Yneticiler in Yeni Bir Bak

KNC ABDLHAMD HAN'IN

LDERLK SIRLARI
MEHMET AYDIN
 iNDEKiLER
NSZ
Yayn Sorumlusu ile Mcadele 9
Byk Hedefler in Byk Hayaller Gerekli 11
rnek ahsiyetler 12
Baat Kocaolu Sadelik 13
Kuvvetli Bir Hafza 14
Elli Y l nce 14
Paris Sokaklar 15
Cmertlik 15
Sayfa Dzeni ve Tashih Erken Kalkmak 16
Yemek Kahvesi : 17
Yemekten Sonra Dinlenme Fasl 17
Ajans Yalnzkurt Planl, Programl Bir Hayat .................................................................... 18
Disiplin 18
Uyku ncesi Kitap Okutma Adeti 20
Basn yi Takip Edilmeli 20
ocuk Sevgisi 24
Yavn-Datm Terbiye
Hitabet
24
26
Tevazu 27
zci Ltd. ti. Megale
Meslein Olsun, stersen Padiah Ol
27
28
Sabr 29
Korklar Hizmet Edemezler 30
Vatan Millet Sevgisi ...................................................... 34
man Kuvveti ................................................................ 34
Kapak Muhasebe 37
Abdest ve mza 39
Ampuln Kaifine Teklif Var 39
Aktif Ajans Tahtel Bahir ............................................................................... 40
Tiyatro 42
Cesaret Soukkanllk 43
Deprem 45
Merhamet Ve Adalet 46
Dizgi ve Mizanpaj Fitne Fesat Kargaas 47
Banka 54
Tedbir ... 56
Ajans Yalnzkurt craatlar Lider'in Aynasdr 58
Medeniyet 63
Fedakarlk 67
Gl Bir Ordu 68
Ticaret 72
Montaj Eitim Politikas
Sevmek Ve Sevilmek
73
77
Dost Kazanma Sanat 82
Zeynep Ylmaz Hner
Ben Diplokatm Demekle Diplomat Olunmaz
83
85
Milletini yi Tanmak 86
Denge Politikas 89
33 Yllk Siyasetin Srr 90
Politika 93
Bask slam Birlii (Panislamizm) : 93
G 95
ahsiyeti Muhufaza 100
Gm Ofset ibirlii 103
Birlik Ve Beraberlik 110
Milletleri Seviyelerine Gre dare 112
imendifer Politikas 115

ISBN No : 975-8294-23-7
Hicaz Demiryolu ................... 118
Merhamet Adaleti Anca 119 NSZ
Srgn Politikas 121
Saltanat 126
Halk inde Olmak 127
Memleket Menfaati 127
Mithat Paa'nn ngiliz'lerden Talebi 130
Kin 131
Rusya'ya Kar Zorlu Mcadele 131 Huzurlu bir hayat geirmek, baarl olmak, ancak faydal ve
Bir Kar Toprak Uruna 134
Kahramanlk 137
zararl olanlar birbirinden ayrt etmekle mmkn olabilir.
Deha 138
Hatay Kabullenmek 139
Jn Trkler 141 Bu da yaanm olaylardan ders alarak gelecee yn vermek
Bnyeyi ten Tahrip Etmek 142
Milletleraras Rekabet Politikas 143
eklinde ortaya kyor... Bilgiler, tecrbeler bilmekle kymet kaza-
Bnyeye Uygun la 145 nyor...
Zorunlu Merkezi Ynetim Politikas 146
Sadakat Ve Ehliyet 147
Hafiye Tekilat
Kan-Para Toprak
............................................................................. 150
156
Tecrbelerin bedelleri ok ar... Hereyi "deneme-yanlma"
ngiliz Fitnesi 157 yoluyla renmeye mr yetmez.
leri Grl Olmak 157
Vatan Topra Satlamaz 159
Ba'de Harabl Basra 160 Tarihte binlerce rnek liderlerimiz var. Bu liderlerimizi taraf-
H. Merutiyet 167
Karde Kan Dklmez : 168 sz bir gzle, tecrbelerini, baarlarndaki temel srlar tespit ederek
Rus ar'nn Teklifi 170
Kaht- Vkela 170 insanmzn hizmetine sunmak zorundayz.
Hizmetin Tarihi Vesikalar 171
Acemi Siyasetiler 171
Tarihin Yz Karas 174 Bunun uurunda olarak 633 yllk Osmanl Devletinde ms-
Metanet 175
Selanik'e Gtrl 176 tesna bir yeri olan Sultan II.Abdlhamid'in liderlik srlarn kaleme
Kur'an- Kerim'i Yanndan Ayrmazd 176 aldk. Bu srlar yazmak kolay olmad...Her eyden nce O'nu ya-
leri Grl Olmak 177
Macera : 177 kndan tanmak, zamann artlarn iyi kavramak gerekiyordu. Buna
Yeri Doldurulamayan Bir Sultan 178
Buhranl Gnler ........178
dikkat ederek dnyasn, hizmetlerindeki samimiyetini, yaay
Osmanl Kurtlar Sofrasnda 178 tarzn, yapt ileri, sevenleri ve sevmeyenlerince sylenenleri tet-
Ayn Dinin Mensuplar 179
Tarih Siyaset Deildir 180 kik ederek anlalr bir dille yazmaya ve yorumu okuyucuya brak-
Kzna Nasihat 180
Dnya Mal 182
maya dikkat ettik.
Ac ve Izdrap 185
eref ve Haysiyet 186
iki Gemi in Feda Olduk 188 Birok ynleriyle dnya insanln hayrette brakan, yklmak
Gemiyi Yrten Kaptan 188 zere bir devleti 33 yl ayakta tutan bir liderin srlarndan inanyo-
Tehis Kabiliyeti 189
Gven 189 ruz ki rencisinden aile reisine, yneticisinden devlet adamna
Beddua 191
Asrn En Byk Siyasetisi 192 kadar herkesin karaca birok dersler olacak...
En A k l l ve Zeki Padiah 192
Siyasi Deha 193
Nezaket 195
Gerek A i l e Reisi 195
Yunanl Yazarn Tespitleri 196 Mehmet Aydn
Son Sz 199
Kaynaka 201
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

LE - MCADELE
Annesizlik dile kolay...Yaayan bilir.
Abdlhamid Efendi, bu acy daha ocukluunda yaar ve bi-
lir.
Sk sk odasna kapanr, onun ald hediyelere, onun diktii
mintanlara yumulur alar. Yastklarda perdelerde onun kokusunu
arar. Duygusallndan m bilinmez hayallere dalar. Kah annesinin
glgeden hafif hayali kapdan girer. Kah kendisi Beylerbeyi saray-
na gider kucana koar. Tirimjgan hanmn ela gzleri parldar.
Karyolasnn altndaki krmz kadifeyi gstererek "altna bakmak
istermesin?" diye sorar. Kk efendi eliyle kadifenin altn tarar ve
iinde gm kurular olan keseyi yakalar. Hisli kadn gzlerini ka-
par ve ancak bir annenin duyaca bir hazla "Aslanm" der, "Asla-
nm benim"

Bu zarif ve nahif kadn ufak tefek ama vakurdur. Asildir, m-

tebessimdir, saygldr. Bir apsh* kadn nasl olursa yledir ite.
Bylesi ele az geer ve kaybna alanr. Hele anne olursa.

te kk Efendi'nin kendi kendine dertleip, boyun bkt

gnlerden birinde kap gcrdamadan aralanr ve glge der yan-
na. Abdlhamid etendi kendi dnyasndadr ve gelenin farkna bile
varmaz. Bu derin sessizlik ne kadar srer bilinmez. Birara ziyaret-
isinin farkna varr ve babas ile gz gze gelirler. Abdlmecid Han
sesine en mfik tonlar oturtarak "lenle lnmyor be olum"
der, "dnya yalan iste!" sonra eilir eliyle gzlerinin yan siler.
"Yalnzlk..." der. " y a l n z l k Allaha mahsus ili olum!"
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

Sarlp kucaklarlar. Abdlmecid Han hassas ocuunu ya- lke meseleleriyle yakndan ilgilenir, zamann yneticelirinin sami-
naklarndan per ve "Evet" der, "annenin yerini tutamaz ama beni miyet derecelerini, yaam ve idare tarzlarn aratrr, gerekleri -
dinlersen gel, Perestu kadna oul ol" Abdlhamid Efendi "nasl is- renmeye alr. Bu zengin bilgi birikiminden saltanat boyunca zi-
terseniz" der, boynunu bker. yadesiyle istifade eder. (3)

Abdlmecid Han, onu setresinin altna saklayarak Perestu ka-
dnn dairesine gtrr. "Sen evlad istiyordun deil mi" der, "al sa-
na aslan gibi bir oul"
Perestu kadn dindarl ve efkati ile tannr, gngrmtr,
arbaladr.. ocuklar ok sever ama ocuu olmaz. te o gn ha-
yata yeniden balar, Abdlhamid Efendi'ye analk yapar. yle ki
Abdlhamid Han onu yllar sonra bile rahmetle anar ve derdi ki:
"Eer annem yaasayd, bana bundan iyi bakamazd." (1)
Abdlhamid Efendi'nin ocukluunda balayan ilesi gn
getike artarak devam eder. Genliinin bahar olan 19 yana gel-
diinde babasnn lm haberiyle bir kez daha yklr. Ama o ar-
10 ball, metaneti ile acy yreinin derinliklerinde muhafaza et-
meini bilir.
Bu aclar kendisini daha da olgunlatm. Eitimine daha bir
dikkat eder, oyun ve elenceden uzak kalr. Hep okumak, dnyada
olup bitenlerden haberdar olmak ister. Bu nedenle hocalarnn ve
ilim ehli insanlarn anlattklarn dikkatle dinlemekten kendisini al-
koyan hereyden kaar.
Mektep sralarnda btn dikkatini derslerine verir. Keskin ba-
klarm hocann gzlerine diker ve anlatt her kelimeyi beynine
nak eder. Olaylar, zerinde dnr, anlamadklarn ders sonra-
snda sormaktan ekinmez.
BYK HEDEFLER N BYK HAYALLER
GEREKL
Abdlhamid Efendi byk hedefleri iin byk hayaller kuru-
yordu. Gelecekte Osmanl devletini tekrar eski ihtiamna kavutur-
may dnyor ve bu alanda kendisini yetitirmeye alyordu.
Zamann sper glerini yakndan izliyor, politikalarn, Osmanl
devleti zerindeki sinsi emellerini ve lke iindeki uzantlar hak-
knda bilgiler ediniyordu.
evresi hayallerini anlamaktan uzakt. Kk dnenler b-
yk dnenleri anlayamad gibi yaa bykleri ve hatta hoca-
lar dahi kendisini anlamaktan acizlerdi.
11
"ocukluumdan beri ciddi bir tabiatm vard. Oyun oynama-
y sevmezdim. Daha pek kk yamda beeriyetin mevcudiyetine
dair ciddi mevzular zerinde dnmeye baladm. Hayal peresttim.
Bu halimden dolay, hocalarm beni azarlar, babama ikayet ederler-
di." (4)
Abdlhamid Efendi, daha ehzadeliinde bile ilim ehli insan-
larla, devletin nemli mevkilerindeki yneticilerle sk sk gr-
yor, fikir alveriinde bulunuyordu. Sadece yerli ahsiyetlerle de-
il, yabanc devlet adamlaryla grerek onlardan Avrupa hakkn-
da bilgiler ediniyordu.

ngiliz Ajan Vambery'nin tespitleri: "Gr ve ahenkli sesi ile Zamann mekteplerinde okutulan derslerin yeterli olmadn,
dinleyicilerini derhal tesiri ve nfuzu altna almasn bilirdi... Siyah bunlara yeni derslerin eklenmesi gerektiini sylyordu. Bilhassa
gzlerini hocasnn zerine dikerek onun azndan kacak her bilim ve teknoloji alanndaki gelimeleri yakndan takip ediyor ve
Franszca kelimeyi koparr gibi ekip almak isterdi." (2) bu gelimelerin okullarda ders olarak okutulmasn istiyordu.

Abdlhamid Efendi, ayn zamanda tembellii sevmeyen faal lme olan merak, oyun ve elenceden uzak hayat gzden ka-
bir insandr. Dnyada olup bitenler hakknda en ince teferruatna ka- myordu. Frsat bulduka kitap okuyor, yerli ve yabanc basn ya-
dar renmek istei kendisini aratrmaya sevkeder. Ayn zamanda kndan takip ediyordu. Ceride-i Havadis,Tasvir-i Efkar, Basiret gi-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
bi gazeteleri muntazaman alyor, aylak, ngrak, Tatar gibi mi-
zah dergilerinin etkilerini de takip ederek halk zerindeki tesirleri-
ni mahede ediyordu. Avrupa gazetelerini ise nl kraathane sa-
hibi Sarafim Efendi ve kitap Elnino vastasyla getirtiyor, okuyor
ya da tercmesini yaptrmak suretiyle takip ediyordu. Baz fikir eh-
li yazarlarla sohbeti ihmal etmiyordu.
Abdlhamid Efendi, bilginin gcn, kamuoyu oluturan se-
bepleri ok iyi tetkik etmekteydi. Dikkat ve disiplin yetenei, elde
edilen sonular, bilgileri zaman ve yerinde kullanma yetenei de
mkemmeldi. (5)
Hereye ramen Abdlhamid han iyi bir eitim grd. Ferid ve
erif efendiden Arabiyi, Kazasker Ali Mahvi Efendi ve sadrazam
Safvet Paa'dan Farisi'yi, Gmhanevi mer Hulusi Efendi'den
tefsir, hadis, fkh ilimlerini, Gardet, Edhem ve Kemal Paalardan
Franszca'y; vak'anvis (tarihi) Ltfi Efendi'den ise Osmanl tari-
hi derslerini grd.
12 Spor ve at binicilii Lala Mehmet Sadk aa ve Mabeynci Os-
man Efendi'den, silah talimlerini ve dier askerlik bilgilerini hnkar
yaveri eitli subaylardan, Mehmed Zafir Efendi'den aziliye tari-
katn, Rumeli kazaskeri Halebli Eb'1-Hda efendi'den Kadriyye
tarikatn renerek zamann ilimlerini tahsil etti.
Sadece mektepteki eitimle iktifa etmedi. Kendisini yetitir-
mek iin durmadan alt. Okudu ve nihayetinde ok kltrl, dn-
ya siyasetini, memleketin iinde bulunduu artlar, zamann sper
gleri ve iteki uzantlarnn maksatlarn iyi kavrayarak gelecekte
takip edecei ince siyasetinin temelini att.
RNEK AHSYETLER
Abdlhamid Efendi, zamann ibadet, din ve fen ilimlerini -
renmek, ata binmek, silah kullanmak ve spor yapmakla deerlendi-
riyordu.
Ayn zamanda ok iyi bir gzlemciydi. rnek alnacak insan-
larn varlnn ok nemli olduunu sylyordu. nemli ahsiyet- kyafetteki dzensizliin fikir danklndan ileri geldiini belirti-
lerin hayatlarn, yaam tarzlarn merak ediyordu. Nerede hata yap-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
tklarn, nasl baarl olduklarn inceliyordu. Dedesini, Babasn,
amcasn, aabeyini de ok iyi takip etti. Bunlar arasnda dedesi
Sultan Mahmud'u kendine rnek ald.
nsanlar tetkik ederek anlamak en byk meraklan arasnday-
d. Bu sahada hayrete deer bir yetenee sahipti. Onlarn kusur ve
hatalarndan ders almasn bilmek gibi, insan tabiatnda nadir rastla-
nan bir karekter sergilerdi. (6)
Baka bir srr ise karsndaki insanlarn samimiyet derecesini
tespitindeki mahareti idi. Kiilerin fiillerinde samimi olup olmadk-
larn keskin zekasyla rahatlkla tespit ederdi. (7)
SADELK
Abdlhamid Han'n gsleri geni, omuzlan kalkk, vcudu
ise zinde ve evikti. Konumas gayet sakin ve tane taneydi. Ask
suratl deildi. Gler yz ve tatl dili ile insanlarn gnln rahat-
lkla alrd. Kahkaha ile glmekten holanmazd. Ve hatta hi kah-
kaha ile gld grlmedi. Tabii ve pek vekarl bir yry var- _13
d. Gayet nazik, her halinde bir farkllk vard. ok hassast. K a l p
krmaktan azami derecede saknrd. Zekas ve gnl alc muame-
lesi, yabanclarn da hrmetini kazanmt. Bu sebeple ilerini ko-
laylkla yaptrrd. Hal ve tavrnda grlen mkemmellie hayran
kalanlar, ona hizmet etmek, ilerini kolaylatrmak hususunda yar-
r ve ayn zamanda O'na hizmeti olmakla iftihar ederlerdi. (8)
Giyim zarif ve temiz olmal, giyimdeki dzensizlik, fikirdeki
dankla delalet eder.
Yana uygun temiz, sade intizaml giyinmeye ok dikkat edi-
yor, zerinde rtbe gibi eyleri tamaktan holanmyordu. Boynun-
da sadece "Hanedan- Al-i Osman" niann tayordu. K ve yaz,
n iki sra dmeli, ince veya kaln yumuak kumalardan yapl-
m uzun palto giyiyor, sala en msait olan kumalar tercih edi-
yordu.
Giyim ve kuamn nemli olduunu, zarif olduu kadar temiz
ye itinal giyenmenin hayatta bir intizam ifade ettiini syliyerek,
yordu. (9)
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
KUVVETL BR HAFIZA
11. Abdlhamid Han'n hafza ve zekas ok kuvvetliydi. Bir ke-
re grdn, ya da sesini iittii kimseyi unutmazd. Kuvvetli ha-
fzas insanlar hayrette brakacak derecedeydi.
Selanik'teki muhafz askerlerden biri Sultan'n dikkatini ek-
miti. Bunu bir yerden tanyor ama nereden...Evet, hatrlamt.
Grd Hakk efendiden bakas deildi. Yllar ne abuk gemi-
ti. Dnk ocuk bugn yzba rtbesine ykselmi bir asker ol-
mutu. Hemen Cevher aay yanna ararak;
-Ben bu ocuu tanyorum. Ben bir kere grdm asla unut-
mam. Eminim ki bu ocuk odur. mparator bana ilk defa misafir gel-
dii vakit talimhane Kk'nde gen askerlere me talimi yaptr-
m, misafirlerime gstermitim. Bu ocuk o zaman pek genti.
Fevkalade kl kullanyordu. mparatorun da, benim de pek hou-
ma gitmiti. Bundan dolay elimle gsne altn madalya takmtm. te Hakk Efendi bu ocuktur. Bir yolunu bulursan kendisin-
den sor bakalm, ne diyecek.
Cevher Aa, uygun bir yolunu bularak Yzba Hakk efendi-
ye durumu anlatr. Hakk efendi de hayretle,
Evet, ben'im. Fakat nasl oluyor da beni hatrlyor? O zaman
ok gentim. Bugn ise krk yandaym. Salarm aarm, aradan
yllar gemi. Dorusu hafza kuvvetine hayran oldum.. Fakat rica
ederim, bundan kimseye bahsetmeyiniz. (10)
50 YIL NCES
19. asrn son yllarnda huzuruna kabul ettii bir sefire sorar:
-"Ekselans sizi gzm sryor! Acaba nereden grm olabili-
rim?.."
-Grm olabileceinizi zannetmiyorum, hametmeab; belki
yarm asrdan beri memleketinize ayak basm deilim!..
-Demek yarmasr kadar evvel buradaydnz!...
-Evet, hametmeab; muhterem pederiniz Abdlmecid Han
devrinde babam sefarethanenin birinci katibiydi. Bir gn elilik he-
yetiyle beraber huzur-i ahaneye kabul edildiimiz zaman ben de
babamn yanndaydm ve 9 yalarnda bir ocuktum.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
-Tamam! Ben de o zaman 10 yalarnda var yoktum ve kafes
arkasndan elilik heyetini seyrediyordum. Demek sizi o zamandan
hatrlyorum! (11)
9 yalarnda bir ocuu, aradan 50 yl getikten sonra hatrla-
mas sefiri hayretten hayrete drmt.
PARS SOKAKLARI
Bir Avrupal Yazar'dan dinliyelim; "Paris'te geni bilgisi ve
zekas sayesinde kendisine den vazifeyi yapt. Orada hislerini giz-
lemesini bilen bu gen adamn (daha o zaman 17-18 yalarnda)
hereyle ilgilendii ve bunlar hakknda esasl malumat ald kim-
senin gznden kamamt. Aradan otuz sene gemesine ramen
II.Abdhamid, Paris'te gezdii caddeleri ve kendisine takdim edilen
subaylarn isimlerini hala hatrlyordu." (12)
CMERTLK
Abdlhamid Han, sraftan holanmazd. Cmert bir insand.
Ama iktisatlyd. Cesur, fakat ihtiyatl idi. ktisatsz cmertliin ve
ihtiyatsz cesaretin seleflerine nelere mal olduunu biliyordu. (13)
Fakirlere yardm eder, yneticileri ise hizmet ve baarlarna
gre dllendirirdi.
Emri altnda olanlara ve vekillerine, ilim ve sanat erbabna, ya-
banclara bol ve kymetli hediyeler veriyordu. Yneticilerin mevki-
lerine, hizmet ve baarlarna bakarak ona gre ihsan ve ikramda bu-
lunuyordu. Halkdan, fakirlik ve sknt iinde olanlarn halini ha-
ber alnca, para veya eya gnderiyor, hastalara bizzat doktor yollu-
yordu. (14)
Bir akam Aksaray taraflarndaki bir postahaneden Sultan'a arz
edilmek zere bir telgraf ekilir. Telgraf eken bizzat telgraf me-
murudur. Karsnn hamile ve domak zere olduunu ve doumun
da zor olabilecei belirtilerek hibir vastasnn olmadn bu ne-
denle "Merhamet-i ahane"ye sndn belirtiyordu.
Telgraf batan sona okuyan sultan Mabeyn (saray) memuruna
gerekenin yaplmas emrini veriyordu.
 II. Abdulhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Emir yerine getiriliyor, sabaha kar Mabeyn (saray) memuru,
Mabeyn tabiblerinden biri ve bir yaver, gnderildikleri yerden d-
nyorlard.
Saray bahesinden geerken Patiahn oturmay adet edindii
sade ve basit odada n yandn grrler. Padiahn geceyi ora-
da geirdiini ve belki de uyumakta olduunu dnerek, kendisini
rahatsz etmemek iin ayaklarnn ucuna basa basa yrmeye ba-
larlar.
Yanlyorlard. Patiah uyumuyordu. Onlar pencereden seyre-
den Sultan gelmelerini iaret ediyordu...
Neticenin ne olduunu ocuun doup domadn soran Pa-
tiah'a u cevab veriyorlard.
-Evet Efendimiz! Biraz evvel dnyaya geldi. Nur topu gibi bir
erkek ocuk...smini "Abdlhamid" koydular..."hsan- ahane"yi
16 verdik. Baba alad ve "mr- devlet"lerine dualar etti.
Abdlhamid Han, afak vaktine kadar neticesini bekledii ha-
diseyi rendikten sonra, iindeki skntl bir havay darya atar-
casna bir nefes boaltyor ve tek kelime sylemeden paravanann
arkasna geip sabah namazna duruyordu. (15)
ERKEN KALKMAK
II. Abdlhamid han, istisnalar haricinde erken yatp erken kal-
kard. Gne domadan kalkar her zaman adeti olduu zere ban-
yosunu yapar ve sabah namazn klarak dualar eder, Kur'an- Ke-
rim okurdu, ibadetini yaptktan sonra kahvaltsn yapard. Sabah
kahvalts ok hafif olurdu. Yarm bardak st madensuyu ile kar-
trp ierdi. Madensulu stten hemen sonra kahve ve sigarasn ier,
bilahare doruca masasnn bana oturup tahminen saat onbire ka-
dar resmi ilerle urard
Sultan, ayn zamanda deniz banyosunu ok severdi. Doktorun
deniz banyosu tavsiyesi zerine Beylerbeyi Saray'na giderek her
sabah deniz banyosu yaptn kz Aye sultan hatratlarnda anlatr.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Abdlhamid Han da deniz banyosunun kendisinde bir alkanlk ha-
line geldiini, susuz yaayamadm sylerdi:
"Deniz banyosu bir alkanlk haline geldi. O gn bugn susuz
yaayamaz oldum"derdi. (16)
YEMEN KAHVES
Kahveyi ok severdi. Bunlarn ierisinde de sadece Yemen
kahvesi kullanrd. Yemeklerden sonra ve arada da ayrca alt yedi
defa kahve ierdi. Kahvesi ne koyu, ne de ak ve sade olarak pi-
irilirdi. Kahveyi sigarayla birlikte ve ar yudumlarla ierdi. o-
cuklarn hibir babalarnn huzurunda kahve imedi. Genlerin kah-
ve ve sigara imeleri sarayda ok ayp saylrd. (17)
YEMEKTEN SONRA DNLENME FASLI
II. Abdlhamid Han, salna ok dikkat ettii iin alma
saatleri, yemek ve istirahat zamanlar son derece muntazam idi. -
le yemekleri, saray usul zeri genelde saat onbirde, akam yemek-
leri de bete yenirdi. Yemekleri bu saatlerde yemek saray adetin-
dendi. Yemek hazr olunca odasna geer, hanmyla beraber yeme-
e otururdu. Yalnz sofraya oturmamaya gayret eder, yemei aile-
siyle yemekten holanrd. Saltanatnn yirmi yl iinde istisnalar
haricinde hergn ailesiyle yemek yedi. Yemekten sonra odasndaki
ezlonga uzanp onbe, yirmi dakika dinlenir, yine kalkp sabahtan
kalan ilerini grmek zere Selamlk dairesine geer, almaya
balard. leden sonraki bu alma srasnda Bakatibi, yahut
ikinci Katibi, devlet adamlarndan bazlarn kabul ederdi. Bu al-
ma akamlara kadar devam ederdi. Akamlar genelde yemekten
sonra baheye kar, orada paalarla, beylerle gezer ve bazen Ha-
rem'e geerdi. Bazen marangozhanesinde veya ktphanesinde a-
lrd. (18)
ok youn ilerinde gece yanlarna kadar Saray'da kald
olurdu. i olmad zaman yats namazndan sonra derhal dinlenme
odasna ekilirdi.
Ar yorgun veya ilerinin hafif olduu zamanlarda ailesi ve
ocuklaryla grr hal hatr sorar ve onlarla ilgilenirdi.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
PLANLI PROGRAMLI BR HAYAT
Zaman, en byk sermaye...
II. Abdlhamid Han, mal israfnda olduu gibi zaman israfn-
dan da kanyordu. Zamann ok iyi kullanyor, her eyi bir plan
ve program dahilinde yapyordu. Yapt ve yapaca eyleri bizza-
tihi not ediyor, yaptracaklarn da not ettiriyor ve hereyi bir saate
balyordu.
nsan rahatsz eden ses grltsnden holanmyordu. stira-
hate geince sarayda bir skunet balyordu.
ehline verilmeli.
II.Abdlhamid Han'n dier bir zellii de, maiyeti altndaki
insanlarn ne tr kabiliyette olduklarn tespitteki mahareti ile ii
ehline vermesiydi. (19)
18
Fikir ve maksatlar mkemmel bir ifade ve nezaketle dile geti-
rilmeli.
Sultann sohbetine doyum olmuyordu. Kaln ve gr sesiyle
sohbetini dinlemek insana bir haz veriyordu.
Btn hal ve hareketlerinde padiahln heybetini, vekarn
gsteriyor, fikirlerini ,maksadn mkemmel bir ifade ve nezaketle
anlatyordu.
El yazs rahat okunuyor, fadesi ak, sarih, cmleleri uzun
olmakla beraber balantlar kolaylkla yapyor, varmak istedii ne-
tice, rahatlkla anlalyordu. (20)
DSPLN
Abdlhamid Han, disiplinli bir sultand. leri zamannda takip
etmek en byk zelliklerinden biriydi. Yaplan mracaatlar intizam
ierisinde tetkik edilir ve hibir kat parasnn kaybolmasna, hi-
bir muamelenin kontrolden kamasna ve hele ilerin srncemede
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
kalmasna msaade edilmezdi. Bakatibet dairesine girip kan i-
leri bizzat kendisi kontrol ederdi. (21)
Ayn zamanda getirilen ve gnderilen evraklarn kaytlarna
ok byk hassasiyet gsterirdi. Kendisine arzolunun eylerle ken-
disinin verdii emirlerin kayp ve tahrif olmamasna ok dikkat
ederdi. Bununla birlikte fevkalade kuvvetli hafzas ile kontrol ted-
birlerini sk bir ekilde temin ederdi. (22)
" Dikkatsizlik zr deildir"
II. Abdlhamid Han, hatalarn istenmeden olabileceine pek
inanmazd. Ve bu hususta Tahsin Paa'ya unlar sylemitir; "n-
sanda sehiv (yanllk) olmaz, sehiv ya kasten olur, yahut dikkatsiz-
lik neticesinde meydana gelir Kasten yaplan yanllklar byk ve
irkin bir sutur. Dikkatsizlik neticesinde meydana gelen hatalarn
kabahati o dikkatsizlii yapan kiiyedir. Dikkatsizlik mezaret say-
labilir mi?" (23)
19
Hassasiyet
II. Abdlhamid Han, memleket meseleleri hakknda ok hassas
davranr, nemli bir olay karsnda hangi vakit olursa olsun uyan-
drlmasn isterdi. Bakatip Tahsin Paa'nn anlattna gre Abdl-
hamid Han, acil bir i zuhurunda gecenin herhangi bir vaktinde ken-
disinin uyandrlmasna msaade etmiti. Bekletilmesi ve sultana
hemen ulatrlmas gereken bir mracaat iin Sultan' uyandrmak
icap ettiinde Harem aas kapya vurarak kimden geldiini syle-
yerek kad takdim eder, Abdlhamid han bu konuya vakf olduk-
tan sonra derhal tebli edilecek bir emir varsa ya nbeti mabeyn-
cilerden birini, yahut Bakatibi artrd. Bazen acil ilerin halli
gece yarlarna kadar ve hatta sabahlara kadar srd olur, Sultan
buna ramen erken kalkarak almaya balard.
e Vaktinde Balamak...
Bakatip Tahsin Paa'dan nakledelim: "Fevkalade artlarda ve-
ya son derece acil bir i iin bu suretle, gece yars, evimden alela-
cele arldm akseriya vuku bulmutur...Byle gecelerde bile Ab-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Mehmet AYDIN II. Abdulhamid Han'n Liderlik Srlar
dlhamid, itiyadn bozmaz, bazen yarm ve hatta bir buuk saat o ifade edilemeyecek siyasi ve hissi olaylarn bir resimle dile getiril-
acil i iin emri verir veya cevab bekledikten sonra tekrar yatar, fa- diini belirtiyor, bu tr dergi ve gazetelerin yazlarndan ziyade re-
kat ertesi sabah yine vaktinde, ve erkenden kalkarak almaya ba- simlerinden istifade ettiini ifade ediyordu. (26)
lard. Bu kesintisiz hayat hi deimeden bu suretle devam edip dur-
du." (24) Dnemin basn maalesef gnmz medyasndan pek farkl
deildi. Memleketin menfaatinden ziyade ahsi karlar uruna
UYKU NCES KTAP OKUTMAK ADET yaptklar yaynlarla emperyalist devletlerin ekmeine ya sryor-
lard. Devlet byklerine kar yapt yaynlarla istedini yaptr-
II.Abdlhamid Han, iyi bir okuyucu idi. lme akt. ezadelik yor ve korku alyordu. Bilhassa milliyetilik, hrriyet, Batclk
yllarnda balayan kitap okuma sevgisi mr boyunca hep devam fikirleri ile halk bsbtn galeyana getiriyor, eitli rk, dil ve din-
etti. ok zengin bir ktphane yaptrd. Dnyann her tarafndan ge- lerden meydana gelen Osmanl devletinin bnyesini tahribe ynelik
tirilen eserlerle donatld. yaynlar yaplyordu.
Baarnn Temel Srr: Cehaletten kurtulup alim olmaktr. Osmanl'da gazete ilk defa 11. Mahmud Han zamannda ve
Franszca olarak balad. Mslmanlardan ziyade aznlklarn ve
Sultan, gece yatmadan nce de kitap okuturdu. Kz Aye Sul- Baty kr krne taklit etmek isteyenlerin elindeydi. 11. Abdulha-
tan, yazd hatratnda babasndan bu konuda unlar nakletmekte- mid Han dneminde gazetelerin saylar bir hayli kabarkt. 18'i
dir: "Gndzleri beni megul eden ilerin arlndan kurtulmak, Trke, l'i Arapa, 9'u Rumca, 9'u Ermenice, 3' Bulgarca, 2'si b-
20 zihnimi baka taraflara sevkedip dncelerimi defetmek ve rahat ranice, 7'isi Franszca, 2'si ngilizce ve l'i Almanca olmak zere 21
uyuyabilmek iin her gece odamda kitap okutuyorum. Okuttuum eitli dergi ve gazete kyordu. (27)
eserler ciddi olursa bsbtn uykum kayor. Onun iin bir takm
romanlar tercme ettiriyorum." Der ve glerek ilave ederdi: "K- Hergn gazeteleri okuyan Sultan "Bunlar ihtilalci gazetelerdir.
klmde dadm bana ninni sylerdi. imdi de okunan kitaplar Bunlarn sonu hayra alamet deildir. Bunlar yorgan kavgasndan
ayn tesiri yapyor. Esasen yar dinliyor, yar dinlemeden uykuya da- baka bir ey deildir" diyordu.(28)
lyorum. te benim uyku ilacm budur." (25)
II. Abdulhamid Han, zararl neriyatn yaplmasn istemiyor-
BASIN Y TAKP EDLMEL du. Osmanl devletinin iinde bulunduu kritik dnemde cahilane
yaynlarn millete fayda yerine zarar vereceini sylyor ve Basnn
Abdulhamid Han, daha ehzadeliinden itibaren gazeteci ya- muhakkak kontrolden gemesi gerektiine inanyordu.
zar ve fikir erbab ile scak ilikiler kuruyor, Gazeteleri her gn
okuyor, okutuyor, zerinde yorumlar yapyor artlara gre yeni Kontrol Mekanizmas
strateji ve hedefler belirtiyordu.
Bu nedenle basn devletin lehine kullanmak iin yerli ve ya-
Yz sayfalk yaz ile dile getirilemeyen fikirler sadece bir re- banc gazete muhabirlerini Saray'a davet ediyor, onlara ikramlarda
simle dile getirilebilir. bulunuyor, nianlar ve paralar veriyordu. Bylece pek ok yabanc
gazeteciyi kendi btesinden ayrd paralarla elde tutuyordu.(29)
Sultan, ayn zamanda Avrupa'da yaynlanan haftalk ve aylk
resimli gazete ve dergileri de muntazam bir ekilde takip ediyordu. Trkiye aleyhinde yayn yapacak gazete ve muhabirleri ise sa-
Bu konuda, her resmin bir fikir ifade ettiini, yz sayfalk yaz ile tn alrd. Yabanc muhabirlerin ou satn alnmt. Avrupa'nn
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
nemli gazetelerinden bazlarn abone bulmak, satn almak sure-
tiyle kendi lehine kullandrr ya da aleyhte kullanmamaya alrd.
zellikle Times, Temps, Knche, Zeitung, Tribne, Neue Freie
Press, Viedemosti gibi byk gazetelere ok nem verirdi. Avrupa
gazetelerine ve yabanc lke ajanlarna Hazine-i Hassa'ca para ve-
rilmitir.
Cemiyeti Zehirleyen Yaynlara Msaade edilemez.
Sultan Abdlhamid Han, devlet ve millet iin zararl olan ya-
ynlarn nerine msaade edilmemesi gerektiini bildiriyor ve bu tr
zararl olabilecek yaynlar hakknda "sansr politikas"n takip edi-
yordu.
II. Abdlhamid Han'n yaklak saltanatnn ilk 10 ylna kadar
basn sansrden uzak, herey kamu nnde aklanr, yabanc ya-
ynlara da bir kstlama getirilmezdi. Fakat son dnemlerde Jn
Trkler'in devlet ve saltanat karsndaki tutumlar, Ermeni, Bulgar
22 ve birlii tehdit edici faaliyetlerin hzlanmas karsnda sansrn
elzem olduu kanaatine varld. Uygulad ince siyaseti ve sansr
politikasyla basm ksa bir zaman iinde kontrol altna ald, ahsi ve
maksatl polemikleri kknden yasak etti. "Ermenistan" diye tari-
hi ve corafi bir mefhuma asla yer verilmemesini emretti ve btn
yaynlar sansr usulne balad.
D basn da ayn hassasiyetle takip etti. D basn takip iini
o zamanlar eliler ve konsolosluklar yrtyordu. Osmanl'y ilgi-
lendiren her yaz, derhal tercme edilip Saray'a gnderiliyor, eer
yaznn memlekete girmemesi isteniyorsa vaziyet telgrafla haber
veriliyor ve tedbir alnmas salanyordu.
Sadece gazete ve dergiler deil, her trl kitap zerinde de s-
k bir kontrol mekanizmas kurulmutu. slam ahlakna uymayan,
dine saldn ve slam dinini imha niteliinde olan hibir eserin ya-
ynlanmasna msaade edilmedi...
Baz menfaatperestler de sadece antaj yaparak Sltan'dan pa-
ra koparmak gayesiyle yazarlard. U. Abdlhamid Han bu bakmdan
nice antaj ve hile tertibine merhametinin okluundan gz y u m u -
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
yor, elini uzatan her kese, deerine bakmakszn para veriyordu.
Bylece dmann sinsi tuzandan uzak tutmak ve memlekete fay-
dal hale gelmeleri iin... Bu tip yayn yapanlarn banda "Vakit"
yazar Said Bey gelirdi. Defalarca Sultan'n ihsanna mazhar olma-
sna ramen tekrar uygunsuz yazlar yazar, tekrar sultan arr pa-
ra verir velhasl bu ekilde devam ederdi. (30)
lkenin ve devletin btnlne, halkn birlik ve huzuruna za-
rar verecek her trl fikir ve grn sansrlenmesi gerektiini bil-
dirmitir. Zamann basnnda hastalk haline gelen mstehcenlikle
byk mcadeleler etti. Kendisini Beylerbeyi Saray'nda ziyarete
gelen Enver Paa'ya unlar sylemitir:
"33 sene saltanat srdm. Padiahlm mddetince ferdin hr-
riyetine, ahsiyetine daima taraftar idim. Fakat istedii gibi bir hr-
riyet, gelii gzel bir serbestiyeti de hibir zaman ho grmedim.
Hele basnda pek revata olan mstehcen resim ve yazlara sinsi fi-
kirlerin hakim olmasna asla msaade etmedim. Milli ananelerimi-
zin bozulmasna da taraftar olmadm." (31) 23
Anne ve Baba ocuklarn zararl yaynlardan koruduu
gibi devlet te milletini ayn ekilde zararl fikir ve cereyanlardan
korumaldr.
Kendisini dinlemeye devam edelim:
"Bizde sansr elzemdir. Mevcudiyetini tenkid edenler yanl-
maktadrlar. Bizdeki messeseleri, Batdaki gibi mtalaa etmeye
imkan yoktur. Belki orada kltrn daha yaygn olmas sebebiyle,
basnn tenkitleri normal karlanabilir. Fakat bizde henz halk ok
bilgisiz, ok saftr. Tebaamza ocuk muamelesi etmeye mecburuz.
Hakikaten de byk ocuklardan farklar yoktur. Ebeveyn veya m-
rebbiye nasl genliin eline zararl neriyatn gememesine dikkat
ederse, bizim hkmet de halkn fikirlerini zehirleyecek hereyi
halktan uzak tutmaya almaldr. Franszcadan tercme edilen bir-
ok romann hareme girmesi, kalpleri, fikirleri ifsat etmesi ok ac
olmutur. Bu kt neriyat ithal edenlerin Trkler deil de Fransz-
lar, Rumlar ve Ermeniler olmas ancak teselliden ibarettir. u Erme-
niler ve Rumlar ne kt insanlardr! Piyasaya srdkleri bu hakika-
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

te aykr romanlar, eer sansrden gemeden gazetelerde neredil- haremlerinden ve kzlarndan kimi isterse haber gnderip arr,
seydi, halkta fena tesir uyandrr, bu da yabanclarn hakkmzdaki onlarla grrd. Gerek hanmlarnn, gerekse kzlarnn resmi i-
fikirlerini bsbtn yanltrd. Zaten memleketimiz kafi derecede lere karmasn asla istemezdi. Sultan Abdulaziz ile Sultan Mu-
hertrl iftiraya maruzdur. Btn bu sylediimiz sebebler sans- radn annelerinin devlet ilerine karmalarnn devlet gibi hanedan
rn devam etmesini icap ettiren sebeplerdir." (32) iin de asla hayrl neticeler vermediine inanrd. Tahta knn
ertesi gn analnn elini perek;
OCUK SEVGS
"Siz annesizliimi bana bir gn hissettirmediniz. Nazarmda
Sultan Abdlhamid Han'n huzurlu bir aile hayat vard. Hem z annemden farknz yoktur ve mevkiiniz Valide Sultan mevkiidir.
patiah hem de rnek bir aile reisiydi. ocuklar ok severdi. Onlar- Sarayda da Valide Sultanln btn hak ve selahiyetlerine sahip
olacaksnz. Fakat devlet ilerine mdahaleye kalkp unun bunun
la ilginmeyi, baba efkatini gstermeyi ihmal etmezdi. Bir evladnn
himayesini zerinize almaktan ve rtbe ve memuriyet heveslilerine
yanarak vefat ve baka bir ocuunun da hastalnn tehis edile - delletten kat'iyyen ekinmenizi bilhassa rica ederim" demi, Peres-
meyerek lm kendisini ok zd. Bunun zerine "benim ocu- t kadn da lnceye kadar Sultan'n bu arzu ve iradesine riayetkar
um kurtulamad, kimbilir fakir fukarann ocuklarna nasl bakl- kalmtr. Kadn ve ocuklar da bu hususa ok riayet etmilerdir.
yor. Hi olmazsa bir hastahane yaptralm da benim gibi birok ba-
(34)
balarn kalbi yanmasn" diyerek "Hamidiye Etfal Hastahanesi"ni
bugnk adyla "ili ocuk Hastahanesi" ni kurdu. En seme dok- ocuklarn hatalar direk yzlerine sylenmemeli annesi
torlar orada grevlendirerek Almanya'dan en gelimi cihazlarla rafndan ikaz temin edilmeli.
hastahaneyi donatt. Bylece birok baba yrei yanmaktan kurtul- 25
mu, kendisine dua etmilerdir. Terbiye hususuna ok dikkat eder, en kk kusurlar dahi ho-
ocuklar okusun, ailesi fakir ise yardm edilsin. grmez, kendisiyle yzgz etmezdi. ocuklarnn bir kusurunu
grd veya hissettii zaman ocuklarna direk sylemez, anala-
Sultan, yeni bir kkn yapmnda altrlan sekiz-dokuz ya- rna haber gnderirdi. Anneleri de ocuklarna babalarnn huzurun-
larnda iki kk ocuu Hnkar Dairesinden seyretmekte. Bir ara da ne suretle konuacaklarn, nasl hareket edeceklerini retir ve
bu ocuklar gelerek pencerenin nndeki fiskiyeli havuzdan ykan- onlar da bu edebe riayet ederlerdi.
maya balarlar. ocuklarn bu hali ok houna gider. Onlar arr,
byne adn sorar. ocuk "Mecid" der, kne de ayn soruyu Kz ocuklar sakin ve nazik hareketli olmal.
yneltince ald cevap "Hamid" olur. Cevaplar daha da houna gi-
Kz ocuklarnn giyiminin ok sade olmasn, "cici bicili"
der ve Mdr Ahmet Bey'i artarak "Bu ocuklar imdi doruca eyler giymemelerini isterdi. El iaretleriyle, yksek sesle konuma-
Tfekiba Tahir Paa'ya gtrnz. Bunlar Maiyet tfeki Bl- larndan holanmaz, daima sakin ve nazik hareketli olmalarna dik-
'ne kaydettim. Maa alsnlar. Mektebe gitsinler" emrini verir. Ay- kat ederdi. Byklerine, annelerine, kardelerine daima saygl dav-
rca bir kese altn ihsan ederek, ocuklarn anne ve babalarna yar- ranmalarn, nlerine gemeyip sralarn muhafaza etmelerini ister,
dm edilmesini, elbise vs. ne lazmsa alnmasn da emreder. (33) marklktan hi holanmazd.

TERBYE Erkek ocuu erkek gibi bymelidir.

II. Abdlhamid Han, ocuklarn terbiye ve eitimi hususunda II. Abdlhamid Han, halk tarafndan olduu kadar, aile ieri-
ok gayret sarfederdi. ocuklarn okutmak iin zel hocalar tutar sindede de sevilir ve saylrd. Halkna olduu gibi ocuklarna da ef-
ve onlarn eitiminde titiz davranrd. Vakit bulduu zamanlarda kati ok fazlayd.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Aye Sultan, ileli bir hayat sonrasnda stanbul'da evlenir. Ve
bir olu olur. II. Abdlhamid Han da, Selanik'ten stanbul'a getiri-
lince torununu kendisine getirirler ve torununu grdne sevin
gzyalarna hakim olamaz. Kimbilir neler dnd...Selanik'teki
o azap dolu gnlerden kurtulan kznn torununu grmek nasl bir
duygu bilinmez. Bu sevinli annda ocuu ok sever ve kzma u
haberi yollar;
" Allah balasn. mr uzun olsun. Beni unutturmayp da o-
cua tanttndan dolay teekkr ederim. Bu kadar terbiyeli b-
yttne de son derece memnun oldum. Elimden gelen duadr.
Yalnz, salar ok gzel ama kestirsin. Erkek ocuu erkek gibi b-
ymelidir"
HTABET
Hitabet nazike olmal.
26 Abdlhamid Han, hitabete son derece ehemmiyet verir, kimse-
yi "sen" diye armad gibi hizmetilerine dahi "getir", "gtr"
eklinde emir vermezdi. "Getiriniz" veya "gtrnz" gibi nazikane
ekilde emir verirdi. Kz ocuklarna "kzm" veya "sultan" diye hi-
tap eder, kadnlarna da pek saygl muamelede bulunurdu, "baka-
dn" veyahut "baikbal" eklinde haber gnderir ve arrd.
ngiliz Ajan Yahudi Vambery de : "Onu fazlasyla zeki ve uya-
nk buldum. Hazr cevap olmasna ramen, grlerini ancak ince-
den inceye dnp tandktan ve danmanlarnn fikirlerini aldk-
tan sonra ifade eder." diyordu. (35)
Oullar ile selamlk dairesinde grr, hangisini isterse "gel-
sin" diye emrederdi. Byk oullarna kar daha resmi idi. Onlar da
huzurda daima stanbulin denilen yakas kapal yrtmal bir eit
elbise ile karlard. Adi pejmrde kyafetle asla huzuruna gitmez-
lerdi. En ok sevdii olu Burhaneddin Efendi ile kk oullan,
byk olan dier ehzadelerden daha sk huzura giderlerdi. Cuma
selamlklarnda oullarnn bulunmasn mutlak isterdi. Oullarna
yapaca ihtarlar direk yapmaz ya musahiplerle vaya mabeynciler-
le yapard. (36)
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
TEVAZU
II. Abdlhamid Han, mtevazi idi. Kendisini bakalarndan s-
grmez, kibirlileri de sevmezdi. Zamann Haremaalarndan bi-
ri anlatr:
"Odasna herhangi bir haremaas veya hademe girdii zaman,
srf Allah'u Tealann mahlukuna sayg gstermek iin ayaa kalmak
ister fakat Mslmanlarn Halifesi ve Trklerin Padiah sfatyla
yle bir harekete imkan bulamaynca, ayaa kalkn gizlemek
maksadyla masasnda bir kat aryormu gibi yapar ve yalnz Al-
llahu Tealann grp kullarn farkna varmad ekilde isteini ye-
rine getirirdi..." (37)
MEGALE
II. Abdlhamid Han, manzara resimleri ve marangozlua me-
raklyd. Vakit bulduunda kendisine has marangozluk atlyesinde
alr, yapt birok sedefli, oymal eyalar Yldz'da saklanrd.
27
Marangozlua olan ilgisi babasnn zamannda balar. Abdl-
mecid Han zamannda Halil Efendi adnda usta bir sanatkr vard,
Sultan, babas gibi bu Halil Efendi'den ders ald ve onunla birlikte
alt.. (38)
Manzara ve iek resimlerine olan ilgisi Saray'da byk bir
Tablo koleksiyonu oluturmasna sebep oldu.
Saray'da bir marangoz atlyesi amt. Sultan bir de iskemle
ile yaklak 35 santimetre boyunda kk, zarif bir ekmeceli dolap
yaptrmt.
Ayn ekilde inicilie de merakl idi. Yine sarayda at ma-
rangozluk ve inicilik atlyesinde yapt eserleri, bir ok yabanc
devlet adamlarna hediye olarak gnderdi.(39)
Gn gelir megaleler teselli kayna olur.
Selanik'te Alatini kknde ikamete ederken muhafzlarndan
Fethi Okyar'a saatilik ve marangozlukla alakal alet ve malzeme-
getirilmesini rica ederek u nasihatta bulunur:
 Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
"Byle alkanlklar, megaleler, zevkler edininiz...Benim bun-
lara ehzadeliim zamannda merak ettim. Hkmdarlmda da va-
kit bulduka deil, vakit ayrarak devam ettim. Bugn benim iin
mnhasran (yalnzca) megale deil, tesselli de oluyor." ( 40)
MESLEN OLSUN, STERSEN PADAH OL
II. Abdlhamid Han, ayn zamanda ok iyi bir tccard. Baba-
s Maslak kkn kendisine verince oray iftlik haline getirdi.
Ayn yerdeki bir stbe ocan iletti, koyun ve inek yetitirdi ve
ayn zamanda Avrupa'dan muhtelif iekler ve gl fidanlar getirte-
rek bahenin bir ksmn iek bahesi haline evirdi. Para kazana-
rak zengin olan Abdlhamid han, servetini, saltanat srasnda din ve
devlet hizmetlerinde kulland. Zekas ve politik kabiliyeti dolaysy-
la amcas Sultan Abdlaziz, onun serbest bir ortamda yetimesini
salad. Msr ve Avrupa seyahatlerinde yannnda gtrd.
28 II. Abdlhamid Han tahta geince "clus masraf" olarak sar-
fedilen altm bin ikay ticaretten kazand kendi parasndan verdi.
(41)
Sultan'n hususi ve ailevi hayatnda hibir israf yoktu. Padi-
ah zamannda da iktisatl yaar, her frsatta iktisat ve intizamn olur, av tfeiyle nianclkta da maharetili idi. Bir av elencesi s-
faydalarn syler, lzumsuz sarfiyatn ve bilhassa borlanmann
aleyhinde olurdu. Buna ramen yaad devri ve etrafndaki insan-
larn ahlak ve istidadn, zayf noktalarn iyice tedkik ederek bu in-
sanlar para ve menfaat vastasyla elde ediyor, bylece devlet aley-
hindeki faaliyetlerine mani oluyordu. (42)
Abdlhamid Han, muntazam bir bte ile geimini temin eder,
dairesinin en ufak masraflarna varncaya kadar her muameleyi ken
di tefti ve nezareti altnda bulundurur, bilhassa israftan son derece
kanrd. Dier ehzadeler para hususunda sknt ekerlerken Ab-
dlhamid Han, bir taraftan tasarruf bir taraftan da ticarette kazand-
paralarla mreffeh bir hayat geirir, kardelerine, ihtiya sahiple-
rine yardm ederdi. Bilhassa kardei Murat Efendi'ye ok defalar
bor olarak para verdiini sylemitir.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ATA BNMEK SEVDA
Sultan Abdlhamid han, genliinde ok hareketliydi. Ata bin-
meyi ak derecesinde severdi. Oniki yanda iken her sabah ata bi-
nip saraydan uzaklamay adet edinmiti. Yalnz bana stanbul'un
her tarafna gider, yannda kimseyi almak istemezdi. Byle bir gn-
de attan dm, ay kadar hasta yatmt. En azgn atlar bile
idare edebilmesi sayesinde, Padiahlnda bana gelen mhim bir
kazadan kurtulmutu. (43)
Padiahlnn beinci veya altnc ylnda, bir Cuma selamlk
alayn Ortaky Camii'nde yaptrr. O gne kadar selamlklara atla
gidilirdi. Adeti zere yine atla kar. Kimler ve nasl yapmlarsa ata
fleft ya srm olduklar iin saraydan camiye glkle ve birka
defa yere arplmak tehlikesini atlatarak srf usta binici olmas saye-
sinde gidebilir. O gnden sonra selamla giderken araba kullanma-
ya balar.
Genliinde denizde yzmeyi, krek ekmeyi, yelken kullan-
may da severdi. 29
Tabancayla atclk ve kl kullanma talimlerinden de vazge-
mezdi. Babas Sultan Abdlmecid han, kendisine Kathane K-
k'n, Ali Bey iftlii'ni vermiti. O zaman hemen her gn atla ift-
likte dolar, btn ilere nezaret ederdi. Civarda av ile de megul
rasnda yznn sa tarafna bir sama isabet etmi "Bu sama o
gnlerin yadigardr. Hala sakalmn altnda duruyor. Varsn dursun.
Bize bir zarar yok" derdi. stranca ormanlarnda ava gittiini, bir
gn ekiyaya rastlayp onlarla mcadele srasnda kolundan yara-
landn sylerdi ocuklarna.
Kendisi Bu hususta unlar anlatr; "Genliimde denize girer,
pek iyi yzer, ata biner, araba kullanr, krek eker, yelken kullanr,
1
tabancayla atclk yapar, ava gider, kl talimleri yapardm." (44)
SABIR
stenmeyen olaylar karsnda sabrl olmak, tahamml etmek
ve soukkanll muhafaza ederek problemleri zmek Sultan Ab-
dulhamid Han'n baka bir liderlik srryd.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

Merutiyet'in ilk Cuma selaml sonrasnda (31 Temmuz
1908) Aye Sultan hatratnda babas ile konumasn yle nakleder
" Bugn bizim arabann nnde bir hoppa ocuk mtemadiy-
yen koup dolayordu. Grdnz m?" "Evet efendimiz, grdm,
Rza Tevfik Bey imi. Dierine de Selim Srr Bey diyorlar" deyin-
ce bu defa babam daha ziyade glmseyerek "Bu koca alayn nizam
ve intizam bu hoppa ocuklara m kald? Deli gibi nmde, arkam-
da dolayorlard. Bunlar ne bilirler ki idare edecekler? Allah mille-
ti bu gibi hoppalardan esirgesin" dedi. Szlerini zntl bir eday-
la yle bitirdi:
"Mahzun olmamal. Daha byle nice nizamsz gnler grp
geireceiz. Ama sabr ve tehamml ile, inaallah , memleketim,
milletim selamete kacaktr. Kzm, ben hayatmn yarsndan faz-
lasn tamamlam bulunuyorum. Milletimin selamet, huzur ve iler-
lemesinden baka emelim kalmamtr. Allah millete zeval verme-
sin. Duam budur."
30
KORKAKLAR HZMET EDEMEZLER
II. Abdlhamid Han, yetimi, samimi devlet adamlarndan
mahrumdu. Kadrosu yoktu. Adeta yalnz bana koskoca devleti sr-
tnda tayordu. Kendisinden ok byk iyilikler grm sadrazam-
lar (babakan), yneticiler nankrlk ediyor, iyiliklerini grmyor-
du. Bunlardan biri de birok kerre Sultan tarafndan babakanla
getirilen Sait Paa'yd.
nedir. Son derece bilgili, akll, tecrbelidir. Vezirlerimin arasnda
onun kadar bilgilisi yoktur. Fakat kurnazl ve korkakl yznden
hizmet edemiyor."
Bu Sait Paa'dr ki ttihat Terakki ileri gelenleri arasnda Sul-
tan' tahttan indirecekler arasnda yer alr.
II. Abdlhamid Han, azl' edilip Selanik'e gnderilince orada;
"sizi bu hale getiren, hiyanet eden Said Paa'dr" szlerine; "Hayr,
Allah'n emri yerini buldu. Said bir korkaktr. Onun iin alet olmu,
byle yapmaya kendisini mecbur grmtr" cevab vermitir. (45)
Baka Bir Nankr
Kz Aye Sultan'dan dinliyelim; "Bir sabah, tahminen onbu-
uktu. Yemekten evvel hava almak iin babam balkona km, do-
layordu...Tam benim balkonumun altndan bir tabanca patladn
duydum. 'Eyvah! Korktuumuza uradk' diye bir feryad kopararak
deli gibi merdivene kotum. Aaya indim. Gzlerime ilk ilien ba-
bam oldu. Ayakta balkonun kaps nnde duruyor, annemle, Sali-
ha Naciye Hanm'a hadiseyi anlatyordu. Dier haremleriyle biz
kzlar da oraya gelmitik.
-Salim bize kurun att. u kardaki taflanlarn arasna saklan-
m. Gzlerimle gdm. Ben k diye barnca her nedense ikinci
kurunu atmadan ayaa kalkt.

Sultan'n en ehemmiyet verdii ve kendisine ok iyilikler yap- Bahede Musahiplerden Selim Aa ile Kahveciba Ali Efendi
t sadrazamlarndan (babakan) Said Paa, Padiah'tan iyilik gr- ve Abid Efendi geziyorlarm. Bu hali onlar da grmler. Kurun
mediini aka sylemekten ekinmiyordu. 11. Abdlhamid Han, duvara arpp geriye teperek bahedeki akl talarnn zerine d-
Said Paay Okul sralarnda tand. O zamanlar bile baz ufak tefek m. Babam, Ali Efendi'ye seslenmi, "Kurun ite urada duruyor,
yazlarn kendisine yazdrtrd. Akll, zeki, olduunu syler takdir Alp bana getir," demi ise de Ali Efendi, "Affet beni Efendiciim,
ederdi. Sultan Abdlhamid Han'n ifadesiyle; "...Garip eydir; Said getiremem" diyerek korkusundan alamtr.
Paa, bana daima skntl zamanlarmda ok iyi hizmette bulunmu-
tur. Birok hususlarda kendisine mabeyncileri gndererek fikrini Bu vak'a zerine zabitler koup Salim'i tuttular. Alp gtrd-
sorar, o zaman en doru, sadkane cevaplan alrdm. Fakat sadrazam ler. Babam derhal Rasim Bey'i istedi. Rasim Bey o anda kkte
(Babakan) olunca i deiirdi. O mevkiye gelince kendisinden isti- yoktu. Biraz sonra geldi. Babam hala kapnnnnde Rasim Bey'i
fade edilemezdi. Azle mecbur olurdum. Said Paa ayakl ktpha- bekliyordu. Ona yerde duran kurunu gstererek.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
-Salim bizi vurmak istedi. Lakin muvaffak olamad.te kurun
burada duruyor.Bizimkilerden istedim. Getirmediler. Kurunu bana
veriniz. Hatra olarak saklayacam, dedi. Rasim Bey:
-Bireydir oldu. Kusuru bakmaynz. Ben imdi Salim'i bura-
dan karacam. Meraketmeyiniz. diyerek baheye indi. Kurunu
ald.
-Veremem, diyerek cebine koydu. kp gitti. Bu kkn li-
monlukta alan eski bir Ibahcvan vard. Barbo adnda bir Rum-
du. Bu hali tamamiyle grmt. Kurun atld srada orada bulu-
nuyordu. Eliyle yzn kapayarak feryatla barmt. ok alam luk ve mrailii ile isim yapm byle bir adamn kendisine hususi
olduunu da aalardan haberaldk.
-Salim bunu neden yaptn? diye sorduklar zaman
-Cmlemizi kurtarmak iin. Cevabn vermitir. Bunu da son-
radan rendik."
Ayae Sultan anlatmaya devam ediyor: "Esasen babamn tali-
hidir. Kime nimet yedirdiyse mutlak ondan ihanet grmtr. Bu
Krt Salim kimdir. Vaktiyle pek fakir bir ailenin ocu imi. Asker
olmak istedii halde mracaat edecek kimsesi yokmu. Bu arzusu-
32
nu baz kimselere sylemi. Onlardan biri kendisine babamn husu-
si doktoru smet Paa'ya bavurmasn tavsiye etmi. smet Paa,
Yldz'a yakn olan Yeni mahalle'de ikamet edermi. Saraya da da-
ima sabahlan yokuu yryrek kmak suretiyle gelirmi. Baz
kimseleler Paa'y yolda yakalayp hallerini anlatrlar, o da Pati-
ah'a arzeder, bu suretle birok kimselere iyilikte bulunurmu. Sa-
lim'e de aynen byle yapmasn tavsiye etmiler. Salim, bir sabah
smet Paa'y yokuun banda bekleyip halini anlatm.smet Paa
da , "Peki olum, Efendimize arzederim" demi. Babama bu gen
ocuun halini anlatm. Babam da Kuleli'ye yazdrtp ihsan gn-
dermi. te Salim bu suretle yetimi, yzbala kadar terfi et-
mitir.Lakin gel zaman git zaman .babamn hal'inde moda olan kah-
ramanlk zihniyetiyle babam ortadan kaldrmann bir eref olaca-
n dnerek bu kurunu atmaktan ekinmemitir. Bylelikle min-
net borcunu deyecekmi!" (46) * Cevat bey ile bildirileceini syleyip ayrld. Bir iki saat sonra ce-
Baka Biri
II. Abdlhamid Han'n 33 y l l k hizmetinden sonra kendisine
verilen sknt ve ektii zdrabn bir misalini verelim:
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Bu kez kz adiye Sultan'dan dinliyelim;
"Babamn Bamebeyncisi Tahsin Paa azlolunmu, onun yeri-
ne katiplerden Jn Trklerin itimat ettii ttihat ve Terakki mensu-
bu Cevat Bey tayin olunmutu. Tesadfen o gn babama gitmitim.
lk defa huzura kan Cevat Bey (Ah efendiciim, bensizin sadk
bendenizim.Tahsin Paa beni uzun zaman huzurunuza karmad.
Bykbir mzayaka iindeyim!) diye yalvarr gibi konuuyordu.
Babam hareme girdi.zntl idi.Btn saray halknca dalkavuk-
katip olarak verilmesinden duyduu ye'si gizlemee alyordu.
ekmecesinden bir deste banknot alarak, selamlkta bekleyen Cevat
beye gtrp verdi. Fakat, bu zengin ihsan grnce yerlere kapanp
ayaklarn pmeye alan Cevat Beyi, bu teebbsnden dolay ha-
yatnn en buhranl annda dahi tekdir ve takbih etmeyi ihmal etme-
mitir:
-Rica edeyim! Secdeler Allaha mahsustur. Bu gibi hareketler-
de bulunmanz ve ikinci ihtara lzum brakmamanz rica ederim!
demitir. 33
Birka gn sonra, babamn hal'ine ve Read efendinin clusu-
na ait Meb'uslar Meclisi karar tebli edildi. Babam gayet serin kan-
llkla:
-Mademki, otuz sene memnun edemedim, kimi isterlerse ha-
yrl etsin. Yalnz rica ederim, btn ailelerimle beraber biraderimin
oturduu raan Sarayna beni gtrnz! dedi.Teblii heyeti
-Mebuslar Meclisince, Selanik'te hazrlanan kke gitmeniz
iin karar alnmtr cevabn verdi. Babam:
-Yorgunum ve yam da uzun yolculuklara msait deildir. Al-
laha kasem ederimki, saltanatta gzm yoktur; fakat ailemle ra-
an Saraynda ikametimi rica ediyorum! dedi. Tebli hey'eti, Mec-
lise yeniden arzedileceini ve alnacak cevabn yeni bamabeynci
vap geldi. Derhal Selanik'e hareket iin hazrlanmas hakkndaki
Meclis kararn Cevat bey, maalesef bir ka gn nce bir deste bank-
notu ald vakit yerlere kapanarak ayaklarn pt babama ok
ar szler saffederek bildirdi. Azna ald kelimeler terbiye d
idi, alelade bir adama dahi sylenmesi aypt."(47)
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
VATAN-MLLET SEVGS
Eniriniz altndakileri sevmedike onlara hizmet edemezsi-
niz.
II. Abdlhamid Han milletini ok severdi. Hele ne sebepten
olursa olsun herhangi birine zarar gelmesine asla gnl raz olmaz-
d. Vatan ve milletin selameti iin gece gndz alr, uykusuz ka-
lr gerektiinde hayatn feda ederdi. Bu hususta kza adiye Sultan
unlar anlatr;
"Babam, milletini delicesine severdi. (Ahmetcik) (Mehmet-
ik) szlerini kulland vakit z evlatlarndan bahsediyormu gibi
yrekten sevgisi derhal yznden okunurdu. Babamn saltanat za-
mannda yalnz bir tek harp hatrlyorum. O da Yunan harbidir. Bu
benim ocukluk zamanma rastlamtr. Hatrladma gre, harem-
deki dairelere top top bezler getirilip datlmt. Yaral askerler
iin gecelikler dikilirdi. Hizmetkarlarmzla beraber sabahn erken
saatlerinden, gece uyku saatine kadar diki makinelerimizin ban-
da, bizden istenilen sayda giyecei yetitirmee alrdk. Bu
hummal faaliyet btn muharebe mddetince devam etti. Ben de
amarlara dme dikerdim. Aklmca byk i grdm sanr- Eer din anlay yklrsa, mparatorlumuz'un sonu gelmi demek-
dm.Babam aramza gelip
-Aferin evlatlarm, Allah vatanmz dmanlardan muhafaza
buyursun! derdi.
Biz bu szlerden kuvvet ve evk alrdk, zaman kaybolmasn
diye gzmz inemizden ve makinemizden ayrmakszn onu
dinlerdiki. Vatan! Vatan! Babam bunu bizlere ne kadar ok syle-
miti." (48)
MAN KUVVET
II. Abdlhamid Han'n en nemli srlarndan biri kuvvetli
imana sahip olmasyd. 33 yllk saltanat boyunca gcn bu
iman kuvvetinden ald.
Sultan'n mehur bir sz vard: "DN VE FEN" Osmanl dev-
letinin bu ikisine de sahip olmas gerektiini ifade eder ve slam ale-
minin bu iki ziynetle ziynetlenmesini isterdi.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
lkeyi kalkndracak tek unsurun eitim, onun da temelinin
din olduunu sk sk tekrar ederdi. Osmanl devletinin bekas ve
glenmesi slamiyetin ykselmesine bal olduunu, yeterli din
eitiminden mahrum insanlarn sadece hsi menfaatleri tatmin iin,
alan egoistlerden oluacan ve memleketin de bundan zarar g-'
receini belirtirdi.
II. Abdlhamid Han, Osmanl devletini ayakta tutan -yegane,
gcn slamiyet olduuna inanmakta, devlet ve millet selametinin
ancak gzel dinimiz olan slamiyeti tam ve doru olara^k yaamas-
na bal olduunu bildirmektedir. ocuklarna v.e etrafndaki insan-
lara da dmanlarn oyununa gelinmemesi, dinsiz, ahlaksz insan-
lardan uzak kalnmas gerektii, slamiyetin ilerlemeye- mani olma-
d aksine ilerlemenin anahtar olduunu sylemekte ve yazmak-
tadr. Bu hususta eitli zamanlarda, zel sohbetlerinde-,, halka ak
yerlerde beyan ettii gr ve dnceleri;
Yeniden Canlanmak iin Avrupa Medeniyetini taklit deil,
gcmzn esas olan slamiyete dnmektir.
35
"mparatorluumuz, din, iman lkesidir. ve yle kalacaktr.
tir." "Kendi programmz tatbik etmeliyiz. Ve her eyden evvel s-
lamiyetin gsterdii yolda gitmeliyiz. Hibir padiah baka trl ha-
reket edemez ve etmemelidir." "Eer yeniden canlanmak, eski kuv-
vetimizi bulmak, eski byklmze erimek istiyorsak bize bu
kudreti vermi olan, Avrupa'nn szmona medeniyetini taklit et-
mek deil, bilakis kudretimizin esasrolan slamiyet'e dnmektir.
"Kainatn yaratcs olan Allahu tealaya hamd olsun. lahi, yalnz sa-
na kulluk ederiz, yalnz senden yardm dileriz. Bizi doru yola eren-
lerin, yollarn armayanlarn gittii yola gtr. " (49)
"Bizi ykselten, dinimize kar duyduumuz byk ak-
tr"
II. Abdlhamid han, slamiyete saldranlar sevmez, slamiyet
ilerlemeye manidir diyenlere de u cevab verirdi;
"Avrupallar, bizi kltmek veya ktlemek istedikleri zaman
Mslmanlar taassublukla sularlar. Dier mezheplerden olanlara.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
szde tatbik ettiimiz kanl zulmleri kastederler. Fakat Hristiyan-
lar'in bizde olunca taassup dedikleri, kendilerine gelince vatan sev-
gisi diye adlandrdklar ak ayn ak deil midir? Onlarn vatanlar ve yalanlan kartrmaktan korumaya alm, slamiyete bidat, sa-
iin duyduklar hissi, biz dinimiz iin duymaktayz. Dmanlarmz
buna taassup diyorlar. Mslmanlar dinleriyle hakikaten iftihar et-
melidirler. M'minlerin ateli bir ak ile bal olduklar Hazreti Mu-
hammed'dir (sallallahu teala aleyhi ve sellem) doktirini, insanlar
arasndaki eitlie inanan, zayflar koruyan, iyilie kymet veren,
kanunlara hrmeti emreden bir dindir. Dogmatik fikirleri, sembolle-
ri, batl itikatlar kabul etmez. Bizi ykselten, dinimize kar duydu-
umuz byk aktr. Dinimizin terakkiye (ilerlemeye) mani olduu-
nu sylemek glntr ve hakikate gzn kapamak demektir. (50) <fcitaplar yakt, Kur'an- Kerimlerin sansr edildiini sylemiler-
II.Abdlhamid Han, Allahu tealann emretti ibadetleri elinden
geldiince yerine getirir, be vakit namaz zamannda klar, abdest-
siz yere basmazd. (51)
Bir ok kere kendisi imam olmutur. Saltanat sresince ar
36
hastal sebebiyle yalnz bir Cuma namazn terke mecbur kalm-
tr. Ramazan aylarnda shhati bozulmu olduu halde dahi orula-
rn tutmu yememitir. (52)
II. Abdlhamid han iki imez, ienleri sevmez ve ho grmez
Saray'a da sokulmasna msaade etmezdi.
"Vicdan hrriyetine dnyada en ok mslmanlar hrmet
gstermilerdir"
"Bizi msamahakar olmamakla itham edenler ancak cehaletle-
rini isbat ederler. Memleketimiz dahilindeki dier din ve mezhepler-
den olanlar, Mslmanl kabuletmeye mecbur etseydik, din fark-
llklarndan doan birlik eksiklii iin bugn bu kadar zlmezdik.
Halen dahi dier dinde olanlara fazla hak ve imtiyaz vermeye de-
vam ediyoruz. "Vicdan hrriyetine dnyada en ok mslmanlar
hrmet gstermilerdir. Dnyann hibir milleti bizim kadar misa-
firperver deildir. Memleketlerinden srlen pek ok kiiye barn-
cak yer vermiizdir. Nitekim Rusya ile harpetmeyi bile gze alarak,
Polonyallar' kabul etmedik mi?" (53)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan
II.Abdlhamid Han Ehl-i snnet itikadnda bir Mslman di.
Zaten Osmanl devleti de slamiyeti bozmaktan, islamiyete hurefa
pk dnceleri kartrmaya alanlara kar mcadele etmi, dn-
ya insanlna Ehl-i snnet itikadn yaymlardr. II. Abdlhamid
Han da buna ok riayet etmi, itikat ve iman birliinin korunmasna
ok gayret sarfetmitir. Bilhassa Yaymlanan Kur'an- Kerimlerin
hatasz olarak yaynlanmasna ok dikkat etmi, hatal olanlarn top-
latm ve uygun bir ekilde kaldrmtr. Yaynlanacak olan Kur'an-
j,Kerim ve dier dini kitaplar bir kurulca incelenir uygun olanlar-
pn yaynlanmasna msaade edilirdi. II.Abdlhamid Han'n bu
^hassasiyetini milleti tahrik iin kullananlar da km ultan'n dini
mt. (54)
Son Patiah Sultan Vahdettin Han Saray'da bulunan Fuad
;;;Turkgeldi'y 'Benim siilalpmHf
O f l H ' v f V "Rpnim slalemde, hir
bir tane-
tane V>ilf>
bile Hdinsiz yoktur. "" de-
i n c i m wr.Wnr Aa
feitir. (55)
p Abdlhamid Han, tasavvuf ehli, eriatn emrettii dorultuda 37
hareket eden ve bu emirlerin dna kmayan bir veliyi kamil idi.
'; eriatn emirlerine uymayan hibir ii yapmaz ve yaplmasna da ra-
Ei olmazd. ngiliz yazar Joan Haslip;
|l "Hi bir yabanc devletin tazyiki, Abdlhamid'i Kur'an'n ve
eriatn eniklerine uygun olmayan bir reformu yapmaya ve imtiya-
H vermeye asla mecbur edemezdi." (56)
f Baka bir Avrupal yazar unlar anlatr: "Padiah, Ramazan
aynda, dini vazifelerini ok ciddi ekilde yerine getirir, bu ayda
r hibir hristiyan huzura kabuledilmezdi. Bu kaide yalnz sefirlere
deil, padiahn, Mister Tomson, Banker Zarifi ve hususi hekimi
Mavvroyani gibi en yakn dostlarna bile tatbik edilirdi." (5?)
MUHASEBE
Kararlar, gnl terazisinden tartldktan sonra verilmeli-
dir.
II. Abdlhamid Han, doru ve tam dini itikada sahip bir Ms-
lman idi. badetlerine ok ehemmiyet verir, be vakit namazn
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
muntazaman klar, Kur'an- Kerim okurdu. Seccadesi Hereke Fabri-
kas'nda yaplm bir halyd. Nereye giderse kolaylkla gtrlrd.
Daima camilere devem ettiini, Ramazanlarda Sleymaniye Ca-
mii'nde namaz kldn, o zamanlar camide alan sergilerden al- saklarndan kanmakta son derece hassasiyet gsterirdi. Abdestsiz
veri ettiini hikaye tarznda evlatlarna anlatrd. Herkesin namaz
klmasn, camilere devam edilmesini ok isterdi. Sarayda be vakit
Ezan- Muhammedi okunurdu.
II. Abdlhamid Han, bycle, hurafelere asla inanmaz,
bunlar yapanlar da sevmezdi. Her i ve hareketinde slamiyete uy-
maya ok gayret ederdi. Zulm ve adaletsizlikten ar derecede
korkar, hibir insann zulm grmesine raz olmazd.
Yneticilere Sadakat Yemini
Abdlhak Hamid anlatyor:
"Sultan'da dini his ve metafizik rperti hastalk halindeydi.
38 Herkesi de kendisi gibi bildii, Allah korkusunu kalblerin en byk
meyyidesi sayd iin devlet byklerini bu taraflarndan tutmak
ister, hareketlerindeki doruluu bu yoldan lerdi. Hi sebep yok-
ken gece yars uykudan kaldrlp saraya getirilen nice devlet ricali
vardr ki, huzura ktklar zaman Sultan'n yannda ak bir Kur'an tibi Esad Bey'i dinleyelim;
Kerim grmler ve ona el basarak sadakatlerini teyide davet edil-
milerdir. Trk-Yunan Muharebesinin banda Yldz'daki askeri
toplantda da kumandanlara ayn "yemin teklif edilmi ve slam-
Trk erefini glgelemeksizin Selanik ordusuyla en ksa zamanda
Atina'ya girmek iin btn mevcudiyetleriyle almalar iin temi-
nat istemiti. Denilebilir ki Abdlhamid, en havai ile urarken bi-
le Allah dnmekten geri kalmazd szlerine, slubuna, ilerine, i vuruunuzda uyandm. Abdest aldm. Onun iin geciktim. Kusura
grme tarzna daima bu l hakimdir." (58)
Muska
Vefatndan bir gn sonra boynunda mr boyu muhafaza etti-
i muskay merhum Ebubekir Hazm Bey grm, am ve oku-
mu. Muskarn bir tarafnda "iyi insan nasl olur?", dier yznde
ise "Kt kii kimdir?" sorularnn cevaplan yer almaktayd. (59)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ABDEST VE MZA
II. Abdlhamid han, slamiyet'in emirlerini yapmakta ve ya-
yere basmazd. slam'a aykr yurt iinde ve dnda zararl yaynla-
rn yaplmamas Mslman evladlarmn dinlerini ziyana uratma-
malar iin mmkn olan her hizmet ve faaliyeti yrtmtr.
Kaz adiye Sultan Anlatyor;
"Shhatli bir erkekti, salam bir bnyesi ve idmanl bir vcudu
vard. Kklmde, onun bir defa hastalandn hatrlarm. ok
az uyurdu. afaktan nce kalkard. Be vakit namazn klar, daima
Kur'an- Kerim ve Buhari-i erifi okurdu. Dindar, Allahu tealaya
bal, byk bir Mslman idi. Abdestsiz yere basmazd. ok al-
kand." (60)
"Bu milletin hibir evrakna abdestsiz imza atmadm."
39
Sultan Abdlhamid han, acil i zuhur edince, gecenin herhan-
gi bir vaktinde uyandnlmasn ister, ertesi gne braklmasna rza
gstermezdi. Ve abdestli olmaya ok dikkat eder, her ne vakit olur-
sa olsun hemen abdestini alrd. Bu hususta mabeyn (Saray) baka-
"Bir gece yars, ok mhim bir haberin imzas iin Sultan'n
kapsn aldm. Fakat almad. Bir mddet bekledikten sonra tek-
rar aldm, yine almad. Acaba Sultan'a bir emr-i Hak m vaki ol-
du? Diye endielendim. Biraz sonra tekrar aldm, ald. Sultan,
elinde havlu ile yzn kuruluyordu. Tebessm ederek; Evlad, bu
vakitte ok mhim bir i iin geldiinizi anladm. Daha ilk kapy
bakma. Ben bu kadar zamandr bu milletin hibir evrakna abdest-
siz imza atmadm. Getir imzalyaym" dedi. Besmele ekerek imza-
lad" (61)
AMPULN KAFNE TEKLF VAR
Bugn stanbul'un her semtinde Abdlhamid Han'n bir eseri-
ne rastlamak mmkn. O'nun halkna verdii kalc hizmetlerden
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan Mehmet AYDIN
halen istifade etdilmekte, kurduu hastahanelerde ocuklarmz te-
davi olunmakta ve yine O'nun kurduu mekanlarda ihtiyarlarmz
barnmakta, yollarndan tren ve arabalarmz gemektedir. Ve stan-
bul hala onun zamannda getirilen lezzetli Hamideye suyunu iiyor.
Bununla birlikte Bat'nn faydal bilim ve teknolojisinin mem-
lekete getirilmesindeki gayreti ve ileri grll en byk srla-
rndan biri. Bilim ve teknolojiye verdii nem insan hayrete d-
recek derecede...
Elektiriin daha yeni yeni k u l l a n l d dnemlerdi. Bu enerji-
ye sahip olmann nemini kavrayan Sultan, elektirik sahasndaki ke-
ifleriyle mehur Edison'u adm adm takip ettiriyordu. Neticede
kendisine resmen bavurulup Trkiye'ye gelmesi ve almalarna
burada devam etmesi teklif ediliyordu. Bunun karlnda Ameri-
ka'da kazand parann tam yirmi mislim takdime de hazr olduu-
nu bildirmesine ramen Edison kabul etmedii gibi bu tekliflere il-
tifat etmiyordu. (62)
TAHTEL BAHR
II. Abdlhamid Han, zamann en ileri teknolojisine sahip ola-
rak dmandan her alanda ilende olmak gayretindeydi. teki jve
dtaki saldrlara ramen bu alanda asla geri kalmad. Gelecein
sper devletlerinin bilim ve teknolojide ileride olan devletler olaca-
na inanc tamd.
Bu nedenle kendisi hakknda olup bitenleri, istihbarat tekilat
vastasyla rendii gibi, devletin egemenliini ilgilendiren dn-
ya haberlerini renmek iin de Nazrlaryla (Bakan) meeveret
ederdi. Gvendii Nazrlarndan biri de Bahriye Nazr Bozcaadal
Hasan Pasa idi. Bahriye Nazr bir gn ona. gzle grnmeyen mt-
hi bir silhtan bahsetmiti.
Bir neiliz mhendisi tarafndan kefedilen bu garip gemi. de-
nizaltnda balk gibi yzen ve dmana yaklaarak suyun altndan
gnderdii torpido ile gemileri an olarak batran bir "tahtel bahir"
yani ( d e n i z a l t ) idi.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Evet, 1879 ylnda Mr. Garret adnda bir ngiliz gemi mhen-
disi Liverpol'da denize indirdii 45 tonluk ilk denizalt botunun de-
nemelerini yapyordu. Ancak bu deneme baarl olmamt.Planda
baz deilikler yaplmas gerekiyordu. kincisini, birincisinden az
daha byk olarak ina etti ise de, o dalarken ve su altnda giderken
arzalar yapt. Bu bot, mhendis Garret iinde bulunmad hal-
de,yaplan ikinci denemesinde dald ve bir daha suyun yzne k-
mad. indeki uzman bilim urunda can verdiler.
Ylmadan denemelerine devam etmek isteyen mhendis Gar-
ret, nc denizalty yapabilmek iin artk ngilterede para bula-
mad. nl sveli silah fabrikatr "Nordanfild" imdadna yetiti.
nc denizalt 1885 ylnda Stokholm'da tezgaha kondu. Boyu
19.5 eni 2.75 metre olan tekneye 100 beygir kuvvetinde bir Compa-
und buhar makinesi yerletirildi.Bu suretle su stnde 9 mil sratle
hareket edebiliyordu. 35,5 santimlik bir de torpido kovan vard. Li-
verpol'dakilere kyasla bu gemi ok daha baarl oldu ve Yunanis-
tan hkmetince satn alnd.
Bu garip denizalt gemisinin, Salamin tersanesinde Yunan de-
nizcileri tarafndan tecrbe edildiini duyan Abdlhamid han, Bah-
riye nazr Hasan Paaya emir vererek mhendis Garret'i stanbul'a
davet ettirdi. ngiliz mhendisi huzura kabul edildi ve Padiahn
iradesiyle iki tahtelbahir yapmay kabu etti. Bahriye nezaretiyle im-
zalad anlama gereince Mr. Garet, 30 metre boyunda, 3.66 met-
re eninde, 160 tonluk bir tekne yapacakt. Bu tekne paralar halin-
de stanbula getirilecek ve Hali'te Trk iileri tarafndan monte
edilecekti. Mrettebat bir kaptan, iki makinist ve bir ateiden iba-
ret olacakt. ki tanesinin fiat, denemeleri sonunda, istee uygun
teslim edilmek artile, otuzaltbin Trk altn liras idi.
Nihayetinde 1887 yl ilkbaharnda beer para halinde stan-
bul'a getirilen tekneler Hali'teki Valde kzanda, Mr. Garret'in ne-
zareti altnda monte edilerek denize indirildi ve denemeler baland.
Birine "Abdlmecid" tekine de "Abdlhamid" adlan takld. Ge-
milerin teslim alnmas treni 1887 y l n n 20 Haziran gn Hali'te
yapld. "Abdlhamit" bayraklarla donatlarak Divanhane Bahriye
Nezareti nndeki amandraya baland. Hkmet ve Bahriye Ne-
zareti erkan rhtmda toplanmlard. Halk. Kasmpaa k y l a r n
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
bilhassa manzaras gzel olan Hastane Yokuunu ve oradaki evleri
doldurmu olarak treni seyrettiler. Bir arza yznden dalma tecr-
beleri yaplmad ve gemiler bylece teslim alnd. Kk lokomobil
kazan mangal kmr ile atelenen ve makineleri stimle alan bu
gemiler pek basit eylerdi. Adeta birer denizalt oyunca idiler. Ha-
valanma tertibat, geminin yerinde dalp kmas mddetince be ki-
ilik mrettebatna ancak yetiiyordu. Bunanla beraber Abdlhamit
denizalts byk ta havuzda dalp, be on metre ileriden kma tec- olmasa skp'teki Bulgar nfusunun ne kadar olduunu bilmemek-
rbelerine devam ediyor.Halil Kaptan da arkadalarn geminin ida-
resine hazrlyordu. (63)
TYATRO
Abdlhamid Han, kamuoyunun nasl ynlendirildiini ok iyi
bildii iin basn ve tiyatro'ya byk ehemmiyet veriyordu. Basn
ve tiyatronun ne mthi g olduunu biliyordu. Adeta iki taraf
keskin kl misali. Zalimlerin elinde zulm arac, adil yneticilerin
elinde adalet arac olarak kullanlabiliyordu. Bu nedenle tiyatro ve
42 sinemaya da ehemmiyet vererek memleketin selameti iin kullan-
maya gayret etti. Genellikle selamlk resminden sonra kabul ettii
elileri ve yksek sosyeteyi ayn at altnda ve kendi etrafnda top-
lamasnda Yldz Tiyatrosunun byk rol vard. Bu hususta Ba-
katip Tahsin Paa unlar anlatmaktadr:
"Ekseriya (Abdlhamid Han) ok alt ve zihnen yoruldu-
u gnlerde tiyataro emrederdi. Saray'da bir tiyatro heyeti vard.
Bunlar talyan artistlerinden mteekkil idi. Bu artistler garp (Bat)
piyeslerini oynarlard...Tiyatro bazen, sefirler ile mlakata vesile ol-
mak iin de tertip olunurdu. Sefirler Cuma gnleri Selamlk resmin-
den sonra t kknde kabul olunduklar gibi hususi ziyafetlerden
sonra tiyatroda grld de vaki idi. Bu mlakatlarda Terc- likle tatbik etmedi. Bunun ermeni muhtariyetini douracan gre-
man- Divan- Hmayun denilen zat hazr bulunur, bazen saatlerce
sren mlakatlar bu zat tarafndan aynen zapt ve Padiaha takdim
olunurdu. ..
"Tiyatro Sultan Hamid iin ok alt ve fazla yorulduu na tevik ettiler. Dou Anadolu'da kan ermeni isyanlar ile pek
gnlerde bir istirahat ve elence vesilesi olmakla beraber locasnda
bazen iten bahsettii, hatta baz kere mhim iler iin burada emir-
ler verdii de olurdu. Sultan Hamid'in kuvvet-i hafzasnn ne dere-
ce salam olduunu bir tarihte tiyatro esnasnda bir hadiseden anla-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
mistim. O gn Avrupa'dan gelen ecnebi bir artist tarafndan bir
oyun oynanyordu. Hnkar oyunu merak ve dikkatle takip ederken
bir aralk bana hitap ederek:
-Bakatip Paa, skp'te ne kadar Bulgar nfusu var? dedi.
Bu beklenmedik sual karsnda aakaldm...Esasen byle de
liim pek tabiydi. Zat- ahanenin bu sualden maksadnn skp'te-
ki Bulgar nfusunu aratrmak dm anladm. -Msaade buyur-
sanz tahkik edip arzedeyim... dedim.
Hnkar'n bir tiyatro seyrederken skp'teki Bulgar nfusu-
nun adedini sormas o aralk Bulgaristan'a ynelik bir mhim i ile
ilgilendiini kestirmek g deildi. Nitekim ok gemeden bunun
hikmetini ben de anladm. Bulgarlar Rmelide bir metropolitik tesi-
sine msaadesini Babali'den talep ediyorlar ve bu taleplerini direk
Sultan Hamid'e arzediyorlard...O blgedeki Bulgar nfusunun yo-
unluu ileri srlmekte olduundan Abdlhamid bu ciheti anla- i-
mak istiyordu...Bilahare bunun gibi daha pek ok misaller bende
Sultan Hamid'in yksek bir kuvvet-i hafza sahibi olduu kanaatini
uyandrmtr." (64)
CESARET- SOUKKANLILIK
Sultan, Memleketin btnl konusunda fevkalade bir hassa-
siyet gsterdi. Berlin Andlamasmn, Anadolu'da ermenilerin ya-
ad vilayetlerde slahat yaplmasn isteyen 61. Maddesini kesin-
rek; "lrm de bu maddeyi uygulayamam" dedi. Bata ngiltere
ve dier Avrupa devletlerinin tehdidine ramen bu konuda taviz
vermedi. Taviz verme yanls olan Sadrazam ve devlet adamlarn
da grevden uzaklatrd. Bunun zerine ngilizler, Ermenileri isya-
ok Mslman hunharca katledildi. Bunun nlemek iin Sultan,
Hamidiye alaylarm kurdu. Bu birlikler yerli halktan alnan asker-
lerden meydana geliyordu ve blgenin asayiini salamakla grevli
idiler.

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Ermeniler Dou Anadolu'da isyan karmakla yetinmediler.
Sultan' ldrmek iin frsat kollamaya baladlar. Saatli bir bom-
ba ile Osmanl sultann ehit ettikten sonra B ab-1 Ali'yi, Galata
kprsn, Osmanl Bankas'n, tneli, baz resmi kurulularla bir-
likte yabanc elilikleri, hususu i yerlerini havaya uurmak, mthi
bir kargaalk ve isyan karmak, stanbul'u kan gl haline getir-
mek , bylece Avrupa devletlerinin askeri mdahalesine sebep ola-
rak Ermeni meselesini halletmek iin planlar yaptlar.
Suikast hazrlayanlarn elebalar Troak Ermeni ihtilal komi-
tesi reislerinden Bakulu Samoli Kayn dier adayl Hristofor Mni-
kaelyan ile yardmclaryd. Saatli bomba kurup patlatmada byk
bir usta olan Belikal anarist E. Jorris'e ok para vererek bu ii
yapmaya ikna ettiler. Jorris hazrlklarn yaparak, bombay 21 Tem-
muz 1905 Cuma gn patlatmaya karar verdi. O gn Sultan, nama-
zm kldktan sonra, camiden karken, merdivenlerin banda ey-
hlislam Mehmet Cemaleddin Efendi ile adetinden daha uzun ko-
nutu. Ondan ayrlp ar ar merdivenlerden inmeye balad s- iin, Cenb- Hakka kr ve hamd ederim. zldm birey var-
rada bir ka metre ilerde yeri g sarsan byk birbomba patlad.
Bu Suikastten yara almadan kurtulan sultan, byk bir tevek-
kl ile Allahu tealaya snm, dimdik duruyordu. Bulunduu yer-
den soukkanllkla ayakta, hadiselerin gelimesini takip etti. Vazi-
feli subaylara, hadisenin olduu yerden uzaklamak iin kaanlar
gsterip, yakalanmalar iin emirler verdi, (65)
Sultan'n baka bir srr da Allahu tealadan baka kimse-
den korkmamasyd.
Herkes tela ierisinde saa sola karken O ise soukkanl-
ln muhafaza ederek " Korkmaymz! Korkmaynz!, herkes yerin-
de dursun" diyerek milleti, askerleri yattryordu. Arabasnn n-
ne gelerek "Tela edilmesin, zdihamdan kimse incinmesin" diyor-
du. Gemi olsun dileklerinde bulunan ve "Efendimiz! Sizi grn-
ce aklm bama geldi. Metanetinize hayran oldum" diyen Aye Sul-
tan kzma;
"Hamdolsun, bunu da atlattk. Ltf-i Hak'la kurtulduk. Ben
mtevekkilim. Kalbimde yalnz Allah korkusu vardr. Baka bir
eyden korku duymam. Bir hadise olmadan evvel, onu nlemek iin
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
tela ederim. Ama tehlikenin iinde bulunduumu hissedersem ica-
bnda atee atlmaktan bile ekinmem. Allah bizi korudu. Asker ev-
latlarmdan, ahaliden zayiat olup olmadn tahkik ettiriyorum."
(66)
Bu patlamada yirmi alt kii lm, elli sekiz kii de yaralan-
mt.
Bu suikastten kurtulunca, binlerce seyirci ve yabanc diploma-
ta kar, dnmeden, hemen syledii u kelimeler, cesaretini, kal-
binin temizliini, milletin olgun, efkatli bir babas olduunu gs-
termee yetiir sanrz:
"Kendimce en byk emel, ehlnin rahat ve mes'd olmasdr.
Bu uurda, gece-gndz nasl alld ve gayret gsterildii
ma'lmdur. Gayret ve iyi niyetimin Allahu teala tarafndan verilen
mkafat, u hdiseden Allahu tealamn izniyle kurtulmamdr.Onun
.-
sa, asker evldlarmdan ve ehlden ba'zlarnn lm ve yaral ol- ^
malardr. Buna kar zntm devaml olacaktr. Halkmn, hak-
kmda gstermi olduklar hissiyata en-sammi bir kalb ile memn-
niyyetimi beyn eyler, gk ve yer afetlerinden muhafaza iin dua
ederim. " (67)
DEPREM
ok cesur ve tevekkl sahibi idi. 1898 depreminde nice ev,
han,cami ve medreseyle beraber Kapalcarmn yklmasna kadar
giden ve Byk Zelzele diye anlan bu deprem esnasnda Dolma-
bahe Saray'nn byk muayede salonunda Sultan, devlet erkan,
subaylar, paalar, yzlerce yerli ve yabanc temsilcilerle toplant ha-
linde bulunduuyordu. Sultan, birka tonluk avizenin tam altnda
bulunuyordu ki, avize saa , sola saat rakkas gibi sallanmaya ba-
lad. Kahraman paalar, cesur subaylar, mrn savalarda geirmi
gaziler birbirlerini ineyerek dar kaarken, Patiah yerinden bi-
le kmldamad, istifini bozmadan: Allahu tealnn kelamndan baz
ayet-i kerimeler okuyarak, byk bir vekar ve tevekkl ile neticeyi
bekliyordu." (68)
 Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
MERHAMET VE ADALET
Sultan'n baka bir srr da merhametinin okluu ve d-
mann dahi af etmesiydi.
Abdlhamid Han'n en nemli zelliklerinden biri dmann
af ederek tekrar cemiyete kazandrma abasyd. O, hibir insann
zarar grmesini istemiyordu. Bomba olay sonrasnda suikast d-
zenleyenler ele geiyordu. Bunlardan biri olay annda cami helas-
na saklanyor ve yakalanacan anlaynca oradaki bir ibrii taa vu-
rup keskinleterek onunla damarlarn demek suretiyle intihar edi-
yordu. Bazlar yakalanyor mahkeme huzuruna karlp hesaplar
grlyor. Halife ve Sultana kar suikasttan baka bir sr cana k- den u iradeyi getiriyor;
yan bu anaristler sehpaya gtrlmyor, hepsi de ok ksa sren
hapisler ve birka srgnle kurtuluyordu.
Mahkeme
46 Merhum Necip Fazl, 1935 ylnda Necmeddin Molla isminde
bir zatla tanr. Bu beyfendi Abdlhamid Han dneminde cinayet
Mahkemesi Reisi Hilmi Efendi'nin bomba muhakemesinde savcs-
dr. yle anlatr;
" Muhakeme esnasnda, Reisin tam celseyi aaca srada,
mahkemenin hakimlere mahsus kaps alyor ve ieriye bir Ma-
beyn (Saray) paas giriyor. Asker paas...Paa ef'"ler, yabanc ga-
zete muhabirleri, hkmet ileri gelenleri ve yksek snflarn dol-
durduu salonda, mevki ve rtbesiyle mtenasip biryere geip otu-
racana , hakimler krssnn arkasndaki bir koltua kuruluyor
ve durumay oradan takip etmeye hazrlanyor.Bunun zerine Re-
is, mbairi arp, kulana fslt halinde unlar sylyor; lya sndlar. Fransa'da 1572'de St. Barthelemy katliami yaand.
-Git de paa hazretlerine de ki, oras mahkeme heyetine mah-
sus bir yerdir ve bakalar tarafndan kullanlamaz. Ltfen o koltu-
u terketsinler; ve mahkemeyi takip etmek istiyorlarsa rtbeleriyle
uygun biryere gesinler!..
-Mbair, kimsenin duymad bu szleri paaya bildiriyor,
fakat buna kar paa. yksek sesle,
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
-Git de Reise de ki, ben burada "Zat- ahane"nin (Padiah)
temsilcisiyim ve dilediim yerde oturabilirim;
Hilmi Efendi, bu defa, paann sesinden daha yksek sesle
mbaire haykrr;
-Paaya de ki, burada "Zat- ahane"nin temsilcisi, onun adna
kaza icra eden Reistir. Eer hemen o yeri terketmeyecek olurlarsa,
rtbelerine ramen kendilerini bir jandarma neferiyle darya att-
racam!
Paa bunun zerine oradan kp gider.
Aradan bir ka saat getikten sonra, hakimler odasnda Hilmi
Efendinin karsna kan baka bir Mabeyn Paas "Zat- ahane"
-Paaya edilen muameleden dolay utufetlu Reis Efendi Haz-
retlerini takdir eder ve kendilerine bu hareketlerinden tr birinci
rtbeden Mecidi niann ihsan ederim!" (69)
FTNE-FESAT KARGAASI
47
Osmanl Devleti, btn halkn huzur ve refah ierisinde asr-
lar boyunca bir arada yaatmasn baaran nadir devletlerden. Os-
manl devletinin dil, merhametli ve hogrl ynetimi bugn da-
hi dnya gndeminde Balkanlardan Orta Asya, Afrika ilerine ka-
dar Osmanlnn zlemini duyan insanlarn says hergeen gn ar-
tmakta.
Osmanl devletinin zulm gren milletleri himaye ettii ve
hangi dinden olursa olsun zulme rza gstermedii Osmanl Ariv-
lerinde arpc bir ekilde karmza kyor.
. Yahudiler 1492'den sonra spanya'da barnamadlar ve Osman-
Avrupa din harpleri ile 1648'lere kadar alkaland. Dier taraftan bu
yllarda gayri Mslimler, Osmanl devletinin dil idaresi altnda hu-
zur ve gvenlik ierisinde yayordu.
Osmanl devleti tm bunlara ramen emperyalist Batl devlet-
lerin sinsi oyunlarndan kurtulamad. teki yozlama neticesinde
balayan ykm rzgarlar B a t l devletler iin kanlmaz byk
bir frsat oldu.
 Mehmet AYDIN II. A b d l h a m i d Han'n Liderlik Srlar

Rusya'nin Takip Ettii Siyasetin Tesirleri:

Osmanl devletinin idaresinde yaayan halklar ve bilhassa
aznlklar Batl gler, Osmanly paralamakta maa olarak kul-
lanmaya altlar. Asrlarca bir arada huzur ierisinde yaam bu
aznlklarn bazlar maalesef oyuna gelerek kendi kuyusunu kazma-
ya baladlar. Bilhassa Ruslarn Ermenilere kar gtt politika
onlarn felaketine sebep oldu. Yllarca yaadklar blgeleri terket-
melerine, yine asrlarca beraber yaadklar Mslman komularna
zulmetmeye baladlar.
Rusya, 93 harbinde, bzi Trk ehirlerini igal ettikten sonra,
buradaki Ermenileri kendi emellerine let ederek bamszlk ama-
c ile Osmanl devletine kar isyana tevik etti. Ayastefanos ve
Berlin antlasmalarana, Ermenilerin bulunduu yerlerde slahat ya-
plmasna dir artlarn konulmas, bu hkmlere dayanlarak b-
yk devletlerin Osmanl Devleti'nin i ilerine mdahalede bulun-
mas ile Ermeni meselesi ortaya kt.
Aslnda Ermeni meselesi, 'ark Meselesi'nin bir parasyd.
48 Ermeni meselesinin ortaya k sebeplerinin, Osmanl Devleti top-
raklar zerinde yaayan Ermenilerin sosyal, kltrel, ekonomik,
idar ve siyas statlerinden kaynaklanmad; bu meselenin teme-
linde, yapay olarak oluturulan ve 'ark Meselesi' ad ile anlan mil-
letleraras bir emperyalist stratejinin, gler dengesi politikasn
oluturmaktadr.
ar I. Petro (1682-1725) zamannda kendisini Avrupa'da n-
fuzlu bir devlet hline getiren Rusya'nin gz daima Boazlarda ol-
du. Balkanlar da ele geirmek veya kendi ynetimine tbi klmak
isteyen Rusya, bu gaye ile Balkan lkelerinde konsolosluklar kura-
rak onlar Osmanl Devleti'ne kar tekilatlandrd. Bylece Slav-
Ortodoks birliinin ve halknn hamisi roln stlendi. Bu politika-
sn tatbik iin blgedeki btn huzursuzluklardan ve bozulan den-
gelerden istifadeyi de ihmal etmeyen Rusya, 1806'daki Srp,
1827'deki Yunan isyannn ve 1875-1876'daki Bosna-Hersek ile
Bulgar ve Srp isyanlarnn karlmasn temin etmi ve bunlarn
yaylmasn krklemitir. Bu isyanlar sonunda ad geen halklar
namna Osmanl Devleti'nden toprak koparmak isteyen Rusya'nin
bu siyaseti, zaman zaman ngiltere ve Fransa'nn menfaatleri ile a-
tt iin her zaman baarl olamam, bunun zerine Rusya, Os-
manl Devleti'ne kars harekete gemeden evvel, elde edilecek pas-
tay dier devletlerle blme siyasetini uygulamaya koymutur.
49
Scak sulara inmek, Akdeniz ve Orta Dou'da hkim g ol-
mak emelini, Anadolu topraklarn paralamakla gerekletirecei-
ne inanan Rusya, bu maksatla Ermenilerin yaad Erzurum-isken-
derun Hatt'n ele geirmeye teebbs etmitir. Bylece Rusya'nin
Osmanl Devletindeki Ermeni kiliseleriyle temas ve Ermeni terr
unsurlarn desteklemesi balamtr.

'ark Meselesi' gayri mslimler iin Osmanl Devleti'nin par- Dou Anadolu zerindeki emellerini. ar'n hizmetine giren
alanmasn ve kendi lehlerine reformlar yaplmasn, bu erevede Ermenilerin nclnde gerekletirmeye alan, ran ile sava-
kendilerini muhtariyete veya istiklle gtrecek taviz ve imtiyazlar larnda Ermenileri n saflarnda kullanan Rusya, 1828 Trkmenay
koparmay ifade etmektedir. Antlasmas'yla Dou Ermenistan kendisine verilip. Iran Ermenileri
de bu birlie katlnca elde ettii bu yeni gle Osmanl Devleti'ne
Ermeni kavmini, asrlarca beraber yaad Osmanl devleti ve saldrmtr. 1829'da yaplan Edirne Antlasmasi'yla R u s y a ' y a g
Trk milletine kin, nefret ve intikam duygusu ile peinen mahkm eden 40.000 Ermeni, muhtar bir Ermenistan kurmak isteyince i
edip, kanna kastettirenler Rus, ingiliz ve Fransiz menfaatleridir. tersine tersine dnm, Ermenilerin talepleri geri evrilmitir.
Osmanlya kar hazrlanan komploda Ermeniler maa olarak kulla-
nlmlardr. Ermeni meselesinin ortaya kn hazrlayan sebeple- Bylece Osmanl devletinin sdk tebaas olma vasfn kaybe-
rin banda Rusya, ingiltere. Fransa ve Amerika'nn Osnanli Devle- den Ermeniler; arlk Rusyas'nda ou defa en tabi haklarna kar-
ti'ne ve Ermenilere kars takip ettikleri siyaset gelmektedir. Bu dev- dahi bask ve zulmler grerek, bu ihanetlerinin cezasn ekmi-
letlerin uyguladklar siyasetin seyrini zet olarak tespit etmek fay- lerdir.
dal olacaktr.

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan Mehmet AYDIN
ngiltere'nin Ermeni Siyaseti
II. Abdlhamid Han, Bilhassa Rusya ve ngiltere'den ok eki-
nirdi. Her trl fitnenin temelinde bu iki g vard. Ermenileri kul-
lanarak Osmanl devletinin dahilinde fitne karan yine bu iki g
idi. Bu gler, Trk ordusunun devaml zayf kalmas, Rus donan-
masnn Boaziine gelerek stanbul meselesinin halledilmesi siya-
setini gderken, ngiltere Msr ve Hindistan smrgelerinin sela-
meti iin Osmanl devletinin zayf, her an i isyan ve meselelerle
megul olmasn isteyerek fitne tohumlar ekerdi.
Lider, dmann iyi tanmak ve her admn dikkatlice ta-
kip etmek zorundadr.
II. Abdlhamid Han, ngilizler'den hi holanmaz ve ngiliz-
lerin dier dmanlaradan ok daha tehlikeli olduunu belirtirdi. Bu
nedenle bu iki gce kar Almanlarla ibirlii yaparak Ordu'nun
glenmesini temine almtr. (70)
50 Rusya'nn ingiliz menfaatlerini tehdit eder vaziyette gneye
sarkmas ve gl bir Karadeniz devleti olmas ngiltere'yi dinda-
lar olarak da harekete geirmitir.
ngiltere'nin, Rusya'nn kendi karlarm tehdit edecek ekilde
gelimesine mni olmak gayesiyle, II. Abdlhamid Han'n takip et-
tii usta politikasyla Osmanl Devletini Rusya'ya kar destekle-
mesi, 1873 ylndan, 1877-1878 Osmanh-Rus Savana kadar sr-
mtr.
93 harbinde, Avusturya'y Rus ittifakndan ayran ingiltere,
Fransz Ihtilli'nden sonra Prusya'y da yanma alarak Rusya'y sk-
trmaya balamasna ramen, Fransa-Rusya savalarnda Rusya'y
desteklemitir.
Yunan isyannda Osmanl Devleti'ne muhalif olan ingiltere'nin
bu tutumunu devrin ingiliz Babakan Caning: "ingiltere'nin bu tav-
rnn Rusya ile badamak olmad, bamszln kazanaca mu- dahi] etmilerdir. ngiltere de Ermenilere sormaya gerek grmeden
hakkak olan Yunanistan'in Rusya'ya borlu olmas yerine Akde-
niz'de kendilerine dost bir devlet olan ingiltere'ye borlanmasnn
daha doru olaca" seklinde deerlendirmitir.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ngiltere, 1853'de Rus Cari II. Nikola'nn Osmanl Devleti'ni
paylama teklifini reddederek , Krm Sava'nda Osmanllar des-
teklemitir. Ancak 1870'li yllarda deien Avrupa'nn siyasi denge-
si ingiltere'yi de deitirmi ve ingilizler 1877-1878 Osmanl-Rus
Sava sonunda imzalanan Ayastefanos ve Berlin antlamalarndan
sonra, Osmanl Devleti'nin toprak btnln savunmaktan vaz-
geerek, onu paralama ve bu topraklar zerinde kendisine bal
devletler kurma politikasn benimsemitir.
ngiltere'nin Osmanllarla ilgili siyasetinin deimesindeki
nemli bir sebep de, Ermeni meselesinin Avrupa'da, 1880 tarihinden
itibaren n plna kmasdr.
Osmanl Devleti ierisindeki Katoliklerin koruyuculuunun
Fransa'nn, Ortodokslarn koruyuculuunun ise Rusya'nn zerinde
bulunmas; ingiltere'nin Islahat Fermam'na din deitirme serbesti-
sini koydurtarak Protestan Ermenilerin saylarnn arttrlmasn
hedeflemesine yol amt. ngiltere bu sayede Protestanlara sahip
kma siyaseti gderek, Osmanl Devleti'nin i ilerine karma im- 51
kan elde etmi, takip edilen bu Protestanlk politikas da Ermeni
kltrn ncelikle ele ald iin, en ziyade Ermenilerin mill duy-
gularn kkrtmtr.
Rusya'nin, Osmanl Devleti'ne kars tecavzkr hareketlerine
tek bana kar koyamayacan ve kendi karlarm gzetemeye-
ceini gren ngiltere, bylece Ermeni meselesini fiilen kabul et-
mitir. Bu yolda ilk adm da hemen atm ve Osmanl devletini teh-
dit ederek, Rusya'ya kar s olarak kullanmak zere Kibrs' alm-
tr. Bunun yannda, Dou Anadolu'daki eyaletlerde yaayan Hristi-
yanlarm lehine slahat yaplmas hususunda Osmanl Devleti'nden
bir de taviz koparan ingiltere, bylece Ermeni meselesini deta in-
giliz meselesi hline getirmitir.
Osmanl-Rus Sava'ndan nce, Ermenilerin Osmanl Devle-
ti'nden ayrlmak ve bamsz bir devlet kurmak gibi bir niyetleri ol-
mad halde, Ruslar, Ayastefanos Antlasmas'na Ermeni meselesini
Kbrs Antlamasna Ermeni meselesini dahil etmitir, ingiltere, ba-
msz bir Ermenistan', bunun R u s y a ' y zor durumda brakacan
 Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Abaunuu .
Joan Haslip'in bu husustaki grleri; "Ermenistan. Patiahn
>o Osmanl Devleti'nin de ilerlemesine mni olacam dnerek banda devaml bir gaileydi. nk Abdlhamid'in ok adil ve in- -
sani bir ekilde muamele ettii Ermeniler, Rus ajanlarnn tahrikin-
desteklemitir. den ve Amerikan misyonerlerinin verdii demokrasi bilgilerinden
Fransa'nn Ermeni Politikas aldklar cesaretle istiklal istiyorlard..." ( 7 1 )
.

1870'de Almanya'ya yenildii iin bir sre siyas manevra yap- "Din ve Irk Ayrm Yapan Avrupa Devletleridir."
ma ve dier devletleri etkileme rolnden mahrum kalan Fransa, bu
arada Berlin Kongresi'ne katlmasna ramen tesirli olamamtr. II. Abdlhamid Han, Ermeni meselesi hakknda ngiliz ajan
Ancak, Cumhuriyetin yeniden ilanyla, tekrar eski roln elde eden Yahudi Vambery'ye unlar syler;
Fransa, muhtelif gruplarn siyas mcadelelerini desteklemeye ve
onlarn snak merkezi olmaya balamtr. Bu arada Osmanl Dev- "...Ermeniler aslnda ark gelenekleriyle btnlemi, beyz
le'ndeki Katoliklerin koruyuculuunu da zerine alm olan Fran- seneden beri bizimle bar iinde kaynam, hi de sava ve sal-
sa, Krm savana sebep olan Kutsal Yerler Meselesi'nde nemli drgan olmayan bir ark rkdr. Eer, orada bir zc hadiselere
rastlanabiliyorsa, bunlarn msebbibi Ermeni milletinin karakterini
bir rol oynamtir. bilmeyen yabanc politikaclarn kkrtt ajanlardr. Siz gayet iyi
biliyorsunuz ki, ben bir banaz deilim; benim iin tm yurttala-
Almanya'ya kar malubiyetini hazmedemeyen Fransa, 1878
rm, dinleri, mezhepleri ve rklar ne olursa olsun birdir. Din ayr-
Berlin Kongresi nde Almanya ile ihtilfa den Rusya ile yaknla- m yapan ben deil Avrupa gleridir. Buna rnek olarak, size bir-
maya balam, ingiltere ile de gr ayrlklarn hallettikten son- ka gn nce bana ulaan bir haberi verebilirim. Petersburg'a katip
52 ra her devlet, Osmanl Devleti'nin paralanmasna birlikte gayret olarak aslen Ermeni olup da sonradan slam dinini semi birini
srfetmeye balamlardr. Bu blme ve paralama planlarnda gndermek istemitim. Ruslarn bu adam kabul etmediini ve by-
Fransa'nin rol bir hayli aktif olmutur. lece onun yerine bakasn yollamak zorunda kaldma inanabilir
misiniz? Yine, ayn ekilde bir hadise de Roma'da oldu; Vahan
1830'dan 1921 ylna kadar, Orta Dou ve Akdeniz'deki denge- Efendi yerine Mslman biri eli gnderdik...
yi, Ermeni meselesinde olduu gibi, yapay bir ekilde ortaya atarak
muhafazaya alan, bu arada Anadolu'nun igaliyle, bu topraklarda Ermenistan'daki kt artlar dzeltmeye amadeyim; ama ba-
kendi siyas nfuzunu da artrmaya gayret eden Fransa, zellikle msz bir Ermenistan'n kuruluuna msaade edeceime u kelle-
Mondros Antlamasi'nin imzalanmasndan sonra, Ermenilerle m- mi keserim, daha iyi! Ermenistan'n kurulmas yalnzca dindalar-
nasebetlerini gelitirmi ve Fransz igal kuvvetleri, Ermeni milis ve mn asndan ok byk bir adaletsizlik rnei deil, ayn zaman-
tekiltlariyla Trk topraklarnn igaline girimi, bu arada millet- da iktidarmn ve Trkiye'nin varlnn sonu demek olur." (72)
leraras grmelerde Franszlar bilindii gibi, Ermenileri byk l-
Ruslar, Yeilky'e kadar gelince, Ermeniler stanbul iinde se-
de desteklemklerdir. vin gsterileri yapmaya balam; Ermeni Patrii, yannda bir he-
Neticede Rusya, ingiltere ve Fransa'nin takip ettikleri siyase- yet, Rus Bakumandann karlamaya gitmi, Rus zaferini vecd
iinde kutlam ve kendisiyle bir saat kadar babaa kalmtr. Bu
tin uzants olarak ortaya kan ve Ermeni meselesinin de balang-
konuma sonucunda "Ayestefanos Muhadesi"ne 16'nc madde ola-
c saylan 1877-1878 Osmanh-Rus Sava sonunda yaplan Ayaste- rak Ermeni himayesine ait hkmler eklenmi. Abdlhamid'in on-
tanos Antlasmas'nda, istedikleri bamszlk hakkn elde edeme- dan sonra kullanlmasna asla msaade etmedii "Ermenistan" tabi-
yen Ermeniler, bununla birlikte 3 Mart 1878 tarihli bu antlama ile ri muahede zerinde resmiletirilmitir. (73)
milletleraras bir antlamaya dahil olma ansm yakalamlardr.

Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han'n
bdulhamu *., ... Liderlik
_ Srlar
Rusya, Kafkasya'daki Ermenilerin daha fazla oalmamas ve
o yerlerin gitgide asli Ermeni vatan yerine gememesi iin, snrla-
rn Osmanl Ermenilerine kapatt. Abdlhamid Han Rusya'y bu za-
yf noktasndan yakalayarak onlarla bir anlama yaparak Ermenile-
re kar sert tedbirler almaya balad. Ermeniler hakknda slahat is-
teyen Said Paa'y Ermenilerden rvet ald phesiyle kuvvetten
drd. Btn Ermeni messelerini bilhasas okullarn gzaltna
ald ve kapatt. 1890'da Partik Akyan Efendi babali'ye kafa tutma-
ya giderken Abdlhamid Han, Btn Ermeni kiliselerini ayn saat,
ayn dakikada, temelinden atlarna kadar arama emrini verdi. Ki-
liselerin bazlarnda zararl evrak, gizli muhabereler, silahlar ve
bombalar bulundu. Ermenilerle tamamen aras alan Abdlhamid
Han'a "hain" "mstebid" "zalim""gaddar, "kzl sultan" lakaplar ta-
klmaya baland. Bylece "Kzl Sultan" tabirini dorudan doruya
Ermeniler tarafndan bulunmu ve kendisini sevmeyenler de bu ta-
biri devaml kullanmlardr. (74)
BANKA
-7 Dmann zaaflarn tespit ve bunlar yerli yerinde kullan-
54
mak en byk srlarndan biri.
Abdlhamid Han'n Batl devletlere kar takip ettii balca
siyaseti, her iki tarafn zaafn ayr ayr kullanmak ve bunlardan
mstakil bir hareket yolu karmakt. (75)
26 Austos 1896'da Ermeniler, yabanc sermayenin bir nevi
devlet bankas roln oynad ve kapsnda hkmet kuvvetlerinin
nbek bekledii Osmanl Bankas'n bastlar. Genel Mdr Edgar
Vensan'n odasna girerek eline bir liste verdiler. Listedeki istekleri-
miz yerine getirilmezse bankay havaya uuracaz tehdidinde bu-
lundular. Herkesin arp kald ve hkmet kuvvetlerinin de ne
yapacan kestiremedii bir srada Abdlhamid Han bu hayati
annda bile son derece sakin ve telasz beklemekteydi. Hemen V-
kela "Bakanlar" meclisini sarayda toplad ve darhal karar istedi. B-
tn fikirler, komiteceliren, jandarma ve asker kuvvetleriyle, son fer-
dine kadar ldrlerek ezdirilmesi merkezindeydi. Bu da ok ksa
srecekti. Fakat bankann havaya uurulma tehlikesi ile dnyaya
nasl bir cevap verilecekti. Bu srada Abdlhamid Han'a Rus sefare-
ti batercmam Maksimofun saraya geldii haberi verilince:
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
-O her eyden haberli, hatta hadiseyi tertip edenlerin banda-
dr.Rvete de baylr. Derhal anlayaca lisanla konuup gzn
doyurunuz ve komitecilerin Bankay boaltmalarn salaynz!
Emir yerine getirildi, Maksimof saraydan alacan alarak Ko-
mitac'y bankadan uzaklatrd ve bu hadise bylece kimsenin bur-
nu kanamadan Abdlhamid Han'n ince siyasetiyle kapanm oldu.
Bankay igal edenlere de hibir ey yaplmayaca sz verilmi
olduundan bu sz de yerine getirildi. (76)
Sultan, Ermeni meselesinde Rusya ile de ayn tebaaya sahip
bulunmas ve ayn artlarla kar karya gelinmesi ile Rusya ile
szlemeksizin anlamt. ngiltere bu vaziyetten holanmyor ve
Rusya'y darltacak, hatta onun hakimiyet hakkna dokunacak faali-
yetlerde bulunuyordu. Balkanlar yoluyla stanbul'a ve Ege denizine
inmekten midini kesen Rusya, Dou Anadolu yolundan skende-
run ve Kuds ynn kollamaya balyordu. Bu da ngiltere'nin Do-
u mstemlekeleri ve nfuz sahas bakmndan iine gelmiyordu.
Ruslar, istila yollarnda daima kargaalk ve arkalarnda emniyet 55
aradaklar iin Abdlhamid han ile karlkl olarak ermenileri bas-
kya almak fikrinde birlemilerdi. ngiltere ise, Douda, Afganis-
tan, ran ve Trkiye zerinde Rus nfusuna tahamml edemedii
iin daima aleyhtar tavr alyor, ve bu dolambal vaziyet, her iki ta-
raf idare yoluyla istedii gibi hareket etmek niyetindeki Abdlha-
mid Han' sevindiriyordu.
Liderler, hayati mesele arzeden olaylarn stesinden rahat-
lkla gelebilecek kabiliyette sahip olmal.
Osmanllara imzalattrlan 3 Mart 1878 Ayastefanos [Yeilky]
mu'hedesini sultn Abdlhamd hn bir trl hazm edemedi. D-
hiyane bir kurnazlkla 4 Haziran 1878 de ngiltere i!e gizlice anla-
t. Kbrs adasnn idaresini ngiltere'ye brakt. Adann gelirleri her
yl stanbul'a yollanacak, ada Osmanl mparatorluunun bir para-
s kalacakt. Buna karlk, ngiltere Ayastefanos mu'hedesinin
Trkiye lehine deitirilmesine yardm edecekti. Bylece, Berlin
mu'hedesi, 13 Temmuz 1878 de imzalanarak, topraklarmzn o-
u geri alnd. Bu harpte, para tazminat ok ar oldu. Sultn Ab-
dlhamd, buna da pek dhiyane re b u l d u . 1881'de Dyn-i umu-
 Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
11. /ALIUUl..
miyye idaresi kurarak, borlan, ikiyzelliiki milyondan, yzalt
milyona indirdi. Bu byk baars, memlekete unutulmaz bir hiz-
met oldu.
TEDBR
II. Abdlhamid Han, teki ve dtaki saldrlara kar dahiya-
ne tedbirler almakta ustayd. Ald bu tedbirleri dnya tarihileri
hayranlkla dile getirmilerdir. Bunlar dan biri de phesiz ki "Ha-
midiye Alaylar" olmutur.
Araplar ve Krtler Mslman olduklar halde onlarn sosyal
yap ve corafi zellikleri dolaysyla Osmanl devletinde askerlik
yapmazlard. Devlete sadk olan ve Dou Anadolu'nun dalk alan-
larnda gebe ve airet hayat yayan Krtler'in zel hayatlarna
karlmazd. Buna ramen Berlin Andlamas sonrasnda meydana
gelen yeni sosyal, iktisadi ve siyasi artlar, Arap ve Krtler'in de as-
kere alnmasn gerektirdi. (77) Mslman Osmanl Milleti batl ta-
56 birle "panislamist" siyaseti gerei btn milletin devletin hereyine
itirak etmesi, topran,vatann korumas bilincine sahip olmaly-
d. Sultan bu politikas gereince Krtleri ve Araplar askere alma-
ya baslyarak Libya'da yerlilerden "Koloullar'm ve Dou Anado-
lu'da da "Hamidiye Alay lan" m kurdu.
Lider, vatan topraklarn iyi bilmek ve milletinin karakterini iyi
kavrayp artlara uygun tedbirler almak zorundadr.
II. Abdlhamid Han, Dou Anadolu'ya byk bir ehemmiyet
veriyordu. Ve Berlin Antlamas sonrasnda buralara gz diken en
byk emperyalist g Rusya idi. Rusya, Dou anadolu zerinden
skenderun ve Basra Krfezleri'ne inmek istiyordu. Ermenileri k-
krtan ngiltere, Rusya'nn Gney Yolu'n tkamak iin Dou Ana-
dolu'da tampon bir Ermeni devleti kurmak istiyordu. Daha da
nemlisi ortaya kan Ermeni Meselesi'ne kar bu topraklarn ko-
runmas da bizzat toprak sahipleri tarafndan yaplmalyd.
CiM VAt ^*^~_.-
Askeri sahada tekilatsz ve disiplinsiz olan kltlerin eitimi
ve topraklarnn korunmas iin 60-80 adet Krt airet reisi Yldz'a
- -J:M; n Ahdlhamid Han bunlarla bizzat grerek dzen-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
li svari alaylarnn kurulmas iin kendilerine devletin niforma ve
tehizat verecei, onlarn Osmanl ordusunun btn haklarna sahip
bireyler olacaklarm, bu alaylardan herbiri her yl srayla, ehri ko-
rumak erefine erimek iin stanbul'u ziyaret edeceklerini belirti-
liyordu. slam Halifesi ile grmekten ar derecede memnun
Krt airet reisleri: "Bundan Byle Sultan'n dostlar benim de
dostlarm, dmanlar benim de dmanlarmdr" eklinde Sultan'a
tezahratlarda bulundular. " (78)
II. Abdlhamid Han'n Krt airet reislerinin kuraca alaylara
"Himidiye Alaylar" adn vermiti. Hamidiye Alaylar, Dou Ana-
dolu'yu Rusya ve Ermeniler'in saldrlarndan korumakla kalmaya-
cak, "slam Birlii" siyasetinin bir gerei olarak merkezi otoritenin
tesisi, Dou Anadolu'da devletin etkin olabilecei yeni bir sosyo-
politik dengenin kurulmas temin edilecekti. Bununla birlikte aske-
ri disipline sokulan airetler blgede kolluk kuvveti olarak kullan-
lacakt. Airetleri iskan etmek, onlar disiplin altna alarak yerleik
ve medeni bir hayata altrmak, eitmek, airet kavgalarna son
vermek, blgenin imarna almak gibi amalar da gdyordu. 57
(79) ^ , , , , , - -
Hamidiye Alaylar, 1891'de karlan "Nizamname"ye gre
kurulmaya baland. Buna gre her airet 4 blkten az, 6 blkten
fazla askeri birlik kuramayacakt. Kesinlikle alay tesis edilmeyecek,
eitim maksadyla airetler birletirilmeyecek, komutanlar stan-
bul'dan gnderilen subaylar olacakt. Pat i ah, alay kuran airetleri
dllendiriyor, bunlara hediye, nian ve silah veriyordu. Sultan' s-
tanbul'da ziyaret, imtiyaz ve vnme vesilesi olmutu. Bu sebepten
alay kurmak, bir yar halini ald. Karargah Erzurum'da bulunan
4.Ordu'ya bal bu alaylarn says 1895'de 56'ya ykseldi. Bunlar-
dan beklenen tam disiplin ve baar salanamadysa da pek ok ai-
retin merkezi otoriteye ball gerekletirilmi oldu. (80)
Sultan, Hamidiye Alaylar'ndan sonra stanbul'da Airet Mek-
tepleri kurdu. Bu mekteplerin kurulmasnn maksad, emperyalist
devletlerin tahriklerine ak olan gerek Arap ve gerekse Krt airet
reis ve aalarnn ocuklarnn Osmanl k l t r y l e yetitirilerek
devlete ve saltanata balamak ve blgeyi dmanlardan korumakt.
Bu ekilde Krt ve Arap airetleri merkezi sisteme daha i y i bala-
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
nacakt. ( 8 1 ) 8 Temmuz 1892'de kan nizamnameye gre ynetilen
bu okullar, 5 yl sreli ve parasz y a t l idi. 12-16 yandaki airete
mensup ocuklar alnyor, Trke renimine de nem verilen bu
okullardan beklenen fayda tam olarak grlemedii iin 1907'de
kapatlyordu.
Hamidiye Alaylar'nn kurulmasyla Krt halknn Osmanl
devletleriyle ilikileri daha sklatrlm, Osmanlya ballklar pe-
kitirilmitir. En nemlisi de Bu alaylar blgede bir bamsz Erme-
nistan devletinin kurulmasn engellemilerdir.
Blge artlarn ok iyi bilen Krtlerin oluturduu Hamidiye
Alaylar, Ermeni saldrlar karsnda Mslman halkn mdafaas-
n yerine getirerek byk bir katliam ve zulmlerden kurtulmalar-
na sebep olmutur. Hamidiye alaylar olmasayd silahsz ve disiplin-
siz Krtler, kendilerini eitimli ve silahl Ermeni komitaclar kar-
snda kolay kolay savunamaycaklard.
Sultan Abdlhamid Han'n ileri grll ile kurduu Ha-
midiye Alaylar sayesinde lkenin btnl ve Mslman halkn
korunmas salanmtr, l. Dnya ve stiklal Harplerinde de byk
faydalar grlen Hamidiye Alaylar ile blgede ayn zamanda s-
lam Birlii politikas hedefine ulamtr. (82)
CRAATLAR LDERN AYNASIDIR
II. Abdlhamid Han, laf deil, icraat seven bir Sultan'd. Hal-
kn duasn almak iin ona hayrl hizmetler etmek biricik gayesiy-
di. O halk iin vard. Halkna samimi bir ekilde ve hibir ey bek-
lemeden hizmet etmek onu ok mutlu ederdi.
Hizmetin de ancak kendisine hazrlanan komplolarn bertaraf
ile mmkn olabileceine inanyordu. Bu nedenle fevkalade olan
akl, zeks ve ilmi ilmiyle memlekete kar asrlar boyunca hazr-
lanm olan sinsi planlar grmekte gecikmedi. Memleketin felake-
tine alan ve Batl devletlerin masas haline gelmi yneticileri i
bandan uzaklatrd. slm b i l g i l e r i n i , ya'n din ve fen ve ahlk
bilgilerini memleketin her yerine yayd. ok sayda k l t r l din
adam yetitirdi. Milleti otuzbir sene adalet ile idare etti. B i l g i l i , te-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
miz bir genlik yetitirdi. Hakszla, ktle, ahlkszla kar
amansz bir mcadele yerdi. Bu yzden baz kimselerin hedefi ol-
du. Yllarca ktlendi. ftiralara urad. Gelecek nesillere farkl e-
kilde tantld. Fakat, insaf ehli tarihilerin yazlarm okuyanlar ve
onun ilme, fenne, sanayiye, ticrete, ahlka, ksaca insanla brak-
t eserlerini grenler, bu iftiralara aldanmad. Onun bykl
karsnda hayran kalarak rnek aldlar.
Hizmetler
II. Sultan Abdlhamid Han, bilim ve teknolojide, medeniyette
ilerleme hususunda ok hassas davrand. Devletin imar, kalknma-
sna ynelik slahat prensipleri; dengeci, ada, bamsz, kendine
has ve Avrupa medeniyetinden faydalanma esaslarna dayanyordu.
yi bir lider, halkna babalk ehfat ile hizmet edendir.
Sultann gayesi, halkn huzur ve refah ierisinde yaatmakt.
Bu hususta yle diyecektir: "Bir devlet ve milletin varolabilmesi
iin ancak birka ey lazmdr. Din ve dini korumak iin bir para 59
taassup, maarif, milliyet, servet ve sanat" (83) "yi bir hkmdarn
vazifesi, tebaasna babalk etmektir" " Benim esas abalarm ise, ba-
r ve medeniyet yolunda sarfedilmektir" (84) szleri maksadnn te-
melini oluturmaktadr.
Ordu, eitim ve sanayi alannda temel kalknma hamlelerine
hz verdi. Mekteb-i Mlkiye, Mekteb-i Hukuk, Maliye, Baytar okul-
larn at, Darlfnun (niversite) slah, demiryollarnn inas,
fabrikalarn kurulmas, mlkiye ve adliye tekilatnn yeni esaslara
balanmas gibi teebbslerle halkn sevgisini kazand.
Sultan, ar derecede propagandas yaplan Bat kltr ve me-
deniyeti basksnn bertaraf iin ok gayret sarfetti. Bat'nn tm ye-
nilik isteklerinin Gayri Mslim tebaann yararna olduunu grerek
farkl bir politika takip etti. Bu politikann esas, hizmetlerden sade-
ce gayri mslimlerin deil memleket snrlar dahilinde bulunan tm
insanlarn faydalanmas amacna ynelikti. B a t l devletlerin reform
paketleri yerine lkenin kendisine has reform paketlerini uygulama-
ya alt.
Bir ila, her bnyeye ayn fayday salamaz.
 Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
miyor. Memleketimizin tekilat hakknda hibir ey bilmedikleri
Abdlhamid Han; Avrupal devletlerin devaml hrriyet ve
halde, nasihat rol oynamaktan vazgemiyorlar. Sefirler, sanki h-
sefbesti taleplerinde samimi olmadklarm, zaten onlarda olmayan kmdar imiler gibi saraylarnda oturuyorlar, ancak birka yksek
bu serbstilerin kendilerinde olduunu belirterek, ilerlemenin, bilim memurla mnasebetleri oluyor ve oturduklar yksek yerlerden h-
ve teknolojide Batl devletler seviyesine gelmenin yava yava ola- kmler veriyorlar. Memleketimize ait btn bildikleri stanbul ve
can, bunda acele etmenin ise memleket iin felaket olacan be- Adalar'dan ibarettir. Hayatmzn iyz hakknda hibir fikirleri
lirtiyordu; "Memleketimiz, Avrupa lleriyle mtaala edile- yoktur. Dinimizi tanmazlar, dilimizi anlamazlar. Btn bunlara ra-
mez...Baz yerlerde, Avrupa ortaa hayatm srdren vahi, barbar men, tavsiyelerini muhakkak kabul ettirmeye alrlar. Allah'tan
insanlar yaar. Bu insanlar, Avrupa'nn bugnk hayatna nasl inti- kendi aralarnda da hibir zaman anlamazlar. Gnmze ait mese-
bak edebilirler...Bat'dan gelen btn yeniliklere dman olduumu- lelerde, hepsi kendine gre ayr bir fikir verir. Mterek olduklar
zu sylemek hakszlk olur" (85) yegana nokta udur: Efkar- umumiyede, sanki btn inklaplar, on-
larn teklifleri ve basklaryla yaplyormu gibi bir tesir uyandrarak
Esaretin dier bir versiyonu milletleri borlandrmaktr. bizi milletimizin nnde kk drmek, buna mukabil Hristiyan-
lar' ykseltip, bsbtn glenmelerine vesile olmak. Bu inklap
Bor para alan devletler, borlandklar lkelerin hizmetkar mevzuu eytanca bulunmu bir desisedir. Bizi kendi halimize brak-
ve bir nevi smrgesi haline gelirler. Abdlhamid Han bunun idra- salar ok daha iyi ederler. nk kabul ettirmek istedikleri bu ink-
kinde olarak lkeyi borla deil, z kaynaklar ile (bamsz olarak) laplar, milletimizin menfaati bakmndan ciddiye alnp tatbik edile-
kalkndrma hedefini seti. Taklitten kand. Batnn kltr deil, bilecek eyler deildir. Halbuki kendi irademizle hareket edebilsek
bilim ve teknolojisinden istifade ile en iyisini yapmaya gayret etti. yava fakat devaml bir ekilde ilerleyeceimizden eminim. Eer
60 Messeseleri ve gelenekleri bozmadan memleketi maddeten kuv- bizde baz inklaplar kabul edilecekse, memleketin hakiki artlar
* vetlendirecek teebbslere giriti. D borlarn bir ksmn dedi ve gz nnde tutularak yaplmaldr. Yani teferrut etmi birka idare-
yeni bor almadan lkeyi kendi imkanlar ile kalkndrd. Onun za- cinin fikir seviyesi deil, halkn medeniyet seviyesine nazar itibara
mannda kurulan meslek okullar, yaplan kara ve demir yollar, ku- alnmaldr. Avrupa'dan gelen her eyi phe ile karlayan, pek ok
rulan iletmeler Osmanl devletini zamann devletleri ile yar eder defa fermanlarmz ald anda yakn ulema snfn aksl emelini de
hale getirdi. hesaba katmak lazmdr. nklaplarn tatbikinde her adm atmadan
evvel zemini yoklayarak, yava, yava hareket etmekle hakl oldu-
Dman tarafndan tavsiye edilen kurtulu reetesi ldr- una kaniyim." (86)
mek iindir.
Birlik ve beraberlikte kuvvet, ayrlkta sknt ve felaket
II. Abdlhamid Han anlatyor; "nkiaf (ilerlemek) d tesirler vardr.
ve tazyikler neticesinde olamaz; iimizden gelmeli, kendiliinden
tabii olmal ve kendi yolunu takip etmelidir. nklap diye kabul et- Abdlhamid Han maddi ve manevi alanda ilerlemenin ancak
tirmek istedikleri yenilikler, muhakkak ki bizim felaketimize sebep birlik ve beraberlik ierisinde almakla, yava yava olacam,
olacaktr. Neden bunlar bize, bizi mahvetmeye ahdetmi dmanla- birden bire inkiafn mmkn olmadn, emperyalist devletlerin
rmz tarafndan tavsiye edilmektedir? nk onlar, o inklaplarn lkedeki menfaatleri icabnca buna msaade etmediklerini, devlet-
felaketimize sebep olacak hastalk olduunu bildiklerinden bilhassa ler arasnda gl olan yaar ve gl olan hakldr prensibinin y-
tavsiye etmektedirler. Bizim gya geri kalm halimize herkes ac- rrlkte olduunu belirterek sk sk unu dile getirirdi;
makta, Avrupa memleketleri asl kendilerinde birok reform ihtiya-
lar olduu halde riyakarca bizim kalknmamz iin bir eyler yap- lerlemek, bymek ancak i bnyedeki hu/urun temini ile
mamz istemektedirler. Byk Devletlerin inklap talepleri hi bit- mmkndr.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

"Allah bize sulh ve skunet nasip eylesin. Hibir memleketin, karyor. Bunlar devletin tebaasdr, sizin karmaya na hakknz
bizim kadar buna ihtiyac olduunu zannetmiyorum. daremizin pek var? Denildiinde "eli hkm-i limen galabey' (hkm galibindir) di-
ok eksiklii olduu, memurlarmzn gevek almalarnda, devle- ye cevap veriyorlar." (87)
timiz iindeki ebedi ve tahammlsz kaynamay meydana getirme-
yi sebep olduu tarafmzdan biliniyor. Fakat bizi hereyden fazla MEDENYET
felakete iten, Byk devletlerin entirikalardr. Bu devletler, tabiye-
timizdeki milletleri, arka arkaya isyana tevik etmek suretiyle, bizi Marifet, yabanc medeniyetleri kr krne taklit deil, fay-
her sene daha fazla skntya drmektedirler. Her sene, bu uurda dal olan alarak bnyeye adapte etmektir.
hi faydasz sarfettiimiz milyonlarla ne kadar lzumlu eyler ya-
plabilir. Fakat Byk devletler, geni tekilatl imparatorluumuzu II. Abdlhamid Han Bat'nn bilim ve teknolojideki ilerleme-
ina edecek ne zaman braktlar ne de skunet! Gene Byk devlet- sine hayrandr ve Osmanl Devleti'nin bu alanda geri kaldna
ler sebebiyle halkmz ilerletmeye imkan bulamadk. Btn bunlar zlmektedir. Ve hatta Bat'daki Bilim ve teknolojideki ilerlemenin
bizim zayf kalmamza sebep oldu. Bize de hi olmazsa 10 senelik sebepleri ve teknolojideki yenilikleri lkeye getirmek iin renci-
bir sulh tannsa Japonlarn o kadar methettikleri ilerlemelerini biz ler gnderir. Ne yazk ki giden bu rencilerin ou Bat'nn bilim
de yakalayabilirdik. Onlar, Avrupa'nn penesinden uzak olduklarn- ve teknolojisini alacaklar yerde Batl ajanlarn tuzaklarna der-
dan, bize nazaran bahtiyar, emniyet iinde yaamaktadrlar. Maale- ler. Bu genlerden bazlar lkelererinin terakkisi iin gnderdikle-
sef biz, tam Avrupa srtlarnn gei yerinde adrlarmz kurmu- ri Sultanlarn devirmek ve hatta ldrmek iin alan ngiliz, Al-
uz." man ve Ruslarla ibirlii yapmaktan ekinmeyecek ve nihayetinde
62 kendisini tahttan indireceklerdir.
Kuvvet, hayatta kalmann temel direidir.
Sultan, Bat medeniyeti hakknda unlar sylemektedir: "Av-
rupa'nn medeniyetine (bilim ve teknoloji alandaki) daima takdir
Abdlhamid Han anlatmaya devam ediyor; "Hkmran olan
ederim. Fakat Hristiyanl (kltrlerini) hibir zaman Mslman-
tabiat kanunudur. Kuvvetli daima hakldr. imdi biz zayf olduu- la tercih etmedim ve stn taraflarn da grmedim. Bakalarn
muz iin Avrupa korkusuzca sertlik gsterebiliyor. Geriye bakt- gelii gzel taklit etmekten holanmadm. Marifet, bu medeniyeti
mz vakit, vaziyetimizin, Byk devletlerle yaptmz andlama- kendimize uydurabilmektir. Ben bu medeniyetin iyi taraflarn hatta
larla garanti altna alnm olunduunu grrz. Fakat bu andlama- sarayma getirdim. Yldz'da cuma ve pazartesi geceleri, temsil-
lara ve verilen szlere ramen, byk devletler, millet hakk kanu- ler,konserler verilmesini emretmitim." (88)
nuna hi aldr etmeksizin eyaletlerimizi teker teker elimizden al-
dlar." "Hukuk ilerimizde, yabanclarn vesayet iddialar bizim iin "Avrupa medeniyeti'nin en iyi taraflarn alp, ark kltryle
haysiyet krcdr. Japonlar bu dertten kurtulal epey sene olmutur. kartrmak suretiyle meydana gelecek ve olgunlaacak yeni bir
Osmanllara bu hakk tanmak istememektedirler. Btn devletlerin medeniyeti, bizde ancak gelecek nesiller grebileceklerdir." (89)
tarafgirlii hakikaten snr amaktadrlar."
Gelii gzel taklit felaket getirir.
"Kuvvetli olursak kapitlasyonlar da yava yava kaldrlr.
Gmrk andlamalar da deitirilir. Yabanclara verilmi bir ok Birinci Dnya Harbinin banda Bakumandan Vekili Enver
zayf zararl imtiyazlar da kuvvet sayesinde hafifletilerek varl, Paay Beylerbeyi sarayna davet ederek u tavsiyede bulunur;
yokluu bir hkmde kalr. Devletin itibar da o lde artar. ve
d ilerimize karmazlar. Devletin ileri kolaylar. Halbuki, bugn "Olum Enver. 33 sene saltanat srdm! Padiahlm mdde-
sokakta bir Mslman ile bir Ermeni kavga etse, bir tercman ie tince ferdin hrriyetine, ahsiyetine daima t a r a f t a r idim. Fakat key-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
femayee bir hrriyeti, gelii gzel bir serbestiyi de hibir zaman
ho grmedim. Hele matbuatta (basnda) pek revata grlen ms- de devletin dmanlar olacaktr. Bunlar tahkiksiz, mesnetsiz kuru
iftiralarla herkese bulatrmak vicdan bir hareket deildir. Beni en
tehcen resim ve yazlara sinsi fikirlerin hakim olmasna asla msa- ok zen ey, huzurumdan kovduum bir insan, beni saltanattan
ade etmedim. Avrupallarn medeniyetini daima takdir ederim. Fa- uzaklatran karar teblie memur bir heyete katmanz olmutur. Bu,
kat Hristiyanl hibir zaman Mslmanla tercih etmedim ve s- Emanuel Karasudur. Bu Yahudiyi ne diye karmza kardnz? Bu-
tn tarafn da grmedim. Bakalarn gerii gzel aklit etmekten nunla makam- hilafet vesaltanat elin Yahudisine tahkik ettirdiniz.
holanmam. Marifet bu medeniyeti kendi bnyemize uydurabil- Selanikte bir mason locasnn stad- azam olan bu kii ile, Hazret-
mektir. Ben de bu medeniyetin iyi taraflarn hatta sarayma getir- i Peygamberden beri el stnde tutagelen hilafet, ancak bir Musevi-
dim. Yldzda Cuma ve Pazartesi geceleri, temsiller, konserler veril- nin tebligat ile Hanedan- Ali-i Osmannn bir rknnden alnm
mesini emretmitim. Garbn sanatkarlarn, bizzat sarayda hem oldu. ftihar edebilirsiniz.imdi iktidardasn, neen yerinde ve hu-
seyrettim hem mziklerini dinledim. Bu toplantlara haremi, sultan- zur iindesin. stikbalin parlak grnmektedir. Fakat btn bunlara
lar, damatlar hatta harem aalarmla kalfalarm dahi davet et- gvenme olum, sana son bir nasihat vereyim: Bugn insan alk-
tim.Padiah olarak bu memleketin tarihinde ilk Meclis- Mesubam layanlar, yarn onu paralamasn da bilirler!...Dikkat et!...Allah mil-
ben atrdm. Fakat mebuslarn kafi derecede olgunlamam oldu- lete, devlete zeval vermesin!..." (90)
unu grnce ayn Meclisi ben kapattrdm.Bilir misin, Osmanl
Ben Edebin Deil, Edepsizliin dmanym.
Meclis-i Mebusannn verdii ilan- harp karar bize neye mal oldu?
Bu Rus Harbi ile Balkanlar, Rumeli'yi kaybettik, Mithat Paa bu Abdlhamid Han'n sadrazamlarndan Halil Rifat Paa torunu
hususta ok srar etmiti. Harbin korkun netayicini (neticesini) a- yazar Vedat rfi Bey tarafndan 1922 tarihinde neredilen ve 72
64 bk grdm. Plevnenin anl mdafaasna, Karsn kahramanca sa- sayfalk Abdlhamid Han'n Beylerbeyi saraynda yazd bildirilen
vana ramen malup olduk. Rus ordular Ayastafanosa (Yeilk- Hatratndan bir pasaj: 65
ye) kadar geldiler." "...Beni Edebiyata dman zan ve byle ilan ederlerdi. Hayr!
Ben edebiyatn deil, edepsizliin ve debann deil edepsizliin
"Bugn insan alklayanlar, yarn onu paralamasn da bi- dmanydm!...Ben edebiyata dman olsaydm, Kemal Beye (Na-
lirler!..." mk Kemal) vefat gnne kadar kesemden maa vermez ve olunu
hizmetime almazdm. Ben edebiyata dman olsaydm, Abdlhak
Sultan anlatmaya devam ediyor: "Evet, Enver Paa, imdi siz Hamid Beyi dolgun maalarla terfih ettikten sonra arasra borlar-
de bir harbe girmi bulunuyorsunuz. Fakat bu i acele olmu, hissi- n vermek gibi hayrhahlklarda bulunmazdm....Hayr, tekra ederim
yata kaplarak memleket tehlikeye atlmt. naallah devletimiz ve ki, ben debann hakiki ve mfik bir dostuydum.Eer onlara d-
milletimiz iin hayrl ve erefli biter. Fakat hafazanallah felaketli man olsaydm benim de sokak ortalarnda edip ve muharrir ldre-
biterse, ister misin ki, bu da bize Anadoluya mal olsun? O zaman cek adamlarm yok deildi!" (91)
elimizde ne kalr? Hareket ordusu ile stanbul zerine yrdnz,
muzaffer oldunuz, ehri zapttettiniz.Saraya kadar dayandnz, beni Tasarruf
de hal'ettiniz...Unutmayn ki, emrimdeki kuvvetlere asla ate etme-
melerini, kan dkmemelerini bildirmitim.Eer bir mukavemet gr- Zenginliin Srr "Dikkatli bir muhasebe ve akll bir ta-
sarruf
seydiniz bu size pek pahalya mal olacakt. Ancak bu sayede hi
kimsenin burnu kanamamtr. Fakat arkadalarnzn gz hibir II. Abdlhamid han, ok sade bir hayat srer, sraftan ve gs-
eyi grmemiti. Tedbirlerimi beenmediler.Beni kaldrp bir pa- teriten holanmazd.
avra gibi sokaa attlar.stelik 31 Mart hadisesini benden bildiler.
Halbuki bunda hibir alakam yoktu. Asileri tahrik edenler elbet de
vard. Fakat bunlar asla saraya mensup kimseler deildi. Her devir- Zenginliinin srr dikkatli bir muhasebe ve akll bir tasarrufa
borlu olduunu sylerdi.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Tahta geiinden sonra uygulad muazzam tasarruf politika-
syla saray bata olmak zere lkedeki israflar kst. Sarayn mas-
raflarn asgariye indirdi. Saray memurlarnn sabah-akam evlerine
yemek gtrmelerini dahi yasaklad. Valide sultanlara muhsus imti-
yazlar kaldrd. Saray'n merasim usul ve terifatn sadeletirdi.
Galata bankerlerinin en zengini zeki ve kurnaz George Zafiri'yi
kendisine mali danman tayin etti.
Kendi ahsna ayrlan para miktarnda indirim yapt. Yldz Sa-
ray masraflarnn te birini kendi emlak gelirlerinden karlad.
Kendisine ait iletmelerden 1902'de 8 milyon servet yapm, bunu
devlet haracamalarnda kullanmt. (92)
D mdahalelere meydan vermemek iin ve alacakllara em-
niyetli bir are olmak zere Duyun-i Umumiye daresi'ni kurdu. Bu
idare o dnemde devletlerin fiili mdahalesine ksmen mani olduu
iin memlekete faydal bir kurulu olmutu.
ktidar sresince, Avrupa'nn politik kontroln srekli red-
66 detti ve bamsz bir politika takip etmeye alt. D glerin m-
-* dahalesini nlemek gayesiyle d borlar bir daha almamaya ve al-
d borlan da vaktinde demeye, lkenin z kaynaklar ile kalkn-
maya zen gsterdi. Takip ettii bu politika sayesinde devlet bor-
larnn drtte dendi.
II. Abdlhamid Han, Kapitlasyonlar sebebiyle verimli bir
vergi reformu yapmaya muvaffak olamad. Vergilerin ou Msl-
man tebaadan toplanyordu. Gayri Mslim teba Bat'nn adeta ma-
rk ocuklar haline gelmiler ve pazarlkla ok az vergi vermeye a-
ltlar. Adam bana senede 50 TL. demesi icap ederken 20 TL
dyorlard. (93)
Halkn Menfaatini dnen yneticiler i bana getirilme-
li.
Mister Tomson Sultan Abdlhamid Han'dan unu nakleder:
"ahsi menfaatlerinden ziyade amme faydalarn dnenleri iba-
na getirmek lazmdr. lk vazifem devlet maliyesini yeni batan te-
sis ve tanzim etmektir.Trkiye'den alacakl olanlarn hakkn koru-
mak, bunlar temin iin de ciddi surette tasarrufa riayet etmek art-
tr. Ben bu sahada en i y i misal olacam." (94)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
FEDEKARLIK
II.Abdlhamid Han, hesabn bilen, tek kuruun israfna raz
olmayan, buna ramen yerinde ve srasnda hibir fedakarlk ve c-
mertlikten kanmayan hayrsever bir patiah idi. (95) Ayn zaman-
da halknn dertleriyle yakndan ilgilenir, yardm talep edenlerin ih-
tiyalaryla bizzat alakadar olurdu.
Sultan, tahta getii sralarda Bosna-Hersek ayaklanm, Ka-
rada orduyu sarm ve yenmi, Srbistan dzenli ve tehlikeli bir
kuvvetle lkeye sava amt. Bunu Osmanl-Rus harbi takip etti.
Ulam aralarnn eksiklii, Rumelilideki Mslman halkn dnda
kalan aznlklarn ta Edirne'ye kadar uzanan ayaklanmalar lkeyi
bir alev topuna dntrmt. Ve lkeye akn eden gmenler de
buna ekleninice iinden klmaz bir hal almt. Bu felaketler dne-
minde gmenlerin barnma ve iaelerini temin ayn zamanda l-
keyi bor batandan kutarma abalar byk bir hayranlk uyandr-
d.
67
lkeleri iflasa srekleyen amillerin banda israf gelir
Bor batana saplanan lkeyi takip ettii usta siyasetiyle ksa
bir zamanda kurtararak dnyada eski gvenini kazanmasna sebep
oldu. lkenin felakete srklenmesinin sebeplerinden birinin israf
olduunu belirterek; "msrifliin ne feci bir kusur olduunu ok ya-
kndan grdm. Maliyemizi mahveden ve mparatorluumuzu ifla-
sn iki parmak tesine kadar gtren bu israfil hayat deil midir?"
diyordu. (96)
Osmanl Devleti, 1854-55 Krm Harbi yllarnda ilk defa d
bor almaya balam ve alnan borlarn yanl kullanm neticesin-
de 1880 li yllarn banda 250 milyon liraya ykselmiti.
Rusya ile yaplan sava, Osmanl devletininin ekonomisini -
kertti. Yaplan anlama neticesinde Rusya'ya denecek harp tazmi-
nat 300 milyon ruble idi. Devletin tm gelirlerinin dahi karlaya-
mad bu ar sava tazmitann Sultan Adlhamid Han vermemek-
te direndi. Nihayetinde Rus ar' ile kurduu yakn ahsi dostluu
sayesinde 34 milyona indirildirilen tazminatn faizi ile birlikte yz
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ylda denmesi karara baland. Yllk Taksit tutar ise 350 bin idi.
duruldu. Islahatlar erevesinde bilhassa harp okullar ve dier as-
(97)
keri okullara, ordunun belkemiini oluturan kurmay subay yeti-
tirilmesine byk nem verildi. 1. Dnya harbinde byk kahraman-
II. Abdlhamid Han bu hususta unlar sylemektedir:
lklar gsteren komutanlarn ou bu okullarda yetimiti.
"...Ben 1324 (1908) senesinin Temmuzunda hkmeti bu m-
Gayri Mslimlerden askerlik hizmeti istemek intihardan
cahitlere, 1325 (1909) Nisannda da saltanat efketli biraderim haz-
farkszdr.
retlerine teslim ettim. Benim zamammda hududumuz, kodra'dan
Basra krfezine, Karadeniz'den Sahra'y Kebir llerine imtidad
II. Abdlhamid Han, gayri Mslimlerin askere alnmasna ve
ederdi. (Almanac de Gotha) nn 1908 senesinde nerolunan nsha-
asker saysnn indirilmesine iddetle kar km ve "Mslman
syla bu sene kan karlatrlrsa, ahlafma yangn deil, byk
olmayanlardan askerlik hizmeti istemeyi dnmek, hayal kurmak-
bir lke, otuz milyonu mtecaviz nfus, bir ordu terketmi olduum
tr ve bizim iin intihardan fark yoktur" derdi. (99)
anlalr.
II. Abdlhamid Han, donanmay da yenilendirme ve glendir-
yle byle on sene oldu. Yani mddet-i saltanatmn bir sl-
mede byk abalar sarfederek ryen gemileri i ve d tersane-
s...Asarmn te deil, onda birini vcuda getirdiler mi? Makan-
lerde tamir ettirdi. Sultan Abdlazizden sonra darya, Osmanl ta-
hkmdariye geldiim zaman, yz milyon liraya takarrup etmi
rihinde en ok harp gemisi siparii veren Abdlhamid han, bir k-
olan dyun-u umumiyemizi, iki byk harbin ve birok dahili k-
sm gemilerin de i tersanelerde retimini salad. Abdlhamid
68 yamlardaki sevkiyat- askeriyenin icap ettii masrafi, tediye ettikten
Han'n bu yndeki yenilikleri ve donanmay kuvvetlendirmesi bu- 69
sonra, otuz milyona indirdiime muvaffak olmutum. Yani, bir -
yk takdir toplad. tersanelerde Bat ile rakebet edebilecek ekil-
rne...Nazm Bey'le rfekas ise, benim braktm otuzmilyon bor-
de retimi mmkn olmayan donanma iin Batl lkelere yeni harp
ru bugne kadar drt yz milyona kardlar.Yani on misline.
gemileri siparii verilerek donanmann modernizasyonu saland.
Demek ki, haleflerim, (Makam- saltanatta icraya hkm-i nfuz
Ve dardan temin edilen bu gemilerle de Balkan ve Birinci dnya
eden yalnz biraderim olmad iin haleflerim diyorum) yalnz mik-
harbinde byk baarlara imza atlacaktr. (100)
dar- duyunu tezyid hususnda ibzal-i faaliyet ve ihraz- muvaffaki-
yet etmitir. (98)
"Orduyu Siyasetin Dnda Tutunuz"
GL BR ORDU
II. Abdlhamid Han, ordunun siyasete kartrlmasnn byk
bir hata olduunu ve kesinlikle siyasete kartrlmamas gerektii-
Abdlhamid Han, lkenin ierisinde bulunduu darboaza
ni bildiriyordu. Fethi Bey'e bu hususta unlar anlatmaktadr:
ramen, ordunun slahn, glenmesini temin etti. 1897'deki Trk-
Yunan savann kazanlmas Osmanl ordusunun gcn ortaya
"...Orduyu siyasetin dnda tutunuz. Sizin bugnn zimmam-
koymutu. Almanya'dan gayet ucuz ve elverili artlarla alnan mo-
daran- umur (n plandaki kiiler) arasnda olduunuz hakikatini
dern top, tfek, askeri ara ve gerelerle ordu donatlmt. Milyon-
derpi ederek (gznne alarak) diyeceim ki, bu hususu ternin iin
larca mavzer, yzlerce ateli toplar dahi tedarik edildi. Ordu glen-
icap ederse her trl fedekarl icap ediyorsa menfi akbetleri de
dirildi. Her trl ara ve gere mkemmel hale getirilmeye all- gznne almz. fade edilmek istenmeyen hangi ahval ve erait
d. Ksa zamanda toplanp ynak yapabilme imkan saland. Ge-
iinde olursa olsun, beni buraya getirmeye vesile olan son askeri ha-
reinde bir milyon askeri kuvvetin eitilmi ve mkemmel olarak
disede eer ben, size tavsiye ettiim askerin siyaset harici tutulma-
toplanabilmesi iin, gerekli komutan ve subaylar daima elde bulun- snn aksini dnseydim, oluk gibi kan akard.Ordu siyasete itilmi
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
olursa, bu hata mnhasran dahili gaileler tevlid etmekle kalmaz,
vatann mdafaasn zaruri klan sebepler nnde, maazallah, mem-
leketin mdafaasn gayr-i mmkn, kifayetsiz klmak gibi telafisi
imkansz felaketlere yol aar.Bugn ordumuzun banda olan mirli-
va, ferik ve mirler (btn kor, orgeneral ve mareallar) bu kaide-
nin yetitirdii emektar askerlerdir.Kendileri makamlarnda ve vazi-
felerinde kald mddete h a y r l yolu terketmezler midindeyim.
te, benim saltanatnz amannda en ali askeri mevkiler eline ema-
net edilmi olan Mahmut evket Paa'mn, size yazlm mektuba
vesile olan hassasiyeti de bunun isbat ediyor..." (101)
II. Sultan Abdlhamid Han, Harp gcn kaybetmi olan eski
gemileri Halice ekip, Avrupa'da yeni yaplan stn vasfl kruva-
zrler, zrhllar ile donanmay kuvvetlendirdi. O'nun dneminde as-
keri, subay yle erefli olmutu ki, bir kahve nnden bir binba
geerken, kahvede oturanlar ayaa kalkarak sayg gsterirlerdi. y-
le bereket vard ki, bir binbann evinde pien yemekten, bir mahal-
le fakirlerinin karn doyard. Btn millet, sivil, asker, herkes birbi-
70 rini ok severdi.
Yunan isyann bastrmak zere Ethem paann kumandasn-
da gnderdii askeri, kendisi saraydan idare ediyordu. Askeri, 24
saatte Termopil geidini aarak Atinaya girdi. Btn Avrupa ku-
mandanlar buna ard. nki, Alman kurmaylar, Osmanl ordu- (balar mahveden bu" hastalk) kar mcadele tekniini renmesi
su, Termopili alt ayda geemez diye rapor vermidi.
Ziraate Ak Olmak
"Beeriyetin zinginliinn temelini ziraat tekil eder."
II. Sultan Abdlhamid Han'n zerinde hassasiyetle durduu
konulardan biri de Ziraat oldu. Hatralarnda "Beeriyetin zenginli-
inin esasn tekil eden ziraat. Osmanl mparatorluu'nda ilk yeri
igal eder. nk btn canllar besleyen odur" (102) diyerek zira-
atn Osmanl devletindeki nemini belirtir.
Kendisi de bilhassa ziraatle uramay pek severdi. ehzadeli-
i zamannda iftliinde bitki ve hayvan yetitirerek ok byk pa-
ralar kazand ve bunu da saltanat dneminde devletin hizmetinde
Mehmet AYDIN II. A b d l h a m i d Han'n Liderlik Srlar
kulland. Ziraate olan bu sevgisi dolaysyla kendi iftliinde bir
okul aarak zirai eitim ve retime katkda bulundu. Maslak iftli-
inde kurduu bu ziraat okulunda drtyz talebe rahatlkla eitim
alabiliyordu. Saltanat dneminde bu lkenin geneline yaygnlat-
rld. Bat'dan modern alet ve makinalar, yeni tarm teknikleri ve s-
lah edilmi tohum, fide ve fidan getirilerek iftilere datld. (103)
Trkiye ziraatlarnn kaynan tekil eden "Halkal Ziraat
Okulu" da Sultan Abdlhamid Han tarafndan ald. Ve burada ei-
tim grecek btn talebelerin cretsiz olarak okuyacaklarn, oku-
lun iyi eitim verebilmesi iin hibir fedakarlktan kanmayaca-
n, ziraatte ve dier islerde faydal bir tarzda alacak bilgili gen-
lerin yetiecei midiyle byk gayretler sarf etti. Ziraatn Batdaki
gelimelerden de istifade iin yurtdna renciler gnderdi.
Bu husustaki grleri;
"Ziraate olduu gibi hayvancla da nem verilmelidir."
71
"Toprak mahsllerinin inkiafn temin etmek, balca gayemiz
olmaldr. Kald ki, sahip olduumuz memleketin topraklar ok be-
reketlidir. Ziraatmz icabeden seviyede tutabilmek iin, ziraatla-
rmzn modern ziraat ilmini tahsil etmeleri lzumludur. Floksaray'a
iin Fransa'ya birok talebe gndermi bulunuyoruz. Dier bir ks-
m da hayvanclk zerine tetkikat yapmak zere Almanya'ya gide-
ceklerdir." (104)
Bizim kalknmamzda ziraatn yannda hayvancla da b-
yk bir rol olmaldr. Bu memleket gerek kkba, gerek kmes
hayvanlarnn yetitirilmesine msaittir. Bunun iin kylmzn
hayvan yemini tekil eden maddelerin ziraatna byk ehemmiyet
verilmesi lazmgelir. Sonra, hayvansal maddeler olan st, st ma-
mlleri,yumurla istihsal elzemdir. Bu suretle dahilde grbz bir
neslin yetimesine imkan verilmi, harice de bunlar ihra edecek ge-
lir kayna elde etmi oluruz" ( 105)
Abdlhamid Han sulama alanlarnn geniletilmesine de byk
nem verdi. Nehirlerin kanallar i l e birletirmesi ve Msr'da Assu-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
van'da olduu gibi bir takm barajlar vcuda getirmenin nemli ol-
duunu, Frat ile Dicle'yi, Seyhan ile Ceyhan' Sakarya ile Kzlr-
mak' daha faydal bir hale getirilebileceini belirterek bir nevi
GAP projesinin fikir babaln yapyordu. Ve ilk defa Abdlhamid
Han zamannda ormanlar devlet korumas altna alnd ve ormana
zarar verebilecek keilerin azaltlmas yoluna gidildi.
Sultan'n bu konudaki grlerini Znnun Bey'den nakle-
delim;
"Sulama davalarmz da mhimdir. Nehirlerimizi kanallarla
birletirmek ve Msr'da, Assuvan'da olduu gibi birtakm barajlar
vcuda getirmek elzemdir. Frat ile Dcleyi, Seyhan ile Ceyhan',
Sakarya ile Kzlrma, bilhassa Karadeniz ve Akdeniz limanlar-
mz batan baa ina etmek, Anadolu ve Rumeli demiryollarn o-
altmak pek zaruridir.Sizi temin ederim, yzbam, btn mddet-i
saltanatm boyunca hep bunlar dndm. Baz imkanlarda aradm.
Fakat bu noktada en korktuum ey, yabanc sermayenin mevcut
72 kapitlasyonlar daha tahamml edilemez hale sokmas ihtimaliydi.
Esasen dmanlarmzn mali tazyiki altndayz. Borlarmz pek lar yurt dna karyor, zenginleme sonucu ortaya kan Rum ve
fazladr. Yabanc sermaye memleketi bu suretle daha mkl bir va-
ziyete sokacaktr. Bir mstemleke haline gelmekten korktum."
(106)
TCARET
II. Abdlhamid Han, devletin kalknmas ve gelimesinin an-
cak milli sanayi ve ticari kalknmayla olacana inanrd. Adeta g-
nmz globallemesini daha o gnlerden gryordu. Sermayeyi
elinde bulunduran glerin dnyaya hakim olacam bunun da an-
cak ticaretle olacana inanyordu. Sanayi ve ticaret alannda kal-
knmay "devletin beka art" olarak grrd. Zenginleri, mlk sa-
hipleri, sanat sahipleri yabanc olan bir lkenin kalknamayacan
belirterek Mslmanlarn ticaretle uramalarn isterdi.
"Patiah olmasaydm tccar olurdum."
II. Abdlhamid Han zamannda 6 hal, 17 kuma ve dokuma,
a ve kiremit, l demir, l konserve, l ghercile, l elmas ilem,
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
l ya, 2 un ve buz, l mum, l makarna fabrikas yapld. 7 askeri
fabrika ile ayrca eitli konularda 15 byk imalathane ve atlye
ald.
Hatralarnda bu hususta unlar yazar: "Genlerimiz, memur,
asker veya ulemadan olmay tasarlyorlar.Neden hibir Osmanl b-
yk bir tccar, mahir bir zanaatkar olmay dnmyor? Ben de ma-
rangozluk sanat ile megul olduumdan, halka iyi bir numune say-
lrm. imdiye kadar byle almaya almam olmamz ok ya-
zk. Bu tarz allagelmi dncelerden kurtulmak ok g olur."
"Ah! Eer ben serbest olsaydm, hem bir sanayi mektebi aardm.
Yldz'da yaptm gibi kk bir fabrika (ini ve demir fabrikas)
tesis ederdim. Genlere marangozluk, tornaclk, demircilik retir-
dim. Ben byle az adam m yetitirmedim?"
"Ticaret ve sanayi kalknmay kimse dnmyor. Rumlar'n,
Ermeniler'in ticaret memlekete eref getirmiyor ve hibir ilerleme
olmuyor. Fakat bizim efendilerde de hi ticaret arzusu yok" Bilin-
dii gibi Rum ve Ermeni zenginler, Trkiye'de elde ettikleri kazan- 73
Ermeni burjuvazisinin blclk hareketlerine nclk ediyordu
(107)
ETM POLTKASI
"Ben okumu adamdan korkmuyorum"
II. Abdlhamid Han eitime ok nem veriyor ve bu alanda
hibir fedekarlktan kanmyordu. "Ben okumu adamdan korkmu-
yorum" diyordu. Osmanl devletinde en byk eitim ve retim
hamleleri onun zamannda yapld. Eitim alanndaki baaras d-
manlarnn dahi takdirini toplayarak gerekleri dile getirmek zorun-
da kaldlar.
Kendisine muhalif olan Ahmet Reit Rey; "Gariptir ki, bir ta-
raftan basn bu kadar bask altnda bulunduran Abdlhamid, dier
taraftan memleketin irfannn ykselmesi iin yabanc lisanlarn -
renilmesine ve milletin aydnlanmasna ok alr ve okullara ok
nem verirdi. Yaknlarndan iittiimize gre "bir milletin hrriyet
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

ve Merutiyet'e kavumas iin daha olgunlamas ve cehaletten ak kadar da taassuplar bulunmaktadr. Bylelikle milliyetlerini
kurtulmas lazmdr" dermi. ( 108) koruyabilmektedirler." ( 1 1 0 )

II. Abdlhamid Han eitim ve retim alannda genlere ne
olursa olsun iyi bir slami terbiyenin verilmesini ister ve bu konu-
da zaman zaman irade-i seniyyeler yaynlatrd.
19 Eyll 1901 tarihlisinde "(Okuldaki) programlarn din bilgi-
lerinden sonra o havalinin mahilli itigali olan ziraat ve sanayiye ait
fen ilimlerini tahsili esasna gre tanzim...ve daimi olmas" isteni-
liyordu. Eitim ve retim konusunda zerinde titredii iki konu
vardr din ve fen.
II. Abdlhamid Han, Bat'daki bilim ve teknoloji transferi Av-
rupa'ya her dalda renci gnderdi. Ama maalesef giden bu ren-
cilerin bir ou nefs ve ehvetlerinin esiri olarak Bat kltr potasn-
da eridiler. Abdlhamid Han da bundan ikayeti olarak;
II. Abdlhamid Han, yabanc devletlerin lkede kurduklar
okullarn zararlar olduunu belirterek bu konuda unlar yazmakta-
dr: "zel okullar, devletimiz iin byk tehlike tekil etmektedir.
imdiye kadar affedilmez bir kaytszlkla her devlete her zaman ve
her mahalde mektep amak hakkn vermi bulunuyoruz. Maalesef
bunun acsn'ekmekteyiz. Bizim msamahamza karlk bu okul-
larda dinimize, devletimize kar nefret reniyoruz. Maarif nazr-
larnn bu husustaki alakaszl affedilemez. Belki de harekete ge-
mek iin cesaretleri yoktur. Fakat her zaman her eyi benim yalnz
bama yapmam da beklenemez. Vaka, bu okullarn hatt- harekat-
na mdahale etmenin her zaman pek kolay olmad da bir hakikat-
tir. Pek ok defa bu mektepleri himaye etmek suretiyle, kendilerine
ehemmiyet pay karan konsoloslarn, sefirlerin arkasna snmak-
tadrlar. " ( 1 1 1 )

74 "Berlin'deki sefirimizin, bize verdii raporlara gre, bu gen- II. Abdlhamid Han, sadece stanbul'da 14 yksek okul ve ih- 75
ler arasnda kendisini almaya adayanlarn sayas pek az olduu tisas okulu at. Okulsuz ve camisiz ky, kasaba brakmak isteme-
grlyor. Almanya'ya giden genlerimizin ou Osmanllara has yen Sultan bu alanda byk baarlara imza att. 33 yllk gayretle-
itidal ve sadelik faziletlerini kaybediyorlar. Orada rendikeleri ise rinin sonunda rtiye mekteplerini 250'den 600'e, ididiler 5'den
iki imek, ahlaka uygunsuzluk ve-buna benzer eyler oluyor. Ken- 104'e, darlmualliminleri 4'ten 32'ye kard. Yine 1876'da saylar
dini beenmi, iddial, iinerek dndklerinde, arkadalarna ve ih- 200 olan iptidai okullarna 4000-5000 civarnda yenileri eklendii
tiyar fakat tecrbeli paalara yukardan bakyorlar. rflerimizi, gibi, 10 bine yakn sbyan okulu yeni usllere tahvil edildi. (112)
adetlerimizi tenkit ediyorlar. Hele Paris'e tahsile gidenlerin ekserisi
elenceye dalyorlar, almaya vakit bulamyorlar." (109) Sultan, kendisinin kurduu Mekteb-i Mlkiye'ye baka bir
ehemmiyet veriyordu. Tayini yaplacak kaymakam ve mutassarrf-
Yar aydnlarn igal ettii cemiyetler iflah olamazlar. larn bu okuldan mezun olup olmadklarna dikkat ederdi.

Eitimin nemi hususunda sultan unlar syliyecektir: "Rus-
ya, Almanya ve Avusturya devletleri ilerlediler; zellikle Rusya
vaktiyle nemsiz iken bugn Avrupa'nn b y k devletlerinden sayl-
maktadr. Biz geri kaldk. lim ve fennin ilerlemesi mekteplerden -
kan diplomal efendilerin kullanlmasyla olur. "Ne yazk ki, tam
b i l g i l i olan adammz ok azdr. Tam tersine yarm bilgili olanlar-
mz ise pek oktur. Onun iin m i l l i y e t ve dinin ne demek olduunu
bilmezler. Tam tersine memleketimizdeki Hristiyanlar olduka bil-
gili olduklar gibi kendi mezheplerince dindar ve dinlerini koruya-
Devlet Adam her zaman mektepten yetimez. nnde nu-
mune lazmdr.
Sultan Fethi Okyar'a unlar anlatyordu:
'Adam yetitirmek kolaydeil. Eskiden, vezirler, ekabir, hayr
erbab konaklarnn bykksmn yetitirmeye k a b i l i y e t l i genlere
a y r r l a r , bilhassa kendi memleketlerinden istidadl. elinden t u t u l -
maya deer genleri getirirler, onlara manevi pederlik yaparlarm. l

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Biz bunlara yetimedik. Enderun, saray iinde devlet adam yetiti-
renen byk mektep imi.Bana maarife (eitime) neden ehemmiyet
vermediim soruluyor..Haa!.. Bugn nekadar ali mektep gryor-
sanz hemen hemen cmlesini ben yaptm. Mevcutlar da slah et-
tim. Fakat devlet adam mnhasran mektepten yetimez. nnde
msbet ve takibe ayan numuneler bulmas lazmdr. Bu isimlerini
saydnz zevatn bir ikisi hari dierlerini tanrm.imdi bunlar, le yazacaktr;
mutlakiyetin nazr iken merutiyet ilan edildi de zihniyet ve ahsi-
yet mi deitirdiler? Eer buna inanlyorsa, ahlaklarndan phe et-
mek lazmdr. Mademki benim idarem fena imi,vatan ve millet iin
felaketimi, o halde neden en alikarar ve hkm mevkiindeki ma-
kamlar muhafaza iin birbirleriyle mcadele etmiler, bu makamlar
kendilerine verildii zaman minettar olmu, buralarda huzurla otur-
mulardr? "
Yabanclar, ancak aralarndaki rekabetten ve menfaat ge-
rei ilgi gsterirler.!
76
Bu konumadan sonra ttihad ve Terakki 'nin asker olmayan
mensuplar iin izahat veren Fethi Okyar B ey'e devamla;
"Bunlar, bu kadarck tecrbe ve melekeleriyle bu koskoca dev-
let-i muazzamann idare mesuliyetini nasl tekabbl edebilirler? Ce-
saret!... Tecrbelerimle biliyorum ki, ecnebiler, ok zaman maharet-
le sakladklar menfaatleri olmasa, bize kar asla samimi ve dost
deildirlerGsterdikleri alaka ise, aralarndaki rekabetten dolay-
drBunlardan istifade bazen mecburiyet olur. Fakat bavururken
hakikati bilmek lazmdr. Ben, Paris'te, Londra'da, hatta Kahire'de
aleyhime neredilen gazete mecmua ve kitaplarla bunlar hazrla-
yanlarn nasl ve nereden para bulduklarn biliyordum. Onlar ve-
renlerin de gizli emelleri mehulm deildi. Mesela Murat Bey (ga-
zeteci ) gibi bazlar idrak ettiler, geldiler. Ahmet Rza Bey sultan-
zade Sabahaddin Bey gibi bazlar gelmediler. Gryorsunuz, bu
gelmeyenler arasnda bile fikir ittihad yok. u saydmz isimler
arasnda bu mehur muhaliflerimiden hi birisi Hseyin Hilmi Pa-
a'nn kabinesinde yer almam!...yle tahmin ediyorum ki, sizler
de daha bir mddet benim sadrazamlarmla memleketi idare ede-
ceksiniz." ( 1 1 3 )
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
SEVMEK VE SEVLMEK
Sultan'n slahat ve hizmetleri lkede huzur ve refaha sebep ol-
du. Gven ierisindeki halkn Sultanlarna olan ballk ve sevgile-
ri daha da artt. Yabanclar ise Sultan'n bu baarlarn baltalama
gayretleri yannda gsterdii baarlan karsnda haryete dyor-
du. Sultan'n yakn hizmetinde bulunan ngiliz Amirali Woods y-
"Abdlhamid Han tahttan indirilmeseydi I. Dnya sava
kmazd"
"Abdlhamid'in tahta k kendisi iin ok anssz bir devre-
ye rastlar ... 93 harbi sebebiyle uranlan kayplarn Abdlhamid re-
jimi zamannda giderilebilmesi hayret vericidir. Rus sava, mem-
leketi para ve personel bakmndan tamamen iflas etmiti. nceki
hkmdarlar zamannda muhtelif andlamalar gereince alnan
borlar, denemeyecek bir seviyede olup, biriken faizler ana bor
tutarn amt. Hazine tamtakrd. stanbul'u savunmak iin atal- 77
ca nlerine gnderilen ie yarar askerlerin says birka bini gemi- -7-
yordu. Memleket savatan sonra yaplan Berlin Antlamas ile bir
yandan da Dou snr boylarndaki stratejik savunma pozisyonunu
kaybediyordu. Btn bunlarn neticesi olarak, Osmanl imparatorlu-
u, gerek bir hviyeti dnda mtalaa ediyor, Avrupa devlet adam-
lar arasnda politik pazarlk konusu tekil ediyordu. Btn bu kt
artlara ramen birka yl iinde devletin maliyesi yeniden dzene
sokularak, ticaret canlandrld ve yabanc borlarn nemli bir ks-
m dendi. Bu arada, Trk ordusunun gc o kadar artt ki, Trki-
ye'nin dostluu byk yabanc devletler tarafndan aranr hale gel-
di. Artk, Scak Denizlere zellikle Hindistan Yolunu ngiltere'ye
kapatmak isteyen Rusya'ya kar Trk ordusuna gvenebilirdik. Ab-
dlhamid, tahttan drlmemi olsayd, Avrupa devletlerinin halen
yaralarm sarmaya alt o byk afet (1. Dnya sava) meydana
gelmi olmayacakt. Aksini farzetsek bile Abdlhamid byk bir ih-
timalle Trkiye'nin tarafsz kalmasn salayarak memleketine bir
zafer hediye etmi olacakt. Bunu iddia etmekle kahin saylmamal-
ym.(114)
Trkiye'deki Alman Askeri slahat Heyeti Bakan Goltz ise,
Sultan'n hizmetlerinin sonulan hakknda unlar diyecektir: "Hi
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
phe yoktur ki u son on sene (1887-1897) iinde devletin dahilen
takviyesine ve haricen an ve erefini iade ve kuvvetlendirmesine -
belki bu ana kadar emsali grlmemi surette- baarl bir devir te-
kil etmitir. ( 1 1 5 )
Baarnn Srr: "Zeka, Enerji ve vatanseverlik"
A.Vambery de bu konudaki grleri yledir: "Zekas, enerji-
si ve vatanperverlii phesizdir. Bir hkmdar olarak sadece pede-
ri merhum Sultan Abdlmecid'den deil, Yenierileri ortadan kald-
ran cesur slahat bykpederi Sultan 11. Mahmud ve Osmanl tah-
tna kan dier cetlerinden de -ki bunlarn iinde dirayetli olanlar-
nn imparatorluu yeni fethlerle geniletmelerine , kendisinin ise
baba yadigar bu yerleri, deiik koullar nedeni ile, elden karma-
sna ramen- stndr." (116)
"Yedi Evliya Kudretinde"
78 Abdlhamid Han, slahat ve hizmetleriyle halkn gnlnde taht
kurdu ve byk takdirini toplad. Hatta halk arasnda o "yedi evliya 1
kudretinde kabul ediliyor ve kendisinden daima tazimle 'Sultan Ha-
mid Efendimiz 1 diye bahsediliyordu (117)
"Yardm severlii ve iyi kalpliliini sergilemek iin hibir fr-
sat karmayan Patiah, Hristiyan olsun mslman olsun halkn
byk ounluu tarafndan sevilen bir kiidir." (118) "Trkiye'nin
st tabakasn oluturan kiilerle grtkten sonra bykbir oun- etmek, ngiltere ile asla mesele karmamak, Almanya'ya istinat et-
luun imdiki Padiah'n idaresinden hi de ikayeti olmadkalar-
n grdm ( 1 1 9 )
A.Vembery anlatmaya devam ediyor; "Aadaki tabakalar ve
halka gelince: Hristiyan uyruklar da dahil, imdiki hkmdara se-
verek balanmlardr. Padiah, elindeki tm imkanlar seferber
ederek her frsatta hayrseverliini gstermekten kanmamaktadr.
Eitim ve salk hizmetleri iin byk meblalar sarfetmekte, hal-
kn selameti, refah ve mutluluu iin yorulmak bilmeden almak-
tadr. Padiah'tan korkabilirsinz, hatta nefret bile edebilirsiniz, ama
onun alkanlk ve adaletini inkar edemezsiniz. Savurganla son
veren t u t u m u ile Trk milayesim slah etmi ve l k e y i batan basa
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
demiryolu a i l e demitir. Nezaketi, misafirperverlii ve sevim-
lilii Bat hanedanlarnn ve devlet adamlarnn hrmet ve sevgisini
mazanmaya yetmitir. Trkiye canlanmasn -yozlam bir ark
devleti ne kadar kabse-Padiah'n enerji, ustalk ve vatanperverli-
ine borludur. Sultan Hamid'in bu adan deeri hibir ekilde in-
kar edilemez. " (120)
"Btn bu nemli, nemsiz, kk, byk sorunlar izlemek
olaanst bir hafza ve gl bir zihni yap gerektirecei dn-
lrse, mbalaasz , Padiah'n Osmanl tahtna geen yetenekli h-
kmdar olarak kabul edildiini ve bu nedenle halk tarafndan son
derece takdir edildiini syleyebilirim. "
Abdlhamid Han'n 33 yllk saltanatnn srlarndan biri ite
ve dta takip ettii usta siyaseti olmutur. zellikle d politikas,
usta siyasetilerin dikkatini ve hayranlklarn celb edecektir.
D Politika
79
Abdlhamid Han'n iteki muhaliflerine kar takip ettii poli-
tikann yannda di politikas dahiyane idi. D politikasnn temel
prensibi lkeyi savatan uzak tutarak bar ierisinde yaatmak,
bylece iktisadi ve sosyal alanda kalknmay temin etmekti.
Tahsin Paa, Abdlhamid Han'n d siyasetini yle zetliyor:
"Sultan Hamid'in siyasi hariciyede meslei u idi: Rusya'y idare
mek, Avusturya'nn gznn Makedonya'da olduunu unutmamak,
dier devletlerle mmkn mertebe ho geinmek, Balkanlar' birbi-
rine kartrp Bulgarlar, Srplar ve Yunanllar arasnda nifak ve ih-
tilaf karmak" ( 1 2 1 )
II. Abdlhamid Han'n D politikasnn temel prensipleri;
Merkezyetlik, denge, tarafszlk, bamszlk, ihtilaflardan yarar-
lanma, bar, gnl alma, tavz, yerme gre iddet, tecrit ve korkut-
ma'ya dayanyordu. Bu temel prensipleri de bizzat kendi kontroln-
de yrtmekte ve hereyle ilgilenmektedir.
f Biriyle dost olurken dierinin dmanl kazanlmama!!.
 Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Korkutma prensibi ise, slam halifesi sfatyla slam aleminin
Bilhassa D politikada denge ve tarafszla ok nem veri- top yekn harekete geirme ile dman korkutmaya dayal idi.
yordu. Abdlhamid Han, etrafndaki dostlaryla ve dmanlaryla
iyi geinebilmek iin aradaki mnasebetleri uygun bir seviyede tut- Dmanlar arasndaki ihtilaflardan faydalanma prensibi ise
maya birisiyle dost olabilmek iin dierinin dmanln kazanma- takdire ayandr. D politikadaki bu baars ile lkeyi byk fela-
maya dikkat edilmesinin zaruri olduunu sylerdi. Tarafszlk poli- ketlerden kurtarmay baarmtr. Takip ettii siyasetle dmanlarn
tikas gerei herhangi bir Avrupa devletine yaklap, dierlerinin birlemelerini engelledi. Trablusgarp'ta Fransa ile talya'y, M-
dmanln kazanmaktan ekiniyordu. Abdlhamid Han'n temel sr'da Fransa ile ngiltere'yi, Mezopotamya'da ngiltere ile Alman-
prensiplerinden biri olan kesin tarafszlk ilkesi; "Avrupa siyasetin- ya'y, Balkanlar'da Rusya ile Avustya'y kar karya getirdi. Yu-
den tamamiyle uzak durmak" eklindeydi. (122) nanistan, Bulgaristan,Srbistan,Karada ve Romanya arasndaki ih-
tilaflar krkleyerek bunlarn birleip Osmanl zerine saldrmala-
htilaflar azami derecede diplomasi ile zme ulatrlmaldr. rn engelledi.

Avrupal devletler hakknda ok iyi bir bilgiye sahipti. Daha II. Abdlhamid Han, ngiltere'nin karsna Almanya'y, Rus-
ehzadeliinden beri Avrupay yakndan takip etmi ve Osmanl ya'nn nne ngiltere'yi dikmek, Fransa'ya kar tarafsz bir tutu-
devleti zerindeki tesirlerini muhakeme ederek, zaaflarn ve talep- mu muhafaza ettirmek, talya'y olduu yerde bekletmek, Avustur-
lerini iyi kavramt. Kascas " En ince tefferuatma kadar Avrupa ya'y da kah Rusya'ya attrarak kah Almanlarn peine drere-
politikasndan haberdar idi" (123) rek Balkanlarda faal bir politika takibini engellemek suretiyle Ba-
tl byk devletleri birbirine kar rekabetleri ve tezadlar iinde 81
80 kavrayp Osmanl devletine zararl olmaktan karmak temel pren-
k
Abdlhamid Han'n ihtilaflar zme politikas sava ile deil,
sulh ve diplomas yoluyla idi. Kz adiye Sultan bu hususta unla- siplerinden biriydi.
r yazar; "Diplomasiden ok iyi anlard. htilaflar, harbe mraca-
at etmeden, muhlisanen yollar ile halli, onun devlet idaresindeki ye- Abdlhamid Han'n baka bir politik srr ise takip ettii "isti-
gane siyasi dsturu idi" (124) Diplomasinde maharetini dmanla- male" (kullanma) politikas idi. Bu politikas gerei , imparator,
r dahi takdir ederlerdi. Sade Yunanistan'n markl ve Avrupa'ya kral, devlet bakanlar,sefirler, gazeteceler ile kurduu yakn ahsi
gveni ile sulh yollarn tamamiyle kapatmas neticesinde sava ilan dostluklar ve verdii nianlarla dostluklarn kazanmak ya da
edilmi ve bu sava dahi Osmanl devleti kazanmtr. aleyhtejareket etmelerini engellemek temeline dayanyordu. (127)

"D Politika hassas terazi ile tartlmah"

Taviz politikas; iktisadi ve toprak tavizlerini tekil ediyordu.
Tunus, Msr, Tesalya ve arki Rumeli'nin kaybnda srar etmedi.
Sebebine gelince, buralarda hakimiyet szde idi. Bu nedenle Girit
ve Dou Anadolu'da taviz vermemeye garyet etmi, Dou Anadolu
iin "Kellemi veririm, Dou Anadolu'yu vermem" diyerek srar et-
mitir. (125)
ktisadi alandaki tavizleri ise "kpein nne atlan kemik" ya
da "kpr geene kadar ayya day demek" misalinde olduu gi-
bi byk felaketlerden korunmak iin vermitir. Bu da "Bamszlk
haklarn koruma ve karlkl fayda" esasna dayanyordu. (126)
II. Abdlhamid Han, zamann byk devletleri arasnda ok
hassas bir denge siyaseti takip etti. D Siyasetinde takip ettii po-
litikasn kendisinden dinleyelim;
"Alman mparatoru, Saltanat zamannda iki defa stanbul'a
geldi. Kendisini yakndan tandm. Gen, faal, nazik, sevimli bir
zatt. Bismark' yere arptktan sonra onun roln kendi zerin ald.
Fakat Bisnark kadar tecrbeli ve akll deildi. Gtt gaye Al-
manya'nn askeri kuvvetiydi. Ben Alman politikasna ok ehemini-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
yet vermekle beraber teki byk devletleri de gzden karmaktan
ve gcendirmekten daima sakndm. Politikam daima teraziyle tart-
tm. mparatoru ahsi dostlukta devaml beraber Rusya mparato-
ru'na da frsat dtke dostluk gsterirdim. Corafi mevkiimiz bu-
nu icap ettiriyordu. kinci geliinde, Almanya mparatoru ile bir ak-
am hususi grmemiz esnasnda birdenbire kalkt. ki elimi birden
tuttu. 'Avrupa'da bir harp zuhur ettii takdirde bizim tarafa geersi-
niz, deil mi Majeste?' dedi. Cevaben, 'aziz dostumsunuz; fakat si-
ze imdiden sz vermek hakkna haiz deilim, bunu ancak o zaman
dnebilirim' dedim."
" Politikam daima teraziyle tarttm..."
Nitekim Alman mparatoru; "Ben politikay Abdlhamid'den
rendim" diyecektir. (128)
Abdlhamid Han, Almanya, Avusturya, Rusya arasnda "
kayzer ittifak" anlamasn, araya bu ittifaka dman ngiltere'yi
82 evirmek, Almanya'y ngiltere'ye dndrmek ve Osmanl lkesini
cezbetmek suretiyle tesirsiz klm bylece Osmanl aleyhindeki bu
en korkun ittifak ilemez hale getirmitir.
"Nian trenimiz biraz sonra"
Abdlhamid Han, Trk-Rus harbinin bana kadar babasndan
ve amcasndan miras kalan ngiliz politikasna ballk ananesini
muhafaza etti. Fakat 93 harbinin banda Yeilky'e gelen Ruslar
sonrasnda ngiliz donanmasnn stanbul sularnda demirlendiini
gren Sultan, en byk dmann ngilizler olduunu bir kez daha
anlayarak imdiye kadar takip ettii politikasnn deitirilmesi ge-
rektiine inand. Hindistan yolunu ve ngiltere'nin Dou politikas-
n tahdit etmek gibi bir avantaja gemek yolunda Abdlhamid tara-
fndan yaklatrlan Almanya, bu kararn mparatorunun1889'de
stanbulu ziyaretiyle gsterdi.
DOST KAZANMA SANATI
I I . Abdlhamid Han. dost kazanmada ustayd. Dost ve d-
manlarna verdii hediyeler, gsterdii gler yz ve t a t l dil, sami-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
miyet, kibirden uzak, mtevazi kiiliiyle onlar kendisine balyor-
du. Alman mparator'u Kayzer'in ziyaretinde gsterdii alaka ve
sonrasnda meydana gelen dostluk buna en gzel misallerden biri.
Alman mparatoru Kayzer'in ziyareti srf kendi anlay ve ba-
z nazrlarn tevikiyle, fakat Bismarka ramen oluyordu. Sultan,
byk ve aal bir karlama ile kralie Augusta'a gsterilen ilgi
Kayzer'in sevgisini ve ballm daha da artarak memnuniyetini
celbetti. Daha sonra verilen ve mparoticenin ifadesiyle; "Binbir
gece masallarndaki hayal alemi..." iinde yaadlar.
II. Abdlhamid Han, Yldz Parkndaki saray misafirlerine
bizzat gezdirdi. Her yl bakm, saray hazinesine binlerce liraya
mal olan yabanc hayvanlar bahesi,dnyann en gzel Arap atlar-
n yetitiren ahrlar, ennadide kularn uutuu salmalklar, misa-
firler tarafndan byk bir hayranlkla seyredildi. Yldz'in baz zi-
yaretileri gibi mparatorie de Padiahn hayvanlara ve ieklere
kar gsterdii sevgiden dolay ok memnun oldu. Hele mehur gl
bahesi ziyaret edilirken kendisine yine ortasnda paha biilmez bir
prlanta bro bulunan bir gl demetini Sultan'n eliyle takdim etme-
si onlar bylemeye yetiyordu. Basit bir saraydan efsane prltla-
r bulunan Osmanl saray karsnda app kalmlar ve Abdlha-
mid Han'n tesiri altna girmilerdi. Tam be gn be gece hayal
edemeyecekleri rahat, huzurlu bir gn geirdiler. Her sabah Sultan
tarafndan kendilerine gnderilen ok kymetli hediyelerle mest ol-
dular. (129)
HNER
mparatorie, mparator ve Padiah, bir arada sohbet ederken
mparator, gzyle mparatorieyi iaret ederek Franszca soruyor:
"Hametmeap! Biz bir kadnla baa kamazken, siz koca ha-
remi nasl idare edebiliyorsunuz?" Bu soru karsnda glmseyen
Sultan cevap veriyor:
"Bu bir sanattr. Majeste!... Her sanat gibi akli izah olmayan
bir hner..." (130)

II. Abdlhamid han'in haremini ziyaret eden mparatorie,
oradaki gzellikleri- de bir bir gece masallarndaki hayal alemine
bal eyler kabul etmis.ld ar hediyelerden ocuk gibi sevine-
rek kocasna "Ben Trklere bayldm!" demiti. ( 131)
Dnyann en sade ve ziynetten holanmayan At Jlhamid Han,
bu aal karlama ve ayn ekilde uurlama sonrasnda Kayzerle lakete srklemilerdir.
anlam ve usta d politikasnn semeresini daha o gece almt.
Almanya, bata "Fon der Goltz Paa" olmak zere Trk Ordu-
sunun nizamlanmas ve_silahlanmas iin gereken personel ve ma-
teryel yardmn yapacak.
Bata demiryolu olarak, byk iktisadi-siyasi tesisler Alman-
larca teahht edilecek...
Doktordan mhendise kadar, msbet bilgiler kadrosu iindeki
bir yardm esirgenmeyecek... (132)
84
Abdlhamid Han'n baka bir srr. Bir taraftan ngiltere'nin
karsna Almanya'y dikmek ve bylece ngiltere'yi korkutup ken-
disine yaknlatrmak, br taraftan, ii aceleye getirmeden ve ke-
sin neticeye varmadan arada mesafe brakmak ve dilediini tutmak-
ta daima serbest bulunmak gibi gayet ince bir tatkik gdyordu. Ak-
si halde devletlerden birine kafi ballk karas cephenin midim
krabilir ve memleketin bana bir harp alabilirdi. Onun iin her
taraf brnn muhtemel korkuluu halinde kalmal, fakat Trki-
ye'yi kati bir dman vaziyetine sokmamalyd.
Almanlara kar politikas "Nianlm sensin, fakat nian tre-
nimiz biraz sonra" eklindeydi. (133)
Alman mparatoru Kayzer'den sonra Sultan'a bir rapor takdim
edildi. Rapora gre, Almanlar, Musul blgesinde (arkeoloji) kazla-
rn yapmak vesilesiyle petrol aryorlard.
Bu talebe ar ekilde hiddetlenen Sultan, Almanlarn maksa-
dnn petrol olduunu bilerek herzamanki gibi soukkanl hareket
etti. Arap zzet Paa'ya hemen bu adaya asker gndermesini emret-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan
ti. Ve Almanlara verilen cevap ta byle bir adann olmad ve bu-
lunan bir adann da askeri alan olduu bildirildi.
Abdlhamid Han, ngiltere-Almanya-Rusya kskacnda usta
politikasyla memleketi selamete karm ama kendisinden sonra
gelenler bu politikay anlamaktan uzak olarak lkeyi felaketten fe-
Sultan' ziyarete gelen Alman Veliaht da bilahare yazaca
"Veliahtn Hatralar" isimli eserinde Abdlhamid Han'a olan hay-
ranlndan uzun uzadya bahsedecektir. Bu kitabnda Abdlhamid
Han'n heybetine kapldn ve sihirile bylendiini, Btn Avru-
pa kral ailelerini, kendi slalesi olan (Hohenzolarn)leri grd hal-
de hibirinde Abdlhamid'in vakar ve asaletine ahit olamadn
syleyecektir. (134)
"BEN DPLOMATIM DEMEKLE DPLOMAT
OLUNMAZ"
85
II. Abdlhamid Han, hibir devlete sz verip balanmad ve
devleti daima sava felaketinden uzak tutmaya gayret etti. Bunu da
takip ettii kendisine has "denge" politikasyla baard. Bu hususta
kz Aye Sultan'a unlar anlatmaktadr:
"Devletimin menfaatlerini dnmeden hibir devletin arzusu-
na hedef olamazdm. Avrupa'da siyasi vaziyet her an gerilmekte idi.
Ne zaman olsa umumi bir harp kacakt. Fakat, bizim bir tarafa te-
mayl gstermemiz, yava yanmakta olan bir atei alevlendirebilir-
di. Buna sebep olarak biz gsterilirdik. Admlarmz saymaya, he-
sapsz hareket etmemeye mecburduk. Herkes 'Ben diplomatm' de-
mekle diplomat olamaz. Bismark hakiki diplomatt. Avrupa'nn ru-
hunu bilirdi. Kendisiyle hususi muhaberatm vardr. Aramzda kar-
lkl birok mektuplar gnderilmitir. Almanlar askerlikte ve al-
kanlkta birinci derecede bir milletti. Ama Ruslarn nfus kuvveti-
ne, ngilizlerin sinsi politikalarna kar gelebilirlermiydi, buras
kestirilemezdi. Ben hibir devlete sz verip balanmadm. ngilte-
re'nin ve Fransa'nn gzleri daima arkta idi. Bilhassa Mslman-
larla aramzda nifak karmak emelleriydi. Kuvvetimizi bu suretle
krmak istiyorlard. Halifelik politikasyla bunu nlemek istiyor-
 Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

tu, kendilerine dini kanaatlerine gre vaadedilmi topraklarda m-

dum. Bir banba kartmamak iin ok altm. Avusturya impa- esses mstakil srail devleti hasreti iindedirler. Bu topraklar da bi-
ratoruyla da ayrca dostluum vard. Pek eskiden balayan bu dost- zim Kuds Sanca'mzm hudutlar iindedirler. Bu beldedeki Ha-
luumun mahiyeti hususidir. Amcam Sultan Aziz'le beraber Avrupa zine-i Hassa'ya ait iftlikat- Hmayunlar' evvela satnalmak, da-
seyahatinden ktmz zaman Viyana'da hastalanmtm. mpara- ha sonra da doksandokuzsene mddetle kiralamak teklifinde bulun-
tor beni misafir olarak Schnbrunn Saray'nda alkoydu. Tedavi et- mulardr.Grlyor ki, bir devletin tebaas veya halk almak kafi
tirdi. Amcamdan 14 gn sonra stanbul'a hareket ettim. Bu dostluk- aelmiyor.Kanun nazarnda msavaat temin etmek de gayeyi temi-
tan istifade ederek politikamz takviye ettim. talya Kiral Umberto ne bazan yetmiyor.Belki bu hal bizim memleketimize veya bizim
da dostumdu. Olu Victor Emanuel seyahatle stanbul'a geldii va- vaziyetimizde muhtelif rk ve miliyetleri hudutlar iinde toplam
kit Umberto bir bomba suikastiyle ld. Veliahd Emanuel buradan olanlara mahsustur. Sz Makedonya'da vazife aldnzd deil mi
giderken daha bizim sular terk etmeden kral oldu. Bu da ahbapl- Beyfendi olum? Orada Srb', Bulgar', Rum'u, Arnavut'u, Kara-
mza vesile tekil etti. Emanuel'in zevcesi, Karada Prensi'nin kzy- dal's Ulah' hepsi byk ksm, Osmanl camias iinde olmakla
d. Karada Prensi'ni daima elimde tutuyor ve maa veriyordum. yi beraber Osmanllarla muadele halinde idiler.Bizden frsat bulduk-
adamd. Bulgarlara gelince; onlar Rusya'nn mark ocuklaryd. lar zaman da birbirleriyle atyorlard. Ben, saraydan kabilme
Bulgaristan Prensi Frdinand' hususi yaverim yaparak okuyordum. imkan bulamadm, fakat tahmin ediyorum ki hakikat budur." (136)
Grtklerim arasnda Ferdinand kadar eytani zekaya malik bir
kimse tanmadm diyebilir. te bu mark ocuklarn banda, hay- D politika menfaatler zerine bina edilir.
ret verici bir zekaya sahip oan bu prens bulunuyor. Rusya gibi bir
kuvvete dayanyordu. Harb gailesinden daima sakndm. Allah mil- Sultan anlatmaya devam ediyor; 87
86 let ve devletime zeval vermesin." (135)
"...Tecrbelerim u noktada toplanmtr. Milletlerin birbirleri-
MLLETN Y TANIMAK ne kar politikalar daha ok kendi memleketlerinin artlar tayin
ediyor.Otuz sene iinde hkmdar, devlet erkan, sahasnda h-
Abdlhamid Han, milletini iyi tanyor, ite ve dta devlete
ret sahibi, ok insanla grtm. Ben gitmedim, onlar bana geldiler.
kar ne gibi faaliyetler yrtrldn iyi biliyordu. Bu ziyaretlerin hepsinde kendileri iin istifade ve hatta zaruret var-
dr. artlar benim ayn vaziyete gelmeme mani oldu. nk btn
Fethi Okyar'a unlar anlatyor; bu gelenler, benden dolaysyla devlet.vatan ve milletimizden baz-
eyler almak veya vermek arzusunda, hatta mecburiyetinde idiler.
"Biliyorsunuz, Ermeniler bana ok kere suikasd tertip etmiler-
Kuds'te yaptrd kiliseyi grmek bahanesiyle, Edirne'den itiba-
dir. Osmanl Bankas hadisesi hafzalardadr. Cuma selamlnda ren karadan taa Filistin'e kadar topraklarmz tetkik ede ede gidip
Yldz Saray 'na kadar sokulup saatli bomba atmlardr.Merutiye- gelen Alman mparatoru ikinci "VVilhelm, Osmanl-Alman dostlu-
tin iadesinden sonra ise, Adana'da kanl arbedeler karlmtr. On-
undan sz ederken bana, "Biz sizden vazgeemeyiz" demiti. O
lar, bata Ruslar, dier Avrupal devletlerin, hatta Amerikallar'm
anda samimiyet ve dostlunu ifade iin syledii bu szde kendile-
teviki ile, Anadolu'nun arknda bir Ermeni devleti kurmak arzu- rinde olmayanlar bizden tamamlamak, bizde olmayanlar da kendi-
sundadrlar. Rumlar'a gelince, onlarn asl gayesi, Bizans mpara- lerini bizim iin vazgeilmez hale getirmenin aka ifade edilmeyen
torluunu ihya etmek (diriltmek) tir. Rumlar'dan bir ksm Yunanis- likri ve gayesi vard. Rusya da bizden ebediyen vazgemez; stan-
tan' bytmek, dier bir ksm ise Bizans' ve hatta bununla kifa- bul ve Bouzlar bizim olduu mddete. nk Bahr- Sefid'e (Ak-
yet etmeyerek Bahr-i siyah (Karadeniz) sahillerinde eskiden var ol- deniz)e ancak bu yoldan klr.Rus arl da cihan devleti olmak
duunu iddia ettikleri Pontus devletini kurmak dncesindedirler. i i n ya bu yoldan serbeste geecek, ya da cihan devleti olmak sev-
Yahudiler ise, kadim mefkurelerine balanm olarak, Arz- mev'u-
 Mehmet AVDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

DENGE POLTKASI
dasndan feragat edecektir. 1293 sefer-i me'umunda (Trk -Rus
Harbinde) Rus ordular stanbul nlerine geldii zaman, ngiltere II. Abdlhamid Han, bu kurnaz, sinsi ve Osmanl devletini
iin tehlike bizim maruz olduumuz kadar mhimdi, nk Ruslar paralamak iin hazr tetikte bekleyen kurtlar, daima oyalamay
Boazlar' ellerine geirdikleri an, Hindistan yolu kendilerine ala- bilmi, ran ile de ayn ekilde denge politikasn srdrm ve za-
h i l i v m d u . Harbin rahnelerinden (felaketinden) syrlmak ve asgari man'n ran ah Muzaffereddin ile ok yakn dostluklar kurmutur.
de olsa kuvvetlhenebilmek iin zamana ihtiya vard. Akdeniz haki-
meyitinin ve dolaysyla Hindistan yolunun mihrak noktalarndan Selanik'te Alatini kknde iken Sultan ve maiyetinin muha-
birisi olan Kbrs adasn, Ruslarn muvvakkat kaydyla ve harb taz- fzl ile vazifeli ttihat'clarn Tekilat- Mahsusa ismini verdikle-
minat olarak aldklar Batum, Kars, Ardahan' iade ettikleri zaman ri (entelijans)larndan svari yzba Debrereli Znnun Bey'e Sul-
geri verilmek kayt ve art ile ngiltere'ye braktm. ngiliz donan- tan unlar anlatr;
mas stanbul nlerine geldi,harbe kararl olduunu her hali ile gs-
terdi. Ayastefanos (Yeilky) de karargah kurmu ve drbnlerle s- "ngiltereyi, slam alemi iin dost tutmaa ihtiya vardr. Bir
tanbul'u seyreden Rus ordusu geri dnd." gn Hindistan ve Afrikann imalinde, muazzam Mslman ktlele-
rinin herhangi bir tecavzden korunmasnda bu devletin yardmna
Dahili ve Harici dmanlar iyi tanmak ve buna gre ted- imparatorluumuz muhtatr. Dier taraftan, Kara Avrupa'da ordu-
birler almak zorunludur lar ve tehizat ile hibir zaman kmsenmeyecek bir devlet olan
Almanyay da dartlmamak zorundayz. Birisinin karaordular bilgi-
Padiah devam ediyor; sinden, tekinin deniz kudretinden istifade etmek iin, Osmanl m- 89
5_ paratorluunun iki dostu olarak Almanya ile ngiltere'nin ayn sevi-
"Osmanl hudutlar iinde yaayan dier rk ve milliyetlerle yede muhafazas lazmdr. Bu iki lider dnda Rus arl bizim
Avrupa devletleri ya din ve rk benzerlii veya siyasi menfaat itiba- iin hayati bir ehemmiyeti haizdir. Ecdad- kiramm Moskoflarla iki
riyle alakadardr. Mesela Slav rkndan olanlardan, Slav rknn ve yz seneden beri savamlard. Ben saltanatmn banda Ruslarla
Ortodoks kilisesinin hamisi olarak Rusya asla vazgemez. Bizdeki harbettim. Buna iddetle aleyhtar idim. O zamanki kaynaklarmzn
Museviler'le de Dnya Musevileri kendileri kadar alakadardr. Er- bu muharebeyi yrtemeyeceine kani idim. Fakat Mithat Paa g-
meniler'den Rusya ve ngiltere vazgemez. Rumlar, sadece Yuna- zn zaferlerin verdii hlyalara dikmiti. Bu ii ok kolay zanne-
nistan iin deil, aralarnda hissi olan baz sebelerle de cihan iin diyorlard. Meclis-i Mebusan zerinde tesir icra etti. Zaten memle-
mevzudur.Osmanh hudutlarnda yaayan dini Mslman, fakat rk kette her zaman iin kolaylkla tahrik edilebilen bir Moskof d-
ve milliyeti Trk olmayanlar iin de srf siyasi sebepler, maksatlar manl olduu iin sa.va, kanlmaz bir hale gelmiti. Harb etti.
ve aka ifade edilmeyen ihtiraslarla alakalar vardr.Bunlar bilin- Malup olduk ve Ruslarn istanbul kaplarna getirerek (hasta
meden harici siyasetin devaml harpler ve ihtilaflara yolamadan adam) tabiriyle ifade edilen mparatorluumuzu mkil bir duruma
devam mmkn deildir...Ferdi arzular ve himmetler ne olursa ol- soktuk. Fakat bu, bana bir ders olmutu. Ondan sonra daima sava-
sun, gemi zamanlarn boluklarn doldurmaya kafi gelmez. Ben. tan ekindim. Yalnz Yunanllarn hareketlerine susmak kabil deil-
ancak karmdakilerin zerimizdeki emel ve ihtiraslarn, aralarnda di. Fakat bu harbi de yzde yz kazanacamz hesap ederek atk
mcadele mevzuu haline getirerek memleketi ar darbelerden mu- ve Dmeke zaferiyle Atina kaplarna kadar dayandk. Bu, bizim
hafaza edebildim. Osmanl-Rus 1293 (1877) harbi benim saltana- iin bir kuvvet tecrbesi olmuu ve Alman mparatorluunu aya-
tmdan evvel kanlmaz hale gelmiti. Otuz sene iinde bir de mza kadar da koturmutu. Yunanllara biraz msamahakar davran-
fa, o da Yunanllarla harbeddi ve kazanld. nk tecrbemle b makla evvela Almanyay kazanm sonra da bu dostluktan kukula-
lirim ki, sadece meydan- harbde zafer neticeler iin kafi deildir nan ve telaa den ingilizleri de bizimle yeni anlamalara evket-
Bizim vaziyetimiz bakadr."(137)
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

mistik... Saltanatm zamannda aslen Midilli ehalisinden olup, Fran- drecekti. Eer o gne kadar memleketimi paralanmaktan kurta-
sz tebeal bir sermayedara devletin altn ake borcunun denmesi- rabilirsem, o atma koptuu zaman, kmelenmelerden birine kat-
ni, faiz ve takasitlerin hazineden verilmemesini, Fransa hkmeti- lp teki taraf kurmakla varlmz koruyabilirdim. Bunun ne za-
nin nasl bahane ederek Midilliye harp gemileri gnderip nasl i- man olaca belli deildi ama, uzak da grnmyordu. Almanlar her
gal ettiini hala unutmadm. Hatta Franszlar, daha ileri giderek s- yl biraz daha glenince, Fransz ve Ruslarn olduu kadar ngiliz-
tanbul limanndaki rhtm imtiyaznn Franszlara ait olmas ve lerin de tedirgin olmaya baladn gryordum. Bunun sonucu bir-
Fransa sefirinin rkubuna tahsis edilen haric-ez memleket imtiyaz- birleriyle kapmak ve hesaplamak demekti. Nasl bir yol tutaca-
lara malik mahallin bu nevi msaadelere sahip oluundana faydala- m dikkatle aratrdm.
narak bu istasyoner yere , Fransz askerlerinin karldn, stanbul
rhtmlarnn igali suretiyle devletin nasl tazyik edildini de pek Byk devletlerin stanbul'da yaptklar konferans srasnda
iyi hatrlyorum. Bu hareketi iittiim zaman son derece zlm ve niyetlerinin, iddia ettikleri gibi hristiyan tebaann hkmn temin
derhal u emri vermitim: (Hazine-i Hassadan bu borcu derhal altn deil, nce muhtariyetlerini, sonra bamszlklarm temin suretiyle
para olarak deyiniz!) Ancak bu sayede Midilli Adas ve stanbul Osmanl lkesini paralamak olduunu grmtm. Bunu iki suret-
te temin etmeye almaktaydlar. Birincisi, hristiyan ahaliyi ayak-
rhtmlar Franszlarn igalinden kurtarlmt,te beni korkutan bu
landrp ortal kartrmak ve bylece bunlara arka kmak...ikin-
iki misal yabanc sermayeyi memlekete davetten alkoymutu."
cisi, bizi kendi aramzda paralamak iin meruti idareyi getir-
(138) mek...Her iki gayeleri iin de aramzda kolayca taraftar bulabiliyor-
lard. Meruti idarelerin bir milli birlik halinde bulunan lkelerde
33 YILLIK SYASETN SIRRI kolayca ilediini, bylece bir birlik iinde olmayan lkelerin bu 91
90 idareyi itibar etmediini fak edemeyen baz Trk mnevverleri, ma-
Sultan Abdlhamid Han, tahta kt zamanda devletin duru-
alesef dmanlarn ekmeklerine ya srmekteydiler. Ben bu ihanet-
munu ve saltanat boyunca tatbik etmeye alt siyasetini yle lerin ve ayaklanmalarn iinden lkemi nasl karabilirdim?
anlatmaktadr: Ordunun yeni silahlarla donanmasna ve yeni harp sanatna
uygun hazrlanmasna hz verdim. Byk bir asker olan Alman
"Amerika'da gen ve kuvvetli bir devlet domutu. spanya, Wander Goltz'u stanbul'a getirdim. Yarn kopacan umduum ve
mstemlekelerinden (smrgelerinden) srekli olarak karlyordu. beklediim savata denizlere hakim devletle bir olursam, ordularm
Dnya Yahudileri tekilatlanm. Mason localar yolu ile arz- me- onun iine yarayacak, donanmas da benim iimi kolaylatracakt
vud'un (yahudilerin kendilerine verilmi olduunu iddia ettikleri ve stelik elimde, dvtm milletin harp oyunlarn ok iyi bilen
Nil'den Frat'a kadar olan topraklar) peine dtler. Bunlar daha bir ordum olacakt.
sonra bana gelmi ve Filistin'de Yahudileri yerletirmek iin byk
paralar karl toprak istemilerdi. Tabii reddettim. ...Apak gr-
Evet, benim Avrupa devletleri ile tek bama boumaya g-
yordum ki, Avrupa'nn byk devletleri kendi aralarnda dnyay cm yoktu ama. Rusya gibi, ngiltere gibi Asya'da bir ok Msl-
blmeye kmlard. Blecek lkeler arasnda Osmanl mlk man ahaliyi idareleri altna alm byk devletler de benim hilafet
de vard. Ben bu kuvvetlerin nne tek bama duramazdm. Gcm silahmdan rkyorlard. Bu yzden, Osmanl'nn iini bitirmek
yetmezdi. Yapabileceim tek ey, aralarndaki rekabetten yararla-
noktasnda anlaabilirlerdi. Ben beklediim gne kadar bu silah hu-
np, herbirine daha byk lokma midi datarak birini tekine d-
dutlarmn dnda kullanmamalydm. nk byle bir teebbs ne
rmekten ibaretti. din kardelerimizin isine yarayacak, ne lkemin yararna olacakt.
Yine apak gryordum ki, Almanya'nn kurulmas ile bozu- Hilafet k u v v e t i m i , memleketimin huzuru ve birlii iin kullanmay,
lan Avrupa dengesi, eninde sonunda bu byk devleteri birbirine dsardaki din kardelerimizi de her i h t i m a l e kar salam tutmaya
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
karar verdim... Hilafetin elimde olmas srekli ngilizleri tedirgin
ediyordu. Blund adl bir ngilizle, Cemaleddin-i Efani adl bir mas-
karann el birlii ederek ngiliz hariciyesinde hazrladklar bir plan
elime geti. Bunlar, hilafetin Trkler tarafndan zorla alndn ile-
ri sryorlar ve Mekke erifi Hseyin'in halife ilan edilmesini ngi-
lizlere teklif ediyorlard. Cemaleddin Efgani'yi yakndan tanrdm.
Msr'da bulunuyordu. Tehlikeli bir adamd. Bana bir ara mehdilik
iddiasyla btn Orta Asya Mslmanlarn ayaklandrmay telif et-
miti. Buna muktedir olmadn biliyordum. Ayrca ngilizlerin
adam idi ve ok muhtemel olarak ngilizler beni snamak iin bu
adam hazrlamlard. Derhal reddettim. Bu sefer Blund ile ibirli-
i yapt. Btn Arap lkelerinin itibar ettii Halepli Eb'1-Hda Es-
seydi yolu ile kendisini stanbul'a arttm. Aracln, Efgani'nin miyetin salam temelleri zerine Osmanl devletini eski ihtiamna
eski hamisi M'nif Paa ile Abdlhak Hamid yaptlar. Geldi ve bir
daha stanbul'dan kmasna izin vermedim.
Hilafet mevzuunda ngiliz teebbslerinin sonu gelmi deildi.
92 nk Asya'da yz elli milyon Mslman idareleri altnda tutu-
yorlard ve bu Mslmanlar zerinde hilafetin byk bir nfuzu
vard. Bunu bildiim iin ngilizleri kukulandrmadan, her ihtima-
le kar seyyidler, eyhler, derviler gnderip Asya'daki Mslman-
lar hilafete manen balamay hususi bir itina gsteriyordum. Buha-
ral eyh Sleyman Efendi'nin Rusya'daki Mslmanlar arasnda
yapt hizmetleri bilhassa kranla yad ederim. Bunun, ngilizlerle
mnasebetlerimizde ok faydasn grdm. Hindistan, umumi vali-
leri oradaki Mslmanlarn Osmanl devleti ile yakndan ilgilen-
diklerini grdke, hkmetlerine Osmanllarla iyi geinilmesin!
yazyorlar ve bylece bizim ilerimizi bir nebze kolaylatrm olu-
yorlard. Tek bana yaayacak ve direnecek gcmz yoktu. Bizi
paralamakta birlemi dmanlarmz kendi aralarnda paraalanr-
larsa ve biz de bu paralardan birinin vaz geemeyecei kuvvet ola-
bilirsek, yeniden dnya iin sz sahibi olabiliriz... Byk devletler
arasndaki rekabetin eninde sonunda onlar atmaya gtrecei
gzler nndeydi. yleyse Osmanl devleti de byle bir atmaya liyordu.
kadar paralanma tehlikesinden uzak yaamal ve atma gn
arlm ortaya koymalyd. te benim 33 yl sren siyasetimin sr-
r" ( 139)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
POLTKA
Abdlhamid Han'n Emperyalist devletleri rekabete srkle-
mek, tezada bomak, birbirine drmek,i ve d meseleleriyle za-
yf taraflarndan yakalayp hezimete uratarak hasta deindeki
Osmanl Devletine rahat bir nefes aldrp onu iten kurtarmann a-
relerini aramaktan ibaret olan D politikas yannda i politikas da
ustacayd.
politikasnn temem prensipleri zetle u ekildeydi; Mem-
leket iin zararl fikir ve dnceleri temizlemek, cahil kalm hal-
kn cehaletten kurtulmasn temin etmek, Bat'nn bilim ve teknolo-
jisini alrken Bat'nn milli deerlerinden halkn uzak tutarak sla-
kavuturmak, Devlet ve hkmet bnyesine yetimi, bilgili, milli
ve manevi deerlerine bal, sadk yneticiler yetitirerek tayin et-
mek, Kurtuluun ancak slam dinini tam ve doru olarak yaamak-
ta olduunun gereini halkn renmesini temin etmek. (140)
93
SLAM BRL (PANSLAMZM)
Batl devletlerin Osmanl topraklarn aralarnda 'pay etme
gayretleri, Kbrs'n ngiltere'ye devri, Msr ve Tunus'un kaybedi-
lii, Balkanlar' sarsan bamszlk ve isyan hareketleri iteki azn-
lklarn tahriki, misyonerlik faaliyetleri, Arap topraklar ierisinde
ingilizlerin ektikleri fitne ve Mslmanlarn arasnda yeertilen sa-
pk cereyanlarla lkenin 93 harbi ile ar toprak kayplar yeni bir
strateji ve yaplanmann zaruretini karsnda Sultan Abdlhamid
Han, yine dnya siyasetilerini hayrete brakacak bir politika takip
etti.
"Panislamizm" ad verilen bu politika akll, dnya gerekleri-
ni gzard etmeyen, hamaset gsterilerinden, maceraperestlikten
uzak bir ekilde yrtlerek Mslmanlar, yegane bamsz slam
devleti olan Osmanl'nn bayra altnda fikren birletirmeyi hedef-
Dnya Mslmanlar, Batl devletlerin tazyik, zulmlerine
kar islam halifesinden yardm bekliyordu. Bu yardmlar ancak
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet A Y D I N Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

emperyalistleri lkeden atarak deil en azndan zararlarn asgariye
indirmeye, iteki faaliyetlerini ise bertarafa ynelikti.
II. Abdlhamid Han'n slam birlii (Panislamizm) politika-
snn amac, Hristiyan Avrupa emperyalizminin nne geerek s-
lam Dnyas"n gerilemesini durdurmakt. Bu politikann temel
esaslar;
Sultan. Arap ileri gelenlerini sarayda arlyor, lkelerinde cami-
ler medreseler, yollar yaptryordu. Onlara ngilizlere aklanmama-
larn sylyordu. Suriyeli Rufai eyhi Ebul Huda srekli yannda
idi. eyh ona bir nevi danmanlk yapyor, kitaplar yazyordu. M-
srl Mslmanlar ve basn ngilizlere kar Halife'yi destekliyor-
du. Msrda ayn zamanda Mustafa Kamil Paa'nn liderliindeki
bir grup, 1904'e kadar Sultann yannda yerald. (143)

l- Yabanc igalini durdurmak, 2-Yabanclarn zel ayrcalk- G

larn ve baklklarm kaldrmak, 3-Gerek slam inancn yerle-
tirmek, 4-mmkn olursa btn Mslman'lar tek bir devletin Sultan Abdlhamid Han, M. De Grece'e; "alma odama,
meru hkmdar Halife'nin ynetiminde birletirmek"(141) Mslman lkelerin iyice belirli bir ekilde yeil renkle iaretlenmi
olduu bir haritay asmtm. Eliler, zellikle de ngiliz'i her kabul
Ortadou'da bulunan zengin petrol yataklarna gz diken em- ediimde parmam haritaya doru gtryordum.Bu da onlar en-
peryalist Batl devletler ve bilhassa ngiliz, Fransz ve Almanlar dielendirmeye yetiyordu." (144)
ajanlar vastasyla milliyetilik fikrini alayarak bamszlk telkin
ediyor ve sapk cereyanlar yaygnlatrarak halk slam halifesinden ngilizler de bo durmuyor, ok yaygn ajan a ve zengin bt-
soutmaya alyordu. Bylece Mslmalar arasnda yapay mese- esiyle, kadn ve para ile cahilleri aldatarak sahte eyh, dervi ve
94 leler karmakta, halifeye kar kkrtmakta, milliyetilik tohumla- alimleri beslemek suretiyle muhalefeti krklyordu. Bunlar vasta- 95
r ekerek devleti paralamak istemekteydi. Araplar' Trkler'e, Trk- syla yeni eserler yazlyor, Kadirilik, Ahmedilik gibi sapk tarikat-
leri Araplara, Krtleri Trklere kar hareketlendirmek, Vehhabilik. lar kuruluyor, Trkler'den halife olunmayaca propangandas ve
iilik akmlarn sunni Mslmanlar arasnda yaygnlatrarak top halifeliin ancak Araplar'dan olacandan yola karak "Arap milli-
yekn birlii paralamak ngiliz ve Yahudi ibirlikilerinin temel yetilii" tezi savunuluyordu.
hedefleriydi. Emperyalist devletlerin bu sinsi oyunlarn bertaraf
iin Abdlhamid Han "panislamizm" politikasn takip etti. Bilhassa Afganl bir gazeteci olan Cemaleddin-i Afgani'nin
19. Yzyln sonlarnda ngilizler'in propagandas etkisinde kala-
II. Abdlhamid Han, Mslmanlar Osmanl devletine bala- rak "Peygamberliin sanatlardan bir sanat ve slamiyetin ilmi ilerle-
mak gayesiyle Yemen kabilelerine nianlar gnderiyor, rtbeler ve meyi engelledii" beyan ve Msr bata olmak zere slam lkele-
ihsanlar veriyordu. Bu suretle de Arabistan'da bulunan eyhlerden rindeki hilafete kar propagandas, Msr'da kurduu mason locas-
bir ounu Osmanl devletinin idaresi altnda bulundurmaya muvaf- na Muhammed Abdun'u da yanna alarak takip ettii politika Ms-
lmanlar arasnda ayrla sebep olmutur. ( 1 4 5 ) Abdlhamid Han
fak oluyordu. (142)
bunu getirterek stanbul'u terketmesi yasakland. Bunun gibi Em-
Ortadou (Arabistan) topraklarnda ngilizlerle zorlu bir mca- peryalist lkelerin kullanabilecekleri nemli ahsiyetleri Sultan Ab-
dele balamt. ngilizler bir ksm Arap eyhlerini Sultan'a kar dlhamid stanbul'da tutarak zararlar te'sirsiz ya da en aza indi-
desteklerken, bir ksm da Sultan' destekliyordu. ngilizler ok zel rilmeye alld.
yetitirdii ajanlarn eyh, alim, dervi klnda halkn arasna
gndererek Osmanl aleyhine ve Ehl-i Snnet itikadna aykr fikir- ngilizler'in Arap vilayetlerinden biri olan Suriye'de misyo-
leri yayarak halk halifeye kar soutuyordu. Krfez Emirleri, Mas- nerlik ve masonluk faaliyetlerini artrarak Arap milliyetiliini k-
kat Emiri ve Yemen'de Zey'diler'i ngilizler elde etmiti. Buna kar- rklemeleri ve "Trk zulmne" kar ayaklanma arlarna kar
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan Mehmet AYDIN
Abdlhamid Han, bu vilayetin tannm ve sz sahibi kiileri Sa-
ray'a alarak onlardan faydaland. Suriyeli Mslmanlar da sonuna-
kadar Sultan'a sadk kaldlar. Araplar'a sempati ve onlar kendisine
balamak iin de Saray'n muhafz birlii iine bir de "Arap Alay"
dahil etti. ngiliz ajanlarna kar Hafiye (istihbarat) tekilatn dev-
reye sokarak yaplan propaganda ve faaliyetlerden haberdar edile-
rek kar harekete geildi. (146)
Nihayetinde ngilizler Sultan'in tahttan indirilmesi sonrasnda
devletin srklendirildii l. Dnya harbinde emellerine ulaacaklar
ve ittihat ve Teraki liderlerinin ihanet derecesine varan hareketleri
ile Ortadou yava yava elimizden kayp gidecektir.
Milleti birbirine kenetleyen en byk amil iman birliidir.
Osmanl Devletinden ayrlan gayrimslimlerin milli ve mane-
vi deerlerine sarlarak dindalar ile hareket ettiklerine gren Ab-
dlhamid Han, Mslmanlarn da toprak olarak da olmasa dahi g-
96 nl ba, yardmlama ve tek bir slam halifesinin kontrolnde ha-
reket eden bir slam dnyasn istiyordu. Ancak bu ekilde Batl
devletlerin oyununu bozabilirdi. Abdlhamid Han'n takip ettii bu
siyasetle Mslmanlarn ortak deerlerini ileyerek Mslmanlarn
birliini temine alm, bylece revata olan ve dnyann bana letler'in yannda sesi zayf kan bir varlk olduumuzu kabulede-
bella olan milliyetilik akmndan devleti kurtarmaya almtr.
(147)
II.Abdlhamid Han, Batl devletlere kar iman birliinin
nemli bir g olduunu ve bu gcn de korunmas gerektiini be-
lirterek unlar sylemitir: "man birlii bizi byk bir ailenin fert-
leri gibi birbirimize yaklatrr. Bu sebeple hibir zaman Osmanl
devleti zerinde fazla durmamak, buna mukabil, hepimizin Msl-
man olduunu bilhassa belirtmekte fayda vardr. Her zaman heryer-
de Emir-'1-M'minin bata gelmeli, osmanl mparatorluu unva-
n ise ikinci srda belirtilmelidir. nk devletin sosyal bnyesi ve
politikasnn esas da din zerine kurulmutur. Maalesef ngilizler
zararl politikalaryla mparatorluumuzun bir ok yerinde rklk
fikirlerinin tohumunu ekmeye muvaffak olmulardr. Araplar ile Ar-
navutlar bakaldrmalardr. Suriye'de de bu hususta hazrlklar var-
dr." (148)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
"Mslman milletlerle irtibatmz sklatrlmaldr."
Sultan anlatmaya devam ediyor:
"Dindalarmn yaad memleketlerin Byk Devletler'in
elinde olmas ok acdr. Osmanl Devletine 20 milyon Mslman
katlmtr. Buna ramen Mslmanlar'n gz stanbul'dadr. D-
manlarmz maddi kuvvetimizi ykmaya muvaffak olsalar dahi, ma-
nevi kudretimiz baki kalacaktr. Mslmanlar'n bulunduu yerler-
le irtibatmz daha sklamal, birbirimize daha fazla yaklamal-
yz.stanbul iin yalnz bu birlikte mit vardr. slamiyet'in birlii
devam ettii mddete ngiltere, Fransa, Rusya, Hollanda vs. Eli-
mizde saylr. nk tabiyetlerinde bulunan Mslman memleket-
lerinde, Halife'nin bir sz Cihad' meydana getirmeye kafidir ve
bu Hristiyanlar iin felaket olur. Henz zaman gelmi deil, ama
bir gn m'minler birden kalknacaklar ve tekbir insan gibi hareke-
tederek gavurlarn boyunduruunu kracaklardr. ngiliz idaresinde
85 milyon, Hollanda kolonisinde 30 milyon, Rusya'da 10 milyon
vs. Toplam 250 milyon Mslman kurtulu iin Allah'u tealaya yal- 97
varmaktadrlar ve Hazreti Muhammed'in (sallallahu teala aleyhi ve
sellem) vekili olan Halife'ye mitlerini balamlardr. Byk Dev-
bilir miyiz? "(149)
Birlik ve Beraberliin temelini din dekil eder.
Tanzimat devri boyunca baz okumular ile devlet adamlarnn
propagandasn yapt, mterek vatan, menfaat ve hanedana ba-
llk fikrini esas alan "Osmanlclk" ideolojisinden beklenen netice
elde edilemedi. Temelde, Osmanl topraklarnda yaayan gayrims-
limleri Mslmanlarla kaynatrp, bamszlk arzularn nlemeyi
hedefleyen "Osmanlclk" ne Balkanlardaki kopmalar durdurabil-
di ne de Dou Anadolu'da Ermenistan devleti kurma hazrlklarn
bertaraf edebildi. Bilhassa Tanzimat zihniyetin devletin temelini
tekil eden slam dinine kar tutumlar ve aznlk haklar terennm-
leri, gayri Mslimlerin Osmanl devletinden Trk-Rus harbi sonun-
da byk ounlukla ayrlmalar bu politikann hezimetinin ana se-
beplerinin banda gelir. Abdlhamid Han ise Osmanl devletinin
varlnn ancak slam birlii ile olacana inanyordu. Yaplacak en
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
akll i, Mslmanlarla irtibatn sklatrlmas, ortak hedef ve ide-
aller etrafnda dayanmann gerekletirilmesi idi. Bu dayanma,
yalnz lke ii meselelerde deil, devletler aras meselelerde de or-
tak bir uur erevesinde hareket etmeyi ngryordu. Aksi takdir-
de, yakn bir gelecekte, gayri Mslim topluluklar koparld gibi.
Mslmanlar yava yava devletten ve Hilafet'ten uzaklatrlacak-
t.
Irklk sirkenin bal bozduu gibi devletlerin de birliini
bozar.
II. Abdlhamid Han'la yakn ilikiler ierisinde bulunan Prof.
Arminus Vambery Sultan Abdlhamid Han' Trkler'e dair ak ve
net bir konuma yapmaya zorlaynca Sultan; "Milliyet meseleleri-
ne dokunmamalyz. Btn Mslmanlar kardetir. Ve milliyete da-
ir herhangi bir ayrm ciddi anlamazlklara ve elikilere sebep ola-
bilir" demitir.
98 Abdlhamid Han'n slam alemine kar yaknl ve slam ha-
leinin nemi daha nce ve bilhassa Hindistan'da Mslmanlara
telkin edilmi ve Osmanl'y desteklemeleri temin edilmiti.
Rus-Trk harbinde bu te'irini gstermi ve Hindistan Msl-
manlar Osmanl Devleti'nin yklmasyla Mslmanlarn basz ka-
laca telkini ile camilerde dualar etmi ve yardmlar toplanmt.
Ve hatta gnll olarak yazlan Hindistan Mslmanlarnn ok az
ngilizlerin engel olmasyla ancak gelebilmilerdi. stanbul'a gn-
derilen yardmlar ise 123843 Osmanl liras idi. (150)
II. Abdlhamid Han, Osmanl devletine tabi olan ve olmayan
slam devletleri ile Mslmanlarn yaad blgelere; in, Fas,
Hindistan, Buhara, Msr, Tunus ve Kafkaslar'a din adamlar ve zel
temsilciler gnderildi. Eb'ul-Huda, eyh Rahmetullah, Seyyid H-
seyin el Cisr ve Muhammed Zafir bunlar arasnda idi.
slam Birlii Elileri
II. Abdlhamid Han tarafndan, Panislamizm siyasetinin uy-
gulamasnda, seyyid. eyh ve dervi gibi din adamlarna nemli g-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
revler verildi. Buharal eyh Sleyman Efendi, Rusya Mslmanla-
r ile halife arasnda bir kpr vazifesi yapmaktayd. Asya'ya yolla-
nan dervi ve seyyidler de, slam birliinin birer erleri olarak al-
yorlard. Padiah, tatar, Grc ve erkez gmenleriyle de ibirli-
i yapyor, Hkand, Hive ve Buhara'dan gelen haclarla yakndan il-
gileniyordu. Eb'ul-Huda, Darfur ve Sudan eyhleri de ngilizler'e
kar bu grevi yapyordu. Orta Asya ve Hindistan'a gnderilen
medrese talebeleri ise, halifenin birlik mesajlarn Mslmanlar'a
iletiyordu.
Tarikatlarn bu hizmette rol byk oldu. Yaknlk, uzaklk
aranmadan, stanbul'dan Mslman lkelere Patiah'n emriyle
zel 'heyetler gnderildi. Kuzey Afrika'daki Fransz yaylmacl-
na kar azeliye ve Medeniye gibi tarikatlarn devletle ibirlii
yapmalar salanrken, baz temsilciler de Halife'nin mesajn ula-
trmak zere in, Malezya, Siyam ve Japonya'ya yollanyordu. O
zaman in Mslmanlarnn nfusu 70 milyon tahmin ediliyordu.
28 Nisan 1901'de Enver Paa bakanlnda in'e bir heyet gnde-
rildi. Buradaki almalarn tamamladktan sonra Sibirya zerinden 99
Avrupa'ya, oradan da stanbul'a ayn yl ierisinde geri dnd.( 151)
II.Abdlhamid Han, in'den Japonya'ya kadar dnyann btn
Mslmanlar ile irtibata geerek Osmanl Devletinin vazgeilmez
ve kar gelinmez bir g olduu imajn vermeye devam ediyordu.
Sultan, bilahare Muhammed Ali ismindeki temsilcisini yine
in'e gndererek Mslmanlarla irtibatn salamlatrd. Arapa ve
ngilizce bilen Muhammed, in'de Wang adnda bir imamn misafi-
ri oldu ve hizmetlerini oradan yrtt. 1906'da Ali Rza Efendi ve
Bursal Hafz Hasan Efendi isimli hocalar da Pekin'e gnderildi.
Burdaki hizmetler ngiliz ve Franszlar rahatsz etmiti. in'deki
faaliyetler, ksa bir zaman sonra meyvesini verecek, 1908'de Pe-
kin'de 11. Abdlhamid adna "Dar'l Ulum'il Hamidiye" (Hamidiye
niversitesi)ni amaya muvaffak olacaklardr. Kapsnda Osmanl
bayrann bulunduu okulda 100 den fazla renci okutan hocalar-
dan Hafz Hasan Efendi 1908 sonlarnda. Ali Rza Efendi daha son-
ra stanbul'a dndler. Pekin'de tam 38 cami vard ve bu camilerde
binlerce inli Mslman ibadet ediyor, vaazlar dinliyordu. lkenin
eitli blgelerinde alan slam okullarnda eitim veriliyor. Abdl-
hamid Han iin dualar ediliyordu. S u l t a n ' n zel temsilcisi Muham-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
med Ali, in'e gelmeden nce ayn grevle Siyam, Kosinin ve Ja-
ponya'y da ziyaret etmi, Japonya'nn Yokohama limannda bir ca-
mi inas iin, devlet adamlar ve Mslman tcarlarla grmt. dar Japonya'da pek fena ve kaba ekilde yrtlen slam propagan-
(152)
Sultan Abdlhamid Han sadece in'e deil, Japonya'ya kadar
heyetler gndererek buradaki ngiliz propagandasn tesirsiz hale
getirmeye gayret etti. 1889-1990 tarihinde Japonya'ya Erturul Fr-
kateyn'i gnderilerek Japonlarla ilikilerin balangcn temin etti.
Eyll 1877 tarihinde Japon asilzadelerinden Prens Komatsu
Halifeyi ziyaret etti. ade-i ziyaret bahanesiyle Ertuurul gemisi
Japonya'ya gnderildi. Bu gemi, urad her limanda byk ilgiy-
le karland, Bombay ve Kolomba'da iskeleye 30 bin Mslman
topland ve Osmanllara byk tezahrat yapld. ngilizler bu ilgi-
den rahatsz olarak karalama kampanyas balatmlard. Gemi d-
n yaparken Eyll 1890'da Kii Yarmadas yaknlarnda frtnaya
yakalanarak batt. (153)
100 Rus harbinden 3 sene sonra 1880'de stanbul'a Japonya'dan
Prens Hebi'nin bakanlnda bir heyet geldi. Asl gayesi Avrupa'y
gezmek, Japon ilerleyiinin temellerini kuvvetlendirmek olan heyet,
istanbul'a uramay, Trkiye'nin halini de grmeyi ihmal etmemi-
ti. Resmi bir sfat olmayan heyete, sarayn alaka gstermemesi ga-
yet normalken, Abdlhamid Han aksini yaparak heyeti yaverleri ve
tercmanlarna karlatm, Beyolu'nun en iyi otelini ikametlerine
vermi ve btn masraflarn zerine almt.
II. Abdlhamid Han, Dou milletlerinden biri olan Japonlarn
ba dndrc ilerleme hamlelerini byk bir merakla takip ediyor-
du. Vatanna ait ykseltme srlarm belki onlarn vaziyetinde kendi
zebilecek bir mana aryordu. Bu sebeple heyetle ilgilenmi, Ja-
ponlar Yldz'a davet ederek kendilerine gz kamatrc bir ziyafet
vermi, onlar yakndan grmek ve tanmak istemiti. Ve bylece iki
lke arasnda bir yaknln temelleri atlmt. susi bir mektup getiriyordu. Benden, slam dininin muhtevasn,
AHSYET MUHAFAZA
II. Abdlhamid Han. Japonlar ve Japonya mevzuunda balca
emeli, Avrupallarken. ahsiyetini elde tutan ve ondan feda etme-
yen bu milleti, iddetle a t l d ykselme yolunda gerek dine de
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ulatrmak niyetindeydi. Nitekim, Japonya'da "Dinleri nceleme"
adnda bir de tekkl kurulmu ve kongre tertiplenmiti. O gne ka-
das, ite bu vesileyle birdenbire Japon halknn ruhuna yneltilebi-
lir ve Donun bu maazzam milleti elinde Mslmanlk yepyeni bir
hamleye kavuabilirdi. Abdlhamid Han buna ok ehemmiyet ver-
di. Japonlar tarafndan istenilen din kitaplarn, ktphanesinin en-
nadide eserleri arasndan seip gnderdi ve bu kitaplarn arasna bir
de zerindeki insan emei bakmndan madde lsyle paha bii-
lemez bir Kur'n Kerim ilave etti.Toplanacak kongre stnde de en
derin ekilde messir olmay dnrken, misyonerler ve kozmopo-
litler tarafndan araya bin fesat sokuldu ve baar yollar kapatld.
Mikado ise, yine ayn fesatlar yznden byle bir kongereye lzum
grmediini ve halknn diledii dini semekte hr olduunu ilan
etti.
1904 Rus-Japon Harbinde koca Rusya'y dize getiren Japonla-
rn ruhundaki ham mistii anlayan ve onu slamiyetle kemalletir-
mek isteyen Abdlhamid, bylece Japonlar nezdinde gizli bir mt-
tefik muhafaza etmekten baka bir imkan bulunmadn anlad. 101
(154)
Hicran Olmu Bir Hatra
Demir tavnda dvlr
Sultan Abdlhamid Han, Fethi Okyar'a "hicran olmu" bir ha-
tran anlatyor;
"imdi size hicran olmu bir hatramdan bahsetmenin srasdr
beyefendi olum... Tarihini sarih olarak syliyemiyeceim, fakat,
Ruslara kar kazandklar zaferin arifesinde idi. Japon mparatorluk
ailesine mensup bir Prens, beni ziyarete geldi. mparatorundan hu-
iman esaslarn, gayesini, ibadet kaidelerini izah edecek kudrette bir
dini-ilmi heyet istiyordu. Bunun sebebi vard. Orada slamiyeti yay-
may, mukaddes vazife sayan Abdrreit brahim isimli, asl Ka-
zanl olan bir Mslman aliminden mektup alm, Japonya'daki s-
lami tamim hareketine yardmc olmam istenmiti. slam aleminin
Halifesi idim. Bir taraftan daima iftihar ettiim ve hizmetkar olma-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
ya altn bu ali vazife, dier taraftan ruhumda bu mahiyette e-
refli hizmete duyduum hasretle, mmkn olan hereyi yaptm, fa-
kat bu yardmm daha ok maddi sahada kald. nk Abdrreit
brahim Efendi, bizim din adamlarmzdan baka hviyet iinde idi.
Trke, Arapa, Farsa'dan baka'Rusa, Japonca biliyordu. Avru-
pay batan aa dolamt; in'i bile grmt. Krk yandan devri ve zaman var.Saltanat mddetim srasnda en ok hatrlad-
sonra Franszca ve Latince'yi de rendiini yazmt. Japonya'da
into dininin deien artlar iinde Japon mnevverlerini tatmin et-
mediini, mantk,akl,ilim,ruh birlii ve cihanmul (evrensel) fel-
sefeyi temsiledecek bir dini-manevi hareketin, Japon milletince be-
nimseneceini, slamiyetin de aslnda btn bu vasflar ihtiva etti-
ini, sadece hakikatleri izah edecek kudret ve ilmi-manevi kifayet-
te ahsiyetlere ihtiya olduunu yazmt. Japon imparatorundan, ai-
lesinden bir Prensin ziyareti ile byle bir mektup da alnca, mevcu-
dun ehemmiyeti hadise olarak nmde idi.
Fakat, bizdeki din adamlarnn ilmi ve manevi seviyelerini ok
iyi biliyordum; Pederim merhum Sultan Abdlmecid'in byk
102 mitlerle genilettii Tbbiye iin Avrupadan getirttii ecnebi mual-
limlerden dersalanlarm kafir olacam syleyen ulema benim salta-
natmda da yerindeydi. Bugn grdnz ve sizin de yetitiiniz
mekteplerin ounu ya ben atm, ya da bugnk hale getirdim.
Mekteb-i Sultan (Galatasaray) ve harkesin serbeste okuyabilece-
i metteplere baknz: Nfusa gre en az olan Trk talebedir. Bu, sa-
dece iktasidi sebeplerle deildir. Bilhassa Anadoluda, bu mektepler-
de okumann selabet-i diniyeyi zedeledii hala telkin ediliyor. Eer
Harbiye'ye Hristiyanlar alma izni verilse, deil bizdeki ekalliyet-
ler, Yunanistan'dan, hatta belki Rusya ve dierlerinden talebe gelir:
Ben saltanata geldiim zaman, sadece Kuleli Askeri adesi vard.
lkede yedi yerde askeri idadi, Selanik Harbiyesi, Selanik ve Kon-
ya'da hukukmektebini ben atm. Bunlardan gayem, mlkiyeyi de,
ilmiyeyi de tatminkar hale getirmekti. Ne ise...Bunlar tarih birgn
elbette yazacak...Dndm ki, Japon mparatorunun istedii Ms-
lman din alimleri kendi lkemizde olsa, ve onlar ben bulabilsey-
dim, Japonlardan evvel kendi milletimin ve Halife, yani Peygambe-
rimizin vekili olarak slam a l e m i n i n istifadesini teinin eder-
dim...hret yapm ilmiye mensuplarn tanyordum. lerinde ah-
sen hrmeteayan ok ahsiyet vard. Ekseriyetle de ahsen fazilet-
li idiler.Fakat i l m i kudretleri oklusu kadar cihan telakki tarzlar, bu
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
kadar byk ve slamiyetin mukadderat zerinde tesir yapacak
mevzuu ele almaya, neticelendirmeye msait deildi...Fakat Japon
mparatorunun istedii Mslman din alimlerini yetitirecek feyyaz
membalar da artk mevcut deildi. Medreselerimiz birer ilim-irfan
kayna olmaktan mahrumdu...Bu gibi ilerin muayyen balama
m hakikatlerden birisi demir tavnda dvlr darb- meselemiz
(ataszmz) olmutur." (155)
Abdlhamid Han, talyanlara kar, Bngazi ve evresinde ge-
ni tesirleri olan Sunusiler'i destekleyerek onlara silah ve para yar-
dmnda bulunuluyordu. Ayn zamanda Sunusi eyhlerine maalar,
nianlar veriliyor, tekke ve zaviyeleri vergiden muaf tutuluyordu.
Sunusi kabilesi, Bingazi'nin gneyinde ve Byk Sahra'nn
ortasndaki yemyeil Kufra Vahas'da yaayan cesur, bamszlk-
larna dkn bir kabileydi. Sultan, Arabiyi, Franszca ve Alman-
ca'y iyi bilen bir askerini, Azamzade Sadk Meyyed Paa'y Ku-
ra'ya Sunusiler'e iki defa gndererek onlara Osmanl mparatorlu- 103
u'na ballk ve sadakat yemini ettirdi. Sunusiler, bu sadakat ye-
minlerine 1911 'den 1919'a kadar ok sadk kaldlar. Kumandanlar-
nn Trk subaylardan olutuu Sunusiler, sekiz yl talyanlara kar-
savatlar. (156)
eyh Zafir'in kardei Seyyid Hamza, be bin kuru maa ve
nc rtbeden Mecidi'ni ans ile Trablusgarb'a yollanm, daha
sonra, baarl hizmetlerinden dolay ilmiye rtbesi ile taltif edilmi-
ti. Bunun gibi, Seyyid Beir de Bingazi'de slamiyete hizmetle g-
revliydi. Tunuslu eyhlerle irtibat kurulmas grevi, eyh Zafir'e ve-
rilmiti. Zafir, eyhleri konanda arlyor ve onlara halifeden ma-
a balanmasn salyordu. Sultan, bu arada, Trablusgarb'n Tunus
snrnda yaayan airetlere de on bin adet tfek gndermi onlar
muhtemel talyan saldrsna hazrlkl hale getirmiti.
BRL
Trablusgarp'ta meur bir tarikat olan "Medeniler Tarikat"nn
eyhi Muhammed Zafir stanbul'da Yldz Saray'nda oturuyordu.
Medeniler ve azeliye tarikatlarnn mensuplar slam halifesi ol-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
mas hasebiyle Sultan'a bal ve itaatkardlar. Bunlar, blgelerinde
Fransa'nn emel ve hilelerine kar kyorlard. 12 ubat 1902 ta-
rhlibir Fransz belgesinde bunlara kar alnacak tedbirlerle i l g i l i
unlar yeralyordu. "Bir tek kelimeyle syleyecek olursak, Osmanl
hkmeti, slam taassubunu Avrupa'ya kar kendine bir silah yap-
yor ve bu silah, kendisiyle mcadele edilmez bir duruma koymaya
alyor...Afrika'ya szma gayemizin altnda, maddi varlklar
ve manevi tesirleri ynnden ok zor bir durumda bulunan Msl-
man tarikatlarna aman verilmemesi, acil ve temel asas olmaldr. "
(157)
Fransz smrgelerinin ounluunu tekil ettii Afrika Ms-
lmanlar tarikatlar bnyesinde tekilatlanm olmas sebebiyle Sul-
tan, buradaki eyhlerle yakn ilikiler kurmu bunlar vastasyla Os-
manlya sevgi ve ballk salanmtr.
Fransa'nn Cidde Konsolosu, Dileri Bakan Delcasse'yenin
20 Nisan 1902 tarihli yazs; "azeliye, Medeni (tarikatlar)...kuv-
104 vetli tekilatlar, mntesiplerinin okluu, sahip olduklar zenginlik
ve yukardan gelen zel himaye talebiyle, bu iki tekilat, bugn iin
Trk siyasetinin en faal ve en korkulacak aletleridir" (158) Fransz-
lar bu faaliyetler karsnda haccn zorlatrlp azaltlmass, tirakat-
lara bir takm imtiyazlar verilerek aralarndaki rekabetin artrlmas
ve Mekke erifi'nin desteinin kazanlmas almalarn balat-
yordu.
ngiltere ve Fransa bata olmak zere Avrupal devletler Ab-
dlhamid Han'n takip ettii bu politikasndan ar derecede rahat-
szlk duymaktayd. Bilhassa ngiliz ve Franszlarn rahatszl s-
mrgelerinin ounluunun Mslman lkelerinin oluturmasyd.
Bu nedenle bu iki lke Sultan'a kar temkinli ve iyi geinme poli-
tikas yrtme zorunda kalmlardr. Ve bilhassa ngilizler, Sultan'n
Hindistan'daki faaliyetlerinden ar derecede rahatszlk-duyuyor-
du. ngiltere, Abdlhamid Han'dan ar derece ekiniyor, ona kar
bir hareketten korkuyorlard. 4.10.1877 tarihinde-Hindistan Genel
Valisi Hytton 'un Kralie'ye yazd bir mektupta; "Eer kamuoyu
basks veya dardaki bir siyasi glk yznden Majesteleri'nin
hkmeti Trkiye'ye kar bir saldrgan politika izlemeye zorlanr-
sa, Hindistan'da bir Mslman ayaklanmas ile karlamamzn
muhtemel olduunu dnmekteyim." Diyordu. (159)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
25 Mays 1880 tarihli stanbul'daki ngiliz Bykelisi La-
yard'n dnceleri: "Sultan, Hindistan Mslmanlar'n bize kar
kkrtarak ikinci bir ayaklanmaya sebep olabilir. Bunu yapmak iin
Mslmanlar'm lideri btn gc ve nfuzunu kullanacaktr." (160)
Hindistan'daki 1857'dek ngilizler'e kar yaplan "sipahi
ayaklanmas"n bastran ngilizlerin Babrl Devleti'ne son verme-
si sonrasnda Hindistan Mslmanlar Osmanl halifesine mit ba-
lamlard. 11. Abdlhamid Han da bu ballktan azami derecede is-
tifade ederek ngilizlerin Mslmanlara kar basklarm asgariye
indirmeye alt.
Seylanllar cuma hutbelerini II. Abdlhamid Han adna okuta-
rak kendilerini Osmanl'nn bir tebaas sayyorlard. Hindistan Ms-
lmanlar Osmanl lehine miting yapyor, Kralie ve ngiliz hk-
metinden Ermeniler'e destek verilmemesi isteniyordu. 1897'de Yu-
nanistan'a kar kazanlan zaferde Hindistan Mslmanlarnn se-
vin gsterileri ve halifeyi tebrik mesajlar ise ngilizleri bsbtn
korkutmu ve Mslmanlarn daha fazla problem olacan belirt- 105
mislerdi. (161) ' "
II. Abdlhamid Han'n emrinde aksnlar arasnda Afganis-
tan'da Kabil Bamollas, Buhara Kads, Hindistan, Cava ve in ce-
maat reisleri de vard. Orta Afrika'daki slami almalar da Byk
Sahra'nn gneyindeki Bornu'da hzla sryordu. 1885'de Bornu
hkmdarna birok hediye ve bir nian gnderilmi, bu jest iki l-
ke arasnda scak bir yaknlama dourmutu. Bir dier Afrika lke-
si Zengibar'da ise, Beyrut Tiaret Mahkemesi reisi Abdlkadir Efen-
di, Halife Abdlhamid adna faaliyetteydi. 1877 hac mevsiminde
Hicaz'da cokuyla arlanan Zengiba hakimi Seyyid Bergo'un b-
tn ihtiyalar vali tarafndan yerine getirilmiti. Bylece, Osmanl
ile Zengibar arasnda dostluun ilk tohumlar atlacak, iyi ilikiler
daha sonra Seyyid Bergo'un kardei zamannda devam edecekti.
II. Abdlhamid Han, 1880'de Fas erifi Hasan ile de irtibata
geti. Dou Afrika'da Medeniye gibi azeli taraktnn bir kolu olan
Yerutiye'nin de Sultan'la irtibat vard. Somali'de eyh veys ve
rakibi Muhammed Abdullah Hayn da Sultanla irtibat halindeydi.
Zengibar hkmdar Sultan A l i stanbul'a bal olduunu sylerken
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

stanbul'la balants olmad halde Fas Rif blesi emiri Abdlke- maalar balatyordu. Basra'da slami faaliyetler erevesinde
rim bile Abdlhamid'in slam Birlii politikasn destekliyordu. 1901'de bir ortaokul alm, iki tanesinin de inaatn balatmt.
(162)
Yeni Politikada, Dou Anadolu'nun zel bir arl vard. n-
II. Abdlhamid Han, misyonerlerin faaliyetlerini de yakn taki- giliz, Rus ve Franszlarn bamszlk vaadiyle kkrtt Ermeni-
be aldrmt. Padiah'a bu konuda srekli raporlar gelmekteydi. Di- lere kar, Mslman airetler, slam birlii erevesinde tekilat-
er taraftan, Buhara ve Hindistan'da tekilatlanm olan tekkeler va- landrlyordu. Padiah, halife ve hami sfatyla yaklat airet re-
stasyla, nemli iler yaplyordu. Maddi ihtiyalar stanbul'dan islerini taltif ediyor, stanubl'a getirtiyor ve onlarla beraber namaz
gnderilen paralarla karlanan bu tekkelerin grevi, merkezlere u- klyordu. te o yaklam ve scak ilgi seyasendedir ki, bu insanlar,
rayan hac ve seyyahlarla yakndan ilgilenmek, onlar arlamak ve devlete sadakatlarn gsterecek, topraklarn sahiplenecek ve Er-
slam kardelii zerine sohbetler yapmakt. Baz tecrbeli ve ilmen menilerin hayallerini boa karacaklardr.
temayz etmi derviler ise, eitli kafilelerle seyahat ediyor, padi-
ahn temsilcisi olarak slam birlii fikrini Orta Asya ielrine yay- Panislamizm siyaseti, devletin ok uzak topraklarnda Ye-
yorlard. (163) men'de de tatbike allyordu. Geri Yemen halknn ekseriyeti
Zeydi idi ve Osmanl hilafetini reddediyordu ama bu gerek padi-
Dnya Mslmanlarnn Batl emperyalist devletlere kar ahn mcadele azmini krmyor, onlar ngilizlere kar uyarmaktan
birlemesi gerektii fikrinde olan 11. Abdlhamid han, aradaki mez- vazgemiyordu. stanbul'a devat edilen seyyid ve eyhler ihsanlara
hep ihtilaflarna ramen, ran'la bile ortak hareket etmeyi, iirler'in boulyor, eitli rtbelerle onurlandrlyordu. Bunlarn yarara,
106 de desteini salamay dnyordu. Yemen'in imar ve ina ile idari problemlerinin halledilmesine de
nem verilmekteydi. Yemen demiryolu projesi, San'a-Umran ose
Hz. Hseyin'in (radyallahu teala anh) kabrinin tamiri ve cami- yolu ina, Yemen telgraf hatlar gibi yatrmlar, okul, cami ve med-
in birtakm giderleri iin 14.200 kuru, Medine'deki Hz. Hatice ve rese inaatlar, blgeye seyyar retmen ve din adamlar gnderil-
Hz. Amine'nin (radyallahu teala anhuma) trbelerinin onarmna mesi, hep bu nemin tezahrleriydi. Padiah, bir ara, Yemen'den da-
70.000 kuru sarfetmiti. Ayrca, Hicaz'a eitli hediyeler gnderile- vet ettii 109 kiiyi Yldz'da arlayarak, fikirlerini alm, blgenin
rek, Mslman halkn halifeye olan ballklar pekitirilmiti. problemlerini renmi, isteklerini belirlemiti. Bu nemli istiare-
.(164) nin ardndan, vilayetin imar, vergilerin dezene konmas, ziraatn
gelitirilmesi, ocuklarn eitimi, ilkokullarn yaygnlatrlmas,
Badat, Basra, Necef ve Kerbela gibi ii nfusun youn oldu- idareci ve memurlarn seiminde hassas olunmas gibi nemli karar-
u blgelerde stanbul'a renci getirilerek ilim tahsil etmeleri sa- lar alnarak n almalar balatlmt.
lanm, daha sonra bunlar uygun maalarla kendi mahallelerinde va-
zifelendirilmilerdi. Mesela evket, Mahmud ve Abdlbaki isimle - II. Abdlhamid han, lke iinde olduu gibi, emperyalist dev-
rindeki renciler stanbul'da tahsillerini tamamladktan sonra, pa- letlerin kskacndaki Mslman ocuklarn eitimiyle yakndan ilgi-
diahn emriyle, vaizlik ve retmenlik yapmak zere memleketle- leniyordu. Ona gre, kltr emperyalizminin tesirini krmak, sal-
rine gnderilmilerdi. Delim, Horasan, Mendeli, amara, Anh ve miyeti yeni nesillere doru retebilmek, ancak etimle mmkn-
efaatiyle gibi kasabalar ahalisine ise Snni akaidini retmek ama- d. stelik, Mslmanlarn byk ounluu yeterli retim ve
cyla hocalar tayin edilmitir. eitim grmemi, cahil kalm kimselerdi. Abdlhamid han, bu ger-
ekten hareketle, smrgelerdeki Mslmanlar'n eitimi iin za-
Abdlhamid han, ranl alimlerin sempatisini kazanmak iin man zaman hocalar tayinedp gnderiyordu. Bunlardan bir tanesi de
ayr bir gayret sarfediyor, bu alimlere hediyeler, nianlar gnderip, Sultan A b d l a z i z zamannda m i t Burnu'na yollanm olan Bekir
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDI N
Efendi idi. Bekir Efendi, orada tahminlerin de stnde baarl hiz-
metler yapm, kendisinden sonra ayn misyonu devam ettirecek
drt Zenci Mslman yetitirmiti. ngilizcenin yansra mahalli dil-
leri de renen Bekir efendi, Sultan abdlhamid Han'n saltanatnn
ilk yllarnda stanbul'a gelerek istiarelerde bulunmu ve mit Bur-
nu mslmanlar iin 3.000 adet kitap gndermesini padiahtan rica
etmiti. mit Burnu Mslmanlar'm eitim almalar, Bekir kazanmak amacyla onlara ihsan ve iltifatlarda bulunma, maalar
Efendinin lmnden sonra olu Ahmed Ataullah tarafndan sr-
drld. Ahmet Efendi, Kimberlley'e giderek slamiyet'i buralarda
yaymaya ve blge Mslmanlar'n aydnlatmaya balad. 1889'da
gayretlerinden dolay padiaha taltif edildi. . (165)
Saray, dnyann her tarafndan gelen ya da davet edilen Ms-
lman temsilcilerin topland yer olurdu. Orta Afrika ve Bat in
memleketlerine varncaya kadar dnyann drt bir yanndan gelen
Mslman temsilcileri Yldz Saray'nda misarf ediliyor,davletli ve
davletsiz btn bu temsilcilere Abdlhamid Han bizzat hitap edi-
08 yr' hitaplarnda slam kardelii ve birlik ruhunu ileyerek onlar
coturuyordu. Uurlanrken bunlara, blgelerinde datlmak ze- tan'n kalkndrlmas iin hazrlatlan byk projelerden bir ksm
re,masraflar Sultan'n kendi hazinesinden karlanarak bastrlm
Kur'an- Kerim veriliyordu. (166)
Mekke ve Medine gibi kutsal ahirleri barnda saklayan Ara-
bistan, Abdlhamid iin ok daha ayr bir nem arzediyordu. ste-
lik, saltanat boyunca Mslmanla eski hitiyamn kazandrma- onun slam Birlii siyasetinin belki eri nemli meyvesi oldu. ste-
y hedefleyen bir lider ve halife iin, bu hususun tartlmas daha
mmkn deildi, phesiz, kutsal topraklarda sz gemeyen bir
halifenin otoritesinin zedelenecei ynlendirici vasfnn ortadan
kalkaca aikard. Sultan Abdlhamid Han, bunu herkesten iyi bi-
liyor, herskesten iyi deerlendiriyordu. . ( 167)
Hac mevsiminde Karadeniz yoluyla stanbul'a gelen Tatar,
Kalmuk,Krgz,Kakas ve K3ff c ar Trkler'iyle, Afganlar ve Trk-
menler, Anadolu yakasndaki Valide Camii'nde toplanyor, iae ve
ibadeleri devlet hazinesinden salanyor ve sonra da Abdlhamid
Han'n temin ettii gemilerle Cidide'ye hac iin gidiyorlard. stan-
bul, hac zamanlarnda ve bilhasas Kuzey ve Kuzuydou lkelerin-
deki Mslmanlar'n toplandklar bir ehir olurdu. (168)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Hac'tan dnen haclarn gidi ve dn harlklar karlanr,
bunlardan blgeleri ile ilgili bilgeler alnr, bazlarna lkelerine d-
nerken basl kitaplar verilirdi. (169)
Arabistan'daki slam Birlii politikas daha ok ahsi mnase-
betler eklinde kendisini gsteriyor ve airet reislerinin gnllerini
balama, stanbul'da arlama gibi faaliyetler, birinci boyutu olutu-
ruyordu. kinci boyutu ise, dini ve siyasi ynleri de olan mahhas
ve etkili almalard. Bunlar, Mslmanlar ortak bir uur ve ideal
etrafnda toplamay amalayan "dini dayanma" ve blgenin kal-
kndrlmas gidi.
zellikle, dini dayanmay kuvvetlendirecek ve Mslman-
lar'n kendilerine gvenlerini salayacak olan iktisadi ve teknik ya-
trmlar ok nemliydi. Bunun iin, Abdlhamid Han'la hz kazanan
yatrmlar devreye sokuldu. Blgeye tren yollar, telgraf hatlar,
okullar, yollar yaplmaya baland. ehirlerde tramvaylar iletiliyor,
elektirik enerjisiyle aydnlatma almalar balatlyordu. Arabis- 109
gereletirilmiti. Mesela, am-Hayfa-Medine arasnda toplam
1.464 km'lik tren yolu, Batllarn "Osmanllar byle bir dev proje-
yi gerekletiremezler" . demelerine ramen, tek kuru bor almak-
szn yaplabilmiti. Finansammn te biri Mslmanlarn bala-
nyla karlanan bu muhteem eser, Abdlhamid Han devrinin ve
lik bununla yetinilmemi, Medine'den Mekke ve Cidde'ye ve yine
Medine'den Badad'a ve Yemen'e kadar uzanacak yeni demiryolu
projeleri hazrlanmt. ( 170)
Son senelerde yaplan aratrmalar, Abdlhamid Han'n yalnz
Mslman lkelerde deil, ngiltere ve Amerika gibi Hristiyan l-
kelerde dahi slam Birlii iin alt gstermektedir. Nitekim
1903'de Abdullah Suhravvardy tarafndan kurulan bir dernee "Pan-
slam" Muhammed Webb adl bir Amerikal Mslman'a da, padi-
ahn maddi desteiyle "Moslem World" adl dergiler nerettirilmi-
tir.
Abdlhamid Han, byk zorluklar ve problemlerin yaand
 II. A b d l h a m i c l Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan

bir dnemde, emperyalist Batl glere kar varolma sava vermi bayramlarnda halkn gnln alr, Ramazanda emekli, dul ve ye-
ve bu savata yabanclarn da takdir ettii dehasn en iyi ekilde timlere yardm edilirdi. iddetli geen klarda, dar gelirli ailelere
kullanmt. Bu yandan "denge siyaseti" ile byk glerin Osman- kmr, odun ve yiyecek yardm yaplr, btn tarikatlara zel ilgi
l'ya kar ortak hareket etmelerini nlemi, dier yandan Dnya gsterilir, tekkelerin baz tarikat eyhlerine nianlar, rtbeler verilir-
Mslmanlar'n Osmanl devleti ve hilafet etrafnda kenetlenmeye di. Cami grevlileri, vaiz, hatip ve hocalara her yl 30 bin kuru he-
aran Panislamizm politikasyla da, nemli baralr kaznmtr. diye verilmesi adet edinilmiti. stanbul'un Mslman mahallele-
Onun, en azndan Mslmanlarn lideri ve hamisi olduunu duygu rinde meyhane alp iki satlmas yasaklanmt. (172)
ve fikir olarak kabul ettirebilmesi Osmanl devleti'nin itibar ve n-
fuzunun arttrmtr. Bunun en bariz rneklerinden biri, Hicaz De- II. Abdlhamid Han, memleketin her tarafna okullar, hasta-
miryolu inas srasnda sergilenen Mslman dayanmas ve kar- hnele, yollar, emeler, ei bulunmayan modern bir tp fakltesi
deliidir. Bu dayanma Padiahn tahttan indirilmesinden sonra da yaptrd. Mekteb-i Mlkiyyeyi, bir mze, hukuk mektebi ve dvn-
srm, Balkan, Trablusgarp, ve 1. Dnya savalarnda, yzbinlerce muhasebat [saytay], Beyolu kadn hastahnesi, gzel sanatlar
Mslman'dan Osmanl Devletine yardmlar akmtr. akademisi, yksek ticret mektebi, yksek mhendis mektebi ve
yatl kz lisesini at. Ve devam edersek; Terkos suyunu stanbul'a
Abdlhamid Han'n halinden sonra, ksa zamanda Balkan- getirtti ve mlkiye lisesini at. Alman emesi yapld. Bursada
lar'n ve Arap topraklarm birer birer kaybedilmesi ise, padiahn si- ipekilik mektebi, Halkal zir'at ve baytar mektebi ve Ktha-
yasi izgisindeki isabetlilii en ak ekilde gstermektedir. Nite- ne'de bir poligon kurdurdu. Bursa demiryolunu ve Airet mektebi-
kimjttihaddlar bile sonunda Panislamizm politikasna sanlmak- ni yaptrd. skdar lisesi ve Rdiyye mektebleri ve yeni postah-
110 tan baka are olmadn anlamlardr. (171) ne binas ve Osmanl bankas ile Reji binalarn ve (Yafa-Kuds) de- 111

miryolu ile Ankara demiryolu yapld. Yine hamdiyye kd fabri-
BRLK VE BERABERLK kas, Kadky havagaz fabrikas ve Beyrut liman rhtmn yapdr-
d. Osmanl sigorta irketi ve Kksu baraj ve (Manastr-Selnik)
II. Abdlhamid Han, dta takip ettii "slam Birlii" siyaseti- demiryolu yapld. (m-Horan) demiryolu ve (Eskiehir-Ktahya)
ni ite de yrtyor, halkn birlik ve beraberliine azami gayret sar- demiryolu yapld. Hamdiyye yksek ticret mektebi ve (Galata-
fediyordu. Bilhassa iteki muhalif unsurlar bertaraf iin ve onlara Tophne) rhtm, Dolmabahe saat kulesi yapld. (Beyrut-m)
halk desteini krmak iin btn yurtta eitim hizmetlerini yaygn- demiryolu, Dr-l-aceze binas, mum fabrikas, (Afyon-Konya) de-
latrm onlara dini slam tam ve doru olarak verecek alimler, ve- miryolu, Sakz liman rhtm, imdiki stanbul lisesi binas, (stan-
liler gndererek irat etmitir. Kalknmay ky ve kasabalara kadar bul-Selnik) demiryolu yapld. Ereli kmr ocaklar aldrld.
indirdi ve halkn gnlnde taht kurdu. Ziraata nem verdi, eitim ve Tuna nehrinde Demirkap kanaln, kapahar ta'mrini yapdrd.
retimi kylere kadar yaygnlaatrd. Camisi olmayan yerleim Yunan zaferini kazand. Akl hastahnesini yapdrd. ilide Ham-
birimlerine camiler yaptrd, eski camileri tekkeleri tamir ettirdi. diyye Etfl hastahnesini yaptrd. Medne-i mnevvereye kadar
telgraf hatt yaptrd. [Hamdiyye Hicaz demiryolu Zerkaya kadar
II. Abdlhamid Han, takip ettii bu politika ile devletin yega- iledi. Kthnedeki Hamdiyye suyu yapld. Yeni balkhane, Hay-
ne slam devleti ve halifesi olmasn salad. Gayrimslimlerin et- darpaa rhtm, ma'den arama mektebi, Samda tbbiyye-i mlkiyye
kinlik ve hakimiyetlerini azaltt. Hristiyan memur saysn azalta- yapld. Haydarpada asker tbbiyye mekteb-i, dilsiz ve sarlar
rak Mslman memur saysn artrd. Emperyalist Avrupal devlet- mektebi ald. Bingzye telgraf hatt yapld. (stanbul-Kstence)
lerin silahlandrd Hristiyan cemaatlere kar Mslmanlar silah- kablosu dendi. Haydarpaa istasyonu binas yapld. Beikta te-
landrd. Avrupal devletlerin Mslmanlara kar tahriklerini ok pesindeki Y l d z sarayn ve nndeki cami'i yaptrd. Velhsl Av-
uygun bir politika takip ederek bertaraf etti. Ramazan ve Kurban rupada yaplan y e n i l i k l e r i n hepsini en modern ekilde yurdumuzda
 Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Mslman Bonaklar artk Osmanldan ayrlm A v u s t u r y a ' n n ida-
yaptrd. Ne yazk ki, tahttan indirilince, btn bu ilerlemeler dur- resine verilmiti. Balkanlar'da Mslman teba olarak sadece Trk-
du ve memleket kana boyand. Abdlhamd hn, (stanbul-Eskie- ler ve Arnavutlar kalmt. Fakat Arnavutlarn da bir ksm toprakla-
hir-Ankara) ve (Eskiehir-Adana-Badd) ve (Adana-m-Medne) rnn Berlin Andlamas'nca Karada'a verilmesi kararlatrlm
demiryollarn yapdrd zaman, baka memleketlerde bu kadar de- ve Arnavut halk buna tepki gstermilerdi. Sultan Abdlhamid Han
miryolu yoktu. Din bilgileri, fen ve edebiyat zerine ok kitap bas- da bir kar toprak verilmesinden yana deildi. Halkn bu tepkisini
trd. Kylere kadar kurslar atrd. Parasz ktblar gnderdi. destekleyerek Yakova, Prizren ve Derbe ehirlerinin kad, mdder-
ris ve mftleri ile Arnavutluk'taki askeri yetkililere bu karara ma-
Btn bu hizmetler halk Sultan'a daha da balad ve halkn ni olmamalarn tavsiye ediyordu. Nihayetinde silahlanan Arnavut-
gznde "evliya sultan" oldu. Ve ou blgelerde muhaliflerinin an-
lar Karadallar Gosine'ye sokmadlar. Sultan bu konuda Arnavut-
tipropagandasna ramen halk kendisinden evliya, veli diye bahset-
mitir. Bu hizmetler semeresini vermi ve muhalefet (okumu-b- lar' harekete geirmiti. Bunun zerine Gosine ve Plavay' Arna-
rokrasi) sultana'a kar ihtilal ve ayaklanma giriimlerini baarsz vutlara 'terke mecbur kaldlar Fakat yalnz lgn zerinde direndi-
klmtr. Mslman halk kullanamayacan anlayan Jn Trkler ler. Bu olay sonrasnda Arnavutlar arasnda bamsz bir Arnavutluk
gayri mslim tebaay da yanna alarak ordu ile sultan devirmeye devleti Fikri gizliden gizliye giderek artmaya balad. 1881 uba-
karar verdiler. t'nda 130 delegenin katlmasyla Debre'de yaplan bir gizli toplan-
tda Ohri bakent olmak zere bamsz bir Arnavutluk devleti tale-
Ve nihayetinde 1908 Jn Trk ihtilali de, Makedonya'daki 111. bini haber alan Sultan, Dervi Paa komutasnda 20 bin kiilik bir
Ordu'da mektepli Enver, Niyazi ve Eyp Sabriler'in daa kp is- kuvveti bunlarn zerine gndererek onlar datm, elebalar Ro- 11
112 yan etmeleri ile balad. 2. Merutiyeti getiren bu ihtilalde dikkat dos ve Anadolu'ya srlmt. Arnavut halkna da u bildiriyle ses-
edilirse halk yoktur. Halkn sessiz kalmasnn sebeplerinden biri de lenmiti;
tekilatsz ve bilinsiz olmas idi. (173)
"Mslmanlarn halifesi olduumdan hepinizin babas sayl-
Sultan Abdlhamid Han, Mslmanlar arasnda slam uuru- rm. Huzur ve rahatnzn bozulmamas iin uykumu, rahatm ve
nun canl tutulmas, halkn cehaletten kurtularak milli ve manevi de- her trl arzularm terk eyledim. Mslman olan evlatlarmn bir
erlerine sarlmasn temin etme maksadyla her tarafa hocalar ve blm olan Arnavutlar' babablk himayemden nasl uzaklatra-
Kuran' Kerimler, slami eserler gndererek halk bilgilendirmeye bilirim? Byle aldatac fikirlerde bulunan be on kadar vatan haini-
alt. Dier taraftan Batl devletleri'ni "Cihad" ile tehdit ederek nin fesat ve telkinlerine kulak verilmesin....Zira, bunlar, hem kendi-
Osmanl ve slam lkelerindeki yaylmac, ykc ve paralayc fa- lerine ve hem de devletleriyle birlikte soylu bir kavme zlm etmek
aliyetlerini engellemekti. (174) alak dncesinde bulunduklarndan ve sizi o maksatla fesatlara
yaklatrmak isteyenlerden (burada, Hud suresinin 'zalimlere yak-
MLLETLER SEVYELERNE GRE DARE lamaynz ki, vcudunuza ate yapmasn. Sizin Allah'tan baka
dostunuz yoktur. Zalimlere yaklaatktan sonra size hi kimse yar-
Arnavutlar Osmanl devletinin en Bat ucunda kalyordu. II. dm edemez.") ayet-i celilesiyle saknmanz isterim. Ve tekrar ede-
Abdlhamid Han, Arnavutluk'a daha bir baka ehemmiyet verirdi. rimki, u fesat dncelerde bulunanlar be on kiiden ibaret-
Arnavutlarn ecaat ve sadakatleri hakknda kuvvetli bir kanaati tir. Yoksa umum Arnavutluk halk bugnk idareden memnun-
vard. Arnavutlara kar bu itimad, onun iin bir siyasetin temelini dur...Bu gibi vatan hainleri ve fesatlar kendi ellerinizle t u t u p h-
teklediyordu. Rumeli'de Arnavutlar Abdlhamid Han'n siyaseti- kmete teslim etmenizi ve halifenize her bakmdan balanmanz
nin bir istihkam gibi telakki olunuyordu. Buna ramen 93 harbi he- size emir ve tenbh ederim. ( 175)
zimeti sonrasnda imzalanan Berlin Andlamasf nn ar artlaryla
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han, Arnavutlar' Balkanlar'da Osmani haki-
miyetinin salam asli unsurlarndan olmas hasebiyle elde tutulma-
sna byk nem veriyordu. Bu nedenle ayrlklar iddetle takip
ediyor ve etkesiz hale getirirken halkn gnln kazanmak urunda
byk gayretler sarfediyordu. Makedonya'da Osmanl devletinin
elinde bulunan ehirleri Arnavut taburlar koruyor, Sultan'm sara-
ynda onlardan muhafz birlikleri bulunuyordu. Sava, gz pek
Arnavutlar, Srp, Bulgar ve Yunan saldrlarna kar gerilla harbi
veriyordu. Btn bu nemli grevleri sebebiyle Arnavutlar'a Ru-
meli'nin Krtleri deniliyordu. (176)
Sultan, Arnavutlar Osmanl Devleti'ne sadk kaldka, kendi
tahtnda emin olduu gibi, Balkanl Hristiyan unsurlarn da Osman-
l'ya kolay silah ekemeyeceinden emindi. Arnavutlar, Balkan-
larda bir nevi Osmanl'nn srtn koruyorlard. (177)
Arnavutlarn kendilerine zel kabiliyet ve adatlerini bilen Sul-
tan, onlar kazanmak iin onlara "zel stat" uygulad. Bunun esa-
114 s, Sultan'a ballk karl Arnavutlar'n ynetimde serbest bra-
klmas tekil ediyordu.
Ve hatta Arnavutlar'dan vergi alnmyor, istekliler, askerlik ya-
pyordu. Sultan, Arnavutlar ve Krtler'den bahsederken; "Ben , her
milletin, seviyesine uygun bir tarzde idare edilmesine taraftarm"
diyordu. (178)
Sultan, Arnavutlarn gvenini kazanmak iin onlarn ileri ge-
lenlerini nimet ve ihsanlara board. Avlonyal Arnavut Ferit Pa-
a'y sadrazam yapmt. Arnavut kabileleri arasnda kt bir ana- bir faydaya balayarak hem devlet emniyetini garinti altna almak,
ne olarak srp gelen ve bu sebepten birok yuvann yklmasna
yolaan kan davalarn diyet komisyonlar kurarak, fertleri ldr-
len ailelerin kanbedelini kendi hazinesinden deyerek Arnavutlar'n
sulh ve skuna kavumasn salamt.
Sultan'n kendine has memnuniyet verici idare tarz Arnavut
halk tarafndan benimsenmi, Halka olan itimat ve sevgileri artarak
kt fikirlerin bu milletin iinde gelimesini nlemiti . Ve halk b-
tn Mslman teba gibi halifelerine "alim. zahid ve veli" diyorlar-
d. ( 1 7 9 )
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
MENDFER POLTKASI
Badat Demiryolu
Abdlhamid Han'n yapt demiryollarnn gayesi birinci de-
recede askeri ve siyasi, ikinci derecede de iktisadi ve ticaridir.
Vatann mdafas iin hereyden nce demiryolu inaas zaru-
ret tekil ediyordu. 1877 Trk-Rus harbinde zarureti byk apta
ortaya kmt. Balkan isyanlaryla bu harpten alnan dersler, on-
dan sonra Rumelide hemen iki hattn yaplmasn gerektirmi ve ilk
olarak Selanik-stanbul hattyla, Manastr-Selanik demiryolu vcu-
da getirildi. Abdlhamid dmanlarnn bile; "eer bu hatlar Abd-
laziz devrinde yaplm ve 300 milyon altn borcun onda biri bu ie
harcedilmi olsayd, 1875 Balkan ayaklanmalarn hamen bastrmak
ve belki de Trk-Rus harbini nlemek mmkn olurdu." eklindey-
di. Nitekim bu hatlarn 1897 Trk-Yunan Harbinde muazzam fayda-
lar grld. (180)
115
II. Abdlhamid Han zamannda Trk topraklarna denen de-
miryollar, evvela Rumeli'de 1993, sonra Anadolu'da 2507 kilomet-
reye ykseldi.Halbuki Berlin Muahedesinden evvel demiryollarnn
uzunluu toplam 1145 kilometreden ibaretti.
Abdlhamid Han'n demiryolu siyaseti, d politikas ile iice
idi. Batl teebbs ve sermaye ve teknik merkezlerinin Trk demir-
yollarn dorudan doruya zerlerine alamaycaklarn baka taviz-
ler talep edeceklerini anlayarak demiryollarnn inas iin ii siyasi
hem de memleketi byk bir askeri ve iktisadi kymete kavuturma-
y dnerek harekete geti.
Ykselen endstrisiyle ngiltere'nin karsna dikilmekte oldu-
unu grd Almanya'ya kollarn at ve karadan Hindistan de-
miryolunun en hassas istikametini izen Anade'u-Badat demiryo-
lunu Almanlara ihale etti. Bylece, Batl iki byk ve rakip devle-
ti, kendi topraklarnda tecelli edici bir karlamaya davet ederek re-
kabeti kztrd. Birinden birini tutmakla brnn errinden koru-
nuyor ve hem devlet emniyetini salayc . hem de vatan demiryo-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan

luna kavuturucu bir nimete erdiriyordu. artlarda da bu haseba g- intikalinin ve ihtiyacnn daha abuk ve seri salanmas, getii yer-
re bir kolaylk ve hafiflik temin ediliyordu. ( 1 8 1 ) lerde kuvvetin salamlatrlmas bata geliyordu.
Avrupa'da sanayi inklab sonucunda ulamda demiryolu tek- Badat Demiryolu Projesi Avrupa'da Hasta Adam tedavi edi-
nolijinin ortaya kmas, ulamda meydana getirdii kolaylk, Do-
ci ve kuvvetlendirici bir unsur olarak deerlendirildi. Ortadou'ya
u Akdeniz'i Basra Krfezi'ne demiryolu ile balamak projeleri
Alnan emperyalizmini tesis edici bir yol olarak grlen Badat
gndeme geldi. ngilizler, Hindistan hakimiyeti iin 1840'l yllarn
bandan itibaren youn bir alma balattlar ve projeler hazrla- Demiryolu, ngiliz ve Fransz koloniyalizmi iinde bir tehdit ola-
dlar. 1856'da William Andrew , skenderun'dan balayp Frat Va- cakt. Bu tehdit, 1904'den sonra ngiltere, Fransa ve Rusya'y bira-
disi'ni geerek Hindistan'a ulaacak bir demiryolunun ngiltere'nin raya getirdi. Almanya'nn Drang Nacysa ve Rusya'y bir araya ge-
Hindistan'daki hakimiyetini iyice artracandan bahsediyordu. tirdi. Almanya'nn Drang Nacy Osten (ark'a doru) yolu kesilmek
1869'da Svey kanalnn almas ve burann kortrolunun 1881 'de isteniliyordu. Badat Demiryolu Projesi, Avrupa'da 1. Dnya Harbi-
ngilizlerin eline gemesi ngilizleri deniz yolunun daha rahat olma- nin nemli sebeplerinden birisini tekil etti. (183)
s hasebiyle bu projeden vazgeirtti. Bundan sonra projeyle Alman-
ya ilgilenmeye balad. Almanya , Berlin'den Badat -Basra'ya ka- Sultan II. Abdlhamid, ngiliz, Fransz ve Ruslar' da tatmin
dar uzanacak 83 B Projesi (Berlin-Bosfor-Badat) demiryolu ile edecek, seslerini ksacak bir demiryolu imtiyazlar verdi. Bylece
hem Anadolu ve Mezopotamya'nn ekonoik zenginliklerinden fay- Dengeci bir politika ile serlerini def etmeye alyordu.
dalanmak hem de Basra limanna kadar uzanacak bu demiryoluyla
116 ngiltere'yi Hindistan'da tehdit etmek istiyordu. Bu demiryolu Al- Bat Anadolu'da zmir-Kasaba arasndaki demiryolu yapm, 117
manlar iin byk bir nem arzediyordu. Franszlar'a da Suriye ve Lbnan'da imtiyazlar verildi. Ruslara da
"Karadeniz Andlamas"yla Dou Anadolu ve Karadeniz Blgele-
Alman mparatoru 11. Wilhelm, Badat demiryolunun imdya- rinde demiryolu yapm imtiyazlar verildi. (184)
zn almak iin 1888 ve 1898'de iki kez Sultan' ziyarete gelmi ve
neticede Badat Demiryolu imtiyaz Almanlara verilmiti. ngiliz
Badat Demiryolu ile emperyalist devletlerin emelleri altst
ve Franszlar, bu hattn, Dou Akdeniz-Suriye-Irak hattnda yeral-
masn isterlerken, Almanlar Anadolu ilerinden gemesini istiyor- oldu.
lard. ngiltere ve Fransa'ya verilecek yukardaki hat imtiyazna Sul-
tan, bu hattn gneydeki Osmanl vilayetlerini devletten koparaca Badat Demiryoluyla , Hindistan korkusunu alayarak ngi-
endiesi ile bakyordu. Bu nedenle Anadolu ilerinden gemesini is- lizleri dize getirmi, Ruslar skenderun istikametinde "lk denize
teyen Almanlar' tercih etti. (182) inme" politikasndan vageirtmi, Hicaz demiryoluyla da slam bir-
lii idealini prldatarak fevkalade korkutmu ve Ruslar Filistin'de-
II. Abdlhamid Han Badat demiryolunun Osmanl devletine ki "Makamat- Mukaddese" koruyuculuundan dnmeye mecbur
faydasnn ekonomik ve askeri alanda byk olacana inanyor, brakmtr. Abdlhamid Han'a dman dahi bu dahiyane politika-
kalknmann zellikle mparatorluun Asyat opraklarna yneltil- sn yle dile getirecektir: "Artk Byk Petro'larn, kinci Kateri-
mesi slam birlii politikasna uygun olaca ve buradaki Msl- na'larn emelleri altst olmutu. ar, Avrupa 'da,Osmanllarn tarihi
manlarla kaynamann daha kolay ve rahat olacana inanyordu. mirass sevdasndan vazgetii gibi, Filistin'de Mukaddes toprak-
Demiryolunun Anadoludan geerek Badat'a ulamas ile zirai l arn koruyucusu olmak fikrinden de yava yava vaz geiyordu. -
rnlerinin rmesi nlenecek, yok pahasna satlmayacak, ma- tee B y k badat hatt Rusya'nn btn siyasi teebbslerine mani
denler atl kalmayacatr. Askeri ynden faydalarna gelince; askerin oldu." d 85)
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
HCAZ DEMRYOLU
II. Abdlhamid Han'n en nemli hizmetlerinden birisi de Hi-
caz demiryolu olmutur. Bu demiryolu projesi ile am ile Medine
ve Mekke ehirleri birbirine balanyordu. Bu yol ile Hicaz ve Ye-
men'de Sultan'n otoritesi kuvvetlenecek, Msr'da nfuzunu artra-
cakt. Demiryolu ile Hicaz ve Yemen'e askerlerimiz emniyet iinde
sevetmek mmkn olacak, hac farizasnn yerine getirilmesini de
kolaylatracak, az da olsa getii yerlerin ziraat ve ticaretini can-
landracakt.
Hicaz Demiryolu, askeri arlkl hat olmas sebebiyle blgede
en ok ngiltere'yi tehdit edecei iin, zellikle ad geen devlet, de-
miryolunun yaplmasn istemiyordu. ngilizler sabote iin Arab ka-
bileleri arasnda, eski anane ve adetlerin bozulaca, her sene hazi-
neden aldklar avaitin (gelir, irat) kesilecei, deve ve at kervanlar-
nn ortadan kalkaca vb. gibi propaganda yapyorlard. stelik,
eyhlere bol para hediye ve silah datarak onlar inaat aleyhine
tahrik ediyorlard. (186)
Suriyeli Arab ve Sultan'n zel sekreteri zzet Paa'nn De-
miryolu yapm iin madalya kararak slam dnyasndan yardm edilmi bir gerek oldu. (190)
toplama talebi kabul edildi. II.. Abdlhamid Han, 50 bin lira deye-
rek yardmda bulunanlar listesinin en banda yerald.(187) Btn
Mslman lkelerinden zellikle Hindistan Mslmanlar, ran,Tu-
nus, Cezayir, Rusya Mslmanlar, Dou Trkistan, Sumatra, Java,
Malezya'dan byk yardmlar gelmi, Afganistan Sultam Amir Han
da en yksek yardm yapan kiiler arasnda yeralmt. Ve Nihaye-
tinde Bu yardmlar sonrasnda l Eyll 1900'da hicaz Demiryolu in-
aatna balanld. (188)
Osmanl devleti, Hicaz demiryolu iin yardm kampanyas
balatnca ngilizler Hindistan veMsr'daki gazeteleriyle bunu bal-
talamaya alarak Trkler'in Hicaz Demiryolunu yapacak kabiliyet
ve iktidarda olmadklarn,Mslmanlar soymak iinyenibir baha-
ne uydurduklarn, Mslmanlar'n bo yere aldanp para vermeme-
lerini propaganda ediyorlard.Masr'daki ngiliz konsolosu da hal-
k demiryolu aleyhine tahriketmi, fakat btn bu ngiliz propagan-
da ve tahrikleri biri netice vermemiti. (189)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n L i d e r l i k Srlar
30 Austos 1908'de Hicaz demiryolu faaliyete geti. stan-
bul'dan kalkan tren Medine-i Mnevvere'ye kadar ulaabiliyordu.
lk tren, stanbul'dan gelen misaferlerle birlikte 27 Austos Perem-
be gn, am ehrinden Medine istikametine hareket etmiti. Tren-
de, devlet adamlarndan mteekkil kalabalk bir heyetten baka,
yerli ve yabanc pekok gazeteci bulunuyordu. zel trenin bir b-
yk salon-vagonu, bir lokantas, bir cami vagonu ve yolcu vago-
nu vard. Hz, o zaman iin mkemmel saylabilecek olan 40-60 km
arasndayd. Tren yalnzca iki ey iin duruyordu. kmal ve na-
maz...l kumlan zerinde cemaatle namaz klnrken, ikmal iin
develerle su getiriliyordu. Tren 30 Austos Pazar gn leden son-
ra saat iki sularnda Medine-i Mnevvereye varld.
Makedonya ve Ermenistan gibi Osmanl btnlnden kopa-
rlmak istenen Arap illerinin dolaysyla slam beii topraklarnn
mdafas, slam alemine, Kabeye doru giden yollarn telkin edece-
i maddi ve manevi ba ve ballk deeri ve bu deerin iinde, hac
yolunun transit merkezlerini bu hat zerinde toplayc ve btn yol-
lar Halifenin vatanna balayc zelliiyle byk bir ehemmiyet
arzediyordu. Abdlhamid Han'n bu demiryolu politikasyla ince
siyasetinin dehasn ortaya koyduunu dmanlar tarafndan itiraf
Aradan birka yl getikten sonra ngiliz casusu Lavvrance, pe-
ine takt bedevilerle Hicaz demiryoluna sabotajlar yapt. Hi-
caz'daki isyanlar iin blgeye asker evki yaplamad. Ve nihayetin-
de Medine ngilizlerin komutasnda Osmanlnn elinden kmt.
(191)
MERHAMET ADALET AINCA
Merkezi Selnikde bulunan nc ordunun baz subaylar, n-
giliz casuslar tarafndan bol para, makam ve eitli vaadlerle alda-
tld. 7 Temmuz'da temen Atf tarafndan ems paa l d r l d .
Masonlarn ve Yahudi destekilerinin idare ettii ve ellerinde ngi-
liz, Fransz s i l h l a r bulunan hareket ordusu stanbul'a yrd. Ha-
lfe, merhametinin okluundan hazret-i Alnin itihadna uyarak,
bunlara kars kovmad. Bylece devleti ele geirenler yasna ettiler.
 II. Abcllhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Liderler Adil olmaldrlar. Kimlere kar nasl merhamet
edileeeini iyi hesaplamak zorundadrlar. Aksi takdirde sosyal
dengenin bozulmasna sebep olabilirler.
Peygamberimiz zamannda, Mekke kfirleri de, Medine'ye h-
cum edince, Peygamberimiz, Bedr, Uhud ve Hendek'de, az kuvvet
ile cihd ederek, bunlarn Medine'ye girmelerine mni' oldu. Sultan
Abdlhamid Han, slam alimlerinin eserlerinden iktibas ettiimiz
Ayeti Kerimenin meali erifi: (syan edenler ile harb edip, bunlar
itaate getirin!) emrine uymad. slam alimleri Sultan Abdlhamid
Han'n Peygamberimizin bu snnetine ve bu farza uymad iin,
facia ve felketlere sebep olduunu belirtmektedirler.
II. Abdlhamid Han, hereyin hesabn huzuri ilahide bir gn
vereceine inanarak ve insanlarn da felakete srklenmelerine gn-
l raz olmayarak ok hassas davranr bu nedenle merhameti adale-
tine galip gelirdi. Merhamet ve efkatindendir ki "hibir Mslma-
mn burnu kanamasn" diyerek O muhteem saltanat terketti.
20
Adalet lidere deil, lider adalete tabi olmaldr.
II. Abdlhamid Han, adalet tekilatn devrinin alim ve fadl-
larndan olan Ahmed Cevdet Paa (Mecelle'nin yazar) ve Abdur-
rahman Paa'ya teslim etti. Her ie el atan, kendi eli olmadan hibir
ie gvenmeyen Abdlhamid Han, Allah korkusu ve eriat sayg ve
sevgisiyle stne titredii adalet sahasn en emin insanlara brak-
tktan sonra ona asla karmaz, adalet cihaznn istiklalini, kendi
adna kaza icra edildii halde, nefsinden ve makamndan stn tu-
tard. Adalet ona deil, o adalete tabiydi.
Memur tayinlerinde bile Sultan Abdlhamid Han'n mdahale
etmedii sadece bir snf memur vard ki o da hakimlerdi. (192)
33 Y l l k saltanat boyunca sadece bir kiinin idamn onay-
lad.
I I . Abdlhamid Han'n devrinde sadece bir kii bile onun ira-
desiyle ldrlmemitir. Yine onun devrinde, hakimlerin verdii
hakl idam hkmlerinden de hibiri onun tarafndan tasdik edilme-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
mis ve bu cezalar daima sresiz hapse dndrlmtr. Sadece sa-
rayda meydana gelen bir olaydr ki o da idam fetvas veren eyh-
lislamn zoru ve sarayda cereyan etmesindeki nezaket ve padiahn
merhameti istismara yeltenici karekteri bakmndan tasdikle netice-
lenmi ve faili Beikta'ta aslmtr. (193)
Sebebine gelince; Haremaas itikten sonra rakibi haremaa-
snn odasna girmi ve onu tabancayla vurmu ve daha baka nu-
maralar yaptktan sonra Padiahn odasna girmeye kadar yeltenmi
olan biriydi. Sultan Abdlhamid Han bu suu ilemi olan kiiyi da-
hi idam cezasnn dnda tutma ihtimaline kar btn devlet b-
ykleri ayaklanm ve eyhlislam huzuruna karak;
"ahane merhametinizi tebcil ederim, Fakat eriatn emriyle
bu adam da ida; edilmeyecek olursa, ortada ibret misali diye hibir
ey kalmaz" diyerek cezann tasdikini istemi, Sultan da 33 y l l k
saltanat esnasnda verdii ilk ve son idam karar olmutur. (194)
eriatn lm cezas verdii yerde affa giden Abdlhamid Han, 121
bu hakkn da eriatten alyor ve her iki halde de eriatn yolunda ol-
mak zere,daima merhameti ahirete tercih ediyordu. II. Abdlha-
mid Han'a yaplan iftiralar karsnda dayanamayan eski dahiliye
nazrlarndan Reit Bey bir yazsnda unlar syleyecektir: "Ben ar-
tk mrmn sonuna gelmi bir insanm. Allahu Tealaya ve ebedi
hayat ve hesap gnne inanyorum. Artk insafa gelmenin ve haki-
kati gstermenin zaman gelmitir. Abdlhamid'in ldrd tek
insan mevcut deildir. " (195)
Mabeyn ba katibi Es'ad Bey, yazd "Hatrat-i Abdlhamid-i
han- sani" isimli eserinde; Sultan'n gzel ahlkm, dne olan ba-
lln, edep ve hayasnn derecesini, aklm, ilmini, adaletini, millet
iin durmadan altn, hi can yakmadm, dmanlarna bile
iyilik ettiini, masonlarn aldattklar ve maa olarak kullandklar
kiileri bile af ettiini ok gzel bir ekilde anlatmaktadr.
SRGN POLTKASI
II. Abdlhamid Han. kendisini kukla gibi kullanmak isteyen
ve hatta suikast, l m l e tehdit eden ve devlete zararl olabilecek
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
kuvvetli ve nfuzlu devlet adamlarn stanbul'da tutmayarak onlar
uzak yerlerde grevlendirdi. htilal provalar ierisinde yer alan pa-
alar bile hapis ve lmle cezalandnlmayp, mevcut grevlerine e
grevlerle stanbul dna srldler. Aleyhte olan isiz aydnlar bi-
le kendilerine memuriyet verilerek stanbul'dan uzaklatrld. Mer-
hametinin okluundan dmanlarn bile sknt ekmelerine gnl
raz deildi.
II. Abdlhamid Han, merhametinin okluu sebebiyle kanun-
lara uymayan ve bir grevden uzaklatrlmas gereken kiilere kar-
srgn politikas uygular, srgnler, ekonomik ynden madur
edilmez, kendilerine maa balanarak srlrlerdi. Bu tarz srgn-
lerde bir k s m hibir vazifeye sahip olmayan sadece bir maala ika-
mete memur edilir, birksm da memuriyetle gnderilirdi.
Peyami Safa'nn Babas smail Safa
Merhum Necip Fazl'dan nakledelim; "Bizzat Peyami Sa-
122 fa'dan dinlediime gre (Boer)lere ngilizler tarafndan yaplan id-
detli zulmler zerine btn Avrupa ngilizler aleyhine ayaklanr-
ken, babas air smail Safa, birka edebiyat arkadayla ngiliz
Eliliine gitmi ve ayn muamelenin Trkiye'ye yaplmasn sefir-
den istemiler... Bundan sonra Peyami Safa'nn deil, benim fikrim
olarak syliyeyim ki, vatana hiyanet apnda ve idamlk bir su olan
bu harekete kar Abdlhamid, smail Safa'y olu Peyami iki ya-
ndayken Sivas'a srm ve ayda bilmem ka altn maa balaya-
rak orada oturtmu...smail Safa da, Sivas'ta veremden lm...
-Vay. hain Abdlhamid benim babam ldrd!
Peyami'nin kanaati buydu ve benden bir gn su cevab alm-
t:
-Abdlhamid senin baban ldrmedi, kesesinden besledi. Ben
onunyerinde olsaydm, baban astrrdm!.
Yine Peyami Saf a'dan dinlediime gre, A b d l h a m i d bu sr-
gn hakknda hesap soran ngiliz sefirine yle diyor:
-Siz burada yabanc bir devletin temsilcisi misiniz, yoksa beni
murakabe etmeye memur bir fevkalade komiser mi? Huzurdan k -
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
nz ve bir daha byle mevzular zerinde benden grme istemeyi-
niz! Ayn hareket, ngiltere'de yaplsa acaba yapana nasl bir ceza
verirdiniz diye sormaya lzum grmyorum!
Peyami'ye bu naklinden sonra yle demitim:
-Ne yazk ki, ben bunu bilmediim halde Abdlhamid'i hakl
gryorum da sen, bile bile, onu takdir etmek iin elinde en byk
vesika varken aleyhinde bulunduruyorsun!..
Peyami Safa, Abdlhamid aleyhtarlar arasnda en hafifi, en
zararszdr; ve bu aleyhtarlkta ruh haleti herkesde daima birbirinin
ayndr. Tek fikir ve hakikat kaygs olmayan nefs ve ahs kini..."
(196)
Sultan Abdlaziz ve Sultan V. Murat'n hal'inde aktif rol oyna-
m olan Mithat Paa'ya kar II. Abdlhamid Han, daha ehzadeli-
i zamannda temkinli olmaya alyordu.
Abdla/iz Han'n ldrlmesi
Abdlaziz Han, Sultan Abdlmecid Hann vefatndan sonra
1861 ylnda, 32 yanda padiah oldu.
Abdlaziz Han, gl kuvvetli, ata sporlarndan gree, ciride,
ava merakl, kahraman yapl bir hkmdard. Halk kendisini sev-
mekte, ikinci bir Yavuz olarak grmekteydi. zerinde durduu en
mhim mesele ordu ve donanmann yeniden tanzim edilmesi, yeni
usullere gre tekaml ettirilmesiydi. Avrupa'dan elde edilen kredi-
lerin pek ou bu sahada sarf edildi. Donanma, dnyann sayl do-
nanmalarndan birisi oldu. Nizamiye, ihtiyat, redif ve mstahfz
adyla 700.000'i akn askeri bir kuvvet hazrlad. Bunlarn top ve
tfek ihtiyalar iin de modern tesisler kurdurdu.
II. Abdlaziz Han, zeki, anlayl ve dnya siyasetine vakf ol-
duu iin saltanatnn ikinci ylnda (1863) Msr' ziyaret etti. Ka-
labalk bir heyetle beraber, Msr'a yaplan bu gezi ok gsterili ol-
du. Yavuz Sultan Selim'den sonra Msr'a gelen ilk Osmanl sulta-
nna halk lgnca sevgi gsterilerinde bulundu. Sultan Abdlaziz.
Kahire'yi at stnde dolat. Bu seyahat Msr halknn Hilafet ma-
kamna olan b a l l k n n glenmesini saSlad.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

1867 ylnda Paris'te alan byk bir sergiyi grmek iin im- kin balamt. "Kinim dinimdir" diyen bu adam, padiah tahttan
parator Napolyon'un davetini kabul ederek Fransa'ya gitti. Oradan, indirip ldrmeye karar verdi. Londra'ya gidip ngilizlerle bu ii
ingiltere, Belika, Almanya, Avusturya, Macaristan yoluyla memle- planlad. kinci adam olan Midhat Paa ise, bat kltrnden ve din
kete dnd. Bu seyahatlerinde Fransa imparatoru nc Napol- bilgilerinden tamamen yoksun birisiydi. Tuna valilii zamannda
yon, ngiltere Kraliesi Victoria, Belika Kral kinci Leopold, Prus- yapt iler, bilhassa ngilizler tarafndan reklam edilerek iiril-
ya Kral Birinci Wilhelm, Avusturya mparatoru ve Macaristan Kra- miti. ki masalarnda devlete ait kararlar alrd. Memleketi kurta-
l Birinci Fransuva-Josef, Romanya Prensi Birinci Karol ile gr- racak tek insann kendisi olduuna inanrd
t. Sekiz lkeye gitti. Be hkmdarla grt. Ve bu seyahatlarnn
ounda ehzade Abdlhamid Han' yannda gtrd. Hseyin Avni, Midhat, Mtercim Rdi ve Sleyman paalar,
padiahn tahttan drlmesi iin geni bir propagandaya giritiler.
Halkn gznde Sultan' kltmek iin eitli iftiralar yaydlar. 30
Balkanlarda Rusya ve dier devletlerin desteklemesi ile kan
Mays 1876 Cuma gn sabah, saat 04.30'da harekete getiler. Ta-
isyanlar, devrinin en mhim hadiselerindedir. Rumeli ve Girit'teki
kla'dan gelen taburlarla, Mekteb-i Harbiyyenin 300 kadar talebe-
gayri mslim halkn ayaklanmalar devletin bana byk gaileler
si, Dolmabahe Sarayn evirdi. Donanma da deniz tarafn kontrol
at. Karada, Srp, Bulgar ve Girit isyanlar ile hkmet hem n- altna ald. Sultan Abdlaziz Han kaykla alnp, Topkap Sarayna
fuz, hem de mali bakmdan kayplara urad. Karada'a yaplan sa- gtrlerek, Sultan nc Selim Hann ehid edildii odaya hap-
valar kazanlarak bu mesele bir mddet iin kapand. Srbistan'da sedildi. Sonra Fer'iyye Sarayna gtrld.
baz kalelerdeki askerlerin geri ekilmesi ile anlama yapld. Gi-
rit'teki isyan, baarl bir askeri harekat ile bastrld. 4 Haziran 1876'da Avni Paa, oktan planlam olduu cinaye-
124 ti saraydan elde ettii adamlarna yaptrd. Cezayirli Mustafa Pehli-
Mahmud Nedim Paann sadareti, hem dta hem de ite dev- van, Mabeyinci Fahri Bey, Yozgatl Pehlivan Mustafa avu ve Bo-
letin itibarnn sarslmasna sebeb oldu. Tarafdar olduu Rus Sefiri yabatl Hac Mehmed Pehlivan, Sultan Abdlaziz Hann kald
gnatiyef'in tavsiyeleri ile hareket eden Mahmud Nedim Paa, ald- odaya zorla girdiler. Byk mcadeleden sonra iki bileklerini kesip
kararlarla Avrupa devletlerinin tepkisini ekti. Bilhassa devletin dar katlar. Avni Paa lklar duyar duymaz, Kuzguncuk'taki
senelik dedii borcunu be sene mddetle denmeyeceini bildir- yalsndan Fer'iyye Sarayna geldi. Henz lmemi olan Sultan Ab-
mesi zerine Avrupa'da Osmanllar aleyhine gsteriler yaplmasna dlaziz Han, pencereden kartlan adi bir perdeye sarlarak yakn
yol at. Zaten Rusya'nn da istedii buydu. Nitekim, Ruslar bu ka- bir karakola nakledildi. lm raporunu imzalamak istemeyen iki
rklktan faydalanarak Balkanlarda Panislavizm propagandasn doktordan birini Avni Paa hemen Trablusgarb'a srd. Dierinin
yaygnlatrp byk huzursuzluklar kardlar. 1875 yaznda Bos- de apoletlerini skt. pehlivana maa balanarak gerei akla-
na-Hersek'te isyanlar kt. Bunu Rusya'nn teviki ile 1876'da Sr- malar nlendi. Sultan Abdlaziz'in naam ykayan imamlar, son-
bistan'n Osmanl Devletine sava ilan takip etti. Osmanl Devleti radan verdikleri ifadelerde, Sultann iki diinin krk olduunu, sa-
skntlar iinde olmasna ramen Srbistan' ksa srede malub et- kalnn sol tarafnn yolunduunu, sol memesinin altnda byk bir
ti. Ardndan Bulgaristan'da karklklar kt ise de mahalli kuvvet- rn bulunduunu belirtmilerdir. Pehlivanlar da, yaptklarn
lerle bastrld. sonra itira.f etmilerdir. smail Hami Danimend 5 ciltlik zahl Os-
manl Tarihi Kronolojisi adl kitabnda Sultann lm sebebinin in-
Sultan Abdlaziz Han, Balkanlardaki tehlikeli gelimeyi nle- tihar olmayp, cinayet olduunu 31 delil ile izah etmektedir. ntihar
meye alrken daha nce grevlerinden azl edilmi bulunan Hse- eden bir kimsenin iki bileini kk bir makasla kendisinin derince
yin Avni, Midhat, Mtercim Rdi paalar ile Hasan Hayrullah kesmesi adli tbba gre mmkn deildir. Sultann cenazesi 5 Hazi-
Efendi ihtilal hazrl yapyorlard. Bilhassa Hseyin Avni Paa, ran 1876 gn byk bir merasimle kaldrld. Babas Sultan kinci
Mahmud Nedim Paa tarafndan azledilip, srld iin padiaha Mahmud Hann emberlita'taki trbesine defnedildi.

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
SALTANAT
Abdlhamid Efendi'y i byk bir grev ve sorumluluk bekli-
yordu. Kendisine imdi Sultanlk teklif edilecekti. O vatan ve mille-
tin selameti iin bu frsat karmayacakt:
"Tarihin acmasz arkn, mparatorluu korumak, daha da
iyisi, onu onarmak iin durdurmak zorundaydm. Bu nedenle, ne de-
rece tehlikeli olursa olsun, Mithat Paa'nn snd frsat yakala-
maya kararlydm. Grevimi beni ona aryor, iradem beni oraya
itiyordu." (197)
Bilahare Abdlhamid Han, Mithat ve Rt paalarla yapt
grmeyi u ekilde dile getirecektir:
"Biraderim Sultan Murat'n hastal zerine bana gelmilerdi.
Bana sordular: Hkmet ekillerinden hangisini tercih buyurursu-
nuz? Merutiyet'i mi, yoksa mutlakiyeti mi? Dediler. Ben kendile-
126 rine cevaben, Avusturya imparatoru, Macaristan'a gider, bana Ma-
* car apkasn giyer, Macar olur. Avusturya'ya gider oral olur. Bu
misali vermekten maksadm, yani biri gemi kaptan nasl ki icabe-
den hale gre gemisine kumanda verir ve idare ederse, ben de ku-
manda mevkiine geince, memleketin selameti hangi idare eklinde
olduuna kanaat hasl edersem, onu ihtiyar ederim dedim...Onlar
benim bu cevabm kafi grmediler. Ama bunu bana hissettirmedi-
ler, fakat ben anladm. Fikrimi daha aka sylemek icap etti. Onun
iin u szleri de ilave ettim. Benim imdiki kanaatim ekli meru
olan merutiyettir. nk mutlakiyyet idaresinde iyi kt her ite
mesuliyet hkmdara aittir. Ynetici ve dier alakadarlar, hibir
mesuliyet kabul etmezler. Fakat Merutiyet'te byle deildir. H-
kmdar daha az mesuliyet altnda kalr. Btn mesuliyet idarecilere
aittir. Dedikten sonra gldm. Latife olsun diye. Bilmem amma bel-
ki bu, sizin iinize gelmez dedim. Onlar da gltler. Sonra ben de
onlara "Eh syleyin bakalm; Bu babtan sizin fikriniz nedir? Diye
sordum. Rt Paa fikrini aka syledi. Onun dncesi, bizde zorla yaptrmak zere toplandklar stanbul Konferans, Hali Ter-
daha Merutiyet olmayaca merkezinde idi..."(198)
Mithat ve Rt Paalar, Sultan V. Murad'n Hal'i ve Abdlha-
mid Etendi'nin tahta kmasna kesin karar verdiler.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Ve Abdlhamid Han, Tahta km, kendisini tebrik iin ziya-
rete gelenlere u nasihati etmitir:
"Devletimizin halini dzeltmek iin birlie muhtacz. Naza-
rmda birlik her kuvvete faiktr. ttifak, yneticilerden balayp, ta-
baka tabaka herkesin zihninde yerlemelidir. Ve umur-u devlet de bu
noktaya tevcih etmelidir. Bu encmenin tertibi de aranzda zeval
bulmaz bir ittifak rabtasn tesis etmek maksadna mebni olduun-
dan mit ederim ki siz de bu niyetimi iyi karlarsnz. Bunun iin
meselenin birliini daima faaliyetlerinizle ispat etmenizi emir ve
tavsiye ederim. "
HALK NDE OLMAK
Dolmabahe Saray'nda oturan Sultan, tahta knn ilk gn-
lerinden balamak zere halkn arasnda bulunuyor, halkn oturdu-
u yerde oturuyor, halk ile birlikte namaz klyor, halkn dertlerini
dinliyor ve halkn ne istediini, hastaln nasl tehis edileceini
aratryordu. 127
Sultan, Rt ve Talat Paalar tarafndan kendisinin bir kukla
gibi kullanlmak istendiini biliyordu. Fakat kukla olmayacak, Os-
manl devletini ayakta tutmak ve halka hizmet iin hertrl sknt-
ya girmeye bavuracakt.
MEMLEKET MENFAAT
Mithat Paa ve taraftarlarnn Avrupallara yaranmak iin ha-
zrladklar ve Sultan kinci Abdlhamid Han'a kabul ettirdikleri
Kanuni-i Esasi 23 Aralk 1876'da ilan edildi. Kanuni esasi, Batl-
lara irin gzkmek ve Gayri Mslimlerin haklarnn Mslmanlar-
la eit hale getirilmesi maksadna matuftu. Nitekim Kanuni Esasi
ilan edildiini bildiren top sesleri duyulunca o srada Batl devlet-
lerin Osmanl'daki gayri Mslim tebaayla ilgili yeni dzenlemeleri
sanesinde devam ediyordu. Hariciye Nazr Saffet Paa;
"Bu iittiimiz top sesleri Kanun-i esasinin ilann mjdele-
mektedir. Gayri Mslimlerin haklarnn Mslmanlarla eit hale ge-
 Mehmet AYDIN
tirildiini belirtmektedir. Artk toplantmz lzumsuz olur" dediyse
de Avrupal devletler Kanu-i esasi ocuk oyuncadr diyerek kar-
lk verdiler. (199)
Cahil, hret, Mevki ve makam peinde koan yneticiler
byk felaketlere sebep olurlar.
Halk o zaman Mithat Paa'y bir kurtarc gibi grmekte idi.
II. Abdlhamid Han, Kanuni Esasi hakknda
"Madem ki millet, kendi mukadderatn bir de kendisi idare et-
mek tecrmesinde bulunmak istiyor, milletin istedii olsun dedim
ve eldeki layihalar arasnda Mithat Paa'nm kk bir dzeltme ile
onaylayarak bilinen Hatt- Hmayunu kardm. Mithat Paa'nm la-
yihasn ncelikle kabul etmek zorundaydm. nk Mithat adnn
ebced hesabyla "Deva-i Devlet" olduunu kef ve ilan etmi olan
hasta bir halka, yine onun hazrlad devay vermek zorunday-
dm...Baka trl susturamazdm." (200)
128
II. Abdlhamid Han, milletin menfaatine olacak hereyi yap-
maya hazr idi. Nitekim bir keresinde Tahsin Paa'ya : "Bir hkm-
dar iin lazm olan ey memleketin menfaatidir. Eer bu menfaat
Kanun-u Esasinin ilannda ise, o yaplr; fakat iyi tatbik olunur mu,
Trkn menfaati mahfuz kalr m. burasn kestiremiyorum." Diyor-
du.
Kanuni Esasinin ilann Hristiyanlar ve dier aznlklar se-
vinle karlad. Mithat Paa, Ermeni ve Patrikleri ziyaret etti. Ve
Kanuni esasinin uygulanmas iin onlardan destek istedi. Bylece
Osmanl tarihinde ilk defa bir Sadrazam Ermeni ve Rum patrikleri-
ni ziyaret ediyordu. (201)
O dnemle ilgili Abdurrahman erefin tespitleri ilgintir;
"Kanuni esasi ilam bir dahili ihtiyac tatmin ettikten baka, or-
taya km olan siyasi prz hafifletmeye ve dindirmeye yardm-
c olmas iin bir parmaa srlen bal gibi ortaya konmutu. te te-
siri genler ve safdillerce hasl oldu ama dta ihtiyat ile karland.
Rusya babakan Gorcakof ise; maymun taklitilii tabirini kullan-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
mt. ngiliz basn, tatbikattaki problemlere dair uzun makaleler ve
neriyat yapyordu. Aklmz bir kar yukarda gezen bizler de onla-
r bilgisizlikle suluyorduk. Bir gn Mektebri Sultam Mdr Sani-
si (kinci Mdr) msy Grane ile grtm. Tarih retmenliin-
den yetimi bu ihtiyar bana "geirdiiniz ekil deitirmede yeni
uslden doabilecek sarsntlara memleketinizin hayrlsyla muka-
vemet etmesi temennimdir. Zira bu eit inklaplara alkn olmayan
milletlerde dayanlmaz sarsntlar meydana gelir" demiti. Ben ise
ihtiyar retmenin szlerine kulak bile asmadm. nk Kanuni
Esasinin ilanyla memleketimizin, tarihinde okuduumuz ingiltere
gibi olduu zann iinde idim."(202)
te bir ilacn her bnyeye uygun olacan zanneden bir gen-
liin, Yeni Osmanl genliinin durumu. Aa Yukar Mithat Paa
ve arkadalarn destekleyen genliin,kiilerin durumu bundan iba-
retti.
Mithat Paa ve arkadaalar Sultan Abdlhamid Han'n hibir
ie karmamasn bir kukla olarak kalmasnn taraftar idi ve bu e- 129
kilde kendisini tahta karttklarm ima ediyordu. Ama Sultan Ab-
dlhamid, bunu kabul etmiyor, mcadelesine devam ediyordu.
Tersane (stanbul) Konferans, Balkan Krizine bir zm yolu
bulmak amacyla 23 Aralk 1876'da alt Avrupa devleti delegesinin
katlmasyla topland. Konferans'in Osmanl Devleti aleyhine olan
kararlarn atl brakmak gereekesiyle Merutiyet'in (Kanun-i
Esasi'nin) ilan da bu gne denk getirilmiti.
stanbul Konferans'nda Byk Devletlerin delegelerinin Os-
manl devletine kabul ettirmek istedikleri yenilik artlar ok ard.
Adeta Balkanlar iin Bir sevr andlamas zelliindeydi. Srbistan
ve Karada'da harpten nceki statko korunacak, yalnz ileride bir
ihtilaf kmasn nlemek iin ad geen iki prenslie bir miktar top-
rak braklacakt. Bosna-Hersek ve Tuna vilayeti dnda Bulgaris-
tan'a muhtariyet verilecekti. Osmanl askeri buralarda yalnz kale-
lerde kalabilecek, ahalinin elindeki silahlar toplanacak. Mslman-
lar ve Hristiyanlar'dan meclisler kurulacak, mahalli gelirlerin bir
ksm hazineye aktarlacak, i bu tekilatn icrasna uluslararas bir
komisyon nezaret edecekti. (203)

Bilhassa n g i l i z delegesi, Ruslara kar stnlk elde etmek
gayesiyle stanbul Konferans artlarnn kabuln istiyor ve bu hu-
susta Padiah ile Mithat Paa ile gryordu. Mithat Paa lkenin
felaketine sebebiyet verecek bu kararlara kar gs gereceini
Kanuni Esasi'nin kmas ile buna gerek kalmadn belirtiyor ve
kabul etmiyordu.
MTHAT PAA'NIN NGLZLERDEN TALEB
Bununla birlikte "Kanuni Esasi"nin korunmas ve tatbiki iin
hukuk danmam Krikor Odyan Efendi'yi gizlice Londra'ya gnde-
rerek ngiliz desteini istedi. 10 Ocak 1877'de Londra'ya ulaan
Odyan Efendi, Mithat Paa'nm mektubunu ngiliz Dileri Bakan
Lord Debre'ye verdi. Mithat Paa mektubunda; "Reformlar ng-
ren Anayasa'nn uygulanmasn Byk Devletler'in gvencesi alt-
na almasn, yani uygulamann Babali iin uluslararas bir zorunlu-
luk haline sokulmasn nerdi. ..Padiah, Avrupa emsiyesi altnda-
ki Anayasa'y kolay kolay ineyemeyecek, deitiremeyecek ve
130 rafa kaldramayacakt. Bu ekilde Balkan Slavlar iin hak arayn-
daki Avrupa'y ve zellikle Rusya'y surturmay, te yandan Sultan
Abdlhamid Han'n elini kolunu balamay amalyordu.
Bu talep Avrupal Devletlerin Osmanlnn iilerine karmas
demekti. Buna ramen ngiliz Dileri Bakan Lord Debry, Mithat
Paa'nm teklifini red etmi, bu konularn tartma yerinin Londra
deil, stanbul Konferans olduunu sylemitir. (204)
Mithat Paa'nm bu iini haber alan Padiah kalr olmu ve bu
konuda unlar sylemitir;
"Mithat Paa en yakn alma arkadalarndan biri olan Ana-
yasa yazclarndan Odyan Efendi'yi szl bir mesaj ve Britanya
hkmeti iin eliyle yazd bir mektupla Londra'ya gndermiti.
Bir Anayasa elde etmekle nyor ve vaadlerimden dnmek duru-
munda onu gvenceye almalarn ngiltere'den istiyordu. Karln-
da da bu devlete, onun evketli ilgisine layk olabilmek iin, dileye-
cei btn hizmetleri yerine getirme taahhdnde bulunuyordu.
Dehete kaplmaktan ziyade daha da allak bullak olmutum. mpa-
ratorluk'un en st dzeyindeki sorumlulardan birisinin, hkmdar-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
larnn yetkilerini krpmak iin bir yabanc gcn mdahalesini di-
lenmesini aklm almyordu. evrem fkemden haberdar olmutu.
Mithattan nefret eden alma arkadalarm ellerimi ovuturuyorlar-
d. Ona oktan istifasn vermi... daha da iyisi, hapse atlm ve yar-
glanm gz ile bakyordum."
KN
"Kinim Dinimdir" diyen Mithat Paa'dan Abdlhamid Han her
zaman ekinmitir. Mithat Paa'ya kar takip ettii siyaseti Mah-
mut Celaleddin Paa'dana dinliyelim:
" Geri, tahttan indirmek iindeki rol sebebiyle Mithat Pa-
a'nm da devlet idaresinden uzaklatrlmas Saray'ca gerekli gr-
lyordu. Fakat halk arasndaki hreti sebebiyle, clusu mteakip
byle bir yola gitmek uygun grlmediinden, bir defa onun da sad-
razamla getirilmesi daha sonra ikbalinin zirvesinden drlmesi
ekli tercih edilmiti." (205)
131
Sultan Abdlhamid Han da yle diyecektir:
"Mithat Paa, hal'iine karmakla, idare adam olmaktan ka-
rak ihtilalciler snfna geti. Hkmdarlarn hibiri hal' iine kar-
m bir adama gven duyamaz. Meer ki, hal edilen hkmdar ye-
rine geenin can dman olsun. Ve dnyada hibir ihtilalci grl-
memitir ki, ykmakta gsterdii baary yapmakta da gstermi ol-
sun..." (206)
RUSYA'YA KARI ZORLU MCADELE
Rusya, Osmanly tehdit ediyor, Balkanlarda bir kargaa ve ba-
mszlk hareketi balatyordu. Mithat Paa ise Rus ile herhangi bir
sava ihtimalinde ngilizler'in Osmanl'nn yannda savaa girece-
ine inanyor ve onlara gveniyordu.
Abdlhamid Han, Rusya'ya kar devaml temkinli, en yakn-
mzda gayet byk ve korkun bir dman olduunu belirtirdi.
Mithat Paa gerektiinde harp istiyordu. Sultan Abdlhamid

Han ise aksine harbi istemiyor, harbin kazanlsa bile felaket olduu-
na inanyordu. Harp kmasndan ekinen Sultan, Mithat Paa'dan
konferans kararlarnn deitirilerek kabul ile harbin nne geil-
mesini istemi, fakat bunu baaramamt. Hatta bu uurda onu azil
ile Rt Paa'y yeniden sadarete getirmeyi bile dnmt. leneklerini istedii kalba sokmak gibi elde edilmesi imkansz bir
Paay saraya ararak : "Paa Hazretleri! Sizi buraya ar- rid ekest bi best" (parsalad, kesti, krd ve balad) iirini ana-
mann sebebi, Konferans'in karar Babali'de Meclis-i Unumi'ye
konulup mzakere olunacatr. Bunun zerine hazrlanan raporun
birka yerinin deitirilerek kabuln Mithat Paa'ya syledimse
de kabul etmedi. Raporun iindekiler btn devleti savaa sevk iin
meydan okuyor. Devletlerden mttefikimiz yoktur. O ise vardr di-
ye srar ediyor. Saffet Paa da iki derede bir arada kalm adam gi-
bi ne yapacan bilmeyip, alyor. Bana gelince alayp, Mithat Pa-
a'ya gidence ne diyeceini bilmiyor. Benim nazarmda Saffet Pa-
a'dan baka kimse gremiyorum. Sizin ise Anadolu'lu bir Trk ve
pederim zamanndan beri devletin nan- nimetiyle nimetlenmi, tec-
, 22 rbeli bir zat olduunu biliyorum. Sizi makama getireyim. Meclis-i
j Umumi'de devlet iin ileride meydana gelecek sknty bildirin.
Benim arzumun da bu olduunu bildirin." (207)
Savalar kazananlar da kaybederler.
Sultan, stanbul Konferansndan istedii kararlan kartama-
mt. Bunu, zellikle Mithat Paa'nm altndan ktna inanyordu. usul-i Merutiyet de her kavme her milletin bnyesine fayda olma-
Mithat Paa sadarete getirilince Sultan Abdlhamid Han onu sk bir
takibe almt. zellikle, Sadrazam'n konanda olup bitenleri ya-
kndan izliyordu. Paa'nm kona, Kanuni Esasi ilannn mteakip
yeni Osmanllar'n srekli toplant yeri olmutu. Her akam burada
iki iiliyor,sarholuun tesir ile sultan'm kulana kadar gelen ve
onu rahatsz edici uygunsuz konumalar yaplyordu. (208)
" devrid brid ekest bi best"
Mithat Paa ayn zamanda szlerine itiraz edenlere derin kin
duyar, yzne kar meth edilmekten de aan holanrd. Bu ise li-
derliin, yneticiliin en zayf ynlerindenden olup onlarn felake-
tini hazrlayan sebeplerdir.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Mithat Paa'nm mizac diktatrceydi. "Ykc atlganl ile
nam salm olup, her ite kendi grne tutkun olmakla dediim
dedik bir adamd. Ykselmek hrs ile dolu olduu iin 'Yeni Os-
manllar' adn alan cemiyetin bakanlna geerek 600 yllk dev-
letin yapsn bir anda deitirmek, lke ve milletin trelerini ve ge-
kudretin kendisinde bulunduunu sanm ve ok defa "devrid b-
rak, devletin idare an paralamay, saltanatn otoritesini krmay
kafasna koymutu" (209)
Haddini Bilmek
Sultan Abdlhamid Han Mithat Paa hakknda unlar ifade et-
mektedir;
"Sadrazam olduunun ilk gnnden itibaren bana adeta emir
verir kesildi. Ve ilerinde Merutiyet'ten ziyade istibdada yatknd.
Mithat Paa'y yakndan tanyanlar rey ve icaraatnda ne kadar
mstebid (kat) olduunu gizlemezler. Paa, hrriyeti yalnz nefsi
iin istiyordu. Diyorlar ki, bizde Kanuni Esasi'yi Koyan Mithat Pa-
a'dr. Halbuki o teden beri Merutiyet taraftan idi Lakin ismini
baz kitaplarda, methini iitmekle hasl olmu bir taraftarlkt. Mit-
hat Paa, Merutiyet idaresinin Avrupa'da temin etmi olduu fay-
dalar yalnz grm, fakat bu ilerlemenin dier sebeplerini tetkik
etmemitir. Sulfatmr, her hastala, her bnyeye yaramad gibi
yacan zannederim. imdi ise ( 1. Merutiyet'in tatili yllarnda)
zararl bulunduuna eminim. Mithat Paa, Kanuni Esasi'nin behe-
mehal ilan olunmasn teklif ettii zaman hibir devletin Kanuni
Esasi'ni tetkik etmemi ve bu babta esasl bir fikir edinememi idi.
Rehberi Odyan Efendi idi. Odyan Efendi ise, o zaman bile bizde en
mmtaz bir hukukinas deildi. Zannederim ki, bu bilgisizlik Mit-
hat Paa ile Taif Kalesi'ne kadar beraber gitti." (210)
Mithat Paa, ayn zamanda Sultan'a gayri Mslimlerden vali
tayin edilmesi ve bunlarn da harp okuluna alnmasn isteyen bir di-
leke gndermiti. Abdlhamid Han ise bunu kabul etmeyerek :
"Devletin temelini ykacak olan istekler" eklinde nitelendiriyordu.
(211)

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han' bir kukla gibi kullanamayacan anla-
yan Mithat Paa, sert bir mektup yazmaya karar verir. Bu mektu-
bunda: "Merutiyeti getirmek ve ilandan maksadmz stibdad orta-
dan kaldrmak ve Zat-i ahanenizi vazifesinde ikaz ve vkelay
devletin vazifesini tayin ve milletimizin meyamnda sratli gelime-
yi tamin edip elbirliiyle ve gerekten memleketin slahna al- lyordu. Osmanl Meclis-i Mebusam bu protoklu 10 Nisan'da redet-
maktr...Padiahm, Osmanllar, kendi kendilerini slah ve idare ik-
tidarna haiz olmaldrlar. Usul-i Merutiyetle idare olunan her
memlekette nizam nedir bilir misiniz? Tarife hacet yoktur. Bendeni-
ze emniyet ediniz efendim, bununla beraber rical-i milletten de emi-
ni olunuz..." (212)
Sultan'a kar taknd bu tavrlar neticesinde 5 ubat 1877 tn isteklerini bu ilenin Karada'a verilmesine kadar indirgemi,
gn srgne gnderildi. Ve ne ngiltere'den ne de halktan bekledi-
i tepkiyi bulamad.
II. Abdlhamid Han, bu konuya u ekilde deinir: "Mithat Pa-
a, sadaretinde milletin kendisini sevdiine o kadar inanmt ki, az-
lettiim anda byk bir ihtilal karak benim hal' ve belki de idam
134
edileceimi bile saklamaya gerek grmedi. Halbuki, ben onu Avru-
pa'ya uzaklatrdm zaman, hi kimse azn amad gibi, bir- balca sebep oldu.
ok vezirler ve devletadamlar beni kutlamlar, airler bana vg-
ler, ona yergiler yazarak, gazetelerle, kitaplar bunlar yaynlamlar-
d...
Kendisine hrriyet vermi olan bir velinimetinin, henz eseri-
nin mrekkebi kurumadan, sadaretten ve memleketten uzaklatarl-
masna halkn suskunluu, aydnn teekkr ettii bir memleketin
Merutiyet idaresine ne kadar layk olduunu ben sylemek iste-
mem. Beni istibdad idaresinin en byk taraftar ve dnypamn en
byk mstebidi ilan edenler, hakikati hi olmazsa ben dnyadan el
ektikten sonra itiraf etsinler ve onlar da benden el eksinler..."
(213)
BR KARI TOPRAK URUNA
Yeni birTrk-Rus Harbi'nin kp kmamas, Osmanl Devle-
tinin stanbul Konferans kararlarn kabul edip etmemesine balan-
m grnyordu. Bu kararlar. 18 Ocak'ta toplanan Meclis-i Umu-
Mehmet A Y D I N II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
mi'de rededildi. Bylece Harbin olma ihtimali ok ykseldi. Rus-
ya, Avrupa devletlerinden ekinerek taleplerini de azaltmt.
31 Mart tarihinde Londra'da Bykeliler arasnda "Londra
Protokol" adyla anlan bir protokol imzaland. Protokolde, stan-
bul Konferans kararlarnda Osmanl Devleti lehine deiiklik yap-
ti. ngiltere'den ekinmeye devam eden Rusya, bir adm daha geri-
leyerek Petersburg'a bir eli gnderilmesinin vaadedilmesini ve
Karada'a yalnzca Nikik kazasnn verilmesini istedi. Bulgarlar
sindirilmi, Srbistan'la sulh yaplm, sra Karada ile bar andla-
masna gelmiti. Ona Nikik verilse idi i bitecekti. Burada Msl-
man bulunmayan Trk dman bir ile idi. Rus ar da giderek b-
verilmesi halinde harbin nne geileceini, aksi takdirde bunun
kendisi iin bir "onur meselesi" yaplacan sylemiti. Bu istek de
Meclis-i Mebusan'da "bir kar dahi olsa toprak vermeyiz" denile-
rek retedilince, sulh mzakereleri iin gelen "Karada memurlar"
stanbul'u terk ile Hocabey (Odesa) yolu ile Kinev ordugahna gi-
derek ve Rus mparatorunun himayesine snarak kendisinden yar- 135
dm vaadi almlard ki, bu keyfiyet Rusya ile harbin almasna
II. Abdlhamid Han, harp istemiyor. Osmanl devleti iin bir
felaket olduunu, devletin iindeki i atmann yannda dta bir
baar elde etmesinin zor olacam ok iyi biliyordu. Ama dinlete-
medi.
Harp taraftarlarnn ban eken Mithat Paa, Konferans ka-
rarlarn kabullenmektense harbi tercih ediyordu. Genlerde bu uur-
da doldurulmutu. Medrese talebeleri Saray'n nne gelerek "harp
isteriz" diye baryordu. Sultan Abdlhamid Han bu konuda unla-
r yazar: "Zat- ahaneyi oraya (Saray'n meydanna) kadar devlet-
le biz muhabere isteriz, mutlaka muharebe olmaldr. Padiah 11 sen
gensin korkma, bizim milyonu akn askerimiz vardr, biz gmle-
imize varncaya kadar fedakarla hazrz" (Kocaba)
Hatta Sultan, V. Murat'n tekrar tahta karlmas sylentileri
ve kendisinin "Moskof taraftan" olmas propagandasyla sava lehi-
ne iyice sktrlm, bu sebeplerden hastalanmt.
 Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

Meclis-i Mebusan'da Rus, Ermeni. Yahudi aznlklar da vard. eksiktir. Bu durumda savaa girmek byk sorumluluktur. Bundan
daha byk alaklk tasarlanamaz. Bir taraftan softalar Saray'a ka-
Bunlar bilhassa bir harbin kmasnda Mithat Paa'y destekliyordu.
dar gelip sava diye baryor, te yandan da en kk ocuklar el-
Ayn zamanda Mithat Paa Sultan' yanl bilgilendiriyordu. Mithat
lerinde tfeklerle gsteri yapyorlar. Uykumu ve shhatimi yitirdim.
Paa'nn her zaman 500 bin askerimizin hazr olduundan szetme-
Bu duruma acele ve kesin bir are bulunmaldr." (215) Bu sert ika-
si, askeri ynetimin defter kaytlarna dayanyordu. Gerek durum
za ramen "ngilizler bize vaat ediyorlar" diyerek direten Mithat Pa-
ve askerin gnderilmesi ii bunun askerlik kertesini ve ihtiyatlar da
a devleti acmasz bir harbin penesine terk edecektir.
iinde olduu halde toplanan askerlerin deerinin yetersizliini or-
taya koydu. Ve nihayetinde Rusya, 24 Nisan 1877 tarihinde Osmanl dev-
letine harp ilan etti. II. dlhamid Han'n tahmin ettii gibi Osmanl
Milletin bu kadar dahili karklarla uratktan sonra Rusya
yalnz kalmd
gibi gl bir devletle, mttefiksiz olarak savaa girecek gte ol-
mad delillerle ortadayd. Byle iken, savan kmasn abukla-
KAHRAMANLIK
trmaktan baka tedbirler alnmad ve meclislerde ""At-yedi yzbin
silahl askerimiz hazrdr, durumumuzu harpten baka bir ey d-
II. Abdlhamid Han, komutanlarn ehliyetsizlikleri sebebiyle
zeltmez gibi szler sylemekten geri durulmad. (214)
harbe mdahele etti. Fakat btn abalarna ramen maalesef harp
keybedildi. Edirne Ruslar'n eline geince atekes ve sulh istendi.
Sava hazrl olmadan savaa kalkmak en byk ah-
maklktr. Sulhun istendii 1878 ubat'nda Osmanl devleti en buhran- 137
136 l gnlerini yayordu. Bakent stanbul kaybedilme tehlikesiyle
ngiliz delegesi Salisbury Sultan' ve Sadrazam Mithat Paa'y
kar karya idi. Rus ordular buraya bir gnlk mesafede bulunu-
devaml harbin Trkiye iin felaket olaca, ngiltere'nin destek
yordu. Bunun zerine Sultan Abdlhamid Han, Rus ordusu Bako-
vermeyecei uyarsna ramen Mithat Paa diretiyordu. Bunun ze-
mutan Grandk Nikola'ya bir mektup yazarak stanbul'a girmeme-
rine Sultan Abdlhamid Han, Mithat, Saffet, Namk, Said ve Redif
si iin onu uyard. Mektubunda yle diyordu:
Paalar'la eyhlislam Hasan Hayrullah Efendi'nin katldklar
toplantda, onlara unlar syliyecektir: "Eer stanbul'a girmeye teebbs ederseniz, imdi Mesudiye
Zrhls'na bizzat bineceim, Ayastefanos nne gelip Rus ordusu-
"Ahali ve herkese Rusya ile savaacak yedi yz bin asker ol-
nu topa tutacam. ayet malup olursam, cephanelii atee verip
duunu bildiriyorsunuz. Halbuki Ahmet Muhtar Paa'dan alnan
berhava olacam. (216)
telgrafta 300 bin asker yerine 30 bin asker olduunu bildiriyor-
lar.Lord Salisbury da byle bir uyarmada bulunuyor. Halbuki siz
Grandk Nikola'nn Osmanl Donanmasnn teslimi isteine
imdiye kadar ngiltere'nin Devlet-i Aliyye'nin dostu olduunu,
ise cevab u olmutur: "...Yeminle beyan ederim ki, Donanma-
her hususta birlik olduunu, yardm edeceini, gerek bana ve gerek-
Humayun'un elden karlmasna katiyyen rey ve rzam yoktur. Her
se gazetelerle halka aklam bulunuyorsunuz. ngiltere devletinin
trl fedekarl eder, fakat donanma maddesini esasndan reddede-
resmi delegesi bir sava halinde ngiltere'nin Devlet-i Aliyye'ye
rim. Ve mucip sebeplerini dahi beyana muktedirim. cabnda donan-
yardm etmeyeceini resmen bildirmitir. Bu durumda beni ve hal-
may kayp etmemek iin canm fedaya hazrm."
k aldattnz, kandrdnz anlalyor. Avusturya'nn Bosna-Her-
sek hakknda Rusya ile ittifak halinde olduu da bilinmektedir. Yu-
Sultan, Osmanl devletinin harbe hazr olmadn, Merutiyet
nanllar'n niyetleri de malum...Devlet, Karada'a kar 30-40 bin
meclisinden stanbul Konferans kararlarnn tadil edilerek kabul
asker bulundurmak zorundadr. Devletin elindeki tfek cephane de
 Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
edilmesini istemiti. Bu durum, Nikk kazasnn Karada'a veril-
mesi ve Petersburg'a bir eli gnderilmesi noktasna kadar gelmi-
ti. Meclis-i Mecubun'a Hariciye Nazr Saffet Paa'y gndererek
"Hkmetin sulh taraftar olduunu " bildiriyor, son antlama art-
larnn kabul edilmesini istiyordu. Fakat Meclis'ten aleyhte karar
kmt. Sultan, bu karardan hi memnun olmad. Kanuni Esasi ge-
rei son karar Meclis verecekti ama Sultan kendi kararnn da en
azndan gzetilmesini ummutu. Ama umduu olmamt. Kendisi-
ni uzun bir zaman sonra ziyaret edecek olan Enver Paa'y a unlar
syleyecektir:
"Padiah olarak bu memleketin tarihinde ilk Meclis-i Mebu-
san- ben atrdm. Fakat mebuslarn kafi derecede olgunlamam
olduunu grnce, ayn meclisi ben kapattm. Bilir misiniz ki Os-
manl Meclis-i Mebusan'n verdii ilan- harp karar bize neye ma-
loldu?"
Ve II. Abdlhamid Han; "93 Harbi iin Karada'a bir kar top-
rak tekretmekten sakndk. Fakat sonra bunun yerine az kald Os-
138 manii mparatorluu'n stanbul kaplarna yryen Rus ordularna
teslim edecektik." (217)
DEHA
II. Abdlhamid Han, tahta geince bir sene be ay devlet ida-
resine kartrlmad. Memleketi sadrazam Midhat paa ve arkada-
lar idare etti. Bunlar, 24 Nisan 1877 gn Rus harbine sebep oldu-
lar. Bu sava Ml 1293 senesine rastlad iin (93 harbi) denildi.
93 harbi Edirne mtrekesine kadar dokuz ay srd. Mir [Mare-
al] yaptklar Sleyman paa, pka geidindeki gafletiyle en se-
kin Trk birliklerinin harcanmasna sebep oldu. Bu hezimete kahra-
manlk denilerek, bakumandan yapld. Fakat, Filibe'ye ve oradan
Edirne'ye kat. Edirne'de de tutunamayp mtreke istedi. Mtre-
ke Abdlhamid hnn, kralie Viktorya'ya ektii telgraf zerine
mmkn olabildi.
Ruslar ve Bulgarlar, onbinlerce Trk kadn ve ocuunu kesti-
ler. Bir milyondan fazla Trk, Bulgaristan'dan, stanbul'a g etti. O
zaman Rusya'nn nfsu doksan, Osmanllarn ise altmdrt mil-
yondu. Sultn Abdlhamd hn. facialar grnce. Edirne mtreke-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
sinden 13 gn sonra, 13 ubat 1878'de Meclis-i mebsn kapatt.
Devlet idaresini eline ald. Mebuslarn ancak yzde krk Trkt. Bu
parlamento devam etseydi, Osmanl devleti, daha o zaman parala-
nacakt. Sultn Abdlhamd hnn ilk ve byk baars, bu felketi
grmesi ve nlemesi oldu.
HATAYI KABULLENMEK
Meclis-i Mebusan'n (Merutiyet'in) kendi ifadesiyle ehliyet-
sizler elinde olmas Osmanl iin br felaket olduunu syliyen Pa-
tiah btn tepkilere ramen takip edecei politikay u ekilde ifa-
de edecektir:
" Babam Sultan Abdlmecid'i taklit ederek, bamsz messe-
seler vastasyla ve ikna yoluyla slahat yaplmasna teebbs et-
mekle byk hata ettim. Bundan sonra byk babam Sultan Mah-
mut'un yolunu takip edeceim. Byk babam, korunmas Allah ta-
rafndan bana verilen milletimin ancak kuvvet ve iddetle idare edi-
lebileceini anlatmt." (218) 139
Patiah, Hanedan ve devleti bir emanet olarak grr. Onu en
gzel ekilde korumak iin hibir fedakarlktan kanmaz.
Meclis-i Mebusan'n Osmanl devleti iin bir felaket olduuna
ikna olan Padiah, kapatmasna karar verir. Ve 28 ubat 1887 tarih-
li muhtrasnda unlar syler:
" Meclis,devlet,memleket ve saltanat aleyhine giritii bek-
lenmedik politikalaryla dost ve dmann alay konusu durumuna
dmtr. Milletin vekilleri ve memleket akrlarnn hizmetileri
olmas lazm gelen mebuslar, paraya olan agzlklerinden bir ta-
km nfuzlu kiilerin dalkavuklar kertesine dmlerdir. Hristi-
yan mebuslarn herbirisi, kendi milletlerinin emel ve maksatlarn
yrrle koymaya pek ok alyorlard. Ermeniler, Ermenistan
hakknda nutuklar ekiyorlar; Rumlar da Trhala ve dier yerler
hakknda isteklerini yaptrmaya girierek Mecls'in iinde, vekille-
re emretmeye cesaret etmilerdir. Mebusan Meclisi, devlet ve mem-
leketin gelimesine yarayacak yerde az zaman iinde bir ok zara-
rn meydana kmasna sebep oldu. En sonunda memleketin maddi

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
ve manevi gcn fel eden Rusya savana sebep olmakla sonu-
lanmtr. Bir mddet daha devam etmi olsayd,daha pek ok zarar-
lar gittike byyp korkun ekil alacan tahmin etmek g de-
ildir. Allah korusun, memlekette, nifak tohumlar ve aldatmalar y-
lesine geliir.ylesine genilerdi ki her tarafta karklklara ve ihti-
laller kmasna sebep olurdu...te henz tecrbesiz ve memleketin
gerek yararlarnn neler olduunu tam olarak kavramam ve bir ta-
ratan da birok fesat ve sinsi dmanlarn hile ve desisselerine ka-
plarak devlet ve millet iin esasl tehlike sebepleri olan bir takm
maddelerini, bilerek veya bilmeyerek, mutlak ve gelime sebepleri
sanan kiilerin elinde,Kanuni Esasi'nin zararl ve tehlikeli bir silah
olduu grldnden, Meclis'in sresiz olarak tatiline, saltanat ve
devletin hayat ve huzuru adna zaruret duyulmutur. " (219)
Bir kanunun, bir memlekette, devletin ve halkn hayatn temi-
nat altna ald halde, ayn kanun bir dier memleketi harap edebi-
lir. nk kanun halkn din, yaratl, miza ve ahlakna uygun ol- gibi gayrimtecanis kitilelerin ayn mecliste beraber almalar pek
maldr.
140
Abdlhamid Han'n Merutiyet'in o zamann artlarna uyma-
dn ve millet ve memleket iin zararl olduunu muhtelif zaman-
larda dile getirdii szleri;
" Merutiyet'le idare edilebilmek iin memleketimiz kafi dere-
cede olgun deildir. Bu bizim iin biri felaket olur; nk bu idare
btn fertler arasnda eitlik icap ettirir. Biz de ise byle bir ey d-
nlemez. mparatorluumuz, Trkler'den, Araplar'dan, Rum-
lar'dan, Ermeniler'den Bulgarlar'dan, Ulahlar'dan, Arnavutlardan,
Yahudiler'den teekkl etmitiri. Bu unsurlar kazai istiklallerinden
ve kiliselerini kendileri idare temek hakkndan vazgemek istemez-
ler. Bundan baka mterek bir dilimiz olmad da malumdur.Gene
bu unsarlardan hibirinin anadilinden vazgeip Trke'yiresmi dil
olarak kabul etmeyecei de aikardr. Bu artlar altnda Osmanl-
lar'da milli his nasl kklenebilir? Zaten Hristiyan tabaamz.byk
devletlerle ibirlii yapmaktadr. Slavlar' Rusya, Ermeniler'i ngil-
tere, Rumlar da kah biri, kah br himaye etmektedir.
Bir kanunun, bir memlekette, devletin ve halkn hayatm temi-
nat altna ald halde, ayn kanun bir dier memleketi harap edebi-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
lir. nk kanun halkn din, yaratl, miza ve ahlakna uygun ol-
maldr. (220)
JN TRKLER
"Bizim Jn Trkler hayalperesttirler. nk bizde Kanuni Esa-
si'yi meruti hkmeti ilan etmek, umumi bir kargaal davet et-
mek, herkesi birbirine drmek demektir. Bu, btn Osmanl m-
paratorluu'n sarsar. ngilizler'in, her vesileyle Jn Trkler'i tut-
malar dikkat ekicidir ve bizim memleketimizde Kanunu Esasi'yi
getirmek iin ellerinden geleni yaparlarken ayn eyi Hindistan iin
reddetmektedirler. Halbuki Hindistan'n umumiyeti bizimkine ben-
zemektedir. Orada hereyden evvel kast tekilatn yok etmek icabe-
der.
Orada da bizimki gibi Mslman,Hristiyan, Budist, Brahman
gtr." (221)
141
Osmanl Devleti'ni ok yakn takibe alan ve her defasnda fit-
ne ve fesatlarla kadn ve para ile yneticileri elde etmeye ve gayri
Mslimleri aleyhte kullanmaya alan ngilizler, Merutiyet'in iyi
bir ekilde ileyiinin de kendi felaketleri olacan bilmekte idiler.
Bunun iin her trl hile ve desise ile Osmanl'da siyasi istikrar
baltalamaya almlardr.
ngilizler bu nedenle Jn Trkleri, kendilerine muhalif olan
Sultan Abdlaziz ve Abdlhamid hann politikalarn bertaraf etmek
iin desteklediler. ngilizler Birinci ve kinci merutiyeti etkisis ha-
le getirmeyi baarmlardr.
kinci Merutiyet sonras 31 Temmuz 1908'de ngiliz Dile-
ri Bakan Edvvard Grey, stanbul Bykelileri G. Lowther'e gn-
derdii bir telgrafta: "ayet Trkiye Anayasa'y tam olarak ayakta
tutar ve kendisi de kuvvetlenirse bunun sonulan bizim imdi gre-
meyceimiz kadar uzaklara gidebilir. Bu hareketin Msr'daki tesiri
inanlmayacak kadar byk olacaktr. Kendisini Hindistan'da his-
settirecektir. Biz imdiyekadar idaremiz altnda bulanan slamlara
kendi dinlerinin bakan olan milletin ( T r k l e r " i n ) kt bir despot
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

tarafndan idare edildiini sylyorduk. Halbuki biz idare ettiimiz
slamlar iin iyi bir despottuk ve bizim idaremiz altnda daha mesut-
tular. Zira bu insanlar mukayese imkanna sahip deillerdi. Dolay-
syla farkn kendi lehlerine olduunu kabule hazrdlar. Fakat im-
di Trkiye bir anayasa yapar, parlamento kurar ve hkmet eklim
deitirirse. Msrllar da bir anayasa isteyeceklerdir. Bizim bu kuv-
vete kar koymamz ok g olacaktr. ayet Trkiye'de anayasa
iyi iler ve Trkiye'de iler iyi giderse Msr'da ayaklanmalar ola-
catr. Bu vaziyette bizim durumumuz ok garip kaacaktr. Biz asla
ne Msr halkyla ne de Trk hkmetiyle mcadeleye girmeyece-
iz. Bizim mcadelemiz Trk halknn hisleriyle olacaktr. Bunu,
yakn veya uzakta ok dikkatli ele alnacak bir konu olarak veriyo-
rum. Bu hususun haricinde btn reform hareketlerini tutar grnn
ve bana bilgi verin. "(222)
ngiliz casusu Fitz Maurice de 25 Austos 1908 tarihindeki
Londara'ya gnderdii raporunda, ayn endieleri dile getirmi, Os-
manl Meclis-i Mebusan'ndaki gayri Mslim mebuslar tavlayarak
142 Merutiyet'in ileyiini baltalamaya almtr. (223) de byle hince alan ahslar olmutur. Patrikhanede, bu hin pat-
BNYEY TEN TAHRP ETMEK
Trklerde evvel itaat duygusunu krmak ve manev rabtalar-
n (balarn) kesretmek (paralamak), dn metanetlerini (salaml-
n ) zaafa uratmak (zayflatmak) icb eder. Bunun da en ksa yo-
lu, an'ant-i milliyetlerine (mill geleneklerine), maneviytlarna
uymayan haric fikirler ve hareketlere altrmaktr.
Maneviytlar sarsld gn,Trkleri kendilerinden eklen ok
kudretli, kalabalk ve zahiren hkim kuvvetler nnde zafere gt-
ren asl kudretleri sarslacak ve madd vstalarn stnl ile yk-
mak mmkn olabilecektir. Bu sebeple Osmanl Devletini tasviye
iin mcerred olarak harb meydanndaki zaferler kfi cleildir.Hat-
t, sdece bu yolda yrmek Trklerin haysiyet ve vakarn tahrik
edeceinden, kendilerini anlamalarna sebeb olabilir.
Yaplacak olan, Trklere birey hissettirmeden, bnyelerinde-
ki tahribi tamamlamaktr."
Osmanl Trklerinin tand hrriyetten istifde edenler iin-
143
riin idam edildii kap hlen kapal olup, "Kin Kaps" diye anl-
maktadr. (224)

stanbul Patriklerinden olan Gregorios, Sultan kinci Mahmd MLLETLERARASI REKABET POLTKASI
Han zamannda kan Rum syannn ba planlaycsyd. Bu suun-
dan 1821 'de Patrikhane kapsnda dam edildi. Patrik Gregorios'un Osmanl Rusya ile babaa kalmt. Plenve dt. Rusya, her
Rus ar Aleksandra yazd mektup, trih nemi hiz olup, ibret an stanbul'u istila edebilirdi. Bunun zerine Sultan "milletleraras
verici olmas bakmndan mhimdir.Mektupta yle demektedir: rekabet" politikasn takip etti. ngiliz -Rus rekabetini ok iyi bilen
Sultan, Rus ordular Edirne zerine ilerlerken Harp Meclisi'ni top-
"Trkleri maddeten ezmek ve ykmak imknszdr. lad ve yelerine hitaben:
Trkler, Mslman olduklar iin ok sabrl ve mukavemetli insan-
lardr. Gayet marurdurlar ve izzet-i mn sahibidirler. Bu hasletle- "Harbi ben istemedim. Birtakm maceraperestler istedi ve mil-
ri, dinlerine ballklar ve kadere rz gstermeleri yannda kuman- leti de pelerinden srklediler. Gryorum ki, malup olduk. Ne
danlarna, byklerine olan itaat duygularndan gelmektedir. hale geldiimiz de meydandadr. imdi asl dava, ngiltere ve Rus-
ya arasndaki rekabetten istifade ederek ayakta durabilmektedir."
Trkler zekdirler ve kendilerini msbet yolda ynetecek reis- Bu dnceye yelerin olumlu yaklam neticesinde uygulamaya
lere shib olduklar mddete de ahkandrlar.Gyet kanatkrdr- konuldu.
lar.Onlarn btn meziyetleri, hatt kahramanlk ve ecaat duygula-
r da, geleneklerine olan ballklarndan, ahlklarnn gzelliinden stanbul ve boazlarn Ruslar tarafndan ele geirilmesi ngi-
ileri gelmektedir. l i z l e r i n Hindistan y o l u n u n kapatlmasna, scak denizlere ulasan
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Ruslar'n ngilizler iin byk tehlike olacana inanlyordu. ngi-
lizler bu nedenle Boazlarn ve stanbul'un Ruslar tarafndan iga-
lini istemiyordu. Sultan Abdlhamid Han, Ruslar stanbul'a 10 Km.
Mesafedeki Ayestefanos bugnk Yeilky'e gelerek burada karar-
gah kurdular. Sultan Abdlhamid Han, ngiliz Kraliesi Viktoria'ya
bir mesaj gndererek Rusya ile atekes ve sulh mzakerelerinin ba-
lamasnda arabuluculuk yapmasn istedi ve bir ngiliz donanmas-
nn stanbul'a getirilmesini usta politikas ile temin etti.
ngilizlerin araya girmesiyle atekes saland. Sulh andlama-
s 3 Mart 1878'de Ayastefanos'da imzaland. Sultan Abdlhamid
Han, Ruslar'n andlama artlarn hemen hemen tamamn kabul
etti. yi bir diplomat olan Sultan, Ayastefanos Andlamas ile veri-
len vilayetlerin bir ksmnn ileride geri alnaca midindeydi. Ve
Koparlan her vilayetin ngiltere'nin fkesini artracan umuyor-
du. Bylece sulh andlamasm,usta politikasyla "milletleraras re-
kabet dourmak" ve bundan faydalanmak hesaplar dorultusunda
yapyordu.
144 Ayastefanos Andlamasn'da byk Devletleri Rusya aleyhine
tahrik eden nemli maddeleri, Balkanlar'da Rusya'nn kontrol ve
nfuzunda slav stnlnn oluturulmasna ynelik Tuna Neh-
ri'den Ege Denizi'ne kadar uzanan Byk Bulgaristan'n kurulma-
s,Anadolu'da Rusya'nn Batum, Kars, Ardahan ve Beyazd' ilhak
ederek Mezopotamya ve Basra Krfezi'ne daha da yaklamas ste-
lik, Ermeniler'le ilgili slahat vaadi kopararak onlar nfuzuna al-
mak avantajlarn salam olmas tekil ediyordu.
BeklenenTepkiler
Sultan Abdlhamid Han'n bekledii ilk tepki ngiltere'den
geldi. O'nu Avusturya takip etti. Bu iki devlet Balkanlar'da Rus-
ya'nn ileri karakolu olacak kuvvetli ve byk bir Bulgaristan iste-
miyordu. Ayastefanos Andlamas'nn artlarm renen ngilte-
re'nin stanbul Bykelisi Layard, durumu Bakan Lord Beacons-
field'e yle bildirecektir. "Eer ngiltere Sultan' terkedecek olur-
sa, Sultan akln karabilir ve eitli tehdit ve entirikalara maruz ka-
labilir. Burada olup bitenler ciddiyetle mtaala edilmelidir. ngilte-
re'nin olduu kadar, dier Avrupa devletlerinin de menfaatlerine ay-
kr olan Ayastefanos Andlamas'n ayed mevcut ekliyle kabul
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
edersek, o zaman biz Asya'daki nfuzumuzu kaybetmi oluruz.
Acaba niltere buna hazrm? Eer deilse, Trkiye bize hala ok
faydal olabilir. Sultan' Asya'daki mttefikimiz olarak kabul etmek
ve vilayetlerden hala elinde bulunanlar bir arada tutmak bizim
menfaatlerimize uygundur. Ayastefanos Andlamas artlarndan ba-
zlar deimedike, Avrupa'daki Trk mparatorluu'nn tamamen
yok edilecei gibi Asya'da ve neticede Afrika'da da zayflamasna
sebep olacaktr." (225)
ngiliz Dileri Bakan Lord Salisburi de tepkisini yle dile
getirecektir: "Ayastefanos Andlamas'yla, Rusya hkmeti, Kara-
deniz civarnda fevkalade bir tesire sahip olacak, imdiden Ermeni-
ler Rusya'nn nfusuna decek,bunun sonucu Trabzon zerinden
ran'a yaplmakta olan yaygn Avrupa ticareti, Rusya'nn keyfine
uygun olarak kstlanabilecek veya yasaklanacaktr."
Bylece Sultan Abdlhamid Han'n usta politikasyla ngiltere
ve Avusturya ittifak Osmanl Devleti'ni birlikte Ruslar'a kar hi-
mayeye karar vereceklerdir.
Avusturya, Viyana'dan Selanik'e byk Avusturya politikasn
takip ediyor, Bosna Hersek, Yeni Pazar ve Makedonya yoluyla Ege
Denizi istikametinin ak bulunmasn istiyordu. Yunanistan, Srbis-
tan ve Romanya da menfaatlerine aykr olduu iin Ayastefanos
Andlamas'na kar ktlar.
BNYEYE UYGUN LA
1877-78 Trk-Rus Harbin'in kesin sulhunu gren Berlin
Andlamas imzaland ve andamayla, Osmanl topraklar adeta
yamaland. Trk-Rus harbi felaketine sebep olan meruti idaresi-
nin memleket hayrna olmadn anlayan Patiah, meruti idaresini
fesh edecek ve yeni bir politika ile enkaz halindeki lkeyi yllarca
ince siyasetiyle dnyay hayran brakacak ekilde ynetecektir. e-
itli zamanlarda yeni politikas hakkndaki beyanlar;
"Harb sona erince herey daha da berbat olmutu. Harp srasn-
da, kumandanlarmzn dirayetsizlii, birok yksek rtbeli memu-
run satlml, muhaberede yenilmemiz ve mparatorluumuzun
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

bir ksm topraklarn kaybetmi olmas ruhi bir kntye sebep ol- tercme-i halini okuturur ve bazan bunlardan biri arzu ettii ekil-
mutur. Bu tabiidir. Fakat hereye ramen, Osmanllar'm, kadere de deilse o mefYurun tayinini kabul etmezdi. Sadece Hakimlerin
boyun eme temayllerinin bu derece tereddi etmemesi icab ederdi. tayinine karmaz, o makama kim mnasip ise onun tayinini isterdi.
Milleti dt yeisten kurtarmak imkansz hale geldi. Hi kimse Mlki ve askeri byk memurlarn seim ve tayinlerini yakndan ve
rahatsz edilmesini keyfinin bozulmasn istemiyor...Herkes, her za- byk bir alaka ile takip ederdi. Bu tayinlerin bazlarn hemen ken-
man olduu gibi bataki padiah ve mavirleri icap edeni yaparlar disi ve bazlarn da danarak yapard. (227)
diye dnyordu."
II. Abdlhamid Han, saraydaki memuriyetlere tayinedilecek
Korku ve kukular kesin karar kabiliyetini yok eder. zatlar kendisi imtihan ederek seerdi. Yaam tarzn, tabiat ve ah-
laklarn incedeninceye tetkik ederdi. Yldzda mstahdem memur-
"Said Paa, gerek sadrazamken, gerek deilken, kendisiyle ne larn fotoraflarndan mteekkil bir koleksiyonu vard. Alaca
zaman istiare etsem, kesin bir kanaat sylemezdi, Sorumluluktan, memurlarn kibarzade olmasna bakmaz ahsi liyakati, gayret ve fa-
kamuoyundan, tarihten ve bunlar kadar benden korkard. Bu korku aliyeti olanlar daha abuk itimadna mazhar olurlard. Abdlhamid
ve kukular onda, kesin bir sz syleme kabiliyetini yok etmiti." Han, hangi meslekte olursa olsun ehliyet ve dirayet sahiplerini asla
"Ben hayatmda akll adam aradm, Ne yazk ki bulamadm" gznden karmazd.Saraydaki nedimleri arasnda fakir aile evla-
"Maneviyat snm, din, diyanet ve hamiyet damarlar kurumu dndan birok kimseler vard.Bunlar bu yksek mevkie srf mektep-
olan ibu memurlarn kt i ve rvetleriyle lke nereye kadar g-
ten birinci kmak sayesinde seilirlerdi. nk Abdlhamid han,
trlebilirdi?"Hocaolu, (226) okullarda byle en iyi imtihan vererek kanlar kendi kadrosuna
146 alrd. 147
"Gveneceim adamlar bulamyorum, ne yapaym. Grd-
nz gibi etrafm bencil, amansz ve namussuz insanlarla evrili.
Gen nesil arasnda yetenekli, drst ve vatanperver adamlar yeti- Mabeyncilerin byk bir ksm resmi devlet mekteplerinden
ene kadar salm iin tehlikeli olsa dahi, yalnz bama alma- en iyi derece alm genlerdi ve birka yabanc lisan mkemmel
konuur ve yazarlard. (228)
ya mecburum"
Yalnz bana koskoca bir devlet. Ve bu devleti nasl idare ede- SADAKAT VE EHLYETL
cekti. Yneticiler iin taatkar ve sadk yardmclar bulunmaz hazi-
ZORUNLU MERKEZ YNETM POLTKASI nedir

Avrupa'dan bamsz bir politikann takibi ve ite huzurun te- II.Abdlhamid Han, yannda bulunan insanlarn bir ksmndan
mini iin btn yetkilerin sarayda toplanmasna karar verir. Bu ka- vazifeleri gereince iinde uzmanlk (ehliyet-i ilmiye) arar, dierle-
rar zerine Babali'nin (Hkmet)in btn yetkilerini Saraya tar rinde ise bilgiden ziyade sadakate nem verirdi. Vkela (vekilleri)
ve lkeyi buradan idare etmeye balar. Bu politikas nedeniyle ida- ile kendisi arasnda araclk yapan mabeyncilerin eitim, sz kav-
ri, iktisadi, askeri, mali gibi btn lke meseleleri ile temas etme rama ve aktarma, tebli liyakati ve kabiliyetine nem verir, bunlar-
imkann bulur. dan baka arad ey kaytss artsz sadakat ve itaat idi. (229)

II. Abdlhamid Han, her meseleyi renmek ister, her eyi so- Ayn zamanda insanlarn memnuniyetinden ziyade karamsarl-
rar, herkesin halini tetkik eder, tayinleri lazm olan her memurun a dmemelerine dikkat ederdi. (230)
 Mehmet AYDIN
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
lkenin yetimi devlet adamlarnn, yneticilerin dman
eline geerek devlet aleyhine kullanlmamalanna da ok dikkat eder
ve zerinde hassasiyetle dururdu.
Komutanlar, valiler istek ve dileklerini dorudan Sultan'a ile-
tebiliyordu. D ilikilerde de durum bundan ibaretti. Abdlhamid
han, kendisini bu nedenle "istibdat" diye sulayanlara kulak asm-
yor, ii malum evrelere brakt takdirde ok hassas dengeler ze-
rinde bulunan devletin hemen dalacana inanyordu. Nitekim,
Sultan, bu endiesinde hakl kacak, 33 yllk imparatorluk 11. Me-
rutiyet'ten sonra 10 yllk ksa bir sre ierisinde yerle bir olacaktr.
Hileye Kar Hile
Vembery hatratnda unlar yazar : "Aka sylemeliyim ki,
Sultan Abdlhamid gibi devlet mekanizmasnn kurumlarn elinde
tutan baka bir lider dnyada yoktur. O, kelimenin tam anlamyla
ynetimin yrei ve eksenidir." (231)
148 ngiliz Bykelisi Layard'a unlar syliyecektir: "Tahta k-
tmda etrafm, dolap ve beni esir etmek isteyen insanlarla ev-
rilmi grdm. Bunun zerine hayatm ve hanedan muhafaza et-
mek iin hileye kar hile ile kar koymam gerekti...""(232)
II. Abdlhamid han, devlet idaresini Abdlmecid han gibi sad-
razam ve vezirlere brakabilir veya Abdlaziz han gibi belirli bir
alandaki ileri, zerine alarak saltanat srdrebilirdi. Brokrasinin
bu isteini Sultan Abdlhamid Han yapmad. Eski dedeleri sultan-
larn yapt gibi devlet ilerini bizzat kendi zerine ald. Ana gaye-
si, dedelerinden kalma miras ve hanedan yaatmak, din-i slam
aleme yaymakt. Bu maksadna ulamak iin herareye bavurmak-
tan geri kalmad. Hile yapanlara kar hile yapt. Dmanlarn si-
lahlar ile vurdu. Abdlhamid han, mevcut artlan gereki bir gz-
le her cepheden inceleyerek ele alr, en uygun yolu seer ve uygu-
lamadan asla ekinmezdi.
Byk baarlar, gl kadrolarla gerekletirilir.
II. Abdlhamid Han, idareyi yalnz bana tamann arln vaffak olmalarna ramak kaldn b i l i y o r d u m . Bu artlar altnda
biliyordu. Fakat idareci bulamyordu. Drst, vatansever, imanl ku-
Mehmet AYDIN II. A b d l h a m i d Han'n Liderlik Srlar
mandan ve yneticileri tespitinde hemen grev dalmndan da as-
la ekinmedi. nk yneticiler liderin ykn hafifletir, ona des-
tek olurlar. Yeterli kadroya sahip olamayan liderler abuk ypranr,
byk hedefleri gerekletiremezler.
Mesela,Sadrazam Tunuslu Hayrettin Paa hatalar dzelmek
iin yardmc olmu fakat bilahare f i t n e ve fesatlar araya girerek
bu ilikinin bozulmasna sebep olmulardr. Tekrar, yk Sultan'n
omuzlarnda kalmtr.
II. Abdlhamid Han, saltanatnn i l k gnlerini Dolmabahe Sa-
ray'nda geirdi. Saray halka ve aydnlara akt. Buraya herkes ra-
hata girip kyor, Sultan herkesle gryor, halkn iine kar-
yordu. Sultan ve ehzadelere hibir kstlama yoktu. yle ki Sultan,
nceki selefinden daha iyi bir grnt sergiledi. ok iyi bir ni-
yet, karakter, psikolojiye ve akl yapsna sahipti. Dindarl, alkol
kullanmamas ve israftan uzak duruu ile dikkati ekiyordu. Halk
arasnda dolamakta, camilerde halk arasnda namaz klmakta, te-
mas ettii isanlarla samimi ve bir insan gibi konumaktayd. 149
D ve i tehlikelere kar gereken tedbirleri almak korkaklk
alameti deil, insanlk icabdr.
Bilahare Yldz Saray'na tanan Padiah, lkeyi buradan ida-
re etmeye balad. ve d dmanlarn saldrlar, suikast teeb-
bsleri dinmek bilmedi. O ise btn bu saldrlara kar tedbirlerini
alyor onlara kar koyuyordu. Dmanlarn sinsi saldrlarna kar
devlet idaresini Sarayda toplam, amcasyla kardeinin hal'i, 93
harbi ve lkenin iinden klmaz perianl merkezi otoritenin
kuvvetlendirmesine sebep olmutur.
Sultan Abdlhamid Han'n bu tedbirlerini dmanlar "vehim,
iine kapanklk" olarak alglyor, halkn gznde drmeye al-
yorlard. Ama o btn bu saldr ve antipropagandalara ramen ted-
biri elden brakmyor,sebeplere yapyordu.
"Hayatma kasd edildiini ve birok defa da suikastlarn mu-
herkesten phe etmemde ve i y i l i k yapmak istediklerimden bile
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

uzaklamamda alacak bir ey yok. Bu tamamiyle beeri ve anla- (Dmann errinden korunmann ancak btn hareketlerini yakn-
lr bir itir." (233) dan takip etmekle olacana) inanrd.

Abdlhamid Han, kendisinde toplad yetki ile dalmak ze- II. Abdlhamid Han, devlet bnyesinde haber alma mekaniz-
re olan devleti 33 yl yklmaktan korumu, 300 milyon altnlk bor- masnn hayati nemini kavrayarak dnyada ilk defa, merkezi sis-
cu, otuzda birden daha aa bir seviyeye indirmitir. lk milli tesis- teme bal bir gizli polis, istihbarat ebekesi kurdu. Bu istihbarat
leri kurmu ve hem i hem d siyaseti kontrol altna alm ve has- tekilat sayesinde maddi ve mnevi fesatlar tespit ederek lke
sas dengelerde gtrmtr. Zamann artlar icabnda btn yetki- ierisindeki faaliyetlerini bertaraf etti.
leri Sarayda toplamas sayesinde hkmet ve devlet srlarna nfuz
eden, Bat emperyalizimine kar setler ekilmi ve devrin memur Sultan Abdlhamid'in daimi misafirleri vard. Devletin eitli
kadrosundaki ahlak ve anlay zaaf sarayca telefa edilmitir. Ab- yerlerinden getirilmi Krt liderleri, Arap alimleri gibi insanlard.
dlhamid Han'n tahta kmas srasnda srklendirildii Rus har- Yemeklerinin Saray mutfandan gnderildii ve Hazine-i Has-
bi bir yana, btn saltanat boyunca verdii ve zaferle bitirdii Yu- sa'dan kendilerine maa verildii ayn zamanda ocuklarnn parasz
nan Harbi de, Askeri hareketlerin saraydan idare edilmesi ve dar- okullarda okutulduu bu insanlar sayesinde bulunduu beldelerin
ya hibir ey szdrlmamas sayesinde ve en ksa zamanda baar ahalisi hakknda yakinen haberdar olurdu.
ile neticelenmitir. (234)
Ayn zamanda memlekette olup bitenlerden herkesten nce
HAFYE TEKLATI Abdlhamid Han haberdar edilirdi.
150 151
Devletler, d dmanlarn iteki sinsi faaliyetlerinin nlenme- Abdlhamid han, yksek mevki sahibi devlet adamlarna, ba-
si iin gl istihbarata sahip olmak zorundadr. Sultan Abdlhamid z yabanc elilerin ileri gelenlerine kendi kesesinden dzenli bir
Han da, emperyalist devletlerin ve lke iindeki uzantlarnn sinsi denek ayrmt. Bu ekilde byk devlet adamlarn kendisine
faaliyetlerinin tespiti ve bu faaliyetlerinin imhas iin gl bir is- balamt. Baz insanlarn errinden korunmann ve devlet iin fa-
tihbarat tekilat kurdu. Yine Sultan'n kurduu bu gl istihbarat ideli hizmetler yaptrmann ancak maddi menfaatle olabileceine
tekilatn baltalamak iin kendisini ekemeyenler onu "vehimlik" inanarak kendi kesesinden harcad ok olurdu. (236)
ve "korkaklk" la suladlar.
Vember II. Abdlhamid Han'dan unlar nakleder: "Haber al-
Sultan Abdlhamid Han, amcas Abdlaziz Han ve kardei ma dzeni bulunmayan bir hkmet, bir devlet ya da bir devlet ada-
Sultan Murad'n nasl tahttan indirildiklerini, ne ekilde perian m dnlebilir mi? Zirvede bulunana kii tm yan bnda olup
edildiklerini bildii iin kendisinin de ayn akbete uramamasna biteni bilmezlik edemez. Amcam Aziz'in kanl aln yazsna bakn.
byk bir dikkat gsterir ve btn tedbirlerini buna grer alrd. Ve O benim iin bir ders bir ibret olmamal m? Ben de jurnalleri ke-
hatta ngilizlerin saraya kadar yerletirdikleri ajanlarn varlnn fettim bylece. Szgelii azizim Vembery. onlar bana, sizin ksa za-
tespitini dahi yapan Sultan'n tedbirsiz davranmas mmkn deildi. man nce benim amansz muhaliflerimle ilikiye girdiinizi haber
verdiler."(237)
Tahsin Paa hatratnda senelerce Abdlhamid Han'n hizme-
tinde bulunan Hac Ali Paa'dan Sultan'n bir ara phelendiini, II. Abdlhamid Han, amcas vakur bir patiah-olan Sultan Ab-
kendisine acd iin pheyi merak ettiini ve nihayette ingiliz dlaziz Han'n ve temiz kalpli olan kardei V. Murat'n hal'inin
ajan olduunu renince hayrette kaldn belirterek yabanclarn gl bir istihbarat tekilatnn olmayna balyordu. Sultan sara-
saray iindeki entirikalarm dikkat ekici bulduunu belirtir. (235) y asker ve donanma ile ablukaya alnrken bile kendisine ynelik
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

hal' planlarndan habersizdi. Haberi ancak. Hseyin Avni Paa'nn II. Abdlhamid Han, gleryzl ve tatl dilli olmas hasebiyle
yatak odasnn kapsn kendisini tevkif etmek iin ald srada ol- insanlar heybetine ramen huzuruna kp talep ve ikayetlerini ra-
mutu. hatlkla anlatabiliyorlard. Bu hasletleri kendisinin birok iinde
muvvaffak olmasn temin etmesine sebep olmutur.
Menfaat ve istihbarat
II. Abdlhamid Han'n bir meziyeti de her ii gizli tutmas ve
Sultan, Bakent'ten lkenin en cra kesine kadar istihbarat sr saklamasn ok iyi bilmesiydi. (242) Bu meziyeti dolaysyla
an mkemmel denecek ekilde yaymt.. Bunun sayesinde lke- birok olaylarn stesinden gelmi, dmanlarn hilelerini bertaraf
de olup bitenlerin hepsini takip ediyor, biliyordu. Ve bu tekilatn etmitir.
paralarn bizzat kesesinden harcyordu. Nimetin, ihsann, ksaca
menfaatin arkas kesilirse ebekenin geveyeceini, hatta dalaca- Basiret, emniyetin babasdr.
m ve arzulanan nimetlerin son bulaca muhakkak idi. te Sultan
Abdlhamid han, bazen gze batacak kadar fazla para datmaya Tahsin Paa hatratnda unlar dile getirir; "Sultan Hamid bir
sevkeden sebeb bu idi. Bunun ise, hususi hayatta iktisat ve tasarruf gn bana basiret emniyetin babasdr; Evvela basiret, sonra emniyet
ile hi bir mnasebeti yoktur. (238) demiti. Bundan dolaydr ki Sultan Hamid, lazm gelen btn ted-
birleri almadan hibir eye ve hibir kimseye emniyet etmezdi.(243)
Abdlhamid Han, cmert olduu kadar dmannn errini
bertaraf iin de eli ak bir Sultanidi. Ondan iyilik grmemi, onun- Kendisi gl bir tekilatn kuruluunu yle anlatacaktr:
nimetine ermerni,etrafmda,dmanlara kadar,hemen hi kimse "Amacam Abdlaziz ve aabeyim Murat'n bahtszlklarna ura- 153
yoktu. Mesela, stanbul'da Batl sefaretlerden birinin mensubunu mamak iin gizli polisi yeniden rgtledim. stihbarat elemanlar ra-
admadm takip ettiriyor, onun kumara dkn olduunu biliyor ve- porlarn gn gnne veriyorlard. Bu rgt iime mkemmelen
belki bu noktadanbir zaafn kolluyor bir gece Avrupal diplomatn yaramaktayd." (244)
muazzam bir para kaybedip deyemeyecek hale dtn tespit
edince de, onu hemenkendisinemracat ettirerek borcunu dyor. Sultan Abdlhamid Han, casusluun ktye de kullanlabile-
Buekilde adam kendisine balyor. (239) ceini iyi bilmekte ve aldatc haberlerin doru haberlerden ayrt
edilmesini istemektedir. Bu konuda unlar anlatr: "Dnyann hi-
Kendisini kurduu gl istihbaret tekilat dolaysyla sula- bir yerinde entrikalarn bizde olduu kadar feci olabileceini zan-
yanlara zetle u cevab vermitir. "Geni bir haber alma tekilat netmiyorum. Fakat kendilerine ehemmiyet pay karmak isteyen
kurmam olsaydm, etrafm saran tehlikelere kar kendimi koru- gayretkelerin yazdklar abartl raporlarn dierlerinden ayrlmas-
mam kabil olmazd. Dier hkmdarlar da mesala arlar da ayn e- n istiyorum" "birok insanlarn hafiyelerin, jurnalcilerin alak, na-
kilde hareket etmiyorlar m?" (240)" "mparatorluun dahilinde ce- mussuz insanlar olduklarn, dinimizin de mnzevirleri men ettiini
reyan eden hadiselerden haberdar olmadm sylyorlar. Halbuki gayet i y i biliyorum...ktidara geldiimden beri bana gsterilen zeli-
istihbarat tekilatm o ekilde kurulmutur ki, hibir ey benden sak- lane dalkavukluktan ireniyorum" diyordu. (245)
lanamaz...Fevkalade ileyen istihbarat tekilatmn sayesinde ,kimin
ne dediini, kimin evinde ne sylendiini gayet iyi biliyo- Sultan Abdlhamid Han, istihbarat ebekesini gevetebilecei
rum..."(241) ihtimali ile yalan haber sahiplerini cezalandrmazd. Ama onlara
nem de vermezdi. Byle kiilerin verdii bilgilerin iinde doru
Gler yz, tatl dil ve sr saklamak baarnn temel pren- bilgiler olabilecei dnlerek her haber, sultan tarafndan deil,
siplerindendir. Saray'daki ilgili memurlar tarafndan okunurdu. Ve hatta bazen ba-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
z jurnaller okunmazd. Hal'inden sonra kendi odasnda sandklar
dolusu kapal ihbar maksadyla gnderilen zarflar bulunmas bunun
en byk delilidir. Sultan'n ehemmiyet verdii istihbar bilgiler,
bunlar takdim eden adamlarn ahslar ve mevkilerine bal idi.
Sadrazam,eyhlislam ve nazrlara inhisar eden bu bilgiler ekseri-
yetle aar okurdu. Sultan'n bilhassa jurnallere el srmedii hal'in-
den sonra kendi dairesinde sandklarla kapal jurnal bulunmasyla
sabittir. (246)
Sultan, asl bulunmayan istihbari bilgilere ok hiddetlenir ama
bilgiyi veren kiiyi cezalandrmazd. (247)
Merutiyetin ilanndan bir mddet sonra, Abdlhamid han
tahttan indirilince Yldz' basp bu hafiyelere ait raporlar gzden
geirenler ounun altnda, padiahn el yazsyla "itibara demez"
tarsnda notlar bulunduunu hayretle grmler ve Abdlhamid'in
kendi hafiyelerini de kontrol altnda tuttuunu grerek hayrete d-
mlerdir. O hem vatann selameti iin hafiye kullanyor, hem de
154 bunlara kar emniyet tedbirleri almaktan ve itimatszlk gzyle
bakmatan geri kalmyordu. (248)
Sultan'n haber alma teiklat, ok ince metodlarla almtr. yi renmek mevkiinde ve zaruretinde idim. Jurnal verenler iinde
Bu tekilat sayesinde, yabanclarla dp kalkanlar ve sefarathane-
lere girip kanlar, Beyolu elence yerlerinde gezip dolaanlar, ba-
z postahanelerden Avrupa postalarn gzetleyip kollayanlar, ya-
banc vapurlarndan kp ehri ziyaret edenler, Avrupa'ya gidenler
ve oradan dnenler, btn idare ve icra cihazlarnda sylenip konu-
ulanlar ve dnlp tasarlananlar, maili ve iktisadi mahfellerde,
fikir ve siyasi muhitlerde, jvrilip evirelenler, hibir mdahale ol-
makszn an anna kayt ve zapt edilmitir. (249)
Bir ara, Mir Fuat Paa'nn karmak istedii askeri isyan, bu
tekilat sayesinde bastrlm ve mensuplarndan 146 subay ele ge-
irilerek eitli cezalara arptrlmtr. Kumandan ve elilerin bir- beti bunun misali deilmidir? Yanbanda, Sadrazam ve Seraske-
ou, dmannn devlet aleyhindeki faaliyetleri hakknda istihbarat
bilgileri yolluyordu. Mnir Paa, Paris'te Trkiye aleyhindeki btn
hadiseleri takip ediyor, bir koldan Avrupa devletlerinin oyunlarn
gzetlerken, dier tarafdan Abdlhamid Han'a kar Jn-Trk faali-
yetlerini gn gnne Y l d z ' haberdar ederdi.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Ermeni meselesi hakkndaki ngiliz Seferinin "Daha ne kadar
Ermeni ldrecekseniz"? sorusuna Abdlhamid Han u cevab veri-
yordu;
"Filan gn, filan saatte Karadenzin filan noktasna yaklap,
karaya, Ermenileri Trklere kar silahlandrmak iin u kadar san-
dk malzeme karan ve komitecilere teslim eden ngiliz gemisinde,
Trk bana ka silah bulunuyorsa tam o kadar Ermeni lderece-
iz!"..Cevap karsnda dehete den ngiliz seferi ban tutmu ve
Abdlhamid han da ac glne devam etmiti. (250)
Mert nsanlarn ahlak ve merepleri zamanla deimez.
Fethi Okyar Bey'e de unlar syliyecektir:
"...Jurnal bir hadisenin izahdr, y..ni raporudur, fezlekedir, la-
yihadr, izahnamedir. Bunlardan mstani, bunlara ihtiya hisset-
meyen hkmdar, devlet ve devlet adam tasavvur edilebilir mi? ,rr
Haber alamayacak da kararn hayalinden mi verecektir?..Yalnlk- -^
lar, hatalar, hatta hakszlklar olabilir ve olmutur. Fakat ben, here-
bugn onlar tel'in edenler ve imha etmeye alanlar vardr ve ok-
tur. Neden bunlar iinde, sizin bugn sylediklerinizi o gn syle-
yenler kmamtr? Bunu hi dndnz m beyfendi olum?
Bugn neden bu jurnaller teker teker neredilmiyor? mza sahiple-
rinin millete malum olmasndan m endie ediliyor? Mert nsanla-
rn ahlak ve merebi zamann tahavvl ile deimez. Sabit kalr.
Hatta ve nisyan da beer iindir. Dnnz ki, Devlet-i Aliyye-i
Osmaniye, muhtelif din, rk, millet, cins- mezhebin asrlardr kay-
namamas kazandr.Her yerde olanlar, devletin resmi hviyeti
iinde renmek mmkn deildir. Bata olan, en yakn muhitinde
cereyan edenden haber .alamyor. Amcam Sultan Aziz'in kanl ak-
ri'nin (Harbiye Nazr'nn) tertip eyledikleri suikasdden haberdar
olamamtr." Baka bir zamanda; "Bana verilen hibir jurnal atl-
mam, yaklmamtr. Muntazaman tasnif ve muhafaza edilmi-
tir.Hepsi milletin nne konulursa ok istifadeli ve ibretli olur." De-
mitir. (251)
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan Mehmet AYDIN
Gnmzde gl istihbarat tekilatlarnn ehemmiyeti daha
da i y i anlalmaktadr. Baz tarihiler, Sultan Abdlhamid Han'n
kurduu gizli tekilatn gnmz CIA'sndan da daha gl olduu-
nu ve CIA'nn bu konuda aratrmalar olduu bildirilmitir.
Nihayetindeolumlu ve olumsuz ynleriyle Sultan Abdlhamid
Han'n Osmanl devletini 33 yl ayakta tutmasnn srlarndan birisi
de Sultan'n kuvvetli ve mkemmel denecek istihbarat tekilat ol-
mutur. Jn Trkler Sultan Abdlhamid Han' devirince bir millet
ve devletin gz kula olan istihbarat tekilatn dattlar. Ama da-
ha sonra bunun byk bir hata olduunu anlayarak yerine "Tekilat-
Mahsusa"y kurdular.
KAN-PARA VE TOPRAK
II. Abdlhamid Han, memleketin btnl konusunda ok
byk bir hassasiyet gsterir, dmana bir kar toprak vermemek
iin sonuna kadar mcadele ederdi.
156
Osmanl devleti iinde dier gayri mslimler olduu gibi Ya-
hudiler de geni bir hogr ve adaletle ynetiliyorlard. Kendileri-
ne eitli imtiyazlar tannm, toplum ierisinde zenginlemelerine,
serbeste ticaret yapmalarna izin verilmiti. 11. Beyazid zamannda
spanya'dan kovulan Yahudiler'e kucak aan tek lke Osmanl ol-
mutu. Ayn ekilde, 1850'li yllarda Rusya'dan ge zorlanan veya
mallarm mlklerini geride brakarak kamak zorunda kalan Krm
Yahudileri'ni de Osmanl Devleti kabul etmiti. 1856'da Ker'ten
Osmanl devletine g eden Yahudiler'e, farkl mezhepten oldukla-
r gerekesiyle, kendi hahamlarn seme ve o hahamn dini liderli-
i altnda yaamalar imtiyazn vermiti. 1857'de yine Krm'da g
eden bir baka Yahudi muhacir grubu da Rumeli'nin en verimli ara-
zilerinin yer ald Doburca'ya yerletirilmilerdi. (252) Bylece
Osmanl devleti, siyasi amal olmayan Yahudi gmenlerine 19.
Y z y l boyunca hep scak yaklam ve gelenleri kabul edip, Rume-
li'de iskan etmiti. Yahudi glerinin siyasi bir mahiyet kazanmasn-
dan sonra Yahudilerle ilgili politikada nemli deiikler yapld.
zellikle 11. Abdlhamid dneminde alnan siyasi, ekonomik ve ida-
ri tedbirlerle Filistin'e ynelik Siyonist faaliyetler engellenmeye a-
lld.
Mehmet AY DN II. A b d l h a m i d Han'n Liderlik Srlar
INGILILIZ FTNES
Avrupal devletler, Yahudileri topraklarndan karp Filistin'e
yerlemelerini tevik ederek, hem ileride ortaya kabilecek siyasi
ve sosyal skntlar nceden bertaraf etmeyi, hem de bunlar vasta-
syla Osmanl devletinden yeni tavizler koparmay hedefliyorlard.
ngiltere, himayesinde, Filistin'de kurulacak bir Yahudi Devleti ile
Ortadou ve Hindistan'da karlar asndan faydalar ummaktayd.
Kurulacak bu devlet , ngilizler iin blgede bir s vazifesi grebi-
lirdi. Almanya ve Rusya da Siyonizm'in baarya ulamasnda ciddi
menfaatleri vard. Bunlar, bir yandan kendi bnyelerinde yasayan
siyonist unsurlar ihra ederek rahatlamay, dier tarafdan da Yahu-
diler'i d politikalarnda "malzeme" olarak kullanmay dnyor-
lard.
Siyonistlerin faaliyete gemelerini salayan dier bir sebep de
Osmanl devletinin ierisinde bulunduu iktisadi, siyasi durum idi.
Balkanlarda devletten kopmalar balam, Yunanistan, Srbistan,
Karada ve Romanya gibi yeni devletikler ortaya kmt. Dier 157
taraftan Osmanl Devletinin mali ve ekonomik durumu da endie *
vericiydi. 1854'de balayan d borlanmalar zamanla bym, 93
harbinin ar sava tazminat, hazinenin zerine bir kabus gibi k-
mt. 1875'de devlet, bor faizlerini bir sre iin deyemeyecei-
ni ilan etmi; 1881'de Avrupal alacaklarn temsilcilerinden oluan
Dyun-i Umumiye idaresi devreye sokularak Osmanl'nn bir ok
gelir kaynaklarna el konulmutu. Yahudi liderler, Osmanl maliye-
sinin iinde bulunduu bu kmazdan istifade edip, Padiah' da ik-
na ederek Filistin'e yerleebileceklerini zannediyorlard.
LER GRL OLMAK
II. Abdlhamid Han, Siyonistlerin gerek niyetinin Filistin'e
yarleip orada iftilikle megul olmak olmadn, bu masum g-
rnt altnda bamsz bir Yahudi devleti fikrinin yattn tespit
ederek bilhassa Rusya'dan Filistin'e doru balayan Yahudi gle-
ri zerine 1882'de hkmetin dikkatini ekerek bunlarn nlenmesi-
ni istedi. Bu g dalgasnn lkenin bana felaketler getireceini,
Mslman Araplar kstreceini ve sosyal patlama veya i at-
malar kabilecei endiesindeydi. Sultan, 1882'de sadarete (baba-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

kanla) gnderdii iradeleriyle, Yahudilerin Kuds ve civarna rnda snr d edilecekti. (256)
maksatl olarak g etmek istediklerini belirterek. Bu amala bl-
geye gelmi olanlarn gemilerle geldiklere yerlere gnderilmelerini Daha sonra 1883'de yeni bir araz kanunnamesi karld. Ka-
istedi. (253) nunname, Osmanl Yahudilerine emlak alm-satm hakk tanrken,
yabanc uyruklu Yahudiler'i bu hakkn dnda tutuyordu. Babali,
Sultan, Avrupa'daki d temsilcilikler kanalyla Abdlhamid bu kanunla Avrupa ve Amerika'nn himayesine girmi Yahudilerin
Han'a aktarlan bilgi ve istihbarat ile Siyonistlerin gerek amalar- Filistin'de emlak edinme imkann ortadan kaldrmay hesaplam,
n ksa zamanda renerek ona gre yeni politikalar belirledi. Was- ancak, Osmanl Yahudiler'i yurt dnadki dindalaryla gizliden an-
hington, Berlin, Viyana, Londra ve Paris bykelilerimiz tayin lap, onlar adna araziler satnalarak kanunnamedeki bu yasa del-
edildikleri lkelerde, Padiah'n zel emriyle, Siyonizm hakknda meyi baarmlard. Buna mukabil devlet, 1893'de ald bir kararla
srekli bilgi topluyor ve bunlar raporlar halinde Yldz Saray'na btn Yahudilere Filistin'de arazi satlmasn yasaklad. (257)
ulatryorlard. Sefirler, zaman zaman Musevi ileri gelenleriyle g-
rmeler yaparak, yada siyonist kongrelere hafiyeler gndererek, Sultan Abdlahmid Han, Filistin'e ynelik Yahudi glerini
gelimelerden haberdar oluyorlard. te yandan Avrupa gazete ve nlemek amacyla byk mcadele verdi, bir dizi tedbirler ald ve
dergilerinde Siyonizm'le ilgili kan haber ve makalelerin kuprleri bu konuda yaplan cazip teklifleri tereddtsz geri evirdi. Padi-
de dzenli olarak stanbul'a postalanyordu. D temsilcilerlerden ah'n bu kararl tutumunu gren Siyonistler, Sultanla anlaamaya-
gelen bu bilgiler ise, stanbul'da deerlendirildikten sonra arivle- caklarm anlayarak baka yollara bavurdular.
niyordu. (254)
158 VATAN TOPRAI SATILAMAZ 159
Siyonistlerin faayetleri konusunda sunulan bilgi ve raporlar
inceleyen Padiah, Siyonizm'e kar tespit edilecek politikann ana Bilhassa Yahudilerin Filistin'de devlet kurmalarna, toprak sa-
hatlarn bizzat kendisi iziyordu. 1890'da Abdlhamid, siyonist- tn alma taleplerine byk tepki gsterdi ve kar kt. Yahudiler
ler'in Osmanl lkesine kabul edilmemeleri iin gerekli btn ted- Arz-i mey'ud (vaadedilmi topraklar) zerinde devlet kurma al-
birlerin alnmasn istedi. Bunun zerine toplanan Meclis-i Vkela, malarna ngiltere'de balamlard. Bu gayenin gerekletirilmesi
konunun ayrntlarn tartarak, Siyonizm'e kar uygulanacak bir iin siyonist tekilatlar kurup zengin gelir kaynaklar temin ettiler.
nlemler paketi hazrlad. Buna gre, Hariciye Nezareti yurtdnda Siyonist hareketlerin bana geen Theodor Herzl, Filistin'de bir Ya-
bir seri diplomatik faaliyetlere girierek siyonizmin dier devletler hudi devletinin kurulmas iin ok gayret etti. Yahudiler 1870 sene-
tarafndan benimsenmemesine alacakt. Osmanl Hariciyesi, bu- sinden itibaren Filistin topraklar zerinde zirai yerleme merkezle-
nunla beraber, Batl devletlerden, lkelerinde yaayan Yahudileri ri tekil etmeye baladlar. 1870-1896 seneleri arasnda, Filistin'de
Filistin'e g etmeye tevik etmemelerini de isteyecekti. (255) onyedi tarm kolonisi kurdular. Daha sonra Herzl, binbir zorlukla
Sultan Abdlhamid Han ile grme imkan bulabildi. Ondan Filis-
Alnan tedbirlere ramen Yahudiler eitli yollarla Filistin'e tin'de bir aristokratik cumhuriyet kurmak iin izin istedi ve baz tek-
ge balaynca 21 Kasm 1900'da hazrlanan drt maddelik yeni liflerde bulundu. Hatta, Osmanl Devleti'nin btn borlarn de-
nizamnameye gre, dnyann herhangi bir lkesinden kalkp, Filis- meyi taahht ettiler. Sultan, Herzl'in bizzat veya dostlar vastasyla
tin'i ziyaret etmek isteyen bir Yahudi, bir tezkere veya pasaport edi- yapt teklifleri kabul etmeyerek u tarihi cevab verdi:
necekti. Bu ekilde Filistin'e gelen Yahudiler ellerindeki tezkere ve-
ya pasaportlar ilgili memura teslim ettikten sonra, kendilerine gei- "Ben bir kar dahi olsa toprak satmam; zira bu vatan bana de-
ci ziyaret ve oturma belgesi verilecekti. Otuz gnn sonunda Os- il milletime aittir. Milletim bu devleti kanlarn dkerek kazanm
manl topraklarn terk etmedii anlalan Yahudiler, yakalandkla- ve yine kanyla mahsuldar klmdr. O bizden ayrlp uzaklamadan

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
tekrar kanlarmzla rteriz. Benim, Suriye ve Filistin alaylarmn ef-
rad birer birer Plevne'de elid dmlerdir, bir tanesi dahi geri
dnmemek zere hepsi muharebe meydanlarnda kalmlardr. Bu
vatan bana aid deildir. Trk milletinindir ve ben onun hibir para-
sn veremem. Brakalm Yahudiler milyarlarn saklasnlar. Ancak
benim imparatorluum paraland zaman onlar Filistin?! karlk-
sz ele geirebilirler. Ben canl bir beden zerinde ameliyat yaplma-
sna msaade edemem." (258)
Herzl, Abdlhamid han'n bu cevabndan sonra da ona mra-
caattan vazgemedi. Sultan da, Filistin'in tamamn arzi-i ahane
ilan etti. Bizzat ahsna bal bir orduyu Filistin'de vazifelendirdi.
Filistin'de yeni demiryollar ve ziraat kurulular tesis etti. Blgeden
Yahudilere toprak satlmasn yasaklad. Kafkas ve Balkanlardaki
bir ksm Mslmanlar Filistin'e yerletirdi. (259)
Sultan, hibir ekilde Filistin'i pazarlk konusu yapmad, Siyo-
nistlerin gerek niyetini daha ilk gnden itibaren anlamt. Padiah,
160 Herzl karsnda gsterdii kararll ve vatansever tavr, dier siyo-
nist lider ve kurululara kar da aynen srdrd. Mesela, Alman-
ya'da bulunan bir siyonist cemiyetin, Hicaz Demiryolu'na yardm
olarak gnderdii ekleri saltanat boyunca tahsil ettirmedi. Ayn e-
kilde, demiryolu evresinde Yahudi kolonizasyonuna izin vermesi
yolunda dardan yaplan telkin ve tavsiyeleri de dikkate alma-
d.Suriye ve rdn'de gayrimslim ve yapanclara toprak satlarn
yasaklattrd gibi, maden arama ve iletme imtiyazlarn da iptal
ettirdi. (260
II. Abdlhamid Han'dan devaml red cevab karsnda Filis-
tin'den midini kesen Herzl, stanbul'a son geli tarihi Temmuz
1902'de ;"Halen birtek plan aklma geliyor, Sultan'a kar kampan-
ya amal, bunun iin de srgn edilmi prensler ve Jn Trkler'le
tamis kurmal...Trkiye'ye mali ambargo uygulamal...Trkiye'nin
dalmasn beklemeliyiz." Diyordu.(261)
BA'DE HARABL BASRA
ttihat ve Terakki Cemiyeti, stanbul Askeri Tbbiye'de Dr.Ab-
dullah Cevdet, Dr.shak Sakuti, Dr.brahim Temo tarafndan me-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
rutiyet iade gayesiyle 1890'larda kuruldu. Tbbiye, Harbiye, Mlki-
ye mekteplerinde yayld. 1897'de Yldz Sarayna kar geni bir
gsteri hazrlnda iken haber alnd, elebalar Takla Harb di-
varna verildi. Yurt dndaki tekilatlar da Sultan'n bahafiyesi
Ahmet Celalettin Paa'm abasyla .byk lde dald, sadece
Paris'te Ahmet Rza ve Sultan Hamid'in z hemiresi Seniha Sul-
tanla damat Mahmut Paa'nn olu Prens Sabahaddin Bey dn
kabul etmediler. Yurt iinde gizlit tekilatlanma devam etti ve 1897
Osmanl -Yunan savandan sonra gen subaylarn topland, Ru-
meli'ndeki nc Ordu'da yayld ve byd. Byk devletlerin ve
Balkan hkmetiklerinin dnce ve eylemde ak alam haline ge-
len Makedonya'da yurdun dier blgelerine gre Rumeli'nde daha
serbest ve rahat faaliyetlerine devam ederek Merutiyeti ilan dava-
sna taraftar buluyordu...Ve nihayet 23 Temmuz 1908 Perembe g-
n Merutiyet ilan edildi.(262)
Osmanl devletinin paralanmasna sebep olan ttihad ve Te-
rakki komitesi Masonlukla i ieydi. Muhalifler ttihatlarn devle-
ti Yahudilere sattklarndan ikayet ediyorlard (263) 161
Yabanclara toprak satn yasaklayan Sultan'a kar ttihad ve
Terakki komitesinin ilk icraatlarndan biri Filistin de dahil olmak
zere btn memleket topraklarndan Yahudi olsun dier millletler-
den olsun harkesin toprak alabilmesini salamak oldu. Filistin ara-
1 zisinin statsn deitirip, satlabilir hale getirdiler.
lk zamanlarda ttihad ve Terakki komtesi yesi olan ve daha
sonra onlara kar cephe alan Miralay Sadk Bey, ttihadlarn sa-
fnda olduu dnemde ttihad ve Terakki komitesinin kongresine
gnderdii raporunda unlar dile getiriyordu:
"Bugn Yahudilikle -masonluk dnya iktisadiyatna hakimdir.
Tekilatlar ile cihan matbuatna sahip olmulardr. Dnya umumi
efkarn istedikleri tarafa evirmektedirler. Her millet iinde bulu-
nan mevki, hret, menfaat ve eref sahibi hrsl kiileri kendi taraf-
larna ekerek. Masonluk ve dier tekilatlar yardmlaryla onlar
devlet idare eden meclislere, yksek mevkilere geirmek yolunu bu-
luyorlar. niversitelere kadar sokulmulardr. Biz ihtilal ve inklap
yaptk. Biz mmeti ve milleti sukut-u ahlaktan kurtarmak istiyoruz.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Sultan Abdlhanid'i hal' ettik ama, bunun birka tredinin sivrilme-
si ve halkn da yeni batan bu tredilerin esiri olmas iin yapmadk.
Bugn Siyonistler nazarnda Osmanl Devleti'nin kmesi, hi de-
ilse Kuds'n ve Filistin'in bizden kopmas istenmektedir. Mason-
lar da onlarla beraberdir. Buralarda bir Yahudi hkmeti kurmak is-
tiyorlar" (264)
ttihad ve Terakki komitesine kabul srasnda tatbik edilen usul
ve son merasim yahut cemiyetin son ald ekildeki merasim, far-
masonluk usulundan aynen alnmt. Bu gizli Masonluk cemiyeti-
nin son icraat: ran'da uray- Milli'yi ve Selanik ve Manastr'da t-
tihad ve Terakki cemiyet'ni yayarak Osmanl memleketleri iin Ka-
nun-i Esasi'nin getirilmesinden ibaret olmutur. (265)
Yahudilerin Osmanl Devletinde en ok bulunduu yer Selanik
idi. 180 bine yakn nfusun 80 bini Yahudiler oluturuyordu. Ma-
sonluk tekilat da buradan Osmanl ilerine yaylmt. ttihad ve ne isyan etmeye aka davet eden ilk isyancba ve o gnn aka-
Terakki Cemiyeti iinde masonluun yannda Siyonist olduklarn
162
gizlemeyenler de vard ve bu kimseyi rahatsz etmiyordu. Nitekim
1908 seimlerinden sonra nl ttihatlardan olan Emanuel Karaso,
Nesim Ruso, Nesim Mazliyah, Meclis-i Mebusan'a seilmi Siyo-
nist ittihadlardand. Ve bu kiiler Siyonistlerin Osmanl ubesini
de an kiilerdi. ttihat ve Terakki hareketinin bam eken Ahmet
Rza, Enver Paa, Talat ve Nazm Beyler Filistin'e Yahudi gnn
Osmanl'ya yararl olaca kanaatindeydiler. (266)
1945'te Londra'da srail Kohen tarafndan neredilen kitabn
77. Sayfasnda unlar dile getiriliyordu:
" 23 Temmuz 1902 tarihinde Teodor Hertzel Filistin'i Yahudi-
ler iin Sultan Abdlhamid Han'dan istemi, Sultan Abdlhamid
Han da memalik-i ahanemin her yerinde Yahudiler'in ikamet et-
mekte olduklarn, eer srailoullar'nn yeryznde barnacak bir dklar topraklara, ttihad ve Terakki'nin kanunlaryla burunlar da-
yerleri yok da Trkln asaletine iltica ediyorlarsa Irak, Suriye
hatta Anadolu'da bile oturabileceklerini, fakat Yahudilerin Filistin'e
yerlemelerinin sz konusu bile olamayacan bildirmesi zerine,
Sultan Abdlhamid Han'a be milyon altn teklif etmi, bunun ze-
rine derhal huzurundan kovulmutu." (267)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Emanuel Karasu, Selanik'teki Mason locasnn stad- A'zam,
talyan tabiiyetine bal bir Yahudi ve Osmanl mebusu idi. (18)
(268) Talat Paa, Cavid ve Cahid Beyler ve benzeri kiileri mason
usul vaftizleyerek masonlatran adamdr. Siyonizm'e hizmet etmi
ve Osmanl mebusluu maskesi altnda icra- faaliyet gstermitir. (269)
Avram Galanti'yi unlar anlatyor;
"Emaneul Karasu, Jn Trkler hareketine ilk itirak edenler-
den biri olmutur. En mhim vazifesi, Selanik ile stanbul arasnda-
ki haberlemeyi temin etmekti. Hkmetin hibir ekilde dikkatini
ekmeden bunda muvaffak oldu ve cemiyete en ok hizmet edenler-
den biri olmutu. Nissim Ruso Jntrkler ile mnasebette bulunarak
Siyonizm iin ok byk faydal hizmetler ifa etmiti. Ruso, ahali-
yi ihtilale devam etmek iin ilan yaptrlanlardan biri, 23 Temmuz
1908'in sabahnda, bir kahveye giderek ahaliyi Abdlhamid aleyhi-
mnda ihtilal komitesinin arzularn tebli etmek iin Hseyin Hil-
mi Paa'ya giden heyetin szcs idi." (270) "Rafael Benuziyar, bir 163
Yahudi olup, Selanik'te eczac idi. Onun eczahanesi Jntrkler'in
mlakat yeri idi. Nitekim bu kii vastasyla haberler gelir-giderdi.
Sonra 22 Temmuz akam yani Merutiyet'ten birgn evvel duvarla-
ra bildiri yaptranlardan biri olmutur" diyerek Selanik Yahudi-
ler'in Jntrkler zerinde ne derece tesirli olduunu ortaya koymu-
tu. (271) Avram Galanti bizzat kendi almalar neticesinde M-
sr'da Jntrk hareketine destek verdiini, bu cemiyetin stanbul'dan
kaan Yahudiler'den tekkl ettiini ve isminin Msr cemiyet-i s-
railiyesi olduunu anlatyor (272)
II. Abdlhamid Han dneminde her kes kendi devletini kurma
yolunda mcadele verirken, birbirlerini tanmayan Ermeni, Yahudi,
Arnavut ve Bulgar zmreleri, Sultan Abdlhamid Han'n tahttan in-
dirilmesinde ittifak etmilerdi (273) Yahudiler Para ile satn alama-
hi kanamadan sahip oldular. (274)
II. Abdlhamid Han'n en sevmedii cemiyetlerden biri Ma-
sonluk tekilat idi. ehzadelii dneminde masonluu, yabanc
devletlerin emperyalist emellerini gerekletiren bir kurulu olarak
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
grd ve hi sevmedi. Hele masonlarn Abdlaziz Han' tahttan in-
dirmeye ynelik planlan ve g i z l i faaliyetlere karmalar Sultan'm
bsbtn nefretini kazanmasna sebep oldu. Trk Masonluu ze-
rinde bir aratrma yapan Kemaletti Apak'a gre, Trkiye tarihin-
de 11. Abdlhamid han kadar masonluu iddetle takip ve tazyik al-
tnda bulunduran bir devlet adam yoktur.
Masonlar, Sultan'm iktidar zamanmda Avrupa'dan bir taklit-
ilik eseri olarak gelen ve halkmzn yabanc olduu "hrriyet" fik-
rini yaymak ve ordu iinde ayrlk ve itaatsizlik karmakla ngiliz-
ler'in hesabna alyorlar, mstebit adm verdikleri Abdlhamid
Han' devirmek iin Yunanllar ve Bulgarllar'la ibirlii yapyorlar-
d. (275)
Mason localar, ngilitere, Fransa, talya gibi emperyalist dev-
letlerin elinde yeni smrgeler kazanmak veya mevcut smrgeleri
aide tutabilmenin bir aletleri haline gelmi, Osmanl devletindeki
ayrlk unsurlarn da bu emellerine hizmet eden yuvalara dn-
mlerdi.
164
gal edilen yerleri ok az bir kuvvetle elde tutmak ve baka
yerleri rahat bir ekilde igal iin emperyalist lkeler masonluu il-
mi, insancl gibi gsterir, bylece o maske ile topraklar elde eder-
lerdi. ngilizler, Hindistan'a girer girimez, hkmdar, raca, prens
gibi ileri gelenleri mosunluk takilatna aldlar. ngilizler'in haricin-
de. talyanlar, Franszlar da bu tekilat siyasi emelleri uruna elve-
rili olarak kullandlar. (276)
I I . Abdlhamid Han, Masonluun Trk milleti iin felaket ol-
duuna inanarak bu tekilatn faaliyetlerini yasaklad. Buna ramen
Mosonluk gizli olarak faaliyetlerine devam etti.
Kardei V. Murat'a, masonlarn temiz ve saf kalpliliinden is-
tifade ile kendisini rehin aldn, masonlarn kardelik iddialarnn
safsata olduunu, gelecein halifesi olacak Veliaht'a masonluun
yakmadn syleyerek gerek bir Osmanl ehzadesi olmay tav- bu loca mensuplardr. 1892'ye kadar alabilen Ser locas da Sul-
siye etmitir. (277)
n g i l i z l e r Tanzimat devrinden itibaren masonluu kullanmaya
asn ehemmiyet gsterdiler. Almanlar da Sultan'a kars Jn Trk-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik S r l a r
ler'le ibirlii yapyordu. II. Abdlhamid Han' Makedonya'da faali-
yet gsteren yabanc devletlere bal mason localar devirdiler. tti-
hat ve Terakki Cemiyeti, mason localarnn koruyuculuu altnda
Sultan Abdlhamid rejimine kar gizlice organize olmutu. Hareke-
tin gerek beyni Yahudiler ve Yahudi Mslmanlar (Dnmeler) idi.
Onlar, Selanik'in zengin Yahudileri ve Dnmeler'den, Viyana, Buda-
pete, Berlin'in milletleraras veya yar milletleraras kapitalistlerin-
den ve belki de Paris ve Lonldra'dan bile para alyorlard. Hareket
tedricen ordu iindeki subaylarla birleiyordu.
Abdlhamid Han' tahttan indirmek gayesiyle Makedonya'da
ortaya kan ihtilal, 1906'da Selanik'e Paris ve Cenevre'den transfer
edilen ittihat ve Terakki Komitesi ve bunlar hareketle destekleyen
Selanikteki mason evreleri ve Yahudiler'in yardmlar sonucu ken-
disini gsterdi. (278)
Selanik Yahudileri Mason localar vastasyla Jntrkler'e des-
tek veriyordu. Bu desteklerde Emanuel Karasu nemli bir sima idi.
Devlete sadk olanlar, Selanik'teki Yahudi kolonisinin ttihad ve Te- 165
rakki Cemiyeti ile olan ilikilerini son derece manal bularak endie
ile taki ediyorlard. Balkanlar" ve Ermeniler gibi Yahudiler de Sul-
tan Abdlhamid'e muhalif olup, devlet dahilinde Sultan'a kar ihti-
lal hareketlerini tevik ediyorlard. Bu teviklerin daha ok ittihad
ve Terakki cemiyeti yoluyla olduu biliniyordu. (279)
1861 ylnda okumu Ermeniler tarafndan Fransz byk Ma-
rk'na bal olarak stanbul'da kurulan Ser Mahfil'in hrriyet tari-
himizde byk bir rol vardr. Sadrazam Mithat Paa, Sadullah Pa-
a, Namk Kemal, air Ziya Paa, inasi, Ali Suavi ile Ali Haydar
Bey hep bu mahfilde olmu birer nlkl masondular. (280)
1876'da Sultan Abdlaziz'i hal' ederek nce Sultan V. Murad'
sonra da Sultan Abdlhamid'i tahta geiren l. Merutiyet erkan hep
tan Abdlhamid'in basksna dayanamayarak kapanmt. 11. meru-
tiyet erkan da Selanik localarna mensup biraderlerdi. (281)
ttihad ve Terakki komitesi, htilalden sonra da geni lde
Mason ve Yahudi karakterini muhafaza etmiti. Meclis'i Mebusan
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
reisi Ahmet Rza Bey'in yemin srasnda, anayasnn koyduu "Al-
lah" lafzn kullanmay reddetmesi bunun tezhardr (282)
Kazm Karabekir'den dinleyelim; "stanbul, Selanik ve zmir
gibi byk ehirlerde o maksatla (slam camiasn ykmak iin)
mektepler almaya baland ilk devirlerde mason localar da ku-
rulmaya baland. ark siyasetinde Krm Seferi'nden sonra (1854-
1856) tekrar rekabete kalkan ngiltere, Fransa ve talya Osmanl
ehirlerinde loca amak hususunda birbirleri ile adeta yar ediyor-
lard. Her biri kendi nfuzunu geniletmek iin Trk olmayan un-
surlar aralarna alyorlar ve onlara ihtilal fikirlerini alyorlard. "
II. Abdlhamid Han, Masonluun ve ardndan gelen siyonizm
tehlikesinin farknda olarak, mmkn mertebe faaliyetlerini takip
ettirip, tahribatna mani olmaya alt. Merutiyetin ilann mte-
akip Masonluk, Osmanl memleketlerinde yeniden bir hz ald.(283)
1909 ylnn Mays aynda, II. Abdlhamid han tahttan indiril-
mesininin hemen akabinde talyan Masonluu stad- Azam Jn
166 Trkler'e daha sonra Roma'da "Rivista Massonica" dergisinde tama-
m yaynlanacak bir kutlama mesaj gndermitir. O zamann tal-
yan Mason Localar stad- azam Ettore Ferrari, Osmanl mpara-
torluu'nda meydana gelen deiimi byk bir hayranlkla izlerken
u szleri sarf etmekteydi: "Selanik ve stanbullu sevgili kardele-
rim, Masonlar'm misyonunu fevkalade bir ekilde yerine getirirken,
isminizi tarihe yazdnz." (284)
II. Abdlhamid Han'n tahttan indirilmesinden sonra ttihat ve
Terakki ileri gelenleri Filistin'e Yauhdiler'in yerlemelerinden rahat-
szlk duymuyor ve hatta onlardan istifade edilmesi asndan iyi
olacan dnyorlard. Ahmet Rza "Rusya'dan olsun, Roman-
ya'dan olsun Yahudiler'! karlamaya hazrz; yeter ki onlar serma-
yelerini alarak lkenin ekonomisine katkda bulunsunlar" diyordu.
(285) Bu dance istikametinde Filistin'de Yahudiler iin konan ya-
saklar kaldrld. Sultan' en ar ekilde tenkit eden hkmet, diz-
ginleri ele alnca, gerekleri grm ve itiraf etmeseler bile, been-
medikleri Padiah'n uygulama ve politikalarna sarlmak durumun-
da kalmlard. Fakat i iten oktan gemiti.(286) Sultan yoktu ve
karlarnda Avrupal destekileri ve muazzam servetiyle yahudiler
vard.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
"Trk masonlar o kadar gafildiler ki, her masonun kendi mil-
letine hizmet ettii gereinden habersizdiler. Mesela Yahudiler Fi-
listin'de bir Yahudi devleti kurmak iin masonluu bir alet olarak
kullanyorlard. Bunlarn ba Emanuel Karasso idi. Rumlar da En-
var- ark=Dou'nun isimli Bizans Devleti'ni canlandrmaya
ynelik bir loca kurmu ve siyasi faaliyete girmilerdi. Ermenilerin
kurdu Ser Locas ise , Bamsz Ermenistan iin alyordu. Bey-
rut'taki mason localarna gelince: buradaki localar, Hristiyanlar'in
ynetiminde idi. Arap ayrlk hareketini tahrik eden bunlar, Arap-
lar' Hiristiyanlar'la birlikte Trk hakimeyiti ve despotizmine kar
mcadeleye aryordu. (287)
Fethi Okyar hatratnda unlar yazar: "Memlekette okur-yazar
azlna, vilayet, sancak ve kazalarda doktorluk, eczaclk, veteri-
nerlik, hatta snrl olmakla beraber mhendislik meslekleri Trk ve
Mslman olmayan Rum Ermeni-Musevilerin elinde olmasna, bi-
im; din, rk, mezhep, milliyet farakna bakmaksnz Osmanl oldu-
umuzu srarla ilanmza ramen, tekilat iin mracaat edenler
arasnda, hemen hemen Trklerden gayrisi yoktu. Bu intibam Ta-
lat'a sylediim zaman iini ekti: "Onlar Trkle balamann za-
man da, frsatlar da heder olmu. imdi hepsi kendi rk, din, milli-
yet ve cinsi iin didiniyor, bunu da bizlerin srtndan yapyor. Bili-
yorum amma elden ne gelir? ...Dur hele bakalm. u kprleri ge-
elim. Bizden nce onlar bizi Terkedecek..." (288)
Merutiyet ilan edilince, gstericilerden bir grup, eyhlis-
lam'n vazife grd Sleymaniye'deki binann nne giderek
eyhlislam Cemaleddin Efendi'nin Kanuni Esasinin korunacana
ve kar gelen kim olursa olsun din bakmndan merdud ve mcrim
(red edilmi ve sulu ) olacann ilann istemilerdi. (289)
II. MERUTYET
II. Abdlhamid Han, daha ehzadeliinde merutiyet taraftan
aydn, ynetici ve genleri yakndan izliyordu ve yakndan tanma
frsat domutu. Osmanl devletinde yeniliklerin yaplmasna me-
ruti'yetin baz faydalarna inanmakla birlikte, Osmanl Devleti'nin
henz buna hazr olmadn ve Osmanl devletinin bnyesine uy-
mad, tatbik edildii takdirde devletin zarar greceinin kanaatini
tayordu.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

23 Temmuz 1908'de ikinci mertiyyet iln edildi. Silh bask- Ta kladaki eitimli asker ve sdk subaylar, gelen apulcu alay-
s altnda seim yapld. 17 Aralk'ta meclis ald. Bununla, devle- larn darmadan edebilirdi. Fakat, karde kannn dklmesini is-
tin idaresi, ehliyetsiz, tecrbesiz, kendilerini dahi ynetmekten aciz temedi.
kiilerin eline geti.
stanbul'a giren hareket ordusu kumandanlar, doru Yldz sa-
5 Ekim 1908 de, Bulgaristan prenslii, kralln ilan ederek, rayna geldiler. Hazneyi, asrlardan beri toplanm olan kymetli
Osmanl'dan ayrld. Yine o trihte, Avusturya, Bosna-Hersek'illhk yadigrlar ve dnynn en zengin ktbhnelerinden olan saray ki-
etti. Yunanistan da ba kaldrp, be sene sonra Girit'i ilhak etti. 14 taplnn bir ksmn yama ettiler. Pdihn altn arabas bile par-
Nisan 1909'da, Adana'da Ermeni ihtilli oldu. Mslimnlarn malla- alanp paylald. Bu yamaclar, birer kahraman, kurtarc iln
rna, canlarna, rzlarna saldrdlar. 1850 Trk ldrdler. ttihd- edildi. O yi 1 ittihatlar, Sultndan iki ya kk olan kardei Mu-
clar buna da seyirci kaldlar. Bylece Halk ile Ermeniler kar kar- hammed Red yerine geirdiler. Sultn Red, ihtiyar, sessizdi.
ya kald. Halk, isyan bastrd. ttihdclar, Avrupallara irin g- Ortal kana boyayanlarn, gnlden Mslman olmadklarm g-
rnmek iin yzlerce Mslman kestiler, astlar. Bu zulm yapan ryordu. Bu merhametsizler karsnda ciz, zavall bir kukla hlin-
zamann Adana valisi mehur Cemal Paa'd. Dhiliyye nzn Tal'at de idi. ttihdclar, sultn Abdlhamid'i lekeliyecek bir su bula-
paann takdrine mazhar oldu. Bu olaylar sebebiyle ttihatlar madlar. Milletin onu ok sevdiini, saydn grerek, ldrmee
1914'te meclisi kapattlar. de cesaret edemediler. Hemen o gece, kurmay binba Fethi Okya-
rm emrinde olarak, trenle Selnie gtrdler. Orada Altini k-
"31 Mart vak'as" ad ile mehur olan 13 Nisan 1909 hareketi knde hapis edildi. mrn okumakla ve ibdet ile geirdi. Hk-
168 ile sultn Abdlhamd Han'n hibir alkas olmad, kesin olarak meti ele geiren ittihatlarn ou, hatt din ileri bakan olan 169
anlalmdr. ttihdclarn, pdiha sdk birinci orduya gvenmi- eyh-ul islm efendileri dah mason idi. *
yerek, Selanik'teki nc ordudan getirdikleri avc taburlarnn
olay kard tespit edilmidir. Ya'n ittihatlarn bir oyunu ol- Asiler ok ileri gittiler. Ali Kabuli Kaptan, Mabeyn-i Hma-
mudur. ttihdclar, bylece Selnikden Bulgar, Srp, Yunan, Arna- yun nne tartaklanm, baygn bir halde getirdiler. Sultan Abdlha-
vut yamaclarnn meydna getirdikleri hareket ordusunu stan- mid Han, Ali Kabuli Bey'i bu halde grnce Asilere "Braknz o-
bul'a gnderdi. cuklar. Allah akna bana balaynz" isteine uymadlar, sngle-
diler. (290)
Sultan, yneticilerdeki mevki-makam ekimesinden korkuyor
ve bunun byk felaketlere sebep olacana inanyordu. Nitekim 31 tiatsizlik
Mart olay zerine Sultan "Korktuum oldu. Yorgan Kavgas demi-
yormuydum? te balat" " Beni stemediklerine eminim. ekilme- Sultan Abdlhamid Han, kan dkmekten, kendi saltanat baha-
ye hazrm. Fakat bu ite (31 Mart-13 Nisan Vakas'nda) parmam sna da olsa, iddetle ekinirdi. Mslman kannn dklmesini is-
olmad meydana kmaldr" diyordu. temiyordu. Kendi tabiriyle Asker yorgan kavgasna tutulmutu. Ha-
lifeyi dinleyen yoktu. Kadro ise hi yoktu. Kz Aye Sultan'a;
KARDE KANI DKLMESN
"Bizim iin artk Kurtulu yok. Askere itaatsizlik gelmi. Yeni-
Sultan, Selanik'ten stanbul'a hareket eden, toplama ve dman erilie dnm, yazk" diyordu.
silhlarn tayan hareket ordusuna kar harekete geilmesini talep
eden kumandanlara, arplmamasn, Mslman kan dklmeme- Dmann istedii olmu, lke her geen gn kargaaya, belir-
sini sk sk tembih etti ve emirler verdi. steseydi yalnz Taksim ve sizlie, felakete doru hzla yaklayordu.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Sadk paalar II. Abdlhamid Han'a asilere kar silahla kar-
lk vermek iin teklifte bulunuyordu. Padiah da; "Bir kii iin bin
kii yanmaz. ki karde birbirini vurmaz. Tfekilerin silahlar top-
lansn. Kimse bir silah atmasn. Kimsenin burnunun kanamasn is-
temem. Ne yapacaklarsa yapsnlar" eklinde emirler veriyordu.
RUS ARI'NIN TEKLF
Nihayet Asiler Taklay dvmeye baladlar. Saray muhasara
altna alnd. Her an lmle burun buruna. Asilerin ne yapaca bel-
li deildi. Amcas Sultan Azize yaptklarn kendisine de yapabilir-
lerdi. Bu muhasaradan biraz nce Rusya Bykelisi Mabeyn-i Hu-
mayun'a giderek ar'm Selamn Padiaha iletir ve :
"Kendileri hasta diye iittim. Arzular neyse bildirsinler. Kl-
larna zarar gelmeden her arzular yerine getirilecektir. Emirlerine
muntazrm" Bunu duyan Padiah;
"Allah bana byle bir ey yapmay ksmet etmesin. Bama ge-
170 lecek her felakete razym. Ecdadmn mezar neredeyse benimki de
orada olmaldr. Bu ihaneti yapmaktansa lm tercih ederim" diye-
rek eliye u emri verir "ar hazretlerinin selamna teekkr etti-
imi, iittikleri gibi hasta olmadm, gsterdikleri dostluktan dola-
y da teekkr ettiimi syleyiniz" (291)
"KAHT-I VKELA"
27 Nisan 1909. Asilerin att top sesleri Sarayn duvarlarnda
yanklanmaya balar. ocuklar, kadnlar korku ve dehet iinde.
Sultan Abdlaziz'in hal'i ve kendisine yaplan suikast ve ikenceler,
ocuklarn hafzasnda tazelenmektedir. Bu felaketin babalarnn
bana gelmesinden korkuyor, ne oldu, ne olacak endiesi onlar uy-
kusuz, yemeksiz ve susuz brakyordu.
Saray bu korku ve endieler ierisinde bekleirken, dost zan
edilenler oktan saray terketmiler. Koca sarayda Patiah ve kadn-
lardan bakas neredeyse kalmam. Atlan silah sesleri ve baheye
den kurunlar gren kadnlar korkudan baylyor, ne olaca ve huzuru kat. ttihatlar lanetle anlmaya baland. Yine bunlarn
ne yapacaklar belirsizlii iinde iken dehetli sahnede en metin, ve
vekarm terk etmeyen Sultan byk tevekklle kk salonda ma-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
sasnn banda oturmakta. Bu kargaay, alaylar hi iitmiyor-
mu gibi kitap ve evraklaryla megul. Elindeki tespihiyle odasnda
gleryzle dolamaktadr.
HZMETN TARH VESKALARI
Bu arada bir sanda yerletirdii bir ok vesikay iki harema-
as ile Bakatibe gnderir. Bunlar kendi hizmetlerini gsteren tari-
hi vesikalardr. Harem aalar ile de Bakatibe unlar syletir:
"ZAMANIMDA DEVLET ADAMI AZLII "KAHT-I V-
KELA" OLDUU HALDE mnavebeyle Said ve Kamil Paalar
kullanarak devleti idare ettim. Fakat bakalm benden sonra kim ve
nasl idare edecek" ( 292)
Beklenen mthi gn ve saat gelmiti. 33 yllk mcadele son
buluyordu. Asiler yorgan kapmt. ocuk ve kadnlar alayor,
Allahu tealaya dua ediyordu. Padiah yine sakin ve tevekklle o-
cuklarnn arasnda dolayor, onlar tesilli ediyordu. ocuklarna 171
tam bir teslimiyetle "Takdiri lahi yerini buldu. Elhamdlillah" di-
yordu.
Devletler ve irketler uyumlu, davaya gnl vermi, "peki"
diyen ve gerektiinde fikrini aka ifade eden kadrolarla yk-
selirler. Gl kadrolar, iyi vezir ve yardmclar bulunmaz hazi-
nedir. Bu hazineden mahrum liderlerin baars ok zordur.
11.Abdlhamid Han bu zoru ksmen de olsa baarm nadir dev-
let adamlarndanr.
ACEM SYASETLER
ttihad ve Terakki Cemiyeti liderleri, yaptklar acemi siyaset-
leri ile ortal birbirine katmlard. Yapacaklar icraatlarda kendi-
lerine destek olmas iin, Selanik'ten avc taburlarn getirerek ta
klaya yerletirdiler. Kendilerine kar olanlar ekinmeden ldr-
yorlar, memlekette terr havas estiriyorlard. Ksa zamanda halkn
basksyla hkmet alayl subaylar ordudan kartt. Bu srada baz
gazeteler, ttihatlara kar halkn dini duygularn galeyana getiren
 Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlan Mehmet AYDIN
etlerimi cmbzla koparacaklarm bilsem, bir ecnebi devlete ilticay
neriyat yaparak, halk ve orduyu isyana tevik ediyordu. Rumi 31 dnmem. Vatanmdan kamak mucib-i ardr. Hatta bu, benim gi-
Mart gn drdnc avc taburuna bal askerler gece yars isyan bi otuz sene bir devlete Padiahlk etmi bir insann irtikab ede-
ederek subaylarm hapsettiler. Padiah Abdlhamid" Han, isyan H- miyecei en byk alaklktr. Ben Allahma ve mukadderatma ta-
seyin Hilmi Paann gnderdii bir telgraf sonucu rendi. syanc- biim!) dediini bizzat kulaklarmla iittiim vakit iinde buluun-
lar sadrazamn azledilmesini, grevden alnan alayl subaylarn tek- duumuz halin vehamet derecesini ancak kavrayabilmitim. Btn
rar orduya alnmasn istiyorlard. Bunun zerine Hseyin Hilmi Pa- kuvvet ve kudret, imdi bir glge gibi, Yldz duvarlar iine ekil-
ay sadrazamlktan azl ederek yerine Tevfik Paay getirdi ve M- miti. Bunun tesi, meruti idarenin muhafazsana memur askeri
ir Edhem Paay da harbiye nazr yapt. Mabeyn bakatibi ile is- kt'alarla igal edilmiti. Kt'alar saraydan ziyade, parlamentoyu
yanclara isyandan vazgetikleri takdirde affedildiklerine dair bir koruyacak tarza vaz ve tertip edilmilerdi...
hatt- hmayun gnderdi. Bunun zerine isyan bir mikdar yatt.
Ancak, ertesi gn yine alevlendi. Babama isnat olunan 31 Mart vak'as zuhur ettii vakit ben on-
yedi yanda idim.Babamn hadiseden hi haberi yoktu.Duyduu
syann Rumeli'deki yanks byk oldu. Hadisenin kim tara- vakit ok mteessir olmutu.Mes'ele bir garazkar grubun tahrikiyle
fndan hazrland belli olmad iin, Sultan boy hedefi oldu. ve Merutiyet muhafz kt'alar(eriat isteriz!) diye parlemento
nc ordu ile gnll Bulgar mfrezesi ve Srp, Yunan, Yahudi, aleyhine isyan ettirmek eklinde babamn padiahlktan hal' edilme-
Arnavut etecilerden mteekkil bir ordu kurularak stanbul'a sevk si iin icat edilmi ok feci bir tertip idi."(293)
edildi.
Mevcudu on be bine varan Hareket Ordusu, 24 Nisan'da Top- 173
172 Kz adiye Sultan'dan nakledelim; kap ve Edirnekap'dan ehre girerek yol zerindeki askeri karakol-

lar teslim ald ve Harbiye Nezaretini igal etti. Taksim klas ile
"Etlerim Cmbzla lime lime lime edilse bile bir ecnebi dev- Takla'daki mukavemet, iddetli top atei karsnda krld. Bu
lete snmam" arada Yldz Saraynn igali srasnda Sultan Abdlhamid Han ken-
disine sadk olan Birinci ordu ile, Hareket ordusuna kar konulma-
"Yldz Saraynn duvarlar kaln ve ok yksekti. Muhkem de- s hususunda yaplan teklifleri kabul etmeyerek; "Mslmanlarn
mirden byk kaplar vard. Bu kaplarda gndz ve gece askerler halifesi olduunu ve Mslman Mslmana krdramayacam"
nbet beklerdi. Harem cihetinde, geceleyin nbetiler i kapnn syledi. Eer lkenin en mkemmel ordusu olan Birinci Orduya,
nnde grnn, gndz ise uzaktan burasn gzaltnda bulundu- kar koyma emri verilseydi, derme atma olan Hareket ordusu bir
rurlard... anda datlabilirdi. Padiah'n emrine boyun een askerler silahla-
rn teslim edince, 25 Nisan gn Hareket Ordusu stanbul'a hakim
"Bu telal ve sarayda emniyetin yok olduu sralarda, ngilte- oldu. Mahmud evket Paa, skynetim ilan ederek sulu susuz
re, Fransa, Almanya gibi byk devletlerin eliliklerini babamla bir ok insan idam ettirdi. Yzlerce Balkan etesiyle saraya girerek
mlakatlar vard. Halihazr vaziyet karsnda kendilerine mraca- kymetli eyalar yamalad. ttihad ve Terakki hakimiyetini devam
at vaki olduu takdirde, devletlerinin babamn emirlerine amade ol- ettirmek iin stanbul'da terr havas estirmeye balad.
duklarn resmen bildirmilerdi. Babam bilmukabele teekkr etmi
ve byle bir eye lzum olmadn beyan etmiti." 27 Nisan 1909 gn Ayan ve Mebuslar meclisi topland.
Ay an'dan Gazi Ahmed Muhtar Paa, krsye gelerek, nceden ka-
"Mlakat takiben babamn: (Bu hazrlklarn, tamamiyle be- rarlatrld gibi Padiah'n hal' edilmesini teklif etmiti. Bu teklif
nim hayatm zerinde olduu, gn gibi aikardr.Amacam Abdla- kabul edildikten sonra, yine Gazi Ahmet Muhtar Paa, hal' kararnn
ziz'i akibetne maruz kalacam ise bence malum! Bununla beraber.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
bir fetvaya istinad ettirilmesi lzumuna iaret etmiti. Hal' fetvas-
nn ilk msveddesini mebuslardan Elmahl Hamdi Yazr hoca yaz-
mt. Fetvada Sultan Abdlhamid Hana 31 Mart syanna sebeb ol-
mak, din kitaplarn tahrif etmek ve yakmak, devletin hazinesini is-
raf etmek, insanlar susuz olduklar halde idam ettirmek... gibi asl-
sz sular ykleniyordu. Fetva emini Hac Nuri Efendi bu sulama-
larn iftira olduunu ileri srerek fetvay imzalamad. Ancak Mec-
lis, bu fetva gerei Sultan' hal' karar ald.
Nihayet, hal' kararn Padiah'a tebli iin, Ayan ve Mebusan
temsilen bir heyet seilmi ve Yldz Sarayna gnderilmiti.
TARHN YZ KARASI
II. Abdlhamid Hana hal'ini tebli iin Yldz'a gnderilen he-
yetin teekkl tarz ise, Trk tarihinin en yz kzartc hadiselerin-
den birisi oldu. Btn Osmanl tebeasn temsil etmesi gerektii id-
dias ile teekkl olunan hey'ette tek bir Trk yoktu. Bunlar; Yahu-
174 di Emanuel Karasso, Arnavut Esat Toptani, Ermeni Aram Efendi ve
Padiah'in uzun seneler yaverliini yapm olan katk soydan Arif
Hikmet Paa idiler. Padiah, hal' kararn teblie gelenlerin kimler
olduunu, mabeyn bakatibi Cevad Beye sorup renince;
"Bir Trk padiahna, slam halifesine hal' kararn bildirmek
iin bir Yahudi, bir Ermeni, bir Arnavut ve bir nankrden bakasn
bulamadlar m?!" demekten kendini alamad.
Sultan'n karsnda duran Esat Toptani hemen "Millet seni az-
letti" dedi. Sultan Abdlhamid Han gr bir seda ile: "Zannedersem
Hal' etti demek istiyorsunuz. Pekala! Buna gsterilen sebep nedir?"
diye sordu. Bunun zerine Arif Hikmet Paa fetvay okumaya ba-
lad;
"man- Mslimin olan Zeyd baz mesail-i mhimme-i er'iy-
yeyi Ktb-i er'iyyeden tayy ihra ve ktb-i mezkuriye menu
hark ihrak..."
"Ktb-i er'iyyeyi hark ihrak" yani "er'i kitaplar yrtp dr. br ikisi de Yahudi Karasu ile Ermeni Aram'dr. Milletim na-
yakma" szlerini duyan padiah, gr ve yksek sesle; "Ben hangi
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ktb-i er'iyeyi yakmasn? Hasbenallah derim" diyerek fetvay so-
nuna kadar dinleme sabrn gsterdi. Fetva bitince Padiah bu fetva-
nn hangi makam tarafndan verildiini sordu. Arif Hikmet de
"Meclis-i Milli" cevab zerine "Ya...yle mi? Bu meclise riyaset-
eden kimdir?" sorusu zerine "Ayan Reisi Said Paa olduu cevab-
n alr ve hayret eden bir seda ile,
"Said Paa, yle mi? Otuz sene millet ve devletim iin,
memleketimin selameti iin altm. Elimden geldii kadar hizmet
ettim. Hakimim Allah ve beni muhakeme edecek de Resulullah'tr.
Bu memleketi nasl buldumsa ylece teslim ediyorum. Hi kimseye
bir kar toprak vermedim. Hizmetimi ancak Cenab- Hakk'n takdi-
rine brakyorum. Ne are ki dmanlarm btn hizmetime kara bir
araf ekmek istediler ve muvaffak da oldular. Allah dmanlarm
kahretsin" dedi.
II. Abdlhamid Han, 31 Mart vakas ile hibir alakasnn olma-
dn belirterek; "Sebep olanlar millet arasn bulsun. Ben milleti-
min iyilii iin ok altm. Hepsi mahvoldu." (294) 175
~
Dman'mn karsnda bile edebinden ellerini cebine koy-
mazd
II. Abdlhamid Han, kendisini grevden almak iin gelen he-
yetin karsnda iki eli yanda olarak duruyordu. Edebinin yksekli-
inden ocuklarnn karsnda bile elleri cebinde karlamazd.
METANET
Sultan'n hal'ine gelen heyet, sultann karar karsnda bayla-
can sanarak tedbir dahi almlard. Halbuki saltanattk onun g-
znde yoktu. Ve ok metin idi. Heyet gittikten sonra aile efradna
heyet azalarn yle anlatmtr;
"Bataki ok iyiliimi grm olan Esad Toptani'dir. kinci
Arif Hikmeti'dir ki bizim Kzlaraas Abdlgani'nin yetitirdii ve o
yzden himayeme aldm, feriklie kadar ykselttiim bir nankr-
mna otuz senelik hizmetimin mkafat, memlekete ve milletime
II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
dman o l d u k l a r n a phe etmediim bu adamlar tarafndan
hal'min teblii oldu. Zarar yok. Milletim masumdur. Bunlar tertip
edenler ahsi dmanlarmdr. Fakat Allah adildir. Bir gn elbet ha-
kikat tecelli eder. Her neyse takdir bu imi." "Haydi ocuklarm,
ok zldnz. Odalarnza gidip biraz dinleniniz. Benim gibi me-
tanetli olmaya gayret ediniz. Olabilir ki yarn yahut brgn bizi
buradan karrlar. Yzleriniz ok solgun. Haydi, alamaynz. Al-
lah kerimdir" (295 )
SELANIK'E GOTURULUU
II. Abdlhamid Han asileri, Tanzimatlar ok iyi tanyordu.
Ve Sultan' deil saraydan stanbul'dan uzaklara gtryorlard.
Hem de hibir ey almasna msaade etmeden. Sultan Abdlhamid
de; "Ben burada lmek isterim. Ecdadmn medfeni buradadr. Beni
gtrmek istemeniz merutiyete mugayirdir" diyordu. Ama kendisi-
ne ve ocuklarna zarar verme tehdidiyle iknaya alyorlard. Ni-
hayet ailesiyle birlikte gitmek art ile kabul ediyor ve hibir ey al-
madan saraydan karlyorlard.
KUR'AN-I KERM YANINDAN AYIRMAZDI
II. Abdlhamid Han, gitmeden nce Hazineder Glen'den bir
bardak su rica eder ve aceleyle su getirilir. Devamm kzndan din-
leyelim;
" Babam suyu itikten sonra bizlere dnd. 'Haydi evlatlarm
hazrmsnz? Besmec- erif ile kalm. Allah muinimiz olsun. Te-
vekkelt Alallah" diyerek yrd. Annem Kk Salon'daki masa-
nn stnde duran antay eline ald. Bu antann iinde Kur'an-
Kerim vard. Babam nereye gitse bu antay beraber gtrrd.
(296)
Maneviyat gl liderler her zaman galip gelirler. En s-
kntl anlarnda Allahu tealaya ynelerek ona snrlar. II.Ab-
dlhamid Han' btn saldr ve skntlara kar ayakta tutan
onun gl iman, Rabbine tam teslimiyeti olmutur.
II. Abdlhamid Han, tahttan indirildikten sonra Gazeteler,mec-
mualar,kitaplar da yazlan ve birletikleri hedef, Sultan Hamid dev-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
rini ktlemekti. Fakat, kullandklar slub, o kadar ar idi ki, bir-
ok eyleri ho gren Sultan Read, mdahale etmek ve mensup ol-
duu hanedann erefini korumak ihtiyacn duymutu. (297)
LER GRL OLMAK
Avrupadaki mason localar Osmanl Devletinin Birinci Dnya
Harbi'ne girmesini byk bir memnuniyetle karladlar. nk Os-
manl devletinin yklmas Filistin'de bir Yahudi Devletinin ortaya
kmas demekti. Bunun iin slmiyyeti yok etmek iin, yeni pln-
lar hazrlyorlard. Masonlar, ittihatlara yaptrdklar cinayetleri
Mithat paa ve arkadalar gibi kiilerle daha 31 yl nce ve ok ra-
hat yaptrabilirlerdi. Fakat, ok akll, zek, ileriyi gr keskin ve
tam Mslman olan, ikinci Abdlhamid hn, bunu anlam, bu fel-
ketleri nlemi, islm lemine saadet, huzur salamt. Bunun iin,
bu yce hakana, kzl sultn, korkak, zlim gibi isimler taktlar.
Bylece genleri aldatmaa, onun sevgisini, bykln gnller-
den karmaa uratlar
17'
MACERA
Selanik te muhafzlarndan svari yzbas.Znnun bey'e sy-
ledikleri;
"Greceksiniz Yzbam!...ttihatlar, stanbul zerine yr-
ylerinden cesaret alarak bu devleti bir takm feci maceralara s-
rkleyecekler, belki de Turanclk gayretiyle veya slamclk siyase-
tiyle korkarm ki,hem arlk Rusya, hem de Byk Bristanya mpa-
ratorluu ile ayn zamanda harbe gireceklerdir. Allah gstermesin,
byle bir hal vukuunda Osmanl mparatorluunun paralandna
ahit olacaz. Zira, ngilterenin dahil olduu bir harbin kaybedile-
ceini hi zannetmiyorum arlk Rusya ise, iden ne kadar khne
olursa olsun, mevcudiyetini muhafaza edebilecektir. Hi olmazsa
millet olarak ayakta kalacaktr. naallah, ttihatlar byle bir terc-
beye girimek hevesinde bulunmazlar, zira bu bizim memleket iin
hakiki bir felaket olacaktr!" Zinnun Bey ilave ediyor; "Aradan y l -
lar geti, imdi hadiseleri daha yakndan tetkik edebiliyoruz.
1909'da bu konumay yapan Abdlhamid'e uzaklar gren bir h-
kmdar demeyip ne diyeceiz?" (298)
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet \YDIN
YER DOLDURULAMAYAN BR SULTAN
Sultn Abdlhamid Han'n kansz ve huzur iinde geign jjg.
resinden sonra memleket, siys idamlar, s-i kastlar lkes; oldu.
ok kimseleri idam ettiler. Birbirlerini, hatt kendi bakuma lc j an a .
n olan Mahmd evket paay da drt aylk sadrazam iken \ \ j-[a_
zran 1913'te ldrdler. Yerine getirilen Msr prensi Sa'd Halm
paann 3 sene, 7 ay ve 23 gnlk ve bunun yerine gelen Tyat pa-
ann bir buuk senelik iktidarlar zamannda memlekette; huzur
kalmad. Herkes, lm, hapis korkusu iindeydi. Can, mal ve na _
ms emniyeti kalmad. slm dmanl, kfr ve irtidd mocta 0 [_
maa balad. Her vilyette zlimler oald. 1911' Arnav^ ar j s _
yan etti. Mahmd evket paa ok byk bir kuvvetle nley em edi
Bunun zerine Sultn Red 16 Hazranda Kosova'ya gitti. 522 se-
ne nce, dedesinin zafer kazand yerde, 100 bin Arna v u t ie
Cum'a namaz kld. Huzuru temn etti. Mahmd evket basann
sekseniki taburla yapamadn, sultn Muhammed Red, r% aQV.
de gsterisi ile yapt. :,
178
BUHRANLI GNLER
"Mertiyyetin balangc, Osmanl devleti iin byk felket
ve ziyanlara sebep oldu. nki 19H'de Trablusgarb talyan[ara 5,.
rakld. 1912'de Balkan harbi bozgunu yaand. ki byk l a f a [\&
ilikiler kesildi. Afrikada l milyon 100 bin, Rumeli'de 250 bm kilo-
metrekare ecdad topra elden gitti. Birinci Dnya savand;;l \ mil-
yon kilometre kareden fazla toprak elden kt. Koca devlet y a & m a
edildi. Bu felketlere, ittihd ve terakkinin, gafil, chil, frkac mat.
c, blc idaresi sebeb oldu." (299)
OSMANLI KURTLAR SOFRASINDA
ttihatlarn Devleti Birinci Dnya Harbine srklem e er i [\e
milyonlarca Mslman hayatm kaybetti. Osmanllar, Birincj dnya
savana 3 milyon askerle katld, l milyonu zayi edildi. Bunun
400 bini cephede ehit edildi. Mttefiklerin toplam mevc uc u 93
milyon'du. 3.5 milyonu cephede olmak zere toplam 15,5 milyon
insan ld. Dman ordularnn mevcudu 43 milyon idi. 5,3 milyo-
nu cephede olmak zere toplam 23 milyon kii ld.
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ttihat Terakki Frkasnn emr-i vakisi ile Birinci Dnya sava-
na girdik. Dalmaya'dan Filistin'e kadar ok cephede savatk. Ni-
hayette Hristiyan Bat'nn hazrlad "Sevr" er program ile Os-
manl devletinin ykl gerekletirildi. (Enver-Cemal-Talat) paa-
lar, Almanya hayran idiler. Almanya'nn kazanacana inanmlard
ama uzak grl deildiler. ttihat Terakki, Ermeni, Yahudi, Rum,
Makedon ve dier gayrimslim mensuplarnn teviki ve destei ile
Sultan Abdlhamid Han' devirdiler. Bunun da iki temel sebebi var-
d;
1.Bat'nn Sultan Abdlhamid'in yakn bir gelecekte patlamas
beklenen dnya savanda tarafsz kalaca korkusu. ayet Osman-
l savaa girmemi olsa dnyann sper gc olarak varlna devam
edecek. Bunu nlemek maksadyla Almanya, (ngiltere-Fransa-Rus-
ya) ile anlaarak Abdlhamid'in devrilmesinde ibirlii yaptlar,
ikinci sebeb ise Yahudilere Filistin'de toprak vermeyen Sultan Ab-
dlhamid'den intikam alnma arzusu.
AYNI DNN MENSUPLARI 179
Birinci Dnya Sava"nda Trk ve Alman askerleri omuz omu-
za savatlar. Bu srada Kuds' ngilizler igal edince Alman su-
baylar sevin lklar attlar. Osmanl paalarndan biri dayanama-
yarak Alman subaylarna; "Yahu ayn safta malup olmadk m, siz
igalcileri ne diye alklyorsunuz?" deyince u ibret verici cevapla
karlat; "Evet her nekadar Osmanl ve Alman olarak ayni safta
arpp malup olmusak da kazanan (hallar) oldu. Onlar bizim
siyasi muhalifimiz, ama ayni dinin mensuplaryz"
Neticede Sultn Abdlhamt Han' tahtndan indirenler, sonun-
da memleketi dman izmelerinin altnda brakarak katlar. lk
olarak Enver paa, Tal'at paa, doktor Beheddn kir, doktor N-
zm, 30 Ekim 1918 de Mondros mtrekesini imza ettikten bir gn
sonra, gece yars katlar. Tal'at paa Berlin'de, Enver 1922'de Tr-
kistnda, Ceml paa 1922'de Tiflis'te ldrldler.
Tarih boyunca Mslmanlara kar Hristiyan-Yahudi-putpe-
rest-hindu ibirlii aksamad. Aralarnda kyasya mcadele ettikle-
ri halde Mslmanlara kar birlemekten ekinmediler.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

Bat, Ortadou'da ayn dil, din, kltr ve milleti paracklara sndan dolay idi. Maazallah devletimizin dalmasna ramak kal-
blerek (Bayrakl kabileler) haline getirdi. Ve bugn dahi slm ale- mt. Beni merutiyet taraftan olmamakla itham edenler emin ol-
minin birlemesini hertrl areye bavurarak engellemektedir. sunlar ki yanldklarm anlayacaklardr. Kzm, bunu iyi biliniz ki bu
kinci merutiyet'i kendi arzumla verdim. Eer mani olmak istesey-
Bat dnyas el ele vermi savatan uzak durup sadece ekono- dim, yapacak eyi de pek ala bilirdim. Esasen merutiyetin ilann-
mi ile urarken, d gler slm lkelerini birbiriyle boazlatyor. dan nce btn devletlerin kanun-i esasiyelerine malik olmak, me-
Avrupa Birlii iinde snrlarn kalkmas, tek bir merkez bankas, rutiyeti bu suretle ilan etmek istiyordum. Ne yapalm. Allah nasib
tek para birimi, tek parlamento, tek adalet divan ile "karlkl ba- etmedi. Milletimin banda tecrbeli bir baba gibi bulunmak, byle-
.mlhk" (inter-dependent) politikas benimserken; slm dnyas likle vatanmn selameti urunda almak azmu kararnda idim.
her konuda blnmtr. Dmanlarm bu frsat bana vermediler. Trl glkler ve iftiralar
icat ettiler. Nihayet 31 Mart Vak'as meydana karld. Ben, mu-
TARH SYASET DELDR rute bir hkmdarn yapacan bir adm amadm. Ne ileri, ne de
geri gittim. Lakin beni baka trl balarndan def edemezlerdi. Ben
kinci merutiyetten sonra gelen yeni rejim, II. Abdlhamid takdire inanrm. Bu bize Allah'tandr. Eer 31 Mart Vak'asn ben
Han'n lehinde ve hatta tarafsz yazmay ve konumay tehlikeli sa- ihdas etmi olsaydm bu ekilde yzme gzme bulatrmazdm.
yyordu. Bunun bir sebebi, ikinci Abdlhamdin, asla mrteci', ge- Nasl yaplacan pekala bilirdim. Tarih bu hakikati birgn meyda-
rici olmamak art ile, muhafazakr olmas ve imparatorluu otuz na karacaktr. Bundan dolay kalbim msterihtir. Kzm! ahsm
yl ahsen adalet ile idare etmesidir. kinci Abdlhamd'i drenler iin iki Trk'n, asker evlatlarmn birbirini krmasn, kan dkl-
180 birbirinden inklp olduklar iin, tabatiyle, bu hkmdarn mu- mesini Allah hakk iin istemedim. Bana bu iftiray ykleyenleri Al- 181
hfazakrlm beenmemek durumunda kalmlardr. Ancak trh, lahma havale ediyorum. Kzm! Bizim memlekettte kaht- rical var-
siyset deildir. Gnn modasna gre syleyen, yazan kimse, trh- dr. Karmda aklna ve ilmine gvendiim yalnz iki vezir gryor-
i deildir. nk, siys rejimler ve fikir modalar dima deiir. dum. Bunlardan biri Said Paa, biri de Kamil Paa idi. Her ikisi de
Yakn tarihi halka kt tantmak gibi hiss gr, ilm tetkk yapl- ok deerli olduklar halde daima bir ipte oynayan iki cambaz gi-
masna mm' olmakdadr. Ba'z kt grl kimseler, gnlk olay- biydiler. En sktn zaman bunlardan birini getiriyor, tecrbele-
lar kltr, glgede brakr diye, eski kahramanlar kltrler. rinden istifade etmek istiyordum. te ben tarihe kartm. Meydan
Trih realiteden korkmak ma'nszdr. Trkiyede, yine de, ikinci onlara kald. Kzm! Grdnz bu zabit efendilerin cmlesi za-
Abdlhamd aleyhindeki yalanlar nakil etmek modas yrrlkde- manmda yetimi., mektepten iKmlardr. Bugn ilmi irfan ocak-
dir. larmzdan km bunlar gibi birok kimseler vardr. Maarifimiz de
ilerlemitir. Otuz sene evvelki gibi deiliz. naallah idare ederler de
KIZINA NASHAT devlet bir zarara uramz. Kzm! Gryorsunuz ki bize gazete, ki-
tap vermiyorlar. Ahvali bizden gizliyorlar. Fakat maalesef gidiimi-
Kz Aye Sultan, Selanik'te "Ah Efendimiz! Bir an evvel u zin iyi olmadn hissediyorum. Fakat ahvali bilmi olsa da ne fay-
merutiyeti keke vermi olsaydnz" deyince, II. Abdlhamid Han das olacak? Bilmemeyi daha hayrl gryorum. Ben ok grm,
yzne bakarak .u cevab verir; ok ekmi bir insanm. imdi yamz da ilerledi. Eski takat ve
kuvvetimiz de kalmad. Hayrls, ekilip, devlete millete dua ede-
" Kzm, siz de mi yanl dnyorsunuz? Ben daima meru- rek ibadetle ahr-i mrmz geirmektir. unun bunun hakknda
tiyet taraftar idim. Hatta padiahlmn ilk zamanlarnda o zaman- fena sz sylemeyin. Kaderinize raz olun. Hayr ve er Allah'tan-
ki idarecilere bunu kabul ettirmek iin srar etmitim. Sonradan bu- dr. Deyin. Hayrlsn isteyen kimseye intizar etmeyin. Bunlar bo
nu kaldrmamz, milletin ok byk zararlara urayaca anlalma- eylerdir. Biliyorsunuz ki ecdadmzdan bizden ziyade ekenler,
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
balarna byk felaketler gelenler hallerinden sonra bizim kadar
da huzur ve rahat grmeyenler de vardr. te ben burada evlad
ayalimle oturuyorum. Bu halime krediyorum. Siz de kredin.
Millete dua edin. Allah millete zeval vermesin. Namaz klacam.
Abdest almak lazm" (300)
II. Abdlhamid Han, bir padiaht. Dnya altnlar, mcevher-
ler hep elinin altndayd. steseydi kendisini ve ocuklarn batan
baa altnlarla donatrd. Fakat o Allahu tealadan korkan, kul hak-
kndan saknan, her eyi slaniyetin emrettii ekilde yapmaya a-
lan bir sultand. O hem padiah, hem de halife idi. slam aleminin
ba idi. Mslmanlara rnek olmak, hepsinden daha iyi slamiyet
yaamak, adaletle hkmetmek vazifesiydi. O da yle yapt. Devle-
tin malna, parasna el srmedi. Ticarette kazand parasnn bir
ksmn gelecek nesillere aktarmak iin ayrmt.
DNYA MALI
182 Tanzimatlar, Abdlhamid Han' tahttan indirmekle kalmad-
lar, elindeki btn mal varln talep ettiler. Ve hatta ticaretten ka-
zand ve ocuklarnn ihtiyalarm karlamak iin birikterdii
parasn bile istiyorlard.
Hkmet, Sultan Hamid'in Doyebank ve Selanik bankalarn-
daki nakit paras ile hisse senetlerinin alnmasna, ikinci ve nc
Ordularn ihtiyalarna kullanlmasna karar vermi, paralar,hisse
senetleri ve ehhamn bulunduklar Avrupa merkezlerinden Selanik'e
getirilerek sabk padiaha verilmesini, onun da bir mazbata ile Or-
duya teslimi iin gerekli evrak hazrlanmt. nce, banka umum
mdrlklerine Sultana Hamid'in para ve hisse senetlerinin Sela-
nik'e gnderilmesi iin hazrlanmas mektuplar imzalamas geriki-
yordu(301)
Diretince de lmle tehdit ettiler. Bunun zerine:
"Ben kalabalk bir ailenin babasym. Padiah olduum zaman
ehzadeliimde alp kazandm parann bir ksmn clus bahi- hayran oldum. Vallahi ben on liram drm olsam otorduum
i olarak kendi kesemden verdim. nk ben biraderlerim gibi ava-
re yaamaz, oturmaz, dinlenmez, iftliklerimde alrdm. Kazand-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
m paray benden sonra evlad iyalim alsn diye bankaya yatrdm.
Ben hazineye ait mcevherat da muhafaza ettim. Devletin parasn
kimseye vermedim. Evlatlarma bu paradan, mcevherattan bir dir-
hem dahi vermedim. Padiahlmda devletin borlarn hafiletme-
ye muvaffak oldum. Oullanma ancak bir han vermitim. Kzlarm
evlendii zaman birer ev almtm. adiye, Aye, Refia Sultanlar'
evlendremedim...Yalnz adiye ve Aye Sultanlara birer ev verdim.
Refia Sultana o dahi ksmet olmad. Bu kzlarma birer ta yaptr-
mtm. eyiz paralarn onar bin lira olarak ayrmtm. Bunlar da
zavall ocuklarma verilmedi. Ellerinden gitti. Haremlerimin (ha-
nmlarmn) ellerinde hemen hi para yoktur. Kk erkek evlatla-
rm Abdrrahim, Nureddin, Abid efendiler be paraszdrlar. Sonra-
lar ne olacak? te bu sebeplerden dolay bankadaki paray vere-
mem." (302)
Bu szler zerine ikna olmay brakn, tehdit etmeye balad-
lar. Hereyini almak istiyorlard. Ve hatta ldrmeyi. Ama halkn
sevdii patiah lrse halk ne der korkusu ile bunu yapamadlar. Ni-
tekim Rasim Bey, "Vermezseniz sizi de kzlarnz da bodruma indi- 183
rip hapsederler" tehdidinde bulunuyordu.
Sultan "Ben hayatta ok ey grdm. Padiahlmda hi rahat
huzur grmeden atmakla mrm geti. ehzadeliim bahtiyard.
Halbuki bu zavall masum evlatlarmn hali ne olacak? Bu kz-
m evlendirmek bile nasip olmad. Bu ocuklar benim felaketimle
kavrulup hayatlarn kayebediyorlar. Burada genlilklerini heba et-
melerini asla istemem. Gitsinler, mesut olsunlar. Olum da tahsile
gitsin. Baknz ne hale geldi. Sinir iinde kvranyor" diyerek son
derece zlyordu. Ama dinleyen kim. Yine Sultan Abdlhamid
Han, bu zalimlere kar belli artlar ileri srerek bankadaki paray
onlara teslim etti. (303)
DNYA MALI
Paralarn tesliminden bir gn sonra Rasim bey, Abdlhamid
Han'a "Efendim, bu paralar verdiinizde gsterdiiniz metanete
odann kapsn bulamayacak kadar kendimden geer, kederimden
ne yapacam arrdm" deyince ;
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
"Rasim Bey! Mal habistir. Bir elden gelir, dierinden kar. Siz
benim elimde b y m , yetimi adamlarsnz. Ben ise nice eyler
grm geirmi insanm. Maruf tabiriyle sakalm deirmende
aartmadm. Bana bunlar Allah verdi. Yine o ald" (304)
Hakan Hazretlerinin muhafazasna memur erkan- harp binba-
s Ali Fethi Okyar Bey'e de "Bu istenen servet, senelerce, ceb-i
hmayunumuzun aidatndan ve Hazine-i Hassa'dan tasarrufu edil-
mi olan meblan sadece mtavasi birksmdr. Ben otuzki sene
iinde ahsma kanunen, rfen, irsen ayrlm bu paralar, seleflerim
gibi har vurup harman savurmadm, mektepler, hastahaneler, her
trl hayrat yaptm. imdi Ordumuzun ihtiyac iin isteniliyor. Fe-
da olsun...Milletin verdii millete gidiyor." (305)
"Adalet Bir gn Tecelli Edecek, Hak yerini bulacaktr. "
Daha sonra yine ahsna ait mcevher ve kymetli ziynet Avru-
pa merkezlerinde satlarak bedelinin Osmanl Donanma Cemiyetine
184 armaen edilmesini belli artlar muacehesinde kabu ediyordu. Bu
artlardan biri de hayatnn emniyet ve kefalet altna alnmas isite-
i idi. Bunun iin Fethi Okyar Bey'e ; "Ben, ferdlerin en iyi veya en
kt ahsi dncelerinin, onlarn ancak kudret ve karar sahibi ola-
bildikleri mddete kymet ifade ettiklerinin sonsuz tecellilerine a-
hit olmuumdur. Hayatmn teminat altna alnmasn srf bu itibar- dar kymetsiz ve bo eyler olduunu; bu ot minderler zerinde ha-
la devletin Resmi taahhdne balanmasn istiyorum. Yoksa, adil
bir mahkeme nne karlp saltanatmn hesabn vermeye ve by- bir halde, beklemeye altm o anlar, bana retmiti... " (309)
le bir mahkeme beni cezaya mstehak grrse bunu ekmeye haz-
rm." "..Allah adildir. Hakikat zayi olmaz. Birgn gelir, bu adaletle
hak, doruyu yanldan ayrr..." (306)
Sultan'n Osmanl Bankas'ndaki nakit mevcudu yzbin ye-
diyz ksur Osmanl altn idi. Doyebank'ta ondrt anta iinde mrla saraydan karlp Sirkeceye getirilmeleri, oradan da klar
onalt bin drtyz doksan Anadolu imendifer tahvili, doksanse-
kiz Bonne de Jouissance, bin Selanik Liman hisse senedi, Kre-
diliyone'de elliiki bin drtyz otuzbur Osmanl altn vard. (307)
Sultan Abdlhamid Han, hibir yere kmama ve kimse ile te-
mas kurmama yasa btn aile ve yanndakiler iin de tatbik edili-
yordu (308)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
ACI V E I Z D I R A P
II. Abdlhamid Han ve maiyeti Selanik'e Alatini kkne g-
trldnde ve orada kaldklar sre zarfndan ok byk ac ve
zdrap ierisinde brakldlar. Hapis hayatndan daha zor artlar...Ve
Hatta kz adiye sultan'in anlattna gre oradaki askerlerin alak-
a teklifleri ve Sultan' madden ve manen iflas ettirme abalar kor-
kun derecede... 33 yllk saltanat srm bir Padiah'a yaplanlarn
sadece bir miskalini kzndan dinleyelim:
Gne ve Havadan mahrum braklan bir Hayat...
"lk yemeklerimizi hatrlarm; Byk bir teneke tabla iinde
getirildi.Pilav ve yourttan ibaret...atal ve bak yoktu.Ellerimiz-
le,yiyebildiimiz kadar yiyorduk. Babamn yemek takmn, kahve-
cisi, beraberinde getirmiti. Musluklar pis ve sular zehir gibi acy-
d.Bu suyu avucumuzla iiyorduk. Bardak yoktu. Pancurlarn al-
mas yasak edilmiti. Gne ve havadan da mahrumduk, zerimde-
ki elbiseyi karr, ykardm. Kuruyuncaya kadar, plak oturur bek-
lerdim. Dierleri de aynenble yaparlard. Bahede nbeti devriye-
ler dolard.Kaplarn anahtarlar onlardayd. Bizi dar karmaz-
lard... Saraymzn hazineleri, yaldzl salonlar, konforlu yataklar,
ayaklarmza kapanan Cevat Bey gibi murai memurlarmzn neka-
erelerle birlikte uyumaya, ykadm elbiselerin kurumasn, plak
Perdeler Yorgan Olunca...
Muhafz Svari Yzba Fetih Okyar Bey'i dinleyelim; "...in
en hazin taraf Abdlhamid'in sevgili kz ile, alelacele birka a-
yanmayan bir vagon iinde,imendiferle (tren) Selanie gnderil-
meleri idi. Yolda, sudan baka bir ey verilmeyen sakit hkmdarla
kz, Selanikte uzun zamanden beri kullanlmayan, bombo odalar
ile insana hereyden evvel hzn veren bir kkte ikamete mecbur
edilmilerdi. Bir ok geceler, ok yen Abdlhamid, kkn ka-
dife perdelerinden birini yorgannn stne rterek snmaa al-
mt" (310)
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
EREF VE HAYSYET
Aye Sultan'a Selanik'teki Alatini kknden salk sebebiyle
ayrlarak stanbul'a gitmesine izin verilir. Babasnn dizlerinin dibi-
ne oturan Aye sultan'a Abdlhamid Han u nasihati yapar:
"Melek evladm! Takdir byle imi. Syleyeceklerimi iyi din-
le. Kulanda kalsn. mrn olduka unutma. Hanedanmz ileli-
dir. Hepsinin bana bu gibi eyler gelmitir. Fakat takdire tevekkl
lazmdr. Dokuz ay benimle beraber kavruldunuz. Bundan fazla fe-
da olmanz istemem. Kzm, sana en byk, en son nasihatim Ha-
nedanmzn eref ve namusunu cannzdan ziyade saknmanzdr.
Kzm olduunuzu asla unutmaynz. Bana dokunacak her trl hal
hareketten saknp kendinizi muhafaza ediniz. smimi yere dr-
meyiniz. Melek evladm. Sen akll bir ocuksun. Senden daima iyi-
lik beklerdim. Allah seni mesud etsin. Duam zerinde bakidir. K-
zm! Bugn amcanz yerimi igal etmektedir. O na da benim kadar
hrmetkar olur, itaat ederseniz beni ok memnun edersiniz. Onun
186 her emrine tabi olmanz isterim. Politika icab, biraderim, zevcele-
* rinizi mnasip bulmazsa kar gelmeyiniz. Btn hayatnzca afif
olunuz. Mmknse sk sk mektuplarnz, shhat haberlerinizi al-
mak isterim. " (311)
"BEN DE BR NEFER GB ARPIAAIM"
Alatini Kk muhafz kumandan kolaas Resim Celaleddin
Bey, II. Abdlhamid Han ile konumak iin izin isteyerek huzuru-
na gelip; "Zat- hmayununuzu rahatsz ettim, beni mazur grnz,
drt dvelle harp halinde olduumuzu sylemem gerekiyor!..." de-
yince, Sultan hayretle; "Drt dvelle mi?..Kim bunlar Rasim Bey?
Hemen Allah ordu-y hmayuna nusret, kuvvet versin, inaallah za-
fer bizimdir?" deyince, Rasim Bey ban yere emi, alayacak gi-
bi konuuyordu: "Yunanistan, Bulgaristan, Karada ve Srbistan'la
hakanm. Ve maalesef yenilmek zereyiz!.. " Sultan, "Drt dvel
birleir de haberimiz olmaz m Rasim Bey? Bu nasl bir gaflettir! Bu
devletler birleemezler ki!.. Aralarnda kilise kavgas var...Yllar y-
l sren Makedonya boumasn hatrlamyormusunuz?..." diye
sordu. Rasim Bey; "Kiliseler k a n u n u n u kararak, Meclis-i Mebu-
san ve ayan bu i h t i l a f hal etti. Bamza bu ilerin alacan k i m
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
bilebilirdi ki? Selanik bugn yarn dmek zere...Sizi stanbul'a
gtrecekler. Bunu hemen size haber vermek iin emir aldm" dedi.
Buna ok zlen Sultan Abdlhamid Han, byk bir fke ile; "Ra-
sim Bey! Rasim Bey!...Selanik demek, stanbul'un anahtar demek-
tir! Ordumuz nerede, askerimiz nerede? Nasl braklp da gidilir?..
Brakp gidersek tarih ve ecdad bizim yzmze tkrmez mi?..Bi-
raderim hazretleri burann tahliyesine raz m oldu? ..Hayr, ben ra-
z deilim! Yetmi yamda olduuma bakmayn...Bana bir tfek
verin, asker evladlarmla beraber Selanik'i ben son nefesime kadar
mdafaa edeceim!" dedi. (312)
Fakat Sultan Read'n selam ve ricas iletilince, bir Osmanl
hanedan mensubu olarak Padiah'n iradesine boyun emek duru-
munda olan sultan Abdlhamid Han, stanbul'a nakledilmeyi kabul
etti.
"mparatorluumuz yklyor"
Sabahn erken saatlerinde Ali Rza Paa ile Hadi Paa Sultan'a
gelmiler ve bunlara "kiliseler ittifak ettiler mi?" diye sormu. " Bi- 187
zim eliler, ateeler uyudular m? Drt devlet ittifak eder de hk- *
met nasl haberdar olmaz? Ben makamda bulunduum mddete
daima bunlarn birlemesini nledim. Bu ne gaflet! Allah devleti bu
hale getirenleri kahrettsin. Demek selanik imdi mdafaa edilmeden
teslim ediliyor. Hayr, ben buradan gidecek deilim. Ben de herhan-
gi bir ahstan farkl olmadm iin mdafaaya itirak etmek isti-
yorum. Bana da silah veriniz. lnceye kadar birlikte mdafaa ede-
lim" diye tekrar srar eter. Paalar gittikten sonra : "Felaket! mpa-
ratorluumuz yklyor" diyerek zntsn dile getirmi. (313)
Dman Birleirse...
Hereye ramen Selanik elden gidecek, sabk Padiah tekrar
stanbul'a getirilecektir. Kendisini Alman Sefaret gemisi almaya ge-
lir. II. Abdlhamid Han, hanmlar, ocuklar ile gemiye binince Al-
man kumandan gelip mparatorun selamn bildirir. Herhangi tara-
fa emir buyuruluyor ise o tarafa gtrmeye hazr olduklarn ve em-
re amade bulunduklar teklifini yaparlar. Sultan Abdlhamid Han
da, gsterdikleri dostlua teekkr ederek vatana gitmek istediini
bildirir. Alman Konsolosunun teklifine de ayn cevab verir.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
K GEM N FEDA OLDUK
Birinci Dnya Harbine bir oyunla Trkiye dahil edilir. II. Ab-
dlhamid Han byk bir znt ile olaylar takip etmekte; "ki ge-
mi iin feda olduk. byk devlete kar bu harbe girmemiz akl
kar deil. Vahim bir neticeden pek korkuyorum. Nasl olur? Bu bir
deliliktir" demitir.
Tanzimatlar Cihad ilan ederler. Bunun zerine Padiah a-
rarak; "Cihadn kendisi deil, fakat ismi bizim elimizde bir silaht.
Ben bazen sefirleri tehdit etmek istediim vakit 'Bir slam halifesi-
nin iki duda arasnda bir kelime vardr. Allah bunu kartmasn'
derdim. Cihad bizim iin ismi olup da cismi olmayan bir kvetti.
Bunun altnda nasl kacaklar, ngiltere buna aldanacak m?" (314)
diyerek zntlerini bildirmitir.
ngilizlerle Franszlar anakkale'ye saldrdklar zaman stan-
bul tehlikeye girdi diye tela edilmi ve hatta padiahn Konya'ya,
188 Sultan Abdlhamid han'n da Bursa'ya gidecei haberleri zerine;
~ miz biraraya gelsek beceremeyeceimiz mkemmeliyette olan-bite-
"Hibirimiz payitaht terketmemeliyiz. Bu nedenle kendileri
lnceye kadar burada kalmaldrlar. Biz btn Hanedan, en kk
ferdimize kadar burada memleketi mdafaa ederek lmeliyiz. Biz-
ler son Bizans mparatoru kadar da m olamayacaz? Ben stan-
bul'dan katiyyen kman. Burada lmeye razym" (315)
GEMY YRTEN KAPTAN...
Enver Paa, Birinci Dnya harbinin felaketi, zerine Sultan
Abdlhamid Han'a gelerek harb durumunu anlatr ve fikrini sorar.
u cevab alr;
"Bir gemiyi kaptan yrtr. Frtna ve tehlikenin ne tarafan ge-
leceini yine kaptan kefeder. Gemisini de ona gre idare eder. D-
ardakiler bunu nasl anlayabilir? Bu vaziyette benim ne yrtecek
bir fikrim, ne de teklif edilecek bir tedbirim olabilir. Ben tecerrt et-
mi bir adam olduum iin imdiki hal karsnda bir ey syleye-
mezsem de, denizlere hakim olan devletlere kar Almanya ve Avus-
turya -Macaristan'n ne yapabileceini dnmek kafidir." (316)
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Enver Paa gittikten sonra da: "Gnn birinde umumi bir har-
bin kacana hi phe yoktu. Fakat bizim bu ie atlmamz byk
bir cehalet ve tedbirsizlikti. Selametimiz tarafsz kalmaktayd. Bu
hale geldikten sonra aresiz sonuna kadar gidilecektir. Allah, devle-
ti bu hale getirenleri kahretsin!" diyerek zntsn belirtmitir.
(317)
TEHS KABLYET
II. Abdlhamid Han, kendisini ldrmek isteyen dmanlarna
dahi memleketin selameti iin fikrini sylemekten ekinmiyordu.
Tecrbelerini, yaplmas gerekenleri frsat bulduka anlatyordu.
Bnyedeki hastal mkemmel tehisi ve are sunuu dmanlar-
n ileden karyordu. 11.Abdlhamid Han'n Selanik'teki Alatini
kknde muhafzln yapan ttihat Terakki frkasna mensup Fet-
hi Okyar, Talat Bey'e sorulan suallerin cevaplarn anlatnca Dr. Na-
zm ;
"Vallahi u adam boacam geliyor!...u hale bakn: Hepi- 189
ni anlatyor, dertlerin ifas iin reete veriyor da, otuz u kadar se-
neneden halletmedin diye soramyoruz..." Bunun zerine Cavit
Bey: " O bunlar hemen tatbk edin demiyor.. artlar temin edilirse
tedbirler bunlardr diyor.Her birinde hakikat hissesi, hatadan ok
fazla..." diyordu. (318)
GVEN
"Emniyetsizlik, insan iin her an lmdr."
II. Abdlhamid Han'n yazd ve askerin, meclisin ve mille-
tin bilmesini talep ettii ak mektubunda zetle yle demektedir:
"...yi ve kt, fakat temizniyetle otuz sene, vallahi ve billahi ge-
celi gndzl devlet ve millete hizmet ettim. eyhlislam Efendi
vastasyla ettiim yemine muhalif hal ve harekette bulunmadm.
Merutiyet aleyhine nfuzumu kullanmadm. stanbul'daki asker
(31 Mart Vakas) hadisesinden vallahi malumatm yoktur. te bun-
lar, yeminle temin ederim...Hayatta emniyetsizlik, insan iin her an
lmdr. Hayat ise mukaddestir.Hayattan emin olmamak gibi fela-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

ket olamaz...Cenab- hakka kasem ederim ki, bu fani dnyada ye- BEDDUA
gane maksadm y a l n z devlet ve millete duac olarak son nefesimi
vermektir. Kat'iyyen baka fikrim yoktur..." (319) II. Abdlhamid Han'dan sonra memleketi alevler ald. ttihat-
larn iteki bask ve iddetleri,sokaklarda yaplan idamlar ve Bi-
lm rinci Dnya harbine girmekle devletin yama edildii, Arabistan'n
tamamiyle elden kt, ngilizlerin Suriye ve rak'tan, Franszlarn
Millete hizmet iin mcadele iinde geen bir mrn artk so- Makedonya tarafndan ana vatan snrlarna huzuca getikleri, Mos-
nu yaklayordu. O gl, evik vcut artk yorulmu, itahszlk koflann btn ark Anadolusunu derinlerine kadar igal edip 1917
balam, arlar kendisini hissetirmiti. lmnden gn nce Rus ihtilali yznden ekilme zorunda kald,halknekmek yerine
yorgunluktan bahsettii halde adeti zere giyinmi, istirahat etme- saman tozu ve msr koan yedii,yakmaya tezak ve kefen yapma-
yerek dolam, 9 ubat 1918 gn akam yine adeti zerine ha-
ya bez bulamad mevsimde, bir gn Enver Paa, Talat Paayla be-
nmlaryla birlikte sofraya oturmutu. tahszlktan bahsederek ok
az yemek yiyebilmi ve yemekten kalknca gsnn sol tarafndan raber,Beylerbeyinde Abdlhamid Han' ziyarete gidiyor. Kendileri-
saa doru bir sancy hissettiini belirtmitir. Bu hasta haliyle sa- ne karlayan muhafz subay, Abdlhamid Han'a haber vermeksizin
bah kalkarak banyo yapmay istemi. Hastal dolaysyla bundan yol gsterdii iin, kapsnn nne kadar geliyorlar...Kap yar ara-
vazgeirmeye almlarsa da "Beni banyodan mahrum ederseniz lktr ve Abdlhamid Han, srt kap'ya doru, seccade zerinde dua
hakkm helal etmem" diyerek banyosunu yapm ve banyodan son- etmektedir. Gelenleri grmyor,gelenler de ona kendilerini gster-
ra hastal arlam. II. Abdlhamid han, oturduu yerde, kolu- miyor.Enver Paa, nde,yar ak kapy biraz daha aralam,olduu
190 nn altna yastk koydurarak iki rekat sabah namazn klm. Son- yerdentabloyu seyretmektedir. Abdlhamid,elleri hacet dergahna- 191
ra stn istemi ve adeti zere yarm bardak madensuyuna kart- uzatlm, gzyaiyle nemli bir dua esesi karmakta:
rlm stn ierek, "Hamdolsun Yarabbi! Daha iyiyim" diyerek
yine istirahat odasna ekilmi. Bu srada doktorlarn geldii kendi- "Allahm; bana yaplanlar helal etmiyorum! ahsma yapld-
sine haber verilince ; Hayr, ben doktor istemem, iyiyim" srar ze- iin deil, milletime yapld iin affetmiyorum! Milletime ya-
rine hanm "Aman efendiciim! Biraderiniz gcenir, msaade edin plan fenalklardan, yarn.senin hesap gnnde davacym!"
de bir kere gelsinler" deyince "Doru! Belki biraderimin gcne gi-
der, gelsinler" demi. Doktorlar muayene etmiler. Rahatlamak iin Enver Paa bu duay iitince, arplpkalyor, Hnkarn huzu-
kan aldrmalarm sylemi, kan aldrmlar. Bunun zerine "Evet, rana kamyor,geriye dnyor, Talat Paay kolundan ekereks-
kendimi iyi hissediyorum" demi. Doktorlar giderken Rasim Bey, rklyor,rhtmda bekleyen istimbota gtryor ve orada,alaya a-
yanna giderek elini pm ve gzleri dolarak "Hakanm! Hakkn
laya, Talat Paaya diyor ki:
helal et" szlerine padiah hayretle yzne bakarak bir ey syleme-
mi. Rasim Bey gittikten sonra "Rasim Bey bizden midini kesmi
"Bamza ne geldisye bu adama yaptklarmzdan geldi ve
olacak ki elimi pt, bana hakkn helal et dedi." Ve Bir ah ekerek
"Btn hizmetime bir kara araf ektiler. Benim kimseden talep daha ne gelecek o yzden gelecek!.." (3210)
edecek hakkm yok" diyerek gzleri dolmu.
ttihat ve Terakki'nin Trk ve milliyeti kadrosu, Abdlha-
Sulu bir kahve istemi. Bu srada odada bulunanlarla adeta ve- mid'in ne byk, hatta emsalsiz bir Padiah olduunu biliyor,fakat
dalaarak hepsinden helallik dilemi. Kahvesinden bir yudum i- onu makamna iade etmek ve tutulan istikameti deitirmek iin
mi, fakat ikinci y u d u m u iemeden "Allah" diyerek ruhunu teslim vaktin gemi olduunu esefle gryorlard...Vatan bakalarnn
etmi. (320) kontrolne gemiti...
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
"ASRININ EN BYK SYASETS"
II. Abdlhamid han' gerek manada anlatan eserlerin says
ok azdr. Ve hatta yerli yazarlarn kaleme alnmayacak ekilde Sul-
tan Abdlhamid Han'a dmanl insaf ehli batl yazarlarn biro-
unda grnmez. Osmanl Donanmas'nm slah ile grevli ngiliz
Amiral Henry Fe. Woods hatralarnda : "Sultan Abdlhamid'i layk
olduu ekilde anlatan herhangi bir yazl belgeye imdiye kadar
rastlamadm. zellikle dnceleri ve karakteri hakknda doruya
yakn herhangi bir fikir ileri srlmemitir. Bana kalrsa, Abdlha-
mid, imdiye kadar gelmi gemi Osmanl padiahlar arasnda en
mstesna yeri igal edenlerden biridir." (322)
Tahsin Paa da hatratnda "Sultan Hamid'in devr-i saltanatna
ait neriyat, ekseriyat itibariyle, o devrin hayatn bilmeyen ve b-
tn malumat kymetsiz dedikodulara istinat eden kimseler tarafn-
dan yazlm eserlerdir."( 323)
192 EN AKILIL VE ZEK PADAH
"Sultan Abdlhamid, Osmanl ynetiminde gelmi gemi dip-
lomatlarn en akll ve zeki olanlarndan birisidir." "Abdlhamid ol-
masayd, bu satrlarn yazld u anda (1920-1921) ne bu kadar ge-
ni ve bamsz bir Osmanl Devleti ne de ileride tarihiler ve dier
devletler tarafndan tannacana phe etmediim, bugnk henz Biroklarnn haksz Osmanl mparatorluuna 'Avrupa'nn Hasta
yerine oturmam Ankara Hkmeti bulunacakt. (324)
ngiliz Bykelisi O'Connor "Avrupa'da sulhu muhafaza eden
adam" derken ingiliz Akdeniz Filisu komutan amiral Fisher "Ab-
dlhamid btn Avrupa'nn en mahir ve seri intikal diplomatlarn-
dandr" demitir. ( 325)
"Abdlhamid Han kadar Avrupa'da d politikaya aina
diplomat yoktu"
Fransz Bykelisi Bobpart; "Sultan Abdlhamid, kendisiyle
oynanlr bir padiah deildir. nk muhakkaktr ki, onun zama-
nnda btn Avrupa'da onun kadar siyaset-i hariciyeye aina bir dip-
lomat yoktu. Byk bir feraset sahibi bir diplomat olduundan po-
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
litika ilerini tehlikeli yerlerden gemeyerek idare ederdi." (326)
"Abdlhamid 11. Mahir bir adamd. Yaamak ve herkesi honut et-
mek srrn bulmutu. Vaka, Avrupa'nn da kendi hakknda pek zi-
yade iyi niyet belirtmi olduu ak ve bellidir. " (327)
ngiliz Babakan Disraeli : "Abdlhamid, ne sefih ne mstebit
ne mteassp ne de mfsit bir adam deil, adil, memleketini ve mil-
letini seven bir adamdr." "Mkemmel bir diplomat olan Abdlha-
mid, genileme arzusu iinde Byk devletlerinin birbirleri arasn-
daki rekabetten ve kskanlktan azami lde nasl faydalanaca-
n ok iyi biliyordu. Amac, Osmanl mparatorluu'nun Byk dev-
letler'le dostluunu muhafaza etmek suretiyle harp tehlikesini berta-
raf etmekti. ( 328)
SYAS DEHA
California niversitesi'nde Trke ve Yakndou tarihi saha-
snda profesrlk yapan, Osmanl arivleri konusunda yapt geni
aratrmalarla tannan Prof. Dr. Stanfort Shaw stanbul'da verdii 193
"Sultan II. Abdlhamid Han" konulu konferanstaki konumasndan
ksa bir zet sunmak istiyorum.
"II. Abdlhamid Han, en nemli Osmanl Padiahlarndan bi-
ridir. lkenin en alkantl ve zor dneminde bata bulunmutur.
Adam' lakabn kulland devirde, mparatorluun tamamen z-
lp dalmasna engel olmutur. Abdlhamid Han, bir slahat, re-
formcu olarak grmekteyim. Saltanat srecinde bir ok yenilikler
getirmitir. Padiahl srasnda uygulad mali slahat projeleriy-
le imparatorlu nisbeten bir refah havasna sokmutur. Onun zama-
nnda yeni karayollar, demiryollar ina edildi. Kapitlasyonlardan
faydalanarak gelimi yabanc postanelerle rekabet edebilecek bir
posta tekilat kurdu. Tanzimatla ortaya kan yetki ve denetim alan-
lar kesien idari kurulular dzenli bir hale geldi. eitli alanlarda
eitim ve retim kurulular yapld. mparatorluun her tarafnda
hastane, yetimhane gibi kurulmar ald.
"Sultan II. Abdlhamid Han'n muhafazakar veya gerici oldu-
u dncesi veya yorumunun, onun mutlak idaresi yansra slam-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
c tutumuna dayanmaktadr. Muhakkak ki lkede slam dinini ve
kurulular glendirme hareketlerini tevik etti. Yeni yeni camiler
ina edildi. Eskiler tamir grd. Dini retim yapan mektepler te-
vik edildi. Abdlhamid devrinden gnmze kadar slam inancnn
glenmesi, kuvvetlenmesi, slam dininin tevik edilmesi, Bat tara-
fndan yanl olarak ou zaman basit bir grle 'gericilik" olarak
nitelendirildi. Halbuki gnmzde ngiltere, Fransa, Almanya ve
Amerika Birleik Devletlerinde ve baka lkelerde dine ilginin yo-
unlamas, dini kurulularn deiik alanlarda faaliyetleri gericilik
ve yobazlk olarak grlmyor. Sovyetler Birliinde ve Dou Av-
rupa'da dine ve kiliseye zgrlk tannmas memnunlukla karlan-
yor. Olgun ve hogrl slam dinini tehlikeli bir tutuculuk akm
diye yorumlayanlar, Hristiyan dininin yenilenmesini demokratik
bir adalama olarak grebiliyorlar.
Ksaca zetlersem, II. Abdlhamid Han' kendi anlay ve za-
man evresi dahilinde bir slahat olarak gryorum. mparatorlu-
u maddi ynden modernletirerek birinci Dnya Sava sonuna ka-
194 dar dayanmasn mmkn kld. Bunu mstebit bir idare kurarak
gerekletirdi; Ama Tanzimatla gelimekte olan demokratik dn-
ce, hareket ve kurulular bunlar baltalad. Son sz olarak sylemek
isterim ki, Sultan 11. Abdlhamid Han, zamannn en byk padia-
hyd. 19. Asrda ondan daha iyi bir siyasi adam gstermek mm-
kn deil"
"Abdlhamid Han, bata olsayd devlet felaketlere duar
olmazd"
Sultan'n Jn Trk muhaliflerinden Ahmet Reit Bey hatrala-
rnda unlar yazar: "Dnlebilir ki, acaba Sultan Hamid'in siyasi
hariciyesi devam etseydi bu neticelerden ihtilas ( l . Dnya Harbi'nin
kt sonularndan kurtulma) mmkn olabilir miydi? Bu suale
msbet cevap vereceim. Zira, 1. Dnya Harbi Avusturya ile Rus-
ya'nn , daha dorusu Islavlk'la Cermenlik'in msademesiydi. ngil-
tere ile Fransa'nn bu harbe itiraki de Almanya'nn mlken ve ikti-
saden gsterdii byme ve genilemesinin neticesiydi. Kald ki,
Balkanllara Trkiye ile muharebe cesaretini veren ve binaenaleyh
harbe sebep olan ahvalden biri Arnavutluk seferi, kinci talyan Har-
bi (1911 Trk-talyan Harbi) idi. Devletin ipleri Sultan Hamid'in
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
elinde bulunsayd, ne o sefer vukua gelir ne de o harp. nk Arna-
vutlar'a ikayet sebebi verilmez, Trablusgarp'n mdafaas terk
olunmak yle dursun ihmal bile edilmeyerek talyanlar'a taarruz
kaps ak braklmazd." (329)
NEZAKET
Selanik'teki muhafzlarndan ttihat.ve Terakki Frkas men-
suplarndan Fethi Okyar ; "Hayatmda Sultan Hamid kadar nazik,
terbiyeli, buna ramen karsndaki ile mesafesini muhafaza eden
ahsiyet grmediimi syleyebilirim. Benim, ahsmdan ok temsil
ettiim ordunun manevi varl iin olduu kadar, kendisine hr-
mette kusur etmemek abamn samimiyetinin de mkafat olarak di-
yeceim, beni "Beyefendi olum..." iltifatkar hitabna layk gr-
yordu. (330) Yine Fethi Bey'den : "ok haysiyetli, vakur, azametli-
idi. Bu vasflar, asla yapmack deildi: Marurdu diyemeyece-
im,hatta ar terbiyesiiinde samimi, efkatli olduu kanaatinde-
yim. Hi phesiz ahsen merhametliydi..." 195
GEREK ALE RES
II. Abdlhamid Han'n ahsiyeti hakknda, ngiliz koramirali
Sir Henry Woods hatratnda yle demektedir:
"Bana gre Sultan Abdlhamid, gelmi gemi osmanl padi-
ahlar arasnda en mstesna mevkii igal edenlerden biridir...Os-
manl Devletinin kuruluundan beri gelen ve baarl hkmdarlar-
dandr. ok sakin ve gsteriten uzak bir halde yaard. Bir mesele-
ye zm ararken, mtehassslarn dinler, ancak onlarn fikirlerine
esir olmazd. ehzade iken de akll, nazikti ve o zaman da stan-
bul'a gelen sekin Avrupallar kendisini ziyaret etmek isterler-
di....Eer Sultan Abdlhamid Han olmasayd, devleti akll idare et-
meseydi, devlet oktan yklm olurdu. Trkiye'yi para ve personel
bakmndan kemiren, yoksul brakan, gelimesini durduran Doksa-
n Rus harbininin yaralarn sarabilmesi hayrete ayandr. D
borlan dedi, orduyu kuvvetlendirdi ve Osmanl devletini gene
dostluu ve ittifak aranr bir hale getirdi...

II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Sultan Abdlhamid drlmeseydi, Birinci cihan sava pat-
lamayacakt. Aksine farz etsek bile Sultan, Trkiye'yi tarafsz bra-
kacak ve harbden sonra hi ypranmam bir Trkiye, ypranm
devletler arasnda sivrilecekti...Yoksul halk tabakalarnn btn
dertleriyle zlerek ilgilendi ve dorusu hristiyan tebaasn da ayr-
mad. ok byk olan servetini bu yolda kulland...Devlet yneti-
mini Bab- Ali'den Yldz'a alarak sistemi bozdu. Avrupa byk ba-
snn gn gnne ve mhim kitaplar yaynladklar ayn yl terc-
me ettirip okur veya okuturdu. Bu ekilde 6.000 kitap tercme ettir-
mitir ki, defterler halinde ktplanesinden kmtr.
Mkemmel d politikasnn esas prensipleri; soukkanllk,
hareketsizlik, harp tehlikesini atlatmak, devletlerin aralarndaki en
uyumaz noktalar, dmanlklar, kskanlklar derhal tehis edip,
Osmanl lehine kullanmakt...Sabahn erken saatlerinden gecenin
ge saatlerine kadar alarak pek az uyurdu. Halifelik sfatna, di-
er padiahlardan ok daha ehemmiyet vermitir. Dnyann her ta-
196 rafndaki Mslmanlarla megul oldu. Onlar slanbul'a sevgi ve
saygyla balad. stanbul'da devaml olarak binlerce yabanc Ms-
lman bulunur, Orta Afrika'dan in'e kadar olan lkelerdeki Msl-
manlar gelip gider, telkin ve emir alrlard...Gerek aile babas, o-
cuklarna dkn, onlar iyi terbiye eden, hosohbet bir hkmdar-
d. Orduyu kullanmaya azmetseydi, hibir kuvvet onu tahtndan in-
diremezdi. Ama buna yanamad. Zaten savaa ve kavgaya deil, in-
ce diplomasiye inanrd. Her seviyedeki adamn bir deeri olduu-
nu bilirdi... Hareket ordusu, be bin kiiden ibaretti. Arnavud, Ya-
hudi, Rumlar ounluktu. Yalnz subaylar Trk't, son Cuma se-
lamlnda birka gn nce kendisine refakat eden 8.000 ok iyi ye-
timi hassa askeri bile bu kuvveti bir arpta darmadan ederdi.
Halk kendisini ok sevmitir. Hal'inden birka gn nceki son se-
lamlnda "patiah'm ok yaa" avazeleriyle yeri g inleten
halk, samimi idi..." (321)
YUNANLI YAZARIN TESPTLER
Yunanl mehur yazar Michel de Grece ile Sultan Abdlhamid
Han' anlatan " Le Dernier Sultan" (Son sultan) isimli eseri hakkn-
da "Poin de Vue" dergisinin yapt rportajda ilgin tespitlerde bu-
!
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
lunuyor;
"Osmanl sanat ve medeniyetine byk bir hayranlk dumak-
taym. Ama sanrm Trkiye'de baka zenginlikler de var. oveniz-
mi sevmem. Bugn olmas gereken bir ey bu. Hn, fke yaatl-
mamal.
"Osmanl Devletinin yklmasna zlyorum."
Osmanl mparatorluu'nun yklmasndan esef duyuyorum.
nk Osmanl imparatorluu, dnyann bu kesimini dengede tutan
bir g olmutu. Ve sevilsin ya da sevilmesin, Osmanl'nn kn-
den beri, Ortadou'daki alkantlar durmak bilmiyor. Bu, biraz da
Avusturya-Macaristan Impatratorluu'nun yok olmasnn Avrupa'da
yol at meseleye benziyor. Ykl, Avrupa'da mparatorluu da-
hil blgeler ve ktann geri kalan ksm iin bir sknt kayna oldu.
Abdlhamid'in kaderinde yreimi szlatan bir ey var. Onun
hayat, bir umutsuzluk hikayesidir. Gen adam tahta kt zaman,
oyunun kaybedildiini ve imparatorluun yklacam anlar. Fakat 197
mthi bir mcadele rnei verir. O kadar ki, Avrupal gler, o
tahtta kald srece imparatorluu yok edemeyeceklerini dnr-
ler. Bu sebepledir ki onu devirmeye abalamlardr. mparatorlu-
un yklmasndan hemen sonra ngiltere petrol kuyularna el atm-
tr. Bu yzyln banda petrol, emperyalizm iin en nemli konu-
lardan biriydi. 'Le Dernier Sultan'da srkleyici olan, Sultan Abdl-
hamid'in u veya bu yolla baard meseleler. Onun tahttan indiril-
mesiyle, "Pandora'nn kutusu' almasna felaketler yayor.
Sultan Abdlhamid'in katliam olaylarndan (Ermeni) sorumlu
olmadna kesinlikle inanyorum. Kendisi mutlak hakim olmakla
birlikte, Merkez dndaki blgelerde dzeni salamakla grevlen-
dirdii kiiler onu dinlemediler. Osmanl mparatorluu'nda, eitli
rk ve dinlere mensup insanlar huzur iinde birarada yayorlard.
Yahudi dmanl yoktu. Yunanllar'in, yani benim soydalarmn
evleri vard. Ermeniler rahatt ve ou da en gzel yerlerde ve sa-
rayda yayorlard.
Ermeni olaylarndan yabanc gler de sorumludur. Bamsz-
lk vaad ederek Ermenileri kkrttlar. Bu, planlanm bir umuttu.
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

nce kkrtmak, sonra yalnz brakp, katliama terketmek...Bu ho- lamaya abalad...Gzden drd insanlar, intikam alanlar, in-
grlemez. Ayrca Sultan Abdlhamid dneminde Ermenistan'da klab yanllar vesaire...Ama hi olmazsa, ona itibarn iade edecek
olanlar, onun dneminden sonraki olaylarla kyaslandnda hi me- yeni bir eilim ortaya kyor. " (332)
sabesinde kalr.
SON SZ
Ailemin Sultanla olan ilikileri skyd. Sultan, bykbabam
Kral I. George ve Kralie Olga'nn dn vesilesiyle hediyeler II. Abdlhamid Han (rahmetullahi aleyh) 633 yllk Osmanl
gndermiti. Her yl Rusya'ya giderken istanbul'da duraklar ve Sul- devletinin en mstesna Sultanlarndan biri...Devletine, milletine ve
tan'la grrlerdi. Bir gn Sultan, o srada 20 yalarnda olan b- hatta dnya insanlna yapt hizmetleri arivlerde, eserlerde...Ta-
ykbabam Girit Valisi Prens George de Grece'den stanbul'a geldi- rafsz, insaf ehli yabanclarn dahi siyasetine, gzel ahlakna, mer-
ini bildiren telgraf alr. Saray muhafzlar eliinde bir saltanat hametine, sabrna, tevekklne, kuvvetli imanna hayran kald bir
arabas, bykbabam karlamaya gider. Gemiden inenler arasnda Padiah...Onun hayat srlarla dolu...Dile getirdiimiz sadece bir ka-
yanda bir ocuk da vardr. Bu ocuk valinin en gen erkek kar- ...Bu gzel srlan gelecek nesillerce daha da deilecek...Seven se-
dei bababm Christophe'dur. Babam Yldz Saray'na gtrlm ve viliyor,unutmayan unutulmuyor...II.Abdlhamid Han'da milletini
orada Sultan Abdlhamid ile ay imi. sevdi milleti de kendisini...Yllarca aleyhinde srp giden kampan-
yalara ramen gnllerden dmedi. O hep kalplerde "Veliyi kamil"
Abdlhamid'in gerek hayat, hayali yendi. Hereyden nce olarak kald ve yle de kalacak...Kadrosu olmayan ve hep evresi-
Abdlhamid bize ok yakn bir ahsiyet. ok sayda delilimiz var.
nin nankrlerle evrili bir devirde yalnz bana bir kahraman... 199
198 Hibir roman yazar bir tek kiinin etrafnda dnen bunca cinayet,
Dmanlarn afetti...Kendisine hyanet edenler, bedduasn alanlar
inklab, devlet darbesi ve drama uyduramaz. Abdlhamid'in hayat
gerekten de romaneks unsurlarla dolu. iflah olmad...

Kendimi bildim bileli gezerim. Bu gezilerimde ok ilgin bul- Ve evik vcudu, geni kalbiyle kucaklad devleti ancak 33
duum ahsiyetlerle karlanca, onlar hakknda dnme, yazma yl gtrebildi...Ondan sonras kendi ifadesiyle ancak 10 yl gt-
istei uyanr iimde. Bana Sultan Abdlhamid'den bahseden ilk ki- rld... O'n mstebidle itham edenler stanbul sokaklarn dara-
i bir Trk dostumdu. Daha sonra Yldz Saray'n gezdim. Buras alaryla donattlar... Kendi yandalarm dahi astlar...O'na sald-
yle biryerdi ki, Sultan hakknda sylenen her eyin yanl olduu- ranlar arkasndan at yaktlar. Kendisinden zr dilediler... te S-
na beni inandrd. Bu sarayda yaam byk bir insan bu ekilde ta- leyman Nazif, "filozof lakapl air Rza Tevfik ve Abdlhak Ha-
nnmamalyd. Saray dediim her byk bir park ve iinde irili mit...
ufakl villalar mevcut. Abdlhamid han, adeta evlerle alay ediyordu.
Gerek tutkular iekler ve kulard. "Tarih adn and zaman,
Sana hak verecek ey Koca Sultan,
ki yldr eser zerinde alyorum. e zemin asndan ok Bizdik utanmadan iftira eden,
zengin olan ABD'de baladm. Burada Osmanl mparatorluu'nun Asrn en siyasi padiahna!
fertleriyle tantm. Ardndan Trkiye'de aratrmalar yaptm. Btn Padiah hem zalim, hem deli dedik,
bu eyler, Abdlhamid'in bozulmu, yapay ve propaganda amal htilale kyam etmeli dedik,
imajnda gerei grmeme yardm ettiler. eytan ne dediyse, biz belli dedik,
altk fitnenin intibahna!
ok uzun sre Trk tarihiler ekol, Sultan Abdlhamid'i aa-
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
Divane sen deil, meer bizmiiz,
Bir rk iplie hlya dizmiiz,
Sade adi deil edepsizmiiz,
Tkrdk atalar- kblegahma!" (Rza Tevfik)
"Ka zamandr gelmiken yade biz,
te geldik senden istimdada biz,
ldrrler basarsak feryada biz,
Padiah'n hasret olduk eski istibdade biz" (Sleyman Nazif)
Ya Rabbi-i z'lcelal- eya Halike'i beer,
Senden gelr bu aleme madam hay beer,
Sultan Hamid-i adile takdir-i hayr kl,
Sultan Hamid'e malik memlk olan bu halk,
Hibir zamanda behyemez reh-ber-i dier. ( Abdlhak Hamid)
200
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
KAYNAKA
- apsh: erkez kabilesinden. Kafkasya'da domu ve stanbul'a gelerek
1839'da Abdlmecid Han'n h a n m l a r arasna girmitir. Kabri stanbul Yeni
Camii trbesindedir.
1-Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm)". Seluk Yaynlar,
istanbul 1984, s,22
2-Haslp. Woan "II. Abdlhamid" tercme; zeki Doan, Fener Yaynlan, 1998, s.51
3-Tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" M. Ahmet halit Kitaphanesi,
stanbul, 1933. s. 7-8
4-Vehbi, A l i "Sultan Abdlhamid (Siyasi Hatratm)3, Hareket Yay. stanbul,
1974, s. 193
5-Kololu, Orhan "Abdlhamid Gerei", Gr Yay. stanbul 1987, s.43
6-ztuna, Ylmaz "Sultan Abdlhamid", Trkiye Gazetesi, 23 Nisan 1991.
7-Okyar, Fethi " devirde Bir Adam", Tercman Yay. stanbul, 1980
8-Osmanl Tarihi ansiklopedisi, C:l, s.49
9-Ksakrek, Necip Fazl "ulu Hakan Abdlhamid Han", Toker Yaynlar, stanbul,
1970, s. 161-163
10- Osmanolu, Aye 3babam Sultan Abdlhamid 5Hatralarm)" s. 182
11- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 341
12-a.g.e, s. 36 201
13- ztiina, Ylmaz "Sultan Abdlhamid" Trkiye, 23 Nisan 1991 -^
14- Osmanl Tarihi Ansiklopedisi C:l, s.49
15- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 317
16- Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm)" s.34.
17- a.g.e, s.32
18-a.g.e, s.27
19- tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" s. 47
20- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam", s.65
21- Ksakrek, Necip Fazl "Ulul Hakan Abdlhamid Han", s. 327
22- Tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar", s. 17
23- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.329
24- a.g.e. s.332
25- Osmanolu, Aye "Babam Sultan abdlhamid (Hatralarm)" s.33
26- Tahsin paa, "Abdlhamid ve Yldz Hatralar", s. 356
27- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.181
28- Osmanolu. Aye "Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm)" s. 141
29- Ali sait Paa, "Saray Hatralar", Mnir Mat. stanbul, 1338, s.23
30- Ksakrek, NEcip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 189
31- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid (ahsiyeti ve Politikas)", Vatan
Yaynlar, ' stanbul, 1995, s. 142
32- Vehbi, A l i "Sultan Abdlhamid (Siyas Hatratm)" s. 104-105
33- Osmanolu, Aye "Babam sultan A b d l h a m i d (Hatralarm)", s. 116
34-a.g.e. s. 15-16
35- ke. Prof. Dr. Mim Kemal "Saraydaki Casus" 4. Bask, Hikmek Neriyat,
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
istanbul 1991. s.54
36- Osmanolu, Aye "Babam Sultan A b d l h a m i d (Hatralarm)" s.28
37- Ksakrek, Necvip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 317
38- Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm) s.30
39- Tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" s.20
40- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam", s. 57
41- Tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" s. 11
42- a.g.e. s. 12
43- Osmanolu, Aye "Babam Sultan A b d l h a m i d (Hatralarm)" s.31
44- a.g.e. s.31
45- a.g.e. s.42
46- a.g.e. s.180-181-182
47- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 462
48-a.g.e. s.361
49- Vehbi, ali "II. Abdlhamid, siyasi hatratm" s. 164
50-a.g.e. s. 162
51- Osmanolu, adiye "Hayatmn Ac ve Tatl Gnleri", Bedir Yaynevi, stanbul
1966, s.23
52- A l l Said Paa, "Saray Hatralar", s.33
53- Vehbi, Ali "II. Abdlyhamid, Say isi hatratm" s. 162
54- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 187
202 55- a -g- e - s-301
r~ 56- a.g.e. s.303
57- a.g.e. s. 307
58- a.g.e. s.359
59- Tarih ve Medeniyet, ubat 1995, s.25
60- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 361
61- Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, s.48
62- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.239
63- Nutku, Emrullah "Yakn Tarihimiz", 22 Mart 1962 Say: 4, s. 120
64- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s. 338-339-340
65- Osmanl Tarihi Ansiklopedisi c . l . s.41
66- Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm)" s.60
67- Osmanl Tarihi Ansiklopedisi c: 1. s.41
68-a.g.e. c: l s.50
69- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.291
70- Tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar", s.70
71- Hashp, Joan "II. Abdlhamid". s.226
72- ke, Mim Kemal "Saraydaki Casus", Hikmet Neriyat, s.64
73- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan A b d l h a m i d Han", s.223
74- a.g.e. s.225
75- a.g.e. s.227
76- a.g.e. s. 228
77- Kocaba, Sleyman "Sultan H. A b d l h a m i d " , s. 261
78- a.g.e. s.262
79- Kodaman, Bayram "Sultan I I . A b d l h a m d ' i n Dou Anadolu Politikas".
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
Orkun yy. stanbul 1983, s. 30
80- a.g.e. s.35-38
81- Kocaba, Sleyman "Sultan I I . A b d l h a m i d " s.264
82- a.g.e s.266
83- Hocaoalu,.Mehmet "Abdlhamid'in Muhtralar". Trkiye Mat. stanbul,
1989,8.127
84- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid" s. 287
85- Vehbi, Al "Abdlhamid, Sayisf Hatratm3. s. 182
86- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid", s.288-289
87- Vehbi, Ali "II. Abdlhamid, Siyasi Hatratm", s. 121,23.24,25
88- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid", s.292
89- Vehbi, A l i "II. Abdlhamid, siyasi hatratm" s.100
90- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.55.56,57,58-59
91- a.g.e. s.563
92- A l i Vehbi "II. Abdlhamid, Siyasi Hatratm", s. 100
93- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid ahsiyet ve Politikas" s.296
94- Hashp, Woan "II. Abdlhamid" s.96
95- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.313
96- Vehbi, Ali "II. Abdlhamid, Siyasi Hatratm" s. 196
97- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid ahsiyet ve politikas" s.296
98- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.63-64
99- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid ahsiyet ve politikas" s.298 203
100-a.g.e s.300
101- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam" s. 1 1 5 - 1 1 6
102- Vehbi. Al "11. Abdlhamid, Siyasi Hatratm" s. 176
J03- Kocaba, Sleyman "II. Abdlhamid ahsiyeti ve Politikas" s.313
104- Vehbi, Ali "II. Abdlhamid, siyasi hatratm" s.64
105-a.g.e. s. 102
106- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid HAn" s.549
107- Kocaba, Sleyman "II Abdlhamid ahsiyeti ve Politikas" s.313
108- a.g.e. s.314
109-a.g.e. s.317
110- Hocaolu, Mehmet, "Sultan Abdlhamid Han ve Muhtralar" s. 839-840
1 1 1 - Vehbi, A l i , "II. Abdlhamid siyasi hatratm" s.175
112- Kodaman. Bayram, "Abdlhamid Devri Eitim Sistemi" tken Yay. st. 1980
s.251-252
113- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam" s.81-82-83
114- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid ahsiyeti ve Politikas" s.319-320
115-a.g.e. s.320
116- ke, Mim Kemal, "II. Abdlhamid ve Dnemi "dal Neriyat, stanbul,
1983, s.69
117- Kocaba, Sleyman, "Sultan II. Abdlhamid ahsiyeti ve Politikas" s.321
118- ke, Mim Kemal, "II. Abdlhamid ve Dnemi" s.41
1-19-a.g.e s.85
120-a.g.e. s. 84
1 2 1 - Tahsin Pasa, " A b d l h a m i d ve Y l d z Hatrat3 s.85
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN
122- Kocaba, Sleyman "Sultan II. A b d l h a m i d ahsiyeti ve Politikas" s.204
123- ke, Mim Kemal "II. A b d l h a m i d ve Dnemi" s.43
124- Osmanolu, adiye "Hayatmn Ac ve Tatl Gnleri" s.29-
125- Kocaba, Sleyman "Sultan II. A b d l h a m i d ahsiyeti ve Politikas" s.205
126-a.g.e. s.205
127-a.g.e. s.206
128- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan A b d l h a m i d Han" s.244
129- Haslp, Joan "II. Abdlhamid" s.218-219
130- Ksarkrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han" s249
131-a.g.e. s.250
132-a.g.e249
133-a.g.e. s.253
134-a.g.e. s.256
135- Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid". s.55-56
136- Okyar. Fethi " Devirde Bir Adam" s.94-95
137- a.g.e. s.94-95-96-97-98-99
138- Ksakrek, Necip Fazl, "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.548
139- Osmanl Tarihi Ans. s.38-39-40
140- Ksakrek, Necip Fazl, "Ulu Hakan Abdlhamid Han" s.18
141- Dr. Philip H. Stoddard, "Tekilat- Mahsusa," ev: T. Demirel Arba Yay.
stanbul 1993, s.14
204 142- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid, ahsiyeti ve Politikas" s.251
-7- 143- a.g.e. s.242-243
144- De Grece, Michel "II. Abdlhamid Y l d z Srgn" ev: D. Baylad,
Milliyet Yay. fstanbul 1995, s. 180
145- Yeni Rehber Ansiklopedisi, C:4, s.308-309
146- Kocaba, Sleyman, "Sultan II. Abdlhamid" s.257
147- a.g.e. s.232
148- Vehbi, A l i "II Abdlhamid, Siyasi Hatratm" s. 166
149-a.g.e. 164-165
150- zcan, Azmi, "Panislamizm Osmanl Devleti Hindistan Mslmanlar ve
ngiltere,1877-1914",TDV. slam aratrmalar Merkezi, stanbul 1992, s!23-126
151- Kocaba, Sleyman, "Sultan II. Abdlhamid", s.237
152- Tarih ve Medeniyet, Ekim 1996, s43
153- Komatsu, Kaori, "Erturul Facias" Turhan Kitabevi, Ankara, 1992, s. 15-43
154- Ksakrek, Necip Fazl, "Ulu HAkan Abdlhamid Han", s.264
155- Okyar, Fethi, " Devirde Bir Adam3, slOl-102-103
156- Kocaba, Sleyman "I. Abdlhamid Han" s.240
157- Srma, .Sreyya "Birka Sahife Tarih". Selam Yay. Konya, 1988, s. 16
158- a.g.e. s.67
159- Kocaba, Sleyman "II. A b d l h a m i d Han" s.241
160-a.g.e. s241
1 6 1 - zcan. Azmi "Panislamizm, Osmanl Devleti Hindistan M s l m a n l a r ve
ngiltere I877-1914-" s.151
162- Martin. B.G. "Smrgecilie Kar A f r i k a ' d a Sut'i Direni". ev. F.
Tatholu, nsan Yay. stanbul. 1988. s. 18
Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar
163- Tarih ve Medeniyet. Ekim 1999. s.44
164- a.g.e. s.44
165- a.g.e. s.44
166- De Grece, Michel "I. A b d l h a m i d Y l d z Srgn" s. 188
167- Tarih ve Medeniyet, Ekim 1996, s.44
168- Kocaba, Sleyman "Sultan I. Abdlhamid". s.237
169- a.e.e. s.237
170- Tarih ve Medeniyet, Ekim 1996, s.44
1 7 1 - a . g . e . s.46
172- Eraslan, Cezrni "I. Abdlhamid Han ve slama Birlii" tken Yay.b stanbul
1992 s.217-218
173- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid" s.233
174- a.g.e s.236
175- Hocaolu, Mehmet "Abdlhamid'in M u h t r a l a r " s259
177- a.g.e. s^261
178- akir, Ziya "Yarm Asr Evvel Bizi dare Edenler" C: l, Anadolu Trk
Kitabevi, stanbul, 1943, s.98
179- Kocaba, Sleyman, "Sultan I. Abdlhamid", s.260
180- Ksakrek, Necip Fazl, "Ulu Hakan Abdlhamid Han" s.240
181-a.g.e. s.241
182- Ortayl, lber "Osmanl mparatorluu'da Alman Nfuzu" Kaynak Yay. stanbul,
1983,s.93 205
183- Kocaba, Sleyman "Sultan I . Abdlhamid" s.306
184-a.g.e. s.306
185- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.243
186- Tahsin Paa "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" s.28
187- Kocaba, Sleyman "Sultan I. Abdlhamid" s.309
188-a.g.e. s.309
189- Rt Pasa, Akabe Meselesi. Matbaa-i Amire stanbul, 1326. s. 137
19- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han", s.242-243
1 9 1 - T r k i y e Pazar, 10 Mays, y l : l , s : 1 3
192- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han" s.284
193-a.g.e. s.284
194- a.sj.e. s.284
195-a.g.e. s.286
196-a.g.e. s.288
197- de Grece, Michel "II. Abdlhamid Y l d z Srgn" s.23
198- akir, Zayi, "Abdlhamid'in Son Gnleri" ( A b d l h a m i d ' i n Selanik'teki
Muhafz Rasim bey'in hatralar) Anadolu Trk kitabevi. stanbul, 1943- s:228
199- Yem Rehber ansiklopedisi. C : l l , s.113
200- Vehbi, A l i , "II. Abdlhamid, Siyasi Hatratm" s.21 -22
201- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid" s.44
202- eref Abdurrahman. "Tarih Musahabeleri" Matbaa- A m i r e . stanbul.
I339.S.42
203- N u r i . Osman " A b d l h a m i d - i Sani ve Devr-i Saltanat". Batbaa-i Hayriye.
stanbul 1327, C:l. s: 165
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN Mehmet AYDIN II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar

204- De Grece. Mchel " I I . A b d l h a m i d Y l d / . Srgn3, s. 109-110 247- Rey. A. Reit "Grdklerim, yaptklarm 1890-1922" Trkiye Y a y n e v i ,
205- Mahmut C e l a l c t t i n Pasa. M i r ' a l - u H a k i k a t . C : l - l l. Haz. smet M i r o l u . stanbul. ' " 1945, s9
Bereket Yay. ' stanbul, 1983, s.20 248- Ksakrek Necip Fazl " U l u Hakan A b d l h a m i d Han" s.219
206- Vehbi, Ali "II. Abdlhamid, siyasi hatratm", s. 16 249- a.g.e. S.22
207- Trkgeldi, A l i Fuat Trkgeldi, "Mesail-i Mhimme-i Siyasiye" C: l T.T.K. 250- a.g.e. s.222
Yay. A n k a r a "l987, s. 17 25 i - Okyar Fethi " Devirde Bir Adam" s.78-79
208- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid" s.54 252- Tarih ve Medeniyet, Kasm 1996, Say: 32, s.23
209- Mahmut Celalettm Paa, " M r ' a l - H a k i k a t , C: 1 - 1 1 . s.97 253- a..d.s. 24
210- A l i Haydar Mithat, "Hatralarm" Gler Basmve, s t a n b u l , 1946, s.16 254- a.g.d.s. 24
2 1 1 - Vehbi, A l i "Abdlhamid, siyasi hatralarm" s. 41-42 255- a.g.d.s. 24
212- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid" s.57 256- a.g.d.s. 24
213- Vehbi, A l i "Abdlhamid, siyasi Hhatrlarm". s.23-24 257- a.g.d.s. 24
214- Mahmut Celalettm Pasa, "Mir'at- Hakikat. C MI", s.286 258- Osmanl Tarihi Ansiklopedisi c : l , s.42
215- Hocaolu, Mehmet, "Abdlhamid'in M u h t r a l a r " s.42 259- a.g.e. 42
216- Karal, Ord. Prof. Dr. Enver Ziya, "Osmanl Tarihi" C V I I I , s. 366 260- Tarih ve Medeniyet, Kasm 1996. Say: 32, s.27
217- Osmanolu, adiye " Hayatmn ac ve Tatl Gnleri" s. 107 2 6 1 - H e r z i Vol. III. S.1080
218- Kocaba, Sleyman, "Sultan II. Abdlhamid" s.70 262- Okyar, Fethi, " Devirde B i r Adam", s.20
219- Hocaolu. Mehmet. " Abdlhamid'in Muhtralar" s. 1 1 3 263- Tarih Medeniyet, Haziran 1999, Say: 63. s 21
220- a.g.e. s" 57 264-a.g.d.s. 21
221- Vehbi, Ali "Abdlhamid, Siyasi Hatratm" s. 107 265- a.g.d.s. 21
222- Kocaba, Sleyman, "Sultan II. Abdlhamid" s.80 266- Mim Kemala ke, Siyonizm ve F i l i s t i n Davas sh. 104. 105
206 223-a.g.e. s.80 267- Turan, Mustafa "31 Mart Facias" s.27-29 207
-^- 224-Yeni Rehber Ansiklopedisi, c 8, s. 110-111 268- Tarih ve Medeniyet, Haziran 1999, Say 63 s 18
225- Zia, Dr. Nasim, "Kbnb'n ngiltere'ye geii ve Ada'da Kurulan ngiliz 269- a.g.d. s.24
daresi" Trk Kltrn Art. Ens. Yay. Ankara 1975, s. 14-15 270- Avranm Galam de, "Trkler ve Yahudiler" s.93-94
226- Hocaolu, Mehmet, "abdlhamid'in Muhtralar", s.116 271- a.g.e. s.94
227- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han" s.335 272- a.g.e. s.41
228-a.g.e. s.35 l 273- Tarih ve Medeniyet, say:63, s.24
229- Tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" s. 48-49 274- a.g.e. s.24
230- a.g.e. s.66 275- Vehbi, A l i "II. Abdlhamid, Siyasi Hatratm" s.81-82
231- ke, Mim Kemal " II. Abdlhamid ve Dnemi", s.61 276- Kazm Karaberikir, "Cihan Harbi'ne neden girdir, nasl girdir, nasl idare
232- Kololu, Orhan "Abdlhamid Gerei" Gr. Yay. stanbul, 1987, s.356 ettik-" Tecelli Mat. stanbul 1937, s.95
233- Vehbi, A l i "Abdlhamid, siyasi hatralarm" s.50-51 277- de Grece, Michel "II. Abdlhamid Yldz Srgn" s.49
234- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han" s.357 278- Kocaba, Sleyman "Sultan I I . Abdlhamid" s.148
235- Tahsin Paa, "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" s. 50-51 279- Tarih ve Medeniyet, Haziran 1999, Say: 63 s 2?
236- a.g.e. s.55 280- a.g.d. s.22
237- Kocaba, Sleyman, "Sultan II. Abdlhamid" s.237 2 8 1 - ehsuvarolu, N. Bedii "Trk Ykselme Cemiyeti deal Kolu" stanbul
238- Tahsin Paa. "Abdlhamid ve Y l d z Hatralar" s. 1 1 - 1 2 1964, s.6-8
239- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han" s.318 282- Tarih ve Medeniyet, Haziran 1999, Say 63 s 22
240- Vehbi, A l i "Abdlhamid, siyasi hatralarm" s.81 283- a.g.d. s.23
241- a.g.e. s.61 284- Geni Bilgi in Angelo Lacovella'nn "II tranaolo E La Mezzaluna"
242- Celal N u r i . "tarih- stikbal" C : I . Yeni osmanl Mat. stanbul 1331, s.96 285- Tarih ve Medeniyet. Kasm 1996. Say: 63 s 24
243- Tahsin paa " A b d l h a m i d ve Y l d z H a t r a l a r " s.59 286- a.g.e. s.24
244- Kocaba. Sleyman "Sultanl. Abdlhamid". s. 1 1 8 287- Kocaba, Sleyman "Sultan H. Abdlhamid". s. 148
245- V e h b i . A l i "Abdlhamid. siyasi hatratn" s. 199 288- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam" s 28
246- Tahsin Pasa " A b d l h a m i d ve Y l d z H a t r a l a r " , s.32 289- a.c.e. s.28
 II. Abdlhamid Han'n Liderlik Srlar Mehmet AYDIN

290- Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid", s. 143

291-a.g.e. s. 145
292- a.g.e. s. 147
293- Ksakrek, Necip Fazl " U l u Hakan A b d l h a m i d Han" s.5 19-520
294- Okyar, Fethi, " Devirde Bir Adam" s.46
295- Osmanolu. Aye "Babam Sultan Abdlhamid". s. 155
296-a.g.e. s. 155
297- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam" s.58
298- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han. s.551
299- Osmanl Tarihi Ansiklopedisi. C: l s.45
300- Osmanolu, Aye, "Babam Sultan Abdlhamid", s. 174
301- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam" s.60
302- Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid". s. 175
303-a.g.e. s. 176
304-a.g.e. s.180
305- Okyar, Fethi " Devirde Bir Adam" s.61
306- a.g.e. s.63
307- a.g.e. s.68
308- a.g.e. s.64
309- KTsakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han, s.543-544
310- a.g.e. s.552
208 3 1 1 - Osmanolu. Aye "Babam Sultan Abdlhamid". s. 186
-^- 312- a.g.e. s.216-317
313-a.g.e. s.216
314-a.g.e. s.231
315-a.g.e. s.231
316-a.g.e. s.232
317- a.g.e. s.232
318- Okyar, Fethi, " Devirde Bir Adam" s. 121
319-a.g.e. s.74-75
320- Osmanolu, Aye "Babam Sultan Abdlhamid". s.237
321- Ksakrek, Necip Fazl "Ulu Hakan Abdlhamid Han. s.590
322- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid". s.225
323- Tahsin Paa. "Abdlhamid ve Yldz Hatrat" s.75
324- F. Woods, Henry, "Trkiye Anlan" ev: F. ker. M i l l i y e t Yay. stanbul,
1976, s. 123
325- Kocaba, Sleyman "Sultan II. Abdlhamid", s.225
326- nal, Mahmut Kemal, "Son Sadrazamlar" C. li Dergah Yay. stanbul, 1982,
s. 1285
327- Driault Edovard "ark Meselise" ev: N a f i z Muhtar Halil Ktaphanes.
stanbul, 1328, s.500
328- F. Woods. Henry, "Trkiye Anlan'' s. 123
329- Rey, A.Reit "Grdklerim, y a p t k l a r m 1890-1922". s.35-37
330- Okyar. Fethi. " Devirde Bir Adam" s.59
331- Osmanl Tarihi Ansiklopedisi. C: l, s.50
332- Tarih ve Medeniyet. ubat 1995. ayi 12. s.28