NORMAS

ORTOGRFICAS E
MORFOLXICAS DO
IDIOMA GALEGO
~
 NORMAS
ORTOGRFICAS E

MORFOLXICAS DO
IDIOMA GALEGO
~

INSTITUTO DA LINGUA GALEGA

 1 edicin, outubro 1982. 2 edicin, marzo 1983. 3 edicin, outubro 1983. 4 edicin,
outubro 1984. 5 edicin, agosto 1985. 6 edicin, agosto 1986. 7 edicin, outubro 1987.
8 edicin, outubro 1987. 9 edicin, outubro 1991. 10 edicin, outubro 1992. 11 edicin,
novembro 1993. 12 edicin, outubro 1994. 13 edicin revisada, maio 1995. 14 edicin, xanei- PRESENTACIN
ro 1996. 15 edicin, novembro 1996. 16 edicin. decembro 1997. 17 edicin, setembro 2000.
18 edicin revisada, decembro 2003. 19 edicin, febreiro 2004. 20 edicin, febreiro 2005.

A Lei de Normalizacin Lingstica (Lei 3/1983), na sa disposicin adicional,

recocelle Real Academia Galega o criterio de autoridade para establecer a nor-
mativa e ditaminar cal o uso correcto da lingua. Pdelle tamn a sa actualizacin e
revisin en funcin do proceso de normalizacin do uso do galego. A nosa Institucin,
atenta aos cambios que a sociedade demanda, cumpriu este mandato. Nesta lia
dbense interpretar as modificacins Norma levadas a cabo en 1995 e as efectuadas,
con maior profundidade, no ano 2003.
Para levar a cabo esta reforma, e como garanta de maior acerto, a Real Acade-
mia Galega nomeou unha Comisin de Estudo, integrada por catro acadmicos nume-
rarios, tres representantes dos Departamentos de Filoloxa Galega das tres
Universidades de Galicia e un representante do Instituto da Lingua Galega. A Comisin
estudou durante varios meses os cambios que, ao seu criterio, deberan introducirse na
normativa. Os resultados do traballo da Comisin foille presentado Real Academia
Galega, quen os aprobou na sesin plenaria celebrada o 12 de xullo de 2003.
REAL ACADEMIA GALEGA O modelo lingstico proposto basase fundamentalmente na lingua viva falada
INSTITUTO DA LINGUA GALEGA polo noso pobo, limpa dos elementos alleos que non son necesarios, tratan de seguir a
mellor tradicin histrica, buscan que nel se sinta representada a maiora dos falan-
tes, e procura ser coherente coas demais linguas de cultura.
Deseo e maquetacin: A busca da concordia lingstica explica que se introducisen aspectos asumibles
DESOOS doutras propostas normativas. Esta a razn da inclusin de solucins dobres, al-
gunhas das cales xa estaban presentes nas normas anteriores pero quizais non formula-
I.S.B.N.: 84-87987-51-6 das coa suficiente claridade.
Estamos seguros de que as Normas que hoxe presentamos, que non supoen cam-
Depsito Legal: VG-186-2005 bios radicais con respecto s anteriores, tern unha acollida social favorable e mesmo
entusiasta. Esperamos que sexan un punto de encontro para todos, o que nos permiti-
Imprime: r avanzar decididamente no proceso de normalizacin da nosa lingua.
Artes Grficas Vicus, S. A. L.
Ra Segovia, 19 - Vigo
XOS RAMN BARREIRO FERNNDEZ
Presidente da Real Academia Galega
 NOTA DCIMO TERCEIRA EDICIN

Hai xa case trece anos que se aprobou nunha sesin conxunta da Real Acade-
mia Galega e do Instituto da Lingua Galega a primeira edicin das Normas orto-
grficas e morfolxicas da lingua galega. Desde aquela as das institucins non
cesaron de realizar estudios cada vez mais profundos e documentados sobre a his-
toria e a realidade actual da nosa lingua. A esta altura pareceunos necesario facer un
exame pausado do texto normativo que nos levou fondo convencemento da sa
bondade, da sa solidez cientfica e da plena validez dos principios que o inspiran.
Non obstante, considermo-la conveniencia de realizar pequenas modificacins
puntuais, de reforzar algns dos argumentos e, sobre todo, de cubrir algunha lagoas que
presentaba a versin do ano 1982.
O resultado este texto, revisado, actualizado e ampliado, que foi aprobado polo
Consello Cientfico do Instituto da Lingua Galega o da 11 de novembro de 1994, e
pola Real Academia Galega en sesin extraordinaria do da 25 de febreiro de 1995.
 NOTA EDICIN DE 1982

As presentes normas constiten o acordo da Real Academia Galega e do Instituto

da Lingua Galega en materia de unificacin ortogrfica e morfolxica.
A comisin que elaborou a proposta, guiada polos principios expostos na intro-
duccin, tivo en conta as normas achegadas por cada unha das institucins, pero con-
siderou oportuno revisalas e amplialas en puntos insuficientemente tratados nas

respectivas normativas, as como incorporar outros que non foran nunca obxecto da
normativizacin.
A proposta foi aprobada nunha sesin conxunta da Real Academia Galega e do
Instituto da Lingua Galega o 3 de xullo de 1982.
 INTRODUCIN

A elaboracin das presentes Normas ortogrficas e morfolxicas do

idioma galego fxose atendendo aos seguintes principios:

1. A lingua normativa ten que estar ao servizo da cultura dun pobo

real e concreto, e por tanto ha de ser necesariamente continuadora da lin-
gua falada pola comunidade e ha de achegarse canto sexa posible a ela, a
fin de enraizar sobre bases seguras e vivas. Agora ben, para que estas
bases sexan efectivamente slidas, a norma debe acoller un galego fiel a
si mesmo e limpo de canto de alleo innecesario hai incrustado na fala viva
pola presin do casteln. dicir, a lingua comn debe ser o mis galega
posible, establecida sen sometementos nin dependencias, con atencin
escrupulosa estrutura e caractersticas lingsticas do galego.

2. O galego normativo ten que ser o vehculo expresivo comn e

vlido para todo o pobo galego, voz apta e dispoible para as sas
manifestacins tanto escritas coma orais, tanto artsticas coma utilita-
rias. Consecuentemente, o galego comn non pode basearse nun nico
dialecto, senn que debe prestar atencin preferentemente extensin
xeogrfica e demogrfica das formas para seleccionar as normativas.
Ha de ser, pois, supradialectal e lograr que o maior nmero posible de
falantes galegos se identifiquen coas solucins acordadas.

3. O galego comn debe seguir as boas tradicins da antiga lingua

galega que sexan compatibles coa maneira de ser moderna da lingua, de
xeito que as formas tradicionais sexan preferidas s mis innovadoras e
evolucionadas. Debe recoecer tamn a sa propia literatura e cultura
mis recentes, emparentando as con todos os escritores anteriores e
aceptando solucins xa consagradas polo uso.

11
 4. As escollas normativas deben ser harmnicas coas das outras lin-
guas, especialmente coas romances en xeral e coa portuguesa en parti-
cular, evitando que o galego adopte solucins insolidarias e unilaterais
naqueles aspectos comns a todas elas. Para o arrequecemento do lxi-
co culto, nomeadamente no referido aos mbitos cientfico e tcnico, o
portugus ser considerado recurso fundamental, sempre que esta adop-
cin non for contraria s caractersticas estruturais do galego. As esco-
llas deben decidirse de acordo cun criterio de coherencia interna, a fin de
que o galego comn non resulte arbitrario e incongruente.
Unha lingua comn asentada na fala, mais depurada de castelanis-
mos, supradialectal, enraizada na tradicin, coherente e harmnica coas
demais linguas de cultura, esixe:
Para aqueles casos en que se ofrecen varias posibilidades, indepen-
dentemente de que estas estean na fala ou en usos escritos ou sexan xa
de uso xeral, o texto destas Normas vai acompaado de notas, impresas
en letra mis mida. Estas notas tratan de explicar as razns que moti-
van as propostas normativas, que se apoian, por outra parte, nos princi-
pios anteriormente expostos de maneira xerrquica. Nalgn caso moi
concreto, debido presenza forte e tradicional de certas solucins, ofr-
cese provisoriamente a posibilidade de optar entre unha ou outra pro-
posta normativa, por mis que unha das alternativas apareza presentada
como prioritaria. As propias Normas foron redactadas escollendo, de
entre as dobres alternativas, aquelas opcins que pareceron mis reco-
mendables.

1. Exclur o diferencialismo radical porque, anda querendo ser unha

postura de defensa fronte ao casteln, manifesta de feito unha posicin
dependente e dominada con respecto a esta lingua. Han de exclurse, con
maior razn, solucins diferencialistas que s sexan falsas analoxas e
vulgarismos.

2. Exclur tamn a evasin cara lingua medieval: formas definiti-

vamente mortas e arcaicas non deben suplantar outras vivas e galegas.

3. Valorar a contribucin do portugus peninsular e brasileiro, mais

exclur solucins que, anda sendo apropiadas para esa lingua, sexan
contrarias estrutura lingstica do galego. O punto de partida e de che-
gada en calquera escolla normativa ha de ser sempre o galego.

~~~

12 13
 1. O ALFABETO

O alfabeto galego moderno componse das seguintes letras; xunto

coa letra e co nome dse a pronuncia mis representativa:

LETRA NOME PRONUNCIA

a a [a]
b be [b]
c ce [T] (ou [s]), [k]
d de [d]
e e [e], [E]
f efe [f]
g gue [g] (ou [h])
h hache - (cero)
i i [i]
l ele [l]
m eme [m]
n ene [n]
ee []
o o [o], [O]
p pe [p]
q que [k]
r erre [|], [r]
s ese [s]
t te [t]
u u [u]
v uve [b]
x xe [S], [ks]
z zeta [T] (ou [s])

15
 Na ortografa galega moderna utilzanse tamn os seguintes dgrafos Paralelamente, o g latino pronuncibase [g] ante calquera vogal:
que representan un nico fonema: GALLUM [gallum], GELARE [gela|e]. Nas linguas romnicas consrvase como
[g] ante a, o, u, pero ante e, i transformouse en [dZ] e despois en [Z] na poca
DGRAFO NOME PRONUNCIA antiga: gear [dZe"ar] > [Ze"ar]. Na actualidade o [Z] medieval enxordeceu en
ch ce hache [tS] [S], conflundo, deste modo, co [S] procedente doutras orixes. Entn o nome
gu gue u [g] (ou []) da letra latina ge [ge], anda que non est documentado de modo ininterrom-
ll ele dobre [] (ou [J-]) pido, debeu de pasar, entre outras etapas, polas de [dZe] e [Ze]. En galego
nh ene hache [N] moderno o esperado sera [Se], mais resulta incongruente nomear unha letra
qu que u [k] cun son consonntico que non representa nunca o g na grafa galega moder-
rr erre dobre [r] na. Por iso preferible designala co nome gue, adecundolle o soletreo
pronunciacin.
Os nomes romnicos das letras proceden, en xeral, do latn. Os elementos
consonnticos do alfabeto romano soletrebanse, despois de Varrn, e en moi- O h latino chambase ha, pronunciado [ha] mentres o latn tivo aspira-
tos casos xa antes, apoiando o son da letra nun e anterior (cando a consoante era cin, e aha, pronunciado [aka] ou [akka] (cf. NIHIL > nichil > aniquilar); de
fricativa ou lquida: ef, el, em, er, es) ou posterior (cando a consoante era oclu- acca resultou o italiano acca e o francs ache (mis tarde hache porque pare-
siva: be, ce [ke:], de, ge [ge:], pe, te). Para o son oclusivo velar xordo haba cera incongruente que a letra non figurase no seu nome); do francs pasou
tamn unha letra grega, k, que se chamaba ka porque as era a primeira slaba o nome da letra a outras linguas, entre elas a nosa; o nome portugus ag for-
do seu nome grego (kappa). Tamn haba unha letra q, que apareca sempre en mouse a partir de aha [a"ha], con substitucin do son aspirado polo gutural
combinacin con u para indicar que se pronunciaba [kw], e de a o seu nome mis prximo.
latino ku e romance cu, que se mudou en que por razns eufemsticas. Todos
estes nomes mantense en galego con algunha adecuacin ocasional: ef > efe, A letra z non exista no alfabeto romano; foi introducida no latn para
em > eme (porque o galego non tolera palabras rematadas en -f ou -m) e tamn representar o son [dz] dos prstamos gregos (baptizare) e mis tarde foi adop-
ele, ene, erre, ese (por solidariedade). tada para o son romnico [dz] procedente das sonorizacins e asibilacins de
C + e, i (fazer, juizo) e doutras similares; este son [dz] pasou a [s] ou [T] no
O c latino pronuncibase [k] en calquera posicin: COLLUM [kollum], galego moderno.
CERAM [ke:ram]. Nas linguas romnicas occidentais, includa a galega, con-
servouse como [k] ante a, o, u, pero ante e, i transformouse en [ts] no gale- Un caso especial o do x. Esta letra chambase en latn eks ou iks, pero
go antigo: cinco ["tsiNko], cera ["tse|a]. No galego moderno resolveuse en [T] ningunha lingua romnica conserva derivados patrimoniais procedentes
(ou [s] nas reas seseantes): cinco ["TiNko], cera ["Te|a] (ou ["siNko], ["se|a]). daquelas denominacins. No seu lugar aparece o cultismo (mis ou menos
Por iso, anda que non hai documentacin ininterrompida do nome desta adecuado) ou ben unha denominacin nova acorde coa pronuncia. Conse-
letra, verosmil pensar que o nome latino [ke] fose cambiando sucesiva- cuentemente, en galego poderiamos chamarlle ex [eks] ou ix [iks] (adoptando
mente a sa pronuncia en [tse] e mis tarde en [se] ou [Te] (por non citar o cultismo) ou ben xe [Se], segundo o modelo be, de etc., tomando para o sole-
outros estadios intermedios), segundo o C + e, i a transformndose en [ts] e treo o seu son mis comn. Esta segunda solucin a mis axeitada, sen pre-
[s] ou [T]. xuzo de que o cultismo poida tamn ser usado para referirse pronuncia [ks]
dos cultismos.

16 17
 En latn empregbase un mesmo grafema para o son voclico [u] e o
semiconsonntico [w]: sub [sub], auis [awis]. Posteriormente [w] converteuse
en [B] (["aBe]) e mis tarde en varias linguas en [v] (['ave]); pero non haba nin-
gunha letra especfica que permitise distinguir este novo son do son voclico
[u]: tanto se escriba u en tua coma en uoluer; para diferenciar o u voclico do
consonntico chamuselle ao ltimo u ve e mis tarde uve. A partir do Rena-
cemento difundiuse o hbito de representar o u consonntico por v e desa
maneira quedou salvada a ambigidade grfica do u medieval.
Ademais destas letras sanse tamn outros signos, como j (iota),
(cedilla), k (ka), w (uve dobre) ou y (y grego), que aparecen tanto en
palabras tomadas doutros idiomas (Jefferson, Ea de Queirs, Kant, kan-
tiano, Darwin, darwinismo, wagneriano, byroniano etc.) coma, nalgns
casos, en textos galegos medievais.
1.1. A GRAFA B E V
O b e o v representan un son nico. O galego non ten un son labio-
dental fricativo [v], distinto de [b] e [B], como teen o francs ou o por-
tugus. Nestas linguas a grafa actual depende da pronuncia: escrbese b
cando bilabial (port. bala, saber, receber, bico, besta, branco; fr. boire,
bec, bte, blanc) e v cando labiodental (port. vala, dever, vinho, viver,
povo, cavalo; fr. voire, devoir, vin, vivre, cheval). No galego moderno,
como non hai distincin fonolxica, tndese distincin grfica confor-
me etimoloxa (saber, recibir, gabin, goberno, billa, marabilla, mbil,
autombil, bolboreta, bico, besta, branco, deber, pobo, cabalo, cantaba-
mos, bidueiro, ribeira..., pero vio, vivir, av, avoa, varrer, vasoira,
verza, voda, vulto, covarde, esvelto, gravar, avogado...).
No galego medieval as grafas b e u (consonntico) non eran arbitrarias; a
cada unha delas correspondalle unha pronuncia e unha etimoloxa diferentes: b
procede de -P-, B- e -BB- latinos (saber, boca, abade) e u de V-, -V-, -B-, -F- e
-PH- latinos (uio, leuar, caualo, devesa, Estevo). Estas grafas concordan mis
ou menos coas que perviven anda hoxe nalgns idiomas como o francs e o por-
18
tugus; pero nestas das linguas o v labiodental e por iso practicaron sempre a
distincin grfica entre b/v; en galego, como en casteln, en cataln (en xeral),
en gascn ou en vasco, parece que nunca houbo labiodental. Posiblemente
houbo primeiro unha diferenza entre o fonema /b/, bilabial oclusivo (representa-
do graficamente por b), e /B/, bilabial fricativo (representado graficamente por
v); esta oposicin medieval (calquera que fose o trazo pertinente da correlacin)
posteriormente desfonoloxizouse. Coa perda desta oposicin as grafas b e v
representaban un fonema nico, que se realiza como [b] ou [B] segundo o con-
texto, en distribucin complementaria: bilabial oclusivo en posicin inicial ou
tras nasal e fricativo noutras posicins. Por esta circunstancia xa nos textos gale-
gos medievais aparecen grafas erradas (b por v as mis das veces). Desde o
sculo XV aumentan estas confusins; modernamente eliminouse a distincin
grfica medieval por ser irrelevante, restitundose unha grafa etimolxica: b
cando a palabra latina tia B, BB ou -P- e v cando tia V, -F- e -PH-.
1.2. AS GRAFAS C, QU E Z
As grafas c, qu e z presentan usos especficos. sase z para repre-
sentar [T] (ou [s] no galego seseante) ante a, o, u (zapato, cazar, zoco,
cazo, zurrichar, azul), qu para representar [k] ante e, i (queixo, pequeno,
quilo, mquina), c co valor de [k] ante a, o, u (caro, macaco, contra,
pouco, cunca, bicudo) e de [T] (ou [s] no galego seseante) ante e, i
(cento, cocer, cinco, tecido). Polo tanto, as grafas son: ca, que, qui, co,
cu e za, ce, ci, zo, zu.
1.3. A GRAFA G
As grafas g e gu son complementarias: ante e, i sase gu (guerra,
guiso); no resto dos casos sase g (gando, gomo, gume, grolo, ignorar,
glosa, tuareg).
Para explicitar a pronunciacin con gheada utilzase o dgrafo gh (ghato,
ghicho, amigho).
19
 1.4. A GRAFA H
O h un signo ortogrfico sen valor fontico, pero mantense na gra-
fa, tanto en posicin inicial coma en interior ou final de palabra (horta,
prohibir, oh, ah).
Na lingua medieval eliminbase o h en moitas palabras que na sa orixe
o tian, e por iso atopamos grafas como ome, auer, orta, oje, ora, omildade
etc. (ao lado de home, humildade etc.); noutras, en troques, aparece un h non
etimolxico (hermida, hermo, ao lado de ermida, ermo). Desde a poca rena-
centista as linguas romnicas de cultura reformaron as sas ortografas en dife-
rentes etapas, sobre todo no sculo XVIII, con tendencia xeral a reproducir a
situacin latina; por causas coecidas o galego non participou no seu momen-
to da citada reforma, mais non parece conveniente apartalo neste punto da
solucin xeral nas outras linguas irms.
Mantense o h en haber, home, horta, herba, harmona e en cantas
palabras o tivesen etimoloxicamente, coa excepcin dalgns casos de
non reposicin como Espaa ou Xon; en troques, escrbense sen h pala-
bras como ermida, ermo, irmn, ola (interx.), ombro, orfo, so ou ovo,
que non o tian en latn. Esta fidelidade etimoloxa mantense tanto co
h inicial coma co medial.
En posicin interior de palabra o portugus adoptou unha dobre solucin:
na maior parte dos casos eliminou o h intervoclico (coabitar, desonrar, inu-
mano etc.); noutros manteno unindo os prefixos cun guin (pr-histrico,
extra-humano, pan-helnico). Esta dobre solucin, insolidaria coa seguida
polas outras linguas, explcase pola relativa frecuencia con que se dara a
secuencia nh, dgrafo que en portugus representa o son [], co conseguinte
erro de lectura en palabras como anhelar, inhspito, inhumano etc. Por iso, o
portugus eliminou o h tras n, e por extensin en todos os outros casos. Esta
eliminacin non ten razn de ser en galego, que non representa con nh o cita-
do son; desta maneira pdese manter coherentemente unha grafa etimolxica
en todos os casos: humano e inhumano, hbil e inhbil, herdeiro e coherdeiro,
honrar e deshonrar etc. Debe terse en conta ademais que a pronuncia da nasal
de anhelar, inhspito etc. xeralmente velar [N], polo que a grafa conse-
cuente coa adoptada para este son (unha, algunha etc.).
20
1.5. AS GRAFAS LL E
As consoantes palatais // e // represntanse, respectivamente,
por ll e .
Tendo en conta que a grafa romnica se forma a partir da latina e que
moitas palabras romnicas son de etimoloxa transparente, os escribas medie-
vais, alfabetizados en latn, adoptaban as letras do alfabeto romano para a
representacin dos sons romnicos correspondentes aos latinos. Pero as con-
soantes palatais presentan un problema especial, porque o latn, mesmo o latn
medieval, as ignoraba, e as que xorden nas linguas romnicas teen, en xeral,
orixe mltipla. Isto o que sucede co // e co //. O // galego resulta da pala-
talizacin de L nos grupos latinos LI + vogal (FILIUM > fillo), LLI + vogal
(ALLIUM > allo), LLE + vogal (MALLEUM > mallo), -LL- + - final de palabra
(MARCELLI > Marcelle), e tamn dos grupos romances C'L, G'L, T'L e B'L (OCU-
LUM > oclu > ollo, TEGULAM > tegla > tella, SITULAM > sitla > sella, TRIBULUM
> triblu > trillo). O // procede da palatalizacin de N nos seguintes grupos:
NI+ vogal (SENIOREM > seor), NE + vogal (VINEAM > via), MNI + vogal (SOM-
NIARE > soar), LNE + vogal (BALNEUM > bao), -GN- (LIGNA > lea); tamn
acaba reaparecendo como // nas secuencias -INU, -INA > -io, -ia (VINUM >
v)o > vio, GALLINAM > gal)a > galia). Isto o que provoca na scripta arcai-
ca (latinizante) certa vacilacin de letras: l, ll (e ocasionalmente li) para //
(filo, fillo, filio) e n, nn, (e ocasionalmente ni, nni) para // (senor, sennor
etc.). Anda as, esta vacilacin sera tolerable se non houbese tamn fonemas
non palatais que precisasen daquelas letras; pero estes fonemas tamn os
haba: eran o /l/ explosivo, procedente de LL, e o /n/ explosivo, procedente de
NN, que se representaban tamn por l e por n (ela, pano) ou, conforme eti-
moloxa, por ll e por nn (ella, panno). Haba ademais as secuencias [li], [ni],
[lj] e [nj], romances ou en cultismos, grafadas normalmente como li e ni (valia,
folia, capelania, animalia, armenio); e haba tamn [i] e [i], grafados, nor-
malmente, li ou lli, ni ou nni (collia, grunnia).
Esta scripta en que non se fai discriminacin grfica entre /l/ e // nin entre
/n/ e //, baseada na etimoloxa (con abundancia de solucins ultracorrectas),
dura en territorio galego ata o sculo XIV. Isto significa que as grafas ll ~ l e
21
 nn ~ n tanto podan representar un son alveolar (coitello ~ coitelo, castello ~
castelo, fallar ~ falar, anno ~ ano, donna ~ dona, enganno ~ engano) coma
palatal (fillo ~ filo, batalla ~ batala, consello ~ conselo, sanna ~ saa ~
sana, sennor ~ seor ~ senor). En territorio portugus suceda o mesmo,
mais aqu empezaron a usarse desde o reinado de Afonso III (1248-1279) lh
e nh (tomadas da lingua de oc), co valor especfico de // e //; desta manei-
ra quedaban reservados l e n (ou mesmo ll e nn) para /l/ e /n/. Esta reforma
ortogrfica debida a Afonso III de Portugal case descoecida nos docu-
mentos medievais galegos, que a partir do sculo XIV tenden a especializar
l e n para os fonemas alveolares e ll e nn (ou a sa forma abreviada ) para
os fonemas palatais. Xa queda advertido que ll e nn eran meros grafemas sen
mis motivacin ca a etimolxica (e non sempre, porque haba moitas pala-
bras que se grafaban con ll e nn de modo ultracorrecto); deste xeito queda-
ban dispoibles para seren utilizados co valor especializado de // e //.
Estas grafas foron as utilizadas de forma practicamente unnime na tradi-
cin escrita galega ata hoxe.
Un caso paralelo ao do galego para a representacin do // o do francs,
anda que nesta lingua acabou triunfando a grafa ill (conseiller); con todo, hai
ll tras i (fille).
1.6. O N E O M IMPLOSIVOS
Cando unha consoante nasal est en posicin implosiva, grfase
como m se lle segue b ou p dentro da mesma palabra, e como n en todos
os demais casos: camba, ambos, campo, tempo; pero non bebe, nin pode,
convn, inverno, ensinar, condenada, inmigrante, comunmente, algun
etc. En cultismos e prstamos o m pode aparecer tamn en posicin final
e diante doutras consoantes: lbum, amnesia.
A excepcin introducida en caso de seguir p ou b dbese a unha repo-
sicin latinizante, que vn sendo aceptada de forma unnime por todas as
linguas irms.
22
Na lingua medieval, calquera consoante nasal implosiva, final de palabra
ou non, poda aparecer representada por medio de n, m ou un til sobre a vogal
precedente: non, nom ou n. A frecuencia de cada unha destas posibilidades
vara duns textos a outros, anda que a terceira parece que era a preferida; nta-
se tamn que non era totalmente indiferente para a grafa que a slaba trabada
por nasal fose final de palabra ou non, pois m raro en slaba medial. As tres
posibilidades eran usadas indiferentemente, sen unha regra que condicionase o
emprego dunha ou outra: tenpo, emsselado, cpo.
En galego moderno, a realizacin fontica desta consoante en posicin
anteconsonntica, medial ou final, velar, pero pode asimilar o seu punto de
articulacin ao da consoante seguinte. En final de palabra, en posicin ante-
voclica, realzase como velar [N], de non ser cando seguen as formas o, a, os,
as do pronome ou do artigo a unha forma verbal ou s palabras quen, algun,
ningun, ben, non, tamn, sen e nin; neste caso o -n realzase como alveolar
(vide 14.1 e 17.2.2).
A grafa que se propn vn esixida polas razns que se acaban de sinalar.
Tamn a esixen as relacins morfofonticas existentes dentro dunha familia
lxica: len, leonino; san, santa; pan, panificar; irmn, irmandade; san, sani-
dade, sanitario, sanatorio... Mesmo nos femininos reaparece o n alveolar:
lacazn, lacazana. Esta , ademais, a representacin tradicional nas outras lin-
guas romnicas, que seguen neste punto un criterio etimolxico. Destas apr-
tase o portugus, que non ten unha consoante nasal en posicin final, senn
unha vogal nasal; esta nasalidade represntase por un -m ou por un til: canta-
ram [k)n"ta|)w], cantaro [k)nta"|)w)], l [l)], assim [a"si], me [m)j], bem
[b)j]; nas poucas palabras eruditas en que efectivamente se trata dunha conso-
ante represntana con -n: regmen [r"Zimn].
1.7. A GRAFA NH
O dgrafo nh representa a consoante nasal velar en posicin interior
antevoclica: unha, algunha, ningunha.
23
 Este son non exista en posicin intervoclica en latn nin na lingua medie-
val; por iso carece de representacin antiga. Os primeiros textos da poca moder-
na vacilan entre ua, umha, un a, un ha, unha etc., mais axia se impuxo -nh- como
forma nica, mantida como tal pola tradicin escrita moderna ata a actualidade.
1.8. AS GRAFAS R E RR
Escrbese sempre r en posicin inicial de palabra, en posicin final
de slaba e cando segue a outra consoante (rei, cortar, outro, tres, xenro,
honra). En posicin intervoclica hai oposicin /|/ e /r/, que se traduce
graficamente por r/rr (caro / carro, fero / ferro). Cando a unha palabra
que comeza por r se lle antepn outra ou un prefixo rematados en vogal,
non separados dela por guin, hai que duplicar a consoante: rtmico /
monorrtmico, rogativa / prerrogativa, redor / arredor, rei / vicerrei,
romnico / iberorromnico.
1.9. A GRAFA X
O grafema x ten mis dun valor en galego moderno: nas palabras patri-
moniais pronnciase prepalatal fricativo xordo (eixe, madeixa, xente,
xaneiro); nos cultismos conserva o valor latino de [ks] (sexo, taxativo). Pero
a tendencia normal da lingua pronunciar nestes casos [s] (aproximar,
exame, xito etc.), especialmente cando vai en posicin implosiva (exterior,
externo). Para a adaptacin grfica de palabras cultas con x [ks], vide 8.7.
A grafa moderna non corresponde medieval. O galego arcaico tia un
son prepalatal fricativo sonoro, [Z], representado por g ou j (gesta, geada,
gente, janeiro, hoje, beijo), e un son prepalatal fricativo xordo [S], representa-
do por x (coxo, eixe, feixe, dixo, peixe, caixa, queixa, baixar). A diferenza do
portugus, do cataln, do francs ou do italiano, que conservan os sons sono-
ros e teen que os diferenciar graficamente dos xordos maneira medieval, o
galego eliminou o son sonoro desde fins da Idade Media, polo que se fixo
innecesaria a dobre grafa, pois a pronuncia sempre [S]. Por iso debemos
escribir da mesma maneira xente, xaneiro, xesta, hoxe, xeada e coxo, eixe,
feixe, dixo, peixe, caixa, queixa etc.
24
2. A ACENTUACIN
2.1. O ACENTO GRFICO
Unhas regras de acentuacin deben permitir recoecer a slaba tni-
ca en todos os casos, ser facilmente memorizables e esixir un uso mni-
mo de acentos grficos.
No galego s se usa un tipo de acento grfico, o agudo ().
Noutras linguas sanse outros tipos de acento grfico (`,^) para marcar a
tonicidade e ao mesmo tempo indicar o timbre das vogais e, o. Seguindo esta
prctica, tamn se podera marcar en galego a diferenza entre vogal aberta e
pechada por medio dun acento naqueles casos en que conforme s regras de
acentuacin debesen levalo (revs con e aberto e burgus con e pechado, por-
tuguesa, ou ben revs/burgus, como en cataln e francs). Pero isto non nos
traera a solucin para a indicacin das vogais abertas e pechadas, porque a
maiora das palabras con e, o aberto non levan acento grfico segundo as
regras de acentuacin propostas, e por iso s unha cantidade mnima destas
palabras se beneficiara da distincin entre das clases de acento. Por outra
banda, en galego non son raras as palabras que non presentan vogal aberta ou
pechada de maneira uniforme en todo o territorio.
Tense tamn usado o acento circunflexo ou o grave para marcar a contrac-
cin de a + a(s), a + o(s): , ; , ; desta maneira, segundo os partidarios desta
prctica, o acento agudo quedara reservado para indicar tonicidade, e os outros
para indicar contraccins de a + a, a + o. Pero dado que a funcin do acento
diacrtica, dicir, vale para axudar a distinguir das palabras que se escriben
igual, esta misin realzaa perfectamente o acento agudo tamn nos casos de con-
traccin: , (fronte a a, preposicin ou artigo, e o, artigo); isto sen contar con
que as contraccins , en galego se realizan foneticamente como tnicas.
25
 2.2. PALABRAS AGUDAS
As palabras agudas ou oxtonas acentanse graficamente cando son
polislabas e rematan en vogal, en vogal + n, en vogal + s ou en vogal +
ns: maz, caf, al, tiriz, calac, irmn, algun, ningun, latn, corazn,
algn, ningn, mazs, cafs, cadrs, tirizs, calacs, irmns, refns,
latns, corazns, algns, comns.
Segundo o criterio de mxima economa de acentos grficos, podera pen-
sarse en prescindir de acento en palabras rematadas en -, -, -n, -n, -n e -
ns, por seren moito mis abundantes ca as graves, pero o criterio da
simplicidade das regras aconsella non introducir excepcins.
Non se acentan cando son monoslabas nin cando acaban en diton-
go decrecente (seguido ou non de n ou s) ou noutra consoante que non
sexa -n ou -s. As: xa, la, fe, di, si, cu, Xan, can, len, din, don, fun, tres,
amei, amou, seguiu, recibiu, colleu, ademais, capitais, papeis, espaois,
azuis, capital, papel, cantar, nariz, arroz.
Para a acentuacin de i, u en hiato, vxase 2.5.
2.3. PALABRAS GRAVES
Levan acento grfico as palabras graves ou paroxtonas cando rema-
tan en consoante distinta de -n ou -s e en grupos consonnticos distintos
de -ns. As: mbil, carcter, alfrez, frceps, bceps, Flix, clmax.
Tamn se acentan as palabras graves con ditongo decrecente na ltima
slaba: ambeis.
En consecuencia, non se acentan as palabras graves rematadas en
vogal, vogal + n, vogal + s ou vogal + ns. As: canta, cantara; cantan,
cantaran; cantas, cantaras, lapis; canons, colons, dolmens.
Para a acentuacin de i, u en hiato, vxase 2.5.
26
2.4. PALABRAS ESDRXULAS
As palabras esdrxulas ou proparoxtonas levan sempre acento gr-
fico: brbaro, mgoa, tpedo, tnico, tnica.
2.5. ACENTUACIN DE I, U EN HIATO
Con independencia do establecido nas epgrafes precedentes, as
vogais i, u tnicas acentanse graficamente cando van inmediatamente
antes ou despois dunha vogal tona, para indicar que ambas as vogais
pertencen a slabas distintas e que, polo tanto, non forman ditongo. As:
acento, anda, bal, cada, Combra, constituu, egosmo, mido, moa,
prexuzo, raa, raz, roa, rudo, saa, san, sar, sa, traa, ta, xuzo
etc. Para os efectos de indicar que non forman ditongo coa anterior, as
vogais i, u tnicas non se acentan graficamente cando entre estas e a
tona aparece o grafema h: prohibo.
Tamn cabera pensar en adoptar para estes casos o sistema de acentua-
cin do portugus, que nos levara a non marcar a vogal tnica en recua
reca ou en sabia saba (en troques, si en pas), e, consecuentemente, a
acentuar rcua recua ou sbia sabia (mais non saia).
Esa regra presenta, porn, algns inconvenientes. Acentuar sbia supn
considerar proparoxtonas as palabras deste tipo, cousa que resulta discutible,
pois tan grave sabia como saia, independentemente de que a secuencia -ia vaia
nun caso precedida de consoante e no outro precedida de vogal. As pois, se tanto
saia como sabia son palabras paroxtonas, non semella xustificable dispensarlles
un tratamento distinto, sobre todo tendo en conta que isto nos levara a incorrer
nunha nova incoherencia, a de acentuar caa mais non valia vala.
Polo demais, sendo necesario, conforme se dixo antes, acentuar grafica-
mente Araxo, cafena, egosmo, pas etc., empregando o acento para indicar
que a vogal con el marcada silbica, non hai razn ningunha que aconselle
non facelo tamn nos casos de haba, Mara, ro etc.
27
 Quere isto dicir que, se non levan acento grfico, as vogais i, u tnicas 2.7. CASOS ESPECIAIS DE ACENTUACIN
forman ditongo crecente ou decrecente coa vogal que as segue ou que as pre-
cede: bilingismo, lingista, puido, partiu, seguiu. 2.7.1. O ACENTO DIACRTICO

Utilzase o acento grfico con funcin diacrtica para distinguir das

2.6. ACENTUACIN DOS ESTRANXEIRISMOS palabras que teen a mesma forma na escrita, pero que se diferencian por-
que a vogal tnica ten distinto timbre ou porque unha palabra tnica e
As palabras estranxeiras de circulacin corrente, anda que non estean a outra tona (pla/pola, d/da). En moitos casos non necesario facer
plenamente adaptadas ao galego, seguen as regras de acentuacin enun- diferenzas grficas, porque o significado das palabras resulta claro ao
ciadas anteriormente. As: apareceren en contextos diferentes: el colle (o aberto), colle ti (o pecha-
do), el mete (e aberto), mete ti (e pechado) etc. Outras veces pode haber
Palabras agudas: autobs, igl, obs, organd, popurr, pur, ralen- confusins e por iso cmpre poerlle acento a unha das das formas
t, tab, verm, xamp, igls, purs, xamps; aerosol, anorak, argot, homgrafas; neste caso pnselle sempre acento grfico palabra que ten
autocar, autostop, ballet, boicot, coac, fagot, iceberg, leitmotiv, nece- vogal aberta ou que tnica. As:
ser, relax, voleibol.
(a + a artigo; subst.) a (artigo; pron.; prep.)
Palabras graves: accsit, bisbol, cnit, dem, karaoke, lder, lbum, s (a + as artigo; subst.) as (artigo; pron.)
mdium, macdam, qurum, rquiem, smking, supervit, tndem, tlex, bla (esfera) bola (peza de pan)
ttem; harakiri, ioga, lapilli, mitin, pelotari, penalti, pizza, quimono, c (ca + a) ca (conx.)
ravioli, zombi. cs (ca + as) cas (prep.)
ch (plana) cha (che + a)
Palabras esdrxulas: bdminton, bmerang, crdigan, dficit, hbi- chs (planas) chas (che + as)
tat, hndicap, nterim, magnficat, prkinson. c (ca + o) co (con + o)
cs (ca + os; subst.) cos (con + os)
As palabras rematadas graficamente en -y teen o mesmo tratamen- cmpre ( mester) compre (merque)
to ca as rematadas en -i: playboy, spray (coma convoi, samurai), hckey, cmpren (son mester) compren (merquen)
hippy, hobby, rugby, whisky. d (pres. e imp. de dar) da (de + a)
ds (pres. de dar) das (de + as)
Neste tipo de palabras pdese prescindir do acento grfico corres- d (compaixn) do (de + o)
pondente e manter integramente a grafa propia da lingua de que pro- (pres. de ser) e (conx.)
ceden cando exista conciencia clara de que son estranxeirismos. fra (adv.) fora (antepret. de ser e ir)
m (run) ma (me + a)
ms (runs) mas (me + as)
mis (adv. e pron.) mais (conx.)
n (subst.) no (en + o)

28 29
 ns (pron. tnico; pl. de n) nos (pron. tono; en + os) 2.7.3. OS ADVERBIOS EN -MENTE. PALABRAS COMPOSTAS
(a + o) o (artigo; pron.)
s (a + os) os (artigo; pron.) Por se tratar de palabras graves rematadas en vogal, resulta inne-
so (do corpo) oso (animal) cesario o acento grfico nos adverbios en -mente. Por iso debemos
p (parte do corpo) pe (letra) escribir comicamente, comunmente, dificilmente, friamente, habil-
pla (rama) pola (galia; por + a) mente, rapidamente, rexamente, finxidamente, utilmente... No caso de
pr (poer) por (prep.) apareceren varios adverbios en -mente coordinados, esta terminacin
prsa (apuro) presa (prendida; presada) s aparece no derradeiro, e os anteriores manteen o seu acento:
s (sede eclesistica; imp. de ser) se (conx.; pron.) cmoda e facilmente.
s (adv. e adx.) so (prep.)
t (infusin) te (pron.; letra) Tampouco mantn o acento grfico o primeiro termo das palabras
vn (pres. de vir) ven (pres. de ver; imp. de vir) compostas xa soldadas: Riotorto, fervellasverzas, vichelocrego etc.
vs (pres. de vir) ves (pres. de ver)
vs (pron. tnico) vos (pron. tono) 2.7.4. OUTROS CASOS

Noutros casos o acento s se utilizar en contextos ambiguos e mar-
cando sempre graficamente a palabra con vogal aberta: (el) tn / ten (ti).
Para os interrogativos e exclamativos vxase 2.7.4.
2.7.2. O VERBO CON PRONOME ENCLTICO E COS ALOMORFOS DO
ARTIGO LO(S), LA(S)
Cando os verbos levan pronomes enclticos, no tocante acentua-
cin grfica comprtanse coma se fosen unha soa palabra. Por iso escri-
bimos cantar / cantara, cantaraa / cantraa; beber / bebera, beberaa
/ bebraa; recibir / recibira, recibiraa / recibraa; bebrala / beberala;
cantrana / cantarana; mtese; mteseche; meteuse; metusenos;
tmao; fixronllelo etc.
Se se utiliza a combinacin verbo + variante alomrfica lo do arti-
go, acentase tamn coma se fose unha nica palabra: cme-lo caldo /
come-lo caldo, bebra-la auga / bebera-la auga etc.
As formas verbais que levan acento diacrtico manteno cando van
seguidas dunha forma tona do pronome: / lle / a; do / dme / dlle;
ti dlo forza / dslle; vlo comprar?
A utilizacin de recursos grficos para distinguir entre as funcins
gramaticais que pode ter unha mesma palabra debe reducirse a aqueles
casos que poidan causar problemas de interpretacin do texto escrito.
Por outra parte, o acento diacrtico utilzase unicamente para diferen-
ciar palabras en principio homgrafas mais non homfonas, polo que
o seu uso para diferenciar, por exemplo, este, ese, aquel etc. en funcin
substantiva, de este, ese, aquel etc. en funcin adxectiva, supoera a
introducin dun novo criterio non xustificado. De acordo con isto, non
se acentan en ningn caso nin os demostrativos nin o indefinido e
numeral un: esta mesa, quero esta, mira esa, colle aquela, un can, un
deles, dme un.
Cal, cando, canto, como, onde, que e quen non se acentan en
interrogativas e exclamativas directas: cal queres?, cando vs?, canto
queres?, como che vai?, onde est?, que queres?, quen cho deu?, que
desgraza!
Tampouco se acentan as formas do interrogativo e exclamativo
cando introducen interrogativas indirectas (pregntalle cando volve, pre-
gntalle onde est, preguntoulle cal quera), ags cando for preciso para

30 31
 evitar posibles anfiboloxas: dille qu queres, / dille que queres, xa
sabes qu hai? / xa sabes que hai?, xa sabes cnto lle custou / xa
sabes canto lle custou etc.
3. O GUIN

O guin sase para partir unha palabra ao final de lia, para separar
os dous membros en certas palabras compostas e para unir a variante alo-
mrfica -lo do artigo ao adverbio u: dicionario galego-ingls, u-la nava-
lla? De se usar o alomorfo -lo do artigo tras unha forma verbal ou
pronominal rematada en -s ou en -r, nese tamn con guin (cfr. 14.1):
triovo-lo libro ma.

3.1. O GUIN NAS PALABRAS COMPOSTAS

A grafa das palabras compostas que son substantivos ou adxectivos

est en relacin coa sa composicin e morfoloxa.

De se realizar a flexin de xnero ou nmero nas das bases, estas

escrbense de forma separada: garda civil, gardas civs; porco bravo,
porcos bravos, porca brava; terza feira, terzas feiras. O mesmo ocorre
se a mocin afecta ao primeiro elemento: moble bar, mobles bar; piso
piloto, pisos piloto; sof cama, sofs cama.

Se a flexin se realiza s no ltimo elemento ou se a palabra com-

posta invariable, a unin entre os seus compoentes prodcese direc-
tamente: cartafol, cartafoles; sapoconcho, sapoconchos; vacaloura,
vacalouras; medioda, mediodas; socioeconmico, socioeconmica;
xordomudo, xordomuda; branquiazul, branquiazuis; vagalume, vagalu-
mes; benvida, benvidas; malhumor, malhumores; malpocado, malpoca-
da; lusquefusque, lusquefusques; reirrei, reirreis; fervellasverzas;
picafollas; limpachemineas; gardarros; cabodano, cabodanos.

32 33
 Escrbense con guin as palabras en que o primeiro elemento non
(non-intervencin, non-proliferacin, non-aliados, non-fumadores),
asociacins ocasionais non fixadas na lingua (dicionario alemn-galego;
estudos xurdico-econmicos; condicins poltico-econmicas; mana-
co-depresiva; pico-lricos; catalano-aragonesas), palabras complexas
como les-nordeste, les-sueste, nor-nordeste, nor-noroeste, os-noroeste,
os-suroeste, ou, finalmente, algunhas palabras estranxeiras: foie-gras,
fox-terrier, strip-tease, tse-tse, wter-polo.
Para a grafa particular dos numerais, vxase 16.1. e 16.2.
3.2. O GUIN EN FINAL DE LIA
Emprgase o guin para partir palabras a final de lia; esta divisin
s pode facerse mantendo ntegras as slabas dos dous segmentos. Os
dous elementos dun dgrafo non se poden separar, por constituren a
representacin dun son nico: ce-/rra-/lleiro, ma-/chada, co-/rromper,
pre-/rrogativa, algu-/nha, ningu-/nha, etc. Por razns estticas adoita
evitarse deixar orfa unha vogal a final ou a principio de lia.
Cando un guin que separa das palabras ou dous membros dunha
palabra complexa coincide en final de lia, cmpre repetilo ao comezo
da lia seguinte: dicionario galego-/-ingls.
3.2.1. UNHA CONSOANTE EN POSICIN INTERVOCLICA
Cando hai s unha consoante intervoclica, esta sempre comezo
silbico: cla-/ri-/da-/de, cle-/ro, exa-/me, fei-/xe, sou-/to, sei-/xo, sa-/quei.
3.2.2. DAS CONSOANTES INTERVOCLICAS
Nas secuencias de das consoantes intervoclicas, na maior parte dos
casos a primeira fai slaba coa vogal anterior. Neste caso, a separacin sil-
bica faise entre as das consoantes: ac-/to, pac-/tar, ab-/dominal, ad-/mitir,
34
ec-/cema, excep-/cin, ac-/cin, amg-/dala, ob-/xec-/to, sub-/ttulo,
adap-/tar, sub-/xec-/tivo, et-/nografa, sig-/nificado, rit-/mo, xen-/ro, om-
/nipotente, comun-/mente, des-/viar, ad-/herir.
As secuencias bl, br, pl, pr, cl, cr, gl, gr, dr, tl, tr, fl e fr intervoclicas
forman unha unidade e non se poden separar ao final da lia: pro-/blema,
do-/brado, desa-/plicar, su-/plantar, pro-/clamar, se-/creto, de-/glutir, se-
/gredo, ca-/dro, ca-/tro, re-/flexin, re-/fresco, transa-/tlntico.
3.2.3. MIS DE DAS CONSOANTES
Cando hai mis de das consoantes, se o grupo termina en l ou r, a
consoante que as precede forma sempre slaba con elas: en-/trar, ex-
/tremo, in-/clinacin, ins-/trur, subs-/cricin, in-/gls, em-/blema, subs-
/trato. En todos os demais casos faise a separacin antes da ltima
consoante: pers-/picacia, abs-/temio, subs-/titur, sols-/ticio, cons-/pira-
cin, trans-/posicin, ins-/titucin, supers-/ticin.
3.2.4. PREFIXOS
A pesar do dito en 3.1. e 3.2., en palabras derivadas por prefixacin
en que anda non se perdese a conciencia do prefixo, recomndase facer
a particin da palabra ao final de lia entre o prefixo e a base: bis-/av,
des-/abrigar, inter-/acadmico, super-/abundante; trans-/ocenico; sub-
/rogar, sub-/leoso, ad-/renal, ad-/ligar etc.
Non obstante, naqueles casos en que a silabacin habitual as o per-
mita, non se considera incorrecta a particin sen ter en conta os elemen-
tos mrficos da palabra: tran-/socenico, bi-/sav, supe-/rabundante.
3.2.5. DAS VOGAIS
No caso de haber das vogais xuntas, non se poden separar cando
forman ditongo crecente ou decrecente: fei-/xe, sei-/xo, sou-/to, ru-/bio,
la-/bial, cien-/cia, espe-/cie, exi-/mia, te-/nue, conti-/nuo, ani-/mais,
35
 ambi-/guo, ambi-/gua, bilin-/ge, delin-/cuen-/te, lin-/gua, Ma-/nuel,
delin-/quiu, viu, sue-/co.

Poden separarse cando constiten hiato: d-/as, parti-/amos, ra-/a, 4. O USO DAS MAISCULAS
gra-/do, ca-/tico, mu-/o, re-/alidade, co-/ordinar, mi-/do, afi-/uzar,
balu-/arte, xesu-/ta, alu-/arada, perdo-/amos, concl-/es, concl-/as,
che-/os, are-/al , alde-/n.
Escrbese inicial maiscula nos seguintes casos:
3.2.6. MIS DE DAS VOGAIS
a) Ao comezo do escrito, despois de punto e seguido, de punto e
Se hai tres ou mis vogais xuntas pode separarse a primeira sempre parte e doutros signos (admiracin, interrogacin e puntos suspensivos)
que non forme parte dun ditongo ou dun tritongo: ensa-/iar, ensa-/iei, cando equivalen a punto.
ensa-/iou, afi-/ei, bo-/iei-/ro, la-/in, xo-/ia, pa-/io-/lo, clare-/ou, are-/ei-
/ra, retribu-/u, ro-/eu, mo-/ia-/mos, cor-/diais, so-/ciais. b) Nos nomes propios: Luca, Seoane, Xocas, Lugo, Vedra, Xpiter.
Os alcumes reciben o mesmo tratamento: a Galochas, o Foguetes.

c) Nas formas abreviadas de tratamento: Dra., Dr., D., Vde.

d) Na primeira palabra dos ttulos de obras literarias e artsticas:

A tecedeira de Bonaval, Follas novas. As publicacins peridicas adoi-
tan levar maiscula non s na primeira palabra inicial, senn tamn nas
restantes do ttulo que tean relevancia semntica: A Nosa Terra, O
Correo Galego, O To Marcos da Portela.

e) En todos os substantivos e adxectivos dos nomes de institucins,

organismos, empresas e outras entidades formalmente constitudas:
Xunta de Galicia, Consello da Cultura Galega, Tribunal Superior de
Xustiza de Galicia, Cooperativa Vitivincola do Baixo Mio.

Cando unha palabra con maiscula inicial comece por un dgrafo, s se

escribe en maiscula o primeiro elemento deste: China, Quintela, Guillade.

As siglas escrbense normalmente en caracteres maisculos: ONU, DOG.

Debe terse en conta que a utilizacin de caracteres maisculos non

exime do uso do acento grfico nos casos prescritos no captulo 2.

36 37
 5. A DIRESE 6. O APSTROFO

sase coa letra u para indicar que se pronuncia esta vogal nas sla- No galego moderno non se utiliza habitualmente o apstrofo (),
bas ge, gi, fronte a gue, gui: antigidade, bilinge, argr, argan, anda que se admite o seu uso cando se pretende reproducir fielmente a
lingista, lingstica, mingedes, ungento etc. prosodia do galego oral ou dialectal: n verdade, no fixen, ont noite.

sase tamn coa letra i na primeira e segunda persoas de plural dos Poder usarse tamn na citacin de ttulos ou cabeceiras de publica-
copretritos de indicativo dos verbos rematados en -aer (caer, decaer, cins cando o artigo inicial se integra coas preposicins de ou en: o argu-
recaer, traer, atraer, contraer, distraer, extraer), -oer (roer, corroer, doer, mento dA Esmorga; iso est nOs Eoas.
moer, remoer), -ar (sar, sobresar) e -or (or): caamos, caades, doa-
mos, doades, moamos, moades, oamos, oades, saamos, saades,
traamos, traades etc. A razn de colocar esta direse que o i forma
slaba en por si (ca-i-a-mos), anda que tono. Desta maneira distn-
guense estas formas das do presente de subxuntivo, en que o i forma
ditongo: caiamos, caiades (ca-ia-mos, ca-ia-des). Consecuentemente,
tamn levan direse os copretritos de indicativo dos verbos en -ur,
anda que neles non haxa posibilidade de homonimia co presente de sub-
xuntivo: argamos, constituamos, constituades.

38 39
 7. OS SIGNOS DE
INTERROGACIN E DE ADMIRACIN
A entoacin interrogativa ou exclamativa mrcase ao final do enun-
ciado por medio dos signos ? e !, respectivamente: Por que non llelo pre-
guntas ti?; Miraches ben?; Vaia, Tom, por que non calas?; Vaiche boa!;
Mira que non o fagas! Para facilitar a lectura e evitar ambigidades pode-
rase indicar o inicio destas entoacins cos signos e , respectivamente.
Na orixe o signo de interrogacin situbase s ao remate, e esta segue sendo
a prctica mis frecuente entre as linguas do noso mbito. Mais hai que ter en
conta que en moitas delas a frase interrogativa contn marcas gramaticais que
sinalan claramente o inicio da interrogacin, sexa un elemento oracional espec-
fico (fr. est-ce que, ing. do ou did etc.), sexa a inversin entre o suxeito e o verbo
(fr. As-tu mang?, ing. Are you Galician?, al. Hast du das Buch?). Outras lin-
guas, pola contra, carecen destas marcas gramaticais, de xeito que, se non se sina-
la graficamente o inicio da entoacin interrogativa, esta queda en moitos casos
sen marcar. Entre estas linguas estn o portugus e o italiano (que seguen man-
tendo o signo de interrogacin s ao final, a pesar das dificultades de lectura que
isto supn), o casteln (que, pola contra, optou por situar un signo invertido ao
inicio), o cataln (que segue unha va intermedia, sen que haxa acordo total ao
respecto, aconsellando o uso do signo inicial cando a sa ausencia poida supoer
un atranco lectura correcta: se o signo final coincide noutra lia, se a entoacin
interrogativa non comprende todo o texto, se non hai un adverbio ou pronome
interrogativo etc.) e o galego. Na nosa lingua, o nico que diferencia unha ora-
cin interrogativa doutra enunciativa a distinta entoacin xa desde o inicio; para
advertir o lector desta diferenza, conveniente marcar cun signo de interrogacin
o punto en que se produce o cambio cando houber calquera dbida de interpre-
tacin: vou contigo ao teatro, ou queres que quede?; vou contigo ao cine, ou
queres que quede?
En todas as linguas as normas de uso do signo de admiracin seguen
as dadas para o de interrogacin.
40
8. GRUPOS CONSONNTICOS
As palabras patrimoniais establecen cal a estrutura silbica normal
do noso idioma. Pero os prstamos e mais as palabras cultas con fre-
cuencia teen unha estrutura silbica diferente, e de a que presenten
problemas de adaptacin. Debe terse en conta, con todo, que hai prsta-
mos sen apenas acomodacin e con pronuncias particulares, mesmo de
grafas existentes con outro valor en galego: allegro [a"lEV|o], hippy
["hipi].
En galego, coma noutras linguas romnicas, cmpre distinguir tres clases
de palabras, conforme ao momento histrico da sa entrada no idioma e sa
evolucin fontica: palabras patrimoniais, semicultas e cultas.
As palabras patrimoniais son as que tiveron continuidade na lingua desde
o latn falado e sufriron transformacins de acordo coas leis fonticas: SALTUM
> souto, *MANUCULO > monllo, TENEBRAM > tebra, NOCTEM > noite, VETULUM
> vello, CLAMARE > chamar, APERIRE > abrir etc.
Xunto a elas existen outras palabras tamn patrimoniais, ou tomadas do
latn nos primeiros tempos do idioma, que non evolucionaron de igual forma.
Unhas veces a evolucin esperable viuse obstaculizada pola influencia da lin-
gua da Igrexa ou doutros mbitos cultos, e outras por entraren nunha poca en
que xa deixaran de actuar algunhas leis fonticas. Son os semicultismos. As:
*ECLESIAM > igrexa, CAPITULUM > cabido, DOCTOREM > doutor, CLAVUM >
cravo etc.
Ao longo da historia da lingua, o galego incorporou moitas palabras
latinas (e tamn gregas) para designar obxectos ou conceptos novos ou para
substitur outras xa existentes. Estes vocbulos son os cultismos, que entran
no galego coa estrutura que tian na lingua de orixe, sufrindo s mnimos
41
 cambios para se acomodaren ao sistema da nosa lingua. As: PELLICULAM >
pelcula, DORMITORIUM > dormitorio, EXPERIENTIAM > experiencia etc.
Debido a este triplo resultado, pdese dar a posibilidade en galego de que
teamos unha mesma palabra latina con tres formas romances ou, mis habi-
tualmente, con das. As: PLANUM deu chan superficie da terra que pisamos
(pop.), o medieval de pran certamente, realmente (semic.) e plano liso,
deseo (culta); PLENUM deu cheo (pop.), prea(mar) (semic.) e pleno (culta);
CLAVICULAM deu chavella peza do carro (pop.), caravilla tipo de fecho
(semic.) e clavcula so do ombro (culta). Tamn se poden citar formas alo-
trpicas coma artello (pop.) e artigo (semic.), cabido (semic.) e captulo
(culta), chave (pop.) e clave (culta), chamar (pop.) e clamar (culta), chantar
(pop.) e plantar (culta) etc.
No tocante s agrupacins de consoantes, a adaptacin grfica dos
cultismos e dos prstamos faise de acordo cos criterios xerais seguintes:
a) Mantense a grafa -cc- nos cultismos cando corresponde pro-
nuncia [kT], coma en acceso, accin, miccin etc.
b) Mantense os grupos formados por das consoantes que perten-
cen a slabas distintas, isto , que forman grupo heterosilbico, sempre
que non se trate dunha consoante dobre: obxecto, apto, administrar,
atmosfera, mximo [ks], magma, nafta, himno; acusativo (< ACCUSATI-
VUM), cominar (< COMMINARE), gama serie, abano (< gamma), case-
te (< cassette). Deste comportamento exceptanse algunhas palabras de
circulacin restrinxida ou anda non plenamente adaptadas, coma sm-
mum, gamma letra grega, enneaslabo, kappa, razzia, pizza, as coma
os derivados formados por un prefixo rematado en -n e unha base pro-
dutiva iniciada por n-: circunnavegar; connatural, connotar; ennobre-
cer; innato, innecesario, innegable, innervar, innobre, innomeable,
innovar, innumerable. Tase en conta que existen formas populares
como connosco, ennegrecer, ennobelar, ademais das secuencias verbo +
pronome persoal tono do tipo chmannos, vronnos, collerannos, sem-
pre coa pronuncia [Nn].
42
c) Tamn se manteen en xeral os grupos de das consoantes explo-
sivas: ctenforos, gnomo, mnemotcnico, pneuma, psicpata, pterodc-
tilo, atlas, nclito, perplexo etc.
d) En posicin implosiva normalmente non se admiten grupos de
das consoantes, salvo cando a segunda s: obsceno, adscribir, externo
[ks], construr, circunstancia, perspectiva, bceps, relax [ks]. Nos
demais casos normalmente prdese a segunda consoante do grupo: rti-
co (lat. ARTICUM), puncin (lat. PUNCTIONEM), tintura (lat. TINCTURAM).
Con todo, algns prstamos estranxeiros manteen excepcionalmen-
te as das consoantes en final de slaba, polo menos graficamente: zinc,
hnterland, round, lord, golf, windsurf, bmerang, cmping, iceberg,
kirsch, sketch, folk, sprint, test. Da mesma maneira, escrbense con con-
soante dobre final palabras como full ou jazz.
8.1. GRUPOS BL, CL, FL, GL, PL, TL
Estes grupos mantense inalterados nos cultismos e nos prsta-
mos ou formacins recentes: ablativo, ablegado, ablucin, aclarar,
atlntico, atlas, atleta, blasfemar, blindar, bloque, bloquear, bloqueo,
clamar, clan, claridade, clarificar, clarn, clarividente, claro, clase,
clasificar, clusula, clemencia, clero, clima, cloro, club, exemplo,
explicar, flamante, flan, flexin, flor, fluxo, glaciar, gladiador, glndu-
la, glicerina, globo, gloria, glosa, inclur, influr, oblacin, oblata,
oblicuo, oblongo, obliterar, placa, plano, planta, plasma, plstico, pl-
tano, platino, plaxio, plenario, pluma, plumaxe, plural, problema, pro-
clamar, procltico, publicar, pblico, reflexin, subliminar, sublingual,
subliar, templo, troglodita.
Para a particin de palabras a fin de lia, tase en conta que nalgn
dos exemplos citados bl heterosilbico (ablegado, obliterar, subliminar,
sublingual, subliar).
43
 As palabras latinas semicultas e algns prstamos antigos doutros
idiomas mudaron o l en r: aprazar, branco, brancura, brando, brasn,
compracer, cravar, cravo, cravuar, cumprir, dobrar, emprazar, empre-
gar, escravo, fraco, fraqueza, frauta, frecha, fretar, frota, frouxo, igrexa,
nobre, obrigar, pracer, praga, praia, prata, prato, praza, prazo, preamar,
pregar, preito, recruta, singradura etc.
8.2. GRUPOS BC, BD, BM, BN, BS, BT, BV E BX
Mantense sempre sen alteracin: abdicacin, abdicar, abdome,
abdominal, abnegacin, abnegar, absentismo, bsida, absolutismo,
absoluto, absolver, absorber, absorcin, absorto, absurdo, abxurar,
insubmisin, obcecar, obnubilar, obsequiar, obsequio, observar, obse-
sin, obsoleto, obter, obturar, obtuso, obviar, obvio, obxeccin, obxecti-
vidade, obxectivo, obxecto, subcomisin, subconsciente, subdirector,
sbdito, submersin, subministrar, subseccin, subsidio, subsistir,
subsumir, subttulo, subxectivo, subxugar.
Sutil e a sa familia lxica (sutileza, sutilidade, sutilmente, sutilizar)
perderon o b desde as orixes do idioma.
8.3. GRUPO BS + CONSOANTE
Anda que existe a tendencia popular a eliminar a primeira consoan-
te nas palabras con moito uso, na escrita dbese manter a solucin culta
con conservacin do grupo: abstemio, abstencin, absterse, absterxente,
abstinencia, abstraccin, abstracto, abstraer, obsceno, obstculo, obsti-
nado, obstrur, subscricin, subscrito, subscritor, substancia, substan-
cial, substantivacin, substantivar, substantivo, substitucin, substitur,
substituto, substrato.
Deben evitarse as formas *substraer, *substraccin, *substraendo, tomadas
do casteln. O verbo latino de que derivan era SUBTRAHERE, polo que, se se adop-
ta o cultismo latino, dbese utilizar subtraer, subtraccin e subtraendo.
44
8.4. GRUPOS -CT- E -CC-
Os grupos ct e cc mantense nos vocbulos cultos cando os preceden
as vogais a, e, o: abstraccin, abstracto, abxeccin, abxecto, accin,
accionar, acta, activo, acto, actor, actual, actualidade, actuar, adxectivo,
afeccin, afectar, afectivo, afecto, arquitecto, arquitectura, artefacto,
aspecto, atraccin, autctono, cacto, calefaccin, calefactor, carcter,
caracterizar, circunspeccin, circunspecto, coaccin, coccin, coleccin,
colecta, colectivo, compacto, confeccin, contacto, contraccin, conxectu-
ra, conxecturar, correccin, corrector, defectivo, desinfeccin, desinfectar,
deteccin, detectar, detractor, dialecto, didctico, dileccin, dilecto, direc-
cin, directo, director, distraccin, eclctico, eclecticismo, eleccin, elec-
tricidade, electricista, equinoccial, equinoccio, estupefaccin, estupefacto,
exaccin, exactitude, exacto, extraccin, extracto, faccin, fraccin,
impacto, imperfeccin, incorreccin, incorrecto, indirecto, infeccin,
infectar, insecticida, insecto, inspeccin, inspector, insurreccin, insurrec-
to, intacto, intelecto, interseccin, inxeccin, inxectar, lactante, lcteo, lec-
cin, lectivo, lector, lectura, manufactura, nctar, noctmbulo, nocturno,
obxeccin, obxectivo, obxecto, occidente, octaedro, octoslabo, olfactivo,
olfacto, pacto, perfeccin, perfecto, perspectiva, prctica, practicar, predi-
lecto, prospecto, proteccin, protector, proxectar, proxecto, proxector,
putrefaccin, putrefacto, reaccin, reactivo, recto, rectitude, redaccin,
redactor, reflector, refraccin, respectar, respecto, resurreccin, retrospec-
cin, satisfaccin, seccin, sector, seleccin, selectivo, sintctico, tctica,
tctil, tacto, traccin, tractor, traxecto, traxectoria, tumefacto, vector.
Perderon o c as palabras catarata, contratacin, contratar, contrato,
tratado, tratamento, tratar, trato.
Suprmese a primeira consoante nos dous grupos cando os preceden as
vogais i e u: abducin, abdutor, aducin, adutor, aflicin, aflito, conducin,
conduta, conduto, condutor, conflito, constricin, constritivo, construcin,
construtivo, construtor, contradicin, contricin, deducin, dedutivo, deli-
to, destrucin, destrutor, dicionario, distrito, ditado, ditadura, ditame,
ditar, estrito, estrutura, flutuacin, flutuar, frutfero, frutificar, frutuoso,
45
 inducin, indutor, introdutor, introdutorio, lutuoso, obstrucin, obstrucio-
nismo, obstrucionista, obstrutivo, producin, produtivo, produto, produtor,
reconstrucin, reducin, reduto, redutor, reproducin, reprodutor, restri-
cin, restritivo, tradutor, vtima, Vtor, vitoria, vitorioso, xurisdicin.
Porn, convn manter esta primeira consoante nalgunhas palabras
pertencentes a linguaxes especializadas, de escasa presenza na fala ou
para evitar homonimias. Son voces como adiccin, adicto, amicto, anfic-
tin, anfictionia, apodctico, conviccin, convicto, dectico, diccin, dic-
terio, dctil, ductilidade, ducto, edicto, eviccin, ficcin, ficticio,
flictena, friccin, friccionar, ictericia, ictrico, ictiografa, ictioloxa,
ictiomancia (e outras formas con ictio-), indiccin, invicto, lictor, mic-
cin, nictalope, nictalopa, pictografa, pictrico (e outras formas con
picto-), ricto, succin, succionar, veredicto, vindicta.
Perderon sistematicamente o c as palabras que tian en latn cons. +
ct, como acupuntura, adxuncin, adxunto, antrtico, Antrtida, rtico,
coartada, coartar, conxuncin, conxuntivo, conxunto, conxuntura,
defunto, distinto, esfnter, extinto, funcin, funcionar, instinto, puncin,
xuntura etc. A mesma reducin afectou tamn a autor e aos seus deriva-
dos (autoridade, autorizar etc.).
Con respecto a estes grupos cultos, non se debe esquecer que hai
algns semicultismos con vocalizacin da consoante implosiva en u ou
en i: doutor, doutoramento, doutrina; reitor, reitorado, reitoral, reitora;
seita (pero sectario, sectarismo); suxeitar e suxeito. s veces, ao lado
destas formas existe a culta correspondente, cun significado menos res-
trinxido, como ocorre, por exemplo, en pauto / pacto.
8.5. GRUPO -CN-
Consrvase en todos os casos: acne, arcnido, cnidarios, cnitospo-
rdeos, pcnico, picnmetro, picnose, pirotcnico, politcnico, radiotc- en textos medievais, as como os seus derivados, deben escribirse con s:
nico, tcnica, tecnicismo, tecnocracia, tecnoloxa, zootcnico.
46
8.6. GRUPO -CD-
Mantense o grupo en todos os casos: ancdota, anecdotario, anec-
dtico, sincdoque.
8.7. GRUPO [kS] (GRAFA -X-)
Mantense sempre na grafa como x: aproximar, asfixia, axila, axilar,
axioma, brax, convexo, elixir, exacto, exame, exceder, excelente, exce-
so, exclamar, exilio, eximir, xodo, extico, explosin, extra, galaxia,
hexgono, laxo, lxico, maxilar, nexo, reflexionar, sexo, sexto, slex, sin-
taxe, txtil, texto, trax, txico.
Na lingua escrita doutros perodos era frecuente representar o x latino nas
palabras cultas por s, debido tendencia usual a pronuncialo desta maneira,
especialmente en posicin implosiva (*testo, *misto, *esame, *esilio etc.).
Convn escribir x para non romper a coherencia cos outros grupos que mante-
en a consoante oclusiva: exame, exacto conforme a acto, leccin, tcnica,
obsequio, cpsula etc. Escribindo s romperase a coherencia na mesma fami-
lia lxica: de conexin / conectar, reflexin / reflectir, galaxia / galctico, pro-
filaxe / profilctico, sintaxe / sintctico etc.
Por todas estas razns preferible usar x, anda que esta grafa tea o
dobre valor de [ks] e [S] e poida haber algns casos de lectura equvoca. Na
maiora deles pdese facer ben a distincin, tendo en conta que no galego
comn [S] non pode aparecer nunca en posicin implosiva (extensin, excep-
to, expugnar, excelente) e que na maiora das palabras en que aparece x co
valor de [ks] se trata de elementos ben coecidos: ex-, exo-, extra-, taxi-, xeno-,
xilo- etc. En moi poucos casos a grafa pode levar a unha dobre lectura, sen
que, por outra parte, isto afecte identificacin e ao significado da palabra.
Con todo, algunhas voces moi populares, documentadas xa deste modo
escava, escavar, escavacin, escavadora; estender (pero extensin, exten-
47
 sivo, extenso, extensor); estraar, estraamento, estrao, estraeza; estran-
xeiro, estranxeira, estranxeirismo; estremar derregar, estrema, estremo
linde (pero extremar, extremidade, extremismo, extremo, extremoso).
Un caso especial dse cando na mesma palabra, non composta, apa-
rece das veces x en posicin intervoclica, a primeira vez co valor de
[ks] e a segunda co de [S]. Nestas palabras pdese optar por substitur o
primeiro x por s (esaxeracin, esaxerar, esaxero, esexese, esextico, esi-
xencia, esixente, esixir etc.) ou ben por manter inalterado o grupo eti-
molxico (exaxeracin, exaxerar, exaxero, exexese, exextico, exixencia,
exixente, exixir etc.). Esta posibilidade de eleccin non afecta aos prefi-
xos do tipo ex- seguidos de consoante nin s palabras compostas, en que
s cabe manter o grupo: expunxir, lexicoloxa, toxicoloxa etc.
8.8. GRUPOS -GM-, GN- E -GN-
Mantense sempre nos cultismos: agnosticismo, agnstico, apoteg-
ma, benignidade, benigno, bregma, cognitivo, cognoscitivo, consignacin,
consignar, consignatario, designar, diafragma, diagnosticar, diagnstico,
dignar, dignidade, digno, dogma, dogmtico, dogmatismo, estigma,
expugnar, flegmn, fragmento, gnmico, gnomo, gnomoloxa, gnomlogo,
gnose, gnoseoloxa, gnosticismo, gnstico, gneo, ignominia, ignorante,
ignorar, ignoto, impregnar, impugnar, incgnito, indignar, indigno, insig-
nificante, lignito, magnesio, magnfico, magnolia, persignar, pigmentar,
pigmento, pigmeo, pragmtica, prognose, prognstico, pugna, repugnan-
te, repugnar, resignar, segmento, sigma, significado, significar, signo.
Por seren semicultismos presentan s -n- asinar, ensinanza, ensinar,
ensino, sinalar, sinatura, sino camp e outras palabras da mesma fami-
lia lxica.
O grupo gn nas palabras patrimoniais d como resultado [] (AGNUM >
ao), en semicultismos elimina o g implosivo (SIGNUM > sino) e nos cultismos
mantense conforme regra xeral (dignidade, benigno etc.). Advrtase que a
48
pronuncia do grupo gn segue sendo popularmente [n], con simplificacin do
grupo, ou, nunha pronuncia mis coidada, [Nn] ou [gn].
8.9. GRUPOS MN-, -MN- E -NM-
Mantense as das consoantes nos cultismos: alumnado, alumno,
amnesia, amnista, anamnese, autumnal, calumnia, columna, columnata,
damnificar, himno, indemne, indemnizar, inmaculado, inmanencia, inma-
nente, inmaterial, inmaturo, inmediato, inmemorial, inmensidade, inmen-
so, inmensurable, inmerecido, inmersin, inmerso, inmigracin,
inmigrante, inmigrar, inminente, inmiscirse, inmbil, inmobilizar, inmode-
rado, inmodestia, inmodificable, inmolar, inmoral, inmorredoiro, inmortal,
inmune, mnemnica, mnemnico, mnemonizar, mnemotcnica, mnibus,
omnmodo, omnipotente, omnipresente, omnvoro, solemne, solemnidade,
ximnasio, ximnasta, ximnstico, ximnocarpo, ximnospermas.
A secuencia nm habitual dentro da fontica do galego (vronme, enma-
grecer, enmudecer, conmover etc.), de tal maneira que a sa pronunciacin non
resulta inslita. O portugus continental comprtase de maneira inconsecuen-
te no tratamento destes grupos, anda que en xeral os simplifica en favor da
segunda consoante: hino, solene, coluna, pero calumnia, indemne, amnesia. O
portugus do Brasil mis radical na simplificacin destes grupos: calunia,
indene, pero amnesia, mnemotcnica.
8.10. GRUPOS -MM- E -NN-
O grupo -MM- simplificouse historicamente en -m-: coma, comenda-
tario, cominacin, cominar, cominatorio, comisario, gama, xema, xema-
cin, xemparo etc.
Con todo, o nome da letra grega gamma debe escribirse con -mm-, por
ser unha voz fixada na terminoloxa internacional da fsica e da astronoma.
49
 O grupo latino -NN- simplificouse en -n- nas voces patrimoniais do
galego (lat. CANNAM > cana). Tamn se adaptaron ao galego con -n- as pala-
bras cultas que tian -NN- etimolxico: bienio, trienio, cuadrienio, quin-
quenio, sexenio, decenio, milenio, aniversario, conectar, conexin etc.
Con todo, convn escribir con -nn- algns vocbulos cultos de cir-
culacin moi restrinxida: connubio, ennegono, perenne etc.
Un tratamento parte merecen as palabras derivadas mediante un
prefixo rematado en -n, que se une a unha base que comeza tamn por
n-. Neste caso, cando existe no galego a palabra base, consrvase o
grupo -nn-: circunnavegar (circun + navegar), connatural (con + natu-
ral), innobre (in + nobre) etc. O mesmo sucede cando, anda non estan-
do viva a forma primitiva, esta sexa transparente por existiren outras
palabras da mesma familia ou ben por haber derivados con outros prefi-
xos sobre a mesma base: innovar (non existe *novar, pero si novo, e ade-
mais hai outros derivados como anovar, renovar etc.).
Cando non transparente a base sobre a que se formou o derivado,
prodcese a simplificacin en -n-: inocuo, inocencia.
8.11. GRUPO -NS- ANTECONSONNTICO
Nas palabras cultas mantense sen reducir: circunscricin, circuns-
peccin, circunspecto, circunstancia, circunstancial, consciente, conspi-
cuo, conspiracin, conspirador, conspirar, constancia, constante, constar,
constelacin, consternar, constipado, constitucin, constitur, constru-
cin, construr, construtor, inconsciente, inspeccin, inspector, inspira-
cin, inspirar, instalacin, instalar, instancia, instante, instar, instaurar,
institucin, institur, instituto, instrucin, instrur, instrumento, instrutor.
O prefixo trans- mantn o grupo ns cando a base un cultismo:
transbordar, transcendental, transcendente, transcender, transcribir,
transcricin, transferencia, transferir, transformacin, transformar,
50
translacin, transmisor, transmitir, transpirar, transporte, transvasar,
transvasamento. Cando se une trans- a unha palabra que comeza por s-
hai simplificacin das das consoantes sibilantes: transecular, transibe-
riano, transubstanciacin.
Este sufixo reduciuse a tras- en palabras populares como: trasfegar,
trasladar, trasler, trasnoitar, traspasar, traspoer, trastornar.
8.12. GRUPOS -PC-, -PN-, -PS- E -PT-
Como norma xeral mantense estes grupos nos cultismos: abrupto,
acepcin, aceptar, adaptar, adepto, adopcin, adoptar, adoptivo, anti-
conceptivo, aptitude, apto, baptista, cpsula, captar, captura, catalep-
sia, catalptico, coleptero, concepcin, concepto, conceptual, copto,
corrupcin, corruptivo, corrupto, corruptor, cripta, crptico, decepcin,
eclipse, elipse, epilptico, erupcin, eruptivo, escepticismo, estreptomi-
cina, eucalipto, excepcin, excepto, exceptuar, exipcaco, exipcio, Exip-
to, exiptoloxa, hemoptise, hepta-, hipnose, hipnoterapia, hipnotismo,
hipnotizar, imperceptible, inepcia, inepto, interceptar, interrupcin, inte-
rruptor, irrupcin, Neptuno, nupcial, nupcias, opcin, optar, optativo,
ptica, optimismo, optimista, ptimo, percepcin, precepto, preceptor,
rapsodia, rapto, raptor, recepcin, receptor, rptil, ruptura, sinopse, sus-
ceptible, trptico, voluptuosidade, voluptuoso.
Hai, as e todo, unha serie de palabras que perden o primeiro ele-
mento do grupo -pc- ou -pt-, algunhas por seren xa antigas no idioma,
outras por teren hoxe un uso frecuente; e o mesmo ocorre cos deriva-
dos cultos da familia do latn SCRIPTUS. As: adscricin, adscrito, cati-
var, catividade, cativo, cetro, circunscricin, circunscrito, descricin,
descritivo, descrito, descritor, ditongar, ditongo, escrito, escritor,
escritorio, escritura, indescritible, inscricin, inscrito, manuscrito,
prescricin, prescrito, proscricin, proscrito, setembro, setentrin,
setentrional, subscricin, subscrito, subscritor, transcricin, transcri-
to, tritongo.
51
 Amais disto, existen no galego varios casos de vocalizacin da con-
soante implosiva: receita e receitar; adoitar (acostumar, diferente do
cultismo adoptar); bautismo e bautizar.
Diferncianse pola presenza ou ausencia dun p as familias de retar
(desafiar, culpar etc., que procede do lat. REPUTARE, a travs do francs) e de
reptar (do lat. REPTARE andar a rastro).
8.13. CONSOANTE + PC, CONSOANTE + PT
Cando se trata dos grupos latinos cons. + pc ou cons. + pt prdese
sempre a consoante intermedia -p- en galego: absorcin, aprontar, asun-
cin, asunto, escultor, escultura, exento, inscultura, irredento, peren-
cin, perentoriamente, perentorio, presuncin, prontuario, redencin,
redentor, redentorista, suntuosidade, suntuoso.
8.14. GRUPOS PN-, PS- E PT-
Aparecen en posicin inicial en palabras cultas e, segundo a regra
xeral, consrvanse na lingua escrita, a pesar de que na fala existe a ten-
dencia a non pronunciar a primeira consoante: pneuma, pneumtico,
pneumona, pneumopata, pneumoscopio, pneumoterapia, pneumotrax
etc.; pseudo-, pseudociencia, pseudnimo etc.; psicanlise, psicanalista,
psicodiagnstico, psicofsica, psicoloxa, psicolxico, psicometra, psi-
copatoloxa, psique, psiquiatra, psiquiatra, psquico etc.; pterobran-
quiado, pterodctilo, pterpodo etc.
Xa non se escriben con p-: salterio, salmista, salmo e salmodiar.
8.15. GRUPO -SC- MEDIAL
Nas palabras cultas consrvase o grupo: adolescencia, adolescente,
ascender, ascensor, condescendencia, condescender, consciencia (ao
52
lado de conciencia), delicuescencia, delicuescente, descendencia, des-
cender, discente, discernir, disciplina, discpulo, escindir, fluorescente,
imprescindible, incandescente, inflorescencia, piscina, plebiscito, pres-
cindir, proscenio, rescindir, rescisin, suscitar etc.
Nas palabras patrimoniais houbo reducin do grupo a -c-: apacentar,
nacer, necio, pacer. Sucede isto sempre nos verbos en -ecer, sexan de forma-
cin latina ou romance: coecer, crecer, florecer, parecer etc.
8.16. GRUPO SC- INICIAL
O grupo latino sc + e, i simplificouse en c- en palabras de entrada
antiga: ciencia (e familia lxica), cetro, citica, cirro, cirrose, cisma (e
cismar, cismtico etc.). Nas de entrada mis recente o grupo mantense
apoiado nun e prottico: escena, escenario, escenografa, escepticismo,
escptico, escindir, escintilar, escisin, escirido etc. O mesmo ocorre
sempre que ao grupo consonntico sigan a, o, u ou consoante: escnda-
lo, escola, escorpin, escribir, escrpulo, escultura etc.
O grupo inicial sc-, igual ca calquera grupo iniciado por s (+ cons.),
toma un e prottico. As, conforme a esprito, estrutura, esquema, esmalte,
esmeralda, especfico, espectculo, esfera etc., tamn escndalo, escama
etc. Ante e, i, o c- en galego antigo pronuncibase [ts]; desta maneira resul-
taba un grupo sc- de das consoantes co mesmo punto de articulacin (isto
, [sts]), que se resolveu en [ts]. Unha vez que c ante e, i adquiriu unha pro-
nuncia interdental [T], distanciada da de s [s], as palabras incorporadas
modernamente ao idioma deben seguir a norma xeral: mantemento das das
consoantes e adopcin dun e- prottico. En portugus sc- ante e, i pronn-
ciase modernamente [s], e isto explica que siga sendo de regra a simplifica-
cin do grupo nas palabras cultas (cena, cenario etc.). A solucin galega ,
ademais, congruente coa dada arriba para palabras do tipo discpulo, des-
cender etc.
53
 8.17. GRUPO -ST-
Este grupo consonntico frecuente nas palabras patrimoniais, e
non adoita presentar problemas na escrita do galego. Un caso especial
a alternancia de formas do prefixo post-/pos-: escrbese post- cando vai
seguido dunha base que comeza por vogal (postelectoral, postoperato-
rio); sase pos- cando vai seguido dunha base que comeza por consoan-
te (posclsico, posguerra, pospoer).
8.18. ALGUNHAS OBSERVACINS SOBRE A PRONUNCIA DOS
GRUPOS CULTOS
A consoante implosiva dos grupos cultos consonnticos, do tipo cc,
cd, cn, x [ks], ct, bc, bm, bs, bt, bv, bx, ps, pt, pn, mn, gm etc. pronn-
ciase xeralmente relaxada, e mesmo pode desaparecer. Cando estes gru-
pos consonnticos van precedidos das vogais e ou o, estas realzanse
sempre con timbre aberto [E], [O]: obxecto [oB"SEkto].
Nos grupos cc, cd, cn, ct, dm, dn o primeiro elemento pronnciase
[k] ou [d], con maior ou menor grao de relaxacin, e mesmo pode desa-
parecer. Pero incorrecta a pronunciacin deste elemento como inter-
dental [T].
O primeiro elemento dos grupos cultos gm e gn pronnciase como
velar sonoro (un g relaxado) ou mesmo como un ene velar [N], mais
nunca como aspirado.
54
9. SUFIXOS E TERMINACINS
No referente a sufixos e terminacins, o galego adopta solucins
propias, que unhas veces son especficas e outras veces coinciden, en
xeral, co portugus e, parcialmente, co casteln e con outras linguas
romnicas. A continuacin faise referencia aos sufixos e terminacins
que poden presentar algn problema.
9.1. -ANCIA, -ENCIA, -IENCIA, -UENCIA, -CIA, -CIO, -ZA, -ZO
Nas palabras cultas, en xeral as de entrada mis recente, coincide o
galego co casteln e co portugus, pois nos tres idiomas se conservan
estas terminacins sen alteracin na forma.
As, teen -ancia, entre outros, os substantivos abundancia, alter-
nancia, arrogancia, circunstancia, constancia, discordancia, distancia,
elegancia, extravagancia, exuberancia, ganancia, ignorancia, importan-
cia, infancia, petulancia, redundancia, repugnancia, resonancia, subs-
tancia, tolerancia, vixilancia etc.
Teen terminacin -encia, -iencia ou -uencia, entre outros, adoles-
cencia, aparencia, ascendencia, descendencia, diverxencia, esixencia,
incidencia, independencia, indulxencia, inocencia, intelixencia, presi-
dencia, procedencia, referencia, residencia, reticencia, urxencia, viru-
lencia, vixencia; audiencia, ciencia, conciencia, consciencia,
conveniencia, deficiencia, desobediencia, eficiencia, experiencia, impa-
ciencia, inconsciencia, inconveniencia, inexperiencia, insuficiencia,
obediencia, omnisciencia, paciencia, proveniencia, sapiencia, subcons-
ciencia, suficiencia; afluencia, altilocuencia, anuencia, confluencia,
55
 consecuencia, delincuencia, efluencia, elocuencia, fluencia, frecuen-
cia, grandilocuencia, incongruencia, inconsecuencia, influencia,
secuencia etc.
Teen terminacin -cia, entre outros, acacia, audacia, avaricia, con-
tumacia, delicia, eficacia, falacia, farmacia, ictericia, impericia, inmun-
dicia, malicia, milicia, noticia, pericia, perspicacia, pertinacia,
suspicacia, etc. Entre estas palabras est Galicia, voz lextima galega,
denominacin oficial do pas e maioritaria na expresin oral e escrita
moderna. Galiza tamn unha forma lexitimamente galega, amplamen-
te documentada na poca medieval, que foi recuperada no galego con-
temporneo.
Teen terminacin -cio formas coma anuncio, artificio, beneficio,
bulicio, cartapacio, cilicio, comercio, consorcio, desperdicio, divorcio,
edificio, exercicio, ficticio, hospicio, maleficio, necio, negocio, nuncio,
oficio, orificio, palacio, patricio, precipicio, prefacio, propicio, sacerdo-
cio, sacrificio, silencio, socio, vicio, xentilicio etc.
Noutras palabras o galego conserva as formas con solucin patrimonial
-zo, -za: andazo, avinza, cansazo, cobiza (cobizar, cobizoso etc.), crenza
(descrenza), diferenza (indiferenza), doenza, espazo (espazar, espazoso),
estanza ('estrofa'), finanza (financeiro), graza (desgraza), habenza, licenza,
nacenza (renacenza), novizo, perseveranza, pertenza (xunto ao cultismo
pertinencia, con significado diferente), postizo, preguiza (preguiceiro, pre-
guizoso), presenza, prezo (desprezo, menosprezo, prezar, desprezar), que-
renza (benquerenza, malquerenza), sentenza, servizo (servizal), tenza
(mantenza), terzo (terza, terz, terzar), xuzo (axuizar, prexuzo), xustiza
(axustizar, inxustiza, xusticeiro). A maiora delas son formas xa amplamen-
te documentadas desde antigo na nosa lingua, e algunhas son prstamos que
se incorporaron con esta solucin (estanza, finanza...).
56
9.2. -CIN, -SIN
Mantense os dous sufixos nas palabras cultas: accin, admiracin,
aliteracin, atencin, bendicin (ao lado da forma patrimonial beizn),
cancin, codificacin, composicin, condenacin, disolucin, edicin,
educacin, emigracin, emocin, indicacin, leccin, manipulacin,
nacin, perturbacin, restauracin, vacacin etc.; admisin, concesin,
confesin, divisin, evasin, excursin, expansin, invasin, lesin, oca-
sin, previsin, revisin, televisin, versin etc.
Levan -zn palabras patrimoniais como doazn, razn, sazn, tor-
zn, traizn etc.
A historia destes sufixos e terminacins diferente en galego e en portu-
gus. En galego existe hoxe a variante tradicional -zn e as cultas -cin, -sin;
o portugus ten -ao, -zao e -sao. Na poca medieval as formas mis estendi-
das eran -zon, -on, -son e -sson; pero posteriormente a historia de cada un dos
dous idiomas seguiu rumbos diferentes. O portugus ( parte de conservar a
sibilante sonora fronte xorda) mudou esta terminacin en -zao, -ao, -sao e
-ssao e acomodou a este resultado todas as palabras cultas que foi introducin-
do, obrando as cun criterio diferente ao usado para a terminacin -cio, -cia. O
galego incorporou todas estas palabras cultas, coa acomodacin fontica indis-
pensable da terminacin latina (FRACTIONEM > fraccin), seguindo un criterio
similar ao adoptado coa terminacin -cio, -cia e cos cultismos en xeral.
9.3. -NTE
Esta terminacin permite formar adxectivos ou substantivos sobre a
base dun verbo. Os que o fan sobre verbos da primeira e da segunda con-
xugacins manteen inalterada a vogal temtica correspondente: can-
tante, camiante; valente, crente, nacente, crecente.
Os relacionados con verbos da terceira conxugacin, pola contra,
non presentan un resultado uniforme. Os mis deles son cultismos que
57
 se remontan correspondente forma latina, no canto de se formaren
sobre o verbo romance, polo que presentan como vogal temtica e ou
ie: maldicente, maledicente; producente, contraproducente; incidente,
reincidente; transixente, intransixente; lucente, relucente; escribente;
constrinxente; insurxente; influente, confluente, afluente; vivente,
supervivente; consecuente, subsecuente etc.; ou expediente, conve-
niente, proveniente, interveniente, nutriente, recipiente, saliente,
sobresaliente etc. S uns poucos verbos da terceira conxugacin pre-
sentan unha forma nominal con vogal temtica i: conclunte; contri-
bunte; sante; seguinte, conseguinte; onte ou ouvinte; constitunte,
reconstitunte.
Sobre os verbos durmir e servir os derivados esperados deberan
presentar -ie- (como cultismos) ou -i- (como derivados romances). En
lugar destas formas rexstranse como patrimoniais dormente (adx. e
subst.) e servente (subst.).
9.4. -MENTO
Os substantivos formados con este sufixo manteen en todos os
casos a vogal temtica do verbo que lles serve de base: acabamento,
regulamento; esquecemento, coecemento; revestimento, resentimento,
seguimento, sentimento.
Son unicamente os derivados de verbos da segunda os que presentan
algn problema, posto que non infrecuente ver escrito coecimento, pade-
cimento etc., con -i- (coma en casteln e portugus). Tanto no galego actual
coma no medieval son absolutamente maioritarias as formas en -emento
(atrevemento, entendemento, nacemento...); por teren apoio na fala e seren
patrimoniais, estas son as escollidas como normativas.
58
9.5. -SE
As voces cultas con orixe nos nomes gregos en -sis adoptan a termi-
nacin -se e son todas do xnero feminino: anlise, anttese, apoteose,
arteriosclerose, base, catlise, catequese, crase, crise, diagnose, ditese,
direse, diocese, dose, eclipse, electrlise, elipse, nfase, cirrose, escle-
rose, esexese, xtase, fase, fotosntese, frase, hemoptise, hidrlise, hip-
nose, hiptese, metamorfose, metstase, narcose, neurose, osmose,
parfrase, parntese, perfrase, prolepse, prtase, prtese, psicose, sim-
biose, sindrese, sinopse, sntese, tese, tuberculose, xnese.
Non pertencen a este grupo as palabras oasis e chasis.
9.6. -ITE E -TE
En correspondencia coas palabras do grupo anterior, e por razns
similares, esta tamn a adaptacin das palabras coas terminacins gre-
gas -itis e -tis, todas elas femininas: amigdalite, apendicite, artrite, bron-
quite, cardite, colite, conxuntivite, diabete, encefalite, endocardite,
enterite, estomatite, farinxite, gastrite, glote, hepatite, larinxite, menin-
xite, miocardite, nefrite, neurite, otite, pancreatite, peritonite, pleurite,
tendinite etc. Ntese que gratis non pertence a este grupo.
De maneira similar, teen -e palabras como acrpole, cute, epiderme,
metrpole, necrpole, paralaxe, praxe, psique e sintaxe, tamn femininas.
9.7. -BLE / -BEL
A solucin moderna para as palabras cultas que teen o sufixo lati-
no -BILIS -ble ou -bel (pl. -bles ou -beis). As, amable, apetecible, bebi-
ble, estable, indeleble, indisoluble, infalible, perdurable, preferible,
realizable, soluble, terrible, variable, xeneralizable etc.; ou ambel, ape-
59
 tecbel, bebbel, estbel, indelbel, indisolbel, infalbel, perdurbel,
preferbel, realizbel, solbel, terrbel, varibel, xeneralizbel etc.
Consecuentemente, dbese escribir establecer, establecemento, res-
tablecer e restablecemento, ou ben estabelecer, estabelecemento, resta-
belecer e restabelecemento.
A historia do sufixo -BILIS complexa e diferente no galego e no portu-
gus. En textos portugueses medievais aparecen -vel e -vil (plural -viis); mis
tarde impxose como nica forma -vel (plural -veis). En textos galegos antigos
danse as seguintes solucins (con alternancia grfica b/v): para o singular,
-vele ~ -bele (estavele ~ estabele), -vel ~ -bel (estavel ~ estabel), -vil ~ -bil
(estavil ~ estabil), -vle ~ -ble (estavle ~ estable); para o plural, as formas rexis-
tradas son -vi(i)s ~ -bi(i)s (semellavi(i)s ~ semellabi(i)s), -viles ~ -biles (con-
venaviles ~ convenabiles) e -veles ~ -beles (semellaveles ~ semellabeles). Esta
ltima solucin con moito a mis frecuente.
A terminacin -ble (pl. -bles) impxose como solucin xeral en todo o
territorio galego, e mesmo se documenta no norte de Portugal. Esta ademais
a solucin adoptada por outras linguas (francs, cataln, casteln...). De por
parte, -bel, -beis (ambel, ambeis) ten tamn unha importante presenza na
lingua escrita xa desde o sculo XIX.
A solucin -bre usouse moito na literatura desde o sculo XIX (*posibre,
*amabre), debido tendencia popular a mudar en r o l agrupado con conso-
ante (vide 8.1). Esta, en troques, a nica solucin correcta para nobre, pala-
bra coecida as desde a Idade Media.
A secuencia -bil (pl. -biles) aparece en palabras como dbil, hbil,
lbil, mbil, nbil.
9.8. -EO, -EU E -AO, -AU
Cmpre distinguir na escrita as terminacins -eo e -eu, que se corres-
ponden cunha diferenza fontica real. Rematan en -eo as palabras popula-
60
res procedentes das latinas rematadas en -AELUM, -ELUM, -OEDUM, -ENUM
(calquera que sexa o timbre da vogal tnica) e as formadas co sufixo -eo a
partir de verbos en -ear: ceo, receo, veo, feo, cheo, freo, arqueo, bloqueo
etc. Esta secuencia tradicional en galego facilita que os cultismos proce-
dentes de palabras rematadas en -EUM, esdrxulas ou graves, se acomoden
en -eo; tase en conta que, en xeral, a todo -U latino lle corresponde en
galego -o, e as palabras deste grupo non fan excepcin: areo, arbreo,
arxnteo, ureo, cetceo, ciclpeo, coetneo, consanguneo, contempor-
neo, crneo, corpreo, crustceo, curvilneo, cutneo, errneo, espont-
neo, larnxeo, linleo, marmreo, mediterrneo, momentneo, ncleo,
leo, seo, ptreo, petrleo, purpreo, rectilneo, rseo, sanguneo, terr-
queo, trreo, venreo, violceo, vtreo; apoxeo, arameo, ateo, camafeo,
corifeo, europeo, fariseo, filisteo, hebreo, himeneo, liceo, mausoleo, museo,
peritoneo, pigmeo, plebeo, reo, trofeo, xacobeo. Tamn os galicismos ou
catalanismos fideo e manteo.
Rematan en -eu as seguintes palabras patrimoniais, ou xa antigas: eu,
meu, teu, seu, chapeu, romeu, sandeu (fem. sanda), xubileu, xudeu (fem.
xuda). Tamn ten esta terminacin a voz leu (pl. lei) unidade monetaria de
Romana.
O portugus comprtase de modo en parte diferente debido a unha evo-
lucin fontica particular: mantn a secuencia -eo nos cultismos esdrxulos
(ptreo), mentres que os cultismos graves os acomoda en -eu (ateu, pigmeu),
debido a que nas palabras populares non ten senn as terminacins -u (cu,
ru, vu) ou -eio (receio, feio, cheio, freio, arqueio, bloqueio), segundo as
sas propias leis de evolucin fontica, diferentes das do galego comn. O
galego mantn -eo patrimonial e, anda que en certas zonas poida xerar un
iode sempre que haxa un hiato (a i-auga, ceio, cantaraia, deia), trtase dun
fenmeno asistemtico: nun mesmo lugar poden darse feio e ceio, fronte a
cheo e veo, e anda un mesmo falante pode usar indistintamente unha pala-
bra con iode ou sen el. Por esta razn, este fenmeno non debe reflectirse na
escrita. Habendo, por tanto, -eo, a acomodacin dos cultismos pode ser regu-
lar, tanto no masculino coma no feminino (europeo, europea; cf. port. euro-
peu, europeia).
61
 Rematan en -ao: arao, cacao, callao, grao, nicolao, pardao, peirao,
pronao, tao, vao. Rematan en -au: bacallau e pau.
9.9. -EA
O feminino correspondente s palabras que acaban en -eo, tnico ou
tono, -ea: allea, chea, fea; area, arbrea, arxntea; atea, europea,
hebrea, rea. Esta mesma terminacin figura en substantivos femininos,
de orixe popular ou culta: aldea, avea, azotea, balea, cadea, candea,
cea, correa, diarrea, idea, lamprea, manchea, melopea, morea, panacea,
prea, rea, serea, tea, urea, vea, verborrea. Tamn nos galicismos chemi-
nea, librea, marea, platea, polea, ralea.
O galego adapta regularmente en -a o -e mudo final dos substantivos femi-
ninos franceses: malla, vianda, dama, franxa, carabina. A acomodacin da ter-
minacin francesa -e (chemine) en -ea (cheminea) , por tanto, a normal.
9.10. -OA
O galego coece unha terminacin -oa, pronunciada ['oa] ou ['Oa]
segundo a sa procedencia (boa, lagoa; avoa, filloa). Mentres que no
caso de boa, lagoa se manteen sempre as das vogais en todo o territo-
rio galego, en avoa, filloa etc. prodcese reducin a ["O] en zonas da
Galicia suroccidental (av, fill etc.). Mesmo nestes casos debe ser esco-
llida a solucin tradicional e absolutamente maioritaria -oa (avoa, filloa,
moa, soa -e soamente-, teiroa etc.).
9.11. -US, -UM, -O
Hai algunhas palabras que escapan regra xeral de acomodacin de
cultismos e manteen as terminacins latinas -US, -UM: campus, corpus,
humus, mnibus, Venus, virus; lbum, facttum; mdium, presdium,
parabllum, smmum, contnuum, cinefrum, qurum, desidertum. En
62
xeral son palabras que anda se senten como non plenamente incorpora-
das ao idioma.
Escrbense con -o as voces currculo, esprito, mpeto, memorando,
referendo e tribo.
9.12. -IO/-IA E -INO/-INA
Nas palabras patrimoniais a terminacin latina -INUM/-INAM deu en
galego -io/-ia, que tamn a forma xeral do diminutivo. As: andori-
a, campia, casia, campesio, comio, maria, mario, mencia,
pequenio, vecio etc. Remata tamn en -io mesquio e pergamio.
Os prstamos, latinos ou non, adoptan a terminacin -ino/-ina:
albino, anilina, anxina, aquilino, asasino, aspirina, bencina, bizanti-
no, bobina, bovino, brillantina, buguina, canino, cantina, capuchino,
carabina, cartolina, casino, clandestino, cocana, codena, coralino,
cortina, cristalino, destino, disciplina, divino, doutrina, ensino, escar-
latina, esquina, estricnina, estudantina, felino, feminino, gabardina,
gasolina, glicerina, granadino, guillotina, herona, interino, intestino,
ladino, latino, mandolina, margarina, masculino, matutino, medicina,
morfina, muselina, nicotina, nitroglicerina, oficina, ondina, palatino,
parafina, penicilina, peregrino, piscina, plastilina, porcino, propina,
protena, rabino, repentino, resina, retina, runa, sacarina, sibilino,
sonatina, supino, taurino, toxina, turbina, ultramarino, vaselina, ves-
pertino, vitamina, vitrina, xacobino, xelatina, xenuno etc.
9.13. -E
Rematan en -e as palabras patrimoniais procedentes de timos lati-
nos en -INEM (home, virxe, orde, imaxe, chantaxe 'planta', feluxe), os con-
tinuadores dos neutros en -MEN (crime, exame, lume, costume, etc.) e os
galicismos en -axe (chantaxe 'extorsin', homenaxe, liaxe, viaxe etc.).
63

De maneira anloga, adptanse tamn sen nasal final os cultismos:
abdome, ditame, exame, nume, rxime, vexame, xerme... Deben mesmo
escribirse sen -n as palabras glute, lique, pole, seme, pois non hai razn filo-
lxica ningunha para separalas das anteriores. Exceptanse o latinismo
lumen (unidade da fsica do sistema internacional) e o bretonismo dolmen.
O portugus mantivo a nasalidade primitiva (homem, virgem, ordem, ima-
gem etc.) e anda a estendeu analoxicamente a algunhas outras palabras
(nuvem, ontem) e de modo sistemtico s palabras formadas co sufixo galo-
rromnico -age (homenagem, linhagem, viagem etc.). Como xa se indicou, as
palabras tradicionais procedentes dos neutros latinos en -MEN resolvronse en
-e tanto en galego coma en portugus (lume etc.). Pero os cultismos son trata-
dos polo portugus de modo vacilante: en xeral, suprime -n (ditame, exame,
vexame etc.), algunhas veces manteno (smen, lquen, plen, glten) e en bas-
tantes casos admite as das solucins (ligame / ligmen, abdome / abdmen,
germe / grmen etc.).
Advrtase que a evolucin da nasalidade da terminacin medieval -e
paralela tanto en galego coma en portugus doutras vogais finais tonas nasa-
lizadas. Comprense as formas medievais rfo, Estvo, rgo, orgo..., ares; arousn, arous; arzun, arzu; bergantin, berganti; cal-
que se manteen en portugus en rfo, Estvo, rgo, orgo e que en gale- deln, caldel; carnotn, carnot; composteln, compostel; ferroln,
go se resolven en orfo, Estevo, orgo, ourego.
9.14. MASC. -N / FEM. -, MASC. -ANO / FEM. -ANA
Nas palabras populares, a terminacin latina -ANUM presenta tres
solucins distintas no dominio lingstico galego: -ao/-n/- (irmao /
irmn / irm). En troques, a correspondente forma feminina -ANAM s
ten dous resultados: -/-n (irm / irmn).
Estas formas pdense atopar na fala con distintas combinacins, pero
desde o sculo XIX os escritores veen mostrando unha preferencia polo
seguinte esquema, hoxe unanimemente aceptado na lingua escrita:
64
(meu) irmn (mia) irm
(meus) irmns (mias) irms
A este esquema incorpranse tamn outras palabras co masculino
acabado en -n, anda que este -n non proceda etimoloxicamente dun
sufixo -ANU. Teremos, xa que logo: alazn, alaz; alden, alde; ancin,
anci; artesn, artes; barregn, barreg; bosquimn, bosquim; capi-
tn, capit; chan, ch; cidadn, cidad; cirurxin, cirurxi; comarcn,
comarc; concidadn, concidad; cortesn, cortes; cotin, coti; cris-
tin, cristi; curmn, curm; ermitn, ermit; escribn, escrib; gar-
din, gardi; gran e gra; insn, ins; irmn, irm; livin, livi; louzn,
louz; malsn, mals; marrn, marr; musulmn, musulm; nugalln,
nugall; pagn, pag; rufin, rufi; san, sa; sancristn, sancrist; sul-
tn, sult; teceln, tecel; tempern, temper; temporn, tempor;
trun, tru; van, va; vern; viln, vil.
Este un dos sufixos produtivos con que conta o galego para a for-
macin de xentilicios. Seguen este modelo afgn, afg; alemn,
alem; casteln, castel; cataln, catal; coimbrn, coimbr, e, espe-
cialmente, os referidos a entidades de poboacin galegas: aresn,
ferrol; fisterrn, fisterr; marin, mari; muradn, murad;
muxin, muxi; ourensn, ourens; pontearen, ponteare; pontecal-
deln, pontecaldel; redondeln, redondel; ribeirn, ribeir; salne-
sn, salnes; ulln, ull; vilagarcin, vilagarci.
Algns xentilicios galegos poden conservar a sa forma local -ao /
-: arnoiao, arnoi; burelao, burel; courelao, courel; caldelao, calde-
l (do Castro Caldelas); dezao, dez; lancarao, lancar; limiao, limi;
mariao, mari (da Maria luguesa); masidao, masid; meirao, meir;
melidao, melid; ribeirao, ribeir (do Ribeiro) etc. Pola mesma razn,
admitirase tamn a forma feminina local -n en casos como unha car-
notn, unha fisterrn, unha muradn etc.
65
 Nas palabras cultas incorporadas con posterioridade poca en que
deixou de operar a lei da cada do -n- intervoclico, a terminacin latina
-ANUM, -ANAM foi adaptada conforme norma xeral de acomodacin de
cultismos. Levan esta terminacin -ano (fem. -ana): africano, americano,
anglicano, arcano, artesiano, asturiano, australiano, bacteriano, bolivia-
no, colombiano, cubano, decano, diluviano, franciscano, fulano, grego-
riano, hispano, humano, inhumano, italiano, lusitano, luterano,
mahometano, meridiano, metropolitano, miliciano, mundano, oufano, pai-
sano, peruano, pondaliano, profano, provinciano, puritano, republicano,
romano, rosaliano, semana, soberano, tirano, transmontano, ultramonta-
no, urbano, valenciano, veterano, vexetariano, xermano etc.
corneln, cornelana; farfalln, farfallana; foln, folana; folgazn, folga-
zana; galbn, galbana; guedelln, guedellana; lacazn, lacazana; lan-
grn, langrana; larpn, larpana; leiln, leilana; lerchn, lerchana;
lorn, lorana; lordn, lordana; loubn, loubana; mentirn, mentirana;
orelln, orellana; padun, paduana; pailn, pailana; palafustrn, pala-
fustrana; papn, papana; parvalln, parvallana; paspn, paspana; pas-
trn, pastrana; pelandrn, pelandrana; pertegn, pertegana; pillabn,
pillabana; porcalln, porcallana; run, ruana; tangueleirn, tanguelei-
rana; testaln, testalana; testn, testana; toleirn, toleirana; vergalln,
vergallana; zalapastrn, zalapastrana; zampalln, zampallana.

Como xa foi indicado (cf. 9.13), cando esta terminacin latina era 9.16. MASC. -N / FEM. -OA, -ONA
tona, a evolucin en palabras patrimoniais foi diferente e o resultado
final en galego -o/-a: Estevo, orfo / orfa, orgo, ourego, ravo (planta), Forman o feminino en -oa unha serie de adxectivos e substantivos
saba. Relacionadas con estas, anda que doutra orixe, estn as termina- en que -n non pode analizarse como sufixo: anfitrin, anfitrioa; bretn,
cins en -o de Cristovo e soto. bretoa; campin, campioa; ladrn, ladroa (que tamn ten un feminino
ladra); len, leoa; patrn, patroa; saxn, saxoa; teutn, teutoa.
As palabras cultas conservan o sufixo latino sen cambiar; isto afec-
ta tamn os vocbulos que teen esta terminacin, anda que a sa orixe Rematan en -n / -ona as palabras en que esta terminacin un sufi-
non sexa latina. As, biblimano, bmano, cleptmano, cocainmano, xo aumentativo ou deverbal pexorativo: homn, mullerona, zapatn,
difano, bano, melmano, mitmano, morfinmano, rgano, pnfano, casona; abusn, abusona; acusn, acusona; faltn, faltona; preguntn,
pltano, ttano, tmpano. preguntona etc.

Existe ademais un grupo de palabras cultas coa terminacin -on

9.15. MASC. -N / FEM. -ANA
A terminacin -n / -ana aparece nunha serie de nomes, substantivos
e adxectivos, que xeralmente actan como caracterizadores pexorativos:
balandrn, balandrana; baleign, baleigana; barbuzn, barbuzana;
barrign, barrigana; barulln, barullana; bocaln, bocalana; brutn,
brutana; buleirn, buleirana; burrn, burrana; burricn, burricana;
cabezn, cabezana; cachamouln, cachamoulana; cachn, cachana;
cacholn, cacholana; cagn, cagana; caneln, canelana; cangalln,
cangallana; caralln, carallana; carcamn, carcamana; carneirn, car-
neirana; carrouln, carroulana; chaln, chalana; charlatn, charlatana;
tona: canon, colon, corion, dcathlon, psilon, psilon, micron, epplo-
on, cripton, isquion, necton, neon, newton, micron, prkinson, radon,
taxon, telson. O anglicismo nylon adptase ao galego como nailon.
9.17. -DE
A terminacin latina vogal + TEM reslvese en galego, tanto en pala-
bras cultas coma populares, en vogal + -de: almude, alude, atade, cala-
midade, cspede, hspede, lade, parede, rede, sade, sede, soidade,
verdade, virtude etc.

66 67
 9.18. -DADE, -TADE
O sufixo latino -TATEM resolveuse en -tade en posicin posconso-
nntica (dificultade, facultade, maxestade, potestade, tempestade, vonta-
de) e en -dade en posicin posvoclica (enfermidade, novidade,
puridade, realidade). s veces unha sncope voclica antiga provocou
que -dade poida aparecer en posicin posconsonntica (BONITATEM >
bondade, CRUDELITATEM > crueldade, HEREDITATEM > herdade, LEGALI-
TATEM > lealdade, MORTALITATEM > mortaldade, TRINITATEM > trindade,
VERITATEM > verdade, VIRGINITATEM > virxindade etc.). A partir destas
formas, -dade estendeuse a bases non sincopadas rematadas en r: liber-
dade, puberdade.
9.19. -DADE / -EDADE / -IDADE
No galego actual, -dade presenta tres alomorfos: -dade, -edade e
-idade. O primeiro aparece s nunha relacin pechada de palabras popu-
lares que sufriron, segundo se indicou en 9.18, a sncope da vogal pre-
cedente (verdade, herdade, bondade, trindade etc.). As outras das
variantes, as nicas produtivas no galego actual, presentan distribucin
complementaria e aparecen en palabras introducidas por va culta e mais
en derivados romances: -edade combnase con bases adxectivas en -io
(notoriedade, solidariedade, variedade...) e -idade nos casos restantes
(capacidade, probabilidade, soidade, novidade...). As nicas excepcins
a esta regra son necidade e sucidade.
9.20. -ARA /-ERA
Os substantivos formados con este sufixo referanse orixinariamente
a cousas e indicaban o lugar onde se fabricaban, onde se vendan ou onde
haba abundancia delas. A forma -ara, maioritaria no galego medieval,
era o resultado fontico regular da correspondente latina -ARA. Por iso
debe drselle preferencia a esta solucin: armara, artillara, bruxara,
68
camisara, carnizara, carpintara, cervexara, cestara, chancelara,
charlatanara, chocolatara, enfermara, enxeara, ferrara, gandara,
infantara, lavandara, leprosara, librara, moblara, panadara, pape-
lara, pedrara, peixara, perfumara, pradara, refinara, reloxara,
tesourara, tinturara, zapatara...
Con esta solucin conflen tamn aqueloutros vocbulos derivados
co sufixo -a sobre bases en -ario: comisara, notara, secretara, testa-
mentara etc., derivados a partir de comisario, notario, secretario e tes-
tamentario, respectivamente.
A solucin -era, documentada tamn no galego medieval, fxose case
xeral no galego moderno, polo que se admite as mesmo como normativa.
En calquera caso, tase en conta que algns galicismos modernos,
como batera, galantera, galera ou mercera presentan unicamente a
terminacin -era.
forma iberorromnica -ara corresponda a francesa -erie, que, coma outros
sufixos galorromnicos, se documenta na Pennsula desde poca moi temper.
Desta maneira entran as das en conflito; e en casteln e cataln impxose doada-
mente -era, unha vez que o sufixo latino -ARIUS terminou dando cast. -ero e cat.
-er (caballero-caballera, cavaller-cavalleria). Pero esta non foi a nica causa do
triunfo de -era, pois en italiano, onde non hai -ero, tamn se impuxo -eria (libraio-
libreria). En portugus tamn penetrou moito o novo sufixo (Livro de Montera,
sculo XV) e anda hoxe hai moitas palabras con el (carroceria, parceria, crista-
leria, correria, grosseria, bateria, bilheteria, sorveteria, loteria, bijuteria).
Por ultracorreccin sase s veces un falso sufixo *-eira, creado a partir
dos substantivos derivados en -eiro e non dos primitivos. As, de ferreiro fxo-
se *ferreira ou de leiteiro, *leiteira etc. Estas formas deben evitarse.
69

10. OUTRAS PARTICULARIDADES
10.1. ALTERNANCIA CUA-/CA-/CO-; GUA-/GA-/GO-
Nas palabras patrimoniais o galego mostrou sempre tendencia a eli-
minar o elemento labiovelar u dos grupos orixinarios qua-, gua-, a seme-
llanza do francs e en contra do que sucede en portugus e en casteln,
que tenderon a conservalo. En galego hai tamn zonas que manteen o
grupo orixinario; pero demogrfica e literariamente moito mis usada a
solucin que perdeu o u, de a que a escolla se resolva a favor deste resul-
tado tanto nas palabras patrimoniais coma nas cultas mis popularizadas.
Aparece ca- en caderna, caderno, cadrado, cadrar, cadrelo, cadril,
cadro, cal, calidade, calquera, cando, cantidade, canto, cartos dieiro,
case, casemente, catorce, catro, catrocentos.
Aparece cua- nos cultismos e, en xeral, nas palabras derivadas cul-
tas. As, cuadr- (cuadrangular, cuadrante, cuadratura, cuadraxesimal,
cuadraxsimo, cuadrcula, cuadrienal, cuadrienio, cuadriforme, cuadri-
ga, cuadriltero, cuadrilla, cuadrilleiro, cuadrimestre, cuadrimotor,
cuadriplicar, cuadrislabo, cuadrivio, cuadrpede, cudruplo, escua-
dra), cual- (cualificar, cualitativo), cuant- (cuanta ao lado de
conta, cuantificacin, cuantificar, cuantioso, cuantitativo), cuart-
(cuarta, cuartear, cuarteirn, cuartel, cuarteleiro, cuarteto, cuartilla,
cuartillo, cuarto 1/4 parte dependencia) e cuater- (cuaternario).
Tamn as palabras cuquero, cuarzo, cuasia e cuasina.
Un caso especial de evolucin tmolo nas formas corenta, corente-
na, corentn e coresma, onde o ditongo ua se reduciu a o; o mesmo oco-
rre en corta feira (ou cuarta feira) mrcores.
70
Hai outras formas que tian orixinariamente o grupo coa-, que se
reduciu a ca-, como no grupo cua- xa citado: callada, callado, callar,
calleira, calleiro, callo presoiro. O grupo coa- mantense nos cultismos:
coagulable, coagulante, coagulacin, coagular, cogulo.
Aparece ga- en gadaa, gadao, galardn, galdrapo, garda, gardar,
gardin. Tamn en prstamos como garanta, garantir, garita etc.
Noutras palabras aparece gua-: guante, guapo, guata.
E, finalmente, a solucin go- aparece en gorir (tamn guarir), gore-
cer (tamn guarecer), gornecer (tamn guarnecer).
Os derivados e compostos manteen a evolucin da palabra primiti-
va sobre a que se forman. Por tanto, agardar, gadaar, gadaeiro, gar-
dabarreira, gardalama, gardarros, gardarroupa etc.; garda civil, garda
forestal, garda maria etc.; gornicin (tamn guarnicin); gorida
(tamn guarida) etc.
Son dialectalismos cuando (e condo), cuanto (e conto), cuase, cuasemen-
te etc.; guadaa, guardar etc.; coallar etc.
10.2. DITONGO OI
O ditongo resultante das secuencias latinas a) O*CT b) OCT, U*CT, UCT,
U*LT;c) ORI + vogal, URI + vogal na maior parte do territorio galego oi:
a) noite, oito; b) troita, loita, froita, loito, moito; c) coiro, lavadoiro,
vasoira, agoiro.
Con todo, existen zonas reducidas en que se dan outros resultados:
unha zona do occidente da Corua presenta sempre ui (nuite; luita,
muito; lavaduiro, varreduiro etc.); o sur de Pontevedra presenta tres
resultados, segundo os casos: a) oi: noite; b) ui: luitar, muito; c) ou:
vasoura; na franxa mis oriental do dominio lingstico galego alternan
71
 das solucins: a) oi: noite; b) ui: luitar, muito con puntos de u, muto
e mutio, escutar e escutiar; c) oi: vasoira, coiro.
Adptase como normativa a solucin oi en todos os casos por ser
maioritaria demogrfica e xeograficamente e por ser a mis difundida na
tradicin literaria moderna: coitelo, enxoito, froita, loita, moi, moito,
troita, varredoiro, vasoira etc. E as tamn en coidar, coita, coitado etc.
10.3. DITONGOS OU/OI
O galego mantn diferenciados os ditongos ou e oi, de acordo coas
sas diferentes orixes: ou < AU, AL + cons. etc. (cousa, louro, ouro,
pouco, tesouro, touro; couce, fouce, outro, souto; dous), oi < OCT, UCT,
* T, ORI + vogal, URI + vogal (oito, noite; troita, loita; moito, voitre;
UL
coiro, lavadoiro, tesoira, vasoira; agoiro etc. vide 10.2).
Unicamente en palabras concretas e en zonas e lugares illados houbo
algunha confusin de ou e oi: oitro por outro, noute por noite, vasoura por
vasoira etc. Normativamente hai que aterse solucin fontica regular.
10.4. DITONGOS IE, UE
As secuencias latinas -IE- e -UE- en palabras cultas mantense en
galego como ie e ue, respectivamente: aliciente, ambiente, ciencia,
cliente, coeficiente, conciencia, conveniencia, conveniente, deficiencia,
deficiente, eficiencia, eficiente, estupefaciente, expediente, experiencia,
incipiente, inconveniente, obediencia, obediente, omnisciencia, pacien-
cia, sapiencia, sobresaliente, suficiente etc.; afluencia, afluente, anuen-
cia, anuente, congruencia, congruente, delincuencia, delincuente,
elocuencia, elocuente, secuela, secuestro etc. (cf. 9.1 e 9.3).
Algunhas veces, por disimilacin ou por ultracorreccin, as secuencias ie,
ue substitense por e, o (*concencia, *ambente, *freconte); estas substitucins
72
deben evitarse. Con todo, hai formas aceptables como comenencia intere-
se, diferente xa do cultismo novamente reintroducido conveniencia. Nte-
se que tamn hai casos como aparencia, beneficencia etc., que carecen de
ie xa en latn.
10.5. DISIMILACIN, METTESE E EPNTESE DE R
O r mantn, en xeral, a sa posicin etimolxica dentro da pala-
bra, independentemente das sncopes voclicas: prado (< PRATUM),
cabra (< CAPRAM), disfrazar, labrar (< LABORARE), Carlos (< CARO-
LUS), merla (< MERULAM), tenro (< TENERUM), xenro (< GENERUM),
venres (< VENERIS). Hai, con todo, casos de metteses xa consumadas:
bradar (< BALATRARE), prebe (< PIPER), preguiza (< PIGRITIAM), burgo
(< BRUCHUM).
Preguntar a forma mis documentada na Idade Media e maiorita-
ria no galego moderno; correspndese ademais co timo *PRAECUNCTA-
RE. Debe ser, por tanto, a normativa.
Esporadicamente algunhas palabras perderon o r interno por disimi-
lacin con outro r dentro da mesma palabra (arado, frade, madrasta,
padrasto, rodo, e mesmo o semicultismo propio, do lat. PROPRIUM, e
derivados, documentado maioritariamente sen o segundo r xa na poca
medieval). Fronte a estes casos de perda por disimilacin, en xeral houbo
unha tendencia conservacin da consoante, e por iso temos hoxe arras-
trar, rastro, rexistrar, rexistro, rostro etc.
A maiora destas palabras conservan tamn o -r- nos textos gale-
gos medievais. En troques, nos textos portugueses medievais vense xa
casos de perda xunto a outros de conservacin; pouco a pouco foise
impoendo a forma sen -r-, que hoxe mis usual, chegndose s
veces a diferenzas de significado, como rosto cara dunha persoa / ros-
tro bico das aves.
73
 A forza da disimilacin de r nunca chegou a ser operativa no gale-
go, que mesmo nalgns casos favoreceu o fenmeno contrario: restra,
restreba, restrollo.
Ademais destes casos de repercusins de r, a epntese desta conso-
ante afecta a un nmero grande de palabras, especialmente no contexto
st + vogal: estrela, estropallo, estralar, estraloque, mastro, congostra...;
croque, faldra... Nalgunhas destas palabras xa non existe a variante sen
r, mentres que noutras as das variantes se reparten dialectalmente.
10.6. ENCONTROS VOCLICOS
Na lingua escrita do sculo XIX e da primeira metade do XX era fre-
cuente o uso do apstrofo para representar certas elisins voclicas que
se producen ao se encontraren a vogal final dunha palabra e a inicial da
seguinte, cando pertencen ao mesmo grupo fnico. Na ortografa actual
non se utiliza o apstrofo, e nos casos de elisin optouse ou ben pola
amlgama das das palabras (do, no, deste, naquel etc.) ou ben pola gra-
fa plena de cada unha delas (entre as rbores). Anda que non se repre-
sente graficamente este fenmeno, as palabras que acaban en -e,
especialmente as gramaticais, perden na fala a vogal final cando van
seguidas doutra palabra que comeza por vogal (vide 6): desde Amrica
["dezDa"mE|ika], dixo que andara moito ["diSokan"da|a"mojto], este amigo
[esta"miVo], preguntou se haba traballo [preVun"towsa"Biatra"Bao],
sempre anda con contos ["sEm"prandakoN"kontos], deixoume al
[dej"Sowma"li].
74
11. FORMACIN DO PLURAL
11.1. PALABRAS REMATADAS EN VOGAL OU EN DITONGO
As palabras rematadas en vogal, tnica ou tona, ou en ditongo for-
man o plural engadindo -s: mesa, mesas; custo, custos; irm, irms;
caf, cafs; israel, israels; lei, leis; rei, reis; bocoi, bocois etc.
Os estranxeirismos acabados en vogal forman o plural engadindo -s
ou ben respectando a forma de plural da lingua de orixe: spray, sprays;
hippy, hippys ou hippies.
11.2. PALABRAS REMATADAS EN -R E -Z
As rematadas en -r e -z engaden o morfema -es sobre o singular:
mar, mares; calor, calores; luz, luces.
Os estranxeirismos adecanse regra xeral (palier, palieres; somier,
somieres; hsar, hsares; dlar, dlares...), a non ser algns casos de
palabras pouco integradas, que poden formar o plural engadindo -s: ps-
ter, psteres ou psters; gngster, gngsteres ou gngsters; jnior, jnio-
res ou jniors.
11.3. PALABRAS REMATADAS EN -S E -X [ks]
As agudas acabadas en -s forman o plural engadindo -es: deus, deu-
ses; comps, compases, a non ser as que rematan en grupo consonntico
(inclundo entre estas as acabadas en -x [ks]): luns, fax, lux, unisex, que
permanecen invariables.
75
 As graves e esdrxulas acabadas en -s ou -x [ks] son invariables e pre-
sentan, xa que logo, a mesma forma no singular e no plural: choromicas,
lapis, martes, oasis, xoves, mrcores, bceps, trax, clmax, tlex etc.
11.4. PALABRAS REMATADAS EN -N
As rematadas en -n engaden -s: can, cans; lambn, lambns; laca-
zn, lacazns; dolmen, dolmens; mitin, mitins; xilin, xilins etc.
Nas palabras patrimoniais oxtonas a lingua falada ofrece tres posibilida-
des de formacin de plural para estas voces: cans, cas e cais. A primeira delas
ocupa o occidente de Galicia e comprende a rea de maior densidade demo-
grfica; a segunda, propia do galego central, de maior extensin xeogrfica;
a terceira, reducida franxa mis oriental do dominio lingstico galego,
minoritaria demograficamente. Ao presentar como normativa a solucin -ns
consgrase a que xa via sendo de uso en toda a tradicin literaria e gramati-
cal, con escolla a favor da forma demograficamente mis estendida.
11.5. PALABRAS REMATADAS EN -L
Os monoslabos rematados en -l engaden o morfema -es: cal, cales;
el, eles; fel, feles; fol, foles; gol, goles; mal, males; mel, meles; mil,
miles; mol, moles; pel, peles; ril, riles; rol, roles; sal, sales; sol, soles;
tal, tales; til, tiles; val, vales; vil, viles; xel, xeles.
Fol, mil, mol, pel e val proceden de palabras que en latn tian -LL-
medial, que se reduce a unha consoante simple pero non desaparece. O mesmo
ocorre con el, eles.
Cal (pron.), tal e mal, a diferenza dos anteriores, tian -L- intervoclico
latino, que se perdeu na poca medieval nas formas de plural. O galego moder-
no abandonou a solucin medieval e forma o plural destas voces engadindo o
morfema -es sobre o singular. Sobre vil frmase viles, maioritaria xa no gale-
go medieval.
76
Fel e mel tian -LL- en latn, pero, por seren palabras neutras, non o tian
no acusativo, caso de que parten as formas romances. Non se documentan os
plurais *feis e *meis.
Sol, sal e cal (subst. masc.) son infrecuentes en plural. O resultado espera-
do, dado que tian -L-, sera *sois, *sais e *cais, de nula ou escasa documenta-
cin.
Gol, rol, til e xel, que son estranxeirismos, seguen o sistema de formacin
de plural dos outros monoslabos tradicionais.
No referente ao plural dos monoslabos, o portugus aprtase deste resul-
tado uniforme do galego, pois presenta varias solucins: foles, moles, peles e
vales frmanse sobre un singular rematado en -e; tais, quais, sois, sais, cais e
vis manteen o plural tradicional, en tanto que males e feles presentan unha
formacin en -es sobre o singular; hai vacilacin entre meis e meles.
Nas palabras agudas de mis dunha slaba, o -l do singular substit-
ese polo morfema -is: animal, animais; aval, avais; papel, papeis; fiel,
fieis; cruel, crueis; truel, trueis; civil, civs; espaol, espaois; control,
controis; azul, azuis. Tase en conta que nos acabados en -il a secuen-
cia antiga -is se resolve en -s (cadrs, non *cadris).
Na formacin do plural destas voces sera posible escoller entre tres solu-
cins: anims, animais (que nalgures alterna con animaes) e animales. Delas,
as das primeiras son solucins tradicionais, con perda do -l- intervoclico. A
terceira probablemente o resultado dunha recuperacin do l a partir do singu-
lar, seguindo o modelo de 11.2 e dos monoslabos rematados en -l; como apoio
tese da recuperacin dentro do galego, cmpre lembrar que no norte de Por-
tugal existe tamn este sistema de formacin do plural. Con todo, non podemos
descartar a hiptese do castelanismo, que, cando menos, explicara o enorme
xito que tivo nos ltimos tempos, ata facer recuar as outras formacins.
Canto extensin xeogrfica, a solucin animais ocupa unha rea moi
restrinxida, na parte mis oriental do dominio lingstico galego, pero ten ao
seu favor que dentro dela segue sendo un plural produtivo (caracois, artificiais
77
 etc.). A solucin anims debera ocupar o resto do territorio, pero s se oe en
palabras illadas (como res ou cadrs) e s veces mesmo sen continuidade xeo-
grfica (en puntos illados pdese recoller anims, toxs ou currs, e poucas
mis). A solucin anims foi suplantada case totalmente por animales, de tal
maneira que hoxe non se rexistran caracs, espas, nacions, fuss etc.; esta
mesma suplantacin dse no caso de animais, pero en menor medida.
Descartada animales, por non ser unha formacin tradicional, a escolla
entre as outras das fxose a favor de animais por ser anda unha forma tradi-
cional produtiva e porque no galego estndar dos ltimos tempos vn sendo
aceptada sen discusin.
As palabras compostas en que o segundo elemento algn dos
monoslabos citados mis arriba fan o plural en -les (ollomoles, chucha-
meles, papasoles, mirasoles, Miravales...). O plural de aquel aqueles,
pola mesma razn indicada para el, eles.
11.6. PALABRAS REMATADAS NOUTRAS CONSOANTES
As voces acabadas en consoantes distintas das vistas en 11.2, 11.3,
11.4 e 11.5 son as mis delas estranxeirismos ou cultismos, e forman o
plural engadindo -s: club, clubs; pub, pubs; snob, snobs; clac, clacs;
coac, coacs; frac, fracs; tic, tics; crmlech, crmlechs; sndwich,
sndwichs; sketch, sketchs; lord, lords; round, rounds; talmud, tal-
muds; rosbif, rosbifs; anorak, anoraks; stick, sticks; bmerang, bme-
rangs; iceberg, icebergs; ring, rings; smking, smkings; lbum,
lbums; rquiem, rquiems; sllom, slloms; tndem, tndems; ttem,
ttems; clip, clips; jeep, jeeps; hndicap, hndicaps; boicot, boicots;
complot, complots; fagot, fagots; mamut, mamuts; robot, robots;
sprint, sprints; test, tests; trust, trusts; leitmotiv, leitmotivs.

A pesar da sa aparencia, caracol e aerosol non son compostos de col

e sol. Os seus plurais son, xa que logo, regulares: caracois e aerosois.

As palabras graves rematadas en -l forman o plural engadindo o

morfema -es: xil, xiles; difcil, difciles; til, tiles; tnel, tneles;
cnsul, cnsules etc. Exceptase desta regra a terminacin -bel, que fai
o plural en -beis (vide 9.7).

Todas estas palabras entraron na lingua con moita posterioridade perda

do -l- intervoclico; a maior parte delas son mesmo moi recentes. Xa na poca
medieval os cultismos mostraban resistencia perda de -l- (convenaveles, con-
venaviles), anda que non faltan exemplos de adecuacin aos plurais tradicio-
nais, convenave(e)s (dun singular convenavel(e)) ou convenavi(i)s (dun
singular convenavil); se as palabras rematadas en -il tono (que son as mis
abundantes deste grupo) entrasen en poca antiga, o nico plural esperado
sera *axis, *dificis (nunca documentados). O portugus, que os resolve en
fceis, teis, frteis, asimilou estas palabras aos plurais das rematadas en -el e
non aos das rematadas en -il. Esta solucin estruturalmente estraa ao sistema
galego ten tamn certo uso no galego literario moderno.

78 79

12. FORMACIN DO FEMININO
O feminino dos substantivos e adxectivos frmase comunmente coa
terminacin -a, que se une directamente forma do masculino se esta
acaba en consoante ou vogal tnica (deus / deusa, rapaz / rapaza, av /
avoa, cru / cra) ou substite a vogal final da forma do masculino se
remata en vogal tona (sobrio / sobria, presidente / presidenta). Con
todo, hai algns casos especiais.
12.1. NOMES REMATADOS EN -N
Os substantivos e adxectivos que acaban en -n (< ANUM) forman o
feminino en -, segundo o establecido en 9.14: ancin / anci, tempern
/ temper; en troques, os caracterizadores despectivos rematados en -n
frmano en -ana, conforme ao dito en 9.15: folgazn / folgazana, men-
tirn / mentirana.
Para o feminino dos rematados en -n (len / leoa, mais lambn /
lambona), vxase 9.16.
Os acabados en -n forman o feminino en -ina, coa excepcin de
run, que invariable: bailarn / bailarina, benxamn / benxamina, dan-
zarn / danzarina, galopn / galopina, malandrn / malandrina; pero un
vio run / unha terra run.
Os rematados en -n difiren no seu comportamento: os adxectivos
cabrn, cervn, vacn forman o feminino patrimonial cabra, cerva,
vaca; comn invariable; euscaldn engade -a: euscalduna.
80
O nico nome en -n susceptible de mocin xenrica invariable:
un refn americano / unha refn americana.
12.2. NOMES REMATADOS EN VOGAL OU DITONGO TNICOS
Os substantivos rematados en vogal tnica tenden a engadir -a, en
tanto que os adxectivos tenden a ser invariables: un av somal / unha
avoa somal. Con todo, algns substantivos son invariables: unha chim-
panc adulta; entre os adxectivos, nu, cru e recr, s e mao run for-
man os femininos na, cra e recra, soa e m: o peixe cru / a carne
cra, un s da / unha casa soa, o ollo mao / unha m ocasin.
Presentan caractersticas morfolxica especiais grou / gra, xudeu /
xuda e sandeu / sanda.
12.3. NOMES REMATADOS EN -S
Os xentilicios que acaban en -s presentan un feminino en -esa:
cambads / cambadesa, chins / chinesa, noruegus / norueguesa, por-
tugus / portuguesa, romans / romanesa. O mesmo ocorre con outros
adxectivos, coma burgus / burguesa, camos / camoesa, canchs / can-
chesa, monts / montesa e palms / palmesa; algns, en troques, son
invariables: estilo corts / mirada corts.
12.4. FORMACINS ESPECIAIS
Algunhas palabras de xnero feminino presentan terminacins espe-
ciais, sobre a mesma base lxica: heroe / herona, tsar / tsarina; galo /
galia; rei / raa; abade / abadesa; barn / baronesa; prncipe / prin-
cesa; sacerdote / sacerdotisa, profeta / profetisa, poeta / poetisa; empe-
rador / emperatriz; actor / actriz etc.
81
 13. COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS 14. O ARTIGO

Ao lado das formas analticas, sanse tamn para bo, malo ou mao, 14.1. O ARTIGO DETERMINADO
grande e pequeno os comparativos sintticos mellor, peor, maior ou mei-
rande e menor. 14.1.1. FORMAS

Para a formacin de superlativos absolutos sase o sufixo -simo: O artigo determinado presenta en galego as seguintes formas:
altsimo, grandsimo. Este sufixo, sentido normalmente como propio
dun rexistro elevado, s veces engdese raz culta da palabra e non
patrimonial: antigo, antiqusimo; fiel, fidelsimo; nobre, nobilsimo. Nos MASCULINO FEMININO
adxectivos rematados en -ble ou -bel este superlativo ten sempre a ter-
minacin -bilsimo: amable ou ambel, amabilsimo; estable ou estbel, SINGULAR o a
estabilsimo.
PLURAL os as
En rexistros elevados aparecen os superlativos co sufixo -rrimo,
como son celebrrimo, librrimo, misrrimo, pauprrimo, pulqurrimo,
que corresponden, respectivamente, aos adxectivos clebre, libre, mse- Estas son as formas do galego comn. Na maior parte do galego de Astu-
ro, pobre e pulcro. rias, no canto de o sase para o masculino el ou a forma elidida l.

Existe tamn unha variante alomrfica lo, la, los, las, que de uso
obrigatorio tras da preposicin por (vai polo carreiro) e do adverbio u
(ant. *ub) (u-lo libro?).

A forma do artigo primitivo era lo, la, los, las, pero o l en posicin
intervoclica desapareceu, tanto en interior de palabra coma dentro de gru-
pos fnicos de palabras, co conseguinte resultado o, a, os, as (para lo
campo > para o campo); esta forma estendeuse analoxicamente a outros
contextos en que o l non fose precedido dentro do mesmo grupo fnico por
-s, -r, -b ou -n. Se estaba precedido por -n (son las tres), tras unha fase -nn-
(son nas tres), o resultado foi -n- (son as tres, con pronuncia ["sonas"tres]),

82 83
 que se interpreta como a consoante final da palabra precedente e non como a ini-
cial do artigo; o artigo, por tanto, segue sendo o, pero os efectos desa asimilacin
e posterior reducin perduran anda no feito de que ese n poida ser alveolar e non
velar (comprese, como exemplo, o -n de non haba ["noNa"Bia] e o de non o vexo
["no)no "BeSo], o de tocan ["tOkaN] e os de tcana ["tOkana] e tocan a muieira
["tOkana mui"ejra]). Cando a consoante anterior era -r, -s ou -b (dar las tres, ds
las tres, ub lo gato?), a asimilacin foi regresiva e nun primeiro momento deu
como resultado -ll- (dal las tres, ul lo gato?), posteriormente -l- (da-las tres, u-lo
gato?); deste modo o artigo seguiu mantendo a forma primitiva, pero o verbo ou
a palabra anterior viron modificada a sa consoante final.
Non sempre houbo acordo no tocante ao tratamento destes alomorfos na
lingua escrita. Os textos medievais galegos e portugueses mostran unha clara
preferencia pola representacin das das formas do artigo na distribucin indi-
cada, marcadas en portugus ata o sculo XVIII. O galego do Rexurdimento
vacila entre a representacin e a non representacin, vacilacin que contina
ata hoxe. Con todo, tase en conta que o alomorfo lo(s), la(s) un trazo mor-
folxico que ademais xeral a todo o territorio, se exceptuamos unha peque-
na zona dentro da provincia de Ourense que non as conserva xa en ningn caso
(facer o vio, por o camio etc.).
A asimilacin indicada en a) e b) pode non darse se despois da pala-
bra rematada en -r ou en -s hai unha pausa.
Na fala pode haber outros casos de asimilacin, mesmo co -s do plural;
ao non seren xerais a todo o galego e anda producrense esporadicamente
nunha fala local ou individual, levalos a unha normativa esixira unha casus-
tica demasiado complexa e pouco econmica (a doce pesta-lo quilo, tocdo-
los extremos). este un fenmeno que se presenta tamn, e de xeito mis
acentuado, nas formas do pronome persoal (cando mnolo penses, vin polo ver,
os nosos pecados ben purgdolos temos xa). Nin no caso do artigo nin no do
pronome se levan grafa estas asimilacins.
Anda que non se represente graficamente, a nica pronunciacin
recomendable a que reproduce a segunda forma nos contextos sinala-
dos: vender a casa [ben1"dela"kasa].
14.1.2. CONTRACCINS
14.1.2.1. CONTRACCINS COAS PREPOSICINS

Ademais de nos casos mencionados, pdense representar na escrita As preposicins a, con, de e en contraen co artigo:
as variantes lo, la, los las nos seguintes contextos:

a) Despois de infinitivo, das formas verbais conxugadas que rema- ART.

O A OS AS
PREP.
ten en -r ou -s e dos pronomes enclticos nos, vos e lles: vou colle-las
laranxas, perdche-los cartos, collmo-lo saco, ti e-lo demo, xa sbe-lo A ao / aos / s s
que pasou, tomuno-lo pelo, duvo-la boneca, quitulle-las ganas de rir.
CON co coa cos coas
b) Despois dos pronomes tnicos ns e vs cando van seguidos
dunha precisin numrica: n-los dous, v-los sete. DE do da dos das

c) Despois de ambos, entrambos e todos, cos seus femininos, da pre- EN no na nos nas
posicin tras, da conxuncin copulativa (e) mais: mbalas das, fixro-
no entrmbolos dous, tdolos das e tdalas noites, estalle tralos montes
de acol, fomos eu e mailo fillo do seor Miguel.

84 85
 O encontro da preposicin a co artigo masculino o(s) reslvese gra-
ficamente como ao(s) ou (s). A pronuncia correcta, sexa cal for a sa
representacin, [O], que a nica que se rexistra en practicamente todo
o dominio lingstico galego.
Para a concorrencia da preposicin por cos artigos determinados, vide
14.1.1.
Con mis a reslvese na fala en coa ou en ca. Establcese como norma-
tiva coa e non ca porque, estando as das formas vivas na fala de hoxe con
vitalidade semellante e alternando nun mesmo lugar e anda nun mesmo falan-
te, a forma plena coa debe ser favorecida sobre a forma reducida e innovado-
ra ca. Desta maneira mantense tamn diferentes a contraccin de con + a e
a conxuncin comparativa ca.
A adopcin da preposicin para como forma estndar (vide 19, nota) impi-
de a sa contraccin grfica co artigo. En caso de necesitar usar a forma reduci-
da pra, esta contrae co artigo en pr, pr, prs, prs: cantan os galos pr da.
Estas contraccins realzanse tamn cando o artigo dos topnimos
vai precedido dunha destas preposicins: veo da Corua, estou na
Pobra do Caramial, vou ao/ Carballio.
Mais non se realizan cando a preposicin non rexe o substantivo
determinado polo artigo: antes de os galos cantaren.
14.1.2.2. ENCONTRO DO ARTIGO COA CONXUNCIN COMPARATIVA CA
O encontro da conxuncin comparativa ca co artigo determinado
represntase ca o(s), ca a(s) ou c(s), c(s) ( mis run ca o / c demo,
Betanzos mis pequeno ca A / c Corua), anda que a pronuncia xeral
[kO], [ka:].
De adoptrense as formas contractas, escrbense con acento para mar-
car a diferenza de articulacin entre co (con + o) e c (ca + o), cos e cs,
86
ca (conxuncin) e c (ca + a), cs. As, debemos escribir dlle co meu, pero
mis grande c meu; mis vello ca min, pero mis vello c mia etc.
Cando a conxuncin vai seguida da preposicin a nunca se repre-
senta a contraccin na lingua escrita, anda que de feito se realice na
fala: qureme mis a min ca a ti. Consecuentemente, tampouco se
representa a contraccin cando a preposicin vai contrada co artigo:
qurolle ao meu fillo mis ca ao de ningun, caeulle mis auga nosa
ca deles.
Cmpre sinalar que se est facendo referencia s s contraccins da con-
xuncin comparativa ca, non s de que, que non se representan nunca na lin-
gua escrita, nin cando ten valor comparativo nin con calquera outro: sbeme
mellor a laranxa que o limn, deilles aos meus nenos mis que aos de Felisa,
dxome que o teu peor, mis novo do que o meu.
14.2. O ARTIGO INDETERMINADO
14.2.1. FORMAS
O artigo indeterminado presenta as seguintes formas:
MASCULINO FEMININO
SINGULAR un unha
PLURAL uns unhas
87
 14.2.2. CONTRACCINS

As preposicins con, de e en contraen co artigo indeterminado:

15. PRONOMES
ART.
UN UNHA UNS UNHAS
PREP.

CON cun cunha cuns cunhas 15.1. PERSOAIS

DE dun dunha duns dunhas O paradigma dos pronomes persoais establcese como segue:

EN nun nunha nuns nunhas 15.1.1. SERIE TNICA

FORMAS OBLICUAS

Se a preposicin non forma parte da mesma frase ca o artigo, non se NMERO PERSOA SUXEITO LIBRES LIGADAS

realiza a contraccin: de un mdico estar al, salvaralle a vida (= de NON REFL. REFL. NON REFL. REFL.

estar al un mdico, salvaralle a vida). 1 eu min comigo

SINGULAR 2 ti contigo
Para a resolucin dos encontros das preposicins con, de e en co 3 el, ela si ------ consigo
numeral e indefinido un, vxase 15.4.3 e 16.1. 1 ns / nosoutros, -as connosco
PLURAL 2 vs / vosoutros, -as convosco
3 eles, elas si ------ consigo

Como forma de suxeito para a segunda persoa de singular existe tamn na

fala o pronome tu. A escolla a favor de ti non fai senn reflectir unha eleccin
feita xa no galego escrito; ademais, ti est desprazando a forma tu de maneira
espontnea no galego falado.

Para o masculino da terceira persoa existen tamn das variantes: el e il

(eles e iles). A escolla a favor da primeira, maioritaria xeogrfica e demogra-
ficamente, vn sendo aceptada nos ltimos tempos de forma practicamente
unnime (vide 15.3.1).

88 89
 A forma el tamn se utiliza como neutro en construcins coma el certo As preposicins en e de contraen co pronome persoal de terceira per-
que chegaron ricos de Australia; el verdade que fostes andando aos Ancares? soa, segundo se indica no cadro seguinte:

Para a terceira persoa haba ademais unha forma neutra elo, inusual en
galego moderno. Cmpre indicar que unha forma xenuinamente galega, PRON.
EL ELA ELES ELAS
PREP.
paralela das correspondentes formas neutras do demostrativo, anda que o uso
que s veces se fai dela na lingua escrita sexa calco do casteln ello. A posibi- EN nel nela neles nelas
lidade de funcionar como suxeito probablemente non a desenvolveu nunca;
hoxe s aparece formando parte dalgunhas expresins fixas, como estar a elo. DE del dela deles delas
preciso ter isto en conta ao usala, as como que os seus usos primitivos foron
asumidos polo pronome persoal masculino e polos demostrativos neutros.

Na primeira e segunda persoas de plural utilzanse como formas non mar- Estas contraccins non teen lugar cando a preposicin non rexe
cadas, polo tanto vlidas en todos os contextos, ns e vs. Ao lado delas exis- directamente o pronome: De eles chegaren en tempo, imos xuntos.
ten tamn nosoutros, nosoutras e vosoutros, vosoutras, anda que cun
significado especfico oposto ao das outras, que desde a orixe se mantn anda 15.1.2. SERIE TONA
en grandes zonas do territorio lingstico galego. Nosoutros e vosoutros deli-
mitan un grupo, establecido no contexto ou coecido polo interlocutor, dei-
xando fra dese plural (eu e mais estoutros, ti e mais esoutros) todos os NON REFLEXIVO
NMERO PERSOA E XNERO REFLEX.
que non pertenzan a el; ns e vs, en troques, non establecen ningunha deli- DAT. ACUS.

mitacin con respecto aos demais (imos repartir o traballo: vosoutros tallades 1 me
o papel e vosoutros preparades o debuxo; nosoutras non pensamos coma el). 2 che te
SINGULAR
Esta diferenza tradicional nalgunhas zonas de Galicia eliminouse a favor dun MASC. o, lo, no
3 lle se
dos dous pronomes concorrentes (ns e vs ou nosoutros e vosoutros). Ns e FEM. a, la, na
vs son demogrfica e xeograficamente maioritarias, e por iso deben ser pre- 1 nos
feridas en caso de renunciar distincin mencionada. 2 vos
PLURAL
MASC. os, los, nos
3 lles se
FEM. as, las, nas
As formas de cortesa son vostede e vostedes, que esixen verbo en
terceira persoa de singular ou plural, respectivamente.

A escolla a favor destas formas vn dada xa pola tradicin escrita desde
o sculo XIX. As formas tradicionais, hoxe dificilmente recuperables, eran vs
e el (ela, eles, elas), anda vivas en certas zonas.
As formas o, lo e no (cos correspondentes femininos e plurais) son
variantes combinatorias, de maneira que cada unha delas aparece nuns
contextos fonticos especficos en que non poden aparecer as outras: lo
sase cando o pronome encltico dunha forma verbal (excludo o par-
ticipio) ou pronominal rematada en -s ou -r (coller - collelo, colles -

90 91
 cllelo) e tras o adverbio u (antes *ub: ulo?); no sase tras as formas ver- ACUS.
O/LO A/LA OS/LOS AS/LAS
DAT.
bais que acaban en ditongo (fai - faino; dei - deina; comeu - comeuna;
feriu - feriuno; deixou - deixouna); o, en fin, sase en todos os outros ME mo ma mos mas
casos (collo - clloo, colln - collino, fan - fano, non vexo - non o vexo,
mal vexo - mal o vexo etc.). CHE cho cha chos chas

Para a xustificacin histrica destas formas vxase o dito a propsito do LLE llo lla llos llas
artigo en 14.1.1 e tamn o dito en 17.2.2.
NOS nolo nola nolas nolas
A lingua medieval tras ditongo presenta uniformemente o (a, os, as), que
con frecuencia alteraba considerablemente as vogais do ditongo ao se unir a el VOS volo vola volos volas
(colleo colleuno, cantoo cantouno). Posteriormente en galego, tras as for-
mas verbais rematadas en ditongo, aparece usado un alomorfo no, que se LLES llelo llela llelos llelas
impn de tal xeito que hoxe esta solucin case xeral. Unicamente pequenas
reas perifricas manteen a solucin tradicional; cmpre dicir que a localiza-
cin e a extensin destas reas dependen do ditongo de que se trate (p. ex. dei-
xouo e deixoa, pero saudeino; deixouno e saudeino, saudeina, pero haias). O 15.2. POSESIVOS
uso deste alomorfo tras ditongo un trazo innovador propio do galego, con
implantacin case total na lingua moderna, que vn sendo unanimemente O paradigma dos pronomes posesivos presenta en galego moderno
aceptado como normativo na lingua escrita xa desde os primeiros textos da unha nica serie:
poca moderna.
SINGULAR PLURAL
Cmpre chamar a atencin sobre o dativo de plural lles, xa que en gran PERSOA
parte do dominio lingstico existe unha nica forma lle, sen distincin de MASC. FEM. MASC. FEM.
nmero. Escllese o sistema con oposicin numrica por ser mis completo e
claro, ao non presentar a mencionada neutralizacin. 1 meu mia meus mias

A concorrencia dos pronomes en dativo co acusativo de terceira per- SING. 2 teu ta teus tas
soa reslvese como segue:
3 seu sa seus sas

1 noso nosa nosos nosas

PLUR. 2 voso vosa vosos vosas

3 seu sa seus sas

92 93
 As formas do masculino singular meu, teu, seu, noso, voso, seu, PROX. NM. MASC. FEM. NEUTRO
pdense usar precedidas de de, sen variacin de xnero e nmero: temos
tres casas de noso (da nosa propiedade), boa de seu (en por si). SING. este esta isto
I
Existe tamn un posesivo de respecto, mi, que acompaa a madre, PL. estes estas ---
padre, ocasionalmente a to e anda a outros substantivos de tratamento
(amo, seor). SING. ese esa iso
II
Hai ademais unhas formas de posesivo ligadas a un distributivo, que PL. eses esas ---
non presentan variacin de forma en relacin coa categora de persoa:
cadanseu, cadansa, cadanseus, cadansas: dronnos (a) cadanseu SING. aquel aquela aquilo
libro; foron mia nai e mais ela, e colleron (a) cadansa peza de pan; III
compraron (a) cadanseus zapatos. PL. aqueles aquelas ---

Entre as variantes existentes na fala (cadanseu, cadaseu, cadaun-

seu), escllese cadanseu como normativa por ser a de maior extensin
xeogrfica e a mis empregada. No galego moderno coexisten tres paradigmas de demostrativos, con dis-
tribucin xeogrfica propia cada un deles, ademais dalgn paradigma mixto
resultado do cruzamento dos anteriores e con vixencia s en puntos illados.
15.3. DEMOSTRATIVOS Estes paradigmas son os seguintes:

15.3.1. PARADIGMA DOS PRONOMES DEMOSTRATIVOS a) Este, esta, esto etc. o que ocupa maior extensin xeogrfica e o mis
documentado nos textos galegos medievais. Anda as, foi mirado con reticen-
O paradigma dos pronomes demostrativos establcese como segue: cia por coincidir en gran parte co do casteln. Na maior parte do galego de
Asturias o plural do masculino o etimolxico: estos, esos, aquelos.

b) Iste, esta, esto etc. As formas masculinas con i- (iste, ise, aquil e il) for-
man unha zona compacta que comprende a maior parte da provincia de Ouren-
se e o sur de Lugo.

c) Este, esta, isto etc. Este sistema con hipercaracterizacin da forma neu-
tra, resultado dun fenmeno fontico nada estrao ao galego, aparece en das
reas descontinuas moi poboadas (unha que comprende a metade sur da pro-
vincia de Pontevedra e outra o nords da Corua).

94 95
 Tense adoptado un sistema de demostrativos con i- en todos os casos, tra-
tando de fuxir do que se consideraba casteln ou pouco diferencial; pero o uso
das formas ista, isa, aquila (e ila) abusivo, pois non existen mis ca nalgn
punto illado, e mesmo al esporadicamente, por extensin analxica do demos-
trativo masculino ou neutro. Este mesmo criterio diferencialista levou a esco-
ller como normativo o paradigma c), coas formas neutras isto, iso, aquilo.
15.3.2. COMBINACIN CO INDEFINIDO OUTRO
O demostrativo combnase co indefinido outro, dando lugar en cada
caso formacin dunha nova palabra, xa que s o segundo elemento
admite morfemas de xnero e nmero:
15.3.3. CONTRACCINS COAS PREPOSICINS EN E DE
O mesmo ca o pronome persoal tnico de terceira persoa, o prono-
me demostrativo contrae coas preposicins en e de: deste, neste, destou-
tra, nesoutra, daquilo, daqueloutros, naquela etc.
Estas contraccins non teen lugar cando a preposicin non rexe
o substantivo modificado polo demostrativo: de estas razns seren
admitidas.
15.4. CUANTIFICADORES E IDENTIFICADORES

15.4.1. FORMAS DOS CUANTIFICADORES

PROX. NM. MASC. FEM. FEM.
algn, algunha, algns, algunhas
algun
SING. estoutro estoutra
algo
I
PL.
ningn, ningunha, ningns, ningunhas
estoutros estoutras
ningun
SING.
nada
esoutro esoutra
II
ren ou res
un, unha, uns, unhas
PL. esoutros esoutras
varios, varias
SING.
pouco, pouca, poucos, poucas
aqueloutro aqueloutra
III
bastante, bastantes
PL.
abondo, abonda, abondos, abondas
aqueloutros aqueloutras
moito, moita, moitos, moitas
ben
demasiado, demasiada, demasiados, demasiadas
Anda que estas son as formas habituais para o masculino e o femi- mis
nino, existen tamn as formas plenas, que son as nicas posibles para o menos
neutro: estes outros, aquilo outro. tanto, tanta, tantos, tantas
todo, toda, todos, todas
cada; cadaqun
ambos, ambas; entrambos, entrambas

96 97
 No galego moderno as formas ningun e ningn rexstranse sempre con i
na primeira slaba (o mesmo que o adverbio ningures); as variantes que se
rexistran con respecto a estas formas non afectan ao vocalismo da slaba ini-
cial (nin, ninga etc.). Por outra parte, anda que no galego medieval coe-
xisten as formas con ne- e con ni-, as segundas son as nicas documentadas
nalgns textos (cf. 18.6). Esta solucin congruente coa de lingua, minguar
etc. En portugus a situacin diferente, pois a carn de ningum hai nenhum
(e nenhures).
Para as razns da escolla a favor de moito e canto, vxase respectiva-
mente 10.2. e 10.1.
15.4.2. FORMAS DOS IDENTIFICADORES
outro, outra, outros, outras
calquera; quenquera
tal, tales
mesmo, mesma, mesmos, mesmas
propio, propia, propios, propias
o demais, a demais, os demais, as demais
o mis, a mis, os mis, as mis
certo, certa, certos, certas
determinado, determinada, determinados, determinadas
Calquera a forma de case todo o territorio lingstico galego, coa
variante calqueira rexistrada nalgn punto illado e motivada polo presente de
subxuntivo moderno do verbo querer. Recrdese que actualmente sempre
invariable (pode facelo calquera, faicho calquera nena; colle un libro calque-
ra, colle uns libros calquera).
Para as razns da escolla a favor de propio vxase 10.6.
As formas o mis, a mis, os mis e as mis son variantes tradicionais de
o demais, a demais, os demais, as demais: Vin eu s porque os mis (ou os
demais) tian outras cousas que facer. Fra disto, teen tamn o valor propio
cuantitativo de a maior parte: A mis da xente pronunciouse en contra.
98
15.4.3. CONTRACCINS
Algn e outro, cos seus femininos e plurais, contraen coas prepo-
sicins en e de: nalgn, nalgunha...; dalgn, dalgunha...; noutro, nou-
tra...; doutro, doutra... Con algun e algo non se marca contraccin
na escrita.
Se o cuantificador ou o identificador est iniciado por un(s), unha(s)
ou por o(s), a(s) (uns cantos, un pouco, o demais, o mis, ...), as con-
traccins son as indicadas para os artigos (vide 14.1.2. e 14.2.2.).
O indefinido un(s), unha(s), cando acta como adxectivo, presenta
as mesmas contraccins ca o artigo indeterminado (vide 14.2.2): falou-
nos duns problemas que non demos entendido; cuns vecios podemos
falar, con outros imposible. Cando se usa como pronominal xeralmen-
te represntase a contraccin coas preposicins de e en, dando lugar s
formas dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s): estn sempre a falar mal
dun; a resposta hai que buscala nun mesmo; por contra, non se repre-
senta na escrita a contraccin coa preposicin con: tanto se comprome-
ta con un coma con outro; cada domingo a ao teatro con unha, nunca
o viamos coa mesma rapaza.
15.5. RELATIVOS, INTERROGATIVOS E EXCLAMATIVOS
Para o relativo e interrogativo ou exclamativo o galego ten catro for-
mas: das sen variacin de xnero e nmero, que e quen; outra que
admite morfema de plural, cal (pl. cales); e outra que pode ter morfemas
de xnero e nmero, canto (canta, cantos, cantas). Existe ademais un
relativo posesivo cuxo, que presenta flexin de xnero e nmero (cuxa,
cuxos, cuxas).
Anda que na lingua popular o relativo cuxo non ten uso, a lingua
culta moderna recuperouno a partir da forma medieval cujo.
99
 Para a forma corenta, vide 10.1.

As formas sasenta, satenta, de ampla representacin na lingua falada,

16. NUMERAIS aparecen xa documentadas na poca medieval. A escolla como normativas das
variantes sesenta e setenta, mis prximas das etimolxicas, dbese a que se
vinculan claramente a seis e sete.

16.1. CARDINAIS As formas antigas duzentos e trezentos na lingua moderna foron substi-
tudas polas mis transparentes douscentos e trescentos.
cero vinte e un / vinte e unha
un/unha vinte e dous / vinte e das etc. Cando os numerais vinte, trinta, corenta..., noventa van seguidos da
dous/das trinta conxuncin e, contraen na pronunciacin a sa vogal final coa conxun-
tres trinta e un, trinta e unha etc. cin e nunha realizacin [E]: vinte e sete ["bintE"sEte], trinta e das ["trin-
catro corenta tE"Duas], oitenta e catro [oj"tEntE"katro].
cinco cincuenta
seis sesenta Cento, milln, billn, trilln, anda que expresan nmero, funcionan
sete setenta como substantivos, igual que ducia, decena, centena.
oito oitenta
nove noventa Os numerais un, unha, cando son adxectivos, contraen con de, en
dez cen e con, da mesma maneira ca os artigos indeterminados (vide 14.2.2.).
once cento un, cento unha etc. Pola contra, cando son pronominais, normalmente contraen coas pre-
doce douscentos / duascentas posicins en e de, pero non coa preposicin con, da mesma maneira
trece trescentos / trescentas ca o indefinido un(s), unha(s): equivocouse nunha ou en das respos-
catorce catrocentos / catrocentas tas; con unha xa me abonda.
quince cincocentos / cincocentas, quientos/ -as
dezaseis seiscentos / seiscentas
dezasete setecentos / setecentas
dezaoito oitocentos / oitocentas
dezanove novecentos / novecentas
vinte mil

Entre as variantes dezaseis e dazaseis, dezasete e dazasete etc., as das

con moita presenza na fala, escolleuse a primeira por manter claramente a vin-
culacin con dez; con respecto ao a da segunda slaba, cmpre indicar que non
se trata, como puidera pensarse, dunha alteracin fontica do e copulativo
senn dun resto da conxuncin latina AC.

100 101
 16.2. ORDINAIS Os restantes frmanse mediante o cardinal correspondente seguido
da palabra veces.
primeiro dcimo stimo
segundo dcimo oitavo
terceiro dcimo noveno 16.4. PARTITIVOS
cuarto vixsimo
quinto vixsimo primeiro medio, -a noveno, -a
sexto vixsimo segundo etc. terzo, -a dcimo, -a
stimo trixsimo cuarto, -a onceavo, -a
oitavo cuadraxsimo quinto, -a doceavo, -a
noveno quincuaxsimo sexto, -a centsimo, -a
dcimo sesaxsimo stimo, -a milsimo, -a
undcimo / dcimo primeiro septuaxsimo oitavo, -a millonsimo, -a
duodcimo / dcimo segundo octoxsimo
dcimo terceiro nonaxsimo Ntese que a partir de 1/11 (e exceptuados 1/100, 1/1000,
dcimo cuarto centsimo 1/1.000.000) o partitivo faise engadindo ao cardinal o sufixo -avo: (1/16)
dcimo quinto milsimo un dezaseisavo, (2/29) dous vinte e noveavos, (7/345) sete trescentos
dcimo sexto millonsimo corenta e cincoavos.

Todas estas formas admiten morfemas de xnero e nmero, que nas Metade, anda que expresa fraccin, un substantivo.
formas compostas s se unen ao ltimo elemento (dcimo primeira).
A forma medio, calquera que sexa a funcin que desempee (substantivo,
adxectivo ou adverbio), maioritaria en galego moderno. No galego antigo,
16.3. MULTIPLICATIVOS parte de meogo ou meiogo lugar medio ou central dun espazo (eno meogo da
eigreja), rexstranse as formas populares meo e meio, que tian principalmen-
dobre; duplo, dupla te valor numeral. Tamn se rexistra, xa desde mediados do sculo XIII, o cul-
triplo, tripla tismo mdeo, medio, perfectamente intercambiable con meo ~ meio.
cudruplo, cudrupla
quntuplo, quntupla A forma culta acabou triunfando de maneira definitiva, polo cal debe ser
sxtuplo, sxtupla consagrada como nica normativa. Consecuentemente, tamn os antigos
sptuplo, sptupla meo, mear, meados etc. foron substitudos por mediano, mediar, mediados
ctuplo, ctupla etc.; parte estn os cultismos do tipo mediante, mediacin etc., que nunca
nnuplo, nnupla tiveron forma popular previa.
dcuplo, dcupla
cntuplo, cntupla

102 103
 ANTEPRETRITO
andara varrera partira
andaras varreras partiras
17. VERBO andara varrera partira
andaramos varreramos partiramos
andarades varrerades partirades
andaran varreran partiran
17.1. PARADIGMAS REGULARES
FUTURO
I Conxugacin II Conxugacin III Conxugacin andarei varrerei partirei
ANDAR VARRER PARTIR andars varrers partirs
andar varrer partir
INDICATIVO andaremos varreremos partiremos
andaredes varreredes partiredes
PRESENTE andarn varrern partirn
ando varro parto
andas varres partes POSPRETRITO
anda varre parte andara varrera partira
andamos varremos partimos andaras varreras partiras
andades varredes partides andara varrera partira
andan varren parten andariamos varreriamos partiriamos
andariades varreriades partiriades
COPRETRITO andaran varreran partiran
andaba varra parta
andabas varras partas
andaba varra parta SUBXUNTIVO
andabamos varriamos partiamos
andabades varriades partiades PRESENTE
andaban varran partan ande varra parta
andes varras partas
PRETRITO ande varra parta
andei varrn partn andemos varramos partamos
andaches varriches partiches andedes varrades partades
andou varreu partiu anden varran partan
andamos varremos partimos
andastes varrestes partistes
andaron varreron partiron

104 105
 PRETRITO FORMAS NOMINAIS
andase varrese partise
andases varreses partises INFINITIVO
andase varrese partise andar varrer partir
andsemos varrsemos partsemos
andsedes varrsedes partsedes XERUNDIO
andasen varresen partisen andando varrendo partindo

FUTURO PARTICIPIO
andar varrer partir andado varrido partido
andares varreres partires
andar varrer partir
andarmos varrermos partirmos No verbo regular o lexema permanece invariable (para as alternancias
andardes varrerdes partirdes fonticas dos verbos da segunda e da terceira, vide 17.2.); no irregular est
andaren varreren partiren sometido a variacins explicables s historicamente. Tanto nun coma noutro
caso os morfemas que poen de manifesto as diferentes categoras (modo,
tempo, nmero e persoa) son, en xeral, coincidentes.
IMPERATIVO
Andabamos, andabades; andaramos, andarades; andariamos, andaria-
anda varre parte des; andsemos, andsedes, e as formas correspondentes da segunda e tercei-
andade varrede partide ra conxugacins. Nas persoas 1 e 2 de plural do copretrito, pospretrito e
antepretrito de indicativo, e do pretrito de subxuntivo coexisten na fala viva
as acentuacins paroxtonas (cantabamos, cantabades etc.) coas proparoxto-
INFINITIVO CONXUGADO nas (cantbamos etc.), se ben a vitalidade das formas graves cantasemos e
cantasedes moito menor ca nos outros tempos.
andar varrer partir
andares varreres partires A acentuacin paroxtona representa a orixinaria e a esdrxula unha inno-
andar varrer partir vacin analxica que non se acabou de consumar. A primeira correspndese coa
andarmos varrermos partirmos latina -ABAMUS, -ABATIS etc., conservada tamn en sardo (cantavmus, cantav-
andardes varrerdes partirdes des etc.), en italiano (cantavamo, cantavate), en occitano (cantavm, cantavtz
andaren varreren partiren etc.), e mesmo, anda que hoxe estea moi disfrazada, en francs (chantions,
chantiez etc. < ant. chantiins, chantiiz etc.). Concorda, logo, o galego, e os dia-
lectos portugueses limtrofes, con outras linguas irms; un trazo conservador
que se debe preservar na lingua normativa, dado que non se trata de ningunha
reliquia, senn dunha pronuncia moi comn anda, que ocupa mis da metade

106 107
 sur de Galicia, e mesmo non allea parte norte. A regresin das formas canta-
bamos, cantabades etc. dbese en boa parte a que se toma como modelo de
correccin o casteln e, en consecuencia, estas reprmense como vulgares.
En consecuencia, ptase polas formas cantabamos, cantaramos e canta-
riamos (e cantabades, cantarades e cantariades) por seren as formas tradicio-
nais e manteren unha gran vitalidade no galego actual. Pola contra, no pretrito
de subxuntivo prefrense as formas proparoxtonas cantsemos e cantsedes,
maioritarias xa no uso moderno. A asimetra cantabamos, cantabades / cant-
semos, cantsedes dse tamn en linguas como a italiana, onde cantavmo,
cantavte manteen a acentuacin etimolxica, mentres que en cantssimo,
cantste houbo desprazamento acentual vogal temtica.
Andei, andaches etc. Dse intencionadamente andar como modelo de
paradigma dos verbos da primeira conxugacin. Espallados irregularmente,
sen formaren reas compactas (convivindo s veces nunha mesma localidade
e mesmo nun individuo), ao lado das formas regulares (andei, andaches...,
andara..., andase...) aparecen paradigmas irregulares no tema de perfecto:
andiven, andiveches..., andivera..., andivese... (analxico de estiven etc.), ou
anduven, anduveches..., anduvera..., anduvese... (analxico de estuven, estu-
veches etc.). Andei... andara... andase... son as nicas que se documentan no
galego medieval; anda que non hai por que descartar unha contaminacin ana-
lxica con estar, paralela e independente da ocorrida en casteln, preferible
favorecer a forma tradicional, fortemente representada anda na fala viva, fron-
te s formas innovadoras andiven, anduven etc.
Andaches, varriches, partiches. A desinencia da segunda persoa de per-
fecto era en latn -STI. En galego consrvase como -ste (cantaste, varreste, par-
tiste) nunha pequena zona nos concellos da Guarda e Tomio; como -stes (ti
cantastes, varrestes, partistes) nunha franxa estreita entre Camarias e San-
xenxo ao longo das Ras Baixas; como -ches (cantaches, varriches, partiches)
en case todo o resto da Corua e Pontevedra, as como na parte occidental de
Ourense e SO de Lugo; e como -che no resto de Lugo, Ourense e na maior
parte do galego exterior. Estas formas con -STI palatalizado xa aparecen docu-
mentadas no sculo XIII, anda co s sen asimilar ao ch: fezische, quisische etc.
108
Anda que todas elas son formas xeradas polo propio galego, a escolla
(feita xa realmente por toda a tradicin literaria moderna) non ofrece dbidas
en favor das maioritarias -che e -ches. Postos anda a seleccionar unha forma
nica, debemos inclinarnos en favor de -ches, porque (polo menos demogr-
fica e literariamente) a maioritaria. Outro argumento, anda, en favor da forma
-ches o seguinte: na rea de -che (cantache etc.) a nclise dos pronomes de
terceira persoa non , normalmente, a esperada (cantcheo ou cantacho),
senn a que supn unha forma verbal acabada en -s (cantchelo). Isto indica
que a rea de cantaches (apoiada pola analoxa con cntalo, cantbalo, cant-
ralo, cantaralo, cntelo, cantselo) est gaando terreo a expensas da outra.
Varriches. Como vogal tnica na segunda persoa dos perfectos fracos dos
verbos da terceira conxugacin hai sempre -- (partiches). Nos da segunda pode
aparecer -- (varriches) ou -- (varreches). Xeograficamente aparece varriches,
e variantes, nunha extensa rea que abarca a metade oriental das provincias da
Corua e Pontevedra, a totalidade de Lugo e Ourense, e as falas galegas de
Asturias, Len e Zamora. A pequena rea restante usa varreches e variantes.
Na lingua antiga estas formas tian --: concebiste, prometiste, cometiste,
falecische, rompischi, tollische etc. Mesmo os perfectos fortes, que hoxe teen
-- [E] en case todo o territorio lingstico galego, tamn se rexistran no gale-
go medieval moi frecuentemente con --: creviste criches, diste, dissisti, fezis-
te ou fezische etc. No galego de Asturias a vogal temtica i mesmo nos
perfectos fortes: dixiche, fache fixeches.
Con estes datos de carcter cronolxico resulta claro que as formas mino-
ritarias con -e- (varreste(s) ou varreche(s)) son as innovadoras fronte s que
tian -i- (varriste(s) e varriche(s)). Estas son, xa que logo, lexitimamente gale-
gas: a desinencia latina -I *STI @ reslvese conforme s leis fonticas do galego
en -iste e -iche. A presenza de -e- ["e] (comeste(s), comeche(s)) xustifcase por
unha extensin analxica a partir de comemos, comestes, comeron, comera,
comese..., que teen -e- etimolxico.
O ser unha forma tradicional e ocupar unha rea mis extensa determina
a escolla a favor de comiches fronte a comeches.
109
 Varreu, partiu. A desinencia da terceira persoa dos perfectos fracos da
segunda conxugacin (varr)-eu ou (varr)-iu, con variantes a que se far refe-
rencia mis abaixo; -iu aparece ao N dunha lia que una A Laracha con Muros;
-eu aparece no resto do territorio lingstico galego.
Na terceira conxugacin danse as mesmas desinencias, pero coa seguinte
distribucin xeogrfica: partiu aparece na mesma rea da provincia da Corua
en que se di varriu, e volve aparecer, con solucin de continuidade, en todo o
L e S de Lugo, case todo Ourense, metade S de Pontevedra e todo o galego da
franxa exterior. Entremedias das das reas de partiu, en sentido transversal de
NL a SO, hai unha franxa de parteu.
Resumindo, a metade NO de Galicia unifica as conxugacins 2 e 3 nesta
persoa dos perfectos fracos, unhas veces a expensas da 2 (varriu = partiu) e
outras veces a expensas da 3 (parteu = varreu). A outra metade mantn eti-
moloxicamente diferentes os dous paradigmas: varreu / partiu.
Anda que ambos os procesos son xa antigos (hai exemplos de parteu e
de comiu no galego medieval), dbese dar preferencia s formas conservado-
ras, que, ademais de seren maioritarias na tradicin escrita moderna, estn
representadas na fala actual en territorios compactos e extensos. A estas razns
debe sumarse o feito de que este paradigma permite diferenciar as desinencias
de varreu e partiu.
Outro problema o referido ao -u final. Nos verbos da primeira non
aparece senn -u (cantou), pronunciado como semivogal. Mais nos verbos
da segunda e da terceira, tanto nas zonas onde se produciu a unificacin
coma nas outras, pode aparecer -o na fala actual (varreo, parto), pronun-
ciado como slaba. Estas formas acabadas en -o rexstranse xa en textos do
sculo XIII (dormo, meteo), pero son raras fronte s acabadas en -u, que
son as etimolxicas. A innovacin de substitur -u (asilbico) por -o (silbi-
co) debe ter orixe nunha propagacin analxica que parte dos perfectos for-
tes (ant. disso, estevo, fezo, podo etc.) onde o -o, por ir precedido de
consoante, ncleo de slaba.
110
Tendo en conta que -o innovacin e que anda hoxe non abarca senn
reas xeogrficas moi restrinxidas, adptase como normativa a forma que ten
a desinencia u, que xa vn sendo usual na tradicin literaria. Desta maneira
mantense, ademais, un sistema simtrico: comeu e partiu = cantou.
Andastes, varrestes, partistes. Na segunda persoa do plural dos per-
fectos a desinencia mis comn en todo o galego actual -stes (cantastes,
varrestes, partistes). Ao lado desta, en zonas compactas pero descontinuas,
aparece unha forma hipercaracterizada con dous morfemas de segunda per-
soa de plural: -stes (do perfecto) e -des (dos outros tempos): cantstedes,
varrstedes, partstedes. Estes resultados aparecen sobre todo arredor da ra
da Arousa, na zona de Fisterra e entre Pontedeume e Ortigueira. Noutra
zona, tamn compacta, arredor de Laxe, aparece unha forma (vs cantaches
etc.), con sincretismo da 2 de singular e de plural (como en cantaras etc.).
Esporadicamente aparece tamn cantchedes etc. (que unha suma de can-
taches con cantades). Todas son formas xeradas espontaneamente polo pro-
pio galego. Neste caso o criterio de rea maior suficiente para a escolla a
favor de cantastes etc.; ademais a forma que se corresponde co galego
antigo e a que deriva directamente da latina -STIS.
Andase, andara. As formas en -ra funcionan tamn como pretrito de
subxuntivo; nalgunhas construcins mesmo son as nicas posibles: Se non o
fixeches, fixralo. Non obstante, ags nestes ltimos casos, recomndase man-
ter ben discriminados os usos dos dous tempos (-ra coma antepretrito de indi-
cativo e -se coma pretrito de subxuntivo).
Futuro de subxuntivo. un tempo desaparecido da fala viva, onde s
se mantn fosilizado en refrns e frmulas. Porn, tivo un amplo uso na
poca medieval e anda a sa presenza significativa na literatura decimo-
nnica, con continuidade, s veces con usos incorrectos, na lingua literaria
do sculo XX. As pois, dada a sa lexitimidade histrica e a sa rendibili-
dade en certos rexistros lingsticos, como por exemplo a linguaxe xurdica,
cmpre restaurar o seu uso, sempre dentro dos lmites da correccin esta-
blecidos pola gramtica.
111
 17.2. OBSERVACINS "nno"kE|o / a"li"BEnoVaj"tej|o]. A grafa habitual non d conta da asimilacin
nestes casos, anda que non faltan representacins espontneas que mostran a pro-
17.2.1. ALTERACINS GRFICAS nuncia alveolar do n: non-o quero, no-no quero ou nono quero.

Hai algunhas alteracins grficas reguladas polas leis de distribu- Grafas arbitrarias do tipo comeronno obrigan a unha pronuncia
cin de grafemas expostas en 1.2 e 1.3: c/qu, g/gu e z/c alternan na repre- [ko"me|oNno], que representa unha fase da fala practicamente superada. A sa
sentacin grfica da raz do verbo segundo que a vogal que siga sexa a, reintroducin na escritura s se explica por adopcin do sistema fontico e
o ou e, i respectivamente: morfolxico do portugus, moi diferente neste punto ao do galego, xa que
aquel idioma mantn a nasalidade voclica.
(sacar) saco, sacas / saque,
(delinquir) delinco, delinca / delinque, delinqua, 17.2.3. VERBOS EN -CER E -CIR
(segar) sego, segas / segue,
(erguer) ergo, erga / ergue, ergua, Os verbos en -cer (menos facer e derivados) e en -cir (menos dicir e
(cazar) cazo, cazas / cace, derivados) son completamente regulares (a menos que tean algunha das
(cocer) cozo, coza / coce, coca. alternancias voclicas de que se falar mis adiante en 17.2.5). Por exemplo:

17.2.2. ASIMILACINS OBEDECER

A primeira persoa de plural perde o -s cando leva encltico o prono- INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
me nos: vmonos.
obedezo obedeca obedeza
Cando unha forma verbal rematada en -s ou en -r vai seguida polos obedeces obedecas obedezas obedece
obedece obedeca obedeza
pronomes lo, la, los, las, elimnanse, por asimilacin total, o -s e o -r: obedecemos obedeciamos obedezamos
cantar lo > cantalo, cantas la > cntala. obedecedes obedeciades obedezades obedecede
obedecen obedecan obedezan
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
Para o comportamento do alomorfo lo do artigo tras formas verbais
en -r ou -s, vide 14.1.1. obedecn obedecera obedecese obedecer
obedeciches obedeceras obedeceses obedeceres
obedeceu obedecera obedecese obedecer
Cando a forma verbal remata en -n, estas variantes convertronse en obedecemos obedeceramos obedecsemos obedecermos
no, na, nos, nas, e a secuencia nn simplificouse: comeron las > com- obedecestes obedecerades obedecsedes obedecerdes
obedeceron obedeceran obedecesen obedeceren
ronnas > comronas (cf. 14.1.1).
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS

Esta ltima asimilacin tamn a que se d cando o pronome lo, la, los, las obedecerei obedecera obedecer INF.
vai detrs de quen, ben, nin, non, sen, tamn, algun, ningun, ou cando o artigo obedecers obedeceras obedeceres obedecer
obedecer obedecera obedecer XER.
vai detrs dunha forma verbal acabada en -n: quen o quere?; non o quero; al vn obedeceremos obedeceriamos obedecermos obedecendo
o gaiteiro. A articulacin alveolar do n manifesta isto claramente: ["kEno"kE|e / obedeceredes obedeceriades obedecerdes PART.
obedecern obedeceran obedeceren obedecido

112 113
 TRADUCIR En contra da lei morfolxica da conservacin de -e, que acabamos de
mencionar, en galego antigo haba algunhas formas verbais en que o -e desa-
INDICATIVO SUBXUNTIVO pareca case por regra; ocorra isto tras z [dz], nos verbos acabados en -zer, zir
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
(< vog. + CERE, vog. + CERE; vog. + CIRE): faz, jaz, praz, diz, aduz, nuz. Tamn
traduzo traduca traduza pasaba isto con fiz (< FECI) e fez (FECIT). Carecemos de noticias de se se poda
traduces traducas traduzas traduce tamn dicir coz (de cozer) e luz (de luzir). En troques, tras c [ts] o -e non desa-
traduce traduca traduza
traducimos traduciamos traduzamos pareca nunca (vence, torce, nace, cooce), porque a sa falta dara lugar a un
traducides traduciades traduzades traducide grupo consonntico inslito: *tor [tOrts], *na [nats] (antes [nasts]). Desta
traducen traducan traduzan
maneira quedaba establecida unha distribucin complementaria entre os ver-
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
bos con raz rematada en consoante africada alveolar: e tras [ts], - tras [dz],
traducn traducira traducise traducir debido a que se mantia a correlacin de sonoridade: cooce / aduz. Esta dis-
traduciches traduciras traducises traducires tribucin a que anda con carcter bastante sistemtico se mantn en portu-
traduciu traducira traducise traducir
traducimos traduciramos traducsemos traducirmos gus (anda que o [ts] pasase a [s] e o [dz] a [z]: agradece / faz; debe notarse
traducistes traducirades traducsedes traducirdes o paralelismo con disse / quis). De todas as maneiras hai vacilacins mesmo
traduciron traduciran traducisen traduciren
no portugus normativo, pero sempre con tendencia a recuperar o -e: impera-
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
tivo diz ou dize, faz ou faze, conduz ou conduze.
traducirei traducira traducir INF.
traducirs traduciras traducires traducir En galego, coa confluencia /ts/-/dz/ en /T/ (ou /s/) desapareceu a con-
traducir traducira traducir XER.
traduciremos traduciriamos traducirmos traducindo dicin que gobernaba aquela distribucin complementaria e repxose o -e
traduciredes traduciriades traducirdes PART. de modo constante, cousa que non casual, dado que a desfonoloxizacin
traducirn traduciran traduciren traducido
se resolveu precisamente en favor da consoante xorda, dicir, da que esixa
constantemente -e.
Traduce, traduz. sabido que calquera -e final tono (<-E, -I) tras l, r,
s, z, n desaparece, conforme s leis fonticas do galego (mal, cantar, portu- Debe usarse, por tanto, prace, xace, aduce, conduce, reduce etc. Tan
gus, cruz, can). Pero tras das outras consoantes o galego non enmudeceu o inxustificado resulta escribir conduz como resultara escribir naz.
-e (golpe, sebe, pote, parede, duque, sangue etc.; mesmo r, l, agrupados, pre-
servaron o -e: libre, simple). A lei da perda do -e, con todo, canclase cando Para a sorte de diz, faz e fiz vxase mis abaixo dicir (17.3.5) e facer
pode ter repercusins morfolxicas; desta maneira evtase a anomala de que (17.3.8). Nuzir perdeuse.
o presente de subxuntivo de cantar sexa cante, cantes, cante e o de calar
sexa *cal, cales, *cal. Ntese que no futuro de subxuntivo o -e, anda sendo No galego antigo haba tamn outro caso de perda case sistemtica de -e:
morfema, desaparece sempre porque non se d a circunstancia de que vaia a que se produca nos verbos rematados en -ler (valer) e -rer (querer): val,
precedido unhas veces por consoantes tolerables en posicin final e outras quer. De todas as maneiras, xa en textos antigos aparecen vale e quere co -e
precedido por consoantes non tolerables; precede sempre -r, por iso a cada recuperado. Na fala actual, anda que posible documentar val e quer, son for-
do -e xeral, sen excepcins: souber, souberes, souber; tiver, tiveres, tiver; mas xa minoritarias; o propio portugus optou de modo definitivo por vale
cantar, cantares, cantar. como forma normativa nica; en canto outra forma, mantn vacilacin: quere

114 115
 cando leva encltico un pronome de terceira persoa (quere-o), quer no resto dos AMONTOAR
casos. Normativamente as nicas formas aceptables en galego son vale e quere.
INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
A forma antiga quer quedou fosilizada como conxuncin disxuntiva.
amontoo amontoaba amontoe
17.2.4. VERBOS CON RADICAL ACABADO EN VOGAL amontoas amontoabas amontoes amontoa
amontoa amontoaba amontoe
amontoamos amontoabamos amontoemos
17.2.4.1. Verbos acabados en -ear, -oar amontoades amontoabades amontoedes amontoade
amontoan amontoaban amontoen
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
Son completamente regulares:
amontoei amontoara amontoase amontoar
amontoaches amontoaras amontoases amontoares
NOMEAR amontoou amontoara amontoase amontoar
amontoamos amontoaramos amontosemos amontoarmos
INDICATIVO SUBXUNTIVO amontoastes amontoarades amontosedes amontoardes
IMPERATIVO amontoaron amontoaran amontoasen amontoaren
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
nomeo nomeaba nomee
nomeas nomeabas nomees nomea amontoarei amontoara amontoar INF.
nomea nomeaba nomee amontoars amontoaras amontoares amontoar
nomeamos nomeabamos nomeemos amontoar amontoara amontoar XER.
nomeades nomeabades nomeedes nomeade amontoaremos amontoariamos amontoarmos amontoando
nomean nomeaban nomeen amontoaredes amontoariades amontoardes PART.
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX. amontoarn amontoaran amontoaren amontoado

nomeei nomeara nomease nomear

nomeaches nomearas nomeases nomeares 17.2.4.2. Verbos acabados en -iar, -uar
nomeou nomeara nomease nomear
nomeamos nomearamos nomesemos nomearmos
nomeastes nomearades nomesedes nomeardes Entre os acabados en -iar, -uar, anda que regulares sempre, cmpre
nomearon nomearan nomeasen nomearen
distinguir: a) aqueles en que ia, io, ie ou ua, uo, ue son sempre ditongo
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
(cambio, cambia, cambie; minguo, mingua, minge), e b) os que teen
nomearei nomeara nomear INF. aquelas secuencias conservadas como hiato (afo, afa, afe, e mesmo a-
nomears nomearas nomeares nomear fi-ar, ou acento, acenta, acente).
nomear nomeara nomear XER.
nomearemos nomeariamos nomearmos nomeando No resto do paradigma non hai diferenza acentual, pero fonetica-
nomearedes nomeariades nomeardes PART.
nomearn nomearan nomearen nomeado

116 117
 a) CAMBIAR a) AFIAR
Caer (decaer, recaer), choer, doer (condoer), moer (remoer), proer,
PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO
roer (corroer), or (desor, entreor), sar (sobresar), os derivados de traer
cambio cambie afo afe (atraer, distraer...) etc., son regulares, pero intercalan un -i- sen valor mor-
cambias cambies cambia afas afes afa
cambia cambie afa afe folxico entre a raz e a desinencia, cando esta empeza por o ou por a.
cambiamos cambiemos afiamos afiemos Traer, pero non os seus derivados, ten outras irregularidades que se
cambiades cambiedes cambiade afiades afiedes afiade
cambian cambien afan afen
CAER

PRES. IND. COPRETR. PRETRITO PRES. SUBX. IMPERATIVO

mente as secuencias -ia-, -ie- pronncianse como ditongo nos verbos do
primeiro tipo cam-bia-mos, cam-bia-des, cam-bia-ba, cam-bie-des, caio caa can caia
cam-bia-rei, cam-biar etc.) e como hiatos nos do segundo tipo (a-fi-a- caes caas caches caias cae
cae caa caeu caia
mos, a-fi-a-ba, a-fi-a-rei, a-fi-ar). caemos caamos caemos caiamos
caedes caades caestes caiades caede
caen caan caeron caian
Os do tipo a) constiten o grupo maioritario; son, nomeadamente, os
que se corresponden con substantivos en -io, -ia: cambiar, oficiar, viciar
etc. (cf. os substantivos correspondentes: cambio, oficio, vicio etc.). MOER

PRES. IND. COPRETR. PRETRITO PRES. SUBX. IMPERATIVO

Os do tipo b) son menos abundantes; correspndense case sempre
cos substantivos en -o, -a: adiar, agoniar, arrefriar, asubiar, aviar, moio moa mon moia
chiar, confiar, espiar, fiar, guiar, liar, miar, variar, vixiar, xunto con moes moas moches moias moe
moe moa moeu moia
outros membros das mesmas familias lxicas (desafiar, desconfiar, moemos moamos moemos moiamos
porfiar etc.) (cf. os substantivos da, agona, fro, asubo, avo, cho, moedes moades moestes moiades moede
moen moan moeron moian
espa, fo, gua, vixa etc.). Conxganse tamn conforme este modelo
ansiar e paliar.
SAR
Na lingua popular dse algunha transferencia dos verbos en -iar (do tipo
PRES. IND. COPRETR. PRETRITO PRES. SUBX. IMPERATIVO
cambiar) para os verbos en -ear (vide 17.2.4.1); non infrecuente or cambeo,
cambeas, cambea etc., ao lado de cambio, cambias, cambia etc. Desde un saio saa san saia
punto de vista normativo preferible manter separados -iar/-ear, conforme saes saas saches saias sae
sae saa sau saia
tradicin. Advrtase que os verbos en -iar (do tipo cambiar) xeran substanti- samos saamos samos saiamos
vos en -io (cambio), e os verbos en -ear substantivos en -eo (troulear, trouleo). sades saades sastes saiades sade
saen saan saron saian
A inexistencia dun substantivo *cambeo suficiente para facer menos acepta-
bles cambeo, cambeas, cambea etc. do que cambio, cambias, cambia etc.
17.2.4.3. Verbos acabados en -aer, -oer, -ar, -or

118 119
 OR tanto en portugus coma en galego no presente de subxuntivo dos verbos en
-oar: amontoe, amontoes, amontoen; neste caso o o pechado, pero isto irre-
PRES. IND. COPRETR. PRETRITO PRES. SUBX. IMPERATIVO
levante. Podemos observar que o -e se interpreta como [e] e non como [j] por-
oio oa on oia que a nclise do pronome non esixe o alomorfo no, na, nos, nas como ocorre
oes oas oches oias oe cando a terminacin do verbo realmente un ditongo: seino, hainas, leveinos,
oe oa ou oia
omos oamos omos oiamos moeunas etc., pero el meo, el remea.
odes oades ostes oiades ode
oen oan oron oian
Estas mesmas consideracins referentes a -es, -e, -en son aplicables aos
verbos en -ar, or e -ur (vide 17.2.4.4).
vern en 17.3.25.
Moio, moia etc. Presentan tamn unha mostra de solidariedade morfol-
Caer, car. Na lingua moderna dise caer nas provincias da Corua e xica. De MOLO e CADAM esperariamos m (cf. FASEOLUM > *freixoo > freix) e
Lugo, en boa parte das de Pontevedra e Ourense e nas falas galegas de Astu- *c (cf. Triavada > Triab). Para manter regulares as formas conservouse o
rias e Zamora. Din car o resto de Pontevedra e Ourense, puntos illados de hiato (moo, *caa) e mesmo se reforzou cun -i-, que axuda a marcar a frontei-
Lugo e gran parte do galego de Len. No galego medieval practicamente era ra silbica: moio, caia. Este -i- estendeuse despois a outras persoas, mesmo
descoecida outra forma que non fose caer. Os verbos en -aer e -ar tian en cando non separaba vogais idnticas, para evitar irregularizar novamente o
comn algunhas formas: caa = saa, ca(n) = sa(n), caio = saio, caia = saia verbo; as, conforme a caia fxose caio e conforme a moio fxose moia. (No
etc. Destas formas comns resultou a nivelacin analxica car = sar. Pero caso de caia, caio o -i- podera xustificarse tamn mediante un hipottico
tendo en conta a maior tradicin de caer e a maior extensin na fala actual, *CADEAM, *CADEO, se temos en conta que CADER * E pasou a *CADER E en poca
dbese escoller esta forma como normativa. moi antiga). Hoxe caio, caia etc. son formas nicas en todo o galego; moio e
moia (fronte a moo, moa) son maioritarias. Esta a razn pola que se escollen
Caes, cae, caen. En xeral, as formas do tipo caes, cae, caen mantense as formas con -i-.
como ["kaes], ["kae], ["kaeN], anda que exista unha tendencia, segundo as
zonas, a pronunciacins ou [kajs], [kaj], [kajN] (zona oriental), ou [kas], [kaj], Sairei (vide 17.3.1, nota caberei).
[kaN] (noutras zonas); de todos os modos, estas pronunciacins [kajs], [kas]
etc. conviven sempre coas formas plenas (caes, cae, caen). Or (vide 17.3.13).

Foneticamente cabera esperar unicamente pronunciacins do tipo [kajs]
(zona oriental) / [kas] (resto do dominio lingstico galego), paralelas a ani-
mais / anims, ladrois / ladrs, ladrns. Pero contra esta tendencia fontica
disgregadora hai o freo reconstrutor da morfoloxa. Se -es, -e, -en son a marca
de nmero e persoa non econmico morfoloxicamente facer deles dous tipos
de alomorfos [e], [es], [eN] tras consoante (bebes, bebe, beben) e [js], [j], [jN]
ou [s], [j], [N] tras vogal ([mOjs], [mOj], [mO)jN] ou [mOs], [mOj], [mO)N]).
Advrtase tamn que esta mesma explicacin xustifica a persistencia do -e
17.2.4.4. Verbos en -ur
Verbos en -ur: argr, -clur (conclur, reclur...), dilur, estatur,
flur e derivados, imbur, -stitur (destitur, restitur...), -strur (construr,
destrur...), -tribur (atribur, contribur...). Son regulares:
Incles, incle, inclen. Para a xustificacin de -es, -e, -en vxanse os

120 121
 INCLUR LER

PRES. IND. COPRETR. PRES. SUBX. IMPERATIVO INDICATIVO SUBXUNTIVO

IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
inclo inclua incla
incles incluas inclas incle leo la lea
incle inclua incla les las leas le
inclumos incluamos incluamos le la lea
includes incluades incluades include lemos liamos leamos
inclen incluan inclan ledes liades leades lede
len lan lean
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
argumentos expostos en 17.2.4.3 a propsito de caes, cae, caen. Obviamente,
nestes verbos non ten por que aparecer ningn -i- antihitico coma o de moio lin lera lese ler
ou caia, porque a distancia entre u (ltima vogal do radical) e as vogais da liches leras leses leres
leu lera lese ler
desinencia -o, -e e -a tan grande que non hai crase posible e a fronteira sil- lemos leramos lsemos lermos
bica est perfectamente marcada pola diferente articulacin dos dous fonemas lestes lerades lsedes lerdes
leron leran lesen leren
u/o, u/e, u/a.
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS

Estes verbos en -ur, igual ca os que veremos mis adiante en 17.2.5.2, lerei lera ler INF.
non admiten en galego alternancia do timbre voclico na raz (non se coecen lers leras leres ler
ler lera ler XER.
en galego formas como *constroes, *constroe, *constroen nin *constrois, leremos leriamos lermos lendo
*constroi, *constroin). leredes leriades lerdes PART.
lern leran leren lido

17.2.4.5. Verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir)

inclur nesta epgrafe, vide 17.3.27.
Os verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir), como crer, descrer; ler, reler,
trasler; sobreser e rir, sorrir, son parcialmente irregulares. De todas as As secuencias -eo, -ea, -eas, -ean nos verbos non xeran un iode antihiti-
maneiras, cmpre ter en conta algns encontros voclicos que na fala e co polas mesmas razns vistas para os substantivos e adxectivos en 9.8 e 9.9.
na escrita (xa desde a poca medieval) se resolven en contraccin. Estes
encontros son os seguintes: -e- > (ex.: leer > ler), -e- > -- (lees >
les), -e- > -- (lea > la), -e- > -i- (leamos > liamos), -e- > -- (res > 17.2.5. ALTERNANCIAS VOCLICAS NO RADICAL DO VERBO
ris), -i- > -- (riches > riches), -i- > -i- (riamos > riamos).
Para ver e derivados, que en parte da sa conxugacin habera que

122 123
 RIR BEBER COMER

INDICATIVO SUBXUNTIVO PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
bebo ["e] beba ["e] como ["o] coma ["o]
ro ra ra bebes ["E] bebas ["e] bebe ["e] comes ["O] comas ["o] come ["o]
ris ras ras ri bebe ["E] beba ["e] come ["O] coma ["o]
ri ra ra --- --- --- ---
rimos riamos riamos --- --- --- --- --- ---
rides riades riades ride beben ["E] beban ["e] comen ["O] coman ["o]
rin ran ran
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
serie de verbos que por razns histricas teen vocalismo radical tnico,
rin rira rise rir ou sempre aberto ([E]: querer, quecer, esquecer; [O]: poder), ou sempre
riches riras rises rires pechado ([e]: deber, crer, ler, e sobreser, as como os derivados de todos
riu rira rise rir
rimos riramos rsemos rirmos eles; e, en boa parte do territorio lingstico galego, tamn os verbos
ristes rirades rsedes rirdes rematados en -cer: parecer etc.).
riron riran risen riren
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
Esta alternancia non ten repercusins grficas. Unicamente as pode
rirei rira rir INF. ter cando, por razns de clareza, queiramos diferenciar parellas hom-
rirs riras rires rir grafas: (el) cme / come (ti). Neste caso acentuarase graficamente a pala-
rir rira rir XER.
riremos ririamos rirmos rindo bra en que apareza a vogal aberta.
riredes ririades rirdes PART.
rirn riran riren rido
17.2.5.2. Alternancias voclicas nos verbos en -ir

A maiora dos verbos da terceira conxugacin manteen inalterada a

17.2.5.1.Verbos en -er
Os verbos en -er que teen -e-, -o- como ltimas vogais do lexema
presentan unha alternancia ["E]/["e], ["O]/["o], cando son tnicas, segundo
a seguinte distribucin: ["E], ["O] na 2 e 3 persoas de singular e na 3 de
plural do presente de indicativo; ["e], ["o] no resto. En posicin tona son
sempre pechadas.
Queda excluda desta alternancia no presente de indicativo outra
ltima vogal do radical ao longo de todo o paradigma. Ocorre isto, sen
excepcin ningunha, cando a (partir, invadir, sobresar, persuadir etc.)
ou cando i (finxir, incidir, dividir, transmitir, vivir, corrixir etc.). Para o
modelo de paradigma vxase partir en 17.1.
17.2.5.2.1. Verbos con e como vogal final do lexema no infinitivo
Estes verbos (advertir, servir etc.) poden presentar dous tipos de
alternancia:
a) Hai un grupo que troca o e en i nas formas do presente de indica-

124 125
 tivo e imperativo en que a raz tnica e, ademais, en todo o presente de seus derivados e compostos: malferir; desmentir; asentir, consentir,
subxuntivo: resentir; conseguir, perseguir e proseguir (advrtase que conferir, inferir
Conforme ao modelo anterior conxganse os seguintes verbos: etc. non son derivados de ferir, senn que se remontan base latina
-FERRE).
ADVERTIR
Sirve ti. O portugus ten nesta persoa do imperativo o mesmo vocalismo
PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO
radical ca as formas rizotnicas do presente de indicativo; ao contrario do gale-
advirto advirta go, usa serve tu [E], con solucin anloga que segue nos verbos da segunda:
advirtes advirtas advirte bebe tu [E]. Tanto para un tipo de verbos coma para o outro, o galego e o por-
advirte advirta
advertimos advirtamos tugus son coherentes, anda que con solucins especficas en cada lingua: se
advertides advirtades advertide o portugus ten no imperativo, como se dixo, o mesmo vocalismo ca no pre-
advirten advirtan
sente de indicativo (ele corre ["O], corre tu ["O]; ele segue ["E], segue tu ["E]), o
galego en troques ten no imperativo o mesmo vocalismo ca no presente de sub-
adherir; advertir, divertir; agredir, transgredir; conferir, diferir, inferir, xuntivo (corra vostede ["o], corre ti ["o]; siga vostede, sigue ti).
preferir, proferir, referir, transferir; competir, repetir; concernir, discer-
nir; espelir; espir; dixerir, inxerir, suxerir; inserir; medir; pedir e deri- Seguir, advertir e repeler. Os verbos do tipo seguir tenden a eliminar a
vados; reflectir; vestir, investir, revestir. tripla alternancia e a incorporarse ao modelo do grupo anterior (advirto), mis
regular morfoloxicamente. En realidade, o paradigma dado para servir e simi-
b) Hai outro grupo que presenta unha variacin tripla no vocalismo lares o histrico, pero ten xa moi escaso apoio na fala popular, en que se
da raz: en posicin tona sempre e [e] (ags no presente de subxunti- tende a utilizar sirvo, sirves, sirve etc., segundo o modelo de advertir. Estas
vo); en posicin tnica hai e ["E] nas persoas 2, 3 de singular e 3 de regularizacins non estn motivadas por castelanismo, senn xeradas polo pro-
plural do presente de indicativo e i na persoa 1 de singular do presen- pio galego; malamente o casteln mientes pode xerar un galego mintes. Diga-
te de indicativo, na 2 de singular do imperativo e en todo o presente de mos de camio que variantes do tipo segues / sigues, serves / sirves etc. (o
subxuntivo. mesmo ca dormes / durmes etc., que veremos despois) tamn as houbo en por-
O mesmo paradigma o dos verbos ferir, mentir, sentir, seguir e dos tugus desde finais do sculo XIV, pero na lingua estndar foron posterior-
mente reducidas a segues, serves (dormes) etc. No portugus trasmontano
SERVIR evtase a alternancia: firo, fires; sigo, sigues etc.

PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

Adptase como normativa a variante con alternancia por ser a tradicio-
sirvo sirva nal e porque est en harmona cos verbos da segunda en -e...er, -o...er
serves ["E] sirvas sirve (17.2.5), que a manteen constantemente, e mesmo cos verbos da terceira en
serve ["E] sirva
servimos [e] sirvamos -u...ir, que conservan moito mis viva na fala a alternancia tradicional
servides [e] sirvades servide (17.2.5.2.2).
serven ["E] sirvan
Cmpre ter en conta que os verbos en -e...ir non patrimoniais (do tipo

126 127
 advertir) presentan problemas de adecuacin a un modelo de paradigma.
Realmente, o modelo tradicional destes verbos era o que practicaba a alter-
nancia de tres membros (["i]/[e]/["E]: sirvo / servimos / serves), con todo pos-
terior xa a unha fase medieval en que a alternancia era s de dous membros
(["e]/["E]: servio / serves); pero os verbos cultos (agredir, divertir, inferir, dixe-
rir, competir etc.) encaixaban mal neste tipo de paradigma. Por esta razn se
acudiu creacin dun paradigma novo que os tolerase mellor, cunha alter-
nancia de dous membros s (["i]/[e]: advirto, advirtes, advertimos...). Pero
anda as a solucin non plenamente satisfactoria para todos os verbos, de
maneira que algns deles tenden a manter o e constantemente (somerxo,
somerxes, somerxe; somerxa etc.); desta forma resultara que os verbos deste
tipo teran unha conxugacin mixta: seran da segunda as formas rizotnicas
do presente de indicativo e do imperativo (somerxo, somerxes, somerxe,
somerxen; somerxe ti) e o presente de subxuntivo (somerxa, somerxas etc.) e
da terceira as formas arrizotnicas (somerxir; somerximos, somerxides; etc.),
pero isto anmalo tamn; e desta anormalidade tndese a sar por dous
camios: ou ben incorporando o verbo integramente segunda (compeler,
expeler, impeler, propeler, repeler; emerxer, somerxer; converxer, diverxer) en
contra da solucin habitual, porque a segunda conxugacin improdutiva
desde hai sculos; ou ben conxugando este tipo de verbos pola terceira, o que
dara lugar a formas rizotnicas pouco aceptables. Recomndase, fundamen-
talmente para facilitar a conxugacin regular, seguir para estes verbos o
modelo da segunda (vide 17.1).
17.2.5.2.2. Verbos con u como vogal final do lexema no infinitivo
Os verbos que teen u como vogal final do lexema no infinitivo (dis-
cutir, fuxir etc.) poden presentar das posibilidades de conxugacin:
a) Verbos do tipo discutir
Hai verbos en -u...ir (discutir, conducir etc.) que son completamen-
te regulares e seguen o modelo de partir (vide 17.1).
Son os seguintes (a maiora deles de procedencia culta): argr, asu-
128
mir, atur, -clur (conclur, exclur, inclur, reclur), -cumbir (incumbir,
sucumbir...), cumprir completar, -cutir (discutir, percutir, repercutir...),
curtir, derrur, dilur, diminur, -ducir (aducir, conducir, deducir, inducir,
reducir, seducir, traducir...), embutir, escapulir, esculpir, estatur, gruir,
flur e derivados (aflur, conflur, influr, reflur...), fulxir (e refulxir), -fundir
(fundir derreter, afundir, confundir, difundir, infundir, refundir), imbur,
insurxir, -ludir (aludir, eludir), nutrir, presumir, resumir, rustrir, -stitur
(constitur, destitur, institur, prostitur, reconstitur, restitur, substi-
tur...), -strur (construr, destrur, instrur, obstrur, reconstrur...), suplir, -tri-
bur (atribur, contribur, distribur, retribur...), tupir e derivados (entupir,
desentupir), unir e derivados (desunir, reunir), unxir, urxir, zurcir.
b) Verbos do tipo fuxir
Hai outro grupo de verbos en -u...ir, menos numeroso, que presenta
unha alternancia tradicional u/o: [O] nas persoas 2 e 3 de singular e 3
de plural do presente de indicativo, [u] no resto do paradigma:
Conforme a este modelo, conxganse tamn os seguintes verbos:
FUXIR
PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO
fuxo fuxa
foxes ["O] fuxas fuxe
foxe ["O] fuxa
fuximos fuxamos
fuxides fuxades fuxide
foxen ["O] fuxan
acudir, bulir (e rebulir), cubrir e derivados (descubrir, encubrir, recu-
brir), cumprir ser mester, cuspir, durmir, engulir, fundir render, fuxir,
lucir e derivados (deslucir, entrelucir, relucir, translucir, tremelucir),
mulir, muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir (e os seus derivados
consumir e ensumir), tusir, ulir, urdir, xunguir, xurdir.
Cumprir, fundir. Advrtase que estes verbos teen cada un das acep-
129
 cins ben diferenciadas: cumprir completar e ser mester; fundir derreter
e render S coas respectivas segundas acepcins teen alternancia.
Fuxe ti. Para o timbre voclico desta persoa do imperativo, tanto en gale-
go coma en portugus, vxase o dito en 17.2.5.2.1 a propsito de sirve ti.
Fuxo, foxes. O sistema galego medieval separaba mellor ca o actual os
verbos sen alternancia dos que a tian. En xeral, presentbana os que en latn
tian -O*- (DORMIRE); despois incorporronse os que tian -O- ou -U*-
(-CUTERE, BULLIRE, COPERIRE, CONSPUERE, *INGULLIRE, RUGIRE, SUFERRE, TUSSI-
RE, SURGERE); carecan normalmente de alternancia os que en latn tian -U-
(LUCERE, -DUCERE etc.). Modernamente, nos verbos patrimoniais mantense a
situacin medieval, coa excepcin de lucir, que se incorpora ao grupo dos ver-
bos con alternancia. Os verbos que entraron por va culta adherronse en bloque
ao grupo dos que non tian alternancia, tanto se tian -U*- (-CUMBERE, FUNDERE,
URGERE etc.) coma se tian -U- (-LUDERE, NUTRIRE etc.).
Actualmente hai unha tendencia a regularizar o paradigma dos verbos
do tipo fuxir, mantendo como vocalismo radical sempre u (fuxo, fuxes, fuxe
etc.); esta tendencia paralela que tamn opera nos verbos do tipo servir
(sirvo, sirves etc.); con todo, a alternancia nos verbos do tipo fuxir mantn
maior vitalidade ca nos do tipo servir. Para a escolla como normativo do
paradigma con alternancia vxase o dito en 17.2.5.2.1, nota seguir, advertir
e repeler.
Durmir, dormir. Advrtase a seguinte falta de paralelismo: os verbos que
teen vogal palatal como ltima vogal do radical nas formas arrizotnicas man-
teen anda o timbre etimolxico, sexa e (advertir, servir) ou i (dividir). Polo
contrario, os verbos que no galego antigo tian o no radical mudrono en u nas
formas arrizotnicas. Desta maneira os antigos acodir, bolir, cospir, dormir,
foxir, polir, roxir, sobir, somir, sortir, tosir etc. (igual que moitas palabras que
tian a secuencia o...i: sotil, Los, moo, resocitar, roindade...), harmonizron-
se en u...i: bulir, -cudir etc. Este cambio (e s veces o inverso: lucir > locir, fun-
dir > fondir) xa antigo no idioma e hoxe est practicamente concludo. En
portugus, en posicin pretnica as vogais da serie velar neutralzanse en [u],
130
de maneira que se pronuncia igual o u de bulir ca o o de dormir. Escribir acu-
dir, bulir, cuspir, fugir, subir etc., fronte a cobrir, dormir, engolir, tossir etc.,
unha incoherencia grfica sen ningn apoio fontico nin etimolxico.
Sufrir, sofrer; tusir, toser. A alternancia axuda a acentuar as interferen-
cias entre a segunda e terceira conxugacins (dormes, dorme, dormen ["O],
comes, come, comen ["O]). Estas formas comns provocan s veces intercam-
bios nas das direccins: os orixinarios sofrer e tusir admiten tamn as varian-
tes alternativas sufrir e toser. Tusir e sufrir son hoxe as formas mis
estendidas; por esta razn deben ser preferidas s outras.
17.2.6. PRODUTIVIDADE DA 2 E 3 CONXUGACINS
Mantense como verbos da segunda: converxer, emerxer, encher,
erguer, esparexer, fender, ferver, premer, render, repeler, rexer, toller,
xemer. Tamn se conservan como verbos da segunda os derivados de
bater (abater, combater, debater, rebater), correr (concorrer, decorrer,
discorrer, escorrer, incorrer, ocorrer, percorrer, recorrer, socorrer, trans-
correr), romper (corromper, interromper, irromper, prorromper) e verter
(converter, inverter, perverter, reverter, subverter; pero advertir e diver-
tir). Para caer e traer vxase 17.2.4.3 e 17.3.25, respectivamente.
Pasaron terceira concibir, escribir, vivir, dicir, elixir e derivados,
as como aducir, recibir e os restantes membros da familia lxica (vxa-
se unha explicacin mis detallada en dicir, 17.3.5).
As vacilacins entre a segunda e terceira conxugacin e mesmo a fuga xa
consumada de verbos da segunda para a terceira explcanse pola existencia de
forzas niveladoras que operan en favor dunha ou doutra. Actan a favor da ter-
ceira: a) a maior produtividade deste modelo, que o que recibe (coma no por-
tugus e no casteln) a maiora dos verbos cultos procedentes da 2, 3 e 4
conxugacins latinas; b) que nos tempos en que hai coalescencia morfolxica
entre a 2 e 3 prevalecen as desinencias propias da 3 (vogal temtica ou
ausencia de vogal temtica): comn, comiches, parta, partas etc. = partn,
partiches, parta, partas etc.; coma etc. = parta etc. Acta en favor da segun-
131
 da a existencia dun verbo patrimonial prximo, pola forma e polo significado, pacta, na metade occidental de Galicia; queipo, queipa aparecen de modo
base latina de que proceden os derivados cultos (combater = bater, recorrer espordico s no N.
= correr).
No galego medieval non temos documentacins para a primeira persoa do
17.3. PARADIGMAS DOS VERBOS IRREGULARES presente de indicativo; hainas, en troques, para o presente de subxuntivo:
cabia e caiba, e mesmo caibia.
17.3.1. CABER
Caibo, caiba, caibas etc. Na lingua moderna rexstranse as seguintes As formas antigas cabio e caibo, cabia e caiba (e mesmo caibio e caibia
con anticipacin de iode) son as esperadas historicamente do lat. CAPIO, CAPIAM
(obsrvese o paralelismo con agua, auga, augua). Estas formas continan no
INDICATIVO SUBXUNTIVO galego actual. Cabo, caba etc. (igual que chova, como, durmo etc., ant. chovia,
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
comio ~ coimo, dormio etc.) son formas analxicas innovadoras. As variantes
caibo caba caiba hbridas queipo, queipa son castelanismos, motivados quizais polo escaso arrai-
cabes cabas caibas cabe gamento do verbo caber, que est sendo suplantado polo semanticamente afn
cabe caba caiba
cabemos cabiamos caibamos coller.
cabedes cabiades caibades cabede
caben caban caiban
Normativamente non cabe escoller senn entre as formas galegas e de
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
entre elas debe descartarse cabo, caba por ser unha innovacin anda non
couben coubera coubese caber consumada; entre cabio/caibo, cabia/caiba etc. dbese dar preferencia
coubeches couberas coubeses caberes segunda por ser, das das, a maioritaria, e por ser a solucin congruente con
coubo coubera coubese caber
coubemos couberamos coubsemos cabermos poida e queira.
coubestes couberades coubsedes caberdes
couberon couberan coubesen caberen
O dito neste comentario vale tamn para as formas correspondentes de
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
saber, coa excepcin da primeira persoa do presente de indicativo, que sei.
caberei cabera couber INF. Tamn cmpre advertir que na maiora dos casos hai coincidencia caiba/saiba,
cabers caberas couberes caber pero non necesariamente.
caber cabera couber XER.
caberemos caberiamos coubermos cabendo
caberedes caberiades couberdes PART. Couben, coubera, coubese, couber. Para o tema de perfecto no galego
cabern caberan couberen cabido
actual rexstranse as seguintes races: coub-, dispersa por todo o dominio gale-
go, pero formando unha rede bastante densa na parte occidental (case com-
solucins, entre outras que son irrelevantes para o que agora interesa: caibo, pacta na provincia da Corua); coup-, dispersa tamn por todo o galego, pero
caiba en puntos illados escasos, mis densos no NL da Corua, no NO de predominantemente na zona oriental; cab- (fraca), tamn esporadicamente ao
Lugo, no SO de Ourense e no de Pontevedra; cabio, cabia nunha franxa longo das Ras Baixas. No galego histrico unicamente se documentan formas
oriental do dominio galego e na parte central de Ourense; cabo, caba por coa raz coub-.
todas as partes, pero con maior densidade, formando case unha rea com- Coub- ten xustificacin satisfactoria dentro das leis da fontica histrica

132 133
 galega: sonoriza a consoante oclusiva intervoclica (CAPUIT > coubo e, parale-
lamente, SAPUIT > soubo), de modo idntico a outros casos (PLACUIT > prougo, 17.3.3. CRER (vide 17.2.4.5)
POTUIT > puido). Non se dispn de datos suficientes para saber se coup- gale-
ga tamn; a falta de documentacin antiga e que coub- e soub- se rexistren na 17.3.4. DAR
actualidade mesmo mis al do ro Navia (nos concellos de Allande e Cangas
de Narcea) un dato negativo. Seguramente coup-, o mesmo que no tema de
presente queip-, unha forma hbrida, resultante do cruzamento do galego
coub- co casteln cup-. Finalmente cab- (cabn, cabiches...) o resultado da INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
propagacin analxica do tema de presente ao tema de perfecto, ou sexa, a PRESENTE COPRETRITO PRESENTE

substitucin do perfecto forte tradicional por un perfecto fraco regular. dou daba dea
ds dabas deas d
d daba dea
Normativamente non se pode favorecer ningunha forma senn a tradicio- damos dabamos deamos
nal coub-. dades dabades deades dade
dan daban dean
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
O dito neste comentario totalmente aplicable a souben, soubera, soube-
se, souber. dei dera dese dar
deches deras deses dares
deu dera dese dar
Coubeches, coubera, couberas, couberamos, coubese, coubsemos etc. A demos deramos dsemos darmos
vogal temtica de perfecto dos verbos irregulares un [E] nas formas arrizotni- destes derades dsedes dardes
deron deran desen daren
cas, tanto en posicin tnica (dixeches, dixera, dixese, dixer) como tona (dixe-
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
ramos), mentres que nas rizotnicas do pretrito de indicativo a vogal temtica
un e pechado na 1 persoa de singular (dixen) e na 3 persoa de singular (dixo). darei dara der INF.
dars daras deres dar
dar dara der XER.
Caberei, cabera. ocioso lembrar que o futuro totalmente regular; for- daremos dariamos dermos dando
mas sincopadas do tipo cabrei, sabrei son castelanismos. O galego antigo daredes dariades derdes PART.
darn daran deren dado
coeca tamn futuros sincopados paralelos aos do casteln, pero dbanse uni-
camente en verbos que (no protogalego) acababan en -ler ~ -lir, -ner ~ -nir, e
-rer ~ -rir: valrei, salrei, terrei, porrei, marrei, verrei; querrei, morrei, guarrei. Dei, din. No galego actual rexstranse fundamentalmente as formas dei e
Non existiron nunca en galego futuros con d epenttico, do tipo *valdrei etc. din; ambas aparecen en todo o galego en proporcin similar, pero a densidade
Todos estes verbos, menos os que se perderon, reconstruron un futuro regu- de dei maior na zona occidental e a de din na oriental. No galego antigo non
lar: valerei, sairei, terei... Con mis razn teen hoxe futuro regular (non sin- se rexistra senn dei, que a forma etimolxica; a forma moderna din ana-
copado) os que o tiveron durante toda a historia do galego, como caberei, lxica de vin (pretrito de ver).
saberei. Quedan, evidentemente, fra desta regularizacin os futuros de dicir
e facer (direi, farei), como en case todas as linguas romnicas, porque a sa Tendo en conta que a vitalidade da forma tradicional dei anda moi
irregularidade non se debe a unha sncope. grande, normativamente debe ser a nica recomendable.
17.3.2. CAER (vide 17.2.4.3) Deu, dou. Na terceira persoa de singular do perfecto rexstranse, funda-

134 135
 mentalmente, das variantes, xeograficamente complementarias: deu e dou.
Esta ltima ocupa case integramente a provincia da Corua (excepto ao norte
das Pontes) e a parte setentrional da de Pontevedra (o que queda ao N da ra
de Pontevedra); no resto do dominio lingstico galego aparece deu; dentro da
rea de deu rexstrase tamn algunha vez diu. Cmpre con todo advertir que
deu admite das pronuncias: [dEw], que a etimolxica (DED * IT), e [dew], en
que hai unha analoxa con veu [bew] (< *VEN O en vez de VEN
IT) ou ben unha
harmonizacin entre [E] e mais [-w] (como en meu, que tamn ten dobre pro-
nunciacin). No galego antigo case exclusivo deu, pero xa existen exemplos
de dou en diversos textos medievais.
A forma deu, calquera que sexa a sa pronuncia, a etimolxica. Dou
analxica dos verbos en -ar: da proporcin cantei = dei resulta cantou = dou;
ntese que no tema de presente dar da primeira e isto axuda a igualar a ecua-
cin mencionada. Diu (igual que din, diches, dimos, distes, diron, dira, dise,
que tamn existen, case sempre nos mesmos puntos) est motivada por unha
nivelacin con viu (de ver) e cos perfectos fracos da terceira; esta trasfega dos
tempos do tema de perfecto terceira debeu de empezar pola segunda persoa
de singular do pretrito, diste, que xa antiga ao lado de deste.
o verbo dar, anda que nos tempos do tema de presente da primeira, nos
tempos do tema de perfecto da segunda. De a resultou dea, deas etc. Cro-
noloxicamente este fenmeno foi recorrente: apareceu por primeira vez na
poca prerromnica un *DEA, *DEAS, que explica as formas dea do romans,
e da do galego oriental, asturiano e italiano (cun tratamento do hiato -a-
idntico ao de MEA, *HABAM -por HABEBAM- etc.); a segunda vez foi en
poca mis recente (cando xa o hiato -ea- se resolvera en -a-); desta segun-
da onda de regularizacins son os dea do casteln, do portugus e do gale-
go. Ora, o portugus e o casteln, coa presin da lingua culta e co freo da
norma acadmica, lograron manter os dea como vulgarismos. Pero o gale-
go, libre de prexuzos cultistas, logrou facer completamente normal o que
nos outros idiomas unha forma reprimida pola norma. Ao desapareceren
os d, ds etc. non hai dentro da propia fala outras formas con que contras-
tar as novas; o contraste s se pode facer co casteln e co portugus. Por iso,
as das nicas formas galegas lextimas s poden ser da ou dea, ambas
xeradas polo propio galego. Destas, a forma mis usada na tradicin escri-
ta moderna dea, que a maioritaria no galego falado, e por iso se escolle
como normativa.

Normativamente a escolla debe favorecer a forma tradicional deu, que

segue tendo un amplo apoio na fala.

Dea, deas etc. A fala actual ofrece das solucins maioritarias: dea, deas
etc. e da, das etc. O dominio de dea comprende as provincias da Corua e
Pontevedra, as como as metades SO de Lugo e NO de Ourense; o resto oc-
pao a forma da. En cinco puntos illados do Atlas Lingstico Galego rexs-
transe tamn dea ou d, en catro deles convivindo con dea. Nos textos antigos
documntanse fundamentalmente as formas d, ds etc., pero xa hai testemu-
os medievais de da e de dea.

O resultado d, ds etc. correspndese etimoloxicamente co latn DEM,

DES etc. Con todo, este subxuntivo foi considerado irregular, porque se inter-
pretou de- como raz (igual que le- no verbo ler), incrementndose co sufixo
modo-temporal propio dos verbos en -er (cf. lea, leas etc.); lembremos que

136 137
 17.3.5. DICIR minando desta maneira a secuencia -i...er, infrecuente en verbos da segunda).
Quizais tras das formas deza e similares, que xa se documentan ao lado de
diza nas Cantigas de Santa Mara, nos Miragres de Santiago, na Crnica
INDICATIVO SUBXUNTIVO Xeral, na Crnica Troiana etc., hai un infinitivo dezer (anda que pode haber
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
tamn dezir, dizer ou dizir; nestes dous ltimos casos deza sera variante de
digo dica diga diza por disimilacin de vogais). O que seguro que tras do xerundio
dis dicas digas di dezendo das Cantigas de Santa Mara hai forzosamente un infinitivo dezer,
di dica diga
dicimos diciamos digamos rexistrado tamn nun documento de Montederramo do 1291 e noutro de
dicides diciades digades dicide Ourense do 1292, e que volvemos a achar noutros documentos do sculo XV.
din dican digan
Tamn pide un primitivo dezer o contradezer que usa Gil Vicente (1523). Esta
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
forma, ou a que xa ten o -z- enxordecido (decer), aparece en diferentes textos
dixen dixera dixese dicir galegos dos sculo XVII e XVIII. Segue aparecendo con abundancia no scu-
dixeches dixeras dixeses dicires lo XIX nos primeiros textos do Rexurdimento e anda hoxe non esmoreceu
dixo dixera dixese dicir
dixemos dixeramos dixsemos dicirmos totalmente na fala viva. Dezer contina tamn dialectalmente en portugus.
dixestes dixerades dixsedes dicirdes Pero en galego o antigo dizer non substitudo s por decer, senn por dicir
dixeron dixera dixesen diciren
e decir. O infinitivo dezir encontrmolo xa nun documento de Ribas de Sil de
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
1405, e coa grafa desyr noutro de Rianxo de 1457. Sarmiento, que escribe a
direi dira dixer INF. mediados do sculo XVIII, non usa senn estas das formas (dicir ~ decir);
dirs diras dixeres dicir nos textos do sculo XIX citados antes aparecen tamn estas mesmas formas
dir dira dixer XER.
diremos diriamos dixermos dicindo (ao lado de decer). Na lingua oral moderna continanse usando as das
diredes diriades dixerdes PART. variantes, anda que na escrita adoitaba drselle preferencia a decir. A forma
dirn diran dixeren dito
dicer ou dizer empregada por algns escritores modernos non ten apoio na lin-
gua actual.
Conxganse tamn as os derivados de dicir: contradicir, desdicir,
predicir. No galego actual existe unha tendencia maioritaria a conxugar Dizer unha forma definitivamente morta en galego. Para substitula acu-
os verbos bendicir e maldicir de maneira totalmente regular (bendice, diuse a decer, que harmoniza a vogal radical coa temtica, ou a dicir, que har-
bendicir, bendiza, bendiciu etc.), se ben tampouco parece condenable, moniza a vogal temtica coa radical, evitando as un verbo de vocalismo
sobre todo no presente de indicativo e subxuntivo, a conxugacin inslito. O paso de dizer a dezer ou decer foi favorecido polas formas en que
seguindo o modelo de dicir. a vogal temtica era tnica (dizer, dizendo, dizemos, dizedes > decer, decendo,
decemos, decedes, segundo o modelo de temer, temendo, tememos, temedes).
Dicir, decer, decir, dicer. Dizer a forma antiga, documentada desde as O paso a dicir foi favorecido por aqueles casos en que a 2 e 3 conxugacins
orixes do idioma. a nica forma rexistrada nos glosarios do Cancioneiro da estaban neutralizadas: dizes, dize, dizen, diza, e mesmo digo, diga, dixe; estas
Ajuda, dos Miragres de Santiago ou da Crnica Xeral. Tamn era a forma leo- formas fan imprevisible un infinitivo dizer ou dicer e mesmo favorecen o paso
nesa antiga e anda a recolle B. Vign en Colunga en 1896, ao lado de decir. terceira, que , das das, o modelo produtivo. Tanto decer coma dicir estn,
Con todo, axia se foi introducindo a variante dezer (con vogal radical -e-, eli- pois, dentro da deriva do propio galego e foron xeradas sen intervencin de

138 139
 influxos alleos. Por razns transparentes decer non pode ser castelanismo; por
razns case tan transparentes tampouco o pode ser dicir. Xustificar dicir como
castelanismo supn xustificar coa mesma causa o paso dos antigos cinger
(anda no sculo XIV) a cingir (xa no sculo XIII, despois cinxir); imprimer e
reprimer (en port. anda no sculo XV) a imprimir e reprimir en portugus e
en galego; outro tanto ocorre (e aqu o paralelismo con dizer > dicir anda
maior) co paso do ant. aduzer (en circulacin anda no sculo XV) para adu-
cir (en portugus aducir e aduzir). Habera mesmo que xustificar o antigo rir
(hoxe rir) como castelanismo, en paga do esperado rier (que houbo no leons
e que nin no galego nin no portugus se documenta). Tase en conta, ade-
mais, que a vogal radical nos verbos da segunda (e da terceira) conxugacin
cumpre unha funcin de reforzo da vogal temtica, dicir, axuda a indicar a
clase mrfica dun verbo: i, u no radical non poden ser senn de verbos da ter-
ceira, e nunca da segunda, que s presentan a, e, o. A situacin de excepcio-
nalidade en que quedaban os verbos dizer, escriber e viver explica o seu paso
ou ben segunda conxugacin (decer, escreber), ou ben, mis frecuentemen-
te, terceira (dicir, escribir, vivir). Mesmo a forma decir, que normalmente se
descarta como castelanismo, pode ter xustificacin tamn dentro da propia
deriva do galego (e do portugus), se temos en conta que a secuencia e...ir se
fixo habitual no galego coa incorporacin de verbos cultos do tipo advertir (cf.
17.2.5.2.1). Con todo, s a presin do casteln parece xustificar a ampla exten-
sin de decir fronte ao mantemento xeral de escribir e vivir.
Entre unha forma arcaica ou prstamo do portugus (dicer), un posible prs-
tamo do casteln (decir), unha forma galega viva pero de escasa representacin
na fala (decer) e unha forma viva amplamente representada na fala e libre de toda
sospeita de prstamo (dicir), normativamente debe optarse por esta ltima.
Os argumentos expostos ata aqu son aplicables tamn a escribir e a vivir.
Con respecto ao primeiro destes verbos, na poca medieval rexstranse escri-
ver, escrever e escrivir en proporcins diferentes. Escriver a forma esperada
de SCRIBERE, paralela a dizer e viver. Escrever harmoniza a vogal radical coa
temtica (como dezer, vever) e escrivir (con algunha variante como iscrivir ou
escrevir) harmoniza a vogal temtica coa radical (como dicir e vivir). A forma
escriver, xa minoritaria na poca medieval, esmoreceu sen deixar rastro. Das
140
outras das, escribir (documentada xa a mediados do sculo XIII), practica-
mente a nica forma do galego moderno, mentres que escrever a forma do
portugus. Tendo en conta que escribir forma galega desde sempre e que
hoxe apenas hai testemuos de escreber en territorio lingstico galego, a esco-
lla da forma que se xustifica no uso maioritario non ofrece dbida.
Con respecto a vivir, viver, a segunda a forma antiga, pero xa no sculo
XIV empezan a documentarse formas como viviu, que poden supor un infini-
tivo vivir. Nin na fala actual nin na literatura galega moderna aparecen teste-
muos de viver, de non ser como portuguesismo consciente. A neutralizacin
fonolxica de b/v, xa antiga en galego, fixo imposible que prosperase a solu-
cin vever (paralela de decer) e mesmo a de vevir (paralela a decir) (ambas
documentadas por Huber), porque daran lugar a homonimias ocasionalmente
embarazosas; formas do tipo veva, vevas (que son o resultado da disimilacin
de viva, vivas etc., e posiblemente non copretritos dos escasos vever e vevir),
non deron callado. Con vistas a propoer unha forma normativa vale tamn o
dito a propsito de dicir e escribir, coa vantaxe de que neste caso non hai
senn unha solucin moderna: vivir.
Dis, di, din. Na fala viva hai fundamentalmente dous dominios: dices,
dice, dicen, que ocupa todo o galego oriental e puntos illados no S de Ponte-
vedra, e dis, di, din, que ocupa A Corua e Pontevedra e o occidente de Lugo
e de Ourense. Na poca medieval as formas correspondentes eran dizes, dize
ou diz, dizen, de onde proceden as do portugus moderno.
As formas apocopadas son xenuinamente galegas e xustifcanse da seguin-
te maneira: a forma antiga diz (de 3 p. sing.) reduciuse a di por analoxa con d
(ntese que dicir e dar teen unha base morfolxica comn en varias formas:
direi = darei, dira = dara, di = d etc.). Nas zonas de seseo final, hai unha causa
coadxuvante: despois da desafricacin e do enxordecemento do -z, diz quedaba
convertida en *dis, que foi interpretada como di + -s, cunha desinencia -s ins-
lita nunha terceira persoa; por iso foi reducida a di (isto , di + -). Non , sen
dbida, casual que as formas dis, di, din aparezan na rea de seseo final (hoxe
propagadas contra oriente) e dices, dice, dicen onde non o hai.
141
 Por seren maioritarias xeogrfica e demograficamente, tradicionais na Estar, tar. No galego oral existen das variantes, repartidas xeografica-
escrita moderna e homlogas a fas, fai, fan (vide 17.3.8), dis, di, din son as for- mente: a forma plena estar, moito mis estendida, e a forma con afrese tar. A
mas escollidas como normativas. forma plena a normativa.

17.3.6. DOER (vide 17.2.4.3) Estea, esteas etc. Na fala actual hai fundamentalmente dous resultados:
(es)tea, (es)teas, (es)tea, que ocupa un dominio comprendido por unha lia
17.3.7. ESTAR que, partindo de Ribadeo, baixa ata Carballedo (Lugo) e volve a subir ata a ra
da Corua; o resto de Galicia di (es)tea, (es)teas, (es)tea etc. Na zona oriental
exterior hai restos de (es)ta, (es)tas, (es)ta etc.; na provincia de Ourense hai
puntos illados de est, ests, est (case sempre convivindo con estea); en dous
INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO puntos da raia limega hai estexa, estexas [Z], como en portugus. Na poca
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
medieval non se documenta senn est, ests, est. Estas formas son as que
estou estaba estea responden s latinas STEM, STES, STET, STEMUS, STETIS, STENT. (Es)ta, (es)tas,
ests estabas esteas est
est estaba estea (es)ta correspndense cunha forma protorromnica *STEAM, *STEAS, *STEAT
estamos estabamos esteamos etc., que se conserva tamn no romans (3 sg. sa * stea, 3 pl. sa * stea), no ita-
estades estabades esteades estade
estn estaban estean liano (stia, stia, stia, stiamo, stiate, stiano) e no occitano antigo (esta, estas,
esta, estan); ntese o paralelismo con da, das etc. As formas (es)tea,
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
(es)teas etc. son analxicas de tea, do verbo ter; estexa analxica de sexa;
estiven estivera estivese estivese e (es)tea xerada polo mesmo procedemento mencionado antes para dea (vide
estiveches estiveras estiveses estiveses
estivo estivera estivese estivese 17.3.4): (es)te- considrase radical (como le-, de ler) e incremntaselle un sufi-
estivemos estiveramos estivsemos estivsemos xo modo-temporal a (como le-a); igual ocorrera xa na poca latina: a ste-
estivestes estiverades estivsedes estivsedes
estiveron estiveran estivesen estivesen engaduselle o sufixo modo-temporal de FIAM.

FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS

Anda que todas as formas son xeradas polo propio galego, escllese
estarei estara estiver INF. estea como normativa por ser a que ocupa unha rea maior.
estars estaras estiveres estar
estar estara estiver XER. 17.3.8. FACER
estaremos estariamos estivermos estando
estaredes estariades estiverdes PART.
estarn estaran estiveren estado

Os verbos arrestar, contrastar, obstar, prestar, restar, derivados lati-

nos de STARE, por seren hoxe semanticamente opacos, son totalmente
regulares: resto, restaba, restei...

142 143
 en -s, en contra do habitual; igualmente inslito era que a 2 sing. do impera-
tivo acabase en -s (fas ou fais), cando o normal que acabe tamn en -; por
outra parte estaba o futuro farei, en que hai unha segunda raz fa- (fronte ao
INDICATIVO SUBXUNTIVO faz- esperado). O resultado foi a nivelacin destas persoas coas do verbo haber,
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
que semanticamente afn; as, segundo has, hai, han resultaron fas, fai, fan.
fago faca faga Na zona oriental, seguindo a proporcin fai = poi (el pon), creronse as for-
fas facas fagas fai mas analxicas fais (= pois) e fain (= poin).
fai faca faga
facemos faciamos fagamos
facedes faciades fagades facede Escllense como normativas as formas fas, fai, fan, por seren as de maior
fan facan fagan
extensin xeogrfica e estaren xa consagradas pola tradicin escrita moderna.
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.

fixen fixera fixese facer Fixen, fixera, fixese, fixer. Na fala actual ao lado da raz maioritaria fix-
fixeches fixeras fixeses faceres (fixen, fixeches, fixo, fixemos..., fixera..., fixese..., fixer...), que ocupa toda a
fixo fixera fixese facer
fixemos fixeramos fixsemos facermos provincia da Corua, Pontevedra case ntegra e a maior parte das provincias de
fixestes fixerades fixsedes facerdes Lugo e Ourense, hai tamn unha raz fiz- (ficen, ficeche(s), fizo, ficemos..., fice-
fixeron fixeran fixesen faceren
ra..., ficese..., ficer...), propia de puntos do galego oriental; e fig- (figuen, figue-
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
che(s), figo, figuemos..., figuera..., figuese..., figuer...), en puntos illados de
farei fara fixer INF. Ourense, especialmente no SO. Anda hai outras posibilidades, pero teen
fars faras fixeres facer unha representacin escasa (fex-, fez- etc.). Nos textos medievais o paradigma
far fara fixer XER.
faremos fariamos fixermos facendo mis comn era fiz, feziste, fez(o), fezemos..., fezera..., fezesse..., fezer...; como
faredes fariades fixerdes PART. formas innovadoras aparecen documentadas xa no sculo XIII eu fige e eu fix
farn faran fixeren feito
e ademais a raz fiz- (en vez de fez-) en varias persoas, parte da primeira do
singular do pretrito.
Conxganse do mesmo xeito os derivados de facer (afacer, desfacer,
refacer, satisfacer). As formas galegas modernas coa raz fiz- continan o paradigma medie-
val; as que teen a raz fix- dbense a unha innovacin galega motivada por
Fas, fai, fan. No galego actual danse basicamente das solucins: fas, fai, unha analoxa cos antigos quige, quigeste, quijo. Esta analoxa reforzouse no
fan, que ocupa a provincia da Corua e Pontevedra e case todo Lugo e Ouren- momento en que as antigas formas disse, disseste, disso pasaron a dixen, dixe-
se, e fais, fai, fain nunha franxa estreita que comprende o oriente de Lugo e ches, dixo, xa na Idade Media. O criterio de rea maior aconsella escoller como
Ourense e o galego exterior. Na poca medieval documntanse, fundamental- normativas fixen etc., consagradas xa pola tradicin escrita moderna.
mente, fazes, faze ou faz, fazen; no imperativo (2 sing.) faz, fas ou fais. 17.3.9. HABER

Houbo varias forzas colaborando simultaneamente na transformacin das

formas antigas nas modernas: faz (3 sing.), nas zonas onde cruz d crus, con-
verterase en *fas (el fas), que era unha terceira persoa inslita, pois acababa

144 145
 Tanto hemos coma habemos son galegas, pero o seren mis tradicionais e
teren unha extensin maior fai preferibles as formas sen reducir, coa mesma
raz do resto do paradigma.
INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
17.3.10. IR
hei haba haxa
has habas haxas ---
ha, hai haba haxa INDICATIVO SUBXUNTIVO
habemos habiamos haxamos IMPERATIVO
habedes habiades haxades --- PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
han haban haxan
vou a vaia
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX. vas as vaias vai
vai a vaia
houben houbera houbese haber imos iamos vaiamos vamos
houbeches houberas houbeses haberes ides iades vaiades ide
houbo houbera houbese haber van an vaian
houbemos houberamos houbsemos habermos
houbestes houberades houbsedes haberdes PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
houberon houberan houbesen haberen
fun fora fose ir
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS fuches foras foses ires
foi fora fose ir
haberei habera houber INF. fomos foramos fsemos irmos
habers haberas houberes haber fostes forades fsedes irdes
haber habera houber XER. foron foran fosen iren
haberemos haberiamos houbermos habendo
haberedes haberiades houberdes PART. FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
habern haberan houberen habido
irei ira for INF.
irs iras fores ir
ir ira for XER.
Habemos, habedes. Na lingua oral hai basicamente dous resultados: iremos iriamos formos indo
habemos, habedes e hemos, hedes. Estas das ltimas formas aparecen dis- iredes iriades fordes PART.
irn iran foren ido
persas un pouco por todo o dominio lingstico galego, s veces convivindo
con habemos, habedes; a sa densidade maior dse na zona oriental. Na lingua
antiga predominan as formas plenas. O verbo derivado latino preterir carece de motivacin semntica;
nas persoas en que non defectivo conxgase como advertir
A aparicin das formas reducidas facilmente xustificable se temos en (17.2.5.2.1), e non como derivado de ir.
conta que o futuro as pide: as formas comns cantarei, cantars, cantar, can-
tarn = hei, has, ha, han pide tamn a nivelacin de habemos, habedes con Imos, vamos, ides, vades. Na fala actual sntense as formas imos /
cantaremos, cantaredes, e polo tanto o resultado hemos, hedes. vamos por todo o territorio galego, distribudas, sen formaren reas com-
pactas, nunha proporcin similar. A parella ides / vades non ten unha distri-
bucin simtrica da anterior, pois hai predominio de ides; os vades estn

146 147
 dispersos por todo o territorio, pero abundan mis na zona oriental. Na lin-
gua antiga non hai senn imos, ides.
As formas vamos, vades adoitan explicarse por castelanismo e poida que
haxa algo de interferencia do casteln en transferir estas formas do presente de
subxuntivo ao presente de indicativo. Probablemente a interferencia co caste-
ln explique tamn que na fala viva sexa mis abundante vamos ca vades (por-
que a primeira comn co casteln e a segunda s parcialmente). Por esta
razn, mellor dar preferencia s tradicionais e diferenciais imos, ides. Iso non
quita que a forma vamos tea os seus usos especficos dentro do paradigma,
pero non como presente de indicativo, senn como imperativo, e sometida por
tanto s mesmas regras de uso ca vai e ide.
a, as etc. No galego oral a forma iba, ibas etc. a nica en case todo o
dominio lingstico. A tradicional a, as etc. s se rexistra, xeralmente a carn documentada (dentro da escaseza de documentacins) fuste, con raz fu-
de iba, ibas etc., no oeste e sur de Pontevedra, no SO de Ourense e nalgn
punto de Zamora. A forma innovadora ia, ias etc. (analxica de via, vias
etc.) propia da rea fisterr. Nos textos medievais documntase fundamen-
talmente a, as etc., pero tamn iva, ivas etc.
Adoita explicarse iba, ibas etc. como castelanismo, e realmente o feito de
seren escasas estas formas nos textos antigos e abundaren na actualidade, cando
aumentou a presin do casteln sobre o galego, son argumentos de peso en
favor da hiptese castelanista. As e todo, non se pode negar que a recuperacin
da forma iba tamn conta coa axuda doutros factores parte da interferencia co
casteln. Advirtamos que no propio casteln iba unha forma anmala, que se
salvou de pasar a *a pola mesma forza que fixo (ou axudou a) que o galego a
volvese a iba, ou mesmo se conservase. O galego a (ou mesmo a forma cas-
tel esperada, *a) resulta de escaso corpo fontico, e polo tanto necesitaba,
como moitas formas do verbo ir en todas as linguas romnicas, un reforzo; e
o reforzo neste caso non poda ser outro que un elemento que estivese xa no
propio copretrito: o sufixo modo-temporal ba (propio dos verbos da primei-
ra) ou a terminacin -ia do seu antnimo vir. Posiblemente non foi alleo
restauracin de a en iba ou ia (e preservacin de iba en casteln) o feito
de haber outro a (= haba), funcionando en perfrases que non eran anda
148
definitivamente opacas: catara, cata-los-a. Ademais, hai outros datos para
facer ver que non se pode acudir sen mis ao expediente fcil do castelanismo
para explicar unha coincidencia moderna do galego co casteln; lembremos s
que as formas iba, ibas etc. son tamn frecuentes nos dialectos do norte de Por-
tugal, terra que ten estado mis libre do castelanismo do que a propia Lisboa
ou Combra.
Mesmo tendo en conta a posibilidade de que iba sexa unha forma xerada
polo propio galego, mellor dar preferencia tradicional, anda que minorita-
ria, a, libre de toda sospeita de interferencia.
Fuches. No galego central e oriental a forma totalmente maioritaria
fuche(s), mentres que no galego occidental se rexistran as formas foste(s) e
foche(s) con innovacin na vogal radical. No galego antigo a forma mis
xustificada etimoloxicamente polo -i (*FUSTI). As formas modernas con fo-
dbense a unha nivelacin analxica con fomos, fostes, foron, fora etc. En
consecuencia, por ser fuches maioritaria, tradicional e congruente coa solu-
cin comiches escollida e xustificada mis arriba (vide 17.1), debemos pre-
ferila como normativa.
Fomos, fostes, fora, fose, for. A vogal radical de fomos, fostes, foron,
fora... fose..., for... sempre pechada, ags na maior parte dos falares da rea
asturiana, onde o timbre aberto.
17.3.11. LER (vide 17.2.4.5)
17.3.12. MOER (vide 17.2.4.3)
149
 17.3.13. a) OR (vide ademais 17.2.4.3) 17.3.13.b) OUVIR

INDICATIVO SUBXUNTIVO INDICATIVO SUBXUNTIVO

IMPERATIVO IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE PRESENTE COPRETRITO PRESENTE

oio oa oia ouzo ouva ouza

oes oas oias oe ouves ouvas ouzas ouve
oe oa oia ouve ouva ouza
omos oamos oiamos ouvimos ouviamos ouzamos
odes oades oiades ode ouvides ouviades ouzades ouvide
oen oan oian ouven ouvan ouzan
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX. PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.

on ora ose or ouvn ouvira ouvise ouvir

oches oras oses ores ouviches ouviras ouvises ouvires
ou ora ose or ouviu ouvira ouvise ouvir
omos oiramos osemos ormos ouvimos ouviramos ouvsemos ouvirmos
ostes oirades osedes ordes ouvistes ouvirades ouvsedes ouvirdes
oron oran osen oren ouviron ouviran ouvisen ouviren
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS

oirei oira or INF. ouvirei ouvira ouvir INF.

oirs oiras ores or ouvirs ouviras ouvires ouvir
oir oira or XER. ouvir ouvira ouvir XER.
oiremos oiriamos ormos ondo ouviremos ouviriamos ouvirmos ouvindo
oiredes oiriades ordes PART. ouviredes ouviriades ouvirdes PART.
oirn oiran oren odo ouvirn ouviran ouviren ouvido

Or, ouvir, ouguir. O latn AUDIRE no infinitivo e no resto das formas arri-
zotnicas (AUDIMUS, AUDIEBAM, AUDIVI...) reslvese nunha forma antiga our
(oumos, oua, ou...). Esta forma est documentada nos textos mis arcaicos
do idioma e de maneira espordica anda no sculo XV. Pero a secuencia ou +
vogal, anda que comn en casos de sandhi (cantou a cntiga), en interior de
palabra resultaba de pronunciacin incmoda e polo tanto inestable. A lingua
ten que facer tres movementos sucesivos, glissando, sen apoio ningn no
padal; e, ao facelo velocidade normal da fala, tiveron lugar dous resultados
diferentes. Un deles consistiu na reducin do ditongo (ouir > or), solucin
maioritaria xa no galego medieval; e o outro no reforzamento da fronteira sil-
bica, mediante a introducin dunha consoante labial ([ow"i|] > [ow"Bi|], que
a base de [ow"Bi|]) ou velar ([ow"i|] > [ow"Vwi|] ou [ow"Vi|]).

150 151
 Todas estas formas estn representadas na fala actual: our vive nunha non fan previsible que a forma da primeira persoa poida ser ouo (hoxe ouzo).
rea compacta no interior de Pontevedra, en puntos da rea fisterr e da astu- Por esa razn se regularizou maioritariamente en oio, conforme a oes, oe,
riana e nalgns outros illados; ouguir forma exclusiva de puntos do galego omos etc., ou en ouvo, conforme a ouves, ouve, ouvimos etc., precisamente da
de Asturias, mentres que ouvir propia de puntos pontevedreses do Baixo mesma maneira que se regularizaron posso, aro, meno, pero, peo, coos-
Mio e do Condado, dunha franxa en terras ourenss ao longo da raia de Por- co etc. en podo, ardo, minto, perdo, pido, coezo (conforme a podes, ardes,
tugal e do galego de Zamora, amais de ser forma caracterstica do portugus. mintas, perdes, pides, coeces).
Estatisticamente na fala actual or est fronte s outras solucins todas, nunha
proporcin de 10:1. Xeograficamente or mis ben lucense (en termos roma- 17.3.14. PARIR
nos), o mesmo que choer, loar, gor, Goin, coella etc. e ouvir mis ben bra-
carense, igual que chouvir, louvar, gouvir, Gouvin, couve etc.; grosso modo,
porque non todas as palabras citadas estn documentadas en toda a xeografa INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
de Galicia e Portugal, nin a fronteira da forma setentrional e meridional coin-
cide en todas elas. Por razns de representatividade demogrfica e de tradi- pairo para paira
cin histrica e literaria admtense normativamente or e ouvir. Advrtase que, pares paras pairas pare
pare para paira
por coherencia, non deben mesturarse formas dos dous paradigmas. parimos pariamos pairamos
parides pariades pairades paride
paren paran pairan
Oio, ouzo. O que acabamos de dicir para or e para as outras formas arri-
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
zotnicas vale tamn para oes, oe, oen (fronte a ouves, ouve, ouven). Tanto nos
textos antigos coma na fala actual hai correspondencia absoluta. Pero outra parn parira parise parir
cousa diferente son a primeira persoa do presente de indicativo e o presente de pariches pariras parises parires
pariu parira parise parir
subxuntivo enteiro. Neste caso, anda que na fala actual hai, en termos xerais, parimos pariramos parsemos parirmos
unha correspondencia xeogrfica entre oio e or, ouvo e ouvir, ozco e ouguir, paristes parirades parsedes parirdes
pariron pariran parisen pariren
esta correspondencia non antiga, senn moderna, establecida por va anal-
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
xica (menos no caso de ozco, ozca, que proceden de AUDISCO, AUDISCAM). O
galego medieval, na medida en que nos coecido, non ofrece senn ouo, parirei parira parir INF.
oua, ouas etc., que son o resultado fontico esperado de AUDIO, AUDIAM, parirs pariras parires parir
parir parira parir XER.
AUDIAS etc. As formas medievais pronunciadas hoxe ouzo ou ouso, ouza ou pariremos paririamos parirmos parindo
ousa etc., viven anda pola banda de Fisterra, ao occidente dunha lia que se pariredes paririades parirdes PART.
parirn pariran pariren parido
trace desde Malpica a Outes (en case todos os puntos convivindo xa con oio,
oia etc.); tamn hai restos de ouzo e ouso en Pontevedra, pero xa sen formaren
reas compactas.

Certamente, a conxugacin ouo, oes, oe, omos..., oa..., o(n)..., ora...,

oua..., osse... ou ben ouo, ouves, ouve, ouvimos..., ouva..., ouv(n)..., ouvi-
ra..., oua..., ouvisse... era irregular; oes, oe, omos ou ouves, ouve, ouvimos

152 153
 17.3.15. PODER presente de indicativo a forma maioritaria podo; no presente de subxuntivo
a forma correspondente, poda, podas etc. ["O], rexstrase aproximadamente na
quinta parte do territorio galego, formando unha rea compacta no NO (fiste-
INDICATIVO SUBXUNTIVO rrn) e no SL de Galicia. Poido ["O] e poido ["o] aparecen, de modo disperso, no
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
N de Galicia e en escasos puntos illados doutras zonas; poida ["O] e poida ["o]
podo poda poida ocupan unha gran franxa transversal aos lados dun eixe que vai desde Ortegal
podes podas poidas pode Guarda. Podio ["O] e podia ["O], podia ["o] son formas surorientais (e, en xeral,
pode poda poida
podemos podiamos poidamos non exclusivas, senn concorrentes con outras).
podedes podiades poidades podede
poden podan poidan
No galego medieval as nicas formas documentadas son posso, possa,
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
possas etc., que continan o lat. POSSUM e *POSSAM (por POSSIM) etc. Delas non
puiden puidera puidese poder queda resto ningn no galego moderno.
puideches puideras puideses poderes
puido puidera puidese poder
puidemos puideramos puidsemos podermos Todas as formas modernas se deben a nivelacins analxicas, pero non co
puidestes puiderades puidsedes poderdes paradigma regular (que regularizara este verbo en podo ["o], podes ["O], pode
puideron puideran puidesen poderen
["O]... poda ["o], podas ["o] etc.), senn partindo do propio paradigma e do para-
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
digma do verbo tamn modal querer. As, podo ["O] con vogal radical aberta,
poderei podera puider INF. coma podes ["O] e quero ["E]; poida ["O] e poida ["o], con iode coma queira.
poders poderas puideres poder Como todas son formas xeradas polo galego, a escolla faise segundo o criterio
poder podera puider XER.
poderemos poderiamos puidermos podendo de rea maior. Por tanto podo ["O] e poida, poidas etc. ["O] (para o cambio da
poderedes poderiades puiderdes PART. antiga forma posso en podo vide 17.3.13, nota oio, ouzo).
podern poderan puideren podido

Puiden, puidera, puidese, puider. No galego actual o radical puid- (mis

Podo, poida. No galego actual hai basicamente os resultados seguintes: raramente poid-) forma unha zona compacta que abrangue a parte centro-
-setentrional da Corua e de Lugo e todo o galego de Asturias (ags as terras
PRES. IND. PRES. SUBX. de Ibias), mentres que pud- o radical xeral do resto do dominio lingstico
podo ["O] poda, podas etc. ["O] galego, con algunhas reas espalladas de puid-, tanto en Pontevedra (terras de
poido ["O] poida, poidas etc. ["O] Mondariz e Ponteareas) coma en Ourense (terras de Vern e Cualedro).
podio ["O] podia, podias etc. ["O]
podo ["o] poda, podas etc. ["o] No galego medieval rexstranse as formas seguintes: (eu) puide ~ poide
poido ["o] poida, poidas etc. ["o] [o] ~ pudi ~ pude; (tu) podischi ~ podiste ~ podeste; (el) pode [o] ~ podo [o]
podia, podias etc. ["o] ~ pude ~ pudo; (ns) podemos; (vs) podestes, (eles) poderon; podera, podes-
se, poder (o timbre voclico de o deducmolo filoloxicamente). Da sa distri-
A distribucin xeogrfica destas formas bastante anrquica. Por outra bucin xeogrfica non hai anda datos, pero pdese supoer que hai algunhas
parte, non sempre hai congruencia entre o presente de indicativo e o de sub- formas (puide, pudo) que eran exclusivamente galegas.
xuntivo: non sempre a podo lle corresponde poda etc. Na primeira persoa do

154 155
 O que se pode comprobar cos datos modernos que se produciu unha 17.3.16. b) PR
propagacin analxica de vocalismo da raz da primeira persoa do pretrito
(como sucedeu noutros casos: fixe(n), tive(n), puxe(n) etc.); esta propagacin
partiu unhas veces de puide(n) e outras de pude(n). Desta nivelacin o portu- INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
gus salvou a terceira persoa do pretrito (ele pde); o galego non salvou nada.
poo pua poa
Con vistas a unha escolla normativa calquera das formas aceptable. pos puas poas pon
pon pua poa
Puden, pudeches, pudo etc. ten a seu favor ocupar unha rea maior; puiden, pomos puamos poamos
puideches etc. conta coa vantaxe de ser a forma mis utilizada na tradicin pondes puades poades ponde
pon puan poan
escrita moderna, quizais por ser diferencial con respecto correspondente cas-
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
tel. Esta a razn que leva a adoptala como normativa.
puxen puxera puxese pr
Poderei (vide 17.3.1). puxeches puxeras puxeses pores
puxo puxera puxese pr
puxemos puxeramos puxsemos pormos
17.3.16. a) POER puxestes puxerades puxsedes pordes
puxeron puxeran puxesen poren
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
INDICATIVO SUBXUNTIVO porei pora puxer INF.
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE pors poras puxeres pr
por pora puxer XER.
poo poa poa poremos poriamos puxermos pondo
pos poas poas pon poredes poriades puxerdes PART.
pon poa poa porn poran puxeren posto
poemos poiamos poamos
poedes poiades poades poede
poen poan poan
Conxganse igual que poer e pr os seus derivados, tanto os for-
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
mados con prefixos cultos coma cos populares. As, os formados con
puxen puxera puxese poer ante-, a-, com-, contra-, de-, descom-, dis-, ex-, im-, indis-, o-, predis-,
puxeches puxeras puxeses poeres presu-, pro-, re-, recom-, su-, super-, tras-, xusta-.
puxo puxera puxese poer
puxemos puxeramos puxsemos poermos
puxestes puxerades puxsedes poerdes Pr, poer. Na fala viva hai basicamente dous resultados: pr e poer.
puxeron puxeran puxesen poeren
Pr rexstrase na maior parte de Ourense e Pontevedra, nalgns puntos illados
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
da Corua e Lugo e no galego de Zamora. Poer ocupa o resto do dominio lin-
poerei poera puxer INF. gstico. Formas arcaicas do tipo poer persisten no galego de Asturias. Con-
poers poeras puxeres poer gruentemente, a mesma rea que pr ocpana pomos, pondes; pua, puas,
poer poera puxer XER.
poeremos poeriamos puxermos poendo pua, puamos, puades, puan; ponde; porei, pors etc.; pora, poras etc.;
poeredes poeriades puxerdes PART. pondo. A mesma rea que poer ocpana poemos, poedes; poa, poas,
poern poeran puxeren posto

156 157
 poa, poiamos, poiades, poan; poede; poerei, poers etc.; poera, Pos, pon, poen. As formas do presente de indicativo de 2 e 3 per-
poeras etc.; poendo. soas de singular e 3 de plural teen a vogal tnica aberta ["O].

Na poca medieval non hai senn pr; pmos, pdes; pa etc., sem- Poerei (vide 17.3.1).
pre acentuadas na desinencia. Destas formas, por motivos analxicos diversos,
orixinronse os resultados duplos citados antes. Por unha parte, segundo a 17.3.17. PRACER
equivalencia poo = teo, pes = tees, pe = tee, pen = teen, poa = tea,
poas = teas etc., creouse un infinitivo acentuado na raz, pr = tr (< ter),
e as o resto das formas da primeira serie: pomos = temos, pondes = tendes etc. INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
(ntese que ter, temos, tendes etc. eran orixinariamente tamn formas arrizot-
nicas: ter, temos, tedes etc., pero aqu a crase voclica est xustificada por prazo praca praza
seren vogais idnticas). Neste proceso de reducin de -o- > -- (pomos > praces pracas prazas prace
prace praca praza
pmos), que tamn se d en portugus, anda hai unha forza mis a colaborar, pracemos praciamos prazamos
naquelas zonas do galego en que -es se reduce a -s (cales > calzs; pes pracedes praciades prazades pracede
pracer pracan prazan
> pos): esta forza reside nas equivalencias do tipo pos = ds, que provocan
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
que a equivalencia se estenda a pr, pomos (= dar, damos). Por outra parte, dos
presentes poo, poa, poas etc. extraeuse unha raz po- que se xeneralizou prouguen prouguera prouguese pracer
ao resto das formas arrizotnicas do tema de presente: poer, poemos, poen- prougueches prougueras prougueses praceres
prougo prouguera prouguese pracer
do, poerei etc. prouguemos prougueramos prougusemos pracermos
prouguestes prouguerades prougusedes pracerdes
prougueron prougueran prouguesen praceren
Un caso algo especial constiteo o copretrito. As formas medievais eran
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
pa ~ poa ~ poa ~ pua. Estes dous ltimos resultados tian un hiato -o-,
-u- habitual no galego (cf. moo e muo). A substitucin de poa (~ pua), pracerei pracera prouguer INF.
poas (~ puas) etc., por poa, poas etc., tamn analxica, similar de pracers praceras prougueres pracer
pracer pracera prouguer XER.
per, pemos por poer, poemos. En troques, ao paso a pua, puas etc. puido praceremos praceriamos prouguermos pracendo
contribur tamn a analoxa con tia, tias etc. (lmbrese que a analoxa co praceredes praceriades prouguerdes PART.
pracern praceran prougueren pracido
verbo ter foi a que provocou tamn o paso de por > pr, poemos > pomos,
como se indicou mis arriba).
Os derivados apracer, compracer e despracer son regulares en todo
Desde un punto de vista normativo calquera dos resultados (pr e poer, o paradigma.
pomos e poemos etc.) aceptable, porque ambos os dous son galegos. Xeo-
graficamente a extensin de pr algo mis reducida ca a de poer; en Pracer. Este verbo non pertence senn a un rexistro literario elevado.
troques, historicamente, a solucin pr a mis documentada. Parece reco- Coloquialmente foi substitudo por gustar, agradar e outros verbos ou expre-
mendable darlle preferencia a poer, que mis produtivo como base para sins sinnimas. Case sempre unipersoal, o mesmo ca os seus derivados.
formar derivados (poedora, pero non *podora).
Prace, praz (vide 17.2.3).

158 159
 Prougo, prouguera, prouguese, prouguer. A pouca frecuencia de uso Os derivados cultos de querer (adquirir, inquirir, requirir) son inmo-
deste verbo fai que a mecnica da lingua tenda a facelo fraco nos tempos de tivados semanticamente; seguen por tanto a lei xeral de incorporacin de
perfecto (como lles ocorreu a outros perfectos fortes antigos: adusse > adu- verbos cultos (vide 17.2.6).
cn); dicir, a conxugalos regularmente: praceu, pracera etc. Pero xa que un
verbo que pertence a un rexistro culto e se usa conscientemente como arcas- Quero, queres, quere, queren. A vogal radical das 1, 2 e 3 persoas do
mo, preferible manter as formas antigas maioritarias, tal como figuran no singular e da 3 de plural do presente de indicativo ten timbre aberto [E].
paradigma proposto. En portugus moderno prougue etc. consolidouse como
prouve etc. (por analoxa con houve). Pero en galego, anda que hoxe xa non Quererei (vide 17.3.1).
se rexistre na fala, prougo etc. debeu ter unha vitalidade moi considerable,
mesmo despois do sculo XV. Doutra maneira non se explicara como o pre- 17.3.19. RIR (vide 17.2.4.5)
trito tradicional de traer (que anda no sculo XV era case exclusivamente
trouxe, trouxeste etc.) puido xerar en galego moderno unha forma trouguen, 17.3.20. ROER (vide 17.2.4.3)
trougueches etc., que se d en case todo o dominio lingstico ao lado da forma
tradicional (trouxen); este troug- analxico de proug-. Por esta razn pre- 17.3.21. SABER
ferible, de usar o arcasmo, adoptar a forma histrica galega prougo.
INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
17.3.18. QUERER
sei saba saiba
INDICATIVO SUBXUNTIVO sabes sabas saibas sabe
IMPERATIVO sabe saba saiba
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
sabemos sabiamos saibamos
quero quera queira sabedes sabiades saibades sabede
queres queras queiras quere saben saban saiban
quere quera queira PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
queremos queriamos queiramos
queredes queriades queirades querede souben soubera soubese saber
queren queran queiran soubeches souberas soubeses saberes
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
soubo soubera soubese saber
soubemos souberamos soubsemos sabermos
quixen quixera quixese querer soubestes souberades soubsedes saberdes
quixeches quixeras quixeses quereres souberon souberan soubesen saberen
quixo quixera quixese querer FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
quixemos quixeramos quixsemos querermos
quixestes quixerades quixsedes quererdes saberei sabera souber INF.
quixeron quixeran quixesen quereren sabers saberas souberes saber
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
saber sabera souber XER.
saberemos saberiamos soubermos sabendo
quererei querera quixer INF. saberedes saberiades souberdes PART.
querers quereras quixeres querer sabern saberan souberen sabido
querer querera quixer XER.
quereremos quereriamos quixermos querendo
quereredes quereriades quixerdes PART. Para a xustificacin de certas escollas, vxase o dito a propsito de
querern quereran quixeren querido
caber en 17.3.1.

160 161
 17.3.22. SAR (vide 17.2.4.3 E 17.3.1, CABEREI) Sexa, sexas, sexa etc. Na fala actual maioritario o paradigma sea, seas,
sea etc.; ao lado deste hai tamn un paradigma sea, seas etc. (formado sobre
17.3.23. SER tea, teas etc.), que ocupa a metade N da provincia de Lugo e o NL da pro-
vincia da Corua. Quedan tamn restos escasos de sa, sas etc., e sexa, sexas
INDICATIVO SUBXUNTIVO etc., estes ltimos en puntos dispersos. Nos textos antigos documntase sea,
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
seia, seja e sa (con diferentes grafas). Sea, seia e seja proceden de SEDEAM,
son era sexa onde o -DE- [dj] deu lugar a un triplo resultado idntico ao que se d noutras
es [E] eras sexas s palabras xenuinamente galegas (MEDIUM > ant. meo, MODIUM > moio, HODIE >
[E] era sexa
somos eramos sexamos ant. hoje); faltan estudos de dialectoloxa medieval que nos dean indicios de se
sodes erades sexades sede este triplo resultado de SEDEAM tia unha distribucin xeogrfica complemen-
son eran sexan
taria ou se poda atopar nun punto mis dunha forma; isto ltimo o mis pro-
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
bable tendo en conta que tamn hoxe se poden rexistrar nunha mesma
fun fora fose ser localidade raio e raxo, raiola e raxeira (ou mesmo raza ou razada), -ear e
fuches foras foses seres -exar (varear e varexar). Sa, sas etc. representa un lat. vulgar *SIAM, *SIAS
foi fora fose ser
fomos foramos fsemos sermos etc. (postulado tamn polo sardo, italiano, retorromnico, francs, occitano e
fostes forades fsedes serdes cataln); que na actualidade se mantea anda este arcasmo (de ESSE e non de
foron foran fosen seren
SEDERE) nunha zona arcaizante (en puntos do galego de Asturias) non resulta
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
nada estrao, pois esta zona mstrase conservadora tamn en moitos outros
serei sera for INF. aspectos.
sers seras fores ser
ser sera for XER.
seremos seriamos formos sendo Pero anda que todas as formas puidesen ter unha xustificacin fontica
seredes seriades fordes PART. ou analxica dentro do propio galego, o certo que o xito da forma actual-
sern seran foren sido
mente maioritaria, sea, dbelle moito interferencia do casteln. preferi-
ble adoptar como normativa sexa, oralmente minoritaria, pero libre de
O verbo defectivo sobreser, por ser inmotivado semanticamente, calquera influxo alleo; ademais, esta a forma consagrada pola tradicin
regular nos tempos e persoas en que se conxuga (vide 17.2.4.5). escrita moderna.

Es. No occidente de Pontevedra, e na maior parte do galego oriental dise

eres para a segunda persoa de singular do presente de indicativo. No resto do
dominio galego dise es (en concorrencia algunha vez con eres). No galego
antigo documntanse escasamente tanto es, coma eres (ou sees). Anda que
eres fose unha forma galega (que non descartable), o criterio de rea maior
e o de forma tradicional fan preferible es.

Fuches (vide 17.3.10).

162 163
 17.3.24. TER Tratndose de das formas galegas, de plena vitalidade, e de reas apro-
ximadamente iguais, normativamente son aceptables ambas.
INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
Teen, ten. A forma medieval teen reslvese foneticamente no galego
teo tia tea moderno en ten e tein e, por va analxica (propagando a raz te- de teo, tea
tes tias teas ten etc.), en teen (paralelamente veen > vn, vein, veen). Tein (e vein) ocupa a
ten tia tea
temos tiamos teamos mesma franxa oriental que di (coraz)-ois; teen (e veen), o territorio galego
tendes / tedes tiades teades tede / tende complementario; dentro do dominio de teen hai puntos illados de ten (e vn),
teen tian tean
mis densos no S e no O. Sen dbida, houbo un tempo en que ten (e vn) ocu-
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
paba toda a parte complementaria de tein (e vein); pero o sincretismo el ten /
tiven tivera tivese ter eles ten (el vn / eles vn) favoreceu a propagacin da forma analxica teen
tiveches tiveras tiveses teres (veen), que permite diferenciar a 3 persoa de singular da 3 de plural (nte-
tivo tivera tivese ter
tivemos tiveramos tivsemos termos se que teen e veen non aparecen nunca en territorio de tein e vein, porque
tivestes tiverades tivsedes terdes nesta rea seguen diferencindose el ten / eles tein, el vn / eles vein de modo
tiveron tiveran tivesen teren
similar a como se faca na poca medieval). Por esta razn e por ser a forma
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
de maior vitalidade na lingua falada e escrita moderna, teen (e veen), anda
terei tera tiver INF. sendo unha forma innovadora, debe ser preferida como normativa.
ters teras tiveres ter
ter tera tiver XER.
teremos teriamos tivermos tendo Tiven, tiveches, tivo, tivemos, tivestes, tiveron, tivera, tivese, tiver. No
teredes teriades tiverdes PART. galego moderno hai fundamentalmente das races: tiv-, que se conserva en
tern teran tiveren tido
puntos dispersos por toda Galicia, mis densos nas provincias da Corua e
Pontevedra ca nas outras das; e tuv-, que aparece en todo o dominio lings-
Os derivados abster, ater, conter, deter, entreter, manter, reter e sos- tico, exceptuados aqueles puntos en que sobrevive tiv- (pero, mesmo nestes,
ter conxganse igual que ter. convivindo s veces as das formas). No galego medieval a raz era tiv-, tev-
(tive, teviste, tevo, tevemos, tevestes, teveron, tevera, tevesse, tever); pouco
Tende(s) / tede(s). A forma medieval teedes ou tedes (como vdes ou abundante a presenza de touv- e tov- (antecedente do moderno tuv-) nos textos
vdes) resolveuse en galego moderno nas formas duplas mencionadas, reparti- antigos. Os radicais tev-, touv- e tov- rexstranse actualmente en puntos do
das xeograficamente en zonas complementarias (como gado / gando). Tendes galego de Asturias.
(e vindes) ocupa, aproximadamente case toda a provincia de Ourense (menos
unha franxa ao N), case toda a provincia de Pontevedra (menos as terras de As bases latinas TENUI, TENUISTI etc. non deixaron ningn descendente
Laln e os arredores) e, na provincia da Corua, o que queda ao occidente fontico no galego antigo; en lugar das formas esperadas (quizais *tinve,
dunha lia que una Ribadulla con Camarias; tedes (e vides) ocupa o dominio *tenviste etc., cf. valve, valviste etc. < VALUI, VALUISTI), encntranse tive,
complementario. A distribucin xeogrfica das formas do imperativo tende e teviste etc., analxicas de sive, seviste etc., do verbo seer. A raz touv- e tov-
tede practicamente a mesma. xurdiu por analoxa con ouv-, motivada pola parentela semntica entre teer e
aver. Non improbable que na aparicin de tov- (e tuv-) tivese algo de res-

164 165
 ponsabilidade a interferencia co casteln; tvoa, sen dbida, no xito moderno disperso por todo o dominio, con bastante densidade anda, aparece traguer;
de tuv-. Por esta razn debemos preferir as formas tradicionais con raz tiv-, hai tamn algunha salpicadura de trar (sempre en concorrencia con traer e
anda que sexan xa minoritarias. traguer) e unha pequena zona de trer no galego de Asturias. De modo parale-
lo, as formas arrizotnicas do tema de presente (excepto o presente de sub-
Terei (vide 17.3.1). xuntivo) teen as variantes correspondentes: traemos, traedes, traa... traendo;
traguemos, traguedes, tragua... traguendo; tramos, trades, traa... trando;
17.3.25. TRAER tremos, tredes, tra... trendo. Na primeira persoa do presente de indicativo e en
todo o presente de subxuntivo rexstranse os temas trai- (traio, traia, traias...),
INDICATIVO SUBXUNTIVO formando unha rea bastante compacta no galego occidental, e traig- (traigo,
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
traiga, traigas...), constitundo unha rea tamn bastante compacta no galego
traio traa traia oriental. Na 2 e 3 persoas de singular e na 3 de plural do presente de indica-
traes traas traias trae tivo rexstranse, espallados de maneira irregular por todo o dominio do gale-
trae traa traia
traemos traamos traiamos go, os temas seguintes: tra- (ti tras en 53 puntos dos 167 explorados para o
traedes traades traiades traede ALGa; el tra, nun punto; e eles tran, en 50 puntos); trai- (ti trais, en 22 pun-
traen traan traian
tos; el trai, en 79; eles train, en 21); e trae- (ti traes, en 96; el trae, en 87; eles
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
traen, en 108). Hai ademais algn espordico traies, traie, traien e tragues,
trouxen trouxera trouxese traer trague, traguen. Con frecuencia nun mesmo punto existen das ou tres formas
trouxeches trouxeras trouxeses traeres concorrentes.
trouxo trouxera trouxese traer
trouxemos trouxeramos trouxsemos traermos
trouxestes trouxerades trouxsedes traerdes No galego medieval o verbo era trager (lat. *TRAGERE, postulado por
trouxeron trouxeran trouxesen traeren
todos os idiomas romnicos). No tema de presente tia das races: [traV-],
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
para a primeira persoa do presente de indicativo e todo o presente de subxun-
traerei traera trouxer INF. tivo (trago, traga, tragas, traga...) e [traZ-], para o resto (trages, trage, trage-
traers traeras trouxeres traer mos, tragedes, tragen, traga..., tragerei, trageria, trager, tragendo). S o
traer traera trouxer XER.
traeremos traeriamos trouxermos traendo imperativo tia formas algo anmalas: trei, treide.
traeredes traeriades trouxerdes PART.
traern traeran trouxeren trado
As solucins modernas xustifcanse por unha substitucin analxica en
cadea entre os verbos aduzer (e dizer), fazer e trager:
Os derivados abstraer, atraer, contraer, distraer, extraer, retraer e
subtraer, por seren semanticamente inmotivados, son regulares en todos 1. As terminacins comns aduzer, aduzes, aduz(e), aduzemos etc. (ou
os tempos: distraio, distraa, distran, distraera, distraerei, distraera, dizer, dizes, diz(e), dizemos etc.) = fazer, fazes, faz(e), fazemos etc. provoca-
distraia, distraese, distraer (vide 17.2.4.3). ron que fao, faa, faas etc. se transformasen en fago, faga, fagas etc., con-
forme a adugo, aduga, adugas etc. (ou digo, diga, digas etc.). Desta maneira
Traer, traio, traes..., traa..., traerei..., traera..., traia... No galego moder- resultaban nivelados na primeira persoa do presente de indicativo e todo o
no o infinitivo mis comn traer, repartido por todo o territorio lingstico; presente de subxuntivo os verbos fazer e trager: fago, faga, fagas... = trago,

166 167
 traga, tragas... Ntese que a raz [traV-] chegou a xeneralizarse a expensas de trug- (truguen), trui- (truien) e tru- (truen), a forma mis comn, dispersa por
[traZ-] ao infinitivo e a outras formas fracas do tema de presente (traguer, tra- todo o territorio lingstico, troux-; tamn a forma tradicional e, por tanto,
guemos, traguendo etc., que anda perduran hoxe; lmbrese poer = poo, a escollida como normativa.
para unha xeneralizacin similar).
17.3.26. VALER
2. Nunha poca posterior, as formas comns fago = trago, faga = traga
etc. provocaron que sobre fas ~ fais, fai, fan ~ fain se creasen tras ~ trais, trai, INDICATIVO SUBXUNTIVO
IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE
tran ~ train (en portugus deuse a mesma nivelacin: trazes, traz, trazem =
fazes, faz, fazem; e anda mis: trazer, trazemos etc. = fazer, fazemos etc.). vallo vala valla
vales valas vallas vale
vale vala valla
3. sa vez, o paralelismo de tras, trai, tran (ou variantes) con cas, cai, valemos valiamos vallamos
can (ou variantes) permitiu extraer un infinitivo traer, analxico de caer. valedes valiades vallades valede
valen valan vallan
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.
4. De modo similar, o resto das formas acabaron asimilndose ao para-
digma de caer: traio = caio, traemos = caemos, traa = caa, traia = caia. valn valera valese valer
nivelacin de trager con caer contribuu, sen dbida, o verbo retraer contar, valiches valeras valeses valeres
valeu valera valese valer
referir, de uso frecuente anda no sculo XV; este verbo, anda que se remon- valemos valeramos valsemos valermos
te a *RETRAGERE, ten xa na poca medieval a forma retraer (e non *retrager), valestes valerades valsedes valerdes
valeron valeran valesen valeren
porque prstamo do occitano retraire. A conxugacin de retraer era idntica
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS
de caer.
valerei valera valer INF.
5. Traio, traia etc., por influxo do casteln, acabaron pasando nalgunha valers valeras valeres valer
valer valera valer XER.
zona a traigo, traiga etc. Cada un destes estadios cronolxicos que acabamos valeremos valeriamos valermos valendo
de enumerar na sa secuencia aproximada non supn a anulacin do anterior. valeredes valeriades valerdes PART.
valern valeran valeren valido
Iso explica que na sincrona actual haxa restos de cada unha das etapas.

Normativamente debemos exclur aquilo que alleo (traigo, traiga etc.),
ou o que moi marxinal (trer, trar) e o que, sendo galego, minoritario (tra-
guer). Queda, por tanto, un verbo traer, cunha conxugacin idntica de caer
no tema de presente. Desta maneira escllense as formas maioritarias xeogra-
ficamente, que por outra parte son as mis utilizadas pola tradicin escrita
moderna.
Trouxen, trouxera, trouxese, trouxer. Anda que na fala actual existen as
races troux- (trouxen etc.), troix- (troixen), trux- (truxen), troug- (trouguen),
Conxgase da mesma maneira o derivado equivaler.
Vallo, valla, vallas, vallamos, vallades, vallan. No galego actual alternan
vallo / val(i)o, valla / val(i)a etc. A segunda forma unha creacin moderna
motivada pola extensin analxica da raz val- (de valer, vales, vale etc.); a pri-
meira a etimolxica, a nica documentada na poca antiga. Por esta razn
a escollida como normativa.
Valerei (vide 17.3.1).

168 169
 17.3.27. VER 17.3.28. VIR

INDICATIVO SUBXUNTIVO INDICATIVO SUBXUNTIVO

IMPERATIVO IMPERATIVO
PRESENTE COPRETRITO PRESENTE PRESENTE COPRETRITO PRESENTE

vexo va vexa veo via vea

ves vas vexas ve vs vias veas ven
ve va vexa vn via vea
vemos viamos vexamos vimos viamos veamos
vedes viades vexades vede vindes / vides viades veades vinde / vide
ven van vexan veen vian vean
PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX. PRETRITO ANTEPRETRITO PRETRITO INF. CONX.

vin vira vise ver vin viera viese vir

viches viras vises veres vieches vieras vieses vires
viu vira vise ver veu viera viese vir
vimos viramos vsemos vermos viemos vieramos visemos virmos
vistes virades vsedes verdes viestes vierades visedes virdes
viron viran visen veren vieron vieran viesen viren
FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS FUTURO POSPRETRITO FUTURO F. NOMINAIS

verei vera vir INF. virei vira vier INF.

vers veras vires ver virs viras vieres vir
ver vera vir XER. vir vira vier XER.
veremos veriamos virmos vendo viremos viriamos viermos vindo
veredes veriades virdes PART. viredes viriades vierdes PART.
vern veran viren visto virn viran vieren vido

Conxganse igual os derivados de vir (advir, convir, contravir, des-

Conxganse igual os derivados motivados: entrever, prever, rever.
Prover conxgase como ver nos tempos do tema de presente e nas for-
mas nominais (provexo, provs...; prova...; proverei...), mentres que
nos tempos do tema de perfecto tende a facerse regular: provn, provi-
ches, proveu, provemos, provestes, proveron; provera etc.; provese etc.;
prover etc.
Vin, viches, viu... vira... vise... vir... Anda que no tema de presente o
verbo ver da segunda, no tema de perfecto da terceira. Iso significa que na
terceira persoa do pretrito, na fala actual, alternan viu / veu, cunha distribu-
cin xeogrfica idntica de partiu / parteu (vide 17.1). A forma normativa ,
por tanto, viu, como partiu.
convir, desavir, devir, intervir, previr, provir, reconvir, sobrevir), anda
que no tema de perfecto algns deles tendan a conxugarse polo modelo
regular (vide advertir, en 17.2.5.2.1).
Vindes / vides, vido / vindo. Cf. o indicado para tendes / tedes en 17.3.24.
Debe sinalarse que a forma vindo, que en principio debera ocupar a mesma
rea que vindes (e tendes), s se rexistra nun punto do ALGa. Quizais fose a
homonimia co xerundio o que motivou a regresin do participio vindo, en
favor da forma mis regular vido, que segue o modelo dos demais verbos da
terceira conxugacin (ir: ido, vir: vido). A pesar do paralelismo entre vindes e
vindo, a situacin minoritaria da forma vindo na fala aconsella dar preferencia
normativamente a vido.

170 171
 Veen, vn. Cf. o indicado para teen, ten en 17.3.24.

Veu. Na fala actual, para a terceira persoa do pretrito (prescindindo de

variantes sen importancia neste caso), alternan veu / viu / vn. Veu ocupa a 18. ADVERBIOS E LOCUCINS ADVERBIAIS
maior parte de Galicia; a forma esperada a partir do medieval veo. Viu exis-
te nunha zona compacta do sur de Pontevedra e nalgns outros puntos disper-
sos; unha forma analxica moderna baseada na proporcin partir : partiu =
vir : viu. Na zona occidental da provincia da Corua (onde se di varriu, fronte 18.1. DE LUGAR
ao mis comn varreu, conforme vimos en 16.1), esperariamos que veu se
transformase en *viu; esta reducin non chegou a darse para evitar unha homo- beira ao lado / lado diante
nimia con viu (de ver); a homonimia preveuse mantendo veu, en contra do espe- a carn ao p / p embaixo
rado, ou apelando forma vn, coincidente coa do presente (el vn onte). a contramn ao redor / redor en fronte
a rente(s) aqun encima
Normativamente dbese dar preferencia forma maioritaria e tradicional abaixo aqu enriba
veu [bEw]. ac arredor fra
ac arriba lonxe
Virei (vide 17.3.1). acol atrs ningures
adiante avante onde
a cerca preto
al debaixo u?
aln dentro vela
algures derredor velaqu
al derriba xalundes
al detrs

Aqu, al. As das formas conviven no galego actual con aiqu, ail; eiqu,
eil; e mesmo equ, el (con [E]). No galego antigo non se documentan senn
as formas que empezan por a-. Por seren as tradicionais e maioritarias e por
manteren o paralelismo con outras palabras semntica e etimoloxicamente
afns (da familia dos decticos: aquel; ac, al; ac, al), dbese dar prefe-
rencia a aqu e al. No galego moderno entrou a formar parte da serie tamn
a, realizada s veces e [E"i]; normativamente non cabe tampouco senn a. As
palabras compostas con algn dos elementos anteriores deben ser consecuen-
tes coas escollas mencionadas: velaqu, vela.

172 173
 A. No galego antigo era i, grafado s veces hi (como u ~ hu) ou y. Seman- deica un pouco hoxe por veces
ticamente o seu valor era o dun derivado pronominal, mis amplo ca o do actual deseguida hoxe en da pouco a pouco
a, similar ao y do francs moderno. O a- prottico foi gaado polo paralelismo deseguido inda pouco e pouco
con aqu e al, que o teen etimolxico. O -h- con que se via escribindo non tia despois logo preto
senn unha xustificacin diacrtica. O uso do acento permite diferenciar a de ai, detrs ma pronto
co cal resulta redundante e inxustificado o uso castelanizante do -h-. diante mentres seguido
en diante namentres sempre
Preto. No galego moderno non se rexistra senn preto, que ten unicamente en tempo noutrora tarde
valor adverbial (sinnimo de cerca). No galego antigo documntase preto maio- endexamais nunca trasantonte
ritariamente, tanto con valor adverbial (cerca), coma adxectivo (negro); hai endoutro da o outro antonte xa
tamn algn testemuo escaso de perto. En portugus, a travs dunha especiali- enseguida onte xacando
zacin fontico-semntica, viven as das formas: perto cerca e preto negro. entn outrora xamais
entrementres para o outro da
Normativamente non cabe escoller senn preto, por ser practicamente hogano pasadoma
forma tradicional e por ser case a nica representada na fala de hoxe.

U. Este adverbio interrogativo s se usa seguido de artigo determinado ou
formas tonas do pronome persoal de 3 persoa en enunciados sen verbo: u-lo
meu sombreiro?; treme a chaqueta, e ula? Pero non *ulos puxeches?
18.2. DE TEMPO
Antonte. a forma maioritaria en Galicia para designar o da antes de
onte. Para este mesmo concepto rexstranse na fala actual nantronte (que pre-
domina na provincia de Pontevedra) e noutronte, antronte, antontes, antointe,
antoite etc., en puntos illados. As formas antonte, antontes, antointe, antoite e
noutronte son anda de formacin transparente; nantronte e antronte son o
resultado dun cruzamento entre antonte e noutronte.

a cada canto ao outro da / outro da de al a pouco Normativamente debe ser preferida ( parte da forma analtica antes de
a cada pouco ao pouco / pouco de aqu a pouco onte) a forma maioritaria e mis prxima orixinaria: antonte.
a deshora ao raro / raro de camio
a destempo aos poucos / s poucos de cando en cando Consecuentemente, para o da antes de antonte, ademais de trasantonte,
a diario arestora de cando en vez recomndanse as formas analticas antes de antonte e o outro antonte, de uso
a mido arreo de momento tan frecuente coma a forma sinttica.
a tempo s veces de raro en raro
acoto asemade de tempo en tempo Despois. a forma maioritaria no galego moderno xunto coa sa
agora atrs de vez en cando variante fontica dispois; escasamente documentadas estn dempois, desps,
anda axia decontado despous (e dispous). No galego antigo, ao lado de pois despois, haba
antano cando decontino depois, despois, deps, deps e desps, documentadas todas desde as orixes
antes cedo decote do idioma.
antes de antonte cerca decoto
antonte daquela deica pouco

174 175
 Normativamente s cabe escoller despois. 18.4. DE MODO

Anda, inda. No galego actual rexstranse as das variantes en propor- a correr ao dereito / dereito de repente
cins case iguais, mesmo a nivel individual. A aparicin dunha ou da outra a dereitas ao fin / fin de socate
depende do ritmo da frase. Ambas as formas (amais de enda) estn documen- a eito ao xeito / xeito de socato
tadas desde os textos do sculo XIII. Normativamente son aceptables inda e a escape s prsas de speto
anda como absolutamente sinnimas. a feito s toas devagar
fin asemade en balde
Mentres. No galego moderno rexstranse moi abundantemente, case a mantenta as engorde
partes iguais, mentres e mentras; con frecuencia aparece mentes, e de modo prsa ben gratis
moi espordico namentres, entrementres, namentes, entrementes, enmentres, a propsito como mal
namentras, entramentras, mentramentras. No galego antigo predomina men- a treo de balde mellor
tre sobre mentres, enmentre, enmentres; non hai formas acabadas en -a(s). adrede de face pasenio
amodo de golpe peor
Normativamente deben exclurse todas as formas en -as; entre as restan- ao cabo / cabo de pronto secas
tes debe darse preferencia a mentres e s acabadas en -mentres, que son as tra- ao chou / chou de propsito
dicionais.
Adverbios en -mente. Os adverbios de modo constiten unha serie aber-
ta. Moitos adxectivos inmobilizados na sa forma masculina poden funcionar
18.3. DE CANTIDADE E PRECISIN ocasionalmente como adverbios de modo (falar alto, correr lixeiro etc.).
Tamn se habilitan adverbios de modo a partir de adxectivos na sa forma
a medias de sobra moito feminina seguidos da terminacin -mente: boamente, docemente, caladia-
abondo de todo nada mente. A mecanizacin de -mente (nas sas orixes substantivo) total, de xeito
algo demasiado por a que pode mesmo adherirse a palabras que orixinariamente non eran adxecti-
apenas de vez pouco vos; neste caso resultan mis ben adverbios de cantidade (ou precisin): soa-
bastante logo s mente, talmente, propiamente, mesmamente, outramente, casemente.
ben mis soamente
canto malamente talmente
case medio tan 18.5. DE AFIRMACIN
casemente menos tanto
dabondo mesmamente xustamente abof de certo tamn
de mis mesmo xusto as mesmo si xaora
de menos moi

176 177
 18.6. DE NEGACIN Quizais, quizabes. Quizais, propia do galego oriental, a forma que pre-
senta maior vitalidade no galego moderno, fronte a quizabes, que ten un uso
nin non xa tampouco mis restrinxido. Existen tamn outras variantes de certa circulacin, como
non sequera quiz, quizs ou as formas metatizadas cecais e cicais, pero normativamente
recomndanse quizais e quizabes.
Nin. No galego moderno s se rexistra a forma nin. No galego antigo est
documentado case exclusivamente nen; pero aparece nin xa na Cornica de
Iria. De todas as maneiras, a vacilacin nen/nin xa anterior; doutra maneira
non se explicara como, en palabras derivadas en que entra esta conxuncin
como prefixo privativo (< NEC), aparece nin- desde os textos mis antigos, e
non s en posicin antevoclica, onde o paso ne > ni explicable pola perda
do carcter voclico do -e (ni un, n un, nin un), senn tamn en posicin ante-
consonntica (ninmigalla, nimigalla; ningn; ningun). Estas palabras, que no
galego antigo tamn podan empezar por ne(n)- (ne un, ne un, nen un; nenmi-
galla, nemigalla; nengn; nengun), acabaron fixndose en galego moderno
sempre con nin- (ningn, ningun, ningures). Xa Sarmiento, que usa indistin-
tamente nin e nen, non utiliza senn ningn, ningun, nin migalla. Cmpre
advertir que a distribucin xeogrfica port. nenhum, gal. ningn xa parte da
Idade Media, o cal non quita que anda nos dialectos do N de Portugal se siga
dicindo ninhum (e tamn nim).

A resolucin das vacilacins nengn / ningn, nengun / ningun, nemi-

galla / nimigalla, nengures / ningures en favor da segunda forma acabou
levando tamn a que a vacilacin nen / nin se resolvese en nin. A esta simpli-
ficacin de variantes axudou, sen dbida, a transparencia etimolxica dalgns
dos indefinidos mencionados, definitivamente resoltos en nin- (como ao revs,
a falta de transparencia etimolxica mantivo o ningum do portugus a salvo
da restauracin en nengum).

18.7. DE DBIDA

acaso quizabes seica

ao mellor / mellor quizais talvez
disque se cadra
poida que se callar

178 179
 malia por medio de sen
mediante por mor de senn
menos preto de so
19. PREPOSICINS E LOCUCINS PREPOSITIVAS no canto de quitando sobre
onda respecto a sobre de
para respecto de tocante a
perante riba de tras
a aqun de debaixo de por sacado tras de
beira de arredor de deica por ante sacando verbo de
a carn de arriba de dende por causa de salvante xunta
a causa de ata dentro de por cousa de salvo xunto a
a diferenza de at derredor de por culpa de segundo xunto de
a forza de atrs de derriba de
a par de baixo des Ata, at. Trtase dunha preposicin comn a case todas as linguas ibero-
parte de baixo de desde rromnicas, frecuente en todas as pocas e con mltiplas variantes en cada
a pesar de bardante despois de unha das linguas, non sempre doadas de explicar. O punto de partida , sen
a poder de bardante de detrs de dbida, o arabismo htt.
a por de beira de diante de
a prol de cabo durante Na lingua medieval a forma mis usada era ata; sguelle en frecuencia atra
a rente(s) de cabo de en e moitas outras variantes minoritarias co mesmo significado, mais non sempre
a respecto de canda en canto a da mesma orixe (aata, ataa, ta, taa, ate, at, ats, atee, atees, atees, ateen,
a son de canto a en favor de ateena, ateinas, te, tee, tee), atro, atroen, atroes, atroena, tro, tres e mesmo os
a travs de cara a en fronte de castelanismos fasta e fata. Posteriormente introduciuse asta, modificado con fre-
abaixo de cas en lugar de cuencia en astra. Estes castelanismos tiveron moita expansin, ata o punto de
acerca de cas de en par de que case eliminaron a forma tradicional, hoxe escasamente documentada; en
ademais de cerca de en troques de portugus triunfou a forma at, propia do territorio que est ao sur da Beira.
aga cima de en vez de
ags co gallo de encima de Normativamente admtese a forma tradicional galega, ata, e tamn a
aln de con encol de forma at, con tradicin na lingua literaria do sculo XX.
amais de con respecto a enriba de
ante conforme (a) entre Desde, dende, des. A forma mis usada na lingua medieval des (< DE
antes de consonte excepto EX), anda viva hoxe tanto como preposicin (moi minoritaria) como parte da
ao par de / par de contra fra locucin conxuntiva des que. Dende (< DE INDE) aparece usada tamn na Idade
ao p de / p de contra de fra de Media, anda que daquela non se empregaba como sinnima da anterior. Desde
ao redor de / redor de de fronte a mis moderna, formada sobre des (como dendes de e outras formacins simi-
aps de par de lonxe de lares), e practicamente substituu na lingua actual a forma primitiva. Normati-

180 181
 vamente calquera das tres aceptable, se ben debe terse en conta o escaso uso
de des no galego actual.

Entre. Na lingua medieval documntanse tres variantes (ontre, antre, 20. CONXUNCINS E LOCUCINS CONXUNTIVAS
entre), de uso desigual: delas, a mis frecuente en galego era ontre, desapare-
cida no paso ao galego moderno; antre era mis usual no portugus arcaico do
que en textos galegos, e anda popular tanto en Portugal coma en Galicia;
entre tamn est amplamente documentada desde as orixes do idioma. Delas, 20.1. COPULATIVAS
sendo todas tradicionais, preferible escoller como normativa entre, maiorita-
ria hoxe e mis acorde coa etimoloxa. a mais e mais nin
e mais
Para. Na lingua antiga as formas mis documentadas eran para e pera;
no galego moderno, en troques, a mis estendida pra, de que xa hai exem- E. En parte do dominio lingstico galego a conxuncin copulativa e ten
plos medievais. Normativamente debe optarse por para, pois, anda que hoxe das realizacins fonticas, [E] e [j]. Aparece [E] sempre ante consoante, e [j]
minoritaria, congruente co criterio de darlles preferencia s formas plenas pode aparecer ante vogal, provocando xeralmente a abertura desta. No resto
sobre as reducidas. do galego a nica realizacin [E], por iso se propn e como representacin
grfica nica.
Segundo. Esta a forma tradicional, anda viva no galego moderno. Hoxe
documntanse tamn as variantes asegn e segn, conforme evolucin tradicio- Nin (Vide 18.6).
nal do casteln. Normativamente debe drselle preferencia forma galega e tradi-
cional segundo, fronte a formas dubidosamente galegas como segn e asegn.
20.2. DISXUNTIVAS E DISTRIBUTIVAS
Sen. Na lingua medieval unicamente se documenta a forma sen, que
segue sendo a do portugus e que en galego moderno se rexistra moi escasa- ben...ben ou volta...volta
mente. A forma sin, hoxe maioritaria, explcase mis facilmente por castela- cal...cal ou...ou xa... xa
nismo do que por unha evolucin interna do galego. Normativamente debe nin...nin (que)...que
drselle preferencia forma galega e tradicional sen. ora...ora quer...quer

So. Esta preposicin cocese hoxe s en pequenas zonas do territorio

galego, pero o seu uso na lingua antiga era moito maior. O portugus, por un 20.3. ADVERSATIVAS
criterio cultista, recuperou, cando menos na escrita, a consoante final latina;
non hai razn ningunha para proceder do mesmo xeito en galego. a menos que anda que emporiso
aga que as e todo en troques
Sobre (de). Na fala moderna existen algunhas variantes minoritarias ags que bardante que excepto que
(sbor, sober), continuacin doutras medievais. En todas as pocas do idioma agora ben con todo fra de que
sobre foi a forma maioritaria. Por esta razn adoptada como normativa. agora que e iso que inda que

182 183
 mais ora ben quitado que, quitando que a non ser que aga que ags se
menos que ora que sacado que, sacando que bardante que en caso de que sacado se
mentres (que) pero senn cando excepto que sacando que
no entanto porn senn que caso de que excepto se sacando se
non obstante por iso s que catar se onda non salvo que
con que quitado que salvo se
Pero, mais, porn. No galego moderno rexstranse as formas per (no con tal de que quitado se se
leste de Lugo e no galego de Asturias), pero e pro, estas das ltimas por todas con tal que quitando que sempre que
as partes no resto do dominio galego. O antigo pero (que deba de ser case de non ser que quitando se senn que
sempre per) forma amplamente documentada no galego medieval xa co de non ser se sacado que
valor que ten modernamente, e con algn mis, que perdeu. A forma per do
galego actual a mis prxima etimolxica (< PER HOC); dela resulta a forma
sincopada pro. A forma pero explcase por un troco do ndice de perceptibili- 20.6. CAUSAIS
dade das das slabas ao deixar de ter usos como partcula adversativa tnica.
Cf. tamn un caso similar en porque, conque. Normativamente prefrese a como por causa de que posto que
forma plena e maioritaria pero. como queira que por cousa de que que
dado que por culpa de que visto que
Ademais, no galego actual teen certo uso, sobre todo como formas lite- pois por mor de que xa que
rarias, as conxuncins mais e porn, de escasa presenza nos rexistros colo- pois que porque
quiais. Estas das formas considranse normativamente admisibles a carn da
mis usual pero.
20.7. CONSECUTIVAS

20.4. CONCESIVAS (as) pois de maneira que por conseguinte

(as) que de modo que por tanto
a pesar de que inda que nin que conque de xeito que tan(to)... que
a pouco que mis que por (+ adx.) que daquela entn xa que logo
anda que mal que por mis que de a que logo
as malia que por moito que de forma que polo tanto
ben que mesmo que por pouco que

20.8. FINAIS
20.5. CONDICIONAIS
a fin de que en favor de que porque
a menos que a non ser se aga se a que para que que
a nada que a pouco que ags que

184 185
 20.9. LOCATIVAS 20.12. COMPARATIVAS

onde onde queira que ca como

coma que

20.10. TEMPORAIS 20.13. COMPLETIVAS

antes de que decontado que inda ben non que se

antes que deica que logo que
ao que / que dende que mal
apenas des que mentres
asemade desde que mentres tanto
as que deseguida que namentres
ata que despois de que non ben
at que despois que (por) en canto
axia que en canto sempre que
cada vez que en tanto tan presto
cando entre tanto tan pronto
cando queira que entrementres

Mentres (Para a terminacin -es, vide 18.2).

20.11. MODAIS

(as) como consonte segundo

ben como de forma que sen que
coma se de maneira que (tal) cal
como queira que de modo que (tal) como
como se de xeito que tal e como
conforme mal como

186 187
 NDICE ALFABTICO DE FORMAS

a (art.), 2.7.1 abster, 17.3.24 activo, 8.4

a (letra), 1 absterse, 8.3 acto, 3.2.2; 8.4; 8.7
a (prep.), 19 absterxente, 8.3 actor, 8.4; 12.4
a (pron.), 14.1.1; 14.1.2.1; 15.1.2 abstinencia, 8.3 actriz, 12.4
-a (fem.), 12 abstraccin, 8.3; 8.4 actual, 8.4
(a+a 'ala'), 2.7.1 abstracto, 8.3; 8.4 actualidade, 8.4
(a+a art.), 2.7.1; 14.1.2.1 abstraer, 8.3; 17.3.25 actuar, 8.4
- (fem.), 12.1; 9.14 absurdo, 8.2 acudir, 17.2.5.2.2
abade, 1.1; 12.4 abundancia, 9.1 acupuntura, 8.4
abadesa, 12.4 abusn, 9.16 acusativo, 8
abaixo, 18.1 abusona, 9.16 acusn, 9.16
abaixo de, 19 abxeccin, 8.4 acusona, 9.16
abater, 17.2.6 abxecto, 8.4 ad-, 3.2.4
abdicacin, 8.2 abxurar, 8.2 adaptar, 3.2.2; 8.12
abdicar, 8.2 ac, 18.1 ademais, 2.2
abdome, 8.2; 9.13 acabamento, 9.4 a demais, 15.4.2
abdominal, 3.2.2; 8.2 acacia, 9.1 ademais de, 19
abducin, 8.4 a cada canto, 18.2 adepto, 8.12
abdutor, 8.4 a cada pouco, 18.2 a dereitas, 18.4
beira, 18.1 a carne cra, 12.2 a deshora, 18.2
beira de, 19 a carn, 18.1 a destempo, 18.2
ablativo, 8.1 a carn de, 19 adherir, 3.2.2; 17.2.5.2.1
ablegado, 8.1 acaso, 18.7 adiante, 18.1
ablucin, 8.1 a causa de, 19 adiar, 17.2.4.2
abnegacin, 8.2 accsit, 2.6 a diario, 18.2
abnegar, 8.2 acceso, 8 adiccin, 8.4
abof, 18.5 accin, 3.2.2; 8; 8.4; 9.2 adicto, 8.4
abonda, 15.4.1 accionar, 8.4 a diferenza de, 19
abondas, 15.4.1 acenta, 17.2.4.2 adligar, 3.2.4
abondo, 15.4.1; 18.3 acente, 17.2.4.2 administrar, 8
abondos, 15.4.1 acento, 2.5; 17.2.4.2 admiracin, 9.2
abrir, 8 acepcin, 8.12 admisin, 9.2
abrupto, 8.12 aceptar, 8.12 admitir, 3.2.2
absentismo, 8.2 acerca de, 19 *a doce pesta-lo quilo, 14.1.1
bsida, 8.2 aclarar, 8.1 adoitar, 8.12
absolutismo, 8.2 acne, 8.5 adolescencia, 8.15; 9.1
absoluto, 8.2 ac, 18.1 adolescente, 8.15
absolver, 8.2 acol, 18.1 adopcin, 8.12
absorber, 8.2 a contramn, 18.1 adoptar, 8.12
absorcin, 8.2; 8.13 a correr, 18.4 adoptivo, 8.12
absorto, 8.2 acoto, 18.2 adquirir, 17.3.18
abstemio, 3.2.3; 8.3 acrpole, 9.6 adrede, 18.4
abstencin, 8.3 acta, 8.4 adrenal, 3.2.4

189
 adscribir, 8 afiei, 3.2.6 alde, 9.14 a menos que, 20.3; 20.5 amontoedes, 17.2.4.1 andas, 17.1
adscricin, 8.12 afiemos, 17.2.4.2 alden, 3.2.5; 9.14 americano, 9.14 amontoei, 17.2.4.1 andase, 17.1
adscrito, 8.12 afen, 17.2.4.2 alem, 9.14 amicto, 8.4 amontoemos, 17.2.4.1 andsedes, 17.1
aduce, 17.2.3 afes, 17.2.4.2 alemn, 9.14 amgdala, 3.2.2 amontoen, 17.2.4.1; 17.2.4.3 andsemos, 17.1
aducn, 17.3.17 fin, 18.4 alemn-galego, 3.1 amigdalite, 9.6 amontoes, 17.2.4.1; 17.2.4.3 andasen, 17.1
aducin, 8.4 a fin de que, 20.8 aln, 18.1 a mido, 18.2 amontoo, 17.2.4.1 andases, 17.1
aducir, 17.2.5.2.2; 17.2.6; 17.3.5 afo, 17.2.4.2 aln de, 19 amnesia, 1.6; 8.9 amontoou, 17.2.4.1 andastes, 17.1
adutor, 8.4 afiuzar, 3.2.5 alfrez, 2.3 amnista, 8.9 amou, 2.2 andazo, 9.1
advertide, 17.2.5.2.1 aflicin, 8.4 algo, 15.4.1; 15.4.3; 18.3 amodo, 18.4 -n, 9.15; 12.1 ande, 17.1
advertides, 17.2.5.2.1 aflito, 8.4 algun, 1.6; 2.2; 15.4.1; 15.4.3; amontoa, 17.2.4.1 -n (<anu), 9.14 andedes, 17.1
advertimos, 17.2.5.2.1 afluencia, 9.1; 10.4 17.2.2 amontoaba, 17.2.4.1 -ana, 9.14; 9.15; 12.1 andei, 17.1
advertir, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2; afluente, 9.3; 10.4 algun, 2.2 amontoabades, 17.2.4.1 a nada que, 20.5 andemos, 17.1
17.2.6; 17.3.5; 17.3.10; 17.3.28 aflur, 17.2.5.2.2 algn, 2.2; 15.4.1; 15.4.3 amontoabamos, 17.2.4.1 anlise, 9.5 anden, 17.1
advir, 17.3.28 a forza de, 19 algunha, 1.4; 1.7; 3.2; 15.4.1 amontoaban, 17.2.4.1 anamnese, 8.9 andes, 17.1
advirta, 17.2.5.2.1 africano, 9.14 algunhas, 15.4.1 amontoabas, 17.2.4.1 -ancia, 9.1 *andiveches, 17.1
advirtades, 17.2.5.2.1 afundir, 17.2.5.2.2 algns, 2.2; 15.4.1 amontoaches, 17.2.4.1 anci, 9.14; 12.1 *andiven, 17.1
advirtamos, 17.2.5.2.1 aga, 19 algures, 18.1 amontoade, 17.2.4.1 ancin, 9.14; 12.1 *andivera, 17.1
advirtan, 17.2.5.2.1 a Galochas, 4 al, 2.2; 18.1 amontoades, 17.2.4.1 anda, 17.1 *andivese, 17.1
advirtas, 17.2.5.2.1 aga que, 20.3; 20.5 aliciente, 10.4 amontoado, 17.2.4.1 andaba, 17.1 ando, 17.1
advirte, 17.2.5.2.1 agardar, 10.1 aliteracin, 9.2 amontoamos, 17.2.4.1 andabades, 17.1 andoria, 9.12
advirten, 17.2.5.2.1 ags, 19 al vn o gaiteiro, 17.2.2 amontoan, 17.2.4.1 andabamos, 17.1 andou, 17.1
advirtes, 17.2.5.2.1 aga se, 20.5 allea, 9.9 amontoando, 17.2.4.1 andaban, 17.1 *anduveches, 17.1
advirto, 17.2.5.2.1 ags que, 20.3; 20.5 allegro, 8 amontoar, 17.2.4.1 andabas, 17.1 *anduven, 17.1
adxectivo, 8.4 ags se, 20.5 allo, 1.5 amontoara, 17.2.4.1 andaches, 17.1 *anduvera, 17.1
adxuncin, 8.4 agnosticismo, 8.8 almude, 9.17 amontoar, 17.2.4.1 andade, 17.1 *anduvese, 17.1
adxunto, 8.4 agnstico, 8.8 al, 18.1 amontoarades, 17.2.4.1 andades, 17.1 ancdota, 8.6
a eito, 18.4 agoiro, 10.2; 10.3 alternancia, 9.1 amontoaramos, 17.2.4.1 andado, 17.1 anecdotario, 8.6
-aer, 5; 17.2.4.3 agona, 17.2.4.2 altilocuencia, 9.1 amontoaran, 17.2.4.1 andamos, 17.1 anecdtico, 8.6
area, 9.9 agoniar, 17.2.4.2 altsimo, 13 amontoarn, 17.2.4.1 andan, 17.1 anfictin, 8.4
areo, 9.8 agora, 18.2 aluarada, 3.2.5 amontoaras, 17.2.4.1 andando, 17.1 anfictionia, 8.4
aerosois, 11.5 agora ben, 20.3 alude, 9.17 amontoars, 17.2.4.1 andar, 17.1 anfitrioa, 9.16
aerosol, 2.6; 11.5 agora que, 20.3 aludir, 17.2.5.2.2 amontoardes, 17.2.4.1 andara, 17.1 anfitrin, 9.16
a escape, 18.4 agradar, 17.3.17 alumnado, 8.9 amontoaredes, 17.2.4.1 andar, 17.1 anglicano, 9.14
afacer, 17.3.8 agradece, 17.2.3 alumno, 8.9 amontoarei, 17.2.4.1 andarades, 17.1 anhelar, 1.4
afeccin, 8.4 agredir, 17.2.5.2.1 ambeis, 2.3 amontoaremos, 17.2.4.1 andaramos, 17.1 anilina, 9.12
afectar, 8.4 *agua, 17.3.1 ambel, 9.7;13 amontoaren, 17.2.4.1 andaran, 17.1 *animaes, 11.5
afectivo, 8.4 ah, 1.4 amabilsimo, 13 amontoares, 17.2.4.1 andarn, 17.1 animais, 3.2.5; 11.5; 17.2.4.3
afecto, 8.4 ai, 18.1 amable, 9.7; 13 amontoara, 17.2.4.1 andaras, 17.1 animal, 11.5
a feito, 18.4 a, 18.1 *amabre, 9.7 amontoariades, 17.2.4.1 andars, 17.1 *animales, 11.5
afg, 9.14 a i-auga, 9.8 a mais, 20.1 amontoariamos, 17.2.4.1 andardes, 17.1 *anims, 11.5; 17.2.4.3
afgn, 9.14 *ail, 18.1 a mis, 15.4.2 amontoaran, 17.2.4.1 andaredes, 17.1 aniversario, 8.10
afa, 17.2.4.2 anda, 2.5; 18.2 amais de, 19 amontoaras, 17.2.4.1 andarei, 17.1 -ano, 9.14
afiaba, 17.2.4.2 anda que, 20.3; 20.4 mantenta, 18.4 amontoarmos, 17.2.4.1 andaremos, 17.1 a non ser que, 20.5
afiade, 17.2.4.2 *aiqu, 18.1 mbalas das, 14.1.1 amontoaron, 17.2.4.1 andaren, 17.1 a non ser se, 20.5
afiades, 17.2.4.2 -ar, 5; 17.2.4.3 ambas, 15.4.1 amontoas, 17.2.4.1 andares, 17.1 anorak, 2.6; 11.6
afiamos, 17.2.4.2 al, 18.1 *ambente, 10.4 amontoase, 17.2.4.1 andara, 17.1 anoraks, 11.6
afan, 17.2.4.2 alaz, 9.14 ambiente, 10.4 amontosedes, 17.2.4.1 andariades, 17.1 A Nosa Terra, 4
afiar, 17.2.4.2 alazn, 9.14 ambigua, 3.2.5 amontosemos, 17.2.4.1 andariamos, 17.1 anovar, 8.10
afiarei, 17.2.4.2 albino, 9.12 ambiguo, 3.2.5 amontoasen, 17.2.4.1 andaran, 17.1 ansiar, 17.2.4.2
afas, 17.2.4.2 lbum, 1.6; 2.6; 9.11; 11.6 ambos, 1.6; 14.1.1; 15.4.1 amontoases, 17.2.4.1 andaras, 17.1 antano, 18.2
afe, 17.2.4.2 lbums, 11.6 a medias, 18.3 amontoastes, 17.2.4.1 andarmos, 17.1 antrtico, 8.4
afiedes, 17.2.4.2 aldea, 9.9 amei, 2.2 amontoe, 17.2.4.1; 17.2.4.3 andaron, 17.1 Antrtida, 8.4

190 191
 ante, 19 apetecible, 9.7 a respecto de, 19 asemade, 18.2; 18.4; 20.10 audiencia, 9.1 baleigana, 9.15
antes, 18.2 a poder de, 19 arestora, 18.2 asentir, 17.2.5.2.1 auga, 17.3.1 ballet, 2.6
antes de, 19 apodctico, 8.4 argot, 2.6 asfixia, 8.7 *augua, 17.3.1 baluarte, 3.2.5
antes de antonte, 18.2 a por de, 19 argamos, 5 as, 18.4; 20.4 ureo, 9.8 bao, 1.5
antes de onte, 18.2 aps, 19 argan, 5 (as) como, 20.11 australiano, 9.14 baptista, 8.12
antes de os galos cantaren, apotegma, 8.8 argr, 5; 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 as e todo, 20.3 autobs, 2.6 brbaro, 2.4
14.1.2.1 apoteose, 9.5 -ara, 9.20 as mesmo, 18.5 autocar, 2.6 barbuzn, 9.15
antes de que, 20.10 a pouco que, 20.4; 20.5 armara, 9.20 asinar, 8.8 autctono, 8.4 barbuzana, 9.15
antes que, 20.10 apoxeo, 9.8 arnoi, 9.14 (as) pois, 20.7 autombil, 1.1 bardante, 19
anticonceptivo, 8.12 apracer, 17.3.17 arnoiao, 9.14 (as) que, 20.7 autor, 8.4 bardante de, 19
antigo, 13 aprazar, 8.1 arous, 9.14 as que, 20.10 autoridade, 8.4 bardante que, 20.3; 20.5
antigidade, 5 prsa, 18.4 arousn, 9.14 as mis, 15.4.2 autorizar, 8.4 barn, 12.4
antiqusimo, 13 a prol de, 19 arqueo, 9.8 a son de, 19 autostop, 2.6 baronesa, 12.4
anttese, 9.5 aprontar, 8.13 arquitecto, 8.4 aspecto, 8.4 autumnal, 8.9 barreg, 9.14
*antointe, 18.2 a propsito, 18.4 arquitectura, 8.4 aspirina, 9.12 avais, 11.5 barregn, 9.14
*antoite, 18.2 aproximar, 1.9; 8.7 arrastrar, 10.5 s prsas, 18.4 aval, 11.5 barrign, 9.15
*antontes, 18.2 aptitude, 8.12 arredor, 1.8; 18.1 *asta, 19 avante, 18.1 barrigana, 9.15
*antre, 19 apto, 8; 8.12 arredor de, 19 s toas, 18.4 avaricia, 9.1 barulln, 9.15
*antronte, 18.2 a que, 20.8 arrefriar, 17.2.4.2 *astra, 19 avea, 9.9 barullana, 9.15
anuencia, 9.1; 10.4 aquel, 11.5; 15.3.1; 18.1 arreo, 18.2 asturiano, 9.14 aviar, 17.2.4.2 base, 9.5
anuente, 10.4 aquela, 15.3.1 arrestar, 17.3.7 asubiar, 17.2.4.2 avinza, 9.1 bastante, 15.4.1; 18.3
anuncio, 9.1 aquelas, 15.3.1 arriba, 18.1 asubo, 17.2.4.2 avo, 17.2.4.2 bastantes, 15.4.1
anxina, 9.12 aqueles, 11.5; 15.3.1 arriba de, 19 asumir, 17.2.5.2.2 -avo, 16.4 bater, 17.2.6
ao, 14.1.2.1 *aquelos, 15.3.1 arrogancia, 9.1 asuncin, 8.13 av, 1.1; 9.10; 12 batera, 9.20
-ao, 9.8; 9.14 aqueloutra, 15.3.2 arroz, 2.2 asunto, 8.13 avoa, 1.1; 9.10; 12 bal, 2.5
ao cabo, 18.4 aqueloutras, 15.3.2 artefacto, 8.4 s veces, 18.2 avogado, 1.1 bautismo, 8.12
ao chou, 18.4 aqueloutro, 15.3.2 artello, 8 ata, 19 -axe, 9.13 bautizar, 8.12
ao dereito, 18.4 aqueloutros, 15.3.2 arteriosclerose, 9.5 ata que, 20.10 xil, 11.5 bc, 8.2; 8.18
ao fin, 18.4 aqun, 18.1 artes, 9.14 atade, 9.17 axila, 8.7 bd, 8.2
ao lado, 18.1 aqun de, 19 artesn, 9.14 at, 19 axilar, 8.7 be, 1
ao mellor, 18.7 aqu, 18.1 artesiano, 9.14 atea, 9.9 xiles, 11.5 beba, 17.2.5.1
ao outro da, 18.2 *aquil, 15.3.1 rtico, 8.4 A tecedeira de Bonaval, 4 axia, 18.2 beban, 17.2.5.1
ao par de, 19 *aquila, 15.3.1 rtico, 8 a tempo, 18.2 axia que, 20.10 bebas, 17.2.5.1
ao p, 18.1 aquilino, 9.12 artificiais, 11.5 atencin, 9.2 axioma, 8.7 bebe, 17.2.5.1
ao p de, 19 aquilo, 15.3.1 artificio, 9.1 ateo, 9.8 axuizar, 9.1 beben, 17.2.5.1
ao pouco, 18.2 aquilo outro, 15.3.2 artigo, 8 at que, 20.10 axustizar, 9.1 bebera, 2.7.2
ao que, 20.10 arcnido, 8.5 artillara, 9.20 ater, 17.3.24 azotea, 9.9 beber, 2.7.2
ao raro, 18.2 arado, 10.5 artrite, 9.6 atlntico, 8.1 azuis, 2.2; 11.5 beberaa, 2.7.2
ao redor, 18.1 arameo, 9.8 arxntea, 9.9 atlas, 8; 8.1 azul, 1.2; 11.5 bebraa, 2.7.2
ao redor de, 19 arao, 9.8 arxnteo, 9.8 atleta, 8.1 b, 1; 1.1 beberala, 2.7.2
aos, 14.1.2.1 Araxo, 2.5 arzu, 9.14 atmosfera, 8 bacallau, 9.8 bebrala, 2.7.2
aos poucos, 18.2 arbrea, 9.9 arzun, 9.14 atraccin, 8.4 bacteriano, 9.14 bebera-la auga, 2.7.2
ao xeito, 18.4 arbreo, 9.8 as (art.), 2.7.1; 14.1.1 atraer, 5; 17.2.4.3; 17.3.25 bdminton, 2.6 bebra-la auga, 2.7.2
apacentar, 8.15 arcano, 9.14 as (pron.), 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2 atrs, 18.1; 18.2 bailarn, 12.1 bebes, 17.2.5.1
a par de, 19 ardes, 17.3.13 s (a+as art.), 14.1.2.1 atrs de, 19 bailarina, 12.1 bebbel, 9.7
aparencia, 9.1; 10.4 ardo, 17.3.13 s ('alas'), 2.7.1 a travs de, 19 baixar, 1.9 bebible, 9.7
parte de, 19 areal, 3.2.5 asasino, 9.12 a treo, 18.4 baixo, 19 bebo, 17.2.5.1
apenas, 18.3; 20.10 areeira, 3.2.6 ascendencia, 9.1 atrevemento, 9.4 baixo de, 19 beira de, 19
apendicite, 9.6 a rente(s), 18.1 ascender, 8.15 atribur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 balandrn, 9.15 bisbol, 2.6
a pesar de, 19 a rente(s) de, 19 ascensor, 8.15 atur, 17.2.5.2.2 balandrana, 9.15 beizn, 9.2
a pesar de que, 20.4 ares, 9.14 as demais, 15.4.2 -au, 9.8 balea, 9.9 -bel, 9.7; 13
apetecbel, 9.7 aresn, 9.14 *asegn, 19 audacia, 9.1 baleign, 9.15 ben, 1.6; 15.4.1; 17.2.2; 18.3; 18.4

192 193
 ben...ben, 20.2 bocalana, 9.15 c, 1; 1.2; 8.4 *cabrei, 17.3.1 caades, 5; 17.2.4.3 cambads, 12.3
bencina, 9.12 bocoi, 11.1 , 1 cabra, 12.1 caiamos, 5; 17.2.4.3 cambadesa, 12.3
ben como, 20.11 bocois, 11.1 ca, 1.2 cabrn, 12.1 caamos, 5; 17.2.4.3 *cambea, 17.2.4.2
bendice, 17.3.5 boicot, 2.6; 11.6 ca (conx.), 2.7.1; 14.1.2.2; 20.12 cacao, 9.8 caian, 17.2.4.3 *cambeas, 17.2.4.2
bendicin, 9.2 boicots, 11.6 ca-, 10.1 cace, 17.2.1 caan, 17.2.4.3 *cambeo, 17.2.4.2
bendicir, 17.3.5 boieiro, 3.2.6 c, 2.7.1; 14.1.2.2 cachamouln, 9.15 caias, 17.2.4.3 cambia, 17.2.4.2
bendicir, 17.3.5 bola, 2.7.1 *ca, 14.1.2.1 cachamoulana, 9.15 caas, 17.2.4.3 cambiaba, 17.2.4.2
bendiciu, 17.3.5 bla, 2.7.1 ca a, 14.1.2.2 cachn, 9.15 caiba, 17.3.1 cambiade, 17.2.4.2
bendiza, 17.3.5 bolboreta, 1.1 *caa, 17.2.4.3 cachana, 9.15 caibades, 17.3.1 cambiades, 17.2.4.2
beneficencia, 10.4 boliviano, 9.14 ca as, 14.1.2.2 cacholn, 9.15 caibamos, 17.3.1 cambiamos, 17.2.4.2
beneficio, 9.1 bondade, 9.18; 9.19 cab-, 17.3.1 cacholana, 9.15 caiban, 17.3.1 cambian, 17.2.4.2
benignidade, 8.8 brax, 8.7 *caba, 17.3.1 cacto, 8.4 caibas, 17.3.1 cambiar, 17.2.4.2
benigno, 8.8 bosquim, 9.14 cabalo, 1.1 cada, 15.4.1 *caibia, 17.3.1 cambiarei, 17.2.4.2
ben que, 20.4 bosquimn, 9.14 cabe, 17.3.1 cadanseu, 15.2 *caibio, 17.3.1 cambias, 17.2.4.2
benquerenza, 9.1 bovino, 9.12 cabede, 17.3.1 cadanseus, 15.2 caibo, 17.3.1 cambie, 17.2.4.2
benvida, 3.1 bradar, 10.5 cabedes, 17.3.1 cadansa, 15.2 caches, 17.2.4.3 cambiedes, 17.2.4.2
benvidas, 3.1 branco, 1.1; 8.1 cabemos, 17.3.1 cadansas, 15.2 cada, 2.5 cambiemos, 17.2.4.2
benxamn, 12.1 brancura, 8.1 caben, 17.3.1 cadaqun, 15.4.1 can, 17.2.4.3 cambien, 17.2.4.2
benxamina, 12.1 brando, 8.1 cabendo, 17.3.1 *cadaseu, 15.2 *cain, 17.2.4.3 cambies, 17.2.4.2
berganti, 9.14 branquiazuis, 3.1 caber, 17.3.1; 17.3.21 *cadaunseu, 15.2 caio, 17.2.4.3; 17.3.25 cambio, 17.2.4.2
bergantin, 9.14 branquiazul, 3.1 caber, 17.3.1 cada vez que, 20.10 *car, 17.2.4.3 camiante, 9.3
besta, 1.1 brasn, 8.1 cabern, 17.3.1 cadea, 9.9 *cais, 11.4; 11.5; 17.2.4.3 camisara, 9.20
biblimano, 9.14 bregma, 8.8 cabers, 17.3.1 caderna, 10.1 caixa, 1.9 camos, 12.3
bceps, 2.3; 8; 11.3 bretoa, 9.16 caberdes, 17.3.1 caderno, 10.1 cal, 2.7.4; 10.1; 11.5; 15.5 camoesa, 12.3
bico, 1.1 bretn, 9.16 caberedes, 17.3.1 cadrado, 10.1 *cal, 17.2.3 campesio, 9.12
bicudo, 1.2 brillantina, 9.12 caberei, 17.2.4.3; 17.3.1; 17.3.22 cadrar, 10.1 cal...cal, 20.2 cmping, 8
bidueiro, 1.1 bronquite, 9.6 caberemos, 17.3.1 cadrelo, 10.1 calac, 2.2 campia, 9.12
bienio, 8.10 brutn, 9.15 caberen, 17.3.1 *cadris, 11.5 calacs, 2.2 campioa, 9.16
bilinge, 3.2.5; 5 brutana, 9.15 caberes, 17.3.1 cadril, 10.1 caladiamente, 18.4 campin, 9.16
bilingismo, 2.5 bruxara, 9.20 cabera, 17.3.1 cadrs, 2.2; 11.5 calamidade, 9.17 campo, 1.6
-bilsimo, 13 bs, 8.2; 8.18 caberiades, 17.3.1 cadro, 3.2.2; 10.1 calar, 17.2.3 campus, 9.11
billa, 1.1 bs+cons., 8.3 caberiamos, 17.3.1 cae, 17.2.4.3; 17.2.4.4 caldel, 9.14 can, 2.2; 11.4; 17.2.3
billn, 16.1 bt, 8.2; 8.18 caberan, 17.3.1 caede, 17.2.4.3 caldeln, 9.14 *can, 17.2.4.3; 17.3.25
bmano, 9.14 buguina, 9.12 caberas, 17.3.1 caedes, 17.2.4.3 caldelao, 9.14 cana, 8.10
bis-, 3.2.4 buleirn, 9.15 cabermos, 17.3.1 caemos, 17.2.4.3; 17.3.25 calefaccin, 8.4 canchs, 12.3
bisav, 3.2.4 buleirana, 9.15 cabes, 17.3.1 caen, 17.2.4.3; 17.2.4.4 calefactor, 8.4 canchesa, 12.3
bizantino, 9.12 bulicio, 9.1 cabezn, 9.15 caer, 5; 17.2.4.3; 17.2.6; 17.3.2; cales, 11.5; 15.5; 17.2.3 cancin, 9.2
bl, 8.1 bulir, 17.2.5.2.2 cabezana, 9.15 17.3.25 calidade, 10.1 canda, 19
blasfemar, 8.1 bmerang, 2.6; 8; 11.6 caba, 17.3.1 caeron, 17.2.4.3 callada, 10.1 candea, 9.9
-ble, 9.7;13 bmerangs, 11.6 *cabia, 17.3.1 caes, 17.2.4.3; 17.2.4.4 callado, 10.1 cando, 2.7.4; 10.1; 18.2; 20.5;
blindar, 8.1 burel, 9.14 cabiades, 17.3.1 caestes, 17.2.4.3 callao, 9.8 20.10
bloque, 8.1 burelao, 9.14 cabiamos, 17.3.1 caeu, 17.2.4.3 callar, 10.1 cndo, 2.7.4
bloquear, 8.1 burgo, 10.5 caban, 17.3.1 caf, 2.2; 11.1 calleira, 10.1 *cando mnolo penses, 14.1.1
bloqueo, 8.1; 9.8 burgus, 12.3 cabas, 17.3.1 cafena, 2.5 calleiro, 10.1 cando queira que, 20.10
bm, 8.2; 8.18 burguesa, 12.3 cabido, 8; 17.3.1 cafs, 2.2; 11.1 callo, 10.1 caneln, 9.15
bn, 8.2 burrn, 9.15 *cabio, 17.3.1 cagn, 9.15 calor, 11.2 canelana, 9.15
bo, 13 burrana, 9.15 cabo, 19 cagana, 9.15 calores, 11.2 cangalln, 9.15
boa, 9.10 burricn, 9.15 *cabo, 17.3.1 *cai, 17.2.4.3; 17.3.25 *calqueira, 15.4.2 cangallana, 9.15
boamente, 18.4 burricana, 9.15 cabodano, 3.1 *ca, 17.2.4.3 calquera, 10.1; 15.4.2 canino, 9.12
bobina, 9.12 bv, 8.2; 8.18 cabodanos, 3.1 caia, 17.2.4.3; 17.2.4.4; 17.3.25 calumnia, 8.9 canon, 9.16
boca, 1.1 bx, 8.2; 8.18 cabo de, 19 caa, 17.2.4.3; 17.3.25 camafeo, 9.8 canons, 2.3
bocaln, 9.15 byroniano, 1 cabra, 10.5 caiades, 5; 17.2.4.3 camba, 1.6 cans, 11.4

194 195
 cansazo, 9.1 15.5 cas de, 19 cntuplo, 16.3 chocolatara, 9.20 clarn, 8.1
canta (pron.), 15.5 canto (verbo), 18.3 case, 10.1; 18.3 ceo, 9.8 choer, 17.2.4.3; 17.3.13 clarividente, 8.1
canta (verbo), 2.3 cnto, 2.7.4 casemente, 10.1; 18.3; 18.4 -cer, 17.2.3; 17.2.5.1 choromicas, 11.3 claro, 8.1
cantabades, 17.1 canto a, 19 casete, 8 cera, 1 chos, 15.1.2 clase, 8.1
cantbalo, 17.1 cantos, 15.5 casino, 9.12 cerca, 18.1; 18.2 *chouvir, 17.3.13 clasificar, 8.1
cantabamos, 1.1; 17.1 cantou, 17.1; 17.3.4 casia, 9.12 cerca de, 19 chova, 17.3.1 clusula, 8.1
*cantbamos, 17.1 ca o, 14.1.2.2 caso de que, 20.5 cero, 16.1 *chovia, 17.3.1 clave, 8
*cantache, 17.1 ca os, 14.1.2.2 casona, 9.16 cerralleiro, 3.2 chuchameles, 11.5 clavcula, 8
*cantchedes, 17.1 catico, 3.2.5 castel, 9.14 certa, 15.4.2 ci, 1.2 clemencia, 8.1
cantchelo, 17.1 capacidade, 9.19 casteln, 9.14 certas, 15.4.2 -cia, 9.1 cleptmano, 9.14
*cantcheo, 17.1 capit, 9.14 catal, 9.14 certo, 15.4.2 citica, 8.16 clero, 3.2.1; 8.1
cantaches, 17.1 capitais, 2.2 cataln, 9.14 certos, 15.4.2 *cicais, 18.7 cliente, 10.4
*cantaches (vs), 17.1 capital, 2.2 catalano-aragonesas, 3.1 cervexara, 9.20 ciclpeo, 9.8 clima, 8.1
*cantacho, 17.1 capitn, 9.14 catalepsia, 8.12 cerva, 12.1 cidad, 9.14 clmax, 2.3; 11.3
cantades, 17.1 captulo, 8 catalptico, 8.12 cervn, 12.1 cidadn, 9.14 clip, 11.6
cntala, 17.2.2 cpsula, 8.7; 8.12 catlise, 9.5 cspede, 9.17 ciencia, 3.2.5; 8.16; 9.1; 10.4 clips, 11.6
cantalo, 17.2.2 captar, 8.12 *cata-los-a, 17.3.10 cestara, 9.20 cilicio, 9.1 cloro, 8.1
cntalo, 17.1 captura, 8.12 catarata, 8.4 cetceo, 9.8 cima de, 19 club, 8.1; 11.6
cantan, 2.3 capuchino, 9.12 catara, 17.3.10 cetro, 8.12; 8.16 cinco, 1; 1.2; 16.1 clubs, 11.6
*cantan os galos pr da, 14.1.2.1 cara a, 19 catar se, 20.5 ch, 1 cincocentas, 16.1 -clur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2
cantante, 9.3 carabina, 9.9; 9.12 catequese, 9.5 cha, 2.7.1; 15.1.2 cincocentos, 16.1 cn, 8.18
cantar, 2.2; 17.2.3 caracois, 11.5 cativar, 8.12 ch, 2.7.1; 9.14 cincuenta, 16.1 -cn-, 8.5
cantara, 2.3; 2.7.2 caracol, 11.5 catividade, 8.12 chaln, 9.15 cinefrum, 9.11 cnidarios, 8.5
cantar, 2.7.2; 17.3.9 *caracs, 11.5 cativo, 8.12 chalana, 9.15 cinxir, 17.3.5 cnitospordeos, 8.5
cantaraa, 2.7.2 carcter, 2.3; 8.4 catorce, 10.1; 16.1 chmannos, 8 -cio, 9.1 co, 1.2; 2.7.1; 14.1.2.1; 14.1.2.2
cantraa, 2.7.2 caracterizar, 8.4 catro, 3.2.2; 10.1; 16.1 chamar, 8 -cin, 9.2 co-, 10.1
*cantaraia, 9.8 caralln, 9.15 catrocentas, 16.1 chan, 8; 9.14 -cir, 17.2.3 c, 2.7.1; 14.1.2.2
cantaralo, 17.1 carallana, 9.15 catrocentos, 10.1; 16.1 chancelara, 9.20 circunnavegar, 8; 8.10 coa, 14.1.2.1
cantralo, 17.1 caravilla, 8 cazar, 1.2; 17.2.1 chantar, 8 circunscricin, 8.11; 8.12 coa-, 10.1
cantaran, 2.3 carcamn, 9.15 cazas, 17.2.1 chantaxe, 9.13 circunscrito, 8.12 coaccin, 8.4
cantarn, 17.3.9 carcamana, 9.15 cazo, 1.2; 17.2.1 chapeu, 9.8 circunspeccin, 8.4; 8.11 coagulable, 10.1
cantarana, 2.7.2 crdigan, 2.6 cc, 8.18 charlatn, 9.15 circunspecto, 8.4; 8.11 coagulacin, 10.1
cantrana, 2.7.2 cardite, 9.6 -cc-, 8; 8.4 charlatana, 9.15 circunstancia, 8; 8.11; 9.1 coagulante, 10.1
cantaras, 2.3 Carlos, 10.5 -cd-, 8.6 charlatanara, 9.20 circunstancial, 8.11 coagular, 10.1
cantars, 17.3.9 carneirn, 9.15 cd, 8.18 chas, 2.7.1; 15.1.2 cirro, 8.16 cogulo, 10.1
cantaredes, 17.3.9 carneirana, 9.15 ce, 1; 1.2 chs, 2.7.1 cirrose, 8.16; 9.5 *coallar, 10.1
cantarei, 17.3.9 carnizara, 9.20 cea, 9.9 chasis, 9.5 cirurxi, 9.14 coartada, 8.4
cantaremos, 17.3.9 carnot, 9.14 *cecais, 18.7 chave, 8 cirurxin, 9.14 coartar, 8.4
cantares, 17.2.3 carnotn, 9.14 cedilla, 1 chavella, 8 cisma, 8.16 coas, 14.1.2.1
cantas, 2.3; 15.5 caro, 1.2; 1.8 cedo, 18.2 che, 15.1.2 cismar, 8.16 cobiza, 9.1
cantselo, 17.1 carpintara, 9.20 ce hache, 1 *-che, 17.1 cismtico, 8.16 cobizar, 9.1
*cantaste, 17.1 carro, 1.8 *ceio, 9.8 chea, 9.9 civil, 11.5 cobizoso, 9.1
*cantstedes, 17.1 carrouln, 9.15 celebrrimo, 13 cheminea, 9.9 civs, 11.5 cocana, 9.12
cantastes, 17.1 carroulana, 9.15 clebre, 13 cheo, 8; 9.8 cl, 8.1 cocainmano, 9.14
*cantastes (ti), 17.1 cartafol, 3.1 cen, 16.1 cheos, 3.2.5 clac, 11.6 coccin, 8.4
cante, 17.2.3 cartafoles, 3.1 cnit, 2.6 -ches, 17.1 clacs, 11.6 coce, 17.2.1
cantei, 17.3.4 cartapacio, 9.1 centena, 16.1 chiar, 17.2.4.2 clamar, 8; 8.1 cocer, 1.2; 17.2.1
cntelo, 17.1 cartolina, 9.12 centsimo, 16.2; 16.4 China, 4 clan, 8.1 coca, 17.2.1
cantes, 17.2.3 cartos, 10.1 cento, 1.2; 16.1 chins, 12.3 clandestino, 9.12 codena, 9.12
cantidade, 10.1 cas (prep.), 2.7.1; 19 cento un, 16.1 chinesa, 12.3 clareou, 3.2.6 codificacin, 9.2
cantina, 9.12 cs (ca+as), 2.7.1; 14.1.2.2 cento unha, 16.1 cho, 17.2.4.2 claridade, 3.2.1; 8.1 coeficiente, 10.4
canto (pron), 2.7.4; 10.1; 15.4.1; *cas, 11.4; 17.2.4.3; 17.3.25 cntupla, 16.3 cho, 15.1.2 clarificar, 8.1 coella, 17.3.13

196 197
 coetneo, 9.8 comercio, 9.1 concepcin, 8.12 consciencia, 8.15; 9.1 conta, 10.1 copto, 8.12
co gallo de, 19 comeron, 17.1 concepto, 8.12 consciente, 8.11 contigo, 15.1.1 coralino, 9.12
cognitivo, 8.8 comronas, 17.2.2 conceptual, 8.12 consecuencia, 9.1 continuo, 3.2.5 *(coraz)-ois, 17.3.24
cognoscitivo, 8.8 *comeronno, 17.2.2 concernir, 17.2.5.2.1 consecuente, 9.3 contnuum, 9.11 corazn, 2.2
coherdeiro, 1.4 comes, 17.2.5.1; 17.2.5.2.2 concesin, 9.2 conseguinte, 9.3 *conto, 10.1 corazns, 2.2
coidar, 10.2 comese, 17.1 concibir, 17.2.6 conseguir, 17.2.5.2.1 con todo, 20.3 cordiais, 3.2.6
coimbr, 9.14 *comeste, 17.1 concidad, 9.14 Consello da Cultura Galega, 4 contra, 1.2; 19 corenta, 10.1; 16.1
Combra, 2.5 comestes, 17.1 concidadn, 9.14 consentir, 17.2.5.2.1 contraccin, 8.4 corentena, 10.1
coimbrn, 9.14 *comestes (ti), 17.1 conciencia, 8.15; 9.1; 10.4 consignacin, 8.8 contra de, 19 corentn, 10.1
*coimo, 17.3.1 come (ti), 17.2.5.1 conclas, 3.2.5 consignar, 8.8 contradicin, 8.4 coresma, 10.1
coiro, 10.2; 10.3 comeu, 17.1 concles, 3.2.5 consignatario, 8.8 contradicir, 17.3.5 corifeo, 9.8
coita, 10.2 comeuna, 15.1.2 conclunte, 9.3 consigo, 15.1.1 contraer, 5; 17.3.25 corion, 9.16
coitado, 10.2 comicamente, 2.7.3 conclur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 consonte, 19; 20.11 contraproducente, 9.3 corneln, 9.15
coitelo, 10.2 comiches, 17.1; 17.2.6; 17.3.10 concorrer, 17.2.6 consorcio, 9.1 contrastar, 17.3.7 cornelana, 9.15
coleccin, 8.4 comigo, 15.1.1 condenacin, 9.2 conspicuo, 8.11 contratacin, 8.4 crneo, 9.8
colecta, 8.4 comn, 17.2.6 condenada, 1.6 conspiracin, 3.2.3; 8.11 contratar, 8.4 corpreo, 9.8
colectivo, 8.4 cominacin, 8.10 condescendencia, 8.15 conspirador, 8.11 contrato, 8.4 corpus, 9.11
coleptero, 8.12 cominar, 8; 8.10 condescender, 8.15 conspirar, 8.11 contravir, 17.3.28 corra vostede, 17.2.5.2.1
colite, 9.6 cominatorio, 8.10 *condo, 10.1 constancia, 8.11; 9.1 contribunte, 9.3 correa, 9.9
colle, 2.7.1 comio, 9.12 condoer, 17.2.4.3 constante, 8.11 contribur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 correccin, 8.4
colle aquela, 2.7.4 *comio, 17.3.1 conduce, 17.2.3 constar, 8.11 contricin, 8.4 corrector, 8.4
collelo, 15.1.2 comisara, 9.20 conducin, 8.4 constelacin, 8.11 controis, 11.5 correr, 17.2.6
cllelo, 15.1.2 comisario, 8.10; 9.20 conducir, 17.2.5.2.2 consternar, 8.11 control, 11.5 correr lixeiro, 18.4
coller, 17.3.1 *comiu, 17.1 conduta, 8.4 constipado, 8.11 contumacia, 9.1 corre ti, 17.2.5.2.1
collerannos, 8 como (adv.), 2.7.4; 18.4 conduto, 8.4 constitucin, 8.11 convn, 1.6 corrixir, 17.2.5.2
colleu, 2.2 como (conx.), 20.6; 20.12 condutor, 8.4 constituades, 5 conveniencia, 9.1; 10.4 corroer, 5; 17.2.4.3
collino, 15.1.2 como (verbo), 17.2.5.1; 17.3.1 conectar, 8.7; 8.10 constituamos, 5 conveniente, 9.3; 10.4 corromper, 3.2; 17.2.6
clloo, 15.1.2 cmoda e facilmente, 2.7.3 conexin, 8.7; 8.10 constitunte, 9.3 converter, 17.2.6 corrupcin, 8.12
colombiano, 9.14 como queira que, 20.6; 20.11 confeccin, 8.4 constitur, 8.11; 17.2.5.2.2 converxer, 17.2.5.2.1; 17.2.6 corruptivo, 8.12
colon, 9.16 como se, 20.11 conferir, 17.2.5.2.1 constituu, 2.5 convexo, 8.7 corrupto, 8.12
colons, 2.3 compacto, 8.4 confesin, 9.2 constricin, 8.4 conviccin, 8.4 corruptor, 8.12
columna, 8.9 comps, 11.3 confiar, 17.2.4.2 constrinxente, 9.3 convicto, 8.4 corta feira, 10.1
columnata, 8.9 compases, 11.3 conflito, 8.4 constritivo, 8.4 convir, 17.3.28 cortar, 1.8
coma, 8.10; 17.2.5.1; 17.2.6; compeler, 17.2.5.2.1 confluencia, 9.1 *constroe, 17.2.4.4 convoi, 2.6 cortes, 9.14
20.12 competir, 17.2.5.2.1 confluente, 9.3 *constroen, 17.2.4.4 convosco, 15.1.1 cortesn, 9.14
coman, 17.2.5.1 complot, 11.6 conflur, 17.2.5.2.2 *constroes, 17.2.4.4 conxectura, 8.4 cortina, 9.12
comarc, 9.14 complots, 11.6 conforme, 20.11 *constroi, 17.2.4.4 conxecturar, 8.4 cos, 2.7.1; 14.1.2.1; 14.1.2.2
comarcn, 9.14 composicin, 9.2 conforme (a), 19 *constroin, 17.2.4.4 conxuncin, 8.4 cs, 2.7.1; 14.1.2.2
comas, 17.2.5.1 compostel, 9.14 confundir, 17.2.5.2.2 *constrois, 17.2.4.4 conxuntivite, 9.6 costume, 9.13
coma se, 20.11 composteln, 9.14 congostra, 10.5 construcin, 8.4; 8.11 conxuntivo, 8.4 coti, 9.14
combater, 17.2.6 compracer, 8.1; 17.3.17 congruencia, 10.4 construr, 8; 8.11; 17.2.4.4; conxunto, 8.4 cotin, 9.14
come, 17.2.5.1; 17.2.5.2.2 compraron (a) cadanseus zapatos, congruente, 10.4 17.2.5.2.2 conxuntura, 8.4 coub-, 17.3.1
*comeche, 17.1 15.2 conmover, 8.9 construtivo, 8.4 coac, 2.6; 11.6 coubeches, 17.3.1
*comeches, 17.1 compre, 2.7.1 connatural, 8; 8.10 construtor, 8.4; 8.11 coacs, 11.6 coubemos, 17.3.1
cme (el), 17.2.5.1 cmpre, 2.7.1 connosco, 8; 15.1.1 cnsul, 11.5 coecemento, 9.4 couben, 17.3.1
come-lo caldo, 2.7.2 compren, 2.7.1 connotar, 8 cnsules, 11.5 coecer, 8.15 couber, 17.3.1
cme-lo caldo, 2.7.2 cmpren, 2.7.1 connubio, 8.10 consumir, 17.2.5.2.2 coeces, 17.3.13 coubera, 17.3.1
comemos, 17.1 comn, 12.1 conque, 20.3; 20.5; 20.7 contacto, 8.4 *coecimento, 9.4 couberades, 17.3.1
comen, 17.2.5.1; 17.2.5.2.2 comunmente, 1.6; 2.7.3; 3.2.2 con respecto a, 19 con tal de que, 20.5 coezo, 17.3.13 couberamos, 17.3.1
comendatario, 8.10 comns, 2.2 cons.+pc, 8.13 con tal que, 20.5 Cooperativa Vitivincola do couberan, 17.3.1
comenencia, 10.4 con, 14.1.2.1; 14.2.2; 19 cons.+pt, 8.13 contemporneo, 9.8 Baixo Mio, 4 couberas, 17.3.1
comera, 17.1 *concencia, 10.4 consanguneo, 9.8 conter, 17.3.24 coordinar, 3.2.5 couberdes, 17.3.1

198 199
 couberen, 17.3.1 ctenforos, 8 cuasia, 10.1 dlle co meu, 14.1.2.2 deas, 17.3.4 de forma que, 20.7; 20.11
couberes, 17.3.1 cu, 1.2; 2.2 cuasina, 10.1 dama, 9.9 debaixo, 18.1 defunto, 8.4
coubermos, 17.3.1 *cu (letra), 1 cuater-, 10.1 dme, 2.7.2 debaixo de, 19 deglutir, 3.2.2
couberon, 17.3.1 cua-, 10.1 cuaternario, 10.1 dme un, 2.7.4 de balde, 18.4 de golpe, 18.4
coubese, 17.3.1 cuadr-, 10.1 cubano, 9.14 damnificar, 8.9 debater, 17.2.6 dei, 17.3.4
coubsedes, 17.3.1 cuadrangular, 10.1 cubrir, 17.2.5.2.2 damos, 17.3.4; 17.3.16 deber, 1.1; 17.2.5.1 *deia, 9.8
coubsemos, 17.3.1 cuadrante, 10.1 -cudir, 17.2.5.2.2 dan, 17.3.4 dbil, 9.7 deica, 19
coubesen, 17.3.1 cuadratura, 10.1 -cumbir, 17.2.5.2.2 dando, 17.3.4 decaer, 5; 17.2.4.3 deica pouco, 18.2
coubeses, 17.3.1 cuadraxesimal, 10.1 cumprir, 8.1; 17.2.5.2.2 danzarn, 12.1 de camio, 18.2 deica que, 20.10
coubestes, 17.3.1 cuadraxsimo, 10.1; 16.2 cun, 14.2.2 danzarina, 12.1 de cando en cando, 18.2 deica un pouco, 18.2
coubo, 17.3.1 cuadrcula, 10.1 cunca, 1.2 do, 2.7.2 de cando en vez, 18.2 dectico, 8.4
couce, 10.3 cuadrienal, 10.1 cunha, 14.2.2 daquela, 18.2; 20.7 decano, 9.14 deina, 15.1.2
*coup-, 17.3.1 cuadrienio, 8.10; 10.1 cunhas, 14.2.2 daqueloutros, 15.3.3 dcathlon, 9.16 *deixoa, 15.1.2
courel, 9.14 cuadriforme, 10.1 cuns, 14.2.2 daquilo, 15.3.3 *decedes, 17.3.5 deixoume al, 10.6
courelao, 9.14 cuadriga, 10.1 *cup-, 17.3.1 dar, 17.3.4; 17.3.5; 17.3.16 *decemos, 17.3.5 deixouna, 15.1.2
cousa, 10.3 cuadriltero, 10.1 curm, 9.14 dar, 17.3.4 decena, 16.1 deixouno, 15.1.2
*couve, 17.3.13 cuadrilla, 10.1 curmn, 9.14 darn, 17.3.4 *decendo, 17.3.5 *deixouo, 15.1.2
covarde, 1.1 cuadrilleiro, 10.1 *currs, 11.5 dars, 17.3.4 decenio, 8.10 del, 15.1.1
coxo, 1.9 cuadrimestre, 10.1 currculo, 9.11 dardes, 17.3.4 decepcin, 8.12 dela, 15.1.1
coza, 17.2.1 cuadrimotor, 10.1 curtir, 17.2.5.2.2 daredes, 17.3.4 *decer, 17.3.5 delas, 15.1.1
cozo, 17.2.1 cuadriplicar, 10.1 curvilneo, 9.8 darei, 17.3.4; 17.3.5 de certo, 18.5 deles, 15.1.1
crase, 9.5 cuadrislabo, 10.1 cuspir, 17.2.5.2.2 daremos, 17.3.4 deches, 17.3.4 delicia, 9.1
cravar, 8.1 cuadrivio, 10.1 custo, 11.1 daren, 17.3.4 dcimo, 16.2; 16.4 delicuescencia, 8.15
cravo, 8; 8.1 cuadrpede, 10.1 custos, 11.1 dares, 17.3.4 dcimo cuarto, 16.2 delicuescente, 8.15
cravuar, 8.1 cudrupla, 16.3 cutneo, 9.8 dara, 17.3.4; 17.3.5 dcimo noveno, 16.2 delinca, 17.2.1
crecente, 9.3 cudruplo, 10.1; 16.3 cute, 9.6 dariades, 17.3.4 dcimo oitavo, 16.2 delinco, 17.2.1
crecer, 8.15 cual-, 10.1 -cutir, 17.2.5.2.2 dariamos, 17.3.4 dcimo primeira, 16.2 delincuencia, 9.1; 10.4
crente, 9.3 cualificar, 10.1 cuxa, 15.5 daran, 17.3.4 dcimo primeiro, 16.2 delincuente, 3.2.5; 10.4
crenza, 9.1 cualitativo, 10.1 cuxas, 15.5 daras, 17.3.4 dcimo quinto, 16.2 delinque, 17.2.1
crer, 17.2.4.5; 17.2.5.1; 17.3.3 *cuando, 10.1 cuxo, 15.5 *dar las tres, 14.1.1 dcimo segundo, 16.2 delinqua, 17.2.1
crime, 9.13 cuant-, 10.1 cuxos, 15.5 darmos, 17.3.4 dcimo stimo, 16.2 delinquir, 17.2.1
cripta, 8.12 cuanta, 10.1 d, 1 Darwin, 1 dcimo sexto, 16.2 delinquiu, 3.2.5
crptico, 8.12 cuantificacin, 10.1 da, 2.7.1; 14.1.2.1 darwinismo, 1 dcimo terceiro, 16.2 delito, 8.4
cripton, 9.16 cuantificar, 10.1 d, 2.7.1; 17.3.4; 17.3.5 das, 2.7.1; 14.1.2.1 *decir, 17.3.5 de mis, 18.3
crise, 9.5 cuantioso, 10.1 D., 4 ds, 2.7.1; 17.3.4; 17.3.16 decontado, 18.2 de maneira que, 20.7; 20.11
cristalino, 9.12 cuantitativo, 10.1 daba, 17.3.4 *ds las tres, 14.1.1 decontado que, 20.10 demasiada, 15.4.1
cristi, 9.14 *cuanto, 10.1 dabades, 17.3.4 dslle, 2.7.2 decontino, 18.2 demasiadas, 15.4.1
cristin, 9.14 cuquero, 10.1 dabamos, 17.3.4 *dazaseis, 16.1 decorrer, 17.2.6 demasiado, 15.4.1; 18.3
Cristovo, 9.14 cuart-, 10.1 daban, 17.3.4 *dazasete, 16.1 decote, 18.2 demasiados, 15.4.1
crmlech, 11.6 cuarta, 10.1 dabas, 17.3.4 de (letra), 1 decoto, 18.2 de menos, 18.3
crmlechs, 11.6 cuarta feira, 10.1 dabondo, 18.3 de (prep.), 14.1.2.1; 14.2.2; dcupla, 16.3 de modo que, 20.7; 20.11
croque, 10.5 cuartear, 10.1 -dade, 9.18; 9.19 15.1.1; 15.3.3; 15.4.3; 19 dcuplo, 16.3 de momento, 18.2
cru, 12; 12.2 cuarteirn, 10.1 dade, 17.3.4 de-, 17.3.4 deducin, 8.4 demos, 17.3.4
cra, 12; 12.2 cuartel, 10.1 dades, 17.3.4 -de, 9.17 deducir, 17.2.5.2.2 *dempois, 18.2
crueis, 11.5 cuarteleiro, 10.1 dado, 17.3.4 *d, 17.3.4 dedutivo, 8.4 dende, 19
cruel, 11.5 cuarteto, 10.1 dado que, 20.6 dea, 17.3.4; 17.3.7 de estas razns seren admitidas, dende que, 20.10
crueldade, 9.18 cuartilla, 10.1 d'A Esmorga, 6 deades, 17.3.4 15.3.3 dendes de, 19
crus, 17.3.8 cuartillo, 10.1 da-las tres, 14.1.1 de a que, 20.7 de face, 18.4 de non ser que, 20.5
crustceo, 9.8 cuarto, 10.1; 16.2; 16.4 dalgn, 15.4.3 de al a pouco, 18.2 defectivo, 8.4 de non ser se, 20.5
cruz, 17.2.3; 17.3.8 cuarzo, 10.1 dalgunha, 15.4.3 deamos, 17.3.4 deficiencia, 9.1; 10.4 dentro, 18.1
-ct-, 8.4 *cuase, 10.1 *dal las tres, 14.1.1 dean, 17.3.4 deficiente, 10.4 dentro de, 19
ct, 8.18 *cuasemente, 10.1 dlle, 2.7.2 de aqu a pouco, 18.2 dficit, 2.6 *dea, 17.3.4

200 201
 de par de, 19 deses, 17.3.4 deusa, 12 dicterio, 8.4 *dise, 17.3.4 dixeron, 17.3.5
de pronto, 18.4 desfacer, 17.3.8 deuses, 11.3 didctico, 8.4 disfrazar, 10.5 dixese, 17.3.1; 17.3.5
de propsito, 18.4 desgraza, 9.1 devagar, 18.4 direse, 9.5 disolucin, 9.2 dixsedes, 17.3.5
der, 17.3.4 deshonrar, 1.4 de vez en cando, 18.2 diferenza, 9.1 *dispois, 18.2 dixsemos, 17.3.5
dera, 17.3.4 desidertum, 9.11 devir, 17.3.28 diferir, 17.2.5.2.1 *dispous, 18.2 dixesen, 17.3.5
derades, 17.3.4 designar, 8.8 de xeito que, 20.7; 20.11 difcil, 11.5 disque, 18.7 dixeses, 17.3.5
deramos, 17.3.4 desinfeccin, 8.4 dez, 16.1 difciles, 11.5 distancia, 9.1 dixestes, 17.3.5
deran, 17.3.4 desinfectar, 8.4 dez, 9.14 dificilmente, 2.7.3 *diste, 17.3.4 dixo, 1.9; 17.3.1; 17.3.5; 17.3.8
de raro en raro, 18.2 deslucir, 17.2.5.2.2 dezanove, 16.1 dificultade, 9.18 *distes, 17.3.4 *diz, 17.2.3
deras, 17.3.4 desmentir, 17.2.5.2.1 dezao, 9.14 difundir, 17.2.5.2.2 distinto, 8.4 do, 2.7.1; 10.6; 14.1.2.1
derdes, 17.3.4 desobediencia, 9.1 dezaoito, 16.1 diga, 17.3.5 distraccin, 8.4 d, 2.7.1
deren, 17.3.4 de sobra, 18.3 dezaseis, 16.1 digades, 17.3.5 distraer, 5; 17.2.4.3; 17.3.25 doazn, 9.2
de repente, 18.4 de socate, 18.4 dezaseisavo, 16.4 digamos, 17.3.5 distraera, 17.3.25 dobrado, 3.2.2
deres, 17.3.4 de socato, 18.4 dezasete, 16.1 digan, 17.3.5 distraerei, 17.3.25 dobrar, 8.1
dermos, 17.3.4 desor, 17.2.4.3 di, 2.2; 17.3.5 digas, 17.3.5 distraera, 17.3.25 dobre, 16.3
deron, 17.3.4 desperdicio, 9.1 da, 17.2.4.2 dignar, 8.8 distraese, 17.3.25 doce, 16.1
dronnos (a) cadanseu libro, 15.2 despois, 18.2 *da, 17.3.4; 17.3.7 dignidade, 8.8 distraia, 17.3.25 doceavo, 16.4
derredor, 18.1 despois de, 19 diabete, 9.6 digno, 8.8 distraa, 17.3.25 docemente, 18.4
derredor de, 19 despois de que, 20.10 difano, 9.14 digo, 17.3.5 distran, 17.3.25 doenza, 9.1
derriba, 18.1 despois que, 20.10 diafragma, 8.8 dileccin, 8.4 distraio, 17.3.25 doer, 5; 17.2.4.3; 17.3.6
derriba de, 19 *desps, 18.2 diagnose, 9.5 dilecto, 8.4 distribur, 17.2.5.2.2 DOG, 4
derrur, 17.2.5.2.2 *despous, 18.2 diagnosticar, 8.8 dilur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 distrito, 8.4 dogma, 8.8
des-, 3.2.4 despracer, 17.3.17 diagnstico, 8.8 diluviano, 9.14 ditado, 8.4 dogmtico, 8.8
des, 19 desprezar, 9.1 dialecto, 8.4 diminur, 17.2.5.2.2 ditadura, 8.4 dogmatismo, 8.8
*ds, 17.3.4 desprezo, 9.1 diante, 18.1; 18.2 *dimos, 17.3.4 ditame, 8.4; 9.13 doades, 5
desabrigar, 3.2.4 des que, 19; 20.10 diante de, 19 din, 2.2; 17.3.5 ditar, 8.4 doamos, 5
desafiar, 17.2.4.2 deste, 10.6; 15.3.3 diarrea, 9.9 *din, 17.3.4 dito, 17.3.5 dlar, 11.2
desaplicar, 3.2.2 *deste, 17.3.4 das, 3.2.5 diocese, 9.5 ditongar, 8.12 dlares, 11.2
desavir, 17.3.28 destes, 17.3.4 *das, 17.3.4; 17.3.7 dir, 17.3.5 ditongo, 8.12 dolmen, 9.13; 11.4
descendencia, 8.15; 9.1 destino, 9.12 ditese, 9.5 *dira, 17.3.4 *diu, 17.3.4 dolmens, 2.3; 11.4
descender, 8.15; 8.16 destitur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 diccin, 8.4 dirn, 17.3.5 divertir, 17.2.5.2.1; 17.2.6 don, 2.2
desconfiar, 17.2.4.2 destoutra, 15.3.3 dice*, 17.3.5 dirs, 17.3.5 diverxencia, 9.1 dorme, 17.2.5.2.2
desconvir, 17.3.28 destrucin, 8.4 dicen*, 17.3.5 direccin, 8.4 diverxer, 17.2.5.2.1 dormen, 17.2.5.2.2
descrenza, 9.1 destrur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 dicer*, 17.3.5 directo, 8.4 dividir, 17.2.5.2; 17.2.5.2.2 dormente, 9.3
descrer, 17.2.4.5 destrutor, 8.4 dices*, 17.3.5 director, 8.4 divino, 9.12 dormes, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2
descricin, 8.12 desunir, 17.2.5.2.2 diches*, 17.3.4 diredes, 17.3.5 divisin, 9.2 *dormio, 17.3.1
descritivo, 8.12 de speto, 18.4 dica, 17.3.5 direi, 17.3.1; 17.3.5 divorcio, 9.1 *dormir, 17.2.5.2.2
descrito, 8.12 desviar, 3.2.2 diciades, 17.3.5 diremos, 17.3.5 *dixe, 17.3.5 dormitorio, 8
descritor, 8.12 deteccin, 8.4 diciamos, 17.3.5 dira, 17.3.5 dixeches, 17.3.1; 17.3.5; 17.3.8 dos, 14.1.2.1
descubrir, 17.2.5.2.2 detectar, 8.4 dican, 17.3.5 diriades, 17.3.5 dixemos, 17.3.5 dose, 9.5
desde, 19 de tempo en tempo, 18.2 dicas, 17.3.5 diriamos, 17.3.5 dixen, 17.3.1; 17.3.5; 17.3.8 dou, 17.3.4
desde Amrica, 10.6 deter, 17.3.24 dicide, 17.3.5 diran, 17.3.5 dixer, 17.3.1; 17.3.5 *dou, 17.3.4
desde que, 20.10 determinada, 15.4.2 dicides, 17.3.5 diras, 17.3.5 dixera, 17.3.1; 17.3.5 dous, 10.3; 16.1
desdicir, 17.3.5 determinadas, 15.4.2 dicimos, 17.3.5 *diron, 17.3.4 dixerades, 17.3.5 douscentos, 16.1
dese, 17.3.4 determinado, 15.4.2 dicindo, 17.3.5 dis, 17.3.5 dixeramos, 17.3.1; 17.3.5 doutor, 8; 8.4
dsedes, 17.3.4 determinados, 15.4.2 dicionario, 8.4 discente, 8.15 dixeran, 17.3.5 doutoramento, 8.4
deseguida, 18.2 de todo, 18.3 dicir, 17.2.3; 17.2.6; 17.3.1; discernir, 8.15; 17.2.5.2.1 dixeras, 17.3.5 doutra, 15.4.3
deseguida que, 20.10 detractor, 8.4 17.3.5 disciplina, 8.15; 9.12 dixerdes, 17.3.5 doutrina, 8.4; 9.12
deseguido, 18.2 detrs, 18.1; 18.2 dicirdes, 17.3.5 discpulo, 8.15; 8.16 dixeren, 17.3.5 doutro, 15.4.3
dsemos, 17.3.4 detrs de, 19 diciren, 17.3.5 discordancia, 9.1 dixeres, 17.3.5 Dr., 4
desen, 17.3.4 deu, 17.3.4 dicires, 17.3.5 discorrer, 17.2.6 dixerir, 17.2.5.2.1 Dra., 4
desentupir, 17.2.5.2.2 deus, 11.3; 12 dicirmos, 17.3.5 discutir, 17.2.5.2.2 dixermos, 17.3.5 das, 16.1

202 203
 duascentas, 16.1 *eiqu, 18.1 en, 14.1.2.1; 14.2.2; 15.1.1; entendemento, 9.4 erupcin, 8.12 eses (demos.), 15.3.1
ducia, 16.1 *-eira, 9.20 15.3.3; 15.4.3; 19 enterite, 9.6 eruptivo, 8.12 esexese, 1.5; 8.7; 9.5
-ducir, 17.2.5.2.2 -eiro, 9.20 n, 12.1 entn, 18.2; 20.7 es, 17.3.23 esextico, 1.5; 8-7
dctil, 8.4 e iso que, 20.3 en balde, 18.4 entrambas, 15.4.1 -es, 11.5 esfera, 8.16
ductilidade, 8.4 eixe, 1.9 en canto, 20.10 entrambos, 14.1.1; 15.4.1 s, 12.3 esfnter, 8.4
ducto, 8.4 el, 11.5; 15.1.1 en canto a, 19 *entramentras, 18.2 esa, 15.3.1 *esilio, 8.7
dun, 14.2.2; 15.4.3 *el (art.), 14.1.1 en caso de que, 20.5 entrar, 3.2.3 *esame, 8.7 esixencia, 1.5; 8.7; 9.1
dunha, 14.2.2; 15.4.3 ela, 1.5; 15.1.1 encefalite, 9.6 entre, 19 esas, 15.3.1 esixente, 1.5; 8.7
dunhas, 14.2.2; 15.4.3 elas, 15.1.1 encher, 17.2.6 entre as rbores, 10.6 esaxeracin, 1.5; 8.7 esixir, 1.5; 8.7
duns, 15.4.3 ele, 1 -encia, 9.1 entrelucir, 17.2.5.2.2 esaxerar, 1.5; 8.7 esmalte, 8.16
duns, 14.2.2 eleccin, 8.4 encima, 18.1 *entrementes, 18.2 esaxero, 1.5; 8.7 esmeralda, 8.16
duodcimo, 16.2 el certo que, 15.1.1 encima de, 19 entrementres, 18.2; 20.10 escama, 8.16 *esos, 15.3.1
dupla, 16.3 electricidade, 8.4 encol de, 19 entreor, 17.2.4.3 escndalo, 8.16 esoutra, 15.3.2
duplo, 16.3 electricista, 8.4 encubrir, 17.2.5.2.2 entre tanto, 20.10 escapulir, 17.2.5.2.2 esoutras, 15.3.2
duque, 17.2.3 electrlise, 9.5 endexamais, 18.2 entreter, 17.3.24; 17.3.27 escarlatina, 9.12 esoutro, 15.3.2
durante, 19 ele dobre, 1 en diante, 18.2 en troques, 20.3 escava, 8.7 esoutros, 15.3.2
*durmes, 17.2.5.2.1 elegancia, 9.1 endocardite, 9.6 en troques de, 19 escavacin, 8.7 Espaa, 1.4
durmir, 9.3; 17.2.5.2.2 eles, 11.5; 15.1.1 endoutro da, 18.2 entupir, 17.2.5.2.2 escavadora, 8.7 espaois, 2.2; 11.5
durmo, 17.3.1 *eles ten, 17.3.24 ene, 1 en vez de, 19 escavar, 8.7 espaol, 11.5
*duzentos, 16.1 *eles vn, 17.3.24 ene hache, 1 enxeara, 9.20 escena, 8.16 *espas, 11.5
e (conx.), 2.7.1; 20.1 el verdade que, 15.1 nfase, 9.5 enxoito, 10.2 escenario, 8.16 esparexer, 17.2.6
e (letra), 1 *el, 18.1 en favor de, 19 -eo, 9.8; 17.2.4.5 escenografa, 8.16 espazar, 9.1
-e, 9.13 elipse, 8.12; 9.5 en favor de que, 20.8 pico-lricos, 3.1 escepticismo, 8.12; 8.16 espazo, 9.1
, 2.7.1; 2.7.2; 17.3.23 elixir, 8.7; 17.2.6 enfermara, 9.20 epiderme, 9.6 escptico, 8.16 espazoso, 9.1
-ea, 17.2.4.5 lle, 2.7.2 enfermidade, 9.18 epilptico, 8.12 escindir, 8.15; 8.16 especie, 3.2.5
-ea, 9.9 elo, 15.1.1 en fronte, 18.1 epploon, 9.16 escintilar, 8.16 especfico, 8.16
a, 2.7.2 elocuencia, 9.1; 10.4 en fronte de, 19 psilon, 9.16 escisin, 8.16 espectculo, 8.16
-a-, 17.3.4 elocuente, 10.4 engorde, 18.4 *equ, 18.1 escirido, 8.16 espelir, 17.2.5.2.1
-ean, 17.2.4.5 eludir, 17.2.5.2.2 engulir, 17.2.5.2.2 equinoccial, 8.4 esclerose, 9.5 espa, 17.2.4.2
-ear, 17.2.4.1; 17.3.23 el vn, 17.3.24 en lugar de, 19 equinoccio, 8.4 escola, 8.16 espiar, 17.2.4.2
-eas, 17.2.4.5 (e) mais, 14.1.1 enmagrecer, 8.9 equivaler, 17.3.26 escorpin, 8.16 espir, 17.2.5.2.1
bano, 9.14 e mais, 20.1 *enmentre, 18.2 -er, 17.2.4.5; 17.2.5.1 escorrer, 17.2.6 esprito, 8.16; 9.11
boa de seu, 15.2 mis grande c meu, *enmentres, 18.2 era, 17.3.23 escravo, 8.1 espontneo, 9.8
Ea de Queirs, 1 14.1.2.2 enmudecer, 8.9 erades, 17.3.23 *escreber, 17.3.5 esquecemento, 9.4
eccema, 3.2.2 mis novo do que o meu, ennegono, 8.10 eramos, 17.3.23 escrib, 9.14 esquecer, 17.2.5.1
eclecticismo, 8.4 14.1.2.2 enneaslabo, 8 eran, 17.3.23 escribn, 9.14 esquema, 8.16
eclctico, 8.4 mis run ca o / c demo, ennegrecer, 8 eras, 17.3.23 escribente, 9.3 esquina, 9.12
eclipse, 8.12; 9.5 14.1.2.2 ennobelar, 8 *eres, 17.3.23 *escriber, 17.3.5 esta, 15.3.1
-edade, 9.19 mis vello ca min, 14.1.2.2 ennobrecer, 8 erga, 17.2.1 escribir, 8.16; 17.2.6; 17.3.5 est, 17.3.7
edicin, 9.2 mis vello c mia, 14.1.2.2 en par de, 19 ergo, 17.2.1 escrito, 8.12 estaba, 17.3.7
edicto, 8.4 embaixo, 18.1 enriba, 18.1 ergue, 17.2.1 escritor, 8.12 estabades, 17.3.7
edificio, 9.1 emblema, 3.2.3 enriba de, 19 erguer, 17.2.1; 17.2.6 escritorio, 8.12 estabamos, 17.3.7
educacin, 9.2 embutir, 17.2.5.2.2 ensaiar, 3.2.6 ergua, 17.2.1 escritura, 8.12 estaban, 17.3.7
efe, 1 eme, 1 ensaiei, 3.2.6 -era, 9.20 escrpulo, 8.16 estabas, 17.3.7
eficacia, 9.1 emerxer, 17.2.6; 17.2.5.2.1 ensaiou, 3.2.6 ermida, 1.4 escuadra, 10.1 estbel, 9.7; 13
eficiencia, 9.1; 10.4 emigracin, 9.2 enseguida, 18.2 ermit, 9.14 esculpir, 17.2.5.2.2 estabelecemento, 9.7
eficiente, 10.4 emocin, 9.2 ensinanza, 8.8 ermitn, 9.14 escultor, 8.13 estabelecer, 9.7
efluencia, 9.1 emperador, 12.4 ensinar, 1.6; 8.8 ermo, 1.4 escultura, 8.13; 8.16 estabilsimo, 13
egosmo, 2.5 emperatriz, 12.4 ensino, 8.8; 9.12 erre, 1 *escutar, 10.2 estable, 9.7; 13
*e, 18.1 emporiso, 20.3 ensumir, 17.2.5.2.2 erre dobre, 1 *escutiar, 10.2 establecemento, 9.7
*eil, 18.1 emprazar, 8.1 en tanto, 20.10 -rrimo, 13 ese (demos.), 15.3.1 establecer, 9.7
*enda, 18.2 empregar, 8.1 en tempo, 18.2 errneo, 9.8 ese (letra), 1 estade, 17.3.7

204 205
 estades, 17.3.7 estilo corts, 12.3 estupefaccin, 8.4 exixir, 1.5; 8.7 faga, 17.3.8; 17.3.25 feluxe, 9.13
estado, 17.3.7 estiveches, 17.3.7 estupefaciente, 10.4 exo-, 8.7 fagades, 17.3.8 feminino, 9.12
estalle tralos montes de acol, estivemos, 17.3.7 estupefacto, 8.4 xodo, 8.7 fagamos, 17.3.8 fender, 17.2.6
14.1.1 estiven, 17.3.7 *estuveches, 17.1 extico, 8.7 fagan, 17.3.8 feo, 9.8
esta mesa, 2.7.4 *estiven, 17.1 *estuven, 17.1 expansin, 9.2 fagas, 17.3.8; 17.3.25 ferir, 17.2.5.2.1
estamos, 17.3.7 estiver, 17.3.7 esvelto, 1.1 expediente, 9.3; 10.4 fago, 17.3.8; 17.3.25 feriuno, 15.1.2
estn, 17.3.7 estivera, 17.3.7 etnografa, 3.2.2 expeler, 17.2.5.2.1 fagot, 2.6; 11.6 fero, 1.8
estando, 17.3.7 estiverades, 17.3.7 eu, 15.1.1 experiencia, 8; 9.1; 10.4 fagots, 11.6 ferrara, 9.20
estanza, 9.1 estiveramos, 17.3.7 -eu, 9.8 explicar, 8.1 fai, 17.3.5; 17.3.8; 17.3.25 *ferreira, 9.20
estar, 17.1; 17.3.7 estiveran, 17.3.7 eucalipto, 8.12 explosin, 8.7 *fain, 17.3.8; 17.3.25 ferreiro, 9.20
estar, 17.3.7 estiveras, 17.3.7 europea, 9.8; 9.9 expugnar, 8.7; 8.8 faino, 15.1.2 ferro, 1.8
estar a elo, 15.1.1 estiverdes, 17.3.7 europeo, 9.8 expunxir, 1.5; 8.8 *fais, 17.3.8; 17.3.25 ferrol, 9.14
estarn, 17.3.7 estiveren, 17.3.7 euscaldn, 12.1 xtase, 9.5 falacia, 9.1 ferroln, 9.14
estars, 17.3.7 estiveres, 17.3.7 euscalduna, 12.1 extensin, 8.7 falar alto, 18.4 fervellasverzas, 2.7.3; 3.1
estardes, 17.3.7 estivermos, 17.3.7 evasin, 9.2 extensivo, 8.7 faldra, 10.5 ferver, 17.2.6
estaredes, 17.3.7 estiveron, 17.3.7 eviccin, 8.4 extenso, 8.7 faltn, 9.16 *fex-, 17.3.8
estarei, 17.3.7 estivese, 17.3.7 ex, 1 extensor, 8.7 faltona, 9.16 *fez-, 17.3.8
estaremos, 17.3.7 estivsedes, 17.3.7 ex-, 1.5; 8.7 exterior, 1.9 fan, 17.3.5; 17.3.8; 17.3.25 fiar, 17.2.4.2
estaren, 17.3.7 estivsemos, 17.3.7 exaccin, 8.4 externo, 1.9; 8 fano, 15.1.2 ficcin, 8.4
estares, 17.3.7 estivesen, 17.3.7 exactitude, 8.4 extinto, 8.4 far, 17.3.8 *ficeche(s), 17.3.8
estara, 17.3.7 estiveses, 17.3.7 exacto, 8.4; 8.7 extra, 8.7 farn, 17.3.8 *ficemos, 17.3.8
estariades, 17.3.7 estivestes, 17.3.7 exame, 1.9; 3.2.1; 8.7; 9.13 extra-, 8.7 fars, 17.3.8 *ficen, 17.3.8
estariamos, 17.3.7 estivo, 17.3.7 -exar, 17.3.23 extraccin, 8.4 faredes, 17.3.8 *ficer, 17.3.8
estaran, 17.3.7 *esto, 15.3.1 exaxeracin, 1.5; 8.7 extracto, 8.4 farei, 17.3.1; 17.3.8 *ficera, 17.3.8
estaras, 17.3.7 estomatite, 9.6 exaxerar, 1.5; 8.7 extraer, 5; 17.3.25 faremos, 17.3.8 *ficese, 17.3.8
estarmos, 17.3.7 *estos, 15.3.1 exaxero, 1.5; 8.7 extravagancia, 9.1 farfalln, 9.15 ficticio, 8.4; 9.1
estas, 15.3.1 estou, 17.3.7 exceder, 8.7 extremar, 1.5; 8.7 farfallana, 9.15 fidelsimo, 13
ests, 17.3.7 estou na Pobra do Caramial, excelente, 8.7 extremidade, 1.5; 8.7 fara, 17.3.8 fideo, 9.8
estatur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 14.1.2.1 excepcin, 3.2.2; 8.12 extremismo, 1.5; 8.7 fariades, 17.3.8 fieis, 11.5
este, 15.3.1 estoutra, 15.3.2 excepto, 8.7; 8.12; 19 extremo, 1.5; 3.2.3; 8.7 fariamos, 17.3.8 fiel, 11.5; 13
(es)te-, 17.3.7 estoutras, 15.3.2 excepto que, 20.3; 20.5 extremoso, 8.7 faran, 17.3.8 *fig-, 17.3.8
*est, 17.3.7 estoutro, 15.3.2 excepto se, 20.5 extremoso, 1.5 faras, 17.3.8 *figo, 17.3.8
estea, 17.3.7 estoutros, 15.3.2 exceptuar, 8.12 exuberancia, 9.1 farinxite, 9.6 *figueche(s), 17.3.8
(es)tea, 17.3.7 estralar, 10.5 exceso, 8.7 f, 1 fariseo, 9.8 *figuemos, 17.3.8
esteades, 17.3.7 estraloque, 10.5 exclamar, 8.7 faccin, 8.4 farmacia, 9.1 *figuen, 17.3.8
este amigo, 10.6 estranxeira, 8.7 exclur, 17.2.5.2.2 facede, 17.3.8 fas, 17.3.5; 17.3.8; 17.3.25 *figuer, 17.3.8
esteamos, 17.3.7 estranxeirismo, 8.7 excursin, 9.2 facedes, 17.3.8 *fas, 17.3.8 *figuera, 17.3.8
estean, 17.3.7 estranxeiro, 8.7 exemplo, 8.1 facemos, 17.3.8 fase, 9.5 *figuese, 17.3.8
(es)teas, 17.3.7 estraamento, 8.7 exento, 8.13 facendo, 17.3.8 fax, 11.3 filisteo, 9.8
esteas, 17.3.7 estraar, 8.7 exercicio, 9.1 facer, 17.2.3; 17.3.1; 17.3.8 faz, 17.3.8 fillo, 1.5
estender, 8.7 estraeza, 8.7 exexese, 1.5; 8.7 facerdes, 17.3.8 *faz, 17.2.3 fill, 9.10
*(es)tea, 17.3.7 estrao, 8.7 exextico, 1.5; 8.7 faceren, 17.3.8 *faz-, 17.3.8 filloa, 9.10
*(es)teas, 17.3.7 estrela, 10.5 exilio, 8.7 faceres, 17.3.8 fe, 2.2 financeiro, 9.1
estes, 15.3.1 estrema, 1.5; 8.7 eximia, 3.2.5 facermos, 17.3.8 fea, 9.9 finanza, 9.1
*ests, 17.3.7 estremar, 8.7 eximir, 8.7 facer o vio, 14.1.1 *feio, 9.8 finxidamente, 2.7.3
estes outros, 15.3.2 estremo, 1.5; 8.7 exipcaco, 8.12 faca, 17.3.8 *feis, 11.5 finxir, 17.2.5.2
Estevo, 9.13; 9.14 estreptomicina, 8.12 exipcio, 8.12 faciades, 17.3.8 feito, 17.3.8 fo, 17.2.4.2
*estexa, 17.3.7 estricnina, 9.12 Exipto, 8.12 faciamos, 17.3.8 feixe, 1.9; 3.2.1; 3.2.5 *fires, 17.2.5.2.1
*estexas, 17.3.7 estrito, 8.4 exiptoloxa, 8.12 facan, 17.3.8 fel, 11.5 firo, 17.2.5.2.1
*(es)ta, 17.3.7 estropallo, 10.5 xito, 1.9 facas, 17.3.8 feles, 11.5 fisterr, 9.14
*(es)tas, 17.3.7 estrutura, 8.4; 8.16 exixencia, 1.5; 8.7 facttum, 9.11 felino, 9.12 fisterrn, 9.14
estigma, 8.8 estudantina, 9.12 exixente, 1.5; 8.7 facultade, 9.18 Flix, 2.3 fix-, 17.3.8

206 207
 fixeches, 17.3.8 Follas novas, 4 froita, 10.2 galo, 12.4 Goin, 17.3.13 gume, 1.3
fixemos, 17.3.8 fomos, 17.3.10; 17.3.23 fronte a, 19 galopn, 12.1 *gor, 17.3.13 gustar, 17.3.17
fixen, 17.3.8; 17.3.15 fomos eu e mailo fillo do seor frota, 8.1 galopina, 12.1 gol, 11.5 h, 1; 1.4
fixer, 17.3.8 Miguel, 14.1.1 frouxo, 8.1 gama, 8; 8.10 goles, 11.5 ha, 17.3.9
fixera, 17.3.8 for, 17.3.10; 17.3.23 frutfero, 8.4 gamma, 8; 8.10 golf, 8 habedes, 17.3.9
fixerades, 17.3.8 fora, 2.7.1; 17.3.10; 17.3.23 frutificar, 8.4 ganancia, 9.1 golpe, 17.2.3 habemos, 17.3.9
fixeramos, 17.3.8 fra, 2.7.1; 18.1; 19 frutuoso, 8.4 gandara, 9.20 gomo, 1.3 habendo, 17.3.9
fixeran, 17.3.8 fra de, 19 fuches, 17.3.10; 17.3.23 gando, 1.3; 17.3.24 gorecer, 10.1 habenza, 9.1
fixeras, 17.3.8 fra de que, 20.3 fulano, 9.14 gngster, 11.2 gorida, 10.1 haber, 1.4; 17.3.8; 17.3.9
fixerdes, 17.3.8 forades, 17.3.10; 17.3.23 full, 8 gngsteres, 11.2 gorir, 10.1 haber, 17.3.9
fixeren, 17.3.8 foramos, 17.3.10; 17.3.23 fulxir, 17.2.5.2.2 gngsters, 11.2 gornecer, 10.1 habern, 17.3.9
fixeres, 17.3.8 foran, 17.3.10; 17.3.23 fun, 2.2; 17.3.10; 17.3.23 garanta, 10.1 gornicin, 10.1 habers, 17.3.9
fixermos, 17.3.8 foras, 17.3.10; 17.3.23 funcin, 8.4 garantir, 10.1 *Gouvin, 17.3.13 haberdes, 17.3.9
fixeron, 17.3.8 frceps, 2.3 funcionar, 8.4 garda, 10.1 gouvir, 17.3.13 haberedes, 17.3.9
fixronllelo, 2.7.2 fordes, 17.3.10; 17.3.23 fundir, 17.2.5.2.2 gardabarreira, 10.1 gra, 9.14 haberei, 17.3.9
fixrono entrmbolos dous, foren, 17.3.10; 17.3.23 -fundir, 17.2.5.2.2 garda civil, 3.1; 10.1 gran, 9.14 haberemos, 17.3.9
14.1.1 fores, 17.3.10; 17.3.23 fuss, 11.5 garda forestal, 10.1 granadino, 9.12 haberen, 17.3.9
fixese, 17.3.8 formos, 17.3.10; 17.3.23 fuxa, 17.2.5.2.2 gardalama, 10.1 grande, 13 haberes, 17.3.9
fixsedes, 17.3.8 foron, 17.3.10; 17.3.23 fuxades, 17.2.5.2.2 garda maria, 10.1 grandilocuencia, 9.1 habera, 17.3.9
fixsemos, 17.3.8 fose, 17.3.10; 17.3.23 fuxamos, 17.2.5.2.2 gardar, 10.1 grandsimo, 13 haberiades, 17.3.9
fixesen, 17.3.8 fsedes, 17.3.10; 17.3.23 fuxan, 17.2.5.2.2 gardarros, 3.1; 10.1 grao, 9.8 haberiamos, 17.3.9
fixeses, 17.3.8 fsemos, 17.3.10; 17.3.23 fuxas, 17.2.5.2.2 gardarroupa, 10.1 gratis, 9.6; 18.4 haberan, 17.3.9
fixestes, 17.3.8 fosen, 17.3.10; 17.3.23 fuxe, 17.2.5.2.2 gardas civs, 3.1 grado, 3.2.5 haberas, 17.3.9
fixo, 17.3.8 foses, 17.3.10; 17.3.23 *fuxe, 17.2.5.2.2 gardi, 9.14 gravar, 1.1 habermos, 17.3.9
*fiz, 17.2.3 fostes, 17.3.10; 17.3.23 *fuxes, 17.2.5.2.2 gardin, 9.14; 10.1 graza, 9.1 haba, 2.5; 17.3.9; 17.3.10
*fiz-, 17.3.8 *foste(s), 17.3.10 fuxe ti, 17.2.5.2.2 garita, 10.1 gregoriano, 9.14 habiades, 17.3.9
*fizo, 17.3.8 fotosntese, 9.5 fuxide, 17.2.5.2.2 gasolina, 9.12 grolo, 1.3 habiamos, 17.3.9
fl, 8.1 fouce, 10.3 fuxides, 17.2.5.2.2 gastrite, 9.6 grou, 12.2 haban, 17.3.9
flamante, 8.1 foxe, 17.2.5.2.2 fuximos, 17.2.5.2.2 gl, 8.1 gra, 12.2 habas, 17.3.9
flan, 8.1 foxen, 17.2.5.2.2 fuxir, 17.2.5.2.2 glaciar, 8.1 gruir, 17.2.5.2.2 habido, 17.3.9
flegmn, 8.8 foxes, 17.2.5.2.2 fuxo, 17.2.5.2.2 gladiador, 8.1 gu, 1; 1.3 hbil, 1.4; 9.7
flexin, 8.1 fox-terrier, 3.1 g, 1; 1.3; 1.9 glndula, 8.1 gua-, 10.1 habilmente, 2.7.3
flictena, 8.4 frac, 11.6 ga-, 10.1 glicerina, 8.1; 9.12 *guadaa, 10.1 hbitat, 2.6
flor, 8.1 fraccin, 8.4; 9.2 gabardina, 9.12 globo, 8.1 guante, 10.1 hache, 1
florecer, 8.15 fraco, 8.1 gabin, 1.1 gloria, 8.1 guapo, 10.1 hai, 17.3.8; 17.3.9
fluencia, 9.1 fracs, 11.6 gadaa, 10.1 glosa, 1.3; 8.1 *guardar, 10.1 *haias, 15.1.2
flur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 frade, 10.5 gadaar, 10.1 glote, 9.6 guarecer, 10.1 hainas, 17.2.4.3
fluorescente, 8.15 fragmento, 8.8 gadaeiro, 10.1 glute, 9.13 guarida, 10.1 han, 17.3.8; 17.3.9
flutuacin, 8.4 franciscano, 9.14 gadao, 10.1 -gm-, 8.8 guarir, 10.1 hndicap, 2.6; 11.6
flutuar, 8.4 franxa, 9.9 gado, 17.3.24 gm, 8.18 guarnecer, 10.1 hndicaps, 11.6
fluxo, 8.1 fraqueza, 8.1 galctico, 8.7 gn-, 8.8 guarnicin, 10.1 harakiri, 2.6
fo-, 17.3.10 frase, 9.5 galantera, 9.20 -gn-, 8.8 guata, 10.1 harmona, 1.4
*foche(s), 17.3.10 frauta, 8.1 galardn, 10.1 gnmico, 8.8 gue, 1 has, 17.3.8; 17.3.9
foi, 17.3.10; 17.3.23 frecha, 8.1 galaxia, 8.7 gnomo, 8; 8.8 guedelln, 9.15 haxa, 17.3.9
foie-gras, 3.1 *freconte, 10.4 galbn, 9.15 gnomlogo, 8.8 guedellana, 9.15 haxades, 17.3.9
fol, 11.5 frecuencia, 9.1 galbana, 9.15 gnomoloxa, 8.8 guerra, 1.3 haxamos, 17.3.9
foln, 9.15 freo, 9.8 galdrapo, 10.1 gnose, 8.8 gue u, 1 haxan, 17.3.9
folana, 9.15 fretar, 8.1 galego-ingls, 3; 3.2 gnoseoloxa, 8.8 gua, 17.2.4.2 haxas, 17.3.9
foles, 11.5 friamente, 2.7.3 galera, 9.20 gnosticismo, 8.8 guiar, 17.2.4.2 hebrea, 9.9
folgazn, 9.15; 12.1 friccin, 8.4 Galicia, 9.1 gnstico, 8.8 Guillade, 4 hebreo, 9.8
folgazana, 9.15; 12.1 friccionar, 8.4 galia, 1.5; 12.4 go-, 10.1 guillotina, 9.12 hedes, 17.3.9
folk, 8 fro, 17.2.4.2 Galiza, 9.1 goberno, 1.1 guiso, 1.3 hei, 17.3.9

208 209
 hemoptise, 8.12; 9.5 houbeses, 17.3.9 imos, 17.3.10 inda ben non, 20.10 inmerso, 8.9 instrucin, 8.11
hemos, 17.3.9 houbestes, 17.3.9 impaciencia, 9.1 inda que, 20.3; 20.4 inmigracin, 8.9 instrur, 3.2.3; 8.11; 17.2.5.2.2
hepatite, 9.6 houbo, 17.3.9 impacto, 8.4 indelbel, 9.7 inmigrante, 1.6; 8.9 instrumento, 8.11
hepta-, 8.12 hoxe, 1.9; 18.2 impeler, 17.2.5.2.1 indeleble, 9.7 inmigrar, 8.9 instrutor, 8.11
herba, 1.4 hoxe en da, 18.2 imperceptible, 8.12 indemne, 8.9 inminente, 8.9 insubmisin, 8.2
herdade, 9.18; 9.19 humano, 1.4; 9.14 imperfeccin, 8.4 indemnizar, 8.9 inmiscirse, 8.9 insuficiencia, 9.1
herdeiro, 1.4 humus, 9.11 impericia, 9.1 independencia, 9.1 inmbil, 8.9 insurreccin, 8.4
heroe, 12.4 hsar, 11.2 mpeto, 9.11 indescritible, 8.12 inmobilizar, 8.9 insurrecto, 8.4
herona, 9.12; 12.4 hsares, 11.2 importancia, 9.1 indicacin, 9.2 inmoderado, 8.9 insurxente, 9.3
hexgono, 8.7 i, 1 impregnar, 8.8 indiccin, 8.4 inmodestia, 8.9 insurxir, 17.2.5.2.2
hidrlise, 9.5 a, 17.3.10 imprescindible, 8.15 indiferenza, 9.1 inmodificable, 8.9 intacto, 8.4
himeneo, 9.8 iades, 17.3.10 imprimir, 17.3.5 indignar, 8.8 inmolar, 8.9 intelecto, 8.4
himno, 8; 8.9 iamos, 17.3.10 impugnar, 8.8 indigno, 8.8 inmoral, 8.9 intelixencia, 9.1
hnterland, 8 an, 17.3.10 -n, 12.1 indirecto, 8.4 inmorredoiro, 8.9 inter-, 3.2.4
hipnose, 8.12; 9.5 -iar, 17.2.4.2 -ina, 9.12; 12.1 indisolbel, 9.7 inmortal, 8.9 interacadmico, 3.2.4
hipnoterapia, 8.12 as, 17.3.10 incandescente, 8.15 indisoluble, 9.7 inmundicia, 9.1 interceptar, 8.12
hipnotismo, 8.12 *iba, 17.3.10 incidencia, 9.1 indo, 17.3.10 inmune, 8.9 nterim, 2.6
hipnotizar, 8.12 *ibas, 17.3.10 incidente, 9.3 inducin, 8.4 innato, 8 interino, 9.12
hiptese, 9.5 iberorromnico, 1.8 incidir, 17.2.5.2 inducir, 17.2.5.2.2 innecesario, 8 interromper, 17.2.6
hippies, 11.1 iceberg, 2.6; 8; 11.6 incipiente, 10.4 indulxencia, 9.1 innegable, 8 interrupcin, 8.12
hippy, 2.6; 8; 11.1 icebergs, 11.6 inclinacin, 3.2.3 indutor, 8.4 innervar, 8 interruptor, 8.12
hippys, 11.1 *-iche, 17.1 nclito, 8 inepcia, 8.12 innobre, 8; 8.10 interseccin, 8.4
hispano, 9.14 ictericia, 9.1 incla, 17.2.4.4 inepto, 8.12 innomeable, 8 interveniente, 9.3
hobby, 2.6 ictericia, 8.4 incluades, 17.2.4.4 inexperiencia, 9.1 innovar, 8; 8.10 intervir, 17.3.28
hckey, 2.6 ictrico, 8.4 incluamos, 17.2.4.4 infalbel, 9.7 innumerable, 8 intestino, 9.12
hogano, 18.2 ictio-, 8.4 inclan, 17.2.4.4 infalible, 9.7 -ino, 9.12 intransixente, 9.3
home, 1.4; 9.13 ictiografa, 8.4 inclas, 17.2.4.4 infancia, 9.1 inocencia, 8.10; 9.1 introdutor, 8.4
homenaxe, 9.13 ictioloxa, 8.4 incle, 17.2.4.4 infantara, 9.20 inocuo, 8.10 introdutorio, 8.4
homn, 9.16 ictiomancia, 8.4 inclen, 17.2.4.4 infeccin, 8.4 inquirir, 17.3.18 invadir, 17.2.5.2
honra, 1.8 -idade, 9.19 Incles, 17.2.4.4 infectar, 8.4 ins, 9.14 invasin, 9.2
honrar, 1.4 ide, 17.3.10 inclua, 17.2.4.4 inferir, 17.2.5.2.1 insn, 9.14 inverno, 1.6
horta, 1.4 idea, 9.9 incluades, 17.2.4.4 inflorescencia, 8.15 inscricin, 8.12 inverter, 17.2.6
hspede, 9.17 dem, 2.6 incluamos, 17.2.4.4 influencia, 9.1 inscrito, 8.12 investir, 17.2.5.2.1
hospicio, 9.1 ides, 17.3.10 incluan, 17.2.4.4 influente, 9.3 inscultura, 8.13 invicto, 8.4
houbeches, 17.3.9 ido, 17.3.10; 17.3.28 incluas, 17.2.4.4 influr, 8.1; 17.2.5.2.2 insecticida, 8.4 inxeccin, 8.4
houbemos, 17.3.9 ie, 10.4 include, 17.2.4.4 infundir, 17.2.5.2.2 insecto, 8.4 inxectar, 8.4
houben, 17.3.9 -iencia, 9.1 includes, 17.2.4.4 ingls, 3.2.3 inserir, 17.2.5.2.1 inxerir, 17.2.5.2.1
houber, 17.3.9 igl, 2.6 inclumos, 17.2.4.4 inhbil, 1.4 insignificante, 8.8 inxustiza, 9.1
houbera, 17.3.9 igls, 2.6 inclur, 8.1; 17.2.5.2.2 inhspito, 1.4 inspeccin, 8.4; 8.11 -ia, 9.12
houberades, 17.3.9 gneo, 8.8 inclo, 17.2.4.4 inhumano, 1.4; 9.14 inspector, 8.4; 8.11 *ia, 17.3.10
houberamos, 17.3.9 ignominia, 8.8 incgnito, 8.8 inmaculado, 8.9 inspiracin, 8.11 *ias, 17.3.10
houberan, 17.3.9 ignorancia, 9.1 incongruencia, 9.1 inmanencia, 8.9 inspirar, 8.11 -io, 9.12
houberas, 17.3.9 ignorante, 8.8 inconsciencia, 9.1 inmanente, 8.9 instalacin, 8.11 ioga, 2.6
houberdes, 17.3.9 ignorar, 8.8 inconsciente, 8.11 inmaterial, 8.9 instalar, 8.11 iota, 1
houberen, 17.3.9 ignorar, 1.3; 8.8 inconsecuencia, 9.1 inmaturo, 8.9 instancia, 8.11 psilon, 9.16
houberes, 17.3.9 igrexa, 8.1 inconveniencia, 9.1 inmediato, 8.9 instante, 8.11 ir, 17.3.10; 17.3.28
houbermos, 17.3.9 igrexa, 8 inconveniente, 10.4 inmemorial, 8.9 instar, 8.11 -ir, 17.2.4.5; 17.2.5.2
houberon, 17.3.9 *il, 15.1.1; 15.3.1 incorreccin, 8.4 inmensidade, 8.9 instaurar, 8.11 ir, 17.3.10
houbese, 17.3.9 *ila, 15.3.1 incorrecto, 8.4 inmenso, 8.9 instinto, 8.4 irn, 17.3.10
houbsedes, 17.3.9 *iles, 15.1.1 incorrer, 17.2.6 inmensurable, 8.9 institucin, 3.2.3; 8.11 irs, 17.3.10
houbsemos, 17.3.9 imaxe, 9.13 incumbir, 17.2.5.2.2 inmerecido, 8.9 institur, 8.11; 17.2.5.22 irdes, 17.3.10
houbesen, 17.3.9 imbur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 inda, 18.2 inmersin, 8.9 instituto, 8.11 iredes, 17.3.10

210 211
 irei, 17.3.10 labial, 3.2.5 lectura, 8.4 lesin, 9.2 logo, 18.2; 18.3; 20.7 mahometano, 9.14
iremos, 17.3.10 lbil, 9.7 lede, 17.2.4.5 les-nordeste, 3.1 logo que, 20.10 maior, 13
iren, 17.3.10 labrar, 10.5 ledes, 17.2.4.5 les-sueste, 3.1 loita, 10.2; 10.3 mais, 2.7.1; 20.1; 20.3
ires, 17.3.10 lacazn, 1.6; 9.15; 11.4 lei, 9.8; 11.1 lestes, 17.2.4.5 loito, 10.2 mis, 2.7.1; 15.4.1; 18.3
ira, 17.3.10 lacazana, 1.6; 9.15 leiln, 9.15 leu, 9.8; 17.2.4.5 lonxe, 18.1 mis que, 20.4
iriades, 17.3.10 lacazns, 11.4 leilana, 9.15 leveinos, 17.2.4.3 lonxe de, 19 mal, 11.5; 18.4; 17.2.3; 20.10
iriamos, 17.3.10 lactante, 8.4 leis, 11.1 lxico, 8.7 lorn, 9.15 malamente, 18.3
iran, 17.3.10 lcteo, 8.4 *leiteira, 9.20 lexicoloxa, 1.5; 8.7 lorana, 9.15 malandrn, 12.1
iras, 17.3.10 ladino, 9.12 leiteiro, 9.20 la, 17.2.4.5 lord, 8; 11.6 malandrina, 12.1
irm, 9.14; 11.1 ladra, 9.16 leitmotiv, 2.6; 11.6 liades, 17.2.4.5 lordn, 9.15 mal como, 20.11
irmn, 1.4; 1.6; 2.2; 9.14 ladroa, 9.16 leitmotivs, 11.6 liamos, 17.2.4.5 lordana, 9.15 maldicente, 9.3
irmandade, 1.6 *ladrois, 17.2.4.3 lemos, 17.2.4.5 lan, 17.2.4.5 lords, 11.6 maldicir, 17.3.5
irmns, 2.2 ladrn, 9.16 len, 2.2; 17.2.4.5 liar, 17.2.4.2 los, 14.1.1 maledicente, 9.3
irmao, 9.14 ladrns, 17.2.4.3 lendo, 17.2.4.5 las, 17.2.4.5 los (pron.), 15.1.2; 17.2.2 maleficio, 9.1
irms, 11.1 *ladrs, 17.2.4.3 lea, 1.5 liberdade, 9.18 loubn, 9.15 males, 11.5
irmos, 17.3.10 lagoa, 9.10 leo, 17.2.4.5 librrimo, 13 loubana, 9.15 malferir, 17.2.5.2.1
irredento, 8.13 lain, 3.2.6 leoa, 9.16; 12.1 librara, 9.20 louro, 10.3 malhumor, 3.1
irromper, 17.2.6 lambn, 11.4; 12.1 len, 1.6; 9.16; 12.1 libre, 13; 17.2.3 louvar*, 17.3.13 malhumores, 3.1
irrupcin, 8.12 lambona, 12.1 leonino, 1.6 librea, 9.9 louz, 9.14 malia, 19
*isa, 15.3.1 lambns, 11.4 leprosara, 9.20 licenza, 9.1 louzn, 9.14 malia que, 20.4
*ise, 15.3.1 lamprea, 9.9 -ler, 17.2.3 liceo, 9.8 lucente, 9.3 malicia, 9.1
-simo, 13 lancar, 9.14 ler, 17.2.4.5;17.2.5.1; 17.3.4; liches, 17.2.4.5 luces, 11.2 malla, 9.9
iso, 15.3.1 lancarao, 9.14 17.3.7; 17.3.11 lictor, 8.4 Luca, 4 mallo, 1.5
isquion, 9.16 langrn, 9.15 lera, 17.2.4.5 lder, 2.6 lucir, 17.2.5.2.2 malo, 13
israel, 11.1 langrana, 9.15 ler, 17.2.4.5 lido, 17.2.4.5 -ludir, 17.2.5.2.2 mal o vexo, 15.1.2
israels, 11.1 lapilli, 2.6 lerades, 17.2.4.5 lignito, 8.8 Lugo, 4 malpocada, 3.1
*ista, 15.3.1 lapis, 2.3; 11.3 leramos, 17.2.4.5 limi, 9.14 *luita, 10.2 malpocado, 3.1
*-iste, 17.1 larnxeo, 9.8 leran, 17.2.4.5 limiao, 9.14 *luitar, 10.2 mal que, 20.4
*iste, 15.3.1 larinxite, 9.6 lern, 17.2.4.5 limpachemineas, 3.1 lume, 9.13 malquerenza, 9.1
isto, 15.3.1 larpn, 9.15 leras, 17.2.4.5 lin, 17.2.4.5 lumen, 9.13 mals, 9.14
italiano, 9.14 larpana, 9.15 lers, 17.2.4.5 lingua, 3.2.5; 15.4.1 luns, 11.3 malsn, 9.14
-ite, 9.6 las, 14.1.1 lerchn, 9.15 lingista, 2.5; 5 lusitano, 9.14 mamut, 11.6
ix, 1 las (pron.), 15.1.2; 17.2.2 lerchana, 9.15 lingstica, 5 lusquefusque, 3.1 mamuts, 11.6
j, 1; 1.9 latn, 2.2 lerdes, 17.2.4.5 linleo, 9.8 lusquefusques, 3.1 manchea, 9.9
jazz, 8 latino, 9.12 leredes, 17.2.4.5 liaxe, 9.13 luterano, 9.14 mandolina, 9.12
jeep, 11.6 latns, 2.2 lerei, 17.2.4.5 lique, 9.13 lutuoso, 8.4 manaco-depresiva, 3.1
jeeps, 11.6 lade, 9.17 leremos, 17.2.4.5 livi, 9.14 lux, 11.3 manipulacin, 9.2
Jefferson, 1 lavadoiro, 10.2; 10.3 leren, 17.2.4.5 livin, 9.14 luz, 11.2 mantenza, 9.1
jnior, 11.2 *lavaduiro, 10.2 leres, 17.2.4.5 ll, 1; 1.5 m, 1; 1.6 manteo, 9.8
jniores, 11.2 lavandara, 9.20 lera, 17.2.4.5 lla, 15.1.2 ma, 2.7.1; 15.1.2 manter, 17.3.24
jniors, 11.2 laxo, 8.7 leriades, 17.2.4.5 llas, 15.1.2 m, 2.7.1; 12.2 Manuel, 3.2.5
k, 1 le-, 17.3.4; 17.3.7 leriamos, 17.2.4.5 lle, 15.1.2 macaco, 1.2 manufactura, 8.4
ka, 1 le, 17.2.4.5 leran, 17.2.4.5 llela, 15.1.2 macdam, 2.6 manuscrito, 8.12
Kant, 1 lea, 17.2.4.5; 17.3.4 leras, 17.2.4.5 llelas, 15.1.2 machada, 3.2 ma, 18.2
kantiano, 1 leades, 17.2.4.5 lermos, 17.2.4.5 llelo, 15.1.2 madeixa, 1.9 mao, 12.2; 13
kappa, 8 lealdade, 9.18 leron, 17.2.4.5 llelos, 15.1.2 madrasta, 10.5 mquina, 1.2
karaoke, 2.6 leamos, 17.2.4.5 les, 17.2.4.5 lles, 14.1.1; 15.1.2 magma, 8 mar, 11.2
kirsch, 8 lean, 17.2.4.5 lese, 17.2.4.5 llo, 15.1.2 magnesio, 8.8 marabilla, 1.1
l, 1; 1.5 leas, 17.2.4.5; 17.3.4 lsedes, 17.2.4.5 llos, 15.1.2 magnficat, 2.6 Marcelle, 1.5
-l, 11.5 leccin, 8.4; 8.7; 9.2 lsemos, 17.2.4.5 lo, 3; 14.1.1 magnfico, 8.8 marea, 9.9
la, 2.2; 14.1.1 lectivo, 8.4 lesen, 17.2.4.5 lo (pron.), 15.1.2; 17.2.2 magnolia, 8.8 mares, 11.2
la (pron.), 15.1.2; 17.2.2 lector, 8.4 leses, 17.2.4.5 *loar, 17.3.13 mgoa, 2.4 margarina, 9.12

212 213
 Mara, 2.5 menosprezo, 9.1 miliciano, 9.14 moedes, 17.2.4.3 murad, 9.14 nesoutra, 15.3.3
maria, 9.12 menos que, 20.3 milln, 16.1 moemos, 17.2.4.3 muradn, 9.14 neste, 15.3.3
mari, 9.14 -mente, 2.7.3; 18.4 millonsimo, 16.2; 16.4 moen, 17.2.4.3 muselina, 9.12 neurite, 9.6
marin, 9.14 mente, 2.7.3 mi madre, 15.2 meo, 17.2.4.3 museo, 9.8 neurose, 9.5
mariao, 9.14 *mentes, 18.2 min, 15.1.1 moer, 5; 17.2.4.3; 17.3.12 musulm, 9.14 n' verdade, 6
mario, 9.12 mentir, 17.2.5.2.1 mingua, 17.2.4.2 moeron, 17.2.4.3 musulmn, 9.14 newton, 9.16
marmreo, 9.8 mentirn, 9.15; 12.1 minguar, 15.4.1 moes, 17.2.4.3 *mutio, 10.2 nexo, 8.7
marr, 9.14 mentirana, 9.15; 12.1 minge, 17.2.4.2 moestes, 17.2.4.3 *muto, 10.2 nh, 1; 1.4; 1.7
marrn, 9.14 -mento, 9.4 mingedes, 5 moeu, 17.2.4.3 muxi, 9.14 nicolao, 9.8
martes, 11.3 *mentramentras, 18.2 minguo, 17.2.4.2 moeunas, 17.2.4.3 muxin, 9.14 nicotina, 9.12
mas, 2.7.1; 15.1.2 *mentras, 18.2 mintas, 17.3.13 moi, 10.2; 18.3 muxir, 17.2.5.2.2 nictalope, 8.4
ms, 2.7.1 *mentre, 18.2 mintes, 17.2.5.2.1 *moi, 17.2.4.3 n, 1; 1.4; 1.5; 1.6 nictalopa, 8.4
masculino, 9.12 mentres, 18.2; 20.10 minto, 17.3.13 moia, 17.2.4.3 -n, 11.4 nin, 1.6; 17.2.2; 18.6; 20.1
masid, 9.14 mentres (que), 20.3 mia, 15.2 moa, 2.5; 17.2.4.3 na, 14.1.2.1; 15.1.2 nin-, 18.6
masidao, 9.14 mentres tanto, 20.10 (mia) irm, 9.14 moiades, 17.2.4.3 na (pron.), 17.2.2 nin...nin, 20.2
mastro, 10.5 mercera, 9.20 mias, 15.2 moades, 5; 17.2.4.3 nace, 17.2.3 *ninga, 15.4.1
matutino, 9.12 mrcores, 11.3 (mias) irms, 9.14 moiamos, 3.2.6; 17.2.4.3 nacemento, 9.4 ningun, 1.6; 2.2; 15.4.1; 17.2.2;
mausoleo, 9.8 meridiano, 9.14 miocardite, 9.6 moamos, 5; 17.2.4.3 nacente, 9.3 18.6
maxestade, 9.18 merla, 10.5 mi padre, 15.2 moian, 17.2.4.3 nacenza, 9.1 ningn, 2.2; 15.4.1; 18.6
maxilar, 8.7 mesa, 11.1 miraches ben?, 7 moan, 17.2.4.3 nacer, 8.15 ningunha, 1.7; 3.2; 15.4.1
mximo, 8 mesas, 11.1 mirada corts, 12.3 moias, 17.2.4.3 nacin, 9.2 ningunhas, 15.4.1
maz, 2.2 mesma, 15.4.2 mira esa, 2.7.4 moas, 17.2.4.3 *nacions, 11.5 ningns, 15.4.1
mazs, 2.2 mesmamente, 18.3; 18.4 mira que non o fagas!, 7 moches, 17.2.4.3 nada, 15.4.1; 18.3 ningures, 15.4.1; 18.1; 18.6
me, 15.1.2 mesmas, 15.4.2 mirasoles, 11.5 mon, 17.2.4.3 nafta, 8 nin migalla, 18.6
mediacin, 16.4 mesmo, 15.4.2; 18.3 Miravales, 11.5 *moin, 17.2.4.3 nailon, 9.16 nin pode, 1.6
mediados, 16.4 mesmo que, 20.4 mi seor, 15.2 *moo, 17.3.16 nalgn, 15.4.3 nin que, 20.4
mediano, 16.4 mesmos, 15.4.2 msero, 13 moio, 17.2.4.3; 17.2.4.4 nalgunha, 15.4.3 *nin, 15.4.1
mediante, 16.4; 19 mesquio, 9.12 misrrimo, 13 *mois, 17.2.4.3 *namentes, 18.2 nitroglicerina, 9.12
mediar, 16.4 metade, 16.4 *misto, 8.7 moita, 15.4.1 *namentras, 18.2 nm-, 8.9
medicina, 9.12 metamorfose, 9.5 mitin, 2.6; 11.4 moitas, 15.4.1 namentres, 18.2; 20.10 -nm-, 8.9
medio, 16.4; 18.3 metstase, 9.5 mitins, 11.4 moito, 10.2; 10.3; 15.4.1; 18.3 *nantronte, 18.2 -nn-, 8; 8.10
medioda, 3.1 mete, 2.7.1 mi to, 15.2 moitos, 15.4.1 naquela, 15.3.3 n, 2.7.1
mediodas, 3.1 mtese, 2.7.2 mitmano, 9.14 mol, 11.5 narcose, 9.5 no (en+o), 2.7.1; 10.6; 14.1.2.1
medir, 17.2.5.2.1 mteseche, 2.7.2 mido, 2.5; 3.2.5 moles, 11.5 nariz, 2.2 no (pron.), 15.1.2; 17.2.2
mediterrneo, 9.8 meteuse, 2.7.2 -mm-, 8.10 momentneo, 9.8 nas, 14.1.2.1; 15.1.2 nobilsimo, 13
mdium, 2.6; 9.11 metusenos, 2.7.2 -mn-, 8.9 *mon, 17.2.4.3 nas (pron.), 17.2.2 nobre, 8.1; 9.7; 13
meir, 9.14 metrpole, 9.6 mn, 8.18 monllo, 8 navegar, 8.10 no canto de, 19
meirande, 13 metropolitano, 9.14 mn-, 8.9 monorrtmico, 1.8 neceser, 2.6 noctmbulo, 8.4
meirao, 9.14 meu, 9.8; 15.2; 17.3.4 mnemnica, 8.9 monts, 12.3 necidade, 9.19 nocturno, 8.4
meis*, 11.5 (meu) irmn, 9.14 mnemnico, 8.9 montesa, 12.3 necio, 8.15; 9.1 no entanto, 20.3
mel, 11.5 meus, 15.2 mnemonizar, 8.9 *moo, 17.2.4.3 necrpole, 9.6 n'o fixen, 6
meles, 11.5 (meus) irmns, 9.14 mnemotcnica, 8.9 morea, 9.9 nctar, 8.4 noite, 8; 10.2; 10.3
melid, 9.14 mi, 15.2 mnemotcnico, 8 morfina, 9.12 necton, 9.16 nola, 15.1.2
melidao, 9.14 mi amo, 15.2 mo, 15.1.2 morfinmano, 9.14 nefrite, 9.6 nolas, 15.1.2
mellor, 13; 18.4 miar, 17.2.4.2 moa, 9.10 mortaldade, 9.18 negocio, 9.1 nolo, 15.1.2
melmano, 9.14 miccin, 8; 8.4 *moa, 17.2.4.3 mos, 15.1.2 nel, 15.1.1 nolos, 15.1.2
melopea, 9.9 micron, 9.16 mbil, 1.1; 2.3; 9.7 mos*, 17.2.4.3 nela, 15.1.1 n-los dous, 14.1.1
memorando, 9.11 mil, 11.5; 16.1 moblara, 9.20 muo, 3.2.5; 17.3.16 nelas, 15.1.1 nomea, 17.2.4.1
mencia, 9.12 milenio, 8.10 moble bar, 3.1 *muito, 10.2 neles, 15.1.1 nomeaba, 17.2.4.1
meninxite, 9.6 miles, 11.5 mobles bar, 3.1 mulir, 17.2.5.2.2 *nen, 18.6 nomeabades, 17.2.4.1
menor, 13 milsimo, 16.2; 16.4 moe, 17.2.4.3 mullerona, 9.16 neon, 9.16 nomeabamos, 17.2.4.1
menos, 15.4.1; 18.3; 19 milicia, 9.1 moede, 17.2.4.3 mundano, 9.14 Neptuno, 8.12 nomeaban, 17.2.4.1

214 215
 nomeabas, 17.2.4.1 non-intervencin, 3.1 nume, 9.13 obedecsedes, 17.2.3 obxecto, 3.2.2; 8; 8.2; 8.4; 8.18 oirn, 17.3.13
nomeaches, 17.2.4.1 non obstante, 20.3 nun, 14.2.2; 15.4.3 obedecsemos, 17.2.3 cabo, 18.4 oran, 17.3.13
nomeade, 17.2.4.1 non o quero, 17.2.2 nunca, 18.2 obedecesen, 17.2.3 ocasin, 9.2 oirs, 17.3.13
nomeades, 17.2.4.1 *non-o quero, 17.2.2 nuncio, 9.1 obedeceses, 17.2.3 occidente, 8.4 oras, 17.3.13
nomeado, 17.2.4.1 *no-no quero, 17.2.2 nunha, 14.2.2; 15.4.3 obedecestes, 17.2.3 chou, 18.4 ordes, 17.3.13
nomeamos, 17.2.4.1 *nono quero, 17.2.2 nunhas, 14.2.2; 15.4.3 obedeceu, 17.2.3 O Correo Galego, 4 oiredes, 17.3.13
nomean, 17.2.4.1 non o vexo, 14.1.1; 15.1.2 nuns, 14.2.2; 15.4.3 obedeca, 17.2.3 ocorrer, 17.2.6 oirei, 17.3.13
nomeando, 17.2.4.1 non-proliferacin, 3.1 nupcial, 8.12 obedeciades, 17.2.3 octaedro, 8.4 oiremos, 17.3.13
nomear, 17.2.4.1 nnupla, 16.3 nupcias, 8.12 obedeciamos, 17.2.3 octoslabo, 8.4 oren, 17.3.13
nomeara, 17.2.4.1 nnuplo, 16.3 nutriente, 9.3 obedecan, 17.2.3 octoxsimo, 16.2 ores, 17.3.13
nomear, 17.2.4.1 non xa, 18.6 nutrir, 17.2.5.2.2 obedecas, 17.2.3 ctupla, 16.3 oira, 17.3.13
nomearades, 17.2.4.1 nor-nordeste, 3.1 *nuzir, 17.2.3 obedeciches, 17.2.3 ctuplo, 16.3 oiriades, 17.3.13
nomearamos, 17.2.4.1 noruegus, 12.3 , 1.5 obedecido, 17.2.3 o demais, 15.4.2 oiriamos, 17.3.13
nomearan, 17.2.4.1 norueguesa, 12.3 o (art.), 2.7.1; 14.1.1 obedecn, 17.2.3 dereito, 18.4 oiran, 17.3.13
nomearn, 17.2.4.1 ns, 2.7.1 o (letra), 1 obedeza, 17.2.3 oe, 17.2.4.3; 17.3.13 oiras, 17.3.13
nomearas, 17.2.4.1 nos (en+os), 2.7.1; 14.1.1; o (pron.), 2.7.1; 15.1.2 obedezades, 17.2.3 oen, 17.2.4.3; 17.3.13 ormos, 17.3.13
nomears, 17.2.4.1 14.1.2.1 -o, 9.11 obedezamos, 17.2.3 -oer, 5; 17.2.4.3 oron, 17.2.4.3
nomeardes, 17.2.4.1 nos (pron.), 15.1.2; 17.2.2 (a+o), 14.1.2.1 obedezan, 17.2.3 oes, 17.2.4.3; 17.3.13 ose, 17.3.13
nomearedes, 17.2.4.1 ns (pron.), 14.1.1; 15.1.1 -oa, 9.10; 9.16 obedezas, 17.2.3 os-noroeste, 3.1 osedes, 17.3.13
nomearei, 17.2.4.1 nosa, 15.2 -oar, 17.2.4.1; 17.2.4.3 obedezo, 17.2.3 os-suroeste, 3.1 osemos, 17.3.13
nomearemos, 17.2.4.1 nosas, 15.2 oasis, 9.5; 11.3 obediencia, 9.1; 10.4 oficiar, 17.2.4.2 osen, 17.3.13
nomearen, 17.2.4.1 n'Os Eoas, 6 obcecar, 8.2 obediente, 10.4 oficina, 9.12 oses, 17.3.13
nomeares, 17.2.4.1 noso, 15.2 obedece, 17.2.3 oblacin, 8.1 oficio, 9.1; 17.2.4.2 ostes, 17.2.4.3; 17.3.13
nomeara, 17.2.4.1 nosos, 15.2 obedecede, 17.2.3 oblata, 8.1 fin, 18.4 oitavo, 16.2; 16.4
nomeariades, 17.2.4.1 nosoutras, 15.1.1 obedecedes, 17.2.3 oblicuo, 8.1 o Foguetes, 4 oitenta, 16.1
nomeariamos, 17.2.4.1 nosoutros, 15.1.1 obedecemos, 17.2.3 obliterar, 8.1 oh, 1.4 oito, 10.2; 10.3; 16.1
nomearan, 17.2.4.1 notara, 9.20 obedecen, 17.2.3 oblongo, 8.1 oi, 10.2; 10.3 oitocentas, 16.1
nomearas, 17.2.4.1 notario, 9.20 obedecendo, 17.2.3 obnubilar, 8.2 oia, 17.2.4.3; 17.3.13 oitocentos, 16.1
nomearmos, 17.2.4.1 noticia, 9.1 obedecer, 17.2.3 obrigar, 8.1 oa, 17.2.4.3; 17.3.13 *oitro, 10.3
nomearon, 17.2.4.1 notoriedade, 9.19 obedecera, 17.2.3 obsceno, 8; 8.3 oiades, 17.2.4.3; 17.3.13 ou, 17.2.4.3; 17.3.13
nomeas, 17.2.4.1 *noute, 10.3 obedecer, 17.2.3 obsequiar, 8.2 oades, 5; 17.2.4.3; 17.3.13 ola, 1.4
nomease, 17.2.4.1 noutra, 15.4.3 obedecerades, 17.2.3 obsequio, 8.2; 8.7 oiamos, 17.2.4.3; 17.3.13 lado, 18.1
nomesedes, 17.2.4.1 noutro, 15.4.3 obedeceramos, 17.2.3 observar, 8.2 oamos, 5; 17.2.4.3;17.3.13 leo, 9.8
nomesemos, 17.2.4.1 *noutronte, 18.2 obedeceran, 17.2.3 obsesin, 8.2 oian, 17.2.4.3; 17.3.13 olfactivo, 8.4
nomeasen, 17.2.4.1 noutrora, 18.2 obedecern, 17.2.3 obsoleto, 8.2 oan, 17.2.4.3; 17.3.13 olfacto, 8.4
nomeases, 17.2.4.1 nove, 16.1 obedeceras, 17.2.3 obstculo, 8.3 oias, 17.2.4.3; 17.3.13 ollo, 1.5
nomeastes, 17.2.4.1 novecentas, 16.1 obedecers, 17.2.3 obstar, 17.3.7 oas, 17.2.4.3; 17.3.13 ollomoles, 11.5
nomee, 17.2.4.1 novecentos, 16.1 obedecerdes, 17.2.3 obstinado, 8.3 oches, 17.2.4.3; 17.3.13 o mis, 15.4.2
nomeedes, 17.2.4.1 noveno, 16.2; 16.4 obedeceredes, 17.2.3 obstrucin, 8.4 ode, 17.2.4.3; 17.3.13 ombro, 1.4
nomeei, 17.2.4.1 noventa, 16.1 obedecerei, 17.2.3 obstrucionismo, 8.4 odes, 17.2.4.3; 17.3.13 mellor, 18.7
nomeemos, 17.2.4.1 novidade, 9.18; 9.19 obedeceremos, 17.2.3 obstrucionista, 8.4 odo, 17.3.13 micron, 9.16
nomeen, 17.2.4.1 novizo, 9.1 obedeceren, 17.2.3 obstrur, 8.3; 17.2.5.2.2 omos, 17.2.4.3; 17.3.13 mnibus, 8.9; 9.11
nomees, 17.2.4.1 novo, 8.10 obedeceres, 17.2.3 obstrutivo, 8.4 on, 17.2.4.3; 17.3.13 omnmodo, 8.9
nomeo, 17.2.4.1 -ns-, 8.11 obedecera, 17.2.3 obter, 8.2 ondo, 17.3.13 omnipotente, 3.2.2; 8.9
nomeou, 17.2.4.1 -nte, 9.3 obedeceriades, 17.2.3 obturar, 8.2 onte, 9.3 omnipresente, 8.9
non, 1.6; 17.2.2; 18.6 nu, 12.2 obedeceriamos, 17.2.3 obtuso, 8.2 oio, 17.2.4.3; 17.3.13; 17.3.15 omnisciencia, 9.1; 10.4
non-aliados, 3.1 na, 12.2 obedeceran, 17.2.3 obs, 2.6 -or, 5; 17.2.4.3 omnvoro, 8.9
nonaxsimo, 16.2 nbil, 9.7 obedeceras, 17.2.3 obviar, 8.2 or, 5; 17.2.4.3; 17.3.13 -n, 9.16; 12.1
non bebe, 1.6 ncleo, 9.8 obedecermos, 17.2.3 obvio, 8.2 oir, 17.3.13 -ona, 9.16
non ben, 20.10 nugall, 9.14 obedeceron, 17.2.3 obxeccin, 8.2; 8.4 ora, 17.3.13 once, 16.1
non-fumadores, 3.1 nugalln, 9.14 obedeces, 17.2.3 obxectividade, 8.2 oirades, 17.3.13 onceavo, 16.4
non haba, 14.1.1 *nuite, 10.2 obedecese, 17.2.3 obxectivo, 8.2; 8.4 oiramos, 17.3.13 onda, 19

216 217
 onda non, 20.5 ou...ou, 20.2 ouviras, 17.3.13 pan, 1.6 pariremos, 17.3.14 partiremos, 17.1
onde, 2.7.4; 18.1; 20.9 oufano, 9.14 ouvirmos, 17.3.13 panacea, 9.9 pariren, 17.3.14 partiren, 17.1
nde, 2.7.4 *ouguir, 17.3.13 ouviron, 17.3.13 panadara, 9.20 parires, 17.3.14 partires, 17.1
onde queira que, 20.9 *ougir, 17.3.13 ouvise, 17.3.13 pancreatite, 9.6 parira, 17.3.14 partira, 17.1
ondina, 9.12 ourego, 9.13; 9.14 ouvsedes, 17.3.13 panificar, 1.6 paririades, 17.3.14 partiriades, 17.1
ont' noite, 6 ourens, 9.14 ouvsemos, 17.3.13 pano, 1.5 paririamos, 17.3.14 partiriamos, 17.1
onte, 18.2 ourensn, 9.14 ouvisen, 17.3.13 papn, 9.15 pariran, 17.3.14 partiran, 17.1
ONU, 4 ouro, 10.3 ouvises, 17.3.13 papana, 9.15 pariras, 17.3.14 partiras, 17.1
o ollo mao, 12.2 *ousa, 17.3.13 ouvistes, 17.3.13 papasoles, 11.5 pariron, 17.3.14 partirmos, 17.1
o outro antonte, 18.2 *ouso, 17.3.13 ouviu, 17.3.13 papeis, 2.2; 11.5 parise, 17.3.14 partiron, 17.1
outro da, 18.2 outra, 15.4.2 *ouvo, 17.3.13 papel, 2.2; 11.5 parsedes, 17.3.14 partise, 17.1
par de, 19 outramente, 18.4 ouza, 17.3.13 papelara, 9.20 parsemos, 17.3.14 partsedes, 17.1
opcin, 8.12 outras, 15.4.2 ouzades, 17.3.13 para, 14.1.2.1; 19 parisen, 17.3.14 partsemos, 17.1
p, 18.1 outro, 1.8; 10.3; 15.3.2; 15.4.2; ouzamos, 17.3.13 parabllum, 9.11 parises, 17.3.14 partisen, 17.1
p de, 19 15.4.3 ouzan, 17.3.13 parafina, 9.12 paristes, 17.3.14 partises, 17.1
o peixe cru, 12.2 outrora, 18.2 ouzas, 17.3.13 parfrase, 9.5 pariu, 17.3.14 *partiste, 17.1
pouco, 18.2 outros, 15.4.2 ouzo, 17.3.13; 17.3.15 paralaxe, 9.6 prkinson, 2.6; 9.16 *partstedes, 17.1
optar, 8.12 ouve, 17.3.13 ovo, 1.4 *para lo campo, 14.1.1 parta, 17.1; 17.2.6 partistes, 17.1
optativo, 8.12 ouven, 17.3.13 xeito, 18.4 para o campo, 14.1.1 partades, 17.1 *partistes (ti), 17.1
ptica, 8.12 ouves, 17.3.13 *ozca, 17.3.13 para o outro da, 18.2 partamos, 17.1 partiu, 2.5; 17.1; 17.3.27; 17.3.28
optimismo, 8.12 ouva, 17.3.13 *ozco, 17.3.13 para que, 20.8 partan, 17.1 *partiu, 17.1
optimista, 8.12 ouviades, 17.3.13 p, 1; 1.6 pardao, 9.8 partas, 17.1 parto, 17.1
ptimo, 8.12 ouviamos, 17.3.13 pacer, 8.15 pare, 17.3.14 parte, 17.1 parvalln, 9.15
que, 20.10 ouvan, 17.3.13 paciencia, 9.1; 10.4 parecer, 8.15; 17.2.5.1 parten, 17.1 parvallana, 9.15
ora...ora, 20.2 ouvas, 17.3.13 pactar, 3.2.2 parede, 9.17; 17.2.3 partes, 17.1 pasadoma, 18.2
ora ben, 20.3 ouviches, 17.3.13 pacto, 8.4 paren, 17.3.14 *parteu, 17.1; 17.3.27 pasenio, 18.4
ora que, 20.3 ouvide, 17.3.13 *padecimento, 9.4 parntese, 9.5 parta, 17.1; 17.2.6 paspn, 9.15
raro, 18.2 ouvides, 17.3.13 padrasto, 10.5 pares, 17.3.14 partiades, 17.1 paspana, 9.15
orde, 9.13 ouvido, 17.3.13 padun, 9.15 para, 17.3.14 partiamos, 3.2.5; 17.1 pastrn, 9.15
redor, 18.1 ouvimos, 17.3.13 paduana, 9.15 pariades, 17.3.14 partan, 17.1 pastrana, 9.15
redor de, 19 ouvn, 17.3.13 pag, 9.14 pariamos, 17.3.14 partas, 17.2.6 patricio, 9.1
orelln, 9.15 ouvindo, 17.3.13 pagn, 9.14 paran, 17.3.14 partiches, 17.1; 17.2.6 patroa, 9.16
orellana, 9.15 ouvinte, 9.3 pailn, 9.15 paras, 17.3.14 partide, 17.1 patrn, 9.16
orfa, 9.14 ouvir, 17.3.13 pailana, 9.15 pariches, 17.3.14 partides, 17.1 pau, 9.8
orfo, 1.4; 9.13; 9.14 ouvira, 17.3.13 paiolo, 3.2.6 paride, 17.3.14 partido, 17.1 pauprrimo, 13
organd, 2.6 ouvir, 17.3.13 paira, 17.3.14 parides, 17.3.14 partimos, 17.1 pauto, 8.4
rgano, 9.14 ouvirades, 17.3.13 pairades, 17.3.14 parido, 17.3.14 partn, 17.1; 17.2.6 -pc-, 8.12
orgo, 9.13; 9.14 ouviramos, 17.3.13 pairamos, 17.3.14 parimos, 17.3.14 partindo, 17.1 pe, 1; 2.7.1
orificio, 9.1 ouviran, 17.3.13 pairan, 17.3.14 parn, 17.3.14 *parto, 17.1 p, 2.7.1
s, 2.7.1; 14.1.2.1 ouvirn, 17.3.13 pairas, 17.3.14 parindo, 17.3.14 partir, 17.2.5.2; 17.2.5.2.2; pedir, 17.2.5.2.1
os (art.), 2.7.1; 14.1.1 ouviras, 17.3.13 pairo, 17.3.14 parir, 17.3.14 17.3.28; 17.1 pedrara, 9.20
os (pron.), 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2 ouvirs, 17.3.13 pas, 2.5 parira, 17.3.14 partira, 17.1 peirao, 9.8
os demais, 15.4.2 ouvirdes, 17.3.13 paisano, 9.14 parir, 17.3.14 partir, 17.1 peixara, 9.20
seo, 9.8 ouviredes, 17.3.13 palacio, 9.1 parirades, 17.3.14 partirades, 17.1 peixe, 1.9
os mis, 15.4.2 ouvirei, 17.3.13 palafustrn, 9.15 pariramos, 17.3.14 partiramos, 17.1 pel, 11.5
osmose, 9.5 ouviremos, 17.3.13 palafustrana, 9.15 pariran, 17.3.14 partiran, 17.1 pelandrn, 9.15
oso, 2.7.1 ouviren, 17.3.13 palatino, 9.12 parirn, 17.3.14 partirn, 17.1 pelandrana, 9.15
so, 1.4; 2.7.1 ouvires, 17.3.13 paliar, 17.2.4.2 pariras, 17.3.14 partiras, 17.1 peles, 11.5
s poucos, 18.2 ouvira, 17.3.13 palier, 11.2 parirs, 17.3.14 partirs, 17.1 pelcula, 8
O To Marcos da Portela, 4 ouviriades, 17.3.13 palieres, 11.2 parirdes, 17.3.14 partirdes, 17.1 pelotari, 2.6
otite, 9.6 ouviriamos, 17.3.13 palms, 12.3 pariredes, 17.3.14 partiredes, 17.1 penalti, 2.6
ou, 10.2; 10.3; 20.2 ouviran, 17.3.13 palmesa, 12.3 parirei, 17.3.14 partirei, 17.1 penicilina, 9.12

218 219
 peor, 13; 18.4 pictrico, 8.4 podemos, 17.3.15 poltico-econmicas, 3.1 por ante, 19 psteres, 11.2
pequenio, 9.12 pides, 17.3.13 poden, 17.3.15 polo tanto, 20.7 pors, 17.3.16 psters, 11.2
pequeno, 1.2; 13 pido, 17.3.13 podendo, 17.3.15 pomos, 17.3.16 porca brava, 3.1 postizo, 9.1
perante, 19 pigmentar, 8.8 poder, 17.2.5.1; 17.3.15 pon, 17.3.16 porcalln, 9.15 posto, 17.3.16
percepcin, 8.12 pigmento, 8.8 poder, 17.3.15 pondaliano, 9.14 porcallana, 9.15 postoperatorio, 8.17
percorrer, 17.2.6 pigmeo, 8.8; 9.8 podern, 17.3.15 ponde, 17.3.16 por causa de, 19 posto que, 20.6
percutir, 17.2.5.2.2 pillabn, 9.15 poders, 17.3.15 pondes, 17.3.16 por causa de que, 20.6 pote, 17.2.3
perdes, 17.3.13 pillabana, 9.15 poderdes, 17.3.15 pondo, 17.3.16 porcino, 9.12 potestade, 9.18
perdo, 17.3.13 pnfano, 9.14 poderedes, 17.3.15 ponteare, 9.14 porco bravo, 3.1 pouca, 15.4.1
perdoamos, 3.2.5 pirotcnico, 8.5 poderei, 17.3.15 pontearen, 9.14 por conseguinte, 20.7 poucas, 15.4.1
perdurbel, 9.7 piscina, 8.15; 9.12 poderemos, 17.3.15 pontecaldel, 9.14 porcos bravos, 3.1 pouco, 1.2; 10.3; 15.4.1; 18.3
perdurable, 9.7 piso piloto, 3.1 poderen, 17.3.15 pontecaldeln, 9.14 por cousa de, 19 pouco a pouco, 18.2
peregrino, 9.12 pisos piloto, 3.1 poderes, 17.3.15 poa, 17.3.16 por cousa de que, 20.6 pouco e pouco, 18.2
perencin, 8.13 pizza, 2.6; 8 podera, 17.3.15 poades, 17.3.16 por culpa de, 19 poucos, 15.4.1
perenne, 8.10 pl, 8.1 poderiades, 17.3.15 poamos, 17.3.16 por culpa de que, 20.6 pra, 19
perentoriamente, 8.13 placa, 8.1 poderiamos, 17.3.15 poan, 17.3.16 pordes, 17.3.16 *pra, 14.1.2.1
perentorio, 8.13 plano, 8; 8.1 poderan, 17.3.15 poas, 17.3.16 poredes, 17.3.16 *pr, 14.1.2.1
perfeccin, 8.4 planta, 8.1 poderas, 17.3.15 poede, 17.3.16 porei, 17.3.16 prace, 17.2.3; 17.3.17
perfecto, 8.4 plantar, 8 podermos, 17.3.15 poedes, 17.3.16 poremos, 17.3.16 pracede, 17.3.17
perfumara, 9.20 plasma, 8.1 podes, 17.3.13; 17.3.15 poedora, 17.3.16 poren, 17.3.16 pracedes, 17.3.17
pergamio, 9.12 plstico, 8.1 poda, 17.3.15 poemos, 17.3.16 porn, 20.3 pracemos, 17.3.17
pericia, 9.1 plastilina, 9.12 *podia, 17.3.15 poen, 17.3.16 (por) en canto, 20.10 pracen, 17.3.17
perfrase, 9.5 pltano, 8.1; 9.14 podiades, 17.3.15 poendo, 17.3.16 pores, 17.3.16 pracendo, 17.3.17
peritoneo, 9.8 platea, 9.9 podiamos, 17.3.15 poer, 17.3.16 porfiar, 17.2.4.2 pracer, 8.1; 17.3.17
peritonite, 9.6 platino, 8.1 podan, 17.3.15 poer, 17.3.16 pora, 17.3.16 pracer, 17.3.17
pero, 20.3 plaxio, 8.1 podas, 17.3.15 poern, 17.3.16 poriades, 17.3.16 *pracera, 17.3.17
*per, 20.3 playboy, 2.6 *podias, 17.3.15 poers, 17.3.16 poriamos, 17.3.16 pracern, 17.3.17
perplexo, 8 plebeo, 9.8 podido, 17.3.15 poerdes, 17.3.16 poran, 17.3.16 pracers, 17.3.17
perseguir, 17.2.5.2.1 plebiscito, 8.15 *podio, 17.3.15 poeredes, 17.3.16 poras, 17.3.16 pracerdes, 17.3.17
perseveranza, 9.1 plenario, 8.1 podo, 17.3.13; 17.3.15 poerei, 17.3.16 por iso, 20.3 praceredes, 17.3.17
persignar, 8.8 pleno, 8 *podora, 17.3.16 poeremos, 17.3.16 por mis que, 20.4 pracerei, 17.3.17
perspectiva, 8; 8.4 pleurite, 9.6 *poer, 17.3.16 poeren, 17.3.16 por medio de, 19 praceremos, 17.3.17
perspicacia, 3.2.3; 9.1 pluma, 8.1 poeta, 12.4 poeres, 17.3.16 por moito que, 20.4 praceren, 17.3.17
persuadir, 17.2.5.2 plumaxe, 8.1 poetisa, 12.4 poera, 17.3.16 por mor de, 19 praceres, 17.3.17
pertegn, 9.15 plural, 8.1 *poi, 17.3.8 poeriades, 17.3.16 por mor de que, 20.6 pracera, 17.3.17
pertegana, 9.15 pn, 8.18 *poid-, 17.3.15 poeriamos, 17.3.16 pormos, 17.3.16 praceriades, 17.3.17
pertenza, 9.1 pn-, 8.14 poida, 17.3.1; 17.3.15 poeran, 17.3.16 por o camio, 14.1.1 praceriamos, 17.3.17
pertinacia, 9.1 -pn-, 8.12 poidades, 17.3.15 poeras, 17.3.16 por pouco que, 20.4 praceran, 17.3.17
pertinencia, 9.1 pneuma, 8; 8.14 poidamos, 17.3.15 poermos, 17.3.16 porque, 20.6; 20.8 praceras, 17.3.17
*perto, 18.1 pneumtico, 8.14 poidan, 17.3.15 poa, 17.3.16 por tanto, 20.7 pracermos, 17.3.17
perturbacin, 9.2 pneumona, 8.14 poida que, 18.7 poiades, 17.3.16 portugus, 12.3; 17.2.3 praces, 17.3.17
peruano, 9.14 pneumopata, 8.14 poidas, 17.3.15 poiamos, 17.3.16 portuguesa, 12.3 *praceu, 17.3.17
perverter, 17.2.6 pneumoscopio, 8.14 *poido, 17.3.15 poan, 17.3.16 por veces, 18.2 praca, 17.3.17
ptreo, 9.8 pneumoterapia, 8.14 *poin, 17.3.8 poas, 17.3.16 pos, 17.3.16 praciades, 17.3.17
petrleo, 9.8 pneumotrax, 8.14 pois, 20.6 poo, 17.3.16 pos-, 8.17 praciamos, 17.3.17
petulancia, 9.1 pobo, 1.1 *pois, 17.3.8 popurr, 2.6 posclsico, 8.17 pracan, 17.3.17
picafollas, 3.1 pobre, 13 pois que, 20.6 por, 2.7.1; 14.1.1; 14.1.2.1; 19 posguerra, 8.17 pracas, 17.3.17
pcnico, 8.5 *poda, 17.3.15 pola, 2.7.1 pr, 2.7.1; 17.3.16 *posibre, 9.7 pracido, 17.3.17
picnmetro, 8.5 *podas, 17.3.15 pla, 2.7.1 por (+adx) que, 20.4 pospoer, 8.17 prctica, 8.4
picnose, 8.5 pode, 17.3.15 pole, 9.13 por, 17.3.16 post-, 8.17 practicar, 8.4
picto-, 8.4 podede, 17.3.15 polea, 9.9 por a, 18.3 postelectoral, 8.17 pradara, 9.20
pictografa, 8.4 podedes, 17.3.15 politcnico, 8.5 porn, 17.3.16 pster, 11.2 prado, 10.5

220 221
 praga, 8.1 previr, 17.3.28 proteccin, 8.4 psicanlise, 8.14 pulcro, 13 queiras, 17.3.18
pragmtica, 8.8 previsin, 9.2 protector, 8.4 psicanalista, 8.14 pulir, 17.2.5.2.2 queixa, 1.9
praia, 8.1 prexuzo, 2.5; 9.1 protena, 9.12 psicodiagnstico, 8.14 pulqurrimo, 13 queixo, 1.2
*prs, 14.1.2.1 prezar, 9.1 prtese, 9.5 psicofsica, 8.14 puncin, 8; 8.4 quen, 1.6; 2.7.4; 15.5; 17.2.2
prata, 8.1 prezo, 9.1 proug-, 17.3.17 psicoloxa, 8.14 pua, 17.3.16 quen o quere?, 17.2.2
prato, 8.1 primeiro, 16.2 prougo, 17.3.1; 17.3.17 psicolxico, 8.14 puades, 17.3.16 quenquera, 15.4.2
praxe, 9.6 princesa, 12.4 prougueches, 17.3.17 psicometra, 8.14 puamos, 17.3.16 *quer, 17.2.3
praza, 8.1; 17.3.17 prncipe, 12.4 prouguemos, 17.3.17 psicpata, 8 puan, 17.3.16 quer...quer, 20.2
prazades, 17.3.17 pro, 20.3 prouguen, 17.3.17 psicopatoloxa, 8.14 puas, 17.3.16 quere, 17.2.3; 17.3.18
prazamos, 17.3.17 *pr, 14.1.2.1 prouguer, 17.3.17 psicose, 9.5 pur, 2.6 querede, 17.3.18
prazan, 17.3.17 probabilidade, 9.19 prouguera, 17.3.17 psique, 8.14; 9.6 purs, 2.6 queredes, 17.3.18
prazas, 17.3.17 problema, 3.2.2; 8.1 prouguerades, 17.3.17 psiquiatra, 8.14 puridade, 9.18 qureme mis a min ca a ti,
prazo, 8.1; 17.3.17 procedencia, 9.1 prougueramos, 17.3.17 psiquiatra, 8.14 puritano, 9.14 14.1.2.2
prea, 9.9 proclamar, 8.1; 3.2.2 prougueran, 17.3.17 psquico, 8.14 purpreo, 9.8 queremos, 17.3.18
preamar, 8; 8.1 procltico, 8.1 prougueras, 17.3.17 pt, 8.18 putrefaccin, 8.4 queren, 17.3.18
prebe, 10.5 producente, 9.3 prouguerdes, 17.3.17 -pt-, 8.12 putrefacto, 8.4 querendo, 17.3.18
precepto, 8.12 producin, 8.4 prougueren, 17.3.17 pt-, 8.14 puxeches, 17.3.16 querenza, 9.1
preceptor, 8.12 produtivo, 8.4 prougueres, 17.3.17 pterobranquiado, 8.14 puxemos, 17.3.16 querer, 17.2.3; 17.2.5.1; 17.3.15;
precipicio, 9.1 produto, 8.4 prouguermos, 17.3.17 pterodctilo, 8; 8.14 puxen, 17.3.15; 17.3.16 17.3.18
predicir, 17.3.5 produtor, 8.4 prougueron, 17.3.17 pterpodo, 8.14 puxer, 17.3.16 querer, 17.3.18
predilecto, 8.4 proer, 17.2.4.3 prouguese, 17.3.17 pub, 11.6 puxera, 17.3.16 querern, 17.3.18
prefacio, 9.1 profano, 9.14 prougusedes, 17.3.17 puberdade, 9.18 puxerades, 17.3.16 querers, 17.3.18
preferbel, 9.7 proferir, 17.2.5.2.1 prougusemos, 17.3.17 publicar, 8.1 puxeramos, 17.3.16 quererdes, 17.3.18
preferible, 9.7 profeta, 12.4 prouguesen, 17.3.17 pblico, 8.1 puxeran, 17.3.16 quereredes, 17.3.18
preferir, 17.2.5.2.1 profetisa, 12.4 prougueses, 17.3.17 pubs, 11.6 puxeras, 17.3.16 quererei, 17.3.18
pregar, 8.1 profilctico, 8.7 prouguestes, 17.3.17 *pud-, 17.3.15 puxerdes, 17.3.16 quereremos, 17.3.18
preguiceiro, 9.1 profilaxe, 8.7 provemos, 17.3.27 *pudeches, 17.3.15 puxeren, 17.3.16 quereren, 17.3.18
preguiza, 9.1; 10.5 prognose, 8.8 proveniencia, 9.1 *puden, 17.3.15 puxeres, 17.3.16 quereres, 17.3.18
preguizoso, 9.1 prognstico, 8.8 proveniente, 9.3 *pudo, 17.3.15 puxermos, 17.3.16 querera, 17.3.18
preguntar, 10.5 prohibir, 1.4 prover, 17.3.27 pugna, 8.8 puxeron, 17.3.16 quereriades, 17.3.18
preguntn, 9.16 prohibo, 2.5 provera, 17.3.27 puid-, 17.3.15 puxese, 17.3.16 quereriamos, 17.3.18
preguntona, 9.16 prolepse, 9.5 proverei, 17.3.27 puideches, 17.3.15 puxsedes, 17.3.16 quereran, 17.3.18
preito, 8.1 pronao, 9.8 proveron, 17.3.27 puidemos, 17.3.15 puxsemos, 17.3.16 quereras, 17.3.18
premer, 17.2.6 pronto, 18.2 provs, 17.3.27 puiden, 17.3.15 puxesen, 17.3.16 querermos, 17.3.18
prerrogativa, 1.8; 3.2 prontuario, 8.13 provese, 17.3.27 puider, 17.3.15 puxeses, 17.3.16 queres, 17.3.18
presa, 2.7.1 propeler, 17.2.5.2.1 provestes, 17.3.27 puidera, 17.3.15 puxestes, 17.3.16 quera, 17.3.18
prsa, 2.7.1 propia, 15.4.2 proveu, 17.3.27 puiderades, 17.3.15 puxo, 17.3.16 queriades, 17.3.18
prescindir, 8.15 propiamente, 18.4 provexo, 17.3.27 puideramos, 17.3.15 qu, 1; 1.2 queriamos, 17.3.18
prescricin, 8.12 propias, 15.4.2 prova, 17.3.27 puideran, 17.3.15 que, 1.2; 2.7.4;14.1.2.2;15.5; queran, 17.3.18
prescrito, 8.12 propicio, 9.1 proviches, 17.3.27 puideras, 17.3.15 20.6; 20.8; 20.13 queras, 17.3.18
presenza, 9.1 propina, 9.12 provn, 17.3.27 puiderdes, 17.3.15 que, 20.12 querido, 17.3.18
presidencia, 9.1 propio, 10.5; 15.4.2 provinciano, 9.14 puideren, 17.3.15 qu, 2.7.4 quero, 17.3.15; 17.3.18
presidenta, 12 propios, 15.4.2 provir, 17.3.28 puideres, 17.3.15 que (letra), 1 quero esta, 2.7.4
presidente, 12 prorromper, 17.2.6 proxectar, 8.4 puidermos, 17.3.15 (que)...que, 20.2 qurolle ao meu fillo mis ca ao
presdium, 9.11 *prs, 14.1.2.1 proxecto, 8.4 puideron, 17.3.15 quecer, 17.2.5.1 de ningun, 14.1.2.2
prestar, 17.3.7 proscenio, 8.15 proxector, 8.4 puidese, 17.3.15 *queip-, 17.3.1 que u, 1
presumir, 17.2.5.2.2 proscricin, 8.12 ps-, 8.14 puidsedes, 17.3.15 *queipa, 17.3.1 qui, 1.2
presuncin, 8.13 proscrito, 8.12 -ps-, 8.12 puidsemos, 17.3.15 *queipo, 17.3.1 quilo, 1.2
preterir, 17.3.10 proseguir, 17.2.5.2.1 ps, 8.18 puidesen, 17.3.15 queira, 17.3.1; 17.3.15; 17.3.18 quimono, 2.6
preto, 18.1; 18.2 prospecto, 8.4 pseudo-, 8.14 puideses, 17.3.15 queirades, 17.3.18 quince, 16.1
preto de, 19 prostitur, 17.2.5.2.2 pseudociencia, 8.14 puidestes, 17.3.15 queiramos, 17.3.18 quincuaxsimo, 16.2
prever, 17.3.27 prtase, 9.5 pseudnimo, 8.14 puido, 2.5; 17.3.1; 17.3.15 queiran, 17.3.18 quinquenio, 8.10

222 223
 Quintela, 4 rapsodia, 8.12 redentor, 8.13 repetir, 17.2.5.2.1 rever, 17.3.27 ririamos, 17.2.4.5
quinto, 16.2; 16.4 rapto, 8.12 redentorista, 8.13 reprimir, 17.3.5 reverter, 17.2.6 riran, 17.2.4.5
quntupla, 16.3 raptor, 8.12 redondel, 9.14 reproducin, 8.4 revestimento, 9.4 riras, 17.2.4.5
quntuplo, 16.3 rastro, 10.5 redondeln, 9.14 reprodutor, 8.4 revestir, 17.2.5.2.1 rirmos, 17.2.4.5
quientas, 16.1 ravioli, 2.6 redor, 1.8 reptar, 8.12 revisin, 9.2 riron, 17.2.4.5
quientos, 16.1 ravo, 9.14 reduce, 17.2.3 rptil, 8.12 rexamente, 2.7.3 ris, 17.2.4.5
quitado que, 20.3; 20.5 raxeira, 17.3.23 reducin, 8.4 republicano, 9.14 rexer, 17.2.6 rise, 17.2.4.5
quitado se, 20.5 raxo, 17.3.23 reducir, 17.2.5.2.2 repugnancia, 9.1 rxime, 9.13 rsedes, 17.2.4.5
quitando, 19 raza, 17.3.23 redundancia, 9.1 repugnante, 8.8 rexistrar, 10.5 rsemos, 17.2.4.5
quitando que, 20.3; 20.5 razada, 17.3.23 reduto, 8.4 repugnar, 8.8 rexistro, 10.5 risen, 17.2.4.5
quitando se, 20.5 razn, 9.2 redutor, 8.4 rquiem, 2.6; 11.6 ri, 17.2.4.5 rises, 17.2.4.5
quixeches, 17.3.18 razzia, 8 refacer, 17.3.8 rquiems, 11.6 ra, 17.2.4.5 ristes, 17.2.4.5
quixemos, 17.3.18 rea, 9.9 refns, 2.2 requirir, 17.3.18 riades, 17.2.4.5 rtmico, 1.8
quixen, 17.3.18 reaccin, 8.4 referencia, 9.1 -rer, 17.2.3 riamos, 17.2.4.5 ritmo, 3.2.2
quixer, 17.3.18 reactivo, 8.4 referendo, 9.11 res, 15.4.1 ran, 17.2.4.5 riu, 17.2.4.5
quixera, 17.3.18 realidade, 3.2.5; 9.18 referir, 17.2.5.2.1 rescindir, 8.15 ras, 17.2.4.5 robot, 11.6
quixerades, 17.3.18 realizbel, 9.7 refinara, 9.20 rescisin, 8.15 riba de, 19 robots, 11.6
quixeramos, 17.3.18 realizable, 9.7 reflectir, 8.7; 17.2.5.2.1 resentimento, 9.4 ribeira, 1.1 rodo, 10.5
quixeran, 17.3.18 *res, 11.5 reflector, 8.4 resentir, 17.2.5.2.1 ribeir, 9.14 roer, 5; 17.2.4.3; 17.3.20
quixeras, 17.3.18 rebater, 17.2.6 reflexin, 3.2.2; 8.1; 8.7 residencia, 9.1 ribeirn, 9.14 roeu, 3.2.6
quixerdes, 17.3.18 rebulir, 17.2.5.2.2 reflexionar, 8.7 resignar, 8.8 ribeirao, 9.14 rogativa, 1.8
quixeren, 17.3.18 recaer, 5; 17.2.4.3 reflur, 17.2.5.2.2 resina, 9.12 riches, 17.2.4.5 roa, 2.5
quixeres, 17.3.18 receita, 8.12 refraccin, 8.4 resonancia, 9.1 ricto, 8.4 rol, 11.5
quixermos, 17.3.18 receitar, 8.12 refresco, 3.2.2 respectar, 8.4 ride, 17.2.4.5 roles, 11.5
quixeron, 17.3.18 receo, 9.8 refulxir, 17.2.5.2.2 respecto, 8.4 rides, 17.2.4.5 romans, 12.3
quixese, 17.3.18 recepcin, 8.12 refundir, 17.2.5.2.2 respecto a, 19 rido, 17.2.4.5 romanesa, 12.3
quixsedes, 17.3.18 receptor, 8.12 regulamento, 9.4 respecto de, 19 ril, 11.5 romnico, 1.8
quixsemos, 17.3.18 recibir, 1.1; 17.2.6 rei, 1.8; 11.1; 12.4 restaba, 17.3.7 riles, 11.5 romano, 9.14
quixesen, 17.3.18 recibira, 2.7.2 reincidente, 9.3 restabelecemento, 9.7 rimos, 17.2.4.5 romeu, 9.8
quixeses, 17.3.18 recibir, 2.7.2 reirrei, 3.1 restabelecer, 9.7 rin, 17.2.4.5 romper, 17.2.6
quixestes, 17.3.18 recibiraa, 2.7.2 reirreis, 3.1 restablecemento, 9.7 rindo, 17.2.4.5 rosaliano, 9.14
quixo, 17.3.18 recibraa, 2.7.2 reis, 11.1 restablecer, 9.7 ring, 11.6 rosbif, 11.6
quiz, 18.7 recibiu, 2.2 reitor, 8.4 restar, 17.3.7 rings, 11.6 rosbifs, 11.6
quizabes, 18.7 recipiente, 9.3 reitorado, 8.4 restauracin, 9.2 ro, 2.5; 17.2.4.5 rseo, 9.8
quizais, 18.7 reclur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 reitoral, 8.4 restei, 17.3.7 Riotorto, 2.7.3 rostro, 10.5
quizs, 18.7 reconstitunte, 9.3 reitora, 8.4 restitur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 rir, 17.2.4.5; 17.3.5; 17.3.19 round, 8; 11.6
qurum, 2.6; 9.11 reconstitur, 17.2.5.2.2 relax, 2.6; 8 resto, 17.3.7 rira, 17.2.4.5 rounds, 11.6
-r, 11.2 reconstrucin, 8.4 reler, 17.2.4.5 restra, 10.5 rir, 17.2.4.5 rr, 1; 1.8
r, 1; 1.8 reconstrur, 17.2.5.2.2 reloxara, 9.20 restreba, 10.5 rirades, 17.2.4.5 run, 9.15
-ra, 17.1 reconvir, 17.3.28 relucente, 9.3 restricin, 8.4 riramos, 17.2.4.5 ruana, 9.15
rabino, 9.12 recorrer, 17.2.6 relucir, 17.2.5.2.2 restritivo, 8.4 riran, 17.2.4.5 rubio, 3.2.5
radiotcnico, 8.5 recr, 12.2 remea, 17.2.4.3 restrollo, 10.5 rirn, 17.2.4.5 rufi, 9.14
radon, 9.16 recra, 12.2 remoer, 5; 17.2.4.3 resumir, 17.2.5.2.2 riras, 17.2.4.5 rufin, 9.14
raa, 2.5; 3.2.5; 12.4 recruta, 8.1 ren, 15.4.1 resurreccin, 8.4 rirs, 17.2.4.5 rugby, 2.6
raio, 17.3.23 rectilneo, 9.8 renacenza, 9.1 retar, 8.12; 17.3.24 rirdes, 17.2.4.5 rudo, 2.5
raiola, 17.3.23 rectitude, 8.4 render, 17.2.6 reticencia, 9.1 riredes, 17.2.4.5 run, 12.1
raz, 2.5 recto, 8.4 renovar, 8.10 retina, 9.12 rirei, 17.2.4.5 runa, 9.12
ralea, 9.9 recubrir, 17.2.5.2.2 reo, 9.8 retraer, 17.3.25 riremos, 17.2.4.5 ruptura, 8.12
ralent, 2.6 redaccin, 8.4 repeler, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2; retribur, 17.2.5.2.2 riren, 17.2.4.5 rustrir, 17.2.5.2.2
rapaz, 12 redactor, 8.4 17.2.6 retribuu, 3.2.6 rires, 17.2.4.5 ruxir, 17.2.5.2.2
rapaza, 12 rede, 9.17 repentino, 9.12 retrospeccin, 8.4 rira, 17.2.4.5 s, 1; 1.5
rapidamente, 2.7.3 redencin, 8.13 repercutir, 17.2.5.2.2 reunir, 17.2.5.2.2 ririades, 17.2.4.5 -s, 11.3

224 225
 -s, 11.1 saia, 17.2.4.3 sanidade, 1.6 seguir, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2 serve, 17.2.5.2.1 sinatura, 8.8
sa, 9.14 saa, 2.5; 17.2.4.3 sanitario, 1.6 seguiu, 2.2; 2.5 serven, 17.2.5.2.1 sindrese, 9.5
saba, 9.14 saiades, 17.2.4.3 santa, 1.6 *segn, 19 servente, 9.3 sincdoque, 8.6
sabe, 17.3.21 saades, 5; 17.2.4.3 sapiencia, 9.1; 10.4 segundo, 16.2; 19; 20.11 serves, 17.2.5.2.1 singradura, 8.1
sabede, 17.3.21 saiamos, 17.2.4.3 sapoconcho, 3.1 sei, 17.3.1; 17.3.21 servide, 17.2.5.2.1 sino, 8.8
sabedes, 17.3.21 saamos, 5; 17.2.4.3 sapoconchos, 3.1 seica, 18.7 servides, 17.2.5.2.1 sinopse, 8.12; 9.5
sabemos, 17.3.21 saian, 17.2.4.3 saque, 17.2.1 seino, 17.2.4.3 servimos, 17.2.5.2.1 sintctico, 8.4; 8.7
saben, 17.3.21 saan, 17.2.4.3 saquei, 3.2.2 seis, 16.1 servir, 9.3; 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2 sintaxe, 8.7; 9.6
sabendo, 17.3.21 saias, 17.2.4.3 *sasenta, 16.1 seiscentas, 16.1 servizal, 9.1 sntese, 9.5
saber, 1.1; 17.3.1; 17.3.21 saas, 17.2.4.3 *satenta, 16.1 seiscentos, 16.1 servizo, 9.1 -sin, 9.2
saber, 17.3.21 saiba, 17.3.21 satisfaccin, 8.4 seita, 8.4 sesaxsimo, 16.2 sirva, 17.2.5.2.1
sabern, 17.3.21 saibades, 17.3.21 satisfacer, 17.3.8 seixo, 3.2.1; 3.2.5 sesenta, 16.1 sirvades, 17.2.5.2.1
sabers, 17.3.21 saibamos, 17.3.21 sade, 9.17 seleccin, 8.4 sete, 16.1 sirvamos, 17.2.5.2.1
saberdes, 17.3.21 saiban, 17.3.21 saudeina, 15.1.2 selectivo, 8.4 setecentas, 16.1 sirvan, 17.2.5.2.1
saberedes, 17.3.21 saibas, 17.3.21 saudeino, 15.1.2 sella, 1.5 setecentos, 16.1 sirvas, 17.2.5.2.1
saberei, 16.3.21; 17.3.1 saches, 17.2.4.3 saxoa, 9.16 semana, 9.14 setembro, 8.12 sirve, 17.2.5.2.1
saberemos, 17.3.21 sade, 17.2.4.3 saxn, 9.16 seme, 9.13 setenta, 16.1 *sirve, 17.2.5.2.1
saberen, 17.3.21 sades, 17.2.4.3 sazn, 9.2 sempre, 18.2 setentrin, 8.12 *sirves, 17.2.5.2.1
saberes, 17.3.21 samos, 17.2.4.3 -sc-, 8.15; 8.16 sempre que, 20.5; 20.10 setentrional, 8.12 *sirves, 17.2.5.2.2
sabera, 17.3.21 san, 2.5; 17.2.4.3 sc+e i, 8.16 sen, 1.6; 17.2.2; 20.5 stimo, 16.2; 16.4 sirve ti, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2
saberiades, 17.3.21 sante, 9.3 -se, 9.5 sendo, 17.3.23 seu, 9.8; 15.2 sirvo, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2
saberiamos, 17.3.21 saio, 17.2.4.3 s, 2.7.1; 17.3.23 senn, 19; 20.3 seus, 15.2 sketch, 8; 11.6
saberan, 17.3.21 sar, 2.5; 5; 17.2.4.3; 17.3.22 se (conx.), 2.7.1; 20.5; 20.13 senn que, 20.3; 20.5 sexa, 17.3.7; 17.3.23 sketchs, 11.6
saberas, 17.3.21 sairei, 17.2.4.3; 17.3.1 se (pron.), 2.7.1; 15.1.2 sen que, 20.11 sexades, 17.3.23 sllom, 11.6
sabermos, 17.3.21 saron, 17.2.4.3 *sea, 17.3.23 sentenza, 9.1 sexamos, 17.3.23 slloms, 11.6
sabes, 17.3.21 *sais, 11.5 *seas, 17.3.23 sentimento, 9.4 sexan, 17.3.23 smking, 2.6; 11.6
saba, 17.3.21 sastes, 17.2.4.3 sebe, 17.2.3 sentir, 17.2.5.2.1 sexas, 17.3.23 smkings, 11.6
sabiades, 17.3.21 sau, 17.2.4.3 se cadra, 18.7 *sea, 17.3.23 sexenio, 8.10 snob, 11.6
sabiamos, 17.3.21 sal, 11.5 se callar, 18.7 *seas, 17.3.23 sexo, 1.9; 8.7 snobs, 11.6
saban, 17.3.21 sales, 11.5 secas, 18.4 seor, 1.5 sexto, 8.7; 16.2; 16.4 so, 2.7.1; 19
sabas, 17.3.21 saliente, 9.3 seccin, 8.4 Seoane, 4 sxtupla, 16.3 s, 2.7.1; 12.2; 18.3
sabido, 17.3.21 salmista, 8.14 secretara, 9.20 septuaxsimo, 16.2 sxtuplo, 16.3 soa, 9.10; 12.2
*sabrei, 17.3.1 salmo, 8.14 secretario, 9.20 sptupla, 16.3 si, 2.2; 18.5 soamente, 9.10; 18.3; 18.4
sacado, 19 salmodiar, 8.14 secreto, 3.2.2 sptuplo, 16.3 si (pron.), 15.1.1 *sober, 19
sacado que, 20.3; 20.5 salnes, 9.14 sectario, 8.4 sequera, 18.6 *sa, 17.3.23 soberano, 9.14
sacado se, 20.5 salnesn, 9.14 sectarismo, 8.4 ser, 17.3.23 *sas, 17.3.23 *sbor, 19
sacando, 19 salterio, 8.14 sector, 8.4 ser, 17.3.23 sibilino, 9.12 sobre, 19
sacando que, 20.3; 20.5 salvante, 19 secuela, 10.4 sern, 17.3.23 sido, 17.3.23 sobre de, 19
sacando se, 20.5 salvo, 19 secuencia, 9.1 sers, 17.3.23 siga vostede, 17.2.5.2.1 sobresar, 5; 17.2.4.3; 17.2.5.2
sacar, 17.2.1 salvo que, 20.5 secuestro, 10.4 serdes, 17.3.23 sigma, 8.8 sobresaliente, 9.3; 10.4
sacarina, 9.12 salvo se, 20.5 sede, 9.17; 17.3.23 serea, 9.9 significado, 3.2.2; 8.8 sobreser, 17.2.4.5; 17.2.5.1;
sacas, 17.2.1 samurai, 2.6 seducir, 17.2.5.2.2 seredes, 17.3.23 significar, 8.8 17.3.23
sacerdocio, 9.1 san, 1.6; 9.14 segar, 17.2.1 serei, 17.3.23 signo, 8.8 sobrevir, 17.3.28
sacerdote, 12.4 sanatorio, 1.6 segas, 17.2.1 seremos, 17.3.23 sigo, 17.2.5.2.1 sobria, 12
sacerdotisa, 12.4 sancrist, 9.14 segmento, 8.8 seren, 17.3.23 *sigues, 17.2.5.2.1 sobrio, 12
saco, 17.2.1 sancristn, 9.14 sego, 17.2.1 seres, 17.3.23 sigue ti, 17.2.5.2.1 sociais, 3.2.6
sacrificio, 9.1 sandeu, 9.8; 12.2 segredo, 3.2.2 sera, 17.3.23 silencio, 9.1 socio, 9.1
sacudir, 17.2.5.2.2 sanda, 9.8; 12.2 segue, 17.2.1 seriades, 17.3.23 slex, 8.7 socioeconmica, 3.1
sae, 17.2.4.3 sndwich, 11.6 segues, 17.2.5.2.1 seriamos, 17.3.23 simbiose, 9.5 socioeconmico, 3.1
saen, 17.2.4.3 sndwichs, 11.6 seguido, 18.2 seran, 17.3.23 simple, 17.2.3 socorrer, 17.2.6
saes, 17.2.4.3 sangue, 17.2.3 seguimento, 9.4 seras, 17.3.23 *sin, 19 sodes, 17.3.23
*sa, 17.2.4.3 sanguneo, 9.8 seguinte, 9.3 sermos, 17.3.23 sinalar, 8.8 sof cama, 3.1

226 227
 sofs cama, 3.1 soubsedes, 17.3.21 *substraccin, 8.3 (tal) como, 20.11 temer, 17.3.5 terzar, 9.1
*sofrer, 17.2.5.2.2 soubsemos, 17.3.21 *substraendo, 8.3 tal e como, 20.11 temos, 17.3.16; 17.3.24 terzas feiras, 3.1
soidade, 9.17; 9.19 soubesen, 17.3.21 *substraer, 8.3 tales, 11.5; 15.4.2 temos tres casas de noso, 15.2 terzo, 9.1; 16.4
*sois, 11.5 soubeses, 17.3.21 substrato, 3.2.3; 8.3 talmente, 18.3; 18.4 temper, 9.14; 12.1 tes, 17.3.24
sol, 11.5 soubestes, 17.3.21 subsumir, 8.2 talmud, 11.6 tempern, 9.14; 12.1 tese, 9.5
solemne, 8.9 soubo, 17.3.1; 17.3.21 subttulo, 3.2.2; 8.2 talmuds, 11.6 tempestade, 9.18 tesoira, 10.3
solemnidade, 8.9 souto, 3.2.1; 3.2.5; 8; 10.3 subtraccin, 8.3 talvez, 18.7 tempo, 1.6; 8.1 tesourara, 9.20
soles, 11.5 spray, 2.6; 11.1 subtraendo, 8.3 tamn, 1.6; 17.2.2; 18.5 tempor, 9.14 tesouro, 10.3
solidariedade, 9.19 sprays, 11.1 subtraer, 8.3; 17.3.25 tampouco, 18.6 temporn, 9.14 test, 8; 11.6
solsticio, 3.2.3 sprint, 8; 11.6 subverter, 17.2.6 tan, 18.3 ten, 2.7.1; 17.3.24; 17.3.28 testaln, 9.15
solbel, 9.7 sprints, 11.6 subxectivo, 3.2.2; 8.2 tndem, 2.6; 11.6 tn, 2.7.1 testalana, 9.15
soluble, 9.7 ste-, 17.3.7 subxugar, 8.2 tndems, 11.6 tende, 17.3.24 testamentara, 9.20
somerxa, 17.2.5.2.1 *-ste, 17.1 succin, 8.4 tangueleirn, 9.15 tendes, 17.3.16; 17.3.24; 17.3.28 testamentario, 9.20
somerxas, 17.2.5.2.1 *-stes, 17.1 succionar, 8.4 tangueleirana, 9.15 tendinite, 9.6 testn, 9.15
somerxe, 17.2.5.2.1 stick, 11.6 sucidade, 9.19 tan presto, 20.10 tendo, 17.3.24 testana, 9.15
somerxen, 17.2.5.2.1 sticks, 11.6 sucumbir, 17.2.5.2.2 tan pronto, 20.10 tenro, 10.5 *testo, 8.7
somerxer, 17.2.5.2.1 -stitur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 sueco, 3.2.5 tanta, 15.4.1 tenue, 3.2.5 tests, 11.6
somerxes, 17.2.5.2.1 strip-tease, 3.1 suficiencia, 9.1 tantas, 15.4.1 tenza, 9.1 ttano, 9.14
somerxe ti, 17.2.5.2.1 -strur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 suficiente, 10.4 tanto, 15.4.1; 18.3 te-, 17.3.24 teu, 9.8; 15.2
*somerxides, 17.2.5.2.1 sa, 2.5; 15.2 sufrir, 17.2.5.2.2 tan(to)... que, 20.7 tea, 17.3.7; 17.3.16; 17.3.23; teus, 15.2
*somerximos, 17.2.5.2.1 sas, 15.2 sult, 9.14 tantos, 15.4.1 17.3.24 teutoa, 9.16
*somerxir, 17.2.5.2.1 sub-, 3.2.4 sultn, 9.14 tao, 9.8 teades, 17.3.24 teutn, 9.16
somerxo, 17.2.5.2.1 subcomisin, 8.2 sumir, 17.2.5.2.2 *tar, 17.3.7 teamos, 17.3.24 *tev-, 17.3.24
somier, 11.2 subconsciencia, 9.1 smmum, 8; 9.11 tarde, 18.2 tean, 17.3.24 txtil, 8.7
somieres, 11.2 subconsciente, 8.2 suntuosidade, 8.13 taurino, 9.12 teas, 17.3.16; 17.3.23; 17.3.24 texto, 8.7
somos, 17.3.23 subdirector, 8.2 suntuoso, 8.13 taxativo, 1.9 teen, 17.3.24; 17.3.28 ti, 15.1.1
son, 17.3.23 sbdito, 8.2 super-, 3.2.4 taxi-, 8.7 teo, 17.3.16; 17.3.24 tic, 11.6
son as tres, 14.1.1 subir, 17.2.5.2.2 superabundante, 3.2.4 taxon, 9.16 tpedo, 2.4 tics, 11.6
sonatina, 9.12 subleoso, 3.2.4 supervit, 2.6 -te, 9.6 ter, 17.3.7; 17.3.24 ti dlo forza, 2.7.2
*son las tres, 14.1.1 subliminar, 8.1 supersticin, 3.2.3 t, 2.7.1 ter, 17.3.24 tido, 17.3.24
*son nas tres, 14.1.1 sublingual, 8.1 supervivente, 9.3 te (letra), 1; 2.7.1 tern, 17.3.24 til, 11.5
soar, 1.5 subliar, 8.1 supino, 9.12 te (pron.), 2.7.1; 15.1.2 ters, 17.3.24 tiles, 11.5
s que, 20.3 submersin, 8.2 suplir, 17.2.5.2.2 tea, 9.9 terceiro, 16.2 tmpano, 9.14
sorrir, 17.2.4.5 subministrar, 8.2 susceptible, 8.12 tebra, 8 terdes, 17.3.24 tintura, 8
soster, 17.3.24 subplantar, 3.2.2 suscitar, 8.15 tecel, 9.14 teredes, 17.3.24 tinturara, 9.20
soto, 9.14 subrogar, 3.2.4 suspicacia, 9.1 teceln, 9.14 terei, 17.3.1; 17.3.24 tia, 17.3.16; 17.3.24
soub-, 17.3.1 subscricin, 3.2.3; 8.3; 8.12 sutil, 8.2 tecido, 1.2 teremos, 17.3.24 tiades, 17.3.24
soubeches, 17.3.21 subscrito, 8.12 sutileza, 8.2 tcnica, 8.5; 8.7 teren, 17.3.24 tiamos, 17.3.24
soubemos, 17.3.21 subscrito, 8.3 sutilidade, 8.2 tecnicismo, 8.5 teres, 17.3.24 tian, 17.3.24
souben, 17.3.21 subscritor, 8.3; 8.12 sutilizar, 8.2 tecnocracia, 8.5 tera, 17.3.24 tias, 17.3.16; 17.3.24
souber, 17.2.3; 17.3.21 subseccin, 8.2 sutilmente, 8.2 tecnoloxa, 8.5 teriades, 17.3.24 tirano, 9.14
soubera, 17.3.21 subsecuente, 9.3 suxeitar, 8.4 tede, 17.3.24 teriamos, 17.3.24 tiriz, 2.2
souberades, 17.3.21 subsidio, 8.2 suxeito, 8.4 tedes, 17.3.24; 17.3.28 teran, 17.3.24 tirizs, 2.2
souberamos, 17.3.21 subsistir, 8.2 suxerir, 17.2.5.2.1 *tein, 17.3.24 teras, 17.3.24 ttulo, 3.2.2
souberan, 17.3.21 substancia, 8.3; 9.1 t, 1 teiroa, 9.10 termos, 17.3.24 tiv-, 17.3.24
souberas, 17.3.21 substancial, 8.3 tab, 2.6 televisin, 9.2 terrqueo, 9.8 tiveches, 17.3.24
souberdes, 17.3.21 substantivacin, 8.3 tctica, 8.4 tlex, 2.6; 11.3 trreo, 9.8 tivemos, 17.3.24
souberen, 17.3.21 substantivar, 8.3 tctil, 8.4 tella, 1.5 terrbel, 9.7 tiven, 17.3.15; 17.3.24
souberes, 17.2.3; 17.3.21 substantivo, 8.3 tacto, 8.4 telson, 9.16 terrible, 9.7 tiver, 17.2.3; 17.3.24
soubermos, 17.3.21 substitucin, 8.3 -tade, 9.18 temedes, 17.3.5 terza, 9.1 tivera, 17.3.24
souberon, 17.3.21 substitur, 3.2.3; 8.3; 17.2.5.2.2 tal, 11.5; 15.4.2 tememos, 17.3.5 terz, 9.1 tiverades, 17.3.24
soubese, 17.3.21 substituto, 8.3 (tal) cal, 20.11 temendo, 17.3.5 terza feira, 3.1 tiveramos, 17.3.24

228 229
 tiveran, 17.3.24
tiveras, 17.3.24
tiverdes, 17.3.24
tiveren, 17.3.24
tiveres, 17.2.3; 17.3.24
tivermos, 17.3.24
tiveron, 17.3.24
tivese, 17.3.24
tivsedes, 17.3.24
tivsemos, 17.3.24
tivesen, 17.3.24
tiveses, 17.3.24
tivestes, 17.3.24
tivo, 17.3.24
tl, 8.1
*tocdo-los extremos, 14.1.1
tocan, 14.1.1
tcana, 14.1.1
tocan a muieira, 14.1.1
tocante a, 19
toda, 15.4.1
tdalas noites, 14.1.1
todas, 15.4.1
todo, 15.4.1
tdolos das, 14.1.1 traduciren, 17.2.3
todos, 14.1.1; 15.4.1
toleirn, 9.15
toleirana, 9.15
tolerancia, 9.1
toller, 17.2.6
tmao, 2.7.2
tnico, 2.4
trax, 8.7; 11.3
torce, 17.2.3
torzn, 9.2
*toser, 17.2.5.2.2
ttem, 2.6; 11.6
ttems, 11.6
touro, 10.3
*touv-, 17.3.24
*tov-, 17.3.24
*toxs, 11.5
txico, 8.7
toxicoloxa, 1.5; 8.7
toxina, 9.12
*tra, 17.3.25
traccin, 8.4
tractor, 8.4
traduce, 17.2.3
traducen, 17.2.3
traduces, 17.2.3
traduca, 17.2.3
230
traduciades, 17.2.3 treme a chaqueta, e ula?, 18.1 *traiga, 17.3.25 tratado, 8.4 trouxeran, 17.3.25
traduciamos, 17.2.3 traemos, 17.3.25 *traigo, 17.3.25 tratamento, 8.4 trouxeras, 17.3.25
traducan, 17.2.3 traen, 17.3.25 *train, 17.3.25 tratar, 8.4 trouxerdes, 17.3.25
traducas, 17.2.3 traendo, 17.3.25 *trando, 17.3.25 trato, 8.4 trouxeren, 17.3.25
traduciches, 17.2.3 traer, 5; 17.2.4.3; 17.2.6; 17.3.17; traio, 17.3.25 traxecto, 8.4 trouxeres, 17.3.25
traducide, 17.2.3 17.3.25 triovo-lo libro, 3 traxectoria, 8.4 trouxermos, 17.3.25
traducides, 17.2.3 traer, 17.3.25 *trar, 17.3.25 trece, 16.1 trouxeron, 17.3.25
traducido, 17.2.3 traern, 17.3.25 *trais, 17.3.25 *tredes, 17.3.25 trouxese, 17.3.25
traducimos, 17.2.3 traers, 17.3.25 traizn, 9.2 tremelucir, 17.2.5.2.2 trouxsedes, 17.3.25
traducn, 17.2.3 traerdes, 17.3.25 *tran, 17.3.25 *tremos, 17.3.25 trouxsemos, 17.3.25
traducindo, 17.2.3 traeredes, 17.3.25 trans-, 3.2.4; 8.11 *trendo, 17.3.25 trouxesen, 17.3.25
traducir, 17.2.3; 17.5.2.2 traerei, 17.3.25 transatlntico, 3.2.2 *trer, 17.3.25 trouxeses, 17.3.25
traducira, 17.2.3 traeremos, 17.3.25 transbordar, 8.11 tres, 1.8; 2.2; 16.1 trouxeste, 17.3.17
traducir, 17.2.3 traeren, 17.3.25 transcendental, 8.11 trescentas, 16.1 trouxestes, 17.3.25
traducirades, 17.2.3 traeres, 17.3.25 transcendente, 8.11 trescentos, 16.1 trouxo, 17.3.25
traduciramos, 17.2.3 traera, 17.3.25 transcender, 8.11 *trezentos, 16.1 *tru-, 17.3.25
traduciran, 17.2.3 traeriades, 17.3.25 transcorrer, 17.2.6 *tra, 17.3.25 tru, 9.14
traducirn, 17.2.3 traeriamos, 17.3.25 transcribir, 8.11 tribo, 9.11 trun, 9.14
traduciras, 17.2.3 traeran, 17.3.25 transcricin, 8.11; 8.12 -tribur, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2 trueis, 11.5
traducirs, 17.2.3 traeras, 17.3.25 transcrito, 8.12 Tribunal Superior de Xustiza de truel, 11.5
traducirdes, 17.2.3 traermos, 17.3.25 transecular, 8.11 Galicia, 4 *truen, 17.3.25
traduciredes, 17.2.3 traes, 17.3.25 transferencia, 8.11 trienio, 8.10 *trug-, 17.3.25
traducirei, 17.2.3 *traga, 17.3.25 transferir, 8.11; 17.2.5.2.1 trillo, 1.5 *truguen, 17.3.25
traduciremos, 17.2.3 *tragas, 17.3.25 transformacin, 8.11 trilln, 16.1 *trui-, 17.3.25
*trago, 17.3.25 transformar, 8.11 trindade, 9.18; 9.19 *truien, 17.3.25
traducires, 17.2.3 *trague, 17.3.25 transgredir, 17.2.5.2.1 trinta, 16.1 trust, 11.6
traducira, 17.2.3 *traguedes, 17.3.25 transiberiano, 8.11 trinta e un, 16.1 trusts, 11.6
traduciriades, 17.2.3 *traguemos, 17.3.25 transixente, 9.3 trinta e unha, 16.1 *trux-, 17.3.25
traduciriamos, 17.2.3 *traguen, 17.3.25 translacin, 8.11 tripla, 16.3 *truxen, 17.3.25
traduciran, 17.2.3 *traguendo, 17.3.25 translucir, 17.2.5.2.2 triplo, 16.3 tsar, 12.4
traduciras, 17.2.3 *traguer, 17.3.25 transmisor, 8.11 trptico, 8.12 tsarina, 12.4
traducirmos, 17.2.3 *tragues, 17.3.25 transmitir, 8.11; 17.2.5.2 tritongo, 8.12 tse-tse, 3.1
traduciron, 17.2.3 *tragua, 17.3.25 transmontano, 9.14 trixsimo, 16.2 *tu, 15.1.1
traducise, 17.2.3 trai-, 17.3.25 transocenico, 3.2.4 trofeo, 9.8 ta, 2.5; 15.2
traducsedes, 17.2.3 *trai, 17.3.25 transpirar, 8.11 troglodita, 8.1 tuareg, 1.3
traducsemos, 17.2.3 traia, 17.3.25 transporte, 8.11 troita, 10.2; 10.3 tas, 15.2
traducisen, 17.2.3 traa, 2.5 transposicin, 3.2.3 *troix-, 17.3.25 tuberculose, 9.5
traducises, 17.2.3 traa, 17.3.25 transubstanciacin, 8.11 *troixen, 17.3.25 tumefacto, 8.4
traducistes, 17.2.3 traiades, 17.3.25 transvasamento, 8.11 *troug-, 17.3.17; 17.3.25 tnel, 11.5
traduciu, 17.2.3 traades, 5; 17.3.25 transvasar, 8.11 *trougueches, 17.3.17 tneles, 11.5
tradutor, 8.4 traiamos, 17.3.25 tras-, 8.11 *trouguen, 17.3.17; 17.3.25 tnica, 2.4
*traduz, 17.2.3 traamos, 5; 17.3.25 tras, 14.1.1; 19 troulear, 17.2.4.2 tupir, 17.2.5.2.2
traduza, 17.2.3 traian, 17.3.25 *tras, 17.3.25 trouleo, 17.2.4.2 turbina, 9.12
traduzades, 17.2.3 traan, 17.3.25 trasantonte, 18.2 troux-, 17.3.25 tusir, 17.2.5.2.2
traduzamos, 17.2.3 traias, 17.3.25 tras de, 19 trouxe, 17.3.17 *tuv-, 17.3.24
traduzan, 17.2.3 traas, 17.3.25 trasfegar, 8.11 trouxeches, 17.3.25 u (adv.), 14.1.1; 15.1.2; 18.1
traduzas, 17.2.3 *trades, 17.3.25 trasladar, 8.11 trouxemos, 17.3.25 u (letra), 1
traduzo, 17.2.3 trado, 17.3.25 trasler, 8.11; 17.2.4.5 trouxen, 17.3.17; 17.3.25 -uar, 17.2.4.2
trae-, 17.3.25 *traie, 17.3.25 trasnoitar, 8.11 trouxer, 17.3.25 ue, 10.4
trae, 17.3.25 *traien, 17.3.25 traspasar, 8.11 trouxera, 17.3.25 -uencia, 9.1
traede, 17.3.25 *traies, 17.3.25 traspoer, 8.11 trouxerades, 17.3.25 ui, 10.2
traedes, 17.3.25 traig-, 17.3.25 trastornar, 8.11 trouxeramos, 17.3.25 -ur, 5; 17.2.4.4
231
 u-la navalla?, 3 vacalouras, 3.1 valsemos, 17.3.26 varreramos, 17.1 veces, 16.3 veran, 17.3.27
ulir, 17.2.5.2.2 vaca, 12.1 valesen, 17.3.26 varreran, 17.1 vecio, 9.12 veras, 17.3.27
ull, 9.14 vacn, 12.1 valeses, 17.3.26 varrern, 17.1 vector, 8.4 vermos, 17.3.27
ulln, 9.14 vades, 17.3.10 valestes, 17.3.26 varreras, 17.1 vede, 17.3.27 verm, 2.6
*ul lo gato?, 14.1.1 vagalume, 3.1 valeu, 17.3.26 varrers, 17.1 vedes, 17.3.27 versin, 9.2
ulo?, 15.1.2 vagalumes, 3.1 vala, 17.3.26 varrerdes, 17.1 Vedra, 4 verter, 17.2.6
u-lo gato?, 14.1.1 vai, 17.3.10 *val(i)a, 17.3.26 varreredes, 17.1 *vein, 17.3.24 verza, 1.1
u-lo libro?, 14.1.1 vaia, 17.3.10 valiades, 17.3.26 varrerei, 17.1 vela, 18.1 ves, 2.7.1; 17.3.27
u-lo meu sombreiro?, 18.1 vaia, Tom, por que non calas?, 7 valiamos, 17.3.26 varreremos, 17.1 velaqu, 18.1 vs, 2.7.1; 17.3.28
*ulos puxeches?, 18.1 vaiades, 17.3.10 valan, 17.3.26 varreren, 17.1 vello, 8 vespertino, 9.12
ultramarino, 9.12 vaiamos, 17.3.10 valas, 17.3.26 varreres, 17.1 vlo comprar?, 2.7.2 vestir, 17.2.5.2.1
ultramontano, 9.14 vaian, 17.3.10 valiches, 17.3.26 varrera, 17.1 vmonos, 17.2.2 veterano, 9.14
-um, 9.11 vaias, 17.3.10 valido, 17.3.26 varreriades, 17.1 vemos, 17.3.27 veu, 17.3.4; 17.3.27; 17.3.28
un, 14.2.1; 15.4.1; 16.1 vaiche boa!, 7 valn, 17.3.26 varreriamos, 17.1 vn, 2.7.1; 17.3.28 vexa, 17.3.27
-n, 12.1 vai polo carreiro, 14.1.1 *val(i)o, 17.3.26 varreran, 17.1 vence, 17.2.3 vexades, 17.3.27
un av somal, 12.2 val-, 17.3.26 valla, 17.3.26 varreras, 17.1 vender a casa, 14.1.1 vexame, 9.13
un can, 2.7.4 val, 11.5 vallades, 17.3.26 varrermos, 17.1 ven (de ver), 2.7.1; 17.3.27 vexamos, 17.3.27
undcimo, 16.2 val*, 17.2.3 vallamos, 17.3.26 varreron, 17.1 vendo, 17.3.27 vexan, 17.3.27
un deles, 2.7.4 *valdrei, 17.3.1 vallan, 17.3.26 varres, 17.1 *vn (eles), 17.3.24 vexas, 17.3.27
ungento, 5 vale, 17.2.3; 17.3.26 vallas, 17.3.26 varrese, 17.1 venreo, 9.8 vexetariano, 9.14
unha, 1.4; 1.7; 14.2.1; 15.4.1; valede, 17.3.26 vallo, 17.3.26 varrsedes, 17.1 ven (imp. de vir), 17.3.28 vexo, 17.3.27
16.1 valedes, 17.3.26 vamos, 17.3.10 varrsemos, 17.1 *vn (perf.), 17.3.28 va, 17.3.27
unha avoa somal, 12.2 valemos, 17.3.26 van, 9.14; 17.3.10 varresen, 17.1 venres, 10.5 viades, 17.3.27
(unha) carnotn, 9.14 valen, 17.3.26 vao, 9.8 varreses, 17.1 Venus, 9.11 viamos, 17.3.27
unha casa soa, 12.2 valenciano, 9.14 varear, 17.3.23 *varreste, 17.1 vea, 17.3.28 van, 17.3.27
unha chimpanc adulta, 12.2 valendo, 17.3.26 varexar, 17.3.23 *varrstedes, 17.1 veades, 17.3.28 vianda, 9.9
(unha) fisterrn, 9.14 valente, 9.3 varibel, 9.7 varrestes, 17.1 veamos, 17.3.28 vas, 17.3.27
unha m ocasin, 12.2 valer, 17.2.3; 17.3.26 variable, 9.7 *varrestes (ti), 17.1 vean, 17.3.28 viaxe, 9.13
(unha) muradn, 9.14 valera, 17.3.26 variar, 17.2.4.2 varreu, 17.1; 17.3.28 veas, 17.3.28 vicerrei, 1.8
unha refn americana, 12.1 valer, 17.3.26 varias, 15.4.1 (varr)-eu, 17.1 veen, 17.3.24; 17.3.28 vichelocrego, 2.7.3
unhas, 14.2.1; 15.4.1 valerades, 17.3.26 variedade, 9.19 varra, 17.1 veo, 17.3.28 viches, 17.3.27
unir, 17.2.5.2.2 valeramos, 17.3.26 varios, 15.4.1 varriades, 17.1 veo da Corua, 14.1.2.1 viciar, 17.2.4.2
unisex, 11.3 valeran, 17.3.26 varra, 17.1 varriamos, 17.1 veo, 9.8 vicio, 9.1; 17.2.4.2
un refn americano, 12.1 valern, 17.3.26 varrades, 17.1 varran, 17.1 ver, 17.2.4.5; 17.3.4; 17.3.27 vide, 17.3.28
uns, 14.2.1; 15.4.1 valeras, 17.3.26 varramos, 17.1 varras, 17.1 ver, 17.3.27 vides, 17.3.24; 17.3.28
un s da, 12.2 valers, 17.3.26 varran, 17.1 *varriche, 17.1 vern, 17.3.27; 9.14 vido, 17.3.28
unxir, 17.2.5.2.2 valerdes, 17.3.26 varras, 17.1 varriches, 17.1 vers, 17.3.27 vil, 11.5
urbano, 9.14 valeredes, 17.3.26 varre, 17.1 varrido, 17.1 verbo de, 19 vil, 9.14
urdir, 17.2.5.2.2 valerei, 17.3.1; 17.3.26 *varreche, 17.1 varrn, 17.1 verborrea, 9.9 vilagarci, 9.14
urea, 9.9 valeremos, 17.3.26 *varreches, 17.1 *varriste, 17.1 verdade, 9.17; 9.18; 9.19 vilagarcin, 9.14
urxencia, 9.1 valeren, 17.3.26 varrede, 17.1 *varristes (ti), 17.1 verdes, 17.3.27 viln, 9.14
urxir, 17.2.5.2.2 valeres, 17.3.26 varredes, 17.1 (varr)-iu, 17.1 veredes, 17.3.27 viles, 11.5
-us, 9.11 valera, 17.3.26 varredoiro, 10.2 *varriu, 17.1; 17.3.28 veredicto, 8.4 vimos, 17.3.27; 17.3.28
til, 11.5 valeriades, 17.3.26 *varreduiro, 10.2 varro, 17.1 verei, 17.3.27 vin, 17.3.4; 17.3.27; 17.3.28
tiles, 11.5 valeriamos, 17.3.26 varremos, 17.1 vas, 17.3.10 veremos, 17.3.27 vinde, 17.3.28
utilmente, 2.7.3 valeran, 17.3.26 varren, 17.1 vaselina, 9.12 veren, 17.3.27 vindes, 17.3.24; 17.3.28
uve, 1 valeras, 17.3.26 varrendo, 17.1 vasoira, 1.1; 10.2; 10.3 veres, 17.3.27 vindicta, 8.4
uve dobre, 1 valermos, 17.3.26 *varreo, 17.1 vasoira, 1.1 vergalln, 9.15 vindo, 17.3.28
v, 1; 1.1 valeron, 17.3.26 varrer, 1.1; 17.1 *vasoura, 10.2; 10.3 vergallana, 9.15 *vin polo ver, 14.1.1
va, 9.14 vales, 11.5; 17.3.26 varrera, 17.1 Vde., 4 vera, 17.3.27 vinte, 16.1
vacacin, 9.2 valese, 17.3.26 varrer, 17.1 ve, 17.3.27 veriades, 17.3.27 vinte e dous, 16.1
vacaloura, 3.1 valsedes, 17.3.26 varrerades, 17.1 vea, 9.9 veriamos, 17.3.27 vinte e das, 16.1

232 233
 vinte e noveavos, 16.4 vronnos, 8 vosoutras, 15.1.1 xilin, 11.4 xunta, 19 zalapastrn, 9.15
vinte e un, 16.1 virtude, 9.17 vosoutros, 15.1.1 xilins, 11.4 Xunta de Galicia, 4 zalapastrana, 9.15
vinte e unha, 16.1 virulencia, 9.1 vostede, 15.1.1 xilo-, 8.7 xunto a, 19 zampalln, 9.15
via, 1.5; 17.3.10; 17.3.28 virus, 9.11 vostedes, 15.1.1 ximnasio, 8.9 xunto de, 19 zampallana, 9.15
viades, 17.3.28 virxe, 9.13 vou, 17.3.10 ximnasta, 8.9 xuntura, 8.4 zapatara, 9.20
viamos, 17.3.28 virxindade, 9.18 vou ao Carballio, 14.1.2.1 ximnstico, 8.9 Xpiter, 4 zapato, 1.2
vian, 17.3.28 vise, 17.3.27 vulto, 1.1 ximnocarpo, 8.9 xurdir, 17.2.5.2.2 zapatn, 9.16
vias, 17.3.10; 17.3.28 vsedes, 17.3.27 w, 1 ximnospermas, 8.9 xurdico-econmicos, 3.1 zeta, 1
vieches, 17.3.28 vsemos, 17.3.27 wagneriano, 1 Xon, 1.4 xurisdicin, 8.4 zinc, 8
viemos, 17.3.28 visen, 17.3.27 wter-polo, 3.1 Xocas, 4 xustamente, 18.3 -zo, 9.1
vier, 17.3.28 vises, 17.3.27 whisky, 2.6 xoia, 3.2.6 xusticeiro, 9.1 zo, 1.2
viera, 17.3.28 vistes, 17.3.27 windsurf, 8 xordomuda, 3.1 xustiza, 9.1 zoco, 1.2
vierades, 17.3.28 visto, 17.3.27 -x, 11.3 xordomudo, 3.1 xusto, 18.3 zombi, 2.6
vieramos, 17.3.28 visto que, 20.6 x, 1; 1.5; 1.9 xoves, 11.3 y, 1 -zn, 9.2
vieran, 17.3.28 vitamina, 9.12 -x- [ks], 8.7 xubileu, 9.8 y grego, 1 zootcnico, 8.5
vieras, 17.3.28 vtima, 8.4 x [ks], 8.18 xudeu, 9.8; 12.2 z, 1; 1.2 zu, 1.2
vierdes, 17.3.28 Vtor, 8.4 xa, 2.2; 18.2 xuda, 9.8; 12.2 -z, 11.2 zurcir, 17.2.5.2.2
vieren, 17.3.28 vitoria, 8.4 xa... xa, 20.2 xuzo, 2.5; 9.1 za, 1.2 zurrichar, 1.2
vieres, 17.3.28 vitorioso, 8.4 xacando, 18.2 xunguir, 17.2.5.2.2 -za, 9.1
viermos, 17.3.28 vtreo, 9.8 xace, 17.2.3
vieron, 17.3.28 vitrina, 9.12 xacobeo, 9.8
viese, 17.3.28 viu, 3.2.5; 17.3.4; 17.3.27 xacobino, 9.12
visedes, 17.3.28 *viu, 17.3.28 xalundes, 18.1
visemos, 17.3.28 vivente, 9.3 xamais, 18.2
viesen, 17.3.28 *viver, 17.3.5 xamp, 2.6
vieses, 17.3.28 vivir, 1.1; 17.2.5.2; 17.2.6; 17.3.5 xamps, 2.6
viestes, 17.3.28 viviu, 17.3.5 Xan, 2.2
vio, 1.1; 1.5 vixencia, 9.1 xaneiro, 1.9
violceo, 9.8 vixsimo, 16.2 xaora, 18.5
vir, 17.3.10; 17.3.27; 17.3.28 vixsimo primeiro, 16.2 xa que, 20.6
vira, 17.3.27 vixsimo segundo, 16.2 xa que logo, 20.7
vir, 17.3.28 vixa, 17.2.4.2 xe, 1
virades, 17.3.27 vixiar, 17.2.4.2 xeada, 1.9
viramos, 17.3.27 vixilancia, 9.1 xel, 11.5
viran, 17.3.27 voda, 1.1 xelatina, 9.12
virn, 17.3.28 voitre, 10.3 xeles, 11.5
viras, 17.3.27 vola, 15.1.2 xema, 8.10
virs, 17.3.28 volas, 15.1.2 xemacin, 8.10
virdes, 17.3.27; 17.3.28 voleibol, 2.6 xemer, 17.2.6
viredes, 17.3.28 volo, 15.1.2 xemparo, 8.10
virei, 17.3.28 volos, 15.1.2 xeneralizbel, 9.7
viremos, 17.3.28 v-los sete, 14.1.1 xeneralizable, 9.7
viren, 17.3.27; 17.3.28 volta...volta, 20.2 xnese, 9.5
vires, 17.3.27; 17.3.28 voluptuosidade, 8.12 xeno-, 8.7
vira, 17.3.28 voluptuoso, 8.12 xenro, 1.8; 3.2.2; 10.5
viriades, 17.3.28 vontade, 9.18 xente, 1.9
viriamos, 17.3.28 vos, 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2 xentilicio, 9.1
viran, 17.3.28 vs, 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2 xenuno, 9.12
viras, 17.3.28 vosa, 15.2 xermano, 9.14
virmos, 17.3.27; 17.3.28 vosas, 15.2 xerme, 9.13
viron, 17.3.27 voso, 15.2 xesta, 1.9
vronme, 8.9 vosos, 15.2 xesuta, 3.2.5

234 235
 NDICE DE MATERIAS

Presentacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Nota 13 edicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Nota edicin de 1982 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. O ALFABETO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1.1. A grafa b e v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.2. As grafas c, qu e z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.3. A grafa g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.4. A grafa h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.5. As grafas ll e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.6. O n e o m implosivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.7. A grafa nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.8. As grafas r e rr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.9. A grafa x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2. A ACENTUACIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.1. O acento grfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.2. Palabras agudas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.3. Palabras graves . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.4. Palabras esdrxulas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.5. Acentuacin de i, u en hiato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.6. Acentuacin dos estranxeirismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.7. Casos especiais de acentuacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.7.1. O acento diacrtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.7.2. O verbo con pronome encltico e cos alomorfos
do artigo lo(s), la(s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

237
 2.7.3. Os adverbios en -mente. Palabras compostas . . . . . . . . . . . 31
2.7.4. Outros casos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. O GUIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.1. O guin nas palabras compostas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2. O guin en final de lia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.2.1. Unha consoante en posicin intervoclica . . . . . . . . . . . . . . 34
3.2.2. Das consoantes intervoclicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.2.3. Mis de das consoantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.2.4. Prefixos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.2.5. Das vogais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.2.6. Mis de das vogais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
4. O USO DAS MAISCULAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
5. A DIRESE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
6. O APSTROFO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
7. OS SIGNOS DE INTERROGACIN E DE ADMIRACIN . . . . . . . . . . . 40
8. GRUPOS CONSONNTICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
8.1. Grupos bl, cl, fl, gl, pl, tl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
8.2. Grupos bc, bd, bn, bs, bt, bv e bx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
8.3. Grupos bs + consoante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
8.4. Grupos -ct- e -cc- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
8.5. Grupo -cn- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
8.6. Grupo -cd- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
8.7. Grupo [ks] (grafa -x-) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
8.8. Grupos -gm-, gn- e -gn- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
8.9. Grupos mn-, -mn- e -nm- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
8.10. Grupos -mm- e -nn- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
8.11. Grupo -ns- anteconsonntico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
8.12. Grupos -pc-, -pn-. -ps- e -pt- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
8.13. Consoante + pc, consoante + pt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
8.14. Grupos pn-, ps- e pt- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
8.15. Grupo -sc- medial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
8.16. Grupo sc- inicial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
8.17. Grupo -st- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
8.18. Algunhas observacins sobre a pronuncia dos
grupos cultos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
9. SUFIXOS E TERMINACINS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
9.1. -ancia, -encia, -iencia, -uencia, -cia, -cio, -za, -zo . . . . . . . . . 55
9.2. -cin, -sin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
9.3. -nte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
9.4. -mento ......................................... 58
9.5. -se . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
9.6. -ite e -te . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
9.7. -ble / -bel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
9.8. -eo, -eu e -ao, -au . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
9.9. -ea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
9.10. -oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
9.11. -us, -um, -o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
9.12. -io/-ia e -ino/-ina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
9.13. -e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
9.14. Masc. -n / fem. -, masc. -ano /fem. -ana . . . . . . . . . . . . . 64
9.15. Masc. -n / fem. -ana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
9.16. Masc. -n / fem. -oa, -ona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
9.17. -de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
9.18. -dade, -edade, -idade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
9.19. -ara / -era . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
10. OUTRAS PARTICULARIDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
10.1. Alternancia cua-/ca-/co-; gua-/ga-/go- . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
10.2. Ditongo oi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

238 239
 10.3. Ditongo ou/oi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
10.4. Ditongos ie, ue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
10.5. Disimilacin, mettese e epntese de r . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
10.6. Encontros voclicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
11. FORMACIN DO PLURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
11.1. Palabras rematadas en vogal ou en ditongo . . . . . . . . . . . . . 75
11.2. Palabras rematadas en -r e -z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
11.3. Palabras rematadas en -s e -x [ks] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
11.4. Palabras rematadas en -n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
11.5. Palabras rematadas en -l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
11.6. Palabras rematadas noutras consoantes . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
12. FORMACIN DO FEMININO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
12.1. Nomes rematados en -n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
12.2. Nomes rematados en vogal ou ditongo tnicos . . . . . . . . . . 81
12.3. Nomes rematados en -s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
12.4. Formacins especiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
13. COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
14. O ARTIGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
14.1. O artigo determinado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
14.1.1. Formas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
14.1.2. Contraccins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
14.1.2.1. Contraccins coas preposicins . . . . . . . . . . . . . . . 85
14.1.2.2. Encontro do artigo coa conxuncin
comparativa ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
14.2. O artigo indeterminado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
14.2.1. Formas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
14.2.2. Contraccins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
240
15. PRONOMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
15.1. Persoais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
15.1.1. Serie tnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
15.1.1. Serie tona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
15.2. Posesivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
15.3. Demostrativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
15.3.1. Paradigma dos pronomes demostrativos . . . . . . . . . . . 94
15.3.2. Combinacin co indefinido outro . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
15.3.3. Contraccins coas preposicins en e de . . . . . . . . . . . . 97
15.4 Cuantificadores e identificadores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
15.4.1. Formas dos cuantificadores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
15.4.2. Formas dos identificadores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
15.4.3. Contraccins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
15.5. Relativos, interrogativos e exclamativos . . . . . . . . . . . . . . . 99
16. NUMERAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
16.1. Cardinais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
16.2. Ordinais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
16.3. Multiplicativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
16.4. Partitivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
17. VERBO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
17.1. Paradigmas regulares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
17.2. Observacins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
17.2.1. Alteracins grficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
17.2.2. Asimilacins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
17.2.3. Verbos en -cer e -cir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
17.2.4. Verbos con radical acabado en vogal . . . . . . . . . . . . . 116
17.2.4.1. Verbos acabados en -ear, -oar . . . . . . . . . . . . . . . . 116
17.2.4.2. Verbos acabados en -iar, -uar . . . . . . . . . . . . . . . . 117
17.2.4.3. Verbos acabados en -aer, -oer, -ar,-or . . . . . . . . . 119
17.2.4.4. Verbos acabados en -ur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
241
 17.2.4.5. Verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir) . . . . . . . . . . . . 122
17.2.5. Alternancias voclicas no radical do verbo . . . . . . . . . 124
17.2.5.1. Verbos en -er . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
17.2.5.2. Alternancias voclicas nos verbos en -ir . . . . . . . . 125
17.2.5.2.1. Verbos con e como vogal final do
lexema no infinitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
17.2.5.2.2. Verbos con u como vogal final do
lexema no infinitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
17.2.6. Produtividade da 2 e 3 conxugacins . . . . . . . . . . . . 131
17.3. Paradigmas dos verbos irregulares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
17.3.1. Caber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
17.3.2. Caer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
17.3.3. Crer (vide 16.2.4.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
17.3.4. Dar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
17.3.5. Dicir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
17.3.6. Doer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
17.3.7. Estar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
17.3.8. Facer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
17.3.9. Haber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
17.3.10. Ir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
17.3.11. Ler (vide 16.2.4.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
17.3.12. Moer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
17.3.13. a) Or (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
17.3.13. b) Ouvir (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
17.3.14. Parir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
17.3.15. Poder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
17.3.16. a) Poer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
17.3.16. b) Pr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
17.3.17. Pracer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
17.3.18. Querer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
17.3.19. Rir (vide 16.2.4.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
17.3.20. Roer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
17.3.21. Saber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
17.3.22. Sar (vide 16.2.4.3 e 16.3.1, caberei) . . . . . . . . . . . . . 162
17.3.23. Ser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
242
17.3.24. Ter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
17.3.25. Traer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
17.3.26. Valer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
17.3.27. Ver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
17.3.28. Vir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
18. ADVERBIOS E LOCUCINS ADVERBIAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
18.1. De lugar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
18.2. De tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
18.3. De cantidade e precisin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
18.4. De modo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
18.5. De afirmacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
18.6. De negacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
18.7. De dbida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
19. PREPOSICINS E LOCUCINS PREPOSITIVAS . . . . . . . . . . . . . . . .180
20. CONXUNCINS E LOCUCINS CONXUNTIVAS . . . . . . . . . . . . . . .183
20.1. Copulativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
20.2. Disxuntivas e distributivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
20.3. Adversativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
20.4. Concesivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
20.5. Condicionais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
20.6. Causais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
20.7. Consecutivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
20.8. Finais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
20.9. Locativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
20.10. Temporais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
20.11. Modais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
19.12 Comparativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
19.13. Completivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
NDICE ALFABTICO DE FORMAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
243