POLITIKA

UPOTREBA
PROLOSTI

O ISTORIJSKOM REVIZIONIZMU
NA POSTJUGOSLOVENSKOM
PROSTORU

Zbornik radova
AKO, Novi Sad 2013.
 IZDAVA
Alternativna kulturna organizacija AKO
Vojvode Bojovia 13, Novi Sad
*
UREDNICI
Dr Momir Samardi
Mr Milivoj Belin
Sran Miloevi
*
RECENZENTI
Dr Olga Manojlovi Pintar
Dr Tvrtko Jakovina
*
PROJEKAT PODRALA
Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe
*
LEKTURA I KOREKTURA
Sava Kuzmanovi
*
DIZAJN
Dako Milinovi
*
PRELOM
Branka arkovi
*
TAMPA
Tramaxion, Novi Sad, decembar, 2013.
*
TIRA
300

CIP -
,

930.1(497.1) (082)

POLITIKA upotreba prolosti : o istorijskom revizionizmu na postjugoslovenskom prostoru

[urednici Momir Samardi , Milivoj Belin , Sran Miloevi] .- Novi Sad : Alternativna
kulturna organizacija AKO, 2013 (Novi Sad : Tramaxion) . 350 str . ; 25 cm
Tira 300 . Napomene i bibliografske reference uz tekst .
ISBN 978-86-913171-6-4
a) -
COBISS.SR ID 282544647
 SADRAJ

UMESTO PREDGOVORA

Sran Miloevi, Istorijski revizionizam i drutveni kontekst.....................11

1. ISTORIOGRAFSKI OKVIRI ISTRAIVANJA REVIZIONIZMA

Dr Drago Roksandi, Historijski revizionizam i/ili junoslavenska

historiografija poslije raspada Jugoslavije........................................................27

Dr Ranko Konar, Nekoliko zapaanja o pojavama revizionizma u srpskoj

istoriografiji......................................................................................................35

2. ISTORIJSKI REVIZIONIZAM I IDEOLOGIJA

Dr Olivera Milosavljevi, Tri lica jednog pisca. Crnjanski i faizam 2007

1967 1937.......................................................................................................41

Dr okica Jovanovi, O ideolokoj upotrebi nacionalnog mita...................61

3. NOVA ISTORIJA ZA NOVI IDENTITET: DRUGI SVETSKI

RAT KAO CENTRALNA TEMA ISTORIJSKOG REVIZIONIZMA

Dr Bojan Godea, Drugi svetski rat u Sloveniji i pitanje revizije...............73

Mr Milivoj Belin, etniki pokret Drae Mihailovia najfrekventniji

objekat istorijskog revizionizma u Srbiji.........................................................83

Milan Radanovi, Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi

akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u vojvodini..........................143

4. ISTORIJSKI REVIZIONIZAM O SOCIJALISTIKOJ

JUGOSLAVIJI: PREISPITIVANJA I ISTRAIVANJA

Milan Radanovi, Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja

stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945..........................................157

Dr Aleksandar Sekulovi, O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu

1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju......221
Dr Gordana Stojakovi, ene u novim profesijama 19451950: pogled na
svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena................243

5. U POTRAZI ZA POELJNOM SLIKOM PROLOSTI:

ISTORIJSKI REVIZIONIZAM U KULTURI, MEDIJIMA I
JAVNOM PROSTORU

Dr Dragan Markovina, Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi

sjeanja. Komparativno-historijska studija...................................................265

Dr Ale Gabri, Dostignua istoriografije u medijskoj slici.......................297

Dr Sran Radovi, Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u

savremenim balkanskim drutvima...............................................................313

Neboja Dragosavac, Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem

beogradskih ulica............................................................................................333
8
 Napomena urednika

Prvog i drugog decembra 2012. u Novom Sadu, u organizaciji

Alternativne kulturne organizacije (AKO), odran je nauni skup pod
nazivom Politika upotreba prolosti: Istorijski revizionizam na
postjugoslovenskom prostoru. Konferencija je bila posveena jednoj
od najaktuelnijih pojava u savremenoj istoriografiji istorijskom
revizionizmu. Iako je re o veoma rasprostranjenom fenomenu,
istorijski revizionizam nije bio esta tema naunih skupova, okruglih
stolova ili drugih formi diskusija i dijaloga meu istoriarima i
drugim istraivaima koji se ovom problematikom bave. Drutvene
i humanistike nauke, drutvena misao i uopte sve javne socijalne
prakse koje referiu na prolost dobijaju, osobito u dramatinim i
prelomnim istorijskim trenucima, posve oekivano, ambivalentnu
ulogu tumaa ali i sredstva legitimacije novog stanja. Postavlja se,
ipak, logino i kompleksno pitanje: kako i zato se deava da se ta,
uvek i svuda ambivalentna uloga koju odnos prema prolosti igra
u drutvu, u pojedinim manifestacijama dominantno svede na
jednu dimenziju izrazito ideoloko-legitimacijsku u odnosu na, u
savremenosti, dominantnu ideologiju, ak i po cenu zanemarivanja
nekih nepobitno utvrenih naunih polazita i saznanja? Na to pitanje
nema jednostavnog ni jedinstvenog odgovora, ali se on svakako mora
potraiti upravo kroz istraivanja i pokuaje ire konceptualizacije
njihovih rezultata. Zbornik koji predajemo italakoj publici je, u tom
smislu, zajedniki napor nekolicine autora da se na to pitanje ponude
odgovori, razliitog stepena optosti ali, uvereni smo, podjednako
istoriografski relevantni, ime on zapravo nastoji da delimino ispuni
jednu prazninu, kako teorijsko-metodoloku, tako i u domenu sasvim
konkretnih istraivakih pitanja vezanih za razliite manifestacije
istorijskog revizionizma.
Zahvaljujemo se Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe,
bez ije podrke i pomoi konferencija ne bi bila mogua. Veliku
zahvalnost dugujemo itavom timu Alternativne kulturne organizacije
iz Novog Sada. Skuptina Autonomne Pokrajine Vojvodine ustupila
je svoju sveanu salu za odravanje dvodnevne konferencije, na
emu smo posebno zahvalni. Naposletku, hvala svim uesnicama i
uesnicima konferencije, jer su dali doprinos otvaranju vanih pitanja
i postavljanju ove znaajne teme u javni diskurs.

Urednici
9
10
 UMESTO PREDGOVORA

Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

Sran Miloevi UDK: 94(100)1939/1945 : 316.64

istraiva saradnik,
Institut za noviju istoriju, Beograd

1.

I
storijska nauka ne poznaje veliki broj pojmova koji se mogu
svrstati u naune termine u strogom smislu te rei,1 pri emu
je upotreba pojmova ije je precizno definisanje inae kljuno
za razumevanje samog problema koji se obrauje, veoma razliita u
radovima razliitih istoriara. ak su i pojmovi istorija i istoriografija
vieznani i njihovo znaenje u konkretnoj upotrebi esto je vidljivo
jedino iz konteksta u kom se upotrebljavaju. injenica da sami istori-
ari esto ne preciziraju u kom znaenju koriste odreeni pojam pone-
kad oteava njihovu komunikaciju, pa se neretko dogodi da se meu
njima pojavi nerazumevanje i nesporazum samo zbog toga to se pri-
daje razliito znaenje istoj rei. Upravo to je sluaj, moda vie nego
u bilo kom drugom primeru, i sa pojmom revizionizam, koji istoriari
upotrebljavaju u razliitim znaenjima, iz ega se raaju nesporazumi,
koji se ne mogu prevazii pokuajem unifikacije upotrebe termina, ve
jedino razumevanjem ovih razliitih upotreba u svakom konkretnom
sluaju.

Istorijat upotrebe pojma revizionizam vezuje se za poetak 20.

veka i imenovanje nerevolucionarne grane marksizma.2 U istoriogra-
fiji se pojam revizionizam koristi od meuratne epohe i u vezi je sa
1
O problemima sa naunom terminologijom drutvenih nauka vidi: Fred W. Riggs, The
importance of concepts: Some considerations on how they might be designated less
ambiguously, The American Sociologist 14 (1979), str. 172185; Pokuaj da se prui jedan pregled
istoriografskih pojmova predstavlja knjiga , . . ,
, 2010, kao i Les mots de lhistorien, prir. N. Offenstadt, Toulouse, 2004. U ovim knjigama
su skupljeni nazivi odreenih istorijskih fenomena (faizam, nacija...) zajedno sa nazivima
odreenih metodolokih pojmova (istorijski izvori) ili pak specifinih metodolokih postupaka
(istoricizam, naracija i sl.)
2
Pojmovi revizionistiki i revizionisti sreu se i ranije, ve sredinom 19. veka, u SAD. (Online
Etymology Dictionary, http://www.etymonline.com/index.php?term=revisionism).
Revizionistima su nazivani zagovornici izmena u francuskom ustavu, krajem 19. veka (Le
Dictionnaire culturel en langue franaise, s. v. Rvisionnism.) Takoe, revizionizmom je imenovan
i zahtev za reviziju procesa Drajfusu. (Encyclopdie philosophique universelle. Les notions
philosophiques: dictionnaire,ed. Sylvain Auroux, s. v. Rvisionnism; V. Petrovi, (Ne)legitimni
revizionizam: pravo i (pseudo)istoriografske revizije na zapadu i istoku, Revizija prolosti na
prostorima bive Jugoslavije, ur. Husnija Kamberovi, Sarajevo 2007, str. 22, 23.) Pojam revizionizam
se od poetka 20. veka (esto se navodi 1903. godina) koristio za oznaavanje odstupanja od
revolucionarnog marksizma. (L. Kolakowski, Main Currents of Marxism, vol. II, str. 98.)
11
Sran Miloevi

nastojanjem da se izmeni dominantno tumaenje o odgovornosti Ne-

make za izbijanje Prvog svetskog rata.3 Oba znaenja imala su ne-
gativnu konotaciju, ali je u meuvremenu dolo do evolucije pojma,
osobito u istoriografiji. U reniku istoriara na levici revizionizam je
i dalje preteno imao negativno znaenje, ali je zanimljivo da su revi-
zionistima oznaeni i ameriki naunici koji su pripadali Novoj levi-
ci i koji su sedamdesetih godina 20. veka osporili totalitarnu paradi-
gmu prisutnu u ondanjoj sovjetologiji. Njih su revizionistima oznaili
upravo zagovornici totalitarne paradigme, imenujui svoje neistomi-
ljenike jednim pojmom koji je imao peorativan prizvuk, ali su oni taj
naziv prihvatili.4 Zatim se pojam koristio za imenovanje itavog niza
drutveno malo relevantnih reinterpretacija prolosti, bilo u pozitiv-
nom, bilo u negativnom znaenju.

Ipak, u istoriografiji je pojam revizionizam od pedesetih godi-

na 20. veka ostao snano vezan za reinterpretaciju Drugog svetskog
rata, zapoetu radovima amerikog istoriara Harija Elmera Bernsa,
koji je odgovornost za poetak rata prebacivao na veliku Britaniju i
negirao holokaust.5 Konano, u vezi sa negiranjem holokausta pojam
je snano reaktualizovan osamdesetih godina 20. veka, za ta e se s
vremenom razviti drugi naziv. Revizionisti holokausta prihvatili su
nazivrevizionisti kao neto pozitivno, branei pravo na kritiko
promiljanje, tako da je uz prethodnu upotrebu pojma u razliito ko-
notiranim znaenjima dolo do pravog semantikog haosa.

Uoavajui najrazliitije upotrebe pojma revizionizam i opisuju-

i dato stanje stvari, Stiven Hou zakljuuje da je revizionizam mrska
etiketa, politika i istoriografska. U razliitim kontekstima... oznaa-
vao je puno toga: od ljudi koji misle da engleski graanski rat ima
kratkorone politike uzroke pre nego dugorone socijalne, do ljudi
koji poriu da su nacisti ubijali Jevreje.6 Ne bez prizvuka ironije, o
revizionizmu je pisao i Giorgos Antoniu: Revizionizamje zasigur-
no jedan od najkontroverznijih termina u drutvenim naukama. Kli-
e u veini radova o ovom pojmu je da na poetku autor tvrdi kako
je postupak revizionizma uroen istorijskoj analizi. Onda odjednom
sledi jedno meutim; analiza se nastavlja ukazivanjem na poricanje
3
Revizionistima su nazivani istoriari koji su u meuratnom periodu kritikovali zvanino
objanjenje uzroka Prvog svetskog rata, definisano 231. lanom Versajskog mirovnog ugovora,
kojim je Nemaka primorana da primi na sebe krivicu za izbijanje rata. V. Petrovi, n.d., str. 23.
O upotrebama pojma revizionizam specifino u istoriografiji opirno je pisano u lanku: Giorgos
Antoniou, The Lost Atlantis of Objectivity: The Revisionist Struggles between the Academic
and Public Spheres, History and Theory, 46 (2007), str. 92112.
4
O tome vidi: Sheila Fitzpatrick, Revisionism in Soviet History, History and Theory, 46/4
(2007), str. 7791.
5
Najvaniji radovi prikupljeni su u knjigama Perpetual War for Perpetual Peace: A Critical Exami-
nation of the Foreign Policy of Franklin Delano Roosevelt and its Aftermath, New York: Greenwood
Press, 1953. i H. E. Barnes, Revisionism: A Key to Peace and Other Essays, ed. James J. Martin (San
Francisco: Cato Institute, 1980.
6
Stephen Howe, The Politics of Historical Revisionism: Comparing Ireland and Israel/Pales-
tine, Past & Present, No. 168 (2000), str. 230.
12
 Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

holokausta i trend poricanja koji je uslovio da pojam revizija bude

posmatran izrazito negativno, pa se zakljuuje da je pojam revizija
trajno oteen ovom upotrebom da vie ne moe da bude razmatran
kao analitiki ili makar deskriptivni pojam u drutvenim naukama.7

Imajui sve navedeno u vidu, u obzir treba uzeti i ocenu da upo-

treba pojma revizionizam zapravo ima malo veze sa istorijskim peri-
odom koji se istrauje ili drugim istorijskim elementima. Ona (upotre-
ba prim. S. M.) se najvie tie samog drutva u kojem se debata oko
revizionizma vodi i toga kako se to drutvo nosi sa prolou.8 Istog
miljenja je i ore Stankovi, koji je meu prvima u Srbiji poeo da
se bavi problemima istorijskog revizionizma i problemom rehabilita-
cija linosti osuenih za zloine i kolaboraciju i koji smatra da uni-
verzalne podloge u istoriografiji za pristup ovim pitanjima nema...
ve svaka zemlja treba samostalno tim pitanjima da pristupa i da ih
reava.9

Jasno je, dakle, da nema jedinstvenog istoriografskog odgovora

na pitanje ta je istorijski revizionizam, odnosno kakva je priroda pro-
mene koja se oznaava kao revizionizam. Da li je re o promeni nabo-
lje u osvajanju znanja, ili pak o kontaminaciji naunog znanja nepri-
hvatljivim vannaunim intervencijama. U osnovi, re je o tri, iznutra
takoe razuena razumevanja i korienja ovog pojma:

a) Najpre, postoji tendencija da se revizionizam razume kao

izrazito pozitivna pojava u nauci. Prema jednom takvom razumeva-
nju, revizionizam je sasvim uobiajena praksa istoriarskog zanata,
unapreenje znanja, stalni zadatak istoriara. Svi istoriari su zapravo
revizionisti, ali se problem prepoznaje u bojazni da se zbog poisto-
veivanja kritikog miljenja (revizionizma) i negacionizma10 raaju
problemi za istorijsku nauku, jer to poistoveivanje slui interesima
poricatelja i indirektno daje argument radikalnim postmodernistima
prema kojima znanje o prolosti zapravo ni ne postoji.11 Ovaj strah
pokazuje se opravdanim kada se ukae upravo na specifinu grupu
borbenih revizionista, koji svoju delatnost vide kao navodno ruenje
mitova i zabluda u istoriografiji, pri emu se pod mitovima najee
podrazumeva holokaust. Takvi istoriari sebe, kao i one koje prepo-
znaju kao svoje istomiljenike i saborce, sami nazivaju revizionistima,
pridajui pojmu izrazito afirmativno znaenje,12 dok su od strane svo-
7
Giorgos Antoniou, The Lost Atlantis of Objectivity: The Revisionist Struggles between the
Academic and Public Spheres, History and Theory, 46 (2007), str. 96.
8
Isto.
9
ONLINE, 4. 7. 2008, http://www.politika.rs/rubrike/tema-dana/Ostrashceni-
istoriografski-revizionizam.lt.html.
10
Poricanje zloina, posebno holokausta, o emu e biti vie rei neto kasnije.
11
E. Gkotzaridis, Revisionism in the Twentieth Century: A Bankrupt Concept or Permanent
Practice?, European Legacy, 13/6 (2008), str. 725.
12
Na sajtu http://www.revisionists.com/ objavljen je spisak istoriara-revizionista, sa
uglavnom pohvalnim biografskim tekstovima, a meu tim istoriarima veliki deo ine oni koji
13
Sran Miloevi

jih protivnika oni nazvani negacionistima, kako bi se legitimni revizi-

onizam razlikovao od onog koji je pseudonauan.

b) Iz ovog faktikog dvojstva proistekla je tendencija da se

pojam istorijski revizionizam koristi kao po sebi neutralan pojam za
oznaavanje svake promene u dotadanjem pogledu na prolost (ili u
interpretaciji prolosti), ma ime da je ta promena uslovljena, ali sa
razlikovanjem pozitivnog (legitimnog) i negativnog (nelegitimnog)
revizionizma. Tako se govori o revizionizmu kojim se unapreuje
poznavanje prolosti i njeno tumaenje, ali i o revizionizmu kojim se
predstava o prolosti prerauje i iznova interpretira na nain koji se,
sa stanovita naunih znanja i poeljnih drutvenih vrednosti, moe
uopteno okarakterisati kao pogrena (re)interpretacija, odnosno kao
(re)interpretacija koja je uslovljena vannaunim razlozima i koja je u
suprotnosti sa univerzalnim vrednosnim orijentacijama.

U zapadnoevropskoj i amerikoj istoriografiji veoma je prisutno

ovakvo razumevanje, koje polazi od toga da je svaka promena isto-
rijske interpretacije, naroito kada podrazumeva naputanje neke in-
terpretativne ortodoksije u stvari revizionizam,13 ali se podrazumeva
da nije svaka promena podjednako legitimna. Pojmovi revizija i revi-
zionizam smatraju se kao sinonimni, pri emu se podrazumeva da se
revizijom bitno, radikalno menja jedan kanonizovani, dogmatski na-
in miljenja prolosti. Meutim, ve tu se raa nesporazum, budui
da se moe pomisliti da se svako stabilizovano tumaenje prolo-
sti posle izvesnog vremena nuno mora radikalno promeniti, inae e
postati dogma. Zbog toga se mora postaviti pitanje da li je zaista nemo-
gue da jedno tumaenje bude, makar u najoptijoj osnovi nepromen-
ljivo, pri emu se mogu uvek vriti reinterpretacije koje ne odstupa-
ju radikalno od tog osnovnog pravca.14 Ukoliko uzmemo samo jedan
primer, postae jasnije o emu se radi: Postoji li nauno utemeljeno
tumaenje prolosti koje e, tumaei faizam, doi do bitno drugai-
je interpretacije od dosada dominantnih, koje faizam vide kao jednu
od najmranijh pojava u istoriji oveanstva? Da li se neuputna dele-
gitimacija faizma kao ideologije moe smatrati dogmatskim stavom?
ini se da ovde nema sumnje da se ta osnovna interpretacija, sa svim
negiraju holokaust (mada se neki sa spiska verovatno ne bi rado svrstali u ovu grupu).
13
Najnovije o tome: Marnie Hughes-Warrington, Revisionist Histories, 2013, str. 7. i dalje.
14
Ovde je interesantno stanovite Vladimira Petrovia koji polazi od pretpostavke da nisu sve
dogme netane istiui da dogme najee i jesu sainjene od sudova koji ne podleu nuno
istinitosnoj proveri, ve odraavaju drutvene vrednosti. V. Petrovi, n.d., str. 22. Nespora-
zum ovde moe da nastane oko razumevanja jednog drugog pojma pojma dogma. Prema
razumevanju autora ovog priloga, dogma podrazumeva nekritiko prihvatanje. Kada je re o
drutvenim vrednostima, one zaista mogu biti dogmatizovane, ali nisu sve takve. One esto
imaju svoje racionalno utemeljenje, humanistiku orijentaciju, o njima se kritiki raspravlja.
Ali je vano da nije svejedno sa kojih optih vrednosnih pozicija se raspravlja o konkretnom
vrednosnom sistemu. Primera radi, kritikovati odreeni vrednosni sistem zahtevajui vie
ravnopravnosti sasvim je legitimno, za razliku od kritike koja bi zahtevala vie diskriminacije.
Ideja ravnopravnosti ljudi, iako nema veze sa istinitou i naukom, svakako nije dogma, ali njeno
osporavanje je zaista anticivilizacijski in.
14
 Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

unutranjim varijacijama, ne moe smatrati dogmatskom, ve napro-

sto ispravnom, pri emu je mogue i dalje ivo raspravljati, primera
radi, o uzrocima faizma, o drutvenim, ekonomskim, politikim pret-
postavkama njegove pojave i sl.

Zbog tumaenja pojma revizionizam kao vrednosno neutralne

pojave iju vrednosnu konotaciju odreuje sadraj i pravac revizije,
esto se posebno izdvaja negiranje zloina, osobito holokausta, kao
izriito neprihvatljiva forma revizionizma negacionizam.15

Na tragu ovakvog razumevanja tog pojma u srpskoj istoriogra-

fiji je pisao Vladimir Petrovi, koji je jedan od retkih ovdanjih istra-
ivaa koji se detaljno bavio i razliitim znaenjima pojma revizioni-
zam i drutvenom funkcijom njegove pojave. Prema njegovom vienju
istorijski revizionizam je, u osnovi, pojava koja proizilazi iz kritike
prirode naunog bavljenja prolou, pri emu Petrovi naglaava
buntovnu prirodu revizionizma, koji se u metodolokom pogle-
du od konvencionalne istoriografije razlikuje i po tome to aktivno
napada (stvarne ili zamiljene) vannaune impozicije u prouava-
nju prolosti.16 On dodatno pojanjava da legitimitet revizionizma
umnogome zavisi od toga ta se revidira. Rui li on tetnu dogmu ili
gazi vane vrednosti? Takoe, zavisi i od toga zato se revidira. Poku-
ava li revizionista da unapredi znanje o prolosti ili da opravda isto-
rijski poraenu politiku? Meutim, ni ta dva kriterijuma nisu dovolj-
na da delegitimiu revizionizam. Poeljne drutvene vrednosti, kao i
tetne dogme su promenjiva, pa i subjektivna kategorija. Takoe, sam
istorijski poraz odreene politike opcije, ideologije ili reima ne do-
kazuje po sebi i da oni nisu bili u pravu, pa je u pluralnom drutvu i
oekivano da te ideje i meu istoriarima imaju svoje pristae. Stoga
je nuno pogledati i kako se revizija vri uz potovanje naune me-
todologije ili selektivnim izborom injenica, njihovom tendencioznom
interpretacijom i voluntaristikom kontekstualizacijom.17 Ovo tuma-
enje, prema kome je revizionizam zapravo radikalna promena koja
kritikuje stvarne ili zamiljene vannaune uplive u istoriografiju, zapravo je
jedino opravdanje da se uopte koristi taj pojam, ukoliko se polazi od
toga da on naprosto oznaava promenu u interpretaciji, nezavisno od
toga da li je ona u pozitivnom pravcu ili je pak negativna.

c) Konano, trei i, prema vienju autora ovog priloga najpri-

hvatljiviji pristup u tumaenju pojma revizionizam polazi od toga da
je revizionizam po sebi iskljuivo negativna pojava i da kao nauni ter-
min oznaava samo onu vrstu promene u odnosu prema prolosti za
15
Negacionizam se posebno vezuje za negiranje holokausta, o emu postoji veliki broj radova.
Koristan, iako nepotpun pregled poricanja holokausta dat je u: Holocaust Denial: The Politics of
Perfidy, ur. R. S. Wistrich, 2012.
16
V. Petrovi, n.d., str. 22.
17
Isto, str. 23.
15
Sran Miloevi

koju se moe tvrditi da niti poiva na nauno valjanim temeljima, niti

je u saglasnosti sa bitnim drutvenim vrednostima. Nasuprot, dakle,
onim promenama interpretacije koje nastupaju usled irenja ukupnog
znanja o prolosti, emu se niko ko se bavi istraivanjem ne moe pro-
tiviti, stoji revizionizam kao pojava svojevrsne naune i vrednosne in-
volucije, tj. kao promena i osporavanje neke dominantne i, u odnosu
na onu koja se nudi kao nova prihvatljivije interpretacije prolosti.
(Ovaj smisao zapravo odgovara negativnom, nelegitimnom revizi-
onizmu iz prethodnog sluaja). U tom smislu se moe rei da istorij-
ski revizionizam podrazumeva neopravdano, nedovoljno nauno ute-
meljeno (ili sasvim neutemeljeno) menjanje pogleda na prolost, koje
istovremeno ugroava neke vane drutvene vrednosti.18 Pri tome se
ta promena vri preko svih onih kanala koji sadre nekakav iskaz o
prolosti suprotan pogledu koji je (bio) dominantan a koji se, zapravo, moe
prihvatiti kao taan ili bar prihvatljiviji od novog. Ti kanali su, pre sve-
ga, nauna istoriografija, publicistika, razne forme javne komemora-
cije prolosti, beletristika, film, tampa i drugi mediji, politiki govori,
umetnika ostvarenja itd.

Osim navedenog, moe se tvrditi da u istorijski revizionizam

spada ne samo neka nova reinterpretacija kojom se eli osporiti neko
postojee tumaenje, ve i prvobitna interpretacija prolosti ukoliko
je ona rukovoena svesnom tendencijom da se neto to je od bitnog
znaaja prikrije, krivotvori ili da se, protivno naunim saznanjima,
protumai u skladu sa nekim u sutini nelegitimnim izvannaunim
ciljem. Ovaj poslednji sluaj opravdava upotrebu pojma revizioni-
zam za oznaavanje pojave koja je sa stanovita nauke (rekonstrukci-
ja prolosti) i drutvenih implikacija stavova o prolosti (osporavanje
nekih vanih drutvenih vrednosti) negativna.

Kada je re o autorima iz Srbije, najpreciznije odreenje pojma

revizionizam kao pojave u istoriografiji i drutvu uopte dali su To-
dor Kulji i Olivera Milosavljevi. Kulji pravi razliku izmeu revizije
i revizionizma, smatrajui revizionizam za negativnu pojavu u nauci:
U najirem smislu pojma revizija istorijske slike je razumljivo nasto-
janje za preispitivanjem tumaenja prolosti, skidanje sa prolosti slo-
ja legende, da bi lake shvatili sadanjost. Istoriografija je upuena na
stalno preispitivanje istorijske slike, da ova ne bi prerasla u statinu
legendu. Ovo preispitivanje razlikuje se od revizionizma, tj. prerade
prolosti koja je noena jasnim ili prikrivenim namerama pravdanja
uih nacionalnih ili politikih ciljeva.19 Sa negativnom konotacijom
18
Najrecentnija upotreba pojma revizionizam vezuje se za kritiku odreenih istoriograf-
skih tendencija relativizacije faizma i kolaboracije u Drugom svetskom ratu i diskredito-
vanja socijalistike prolosti. O tome vidi: T. Kulji, Prevladavanje prolosti, Beograd 2003; O.
Milosavljevi, Uvod, Potisnuta istina, Beograd 2007; Ista, Predgovor, Savremenici faizma, 1,
Beograd 2010, 717.
19
T. Kulji, Prevladavanje prolosti, Beograd 2003, str. 441.

16
 Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

pojma revizionizam saglasno je i stanovite Olivere Milosavljevi:

Sveprisutni istorijski revizionizam danas je u Srbiji doveden do kraj-
njih konsekvenci samoopravdavajuom tvrdnjom da on kao pojava sa
negativnim predznakom, ustvari i ne postoji, jer svako novo pisanje
istorije, uz smenu generacija, samo po sebi znai revizionizam, kojim
se dopunjuje, popravlja, pa i menja slika prolosti koju su ostavile
prethodne generacije istoriara. Ovakva namerna zamena teza slui
da zamagli sutinu savremenog istorijskog revizionizma koji bez za-
zora izmilja, ili, akademskim jezikom reeno, zamilja prolost po
meri novih dnevnih ideolokih potreba. Nove analize u istoriografiji,
nova tumaenja prethodnih zbivanja, uz prezentaciju novih injenica,
ne mogu se okarakterisati kao revizionizam, zato to svaka analiza
moe da otvori puteve za drugaija promiljanja prethodnih zbivanja.
Pri tom se ree radi o potpuno novim saznanjima, a ee o druga-
ijem uglu posmatranja koji nalau potrebe novog vremena, prome-
njenih drutvenih okolnosti u kojima dela istoriar, novoustolienih
vrednosti ije izvore pokuava da pronae u prolosti pomerajui ak-
cenat u posmatranju, i sa novim vrednosnim prioritetima, menjajui
predmet interesovanja. Pomeranja akcenta, istraivanje nekada zane-
marenih segmenata prolosti, usmeravanje panje javnosti, kada je
istorija u pitanju, na sasvim nove teme, nije revizionizam. To je samo
nova upotreba istorije, bez neminovno pejorativnog znaenja, za nove
potrebe drutvene stvarnosti koja, u traenju uporita sopstvenim
vrednostima u prolosti, moe biti legitimna.20

2.

Sa krizom socijalizma zapoeo je i istorijski revizionizam (shvaen

u negativnom smislu) u socijalistikim zemljama, doivljavajui pra-
vu eksploziju posle sloma ovog sistema. Pojedinani revizionistiki
radovi brojnih istoriara u bivim socijalistikim zemljama dobili su
svoje intelektualno-akademsko opravdanje pre svega kroz revizio-
nistike radove nemakog istoriara Ernsta Noltea i francuskog isto-
riara Fransoa Firea. Re je o Nolteovoj knjizi Evropski graanski rat
19171945. Nacionalsocijalizam i boljevizam iz 1987. godine, o knjizi
Fransoa Firea Prolost jedne iluzije iz 1995. godine21 kao i o zajedni-
koj knjizi ove dvojice autora Faizam i komunizam, koja je izala 1998.22
Temelj istorijskog revizionizma prisutnog u ovim knjigama je dosled-
ni istorijski relativizam (u odnosu prema faizmu i komunizmu) koji
ukljuuje relativizaciju holokausta (kod Noltea)23 i apstrahovanje tota-
litarne paradigme iz istorijskog konteksta (kod Noltea i Firea) u cilju
20
O. Milosavljevi, n.d., str. 78.
21
Fransoa Fire, Prolost jedne iluzije. Komunizam u dvadesetom veku, Beograd, 1996.
22
Franois Furet, Ernst Nolte, Fascisme et Communisme, Paris, 1998.
23
Nolte je, iako nije negirao holokaust, tvrdio da su mere nacista protiv Jevreja donekle bile
razumljive, budui da su mnogi Jevreji bili simpatizeri komunizma i veoma zastupljeni u
vrhovima socijalistikih i komunistikih partija i pokreta.

17
Sran Miloevi

diskreditovanja komunizma. Ove pojave bile su znaajne za istonoe-

vropske nacionalistike i antikomunistike projekte, iako i saznajno i
etiki viestruko sporne. Ovim knjigama svakako treba dodati i Crnu
knjigu komunizma iz 1997. godine.24

Vetar u jedra revizionistikim tendencijama doao je i iz dru-

gog izvora, preko rezolucija Parlamentarne skuptine Saveta Evrope,
najpre 1996, kada je doneta Rezolucija o merama za razgradnju na-
slea bivih komunistikih totalitarnih reima,25 a potom i 2006, kada
je doneta Rezolucija o potrebi osude zloina totalitarnih komunisti-
kih reima.26 I ovde je prisutan relativizam, koji se ogleda u izostanku
osude zaista svih oblika neopravdanog nasilja nad ljudima vrenog u
prolosti. Primera radi, kolonijalno nasilje vreno vekovima ostalo je
bez ikakve formalne osude.27 U tome se, konano, prepoznaje i nedo-
sledna juristika objektivnost, koja bi, kada bi zaista bila nepristra-
sna, ipak morala da uzme u obzir bar zloine kolonijalnih vlasti irom
nekadanjih kolonija i rehabilituje njihove rtve, ukoliko ve u sluaju
bivih socijalistikih zemalja insistira na restitutivnoj pravdi.

Revizionizam postsocijalistike epohe reaktualizovao je totali-

tarnu paradigmu koja je bila snano i sa uspehom osporena u sovje-
tologiji u SAD jo 70-ih godina 20. veka. Tada je nastupila promena
naune paradigme koja je, orijentacijom ka socijalnoj istoriji, dala novi
tok studijama komunizma i sovjetske istorije na Zapadu, naroito u
SAD.28 Taj tok je ostao veoma snaan u nauci uprkos oivljavanju to-
talitarne paradigme 90-ih godina 20.veka.29 Osim toga, totalitarnu
paradigmu, osobito u istoriografiji, osporava i elementarna istorijska
rekonstrukcija, koja ne trpi ideoloku redukciju prole stvarnosti. To
se moda na najbolji nain moe ilustrovati slikovitom predstavom
o evropskom trouglu meuratne epohe, o emu je pisao Andrej Mitro-
vi: realnost Evrope tog perioda predstavljaju liberalna demokrati-
ja, faizam i socijalizam (komunizam).30 Svako uproavanje te slike
je neistorino, a zamena antifaizma antitotalitarizmom ima jedino
za cilj da normalizuje antikomunistiku paradigmu u raznim varija-
24
Le Livre noir du communisme. Crimes, terreur, rpression, prir. R. Laffont, Paris,1997.
25
Vidi: Resolution 1096 (1996)on measures to dismantle the heritage of former communist
totalitarian systems, http://assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/adoptedtext/ta96/
eres1096.htm
26
Vidi: Resolution 1481 (2006) Need for international condemnation of crimes of totalitarian
communist regimes, http://assembly.coe.int/Mainf.asp?link=/Documents/AdoptedText/
ta06/Eres1481.htm
27
tavie, francuski parlament je februara 2005. godine doneo zakon kojim je bila propisana
obaveza da se u nastavi istie pozitivna uloga francuskih kolonijalnih vlasti u francuskim
kolonijama. Ova zakonska intervencija u prikazu prolosti izazvala je burnu reakciju istoriara
i javnosti, pa je na kraju doivela neuspeh. O tome vidi: S. Miloevi, Nastava istorije izmeu
upotrebe i zloupotrebe, Antropologija, 1, Petnica, 2005, str. 260.
28
O tome vidi: Sheila Fitzpatrick, Revisionism in Soviet History, History and Theory, 46/4
(2007), str. 7791.
29
T. Kulji, n.d., str. 245.
30
. , , , 2004, str. 309.
18
 Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

cijama (nacionalistiku, neoliberalnu, konzervativnu, itd.). Drugim

reima, antitotalitarno vienje socijalizma je negativni stereotip
koji slui konstruisanju liberalne i konzervativne nacionalne svesti
podjednako.31 Pri tome, u istoriografiji, nenaviknutoj na teorijska raz-
matranja, naroito se manifestuje paualni antitotalitarizam,32 pau-
alna totalitarizacija socijalistikog iskustva, gde se totalitarizam po-
javljuje najee kao samorazumljiva i podrazumevajua etiketa.

3.

Pristajui uz stanovite koje pojam revizionizam, u kontekstu od-

nosa prema Drugom svetskom ratu i socijalistikoj prolosti, preciznije
odreuje kao negativnu pojavu, treba u osnovnim crtama rei neto o
prirodi tog istorijskog revizionizma i njegovim pojavnim oblicima.

Kod istorijskog revizionizma se radi o jednom optem uverenju

da je dotadanja paradigma odnosa prema prolosti zapravo pogrena
i prevashodno optereena ideologijom, dok se pozicija nove, revizio-
nistike paradigme predstavlja, makar samo implicitno, kao istinita i
ideoloki sasvim rastereena, tavie iskljuivo nauno utemeljena.

Istorijski revizionizam je uvek totalizujua promena stavova o

prolosti, tj. promena koja tei da bude masovna, da utie na dru-
tvenu svest. Kao totalizujua paradigma, on se javlja u najrazliitijim
formama i mogua su njegova blia odreenja: akademski i publici-
stiki istorijski revizionizam, politiki, pravni, literarni, medijski itd.
Nemogue je odrediti koja je od ovih pojavnih formi istorijskog revizi-
onizma znaajnija, a sama podela je tek uslovna, budui da se njihovo
sinhrono delovanje zapravo sliva u jedinstveni fenomen koji naziva-
mo istorijskim revizionizmom.

Istorijski revizionizam podrazumeva nekoliko metoda: otvore-

no falsifikovanje, zatim relativizaciju, kao i eksplicitnu ili implicitnu
reinterpretaciju prolosti. Osim falsifikovanja, koje je najoigledniji
metod istorijskog revizionizma i samim tim najlake prepoznatljiv,
relativizacija i reinterpretacija su znatno suptilnije metode. Pomenu-
te metode istorijskog revizionizma koriste se u razliitim kontekstima,
sa razliitim stepenom odgovornosti, ali redovno sa snanim drutve-
nim odjekom i uticajem, budui da oko sebe ire auru dugo skriva-
nih istina.

Akademski i publicistiki istorijski revizionizam (istoriografski revizi-

onizam), koji se odigrava u domenu naune i publicistike istoriogra-
fije predstavlja ideoloku intervenciju u domenu pozitivnog naunog
31
T. Kulji, n.d., str. 479.
32
Isto, str. 162.

19
Sran Miloevi

znanja o prolosti i to na tetu tog naunog znanja i uprkos njemu.

Nema sumnje da je najnepovoljnija okolnost kada se revizionizam
deava u samoj istorijskoj nauci. Ma koliko bio ogranien odjek aka-
demskih radova (premda nije uvek ni sasvim ogranien) ostaje inje-
nica da akademski istorijski revizionizam legitimie sve ostale vrste
istorijskog revizionizma. Tu se ne radi o falsifikovanju injenica ve o
tendencioznoj reinterpretaciji prolosti i to pre svega tako to se odre-
enim istorijskim injenicama pridaje smisao ili znaaj koji one, zbog
ukupnog konteksta u koji je potrebno te injenice situirati, ne mogu
da imaju. Otuda se deava da radovi istoriara koji nekada donose ak
i veliki broj novih injenica mogu svrstati u revizionistiku istoriogra-
fiju budui da se u njima izvesne injenice, iako nauno proverljive i
prihvaene kao nesumnjivo tane, fokusiraju kao kljune za razume-
vanje odreenog fenomena, iako je njihov znaaj objektivno tek mar-
ginalan. To je najei vid revizionizma u naunoj istoriografiji.

Istoriografski revizionizam, kao segment ireg istorijskog revizi-

onizma, uvek je i svojevrsna akademska legitimizacija tog istorijskog
revizionizma u irem smislu. Istorijski revizionizam je drutveno-po-
litiki bitan, dok je istoriografski revizionizam, kao jedan njegov se-
gment, znaajan utoliko to je savremenim politikim ideologijama
posebno vano da ukau na svoju naunu utemeljenost, odnosno na
svoju utemeljenost u injenicama.33

Posebna vrsta istoriografskog revizionizma, naroito prisutna u

bivim socijalistikim zemljama, jeste svojevrsni progon marksisti-
kog pristupa u istraivanju prolosti iz sfere naunog, kako ga vide i
shvataju savremeni revizionisti. Marksizam, odnosno razna tumae-
nja istorije koja su bliska marksizmu, smatraju se nekakvim ideolo-
kim kontaminacijama tobonjeg pravog naunog miljenja. Klasno-
ekonomska paradigma proglaena je za ideoloku, dok je nacionalna
postala sasvim legitimna ak i onda kada se manifestuje kao najogo-
ljeniji nacionalizam. U tom otklonu od marksizma postoji saglasnost
liberalnog i konzervativnog revizionizma prema kojem je dovoljan ra-
zlog diskvalifikacije postalo to to je neki pristup istraivanja prolosti
u tradiciji ovog prokaenog intelektualnog pravca.

Pravni istorijski revizionizam u nekadanjim socijalistikim dra-

vama deava se preko rehabilitacija linosti na razne naine izloenih
represiji posle Drugog svetskog rata, najee uz potpuno ignorisanje
pitanja da li je rehabilitacija pojedinih linosti moda vee ogreenje o
pravdu nego formalno nepravilna osuda. Procesi rehabilitacije postali
su samo pravni paravan za jedan aspekt istorijskog revizionizma, o
emu svedoi i injenica da se u javnosti rehabilitacije i doivljavaju
R. Boudon, Explication, intrpretation, idologie, u: LUnivers philosophique, ur: A. Jakob,
33

Paris, 1989, str. 252.

20
 Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

kao svojevrsno ispravljanje istorije.34 Osim toga, pravo slui i kao

svojevrsna garancija neutralnosti, to je lako osporiti kada se ima u
vidu da je i samo pravo kodifikacija odreenog vrednosnog sistema,
a ne sistem vrednosno neutralnih normi. Inae, pravni aspekt revizio-
nizma posebno je dobro prouen, ponovo u vezi sa problemom negi-
ranja holokausta, budui da je to u nekim pravnim sistemima postalo
krivino delo,35 a u vezi sa time je doneta i jedna rezolucija Ujedinje-
nih nacija.36

Kroz medije, knjievnost, pozorine predstave, filmove, serije i na ra-

zne druge naine takoe se stvara poeljna slika prolosti. Mediji su
posebno pogodno sredstvo irenja istorijskog revizionizma, zbog lake
i brze dostupnosti medija irim drutvenim slojevima. Don To pie
da je, primera radi, u Velikoj Britaniji tokom devedesetih godina dolo
do procvata medijske javne istorije, do nivoa da je medijsko bav-
ljenje prolou postalo toliko raireno da je nastala dosetka kako je
istorija novi batovanluk.37
4.

Istorijski revizionizam esto se tie izmene opte ocene i javnog

vrednovanja odreene istorijske linosti, dogaaja ili epohe, pri emu
su ta opta ocena i to javno vrednovanje najee pojednostavljeni,
ponekad do sasvim jednostavnih opozicija dobrog i loeg, moralnog
i nemoralnog. Javna kultura seanja, istini za volju, najee i zahte-
va takva pojednostavljenja. Budui da prolost nesumnjivo igra zna-
ajnu drutvenu ulogu,38 pri emu je, istovremeno, sasvim nerealno
oekivati da najiri krugovi drutva budu osetljivi na sve pojedinosti,
finese i nijanse unutar istorijskih procesa, uobiajeno je da se prolost
u javnom prostoru predstavlja u osnovnim crtama, a ne u svim poje-
dinanim detaljima. Iako je ta vrsta pojednostavljivanja nuna u oda-
biru mesta seanja preko kojih se prolost javno komemorie i preno-
si jedan korpus poruka znaajnih za vrednosnu orijentaciju drutva,
to ipak ne samo da ne znai da javna kultura seanja ne treba i ne
moe da ima nikakve veze sa naunim znanjem o prolosti. Naprotiv,
ona treba da bude u najveoj meri u saglasnosti sa tim znanjima, ma
koliko to u javnosti ostajalo na veoma optem nivou. Istoriografija ne
34
O problemu rehabilitacija u kontekstu razumevanja kao ispravke istorije vidi: Sran
Miloevi, Istorija pred sudom, Beograd, 2013, str. 1528. Specifino o problemu rehabilitacije
Drae Mihailovia vidi: Vesna Raki Vodineli, Rehabilitacija Drae Mihailovia kao politiko
suenje, http://pescanik.net/2012/04/rehabilitacija-d-mihailovica-kao-politicko-sudenje/; Ne
rehabilitaciji. Javna reagovanja, Beograd, 2013; A. Sekulovi, Srpski nacionalizam i jugoslovenska
tragedija, Beograd, 2012, str. 6168, 99105, 111115.
35
Kenneth Lasson, Defending Truth: Legal and Psychological Aspects of Holocaust Denial,
Current Psychology 26 (2007), str. 223266.
36
General Assembly adopts resolution condemning any denial of Holocaust, http://www.
un.org/News/Press/docs/2007/ga10569.doc.htm
37
, , , 2008, str. 16.
38
Vidi o tome: . , .
, , 2003; T. Kulji, Kultura seanja, Beograd, 2006; Istorija i seanje, prir. O.
Manojlovi Pintar, Beograd, 2006.
21
Sran Miloevi

moe postaviti stvari normativno, tj. ne moe propisati da li treba ili

ne treba komemorisati odreenu prolost, ali istoriografija je pozvana
da identifikuje i objasni tu prolost i da kae da li je neka opta pred-
stava o prolosti utemeljena u injenicama i temeljnim civilizacijskim
vrednostima ili ne.

Istorijski revizionizam je, zapravo, najdelotvorniji u javnom pro-

storu i on postaje ozbiljan problem onda kada u znaajnijem obimu
zahvati samo drutvo koje je ponekad, a osobito u prelomnim trenu-
cima, veoma entuzijastino zainteresovano za prolost. Upravo iz ra-
zloga nedovoljne kritinosti u trenucima poplave istorije i velike za-
interesovanosti za prolost, javnost je u najveoj moguoj meri izloena
mogunosti uticaja brojnih lanih predstava o njoj. Ipak, ako je osnovna
orijentacija u kulturi seanja takva da se postie elementarno jedinstvo
naunog znanja, vrednosnih poruka i potreba drutva za javnim obele-
avanjem prolosti, onda ni izvesni nivoi romantizacije, heroiziranja ili
idealizacije, svojstveni svakoj javnoj komemoraciji, nisu od velike tete
i, iako zanimljivi istoriarima i naunicima drugih disciplina za anali-
zu i dekonstrukciju, ostaju tek benigna iaenja u temeljima identi-
teta drutva bilo nacionalnog, bilo kolektivnog u irem smislu rei.
Meutim, kada se prenebregnu akademski obziri u definisanju i arti-
kulaciji osnovnog pravca tumaenja prolosti, onda se dobija zloudna
konstrukcija kulturnog modela koja ne samo da ne poiva na naunom
znanju, ve posledino uvodi i negativne promene u pogledu vredno-
snih orijentacija. Na to je jezgrovito upozoravao jo Jovan Skerli, piui
o Ilarionu Ruvarcu, zaetniku kritikog pravca u srpskoj istoriografiji:
Jedan narod ne moe da osniva svoj ivot na laima.39 Kritika istori-
ografija ih razobliava, a revizionizam ih produkuje.

5.

Kao to oni autori, koji pojmom istorijski revizionizam (u naji-

rem smislu) oznaavaju izrazito pozitivnu pojavu, redovno istiu ide-
ologizovanost i politizovanost predstave o prolosti koju osporavaju,
tako i kritiari revizionizma uoavaju njegove ideoloke i politike
aspekte. Dok u sluaju neutralnog razumevanja pojma revizionizam
ideoloko-politiki kriterijum nije osobito relevantan, taj kriterijum je
u sluaju pozitivne i negativne konotacije ovog pojma veoma vaan,
ak sutinski, budui da se revizionizmom ne smatra bilo koje, ve po-
litiki relevantno reinterpretiranje prolosti.

Razume se, kada je re o istoriografiji, obe strane (i revizioni-

sti i njihovi kritiari) uverene su u svoju metodoloku utemeljenost,
odnosno metodoloke nedostatke strane koja je izloena kritici i to
je kljuni akademski argument. Ali u oba sluaja jasno preovladava
39
. , , 7, , 1922, str. 6869.
22
 Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

svest o politikoj relevantnosti konkretne debate o prolosti, pa se re-

vizionizmom ne smatra kada neko pogreno utvrdi datum ili mesto
nekog deavanja ili naprosto ukae poverenje loem izvoru. Iako je
to nesumnjivo rava metodologija, ipak nije revizionizam. Samom
pojmu revizionizam inherentna je odreena ideoloko-politika, jav-
na ili skrivena agenda. I dok revizionisti u svojim neistomiljenicima
vide ostatke starog i prevazienog pogleda na prolost, dotle protiv-
nici revizionizma u revizionistima vide nosioce legitimacije novog,
u postsocijalistikom kontekstu preteno neoliberalnog poretka. O
tome je dosta pisao Todor Kulji, koji je, uoavajui opte pravilo da
je na krupnim drutvenim prekretnicama prerada prolosti izvor...
legitimnosti novih drutvenih snaga, konkretizovao tu pojavu na
primeru bivih socijalistikih zemalja u kojima nova liberalna i kon-
zervativna misao o drutvu pravda zaokret ka kapitalizmu.40 Tu
relevantnost prerade prolosti, razume se, uviaju i oni koji u sam
pojam revizionizam ne uitavaju nuno ideoloko-politiku dimen-
ziju, ali je prepoznaju u pojedinim manifestacijama revizionistikih
tendencija.41
6.

Istorijski revizionizam na prostoru nekadanje Jugoslavije ka-

rakterie dvostruka tendencija umanjivanje istorijskog znaaja pa
ak i potpuna kriminalizacija socijalistike prolosti i jugoslovenskog
iskustva, odnosno ulepavanje restauracijskog ideala kojem se treba
vratiti,42 kako u pogledu sistema tako i u pogledu dravnog okvira.
Crvena nit tog istorijskog revizionizma su antikomunizam43 i antiju-
goslovenstvo, a mera revizionistike dubioze srazmerna je umilje-
noj teti koju je nacija (a sve ee se pominje i klasa: graan-
ski sloj, drutvena elita, ak i bolji deo drutva) pretrpela pod
komunistikim terorom u toj tamnici naroda. Po sebi se razume
da pojmovi graanstvo, elita uopte nisu vrednosno neutralni, ve
izrazito afirmativni, dok se pojam komunizam esto koristi kao dis-
kvalifikativ.
40
T. Kulji, n.d., str. 17, 49.
41
Ocenjujui promenu istorijske paradigme u bivim socijalistikim zemljama i Vladimir
Petrovi konstatuje: U potrazi za odrivom, upotrebljivom tradicijom kojom bi legitimisala
izgradnju novog, liberalnog i kapitalistikog ustrojstva, ova drutva su se uglavnom bezuspeno
okretala predkomunistikom periodu, legitimiui tako nesumnjivo antikomunistike, ali
takoe i agresivno nacionalistike i ultrakonzervativne reime. Iako bi se Petrovievo vienje
da se neobina surovost i odsustvo senzibiliteta za ljudske patnje prenela... iz komunistikog u
postkomunistiki kontekst moglo i samo oceniti kao revizionistiko, u negativnom smislu (kao
da surovost i odsustvo senzibiliteta ne mogu biti i autentina karakteristika samog antikomu-
nizma, ve su iskljuivo naslee komunizma), opravdana je njegova konstatacija da je revizioni-
zam u bivim socijalistikim zemljama bio u funkciji legitimizacije nove drutveno-politike
paradigme i restauracije kapitalizma.
42
. , .
21., . , . , , , 2009, str. 160167.
43
S. Miloevi, O antikomunizmu kao izvoru legitimacije i ideolokom sadraju tranzicionih
drutava, u: Antifaizam pred izazovima savremenosti, prir. M. Belin, P. Atanackovi, Novi Sad,
2012, str. 7180.
23
Sran Miloevi

Ta promena istorijske paradigme nije usledila kao posledica no-

vih teorijsko-metodolokih pristupa, ve se preteno odvija u dome-
nu otvaranja nekih novih tema, ali uz snaan upliv antikomunizma,
kao podrazumevajueg metanarativa u gotovo svim drutveno-hu-
manistikim, pa tako i u istoriografskim istraivanjima. To je najvei
problem revizionizma na prostoru nekadanje Jugoslavije. Kritiari
revizionizma nemaju pred oima nikakvu komunistiku agendu, ali
se svakako nalaze na antifaistikim pozicijama, to je univerzalna
humanistika orijentacija. Revizionisti, sa druge strane, kriminalizuju
NOP i socijalistiku prolost, namerno ili ne, (ali svakako faktiki) re-
lativizujui zloine faizma i kolaboracionista.

***

Istorijski revizionizam je relevantan kao drutveni fenomen u

meri u kojoj se na osnovu poznavanja i tumaenja prolosti oblikuje i
kultura seanja i sistem vrednosti. Nauka ne moe biti neosetljiva na
ta pitanja i ne moe tek registrovati pravce transformacije. Ona je du-
na i da ih objasni i da se u vezi sa njima opredeli, a tada ve teko da
moe da izbegne polje vrednovanja, makar i implicitnih.

Poznavanje prolosti ima dvostruku funkciju: jedna funkcija je

akademska i podrazumeva objanjenje, a druga je utilitarna, budui
da se prolost koristi kao legitimacija savremenog delovanja. Od toga
svakako ne treba beati. Re je o saznajno-akademskom i drutveno-
primenjivom znaaju poznavanja prolosti, koji se esto, zapravo, me-
usobno proimaju. Drugim reima, kako je to jezgrovito formulisao
britanski istoriar Don To, struni i javni ciljevi se ne iskljuuju.44
Upravo zbog toga to se prolost priziva kako bi se njome legitimisalo
javno delovanje vano je da se ona saznaje na nain koji nee podra-
zumevati mogunost relativizacije i upotrebe prolosti.

Iz svega navedenog u ovom kratkom pregledu problematike

istorijskog revizionizma prepoznatljivo je stanovite koje podrazume-
va postojanje jednog korpusa pozitivnih naunih znanja o prolosti
koja, sabrana u jednu celinu, predstavljaju naunu istinu.45 To stanovi-
te je odraz uverenja da se iz istorijskih izvora, ma koliko oni bili pri-
strasni i fragmentarni, ipak moe (re)konstruisati verodostojna slika
prole stvarnosti, pa makar i samo parcijalno. Pored toga, odreena
nauna istina ima esto vrednosne konotacije od kojih ne treba beati
i na koje istoriar treba da ukae. Revizionizam je, dakle, saznajno od-
44
, , , 2008.
45
Ovaj pojam treba shvatiti vrlo iroko: bez obzira na metodoloki postupak i teorijsko ute-
meljenje, cilj i oekivani rezultat naunog istraivanja je nauna istina. Drugim reima, rezultat
dobijen ispravnom primenom metodolokog postupka (ma kog), iznutra koherentnog i teorijski
utemeljenog jeste nauna istina. Ona nije identina sa prolom stvarnou, nije njena verna
kopija, ali jeste korpus znanja o odreenoj temi do kojih se dolo odreenom naunom (razume
se, ne bilo kakvom) metodologijom.
24
 Istorijski revizionizam i drutveni kontekst

stupanje od te naune istine, od razliitih interpretacija koje bi poivale

na realistinim tumaenjima naunih injenica, kao i odstupanje od bit-
nih drutvenih vrednosti ili od onoga to bi trebalo da bude prepo-
znato kao vrednost.

25
 prvo poglavlje

ISTORIOGRAFSKI OKVIRI ISTRAIVANJA

REVIZIONIZMA

26
Dr Drago Roksandi UDK: 930(497.1)
redovni profesor, 930(497.4)
Filozofski fakultet, 930(497.5)
Univerzitet u Zagrebu 930(497.6)
930(497.7)

Historijski revizionizam i/ili junoslavenska

historiografija poslije raspada Jugoslavije

Z
ahvaljujui se kolegi mr. sc. Milivoju Belinu i svima dru-
gim kolegicama i kolegama u novosadskoj Alternativnoj
kulturnoj organizaciji (AKO), izraavam svoje zadovoljstvo
to sudjelujem u radu skupa Politika upotreba prolosti: historijski revi-
zionizam na postjugoslavenskom prostoru. Tematski slini individualni i
kolektivni radovi i skupovi u postjugoslavenskim historiografijama
inae su prije iznimka nego pravilo.1
Pravilo bez iznimke je da se slini skupovi ne realiziraju na sve-
uilitima, dakle, tamo gdje bi se ponajprije trebali drati, imajui na
umu odgovornost sveuiline nastave povijesti i sveuilinih historio-
grafskih istraivanja za budunost historiografije. Kada ih se realizira,
ini se to ili u institutima ili, kao u ovom sluaju, u jednoj NVO. To,
dakako, nuno ne znai da su sveuilita u postjugoslavenskim dra-
vama glavna uporita revizionizma u historiografiji to god to zna-
ilo nego, to je mnogo vjerojatnije, da se sveuilita u tranziciji, ko-
liko god na njima moglo biti dobrih povjesniara, suoavaju s velikim
potekoama u nastojanju da postanu kreativna istraivaka arita.
Nije teko zamisliti kakve to sve posljedice moe imati. Naroito kada
je rije o nunim dugoronijim procjenama potencijala novih genera-
cija profesionalnih povjesniara da se nose s izazovima sve brojnijih
revizionizama u historiografijama. Pritom je rije o historiografija-
ma koje se inae sve ubrzanije mijenjaju bilo unutar samih sebe kao
nacionalnih disciplina, bilo u europskom, odnosno, svjetskom histori-
ografskom obzorju.

Osjeam isto tako potrebu rei da mi je drago to ovaj skup po-

drava Rosa Luxemburg Stiftung. Mislim da nema njemakih zaklada
za politiko obrazovanje, koje su afilirane uz vodee politike stran-
1
Vidjeti recentne publikacije s dobrim bibliografskim uvidima: Revizija prolosti na prostorima
bive Jugoslavije. Zbornik radova, Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo, 2007; Darko Karai,
Tamara Banjeglav, Nataa Govedarica, Re:vizija prolosti. Politike sjeanja u Bosni i Hercegovini,
Hrvatskoj i Srbiji od 1990. godine, Asocijacija Alumni Centra za interdisciplinarne postdiplomske
studije i Friedrich-Ebert-Stiftung, Sarajevo, 2012.
27
Dr Drago Roksandi

ke, s kojima nisam suraivao nakon 1990. godine. Po prvi put poslije
dvadeset godina sudjelujem u radu skupa koji podrava zaklada koju
simbolizira ime koje je mnogima u mojoj studentskoj generaciji pa i
kasnije bilo jedan od asnih (i, na alost, traginih) orijentira.

Meutim, nije rije samo o imenu Rosa Luxemburg. Rije je o

injenici koja teko da bi mogla podlei reviziji da je rije o osobi
koja se svojim ivotom, do krajnjih granica, identificirala s onim to je
mislila, u to je kao mislilac vjerovala te slijedom ega je i djelovala.

Danas, kada ivimo u dobu sumnje, u dobu nevjerice u o-

vjekove mogunosti da humanizira vlastiti svijet, a da ga pritom ne
denaturalizira, ime Rose Luxemburg, neovisno o tragizmu koji im-
plicira, budi nadu u mogunosti ovjeka kao povijesnog bia, dorasla
kritikom odnosu i prema svojoj prolosti i prema svojoj budunosti.
Rasprava o revizionizmu u historiografiji u takvu kontekstu moe
biti samo poeljna.

Pripadajui ivotno iskusnijoj generaciji povjesniara, kada god

danas ujem nekoga kako govori o revizionizmu u historiografiji, ne
mogu ne prisjetiti se da je isti taj pojam godinama, nepodnoljivo inva-
zivno, k tome, globalno bio koriten u (post)staljinistikim kritikama
jugoslavenskog puta u socijalizam. Kao mladu ovjeku, 1960-ih go-
dina, uvjerenu da je socijalizam svjetski proces i to proces koji se ne
da svesti na bilo kakve kanone i formule, nije mi bilo mogue pri-
hvatiti bilo kakvu odrivost koncepta revizionizma zbog neizbjene
pretpostavke o ortodoksiji kao njegovu uporitu. K tome, ne samo
misaonoj nego i djelatnoj. Potonje je dakako isto tako neizbjeno uklju-
ivalo i same mehanizme povratka ortodoksiji, u konanici, inkarni-
rane u istilitu, a mnogima i paklu svijeta Gulaga.
Obavjetavajui se iz suvremene historiografske literature
to se sve podrazumijeva pod revizionizmom u historiografiji ne
mogu se oteti dojmu da pojmu postojano manjka nuna konceptual-
na i napose analitika otrina. Ponajprije, sve to se u svijetu zbiva u
posljednjih pola stoljea, nakon, recimo, 1968. godine, pretpostavlja
potrebu za kritikim propitivanjem 20. stoljea, stoljea drutvenih
promjena i ljudskih nada te, istovremeno, stoljea ljudskih tragedija
i deziluzioniranja. Takva je potreba postala svjetski imperativ nakon
1989. godine.2 ak i kada bi se kritiko propitivanje zbivalo pod ide-
alnim uvjetima, tanka nit bi u mnotvu sluajeva dijelila znanstveno
odriva istraivanja od revizionistikih aberacija. Manji je dio pro-
blema u povjesniarima razapetima izmeu svojih profesionalnih
formacija i imperativa te politikih uvjerenja i interesa. Vei je pak
dio problema u injenici da se kritiko propitivanje zbiva u obzorju
2
Dakle, rije je o kritikom propitivanju, a ne o prokazivanju, lustraciji i/ili sudskim progonima
kao politikim simbolikim kapitalom.
28
 Historijski revizionizam i/ili junoslavenska historiografija poslije raspada Jugoslavije

tranzicijskih procesa, kada je bitka za prolost nerijetko isto tako

vana kao i bitka za budunost.

S druge strane, neupitno je da se u suvremenoj profesionalnoj

historiografiji mnogo toga zbiva to dovodi u pitanje ne samo inje-
nice, istine u historijskoznanstvenom smislu ve i samu odrivost
njezina znanstvenog utemeljenja. Budui da je moderna historijska
znanost proizvod europske moderne kako u njezinim spoznajnim
uporitima, tako i u njezinim vrijednosnim orijentirima suvremeni
revizionizam u historiografiji je ponajprije globalni fenomen. Pritom
nije rije o opravdanim pa i poeljnim poststrukturalistikim propi-
tivanjima misaonih aporija i praktinih paradoksa europske moderne
u njezinu dugom trajanju i njihovim globalnim oitovanjima (primje-
rice, rodni studiji, postkolonijalni studiji, subalterni studiji itd.). Koli-
ko god bila vana, ova su propitivanja zasad ogranienog dosega jer
ne prelaze granice modernistikog univerzalizma, neovisno o tome
to, primjerice, dekonstruiraju eurocentrizam ili redefiniraju rodne
atribucije ljudskih bia itd. Revizionizam u historiografiji se za veli-
ku veinu tih i brojna druga pitanja poststrukturalistike provenijenci-
je slabo ako uope zanima.

Revizionistika agenda u historiografiji najee je svojevrsni

bastardni produkt neotradicionalistike historijske znanosti, duboko
ukorijenjene u nacionalnim (imperijalnim) mitovima i projekata neoli-
beralnih rekonkvista u svijetu. Revizionizam u historiografiji da-
nas nerazluiv je od involutivnih drutvenih prevrata u posljednjim
desetljeima. Rije je o prevratima koji su postali mogui prije svega
zato to su se razliite progresistiki projicirane drutvene promjene u
svijetu u 19. i 20. stoljeu vratile na svoja pretprogresistika ishodi-
ta. Meutim, vratile su se osiromaene pa i opustoene povijesnim
deziluzioniranjem, a jo vie jezivim ljudskim cijenama promjena koje
su izgubile svoj povijesni smisao.3

Postjugoslavenski konteksti revizionizama u historiografiji
ne mogu se razumjeti onkraj spomenutih globalnih trendova. Ipak,
rije je o mnogo veem izazovu. Postjugoslavenski regionalni kontek-
sti kondenziraju kontinentalne europske kontekste. Sve kompleksno-
sti koje ine Europu, nigdje ne dolaze toliko do izraaja kao u jugoi-
stonoj Europi. Sve je tu. To je jedini prostor gdje su slavenski narodi
na Mediteranu; to je jedini prostor gdje se dogodilo da se posljednji
valovi seoba azijskih naroda pretvore u europske injenice (primjer
Bugara i Maara); to je jedini prostor gdje se dogodilo da se odri
kasnoantika romanizacija na podrujima koja su najkrae bila u gra-
3
Rije je o procesu koji je u biti iscrpljen 2008/2009. godine, dakle, s otvorenom krizom neo-
liberalne globalizacije. Pitanje alternativa ponovo je dobilo svoj legitimitet u svijetu. Meutim,
alternative nisu artikulirane, to znai da su prostori za revizionizam u historiografiji i dalje
otvoreni.
29
Dr Drago Roksandi

nicama rimskog imperija (sluaj Rumunja); to je jedini prostor gdje

postoji kontinuitet najstarijih europskih zajednica, uvjetno reeno,
kao to je sluaj s Albancima i Grcima, neovisno o tome kako tko in-
terpretira njihovu etnogenezu; to je jedini prostor u kojemu ima mno-
go vie diskontinuiteta nego kontinuiteta, neovisno o tome to svaka
danas postojea nacija, kao to je to i hrvatski i srpski sluaj, moe
sebe projicirati u povijesnom pamenju u milenijskim rasponima;
i na kraju, to je oigledno jedini prostor na kojemu nema europske
sile koja se na njemu nije ogledala, jedini prostor na kojem su duboko
ukorijenjene dominantne religijske tradicije modernog svijeta, zapad-
no kranstvo i istono kranstvo, i jedini prostor na kojem je islam
autohton, jedini prostor koji ima neke od najvanijih batina idov-
ske civilizacije u Europi itd. Dakle, s toga gledita, europski neuspjeh
da sprijei rat kada je on bio vie nego oigledan i integrira taj pro-
stor europski je neuspjeh i europska tragedija. Rije je o fenomenima
koje je nemogue kritiki propitivati samo kao endogene fenomene,
odnosno, samo kao egzogene.4 Rijetki su povjesniari u postjugosla-
venskim historiografijama koji uope prihvaaju misliti u ovakvim
kontekstima i na naine koje ovakvi konteksti impliciraju. To znai
da, htjeli oni to ili ne htjeli, ne mogu izbjei bezbrojne zamke revizi-
onizma u historiografiji.

Sljedei je problem, moda i najvei, da se ratni raspad Jugo-

slavije zbio u zemlji u kojoj je socijalistiki eksperiment bio uvelike
autohtoniziran. Nakon 1948. godine jedno od najjaih uporita komu-
nistikog legitimiteta u jugoslavenskom drutvu intoto reproduciralo
se u politikoj ideologiji mi nismo isto to i oni, tj. jugoslavensko
socijalistiko samoupravljanje bitno se razlikuje od etatiziranog (post)
staljinistikog socijalizma u Sovjetskom Savezu i/ili drugim zemljama
socijalistikog lagera (sic!). Meutim, 1989. godine inilo se da ni-
kakvih razlika nikada nije ni bilo, dapae, u toemu se inilo da je
jugoslavenski socijalizam po svojim tranzicijskim potencijalima bio
loiji nego, recimo, bilo koji drugi lagerski socijalizam. Ne ulaze-
i u intra- i internacionalnu dinamiku ratnog raspada Jugoslavije,
mnogima se inilo, a izgleda da i dalje u to vjeruju, da je ratni raspad
SFR Jugoslavije bio jedini mogui izlaz iz komunizma. To, dakako,
uope nije tono i to je vorite u koje e se desetljeima uvijek izno-
va zapetljavati svi pokuaji u postjugoslavenskim historiografijama
da se izae iz zaaranih krugova fatalistikih providencijalizama u
postjugoslavenskim drutvima i kulturama. Teko je vjerovati da e
Europska unija (ako bude postojala), nakon to sve postjugoslavenske
drave postanu njezine lanice (ako se to dogodi u predvidljivoj bu-
dunosti), ita sutinski u tome promijeniti. Kaem teko zato to
4
Trajan Stojanovi, Balkanski svetovi. Prva i poslednja Evropa, Equilibrium, Beograd 1997; Drago
Roksandi, LEurope et ses frontires multiples dans le Sud-Est: problemes et approches /
Europa i njene viestruke jugoistone granice: problemi i pristupi, u: La perception de lEurope /
Percepcija Europe, Litteris, Zagreb, 2009, str. 5253, 156157.
30
 Historijski revizionizam i/ili junoslavenska historiografija poslije raspada Jugoslavije

je Europska unija od poetka isto tako dio problema ratnog raspada

Jugoslavije kao i dio rjeenja, kada je rije o ovladavanju prolou.
Ovo ne znai da su postjugoslavenske historiografije osuene na
revizionizam, ali znai da je ustrajavanje obrazaca revizionizam vs.
kontrarevizionizam imanentan reprodukcijskim matricama svih
postjugoslavenskih historiografija.

Postoji uvjetno rjeenje. Kaem uvjetno jer s jedne strane ini

nuan preduvjet izlaska iz zatvorenih krugova revizionizma, ali ne
jami izlazak iz njih. Rije je o komparativnoj socijalnoj historiji i kom-
paratistiki usmjerenim kulturnim studijima. Oni su, prvo, zasigurno
najbolja brana revizionistikom recidivizmu ili revizionistikim re-
vival-ima. Drugo, jame u perspektivi rekonstituiranje junoslavenske
komparatistike u regionalnim i europskim kontekstima. Meutim,
kao to je ve reeno, problem ni izdaleka nije samo historiografske
naravi. Tree, dosljednija istraivaka primjena komparativnih meto-
da omoguit e svima da u nekoj perspektivi kritiki propitaju koliko
je kada i na koji nain i napose kakva Jugoslavija bila (dis)funkcional-
no rjeenje temeljne razvojne problematike bilo koje, odnosno, svake
jugoslavenske nacije pojedinano pa i skupno.

Junoslavenski narodi ne mogu pobjei jedni od drugih, koli-

ko god mnogi na svim stranama mislili da bi sve bilo u redu kada bi
se imalo druge susjede. Europska unija je u bilo kojoj perspektivi
nezamisliva ukoliko ne bude ustrajavala na imperativnom rjeavanju
bilateralno otvorenih pitanja, naroito kada je rije o susjednim dra-
vama. Dakle, ako ne zbog potrebe za kritikom valorizacijom pro-
losti, postjugoslavenske drave e zbog vlastite budunosti u Europi
morati biti sposobne racionalno vrednovati, pored ostalog, i jugosla-
vensku batinu, a to znai odrei se revizionizma u historiografiji
kao modus operandi bilo koje postjugoslavenske historiografije pojedi-
nano.

Nuna pretpostavka kritikog suoavanja postjugoslavenske

historiografije sa samom sobom je propitivanje vlastitog pojmov-
lja. Teko je povjerovati u kritiki potencijal historiografije koja se ne
umije emancipirati od pojmova poput biva Jugoslavija, koji ne
reflektiraju nita drugo nego atavistiki strah od njezina mogueg
uskrsa/vaskrsa. Gdje bismo kao profesionalci stigli kada bismo
svaku politiku formaciju prolosti atribuirali bivom? Uostalom, u
prolosti je bilo nekoliko Jugoslavija pa ne bi li bilo uputnije, ba zato
da bismo mogli kritinije raspravljati o svakoj od njih, uvije eksplicit-
no rei o kojoj je Jugoslaviji rije. Ako nita drugo, lake emo se nositi
s ambivalentnostima drugih pojmova iz jugoslavenske/jugoslaven-
skih batina.

31
Dr Drago Roksandi

Na kraju, strah pred Drugima i strah od samog sebe idealna

su uporita za revizionizam u historiografiji. Suoavanje s bliskom
prolou, ovladavanje prolou i spremnost na prihvaanje neizvje-
snih izazova budunosti iziskuje i profesionalnu odgovornost, ali i ci-
vilnu kurau. I jedno i drugo su isto tako brane revizionizmu u
historiografiji.5 Sve poinje i sve zavrava, oito, s ovjekom u dobu
sumnji.

5
Iz niza knjiga koje bi u tom smislu trebalo navesti kao primjer izdvojit u jednu koja me je
nedavno duboko dojmila: Ante Leaja, Knjigocid. Unitavanje knjiga u Hrvatskoj 1990-ih, Profil i
SNV, Zagreb, 2012.
32
Historijski revizionizam i/ili junoslavenska historiografija poslije raspada Jugoslavije

33
34
Dr Ranko Konar, UDK: 930(497.11) : 94(100)1939/1945
redovni profesor u penziji

Nekoliko zapaanja o pojavama revizionizma u

srpskoj istoriografiji

K
ritike ocene o pojavama revizionizma u srpskoj istorio-
grafiji sve su prisutnije u naunim radovima, iako jo nisu
dobile sveobuhvatniji karakter. Moda one i ne mogu biti
drugaije s obzirom na istorijske sloenosti i mnoge kontrasti to zah-
teva i dublje analize i vie vremena.

Iako se smatra da su se tendencije za revizionizmom javile tek

krajem XX veka (pred raspad jugoslovenske drave i drutvenih os-
nova na kojima je poivala), teko je ne primetiti da su izvesne pojave
imale takav karakter i pre ve od sedamdesetih godina XX veka. Jo
tada su, otvaranjem mnogih pitanja iz istorije Jugoslavije (19181945),
davane i ocene koje su izlazile iz okvira uobiajenih razlika u interpre-
taciji pojedinih dogaaja i procesa. Odnosilo se to prevashodno na ar-
tikulaciju nacionalnog u procesima jugoslovenskog razvoja posle 1945.
godine, a zapoelo je u publicistici tezom da jugoslovenska socijalisti-
ka integracija nuno vodi ka nestajanju nacionalnih individualiteta ju-
goslovenskih naroda. Pitanje je bilo preozbiljno da bi bilo preputeno
samo istoriografiji, pa se o njemu prvo izjasnila politika, ocenivi da
shvatanje nacionalnog pitanja i karaktera jugoslovenskog federaliz-
ma ne vodi razvoj Jugoslavije u tom pravcu. Ove protivrene ocene o
jednom od najdelikatnijih pitanja iz istorije Jugoslavije, budui da je u
njenoj prolosti (u Kraljevini Jugoslaviji), ono ve bilo anticipirano u
unitarnom smislu, odrazie se kasnije i na promene ocena u jugoslo-
venskoj istoriografiji o oportunosti jugoslovenske dravne integracije
uopte, smislu i karakteru avnojskih odluka, pre svega o nacionalnom
i dravnom identitetu republika, njihovoj perspektivi i dr.

U pogledima na istoriju XX veka (kojim se ovaj prilog uglav-

nom i bavi), posebno na karakter dva svetska rata i njihove posledi-
ce, ocene jugoslovenske istoriografije bile su uglavnom podudarne sa
istoriografijama zemalja koje su odluujue uticale na njihov razvoj i
okonanje. Ta istoriografska shvatanja bila su u osnovi preovlauju-
a, iako se i u njihov nauni objektivizam poelo rano sumnjati kao
35
Dr Ranko Konar

savezniku shemu istorije, savezniku verziju rata, istoriografiju

pobednika i dr. Ovim shvatanjima objektivno su najavljivani zahtevi
i za drugaijim istoriografskim pristupima da u svojim ocenama tre-
ba uti obe strane radi potpunijih naunih saznanja. Ovi zahtevi ne bi
bili sporni kad bi bili nauno motivisani, to uglavnom nije bio sluaj.
Pitanje je kakva bi to bila istorija koja bi i u emu imala razumevanja
prema faizmu i njegovom karakteru u sukobu sa antifaizmom kao
pobednikom. U srpskoj istoriografiji, meutim, ima i takvih pokuaja,
posebno kad se nastoji razumeti ponaanje razliitih kolaborantskih i
faistoidnih pokreta kao patriotskih i nacionalno opravdanih.

O istoriji Jugoslavije XX veka kod nas je dosta pisano, iako su

mnoga pitanja ostala ili na margini, ili neistraena. Istorija Kraljevi-
ne Jugoslavije je relativno potpuno istraena, posebno njeno stvaranje,
politike, ekonomske, nacionalne i ustavne osnove i krize, politike
stranke, spoljnopolitiki poloaj Jugoslavije i dr. Uveliko su istraeni i
nacionalno-manjinski problemi, pre svega maarske i nemake manji-
ne i njihov politiki, ekonomski i kulturni ivot u Kraljevini Jugosla-
viji. Nacionalnim pitanjem (i pitanjem nacionalnih manjina) na kraju i
posle Drugog svetskog rata, istoriografija se nije kompleksnije bavila.
Nekoliko publicistikih radova ili fragmentarnih osvrta ne daju osno-
ve za pouzdanije istorijske sudove i miljenja. Razlozi tome su brojni
i ne nalaze se samo u ocenama da je re o tabu temama, kako se to
najee kvalifikuje. Re je o zaista sloenim pitanjima, nedostatku re-
levantne istorijske dokumentacije, vremenske blizine, i tek onda razli-
itim politikim ogranienjima. U tom smislu jugoslovenska nije bila
drugaija od drugih istoriografija.

O istoriji Drugog svetskog rata napisane su, takoe, brojne stu-

dije i rasprave, koje su se bavile i najsloenijim pitanjima i procesima.
S tim u vezi publikovan je i veliki broj istorijskih dokumenata razliite
provenijencije. Upravo je, meutim, ova istoriografija danas predmet
najbrojnijih revizija i nenaunih vrednovanja. S obzirom na to, moe
se postaviti pitanje: da li je uopte re o istoriografiji, iako jeste, kuda
ona objektivno stremi? Obino se misli, i ne bez razloga, da je diskurs
ove istoriografije preteno nacionalistiki i ideologijski, i da kao takva
ona ne vidi razliku izmeu istorijskog i fiktivnog. Ove karakteristike
poele su da se javljaju osamdesetih i devedesetih godina XX veka, a
naroito od nestanka jugoslovenske drave, o ijoj se prolosti uglav-
nom sudi samo kroz prizmu nestanka. Zbog toga je, njena istorija izlo-
ena en block udarima jednostranih ocena i pristupa, kojima su vani
dogaaji i procesi i njihovi protagonisti,ili marginalizovani, ili stigma-
36
 Nekoliko zapaanja o pojavama revizionizma u srpskoj istoriografiji

tizovani, ili istorijski obezlieni. Te promene neki istoriari kvalifiku-

ju kao pojave pluralizacije istorijskih miljenja koje su uslovljene po-
litikom pluralizacijom. Ako su uslovljene politikom pluralizacijom
onda im se teko moe davati nauni karakter, jer i u istoriografiji, one
su samo politikog smisla.

Omiljene teme istorijskih revizija obino su sloenijeg karak-

tera, ali koje se mogu jednostavnije reinterpretirati sa hipotetikog
nacionalnog i politikog, ali ne i dokumentarnog stanovita. Naj-
ee je u diskursu ovakve istoriografije relativizacija antifaistikog
otpora u Jugoslaviji, posebno u Srbiji, kojom se poravnavaju istorij-
ske uloge pojedinih pokreta u ratu i brie njihov razliit odnos pre-
ma okupatoru; ta svojstva, navodno, ranija istoriografija nije shvati-
la, da je u pitanju ambivalentnost srpske antiokupatorske pozicije,
koja je od desnice do levice, u sutini bila patriotska i egzistencijalno
uslovljena. Tako se kolaboraciji u Srbiji, koja je kod nekih pokreta
imala i faistoidni karakter, daje istorijski smisao i nacionalno zna-
enje. Istovremeno se tzv. nacionalnom antifaizmu (etnikom
pokretu), pripisuje autentini srpski, a jugoslovenskom, samo inter-
nacionalni karakter, kao da jugoslovenski, u koncepciji NOP-a, nije
podjednako i srpski. Ne shvata se da je u pitanju bilo osloboenje i
obnova dotadanje zajednike jugoslovenske drave, a ne internaci-
onalistiki poduhvat. Ali se s razlogom moe postaviti pitanje da li
je etniki antifaizam bio istovremeno i jugoslovenski, odnosno
da li se ve tada opirao opravdanosti jugoslovenske dravne integra-
cije kojoj antifaistiki pokret komunista daje novi politiki karakter,
a koji je, objektivno, ometao samo srpsku integraciju za koju su se
oni zalagali. Tu istorijsku stvarnost protagonisti revizionizma obino
ne shvataju i ne razumeju, a ona je bila sutinska za pobedonosni is-
hod rata i sukobe na jugoslovenskim prostorima. Zbog toga je, izve-
sno, i bila podrana od Antifaistike koalicije 19411945, a ne zbog
ideolokih simpatija prema partizanskom pokretu. Njihovi branitelji
(u istoriografiji) danas smatraju da za jugoslovensku integraciju nisu
postojale nikakve istorijske pretpostavke i da je Jugoslavija samo
tvorevina Kominterne koju je Tito osmiljavao na antisrpskoj platfor-
mi; da je federacija, proizala iz Drugog svetskog rata, pseudofede-
racija koja poiva na principu nacionalne ravnotee, da je u nacional-
nom smislu preiroka, a time i protiv srpskih nacionalnih interesa,
jer su iz Srbije izuzete tzv. srpske zemlje. S tim u vezi, u istoriografiji
se neke federalne jedinice tretiraju kao nacionalna periferija. U su-
tini, radilo se o suprotstavljanju federativnom ureenju uopte, koje
je i ujedinilo jugoslovenske narode u zajednikom antifaistikom
37
Dr Ranko Konar

otporu i borbi. Ideje o tzv. homogenoj i hegemonoj Srbiji (sredinjem

nacionalnom projektu etnikog pokreta), doivele su potpun vojni
poraz, ali ne i politiki, koji e ruiti Jugoslaviju i devedesetih godina
XX veka.

U diskursu revizionistikih shvatanja je osporavanje legitimite-

ta KPJ u pokretanju i organizaciji NOP-a, s obzirom da se ona borila
samo za osvajanje vlasti, zbog ega je i zapoela graanski rat. Takvo
politiko opredeljenja NOP-a smatra se suprotnim antifaistikom
karakteru otpora, jer su ga komunisti monopolisali za svoje revolu-
cionarne ciljeve, proglaavajui antikomunistika raspoloenja drugih
pokreta u Jugoslaviji prookupatorskim i profaistikim.Takva svojstva
komunistikog pokreta uglavnom su, ocenjuje se, zavravali u revo-
lucionarnom teroru, a njihova antifaistika borba ostvarivala se kao
ratni komunizam, koji je posleratnu denacifikaciju i promene izvodio
neprosveenim metodama terorom, nasilnom smenom vlasti, soci-
jalnom egalitarizacijom Jugoslavije i dr. Ovakve istoriografske ocene
postale su osnova i za mnoge politike rehabilitacije koje se danas ine
u Srbiji.

Ovih nekoliko zapaanja nesporno dokazuju da je re o pojed-

nostavljenoj predstavi istorijske prolosti Jugoslavije koja je deter-
minisana ideologijskim i nacionalistikim pristupima. Ona u ranijim
istorijskim radovima, izvesno, nije bila nacionalistika, iako mnoge
probleme nije sveobuhvatno istraila i kritiki interpretirala i oceni-
la. Revizionistikim ocenama (samo zato to se stvarni antifaistiki
pokret u Jugoslaviji javio u organizaciji komunista) obino se apsolu-
tizuju odreene pojave i pripisuje im se istorijski smisao, koji je uvek
politiki i negativan.

Nesporno je da se prolost mora uvek iznova promiljati, ali

samo na istoriografski nain metodolokim inovacijama i novim do-
kumentarnim saznanjima, osloboenim od ideologijskih shema i na-
knadnih reminiscencija. Moda su ovi pokuaji u nas najvie izvede-
ni na nacionalistikoj i ideologijskoj identifikaciji prolosti, ime se u
istorijskom miljenju objektivno legalizuju anahronizam i mitsko pro-
miljanje. Ovi kriterijumi ne primenjuju se na prolost drugih jugoslo-
venskih naroda, ve samo na svoju. Otuda je teko sloiti se sa oce-
nama da je ranija istoriografija etniki, nedievski, ljotievski i druge
pokrete u Jugoslaviji identifikovala kao kolaborantske i kvislinke iz
ideologijskih, a ne istorijskih razloga.

38
 Nekoliko zapaanja o pojavama revizionizma u srpskoj istoriografiji

U metodolokom pristupu, istoriografija je uvek blia istini kad

prolost procenjuje sa stanovita univerzalnih kriterijuma i vrednosti.
U tom smislu nemaki faizam, okupacija, kolaboracija i dr. uvek su
istog istorijskog karaktera i ne mogu podlei reviziji sa promenama
politikih, ideologijskih uverenja i dr. (Ili je nemaka agresija na Jugo-
slaviju imala faistiki karakter ili nije; ili je kolaboracije bilo, ili nije; ili
se NOP borio protiv okupatora ili nije; ili je Draa u Divcima 1941. tra-
io pomo Nemaca u borbi protiv partizana ili nije?) Motivi kolabora-
cije ne mogu dovoditi u pitanje postojanje kolaboracije, ako se razlii-
to i vrednuje, ona objektivno ostaje kolaboracija i 1941. i 1945. i danas.
Ovakve teze u srpskoj istoriografiji teko je ne odbaciti kao aistorijske
i kao anahronizam.

39
 drugo poglavlje

ISTORIJSKI REVIZIONIZAM I
IDEOLOGIJA

40
Dr Olivera Milosavljevi, UDK: 821.163.41.09 Crnjanski M. : 329.4
redovni profesor,
Filozofski fakultet,
Univerzitet u Beogradu

Tri lica jednog pisca

Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

I
storijski revizionizam je u savremenom srpskom drutvu je-
dan od kljunih mehanizama kojim se izgrauje novo kolek-
tivno seanje, kao temelj novog nacionalizma. Vaan sa-
stavni deo istorijskog revizionizma, moda i kljuni za njegovo razu-
mevanje, predstavlja potreba naknadnog uglaavanja sjajne slike bio-
grafija nacionalnih veliina. One se ne posmatraju kao ljudi sa svojim
vrlinama i manama, ve se njihov talenat za ono zbog ega su i postali
veliine, iri na itavu linost koja dobija obeleja boanske nepogrei-
vosti i nedodirljivosti. Budui personifikacija same nacije, identifikaci-
ja sa njima postaje obaveza nacionalno osveenih, a svaki pokuaj
ukazivanja na njihova eventualna ideoloka ili politika zastranjiva-
nja u prolosti, ocenjuju se kao atak na tzv. nacionalno bie, to je
druga re za nacionalnu izdaju.

Takav je sluaj i sa Miloem Crnjanskim i ocenama koje su ga

pratile od tridesetih godina dvadesetog veka da je pred Drugi svetski
rat bio naklonjen faistikoj ideologiji.

Crnjanski i njegov faizam danas uopte ne bi bio zanimljiv za ana-

lizu i mogao bi se oceniti kao beznaajna epizoda u njegovom ivotu, ne
mnogo bitna za ocenu njegovog knjievnog stvaralatva, da se u njegovu
odbranu ne satanizuju pojedinci koji su ga nekada optuivali za fai-
zam, i to samo oni koji su se protiv tog faizma borili. Ne optuuju se i oni
drugi, koji su Crnjanskog takoe ocenjivali kao faistu, ali koji su od faiz-
ma pobegli im je zemlja napadnuta. Kako objasniti njihovo dananje pre-
utkivanje, osim injenicom da, iako su takoe oklevetali Crnjanskog,
nisu bili ni komunisti, ni borbeni antifaisti. Zato cilj savremenog revizio-
nizma nije primarno odbraniti Crnjanskog od njega samog, ve satanizo-
vati komuniste-antifaiste, jer ne simbolizuju nijednu od danas poeljnih
vrednosti: ni nacionalizam, ni kapitalizam, ni kolaboraciju.
41
Dr Olivera Milosavljevi

Dolaskom Hitlera na vlast u Nemakoj tridesetih godina dvade-

setog veka, faizam je postao svetski pokret. Rasizam i militarizam su
ve tada identifikovani kao njegovi temeljni principi koji e u bliskoj
budunosti kako su tada javno pisali mnogi strani i domai intelek-
tualci dovesti do novog svetskog rata, neuporedivo krvavijeg od
onog koji je samo deceniju ranije zavren. Kritiki tekstovi o faizmu,
korporativizmu, rasnoj teoriji, nacistikom militarizmu, antisemitiz-
mu, i posebno, Hitleru i Musoliniju, objavljivani su svakodnevno, bili
su na stranicama svih svetskih listova, ukljuujui i beogradske, a pi-
salo ih je na stotine stranih i poneki domai intelektualac, uglavnom
leviar, bez straha i zbunjenosti. U takvim istorijskim okolnostima,
Milo Crnjanski je ureivao list Ideje 193536, kao dopisnik lista Vreme
izvetavao iz panskog graanskog rata 1937. i kao atae u jugoslo-
venskim poslanstvima u Rimu i Berlinu, opisivao svoje vienje faiz-
ma 193738.

Ovaj tekst je pokuaj da se slika koja se danas stvara o odnosu

Crnjanskog prema faizmu i tvrdnje da je od komunista oklevetan
kao njegov simpatizer nekada, provere kroz zabeleene iskaze samog
Crnjanskog kroz njegovo naknadno objanjenje iz ezdesetih godi-
na i kroz njegov odnos prema savremenom faizmu tridesetih godina.
Citatoloki pristup se pri tom pokazuje kao jedini ispravan kada se
traga za istinom o neijem javno iznetom stavu, a istorijski kontekst
je nezaobilazan jer samo on precizno odreuje znaenje upotrebljenih
rei i sadrinu iskaza u svom vremenu i prostoru.

Crnjanskog se seaju (2007)

Dananja presuda glasi: Crnjanski nikada nije simpatisao fa-

izam, to je komunistika kleveta. Niko Milou Crnjanskom ne ini
veu medveu uslugu od njegovih dananjih branilaca koji su, da
bi dokazali kako nije simpatisao faizam, odluili da se to najbolje
radi tako to se oblate antifaisti kao laovi i netalentovani surevnjiv-
ci. Nita lake nego danas satanizovati antifaiste da su, pored ostalih
komunistikih zloina, izmislili i priu o simpatijama Crnjanskog za
faizam. A onda epigoni prepisuju epigone i stavljaju taku na novu
istoriju u kojoj je sve zlo poelo sa komunistima.

U Idejama nema rasizma. Svakako najaktivniji poznavalac po-

litike aktivnosti pisca, Zoran Avramovi pie da je Crnjanski bio do-
sledan samo u dva elementa faistike ideologije: korporativizam i
antikomunizam. Onda ide jedno meutim koje relativizuje njegov
42
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

korporativizam, prikazivanjem Crnjanskog kao tada kritikog inte-

lektualca koji je osporavao vladajui poredak, dodue sa stanovita
korporativizma.1

Autor samo zaboravlja da je tridesetih godina upravo kritika

postojeeg poretka sa stanovita korporativizma bila ogoljeni fai-
zam.

Avramovi pie da je Crnjanski bio spiritus rector ureiva-

ke politike asopisa Ideje i da se moe bez preterivanja rei da je
osnovni koncepcijski pravac i tematski krug ova publikacija dobijala
od svog glavnog urednika. Branei Ideje od optubi za faizam (nije
jasno na emu se zasniva kljuna ideoloka diskvalifikacija o faizmu
Ideja2), Avramovi kae da u tekstovima Svetislava Stefanovia3 u
ovom listu o rasi nema zalaganja za bilo koji vid rasne nadmoi.4

Kako se onda mogu objasniti stavovi Stefanovia u tim tekstovi-

ma da rasna snaga, pobeujui i politike i ekonomske faktore, stvara
kulturu, dravu i naciju a ekonomski faktori, koje esto nose rasno nii
elementi, dolaze onda da stvorenu kulturu degeneriu i upropaste (kurziv
SS),5 ili teze: ne znai sve to da istotu rase kao takve ne treba uopte
uvati no je treba napustiti bilo izumiranju bilo degenerisanju u me-
avini sa rasama niih kvaliteta. Takva perverzna logika svojstvena je
samo poklonicima ekstremnog materijalistikog gledanja na svet i sle-
pim vernicima uenja o klasnoj borbi kao jedinom faktoru i pokretau
drutvene evolucije (...) gde su sve rasne razlike kod pripadnika jedne
klase potpuno zbrisane. Naprotiv, moralo bi se misliti, da ukoliko bi
opasnost od izumiranja i propadanja viih rasnih kvaliteta bila vea,
moralo bi vee biti i staranje da se rasa sauva od daljih kombinacija
i meavine koje joj mogu doneti pozitivne i degenerativne kvalitete.
ta znae teze: poznat je tetan uticaj meavine germanske i jevrej-
ske rase: meani brakovi te dve rase degeneriu i postaju sterilni ve
u drugoj ili treoj generaciji. ta one da je stvarni i praktino po-
stavljeni problem rasne istote u istini problem uvanja da se jedna
rasa superiornih kvaliteta sauva da svoje vie, superiornije kvalitete
1
Milo Crnjanski, Politiki spisi, priredio i predgovor napisao Zoran Avramovi, Sfairos, Beograd,
1989, str. 3839.
2
Zoran Avramovi, Politika i knjievnost u delu Miloa Crnjanskog, Akademska knjiga, Novi Sad,
2007, str. 242.
3
Jedan od vodeih rasistikih pisaca tridesetih godina u beogradskoj javnosti, saradnik asopisa
Ideje.
4
Milo Crnjanski, Politiki spisi, priredio i predgovor napisao Zoran Avramovi, Sfairos, Beograd,
1989, str. 24.
5
S. Stefanovi, Rasa i kultura, I, Ideje, 13. 04. 1935.
43
Dr Olivera Milosavljevi

ne izgubi i ne degenerie meavinom sa rasama niih, inferiornih kva-

liteta, i dalje: nesumnjivo je to da se kod Junih Slovena dinarski
tip istie kao najmarkantniji, i, kako izgleda, sa najsuperiornijim ili bar
sa najpozitivnijim i najkonstriktivnijim dominantnim osobinama. Na
kraju, ta znae teze da je nuno da se odre rase evropskog ovean-
stva, nordijska, dinarska, mediteranska u nesumnjivoj superiornosti
svojih kvaliteta, mudrim izborom meusobne meavine i uvanjem
od meavine sa rasama inferiornijih kvaliteta.6

Ako ovo nije ogoljena rasna teorija koju je spiritus rector urei-
vake politike Ideja doputao u svom asopisu, u vreme kada je svet-
ska tampa i publicistika bila prepuna estoke kritike rasne teorije,
postavlja se pitanje da li je za savremeni revizionizam rasna teorija
uopte postojala?

Crnjanski NE SKRIVA nacizam. Traei sva mogua ogranie-

nja koja su stajala pred Crnjanskim dok je pisao svoje tekstove tride-
setih godina, a na tragu seanja samog Crnjanskog iz ezdesetih godi-
na, Avramovi danas postavlja pitanje: Ko je slutio blisku katastrofu
ratnog pustoenja? Koliko je bilo onih koji su progledali jedan, u su-
tini, politiki udar na kulturu oveanstva i istoriju civilizacije? U
daljoj odbrani kae da je Kraljevina Jugoslavija imala prijateljske od-
nose sa Treim rajhom i u tom pogledu nije se razlikovala od drugih,
demokratskih drava Evrope to je okolnost koja je morala utica-
ti na javne komentare nemakih zbivanja. I dalje, kae da je Hitler
otro upozoravao protiv pisanja strane tampe o Nemakoj, pa ni ta
injenica nije od sporednog znaaja za analizu politikih komentara
Crnjanskog. I onda se pita: Ko je smeo javno posumnjati u Hitle-
rove rei o Austriji. Poto je naveo sva pretpostavljena ogranienja
naknadne pameti za Crnjanskog, Avramovi kae da je on ipak, i u
takvim okolnostima, uspeo da tano prepozna pravo lice nacizma,
da je pisao o svim aspektima nacizma, ali ne i o Hitleru, jer od Cr-
njanskog, kao nieg dravnog inovnika Kraljevine Jugoslavije o Tre-
em rajhu nije se mogla oekivati javna artikulacija kritikog stava.
Naglaava da Crnjanski u svojim komentarima NE SKRIVA nacio-
nalsocijalistiku ideologiju, a o nekakvoj drugaijoj artikulaciji kri-
tikog suda, kada se pod prozorom uo mar sivih koulja, nije moglo
biti ni govora.7
6
S. Stefanovi, Rasizam i ekonomska struktura drutva, Ideje, 18. 05. 1935. I dalje: superiornost
rase postoji ali relativna, i zavisi od dominantne osobine i njenje vanosti u datom momentu,
ne znam zato superiorne rase ne bi mogle postojati. S. Stefanovi, Rasa i kultura, II, Ideje 20.
04. 1935.
7
Crnjanski o nacionalsocijalizmu, Priredio Zoran Avramovi, Beletra, Beograd, 1990, str. 610.
44
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

Avramoviu je dozvoljeno da pretpostavi ta eli, pa ak i da je

ono to je pisao Crnjanski, koji ne skriva nacistiku ideologiju, bio
tada vrhunac mogueg kritikog pisanja. Meutim, da je i letimice
bacio pogled na pisanje drugih u tampi toga doba, video bi da ono
to je pisao Crnjanski jeste bio izuzetak, ali negativan. Samo su retki
do te mere glorifikovali Musolinijev sistem i pokazivali (donekle uz-
drano) razumevanje za Hitlerovo ponaanje. Na pitanje, ko je mogao
znati, odgovor je: gotovo svi, osim Crnjanskog. Hitlerovih pretnji se
nisu uplaile stotine drugih koji su pisali o nacizmu, a u Beogradu,
izmeu ostalih, na primer, ivojin Balugdi i Marko Risti.

I u najnovijoj knjizi iz 2007. autor pie da je Crnjanski 1938. s

primernom neutralnou, a i sa zahtevima beogradske vlade izveta-
vao o politici italijanske vlade, a njegova nekoherentna politika gle-
dita objanjava psihikim i ideolokim iniocima, ali i nalogom
profesije.8 Avramovi kae da Crnjanski piui o reformi nemake
tampe, otvoreno ukazuje na injenicu da se u nemakim redakcijama
primenjuju metode generaltabnih oficira, da je redakcija postala
istog duha i miljenja, da je rad u novinarstvu izgubio svaku autono-
miju, i zakljuuje da dublje politike i drutvene posledice iz ovakvih
stavova Crnjanski nije povlaio, ali je njegov odnos prema injenica-
ma bio u ovoj analizi tampe takav da potvruje nau pretpostavku
o neprikrivanju nacionalsocijalistike stvarnosti.9 Avramovi pie da
iskazi Crnjanskog nedvosmisleno potvruju hipotezu o neideolo-
koj percepciji nacionalsocijalistikog reima, i da je njegov kritiki
sud, nerazvijen i protivrean, ali u okolnostima kada je Hitler otro
govorio o pisanju strane tampe o Nemakoj (...) kritika zapaanja
Crnjanskog nisu nipoto zanemarljiva s teorijskog stanovita, ali i iz
ugla njegovog ideolokog opredeljenja. Priznaje da je velika zabluda
Crnjanskog proisticala iz njegovog poimanja nemake spoljne politi-
ke kao politike mira, zakljuujui da se Crnjanski previe oslanjao na
zvanine stavove nacionalsocijalistike vlasti, ali i da nije, naravno,
bila dunost Crnjanskog da bude prorok.10

Autor je samo preskoio delove iz istih tekstova u kojima je Cr-

njanski upravo pokazivao razumevanje za injenicu da nemaki listo-
vi primaju direktive od Ministarstva propagande, navodei da se to
radi i u liberalnim zemljama, ime je, po miljenju Crnjanskog, zavr-
8
Zoran Avramovi, Politika i knjievnost u delu Miloa Crnjanskog, Akademska knjiga, Novi Sad,
2007, str. 110.
9
Isto, str. 136.
10
Isto, str. 139148.
45
Dr Olivera Milosavljevi

ena epoha kada je svaki partijski drekavac mogao da smatra da je po-

zvan da daje lekcije tampi.11

Niko nije voleo Franka i Musolinija. Najzanimljivije je kako

Avramovi ocenjuje izvetavanje Crnjanskog iz panije 1937. Akcenat
stavlja na njegovu tvrdnju da je u pitanju tragedija, i odmah zatim na-
vodi: Karakteristino je, meutim, da Crnjanski pohvalno sudi o hra-
brosti i umenosti republikanskih vojnika. I dalje, vojna i politika
deskripcija panskog graanskog rata u njegovim ratnim reportaama
nije bila u funkciji ideolokog opredeljenja. On hoe verno da opie
injenice rata, da prenese miljenja zaraenih aktera (?!), dakle, svoj
novinarski zadatak shvata kao objektivno reprodukovanje dogaaja.
Kad pie o uasima ubijanja, ima u vidu pance, o graanskom ratu
sudi kao o tragediji, komunisti u borbama za Bilbao su bili hrabri...
Kae da Crnjanski nije ugaao svojim politikim simpatijama, da
njegove reportae nisu pisane na zastavi politike pristrasnosti. Nje-
gov odnos prema vojnoj i politikoj linosti generala Franka nije bio
nekritiki. To isto vai i za politiki rad falangista.12

Prosto brojanje izvetaja omoguilo bi autoru uvid u neutralnost

i objektivnost Crnjanskog. Od oko dvadeset izvetaja iz panije, samo
u jednom, pretposlednjem, kada se razoarao u Franka i odluio da
ode, Crnjanski je u jednoj polureenici pohvalio hrabrost republika-
naca. Do tada oni su za njega bili neprijatelji koje je gledao s gro-
zom. Pohvala republikancima nije uopte bila karakteristina kako
tvrdi Avramovi, ve naprotiv, bila je apsolutni izuzetak i mala osveta
razoaranog izvetaa. Posebno je teko proniknuti gde je Avramovi
u izvetajima Crnjanskog naao miljenja zaraenih aktera, kada je
itav boravak Crnjanskog protekao iskljuivo u okolini generala Fran-
ka.

Avramovi nema dilemu da iza komplimenata Italiji i njenoj

tampi odjekuje suflaa Milana Stojadinovia, da treba podsetiti na
Stojadinoviev savet da o Musoliniju treba pisati laskavo, da nedo-
reenosti u njegovom politikom miljenju potiu iz one naloene dr-
avne politike potrebe da ulepano pie o Musolinijevom reimu.13

Autor nije naveo da li je Stojadinovi zahtevao i pozitivno pisa-

nje o faizmu.
11
M. Putnik, Reforma nemake tampe, Vreme, 21. mart 1937.
12
Zoran Avramovi, Politika i knjievnost u delu Miloa Crnjanskog, Akademska knjiga, Novi Sad,
2007, str. 156164.
13
Isto, str. 165173.
46
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

Komunisti su oklevetali Crnjanskog. Avramovi se osvre na

podmetnuti faizam Milou Crnjanskom navodei da se faizam po
pravilu vezivao za njegovo ureivanje lista Ideje, a da su pravi kumovi
ove etikete, bili (su) neki pisci sa knjievne levice 1935, a ona se godi-
nama mehaniki preuzimala i irila bez kontrole i mere. Do otunosti.
Tvrdi da se na faizam Ideja nije lepila publicistika delatnost Crnjan-
skog iz 1937/38. prekorno naglaavajui da su svi koji su krmili ide-
oloku (i poetsku) sahranu pisca, morali znati da je Vreme te dopise
iz Nemake objavilo.14 Autor tvrdi da nije mali broj intelektualaca koji
su politiku misao Crnjanskog kvalifikovali kao faistiku, navode-
i bez dileme, iako u fusnoti, da su Crnjanskog oklevetali komunisti.
Kae da su meuratni jugoslovenski komunisti i marksisti (su) jedini
zasluni za faizam Crnjanskog. Njegova odluna kritika komunisti-
kog radikalizma i nihilizma morala je izazvati bes dece komunizma.
Nastavlja da zajednika odlika svih ideolokih denuncijacija Miloa
Crnjanskog, u meuratnom razdoblju, jeste odsustvo bilo kakvog racio-
nalno utemeljenog argumenta. Umesto iole argumentovane analize, ovi
tekstovi sa knjievne levice sadre bujicu ideolokog besa i pogroma-
tva. Posle Drugog svetskog rata, ideoloka etiketa o Crnjanskom kao fa-
isti se preuzima i produbljuje u raznim prilikama a najvie energije
u taj posao uloio je Marko Risti.15
Moda je ovo vano zato to je ba Marko Risti (kao i Ba-
lugdi, uostalom), 193637, dok se Crnjanski oduevljavao Frankom i
Musolinijem, pisao najbolje antifaistike tekstove u zemlji.

Crnjanski se sea (1967)

Trideset godina posle svog izvetavanja o faizmu, Milo Cr-

njanski je ezdesetih godina u Embahadama ostavio svoja seanja
na prikazano vreme. Kada se ita ta i kako je izvetavao Crnjanski
tridesetih godina i ta i kako je pisao o istom vremenu ezdesetih, sti-
e se utisak da to nikako ne moe biti ista osoba. Da li je i novine iz
tridesetih godina neko naknadno podmetnuo ataeu?

Jedino Balugdi ne zna da e biti rata. U prvoj knjizi Emba-

hada, Crnjanski je pokuao da pokae kako je njegov pretpostavljeni
ivojin Balugdi bio naklonjen Nemakoj i kako nita nije video, pa
se ak i ostarela mati Crnjanskog, u svakom pismu vajkala: samo
da opet ne doe do rata. A Balugdi se na to smejao i tvrdio, da do
rata vie ne moe doi. Kae i kako je morao da pie za Vreme, kao
14
Crnjanski o nacionalsocijalizmu, Priredio Zoran Avramovi, Beletra, Beograd, 1990, str. 610.
15
Zoran Avramovi, Politika i knjievnost u delu Miloa Crnjanskog, Akademska knjiga, Novi Sad,
2007. str. 212213.
47
Dr Olivera Milosavljevi

to je Balugdi pisao za Politiku, i izazivaki navodi, bilo bi zanimlji-

vo da se ti lanci tampaju. Sa Balugovim, paralelno.16

Crnjanski je verovatno oekivao da ih niko nee tampati pa-

ralelno, jer bi takvo tampanje ilo u potpunosti u prilog Balugdi-
u. Balugdi je znao da e faizam izazvati rat, da e neutralnost
skupo kotati Evropu, traio je da se zaustavi Hitler i sve to objavio
u Politici tridesetih godina. Niega od toga nije bilo u tekstovima Cr-
njanskog u Vremenu. Naprotiv.

Miroljubiva Olimpijada i odsustvo antisemitizma u Nema-

koj. Crnjanski ezdesetih pie da se pred berlinsku Olimpijadu 1936.
ceo svet jo trudio da se dodvori Hitleru, a ni Hitler jo nije bio
zbacio svoju masku, pa jo nije bio ni antisemit, jo je i Jevrejka-
ma ako su bile u diplomatiji, ruke ljubio, niko jo nije znao ta nas
eka.

Crnjanski je samo zaboravio da napie da su Nirnberki zakoni

doneti 1935. tada ve uveliko sprovoeni, zaboravio je da je ceo svet
raspravljao da li da bojkotuje Olimpijadu zbog Hitlerovog antisemi-
tizma, da je ceo svet pisao o ratu koji je na pomolu.

Pie da je Olimpijada bila poslednja miroljubiva manifestacija

Hitlerova (stavlja tu, dodue, jedan nesiguran upitnik), a ve idue
godine, 1937, kae, otpoinje priprema rata, pa dodaje, to, razume
se, te godine, nije jo niko kao sigurno znao.

Naprotiv, o tome su svi sve znali i o tome svakodnevno pisali,

svi osim Crnjanskog. U Beogradu, najvie Balugdi.

Antisemitizam u Italiji. Crnjanski kae da je antisemitski talas

u Italiji zapljusnuo i njega lino i da mu je to bilo teko. Ja ne mislim
sad da treba, ovde, da opisujem svu tragediju koju smo u Rimu, tada,
gledali. Ja u spomenuti samo nekoliko uspomena iz te prolosti, pa
pie kako i u njegovoj najblioj okolini, poinje gonjenje Jevreja.17

Samo je zaboravio da je 1938. pisao da je tuna slika straha ita-

lijanskih Jevreja bezrazlona, jer nigde nema nikakvog progona. Ina-
e, o progonu Jevreja tada su pisale sve novine, ukljuujui i Vreme za
koje je izvetavao Crnjanski. Toga nije bilo samo u njegovim lancima.
16
Milo Crnjanski, Embahade, Slubeni glasnik, Beograd, 2009, 935, str. 189.
17
Isto, str. 393395.
48
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

Pacifisti krivi za rat. A onda, sasvim antifaistiki, Crnjanski

tvrdi da je francuski predsednik Blum svojim pacifizmom otvarao
vrata Hitleru i Musoliniju, kao to je pred Ligom naroda uzalud
predstavnik republikanske panije skretao panju na graanski rat
u paniji dok je Idn ISTOG dana (podvukao Crnjanski) traio od
Lige tolerantnost i uzdranost. Pa zakljuuje: Posle Drugog svet-
skog rata, stalno se brblja o ratnim zloincima. Niko ne stavlja pitanje:
ima li zloinaca pacifista?18

Sa Crnjanskim je ovde lako sloiti se, neutralnost Francuske i

Britanije u panskim dogaanjima sigurno je doprinela pobedi faiz-
ma, ali Crnjanski je poslednji koji je imao pravo to da im zamera. On
TADA nije bio ni neutralan kao oni, on je tada eznuo za pobedom
faizma, a republikansku paniju nazivao svojim neprijateljem.

Koji Franko? Crnjanski ezdesetih godina tvrdi da je otvorena

pisma za Vreme od maja 1938. pisao prema nareenju predsednika i
da je morao da pie tako, da budu laskava za Italiju, i Italijane. Kae
da je zapoeo lankom u kome je tvrdio da se Musolini jako vara ako
misli, da e mu Franko kazati hvala, za krv Italijana, koja je prolivena
u paniji. 19

Toliko o Franku ezdesetih, za koga se, po sopstvenom prizna-

nju, onoliko oduevljavao tridesetih. Nije objasnio po ijem je naree-
nju pisao otvorena pisma iz panije. I ta uopte Crnjanski kae o
svom boravku kod generala Franka? Nita. Dodue, u Embahada-
ma on opisuje samo svoju diplomatsku karijeru, a u krvavoj paniji
1937. godine kod faistikog generala Franka boravio je bez diplomat-
skog zadatka, po linom izboru.

ta kae Crnjanski o tome ko ga je oklevetao? Opisujui bo-

ravak u Lisabonu posle Hitlerovog napada na Jugoslaviju, kae da je
odlazak jugoslovenskih diplomata u Britaniju zavisio od toga kako je
ko upisan na listu engleskog Intelidensa. Pie da su se sve diploma-
te izreale u poslanstvu Velike Britanije gde su denuncirale druge.
ovek zaduen da donosi odluke o odlasku diplomata u Britaniju mu
je rekao da zna kako nije bio na probritanskoj liniji, ali da e ga ipak
povesti u London. Crnjanski zatim navodi kako mu je Slobodan Jo-
vanovi rekao da su ga obeleili kao faistu, kod Engleza i da nije
verovao da e to moi da se ispravi. Uskoro je ipak otiao u London
18
Isto, str. 183184, 211212, 229.
19
Isto, str. 337.

49
Dr Olivera Milosavljevi

gde mu je jedan diplomata savetovao da se dri rezervisano jer se

zna da je bio dopisnik Vremena u Rimu. Pie dalje da je jugoslovensku
propagandu u Londonu drala jedna Engleskinja koja mu je rekla da
je ula da sam ja bio atae u Rimu i jako oduevljen FAIZMOM u
Rimu. Velim, moebiti, ali meni to nije poznato. Simovi ga je grdio
to je iao na taj razgovor, a on mu odgovara: Uostalom, ja sam gotov
da podnesem ostavku (...) TO se i eli i zato me proglauju za fai-
stu, i nastavlja: Moja katastrofa, tako brzo, raula se u inovnitvu i
moji neprijatelji likuju, i dalje, donedavna, protiv mene, bio je samo
jedan ministar i nekoliko NAIH demokrata, u diplomatiji. Sada se i
jedan ENGLEZ, Harrison, dopisnik Reutera, pojavio. Simovi mu je
traio da spremi referat o jugoslovenskoj spoljnoj politici pre 27. mar-
ta, jer napravili su nas ordinarnim nacistima i faistima i treba da se
branimo. A Crnjanski kae: samo nije MENE dobro izabrao. Ako
mu JA napiem, to, i, to, se bude doznalo, sve e se sruiti na njegovu
glavu. Protiv mene je velika povika. Obeleen sam kao ovek kneza
Pavla i Stojadinovia, a Englezi me prate kao da sam doao da, za
grofa ana, vrim, pijunau.20

Dakle, Crnjanski ezdesetih godina pie da je oklevetan kao

faista, ali nigde ne kae da su ga faistom proglasili komunisti. Neko
e rei da to ne moe ni da napie ezdesetih godina kada se vraa
u zemlju kojom vladaju komunisti. Ali, onda odgovore trae pitanja:
otkuda komunisti u Lisabonu 1941, otkuda komunisti meu diplo-
matama u Londonu iste godine, otkuda komunisti u britanskom Inte-
lidensu, otkuda komunisti kod engleske gospoe zaduene za propa-
gandu, otkuda komunisti u Rojtersu? Izgleda da je neko drugi okle-
vetao Crnjanskog.

Crnjanski gleda i pie (1937)

Crnjanski i general Franko. Suprotno od svih drugih novina-

ra koji su 19361937. za beogradsku tampu izvetavali iz panije, i
koji su neprikriveno podravali stranu republikanaca, kao uostalom
i celokupna antifaistika svetska javnost,21 Milo Crnjanski je sredi-
nom 1937. godine otiao pravo u tab faistikog generala Franka
da kao dopisnik lista Vreme objektivno izvetava o panskom gra-
anskom ratu.22 Za generala Franka je ve tada bilo optepoznato
20
Isto, str. 511, 522527, 545.
21
Npr. Mihailo S. Petrovi, Pisma iz panije, Politika, avgust-septembar 1936; Vladimir Dedijer,
Pismo iz Katalonije, Politika, novembar 1936; Rene Vale, Vreme, 1937.
22
Samo tri meseca ranije upravo je ivojin Balugdi za Politiku pisao o paniji: Vlada je bila reena

50
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

da ima nesebinu pomo Hitlera i Musolinija. Oduevljen Frankom,

Crnjanski je demantovao pisanje leviarske tampe da on ratuje
samo pomou Marokanaca, Nemaca i Italijana, tvrdei da je Franko
voa vojnike i nacionalne panije. Opisao ga je kao odlinog
vojnika koji titi svoje ljude i nije udo to ga oni oboavaju. Po
Crnjanskom, strana tampa senzacionalistiki pie o italijanskoj i ne-
makoj pomoi i o dramatinosti pojedinih dogaaja. Kae da su to
samo novinarske patke, i kako bi dokazao da situacija uopte nije
tako strana, navodi: Irun je nesumnjivo goreo. Oviedo je nesum-
njivo ruen dinamitom. Ipak katastrofa nije bila tolika, kako se pisa-
lo. Pored razruenog toledskog Alkazara, stoji netaknuta katedrala
(...) Karabanel i Gernika sravnjeni su sa zemljom, ali je katastrofa
italijanskih divizija kod Gvadalahare jedna romantina izmiljotina
crvenih novina. To je bila, kako je navodio, samo epizoda od koje
je crvena tampa napravila itav ep, veliajui pobedu Interna-
cionalnih brigada, dok su se, naprotiv, italijanski (to tada znai, fa-
istiki) dobrovoljci u kii i snegu dobro tukli. Tvrdio je da se
panska omladina okuplja na nacionalnoj, a ne na internacionalnoj
strani i oekivao Frankovu konanu pobedu, jer on je nadmoan u
vazduhu, ima izvrsnu armiju, u njegovim rukama je sve vie fabrika
i rudnika. Da i ne spominjemo da za njega ne postoji pitanje finan-
siranja, jer ima skoro neogranienog kredita. On dri ne samo vei,
nego i bolji deo panije, na Frankovoj strani je najbolji deo panske
vojske, disciplina i fanatina volja za pobedom, na njegovoj stra-
ni je jedna fanatina nacionalna i katolika panija, varoi su u za-
stavama, crkve prepune, vojska se oboava, on raspolae velikim
ljudskim rezervama, da i ne spominjemo pitanje stranih dobrovo-
ljaca. Kod Franka nema nesporazuma, a sve to strana tampa pie
je vie samoobmana nego tana informacija. U korist Franka bili
su plodni krajevi, izobilje u ishrani, panjolski nacionalizam, tota-
litarna militarizacija, pomo Katolike crkve, oficirski kor, nadmo
totalna u vazduhu, bolja valuta. Ali i njegova inteligencija, van-
da izvue paniju iz one vekovne zamalosti u kojoj su je drale crkva i vojska to je prirodno
nalo podrku kod vlada i naroda koji su u takvoj paniji videli jemstvo za utvrivanje slobode
i pravde. Sasvim je drugi stav u toj tenji za uvlaenjem panije u evropske dogaaje zauzela
grupa oficira koja je, sa Frankom na elu, pola protiv madridske vlade, a sasvim je prirodno da
pokret na takvoj osnovi nae prijateljskog odziva u Rimu i Berlinu. Smatrao je da je vrlo vano
u ijim e rukama biti Baleari, Gibraltar, Maroko, jer, nije svejedno da li e svim tim takama
raspolagati vlada, reena da ih stavi u slubu ideje o stvaranju jedne velike evropske zajednice,
koja bi (...) sluila samo miru i napretku, ili e svi ti poloaji doi u zavisnost od onih evropskih
vlada, koje ude za prevlau i za uguivanjem demokratskih ustanova ma gde se one pojavile.
panija je postala vaan inilac u Evropi, samo se jo ne zna da li u pravcu utvrivanja mira i
reda na osnovi demokratske saradnje ili u svrsi uguivanja svega to postoji u korist diktatorskih
poduhvata. (iv. Balugdi, panija ulazi u Evropu, Politika, 2. mart 1937.)

51
Dr Olivera Milosavljevi

redna hladnoa kojom je rat zapoeo i kojom ga nastavlja. On moe

da eka. I zato svakim danom dobija. Crnjanski je uao u Bilbao
sa Frankovom vojskom. Neprijatelji su govorili da e Bilbao biti
grob faizma, a sada moraju da sluaju vesele melodije nacionali-
stikih himni, pesama falanga, pred kojima je Internacionala morala
da umukne. Ljude je zahvatilo ludilo pobede, pevaju se panska
himna, himna legionara, himna panske falange, Bilbao se pretvorio
u pravu kuu veselja.

S druge strane su se nalazili antifaisti koji su za Crnjanskog

bili neprijatelji. Opisivao je internacionalne brigadiste koji su se
izgladneli i polumrtvi cerekali, neki od njih su se mogli gledati
samo s grozom, sa sigurnou je tvrdio da nije istina da su oni
koji su se predali bili mueni i streljani. Svi do jednog bili su ot-
premljeni u svoju domovinu. Posle tragedije Bilbaoa, Crnjanski je
u mislima video jo panskih tragedija, jer nad Madridom, Valensi-
jom, Barselonom je i dalje leprala velika crvena zastava.

A onda potpuno neoekivano, Crnjanski odaje priznanje ne-

prijateljima, iako kae da nema saaljenja prema Frankovim pro-
tivnicima. Razlozi naglog hlaenja njegovog oduevljenja za Franka
bili su u njegovom obraunu sa ekstremnijim faistima u sopstvenim
redovima. To su panski falangisti, kako kae Crnjanski, pravi nacio-
nalisti koji su traili i socijalne reforme, koji su prvi ustali protiv ko-
munista i anarhista sa svojim programom nacionalistike ofanzive
protiv marksistike republike. Ti panski falangisti su prvi pro-
lili svoju krv u borbi sa leviarima, za jednu buduu, nacionalistiku
paniju, oni su u svojim tamnim uniformama dizali duh Franko-
voj vojsci, jer tu se peva, tu se igra i tu se ide na juri sa noem u
ruci. Oni su predstavljali ono najbolje to se na politikom polju
dogaalo u paniji, za poslednjih pet godina, jer je njihov program
znaio stvaranje jake, autoritativne, ali i socijalne panije. I njihov
voa Manuel Hedilja je dokazao da je panski nacionalista, ali i so-
cialista. A upravo tada Franko je uhapsio Hedilju. Crnjanski je sum-
njao da ga je moda ve i streljao. On sam nije nita mogao da ui-
ni jer se u paniji, i kad se dolazi kao prijatelj, sa dobrim vezama,
lako moe dopasti zatvora. Zakljuio je da se i suvie oduevljavao
za generala Franka i da je vreme da obuzda svoje oduevljenje. A
to se tie nacionalizma, nacionalizam u paniji, koji ne bude vodio
rauna, pre svega o potrebi socijalnih reforama, ne vredi ni vrednost
makinog repa. Razoaran, Crnjanski je otiao iz panije.

52
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

Ipak, razoaranje Crnjanskog u generala Franka, nije istovre-

meno znailo i razoaranje u faizam. Naprotiv, samo je naredne
godine svoju fascinaciju sa Franka preneo na Musolinija, pripisuju-
i mu svu veliinu stvaranja, ne samo faistike Italije, ve i fai-
stike panije. Pisao je o paniji sa pogledom iz Rima oekujui da
e pobedom Franka biti stvoren blok autoritativnih drava koji e
ukljuiti i paniju, potvrujui da iza Franka nesumnjivo stoji veliki
deo panskog naroda, da je i vojska i katoliki svet u znaku faiz-
ma, a uoavao je i veliki pokret faiziranih ena i, to je najvanije,
mladog sveta. Pisao je: Na dan proslave panskog dana, Musolini
je izvrio ovogodinju rekrutaciju faistikih omladinskih organiza-
cija. Po Italiji se, u disciplini, kretalo preko 260.000 Balila i sinova
vuica. Vie od 250.000 faistikih devojica. Vie od 260.000 Avan-
gardista. Skoro isto toliko podmladka borbenih organizacija. Puku
je primilo u nedelju u Italiji 318.153 deaka. Prekorno je pitao: Da li
se policijskim merama, ili nekim arobnim tapiem, moe pokrenuti
da vedro marira i peva oko 120.000 mladih radnica i preko 150.000
mladih ena sa sela? Ono to te mase pokree nije policija, nego onaj
Musolini koji je bio i koji e ostati socialista. Zakljuivao je da se za
Musolinija u paniji snagom morskih talasa giba staro romansko
drutvo, i tek kad se stvari gledaju iz Rima vidi se veliina elana
kojim Italija alje svoje sinove u smrt i obnova, kojoj prisustvujemo,
jednog davno potonulog panskog i italijanskog sveta.23

Crnjanski i Musolini. Crnjanski je izvetavao da je prilikom po-

sete Nemakoj 1937. nemaka masa frenetino pozdravljala Musoli-
nija i da je on svojim licem, svojim pokretima uspeo da fascinira
Berlince koji jure opijeni radou.24 Crnjanski je osuivao svetsku
tampu to je zapoela kampanju protiv Musolinija kao militariste koji
preti ratom i to mu predvia katastrofu. Po miljenju Crnjanskog, na-
protiv, Musolini ide iz uspeha u uspeh, ima za sobom formu jednog
plebiscita, odrava kontakt sa radnitvom, sa eteocima, sve fai-
23
Milo Crnjanski, Zato je propala panska monarhija, Vreme, 6. jun 1937; Kako je dolo do
pobune vojske u paniji, Vreme, 9. jun 1937; Kakva je situacija na panskom bojitu? Bitka br. VI
generala Franka, Vreme, 11. jun 1937; Kako sam stigao na sahranu generala Mole, Vreme, 13. jun 1937;
U Vrhovnoj komandi generala Franka, Vreme, 15. jun 1937; Bilbao opkoljen, mesto bombardovanja
i frontalnog napada general Franko hoe da grad osvoji zaokruavanjem, Vreme, 17. jun 1937;
Trupe generala Franka nadiru zapadno od Bilbaoa, Vreme, 23. jun 1937; Bitka kod Madrida,
Vreme, 24. jun 1937; Dokle e trajati rat u paniji? Vreme, 26. jun 1937; Pred Bilbaom, Vreme, 27. jun
1937; Bitka kod Bilbaoa; ta je bilo sa Bilbaom, Vreme, 29. jun 1937; U osvojenom Bilbaou, Vreme,
30. jun 1937; ta priprema general Franko, Vreme, 2. jul 1937; Zato general Franko hapsi patriote?
Vreme, 5. jul 1937; Iza generala Franka stoji Hil Robles, Vreme, 12. jul 1937; Na osovini, Vreme, 26.
maj 1938; Italija u paniji, Vreme, 2. jun 1938.
24
M. Putnik, Berlin pod utiskom posete g. Musolinia, Vreme, 29. septembar 1937.

53
Dr Olivera Milosavljevi

stike institucije su u svojoj biti socijalistike, klase se ukidaju... Tvrdio

je da zapadna tampa potpuno krivo i olako ocenjuje politiku sna-
gu Rima, da je godinama ravo obavetavala o situaciji u Hitlerovoj
Nemakoj, da godinama predskazuje katastrofu faizma. Cinino je
dodavao da izvesna demokratija oekuje, dakle, pad Musolinija jo
samo na pitanju makarona. Da je u pitanju bila samo marksistika
tampa, Crnjanskog ova pojava ne bi zanimala, ali u pitanju je bila i
tampa zapadnih demokratija. Posebno je osuivao pisanje dela fran-
cuske tampe, koja ak i na Italijane kao vojnike gleda sa omalovaa-
vanjem i trubi da e Italija biti gladna, pokuavajui tako da je od-
voji od Nemake.25

Crnjanski je imao posebno visoko miljenje o vojnoj sposobno-

sti Italije, navodei da njena militarizacija daje dobre rezultate, a ne-
maka vojna literatura iznosi o njoj laskavo miljenje, zbog ega
je zakljuivao da je ne samo runo, nego je i glupo, sumnjati u hra-
brost itave jedne vojske kada postoje fakta. Italijanska vojna avija-
cija dri veinu svetskih rekorda, to se ne moe postii bez oveka
i maine velike vrednosti, a svoju veliku vrednost posebno je doka-
zala u grupnim letovima u Abisiniji i paniji. U italijanskoj vojsci vla-
da novi duh koji ima nepresune rezervoare u omladini, potpuno
saglasnoj sa Musolinijevim programom da Italija dobije mesto meu
velikim silama, ona je ogroman aparat sposoban za akciju, u njoj
je niklo nekoliko novih teorija za kojima ostale vojske, tako rei, ka-
skaju. Zadatak italijanske vojske je da vodi brzi rat, napadni rat,
to zbunjuje one koji su sa nipodatavanjem govorili o talijanskom
vojniku. Iako Italija nije bogata, ona ima na svojoj strani veliki pri-
rast stanovnitva, duh svoje omladine, organizovanu miliciju i vojne
formacije partije. Tvrdio je da je Italija militarizovana i stoji u znaku
maa, da je na visokom stupnju naoruanja i da je njen vojniki ko-
eficienat u svakom sluaju mnogo vei nego to to misli jedna izvesna
tampa na zapadu.

Branei faistiku Italiju od zapadnih drava, pisao da su one

u ime demokratije, pronale da je hotentotska, feudalna Abisinija
njihov interes, udno oekujui da gomile Abisinaca, poznatih po
konim bolestima, pokolju talijansku omladinu, jer je toboe protivnik
demokratija, i to omladinu roenu u eri faizma, uzgred budi ree-
no, od matera koje danas u Evropi nesumnjivo najvie raaju. Oni
se bacaju, zbog Musolinija kao ideologa, blatom na ona nepregled-
na groblja talijanskih vojnika koji su pali, a pali su, to se ne moe
25
Isto.
54
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

sporiti, i za zapadnu demokratiju, na jednom od najteih, evropskih

bojita.26

U Italiji nema antisemitizma. Razlog za donoenje rasisti-

kih zakona u faistikoj Italiji 1938, Crnjanski je video u italijanskoj
kolonizaciji Tripolisa, Abisinije i Somalije koja se sprovodila u zna-
ku rasizma. Do uvoenja rasistikih zakona, u Somaliji je bilo oko
3.500 Evropljana i vie hiljada meteka, roenih u braku Italijana i
Crnkinja. Musolini je, po miljenju Crnjanskog, imao grandiozan
plan naseljavanja italijanskih porodica u kolonijama, ne elei da
stvara imperiju za jednu rasu meanaca. Crnjanski je verovao da
italijanski rasizam stoji na naunom gleditu da je meanac i fi-
ziki i duhovno i moralno opasna pojava i degeneracija, zbog ega
je u Abisiniji zabranjen pristup belih ljudi u lokale uroenika, a
konkubinat sa Crnkinjom je kanjavan robijom. Novi italijanski ra-
sizam Crnjanski je pravdao tvrdnjom da je rasno oseanje u Italiji
veoma staro i da se italijanski rasizam moe pronai kod svih ita-
lijanskih pisaca i politiara kroz vekove. Crnjanski je predviao po-
sebno teak sukob izmeu Vatikana i faizma, jer je Vatikan ve
optuio faizam da imitira nacizam, pretpostavljajui da je negativan
stav crkve prema rasistikoj deklaraciji dolazio od strane protivnika
faizma. Crnjanski je smatrao zanimljivim to se o problemima itali-
janskog rasizma iji su zakoni doneti jo 1935, u inostranstvu nije ra-
zvila nikakva polemika. Vika se podie tek sada, povodom rasisti-
ke deklaracije faizma, oigledno zbog antisemitizma, a uzbue-
nje u Evropi nastalo je u stvari zbog nastupanja ere antisemitizma
u Italiji. Sam Crnjanski, sedei u Rimu, nigde nije video predznake
pogroma. Ni u institucijama, ni u narodu nije primeivao animozitet
prema Jevrejima, ali je primeivao paniku koja je nastala kod Jevreja.
Nesreni ljudi plau, ne znaju kuda bi i obuzima ih i bes oaja. U
Rimu su se irile vesti da e biti otputeni svi Jevreji na poloajima,
ali je Crnjanski ipak smatrao da Jevreji nesumnjivo preteruju u svo-
jim vizijama strahota koji ih oekuju, tvrdei da ne postoje nikakve
slinosti izmeu italijanskog i nemakog antisemitizma. ak je vero-
vao da je rasistika deklaracija dola u znaku defanzive, jer je ita-
lijanska emigracija bila politiki vrlo aktivna, a antifaistiki centri u
Parizu, Njujorku, Amsterdamu i Londonu, za koje faizam tvrdi da
su jevrejski, vodili su otru borbu protiv faistike Italije.27

26
Milo Crnjanski, Musolinijev predgovor, Vreme, 16. jul 1938; Italija i njihova lordstva, Vreme, 16.
avgust 1938; Vojni koeficijenat Italije, Vreme, 18. jul 1938.
27
M. Crnjanski, Italijanski rasizam, Vreme, 9. avgust 1938.

55
Dr Olivera Milosavljevi

ta je dobro u nacistikoj tampi? Crnjanski je pokazivao razu-

mevanje za promene u nemakoj tampi. Iako je konstatovao da su na-
cionalsocijalisti uzeli velika novinska preduzea, smatrao je da tampa
u inostranstvu preteruje sa nepravdama i grozotama koje su se tobo-
e tada odigrale u redakcijama. Naprotiv, tvrdio je da je ova velika
promena protekla relativno banalno i da su protivnici nacionalso-
cijalista sami napustili poloaje pri emu nikome nije razbijena gla-
va. Tvrdio je i da se u inostranstvu preteruje sa vestima o propasti ne-
make tampe i bojkotu od strane italaca, a negirao je i da je reim u
Nemakoj sa kanibalskom grubou oteo kapital novinskim predu-
zeima. Dobre strane nacionalsocijalistike tampe su bile odsustvo
tuakanja, davljenje korupcije, duhovno i partijsko izjednaenje
tampe, pojava staleke svesti kod novinara, najbolje socijalno osi-
guranje novinara, struno osposobljavanje novinarskog podmlatka,
kao i nestanak podele na partijske i nepartijske novinare, jer je celo-
kupna tampa istog daha i miljenja. Tvrdio je da u nemakim re-
dakcijama vlada duh generaltabnih oficira, ali i generaltabna radi-
nost, vrednoa, ambicija i to je glavno, sprema. Nemaki novinari
su navikli da svet gledaju kroz ideologiju nacizma, to im ne pada
teko jer su fanatici svoga partijskog programa, ali istovremeno i-
rokogrudo pokuavaju da razumeju i strane probleme. Tvrdio je da
se jako varaju oni koji predstavljaju nemakog novinara kao ka-
lup, jer iako je tano da partija diriguje redakcijama, nemaka tam-
pa e uskoro pokazati da nastaje nova epoha.28

Ako se pitaju Nemaka i Italija nee biti rata. Crnjanski je

negirao pisanje leviarskih listova da Hitler priprema rat, tvrdei
da nije ideal nacista jedan rat, nego je njihov ideal jedna nova Ne-
maka i jedan nov nemaki narod, da ne eli revolucija rat, nego
do rata dovode alijanse, koje ele da ugue revolucije, a u Nemakoj,
zakljuivao je Crnjanski, jo traje revolucija nacionalsocijalista. Ni za
Italiju, tvrdio je Crnjanski, ak ni u antifaistikim krugovima, gotovo
niko ne misli da bi mogla da postane agresivna, jer iako uzdie simbol
Rimskog carstva, njena spoljna politika nije nimalo mistina.29

Faizam, liberalizam ili komunizam? Crnjanski nije navijao

samo za pobedu faistikog generala Franka nad leviarima, ve je i
njegovo poreenje izmeu italijanskog faizma i zapadnih demokra-
tija ilo u korist faizma. Dok se u Italiji osea Musolinijev obraun
M. Putnik, Reforma nemake tampe, Vreme, 21. mart 1937.
28

M. Putnik, U Hitlerovoj ruci, Vreme, 10. februar 1938; Milo Crnjanski, Italija i njihova lordstva,
29

Vreme, 16. avgust 1938; Vojni koeficijenat Italije, Vreme, 18. jul 1938.

56
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

sa industrijom, dotle je u zapadnim demokratijama sve u znaku ka-

pitalizma, kakve uasne razlike vidi stranac tamo u pozoritima, u
stanovima, u ishrani, u platama, u eleznicama, bolnicama, pa i ko-
lama! Dok je italijanska omladina sva u znaku brisanja klasa, u za-
padnim demokratijama ona sa oajanjem mora gledati u budunost.
Nasuprot uspesima faizma i samog Musolinija, pisao je Crnjanski,
demokratska ideologija se vezuje za prazne forme.30

Zato su Jevreji krivi Austriji i zato je Hitler zahvalan Cr-

njanskom? Pratei pribliavanje anlusa Austrije, Crnjanski je jav-
ljao da su u Beu najvie zastraeni Jevreji koji su ve naneli austrij-
skoj dravi dosta veliku tetu time to su umesto da doprinose kon-
solidaciji austriskih finansija poeli da izvlae svoj kapital iz zemlje.
Crnjanski je pisao da su nacionalsocijalisti bili do tada u Austriji
graani drugog ranga, da upravo stupaju u prvi rang, da je Hitler
dao pregled patnji koje su Austrijanci morali da trpe u svojoj zemlji
samo zato to ele da se ujedine sa braom u Nemakoj. Anlusom
je prestala da postoji biva Austrija, Austrija je bila zaista pokoj-
na, raala se nova drava nemakog naroda, Austrija je prizna-
la onoga koji danas sudbinom nemakog naroda upravlja. Zna se ko
je to. Evropi je prigovarao to zaboravlja pravo pocepanih delova
istog naroda da se sjedine, koje je nekada glorifikovala, uz prekor-
no pitanje: Zar se moe to zabraniti jedino Nemcima? Predviao je
da e Austrija postati fanatino nemaka, a da za sve Nemce dan
anlusa znai groznicu nadanja i divljenja jer se politika ne sastoji
uvek iz realnosti i rauna, nego i iz zanosa.31

Crnjanski se pohvalio da mu se Hitler, prilikom prijema stra-

nih novinara, obgrlivi ga rukom preko ramena, tri puta obraao i
pred svim novinarima meu kojima su se nalazili pretstavnici naj-
veih engleskih, francuskih i italijanskih agencija, najlepe mi se za-
hvaljivao za objektivno prikazivanje situacije u Nemakoj.32

Epilog

Pisati danas o odnosu Miloa Crnjanskog prema faizmu tride-

setih godina veoma je opasno. U vreme apsolutne dominacije istorij-
30
Milo Crnjanski, Musolinijev predgovor, Vreme, 16. jul 1938.
31
M. Putnik, Bekstvo jevrejskog kapitala iz Austrije, Vreme, 19. februar 1938; Tiina pred oluju,
Vreme, 4. mart 1938; U svojoj proklamaciji g. Hitler je nagovestio skori plebiscit u Austriji, Vreme,
13. mart 1938; Hitlerova Austrija, Vreme, 20. februar 1938.
32
Crnjanski, Izjava g. Hitlera dopisniku Vremena, Nemaka mora dobiti kolonije, Vreme, 13.
septembar 1937.
57
Dr Olivera Milosavljevi

skog revizionizma, to znai biti optuen za bajate tvrdnje, za obine

izjave, za oivljavanje davno stvorenih stereotipa, to apriori znai
izgovarati neistinu, imati citatoloki pristup, ponavljati prazne ste-
reotipe, to je podmetanje nedostojno akademskog diskursa, to je
bedno, to u stvari znai otkrivati runo lice u nacionalnom biu
srpskog naroda.33 Sve ove rei uputio je 2010. Zoran Avramovi na ra-
un Nikole Bertolina kada se ovaj usudio da progovori o nepobitnim
injenicama iz odnosa Crnjanskog prema faizmu tridesetih godina.

Danas je najlake klevetanje Crnjanskog tridesetih godina

pripisati zavidljivim i netalentovanim komunistima. Oni su u savre-
menom srpskom drutvu inae rtveni jarac za sve promaaje, zao-
stalosti, poraze, pa i za ne uvek slavne biografije nacionalnih velii-
na. Klevetanje Crnjanskog od nekadanjih demokrata, diplomata i
stranih novinara, potrebno je preutati jer bi razbilo tako zgodnu sliku
o neideolokom piscu iz tridesetih godina i ideolokim napadima
na njega koji su se bez osnova zadrali do danas. Danas rei da su
komunisti nekad obeleili nekoga kao faistu, po automatizmu se ita
kao la iz ideolokih motiva. U podtekstu se nalazi njihov antifai-
zam koji je potrebno osporiti, ocrniti i banalizovati. Danas antifaizam
iz tridesetih i etrdesetih godina dvadesetog veka nije preporuka. Pre-
poruka je tadanji antikomunizam, makar i uz neskrivene simpatije za
faizam.

Na sreu, istorija se ne bavi onim to je danas, time e se ona

baviti jednog dana. Danas se bavi onim to je bilo jue, a tada se
Crnjanski oduevljavao faistikim generalom Frankom i divio Muso-
liniju. I to nije skrivao. Naprotiv.

33
Polemika Nikole Bertolina i Zorana Avramovia voena na stranicama lista Politika jul-avgust
2010.
58
 Tri lica jednog pisca
Crnjanski i faizam 2007 1967 1937.

59
60
Dr okica Jovanovi UDK: 316.75 : 616.89-008.453
redovni profesor,
Filozofski fakultet,
Univerzitet u Beogradu

O ideolokoj upotrebi nacionalnog mita

O
dve je znano da je preoblikovanje sadanjosti i njene
prolosti stvar neugasle elje i neprekinutih nastojanja
svih kulturno-ideoloko-politikih asocijacija u osvajanju
moi koja se ostvaruje simbolikom okupacijom stvarnosti i vremena.
Iz drugog ugla gledano na istu stvar, to je i modus vivendi i modus ope-
randi svake kulturno-ideoloko-politike asocijacije. Toj potrebi i elji
se ne opiru ni obini ljudi u svojim svakodnevnim ivotima. Naa je
stvarnost premreena bezbrojnim prepravljanjima. Pa, i kada se na
tok stvarnosti ne moe stvarno uticati, na nju se utie simbolikim po-
stupcima. Ta simboliki pripodobljena stvarnost se uzima za jedinu
stvarnost. Piui o srpskim narodnim verovanjima o biljkama, Veselin
ajkanovi je zabeleio verovanje o beloj lozi, poznatoj i kao povit i
povitina. Kada se gradila kakva graevina i da bi se ona odrala bila
je nekada potrebna ljudska rtva; danas se to supstituie i uziuje se
ovekova senka. To se radi ovako. Kad kakav ovek ili eljade doe
blizu do mesta na kome zidari rade, majstor uzme p. (povit dodava-
nje moje) i kriom njome izmeri eljadetu senku; po tome pojede svo-
ju sopstvenu pogan, i onda uzida p. u zid i kae: dokle ova p. bude
sirova, dotle i onaj ovek bio zdrav; dokle ova p. trajala, dotle i onaj
bio iv.1 Iako je ovo verovanje nekada imalo stvarnu delatnu sna-
gu, docnije se ono supstituie senkom (seni, prividom) u uverenju
da senka staje na mesto ljudskih kostiju, mesa i koe. I, preureeno,
vri istu funkciju. Stvarnou se, i dalje (kao u magiji), upravlja. Kakva
e biti stvarnost to postaje iskljuivo stvar ovekove volje. Ontiko
(bivstvujue kao bivstvujue [Aristotel]) sme stvarnosti je time uki-
nuto. Tako je omoguena ideoloka reinterpretacija istorijskog i aktu-
elnog mesta Srbije u svetu pozivanjem na njenu minulu veliinu.

Na slian nain deluje mehanizam ideoloke i politike upotre-

be mita. Ili, upotrebe mitske (privid) slike. Radi se o prividu privida.
1
Veselin ajkanovi, Renik srpskih narodnih verovanja o biljkama, Srpska knjievna zadruga i
BIGZ, Beograd, 1994, str. 22.

61
Dr okica Jovanovi

Utoliko je ideoloka slika, u smu sebe upletena i (skoro) nerazmrsivo

zamrena. Otuda i ideolog vie nije moan (a, ni voljan) da razabere
svoje tkanje. Videi da je ono tu, da deluje, i sm ostaje u uverenju
da izrie istinu. to je vie uveren u istinosnost svog uverenja i svojih
iskaza utoliko je manje voljan da ih razmrsi. Ali je, u istoj meri sve
vie iskljuiv. esto njegova iskljuivost izvire iz uverenja u istino-
snost njegove tvrdnje.

Tako svaka ideologija konstruie svoju stvarnost i svoju ide-

ologiju. Padom jedne, dravno-socijalistike, ideologije nastupa dru-
ga sa svojim otkriima i istinama. Odjednom, pojavljuju se etni-
ci kao antifaistiki borci, Draa Mihailovi kao prvi gerilac Evrope,
Jasenovac kao najvei srpski grad, general Nedi kao otac Srbije,
Srbi nikada nisu vodili osvajake ratove, nebeska Srbija, zlatne vi-
ljuke na dvoru Stefana Nemanje (dok je Evropa jela rukama)... I,
naravno, knez Lazar, Milo Obili i Vuk Brankovi.2 Ali, ovde nije
kraj. Postoje situacije gde prevladava mitagoki karakter (kurziv moj),
koji tei da d mitsku i ritualnu vrednost elementima, injenicama,
osobama, kojima se takva vrednost ne moe pripisati, ili koji ga loe
mogu podneti ili koji ne bi trebalo da ga imaju. U ovom poslednjem
sluaju gotovo uvek dolazi do pojave kiizacije mita, to znai da ki
najvie koristi iracionalne, fantastine, ili ako hoemo sub- ili pre-sve-
sne elemente.3 U ovom sluaju, kako kae Sreten Petrovi, lani mit
trai savez sa pravim da bi bio efikasniji.4Zato preraeni mit mora u
to vie spoljanjih obeleja da bude nalik pravom, izvornom mitu.
Iskrivljavanje i vetako konstruisanje mitskog toka u politikim mi-
tovima, unosi u njih restrikcije i tendencije koje odgovaraju ciljevima
jaanja moi politikih tehnizatora.5

Mitizacija u ovim uslovima postaje kiizacija. Politiki mit, kao

profana varijanta mita, sveden je na ki. Planovi mitskog i kierskog
se stalno meaju. Zato je politiki mit sveden na ki?

Zamena istorije politikim mitom, meutim, nije bila mogua

samo tako to e se, jednostavno, ponuditi mitsko pripovedanje ume-
sto istorijske injenice. Da je tako uinjeno, istorija bi bila jai supar-
2
Aleksandar iri, Srbija: Narcizam malih razlika. Dostupno na:
http://postjugo.filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=398. Preuzeto 5. 4. 2013.
3
ilo Dorfles, Mit i ki, Knjievnost, 345/1989, u: Sreten Petrovi, Kultura i umetnost, Pros-
veta, Ni, 1991, str. 227228.
4
Sreten Petrovi, Kultura i umetnost, Prosveta, Ni, 1991, str. 227228.
5
Milan Mati, odrednica: Mit (politiki), u: Enciklopedija politike kulture, Savremena adminis-
tracija, Beograd, 1993, str. 677.

62
 O ideolokoj upotrebi nacionalnog mita

nik. Zato je najvaniji politiki potez bio oduzimanje, ili, tanije, sna-
an pokuaj oduzimanja legitimiteta istoriji (kao racionalnoj naunoj
disciplini). Izvedeno je novo (primenjeno) itanje istorije. I to u tri
faze:

1. Poelo se sa tvrdnjom da je istina u narodnom predanju, u

kolektivnom pamenju, u mitu o prolosti;6
2. Zatim je mit preraen prema aktuelnom kulturno-ideoloko-
politikom interesu;
3. Na kraju je ta aktuelizovana, primenjena verzija novostvo-
renog pseudomita uzeta za jedino istinito stanovite, nasuprot dota-
danjoj neistinitoj istoriji, koja je, u ovom sluaju, definisana isklju-
ivo kao sredstvo komunistike politike manipulacije.7 Tano je da
je, neretko, u periodu jugoslovenskog socijalizma8 ideoloka doktrina
bila predstavljena kao drutvena nauka. Padom socijalistike ideolo-
gije, pala je i njena nauka. Nacionalovinistika ideologija je sada
uspostavila svoju nauku.

Mit sobom ne nosi pouzdano znanje (to je odve znano). Duan

Bandi ukazuje na nejasnou sadraja mita, jer se iskazuje tajnim je-
zikom.9 Meutim, mitsko miljenje ne belei i ne pamti dogaaje na
istorian nain, ignorie istorijsku heterogenost, mene svakodnevnog,
iskustvenog vremena svodei ih na ponavljanje jednokratnih dogaa
6
Kao pesnitvo i likovna umetnost, mit je simboliki oblik, a zajednika karakteristika svih
simbolikih oblika je da se mogu primeniti na bilo koji predmet. Ne postoji nita to bi bilo za
njih nepristupano ili nepropustljivo Sve ima ime; sve moe postati tema umetnikog dela.
Isti je sluaj i s mitom. On moe da bude slika svega to je gore na nebu, dole na zemlji ili u
vodi pod zemljom. Ernst Kasirer, n.d., str. 63. Ruvarac je, u uverenju da se istoriar ne moe
odnositi prema nauci, prema tome i istoriji, kao svako dete i prosti narod izazvao skandal
objavivi u Strailovu studiju O knezu Lazaru, u kojoj je ustvrdio da Vuk Brankovi nije izdajnik i
u kojoj je pokazao da nema valjanih izvora o tome da su Milo Obili, Jug Bogdan... realne istori-
jske linosti, zakljuivi da, onda, nije ni bilo Kneeve veere. okica Jovanovi, Prilagoavanje.
Srbija i moderna: od strepnje do sumnje, SVEN, igoja tampa i Institut za socioloka istraivanja
Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2012, str. 283. O ovome ire: Isto, str. 283286.
7
Istorijska nauka je u socijalistikom periodu u mnogo emu bila sastavni deo ideoloke dok-
trine boljevizma i neoboljevizma. Ali, ipak bi bila neozbiljna tvrdnja da, u tom periodu, nasu-
prot doktrinarnoj pseudonauci, nije bilo autentine, racionalne i na naunom metodu zasnovane
istorijske nauke. Uostalom, dobro je poznato stanje u drutvenim naukama i u prethodnom i
u sadanjem reimu. Pa je, onda, i podela na autentinu nauku i na apologetsku pseudonauku
naoj javnosti, takoe, vrlo dobro poznata.
8
Ovde dodajem jednu intervenciju. Mada se koristim pojmovima socijalizam i jugoslovenski
socijalizam imam u vidu da se radilo o socijalizmu koji je bio odreen etatizmom i oktroisanim
samoupravljanjem. Moe se rei da su srpski liberali bili tek na pragu artikulacije ideje delib-
erativne i participativne demokratije.
9
ire u: Duan Bandi, Tajni ivot kosovskog mita, Zbornik Etnografskog muzeja, ur.
Bjeladinovi-Jeregi, Beograd, 2001.

63
Dr okica Jovanovi

iz svetog vremena. Zbog toga je Eliade govorio o platonskoj struk-

turi svake mitologije.10 Ba zato to je njegovo znanje nepouzdano,
njegov znaenjski sloj je podloan reinterpretacijama i ulivanju no-
vih simbolikih slojeva. Konano, ta znaenjska podobnost raznim
zahtevima je ila kucavica samog mita. Ona mu daje ivot. Kada se
iz izvornih mitova preuzmu odreeni simboli i obrasci i prestruktu-
riraju u savremenu realnost, nastaju savremeni mitovi koji, upravo
zato to vaskrsavaju najosetljivije stereotipe i pogaaju najbolnije
take zajednikog kolektivnog pamenja, mogu postati mona poli-
tika oruja.11 Otuda je mogue da se jedna mitska slika podjedna-
ko efikasno moe koristiti zarad sasvim oprenih ideolokih interesa.
Ipak, brojna su miljenja da bez obzira na promene nacionalne ideo-
logije mit ostaje osnovno ishodite i obrazac iz kojeg jedan narod crpi
predstave o sebi.12Aleksandar Nevski je podjednako junak i u siste-
mu caristike propagande u Rusiji i u sistemu boljevike propagande
u vreme Staljinove vladavine. Kao to je mit podloan protivrenom
ideolokom korienju tako je i sm iznutra protivrean. Mira Elijade
(Mircea Eliade) ukazuje na nekoliko primera. Marko Kraljevi se, kao
junaki lik, pojavljuje u XV stoleu, iako je iveo do 1394. godine. Ali,
njegova biografija se rekonstruie prema mitskim normama. Vila ga je
rodila, ena mu je bila, takoe, vila. Ba kao i kod grkih junaka. Ubija
troglavu adaju. Opet, ba kao u grkim mitovima (Herkul). Marko je,
zatim, as prijatelj, a as neprijatelj Jana Hunjadija, koji se borio protiv
Turaka 1450. godine. Nije to jedini sluaj. U pesmama koje za temu
imaju Kosovski boj javljaju se linosti koje su dve decenije pre boja
ve bile mrtve (Vukain) ili one koje e umreti tek dva stolea docnije
(Herceg Stjepan).13

10
Jelena orevi, Religijski i ostali mitovi. Dostupno na:
http://www.veraznanjemir.bos.rs/index.php?page=tekstovi_analize&lang=srp&subaction=s
howfull&id=1248355753&archive=&start_from=&ucat=12&lang=srp&page=tekstovi_analize.
Preuzeto 2. 4. 2013.
11
Dejana Miliji-Subi, Zloupotreba mitske svesti u savremenoj politici, Republika, Beograd,
462463/2009.
12
Gordana eri, Pr(a)vo lice mnoine. Kolektivno samopoimanje i predstavljanje: mitovi, karakteri,
mentalne mape i stereotipi, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju i Filip Vinji, Beograd, 2005,
str. 13.
13
Vidi ire u: Mira Elijade, Mitovi i istorija, u: Mit, tradicija, savremenost, str. 268269. Istori-
jski karakter linosti koje je opetovala srpska poezija, uopte nije sporan. Ali njihova istorinost
ne odoleva dugo korozivnom dejstvu mistifikacije. Elijade navodi sline karakteristine prim-
ere jedan iz ruske istorije, a drugi iz novije srpske istorije: U bilini posveenoj katastrofama
napoleonovske najezde iz 1812. zaboravila se uloga cara Aleksandra I kao voe ruske vojske,
zaboravljeni su ime i znaaj Borodina, a jedino izranja lik junaka Kutuzova. Godine 1912, itava
jedna srpska brigada videla je Marka Kraljevia kako vodi napad na grad Prilep, koji je toliko
vekova ranije pripadao ovom junaku. Isto, str. 269.
64
 O ideolokoj upotrebi nacionalnog mita

Otuda je mogua, u prostorima natopljenim pseudomitskim

tumaenjem bti sopstvenog naroda, tvrdnja Jovana Rakovia: U
kosovskom mitu cjelokupni je duhovni i posebno drutveni potenci-
jal jednog naroda. Zato je istina o kosovskom mitu, koja se stalno i
ponovo otkriva, sutina etnikog, kolektivnog srpskog bia Povra-
tak kosovskom mitu povratak je vlastitoj sutini.14 Odatle nije dale-
ko do izricanja (nauno neproverljivih) ideologizovanih fantazama na
naunim skupovima o sudbinskim pitanjima naroda. Na jednom
od tih skupova, koji su, kako pie u impresumu objavljenog zbornika,
podrale dravne ustanove (Ministarstvo kulture Srbije, Pokrajinski
sekretarijat za kulturu APV, grad domain Novi Sad, Grad Beograd
i Skuptina optine Vrbas), moe se proitati: Jedan italijanski na-
unik s Biogenetikog instituta u Rimu (naalost zaboravio sam mu
ime) izjavio je dana 13. 01. 2003. godine, preko Prvog programa Ra-
dio Televizije Srbije, da su Srbi narod jakog genetskog koda Da li
to znai da nas drugi bolje poznaju nego mi sami sebe, iako imamo
JEZIK I PISMO, od kojih se po oveku, ne moe od oveka sakriti ni-
ta. Nemogue je sakriti, jer je PISMO ISTINE preko Duhovnog Stabla
spojeno sa Izvornom Istinom po volji Svemogueg tvorca, a objavlje-
no preko Vuka Karadia u 19. veku, u skladu s Hristovim Znakom
i izjavom: Nema tajne koja se nee saznati (navedeno vie biblijskih
izvora primedba moja).15 A drugi autor tvrdi: Do Vuka se Srbin
zvao pravim imenom Serb a Srbija Serbijom. Vuk je izbacio slovo E
a nepotrebno ugradio u naziv Srbije slovo J (Srbia) slovo I nosi silu
Istine dok slovo E energije ovo je usledilo da izgubimo redovno
napajanje Energijom, preko svog Duhovnog Stabla (Bres-t) a zatim
po slovu J, umesto Boije prihvatili smo ljudsku istinu za svoju nau-
ku i otpali i od Sv. Trojstva, to je prisutno po samom nazivu ovek,
a ne ovek. U praksi se to odrazilo tako to je Srbija poela naglo da
stagnira a zatim i da gubi korak u svom razvoju.16 Ovakvih mesta
u ovom zborniku, kao i u velikom broju slinih publikacija, ima vrlo
mnogo. Umesto mog komentara preporuujem zakljuak koji je dao
prvi od citiranih autora: Svestan sam da e mnogima ovo izlaganje
delovati nepovezano i neshvatljivo. Na to utie mnogo faktora koji de-
luju na svest oveka, a kojih se prethodno treba osloboditi, zakljuno
14
Jovan Rakovi, Luda zemlja, Akvarijus, Beograd, 1990, str. 214216.
15
Radia Dai (student, Kosovska Mitrovica), irilica na identitet i duhovni dar, u:
Dragoljub Zbilji (prir.), Srbi gube svoje pismo,Izlaganja sa simpozijuma Dananji poloaj
pisma srpskog jezika i kako (sa)uvati irilicu u srpskom narodu i njegovom jeziku, irilica,
Novi Sad, 2005, str. 151152. Dostupno na: http://www.scribd.com/doc/4566671/-. Preuzeto
29. 6. 2011.
16
Stanko Mazi (Smederevo), Boije rei u srbskom jeziku i slova u pismu irilici, u: Isto, str.
144145.

65
Dr okica Jovanovi

sa svojim Ja. Kada bi ovek znao kakav teret nosi s pozivom na svoje
i tue, po oveku, Ja, sve bi mu trebalo oprostiti, jer vee kazne za
oveka od te nema. Ali, mnogi Srbi u to ne veruju i stoga nije ni udo
to se izmeu sebe ne razumemo ili se pogreno shvatamo, iako govo-
rimo istim jezikom.17

Nestankom jednog ideolokog poretka (jedne interpretacije

stvarnosti), na scenu je stupila druga interpretacija, koju je ponudila
ista (stara) vladajua politika i kulturna garnitura. Tanije, ovde je
re o dominantnim frakcijama unutar politike i kulturne elite (tanije,
pseudoelite), koje su se opredelile za sluenje naciji, kao nadempi-
rijskoj kategoriji, isto onako kako su do jue sluile jednoj klasi i je-
dinoj partiji, koje su, najednom, prema naciji i dravi, tim najkrupni-
jim i najvanijim kategorijama, postale efemerne kategorije. Budui
da su te elite ve bile konzervativne i da bi u sluaju prevladavanja
vrednosti modernog, otvorenog drutva bile prinuene da demisioni-
raju, one su zaronile jo dublje u konzervativizam, koji je, ionako, sa-
stavni deo njihovog idejnog polja. Otuda su, iz tog konzervativizma,
na svetlo dana iznele mitske prie i modelovale ih tako da prosenom,
uz to, krizom i ratovima, frustriranom oveku u Srbiji budu bliske,
prijemive, prepoznatljive, tople Nisu one samo prepoznatljive, one
su satkane tako da se obraaju emotivnom (afektivnom) delu linosti.
I to tako to obinog, frustriranog oveka, koji je, zbog egzistencijal-
ne nevolje u kojoj se nalazi, zajedno sa svojim sunarodnicima, izgubio
samopotovanje, obezliavaju, svrstavajui ga u imaginarijum koji se
zove nacionalni identitet. Ne treba nikada oekivati da bi slobodo-
umna i mudra vlada mogla proizai iz izbora na kojima glasa narod
poslunika.18 Svrstavi ga u taj velianstveni red, reim mu poma-
e da zaboravi na sopstveni stvarni ivot, ispunjavajui mu ivot
bajkovitom skaskom o velikom nacionalnom zadatku koji on (obian
ovek) zajedno sa reimom mora da izvri. Kad monik ovlauje
onoga ko je uinjen nemonim da nastupa nasilniki, onda ovaj to ini
sa oseanjem da dela svojom voljom i svojom snagom.19 Neimati-
na i beda se lake podnose, jer se sve mora rtvovati zarad velikog
cilja nacionalne slobode, dravnog i teritorijalnog integriteta, od-
brane vekovnih ognjita Socijalni oaj i radikalne ideologije idu ruku
pod ruku. Slamanjem legalne racionalnosti i njenog jasnog znaenja
za individualnu sudbinu, ta sudbina postaje neprozirna i time gubi

17
Radia Dai, Isto, str. 154.
18
John S. Mill, Tocqueville on Democracy in America, London Review, June-January, 183536, str.
637.
19
Ginter Anders, Zastarelost oveka, Nolit, Beograd, 1985, str. 198.
66
 O ideolokoj upotrebi nacionalnog mita

svoju specifinu smislenost.20 Demonstracija pripadnosti politikom

cilju neminovno je usmerena ka tome da pojedinac bude primeen,
percipiran i da tako bude integrisan u drutveni kontekst koji je for-
miran u okviru sasvim odreenog sistema idej i politikih interesa.
Inae, emu demonstracija privrenosti? Da li se moe pretpostaviti
da je jedan, skoro zaboravljeni filozof Dord Berkli imao sve ove
solucije, u vidu kada je formulisao svoj kljuni princip: esse percipi?
Jer, to znai: Da se bude, znai, da bude percipiran? Ako kaemo:
Da ne bude percipiran, znai da ne postoji! Koliko naa linost, ko-
liko ono silno ja zavisi od pomisli da nas neko gleda, da smo sadraj
neije percepcije! Patrioti ginu zamiljajui da ih Majka Domovina
gleda u tom trenu; ivot tiho i brzo gasne i u najzdravijem lanu nekih
plemena, ukoliko se pleme okrenulo protiv njega i vie ga ne prima
kao svoj postojei deo.21 U asu takve integracije i samointegracije
slabi poriv za samorazumevanjem, nezavisnim delanjem, kritinost
se zamenjuje apologijom. No, ukoliko je uistinu vana svest o stanju
biti percipiran od bliskih, od sopstvenih vrednosti, od zajednice, od
nacije, od sadanjosti, i naroito naroito, od venosti; utoliko linost
predstavlja rezultat i fokus jedne introspekcije, utoliko linost ieza-
va kada se gubi interes da se gleda u sebe, kada iezava respekt prema sebi
(kurziv moj).22 Iz ovoga sledi da mit sobom nosi i mobilizatorski
potencijal. Mit okuplja uz sebe (uz svoju naraciju, uz simbolika zna-
enja, uz svoj nain objanjenja sveta i dogaaja u njemu...) grupe isto-
miljenika one koji pripadaju odreenim kulturnim celinama. Ovu
integrativnu funkciju mita e vrlo rado prihvatiti svaki demagog i mit
pretvoriti u mobilizacijsko sredstvo, u nacionalnu budnicu. Svaka
propaganda koja tei homogenizaciji zajednice e se pozivati na ast
i sud predaka, na mitske subjekte (Su im emo pred Lazara).

U poslednjih tridesetak godina (od smrti Josipa Broza Tita) u Sr-

biji se mitolokim svetom tumai stvarnost. Jer, mitska udovita nisu
sasvim izumrla. Ona su iskoriena za stvaranje novog univerzuma,
jo ive u tom univerzumu. Vie sile zaustavile su i potinile mo mita.
Sve dok su te sile intelektualne, etike i umetnike, u punoj snazi, mit
je ukroen i potinjen. No kad one ponu da slabe, ponovo nastupa
haos. Tada se mitske ideje ponovo uzdiu i proimaju itav kulturni i
drutveni ivot oveka.23 Iz reenog se vidi da je dobro poznato svim
demagozima (na Balkanu ponajpre) da je masa spremna da krene u
akciju ako joj se ponudi valjan emotivni (afektivni) razlog. Pojedin-
20
Leo Levental, Individuum i teror, Delo, 1987, str. 43.
21
, , , , 25/1986, str. 259.
22
Isto.
23
Ernst Kasirer, Mit o dravi, Nolit, Beograd, 1972, str. 289.
67
Dr okica Jovanovi

ci u masi, prema miljenju Karla Jaspersa (Karl Jaspers), doivljavaju

svi mi kao ja. To je zbivanje na granici bolesnog usled odsustva
konica, gaenja kritinosti Masa ne misli nita i nee nita, ve ivi
u slikama i strastima.24 Taj proseni ovek u Srbiji, je, uz to, barem
dva veka bio suoen sa samo jednom ideolokom slikom. Ako nje
vie nema on e zavapiti za drugom (kao jedinom) slikom. Ali, opet,
za samo jednom, jedinstvenom slikom. Njemu je neprihvatljiva ideja
da jedna (njegova) nacija u svom okrilju moe da neguje bogatstvo,
razliitost idej, jer to vodi najveoj opasnosti po kolektivni opsta-
nak tzv. srpskoj neslozi. Njemu je, takoe, neprihvatljiva ideja da ne-
pripadnici (manjine) dravotvornoj naciji u njihovoj dravi mogu
biti ravnopravni politiki konstituent drave. Oni su zanavek gostujui
element.25 Ana Anti navodi primer jednog teksta, kao paradigmati-
nog, iz lista Vojska, u kome se negira pravo Albanaca na teritoriju na
kojoj ive. U vojnom magazinu Vojska moe se nai nekoliko teksto-
va sa slinom temom. Jedan od najuvredljivijih i ideoloki najpristra-
snijih lanaka26 u magazinu... zakljuuje da, s obzirom na injenicu
da nema nikakvih materijalnih dokaza albanskog kulturnog prisustva
na Kosovu, oni ne mogu imati bilo kakva politika ili kulturna prava
na teritoriju ove pokrajine to je oduvek bila i ostae srpska istorijska
zemlja.27 Upotreba kosovskog mita i narodne poezije, inspirisane veli-
kim istorijskim dogaajem Kosovskom bitkom u politike potrebe
poela je upravo u vreme kulturnog romantizma (kraj XVIII i poetak
XIX stolea).28 Kosovski mit se oslanja na nesumnjivo taan podatak:
bitka na Kosovu polju se desila 1389. godine. U ovome je on nalik istini
ve zato to se na temelju istinite injenice gradi sloj (iza lea apue
Platon) potrebne lai. Ovde je, sada, potrebna la, u stvari utilitar-
na, ideoloka interpretacija istinite injenice. injenino stanje vie nije
na delu. Na delu je predstava o naravi samog dogaaja. U toj potrebi
nalazi se objanjenje pojave da u praktinom politikom ivotu mnoga
racionalna nauna i istorijska tumaenja prolosti u odreenim situa-
cijama nisu... proizvodila gotovo nikakve praktino-politike uinke,...
ve su ak i odbacivana ukoliko nisu odgovarala predstavama, tradiciji
i oseanjima masa...29 Poetski stih epske pesme ili pesnikov poziv u
boj ima neuporedivo jau istinosnu uverljivost nego skeptino pi-
24
Karl Jaspers, Opta psihopatologija, Prosveta, Beograd, 1990, str. 601.
25
Preovlaujue stanovite u nacionalistikom narativu povodom Kosova je da su Albanci
gosti u tuoj kui ili da su gosti na srpskoj zemlji.
26
Kneevi, Milo, Istorijsko jezgro Srbije, Vojska, 23. april 1998, str. 89.
27
Ana Anti, Evolucija i uloga tri kompleksa istorijskih mitova u srpskom akademskom i
javnom mnjenju u poslednjih deset godina, u: Historijski mitovi na Balkanu, zbornik, Institut za
istoriju, Sarajevo, 2003, str. 286.
28
O ovome u: Miodrag Popovi, Vidovdan i asni krst, XX vek, Beograd, 1998.
29
Milan Mati, Mit i politika, Radnika tampa, Beograd, 1984, str. 107.
68
 O ideolokoj upotrebi nacionalnog mita

tanje istraivaa o injeninom stanju stvari. Na svetlo stupa ideoloka

upotreba (interpretacija mita smog, tj. ideoloka interpretacija mitske
interpretacije). Vidovdanski mit, koji u naem veku mea istorijsku
zbilju sa mitskom realnou, stvarnu borbu za slobodu sa sauvanim
paganskim sklonostima (osveta, klanje i prinoenje rtve, oivljavanje
herojskog pretka) potencijalno sadri u sebi sve osobine sredina sa ne-
ukroenim mitskim impulsima. Kao odreena faza u razvitku nacio-
nalne misli, on je bio istorijski neophodan. Ali, kao trajno stanje duha,
vidovdanski mit moe biti i koban po one koji nisu u stanju da se
iupaju iz njegovih pseudomitskih i pseudoistorijskih mrea. U njima,
za razliku od pesnika i nacionalnih ideologa iz epohe romantizma, sa-
vremena misao, duh ovekov, moe doiveti novo Kosovo: intelektu-
alni i etiki poraz.30

Ovakvo stanje stvari ukazuje na konzervativizam i antimoderni-

zam nae duhovne situacije. Mit postaje konano pronaeno uputstvo
za kretanje u budunost. Od pripajanja Kosova Srbiji, posle Kumanov-
ske bitke (1912) pa sve do odvajanja od Srbije (2008), Albanci su bili
element od koga se imperativno zahtevala lojalnost veinskoj naciji-dr-
avi. Takav zahtev ukazuje na patrimonijalno shvatanje drave.

Zastanimo ovde na tren. Patrimonijalno shvatanje podrazumeva

da je drava imanje, imovina, koja se poseduje kao privatno vlasnitvo. Kao
njiva, kao okunica. U tom sluaju je svako ko nije vlasnik imanja,
manje ili vie dobrodoao gost. Budui da gost obitava u tuoj kui
onda za njega vae iskljuivo ona pravila koja uspostavlja domain-
vlasnik. U samoj rei drava moe se itati ovo znaenje. Re dra-
va dolazi od ruskih rei (1. drati [u raznim znaenjima]; 2.
zadravati, hvatati; 3. imati, posedovati) i (1. dralac, ima-
lac, 2. akcionar). To znai da se radi o teritoriji sa pripadajuim sta-
novnitvom koju vladar dri pod svojom vlau, kao svoj posed.31 U
ovom smislu se re drava upotrebljava i u Duanovom zakoniku. Inae,
u veem broju zapadnoevropskih jezika naziv za dravu je izveden
od latinskog status (odreen, ugovoren [Status rei Romanae]). Otuda
koren francuske rei etat, italijanske stato, panske estado, nemake
Staad, engleske state.32

S obzirom na injenicu da se drava u naoj politikoj kulturi

30
Miodrag Popovi, n. d., str. 170.
31
Zanimljivo da se u ruskom, kada se kae drava, ee od rei (1. drava; 2. zlatna
kugla kao znak vladarske vlasti, monarhika regalija) upotrebljava re . Iz ovoga se
moe zakljuiti da je u Rusiji skoro naputeno patrimonijalno shvatanje drave.
32
Vidi ire u: Politika enciklopedija, Savremena administracija, Beograd, 1975.
69
Dr okica Jovanovi

razumeva na reeni nain, drutveni i politiki poloaj Albanaca se,

naroito od dolaska Slobodana Miloevia na vlast, izvodio iz zahteva
za pukom lojalnou prema onima koji su vlasnici imovine, teritorije
(dravne), a ne iz njihovog prava na ravnopravnu graansku koeg-
zistenciju, pa, shodno tome, iz prava na ravnopravnu participaciju u
konstituisanju drave. Zato se esto u svakodnevnom diskursu Koso-
vo poistoveuje sa delom kue (Srbije) u kome je domain dozvolio
strancima (Albancima) da gostuju. Ovaj govor je, sa nivoa profane
svakodnevice, dignut na nivo dravno-ideolokog normativa. U ta-
kvim prilikama ne postoji pravo na politiku saglasnost svih graana
da budu pripadnici, dravljani drave. Drava se ne gradi oko i za gra-
anina-pojedinca koji pristaje na dravljanstvo, ve oko i za kolektivi-
tet (nacionalni). Etnika zajednica se ne tvori kroz stvarne drutvene
odnose i zajedniko djelovanje, ve kroz subjektivno vjerovanje njenih
pripadnika da ine zajednicu i imaju isto podrijetlo (lat. Natio biti ro-
en, rod, /na/rod). Etnicitetu se, u naelu, pripada po osnovu roenja
(kao i Crkvi u odnosu na sljedbu). To je primarno... Sociologinja Jo H.
Kim (Columbia sveuilite) uvela je pojam koetniki identitet. Nai-
me, proces globalizacije vodi stvaranju transnacionalnog prostora u
kojem e pripadnici razliitih kulturnih skupina pronalaziti modus za
zajedniki nain ivota i time konstituirati svoj koetniki, transna-
cionalni identitet. Rekli bismo, treba razvijati drutvene uvjete da ta-
kav, u sutini graanski, identitet nadjaa etniki.33 Autoritarna svest
(zadugo negovana u kulturi i politici) ne moe da prihvati ideju o ko-
egzistenciji razliitosti, niti pretpostavku koetnikog identiteta, kao
uslovu napretka. Konano, taj proseni ovek, ovek-masa, nauen
je da bude nekritian, jer je nekritinost bila mera opstanka. Istorijski
posmatrano, ta nekritina neupitanost o sopstvenoj zajednici i njenim
konstituiuim (homogenizujuim) vrednostima je nastala kao reakci-
ja stvarnost u kojoj se vekovima ivelo. Uslov opstanka je vazda bila
kultura nepoverenja, otpora i latentne mobilizacije. Takva kultura,
nuno, konstruie vou u kome e se stei sve kolektivne potrebe i
kome e se pripisati simboliki karakter mobilizatora onoga koji po-
ziva pod zastavu. Zato e ovek-masa birati svoje predstavnike prema
tome koliko su podobni njegovom razumevanju drutva. On, u stvari,
ne bira svoje predstavnike, ve aklamativno staje u slubu gospoda-
ra. U nebrojeno mnogo iskaza datih medijima u vreme izbora moe
se uti kako glasai izgovaraju stereotipnu (adolescentsku) floskulu o
tome da biraju lidera i partiju koji e voditi narod. Izlaskom na bi-
rako mesto ovek-masa vri in automobilizacije. Jo jednom, svojom
voljom, potvruje i demonstrira svoj podaniki status. Drugim rei-
33
Ivan Cvitkovi, Sociologija spoznaje, DES, Sarajevo, 2001, str. 193. i 195.

70
 O ideolokoj upotrebi nacionalnog mita

ma, ne bira svog predstavnika (koji e delati u interesu onoga koji ga

bira) ve izvikuje vou. Reena nekritinost ima uzrok u visoko izra-
enoj autoritarnosti ljudi u Srbiji izdanku vrlo ive patrijarhalne i
tradicionalistike kulture34 i na njoj uspostavljenih autokratskih, tota-
litarnih, cezaristikih oblika vladavine svih dosadanjih vlastodraca
u Srbiji. Takva kultura je, nuno, po svom karakteru, nepokretna. Ona
veno ivi (reinterpretiranu) prolost. Mogua promena je pretnja po
petrifikovani poredak stvari.

34
Narod srpski nema drugi ljudi osim seljaka ono malo Srba to ive po varoima kao
trgovci (gotovo sve same duandije) i majstori zovu se varoani; i budui da se turski nose i
po turskom obiaju ive, a uz bune i ratove ili se zatvore s Turcima u gradove, ili s novcem bee
u Njemaku; zato oni ne samo to se ne broje meu narod Srpski, nego ji jo i narod prezire.
Vuk Stefanovi Karadi, Geografiesko-statistiesko opisanije Srbije, u: Vuk St. Karadi,
Srpska istorija naega vremena, tamparija Jermenskoga namastira, Be, 1860. Reprint: Nolit,
Beograd, 1975, str. 58.
Autoritarnost se u najveoj meri svodi na nekritiko poklapanje poverenja i pokoravanja
vrhovnom voi. Krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godina, poto su se legitimis-
ale nacionalno-ovinistikim programima, republike voe su uvrstile vlast i povele mase u
stradalniko stvaranje nacionalnih drava, odnosno u izgubljene bitke. Sreten Vujovi, Grad u
senci rata, Prometej, Novi Sad i Institut za sociologiju Filozofskog fakulteta, Beograd, 1997, str. 73.
71
 tree poglavlje

NOVA ISTORIJA ZA NOVI IDENTITET:

DRUGI SVETSKI RAT KAO CENTRALNA
TEMA ISTORIJSKOG REVIZIONIZMA

72
Dr Bojan Godea UDK: 94(100)1939/1945(497.12) : 930
nauni savetnik i docent,
Institut za noviju istoriju, Ljubljana

Drugi svetski rat u Sloveniji i pitanje revizije

S
lovenaka istoriografija o Drugom svetskom ratu u vremenu
pre demokratskih promena bila je poprilino verodostojna
to se tie faktografije, s obzirom na njen preteno pozitivi-
stiko-deskriptivni karakter, ali je, pored metodoloke krutosti, njen
glavni nedostatak bila interpretacija o kojoj se nije raspravljalo. Posle-
dica ovakvog pristupa bila je ematska i jednostrana slika prolosti.
Tek se nakon ideolokog oputanja slovenaka istoriografija o Dru-
gom svetskom ratu u veoj meri se usmerila i na prouavanje kom-
pleksnijih i interpretativno zahtevnijih tema, to je imalo za posledicu
pojavu interpretativnog pluralizma.1 Time su bili faktiki postavljeni
temelji i mogunosti za uravnoteeno istraivako delovanje. A to je
znailo da su se otvorila nova pitanja, koja su bila uslovljena sadrin-
skim, terminolokim i metodolokim problemima.2

U metodoloko-teorijskom, institucionalnom i problemskom

smislu, kod istraivanja Drugog svetskog rata u Sloveniji, radi se vie
o kontinuitetu i postepenosti razvoja, dok su promene spore. Najvea
i najtemeljnija promena nakon ideolokog oputanja svakako je bilo
ukidanje interpretativnog monopola nad slikom Drugog svetskog
rata. Tako je i problematika Drugog svetskog rata postala predmet
kritikog vrednovanja.

Istorijski elementi, tesno povezani sa legitimnou prethodnog

reima, u svim dravama u tranziciji bili su podvrgnuti skoro potpu-
nom prevrednovanju po naelu: ono to je ranije bilo zvanina isti-
na, postalo je zvanina la. Uvoenje takvih pojednostavljenih nae-
la krajnje je problematino, naroito u primeru prouavanja Drugog
svetskog rata u Sloveniji. Meuratne prilike u Sloveniji, koje determi-
1
Walter Lukan, Zur Historiographie in Slowenien nach dem Zerfall Jugoslawiens. Ein Kom-
mentar zu Duan Neaks Projekt einer anderen Geschichte, Klio ohne Fesseln? Historiographie
im stlichen Europa nach dem Zusammenbruch des Kommunismus, sterreichische Osthefte, 12/2002,
str. 358362.
2
Peter Vodopivec, Historiography in Slovenia today, Slovene studies. Journal of the Society for
Slovene studies, 12/2003, str. 8.
73
Dr Bojan Godea

niu pojmovi okupacija, kolaboracija, oslobodilaka borba, revolucija,

kontrarevolucija i graanski sukob, bile su mnogo zamrenije, a na-
ravno i veoma specifine i u poreenju sa jugoslovenskim okvirom,
a jo vie u irem evropskom kontekstu. Zbog dubine uzroka, naime,
jasno je da se odmeravaju problemi koji zbog svoje kompleksnosti i
protivrenosti ne mogu biti interpretirani jednostrano i jednoznano.3

Poslednje dve decenije dogaanja u Sloveniji su bila u znaku

idejno-politikog sukoba, koji je dobio vie ili manje primereno ime
Kulturna borba. U poetnom periodu ne smemo prevideti njegove po-
zitivne uinke, naroito prilikom prelaza iz crno-belog i jednostranog
prikazivanja Drugog svetskog rata u kompleksno i vieslojno proua-
vanje ove problematike. Tako je dobila pravo na postojanje i legitimni
pogled i do tada u zemlji zabranjena i preutana, a u emigraciji i te
kako iva interpretacija meuratnog dogaanja u Sloveniji. Postepeno
su se oblikovali i razliiti pogledi, a do izraza su dole legitimne ra-
zlike u pogledima izmeu pojedinih istoriara, to je sasvim logino i
normalno za demokratska drutva. Ali vrlo brzo pokazala se i druga,
problematinija strana kulturnoborbenog odmeravanja snaga. Umesto
dijalokog rivaliteta, koji bi u razmeni stajalita i miljenja doveo do
novih saznanja, do izraaja je vie dolo iskljuivanje i ignorisanje sa-
znanja koja se nisu slagala sa vlastitim pogledima i naroito apriorno
ustrajavanje na bedemima vlastitih istina. Ako se sa udaljenosti od
dve decenije osvrnemo na dostignua Kulturne borbe moemo kon-
statovati kako se domet njenih pozitivnih rezultata danas ve istro-
io. Uprkos zavidnom broju najrazliitijih pogleda, miljenja i teza,
korist kulturnoborbenog odmeravanja snaga na strunoj strani bila je
srazmerno skromna. Naime, raiavanje je u pretenoj meri dovelo
samo do obnavljanja meuratnih teza, koje su bile, esto u usijanoj i
netrpeljivoj atmosferi, predstavljene i shvaene kao nova otkria i po-
gledi. U tom kontekstu ve se sredinom osamdesetih godina prethod-
nog veka ideja o narodnom pomirenju, koju je pokrenula Spomenka
Hribar, izrodila u njenu pravu suprotnost. Sa svakom deklaracijom
suprotnosti su tonule dublje.4

Veina istraivake energije u vreme tranzicije usredsredila se

na politiko-ideoloku (re)interpretaciju Drugog svetskog rata, dok
su na rub potisnuta metodoloka i konceptualna pitanja i irenje pod-
ruja istraivanja. Na ovaj nedostatak slovenake istoriografije o Dru-
3
Bojan Godea, Revizija revizije?, Glasnik Slovenske matice, 1/2011, str. 6772.
4
Janja Slabe, Slovenska narodna sprava v asopisju 19841997, Prispevki za novejo zgodovino,
1/2006, str. 431446.

74
 Drugi svetski rat u Sloveniji i pitanje revizije

gom svetskom ratu neki istoriari upozoravaju ve neko vreme (Peter

Vodopivec, Oto Luthar, Marta Verginella, Bojan Godea).5 Pri tom je
potrebno upozoriti da slovenake prilike u istoriografiji u kontekstu
istraivanja novije istorije u postkomunistikoj istonoj Evropi nisu
izuzetan sluaj.6 Uprkos tome, opravdano se postavlja pitanje zato je
razvoj istraivanja otiao sa podruja Drugog svetskog rata (i) u Slo-
veniji u ovom pravcu. S nekoliko izuzetaka, polje socijalno-antropo-
lokih, privrednih i kulturnih studija, koje bi zahvatale svakodnevni
ivot, probleme malog oveka, stereotipe i meuratnu mikroistoriju
u vreme demokratskih promena, bilo je poprilino zanemareno. Uz
injenicu da ba ti vidici u velikoj meri omoguavaju prepoznavanje
kompleksnosti protivreja ratnog vremena, potreba za ubrzanim pro-
uavanjem ovih pitanja bila bi utoliko vie opravdana.7

Uprkos skromnim nastavcima iz prethodnih perioda, objanje-

nje o nedostatku tradicije kao razlogu za zapostavljanje prouavanja
ovih pogleda na Drugi svetski rat tano je samo do odreene mere.
Ovakav pristup prouavanju Drugog svetskog rata mogao bi biti u
naelektrisanoj atmosferi shvaen i kao pokuaj relativizacije, ako ne
ak i prikrivanja komunistike prolosti, jer je stavljao pod upitnik
jednostrane i ematske poglede koje su pokuali uvaiti neki politiki
istaknuti istoriari. Ovakvom stanju je poprilino doprineo nain suo-
avanja sa bliskom istorijom. To je inae bilo sasvim legitimno i nu-
no potrebno, ali ga je obeleila manihejska atmosfera netolerantnosti,
koja nije bila naklonjena otvaranju novog kompleksa pitanja metodo-
lokog i teorijskog karaktera po uzoru na moderne zapadnoevropske
istoriografije.8

Nije mogue porei injenicu da nakon sutona komunizma u

sveoptem uspostavljanju novog sistema vrednosti i gubitnici u Dru-
gom svetskom ratu pokuavaju da steknu poloaj koji bi njihov meu-
ratni stav vrednovao u, za njih, povoljnijem svetlu. Trai se nov iden-
titet i stvara se nov sistem vrednosti. Zato je potrebno da se i prolost i
sadanjost stave u novu ravnoteu.
5
Oto Luthar, BetweenReinterpretation and Revisionism. Rethinking Slovenian Historiography
of the 1990s., (Re)Writing History Historiography in Southeast Europe after Socialism, (ur.) Ulf
Brunnbauer, Mnster 2004, str. 331349.
6
Zwischen Amnesie und Nostalgie. Die Erinnerungen an den Kommunismus in Sdosteuropa, (ur.) Ulf
Brunnbauer/Stefan Troebst, Kln-Weimar-Wien 2007.
7
Bojan Godea, Revizija in odpiranje novih obzorij prilonost za drugano zgodovino?,
Zgodovinski asopis, 34/2009, str. 440458.
8
Bojan Godea, Social and cultural aspects of the historiography on the Second World war in
Slovenia, Sozialgeschichte umd soziale Bewegungen in Slowenien / Social History and Social Move-
ments in Slovenia, Mitteilungsblatt des Instituts fr soziale Bewegungen, 41/2009, str. 111125.
75
Dr Bojan Godea

U ovom kontekstu posve je logino da je potrebno i sliku u zem-

lji igosanih protivnika partizana postaviti u novu ravnoteu. Pri tom
se postavlja pitanje koliko je opte prevrednovanje novije istorije, koje
je bilo neminovno, i stvaranje novog sistema vrednosti u biti iskorita-
vanje opteg trenda i pokuaj relativizacije, ako ne ak i neopravdane
rehabilitacije, a koliko istinska potreba za objektivnijom slikom gubit-
nika u Drugom svetskom ratu.9 Ova pitanja ne pojavljuju se samo u
postkomunistikim sredinama Srednje i Istone Evrope, nego i u ne-
kim drugim dravama. Jedan od karakteristinijih sluajeva je i Italija.

injenica je da se slika slovenake meuratne prolosti prome-

nila i dopunila; u nekim pogledima manje, a u drugima znaajnije.
Prilikom prouavanja Drugog svetskog rata u poslednjih dvadeset go-
dina dolazilo je do promena na podruju sadrine, kao i na podruju
metodologije, i najzad, i u vezi sa institucionalnim okvirima sa osni-
vanjem novih univerzitetskih centara (Ljubljani i Mariboru su se pri-
druili jo Koper i Nova Gorica), te osnivanjem Studijskog centra za
narodno pomirenje (tudijski center za narodno spravo) 2008. godine.
Ovaj centar predstavlja slovenaki ekvivalent ve ranije osnovanih in-
stituta za prouavanje komunizma i totalitarizama u tranzicionim dr-
avama Istone Evrope.

itav period Drugog svetskog rata u Sloveniji izmeu 1941. i

1945. godine, uprkos neospornom napretku u istraivanju u posled-
njih dvadeset godina, jo uvek nema ni jednoznanu ni konanu sliku.
Otvoren je jo itav niz pitanja. Rezultat ovakvog stanja su parcijalne
interpretacije, koje sve ono to im ne odgovara jednostavno iskljuuju
odnosno ignoriu, to je dovelo do reduciranog pogleda na prolost.
Zato je uz revidiranje prolosti partizanskog pokreta, koje se konti-
nuirano vri ve vie od dvadeset godina, potrebno doslednije kori-
stiti jednaka merila za interpretaciju u ratu poraenih protivnika par-
tizana. Kritika ocena ovoga pitanja ostala je, naime, duboko u senci
preispitivanja prolosti oslobodilakog pokreta, pa tako moemo rei
da je prevrednovanje slike Drugog svetskog rata u Sloveniji bilo po-
prilino jednostrano usmereno i selektivno prilikom uzimanja u obzir
tema, koje je bilo potrebno ponovo prouiti. Pred nama je tako inje-
nica da se kod nas uvreilo idealizovano (i u delu strunih krugova!)
gledanje na protivnike partizana kao benignih, dobrodunih, zapadno
i demokratski usmerenih pojedinaca, koji u svim pogledima odgova-
9
Boo Repe, The Place of the Second World War in the Internal Evolution of Post-War Slovenia
and Yugoslavia, Bulletin of the International Committee for the History of the Second World War,
3031, 19992000, str. 127143.
76
 Drugi svetski rat u Sloveniji i pitanje revizije

raju dananjim (evropskim) standardima.10

Zato je uprkos tome emigrantski pogled preiveo i faktiki
osnaio i u zemlji, sigurno je kompleksno pitanje koje je mogue razu-
meti naroito u kontekstu opisane kulturnoborbene atmosfere u slo-
venakom drutvu sa svim ve navedenim posledicama.

Prvo, naravno, ne moemo zanemariti injenicu da je ve od sa-

mog poetka najvea pozornost bila posveena partizanskoj interpre-
taciji, koja je bila znatno vie izloena kritikom prevrednovanju(a u
odreenim krugovima bila joj je ak oduzeta bilo kakva verodostoj-
nost i strunost), nego pogledu koji se je oblikovao u emigraciji.

Delimino je tome sigurno doprinela atmosfera nakon ideolo-

kog oputanja, koje je bilo izrazito jednostrano usredotoeno na pro-
bleme povezane s komunistikom prolou. Ve iz sasvim psiho-
lokih razloga bilo je za oekivati da e vea pozornost biti posvee-
na ovim pitanjima. Vredi spomenuti da je poprilian deo javnosti, i
strune, s blagonaklonou gledao na prevrednovanje, jer je sliku ra-
nije oigosanih bilo potrebno staviti u novu ravnoteu. Levica je po-
sle pada Berlinskog zida bila faktiki svuda u krizi i defanzivi, a to
stanje nije se bitno promenilo sve do danas. Osim toga, interpretacija
nastala kod meuratnih protivnika partizanskog pokreta u emigraciji,
u delu istoriografija uopte nije bila tretirana kao sporna na nain kao
to je to vailo za partizansku tezu, a tome primereno bila je i u bitno
manjem obimu podlona problematizaciji i reinterpretaciji. U oima
mnogih ta interpretacija bila je ujedno shvaena kao nov i sve pogled
na meuratno dogaanje, jer ranije jednostavno nisu imali prilike da
se upoznaju sa njom.

Sledei problem bilo je apriorno poricanje interpretacije nastale

u emigraciji s pozicija ideolokog manipulisanja i pogleda pre ideolo-
kog oputanja, to je i onemoguavalo njenu problematizaciju. Takav
pristup bio je mogu zbog kulturnoborbene atmosfere, ali se za njiho-
ve branitelje u novim prilikama uskoro pokazao kao kontraprodukti-
van. Uz to je potrebno naglasiti da se uprkos pojedinanim retkim pri-
merima u naunoj istoriografiji ovakvo objanjenje vie skoro ne moe
pronai.

Zato se emigrantska interpretacija u prilikama Kulturne borbe s

lakoom uvaila i u delu slovenake istoriografije u zemlji i uprkos
U tom smislu najznaajniji je rad Tamare Griesser-Pear, Razdvojeni narod. Slovenija 19411945.
10

Okupacija, kolaboracija, dravljanska vojna, revolucija, Ljubljana, 2004.

77
Dr Bojan Godea

spornim temeljima postala njen sastavni deo. Radilo se o jednostav-

noj zameni vrednosnih predznaka i odjedanput su na osnovi ovakve
interpretacije partizani postali kriminalci i banditi, dok su u prolim
vremenima pojedinci nazivani narodnim izdajnicima postali borci za
slobodu i zapadnu demokratiju i legitimni zastupnici slovenakog
naroda.11 Tako se pojavila nova retorika, koja se razvijala po emi da
oslobodilake borbe protiv okupatora nije ni bilo, bila je samo revo-
lucija a revolucija je bila protivzakonita. Zato je svaki otpor protiv
revolucije (ukljuujui i kolaboraciju sa okupatorom) zakonit. Za ko-
laboraciju, ako je uopte priznaju, tvrde da je bila samo reakcija na ko-
munistiko nasilje. Za ovaj pogled je karakteristino da se i pomenuti
Studijski centar u svojim istraivanjima koncentrisao samo na revo-
lucionarno nasilje kao krunski dokaz i opravdanje za kolaboraciju, a
ostalih oblika totalitarnog okupatorovog nasilja, s objanjenjem da je
o tome ve mnogo napisano, nema u sklopu njegove trenutne delat-
nosti. Zato su, po ovoj interpretaciji, sva dela partizana bila zloini i
kriminalna dela. Po toj logici radi se o trijumfu pobeenih, a ovaj novi
pogled pokuava prolu interpretaciju okrenuti naglavake. Tako se
uvaava pogled koji je pod utiskom dogaaja pri kraju rata, gde se
naroito istiu vansudske egzekucije i koji pokuava da itavo meu-
ratno dogaanje ocenjuje retroaktivno kroz prizmu traginog epiloga
bez potrebnog uzrono-posledinog pristupa. Radi se o slinoj inter-
pretativnoj metodi, koja se poslednjih godina rairila u Italiji, gde po-
kuavaju problem masovnih ubistava (pitanje tzv. fojbi) da predstave
kao sredinju taku slovenako-italijanskih odnosa, bez da se pri tom
pitaju o itavoj genezi ove problematike.12 Radi se o pokuaju uspo-
stavljanja nove jednostrane istine, koja bi trebalo da zameni pret-
hodnu iz perioda komunizma. Radi se o ruenju mitova uspostavlja-
njem novih.

Po poslednjim istraivanjima, koje je obavio pisac ovih redova,

emigrantska teza pokazala se ne samo kao jednostrana i crno-bela,
nego kao obina fabrikacija. Ona je mogla opstati samo uz ignorisanje
i prikrivanje kljunih injenica, a izmislili su je u ratu poraeni pro-
tagonisti po naelu svi antikomunisti = svi demokrati, kako bi i u
11
Ovakvu tezu je pokuao sa pravnog aspekta utemeljiti nemaki pravnik Dieter Blumenwitz,
Okupacija in revolucija v Sloveniji (19411946). Mednarodnopravna tudija, Celovec-Ljubljana-Dunaj,
2005. S ovom tezom polemizirao je Ljubo Bavcon, Pravni in mednarodni vidiki narodnoosvo-
bodilnega gibanja, Narodnoosvobodilni boj v slovenskem narodovem spominu. Slovenski zbornik 2007,
Ljubljana 2007, str. 3343.
12
Joe Pirjevec, Foibe. Una storia dItalia. Torino, 2009. U tom pogledu predstavlja znaajnu ste-
penicu ka prevazienju ovakog stanja zajedniki rad slovenako-italijanske kulturno-istorijske
komisijeSlovensko-italijanski odnosi Rapporti Italo-Sloveni Slovene-Italian relations 18801956,
(ur.) Milica Kacin Wohinz, Nevenka Troha, Koper, 2000.
78
 Drugi svetski rat u Sloveniji i pitanje revizije

novim prilikama mogli politiki da preive.13

Nauno-kritina analiza je naime razotkrila da je prilikom oku-

pacije najjaa predratna politika sila, Slovenaka narodna stranka
(Slovenska ljudska stranka SLS), sve svoje snage uloila u traenje
reenja slovenakog pitanja u okvirima rasistikog i totalitarnog naci-
stikog novog poretka, a sa silama Osovine je pokuala da uspostavi
saradnju ve od prvih kontakata s njima. Takvu politiku je ve u te-
meljima zacrtao neposredno pre smrti Anton Koroec (umro decem-
bra 1940), a njegovi naslednici Fran Kulovec i Marko Natlaen samo
su je nastavili i produbili, tako da je dolo do dobrovoljne kolaboracije
s okupatorima ve odmah nakon napada sila Osovine na Jugoslavi-
ju. Tadanji temeljni cilj predratne slovenake elite bio je da se posti-
gne jednak poloaj kao to ga je dobila NDH, tj. osnivanje slovenake
drave pod protektoratom sila Osovine. Tadanji vodei slovenaki
politiki predstavnici odluili su se za takav korak jer nisu verovali
u obnovu jugoslovenske drave; znai radilo se o priznavanju njenog
podjarmljivanja (debelacije). Podjarmljivanje, to jest potpuno unite-
nje jugoslovenske drave, zagovarale su, naravno, drave agresori,
dok su saveznike sile s jugoslovenskom vladom u emigraciji takvu
interpretaciju odbijale i uprkos okupaciji i komadanju i dalje prizna-
vale meunarodno-pravno postojanje Jugoslavije.

Time je pod znak pitanja bila postavljena dalja politika legiti-

mnost predratne elite.14 Radilo se doslovno o politikom preivljava-
nju Slovenake narodne stranke, jer ako bi ve tada na povrinu ispli-
vale injenice koje razotkrivaju najnovija istraivanja, najvea predrat-
na stranka bila bi ve odmah prilikom okupacije politiki osujeena
pred saveznikom i domaom javnou. Sporno delovanje SLS bilo
je u suprotnosti s dugoronim slovenakim interesima i saveznikim
ciljevima i zato otvara itav niz pitanja (formalno-pravnih, moralno-
etikih, politikih itd.), na koja emo jo morati da odgovorimo. Sve-
sni promaenosti svog politikog ponaanja bili su i njegovi inicijatori
u katolikom taboru. Zato su u tenji za politikim preivljavanjem
pokuali da prikriju prvobitne namere svoje politike i da ih razliitim
manipulativnim intervencijama naknadno predstave u slici koja im je
u promenjenom razumevanju poloaja najvie odgovarala. Istovreme-
no je dolo do promene u strategiji: od traenja reenja kod sila Oso-
vine u domovini postepeno se oblikovala nova politika, koju su prila-
13
Egon Pelikan, Vsi antikomunisti vsi demokrati, Mitsko in stereotipno v slovenskem po-
gledu na zgodovino. Zbornik 33. zborovanja ZZDS, Ljubljana, 2006, str. 273283.
14
Janko Pleterski, Pravica in mo za samoodlobo. Med Metternichom in Badinterjem. tudije, razgledi,
preudarki iz petnajstletja po tretji odloitvi Slovencev, Ljubljana, 2008, str. 553567.
79
Dr Bojan Godea

godili saveznikim ciljevima, a s vremenom i jugoslovenskom reenju

slovenakog pitanja. Taj preokret u strategiji je, iako kao to se kasnije
pokazalo samo privremeno, omoguio politiko preivljavanje vodee
katolike elite i u promenjenim okolnostima.15

Tako se pokazala dosta drugaija slika od pomenute mitske

slike, koja se usidrila u slovenakoj istoriografiji nakon osamostaljenja
kao nepristrasni pogled, koji je trebalo da zameni dotad faktiki jed-
nostrano vrednovanje protivnika partizana.

Otkrivanjem pomenutih injenica bio je napravljen znaajan ko-

rak prema tome da se odreeni problemi vie nee moi ignorisati.
Doli smo do take kada je potrebno ponovo definisati neka kljuna
pitanja o meuratnim dogaajima u svetlu novih injenica. Ove jasno
pokazuju da e u mnogim vidovima biti potrebno ponovo osmisliti
istoriju Drugog svetskog rata u Sloveniji. Naravno, pitanja sada nema
manje, ve vie nego ranije, a rasprava se tek otvara. Meutim, jasno
je da e ona morati da se gradi na drugaijim temeljima i naroito iz
drugaijih polazinih taaka nego to je to vailo do sada.

Na osnovu napisanog moemo rei da je prevrednovanje slike

Drugog svetskog rata u Sloveniji bilo previe jednostrano usmereno
samo na jednu interpretaciju i selektivno prilikom uzimanja u obzir
tema, koje je potrebno iznova obraditi.

U posmatranju Drugog svetskog rata u Sloveniji bili smo dugo

vremena uhvaeni u ideoloku politiku sliku, koja je te etiri godine
prikazivala vrlo jednostrano. Pitanje kako tu sliku uravnoteiti dru-
gom slikom, koja je isto tako ematska, ideoloka i jednostrana, ali na-
pisana od strane protivnika partizana, pokazalo se u kulturnoborbe-
noj netrpeljivoj atmosferi poprilino iluzornim.

Takvo stanje je u suprotnosti s onim to bi novo istraivanje tre-

balo da donese, jer pogled na prolost nije neto statino, nego se sve
vreme menja i zbog novih izvora i saznanja, a ujedno je istoriju po-
trebno uvek ponovo tematizovati i problematizovati. Jasno je da re-
vizija sama po sebi nije neka negativna pojava, nego nuan pratilac
istorijskog istraivanja. Pogled na prolost uistinu se menja i to nije
pojava je karakteristina samo za postkomunistika drutva, iako je u
njima zbog dubine promena moda izrazitija. Prilikom pisanja istorije
svedoci smo neprestanog menjanja istorije i njene nove interpretacije.
15
Bojan Godea, as odloitev. Katoliki tabor in zaetek okupacije, Ljubljana, 2011.
80
 Drugi svetski rat u Sloveniji i pitanje revizije

Svaka generacija gleda na prolost iz svog vlastitog vremena i o pro-

losti sebi postavlja pitanja povezana s vremenom u kojem ivi.

Samo pristup koji e uzeti u obzir takva polazita moe da do-

vede do auriranja i bolje uravnoteene slike Drugog svetskog rata
u Sloveniji. A tako smo u atmosferi Kulturkampfa u slovenakom
drutvu svedoci pojava da su se stari misleni i metodoloki obrasci
sauvali, a da se promenio samo vrednosni predznak. A to moemo
oznaiti kao revizionizam u izrazito peorativnom znaenju te rei, jer
se radi o ematskom, ideolokom i jednostranom pokuaju rehabilita-
cije u ratu poraenih kolaboracionistikih snaga u Sloveniji.

81
82
Mr Milivoj Belin, UDK: 929 Mihailovi D. : 930(497.11)
istoriar

etniki pokret Drae Mihailovia

Najfrekventniji objekat istorijskog
revizionizma u Srbiji

Stajna taka zanata istoriara povratak izvorima

Iz line prepiske vladiine...
se vidi da se on do kraja ivota molio
za Drau, Milana i Dimitrija.
O Nikolaju Velimiroviu1

I
storijski revizionizam samo je jedan od aspekata nacionalisti-
ke ideologije jedan od noseih stubova, jer prolost ili slika
o njoj prua legitimacijsku osnovu za sadanjost. Citat na po-
etku ovog rada kvintesencija je navedene ideologije i njene revizio-
nistike manifestacije. Godine 1993. u jeku ratova koji su povedeni da
bi se na razvalinama Jugoslavije, koju u ovakvom vidu nije ni trebalo
stvarati,2 ostvarile davnanje zavetne misli i velikodravne ambicije,
Srpska akademija nauka i umetnosti privela je kraju i objavila svoj ka-
pitalni projekat Sto najznamenitijih Srba. U ideoloki jasno profilisanoj
koncepciji i sadrini koja je trebalo da pokae postojanje i mnogove-
kovnu nepromenjivost nacionalnog bia, nalazi se i mitologizovana bio-
grafija episkopa Srpske pravoslavne crkve Nikolaja Velimirovia, koji
e deceniju kasnije biti proglaen za sveca. U hagiografskom tivu,
neoptereenom racionalnim znanjima o prolosti i osloboenom kri-
tike misli, Nikolaj Velimirovi se glorifikuje i zbog injenice da se, po
vlastitim reima, do kraja ivota molio za Drau Mihailovia, Milana
Nedia i Dimitrija Ljotia.3 I upravo se u ovom kratkom i ne posebno
kompleksnom citatu kristaliu sve kljune take politike istorijskog re-
vizionizma u Srbiji, kao jednog od aspekata ideologije nacionalizma.
1
Sto najznamenitijih Srba, Beograd, 1993, str. 521.
2
Mihajlo uri, Smiljene smutnje, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd, br. 3, majjun
1971, str. 230232.
3
O delatnosti episkopa SPC Nikolaja Velimirovia u toku rata, vid. Predrag Ili, Tajna Dahaua.
Mit i istina o zatoenitvu patrijarha Gavrila i episkopa Nikolaja u koncentracionom logoru Dahauu,
Beograd, 2006.
83
Mr Milivoj Belin

Trojica predstavnika kolaboracije navedena su rame uz rame; reeni-

ca je pripadala desniarskom i antisemitskom4 vladici oko ije linosti
je postignut nacionalni konsenzus na samom poetku epohe ratova,
devedesetih godina XX veka; pozitivna konotacija Velimirovia i nje-
gove reenice se nalazi u knjizi koju su stvarali akademici SANU i po-
jedine vladike Srpske pravoslavne crkve; zbornik je izaao u jeku oru-
anih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini; sve aktere one za
koje se moli, onaj koji se moli, kao i oni koji ga veliaju zbog te molitve
spajali su radikalni antikomunizam, antijugoslovenstvo, antizapad-
njatvo, proteiranje kolaboracije i radikalni nacionalizam, emaniran
kroz ratnu politiku ijoj svrsi je trebalo da poslui i navedeni zbornik.
Zbog svega toga u navedenoj reenici otkriva se asinhrona crta nacio-
nalistike temporalnosti, spoj predaka i potomaka, bitke koju su mrtvi
zapoeli, a ivi duni da nastave idejni i personalni kontinuitet ide-
oloke koncepcije koja je proela sve segmente drutva u pokuaju da
njeni ciljevi postanu veni i bezalternativni. Nauka je ustupila mesto
mitskoj iracionalnosti. Nasilje nad istorijskom naukom je normalizo-
vano. Istorijski revizionizam je trijumfovao.

Jedan od principa kritike istoriografije, koji predstavlja jasno

prepoznatljivu i iroko prihvaenu metodoloku osnovu istorijske na-
uke je shvatanje po kojem u istraivanju prolosti nije mogue posto-
janje konanih istina, nepromenjivih, jednom datih i za uvek vaeih
iskaza i interpretacija. Iz tog razloga se i moe rei da permanentno
preispitivanje utvrenih nalaza i saznanja predstavlja jednu od uobi-
ajenih pojava u naunom bavljenju dogaajima i procesima u pro-
losti. Meutim, to istovremeno ne znai da je svako tumaenje i (pre)
vrednovanje istorijskih zbivanja jednako znaajno ili vredno, odno-
sno, da bi ga na jednak nain trebalo tretirati, budui da su objanje-
nja istorijskih procesa i fenomena vrlo esto determinisana i faktorima
koji su sa one strane naunosti i racionalnosti, jer shvatanje prolosti
ima politike i etike konsekvence u sadanjosti.5 Uprkos svim fak-
torima koji idu u prilog relativizaciji pojma istorijske istine, postmo-
dernistikim izazovima sa kojima se struka suoava, stajne take za-
nata istoriara su nesporne. Istoriografija se ne moe smatrati nau-
nom disciplinom ako ne poiva na izvorima, to znai da je istoriar u
svom radu ogranien najmanje dvema determinantama istorijskim
izvorima i iz njih proisteklim injenicama. Iz toga proizlazi da nau-
na objektivnost istoriara obavezuje da interpretacija nuno mora da
4
Jovan Bajford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma: seanje na vladiku Nikolaja Velimirovia u
savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi, Beograd, 2005.
5
Sra Pavlovi, Disciplinovanje eanja, Matica, br. 4142, Podgorica, proljee/ljeto, 2010, str.
4778.
84
 etniki pokret Drae Mihailovia

proizlazi iz analitike obrade raspoloivih izvora, odnosno relevantne

dokumentarne grae.

Politiku istorijskog revizionizma u Srbiji karakterie ignori-

sanje naunog doprinosa posleratne jugoslovenske istoriografije, de-
monizacija socijalizma, relativizovanje i ignorisanje doprinosa jugo-
slovenskog antifaistikog pokreta, relativizovanje i normalizovanje
kvislintva i, kao najradikalnija manifestacija prerade prolosti, apo-
logiziranje kvislintva i neretko viktimiziranje istaknutih kolaboraci-
onista koji su izgubili ivot u borbi s komunistima, ili im je sueno na
posleratnim sudovima socijalistike Jugoslavije.6 Re je ne vie o usa-
mljenim primerima ili jednom trendu meu ostalima, ve o sistemat-
skoj pojavi, optem mestu navodnog istraivanja i olakog procenjiva-
nja istorijskih zbivanja u Srbiji i Jugoslaviji u proteklim decenijama,
pre svega u toku Drugog svetskog rata (ali ne samo i iskljuivo tada).
Istorijski revizionizam, kako ga definie Todor Kulji, predstavlja
preradu prolosti noenu jasnim ili prikrivenim namerama pravda-
nja uih nacionalnih ili politikih ciljeva.7 Drugim reima, u sluaju
istorijskog revizionizma na delu je ne samo prevrednovanje tj. novo ili
modifikovano tumaenje prolosti, ve neposredna prerada (falsifiko-
vanje, izostavljanje, izvrtanje, itd.) istorijskih injenica i izvoenje od-
govarajuih objanjenja, koja imaju krajnje utilitarnu vrednost u odre-
enom ideolokom kontekstu. Istorijski revizionizam u tom smislu
predstavlja jednu politiku utilitarizaciju istorijskog bavljenja prolo-
u i nalaza koji su iz njega proizali.8 Utoliko istorijski revizionizam,
kao deo ireg pojma kulture seanja, i kao sasvim nedvosmislena para-
digma upotrebe prolosti, predstavlja jasan odraz politike kulture u
jednom drutvu, odnosno, govori o dominantnim politikim vredno-
stima u njemu.9 I dok na Zapadu pravo slui da ogranii domete radi-
kalnije revizije prolosti, postajui vaan instrument njenog suzbijanja
u cilju spreavanja uvrede seanja na ratne rtve, na postjugosloven-
skom prostoru upravo sudovi slue cementiranju revizionistike sli-
ke prolosti. Piui o strukturnoj matrici koja je na Zapadu poveziva-
la istorijski revizionizam i pravo, Vladimir Petrovi je izloio sledeu
sistematizaciju: pravno normiranje odreenih aspekata prolosti
6
Milan Radanovi, Istorijska politika u Srbiji nakon 2000. Primeri manifestovanja sprege
izmeu dravnog akademskog revizionizma i dravne revizije prolosti, Izgubljeno u tranziciji.
Kritika analiza procesa drutvene transformacije, ur. A. Veselinovi, P. Atanackovi, . Klari,
Beograd, 2011, str. 260.
7
Todor Kulji. Istoriografski revizionizam u poslesocijalistikim reimima, u: Balkanski
raomon. Istorijsko i literarno vienje raspada SFRJ, Beograd, 2002, str. 9.
8
O istorijskom revizionizmu na postjugoslovenskom prostoru videti zbornik: Revizija prolosti
na prostorima bive Jugoslavije, ur. Vera Katz, Sarajevo, 2007.
9
Todor Kulji, Kultura seanja. Teorijska objanjenja upotrebe prolosti, Beograd, 2006, str. 7.
85
Mr Milivoj Belin

istoriografska revizija pravne norme politika eksploatacija istori-

ografske revizije poricanje zloina pravno sankcionisanje pori-
canja zloina.10 Na postjugoslovenskom prostoru prisutni su svi se-
gmenti revizionistike empirije, sem poslednjeg, a politika istorijskog
revizionizma samo je jedan od uzronika prakse poricanja zloina,
kroz rehabilitaciju i normalizaciju pokreta i ideologija koji su u njiho-
vom injenju participirali.

Neuporedivo najfrekventniji objekat istorijskog revizionizma u

Srbiji je, ve blizu tri decenije, etniki pokret Dragoljuba Drae Miha-
ilovia, uprkos injenici da su svi relevantni izvori o Jugoslovenskoj voj-
sci u otadbini i njenom komandantu objavljeni do sredine osamdese-
tih godina XX veka.11 U tom kontekstu posmatrano ne postoji prostor
ili margina za bilo kakvu mistifikaciju kada je re o navedenoj tematici
i pretvaranje veoma bogato dokumentovane istorije Drugog svetskog
rata u nedokuivo, nesaznatljivo i kontroverzno istraivako polje,
svojevrsno homersko pitanje zanata istoriara u Srbiji.12 Branko Petra-
novi je jo 1985. sa poetkom prvih revizionistikih manifestacija u
jugoslovenskom drutvu, tvrdio da su bitne injenice o etnicima po-
znate, da njihova interpretacija moe biti razliita, ali da se one ne
mogu izmeniti.13 Uprkos dobre izvorne osnove, upravo pitanja ide-
ologije, prakse, karaktera i motiva delovanja etnikog pokreta tokom
Drugog svetskog rata, do danas predstavljaju prvorazrednu taku ra-
zlaza ne samo u srpskoj istoriografiji, nego i u drutvu. Ravnogorski,
etniki pokret, prouavan je decenijama u jugoslovenskoj i ire, svet-
skoj istoriografiji kao subjekt ratne istorije na balkanskom tlu, a pre
neto manje od tri decenije navedena tema postaje i objekt revizioni-
stike politike u srpskoj istoriografiji, publicistici, drutvu.14 Istorijski
10
Vladimir Petrovi, (Ne)legitimni revizionizam: pravo i (pseudo)istoriografske revizije na
zapadu i istoku, Revizija prolosti na prostorima bive Jugoslavije, ur. Vera Katz, Sarajevo, 2007,
str. 27.
11
Najvei deo dokumenata o delovanju etnikog pokreta u Drugom svetskom ratu prvobitno
je objavljen u Zbornicima NOR-a koje je sukcesivno, tokom pedesetih godina XX veka, izdavao
Vojno-istorijski institut. Celovitu, do tada raspoloivu grau o etnicima, sa inostranim
izvorima nemake, britanske, amerike, itd. provenijencije isti izdava je objavio u Beogradu,
izmeu 1981. i 1985. u etiri knjige etrnaestog toma, pod nazivom Zbornik dokumenata i podataka
o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije.
12
O konfuziji i neznanju kod graana kada je re o Drugom svetskom ratu opirnije u: Dubravka
Stojanovi, Radina Vueti, Sanja Petrovi Todosijevi, Olga Manojlovi Pintar, Radmila Radi,
Novosti iz prolosti. Znanje, neznanje, upotreba i zloupotreba istorije, Beograd, 2010.
13
Branko Petranovi, Fetiizam izvora i stvarnost, Metodologija savremene istorije, Beograd,
1987, str. 7172.
14
Bibliografija izdanja u Narodooslobodilakom ratu 19411945, Beograd, 1964; Borivoj Pajovi,
Milorad Radevi, Bibliografija o ratu i revoluciji u Jugoslaviji. Posebna izdanja 19451965, Beograd,
1969; Radmila Radonji, Inesa Jurjeva, Bibliografija radova o Narodnooslobodilakom ratu i revoluciji

86
 etniki pokret Drae Mihailovia

objanjeni i proueni procesi konstrukcije identiteta i izmiljanja tradi-

cije poprimili su na primeru utilitarizacije istorije etnikog pokreta u
Srbiji sasvim vulgarizovanu i ogoljenu formu.15 Erik Hobsbaum je uo-
io da je istorija sirov materijal za nacionalistike, etnike (...) ideolo-
gije, jer prolost je bitan, ak sutinski elemenat za ove ideologije,
dajui mitoloku osnovu u procesu jaanja kolektivne nacionalne ko-
hezije, s obzirom da prolost legitimizuje, pruajui velianstvenu
pozadinu za sadanjost.16 Upravo bi zbog toga Hobsbaumovu tezu
da nacionalizam zahteva suvie mnogo verovanja u ono to oigled-
no nije tako, trebalo na navedenoj paradigmi shvatiti ad litteram.17

Nakon napada sila Osovine na Jugoslaviju (1941), brzog vojnog

poraza i okupatorskog komadanja zemlje, grupa oficira Vojske Kra-
ljevine Jugoslavije odbila je da prizna kapitulaciju i sakupila se na vi-
soravni Ravna gora u zapadnoj Srbiji, na obroncima planine Suvobor.
Sredinom maja oni su izabrali pukovnika Dragoljuba Mihailovia za
komandanta; prvobitno su se nazivali etniki odredi Jugoslovenske voj-
ske, zatim Vojno-etniki odredi, a nakon uspostavljanja veze sa jugo-
slovenskom Vladom u Londonu i zvaninog priznanja koje od nje do-
bijaju, sredinom novembra 1941. bivaju preimenovani u Jugoslovensku
vojsku u otadbini. Nastali kao antiokupatorski pokret, etnici u leto
1941. sadejstvuju sa partizanima u borbama protiv nemakih trupa.
Meutim, zbog jaanja partizanskog pokreta, nacionalizma i sve ra-
dikalnijeg antikomunizma, vostvo etnikog pokreta tokom oktobra
1941. stupa u komunikaciju sa nemakim okupacionim vlastima, tra-
ei od njih oruje za borbu protiv Narodnooslobodilakog pokreta,
koja je sistematski povedena poslednjeg dana oktobra 1941.18 Od tada
etnici su partizane do kraja rata 1945. percipirali kao svoje kljune
ideoloke, politike i vojne neprijatelje, traei u svima saveznike u
svojoj beskompromisnoj oruanoj borbi protiv NOVJ.19 Neprijateljstvo
u Jugoslaviji (19411945), 19451980, Beograd, 1987.
15
Erik Hobsbaum, Terens Rejnder (ur.), Izmiljanje tradicije, Beograd, 2002.
16
Erik Hobsbaum, Nacije i nacionalizam od 1780. Program, mit, stvarnost, Beograd, 1996, str. 212;
Isti, Uvod Kako se tradicije izmiljaju, u: Erik Hobsbaum, Terens Rejnder (ur.), Izmiljanje
tradicije, str. 22.
17
Erik Hobsbaum, Nacije i nacionalizam od 1780, str. 19.
18
Re je o planu Drae Mihailovia o napadu na partizanske poloaje u Uicu, sainjenom 25. ili
26. septembra 1941. Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije,
tom XIV, knjiga 1, Beograd, 1981, str. 4445.
19
Literatura o etnikom pokretu je brojna i ovde je navodimo vrlo selekcionisano. Jovan
Marjanovi, Draa Mihailovi izmeu Britanaca i Nemaca, Zagreb, 1979; Isti, Tajna i javna saradnja
etnika i okupatora: 19411945, Beograd, 1976; arko Jovanovi, Neostvareni ratni ciljevi Drae
Mihailovia u Srbiji: 19411945, Beograd, 2001; Branko Latas, Milovan Delebdi, etniki pokret
Drae Mihailovia 19411945, Beograd, 1979; Branko Latas, Saradnja etnika Drae Mihailovia sa
okupatorima i ustaama 19411945, Beograd, 1999; Jozo Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom
87
Mr Milivoj Belin

prema partizanima i tenja za stvaranjem velike, etniki iste srpske

drave, u nominalnom jugoslovenskom okviru, bie jedine konstante
u ideologiji i empiriji etnikog pokreta 19411945. U ratu u kome je
bilo samo dve strane, navedeni motivi i istorijska realnost e ih odve-
sti u najdirektniju kolaboraciju. Specifikum etnikog pokreta u odno-
su na ostale kolaboracionistike snage u Jugoslaviji je bio u tome to
su ravnogorci svoje ciljeve i tenje o restruktuiranoj Jugoslaviji i mestu
i ulozi srpskog naroda u njoj, sve do 1944. vezivali uz pobedu anglo-
amerikih saveznika, dok su se ostali kvislinzi uzdali u pobedu Ne-
makog Rajha. Nije to bio jedini nepomirljivi contradictio in adjecto u
ideologiji i praksi Mihailovievih etnika. Njihova ambivalentnost je
pokuala da pomiri retoriki patriotizam i kolaboraciju, tj. izdaju ze-
mlje; proklamovanu tenju za spasavanjem naroda i masovne po-
kolje tog istog naroda; drakonske kazne radi uspostavljanja vojnike
discipline i njeno potpuno odsustvo na terenu; retoriko nazivanje
predstavnika Antihitlerovske koalicije saveznicima, uz istovremenu
najdirektniju saradnju sa silama Osovine; nominalno prihvatanje ju-
goslovenskog programa uz istovremeno odbacivanje Jugoslavije kroz
nesavladivu mrnju i tenju za planskim unitenjem drugih jugoslo-
venskih naroda; naelnu odbranu predratnog poretka i estoke kritike
dravnog i drutvenog ureenja Kraljevine Jugoslavije uz planove o
njenom radikalnom prestruktuiranju; najotrije osude Nedia i Ljotia
uz sinhronu saradnju sa njima u borbi protiv partizana; jesenje pre-
govore sa partizanima (1941) o zajednikim akcijama protiv Nemaca
i istovremeno traenje oruja od Nemaca za borbu protiv partizana;
insistiranje na vojnom karakteru pokreta uz istovremenu tenju da se
igra prevashodno politika uloga; ekstremno desniarsku ideoloku
koncepciju tokom veeg dela rata sa pokuajem pseudoleviarske pre-
orijentacije u selu Ba 1944, itd. Upotrebom, manipulacijom i neobjek-
ratu 19411945, Zagreb, 1979; Isti, Rat i revolucija u Jugoslaviji 19411945: Okupacija i kolaboracija,
Zagreb, 2010; Fikreta Jeli Buti, etnici u Hrvatskoj 19411945, Zagreb, 1986; Branko Petranovi,
Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji 19411945, 12, Beograd, 1983; Isti, Istorija Jugoslavije
19181988, tom 2, Narodnooslobodilaki rat i revolucija 19411945, Beograd, 1988; Isti, Strategija
Drae Mihailovia 19411945, Beograd, 2000; Isti, Srbija u drugom svetskom ratu 19391945,
Beograd, 1992;Kosta Nikoli, Istorija ravnogorskog pokreta 19411945, 13, Beograd, 1999;
Nikola Milovanovi, Draa Mihailovi, Beograd, 1991; Kosta Nikoli, Bojan Dimitrijevi, General
Dragoljub Mihailovi 18931946, Beograd, 2011; Milan Terzi, Gubici etnika Drae Mihajlovia
na Zelengori i Sutjesci maj 1945, Vojno-istorijski glasnik, br. 2, Beograd, 2011, str. 7183; Isti,
Slovo Z: zaplaiti ili zaklati? Znaenje i propagandna upotreba tokom Drugog svetskog rata,
Vojno-istorijski glasnik, br. 12, Beograd, 2003, str. 152162; Isti, Jugoslovenska kraljevska vlada,
general Dragoljub Mihailovi i savezniko bombardovanje ciljeva u Jugoslaviji 19421944,
Tokovi istorije, br. 12, Beograd, 2005, str. 81111; Dragoljub M. Mihailovi, Rat i mir enerala:
izabrani ratni spisi, prir. M. Vesovi, K. Nikoli, B. Dimitrijevi, Beograd. 1998, knj. 12; Miodrag
Zeevi, Dokumenta sa suenja Ravnogorskom pokretu: 10. juni 15. juli 1946, knjige IIII, Beograd,
2001.
88
 etniki pokret Drae Mihailovia

tivnim tumaenjem20 istorijskih fakata, navedene kontradiktornosti i

nedoslednosti su rodno mesto revizionistikih lutanja u pokuaju re-
interpretacije istorije Drugog svetskog rata u Jugoslaviji i rehabilitaci-
je etnikog pokreta, njihovog komandanta i prevashodno ideolokih
postulata na kojima se temeljio.21 Nezavisno od toga da li je etnika
saradnja sa nemakim, italijanskim, bugarskim okupatorima, kao i
Nedievim aparatom, bila deo strategije ili samo taktika, istorijske i-
njenice i izvori koji svedoe o vremenu Drugog svetskog rata u Jugo-
slaviji su nedvosmisleni, a istoriografski rezultati brojnih jugosloven-
skih i inostranih istoriara vrlo akribino utemeljeni u arhivskoj grai.
Branko Petranovi je te rezultate minuciozno saeo: ...bez obzira na
motivacije i taktike poteze i strateke zamisli Mihailovi je glava
etnike kontrarevolucije, nosilac kolaboracije u uslovima okupirane
zemlje, zakleti antikomunista, tuma drugaije nacionalne politike, je-
dan od protagonista nacionalne izdaje u heterogenom frontu kolabo-
racionistikih snaga uslovljene pokuajima da spasi drutveni sistem
svoje klase, povrati monarhiju i uvrsti primat srpskog graanstva u
Jugoslaviji.22

Ipak, u jugoslovenskoj istoriografiji ve od polovine osamdese-

tih godina XX veka, sinhrono sa jaanjem nacionalistike ideologije,
dolazi do remitologizacije istorijske svesti, to uzrokuje generisanje
revizionistikog talasa sa idejom radikalne reinterpretacije mesta i
uloge etnika u istoriji Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Delegitimi-
zacijom vladajue komunistike paradigme, utemeljene na vrednosti-
ma antifaizma, slabila je i slika ratne prolosti koju je determinisala
istoriografija koja je prihvatala ideoloki okvir vladajuih struktura.
Interpretativni narativi etnika su bili zasnovani na dokumentarno
proverljivim faktima, ali esto prikazivani simplifikovanim i herme-
tinim ideolokim vokabularom. Knjiga Veselina uretia Saveznici i
jugoslovenska ratna drama prva je odstupila od antifaistikog konsen-
zusa u tumaenju istorije Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, usvaja-
20
Problematiku objektivnosti u istorijskoj nauci trebalo bi razlikovati od neutralnosti prema
svim vrednosnim i etikim izazovima u prolosti. Objektivnost u istoriografiji predstavlja
nunost istoriara da se dri injenica i izvora, a posebno obavezu da svaka istorijska
interpretacija neizostavno mora da proizlazi iz to vie relevantnih i raspoloivih izvora o
datom dogaaju, pojavi, procesu ili linosti.
21
O ideolokim lutanjima u procesu relativizacije i falsifikovanja ratne prolosti Jugoslavije, vid.
Sran Miloevi, Relativizacija i revizija: jo jednom o znaenju pojma antifaizam i njegovoj
savremenoj (zlo)upotrebi u Srbiji, Zbornik radova sa konferencije No pasarn. Preispitivanje
prolosti i istorijski revizionizam. (Zlo)upotrebe istorije panskog graanskog rata i Drugog svetskog rata
na prostoru Jugoslavije, odrane u Beogradu 12. i 13. oktobra 2012. (u pripremi).
22
Branko Petranovi, Fetiizam izvora i stvarnost, str. 74; Isti, Revolucija i kontrarevolucija u
Jugoslaviji 19411945.

89
Mr Milivoj Belin

jui nacionalizam kao kljuni vrednosni orijentir svoje interpretacije

ratne tematike.23 Sam ureti u svojoj knjizi ne donosi znaajnije epi-
stemoloke pomake, jer nije izneo nove injenice niti inoviran meto-
doloko-istraivaki postupak.24 Negov revizionistiki postupak je
svodiv na inkorporiranje poznatih injenica u novi ideoloki koncept
srpskog nacionalizma u nastupanju. Upravo e ovo biti naznaava-
nje puta kojim e krenuti njegovi revizionistiki epigoni. U tom smislu
potonji srpski revizionizam e biti razraivanje, reprodukovanje i u
izvesnoj meri nadograivanje uretievih teza. Bez nove heuristike,
trebalo je uraditi potpuno novu interpretaciju i relativizaciju proble-
matike antifaistike borbe, kao jedinog kriterijuma u oceni karaktera
i aktera Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Teza o uvanju bioloke
supstance, kao vodee opravdanje kolaboracije, izneta u uretievoj
knjizi postae omiljena i vrlo frekventna mantra srpskog istoriograf-
skog revizionizma. ureti jo uvek ne negira etniku kolaboraciju,
to e initi potonje generacije revizionista, on samo nalazi mnotvo
razloga za opravdavanje te istorijske injenice, videi u njoj, po prvi
put u jugoslovenskoj istoriografiji, i potrebu i vrlinu. ureti ne obja-
njava kako se egzistencijalni argument kolaboracije uklapa u masovne
etnike pokolje nesrba, ali i stanovnitva Srbije, kao i jasno iskazane
intencije ka fizikom iskorenjivanju pripadnika partizanskog pokreta.
S druge strane, postupak relativizacije doveden je do apsurda tvrd-
njom o krugovima srpskog egzistencijalnog realizma i stavljanju
etnika u nedvosmisleno antifaistiki kontekst.25 Samim etnicima
ureti pridaje kljuni znaaj, glorifikujui ih kao vertikalu srpske
istorije, to e takoe biti manir kasnije revizionistike prakse, iako
Mihailovievi etnici ak ni tokom Drugog svetskog rata, u kome na-
staju i nestaju, ne igraju dominantnu istorijsku ulogu.26
23
Veselin ureti, Saveznici i jugoslovenska ratna drama, III, Beograd, 1985. Prvo izdanje knjige
izalo je u izdanju Balkanolokog instituta SANU.
24
uretieva knjiga je izazvala lavinu polemikih reakcija u jugoslovenskoj istoriografiji. Najpre
je u oktobru 1985. odran okrugli sto o navedenoj knjizi. U Beogradu je 17. i 18. decembra 1985.
istim povodom organizovan nauni skup, nakon kojeg je izaao zbornik radova Metodologija
savremene istorije, Beograd, 1987.
25
ureti se veoma potrudio da pronae to vie eufemizama za etniku kolaboraciju
sa faizmom. Neke od formulacija koje je potonji istoriografski revizionizam usvojio su:
egzistencijalna dijalektika, srpska samoodbrambena dijalektika, nacionalni realizam,
nacionalno manevrisanje, modus vivendi s okupatorom, egzistencijalna motivacija
kolaboracionizma, itd. Veselin ureti, n.d., str. I 7, 30, 11, 135, 157, 160, 230; II 214.
26
etniki pokret ima decenijama dugu istoriju pre poetka Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.
Re je o paravojnim formacijama koje krajem XIX i poetkom XX veka organizuju i finansiraju
vlasti Kraljevine Srbije, sa zadatkom da svojim oruanim delovanjem potvruju pretenziju
novonastale srpske drave na teritorije Osmanskog carstva preteno nastanjene hrianskim
stanovnitvom. U Kraljevini SHS/Jugoslaviji, etniki pokret igra politiku ulogu ekstremne
militaristike organizacije u odbrani monarhistikog poretka. U vienacionalnim sredinama u

90
 etniki pokret Drae Mihailovia

Jedna od najire prihvaenih teza emigrantske istoriografije

predstavlja noseu ideju i uretieve monografije, kao i svih poto-
njih revizionistikih ostvarenja prekretna uloga saveznikog fakto-
ra na ishod ratnih zbivanja u Jugoslaviji. Tim paranaunim postup-
kom etnici su osloboeni stigme zloina i kolaboracije, pokuana je
njihova potpuna moralna rehabilitacija i reafirmacija, a uzroci njiho-
vog poraza stavljeni su u kontekst rasprostranjene internacionalne
zavere usmerene protiv srpskog naroda. Navedenom eksplikacijom,
tj. narativom o opasnoj i iroko postavljenoj meunarodnoj zave-
ri protiv Srba, kao kljunog uzroka poraza snaga etnikog pokreta
u ratu u Jugoslaviji, uretieva knjiga je naznaila i vodei pravac u
objanjavanju kompleksne konstelacije u kojoj se Srbija nala krajem
osamdesetih i u devedesetim godinama XX veka. U javnosti Srbije u
to vreme, inspirisane od reimskih intelektualaca i medija, zaverolo-
ke teorije predstavljale su najprisutniji vid interpretacije drutvenih
i politikih procesa u kojima se srpsko drutvo nalazilo.27 Povodom
spornih teza u uretievoj knjizi, u Republikoj zajednici nauke u Beo-
gradu je 30. oktobra 1985. odran skup na kome su pored urednika i
recenzenata izdanja o knjizi kritiki govorili istoriari Branko Petra-
novi i Venceslav Glii. Autorizovane beleke sa ovog razgovora je
tokom januara 1986. objavila beogradska Politika.28 Posebno sporan se-
gment knjige za Petranovia je nekritiko preuzimanje i prihvatanje
emigrantskih teza i tumaenja o stanju u Jugoslaviji za vreme Drugog
svetskog rata. Negirajui bilo kakav epistemoloki znaaj uretieve
studije, Petranovi je rekao da navedena knjiga impresionira nestru-
njake, pa i strunjake koji se poblie ne bave periodom rata i revoluci-
je, koliinom izvora i njihovim kvalitetom. Istine radi, potrebno je rei
da iskoriena graa ne menja dosadanja znanja o pojavama koje su
bile predmet obrade u istoriografiji. Menja se znaenje nekih injenica
i konceptualni okvir...29 uretievo svoenje narodnooslobodilakog
karaktera partizanskog pokreta na taktiku i faktiko negiranje znaaja
Makedoniji, Sandaku i na Kosovu etniki odredi su od 1918. do 1941. u funkciji terorisanja
i etnikog ienja muslimanskog i albanskog ivlja (nacionalizacija junih oblasti).
Zapaenu aktivnost u meuratnom periodu etnika udruenja su ispoljavala izazivanjem
meunacionalnih sukoba u Hrvatskoj, gde su kao aktere sukoba pronalazili sline hrvatske
ekstremno nacionalistike organizacije. Zbog militarne i desniarske orijentacije, etnika
udruenja su dvadesetih godina predstavljala udarnu pesnicu reima u obraunu sa
leviarskim, radnikim pokretom. Nakon promene na prestolu 1934. prvi namesnik knez
Pavle Karaorevi, za razliku od svog prethodnika, nije bio naklonjen nasilnim metodama
rada etnikih organizacija, pa se od tada radi na ograniavanju njihovog uticaja u Kraljevini
Jugoslaviji, pre svega u Hrvatskoj. Vie o istoriji etnikog pokreta pre 1941. Nusret ehi,
etnitvo u Bosni i Hercegovini (19181941), Sarajevo, 1971.
27
Vid. Jovan Bajford, Teorija zavere: Srbija protiv novog svetskog poretka, Beograd, 2006.
28
Ideoloke projekcije i stvarnost, Politika, Beograd, 11. 1. 1986, str. 12.
29
Fama o antifaizmu etnika, Politika, Beograd, 12. 1. 1986, str. 10.
91
Mr Milivoj Belin

antifaistike borbe kao strategije jugoslovenskih komunista, Petrano-

vi je tumaio nerazumevanjem jugoslovenske ratne konstelacije. Naj-
zad, Branko Petranovi je osporavao i uretievu tezu o graanskom
ratu izmeu etnika i partizana, posebno u uslovima kada je jedna od
strana u tom sukobu bila u funkciji okupacionih snaga.30 Uz Petrano-
via, jedno od najkonzistentnijih i najopsenijih pobijanja uretievih
teza napisao je istoriar dr Ljubo Boban u tekstu Srpska ratna drama
Veselina uretia.31 Boban je u svojoj studiji doveo u pitanje gotovo
sve nosee stubove konstrukcije uretievog revizionizma, a ponajpre
interpretaciju o etnicima kao antifaistikom pokretu. Polazei od ar-
gumenta da sve ono to nije faizam nije samim tim i antifaizam, Bo-
ban tvrdi da antifaizam podrazumeva sistematsku koncepcijsku ne-
gaciju faizma, ali i itav ideoloko-politiki sistem protivan faisti-
kom, ukljuiv i njegovu negaciju. Ta negacija, prema Bobanu, moe da
proistie iz klasne osnove, dakle, protivljenje faizmu sa revolucionar-
nih pozicija, ali i sa pozicija graanskog liberalizma. Ipak, takva nega-
cija mora proizlaziti iz programatskih, doktrinarnih, ideoloko-poli-
tikih osnova, to kod etnikog pokreta, kao izrazito konzervativne
i reakcionarne alternative, nikako nije mogao biti sluaj. U ideolokom
determinisanju etnika, smatra Ljubo Boban, moe biti rei najdalje
o ne-faistikom pokretu.32 Ako bi se kao drugi kriterijum posma-
tralo borbeno razvrstavanje, nedvosmisleno je da etniki pokret ni
u tom sluaju ne moe pretendovati na atribut antifaistikog. Dakle,
ni po doktrinarnom ideoloko-politikom naelu, ni po borbenom
razvrstavanju koje je primarno bilo na strani okupatora etnici nisu
mogli biti uvrteni u red antifaista ni interpretirani kao antifaistiki
pokret, smatrao je Ljubo Boban.33

Svakako i mnogo pre nastanka uretieve monografije na Za-

padu unutar tzv. emigrantske istoriografije bilo je nacionalistikih i
revizionistikih pokuaja, ali ta revanistika, nenauna i izvora lie-
na pseudonauka,34 do poetka devedesetih godina XX veka nije vrila
30
O karakteru rata u Jugoslaviji i dilema oslobodilaki ili graanski, verovatno, najbolju i
najlapidarniju formulaciju je dao Boro Krivokapi: Nema graanskog rata u prisustvu
okupatora (194145). Boro Krivokapi, Bes/konani Tito, Beograd, 2006, str. 298.
31
Ljubo Boban, Srpska ratna drama Veselina uretia, Kontroverze iz povijesti Jugoslavije, knjiga
1, Zagreb, 1989, str. 399442.
32
Isto, str. 406.
33
Isto, str. 407.
34
Sa retkim izuzecima, gotovo svi pisci emigrantske istorije su aktivni uesnici i vrlo zapaeni
protagonisti kolaboracije sa faizmom. Meu vodea ostvarenja emigrantske istoriografije
izmeu ostalih spadaju knjige: Stanislav Krakov, General Milan Nedi, knjige 12, Minhen, 1963;
Jere Jareb, Pola stoljea hrvatske politike, Buenos Aires, 1960; Borivoje Karapandi, Graanski
rat u Srbiji 19411945, Klivlend, 1958; Isti, Koevje: Titov najkrvaviji zloin, Klivlend, 1959; ivko

92
 etniki pokret Drae Mihailovia

znaajniji uticaj na naunu interpretaciju ratnog razdoblja, posebno jer

se najvrednija ostvarenja nastala na Zapadu nisu sutinski razilazila
sa razumevanjem ratne istorije u zemlji.35

Raspadom socijalistike Jugoslavije, konstituisane na antifai-

stikom vrednosnom konsenzusu i tradicijama partizanske narodoo-
slobodilake borbe kao temeljnoj etikoj vertikali, ali i politikoj legi-
timaciji, devedesetih godina XX veka i prevagom nacionalistike ide-
ologije sa njenim drutvenim prioritetima u Srbiji nastaje plima lite-
rature, publicistike i drugih vidova propagande sa iskljuivim ciljem
neumerene glorifikacije etnikog pokreta i adoracije njihovog ko-
mandanta.36 Drava koja je ponovo bila u ratu, sa ciljevima i praksom
koji se nisu znaajnije razlikovali od etnikih od pre pedeset godina,
generisala je sutinske promene u udbenicima i nastavnim progra-
mima koje su predstavljale samo manji deo ovog novog fenomena, jer
je istovremeno vrena sistematska difamacija partizanskog pokreta i
antifaizma uopte, te su temeljnom i relativno sistematinom prime-
nom damnatio memoriae uklanjani tragovi antifaistike tradicije i Na-
rodnooslobodilake borbe iz javnog prostora: menjani su nazivi gra-
dova, ulica, trgova i ustanova, uklanjani pojedini spomenici, dok je u
odnosu prema drugim tragovima te tradicije ispoljen do tada nevien
stepen planskog apstrahovanja.37 Meutim, najtee konsekvence pli-
me istorijsko-revizionistike orijentacije podnela je sama istorijska na-
Topalovi, Srbija pod Draom, London, 1968; Isti, Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji,
London, 1964; ivan i Radoje Kneevi, Sloboda ili smrt, Klivlend, 1982; Ivan Avakumovi,
Mihailovi prema nemakim dokumentima, London, 1969, itd.
35
Ovde je re, pre svega, o najvrednijem naunom ostvarenju nastalom na Zapadu knjizi
Joze Tomaevia, etnici, izvorno objavljenoj u SAD. Jozo Tomasevich, War and Revolution in
Yugoslavia 19411945. The Chetniks, Stanford, 1975. Jugoslovensko izdanje Jozo Tomasevich,
etnici u Drugom svjetskom ratu 19411945, Zagreb, 1979. Jugoslovensko izdanje Tomaevieve
knjige nije integralno, jer su izostavljene stranice koje obrauju temu martovskih pregovora
partizana sa predstavnicima nemakih okupacionih vlasti 1943. U vreme objavljivanja knjige
navedeni razgovori su jo uvek bili tabu tema jugoslovenske istoriografije, iako je emigrantska
istoriografija o njima pisala od 1949. U Jugoslaviji je ova tema istoriografski celovito obraena
u monografiji Mia Lekovia, Martovski pregovori 1943, Beograd, 1985. Branko Petranovi je
martovske pregovore okarakterisao kao atipinu pojavu kratkog trajanja i bez uticaja na
strategiju, dakle, taktiku varku izvedenu iz nude. (B. Petranovi, Fetiizam izvora..., str. 77)
36
Noseu ulogu u ovom procesu relativizacije moralne dileme Drugog svetskog rata i etike
antifaizma u Srbiji je imao Srpski pokret obnove Vuka Drakovia, vodea opoziciona stranka
devedesetih godina XX veka. Sistematsku reafirmaciju etnike ideologije i uloge tokom Drugog
svetskog rata i pre osnivanja stranke zapoeo je osamdesetih godina XX veka u Jugoslaviji pisac
Vuk Drakovi svojim tiranim romanom No. Vremenom je Drakovieva knjievna fikcija i
ideoloka opsesija Draom Mihailoviem iroko prihvaena, ime je nastao klasian istorijski
falsifikat.
37
Sran Radovi, Politike i kontrapolitike identiteta i prostora: sluajevi sa beogradskih ulica
nakon 2000. godine, Glasnik Etnografskog instituta, Knj. 59, sv. 2 (2011), str. 99123.

93
Mr Milivoj Belin

uka, uruavanjem vlastitih temelja i kritiko-heuristikih profesional-

nih metoda. Nacionalistika opozicija Miloeviu je bila radikalnija u
svom istorijskom revizionizmu. Pod snanim uticajem Srpskog pokre-
ta obnove, u procesu konstrukcije novog identiteta, interpretacija et-
nikog pokreta imanentna nenaunom pristupu emigrantskih krugo-
va postaje mejnstrim u Srbiji ratnih devedesetih. Na Ravnoj gori Vuk
Drakovi sa svojom strankom poinje da organizuje redovna godi-
nja okupljanja, podie spomen-muzej i crkvu, koji postaju prostor sa-
kralizacije i centralno mesto memorijalizacije novih generacija poklo-
nika poraenih snaga srpskog kvislintva iz Drugog svetskog rata.38
Sredinom devedesetih Drakoviev roman No enerala bio je jedna od
najitanijih knjiga u Srbiji, uavi u najui izbor za najugledniju knji-
evnu nagradu, NIN-ov roman godine.39 Lako uoljivom knjievnom
fikcijom zamenjene su uloge zloinca i rtve, viktimizujuom predsta-
vom ve sakrosanktnog lika Drae Mihailovia kao muenika. Sinhro-
no sa navedenim procesima, iako sa manje agresivnosti i entuzijazma,
tekao je i proces javne rehabilitacije efa kvislinke uprave u Srbiji, ge-
nerala Milana Nedia. SANU je u pomenuti zbornik Sto najznameniti-
jih Srba uvrstila i Nedia kao vodeeg predstavnika srpskog faizma,
autora brojnih rasistikih uredbi pod okriljem kojih je u okupiranoj
Srbiji sproveden holokaust.40 Pozorina predstava koja je Nedia in-
terpretirala kao pravednika i muenika bila je meu najgledanijima na
repertoaru beogradskih pozorita, devedesetih godina XX veka.41 Bilo
je to vreme nenaklonjeno kritikoj istoriografiji, kada su se istorijom,
kako smatra Vladimir Petrovi, bavili publicisti, slikari, politiari,
vojnici i pesnici, mamuzajui mrtvog konja komunistike istoriografije
i traei u prolosti legitimizaciju za nacionalistike projekte.42
38
O primarnom mestu revizionistike politike u programskoj koncepciji Srpskog pokreta
obnove govori i injenica da je na naslovnoj stranici prvog broja stranakog glasila, Srpska re,
objavljena fotografija Drae Mihailovia. Srpska re, br. 1, Beograd, 1990.
39
Vuk Drakovi, No enerala, Beograd, 1994.
40
Sto najznamenitijih Srba, BeogradNovi Sad, 1993, str. 489494. U navedenoj ediciji nije
bilo mesta za oslobodioca Beograda od faizma 1944, partizanskog komandanta, ministra
spoljnih poslova i potpredsednika Jugoslavije, pisca i filozofa Kou Popovia. Pratei epsko-
romantiarsku i nacionalistiku vertikalu srpske istorije, u Zborniku je od sto linosti bilo mesta
samo za jednog leviara, Svetozara Markovia i to u vrlo redukcionistikoj interpretaciji, koja
prvog socijalistikog mislioca u Srbiji ne bi izdvajala iz celine nacionalnog kolektiva. U knjizi se
srpsko kvislintvo determinie kao nacionalne snage, shodno interpretaciji emigrantskih,
ljotievskih pisaca.
41
O Nedievoj istorijskoj ulozi se u istoriografiji relativno malo pisalo. Izuzetak predstavljaju
dokumentarno iroko zasnovane monografije: Milan Borkovi, Kontrarevolucija u Srbiji:
Kvislinka uprava 19411944, 12, Beograd, 1979; Isti, Milan Nedi, Zagreb, 1985; Olivera
Milosavljevi, Potisnuta istina: Kolaboracija u Srbiji 19411944, Beograd, 2006; Branislav Boovi,
Stradanje Jevreja u okupiranom Beogradu : 19411944, Beograd, 2012.
42
Vladimir Petrovi, n.d., str. 35.
94
 etniki pokret Drae Mihailovia

Viestruke su veze izmeu politike legitimnosti i kulture sea-

nja. Ratna politika srpskog nacionalizma je kao svoju osnovu jo od
kraja osamdesetih godina XX veka uzimala nacionalnu homogenizaci-
ju, a njena temeljna pretpostavka je bio narativ o tzv. nacionalnom po-
mirenju protagonista sukoba u Drugom svetskom ratu ideji koju je
prvi izneo emigrantski ljotievski pisac Stanislav Krakov43 u romanu-
apologiji o Milanu Nediu.44 Nacionalno pomirenje je kao svoju osnovu
imalo diskreditaciju i devastaciju nadnacionalnog i kosmopolitskog
naslea socijalistike Jugoslavije, a pokazalo se neostvarivo bez poli-
tike rehabilitacije celokupnog kvislintva, interpretiranog kao na-
cionalne snage.45 Reju, nacionalno pomirenje u cilju homogenizacije
neostvarivo je bilo bez radikalne revizije i reinterpretacije prolosti.
Taj pokuaj srpskog nacionalnog pomirenja na anti-antifaistikoj46 po-
ziciji nije se razlikovao od slinih pokuaja nacionalistike ideologije
u Hrvatskoj devedesetih.47 Nacionalno pomirenje zajednikim sahranji-
vanjem poginulih faista i antifaista, kao pokuaj ukidanja ideolo-
ke pluralnosti u drutvu u cilju normalizacije faizma i zatiranja an-
tifaistike levice, originalna je zamisao panskog diktatora Fransiska
Franka (19391975), memorijalizovana kroz izgradnju monumentalne
Doline palih, na obroncima Gvadarame.48

Nakon promene reima oktobra 2000. i izruenja Slobodana Mi-

loevia Meunarodnom krivinom sudu, esencijalne karakteristike
ideologije njegove vlasti i dominantna vrednosna orijentacija drutva
43
Krakov je bio vodei faistiki propagator u Beogradu tridesetih godina XX veka i jedan od
najistaknutijih protagonista srpskog kolaboracionizma u vreme okupacije 19411945. Bio je i ef
odseka za propagandu faistike organizacije Zbor Dimitrija Ljotia. Srpski biografski renik, tom
5, Novi Sad, 2011, str. 325326.
44
Kao primere nacionalnog pomirenja Krakov navodi odnose Drae Mihailovia i Milana
Nedia, koji su posle svih pribliavanja i udaljavanja... shvatili najzad, pred zajednikom
najveom opasnou, da se srpski narod moe spasti samo ako se sve srpske nacionalne snage
ujedine i zajedno nastupe. Naalost, to je saznanje dolo suvie kasno u avgustu 1944...
Stanislav Krakov, General Milan Nedi, knjiga 1, Minhen, 1963, str. 59.
45
Zanimljivo je da Krakovljevu formulaciju nacionalne snage za protagoniste srpskog
kvislintva preuzimaju revizionistiki istoriari i publicisti.
46
Navedenu formulaciju je u nau nauku i drutvenu misao uveo Todor Kulji, Anti-
antifaizam, Godinjak za drutvenu istoriju 13 (2005), str. 171184.
47
Albert Bing, Pomirbena ideologija i konstrukcija identiteta u suvremenoj hrvatskoj politici,
Dijalog povjesniara/istoriara, 10/1, Osijek, 2225. 9. 2005. (ur. Igor Graovac), Zagreb, 2008, str.
327340.
48
O panskom graanskom ratu (19361939) i odnosu jugoslovenskog drutva prema njemu,
videti: Milivoj Belin, Kraljevina Jugoslavija u borbi protiv antifaizma. Istorijski izazov
panskog graanskog rata kao kristalizaciona taka politike aktivnosti u Jugoslaviji, Zbornik
radova sa konferencije No pasarn. Preispitivanje prolosti i istorijski revizionizam. (Zlo)upotrebe
istorije panskog graanskog rata i Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije, odrane u Beogradu
12. i 13. oktobra 2012 (u pripremi).

95
Mr Milivoj Belin

nisu izmenjeni. Naprotiv, pogrenom interpretacijom 5. oktobra kao

prekretne take u ruenja komunizma, stvaraju se uslovi za konden-
zovanje i reafirmaciju poraenog srpskog nacionalistikog projekta i
dovoenje revizionistikog talasa i totalne reinterpretacije etnikog
pokreta do svog vrhunca. Modus operandi novog, postpetooktobar-
skog nacionalizma49 koji je imao za cilj nacionalizaciju antifaizma i
kompromitaciju Narodnooslobodilake borbe partizana svodio se na
pokuaj instaliranja anti-antifaizma kao temeljne vrednosti drutva
izgraenog na antikomunizmu, kroz negaciju i demonizaciju ita-
vog istorijskog iskustva socijalistike Jugoslavije. Prikrivajui nacio-
nalistiku sutinu Miloevievog reima, pa time i istorijski poraz te
ideologije u ratovima devedesetih, novi reim je stvarao ideoloku
podlogu za dovoenje revizionistikog kursa do najizrazitijih i kraj-
njih manifestacija. Takoe, do 2000. u Srbiji je, pratei duh vremena,
obrazovana nova generacija istoriara koji su glorifikatorskoj interpre-
taciji etnika Drae Mihailovia pokuali da daju nauni oreol, a svoje
originalne interpretacije i kreativno tumaenje prolosti uneli su u prve
petooktobarske udbenike istorije.50 Prema novokanonizovanoj isto-
riji prezentovanoj u udbenicima iz kojih su se obrazovali uenici u
tranzicionoj Srbiji, Draa Mihailovi je opisan kao ovek kolovan u
Francuskoj, koji je voleo francusku knjievnost, dok je Tito u istoj
kratkoj biografiji, sledstveno crno-beloj slici prolosti, opisan kao no-
torni agent Kominterne.51 Kao kolaboranti su navedeni partizani, a
etnika kolaboracija se u prvim izdanjima udbenika ne pominje ni
jednom reju. U kasnijim izdanjima pomenuta je etnika kolaboraci-
ja sa italijanskim faistima, ali je ona stavljena u apsolutno pozitivan
49
Olivera Milosavljevi, Dobri nacionalizam, http://pescanik.net/2007/03/dobri-nacionalizam/
50
kolski udbenici, koji su po pravilu metodoloki konzervativno tivo, jer se u njima piu
nesporne i u nauci verifikovane injenice i interpretacije, u Srbiji dvehiljaditih su postali poligon
za eksperimentisanje i prostor za iznoenje nepotvrenih i nauno veoma kontroverznih
teza. Zbog toga je pojava tih udbenika i njihovo odobravanje od strane nadlenih institucuja
izazvalo otre polemike u javnosti. Juri novih istina, Vreme, br. 622, 5. 12. 2002. http://www.
vreme.com/cms/view.php?id=328672
51
Jedan od najranije osporenih istorijskih falsifikata je teza o kolovanju Drae Mihailovia na
Sen-Siru i navodno njegovo poznanstvo i druenje sa De Golom. Predrag Matvejevi je svojim
istraivanjem dokazao da Mihailovi nije studirao na Sen-Siru, ve je 1930. zavrio estomeseni
artiljerijski kurs u Francuskoj. U to vreme arl de Gol je boravio na Bliskom istoku, u Libanu
i Siriji. O De Golovom odnosu prema Titu svedoi zdravica koju je odrao prilikom posete
jugoslovenskog premijera Francuskoj 1969. kada je francuski lider jugoslovenskom predsedniku
uputio pozdrav vrlo uzvienog i srdanog potovanja. De Gol je Tita pozdravljao kao
borca koji je uprkos najteoj opasnosti, izneo pobedu u velikom sporu svoje domovine.
Potovanje je iskazivao prema dravniku iji lucidni pogledi i energina aktivnost u spoljnim
poslovima odgovaraju, upravo u ovom asu, onom to vlada Francuske smatra pravednim i
nunim. Predrag Matvejevi, De Gaulle Tito Mihailovi: povijest i mit, http://pescanik.
net/2010/09/de-gaulle-tito-mihailovic/

96
 etniki pokret Drae Mihailovia

kontekst kao najbolje ratno reenje, prema tumaenjima autora ud-

benika.52 Revizionistiki udbenici istorije ne pominju ni zloine etni-
ka nad civilnim stanovnitvom, pre svega muslimanskim i hrvatskim,
ali se preutkuju i masovna ubijanja civila na teritoriji okupirane Sr-
bije.53 Jedini zloini etnika koji se pominju jesu oni nad komunisti-
kim jatacima, to bi trebalo da predstavlja iskupljenje per se. Ipak, i
ta ubistva, prema autorima udbenika, inile su odmetnute etnike
jedinice koje nisu potovale komandni lanac. S druge strane, partizani
su za sobom ostavljali pasja groblja i vrili masovna ubistva sva-
kodnevno i ne trepnuvi.54

Od knjievnih, preko paraistoriografskih do naunih interpreta-

cija, slika etnikog pokreta je u Srbiji poetkom dvehiljaditih retui-
rana do neprepoznavanja. Preostalo je jo samo da se trend institucio-
nalizovane selektivne politike seanja utvrdi zakonodavno-legislativ-
nom i pravosudnom praksom novih vlasti. Utemeljenje i etabliranje
revizionistike politike u Srbiji voene ideolokim naelima vlada-
jueg nacionalistikog i tranziciono-kapitalistikog poretka izvreno
je putem tri zakonska akta, izglasana u Skuptini Srbije.55 U ime de-
magoki proklamovane uspenije budunosti, a u cilju ideolokog
imperativa nacionalnog pomirenja kojeg nema bez normalizovanja
i ekskulpiranja poraenih kolaborantskih formacija, najvie zakono-
davno i predstavniko telo u Srbiji je 21. decembra 2004. usvojilo Za-
kon o izmenama i dopunama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i la-
nova njihovih porodica, u javnosti prozvan Zakonom o izjednaavanju
etnika i partizana. Prema lanu 2. Zakona, ustanovljena je Ravnogor-
ska spomenica 1941. Njeni nosioci se u pogledu prava utvrenih Za-
konom o pravima boraca, vojnih invalida i lanova njihovih porodica,
52
Dubravka Stojanovi, Ulje na vodi. Ogledi iz istorije sadanjosti Srbije, Beograd, 2010, str. 136137.
53
Simbole masovnih zloina etnika nad srpskim civilnim stanovnitvom predstavljaju pokolji
seljaka u selima Vrani kod Beograda i Drugovac kod Smedereva. O etnikim zloinima na
teritoriji Srbije reditelj Ivan Mandi je 2011. snimio dokumentarni film Problem percepcije. http://
www.youtube.com/watch?v=_fiJj3VeHrE
54
Dubravka Stojanovi, n.d., str. 137.
55
Ovde neemo navoditi Zakon o restituciji, jer on ne predstavlja direktan pritisak na istorijsku
nauku, ali bi ga u irem smislu svakako trebalo posmatrati kao deo obuhvatnijeg procesa
revizionizma u Srbiji, jer nesumnjivo predstavlja celinu sa zakonima o izjednaavanju etnika
i partizana i o rehabilitaciji. Zanimljivo je da predstavnici Evropske unije, koji su zvanini
Beograd prekorevali zbog mnotva tema, gotovo svakodnevno, i na iji izriit zahtev je i
donet Zakon o restituciji, nikada zvanino nisu uputili protest ili izrazili nezadovoljstvo
zbog institucionalne rehabilitacije kvislintva i faizma. Ta injenica proizlazi i iz stava
Unije izraenog u Rezoluciji Evropskog parlamenta u Strazburu iz 1996. o izjednaavanju
dva totalitarna sistema faizma i komunizma, ime se uz intenciju demonizacije socijalizma,
pokuava izvriti normalizacija i istorijska rehabilitacija faizma. Vid. ore Stankovi,
Politika represija i rehabilitacija, Tokovi istorije, br. 12, Beograd, 2009, str. 215236.

97
Mr Milivoj Belin

izjednaavaju sa nosiocima Partizanske spomenice 1941. Prema lanu

15. podrazumeva se izmena lana 35. Zakona o pravima boraca: Sva
prava predviena ovim zakonom odnose se na sve pripadnike NOR-
a, ukljuujui, kako sugerie zakonodavac i pripadnike ravnogor-
skog etnikog pokreta, bez obzira da li su osueni pravosnanim
sudskim presudama da su uestvovali u borbama protiv partizanskih
odreda, Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije i Jugoslovenske
armije.56 Time je lege artis omogueno ne samo izjednaavanje pra-
va nosilaca Partizanske i novoustanovljene Ravnogorske spomenice, ve
i konano politiko rehabilitovanje etnikog pokreta. Sledei zakono-
davni akt, kojim se dekretirala nova slika prolosti, Skuptina Srbije
je usvojila 17. aprila 2006. a re je o Zakonu o rehabilitaciji. U 1. lanu
utvreno je da se njime ureuje rehabilitacija lica koja su bez sudske
ili administrativne odluke ili sudskom ili administrativnom odlukom
liena, iz politikih ili ideolokih razloga, ivota, slobode ili nekih dru-
gih prava od 6. aprila 1941. godine do dana stupanja na snagu ovog
zakona, a imala su prebivalite na teritoriji Republike Srbije. Prema
lanu 5. ovog pravnog akta, utvreno je da zahtev za rehabilitaciju
moe podneti svako zainteresovano fiziko ili pravno lice, bez obzi-
ra da li je neposredno re o licu koje je lieno odreenih prava nakon
navedenog datuma.57 Pravna reenja iz ovog akta su pretrpela ozbilj-
ne kritike strune javnosti: Ovaj zakon kri jedno od osnovnih naela
krivino-pravne rehabilitacije, koje podrazumeva da rehabilitacija za-
visi od teine izvrenog krivinog dela. Oigledno, zakon je smiljen
radi toga da se izvri rehabilitacija onih koji su osueni za teka kri-
vina dela, ukljuujui i zloin protiv ovenosti.58 Za istoriografiju
je on vaan kao jo jedan vid oktroisanja istorijske istine i dogovorne
relativizacije prolosti, moda najbolje saete u stavovima tadanjeg
visokog slubenika Vlade Srbije, Slobodana Homena o tome da je u
Srbiji tokom Drugog svetskog rata bilo dva antifaistika pokreta i da
su svi vrili zloine.59

56
Zakon o izmenama i dopunama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i lanova
njihovih porodica, Slubeni glasnik Republike Srbije, LX, 137/2004, Beograd, 24.12.2004, str. 1;
Milan Radanovi, Zakonodavna politika Vlade Republike Srbije (20042011) u slubi revizije
prolosti. Zakon o rehabilitaciji i njegova primena kao paradigma istorijskog revizionizma u
Srbiji, Antifaizam pred izazovima savremenosti, ur. Milivoj Belin, Petar Atanackovi, Novi Sad,
2012, str. 81110.
57
Zakon o rehabilitaciji, Slubeni glasnik Republike Srbije, LXII, 33/2006, Beograd, 17. 4. 2006,
str. 910.
58
Aleksandar Sekulovi, Pravni aspekti eventualne rehabilitacije Drae Mihailovia, Istina.
List Drutva za istinu o Narodnooslobodilakoj borbi, III, 8, Beograd, avgust 2009, str. 2122.
59
Rehabilitacija Drae: Hrvati spremni samo za mrnju, Veernje novosti, Beograd, 31. 3. 2012;
http://www.slobodnaevropa.org/content/srbija_draza_mihailovic_cetnici_partizani/3557543.html

98
 etniki pokret Drae Mihailovia

Sledei Zakon o rehabilitaciji, prelo se na sledei stupanj drav-

no inspirisanog revizionizma, dekretiranje sudske istine o pojedinim
istorijskim dogaajima, linostima i procesima. Tokom rehabilitacije
Drae Mihailovia, koja je jo u toku i sudskim reenjima o rehabilita-
cijama kneza Pavla Karaorevia, Dragie Cvetkovia, Momila Jan-
kovia, itd. napisana je itava pseudoistorija jugoslovenske drave i
drutva u XX veku.60 Uz zakonodavnu i sudsku i izvrna grana vlasti
je dala svoj doprinos provoenju revizionistike politike u Srbiji u pr-
voj deceniji dvehiljaditih. Najpre je u aprilu 2009. Ministarstvo pravde,
u jeku udara ekonomske krize u Srbiji, formiralo specijalnu dravnu
komisiju za traenje posmrtnih ostataka Drae Mihailovia.61 Nekoli-
ko meseci kasnije, odlukom Vlade Srbije 9. jula 2009. je formirana, a
12. novembra iste godine konano je konstituisana,Dravna komisija za
pronalaenje i obeleavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni
ostaci streljanih posle osloboenja 1944.(skraeno:Dravna komisija za taj-
ne grobnice pobijenih od 12. septembra 1944).62 Angaovanje odreenog
broja naunih delatnika i javnih linosti sa neskrivenom desniarskom
i antikomunistikom orijentacijom, saoptenja dravnog sekretara u
Ministarstvu pravde, kao koordinatora rada ovih komisija, i izjave po-
jedinih lanova obe komisije, sugeriu o nameri nosilaca dravne po-
litike istorijskog revizionizma da prikau etniki pokret kao jedan
od dva antifaistika pokreta u Srbiji, a zapovednika ovog pokreta
kao rtvu posleratne dravne represije kome je uskraeno pravo
na grob, iako je bio prvi gerilac u okupiranoj Evropi.63 Uoi osniva-
nja komisije, dravni sekretar u Ministarstvu pravde izjavio je za Poli-
tiku kako potpuno podrava da se, jednom za sva vremena, otkrije ta
strogo uvana tajna o sudbini Drae Mihailovia. I ne samo njega ve
i svih ostalih koji su nevini stradali u prvim posleratnim danima.64
Ideoloki stav pokazan svrstavanjem Drae Mihailovia meu nevino
stradale i konstrukcija martirolokog obrasca oko njegove linosti bili
su naglaeni i nepoznavanjem evropske prakse nakon Drugog svet-
skog rata, koja je podrazumevala da se osueni za ratne zloine ne sa-
60
Sran Miloevi, Istorija pred sudom. Interpretacija prolosti i pravni aspekti u rehabilitaciji kneza
Pavla Karaorevia (knjiga u rukopisu); Milan Radanovi, Sudska rehabilitacija ministra
Momila Jankovia kao vaan korak u politikoj rehabilitaciji snaga srpskog kvislintva,
http://www.starosajmiste.info/blog/sudska-rehabilitacija-ministra-momcila-jankovica-kao-
vazan-korak-u-politickoj-rehabilitaciji-snaga-srpskog-kvislinstva/
61
Pun naziv navedene komisije glasi: Dravna komisija za utvrivanje okolnosti pogubljenja generala
Dragoljuba Drae Mihailovia.
62
Milan Radanovi, Institucionalna i medijska potraga za grobom generala Dragoljuba
Mihailovia, 20092011, http://www.starosajmiste.info/blog/institucionalna-i-medijska-
potraga-za-grobom-generala-dragoljuba-mihailovica-2009-2011/
63
Isto.
64
Dragan Vlahovi, Homen: Tuilatvo da trai Drain grob, Politika, Beograd, 22. 4. 2009, str. 27.

99
Mr Milivoj Belin

hranjuju u obeleenim grobnicama kako bi se unapred osujetila njiho-

va mogua javna memorijalizacija i viktimizacija.65 Vodei elektronski
i pisani mediji, stvarali su tenziju u drutvu zbog skorog otkrivanja
mnogobrojnih masovnih grobnica komunistikog terora, agresiv-
no diseminirajui vodee postavke revizionistikog narativa o parti-
zanskim zloincima i etnikim rtvama. Stanje drutvene patologije
posebno je podsticano Komisijom za traenje posmrtnih ostataka ge-
nerala Dragoljuba Mihailovia. Najtiraniji pisani mediji svakodnev-
no su donosili vesti o napredovanju istrage, objavljivali su se iskazi
manje ili vie upuenih savremenika, pretraivalo se po arhivskim de-
poima, da bi se na kraju uz medijsku promociju objavilo da su zemni
ostaci Mihailovia pronaeni. Epilog anti-antifaistike nekrofilije bio
je izvetaj Instituta za sudsku medicinu Medicinskog fakulteta u Beo-
gradu koji je konstatovao da pronaeni posmrtni ostaci nisu ljudskog
porekla.66 Zbog neprofesionalizma i ideoloke zaslepljenosti Komisija
je u javnosti izloena podsmehu, dok je rad obeju Vladinih komisija,
formiranih sa ciljem sprovoenja revizionistike politike, ostao bez
eljenih rezultata.

Kao to je napred reeno, okosnicu politike istorijskog revizio-

nizma u Srbiji, pored pokuaja naunog utemeljenja mita o masovnim
komunistikim zloinima predstavljaju gotovo trodecenijski inten-
zivni napori delova publicistike, knjievnosti, istoriografije za retui-
ranjem i radikalnom reinterpretacijom etnikog pokreta iz vremena
Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Sistematski pokuaji, prevashod-
no manifestovani kroz adoraciju i glorifikaciju njihovog komandan-
ta Mihailovia, idu za tim da preinae ideologiju i praksu etnitva,
njihovim oslobaanjem od stigme zloina i kolaboracije.67 Navedeni
procesi su objanjivi, ako se ima u vidu da ne rehabilituje vladajui
nacionalizam etnike zbog istorijske istine ili oseaja pravdoljubivosti,
ne ak ni zbog njih samih, ve da bi ideologija koja je bila u temelju
etnikog pokreta nacionalizam nastavila da ivi i bila rastereena
oseaja istorijske odgovornosti zbog kolaboracije sa faizmom i poi-
65
Peter Calvocoressi, Nuremberg: the facts, the low and the consequences, New York, 1948, str. 155.
66
Milan Radanovi, Institucionalna i medijska potraga za grobom generala Dragoljuba
Mihailovia, 20092011, http://www.starosajmiste.info/blog/institucionalna-i-medijska-
potraga-za-grobom-generala-dragoljuba-mihailovica-2009-2011/
67
Mnogo je lake predstaviti ravnogorski etniki pokret i njegovog vou kao nacionalne
stradalnike i jedine spasioce nacije nego rasteretiti faistikog bagaa kvislinke pokrete pod
vostvom Milana Nedia i Dimitrija Ljotia. Stoga ukupni napori ka normalizovanju kvislintva
u novom poretku seanja, podrazumevaju pre svega normalizaciju etnitva. Milan Radanovi,
Istorijska politika u Srbiji nakon 2000. Primeri manifestovanja sprege izmeu dravnog
akademskog revizionizma i dravne revizije prolosti, Izgubljeno u tranziciji. Kritika analiza procesa
drutvene transformacije, ur. A. Veselinovi, P. Atanackovi, . Klari, Beograd, 2011, str. 262.
100
 etniki pokret Drae Mihailovia

njenih zloina. Conditio sine qua non svih navedenih revizionistikih

procesa predstavlja krivotvorenje, izvrtanje i falsifikovanje, kao i siste-
matsko apstrahovanje izvora. U tom kontekstu se postavlja pitanje ko-
liko ima metodolokog opravdanja objavljivati izvore koji istorijskoj
nauci nisu nepoznati, preciznije, koji su bili poznati jugoslovenskoj
istoriografiji, jer je na njihovim temeljima zasnivala interpretaciju et-
nikog pokreta i Drugog svetskog rata u Jugoslaviji? Savremeni srpski
ideoloki i politiki revizionizam, kao rezultat sprege akademskog re-
vizionizma i dravne revizije prolosti, utemeljen je upravo na siste-
matskom brisanju iz pamenja i upornom negiranju navedenih izvo-
ra. Oni se diskredituju kao deo ideolokih vremena, ostaci komu-
nistike istoriografije, proglaavaju se falsifikatima uz obrazloenja
koja su s one strane naunosti ili ih se prosto preutkuje i preputa
sistemskom damnatio memoriae.68 Poseban metod ine pokuaji da se
istorijska slika preokrene pokuajima pronalaska ekskluzivnih izvo-
ra iz stranih arhiva, koji e, navodno, da bace potpuno novo svetlo
na istoriju Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Uruavajui elemen-
tarne metodoloke principe zanata istoriara, savremeni revizionisti i
novointerpretatori previaju da u istorijskoj nauci ne postoji magija
pojedinanih dokumenata koji bi svojom snagom ili alhemijom poput
deus ex machina preokrenuli bilans viedecenijskog rada kako jugoslo-
venske tako i svetske istoriografije.69 Upravo zbog toga je neophodno
vratiti se izvorima stajnoj taki zanata istoriara. etnika arhiva je
prilikom hapenja Drae Mihailovia preuzeta i ona je osnov za isto-
rijsku sliku etnikog pokreta. Sadraj navedene arhive je kompatibi-
lan sa nemakim, engleskim i amerikim izvorima o etnicima, koje
su jugoslovenski istoriari, a pre svih Jovan Marjanovi, ezdesetih i
sedamdesetih godina XX veka, doneli u Beograd.

Selekcionisani izvorni materijal u ovom radu je koncepcijski raz-

vrstan u tri tematske celine.70 U prvom segmentu su grupisani izvori
vezani za ideologiju etnikog pokreta, a ona se moe svesti na radi-
kalni i nepomirljivi nacionalizam i antikomunizam. Osnovne smer-
nice te ideologije determinisae beskompromisni neprijateljski odnos
etnika prema partizanskom antifaistikom pokretu, o emu svedoi
68
Za najeklatantniji primer krivotvorenja i zloupotrebe istorijskih izvora videti kontroverzu o
proglaenju Instrukcije Drae Mihailovia od 20. decembra 1941. za istorijski falsifikat. Opirnije
o tome u fusnoti 80.
69
Videti popis bibliografskih izdanja o navedenoj temu u fusnoti 14.
70
Izvorni materijal je preuziman bez izmena, tako da nisu vrene pravopisne i gramatike
ispravke u skladu sa savremenim pravilima. Tamo gde je izvor pretrpeo izvesna skraenja
stavljane su tri take u zagradi. Nuna skraivanja su vrena na, prema oceni autora, istorijski
manje relevantnim mestima. U tekstu odabranih izvora, fusnote obeleene brojem su autorove,
dok su fusnote oznaene zvezdicom preuzete iz integralnog izdanja navedenih izvora.
101
Mr Milivoj Belin

drugi segment odabranih izvora. Iz druge celine proizlazila je logi-

no trea grupa izvora, jer je upravo pozicioniranje etnika prema levi-
arskom, nadnacionalnom i revolucionarnom partizanskom pokretu,
pripadnike pokreta Drae Mihailovia odvelo u kolaboraciju sa kvi-
slinkim i okupatorskim snagama na prostorima Kraljevine Jugosla-
vije. U tom kontekstu, trea grupa izvora najneposrednije svedoi o
etnikoj saradnji sa predstavnicima nemakog, italijanskog, srpskog,
hrvatskog i bugarskog faizma. Uprkos mnogo puta po medijima iz-
govorenih istorijskih neistina, kao i skuptinskih odluka izglasavanih
sa idejom da se beskrupuloznom politikom trgovinom napravi do-
govorna slika istorije, koju e svojim politiki i ideoloki motivisanim
presudama i falsifikovanim obrazloenjima da utemelji domae sud-
stvo istorija Drugog svetskog rata se niim ne moe menjati sedam
decenija posle njegovog zavretka, jer kako je jo Kant upozorio, ne
moe se nita uiniti da se izmeni ono to je bilo. Protagonisti isto-
rijskog revizionizma svojim odlukama piu istoriju, ali sopstvenu,
ostavljajui buduim istoriarima napismeno dokaze o svom radu,
svojoj ideologiji i svom intelektualnom i profesionalnom potenju.71
Saznanje o prolosti se menja, ali ne i ona sama, meutim, i to sazna-
nje se moe menjati samo uz uvaavanje metodolokih okvira zanata
istoriara, drei se injenica i izvora. Povratkom istorijskim izvorima
trebalo bi jo jednom ukazati da istoriju ne piu ni sudije, jo manje
politiari ili novinari, kao to je nee napisati ni dananji protagonisti
dominantne i sveproimajue nacionalistike ideologije, koja bi svo-
je ideoloke pretke i uzore, vojne i moralne gubitnike, da po svaku
cenu upie u redove antifaista. Istorija se pie vrstim utemeljenjem u
metodolokim pravilima i principima struke, uvaavajui fundamen-
talnu stajnu taku zanata istoriara raspoloive i relevantne istorij-
ske izvore. Istoriju etnikog pokreta napisalo je njegovo vostvo i ko-
mandni kadar svojim delovanjem, ideologijom, koliko i praksom, ali i
relativno briljivim uvanjem svoje dokumentacije. Zahvaljujui tome
istoriar u traganju za racionalnim poimanjem prolosti uvek moe da
pokrene dijalog sa prolou putem izvora, dok ideolog, znajui una-
pred istinu, u izvorima ili njihovom negiranju i preutkivanju trai
opravdanje za svoje savremene politike koncepcije.

71
Olivera Milosavljevi, Ponavljai na barikadama kolaboracije, Antifaizam pred izazovima
savremenosti, ur. Milivoj Belin, Petar Atanackovi, Novi Sad, 2012, str. 171.
102
 etniki pokret Drae Mihailovia

Odabrani izvori o etnikom pokretu u Drugom

svetskom ratu 19411945.

Ideologija nacionalizma

PROJEKAT STEVANA MOLJEVIA OD 30. JUNA 1941. O GRA-

NICAMA, DRUTVENOM UREENJU I SPOLJNOJ POLITICI
VELIKE SRBIJE U OBNOVLJENOJ JUGOSLAVIJI POSLE DRU-
GOG SVETSKOG RATA72

HOMOGENA SRBIJA73

Iskuenja srpskog naroda u ovome ratu, izazvana gubitkom dr-

ave i slobode, dovela su ga do nepokolebljivog uverenja () da se
Srbima namee danas prva i osnovna dunost:
Da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati
celo etniko podruje na kome Srbi ive, (akcenat njegov) i da joj osi-
guraju potrebne strateke i saobraajne linije i vorove, te privredna
podruja kako bi joj bio omoguen i obezbeen slobodan privredni,
politiki i kulturni ivot i razvitak za sva vremena.
Te strateke i saobraajne linije i vorovi, potrebni za sigurnost,
ivot i opstanak Srbije, iako gdegde danas ne bi imali srpsku veinu,
imaju da poslue Srbiji i srpskom narodu da se ne bi vie ponavljala
teka stradanja koja Srbima nanose njihovi susedi im se prui prilika.
Preseljavanje i izmena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i
Srba sa hrvatskog podruja, jedini je put da se izvri razgranienje i
stvore bolji odnosi izmeu njih, a time otkloni mogunost da se po-
nove strani zloini koji su se deavali i u prolom ratu, a naroito u
ovom sadanjem, na svemu podruju na kome su Srbi i Hrvati bili iz-
meani, i gde su Hrvati i Muslimani s planom ili za istrebljenje Srba.

GRANICE

Osnovna greka u naem dravnom ureenju bila je to 1918. g.

nisu bile udarene granice Srbije. Ta se greka mora ispraviti, danas ili
72
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 110.
73
Spis koga su sami etnici nazvali Homogena Srbija (u znaenju etniki ista) smatran
je temeljnim idejnim i programskim dokumentom etnikog pokreta. Njegov autor Stevan
Moljevi (18881959) bio je banjaluki advokat i predratni potpredsednik nacionalistike
organizacije Srpski kulturni klub. U toku rata postao lan Centralnog nacionalnog komiteta
etnikog pokreta; bio savetnik Drae Mihailovia za politika pitanja; u leto 1943. preuzeo
rukovoenje politikim krilom etnikog pokreta.
103
Mr Milivoj Belin

nikad. Te se granice danas moraju udariti, i one moraju da uhvate celo

etniko podruje na kome Srbi ive sa slobodnim izlazima na more za
sve srpske oblasti koje su na domak mora.
1) Na istoku i jugoistoku (Srbija i Juna Srbija74) srpske su grani-
ce obeleene ishodom ratova za osloboenje, i njih valja samo pojaati
Vidinom i ustendilom.
2) Na jugu (Crna Gora i Hercegovina) valja da u Jugozapadnu
srpsku oblast uu pored teritorije Zetske banovine:
a) sva istona Hercegovina sa eleznikom prugom od Konjica
pa do Ploa, ukljuivo sa pojasom koji bi tu prugu zatiavao, tako da
bi u nju uao srez konjiki ceo; od mostarskog sreza optine: Mostar
grad, Bijelo Polje, Blagaj i itomislii; srez stolaki ceo; a od metkovi-
kog sreza Ploe i sve podruje juno od Ploe; te Dubrovnik kome bi
se imao dati poseban status.
b) severni deo Albanije, ukoliko Albanija ne bi dobila
autonomiju,
3) Na zapadu valja da u Zapadnu srpsku oblast uu, pored Vr-
baske banovine, Severna Dalmacija, srpski deo Like, Korduna, Banije i
deo Slavonije, tako da toj oblasti pripadnu lika elj. pruga od Plakog
do ibenika i severna elj. pruga od Okuana preko Sunje do Kostajni-
ce. U tu bi oblast uao na jednoj strani srez bugojanski osim Gor. Va-
kuf, a od sreza lijevanjskog optine: Lijevno i Donje Polje, a na drugoj
strani od sreza ibenikog optine: ibenik i Skradin; od kninskog sre-
za: optina Knin i srpski deo optine Drni sa svom teritorijom preko
koje prelazi elj. pruga Knin ibenik, te eventualno srpskim delom
optine Vrlika u sinjskom srezu; srez benkovaki ceo; srez biogradski
ceo; srez Preko ceo; tako da granica Zapadne srpske oblasti ide Vele-
bitskim Kanalom i obuhvata Zadar sa svim otocima pred njim, od sre-
za gospikog optine: Gospi, Liki Osik i Medak; od sreza peruikog
istoni deo, preko koga prelazi elj. pruga; od sreza otoakog opti-
ne: Dabar, kare i Vrhovine; od sreza ogulinskog optine: Drenica,
Gomirje, Gor. Dubrava i Plaki; srez vojniki osim optine Barilovi;
srez Vrginmost ceo; srez glinski osim optina Buice i Stankovac; od
sreza petrinjskog optine: Blinja, Gradusa, Jabukovac i Sunja; srez ko-
stajniki osim optine Bobovac; od sreza Novske optine: Jasenovac i
Vanjska Novska, ali ove optine valja poruiti tako da elj. pruga osta-
ne na teritoriji ovih dveju optina; srez okuanski ceo; srez pakraki
osim optina: Antunovac, Gaj i Poljana; od sreza poekog optina
Veli Selo; srez Daruvar, Grubino Polje i Slatina; zatim bosanski sre-
zovi Derventa i Gradaac. Razume se da u ovu oblast ulaze i svi drugi
74
Misli se na Makedoniju. etnici su u potpunosti negirali makedonski nacionalni identitet, ak
su odbijali da koriste geografski naziv Makedonija.
104
 etniki pokret Drae Mihailovia

srezovi unutar navedenih granica.

Za ovu zapadnu srpsku oblast, koja bi imala 46 srezova sa blizu mili-
on i po dua, na kojoj je celo preduzee ipada, i veliki gvozdeni rud-
nik Ljubija, i preko koje prelazi Jadranska pruga Valjevo Banja Luka
ibenik, valjalo bi obezbediti Zadar s okolinom i otoke koji su pred
njim radi zatite njenog izlaska na more.
4) Severnoj srpskoj oblasti valja dati, uz teritoriju Dunavske
banovine, oduzete joj srpske srezove Vukovar, id i Ilok, i od vinko-
vakog sreza optine: Vinkovci, Lae, Mirkovci i Novi Jankovci; srez i
grad Osijek ceo;
Ovoj oblasti valja obezbediti Baranju s Peujom i istoni Banat s Te-
mivarom i Reicama.
5) Sredinoj srpskoj oblasti Drinskoj banovini imaju se po-
vratiti oduzeti joj bosanski srezovi: Brko, Travnik i Fojnica.
Dalmacija, koja bi obuhvatala Jadransku obalu od Ploa pa do ispod
ibenika, te od bos. herc. srezova: Prozor, Ljubuki, Duvno; zapadne
delove mostarskog i livanjskog sreza, te delove kninskog i ibenikog
sreza na severu, ima da ue u sastav Srbije i da dobije zaseban auto-
noman poloaj. Rimokatolika crkva u Dalmaciji bie priznata i od dr-
ave pomagana, ali rad crkve i rimokatolikog svetenstva u narodu
mora biti na korist drave i pod njenom kontrolom.

ODNOS PREMA OSTALIM JUGOSLOVENSKIM

I BALKANSKIM DRAVAMA

Srbija ima da, verna svojoj prolosti i svojoj misiji na Balkanu,

bude i u budunosti nosilac jugoslovenske misli, te prvi pobornik bal-
kanske solidarnosti i Gledstonova principa Balkan balkanskim naro-
dima. Vreme trai okupljanje manjih drava u vee jedinice, saveze
i blokove, a od Srba e to traiti i njihovi prijatelji. Srbi e se tim tra-
enjima rado odazvati, jer je to u duhu njihove istoriske misli na Bal-
kanu. Srbi su tim putem poli ve onda kad su stvarali Jugoslaviju, i
oni s toga puta nee natrag. Samo, kako je prvi korak na tome putu
bio pogreno uinjen u tome to su oni sve dali i u Jugoslaviju odmah
utopili i Srbiju i Crnu Goru i srpstvo, dok su ostali Hrvati i Slovenci
i muslimani poli protivnim putem da od Jugoslavije sve uzmu, a
nita da ne daju, to se sad ta greka mora ispraviti, a ispravie se samo
ako Srbi odmah pri vaskrsu Jugoslavije, ve u prvom asu, i bez iijeg
pitanja, stvore homogenu Srbiju u granicama kako su napred oznae-
ne, pa tek onda sa te osnovice, kao svrenog ina, pristupe ureenju
svih ostalih pitanja i sa Hrvatima i Slovencima.
Jugoslavija bi, prema tome, imala biti uraena na federativnoj osno-
105
Mr Milivoj Belin

vi sa tri federalne jedinice: srpskom, hrvatskom i slovenakom (Srbija,

Hrvatska i Slovenija). I tek kad se to stanje sredi, kad se svi srpski kra-
jevi poveu u jednu homogenu Srbiju i kad se saive, onda bi se mo-
glo pomiljati na ue zblienje s Bugarima. Dotle bi se moglo s njima
saraivati na kulturnom i ekonomskom pribliavanju (prvo putem
tampe, knjige, crkve, i drutvenog upoznavanja, a drugo carinskom
unijom).
Srbi, koji su se pre blizu pet vekova jedini na Balkanu ozbiljno oprli
najezdi Osmanlija sa istoka na zapad,
Srbi, koji su u borbi sa turskom imperijom istrajali i prvi digli ustanak
protiv Turaka,
Srbi, koji su se prvi na Balkanu oprli najezdi Germana sa zapada pre-
ma istoku, dobili su time pravo na vodstvo na Balkanu, i oni se toga
vodstva nee i ne mogu odrei ni zbog sebe ni zbog Balkana i njegove
sudbine. Oni svoju istorisku misiju moraju ispuniti, a moie to ui-
niti samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji i okviru Jugoslavije
koju e zadahnuti svojim duhom i dati joj svoj peat. Srbi moraju ima-
ti hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju
prethodno imati hegemoniju u Jugoslaviji. Samo ta hegemonija mora
da bude u veliini duha, u irini pogleda i daljini vidika, u smelosti
politike misli, u odlunosti politike akcije, za to su Srbi do danas
dali dovoljno primera i dokaza u svim odlunim asovima svoje pro-
losti. I kao to je sadanjost samo krajnja taka prolosti, i budunost
valja da im bude produena linija prolosti.

DRUTVENO UREENJE

Drutveno ureenje u Jugoslaviji, zasnovano na neogranienom

liberalizmu, bilo je u nesreenim poratnim vremenima zloupotreblja-
vano i iskoriavano na tetu slabijih od strane jaih i od strane pojedi-
naca na tetu zajednice. To je remetilo potrebnu ravnoteu u privred-
nom ivotu, a vodilo rasulu nacionalnog i drutvenog morala i jav-
nog ivota, u Srbiji rad ima da bude osnov, cilj i smisao ivota svakog
oveka te da bude pravedno nagraen prema kvalitetu i kvantitetu;
kapital ima da bude sredstvo kojim e srpski narod da ostvaruje svoju
istorisku misiju na polju narodne odbrane, narodne privrede i narod-
ne kulture, te obezbedi svoj narodni opstanak, ali nosilac kapitala i ka-
pitalizma ima da bude u prvom redu drava.75
75
Iz sadraja Moljevievog dokumenta, iji su stavovi ponovljeni i u mnogim potonjim
programskim dokumentima Ravnogorskog pokreta, jasno je da su se etnici zalagali
za radikalno prekomponovanje dotadanjeg jugoslovenskog dravnog, ali i drutveno-
ekonomskog ureenja. Otuda je netana tvrdnja koja se esto reprodukuje u delu istoriografije
106
 etniki pokret Drae Mihailovia

I privatni kapital je narodna svojina, i ima da bude pod zatitom, ali i

pod nadzorom drave, te da i on poslui dobru naroda i zajednice.
Drava ima da stvori svakom svom dravljaninu mogunost rada i
zarade, te da svakog osigura za sluaj bolesti, starosti i iznemoglosti.
Sloboda linosti, line inicijative i line imovine ima biti svakom dr-
avljaninu obezbeena zakonom; samo ta sloboda ne sme biti zlou-
potrebljavana i iskoriavana ni na tetu drugog oveka ni na tetu
zajednice.
Sloboda misli, sloboda vere i sloboda tampe ima takoer biti obezbe-
ena, ali ne sme biti zloupotrebljavana.
Crkva, kao organizacija, moe biti u Srbiji priznata i pomagana samo
ako je prema inostranstvu potpuno nezavisna i ako u Srbiji ima svog
vrhovnog poglavara.
Na verskoj osnovi ne mogu se stvarati politike partije.
tampa ima da slui narodu i dravi, te podizanju javnog morala.
()
Niki, 30. juna 1941.76*

INSTRUKCIJA DRAE MIHAILOVIA OD 20. DECEMBRA

1941. KOMANDANTU ETNIKIH ODREDA U CRNOJ GORI
ORU LAIU I KOMANDANTU LIMSKIH ETNIKIH
ODREDA PAVLU URIIU O ORGANIZACIJI, CILJEVIMA I
UPOTREBI ETNIKIH ODREDA77
()

Ciljevi naih odreda jesu:

1.) Borba za slobodu celokupnog naeg naroda pod skiptrom Njego-
vog Velianstva Kralja Petra II.
2.) Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etniki istu u gra-
nicama Srbije Crne Gore Bosne i Hercegovine Srema Banata i
Bake.
3.) Borba za ukljuenje u na dravni ivot i svih jo neosloboenih,
slovenakih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst Gorica Istra
i Koruka) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom.
4.) ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i nenacional-
da su partizani bili za revolucionarne promene, a etnici za zadravanje dotadanjeg poretka.
Takoe, navedeni stavovi prema liberalnom kapitalizmu i antiliberalna retorika u velikom broju
programskih dokumenata etnikog pokreta, ine bespredmetnim napore dela istoriografije da
im se post factum uita liberalna konotacija.
76 *
Kao prilog ovom dokumentu data je i karta zamiljene Jugoslavije i u njoj Velike Srbije.
77
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 93100.
107
Mr Milivoj Belin

nih elemenata.
5.) Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore,
kao i Srbije i Slovenake ienjem Sandaka od Muslimanskog ivlja i
Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog ivlja.78
()
1.) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravce Bijelo Polje
Sjenica sa zadatkom oistiti Peter od Muslimanskog i Arnautskog
ivlja.79
2.) Delom snaga dejstvovati pravcem preko akora ka Metohiji sa za-
datkom da se na tome pravcu oisti teritorija od Arnauta, kao i da se
presretnu oni koji e biti gonjeni iz Petera Sandaka.
()
KOMANDANT
eneraltabni eneral
Drag. M. Mihailovi80
78
Posebno radikalan stav etnici su imali prema Muslimanima. Ve u programu etnikog
pokreta upuenom Vladi u Londonu u septembru 1941. se kae: ...u srpskoj jedinici kao
naroito teak problem uzeti pitanje muslimana i po mogunosti reiti ga u ovoj fazi.
Poslednji stav je najavljivao fiziki nestanak muslimanskog stanovnitva u ratnim uslovima. U
operacionalizaciji te ideje Mihailovievi etnici su u decembru 1941, avgustu 1942. na podruju
Foe i poetkom 1943. na podruju Sandaka izvrili masovne pokolje Muslimana. Program
etnikog pokreta od septembra 1941. za vreme i posle zavretka Drugog svetskog rata upuen
izbeglikoj Vladi Kraljevine Jugoslavije. Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom
ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1, Beograd, 1981, str. 2629. Vid. Arhiv Jugoslavije, Fond
Dravne komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa.
79
U zvaninom vokabularu etnikog pokreta Albanci su nazivani: Arnautima,
Arbanasima, iptarima.
80
Ovaj dokument je najbolji primer kako funkcionie revizionistika praksa kroz modus operandi
potpunog ignorisanja i preutkivanja rezultata nauke. Instrukcija je prvi put objavljena u
Zborniku NOR-a, tom III, knjiga 1, u Beogradu 1953. uz objanjenje da je re o kopiji autentinog
dokumenta i da je prepis overio Pavle urii. Dokument je pretampan u proirenoj ediciji
iste publikacije 1981. Takoe je objavljen u Izabranim ratnim spisima Drae Mihailovia, koje su
1998. objavili M. Vesovi, K. Nikoli i B. Dimitrijevi. Prireivai odabranih izvora iz 1998. su
dokument ocenili kao falsifikat fabrikovan sa namerom da Mihailovia prikae kao oveka koji
planira genocid protiv muslimana, Hrvata, Albanaca i nacionalnih manjina uopte. Na drugom
mestu, trebalo je okriviti srpske nacionaliste za izbijanje graanskog rata u Crnoj Gori
Dokument se ovde osporava i zbog Mihailovievog pominjanja Kine kao lanice Antihitlerovske
koalicije. Takoe, kritikom izvora, navedeni istoriari tvrde i da je dokument datiran u vreme
kada se Mihailovi krio od nemakih potera, pa nije mogao da napie niti da poalje svojim
komandantima u Crnu Goru navedeni dokument. To se takoe vidi i u brojevima depea koje
su poslate u tom periodu i gde se jasno uoava prekid izmeu 6. decembra i ini mi se 7. januara
1942. godine, svedoio je dr Bojan Dimitrijevi pred Okrunim sudom u Beogradu u postupku
rehabilitacije Mihailovia. Prema ovom istoriaru navedeni dokument se osporava i zbog toga
to se Mihailovi potpisao inom generala, a prema Dimitrijeviu, on u tom trenutku nije
znao da je bio unapreen. Uz navedene pretpostavke, jedan od argumenata revizionistikih
osporavatelja ovog dokumenta je i Mihailovievo poricanje autorstva na suenju u Beogradu
1946. Mihailovievo negiranje na sudu za istoriografiju bi moralo da bude apsolutno
irelavantno, jer kao optueni, branei se od najteih optubi, nije bio u obavezi da govori istinu.

108
 etniki pokret Drae Mihailovia

ZAKLJUCI KONFERENCIJE ETNIKE OMLADINE CRNE

GORE, BOKE KOTORSKE I SANDAKA OD 2. DECEMBRA 1942.
O POSLERATNOM DRAVNOM I DRUTVENOM UREENJU
JUGOSLAVIJE81
()

1.) Da budua naa drava treba da bude nasledna i ustavna monar-

hija Kraljevina Jugoslavija kojom e vladati Kralj Petar II iz dinasti-
je Karaorevia, i u kojoj e etnika Organizacija, u saglasnosti sa
krunom biti za izvestan period vremena, potrebna za potpunu obno-
vu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne dravne vlasti u zemlji.
2.) Granice budue Jugoslavije moraju obuhvatiti, pored dosadanjih i
sve one pokrajine na koje imamo historijsko pravo, a koje su nam bile
dosada nepravedno oduzete. Pored historijskog moraju se uzeti u ob-
zir etniki, politiki, ekonomski i strategijski razlozi.
3.) Budua drava treba da bude unitarna i u njoj e Srbi, Hrvati i Slo-
venci iveti u svojim oblastima na principu irokih samouprava. Iz-
meu svih oblasti ima se uspostaviti neposredna terenska veza, kako
bi ideja jugoslovenske zajednice bila to potpunija.
Minucioznom unutranjom kritikom izvora, odnosno analizom sadraja teksta, jasno je da je
on u apsolutnoj kongruenciji sa ideologijom, praksom i drugim programskim aktima etnikog
pokreta u tom periodu. Meutim, najdirektniju destrukciju narativa o falsifikatu je uradio dr
Milan Terzi. Naime, Terzi je u Arhivu Vojno-istorijskog instituta (ali ne u fondu etnika
arhiva, poto ne pripada korpusu grae iji je tvorac etniki pokret) pronaao dokument
u kome jugoslovenski obavetajni oficir, major Peri iz Istanbula, 15. maja 1942. javlja: Iz
pouzdanog izvora. Italijani u Albaniji uhvatili jednog kurira generala Mihailovia. U pismu
koje je naeno stoji: 1. Da eneral Mihailovi odreuje za komandanta svih etnika u Crnoj
Gori, majora ora Laia. 2. Za komandanta svih etnika u dolini Lima kapetana I klase Pavla
uriia. 3. Da se svaka akcija zaustavi dok ne doe pravi moment Dalje, Terzi navodi da
je prema jo jednom pronaenom dokumentu od 8. jula 1942. Peri uz redovni izvetaj svojoj
Vrhovnoj komandi dostavio i sadraj jednog dokumenta, za koji je napisao da je uhvaen kod
nekog Mihailovievog etnika i da je zatim tampan u albanskim novinama Timori. Re je o
identinom dokumentu sa instrukcijama Laiu i uriiu. U svom radu Terzi je uz Instrukciju
objavio i tekst objavljen u novinama, koje je jugoslovenski obavetajni oficir dostavio Vrhovnoj
komandi. Terziev zakljuak je da je re o istom dokumentu, ime se opovrgava tvrdnja o
falsifikatu. Time je istorijska nauka, koristei svoje metodoloke principe u kritici izvora,
dokazala autentinost Mihailovieve Instrukcije od 20. decembra 1941, dok je revizionizam,
voen motivima s one strane naunosti, u javnosti, ali i pred sudskim instancama, nastavio da
reprodukuje svoju, dokazano neistinitu, tvrdnju o falsifikatu, ime je i na ovoj paradigmi veoma
ilustrativno napravljena jasna distinkcija izmeu nauke i ideologije.
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 93100; Dragoljub M. Mihailovi, Rat i mir enerala: izabrani ratni spisi, prir.
M. Vesovi, K. Nikoli, B. Dimitrijevi, Beograd. 1998, knj. 2, str. 359363; Bojan B. Dimitrijevi,
Svedoenje o suenju i spornoj kolaboraciji enerala Mihailovia, Istorija 20. veka, br. 2, Beograd,
2012, str. 190191; Milan Terzi, Falsifikat ili ne? Instrukcija Drae Mihailovia od 20. decembra
1941. oru Laiu i Pavlu uriiu, Vojno-istorijski glasnik, br. 12, Beograd, 2004, str. 209214.
81
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 736739.
109
Mr Milivoj Belin

4.) Na teritoriji budue drave iveti e Samo Srbi, Hrvati i Slovenci.

Nacionalnih manjina ne moe biti.
()
8.) Sudije da budu birani iz redova etnike organizacije, kao i svi
ostali inovnici.
Advokati treba da budu dravni inovnici.
()
12.) andarmerija treba da bude formirana iz etnikih redova i da
stoji pod direktnom kontrolom etnike organizacije.
13.) Dravni inovnici imaju biti nacionalno i moralno ispravni, iz et-
nikih redova, dobro nagraeni i automatski unapreivani.
ene mogu biti dravne inovnice samo u oskudici mukaraca i to u
specijalnim njima podobnim strukama.
(...)
15.) U novoj dravi treba posvetiti naroitu panju propagandi u
duhu programa etnike organizacije i ideologije.
(...)
17.) U duhu izloenih zakljuaka, a u saglasnosti sa krunom, etnika
organizacija e sprovesti dravno ureenje i biti jedini nosilac celoku-
pne dravne vlasti do ostvarenja etnikog programa i stvaranja uslo-
va za prelaz na ire ustavne slobode.82

PISMO KOMANDANTA LIMSKO-SANDAKIH ETNIKIH

ODREDA OD 6. JANUARA 1943. DRAl MIHAILOVlU
O REPRESALIJAMA NAD MUSLIMANSKIM IVLJEM U
BJELOPOLJSKOM SREZU83

ia oko,84*
Naroitih novosti nema. Operacije u srezu Belopoljskom otpoele
su jue 5. ovog meseca u 12 asova i to prvo kod Rade Korde. Sve se
izvodi tano po planu. Rade je jue spalio 15 kua, ubio 10 muslimana
i 5 je sagorelo u kuama. Izvesna sela koja su uporite muslimana mo-
raju se spaliti i to sam naredio.
Jutros tano po planu otpoele su borbe na drugom sektoru. Posma-
trai koji su dostavili izvetaj u ahovie javljaju da je borba u s. Du-
bovo razvijala se u pravcu s. Korita takvom brzinom da su dva prva
82
Konferenciji i njenim zakljucima legitimitet su svojim prisustvom dali neki od najbliih
saradnika Drae Mihailovia major Zaharije Ostoji kao izaslanik Glavnog nacionalnog
odbora Crne Gore i kapetan (vojvoda) Pavle urii, koji je otvorio konferenciju.
83
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 2830.
84 *
ifrovano ime za Drau Mihailovia.

110
 etniki pokret Drae Mihailovia

turska85 sela Jasen, i Kotice, a zatim i Zminjac za nepuni sat pregae-

ni.
Jednom reju uspeh je siguran, a kakav e biti rezultat u pogledu rta-
va videemo.
()
aljem Vam badnjak i Vama i svima u tabu estitam nastupajue pra-
znike sa eljom da Vam Bog podari dug ivot i da Uskrs slavite u pre-
stonici.

6/I-1943 god.
Kolain
Potuje Vas ipoz.Pavle86*

IZVETAJ KOMANDANTA LIMSKO-SANDAKIH

ETNIKIH ODREDA OD 10. JANUARA 1943. DRAI
MIHAILOVIU O REZULTATIMA REPRESALIJA PROTIV
MUSLIMANSKOG IVLJA U SREZU BJELOPOLJSKOM87

TAB
LIMSKO SANDAKIH ETNIKIH ODREDA
Str. Pov. Broj 23
10-I-1943. g.
POLOAJ
NAELNIKU TABA VRHOVNE KOMANDE88*

Akcija na desnoj obali Lima u srezu Bjelopoljskom zavrena je. Ista je

izvedena tano po utvrenom planu.Rezultat ove borbe je:
1) Potpuno su unitena sledea muslimanska sela(Sekcije: Plevlje, Sjenica,
Pe i Kolain):
Voljevac, Gubovaa, Radijelja, Uanovii, Preseenik, Batuiie, Do-
nji Vlah (sekcija Plevlje), Mirovii, Solja, Radojeva Glava, Medie, Po-
bretie, Donja Kostenica, Stablo, Vrh, Zminjac, Sipovice, Negobratina,
Osmanbegovo selo, Dupljaci, Jasen, Kotice, Kaevar, Ivanje, Godije-
vo, ilii, Gornja Crnca, Gornji Radulii, Vrba, Crhalja, Kradenik, Si-
panje, Liine (Sekcija SjenicaPe)89*
85
Misli se na sela sa preteno muslimanskim stanovnitvom. U vokabularu Ravnogorskog
pokreta Muslimani su najee pogrdno nazivani Turcima.
86 *
Pavle urii
87
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 4952.
88 *
Izvetaj je upuen generalu Dragoljubu Mihailoviu, koji se tada nalazio u selu Lipovu.
89 *
Ceo pasus je podvuen crvenom olovkom i sa strane oznaen crtom. Pretpostavlja se da je to

111
Mr Milivoj Belin

Ukupno 33 sela.
2) rtve: Muslimana boraca oko 400 (stotine) ena i dece oko 1000
Nae rtve:14 mrtvih i 26 ranjenih od kojih 3 ene
Do ovolikog broja naih rtava dolo je ne usled nepravilnog voenja
od strane stareina, ve oiglednog neuvanja samih vojnika i njihovih
herojskih juria na muslimane, koji su bili zatvoreni u svojim kuama.
Sve kue u gore navedenim selima bile su popaljene, mada sam bio
izdao nareenje da se ne pale.Do ovog paljenja dolo je usled pogibije
iznetih naih boraca.
Narod je oterao svojim kuama dosta stoke i drugih ivotnih namir-
nica naroito izbeglice.
Moral kod naega naroda sa ovom borbom je naroito podignut na
velikoj visini. Sa ovom borbom je naroito podignut ugled organiza-
cije kod naroda kao mone i jake, jer je ova borba zavrena tako rei u
toku jednog dana i ako je neprijatelj bio skoro ravan naim snagama,
kao i za to, to je narod jasno primetio, da okupator nije smeo da in-
tervenie na stranu muslimana, kako je to da sada stalno ispoljavano.
Moral kod muslimana je potpuno opao.
()

KOMANDANT, major
Pav. I. urii

OBAVETENJE EFA BRITANSKE VOJNE MISIJE OD

4. MAJA 1943 DRAI MIHAILOVIU O STAVU VLADA
VELIKE BRITANIJE I TURSKE U VEZI SA POKOLJEM
MUSLIMANSKOG IVLJA U SANDAKU I ISTONOJ BOSNI
OD STRANE ETNIKA90

a. Turska je Vlada uznemirena glasovima, koji stiu u Carigrad, o na-
vodnim zverstvima uinjenim Bosanskim Muslimanima od strane e-
nerala Mihailovia.
b. Britanska Vlada smatra
1. da su ovi glasovi proizvod neprijateljske propagande: u ovom slu-
aju ispravka enerala Mihailovia naila bi na topao prijem u Tur-
skoj
2. u koliko bi glasovi bili osnovani, eli da skrene panju enerala Mi-
hailovia, da bi trebalo da ublai svoj stav
uinio Draa Mihailovi.
90
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 996.

112
 etniki pokret Drae Mihailovia

c. Glasovi imaju oblik tobonjih nareenja, navodno izdatih od strane

enerala Mihailovia, da se ubijaju svi imuni Muslimani u Bosni, a
naroito u Sandaku i da se ono to bude preostalo protera u Tursku
posle svretka rata.
Poloaj
4. 5. 1943
S. V. Bejli91,
Generaltabni Pukovnik

Odnos prema partizanskom pokretu

PROGLAS TABA BILEKOG VOJNOETNlKOG ODREDA

OD 5. JULA 1942. O MERAMA PROTIV PRIPADNIKA NOP-a92

Shodno nareenju Komandanta Hercegovake grupe vojnoetnikih

odreda Pov. Br. 53 od 2. jula og.
PROGLAUJE SE:
1. Svako lice, koje napusti mesto stanovanja, a to mu bude zabranje-
no od etnikih vlasti iz bilo kojih razloga bie odmah streljano im se
uhvati.
2. Svako, ono lice, koje bude vodilo propagandu protivnu etnikoj
vlasti i etnikoj organizaciji bie odmah streljano.
3. Svaki agent, kurir ili lice koje raznosi propagandistiki materijal
protivan etnikoj organizaciji bie na licu mesta streljan.
4. Onaj, kod koga se pronae propagandistiki materijal, bie od-
mah ubijen.
5. Svaki onaj domain koji primi na hranu, stan ili ukae ma kakvu
pomo partizanskim agentima, partizanskim kuririma i tsl. bie od-
mah streljan, njegova porodica internirana, a imanje konfiskovano.
6. Svako ono lice, koje primi partizane, agitatore i uopte sumnjive
ljude, duno je odmah stvar prijaviti najblioj etnikoj vlasti.
7. Svaka etnika jedinica, svaka strana, svaka patrola i svaki et-
nik duni su odmah stupiti u borbu protiv partizana im ih primijete.
Odmah obavetavaju susedne etnike ete, strae i posade, a ove su
dune pritei odmah i najhitnije u pomo.
Ko postupi protivno bie kanjen smru. Prednje odredbe stupaju od-
mah na snagu. (akcenat njegov)
Stareine etnikih jedinica upoznae o prednjim odredbama sve bor-
91
Stenli Bejli (Stanley W. Bailey), ef britanske vojne misije pri tabu generala Mihailovia. U
etniku komandu Bejli je stigao 25. 12. 1942.
92
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 410411.
113
Mr Milivoj Belin

ce, a stareine sela narod.

IZ TABA BILEKOG VOJNO ETNIKOG ODREDA Br. 244 5 -
VII - 1942. god.
M.P.

REFERAT MAJORA ZAHARIJA OSTOJIA OD 4. SEPTEMBRA

1942. NAELNIKU TABA VRHOVNE KOMANDE O NEKIM
AKTUELNIM PROBLEMIMA RADA TABA VRHOVNE KO-
MANDE I POTINJENIH SA PREDLOZIMA REENJA93

()
4)Uticaj legalizacije94
Legalizacijom smo spasli ljude i oruje. To je plus. Ali je i minus vrlo
veliki. Dolaskom u varo, ljudi su izgubili neposrednu vezu sa Vama,
borbeni duh je opao, disciplina takoe. Plate su donele kocku i pi-
janenje. Stareinama su se usladili Nedievi inovi i plate, pa su ak
poeli da Nedia stavljaju na ravnu nogu sa Vama. Vama se alju s
vremena na vreme lani izvetaji i eka se svretak rata, da bi se posle
busali u prsa kao Ravnogorci.
Jo vee zlo je prijateljstvo i lumperaji sa okupatorom i slepa poslu-
nost istom od strane pojedinaca, dok ti isti uopte ne izvravaju nare-
enja vaih organa.
Lino sam uo da pojedini kapetani, a sada Nedievi majori, kau da
su se oni privikli na Nedieve inove i da ih vie nee skidati, jer ete
im Vi te inove priznati.
Jasno je da su ovi ljudi praktino za teren i nau organizaciju sada
potpuno izgubljeni. Ovde su potrebne hitne mere.
()
13)Slab rad trojki95
93
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 600614.
94
Legalizacija etnikih odreda u okviru kvislinke Srpske dravne strae Milana Nedia, uz
pismena odobrenja Drae Mihailovia poinje krajem 1941. i u zimu 1942. Stanislav Krakov
pie da je Nedi po svaku cenu hteo da spase Mihailovieve odrede u zapadnoj Srbiji od
unitenja prilikom nemake ofanzive. Ve i ranije, on je bio u kontaktu s veinom ba tih
etnikih komandanata u zapadnoj Srbiji, jer ih je snabdevao orujem i municijom u njihovoj
borbi protiv komunista, te je tu vrlo brzo i efikasno bio postignut sporazum izmeu Nedievih
i Mihailovievih oficira. Svi etniki odredi na ugroenom terenu imali su da se u roku od
nekoliko dana pre poetka nemake akcije legalizuju, tj. da se stave Nediu na raspoloenje,
stvarno ili fiktivno, te da se vode kao njegove jedinice; da budu snabdevene njegovim objavama
i da, isto kao i ljudstvo oruanih odreda, odnosno dobrovoljci, primaju sve potrebe u municiji,
hrani i novcu od predsednitva srpske vlade. Stanislav Krakov, n.d.. O Mihailovievim
odobrenjima za legalizaciju, videti u nastavku teksta.
95
Misli se na trolane etnike formacije za likvidaciju ili zastraivanje njihovih ideolokih i
politikih protivnika. Osnovane sa ciljem odmazde nad saradnicima okupatora, vremenom

114
 etniki pokret Drae Mihailovia

Izdajnika ima dosta. Oni su u svome radu bezoni i oslanjaju se na

okupatora. Nareeno je trojkama da ponu rad. Meutim, sa malim
izuzetkom, rad trojki se skoro ne osea. Za ovo su krive u prvom redu
stareine, koje nemaju kurai da narede izvrenje i umenosti da ovo
dobro organizuju. I ovde je potrebna intervencija Vrhovne Komande.
()
15) Boleivost prema zarobljenim komunistima
Primetio sam u vie prilika da se pojedini oficiri i ostali lanovi nae
organizacije zauzimaju ak kod lanova suda, za komuniste zlikovce
ili uticajne lanove komun. partije. Ovo je vrlo rava pojava kojoj se
mora stati na put.
()
Na slubi u tabu Vrhovne Komande
eneraltabni major,
Zah. Iv. Ostoji

TELEGRAM BRITANSKOG PUKOVNIKA BEJLIJA OD 15.

MARTA 1943. O BROJNOM STANJU ETNIKA ANGAOVANIH
U BORBAMA PROTIV NOVJ U DOLINI NERETVE96

15. mart 1943.

Danas sam od zvaninih izvora dobio informaciju da ukupan
broj etnika, koji se u ovom trenutku bore protiv Partizana iznosi
13.000.97 Operacijama komanduje Ostoji iz Hercegovine.98* Borbe su
sada znatno blie mestu gde se ja nalazim.
Pukovnik Bailey

postaju najaktivnije u obraunu sa pripadnicima partizanskog pokreta, njegovim simpatizerima

ili civilima iji su lanovi porodice bili u partizanima. Komandant crnih trojki je bio lino
Dragoljub Mihailovi. Imena onih koji su stavljeni pod slovo Z u poetku su itana preko
Radio Londona, a kada je na intervenciju britanske Vlade ta praksa obustavljena, Mihailovi
je depee slao direktno komandantima. Na suenju se Mihailovi branio da naredba Z nije
znaila zaklati, ve zastraiti.
96
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 987.
97
U toku je bila ofanziva nemakih, ustakih i italijanskih snaga na partizanske trupe. U
partizanskom vokabularu re je o bici na Neretvi ili etvrtoj neprijateljskoj ofanzivi. etnike
snage, kako se vidi i iz navedenog izvetaja, pridruile su se napadu na partizane, videi u
okupatorsko-ustakoj ofanzivi priliku za unitenje glavnine snaga NOVJ. Znatno malobrojnije
partizanske snage, sa kojima je bio veliki broj ranjenika, probile su neprijateljski obru i preavi
Neretvu, nanele teak poraz etnikim jedinicama.
98 *
Draa Mihailovi se tada nalazio u blizini Foe odakle je neposredno komandovao etnicima
u borbama protiv snaga NOVJ.
115
Mr Milivoj Belin

IZVETAJ UREDA ZA STRATEGIJSKE SLUBE OD 25. MAJA

1943. O SARADNJI ETNIKA SA OKUPATORIMA I USTAAMA
U BORBAMA PROTIV NOV I POJ99

SJEDINJENE AMERIKE DRAVE

UPRAVA STRATEGIJSKIH SLUBI
Vaington, D. C.

Izvetava se iz Hrvatske da neprijateljska ofanziva protiv partizana
samo to nije poela u Crnoj Gori, Bosni i Hrvatskoj.100 Neprijateljske
snage sainjavaju 8 nemakih i 3 italijanske divizije i broje oko 200.000
ljudi. Nemci i Italijani su podrani od strane Pavelieve armije koju
ini 15.000 etnika i 35.000 ustaa. etnici i ustae su potpuno naoru-
ani, opremljeni, obueni i voeni od strane Nemaca i Italijana. Izvor
je imao priliku da se uveri u ovo i da razgovara sa etnikim zaro-
bljenicima i takoe da ita rutinska i dnevna nareenja. On je video
fotografije na kojima su izmeane grupe ustakih, etnikih, italijanski
i nemakih voa. ()

IZVOD IZ KNJIGE POSLATIH DEPEA TABA DRAE

MIHAILOVIA U VREMENU OD 7. NOVEMBRA DO 3.
DECEMBRA 1943. GODINE101

Da bi se ovom zlu (misli na partizane prim. M. B.) jednom stalo na

put nareujem: Prvo da se u celoj zemlji u svim naim pokrajinama
proglasi svi Srbi na okup i u zajedniku borbu protivu najopasnijeg
naeg neprijatelja komunista u ijim se redovima nalaze ustae i ceo
ostali olo ove zemlje; Drugo proglaavam mobilizaciju svih raspolo-
ivih naoruanih snaga i svih pokrajina nae zemlje i to odmah bez
ekanja i odugovlaenja; Tree u svim pokrajinama preduzeti najener-
ginije udare na komuniste gde god se zateknu jer je to najvee zlo u
naoj sredini. Udare vriti nou iznenada sa prikupljenim snagama.
Razviti to jau etniku akciju. Napadati ih po trojkama na putevima
i svuda gde god moe u lea.
()
99
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 1019.
100
Misli se na stanje na terenu pred bitku na Sutjesci ili tzv. Petu neprijateljsku ofanzivu. U
pitanju je nemaka operacija varc u kojoj su zdruene okupaciono-kvislinke snage nanele
teke gubitke snagama NOVJ, ali nisu uspele da ih unite.
101
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 3,
Beograd, 1983, str. 141143.
116
 etniki pokret Drae Mihailovia

Po ovome nareenju preduzmite rad odmah i o svakom preduzeu

izvetavajte me hitno kao i o rezultatu koji postignete. Nita ne sme
izostati od ovog rada jer ako se svi dignemo komunista e nestati. Pre-
ma svima komandantima koji ne budu izvrili ovo nareenje predu-
zee se mere kao prema izdajnicima. K-ti korpusa i moji delegati pre-
duzee najotrije mere prema onim stareinama koji ovo nareenje ne
izvre. Za svako ne izvrenje nareenja kanjavati najstroije. Akcija
protiv komunista otpoinje odmah po prijemu ovog nareenja.

NAREENJE DRAE MIHAILOVlA OD 7. OKTOBRA

1943. KOMANDANTIMA KORPUSA U ZAPADNOJ SRBIJI
ZA MOBILIZACIJU LJUDSTVA I BORBU PROTIV NOVJ U
SANDAKU102
TAB
VRHOVNE KOMANDE
7 oktobra 1943 god.
12.30 asova
Poloaj.

U Sandaku drimo oblast zapadno od Pljevalja i dalje na zapad Fou,

ajnie i Kalinovik. Drinski korpus, poto je zauzeo Viegrad, iri ovu
oblast jo vie.103
Komunisti, poto su upali u Sandak, podelili su se u dve grupe i to:
jedna u oblasti Kolaina i druga koja tei oblasti Sjenica Nova Varo.

NAREUJEM:
()
Kalajitovi104* da to pre prikupi svoj korpus i razvije, pored frontalne
borbe, i to jau etniku akciju u pozadini komunista. (akcenat D. M.
prim. aut.)
Ako bi komunisti i pored ovoga prodirali u pravcu Sjenice, samim tim
oslabie svoje snage u Sandaku i komandant Starog Rasa105* prodira-
e u pravcu istoka.
Municije da mi niko ne trai, jer je nema. To nemaju ni komunisti.
Skrenuti panju vojnicima da se ne puca u vetar.
102
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 3,
Beograd, 1983, str. 2728.
103
etnici su Nemce i domobrane napali u Viegradu 5. oktobra 1943. i zauzeli grad. Cilj napada
je bilo dokazivanje predstavnicima britanskih i amerikih vojnih misija da se etnici bore protiv
okupatora. Napad je svakako bio motivisan iekivanjem brze intervencije zapadnih saveznika
na Balkanu nakon kapitulacije Italije u septembru 1943.
104 *
Vuk Kalajitovi, komandant II mileevskog korpusa JVuO
105 *
Komandant major Vojislav Lukaevi
117
Mr Milivoj Belin

Svi komandanti e stupiti u to tenju vezu i razviti to jau obavetaj-

nu slubu.
PO ZAPOVESTI VRHOVNOG KOMANDANTA
NAELNIK TABA
Drag. M. Mihailovi

PISMO LANA TABA KORPUSA GORSKE GARDE OD 3.

NOVEMBRA 1943. DRAI MIHAILOVlU O ZLOINIMA
ETNIKA NA PODRUJU PL. RUDNIKA106

Dragi i mnogo potovani ika Drao,

Pre svega izvinite me to Vam moram ovako da piem, ali kao Srbin i
nacionalni borac od prvih dana sa Vama za spas srpskog naroda, mo-
ram i smatram za dunost da Vam ovo napiem. Re je o Gorskoj Gar-
di, i G. Kalabiu.107
1. Var(oicu) Stragare upalili su zato to su od prvog do poslednjeg
bili svi pijani. To je bilo prvo delo Kalabia, im je stupio na tlo svoje
teritorije. A sad zbog njihova pijanenja, i ludih glava ispata jadan
napaeni srpski narod. Svaki dan kulue obadva sreza, i nita nemogu
da uine opet. to je najgore isekoe svu dravnu, Manastirsku i op-
tinsku umu Rudnika. Narod kuka i plae, vapije za pomo.
2. Od celokupnog br. stanja koje su poklali 50% su nevine rtve.
Znam da podnose izvetaj da su poklani kao krivci.
3. Narod kada uje da etnici dolaze u selo, vie se plae nego kada
dolaze Nemci, Bugari, Arnauti i svaka druga vera. Jer oni svi kada
dolaze ako treba neko da se tera ili ubije oni oteraju ili ubiju, ali ovi
prebiju da posle tri dana mora dotina osoba da umre. Naveu Vam
samo jedan sluaj, a takvih sluajeva ima dosta. Kalabi lino prebio
je u s. Ljubievac tri oveka i jednu devojku koji su posle etiri dana
pomrli. Nisu bili u stvari krivi nita. Znam da e Vam podneti izve-
taj da su ustvari krivi. Daklem to istorija oveanstva nije zapamtila.
Narod se udi ija je to vojska i za koga Kalabi radi, kad su ti ljudi od
pamtiveka nacionalisti.
4. Od svih oficira, podoficira, kaplara, i redova nezna se ko je vea
bekrija, naravno da Intendant Buca108* prednjai. A od bludnira Me-
di109*, Era110*, i ika Pavlovi. Samo to Era vata na larmu i On to sve
anulira kada je u pitanju On. Naime gotovo svaki oficir Gorske Garde
106
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 3,
Beograd, 1983, str. 7779.
107
Nikola Kalabi komandant Gorske Kraljeve garde, elitne formacije etnikog pokreta.
108 *
Radomir Konstantinovi, rezervni potporunik
109 *
Milan Medi kapetan II klase, pomonik Nikole Kalabia
110 *
Dobrosav Raoni obavetajni i propagandni oficir u Gorskoj gardi
118
 etniki pokret Drae Mihailovia

doveo je po jednu valerku na svoj reon i kae da mu je verenica. Sad

na sve ovo moete da pojmite ta kae narod.
5. Kalabi, lino nijedan obrok ne jede bez peenja.
6. Vode borbu sa partizanima oni im se uvek izvuku, oni posle zau
po selima i pokolju onaj nevini narod, i podnose izvetaj kako su u
borbi naneli gubitke partizanima. Stvarno da severni deo oraakog
sreza imaju dosta pristalica za partizane, ali greni narod nije kriv to
nai nisu hteli da rade. Evo juni deo oraakog sreza gdje je radio
onaj podnarednik Peanev vojvoda, savreni su ljudi. To je okolina
Stragara, i oni ga zapalie tako da sad i ovo sve navija za partizane,
spored ovakve taktike rada.
Mogu samo Vam rei to da narod psuje majku Kralju, Vama Drai
i svima redom, kau kad je ovakva Garda kakva je ta druga vojska. I
podvlaim Vam da je narod jako ogoren, i nemam izraza kako da se
izrazim koliko narod vapije za pomo.
7. O tome svemu trebao bi da Vas pukovnik Simi izvesti, ali o Nje-
mu bi se imalo pisati dosta.
8. Kaem Vam da je ovo sve cela istina, i da nije la i intrigiranje. Ja
sam oficir u Kalabia tabu meni je vrlo dobro, ali nemogu da gledam
da se pati greni srpski narod. U ostalom pitajte sve Kalabieve su-
sedne Komandante Korpusa, isto e Vam ovo rei. Ja Vas Dragi ika
Drao razumem gde se i u kakvoj situaciji nalazite, ali ipak preduz-
mite kakve bilo mere. Jer ovakav rad Kalabia, vea je propaganda za
partizane, nego to je i oni sami imaju, treba da me razumete.
3 Novembra 1943 god.
Poloaj.
Do Groba Vam odan.
Va,
Ob

NAREENJE DRAE MIHAILOVlA OD 10. FEBRUARA

1944. KOMANDANTU II RAVNOGORSKOG KORPUSA
ZA PREDUZIMANJE MERA RADI SPREAVANJA UPADA
JEDINICA NOVJ U SRBIJU111
.
TAB V. K.
Br. slubeno
10. februar 1944. Poloaj

KOMANDANTU II RAVNOGORSKOG KORPUSA

111
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 3,
Beograd, 1983, str. 339340.
119
Mr Milivoj Belin

Izvesne komunistike snage prikupljene su u oblasti ajnia.112* Nije is-

kljueno da e ove komunistike snage pokuati da izvre udar u Srbiju.
U vezi sa ovim preduzmite sve potrebne mere, kako bi se jedinice II
Ravnogorskog korpusa mogle brzo upotrebiti protivu eventualnih ko-
munistikih pokuaja upada u zaplavu Zapadne Morave.
Izvestite me o preduzetim merama gotovosti.
Naelnik taba Vrhovne Komande
Armijski eneral,
Drag. M. Mihailovi

IZVETAJ KOMANDANTA RUDNIKOG KORPUSA OD

24. MAJA 1944. DRAI MIHAILOVIU O BORBI PROTIV II
UMADIJSKE BRIGADE NOVJ I ODNOSU PREMA NEMAKIM
TRUPAMA113
TAB
RUDNIKOG KORPUSA
Str. Pov. Br. 79
24 maj 1944 g.
Poloaj.
Izvetaj o radu.

GOSPODINU MINISTRU VOJSKE, MORNARICE I

VAZDUHOPLOVSTVA.
Rudnik

Po Vaem nareenju za akciju protiv komunista na prostoru Kosmaj

Rudnik preduzeo sam odmah sa korpusom praenje II umadiske ko-
munistike brigade, koja vrlja na ovom prostoru. Imajui tane po-
datke da se ona uvek posle izleta vraa u svoju bazu Darosavu ili
Progoreoce ekao sam ba taj momenat. 16 ovog meseca zatekli smo je
komplet u jaini 210 ljudi u Darosavi. Posle kratke borbe a opkolivi
ih sa sviju strana ubili smo 40 a zarobili njih 20. Zarobljen je koman-
dant brigade Lela, ubijen politiki komesar brigade, jedan koman-
dant bataljona i nekoliko komandira eta. U gonjenju ostataka u toku
17 ovog meseca zarobili smo ih 25; u Darosavi pronali smo komuni-
ste sakrivene u 4 zemunice u jednom potoku i pobili ih unutra bomba-
ma jer nisu hteli da se predadu.
Jedinice Garde su mi dobro sadejstvovale, a to ine i dalje.
Od zarobljenih komunista iznudio sam tane podatke o njihovom
Re je o Petoj Narodnooslobodilakoj udarnoj diviziji.
112 *

Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 3,
113

Beograd, 1983, str. 618620.

120
 etniki pokret Drae Mihailovia

stanju, radu i dr. a i imajui tane podatke i o ostalim stvarima izve-

tavam Vas da komunisti u zapadnoj Srbiji imaju tri brigade. I uma-
diska brigada, jaine 120 ljudi nalazi se u Podunavskom srezu; II u-
madiska brigada operisala je uglavnom u Oraakom i Kosmajskom
srezu jaine 210 ljudi; III umadiska brigada jaine 1015 ljudi krije
se u srezu Takovskom.114*
Nastavljamo i dalje pretrese i gonjenja za ostacima II umadiske bri-
gade i svakoga dana ih po nekoliko hvatamo, jer se potpuno obezhra-
breni predaju; pre dva dana doao je sam sa orujem jedan od prvog
dana u komunistima etovoi u selo Baroevac, srez Lazarevaki i
predao se, izjavivi da vie nema gde.
Zastupniku Kalabievom uputio sam akt 20 ovog meseca u kojemu
sam molio da preduzme izvesne mere na svom reonu te da bi stvarno
jedanput za uvek raistili sa crvenim.
()
Dok sam ja bio u akciji protiv komunista jedan neodgovorni mangup,
stara lopua, polakomivi se na trojicu usamljenih vaba, sa jo ne-
koliko istih kao to je i on napravio je incident i potpuno nepotrebno
ubio jednog nemakog vojnika u Ugrinovcima.
()
KOMANDANT, KAPETAN II KL.
Drag. M. Topalovi

PISMO DRAE MIHAILOVIA OD 15. APRILA 1945. ALOJZIJU

STEPINCU, NADBISKUPU ZAGREBAKOM, O POTREBI
AKTIVNE SARADNJE U BORBI PROTIV NARODNO-
OSLOBODILAKOG POKRETA115
Vrhovna Komanda, 15. aprila 1945.

Preuzvienosti,
Preplavivi Srbiju i druge srpske pokrajine, komunistiki val od neko-
ga vremena zapljuskuje i one pokrajine, koje nastanjuje hrvatski na-
rod. On se sve vie iri i, naroito poslednjih dana, preti da preplavi i
te krajeve, onako isto kako je to bio sluaj u minuloj godini sa srpskim
krajevima. Prilikom prve audijencije, kojom ste donosiocu ovoga pi-
sma uinili ast, imao je on prilike da obavesti Vau Preuzvienost o
svima nevoljama i patnjama, to ih je komunizam prouzrokovao srp-
skome narodu u toku nekoliko minulih meseci.
Oseajui u ovim asovima potrebu da, pored ostalih, i Vaoj
Na margini ovog pasusa Draa Mihailovi je olovkom dopisao: U srezu Takov. da se
114 *

pronae.
115
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 4,
Beograd, 1985, str. 989990.
121
Mr Milivoj Belin

Preuzvienosti, kao duhovnome voi hrvatskoga naroda skrenem pa-

nju na sve strahote eventualnog komunistikog osvajanja hrvatsko-
ga prostora, meni je ast da u prilogu dostavim Vaoj Preuzvienosti
jedan memoar u kome su izloena moja gledita na sadanji vojni i
politiki poloaj. Donosilac ovoga pisma bie Vaoj Ekselenciji na ras-
poloenju za eventualna dalja obavetenja.
Bez obzira na sve one momente i okolnosti, koji su nas ili koji
bi nas mogli deliti, ja smatram za svoju dunost, da zamolim i Vau
Preuzvienost, da uloi sav svoj uticaj i sve svoje napore u cilju aktivi-
ranja svih nacionalnih snaga hrvatskoga naroda u borbi protivu bolj-
evizma. Upuujui Vam ovu molbu, ja elim da verujem, da e Vaa
Preuzvienost, idui stopama svojih velikih prethodnika, odgovoriti
svim onim istorijskim dunostima i zadatcima, koji se pred Vau Pre-
uzvienost postavljaju u dananjim tekim vremenima. Jer, od pravil-
noga shvatanja tih dunosti i zadataka sa strane Vae Preuzvienosti
zavisie i mesto, to e ga istorija hrianstva, a napose hrvatskoga na-
roda, Vaoj Preuzvienosti dodeliti.
U tom verovanju i nadi, ja preporuujem Vaoj blagonaklonoj
panji donosioca ovoga pisma i molim Vau Preuzvienost, da i ovom
prilikom primi izraze moga osobitoga potovanja.
Njegovoj Preuzvienosti
D-ru ALOJZIJU STEPINCU,
nadbiskupu zagrebakom i mitropoliti hrvatskom
Zagreb116
armijski general Drag. M. Mihailovi117
116
Prema istraivanjima istoriara koji su radili na nemakoj i saveznikoj grai, Mihailovi je pred
kraj rata snano zastupao ideju saradnje sa snagama hrvatske marionetske drave, jer je zajedniki
cilj bilo unitenje komunista. Svog emisara dr Ranka Braia poslao je u Zagreb u decembru 1944.
sa zadatkom da uspostavi kontakt sa Antom Paveliem, Alojzijem Stepincem i Vlatkom Maekom.
Paveli je, tom prilikom, Braiu dao odreenu koliinu lekova protiv tifusa, koji je bio rairen
meu etnikim trupama u Bosni. Iako je Mihailovi na suenju tvrdio da je Braia poslao da
uspostavi kontakt sa voom HSS-a, Maekom, u istoriografiji je dokazano da se on susreo i sa
Paveliem i Stepincem. Nakon Braia, Mihailovi u aprilu 1945. u Zagreb alje novog izaslanika,
generala Svetomira ukia pod izgovorom da uspostavi kontakt sa saveznikim armijama koje
su napredovale u severnoj Italiji. Pravi razlog je, u stvari bio da se sretne sa Paveliem i razmotri
mogunosti saradnje ustakih i etnikih snaga protiv snaga NOVJ. U Zagreb je sa ukiem otiao
i Vladimir Predavec, lan najueg etnikog rukovodstva, Centralnog komiteta. Ustaki poglavnik
je Mihailovievu delegaciju u sastavu: Svetomir uki, Vladimir Predavec, Ranko Brai i ika
Andri (pominje se i Matija Parac) primio dva puta, 17. i 22. aprila 1945. Razmatrano je vie aspekata
ustako-etnike saradnje. Uz dokumente i kljuni akteri ovih susreta su post factum u emigraciji
potvrdili autentinost navedenih tvrdnji. Jozo Tomasevich, etnici u Drugom svjetskom ratu 1941
1945, Zagreb, 1979, str. 399400; Fikreta Jeli Buti, etnici u Hrvatskoj 19411945, Zagreb, 1986,
str. 246249; Branko Latas, Saradnja etnika Drae Mihailovia sa okupatorima i ustaama 19411945,
Beograd, 1999; Borivoje Karapandi, Graanski rat u Srbiji 19411945, Klivlend, 1958, str. 436439.
117
U delu istoriografije osporena je autentinost ovog Mihailovievog pisma. Kljuni argument
kojim pojedini istoriari i publicisti osporavaju autentinost dokumenta jeste injenica da je

122
 etniki pokret Drae Mihailovia

Kolaboracija sa okupatorima i kvislinzima

IZVETAJ OFICIRA ABVERA OD 30. OKTOBRA 1941. O PO-

NUDI DRAE MIHAILOVIA DA SVOJE JEDINICE STAVI NA
RASPOLAGANJE ZA BORBU PROTIV PARTIZANA118
Tajni prilog 88
I C 30. 10. 41.
Predmet: etniki odredi jugoslovenske vojske pod komandom pu-
kovnika Drae Mihailovia stavljaju se na raspolaganje za borbu pro-
tiv komunista u saradnji sa nemakim Vermahtom.
Na dan 28. 10. u 16 asova pojavio se u mom privatnom stanu na De-
dinju moj jo od ranije lini poznanik srpski kapetan Nenad Mitrovi
zajedno sa srpskim generaltabnim pukovnikom Branislavom Panti-
em.119
Pukovnik Panti je izjavio da je od strane pukovnika Dra-
e Mihailovia ovlaen da stupi u vezu sa predsednikom vla-
de generalom Nediem, kao i sa nadlenim instancama u nema-
kom Vermahtu, kako bi se etniki odredi jugoslovenske vojske,
koji se nalaze pod komandom Drae Mihailovia stavili na ras-
polaganje u cilju suzbijanja komunizma u Srbiji. Izjava je puno-
vana. Pukovnik Panti daje kao garanciju svoju oficirsku ast.
General Nedi je u to upuen na osnovu linih razgovora koje je s njim
vodio pukovnik Panti ujutro 28. 10; on odobrava taj korak i eli da
se to pre pristupi njegovom sprovoenju i aktiviranju. Ja sam izjavio
pukovniku Paritiu da nemam nikakvog punomoja da vodim ova-
kve razgovore, ali da u ovo obavetenje preneti nadlenim komanda-
ma kod opunomoenog generala.
Pukovnik Panti je po nalogu Drae Mihailovia izjavio da Dra-
a Mihailovi jami i daje pune garancije da e srpski prostor isto-
no i zapadno od Morave definitivno oistiti od komunistikih bandi.
Zatim, da se on ne povodi nikakvim politikim ciljem i da priznaje
injenicu da je zemlja pobeena i da Nemci poseduju prava okupa-
Mihailovi na suenju u Beogradu 1946. odbacio tvrdnju tuilatva da je potpisao taj dokument.
Optueni Mihailovi, kome je pretila najstroa kazna, ali i moralna kompromitacija, nije bio
u obavezi, prilikom iznoenja svoje odbrane, da govori istinu. On je na suenju naveo svog
saradnika Ranka Braia kao mogueg autora ovog pisma. O vezama etnika i ustaa u prethodnoj
fusnoti. Miodrag Zeevi, Dokumenta sa suenja Ravnogorskom pokretu: 10. juni 15. juli 1946, knjige
IIII, Beograd, 2001; Bojan B. Dimitrijevi, Svedoenje o suenju i spornoj kolaboraciji enerala
Mihailovia, Istorija 20. veka, br. 2, Beograd, 2012, str. 190191.
118
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 857859.
119
Dan ranije, 27. oktobra 1941. u selu Brajii, Draa Mihailovi je sa partizanskim
komandantom Josipom Brozom Titom pregovarao o saradnji etnika i partizana.
123
Mr Milivoj Belin

tora. Draa Mihailovi oekuje da e od trenutka kada on izda od-

govarajue zapovesti svojim odredima biti obustavljene kaznene ak-
cije protiv srpskog stanovnitva i masovna streljanja na podrujima
na kojima se nalaze njegovi etniki odredi. Opti cilj je da se uspo-
stavi stanje i mir i red kakvi su u okupiranoj Srbiji bili pre 28. 6. 41.
Na moju upadicu da Draa Mihailovi po naim informacijama prima
direktive iz Londona, pukovnik Panti je izjavio da to nije tano.
Na moje pitanje ne eli li moda Draa Mihailovi da dobije u
vremenu kako bi na kraju izbacio Nemce iz zemlje, pukovnik Panti
izjavio je da su i Draa Mihailovi, a i on sam, kao vojnici, isuvie do-
bro upoznati sa vojnom snagom Nemake da bi se uputali u takve
deje iluzije. Politiki revolucionarni akcent i politiku notu su u na-
rod uneli komunistiki partizani.
()
Matl120*

IZJAVA DRAE MIHAILOVIA OD 1. NOVEMBRA 1941. KO-

MANDI NEMAKE 342. PEADIJSKE DIVIZIJE121
342. pe. divizija
Od. Ic Div. k-dno mesto, 1. 11. 41.
Prevod izjave generaltabnog pukovnika Drag. Mihailovia, bez datu-
ma, koju je Boo Mati, Valjevo (org. rukovodilac) u originalu predao
342. pe. diviziji Ic, 1. 11. 41. u 18.00 asova.122
1) Na kolubarskom frontu nema komunista. Ukoliko ih je bilo oni su
postali bezopasni.
2) Organizacija etnika je u stanju da odrava red na podruju zapad-
ne Srbije.
3) Komunistika opasnost e prestati od momenta kada se etnikoj
organizaciji prui mogunost da neometano radi. Broj nacionalista je
tako veliki da komunista ima samo 5%. Uz pomo svoje brojne nad-
monosti nacionalni elemenat pod komandom etnika moe reiti
komunistika pitanja bez obostrane borbe.
Uslov je: dovoljno naoruanje, koje nedostaje.
4) Ulazak u pojedine gradove je bio neophodan da se ne bi komuni-
stike jedinice predstavljale kao oslobodioci i da ne bi povukle za so-
120 *
Jozef
121
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 861.
122
Septembra 1941. nemaka 342. peadijska divizija je poslata iz Francuske u Srbiju sa ciljem
slamanja ustanka u zapadnoj Srbiji. Divizija je tada ve bila u borbama prekaljena jedinica,
sastavljena od 12.000 ljudi. Krajem novembra 1941. godine je skupa sa 113. peadijskom
divizijom, brutalnom represijom, uguila ustanak u Srbiji.

124
 etniki pokret Drae Mihailovia

bom narodne mase. To se moralo dogaati i radi toga da bi se spreili

komunisti da vre teror nad stanovnitvom.
5) etnika akcija nije usmerena protiv nemakih jedinica, ukoliko
one ne napadaju etnike i narod.
()

Tanost prepisa
overava:
pot. generaltabni pukovnik
Drag. Mihailovi

ZAPISNIK SA SASTANKA DRAE MIHAILOVIA I PRED-

STAVNIKA NEMAKOG OPUNOMOENOG KOMANDANTA
KORPUSA U SRBIJI OD 12. NOVEMBRA 1941. O SARADNJI U
BORBI PROTIV PARTIZANA U SELU DIVCI 11. 11. 1941.123
Poverljivo

ZAPISNIK sa sastanka sa srpskim generaltabnim pukovnikom Dra-

om Mihailoviem 11. novembra 1941.
Sastanak je odran u gostionici preko puta stanice Divci124, a poeo je
u 19,15 i zavrio se u 20,35 asova.
Prisutni su sa nemake strane: Potpukovnik Kogard125*; Vojni upravni
savetnik dr Kisel126*; Kapetan Matl; SS Oberturmfirer Vinike tandar-
tenfirer Matern; Prisutni sa srpske strane: Pukovnik Draa Mihailovi;
Major Aleksandar Mii; Pukovnik Panti; Kapetan Mitrovi.
Skraenice u tekstu: p. pukovnik Kogard = K. pukovnik Draa Mihai-
lovi = D.M. major Aleks. Mii = A.M. pukovnik Panti = P.

Potpukovnik Kogard proitao je sledeu izjavu:

Gospodine pukovnie! Od strane Glavne komande u Srbiji imam na-
log da izjavim:
Pre dve nedelje poruili ste nam preko Vaih poverenika u Beogradu
da je Vaa namera da neete vie dozvoliti da se srpska krv beskori-
sno proliva i srpska imovina dalje unitava. Istovremeno ste ponudili
da se zajedno sa nemakim Vermahtom i organima Nedieve vlade
borite protiv komunizma. Ponuda je od strane Glavne komande odbi-
jena jer:
123
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 871878.
124
Selo u blizini Valjeva.
125 *
Rudolf Kogard
126 *
Georg Kisel
125
Mr Milivoj Belin

1) Nemaki Vermaht e sam u najkraem vremenu okonati sa komu-

nizmom i
2) glavni komandant ne moe imati poverenja prema Vama kao save-
zniku.
Nedieva vlada, polazei od pravilnog sagledavanja stanja u Srbiji, od
poetka se stavila u borbu protiv komunizma. General Nedi je teio
da za ovu borbu pridobije sve raspoloive borce u srpskom podruju,
ali mu to, uprkos mnogim nastojanjima, kod Vas, gospodine pukov-
nie, nije polo za rukom. Vi ste se stavili na stranu onih koji ele da
Nemce proteraju iz zemlje i koji su ve krajem septembra sklopili sa
komunistima vrst borbeni savez. Borbu ste vodili sa onim oficirima,
podoficirima i vojnicima koji su se svojevremeno sakrili u umama i
zaseocima i koji nisu na odgovarajui nain odvedeni u ropstvo od
strane nemakog Vermahta.
O Vaim borbenim metodama mora se, na alost, istai da se Vai lju-
di esto slue lukavstvima i da bi ostvarili uspehe protiv mirnih ne-
makih trupa. Pri tom ukazujem na zarobljavanje nemakih vojnika
kod Krupnja, Loznice i Gornjeg Milanovca. Vai etnici naneli su na
taj nain tetu nemakom Vermahtu, primenjujui sredstva koja nisu
u upotrebi regularnih trupa.
I ako se Vi sada, posle svega navedenog, proglaavate saveznicima ne-
makog Vermahta, onda se to ne moe smatrati kao stvarno uverenje.
Nemaki Vermaht je poeo sa unitavanjem svih ustanika i u tome
postigao dobre uspehe. Vama je, takoe, poznato da su u pokretu pr-
voklasne frontovske divizije i tenkovski odredi. Va poloaj, gospodi-
ne pukovnie, pogorava se iz dana u dan, dok se na poloaj stalno
poboljava. Kao generaltabni oficir, Vi svakako ocenjujete ispravno
poloaj i znate da e se zima i nastavak nemakih operacija ravo za-
vriti po Vae borbene grupe.
Nemaki Vermaht ne moe da se optereti takvim saveznicima koji mu
se privremeno prikljuuju iz razloga oportuniteta. Sem toga, stav Va-
ih voa i boraca ne moe se tako brzo promeniti kao to je to potreb-
no.
Da je Vaa ponuda dola iz stvarnog uverenja, gospodine pukovnie,
to bi se moralo osetiti u voenju borbi u poslednje vreme. Ali, to nije
bio sluaj, jer Vi ste dopustili da Kraljevo bude 1. novembra napad-
nuto tenkovima, iako ste 28. oktobra uputili ponudu nemakom Ver-
mahtu.127
Vi ste, gospodine pukovnie, imali vie prilika da se prikljuite ele-
O Drainoj ponudi nemakom Vermahtu, dok. IZVETAJ OFICIRA ABVERA OD 30.
127

OKTOBRA 1941. O PONUDI DRAE MIHAILOVIA DA SVOJE JEDINICE STAVI NA

RASPOLAGANJE ZA BORBU PROTIV PARTIZANA.

126
 etniki pokret Drae Mihailovia

mentima reda u interesu srpskog naroda, pa ipak ih niste iskoristili.

Kosta Peanac je pravovremeno krenuo ispravnim putem.
U odnosu na Vau nameru da potedite srpsku krv i imovinu ovla-
en sam da Vam oznaim jedini put, a to je: obustavljanje borbe i be-
zuslovna predaja.
U to spada: predaja sveg oruja, kao i celokupne municije i opreme;
oslobaanje nemakih zarobljenika koji su uhvaeni od strane Vaih
grupa ili se nalaze na Vaem podruju. Poznato Vam je, gospodine
pukovnie, da nastavljanje borbi na Vas stavlja krivicu za dalje proli-
vanje krvi. To utoliko vie to za svakog mrtvog Nemca stotinu, a za
svakog ranjenog Nemca 50 Srba odgovara svojim ivotom. Vai ljudi
takoe znaju da nemaki Vermaht mora da primenjuje mere odmazde
u prvoj liniji na porodicama boraca koji se nalaze u umama.
Vama, gospodine pukovnie, nee biti lako da donesete odluku o ka-
pitulaciji. Glavna komanda u Srbiji ne vidi ni posle zrelog razmiljanja
nikakav drugi izlaz iz situacije. Ne bi ni sa nemakog ni sa srpskog
stanovita bilo odrivo da Vae borbene grupe u pogodnom trenutku
ponovo ponu sa ilegalnom borbom. A to je izgleda i namera Vaih
pretpostavljenih, onih koji vuku konce iz Londona.
Ukoliko Vi, gospodine pukovnie, ne prihvatite uslove koje sam na-
veo, borba protiv Vaih etnika nastavie se u istoj formi kao to je
protiv komunistikih bandi ve poela. Moete biti uvereni da e Srbi-
ja po drugi put, ali ovoga puta od Vae strane, biti nepotrebno gurnu-
ta u nesreu, da e u njoj posle najnovije ofanzive nemakog Vermah-
ta u najkrae vreme biti zavedeni mir, red i rad.

Pukovnik Draa Mihailovi je odgovorio (priloeno steno-

gramu):
Nisam predstavnik ni Londona ni bilo koje druge zemlje. Ne in-
teresuju me zato ni Vae dosadanje ni Vae budue namere. Ali, u
Srbiji su u toku mere na osnovu kojih se nee prolivati krv onih koji
nisu krivi. Komunisti e i dalje izazivati prepade da bi ubijali nevine.
Nedi se nije mogao probiti, jer se nije moglo delovati na otvoreni na-
in. Srpski narod voli slobodu, bez obzira na to to je slobodu izgubio,
on se nada da e je ponovo stei. Nedieva vlada je potpuno otvoreno
istupila i stavila se na stranu okupatora, i to je bila njena greka. Nije
moja namera da ratujem protiv okupatora, jer kao generaltabni oficir
poznajem snage obeju snaga. Nisam ni komunista, niti radim za njih.
Ali, ja sam pokuao da ublaim i spreim njihov teror. Sami Nemci
su predali Uice, a time je poela trka izmeu mene i komunista. Po-
to su Nemci povukli svoj slabi garnizon, komunisti su napali Gor-
nji Milanovac, pa sam stoga i ja morao to da uinim. Oni su krenu-
127
Mr Milivoj Belin

li na aak, pa sam morao i ja. Poli su na Kraljevo, morao sam i ja.

Napad na Krupanj nije moje delo, ve je to delo otpadnika poru-
nika Martinovia.128* Ali, moji ljudi su krenuli na Loznicu zato da
je komunisti ne zauzmu. Napad na abac je delo neposlunih ele-
menata. Tamo sam naredio povlaenje, jer je besmisleno napadati
abac, ako se ne moe zauzeti leva obala. Nikad nisam sklapao oz-
biljne sporazume sa komunistima, jer oni se ne brinu za narod. Njih
vode stranci, oni koji nisu Srbi: Bugarin Jankovi, Jevrejin Lindema-
jer, Maar Borota, dva muslimana ija mi imena nisu poznata, pri-
padnik ustaa major Bogani.129* To je sve to znam o komunistikom
vostvu. Oni hoe da pogine to vie Srba kako bi docnije imali us-
peha. Moja jedina namera je da spreim teror koji je isto toliko ua-
san kao i nemaki. Narod je trenutno izloen dvema teroristikim
akcijama, a nevin je! Teroristiki akti komunista se sprovode izazi-
vanjem incidenata, kako bi bili streljani oni koje su Nemci pohapsili.
Kao vojnik ne stidim se to sam nacionalista. U tom svojstvu elim
jedino da sluim narodu. Pri tom nisam se stavio na stranu onih koji
ele da isteraju Nemce. Ali neu da dozvolim, uzimajui u obzir sla-
be nemake snage koje su u zemlji, da Srbija postane komunistika.
Vodila se borba sa pojedinim oficirima i podoficirima, ali to je ipak
bio samo manji broj. Naa dunost je, kao vojnika da se ne predamo
dok god moemo izdrati. S toga nam se ne moe prebaciti zato se
ne predajemo. Nikad nisam pomiljao na to da se u vezi s tim sluim
lukavstvima.
Zahtevam da mi se omogui da nastavim borbu protiv komunizma
koja je poela 31. oktobra.130 Mi znamo kako se vodi borba u umi, na-
roito protiv elemenata koji ele da se sakriju.
Neophodno je imati municiju! Raunajui s tim, doao sam ovamo.
Komunizam u zemlji predstavlja opasnost za srpski narod i za nema-
ki Vermaht koji ima drugi zadatak nego da ga ovde suzbija.
Nadao sam se da u jo ove noi dobiti jednu ogranienu koliinu mu-
nicije i mislio sam da e na prvom mestu ovo pitanje biti razmatrano!
Nije mi poznato da su se moji etnici sluili nedozvoljenim sredstvi-
ma. Borba protiv okupatora bila je nuno zlo kako narodne mase
ne bi prele na stranu komunista. Meni je kao vojniku situacija vie
nego jasna. Nikad se ne bih uputao u prepade da nije dolo do ko-
munistikih prepada i da Nemci nisu predavali gradove i sela. Ko-
munisti raspolau jednom fabrikom municije u Uicu i poseduju
128 *
Nakon trodnevnih borbi Krupanj su 3. septembra 1941. oslobodile snage Valjevskog
partizanskog odreda i etniki odredi Vlade Zeevia i porunika Ratka Martinovia, koji e se
kasnije prikljuiti partizanima.
129 *
Imena i podaci su netani sem imena Borote, koji nije bio maarske nacionalnosti.
130
Misli na etniki napad na partizanske poloaje irom osloboene teritorije Uike republike.
128
 etniki pokret Drae Mihailovia

skladite municije. Molim da mi se jo noas u interesu srpskog na-

roda, kao i u nemakom interesu, ako je mogue, isporui municija.
U tom sluaju ne bi dolo vie ni do kakvih prepada na nemake tru-
pe. U suprotnom sluaju, to jest, ako se municija ne isporui, komuni-
sti bi ponovo zavladali podrujem i uspostavili vezu sa Crnom Gorom
i Rakom (Sandakom). Oni nasilno mobiliu ljude, uz primenu terora
i sa pitoljem u ruci teraju ih u napad. U redovima komunista nema
naroito mnogo ubeenih ideologa. U selima broj njihovih pristalica
iznosi jedva 1%, u gradovima neto vie. Moja potajna zamisao bila
je da srpski narod, koji je proet nacionalnom sveu, zatitim od ko-
munizma. S toga sam morao da pokuam da budem toliko snaan da
mogu da zatitim nacionalne elemente i da time izbegnem nepotrebne
rtve na svim stranama. Za napad od 1. novembra kod Kraljeva nisam
ja odgovoran, jer sam upravo naredio da se moje trupe povuku i da se
sakupe radi borbe protiv komunizma. Ali, oko Kraljeva ima jo danas
grupa partizana.
Sa Kostom Peancem nisam se mogao sloiti, jer je bio sklo-
pljen jedan otvoreni sporazum koji narod ne bi mogao da prihvati.
Kosta Peanac je izgubio svaki ugled u narodu. Da sam sledio nje-
gov primer, ostao bih takoe bez ugleda i uticaja. Ne znam da li ete
Vi kao stranac razumeti moju izjavu, ali pomislite moe li ovek da
stupi otvoreno na stranu okupatora, a eli otvoreno da se bori pro-
tiv onih koji su preuzeli primamljivo ime boraca za slobodu. Kosta
Peanac je dobio oznaku izdajnika. Moe se samo potajno delovati
na nacionalnoj osnovi da se nacionalna stvar ne bi kompromitovala.
Pretpostavljam da bi se posle ove izjave meni moglo ukazati vie po-
verenja kad je re o mojoj ispravnosti i mojim namerama, kao i da mi
se mogla pruiti pomo. Molim da se poloaj shvati onako kako je to
korisno za obe strane.
Molim jo jednom da mi se jo noas isporui odreena koliina municije!
Samo po sebi je razumljivo da sve ovo sa obe strane treba da se zadri
u najveoj tajnosti. Molio bih, ako je moguno, da mi se jo noas da
odgovor u vezi sa pomoi municijom. Sve moje snage su okupljene za
borbu protiv komunizma.
K: Prava okupatora su tano utvrena u meunarodnom pravu.
Na osnovu toga, Vaa je borba, pukovnie Mihailoviu, ilegalna.
Uostalom, Vi ste imali mnoge prilike za saradnju. Nemaki Ver-
maht nije poeo sa prolivanjem krvi. To je samo po sebi proizi-
lo iz ilegalnog voenja borbi. Pri tom, mi smo imali dva neprijate-
lja: pukovnika Mihailovia i komunizam. Njihov teror izazvao je
mere odmazde. Kao primer zloupotrebe poverenja navodim pre-
pad u Gornjem Milanovcu. Tamo su nemaki vojnici, pod izgo-
129
Mr Milivoj Belin

vorom da su ugroeni od komunista, bili obmanuti i zarobljeni.

DM: Ovaj sluaj mi nije poznat, po mom nareenju nije ispaljen ni je-
dan metak.
K: Od glavnokomandujueg u Srbiji ja nemam nikakav drugi nalog
sem da pukovnika Mihailovia pitam da li on bezuslovno kapitulira
ili ne.
DM: Ne vidim nikakvog razloga to mi je upuen poziv za ovaj susret
ako se htelo da mi se ovo saopti. To mi se moglo poruiti i preko po-
srednika.
K: Morao bih odmah da dobijem odgovor.
DM: Iako sam voa, ipak nisam sam. Ne mogu ovu odluku da done-
sem, a da ne ujem miljenje svojih potinjenih voa.
K: Kada mogu da raunam sa odgovorom?
DM: Moji drugovi su u borbi protiv komunista na vrlo irokom fron-
tu, a ova borba je teka i skopana sa mnogim gubicima. Odgovor za
kratko vreme mogu onda da dam
kada ga dobijem sa fronta.
K: Ako odgovor ne ispadne pozitivan, borba protiv vas bie nastavljena.
DM: Neemo se boriti protiv Nemaca, pa ni onda ako nam ova borba
bude nametnuta.
K: Ja sam u aku i sam doiveo jednu takvu borbu.
AM: Mi smo jedino hteli da drimo okupljene nae snage, jer smo se
bojali da e se jednog dana nemake trupe otud evakuisati. Tada bi-
smo svi mi dospeli pod krvavi no komunista.
DM: Znam da su doline Morave i Dunava vane za Nemce, zbog toga
sam pretpostavio da predstoji sa njihove strane naputanje pojedinih
gradova i sela zapadne Srbije i da je ovo podruje za nemaki Ver-
maht bez interesa. Stoga nisam mogao dopustiti da komunisti ovla-
daju ovim podrujem, utoliko pre to je u Srbiji sasvim malo ideoloki
privrenih komunista.
K: Moja izjava je okonana. Kada elite, gospodine pukovnie, da bu-
dete vraeni na dogovoreno mesto?
DM: Odmah.
AM: Izjava pukovnika Drae Mihailovia, sa kojom se u potpunosti
slaem, dolazi iz najplemenitijeg srpskog srca. Molio bih da se svakoj
njegovoj rei pokloni poverenje. Mi vam neemo biti neverni. Ono to
ste vi izrazili odgovara srcu svakog starog ratnika. Molim Vas da to
isporuite gospodinu generalu.
K: Nije u vojnikoj prirodi da se nepotrebno proliva krv, mi udaramo
samo protiv ravih elemenata.
AM: Da li se zna neto o borbi koju mi trenutno vodimo protiv komunista?
K.: Mi nemamo potvrenih vesti.
130
 etniki pokret Drae Mihailovia

A.M.: Mi idemo tako daleko da Vas molimo da do nas uputite oficire

za vezu da biste se, uz punu garanciju, mogli uveriti u nau borbu
protiv komunista.
K.: Izvestiu o tome generala. Zato, meutim, vodite tu borbu tako
kasno?
D.M.: Borba je uvek voena, ali sa taktikom da se pridobije narod.
P.: Aktivna borba je poela tako kasno jer smo mi tano znali da je ve-
ina naroda nastrojena rusofilski. Komunisti su prvi poeli borbu, dok
je Mihailovi stajao potpuno po strani i pripremao se za borbu u prav-
cu Bosne i Sandaka. On je eleo da izvri odmazdu nad ustaama
koje su pobile stotine hiljada Srba. Komunisti su svoje akcije postavili
na nacionalnu bazu i time su privukli na svoju stranu iroke narodne
mase. Narod je verovao da je poela oslobodilaka borba, a nije video
da je krajnji cilj komunista bio politiki a ne nacionalni. Trebalo je da
proe 3 meseca pa da narodne mase uvide kuda ih vodi komunizam
i da to nije bila borba na nacionalnoj osnovi. Kada je to saznanje dolo
zajedno sa kaznenim ekspedicijama veina naroda je videla da je za-
vedena. U velikom broju prilazili su od komunista pokretu pukovnika
Mihailovia, koji je bio nacionalni i koji nikada i ni u kom sluaju nije
nameravao da se bori protiv nemakih oruanih snaga.
D.M.: Veoma je teko da se u ovom momentu obustavi borba, jer
bi komunisti pobili sve moje pristalice. Oko Uica, aka i Poe-
ge vode se borbe i sada se isti taj kraj izuzev Valjeva, a u vojnom i
ideolokom pogledu vodim zavrnu fazu borbe sa komunistima.
Potpuk. Kogard je konstatovao da su suvini dalji razgovori. Posle
toga su se pozdravili jedni sa drugima.

Pot. dr Kisel, vojnoupravni savetnik

OVLAENJE DRAE MIHAILOVIA OD 12. OKTOBRA 1942.

KAPETANU URU IVETIU ZA LEGALIZACIJU ODREDA KOD
OKUPATORSKIH VLASTI131

OVLAENJE
Kojim odobravam peadijskom kapetanu I klase uru Ivetiu132*, da
moe svoj odred u cilju to boljeg rada za Otadbinu legalizovati kod
okupatorskih vlasti na najpogodniji nain, starajui se pri tome da
ostane na nacionalnoj liniji. Uputstva po ovome dobie od majora Ra-
131
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1,
Beograd, 1981, str. 667668.
132 *
etniki komandant u sektoru Kotorski zalivGrbaljLutica

131
Mr Milivoj Belin

dulovia.133* Ovo uvati kao strogo poverljivo.

12. oktobra 1942. g.
Slobodne Srpske Planine
MINISTAR VOJSKE, MORNARICE I VAZDUHOPLOVSTVA
ARMISKI ENERAL
Drag. M. Mihailovi

OBAVETENJE DELEGATA VRHOVNE KOMANDE ZA ZAPAD-

NU BOSNU OD 25. MARTA 1943. KOMANDANTU VOJNOET-
NIKOG ODREDA KRALJ PETAR II O SADRINI DEPEA
PRIMLJENIH IZ TABA DRAE MIHAILOVIA134

Najstroe poverljivo
25. 3. 1943.
Komandantu Vojnoetnikog odreda Kralj Petar Drugi bratu nar.
Jovanu Miiu
1. Komunisti posle neuspelih borbi u zapadnoj Bosni i Krajini uputili
su svoje glavne snage ka Hercegovini sa namerom da se probiju za
Crnu Goru, Albaniju a eventualno i Grku radi dobijanja pomoi od
Engleza. U neprekidnoj danononoj borbi razbili smo im dve proleter-
ske divizije i po njihovom priznanju imali su oko 4000 mrtvih i ranje-
nih. U poslednjih nekoliko dana opkolili smo ih na zoni Prozor-Donji
Vakuf-Tomislav grad-Livno i nadam se da emo ih unititi za nekoli-
ko dana.135
2. Nemci dre Livno, ujicu i Prozor. Talijani su oko Rame i Vranice,
dok su nae jedinice na prostoru Vranica Imotsko.
3. Naa je namera da koristei okupatore i uvajui ih se preduzme-
mo gonjenje razbijenih i to veoma energino, ovih razbijenih partizan-
skih snaga u cilju ienja svih srpskih krajeva do Save. Prema tome
Vi tamo zajedno sa odredima iz Istone Bosne preduzmite energino
gonjenje, ienje i tuenje ovih razbijenih snaga gde god ih sretnete.
4. U Sandaku smo sve Turke po selima likvidirali sem onih po varo-
icama.136
()

S VEROM U BOGA ZA KRALJA I OTADBINU

133 *
Major Borivoje Radulovi bio je obavetajac pod komandom Mihailovia. Za izvrenje
obavetajnih zadataka Mihailovi mu je stavio na raspolaganje dva oficira, a svim etnikim
komandantima i vlastima naredio da mu u svakom pogledu izlaze u susret.
134
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 503506.
135
Re je o bici na Neretvi. Vid. fusnotu 97 u ovom radu.
136
Misli se na Muslimane.
132
 etniki pokret Drae Mihailovia

Bratski pozdrav Vama i svima naim borcima

IA

NAREDBA KOMANDANATA GLAVNE NACIONALNE KO-

MANDE OD 27. MARTA 1943. POTINJENIM KOMANDANTI-
MA DA SPREE PRODOR JEDINICA NOVJ U CRNU GORU137

NAREDBA Br. 97
KOMANDANTA GLAVNE NACIONALNE KOMANDE
za dan 27. marta 1943.

Komunistike snage, gonjene od nemakih i italijanskih trupa i priti-

jenjene snanim naletom naih nacionalnih snaga u dolini Neretve,
nale su jedinog spasa da se probijanjem fronta izvuku iz strane po
njih situacije.138 Da ne budu svi pohvatani u dolini Neretve probili
su se kod Zimlja i snanim naletom utopljenika koji se davi, ne preza-
jui od rtava, uspjeli su da primoraju nae trupe na povlaenje.
()
Nareujem:
()
5. Svaki rad uperen protiv interesa Nacionalnog pokreta139 ima se dra-
konskim mjerama suzbiti. Krvave tekovine Nacionalnog pokreta, mir
i spokojstvo naroda, moraju se po svaku cijenu ouvati.
6. Svako neizvrenje nareenja i samovoljno otstupanje sa poloaja
bie kanjeno smru.
7. Pronoenje neistinitih i alarmantnih vijesti, kao i svako potpomaga-
nje komunistike akcije kaznie se smru.
8. Komunisti se ne smiju pustiti na teritoriju Crne Gore, ve se imaju
energino suzbiti i unititi.
KOMANDANT, ENERAL
Blao M. ukanovi

SPORAZUM IZMEU KOMANDANTA JUGOISTOKA I

137
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 507508.
138
Misli se na poloaj partizanskih snaga u toku bitke na Neretvi.
139
etnici su sebe nazivali i smatrali nacionalnim pokretom.
133
Mr Milivoj Belin

MAJORA VOJISLAVA LUKAEVIA OD 19. NOVEMBRA

1943. O SARADNJI ETNIKA SA NEMAKIM TRUPAMA U
BORBAMA PROTIV NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE
JUGOSLAVIJE140
Poverljivo
Prepis

Izvod iz sporazuma izmeu vojnog zapovednika za Jugoistok141* i et-

nikog taba 148142*, voa major Lukaevi, od 19. 11. 43.
1) Primirje na podruju Bajina Bata Drina Tara Bijelo Polje Ro-
aj Kos. Mitrovica Ibar Kraljevo aak Uice.
U sporazum su ukljueni nemaki Vermaht i policija, bugarska voj-
ska, SDK, SDS, RZK143*, srpske vlasti i privredna preduzea, a sa et-
nike strane odredi majora Lukaevia na pomenutom podruju.
2) Primirje treba da bude pretpostavka za zajedniku borbu protiv ko-
munista.
3) Zajednika propagandna borba protiv komunista.
4) Obaveza Lukaevia da nijedan pripadnik njemu potinjenih jedi-
nica nee delovati na strani sila koje su u ratu sa Nemakom.
5) Preputanje podruja borbenih dejstava etnikim odredima radi
samostalnog voenja borbe, koju vodi i nemaki Vermaht.
6) Ukljuivanje etnikih odreda prilikom veih zajednikih operacija
pod nemako zapovednitvo. U tom periodu nemako vostvo izdaje
borbene naloge etnikim odredima.
7) Obaveza majora Lukaevia da ne preduzima nita protiv Musli-
mana, uz obavezu sa nemake strane da spreava muslimanske po-
stupke protiv srpskog stanovnitva i Lukaevievih ravnanja. U slua-
ju sukoba usledie zajednika istraga i poravnanje.
8) Razmena tabova za vezu.
9) Isporuke nemake municije radi sprovoenja zajednikih borbenih
zadataka u skladu sa vojnim potrebama. Podaci o snazi, rasporedu i
naoruanju etnikih odreda.
10) Sporazum se mora drati u tajnosti.
Via komanda Jugoistoka (Okdo, H. Gr. F.) i c G/ AG 2107/43
str. pov. od 20. 11. 43.
O. U. 22. 11. 43.

140
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2,
Beograd, 1983, str. 929930.
141 *
Maksimilijan Vajks
142 *
Re je o tabu limsko-sandakih etnikih odreda
143 *
Srpski dobrovoljaki korpus Dimitrija Ljotia, Srpska dravna straa Milana Nedia i Ruski
zatitini korpus
134
 etniki pokret Drae Mihailovia

NAREENJE KOMANDANTA 4. BRIGADE KORPUSA GORSKE

GARDE OD 16. JANUARA 1944. KOMANDANTU 2. BATALJONA
O STAVU PREMA NEMCIMA144

TAB 4. BRIGADE
KORPUSA G.G.NJ.V.KRALJA PETRA II
Br. slubeno
16. januara 1944 god.
Slobodne Srpske Planine.
KOMANDANTU II BATALJONA

Inspektor Vrhovne Komande Jugoslovenske vojske u Otadbini Str.

Pov. Br. slubeno od 5 januara 1944 godine, dostavio je sledee:145*
Da ne bi okupator preduzeo hapenja i represalije prema naim lju-
dima u selima i varoima, koji su otkriveni u toku meseca decembra
1943 g.

NAREUJEM:

Da se Nemci i pripadnici Nemake oruane sile ne smeju napadati pa

ni razoruavati, kako po naseljenim mestima, tako na pruzi i na dru-
movima.
Ovog mog nareenja imaju se pridravati sve jedinice, kako bi nesme-
tano od okupatora mogli oistiti gore od komunista, partizana i moi-
naca.
Za svako neizvrenje ovog mog nareenja, uinioce dela staviu pod
preki sud i kanjavau smru.
()
Dostavljeno:
K-tu 1, 2, 3 i 4 bataljona,
K-tu sreza
KOMANDANT,
konjiki potporunik
Mom. B. Obradovi

144
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 3,
Beograd, 1983, str. 250251.
145 *
Misli se na pukovnika Jevrema Simia, koji je s predstavnikom komandanta Jugoistoka
sklopio Sporazum o meusobnom nenapadanju i saradnji u borbi protiv NOVJ.
135
Mr Milivoj Belin

PISMO DRAE MIHAILOVIA OD 27. MARTA 1944.

KAPETANU MILORADU MITIU O SARADNJI ETNIKA I
OKUPATORA U BORBAMA PROTIV NOVJ U JUGOZAPADNOJ
SRBIJI146

Br. 5.
27. marta u 18 asova

G. Ratibor,147*
Dobili smo Va izvetaj od 20. marta.
Vrlo dobro je to su preli u napad SDS.B.N.148* Nae jedinice stalno
vre napade. Ovo je zgodna prilika da se uniti ova komunistika gru-
pa, samo jedinice N. SDS. Lj. B.149* treba da napadaju, a ne da se brane.
Mi emo jo prikupiti snaga, koje e takoe preduzeti napade.
()
Inae svima ostalim naim jedinicama, koje su sada u dodiru sa ko-
munistima, nareeno je da najenerginije napadaju, i da komunistima
nedaju mira.
(...)
Morate voditi rauna da nedolazi do intimnijeg dodira naih snaga i
onih drugih, jer bi to bilo nezgodno. Nai e biti aktivni i bez toga. Isto
tako, mi ne moemo koristiti drumove, i transportna sredstva.
Pozdrav, 88150*

OVLAENJE DRAE MIHAILOVIA OD 23. JUNA 1944. IVO-

TI TODOROVIU ZA VOENJE RAZGOVORA SA PREDSTAV-
NICIMA BUGARSKIH OKUPACIONIH SNAGA O MEUSOB-
NOJ SARADNJI151

OVLAENJE

Za rezervnog artiler. potporunika ivotu M. Todorovia,152* profeso-

ra, da u moje ime vodi razgovore sa pretstavnicima bugarske vojske,
koja se nalazi na teritoriji Kraljevine Jugoslavije, i stvara sa njima po-
146
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga
3, Beograd, 1983, str. 464.
147 *
Pseudonim Milorada Mitia
148 *
Skraenica za Srpsku dravnu strau Milana Nedia, bugarske i nemake snage.
149 *
Skraenica za Nemce, Srpsku dravnu strau, ljotievce i Bugare.
150 *
Draa Mihailovi
151
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 3,
Beograd, 1983, str. 736737.
152 *
ivota Todorovi bio je ef propagande u umadijskoj grupi etnikih korpusa
136
 etniki pokret Drae Mihailovia

trebne veze za rad na nacionalnoj bazi.153* Gospodin Todorovi ima

sva moja usmena obavetenja i uputstva.
Skree se panja komandantima korpusa JVO da imenovanom ne pra-
ve nikakve smetnje, ve da mu u svemu izlaze u susret.
23. juni 1944 god.
Poloaj.
Naelnik taba Vrhovne komande
i Ministar vojske mornarice i vazduhoplovstva,
Armijski eneral,
Drag. M. Mihailovi

ZABELEKA OBAVETAJNOG ODELJENJA KOMANDE

JUGOISTOKA OD 18. AVGUSTA 1944. SA SASTANKA
ODRANOG 17. i 18. AVGUSTA U KOMANDI JUGOISTOKA
POVODOM PONUDE DRAE MIHAILOVICA ZA SARADNJU U
BORBI PROTIV JEDINICA NOVJ154

Podloga za diskusiju uz ponudu za pregovore Drae Mihailovia

U nastavku ranijih elja za pregovorima pojedinih etnikih podvoa

u cilju zajednikog voenja borbe protiv Titove gerile i sa eljom da
mu se liferuje oruje, Draa Mihailovi je na najrazliitije naine i u
formi hitnosti ponovo izraavao takve elje.
Pritom je on sad i zvanino ukljuio premijera Nedia, koji podvlai
elje etnika i koji je zbog njih zatraio razgovor s Vojnim komandan-
tom Jugoistoka. Treba raunati s tim, da e se Nedi predstaviti kao
govornik jednog srpsko-nacionalnog fronta jedinstva i da e istovre-
meno ponuditi demisiju svog kabineta

2) Ponuda za pregovore Drae Mihajlovia predvia sledee bitne ta-

ke:
a)Bezuslovno obeanje, da nijedan nemaki vojnik nee biti napadnut
od etnika. Davanje talaca.
b) Zajednika borba iskljuivo protiv komunista u cilju uspostavljanja
mira i reda. Nemci i etnici ne moraju biti neprijatelji.
c) Neprijatelj br. 1 su komunisti i svi oni koji ih podravaju ili ne sa-
dejstvuju u borbi protiv komunista.
d) Draa Mihajlovi moli, da ga se privue organizovanju Srpskog do-
153 *
U Makedoniji su bile jedinice bugarske 2. okupacione armije, a na teritoriji jugoistone Srbije
trupe 1. okupacionog korpusa.
154
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 4,
Beograd, 1985, str. 10711080.
137
Mr Milivoj Belin

brovoljakog korpusa i organizovanju Dobrovoljakog korpusa.

e)Bilo kakva veza s partizanima je nemogua.
f)Draa Mihailovi moli da se stvori prijateljskije raspoloenje, da bi
se oslobodilo etnike, koji su uhapeni u Srbiji, bez posredovanja et-
nika.
g)U sluaju invazije nema borbe protiv Nemaca. Borba protiv komu-
nista e se produiti. etnici hoe da spree vezu partizana s invazio-
nim trupama.
h) Draa Mihajlovi nema veze s Englezima. On i ne eli vie da je
ima, odgovarajui engleskom dranju prema srpskom narodu.

3) Kao motivi za manje ili vie ultimativno postavljenu ponudu za

pregovore ocrtavaju se:
a)Akutna opasnost u kojoj se Srbija nalazi usled upada komunistike
Titove gerile.
b)Nuda, da se sada formira jedan srpski jedinstveni front protiv ko-
munista.
()
Draa Mihajlovi je neosporno dokazao,
1.da eli da odrava primirje s okupacionim silama i
2.da je on toliko antikomunista, da je usprkos engleskim ponudama
dao prednost prosjaenju kod okupatora pred slogom s crvenom stra-
nom.
Obeanja Drae Mihajlovia u pogledu lojalnog dranja treba uzeti
ozbiljno, poto je Draa Mihajlovi u pitanju antikomunizma uvek za-
uzimao dosledno dranje. Termini, koji su sa srpske strane ultimativ-
no postavljeni za nas nisu od znaaja i treba ih oceniti samo kao izraz
za to, da je Draa Mihajlovi u kripcu i da treba hitnu pomo.
()
Politiku slogu Nedi Draa Mihajlovi treba posmatrati kao injeni-
cu.155 Bez stvarne pomoi s nemake strane Nedi se nee moi dugo
drati. Pri prijemu njegovog kabineta po Vojnom komandantu koji
predstoji, moraju stoga sve elje koje svakako treba s njegove strane
oekivati, da budu primljene s pozitivnim interesom i treba staviti u
izgled brzo pribavljanje odluke.
(...)
Uesnici na Komandantskim diskusijama 17. i 18. 8. (1944)
Komandant Jugoistoka osim toga: Komandant Naelnik, ef operativ-
nog, ef obavetajnog, Predstavnik Min. Spolj. Poslova, Specijalni pu-
155
Milan Nedi, predsednik srpske kvislinke vlade i Draa Mihailovi su se polovinom avgusta
1944. tajno sastali u selu Raani (kod Kosjeria) i dogovorili o zajednikoj borbi protiv jedinica
NOVJ. Iz tog sporazuma proizale su i sve kasnije konkretne akcije i mere oko sporazumevanja
sa Nemcima (Zbornik NOR-a, tom XII, knj. 4, dok. br. 112, nap. 19).
138
 etniki pokret Drae Mihailovia

nomonik Min. Spolj. Poslova, Poslanik Nojbaher (Neubacher), V.L.R

Junker G.R. Brude; K-da Vazduhoplovstva Jugoistoka, Komandant,
Naelnik (samo 18.8.), Vojni Komandant Jugoistoka, Komandant, Na-
elnik, ef Obavetajnog, Komandant SS i policije, Grupenfirer Berenc
(Behrends).

OBAVETENJE TABA KOMANDE SRBIJE OD 7. SEPTEMBRA

1944. POTINJENIM JEDINICAMA O ULASKU JEDINICA
SRPSKE DRAVNE STRAE U SASTAV ETNIKIH JEDINICA
POD KOMANDOM TABA KOMANDE SRBIJE156

TAB
KOMANDE SRBIJE
JUGOSLOVENSKE VOJSKE U OTADBINI
Br. Slubeno
7. septembra 1944. god.
Poloaj
Poto je SDS ula u sastav nae vojske i dobila specijalan zadatak, to za-
branjujem pozivanje i uzimanje oficira, podoficira i vojnika iz njenog
sastava bez moga odobrenja.157* (podvukao on prim. M.B.)
Isto tako zabranjujem uzimanje prevoznih sredstava i oruja SDS.
Ako se gde desio koji sluaj pozivanja i uzimanja ljudstva, ono se ima
odmah vratiti u svoju jedinicu. Naroito odmah vratiti oduzeto oruje
i prevozna sredstva jer se na njih rauna pri izvrenju datog im zadat-
ka.
Straa stoji u pogledu zadataka pod mojom komandom i ako se ima
potrebe za njeno korienje traiti ga od mene.
KOMANDANT
Divizijski eneral
Miroslav J. Trifunovi
156
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 4,
Beograd, 1985, str. 211212.
157 *
U dogovoru sa generalom Miroslavom Trifunoviem, etnikim komandantom Srbije,
kvislinke jedinice Srpske dravne strae (SDS) i Srpske granine strae (SGS) Milana Nedia
6. oktobra 1944. okupile su se u Jagodini. Tu je od tih jedinica formiran Srpski udarni korpus
(SUK) sa tri divizije. Za komandanta SUK-a imenovan je divizijski general Stevan Steva
Radovanovi, za njegovog pomonika brigadni general Borivoje Joni (do tada komandant SDS)
a za naelnika taba major Danilo Daa Stojanovi. SUK je tada brojao oko 6.800 ljudi. Stalno se
osipajui pod udarcima jedinica NOVJ, SUK se nalazio u Sandaku i istonoj Bosni sa etnikim
jedinicama sve do decembra 1944, kada su se njegove pojedine vee i manje grupe odvajale i
prikljuivale raznim transportima nemakih i kvislinkih jedinica. Krajem decembra 1944. sve
preostale snage SUK-a bile su prikupljene u Beu, odakle su upuivane u Sloveniju i Istru da bi
se sa ostalim kvislinkim snagama borili protiv Jugoslovenske armije.
139
Mr Milivoj Belin

***

APPENDIX 1: GOVOR KRALJA JUGOSLAVIJE PETRA

II KARAOREVIA U LONDONSKOJ EMISIJI BBC
NA SRPSKOHRVATSKOM JEZIKU 12. SEPTEMBRA
1944. SA POZIVOM NA UJEDINJENJE SRBA, HRVATA I
SLOVENACA POD RUKOVODSTVOM KOMANDANTA
NARODNOOSLOBODILAKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
MARALA TITA158

GOVOR NJ. V. KRALJA PETRA II

Dvanaestog septembra 1944. g., u 20 asova, u Londonskoj emisiji
BBC-a na srpsko-hrvatskom. Nj. V. Kralj Petar II odrao je sledei go-
vor:
Dragi moji Srbi, Hrvati i Slovenci,
U ovim sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedo-
nosne armije Sovjetskog Saveza stoje na naoj granici s jedne strane,
a amerike i britanske s druge strane, kada je dan nae slobode u pu-
nom svanuu, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence, da se ujedinite
i pristupite Narodno-Oslobodilakoj vojsci pod maralom Titom. Sa
mojim punim znanjem i odobrenjem Kraljevska vlada Dr. Ivana uba-
ia zakljuila je vane i korisne sporazume sa tom naom narodnom
vojskom, koja je jednoduno priznata od naih velikih Saveznika, Ve-
like Britanije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Drava Amerike.
Samo tako ujedinjeni u toj borbi moi ete sauvati neokaljanu
ast i slavu Jugoslavije i zavriti konanom pobedom najlepu legen-
du hrabrosti i ljubavi za slobodu, kojom ste do sada zadivljavali svet.
Vaa bratska sloga i jedinstvo razbie sve neprijateljske planove, a
naa Otadbina doekae teko zasluenu slobodu, a uputie se sret-
nijoj budunosti mira i pravde u krugu Ujedinjenih naroda i celog slo-
bodoljubivog oveanstva.
Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vla-
stitog naroda i njegove budunosti, i koji se ne bi odazvali ovom po-
zivu, nee uspeti da se oslobode izdajnikog iga ni pred narodom, ni
pred istorijom.
Ovom mojom porukom vama, odluno osuujem zloupotrebu
imena Kralja i autoriteta Krune, kojom se pokualo opravdati sarad-
nju sa neprijateljem i izazvati razdor meu borbenim narodom u naj-
teim asovima njegove istorije, koristei time samo neprijatelju.
Klanjajui se rtvama, pozdravljajui vau borbu i odajui za-
hvalnost naim velikim Saveznicima, pozivam vas da svesrdno po-
158
Slubene novine Kraljevine Jugoslavije br. 20, ratno izdanje, London, 25. oktobra 1944.
140
 etniki pokret Drae Mihailovia

zdravite saveznike armije, koje bi dole da vam prue pomo u pot-

punom izvojevanju osloboenja nae zemlje.
IVELA NAA VELIKA, SLOBODNA, FEDERALNA
JUGOSLAVIJA!

APPENDIX 2: ODLOMAK IZ PRESUDE DRAI MIHAILOVIU159

Vrhovni sud Federativne Narodne Republike Jugoslavije Voj-

no vee sastavljeno od pukovnika Mihaila orevia kao predseda-
vajueg i sudija: potpukovnika Milije Lakovia i Mihaila Jankovia,
i sekretara porunika Todora Popadia, po krivinoj stvari protivu
optuenih Dragoljuba Drae Mihailovia i dr. radi krivinih dela iz
Zakona o krivinim delima protivu naroda i drave i Zakona o zabra-
ni izazivanja nacionalne, rasne i verske mrnje i razdora a na osno-
vu optunice Vojnog tuioca Jugoslovenske armije od 31. maja 1946.
godine, odrao je u Beogradu glavni javni usmeni pretres od 10. juna
do 11. jula 1946. godine, na kome je optunicu zastupao zastupnik
Vojnog tuioca Jugoslovenske armije pukovnik Milo Mini, doneo i
javno izrekao dana 15. jula 1946. godine sledeu Presudu: Dragoljub
Drai Mihailoviu i jo 23-ojici optuenih. Optueni su KRIVI: to su
u toku nadoveanske borbe koju su narodi Jugoslavije od 1941. do
1945. godine u odbrani svoje slobode i nezavisnosti, i za svoj opstanak
vodili protivu hitlerovske Nemake, faistike Italije i njihovih sateli-
ta, stupili i za sve vreme rata i neprijateljske okupacije odravali po-
litiku i vojnu saradnju sa okupatorom radi zajednikog uguivanja
optenarodnog ustanka i podravanja okupacije kako bi uz pomo
okupatora uspostavili reim protiv narodne diktature i nacionalnog
ugnjetavanja te su na taj nain u najsudbonosnijem razdoblju istori-
je naroda Jugoslavije izvrili zloin izdaje naroda i otadbine; to su
zajedno sa okupatorom u ostvarivanju imperijalistikog plana oku-
patora o porobljavanju i istrebljenju naroda Jugoslavije, organizovali,
nareivali i izvravali ili potstrekavali na izvravanje nebrojene zloi-
ne nad narodom: ubijanje i predavanje ranjenika okupatoru, masovna
ubistva i pokolje, hapenja, muenja, odvoenja u koncentracione lo-
gore i na prisilni rad u korist okupatora, prinudnu mobilizaciju, palje-
vine, pljaku i unitavanje javne i privatne imovine, silovanje i druge
ratne zloine, usled ega nose odgovornost za smrt i stradanja stotine
hiljada ljudi, ena i dece.
(...)
159
Miodrag Zeevi, Dokumenta sa suenja Ravnogorskom pokretu: 10. juni 15. juli 1946, knjiga
trea, Beograd, 2001, str. 23672369.
141
142
Milan Radanovi, UDK: 323.233(497.113)
samostalni istraiva

Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi

akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u
Vojvodini

Politiki kontekst

P
oslaniki klubovi u Narodnoj skuptini Republike Srbije do-
bili su 20. juna 2013. na uvid Predlog deklaracije o osudi
akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u Vojvodini
poinjenog 19441945. godine. Vanredno zasedanje skuptine o raz-
matranju predloene deklaracije zakazano je ve za sutradan, 21. juna
2013. Predlagai deklaracije bili su poslanici Srpske napredne stranke
(SNS) i Saveza Vojvoanskih Maara (SVM).

Kako saznajemo iz medija, deklaraciju su sem SNS i SVM podr-

ale i Socijalistika partija Srbije, kao koalicioni partner SNS, i Demo-
kratska stranka, kao najvea opoziciona partija.

ta je neobino u ovom dogaaju? Neobino je to da predse-

davajui Narodne skuptine zakazuje vanredno zasedanje povodom
izglasavanja deklaracije o istorijskim dogaajima iz razdoblja Drugog
svetskog rata. Pogotovo je neobino da dravni organ koji godinama
izbegava da jasno osudi zloine koje je drava Srbija ne tako davno
poinila nad albanskim stanovnitvom na Kosovu 19981999, po hit-
nom postupku predlae usvajanje jedne deklaracije u kojoj se nameu
uproene ocene o dogaajima koji su usledili nakon osloboenje Voj-
vodine 1944, pri emu se previa itav istorijski kontekst, tj. dogaaji
na istom podruju koji prethode dogaajima koji se osuuju u predlo-
gu deklaracije.
Stvari postaju jasnije kada se uzme u obzir poseta Beogradu
predsednika Maarske Janoa Adera, koja je usledila 25. juna 2013.
Dakle, bilo bi pogreno ovu vanrednu sednicu razumevati samo u
kontekstu politike kombinatorike i stvaranja politikih saveza u Na-
rodnoj skuptini, kao i kupovinom potencijalnog saveznitva uoi
prieljkivanih pokrajinskih izbora (to je inila Demokratska stranka
u Vojvodini godinama toleriui neofaistiki festival EMI Tabor u
Kanjii). Aktuelna vlast u Beogradu oekuje od maarskog reima da
143
Milan Radanovi

nastavi sa pruanjem podrke Srbiji u tzv. evropskim integracijama,

u emu treba videti pokuaj sticanja politikog kapitala kako srpskog
tako i maarskog reima. U tom svetlu treba posmatrati ovu predlo-
enu deklaraciju.

Maarska vlada iznuenim potenciranjem jedne ovakve dekla-

racije u srpskom parlamentu, kupuje dodatnu politiku naklonost na-
cionalistike i konzervativne javnosti u Maarskoj. Ader iz Pete ne
dolazi kao pogrueni advokat nacionalistikog koncepta poraenog
1945, ve kao moralni zastupnik onih koji su navodno nevino strada-
li nakon reintegracije Bake i Baranje u sastav jugoslovenske drave.
Ovim inom dodatno se daje za pravo danas vrlo glasnom delu (ve-
likodravne) maarske javnosti koji boluje od stoletnog trijanonskog
kompleksa.

Naravno, ulazak u Evropsku uniju ne podrazumeva ekonomsko

blagostanje i otklanjanje najakutnijih drutvenih problema. Upravo
na primeru Maarske jasno se vidi da ulazak u Evropsku uniju ne ot-
klanja dalje ekonomsko propadanje, socijalno raslojavanje i faizaciju
drutva. I na ovom primeru jasno je da demagoka retorika evrointe-
gracija nastoji da amortizuje nagomilano socijalno nezadovoljstvo. Ni-
ta lake od osude tzv. komunistikih zloina kako bi se prikrila vla-
stita odgovornost za sauee u zloinima i pljaki nad stanovnitvom
Jugoslavije u protekle dve decenije i kako bi se uvrstio koncept evro-
integracija koji nailazi na sve veu ravnodunost ovdanje javnosti.

Oigledno je da elja za zatvaranjem traginog poglavlja zajed-

nike prolosti Srba i Maara, kako se istie u Deklaraciji, nije prima-
ran motiv dveju vlada, ili, makar, nije podjednako izraena kod pred-
stavnika obe vlade. Desniarska vlada Viktora Orbana, koja generie
nedemokratski ambijent u Maarskoj a koji rezultira nesumnjivom
faizacijom maarskog drutva, tolerie rasistike pogrome i segrega-
ciju romskog stanovnitva od strane pristalica i lokalnih predstavnika
neofaistike partije Jobbik (uz preutnu saglasnost policije), tolerie
antisemitsku retoriku desniarskih partija ukljuujui i predstavnike
vladajue partije Fidesz, rehabilituje i normalizuje protagoniste fai-
stike maarske drave iz razdoblja Drugog svetskog rata, nije zain-
teresovana da iskae nedvosmislen otklon prema zloinima faistike
Maarske na tlu okupirane Jugoslavije 19411944. Uostalom, o tome
ponajbolje svedoi nedavna oslobaajua presuda za andora Kepira,
jednog od protagonista zloina maarske drave nad stanovnitvom
june Bake poetkom 1942.

Svaka potencijalna osuda zloina faistike Maarske na tlu Voj-

vodine od strane aktuelnog maarskog reima podrazumevala bi re-
lativizaciju ovih zloina nametanjem komparacije sa dogaajima koji

144
 Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u Vojvodini

su usledili nakon osloboenja Bake, a koji su podrazumevali ne samo

kanjavanje lica odgovornih za zloine ve i osvetu, u odreenim as-
pektima odmazdu, zbog ovih zloina, odnosno nesumnjiv zloin. Ova
deklaracija je neprihvatljiva, izmeu ostalog, jer postaje deo argumen-
tarijuma onih koji su skloni izjednaavanjima i komparacijama ovih
neuporedivih istorijskih dogaaja. Naime, ratni zloini i genocidne
radnje koje su poinili predstavnici maarske drave nad stanovni-
tvom Bake i Baranje 19411944. (preteno nad srpskim i jevrejskom
stanovnitvom), nisu uporedive sa postupcima pobednike strane ili
onih koji su se identifikovali sa pobednikom stranom i jugosloven-
skim vlastima nakon osloboenja Vojvodine, ak ako uzmemo u obzir
da je osveta u pojedinim primerima prerastala u zloin.
Ubistva pripadnika maarske zajednice u Bakoj nakon oslobo-
enja, ukljuujui i pojedine zloine, posledica su prethodnih zloina
koje su na tlu Bake poinili pripadnici okupacionog represivnog apa-
rata uz uee jednog dela lokalnih Maara, i ne proistiu iz komu-
nistike ideologije, dok zloinima maarskih faista nad srpskim, je-
vrejskim i drugim stanovnitvom Bake ne prethode nikakva ubistva
pripadnika maarske zajednice, pri emu ovi zloini proistiu iz ideo-
logije faizma.

Zatvaranje traginog poglavlja zajednike prolosti Srba i Ma-

ara i prevazilaenje negativnog istorijskog naslea ne moe se po-
stii hipokrizijom (srpskog) reima iji protagonisti su participirali u
vladi koja je ubijala stanovnike Srbije zbog pripadnosti albanskom na-
rodu i Srpskoj radikalnoj stranci iji su pripadnici i simpatizeri 1990-
ih znatno doprineli naruavanju srpsko-maarskih odnosa, trovanju
drutvene atmosfere i izlivima histerinog nacionalizma u Vojvodini
u poslednjoj deceniji 20. veka, kao to se prevazilaenje maarsko-srp-
skih odnosa 19411945. ne moe ostvariti hipokrizijom (maarskog)
reima koji drutveno i istorijski rehabilituje protagoniste maarske
velikodravne ideologije i faistike drave odgovorne za zloine nad
nemaarskim stanovnitvom na okupiranim podrujima.

Najznaajniji doprinos prevazilaenju ovog negativnog istorij-

skog naslea pruile su maarske socijalistike vlasti neposredno na-
kon Drugog svetskog rata spremnou da sude maarskim faistima
koji su poinili zloine na okupiranim podrujima ili su (sa)uestvova-
li u holokaustu, kako na tlu Maarske tako i na podruju koje je Ma-
arska bila okupirala. Takoe, vlasti socijalistike Maarske ustupile
su jugoslovenskim vlastima odreeni broj ratnih zloinaca kojima je
sueno u Jugoslaviji. Sve ovo predstavlja presedan u istoriji maar-
sko-srpskih/jugoslovenskih odnosa. Tako neto nije uprilieno, npr.
nakon Prvog svetskog rata u kontekstu zloina koje su pripadnici ma-
arskog naroda poinili nad Srbima u Vojvodini i okupiranoj Srbiji.
Isto tako, znaajan doprinos prevazilaenju ovog negativnog naslea

145
Milan Radanovi

pruio je jugoslovenski revolucionarni i oslobodilaki pokret predvo-

en KPJ, inkorporiranjem svih progresivnih i antifaistikih pojedina-
ca u oslobodilaki pokret na tlu Slavonije i Vojvodine, bez obzira na
etniku pripadnost, ukljuujui i pripadnike maarske zajednice.
Ovakav doprinos prevazilaenju negativnog istorijskog naslea
od strane socijalistike Maarske i jugoslovenskog oslobodilakog po-
kreta bio je mogu na osnovu ideologije proleterskog internacionaliz-
ma koju su batinili maarski i jugoslovenski komunisti.

Dogaaji u Bakoj pre osloboenja 1944. i kvantifikacija stradalih

Dogaaje koji su usledili nakon osloboenja Bake, ukljuuju-

i i masovna ubistva maarskog ivlja u pojedinim naseljima, treba
sagledavati u svetlu prethodnih dogaaja: masovna ubistva pripad-
nika srpske, jevrejske, romske, rusinske i drugih etnikih zajednica
u Bakoj, naroito 19411942. (Aprilski rat, Racija), holokaust nad je-
vrejskom zajednicom, logorizovanje i deportacije stanovnika srpskih
doseljenikih naselja formiranih nakon Prvog svetskog rata, represija
nad pripadnicima i simpatizerima Narodnooslobodilakog pokreta,
nacionalna diskriminacija slovenskog stanovnitva, participacija ve-
likog broja lokalnih Maara u organima i represivnom aparatu oku-
patora. S druge strane, masovnim ubistvima koje su poinili maar-
ski faisti ne prethode slini zloini srpskog stanovnitva ili dravne
tvorevine pod srpskom dominacijom nad maarskim ili nemakim
stanovnitvom. Naravno, ovo ne iskljuuje realnu majorizaciju spro-
voenu nad maarskim stanovnitvom u meuratnom razdoblju, kao
i objektivno nezadovoljstvo pripadnika maarske manjine vlastitim
poloajem u Kraljevini Jugoslaviji, ali masovni zloini i kampanje te-
rora koje je sprovodio maarski okupator uz uee lokalnog maar-
skog stanovnitva proizilazili su iz faistike ideologije okupatora i
njegovih sauesnika.

Zahvaljujui istraivanju Dravne komisije za utvrivanje zlo-

ina okupatora i njihovih pomagaa kao i istraivakom radu itavog
niza istraivaa i istoriara u proteklih est decenija, mogue je govo-
riti o priblinim, iako ne i potpunim brojkama stradalih u najmasovni-
jim kampanjama terora maarskog faistikog okupatora i faiziranog
dela lokalnog maarskog stanovnitva.
Prema podacima koje iznosi istoriar Aleksandar Kasa, posle-
ratna anketna komisija koja je popisivala lica ubijena od strane maar-
skog okupatora i njihovih pomagaa stradala u prvim danima oku-
pacije, aprila 1941, iznela je brojku od oko 3.506 stradalih lica u ovim
dogaajima koji su usledili neposredno nakon okupacije Bake. Naj-
vei broj stradalih, uglavnom pripadnika srpskog naroda, zabeleen
je u Novom Sadu (oko 500), zatim u Senti (484), Subotici (210), Pairu

146
 Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u Vojvodini

(182), Somboru (116), Kanjii (112), Kuli (49), urugu (40), dok je u
Sirigu, kako istie Kasa, ubijeno preko 100 lica.1 U Baranji je u istom
razdoblju ubijeno 48 lica srpske nacionalnosti. Na teritoriji Baranje to-
kom Drugog svetskog rata zabeleeno je 214 rtava faistikog terora.2
Treba napomenuti da su maarski okupator i domai maarski
faisti tokom aprila 1941. odgovorni za vei broj nasilnih smrti u Ba-
koj tokom aprila 1941, nego nemaki okupator i nacifikovani domai
Nemci u istom razdoblju u Banatu (kada je na tom podruju ubijeno
oko 400 stanovnika).3

U prvim mesecima okupacije faistikom teroru su naroito bili

izloeni stanovnici doseljenikih naselja u Bakoj i Baranji. Re je o po-
rodicama dobrovoljaca u srpskoj vojsci 19141918, kojima je Kraljevi-
na SHS/Jugoslavija nakon izvrene agrarne reforme i nacionalizacije
zemljita maarskih veleposednika omoguila formiranje novih na-
selja. U Bakoj i Baranji formirano je nekoliko logora za izolaciju sta-
novnika ovih naselja koji nisu uspeli da poetkom okupacije preu u
zaviaj (Hercegovina, Lika, Bosanska krajina) i Srbiju ili su se ubrzo
vratili u Baku. Potom je veina zatoenika ovih privremenih logora
deportovana u nekoliko logora u Maarskoj od kojih je najvei bio u
arvaru.

Zahvaljujui istraivanju novosadskog istoriara Zvonimira Go-

lubovia poznat je priblian broj stradalih stanovnika doseljenikih
naselja u ovim logorima kao i u drugim okolnostima (npr. prinudni
rad u raznim delovima Maarske). Prema Golubovievom istraiva-
nju u logoru arvar umrlo je 985 Bavana, Baranjaca i Prekomuraca.
Od ovog broja evidentirano je 522 dece (52,9%). Kada je re o nacio-
nalnoj strukturi, 929 umrlih zatoenika logora u arvaru bili su Srbi, a
40 Slovenci. Takoe, zabeleena su imena 63 Bavana stradala u logo-
ru Bar, 13 stradalih u logoru Nakanjia, dok je u logoru u Subotici
stradalo 46 lica. Kada je re o jugoslovenskom stanovnitvu stradalom
u maarskim logorima ili na prinudnom radu, a da su pri tom ova
lica bila logorisana u nekom od maarskih logora, ukupno govorimo
o 2.076 lica (ukljuujui pomenuta stradala lica u arvaru i drugim lo-
gorima). Od ovog broja 890 (42,8%) bili su deca, 352 (16,9%) ene, 578
(27,8%) mukarci, 256 (12,3%) lica starija od 60 godina. Kada je re o
1
Aleksandar Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, Novi Sad, 1996, str. 40.
Napominjemo da je Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa 1945.
publikovala podatke koji podrazumevaju oko 8.500 stradalih tokom aprila 1941. u Bakoj, ali ove pret-
postavke nisu poimence dokazane i svakako su predimenzionirane. Primera radi, u saoptenju komisije
navodi se da su maarski faisti pobili oko 1.000 stanovnika Siriga aprila 1941. Vid.
. , . 733, , 1945, .
246248.
2
Nada Lazi, Baranja 19411945, Slavonski Brod, 1979, str. 32.
3
, 1941, , 2004, . 92; ,
, , 2011, . 65.

147
Milan Radanovi

nacionalnoj strukturi, najvie su bila zastupljena lica srpske etnike

pripadnosti: 1.967 (94,7%).4

Najmasovnija kampanja terora koju su sproveli maarski fai-

sti u Bakoj dogodila se januara 1942. Re je o istorijskom dogaaju
poznatom pod nazivom Racija, koji se odigrao u selima ajkake, No-
vom Sadu i Starom Beeju. Zahvaljujui istraivanjima niza istraiva-
a, ukljuujui i istraivanja Dravne komisije za utvrivanje zloina
okupatora i njihovih pomagaa, poznati su poimenini spiskovi stra-
dalih. Naravno, ovo nisu konani spiskovi stradalih u Raciji, ali danas,
zahvaljujui ovim poimeninim registrima, moemo govoriti o pri-
blinim brojkama.

Istoriar Zvonimir Golubovi, koji se najkompetentnije bavio te-

mom Racije, objavio je poimenine spiskove za 3.874 lica ubijena od
strane maarskih faista u junoj Bakoj, januara 1942. Najvei broj
stradalih zabeleen je u Novom Sadu (1.246), od ega je 809 Jevreja i
375 Srba, pri emu je u Novom Sadu ubijeno 165 dece, 177 staraca, 415
ena i 489 mukaraca.

Zatim je, prema Golubovievom registru, najvei broj stradalih

zabeleen u urugu (893: 82 dece, 104 staraca, 153 ene, 554 muka-
raca: 842 Srba, 44 Jevreja, 7 Roma), ablju (666: 101 dete, 69 staraca,
141 ena, 355 mukaraca: 614 Srba, 28 Jevreja, 23 Roma), Starom Be-
eju (215: 13 dece, 19 staraca, 72 ene, 111 mukaraca: 110 Jevreja, 102
Srba), Moorinu (205: 44 dece, 26 staraca, 41 ena, 94 mukarca: 170
Srba, 34 Roma).

Zatim, po broju stradalih, slede naselja: urevo (223), Gospo-

inci (85), Vilovo (64), Titel (51), Temerin (48), Lok (47), Gardinovci
(37), ajka (26).5

Ove podatke dopunio je publicista Aleksandar Velji, uglavnom

na osnovu terenskog, ali i arhivskog istraivanja. Prema dopunjenim
poimeninim spiskovima stradalih koje je publikovao ovaj istraiva,
u Novom Sadu je stradalo 2.155, u urugu 1.173, u ablju 861, a u
Moorinu 264 lica.6 Ovi podaci realno uveavaju poimenini registar
koji je publikovao Zvonimir Golubovi. Prema ovim podacima ma-
arski faisti su tokom Racije u junoj Bakoj ubili najmanje 308 dece
4
, 19411945, , 1995.
5
, 1942, , 1992, . 147.
6
Aleksandar Velji, Racija: zaboravljeni genocid, Novi Sad, 2007, str. 408453.
Aleksandar Velji je nedavno izneo tvrdnju o dopuni registra stradalih snatovnika june Bake
koji su izgubili ivot od strane maarskih faista. Prema Veljievim tvrdnjama, do sada su saku-
pljeni poimenini podaci o 2.421 stradalih stanovnika Novog Sada i 1.369 stradalih stanovnika
uruga: Aleksandar Velji, Povodom teksta Milana Radanovia, Beton, 24. jun 2013. http://
www.elektrobeton.net/stemovanje/

148
 Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u Vojvodini

do 10 godina starosti.7
Aleksandar Velji je nekoliko puta iznosio neutemeljenu tezu o
namernom prikrivanju broja stradalih Srba, ubijenih u junoj Bakoj
januara 1942, pokuavajui da nepotpune registre stradalih opravda
tobonjim antisrpskim sentimentom jugoslovenskih komunista i po-
sleratnih vlasti.

Deklaracija koju je 21, juna 2013. izglasala Narodna skupti-

na Republike Srbije apostrofira stradanje maarskog stanovnitva u
urugu, ablju i Moorinu.

Visoke brojke ubijenih srpskih, jevrejskih i romskih stanovnika

ova tri mesta, januara 1942, nisu jedini indikator brutalnosti zloina
koji su maarski faisti sproveli u ova tri naselja. O brutalnosti zloina
nad stanovnitvom navedena tri sela u ajkakoj pre svega svedoe
podaci o nainu ubijanja: u mnogim sluajevima re je o surovim ubi-
stvima kojima su prethodila muenja, silovanja i masakriranja rtava.
Istrebljivane su itave porodice, ukljuujui i decu. Velik broj stradalih
ubijen je sekirama i tupim predmetima. Ove injenice, pogotovo ako
uzmemo u obzir da ovim zloinima ne prethode nikakvi prethodni
zloini koje bi poinili stanovnici june Bake, daju za pravo da govo-
rimo o genocidnim radnjama sprovoenim od strane maarskih fai-
sta. Poinioci ovih zloina poticali su iz redova lokalnog maarskog
stanovnitva, kao i iz redova okupacionog represivnog aparata. Kada
je re o zloinima u urugu, ablju i Moorinu, tokom Racije 1942,
poznata su imena inspiratora, ali i mnogih poinilaca ubistava. Naje-
e je re o lokalnom maarskom stanovnitvu.8

Vredi istai zakljuak istoriara Zvonimira Golubovia o struk-

turi poinilaca zloina: Pokrajinska komisija za utvrivanje zloina
okupatora i njihovih pomagaa u Vojvodini, u opirnom i dokumen-
tovanom elaboratu posveenom Raciji, daje spisak od 1.235 imena, sa
podacima o funkciji (zanimanju), krivici zbog koje su ih i na osnovu
ega teretili. Od toga broja na vojsku (u ijim je redovima bilo preko
30 oficira rodom iz Bake) i andarmeriju, kao i neke najvie linosti
Hortijeve Maarske, otpada 232 lica. Znai, preostalih 1.063 (greka,
treba da stoji: 1.003, nap. M.R.) su iz redova mesne civilne vlasti, odno-
sno graanstva. Od toga samo za Raciju u selima ajkake nalazimo
743 lica od ega su 612 iz redova Maara, a 86 pripadaju nemakoj
naciji.9
U ovom svetlu treba posmatrati istorijsku injenicu koja je osu-
ena u Deklaraciji: Razlog za donoenje Deklaracije je potreba da se
prui moralna satisfakcija za nepravdu koja je uinjena prema stanov-
7
Isto, str. 377385.
8
, 1942, , 1992, . 6592.
9
, . 91.
149
Milan Radanovi

nicima maarske narodnosti optina urug, Moorin i abalj u Voj-

vodini, donoenjem odluka koje su bile zasnovane na principu ko-
lektivne odgovornosti kojom su svi stanovnici maarske narodnosti
tih optina proglaeni ratnim zloincima. Parlament osuuje odluke
Komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa u Voj-
vodini kojima su proglaeni ratnim zloincima po osnovu nacional-
ne pripadnosti stanovnici optina urug od 22. januara 1945. godine i
Moorin od 26. marta 1945. godine ne dovodei u pitanje individualno
utvrenu odgovornost. Skuptina takoe osuuje i akte dravnih or-
gana po osnovu nacionalne pripadnosti prema stanovnicima optine
abalj, donete analognom primenom odluke od 22. januara 1945. go-
dine, koja se odnosi na stanovnike optine urug.10

Kada govorimo o rtvama faistikog terora meu stanovni-

tvom Bake 19411945, treba napomenuti da je u Bakoj procentual-
no daleko najvie stradala jevrejska zajednica. Jevreji sa samo 1,04%
zastupljenosti u stanovnitvu Vojvodine predstavljaju 25,48% strada-
lih Vojvoana, kada govorimo o licima koja su liena ivota od strane
okupatora i njegovih pomagaa.11 Najvei broj stradalih Jevreja Vojvo-
dine poticao je iz Bake. Prema podacima Saveza jevrejskih optina
Jugoslavije, 1940. je na teritoriji Bake ivelo 14.700 Jevreja. Posle oslo-
boenja, prema podacima iz 1947, bilo ih je svega 2.880. Vladislav
Rotbart, vojvoanski istraiva jevrejskog porekla, iznosi pretpostav-
ku da je tokom Racije ubijeno oko 2.000 Jevreja.12 Veina bakih Je-
vreja stradala je u nemakim koncentracionim logorima, ukljuujui
Auvic, ali je znaajan broj Jevreja Bake ubijen od strane maarskih
faista, ukljuujui lokalne maarske faiste. Takoe, treba istai inje-
nicu da su Nemcima u kolektivnom hapenju Jevreja u Bakoj 1944.
pomagali organi faistike Maarske i lokalne vlasti.
Prema podacima Muzeja rtava genocida iz Beograda, najvei
procenat stradalih vojvoanskih Jevreja odnosi se na stradale bake
Jevreje (80,31%), dok Jevreji u Bakoj ine 57,54% civilnih rtava (kada
govorimo o rtvama faistikog terora). Prema podacima Muzeja, pu-
blikovanim 2008. poimenice su poznate 9.092 jevrejske rtve iz Bake,
dok se jo uvek traga za podacima o nekoliko hiljada rtava.13

10
http://www.autonomija.info/deklaracija-o-osudi-zlocina-nad-madarima-1944-i-1945.html
11
,
, 20. , 1/2005, , 2005, . 107108.
12
Vladislav Rotbart, Jugosloveni u maarskim zatvorima i logorima 19411945, Novi Sad, 1988, str. 63.
13
, .
, , , , -
, , J , 1520. 2006, (.
), , 2008, . 349350.
150
 Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u Vojvodini

Dogaaji u Bakoj nakon osloboenja 1944. i kvantifikacija stradalih

Nakon uvoenja politikog pluralizma u Maarskoj i Srbiji, po-

etkom 1990-ih, otpoele su i licitacije brojem stradalih Maara nakon
osloboenja Vojvodine. Ove neutemeljene procene, esto viestruko
predimenzionirane, iznosili su pojedini publicisti,novinari i politiari
kako u Maarskoj tako i u Vojvodini.

Maarski publicista Tibor ere objavio je 1991. u Budimpeti

knjigu o stradanju maarskog ivlja nakon osloboenja Vojvodine, u
kojoj je plasiran viestruko uvean zbir stradalih Maara u Vojvodini
(40.000), kao i neutemeljene pretpostavke o broju stradalih Maara u
pojedinim naseljima (urug: 3.000, abalj: 2.000, iako je u ova dva na-
selja iveo manji broj Maara od navodnog broja stradalih; Subotica:
7.000, Novi Sad: 10.000). Govorei o ereevim emfazama, maarska
istoriarka, profesorka Univerziteta u Segedinu Enike ajti, pominje
pogubnost ove u kamen urezane brojke: U dananjoj maarskoj
javnosti putem rada Tibora erea (Vrbossz a Bcskban) fiksirana
je brojka od 40.000. Poto je ereeva knjiga prevedenana vie jezika,
meu kojima na engleski i hrvatski, tako se i na meunarodnom pla-
nu fiksirala ova brojka. (...) Meu istoriarima, a naroito u javnosti,
i danas se dri onaj pogled da o pogubljenjima nisu sastavljeni zapi-
si, liste, da je utvrivanje makar priblino tanog broja nevinih rta-
va samo po sebi uzaludan poduhvat, odnosno da moramo prihvatiti
vesti, procene nastale posle rata, koje govore o najmanje 30.000, ali i
o vie od 40.000 pogubljenih. Ovaj mit je razbio novosadski profesor
Aleksandar Kasa knjigom objavljenom 1996, odnosno spiskovima
pogubljenih iz vojvoanskih arhiva. Na osnovu ovih evidencija Alek-
sandar Kasa prezentuje podatke o pogubljenim Maarima koje je
vojvoanska maarska javnost i tampa doekala estokom kritikom.
Naime, Kasa, u odnosu na podatke od 20.000 pogubljenih, koje je voj-
voanska maarska literatura pretpostavljala (ne govorei o 40.000
rtava koja se u maarskoj javnosti ve nedvosmisleno fiksirala) pie
na osnovu izvora OZN-e o znatno manjem broju nedunih rtava, iji
broj procenjuje na 5.000. Tanije, tvrdi da je tokom svojih istraivanja
dotle stigao i da dokumenta koje je pregledao govore o toliko rtava,
ali da taj broj ni on sam ne smatra konanim.14

Zapravo, Aleksandar Kasa ne iznosi poimenine podatke za

oko 5.000 stradalih, ve evidentno manje, ali iznosi nauno zasnovanu
pretpostavku od oko 5.000 stradalih Maara nakon osloboenja Voj-
vodine, to je najpriblinija pretpostavka u odnosu na realne brojke
(iznad 6.000), tj. u odnosu na sve druge vojvoanske i maarske istra-
ivae koji su, po pravilu, iznosili viestruko uveliane pretpostavke,
14
Enik A. Sajti, Partizanska odmazda protiv Maara u Vojvodini: rezultati i upitnici isto-
riografije, Impriumvlts a Vajdasgban (1944). Promena imperije u Vojvodini 1944, (ur. Karol
Biernacki, Istvn Fodor), Szeged-Zenta, 2010, str. 31.
151
Milan Radanovi

pri emu su tokom 1990-ih, kada su iroko plasirane predimenzionira-

ne brojke stradalih Maara, prezentovali poimenine spiskove sa ma-
nje imena od broja imena koje je prezentovao Kasa.

Enike ajti, sem to upotrebljava vrlo diskutabilan termin nevi-

ne rtve kada govori o svim stradalim nakon osloboenja, i sama je
prethodno bila sklona uvelianim brojkama (oko 20.000), dok posled-
njih godina u naunim radovima izbegava da iznosi vlastite pretpo-
stavke o broju stradalih.15
Govorei o brojci od 20.000 stradalih koja je znatno zastupljena
u delu maarske javnosti u Vojvodini, Aleksandar Kasa istie: Dr
andor Mesaro meu prvima je izneo najee pominjanu brojku od
20.000 stradalih koju je prihvatila i maarska istoriarka Enike ajti.
Neka koincidencija postoji izmeu ove cifre sa brojem stradalih Srba
[u Bakoj] sa kojom se operisalo prvih dana osloboenja.16
Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 19411948. Anket-
nog odbora Skuptine AP Vojvodine (formiran 2003. sa zadatkom da
utvrdi priblian broj stradalih i saini poimeninu bazu podataka o
stradalim stanovnicima Vojvodine 19411948) demantuje visoke pro-
cene andora Mesaroa i drugih autora koji su iznosili predimenzioni-
rane brojke.17 Prema nepotpunim podacima Anketnog odbora, publi-
kovanim 2008, poimenice je poznato 4.424 lica maarske nacionalno-
sti koja su stradala na podruju Vojvodine 19411948. Od ovog broja
njih 394 stradali su tokom 19411943.18 Podatke Anketnog odbora do-
punili su saradnici Dravne komisije za tajne grobnice tako da je pre-
ma podacima evidentiranim do 6. decembra 2012. nakon osloboenja
stradalo najmanje 5.521 lice maarske nacionalnosti na podruju Voj-
vodine i Beograda.19 Saradnici Dravne komisije su, za razliku od sa-
radnika Anketnog odbora, dobili na uvid matine knjige mesne zajed-
nice Baki Jarak i optine Temerin, to im je omoguilo da, na osnovu
ovih i nekih drugih izvora, dopune podatke Anketnog odbora.

Ipak, i pored injenice da nisu sva maarska naselja u Bakoj

15
O procenama broja stradalih Maara u Vojvodini nakon osloboenja, vid. Aleksandar
Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, Novi Sad, 1996, str. 156184; Pal Tibor, Baka i Baranja
19411948. Stradanje stanovnitva u ratnom i poratnom razdoblju, Na putu ka istini. Imenik stra-
dalih stanovnika AP Vojvodine 19411948, Zbornik radova, [elektronsko izdanje] (ur. Dragoljub
ivkovi), Novi Sad, 2008, str. 94112; Enike A. ajti, Maari u Vojvodini 19181947, Novi Sad,
2010, str. 352354.
16
Aleksandar Kasa, n.d., str. 178179.
17
Kao sublimaciju ovakvih uvelianih pretpostavki vid. , .
: , , , 1/1991, , 1991, . 9697.
18
Nenad Mauri, Statistika stradalih stanovnika Vojvodine 19411948., Na putu ka istini.
Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 19411948, Zbornik radova, [elektronsko izdanje] (ur.
Dragoljub ivkovi), Novi Sad, 2008, str. 218.
19
Momilo Pavlovi, Sran Cvetkovi, Istraivanja dravne komisije za tajne grobnice ubijenih
posle 12. septembra 1944., Istorija 20. veka, 3/2012, Beograd, 2012, str. 916.
152
 Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u Vojvodini

nakon osloboenja bila izloena podjednakom intenzitetu osvete i

represivnih mera, i pored saznanja da je retorzija bila najintenzivnija
u pojedinim mestima ajkake u kojima su zabeleena najmasovnija
i najsvirepija ubistva poetkom 1942, u delu maarske strune jav-
nosti upotrebljava se neadekvatan termin genocid kada se govori
o kanjavanju ratnih zloinaca i saradnika okupatora, retorziji, revo-
lucionarnom teroru i dravnoj represiji koje je sprovodila pobedni-
ka strana. Prireivai zbornika Promena imperije u Vojvodini 1944, u
ijem stvaranju su uzeli uea srpski i maarski istoriari, govorei
o stradanju Maara u Vojvodini nakon osloboenja, istiu u predgo-
voru ove publikacije: Krajem 1944. i u prvim mesecima naredne go-
dine zavladali su teror i nasilje u selima i gradovima Vojvodine. Ovaj
period u istoriografiji poznat je pod raznim nazivima, kao to su od-
mazda partizana protiv Maara ili jo hladniji dani, koje moemo
jednom reju pojasniti, a to je: genocid.20
U brojku od 5.521 ulazi i, grubo reeno, do 1.000 imena pripad-
nika maarske zajednice iz Banata i Srema. Nakon osloboenja Bana-
ta u selima sa veom koncentracijom maarskog stanovnitva uvodi
se stroga kontrola kretanja i provera dranja za vreme rata. Na osno-
vu prijava stanovnitva, komande vojnih stanica sela pravile su spi-
skove lica za proveru, ali i likvidacije. U tim aktima vojne vlasti su se
sluile i raznim represivnim metodama, naroito prema rukovodstvu
DMKSZ, a poseban tretman su imali Maari pripadnici Hipo polici-
je. Iz redova maarske nacionalne manjine u Banatu, stradaju najve-
im delom oni koji su, prema oceni nove vlasti, bili otvoreni sarad-
nici okupatora. Streljanja i likvidacije u najveoj meri ine pripadnici
OZNE, ali i regularne partizanske jedinice.21

Najvei broj stradalih pripadnika maarske etnike skupine na-

kon osloboenja Vojvodine zabeleen je u naseljima u kojima su lo-
kalni Maari tokom 1942. uestvovali u masovnim zloinima nad srp-
skim, jevrejskim, romskim i rusinskim stanovnitvom.
Za razliku od Banata, u Bakoj se pristupilo drastinom ka-
njavanju pripadnika maarske nacionalne manjine, posebno onih za
koje se doznalo, esto i na osnovu izjava svedoka, da su uzimali di-
rektnog ili indirektnog uea u januarskoj raciji 1942. i u stradanju
srpskog stanovnitva aprila 1941. Pod poseban represivni udar do-
li su pripadnici Stranke strelastih krstova, nosioci okupacione vlasti,
vostvo DMKSZ koja je takoe proglaena za faistiku organizaciju,
ali i drugi za koje se smatralo da potpadaju pod kategoriju saradnika
okupatora.22

20
Impriumvlts a Vajdasgban 1944. Promena imperije u Vojvodini 1944, (ur. Karol Biernacki,
Istvn Fodor), Szeged-Zenta, 2010, str. 7.
21
Aleksandar Kasa, n.d., str. 160.
22
Isto, str. 161.
153
Milan Radanovi

U merama koje je sprovodila pobednika strana u Bakoj bilo je

elemenata revanizma i retorzije i ostvarivanja politike oko za oko
zub za zub. Nema sumnje da je jedan broj ubistava, ak ako uzme-
mo u obzir elju za osvetom, bio nacionalno motivisan, kao i da je u
osvetnikom naletu ubijen i jedan broj lica koja nisu imala ozbiljnu
krivicu ili nisu imali realnu krivicu. Meutim, pojedini preiveli sa-
vremenici Racije 1942, naroito oni koji su izgubili lanove porodice,
smatrali su da odgovornosti podlee svaka vrsta podrke okupacio-
nom poretku. Kako istie istoriar Aleksandar Kasa, na podruju
uruga, ablja i Moorina prilikom ovih kanjavanja bila je primet-
na elja nove vlasti da se ovim merama da izvesno zadovoljenje srp-
skim porodicama i izvri osveta, ali se nastojalo da se ipak zadovolji
normalna sudska forma.23
Prema podacima Dravne komisije za tajne grobnice nakon sep-
tembra 1944. (re je o dopunjenim podacima Anketnog odbora Skup-
tine AP Vojvodine) poimenice su poznati podaci za 653 stradala sta-
novnika uruga nakon osloboenja koji su bili pripadnici maarskog
naroda, zatim za 513 stradalih stanovnika ablja (473 Maara i 40 Ne-
maca) i 116 stradalih maarskih stanovnika Moorina.24 Ostaje da se
utvrdi starosna i rodna struktura stradalih Maara u ovim selima, kao
i da se ustanovi koliko je lokalnih Maara ubijeno/streljano u samim
naseljima, a koliko ih je stradalo u logorima, pri emu treba istai da je
smrtnost u posleratnim logorima za pripadnike nemake i maarske
zajednice daleko manje vezana za neposredna ubistva. Ponavljamo da
je tokom Racije 1942, prema publikovanim poimeninim podacima,
stradalo 1.173 stanovnika uruga (uz 40 stanovnika ovog mesta ubije-
nih aprila 1941), 861 stanovnik ablja i 264 stanovnika Moorina.

Vredi istai injenicu da su jugoslovenske vlasti neposredno na-

kon osloboenja Bake omoguile znatnom broju pripadnika maar-
ske zajednice da participira u vojnim formacijama i civilnim organi-
ma. Glavni tab NOVJ za Vojvodinu odobrio je 23. novembra 1944.
formiranje prvog bataljona na teritoriji Vojvodine u kome su zastu-
pljeni preteno pripadnici maarske narodnosti. Za samo nekoliko
dana u bataljon se prijavilo oko 1.000 dobrovoljaca iz Bake Topole i
okoline. Ubrzo potom bataljonu je pristupilo oko 400 maarskih do-
brovoljaca sa somborskog podruja. Bataljon je poslednjeg dana 1944.
prerastao u 15. vojvoansku brigadu u sastavu 16. vojvoanske divi-
zije. Tokom narednih meseci, 15. brigada je uestvovala u tekim bor-
bama u Baranji, pri emu je imala oko 350 mrtvih i ranjenih.25

23
Isto, str. 167.
24
Dravna komisija za tajne grobnice, registri stradalih za optine abalj i Titel. abalj:
http://www.otvorenaknjiga.komisija1944.mpravde.gov.rs/cr/okrug/06/80136.html
Titel: http://www.otvorenaknjiga.komisija1944.mpravde.gov.rs/cr/okrug/06/80454.html
25
Aleksandar Kasa, n.d., str. 185186.
154
 Politike i istorijske kontroverze deklaracije o osudi akata protiv civilnog maarskog stanovnitva u Vojvodini

Knjievnik Laslo Vegel o Deklaraciji

Izglasavanje Deklaracije podrao je novosadski knjievnik Laslo

Vegel, jedan od najuticajnijih vojvoanskih intelektualaca u liberal-
nim krugovima u Srbiji.

U autorskom tekstu objavljenom 5. jula 2013. Vegel istie da je

srpski parlament izglasavanjem deklaracije pruio moralnu satisfak-
ciju za nepravdu koja je uinjena prema stanovnicima maarske naci-
onalnosti tri sela (abalj, urug, Moorin) koji su bili proglaeni, na
principu kolektivne odgovornosti, ratnim zloincima. Oni su, dakle,
nevine rtve. Vegel, meutim, napominje: Reeno je i to da su ovom
Deklaracijom vojvoanski Maari osloboeni stigme zloinake naci-
je. Trebalo bi, unekoliko, precizirati stvari. Nema sumnje, da su doga-
aji s kraja 1944. i poetka 1945. bili zloini, isto kao i zloini Hortijeve
soldateske.26

Naivno je oekivati da bilo kakav skuptinski dokument moe

da rastereti stvarne ili navodne istorijske odgovornosti bilo koju za-
jednicu. Ipak, vano je istai da vojvoanskim Maarima nije bila
nametnuta stigma zloinake nacije u decenijama nakon Drugog
svetskog rata. Isto tako, nikako se ne sme usvojiti istorijska nivelacija
dogaaja koji su se u Bakoj odigrali 19411942. i nakon osloboenja
1944, niti se mogu izjednaiti po teini i karakteru postupci maarskih
faista i formacija i organa vlasti koja je uspostavljena nakon oslobo-
enja Vojvodine. Kako bi se objasnio karakter ovih razliitih istorij-
skih dogaaja nedovoljno je konstatovati da su i jedni i drugi dogaaji
rezultirali zloinima, to je nesumnjiva injenica, ali takoe je injenica
da nisu svi pripadnici maarskog naroda koji su stradali nakon oslo-
boenja bili nevine rtve, za razliku od onih koji su stradali tokom
maarske okupacije. Isto tako, ono to ove dogaaje ini meusobno
razliitim jesu drugaije istorijske pozadine okupacije i osloboenja
i izostanak genocidnih radnji nad Maarima nakon osloboenja, pri
emu vredi istai da genocidne radnje nisu izostale 1942. godine.

26
Laslo Vegel, Vini i nevini, Autonomija, 5. jul 2013. (http://www.autonomija.info/laslo-
vegel-vini-i-nevini.html)
155
 etvrto poglavlje

ISTORIJSKI REVIZIONIZAM O
SOCIJALISTIKOJ JUGOSLAVIJI:
PREISPITIVANJA I ISTRAIVANJA

156
Milan Radanovi, UDK: 355.1-058.65(497.11)1944/1945
samostalni istraiva

Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja

stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Licitiranja brojem rtava komunistikog terora u Srbiji

R
evizija prolosti predstavlja jednu od bitnih karakteristika
postsocijalistikog drutva u Srbiji. Iznoenje preuvelia-
nog broja stradalih nakon osloboenja predstavlja jednu
od vanih karakteristika revizionistikog narativa.

Iznoenje viestruko uvelianih brojki stradalih pripadnika i

simpatizera snaga kolaboracije nakon osloboenja Srbije 1944. naro-
ito je prisutno u medijima i istorijskoj publicistici, ali i u tvrdnjama
i stavovima pojedinih predstavnika domae istoriografije.Tokom po-
slednjih desetak godina primetna je dodatna artikulacija istorijskog
narativa koji podrazumeva licitiranje brojem rtava komunistikog
terora1 nakon osloboenja. U nekoliko navrata, poslednjih godina,
upotrebljavan je termin genocid kada s govorilo o kanjavanju rat-
nih zloinaca i saradnika okupatora, retorziji, revolucionarnom teroru
1
Upotrebljavamo termin takozvane rtve komunistikog terora i stavljamo ga pod navod-
nike, iz vie razloga. Naime, smatramo da se ovaj termin koristi tendenciozno i da je motivisan
antikomunistikim predrasudama njegovih korisnika. Upotreba termina rtve komunistikog
terora bila bi analogna, ali i podjednako pogrena, terminu rtve kapitalistikog terora
ili rtve demokratskog terora. Isto tako, smatramo da nisu svi oni koji su ubijeni od strane
komunista ili formacija pod kontrolom komunista, u Srbiji i Jugoslaviji, naprosto rtve. ak ni
meu istinskim rtvama partizanske ratne retorzije, revolucionarnog terora i posleratne dravne
represije, nisu svi nevini, ako uzmemo u obzir njihovu posrednu participaciju u kvislinkim
strukturama tokom okupacije i ueu u stvaranju ambijenta koji je olakao sprovoenje volje
okupatora, iako nisu zasluili da im bude oduzet ivot (brojni simpatizeri snaga kolaboracije)
niti izloenost pogibelji (napose brojni Nemci i Maari).
Saglasni smo sa stavom prof. ora Stankovia: Termin komunistiki zloin je krajnje
pravno i politiki neadekvatan. Zloin je pojam za ritual ubijanja. Ovde je uzet da bi komuniste
izjednaili sa nekim drugim pokretima koji u tom ritualu nisu izostavljali ene, decu i stare
osobe, primenjujui krajnju brutalnost. Ne moe se osporavati da je u procesu konstituisanja
nove i meunarodno priznate drave ta ista drava primenjivala revolucionarni teror, kao
to su to radili i jakobinci u Francuskoj revoluciji 150 godina ranije ili Kromvel u Engleskoj 350
godina ranije. Kao to su to radili svi pobednici posle graanskih ratova, smena dinastija ili
radikalnog preoblikovanja politikog sistema. (ore Stankovi, Smrt istorije, Vreme, 1058,
Beograd, 14.4.2011, str. 38).

157
Milan Radanovi

i dravnoj represiji koje je sprovodila pobednika strana.2

Zagovornici teze o nunosti preispitivanja zloina oslobodila-
ca u cilju konanog nacionalnog pomirenja, ispravljanja istorij-
skih nepravdi i rehabilitacije nevinih rtava komunistikog terora
koje su nepravedno liene ivota ili represirane iz politikih i ideo-
lokih razloga, poslednjih godina vrlo su zastupljeni u medijima, to
je kulminiralo u razdoblju od 2009. do 2012.

Iznoenje pretpostavki, ali i rezultata istraivanja, o broju stra-

dalih pripadnika i simpatizera poraenih vojnih i politikih snaga
praeno je preutkivanjem injenica o njihovom angamanu tokom
faistike okupacije, a naroito se nerado govori o zloinima koje su
poinili pripadnici poraenih snaga u razdoblju koje prethodi oslobo-
enju.

Preispitivanje istorijskih dogaaja nakon osloboenja najee

podrazumeva viktimizaciju stradalih i izbegavanje ukazivanja na od-
govornost nemalog broja lica koja su liena ivota nakon osloboe-
nja. Po pravilu, svi stradali se imenuju rtvama, iako injenica smrti
ne izjednaava sve stradale u ratnom sukobu i istorijskim dogaajima
koji su posledica ovog sukoba. Dakle, nisu svi stradali u dogaajima
nakon osloboenja bili (nevine) rtve.3
2
Ubrzo nakon politikih promena 2000, u apcu je sluen prvi crkveni pomen stradalim u
ovom gradu nakon osloboenja (meu kojima je bio odreen broj saradnika okupatora): Uz
molbu za pokoj due streljanima, okupljenima je govorio i protoakon Rade Todorovi koji je,
izmeu ostalog, poeleo da se ovako neto, kao ovaj genocid, u ovom gradu i ovoj Srbiji nikad
vie ne ponovi. (. , .
, , LVI, 2777, , 2.11.2000, . 5). Isto tako,
sandaki muftija Muamer Zukorli, govorei 4. septembra 2010. na verskoj komemoraciji strel-
janim graanima Novog Pazara i okoline (mahom saradnicima okupatora) koje su predstavnici
nove vlasti liili ivota 19441945. na brdu Hadet iznad grada, pomenuo je navodni genocid
na Hadetu. ( , , , CVII,
34794, , 12.9.2010, . 14).
Prireivai zbornika Promena imperije u Vojvodini 1944, u ijem stvaranju su uzeli uea srpski
i maarski istoriari, govorei o stradanju Maara u Vojvodini nakon osloboenja, istiu u
predgovoru ove publikacije: Krajem 1944. i u prvim mesecima naredne godine zavladali su
teror i nasilje u selima i gradovima Vojvodine. Ovaj period u istoriografiji poznat je pod raznim
nazivima, kao to su odmazda partizana protiv Maara ili jo hladniji dani, koje moemo
jednom reju pojasniti, a to je: genocid. Impriumvlts a Vajdasgban 1944. Promena imperije u
Vojvodini 1944, (ur. Karol Biernacki, Istvn Fodor), Szeged-Zenta, 2010, str. 7.
Takoe, ovaj termin upotrebljavaju pojedini autori sa nemakog govornog podruja kada
govore o stradanju nemakog stanovnitva u Vojvodini nakon osloboenja, kao i neki njihovi
istomiljenici u Srbiji (npr. prof. Zoran ileti), insistirajui na konstrukciji smiljeni genocid:
19441948, (. ,
.), , 2004, . 5.
3
O dilemama istorijske viktimologije, vid., Igor Graovac, Dilema viktimologije: rtve i/
ili stradalnici?, Dijalog povjesniara/istoriara, 5, Herceg Novi, 24. oujka/marta 2001, (pr.
158
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Licitiranje brojem rtava komunistikog terora u Srbiji, pred-

met je ideoloki i politiki motivisanih manipulacija preko dve deceni-
je. Viestruko uveane, neretko fabulozne, brojke stradalih protivnika
nove vlasti nakon osloboenja (naroito kada je re o broju stradalih u
centralnoj Srbiji, Beogradu i Bakoj), poetkom 1990-ih, u prvim godi-
nama politikog pluralizma u Srbiji, najpre su kolportirane od strane
desniarske i nacionalistike tampe.
Najkarakteristiniji primer ovakvih fabulacija, nezaobilazan
kada je u pitanju geneza istorijskog stereotipa o kanjavanju Srbije
zbog naklonosti prema etnicima, predstavljaju izdanja kragujeva-
kog lista Pogledi, jednog od najtiranijih politikih magazina u Srbiji
poetkom 1990-ih. Urednik ovih novina, Miloslav Samardi, u uvod-
niku specijalnog izdanja Pogleda iz 1991. pominje fabuloznih 150.000
neznanih grobova pobijenih protivnika nove vlasti, na tlu Republike
Srbije. Samardi napominje da se ova priblino tana brojka na-
vodno odnosi na deo, nadamo se vei, srpskih rtava palih u Srbiji
tokom 19441945, istiui da iako su na meti komunista pre svega
bili Srbi, tada su stradali i drugi narodi, najvie vojvoanski Nemci i
Maari.4 U navedenom specijalnom izdanju pominje se preko 12.000
streljanih u Niu, preko 8.000 u Zajearu, preko 6.500 u Kruevcu,
4.000 u Valjevu, 3.000 u Uicu, preko 2.500 u Jagodini, 2.000 u apcu,
itd.5
Maarski publicista Tibor ere objavio je 1991. u Budimpeti
knjigu o stradanju maarskog ivlja nakon osloboenja Vojvodine, u
kojoj je plasiran viestruko uvean zbir stradalih Maara u Vojvodini
(40.000), kao i neutemeljene pretpostavke o broju stradalih Maara u
pojedinim naseljima (urug: 3.000, abalj: 2.000, iako je u ova dva na-
Hans-Georg Fleck, Igor Graovac), Zagreb, 2002, str. 429443; Igor Graovac, Dragan Cvetkovi,
Ljudski gubici Hrvatske 19411945. godine. Pitanja, primjeri, rezultati, Zagreb, 2005, str. 2550; Igor
Graovac, Pitanje poslijeratnih rtava i stradalnika u Hrvatskoj poslije Drugoga svjetskog rata,
Bleiburg i krini put 1945, Zbornik radova sa znanstvenog skupa, Zagreb 12. travnja 2006, (ur.
Juraj Hrenjak i dr.), Zagreb, 2007, str. 7478.
Igor Graovac iznosi zakljuak: Uza sve napore koji tite i uvaavaju rtvu i/ili stradalnika,
konano treba dravi, ideologijama i politici osporiti pravo posezanja za mrtvima, bili oni rtve
i/ili stradalnici, pa, ak, i stradali poinitelji zloina.
4
, .
, , , 2/1991, , 1991, . 2.
5
, : , , ,
2/1991, , 1991, . 3639: , , . 4246;
, : , !, . 4749;
, : 4.000 [ ], . 5053; ,
19441945: 12.000 , . 5457; ,
. [ ], . 6871;
, . 8.000 - [ ], .
7377; , . , .
8081.
159
Milan Radanovi

selja iveo manji broj Maara od navodnog broja stradalih; Subotica:

7.000, Novi Sad: 10.000). Govorei o ereevim emfazama, maarska
istoriarka, profesorka Univerziteta u Segedinu Enike ajti, pominje
pogubnost ove u kamen urezane brojke: U dananjoj maarskoj
javnosti putem rada Tibora erea (Vrbossz a Bcskban) fiksirana
je brojka od 40.000. Poto je ereeva knjiga prevedenana vie jezika,
meu kojima na engleski i hrvatski, tako se i na meunarodnom pla-
nu fiksirala ova brojka.6

Preuveliane brojke stradalih u pojedinim gradovima i opti-

nama u Srbiji, tendenciozno su kolportirane u domaoj javnosti u po-
slednjih dvadesetak godina i prerasle su u istorijski stereotip, naroito
kada je re o broju stradalih u Beogradu i ukupnom broju stradalih u
Srbiji juno od Save i Dunava.

Vlada Republike Srbije je 9. jula 2009. donela odluku o formira-

nju Dravne komisije za pronalaenje i obeleavanje svih tajnih grobnica u
kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle osloboenja 1944. (skrae-
no: Dravna komisija za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944).
Na elo komisije imenovana se trojica istoriara: predsednik Slobodan
Markovi, docent na Fakultetu politikih nauka u Beogradu, sekretar
Sran Cvetkovi, nauni saradnik u Institutu za savremenu istoriju,
dok je za koordinatora Odbora za istraivanje Dravne komisije ime-
novan Momilo Pavlovi, direktor Instituta za savremenu istoriju.
Formiranje Dravne komisije, po naem miljenju, predstavlja
politiki projekat tada vladajue Demokratske stranke i tipian primer
politikog posezanja za mrtvima.
Dravna komisija za tajne grobnice formirana je po ugledu na
slino telo koje je 1990. formirano u Republici Sloveniji: Komisija Vlade
Republike Slovenije za reavanje pitanja prikrivenih grobnica, i po ugledu
na komisiju koja je 1991. formirana u Republici Hrvatskoj: Komisija za
utvrivanje ratnih i poratnih rtava.

Formiranje Dravne komisije inicirao je istoriar Momilo

Pavlovi.7 Dravna komisija ne bi bila formirana da nije postojala ja-
sna politika volja (politiki konsenzus unutar vladajue koalicije na
elu sa Demokratskom strankom) koja je omoguila njeno osnivanje.
O tome je svedoio Slobodan Homen, dravni sekretar u Ministarstvu
6
Enik A. Sajti, Partizanska odmazda protiv Maara u Vojvodini: rezultati i upitnici isto-
riografije, Impriumvlts a Vajdasgban (1944). Promena imperije u Vojvodini 1944, (ur. Karol
Biernacki, Istvn Fodor), Szeged-Zenta, 2010, str. 31.
7
Momilo Pavlovi, Zloini oslobodilaca zadatak srpske istoriografije visokog prioriteta,
Istorija 20. veka, 3/2010, Beograd, 2010, str. 1011.

160
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

pravde, neposredno uoi formiranja komisije: Homen je podsetio da

je Vlada formirana od razliitih stranaka, ali da je i odluka o formi-
ranju komisije za istraivanje istine o pogubljenju Drae Mihailovi-
a, doneta jedinstveno i jednoglasno: To nam jasno govori da postoji
politika volja i da su okolnosti sazrele. Svi se slaemo sa konceptom
rada komisije za pronalaenje posmrtnih ostataka generala Mihailovi-
a, tako emo da se slaemo i sa radom budue komisije za otkrivanje
svih tajnih grobnica u zemlji, gde se nalaze posmrtni ostaci lanova
nae familije, roaka, prijatelja, komija...8
U programskom dokumentu navedeni su osnovni ciljevi Drav-
ne komisije: 1) istraiti, pronai i obeleiti sve tajne grobnice u koji-
ma se nalaze ostaci streljanih posle septembra 1944, 2) utvrditi taan
broj streljanih lica od septembra 1944.9

Oigledno je da isticanje 12. septembra 1944. u nazivu komisije

podrazumeva poznati govor kralja Petra II Karaorevia na london-
skom BBC-u, kazivan upravo 12. septembra 1944, u kome je Petar II
pozvao jugoslovenske narode da se ujedine i pristupe Narodnooslo-
bodilakoj vojsci Jugoslavije pod maralom Titom. Svi oni koji se
oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njego-
ve budunosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, nee uspeti da se
oslobode izdajnikog iga ni pred narodom, ni pred istorijom.10
Prethodno, Glavni tab NOV i PO Srbije uputio je 26. avgusta
1944. poziv etnicima Drae Mihailovia da se prikljue jedinicama
NOV i PO i bore protiv okupatora i kvislinga,11 dok je ukazom kralja
Petra II 25. avgusta 1944. stavljen van snage ukaz o pretvaranju taba
Drae Mihailovia u Vrhovnu komandu JVuO, ime je Vrhovna ko-
manda rasputena.12 Predsednik NKOJ i vrhovni komandant NOV i
POJ, Josip Broz Tito, 30. avgusta 1944. uputio je poslednji poziv svim
zavedenim slugama okupatora da iz kvislinkih i kolaboracionistikih
formacija do 15. septembra 1944. preu u NOVJ ili joj predaju oru-
je i opremu. Poziv se odnosio na etnike, slovenake i hrvatske do-
mobrane.13 Prema nareenju marala Tita domobrani i etnici koji bi
preli na stranu NOVJ bili su i nakon 15. septembra 1944. rasporeiva-
ni jedinice NOVJ. U nareenju vrhovnog komandanta NOV i POJ od
8
. , . ,
.
, , LVI, , 2.7.2009, . 11.
9
, 12. 1944.
2010, , 2010, . 7.
10
Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1041.
11
-, I/20, , 1965, . 679.
12
Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1037.
13
Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 876877.
161
Milan Radanovi

15. septembra 1944. istie se da zarobljene pripadnike snaga kolabo-

racije koji se neposredno pred zarobljavanje na strani neprijatelja sa
orujem u ruci bore protiv NOV i POJ trebastaviti pred vojni sud i
po hitnom postupku suditi im i najstroije kazniti.14 Ipak, sve do kra-
ja 1944. prebezi iz etnikih redova prelazili su u redove NOVJ pod
uslovom da nije dokazano da su skrivili neije stradanje.

Postavlja se pitanje zbog ega inicijativa za formiranje Dravne

komisije nije podrazumevala istraivanje ukupnog broja stradalih na
tlu Republike Srbije koji su umrli nasilnom smru tokom Drugog svet-
skog rata i u nekoliko posleratnih godina? injenica je da ukupan broj
stradalih na teritoriji Srbije tokom 19411945. jo uvek nije utvren,
a da istraivaki kapaciteti Muzeja rtava genocida, iji saradnici od
2003. rade na utvrivanju priblinog broja stradalih u ovom razdoblju
na tlu Jugoslavije, nisu odgovarajui iz vie objektivnih razloga, iako
su istraivanja Muzeja rtava genocida rezultirala znaajnim naunim
doprinosom. Takoe, izostanak ove inicijative dodatno problematizu-
je pozitivan uinak Anketnog odbora Skuptine AP Vojvodine: Ime-
nik stradalih stanovnika AP Vojvodine 19411948.15 Kako je mogu-
e da su pokrajinski organi bili u stanju da iniciraju popisivanje svih
stradalih od 1941. do 1948, a republiki organi nisu bili u stanju da to
isto uine za ostatak teritorije Republike Srbije?
Utvrivanjem ukupnog broja stradalih na tlu Republike Srbije
19411948. bila bi smanjena mogunost politiki motivisanih zloupo-
treba broja stradalih i dravnog posezanja za mrtvima. S druge stra-
ne, uvereni smo da e objedinjavanje svih podataka o ljudskim gubi-
cima na podruju Republike Srbije tokom 1940-ih doprineti realnijem
sagledavanju odgovornosti faistikog okupatora i njegovih pomaga-
a, sa jedne strane, i partizanskog pokreta i posleratih vlasti, sa druge
strane, kada govorimo o ljudskim gubicima.
Ipak, postavlja se pitanje zbog ega se insistiralo da u nazivu ko-
misije budu apostrofirane grobnice, a ne broj stradalih?

Uoi formiranja Dravne komisije, u toku medijske kampanje

koja je imala za cilj da podri inicijativu za njeno osnivanje, dnevni list
Veernje novosti (kao provladino glasilo koje je najaktivnije sudelovalo
u ovoj medijskoj kampanji) objavio je procenu broja stradalih u Srbiji
nakon osloboenja, koju je izneo istoriar Sran Cvetkovi: Cvetko-
vi iznosi da je, prema najnovijim istraivanjima, tokom 19441945.
likvidirano najmanje 80.000 graana Srbije, ak i vie ako raunamo
14
Zbornik NOR-a, II/14, Beograd, 1982, str. 106.
15
Na putu ka istini. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 19411948, Zbornik radova, [elektron-
sko izdanje] (ur. Dragoljub ivkovi), Novi Sad, 2008.
162
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

streljanje ratnih zarobljenika na Zelengori i Sloveniji 1945.16 Cvetko-

vi je na TV B92, 9. oktobra 2009. ponovio da prema umerenijim pro-
cenama broj stradalih u Srbiji nakon septembra 1944. iznosi 80.000.17
Nedugo nakon formiranja Dravne komisije, jedan tirani beograd-
ski dnevni list preneo je izjavu sekretara komisije Srana Cvetkovia
o proceni broja stradalih u Srbiji nakon osloboenja: Vie od 35.000
ljudi streljano je na teritoriji ue Srbije, a prema nemakim i maar-
skim procenama, izmeu 40.000 i 45.000 osoba je stradalo u Vojvo-
dini. Pri tom Cvetkovi dodaje da taan broj ubijenih od 1944. do
1946. verovatno nikada nee biti utvren, ali da brojni podaci poka-
zuju da je u to vreme bez suenja likvidirano izmeu 60.000 i 80.000
ljudi.18 Ove procene razlikuju se od umerenije procene koju je Cvet-
kovi objavio 2006: rtve terora po osloboenju Srbije tokom 1944
1945. zaista ne bi mogle biti puno manje od 60.000.19 Ipak, ostaje ne-
jasno da li je Cvetkovi mislio iskljuivo na 19441945. godinu, ili na
itavo posleratno razdoblje, ukljuujui i nekoliko narednih godina, s
obzirom da 19441945. na teritoriji Republike Srbije, prema naoj pro-
ceni, nije stradalo blizu 60.000 ljudi (znaajan broj stradalih Nemaca
umro je u radnim logorima 19461947).
Istoriar edomir Anti takoe je istupao u javnosti sa proce-
nama broja stradalih na teritoriji Srbije nakon osloboenja: Kada se
saberu rtve komunistikog reima u celoj Srbiji, dolazi se do frapan-
tne cifre od 100.000 ubijenih ljudi.20 Nedugo nakon ove nesumnjivo
neutemeljene pretpostavke, Anti je izneo pretpostavku da je tokom
19441945. na teritoriji dananje Srbije meu graanima svih nacio-
nalnosti bilo makar oko 70.000 ubijenih protivnika novog reima.21
Rukovodilac jednog izuzetno ozbiljnog i nauno relevantnog
projekta (Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 19411948.),
prof. Dragoljub ivkovi, i pored uvida u kvantifikaciju stradalih na
teritoriji Vojvodine, izneo je dve neutemeljene pretpostavke: Nema-
ka faistika vlast je likvidirala na stotine hiljada Nemaca kao to je
komunistika vlast likvidirala stotine hiljada Srba. (...) Zloin kojeg
su uinile komunistike vlasti u vremenu od 1944. do 1953. nad sop-
stvenim narodom pod osudom da su: izdajnici, kolaboracionisti, et-
16
. , . , , , LVI, ,
3.7.2009, . 10.
17
Sudska ili istorijska pravda, Hereticus, 12/2011, Beograd, 2011, str. 207.
18
M. Ili, Slobodan Homen o suoavanju Srbije sa prolou. Obeleavanje i popis tajnih grob-
nica poinje u septembru, Blic, 4473, Beograd, 26.7.2009, str. 17.
19
Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia. Represija u Srbiji 19441953, Beograd, 2006, str. 239.
20
. ., , : , , LVI, ,
15.6.2009, . 11.
21
. , . , , , LVI, ,
3.7.2009, . 11.
163
Milan Radanovi

nici, monarhisti, nepotena inteligencija, kulaci, i tako dalje, po broju

rtava prevazilazi nasilje nad Nemcima koji su bili stanovnici te iste
drave.22

U izjavi jednom drugom dnevnom listu istoriar Cvetkovi

izneo je slinu procenu broja stradalih na teritoriji Srbije i Vojvodine
nakon osloboenja, uz dodatnu procenu stradalih pripadnika kvi-
slinkih i kolaboracionistikih formacija, srpske etnike pripadnosti,
u Sloveniji 1945. Cvetkovi tvrdi da je na podruju ue Srbije ubije-
no tridesetak hiljada ljudi, dok su u Vojvodini u posleratnom perio-
du najvie stradali Nemci (oko 40.000) i Maari (oko 6.000). Cvetkovi
podsea i na to da je na Zelengori, u maju 1945. godine, pobijeno oko
9.000 etnika, i da je najmanje jo desetak hiljada Srba stradalo to-
kom povlaenja u Sloveniji.23

Napominjemo da pripadnici formacije pod komandom Drae

Mihailovia prilikom borbi u istonoj Bosni maja 1945. nisu svi za-
robljeni i nakon zarobljavanja streljani, ve ih je velik broj poginuo s
pukom u ruci, tako da se za sve njih ne moe rei da su pobijeni
ili streljani. Prema istraivanju istoriara Milana Terzia, u istonoj
Bosni maja 1945. neutralisano je najmanje 5.937 etnika. Re je o uku-
pnom broju etnika Drae Mihailovia koji se pominju u izvetajima
jedinica JA. Od ovog broja 4.228 je prebrojano mrtvih na bojnom po-
lju, 143 je ranjenih i 1.556 zarobljenih. U istom razdoblju jedinice JA
koje su uestvovale u ovoj operaciji imale su 55 mrtvih, 33 nestala, 113
ranjenih i 3 zarobljena.24 Moe se pretpostaviti da je meu 4.228 et-
nika koji su kao mrtvi izbrojani na bojnom polju, jedan broj stradao
u neposrednoj borbi, dok je odreen broj stradao u bombardovanju,
a izvestan broj je streljan nakon zarobljavanja. Isto tako, u pomenu-
tih 5.937 svakako ulazi i izvestan broj (moda nekoliko stotina) stra-
dalih bosanskih etnika. Moe se pretpostaviti da je znaajan broj od
1.556 zarobljenih etnika, streljan nakon zarobljavanja, iako nisu svi
streljani neposredno nakon zarobljavanja s obzirom da je jedan broj
zarobljenika izolovan u zatvorima u Bosni i Srbiji. Sem toga, jedan
broj zarobljenih je puten nakon nekoliko meseci. Isto tako, mogue
22
Dragoljub ivkovi, Stradanje Vojvoana 19411948., Na putu ka istini. Imenik stradalih
stanovnika AP Vojvodine 19411948, Zbornik radova, [elektronsko izdanje] (ur. Dragoljub
ivkovi), Novi Sad, 2008, str. 61.
23
S. Dedei, V. Arsi, Grobnice svuda po Srbiji. Veliko otkrie Komisije: pronaena arhiva o
ubistvu Drae, Press, 764, Beograd, 7.6.2009. http://www.pressonline.rs/info/politika/67957/
grobnice-svuda-po-srbiji.html?print=true (pristupljeno 31. decembra 2012)
24
,
1945., - , 2/2011, , 2011, . 7183.

164
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

je pretpostaviti da je jedan deo od 143 ranjenih etnika, u izvetajima

uvrten meu zarobljene. Napominjemo da ne treba iskljuiti ni mo-
gunost izvesnog preterivanja u navoenju broja eliminisanih etnika
u izvetajima jedinica JA koje su uestvovale u ovoj operaciji.
Ovi podaci osporavaju uvreeni stereotip o 9.000 stradalih pri-
padnika JVuO na Zelengori i u Gornjem Podrinju, maja 1945. Ova
numerika pretpostavka dospela je i u udbenik istorije za zavrne
razrede gimnazije, gde se napominje da je na podruju Zelengore i Su-
tjeske maja 1945. pobijeno oko 9.000 ljudi.25
Podseamo da se od 1990. u domaoj javnosti plasira brojka od
navodno 20.000 stradalih etnika u okolini Foe maja 1945. Ovu broj-
ku je prvi plasirao novinar Miloslav Samardi.26

Prema navodima novinara Vuka Cvijia (2011), istoriar Sran

Cvetkovi naveo je da je u Sloveniji 1945. ubijeno oko 15.000 Srba.27
Prema navodima jednog beogradskog dnevnog lista, Cvetkovi je
prethodno (2009) tvrdio da je u Sloveniji 1945. ubijeno 20.000 Srba,
koji su pripadali raznim vojnim formacijama.28 Slobodan Homen, u
izjavi objavljenoj nekoliko meseci nakon formiranja Dravne komisi-
je za tajne grobnice, istakao je kako je u Sloveniji nakon zarobljava-
nja 1945. stradalo ak 2030.000 pripadnika Jugoslovenske vojske u
otadbini, koja se povlaila iz pravca Srbije i Crne Gore.29
Ovakve tvrdnje korespondiraju sa nepouzdanim navodima Bo-
rivoja Karapandia, ljotievskog emigranta, prema kojima je 1945. u
Sloveniji stradalo 3.000 pripadnika SDK i 15.000 crnogorskih etnika.30
Meutim, Karapandi, kao ni drugi pripadnici JNP Zbor u emigraci-
ji, nije priloio spiskove sa imenima stradalih koji bi potkrepili ovako
visoke procene ubijenih pripadnika SDK.
25
, , , ,
III - IV -
, , 2005, . 187.
26
Piemo ono to drugi ne smeju (Intervju sa Miloslavom Samardiem), Politikin Svet, XI, 212,
Beograd, 30.5.1990, str. 41.
27
Vuk Z. Cviji, Masovna srteljanja 194445: Oznine Knjige streljanih, Centar za istraivako
novinarstvo NUNS, 28.7.2011. http://www.cins.org.rs/?p=6874 (pristupljeno 14. novembra 2012)
28
Miloslav Samardi, Prvi put u srpskoj javnosti zloini komunista, Press, Beograd, 5.4.2009.
http://www.pressonline.rs/zabava/life-style/62117/prvi-put-u-srpskoj-javnosti-zlocini-komunista.html
(pristupljeno 15. aprila 2013)
29
Nika Bulatovi, Kosti etnika stiu u Srbiju, Kurir, VII, 2214, Beograd, 23.11.2009, str. 7.
30
Borivoje M. Karapandi, Jugoslovensko krvavo prolee 1945. Titovi Katini i Gulazi, Beograd, 1990,
str. 16; . , . 19451995, ,
1995, . 124, 234.
Slovenaki istoriar Mitja Ferenc dovodi u sumnju procene stradalih etnika u Sloveniji koje je plasirao
Karapandi i tvrdi da su preuveliane: Mitja Ferenc, Prikrito in oem zakrito. Prikrita grobia 60 let po
koncu druge svetovne vojne, Celje, 2005, str. 60.

165
Milan Radanovi

Poznata su imena 3.102 etnika (i manjim delom lanova njiho-

vih porodica) sa podruja Crne Gore koji su stradali u Sloveniji, maja
1945.31 Broj stradalih srbijanskih etnika u Sloveniji nije utvren, ali
on je svakako vrlo skroman ili neznatan, s obzirom da se srbijanski
etnici nisu organizovano povlaili prema Sloveniji, za razliku od pri-
padnika SDK. Navedenim poimeninim popisom demantovane su vi-
soke brojke koje je plasirala etnika emigracija, iako ovaj popis nije
konaan.

Znatan broj stradalih u Srbiji nakon 12. septembra 1944. koji su

poimenino uvrteni u registar Dravne komisije za tajne grobnice
nije streljan (utvrditi taan broj streljanih lica od septembra 1944.,
kako se istie u programskom dokumentu komisije, u ostalom, i u pu-
nom nazivu komisije: Dravna komisija za pronalaenje i obeleava-
nje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih
posle osloboenja 1944). Naime, okvirno govorei oko 2/5 stradalih
(od 49.885 popisanih u registru do 30. maja 2013), nisu streljani ve
su umrli u radnim logorima u kojima su internirani pripadnici nema-
ke manjine (delom i maarske manjine) u Vojvodini 19451948, ili su
poginuli kao pripadnici JVuO 19441945. i etniki odmetnici 1945
1948. Prema naoj slobodnoj proceni, postotak stradalih ija imena eg-
zistiraju u radnoj verziji registra Otvorena knjiga registar rtava
Dravne komisije za tajne grobnice, a koji nisu streljani, odnosno ne-
posredno ubijeni, iznosi oko 40%.

Iznoenje uvelianih brojki stradalih pripadnika i simpatizera

politikih i vojnih snaga poraenih 1945, kao i njihova viktimizacija,
nije samo osobenost prenaglaenih interpretacija u srpskoj javnosti,
ve i karakteristian aspekat anitkomunistikog argumentarijuma
u hrvatskoj javnosti. Ovo je naroito karakteristino za paradigmu
Bleiburga i krinog puta, kao najvee tragedije u hrvatskoj povije-
31
, , . :
1945. ( ), , 2009,
. 327527.
Za gotovo polovinu etnika sa podruja Crne Gore koji su stradali u Sloveniji, ija su imena
navedena u ovoj knjizi, tvrdi se da su ubijeni, odnosno streljani nakon zarobljavanja, dok se za
ostale navodi: nestao u odstupnici, poginuo u odstupnici, ili se ne navodi nain na koji su
stradali. Ipak, realno je pretpostaviti da je najvei broj od ovih 3.102 streljan nakon zaroblja-
vanja. Ukupan broj stradalih crnogorskih etnika koji su navedeni poimenice u ovoj knjizi iznosi
5.221. Meu njima je velik broj onih koji su poginuli ili umrli od tifusa u Bosni, kao i stotinjak
imena onih koji su preiveli ove dogaaje. U registru u knjizi poimence se pominje vrlo mali
broj crnogorskih etnika koji su poginuli u Bosni 1945. to upuuje na pretpostavku da je meu
onima za koje je navedeno da su stradali maja 1945. u Sloveniji jedan deo stradao u Bosni,
naroito aprila 1945. na Lijeve polju u borbi sa ustaama (HOS).

166
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

sti. Hrvatska politika emigracija decenijama je plasirala tvrdnje koje

su podrazumevale fantastine brojke stradalih pripadnika Hrvatskih
oruanih snaga i hrvatskih civila na Blajburkom polju u Austriji i to-
kom sprovoenja zarobljenih pripadnika HOS-a u zarobljenike logo-
re irom Jugoslavije (krini put), ukljuujui i stradanje ovih zaro-
bljenika u mestima za izolaciju. Prema ovim tvrdnjama u navedenim
okolnostima stradalo je nekoliko stotina hiljada pripadnika HOS-a i
hrvatskih civila.32
Ipak, metodom line identifikacije do sada je utvren daleko
manji broj stradalih lica, pripadnika HOS i drugih protivnika NOVJ/
JA i posleratnih jugoslovenskih vlasti, iz redova hrvatskog etnikog
korpusa, koji su izgubili ivot u ovim dogaajima. Prema dostupnim
podacima do 2008. (mnogobrojni lokalni rtvoslovi), zagrebaka
istoriarka Martina Grahek Ravani ustanovila je da je poimence po-
pisano vie od 5.000 osoba sa podruja Hrvatske i iz hrvatskih nase-
lja u Bosni i Hercegovini, koji su stradali u dogaajima vezanim za pa-
radigmu Bleiburg i krini put.33 Svakako da je ukupan broj stradalih
prilino vei od brojke od 5.000, ali je drastino manji od brojke koju je
plasirala hrvatska politika emigracija, kao to je, po naem miljenju,
znaajno manji od brojke koju iznosi deo hrvatske istoriografije.
Disproporcija izmeu broja poimence poznatih pripadnika HOS
i hrvatskih civila stradalih nakon zarobljavanja u Austriji i Sloveniji i
projektovanih brojki uoava se i u pretpostavci koju iznosi istoriarka
Grahek Ravani: Sve zajedno upuuje da bi se ukupna brojka stra-
dalih mogla kretati oko 80.000.34 Prema naem miljenju ova posled-
nja brojka je takoe predimenzionirana.

Otvorena knjiga: registar rtava onlajn projekat Dravne ko-

misije za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944. Napomene
o nacionalnoj, regionalnoj i socijalnoj strukturi stradalih

Saradnici Dravne komisije za tajne grobnice pruili su jav-

nosti uvid u radnu verziju baze podataka za lica koja su stradala na
32
Martina Grahek Ravani, Razmiljanja o broju pogubljenih i stradalih na Bleiburgu i
krinom putu, asopis za suvremenu povijest, 3/2008, Zagreb, 2008, str. 851868.
33
Isto, str. 866.
34
Martina Grahek Ravani, Bleiburg i krini put 1945. Historiografija, publicistika i memoarska litera-
tura, Zagreb, 2009, str. 331.
Napominjemo da je autorka ostala nedoreena, odnosno da nije do kraja pojasnila odnosi li se
ova brojka na ukupne gubitke HOS i hrvatskih civila koji su ubijeni od strane jugoslovenskih
organa nakon zarobljavanja u Sloveniji i Austriji, ili u ovu brojku rauna i stradale pripadnike
slovenakih, srpskih i crnogorskih kvislinkih formacija stradalih u istim okolnostima (esto
na bliskim lokacijama) u Sloveniji 1945, pri emu autorka potencira da je veina stradalih koje
ukljuuje u ovu brojku pripadala hrvatskom korpusu.
167
Milan Radanovi

podruja Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. kao protivnici

pobednike strane u ratnom sukobu. Baza podataka dostupna je na
internetu od aprila 2012, pod nazivom: Otvorena knjiga: registar r-
tava Dravne komisije za tajne grobnice posle septembra 1944. Sma-
tramo da saradnicima komisije treba odati priznanje na zalaganju da
radna verzija registara stradalih postane dostupna javnosti. Na ovaj
nain omoguavaju se ne samo uvid u registar i njegovo dopunjavanje
od strane graana i istraivaa ve i korekcija pogrenih podataka. Sa-
radnici komisije su pokazali spremnost da uvae korekcije u registru i
da otklone pogrene podatke u radnoj verziji.

Kako kae za Politiku sekretar Dravne komisije dr Sran Cvet-

kovi, radi se o najmodernijoj formi, softveru koji sadri interaktivni
teritorijalni internet pretraiva rtava na podruju cele Srbije, stra-
dalih posle osloboenja. Ova baza podataka sadri detaljne podatke
o svakom licu: ime i prezime, zanimanje, nacionalnost, datume roe-
nja i smrti, okolnosti pod kojima su nastradali, kao i kvalifikaciju dela
pod kojima su ta lica voena, i svuda gde je to mogue, mesto i ta-
nu lokaciju gde su ubijeni. Svi uneti podaci sadre i precizan izvor,
jedan ili vie njih, odakle potiu, tako da graani koji su u srodstvu
ili imaju interes da nekoga rehabilituju ili potrae, preko naeg sajta
mogu dobiti najpouzdanije mogue podatke. To i jeste osnovni smi-
sao projekta, da bude neka vrsta javnog servisa graanima u procesu
rehabilitacije i restitucije, svojevrsna otvorena knjiga, u kojoj je mogu-
e podatke dopunjavati, menjati, ispravljati na osnovu vie izvora
navodi Cvetkovi. Kako napominje, ovaj projekat je svojevrsno finale
rada Komisije, koji e da objedini i na jednom mestu prikae sve to
je do sada uraeno, uz dosta volonterskog rada i skromna sredstva
dobijena preko Ministarstva pravde, ali uz veliku podrku Instituta za
savremenu istoriju, iji je direktor dr Momilo Pavlovi i koordinator
Odbora za istraivanja. Po broju obraenih podataka o stradalim lici-
ma, mi smo daleko iskoraili ispred kolega iz Slovenije, Hrvatske ili
Bugarske, koji se bave slinim poslom u mnogo duem periodu nego
mi ovde. Preostaje jo jedan vaan deo, ekshumacije na preko 200 do
sada utvrenih lokacija masovnih pogubljenja. Meutim, to su veoma
skupi i sloeni, a esto i nemogui poslovi i za sada ne postoji nadle-
nost Dravne komisije da obavlja ove ekshumacije. To je u ovom tre-
nutku u nadlenosti viih sudova i lokalnih samouprava.35

Naalost, navedena baza podataka ne sadri detaljne podatke

35
, , , CIX, 35356, ,
22.4.2012, . 14.

168
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

o svakom licu, jer sem imena i prezimena (u manjem broju sluajeva

samo prezimena: ponekad samo nadimka), datuma roenja i smrti
(u velikom broju primera nije navedena godina roenja, dok je godina
smrti naznaena bez preciziranja datuma, usled nepotpunih podata-
ka u izvorima) i nacionalnosti, u relativno velikom broju primera nisu
navedeni precizni podaci o zanimanju stradalih lica, kao ni dovoljno
precizni podaci o okolnostima pod kojima su stradali, to je razumlji-
vo, s obzirom na nepreciznosti u dostupnoj izvornoj grai.

Takoe, neretko su injene greke u popunjavanju odrednice

mesto roenja. Vredi napomenuti da je kvalifikacija dela pod koji-
ma su lica voena takoe bila uslovljena dostupnim izvorima, to ne
opravdava saradnike komisije u brojnim nepreciznostima kada je re
o kvalifikaciji lica koja su liena ivota zbog participacije u represiv-
nom kvislinkom aparatu ili za lica koja su odgovorna za ratne zloi-
ne, s obzirom da je ove podatke mogue proveriti u drugim izvorima.
Sem toga, primetne su pojedine nepreciznosti kada je re o ubikaciji
pojedinih naselja.36

Rezultati popisa stradalih nakon septembra 1944. koje je prezen-

tovala Dravna komisija, ne samo to demantuju tvrdnje pojedinih
srpskih istoriara o broju stradalih na tlu Srbije juno od Save i Du-
nava nakon navedenog razdoblja, ve osporavaju uvreeni stereotip
srpskih nacionalista i antikomunista koji podrazumeva da je srpski
narod, pre svega u Srbiji (jer je bila etnika), bio izloen najveoj
pogibelji od strane pobednika, u odnosu na druge delove Jugoslavi-
je.37
Do 30. maja 2013. u registru je evidentirano 49.885 stradalih na
tlu Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. Najvei broj strada-
lih zabeleen je na teritoriji Vojvodine: 33.922 (68%), pri emu vredi
naglasiti da je dominantno re o licima nemake i maarske nacio-
nalnosti. U broj stradalih stanovnika Vojvodine ukljuili smo i 1.105
stradalih sa podruja optine Zemun, preteno nemake nacionalnosti
(zatim hrvatske nacionalnosti), zbog teritorijalnog poloaja Zemuna
tokom Drugog svetskog rata, koji je razliit u odnosu na poloaj Be-
36
Tako, na primer, naselja Mali Poarevac i Mala Ivana uvrtena su u registar stradalih optine
Grocka, iako teritorijalno pripadaju optini Sopot. Na taj nain broj stradalih u optini Grocka
umanjen je za 49 lica, i iznosi (na osnovu trenutno dostupnih podataka u registru) 235 lica, dok
je broj stradalih stanovnika optine Sopot uvean sa 1 stradalog na 50.
37
Oni se nisu pojavili kao donosioci reda i poretka, ve kao pobednika sila u graanskom
ratu, koja je trebalo da se osveti najveoj pokrajini Jugoslavije Srbiji, gde su oni i po vojnikoj
snazi i politikom raspoloenju naroda bili najslabiji. (Kosta Nikoli, Bojan B. Dimitrijevi,
Formiranje OZN-e u Srbiji i Beogradu i likvidacije narodnih neprijatelja 1944, Istorija 20. veka,
2/2010, Beograd, 2010, str. 20).
169
Milan Radanovi

ograda, kao i na osnovu injenice da se etnika struktura stradalih u

Zemunu mnogo vie uklapa u okvir Srema i Vojvodine nego Beogra-
da i ostatka Srbije.
Na podruju centralne Srbije, bez Kosova i Metohije, registrova-
no je 14.090 (28,2%) stradalih, preteno srpske nacionalnosti, dok je na
podruju Kosova i Metohije registrovano 1.873 (3,8%) stradalih, pre-
teno albanske nacionalnosti.

U broj od 13.923 stradalih sa podruja centralne Srbije uraunato

je i do 1.000 lica koja nisu bili pripadnici veinske, srpske etnike gru-
pe (Nemci, Bonjaci, Rusi, Hrvati, Slovenci), to je ukupno podjedna-
ko broju stradalih Srba u Vojvodini u istom razdoblju.
Realno je pretpostaviti da broj stradalih u centralnoj Srbiji nije
konaan i da e biti uvean (moda za nekoliko hiljada imena), to je,
meutim, jo uvek prilino manje od pretpostavki koje su iznosili po-
jedini srpski istoriari.

Prema podacima koje su 2012. publikovali saradnici komisije, u

registru je navedeno 13.082 lica srpske nacionalnosti, 12.521 Nemaca,
5.521 Maara, 1.300 Albanaca, 724 Hrvata, kao i 3.154 lica kojima nije
utvrena nacionalna pripadnost. Podaci se odnose na lica evidentira-
na do 6. decembra 2012. (ukupno: 36.761).38 Dopunom spiska stradalih
(47.873) uvean je broj stradalih pripadnika nemake nacionalnosti i
on sada znaajno prevazilazi broj pripadnika srpske nacionalnosti, ali
statistiki obraena nacionalna struktura dopunjenih podataka nije
publikovana.

Vano je napomenuti da ljudski gubici na tlu Republike Srbije

19411945, izazvani delovanjem faistikog okupatora i formacija koje
su saraivale sa okupatorom, znatno prevazilaze broj stradalih nakon
osloboenja. Popisom rtve rata 19411945. iz 1964, ustanovljeno je
da su na teritoriji Srbije (bez Vojvodine) okupator i njegovi pomagai
poimence odgovorni za smrt 93.167 osoba. Ukoliko se uzme u obzir
da je popisna komisija izloila miljenje da je na teritoriji itave Jugo-
slavije popisom iz 1964. registrovano tek 5659% stradalih, namee
se pretpostavka da broj stradalih na tlu Srbije iznosi moguih izme-
u 157.910 i 166.370, ali ova pretpostavka nije egzaktno dokazana. Od
poimence utvrenih 93.167 stradalih sa podruja ue Srbije (popisanih
do 2003) istiemo 37.079 pripadnika NOVJ/JA.39
38
Momilo Pavlovi, Sran Cvetkovi, Istraivanja dravne komisije za tajne grobnice ubijenih
posle 12. septembra 1944., Istorija 20. veka, 3/2012, Beograd, 2012, str. 916.
39
,

170
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Popisom rtve rata 19411945. iz 1964, ustanovljeno je da su na

teritoriji Vojvodine okupator i njegovi pomagai poimence odgovorni
za smrt 41.370 osoba. Ukoliko se uzme u obzir da je popisna komisija
izloila miljenje da je na teritoriji itave Jugoslavije popisom iz 1964.
registrovano 5659% stradalih, namee se pretpostavka da broj stra-
dalih na tlu Vojvodine iznosi moguih izmeu 70.119 i 73.875. Deli-
minom revizijom popisa koju su sproveli saradnici Muzeja rtava ge-
nocida iz Beograda do 2005, poznata su imena 44.438 lica sa podruja
Vojvodine koja su stradala krivicom okupatora i njegovih saradnika.40
Prema podacima Anketnog odbora Skuptine AP Vojvodine, 1941
1945. stradalo je najmanje 42.283 vojvoanskih Srba, od ega je ogro-
mna veina stradala tokom faistike okupacije ili je poginula u borbi
protiv okupatora. U ovaj broj uraunata su i lica srpske nacionalnosti
ubijena nakon osloboenja (oko 1.000). Takoe, tokom faistike oku-
pacije stradalo je najmanje 15.495 vojvoanskih Jevreja (broj stradalih
vojvoanskih Jevreja realno je vei za nekoliko hiljada).41
U brojku od 14.090 stradalih sa podruja Srbije juno od Save i
Dunava (registrovanih u Otvorenoj knjizi do 15. aprila 2013), unet je
i velik broj lica za koja se tvrdi da su nestala. Ovo je naroito karakte-
ristino za neke optine u zapadnoj i centralnoj Srbiji. Za est okruga u
ovom delu Srbije (Mavanski, Kolubarski, Zlatiborski, Moraviki, u-
madijski, Podunavski) u bazi podataka navedeno je ukupno 2.550 ne-
stalih, mahom pripadnika JVuO koji su nestali u Bosni 1945, za koje nije
navedeno da li su umrli od tifusa, poginuli u borbi ili streljani nakon
zarobljavanja. Treba naglasiti da su se pripadnici JVuO uoi i nakon
19411945., 20. , 1/2003, , 2003, . 119131.
40
,
, 20. , 1/2005, , 2005, . 92109.
Na osnovu ovog registra, nemake vojne i policijske snage odgovorne su za stradanje 61,39%
stanovnika Vojvodine, vojne i policijske snage NDH za 28,79%, maarske vojne i policijske
snage za 8,69%. Nacionalna struktura pokazuje da je meu stradalima najvie Srba 59,57%,
iako su u populaciji Vojvodine uestvovali sa 37,22%. Najtraginija situacija je kod Jevreja koji
sa samo 1,04% stanovnitva predstavljaju 25,48% stradalih. Slino je i sa Romima koji sa samo
0,46% predstavljaju 2,85% stradalih. (, . 107108).
Skuptina AP Vojvodine formirala je 2001. Anketni odbor za utvrivanje istine o dogaajima u
Vojvodini od 1941. do 1945. godine sa ciljem popisivanja svih stradalih tokom Drugog svetskog
rata i neposredno nakon rata na tlu Vojvodine. Do 2009. evidentirano je 83.881 stradalih. Ovo
je dopunjena evidencija delimine revizije popisa iz 1964. (44.438<71.357). Dopunjeni registar
sadri preteno imena lica nemake i maarske nacionalnosti stradala nakon osloboenja.
Videti: Na putu ka istini. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 19411948, Zbornik radova, [ele-
ktronsko izdanje] (ur. Dragoljub ivkovi), Novi Sad, 2008; Jovan Mirkovi, rtve Vojvodine
u Drugom svetskom ratu prema do sada obraenim podacima Anketnog odbora Skuptine AP
Vojvodine, Dijalog povjesniara/istoriara, 10/2, Osijek, 2225. rujna/septembra 2005, (pr. Igor
Graovac), Zagreb, 2008, str. 223246.
41
Nenad Mauri, Statistika stradalog stanovnitva Vojvodine 19411945., Na putu ka istini...,
str. 209.
171
Milan Radanovi

evakuacije u Bosnu nesumnjivo borili na strani nemakog okupatora.

Prema ovim podacima, u nekim optinama zapadne i central-
ne Srbije broj nestalih etnika u Bosni vei je od broja ubijenih lica:
Vladimirci (71>25), Krupanj (167>20), Loznica (168>55), Mali Zvor-
nik (59>9), Lajkovac (46>26), Oseina (73>20), Ub (77>61), Poega
(115>93), Priboj (82>69), Aranelovac (141>58), Kni (173>109), Sme-
derevska Palanka (198>109). U nekim optinama (Vladimirci, Kru-
panj, Loznica, Mali Zvornik, Oseina, Aranelovac), broj nestalih u
Bosni viestruko je vei (34 puta) od broja ubijenih. U nekim opti-
nama broj nestalih je neznatno manji od broja ubijenih: Bajina Bata
(65<97), Ljubovija (38<41), Nova Varo (96<116), Ljig (23<33), Kocelje-
va (18<19), Kragujevac (185<200), Velika Plana (93<142).

S druge strane, kada broj od najmanje 14.090 stradalih sa po-

druja ue Srbije (ak ako pretpostavimo da nekoliko hiljada imena
nisu uneta u registar iz objektivnih razloga, iako ovu pretpostavku
treba egzaktno dokazati) uporedimo sa brojem od priblino 13.556
stradalih lica u Sloveniji nakon osloboenja,42 onda nije teko zakljui-
ti da je u Sloveniji, proporcionalno ukupnom broju stanovnika, obra-
un sa snagama kolaboracije i njihovim simpatizerima bio intenzivni-
ji, imajui u vidu broj usmrenih lica. Ovo navodimo u cilju osporava-
nja nacionalistikog stereotipa o Srbiji kao najveoj rtvi komunisti-
kog terora na podruju Jugoslavije. Ako uzmemo u obzir da su u broj
stradalih u Sloveniji (13.556) uraunata lica koja su umrla nasilnom
smru nakon zvaninog okonanja rata (9. maj 1945), a ne nakon 12.
septembra 1944, onda je ova disproporcija jo oiglednija.
Komparacija sa brojem stradalih u Hrvatskoj uoi i nakon oslo-
boenja jo uvek nije mogua jer nije poznat okviran broj stradalih
pripadnika Hrvatskih oruanih snaga i civila koji su izgubili ivot kao
protivnici NOVJ/JA i socijalistikih vlasti uoi i nakon osloboenja
1945. Ovo je rezultat neuspelog rada Komisije za utvrivanje ratnih
i poratnih rtava (19912002). Prema reima zagrebakog istoriara
42
Mojca orn, Tadeja Tominek-Rihtar, rtve druge svetovne vojne in zaradi nje (april 1941
januar 1946), rtve vojne in revolucije. Zbornik: Referati in rasprava s posveta v Dravnem
svetu 11. in 12. novembra 2004, ki sta ga pripravila Dravni svet Republike Slovenije in Institut
za novejo zgodovino v Ljubljani, (ur. Janvit Golob i dr.), Ljubljana, 2005, str. 1322.
Saradnici ljubljanskog Intituta za novejo zgodovino obznanili su 2004. podatke o 13.898
stradalih graana Slovenije nakon osloboenja (od toga oko 13.556 ubijenih od strane parti-
zanskog pokreta, odnosno socijalistikih vlasti) i oko 6.300 imena lica koja su kao pripadnici ili
simpatizeri slovenakih snaga kolaboracije (ukljuujui i civile) izgubili ivot tokom rata. Prema
podacima Intituta za novejo zgodovino (zakljuno sa 2004) ukupan broj stradalih graana
Slovenije 19411946. iznosi oko 89.000 lica. Od tog broja oko 27.000 odnosi se na stradale pri-
padnike partizanskog pokreta (treba pomenuti i velik broj stradalih civila koji su bili simpatizeri
partizanskog pokreta).

172
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Igora Graovca, ova komisija nije ispunila svoje osnivake ciljeve. to-
vie, izraavanjem je ishitrenih i nepotpunih rezultata istraivanja ak
dodatno zakomplicirala najnovije interpretacije ljudskih gubitaka, koji-
ma je ranije manipulacije drugih nadomjestila novima vlastitim manipula-
cijama (pa je, stoga, i rasputena).43 Ipak, 2002. je na inicijativu Hrvat-
skog dravnog arhiva pokrenut nauno-istraivaki projekat rtve
Drugog svjetskog rata, poraa i Domovinskog rata s ciljem da se sa-
ini to cjelovitiji poimenini popis stradalih stanovnika Hrvatske u
navedenim istorijskim okolnostima.44

Otvorena knjiga: registar rtava Dravne komisije, na putu je

da otkloni interpretacije u memoarskoj i publicistikoj literaturi, koje
su pojedini istoriari nekritiki koristili, o predimenzioniranim broj-
kama stradalih u pojedinim delovima Srbije. Naravno, ne treba zabo-
ravljati da registar stradalih nije konaan, ali je realno pretpostaviti
da broj lica koja e ubudue biti zavedena u registru, naroito na tlu
centralne Srbije, nee drastino uveati ukupan broj stradalih nakon
osloboenja.

Uvidom u registar stradalih (Otvorena knjiga registar rta-

va), evidentno je da su naselja na tlu Vojvodine, koja su imala domi-
nantno (ili znaajno) nemako ili maarsko prisustvo, imala najvee
gubitke domaeg stanovnitva nakon osloboenja u apsolutnim broj-
kama. Ovo se naroito odnosi na seoska naselja.
Naprimer, nijedno seosko naselje u Srbiji juno od Save i Duna-
va, prema podacima Dravne komisije, nije imalo vie od 50 strada-
lih protivnika pobednike strane nakon osloboenja. S druge strane, u
selu Golubinci, u optini Stara Pazova, nakon osloboenja stradala su
53 lica hrvatske nacionalnosti. Napominjemo da su ustae i policijski
organi NDH tokom 19421943. liili ivota 26 stanovnika Golubinaca
srpske nacionalnosti.45

Najvei broj stradalih stanovnika seoskih naselja u Srbiji juno

od Save i Dunava Otvorena knjiga registar rtava belei u dva sela
optine Grocka: Draanj i Vrin, pri emu je Vrin i tada bio jedno od
najveih sela u Srbiji. U Dranju (1948: 1.700 stanovnika), prema ovim
podacima, nakon osloboenja stradalo je 50 itelja, dok je u Vrinu
43
Igor Graovac, Dragan Cvetkovi, Ljudski gubici Hrvatske 19411945. godine. Pitanja, primjeri,
rezultati, Zagreb, 2005, str. 181.
44
Josip Kolanovi, Milan Poji, Popis rtava Drugog svjetskog rata, poraa i Domovinskog
rata, 1945. Razdjelnica hrvatske povijesti. Zbornik, (ur. Nada Kisi-Kolanovi i dr.), Zagreb,
2006, str. 465471.
45
Duan Vuleti, Stradanje u Sremu Drugi svetski rat, Na putu ka istini..., str. 195.
173
Milan Radanovi

(1948: 5.040 stanovnika) stradalo 48 itelja. Meu 50 stradalih stanov-

nika Dranja evidentirano je 18 nestalih, a meu 48 stradalih stanov-
nika Vrina evidentirano je 15 nestalih. Sa velikom verovatnoom je
mogue pretpostaviti da je meu ovim nestalim licima bilo onih koji
su kao pripadnici JVuO poginuli u borbama protiv NOVJ/JA u Srbiji i
Bosni, nakon septembra 1944.
Vredi napomenuti da su pripadnici JVuO 1944. likvidirali 24 sta-
novnika Dranja koji su odbili da sarauju sa etnicima i koji nisu bili
pripadnici partizanskog pokreta. Takoe, u prethodnom razdoblju
pripadnici Srpske dravne strae uhapsili su 3 stanovnika Dranja,
koja su potom ubijena kao banjiki logorai, a kasnije su 2 stanovni-
ka ovog sela likvidirana neposredno od pripadnika SDS. U Vrinu je
tokom rata zabeleen mnogo manji broj ubijenih od strane etnika: 5
lica.46
Takoe, vredi pomenuti i stradanje stanovnika sela Velika Seja-
nica pokraj Leskovca (1948: 680 stanovnika), iz koga je nakon oslobo-
enja stradalo (ubijeno) 48 lica, to je procentualno vee stradanje u
odnosu na broj ubijenih i nestalih stanovnika Dranja i Vrina.
S druge strane, u pojedinim selima optine Priboj, poetkom
februara 1943. pripadnici JVuO (crnogorski i lokalni etnici) ubili su
najmanje 1.547 Bonjaka (preko polovine stradalih bili su ene i deca),
ukljuujui desetkovanje velikog broja porodica (prema poimeninom
spisku Dravne komisije za utvrivanje zloina okupatora i njegovih
pomagaa). U selu Zagradina februara 1943. ubijeno je 304 lica (selo je
1948. imalo 382 stanovnika), u Plau 163, u Kasidolu 139, u Penezii-
ma 137, u Soicama 129, u Potocima 122, u Zastijenju 112, itd.47 Ovo su
najmasovnija ubistva na tlu Srbije juno do Save i Dunava koja su po-
inili pripadnici neke domae vojne formacije u kratkom vremenskom
intervalu, tokom 1940-ih.

Kada je re o pojedinim nemakim selima u Vojvodini, bilans

stradanja nakon osloboenja mnogo je vei nego u selima u centralnoj
Srbiji (uz napomenu da su ova seoska naselja bila proseno mnogo-
ljudnija od seoskih naselja u Srbiji). Tako naprimer, u Bakom Magliu
(Buljkes) u optini Baki Petrovac, prema podacima do 15. aprila 2013,
zabeleeno je stradanje 639 lica nemake nacionalnosti. U Kaarevu u
optini Panevo, zabeleeno je stradanje 270 lica nemake nacionalno-
sti, u Jabuci u optini Panevo 229, a u Glogonju u istoj optini 163.
Veina stradalih je umrla u logorima za pripadnike nemake manjine.
46
. , ?
, , 2009, . 359352.
47
Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti, (pr. Smail eki), Sarajevo, 1996,
str. 605656.
174
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Najvei broj stradalih seoskih stanovnika (u apsolutnim broj-

kama i procentualno) zabeleen je meu maarskim stanovnicima u
urugu u optini abalj (1948: 7.928 stanovnika, s napomenom da je
urug uoi rata imao oko 10.000 stanovnika). Nakon osloboenja u
urugu, prema podacima Dravne komisije, stradalo je 653 lica ma-
arske nacionalnosti (treba podsetiti da je u ovom naselju tokom rata
od strane maarskih faista ubijen velik broj lokalnih Srba prema
poslednjim publikovanim podacima, broj stradalih Srba u urugu po-
imence iznosi najmanje 1.173, pri emu su mnogi ubijeni od strane lo-
kalnih faista, na najsvirepiji nain, ukljuujui ubijanje ena i dece).48
Napominjemo da je urug bio jedno od najmnogoljudnijih seoskih
naselja u Srbiji.
U Bakom Petrovom Selu u optini Stari Beej (1948: 10.224 sta-
novnika), nakon osloboenja stradalo je 157 lica maarske nacional-
nosti, a u Bakom Graditu u istoj optini (1948: 6.512 stanovnika),
stradalo je 89 Maara. U Molu u optini Ada (1948: 8.275 stanovnika),
nakon osloboenja ubijeno je 206 lica maarske nacionalnosti. U ovim
selima tokom maarske okupacije takoe je stradalo lokalno srpsko
stanovnitvo.
U Bezdanu u optini Sombor (1948: 6.691 stanovnik), nakon
osloboenja stradalo je 143 lica maarske nacionalnosti. Prema tvrd-
njama istoriara Aleksandra Kasaa, u pojedinim maarskim naselji-
ma u Potisju i ajkakoj zabeleen je primetan broj ubijenih pripadni-
ka maarske faistike Stranke strelastih krstova.49
U prethodne dve decenije u maarskoj i vojvoanskoj javnosti
iznoene su razliite procene broja stradalih Maara u Vojvodini na-
kon osloboenja. Procenu koja je najpriblinija realnom broju strada-
lih (iznad 6.000) izneo je prof. Aleksandar Kasa (oko 5.000).50 Ipak,
kako smo naveli, viestruko uveana pretpostavka publiciste Tibora
erea (40.000), plasirana 1991, i danas je uvreena ili vrlo prisutna
u javnosti u Maarskoj, i ima odjeka ak i tamo gde nije u potpuno-
sti prihvaena: Meu istoriarima, a naroito u javnosti, i danas se
48
Aleksandar Velji, Racija: zaboravljeni genocid, Novi Sad, 2007, str. 408453.
Do publikovanja poimeninih podataka za 1.173 stanovnika uruga stradala poetkom 1942, u
istorijskoj nauci je bila prisutna brojka od 893 stradala stanovnika ovog mesta u kontekstu Racije
( , 1942, , 1992, . 147). Aleksandar
Velji je nedavno izneo tvrdnju o dopuni registra stradalih uruana koji su izgubili ivot od
strane maarskih faista. Ovaj broj sada iznosi, prema Veljievim tvrdnjama, najmanje 1.369
stradalih: Aleksandar Velji, Povodom teksta Milana Radanovia, Beton, 24. jun 2013. http://
www.elektrobeton.net/stemovanje/
49
,
, .
, (. ), , 2009, . 387401.
50
Aleksandar Kasa, Maari u Vojvodini 19411946, Novi Sad, 1996, str. 178.

175
Milan Radanovi

dri onaj pogled da o pogubljenjima nisu sastavljeni zapisi, liste, da je

utvrivanje makar priblino tanog broja nevinih rtava samo po sebi
uzaludan poduhvat, odnosno da moramo prihvatiti vesti, procene na-
stale posle rata, koje govore o najmanje 30.000, ali i o vie od 40.000
pogubljenih. Ovaj mit je razbio novosadski profesor Aleksandar Ka-
sa knjigom objavljenom 1996, odnosno spiskovima pogubljenih iz
vojvoanskih arhiva. Na osnovu ovih evidencija Aleksandar Kasa
prezentuje podatke o pogubljenim Maarima koje je vojvoanska ma-
arska javnost i tampa doekala estokom kritikom. Naime, Kasa,
u odnosu na podatke od 20.000 pogubljenih, koje je vojvoanska ma-
arska literatura pretpostavljala (ne govorei o 40.000 rtava koja se u
maarskoj javnosti ve nedvosmisleno fiksirala) pie na osnovu izvo-
ra OZN-e o znatno manjem broju nedunih rtava, iji broj procenjuje
na 5.000. Tanije, tvrdi da je tokom svojih istraivanja dotle stigao i
da dokumenta koje je pregledao govore o toliko rtava, ali da taj broj
ni on sam ne smatra konanim.51 Govorei o brojci od 20.000 strada-
lih koja je znatno zastupljena u delu maarske javnosti u Vojvodini,
Aleksandar Kasa istie: Dr andor Mesaro meu prvima je izneo
najee pominjanu brojku od 20.000 stradalih koju je prihvatila i ma-
arska istoriarka Enike ajti. Neka koincidencija postoji izmeu ove
cifre sa brojem stradalih Srba [u Bakoj] sa kojom se operisalo prvih
dana osloboenja.52
Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 19411948 Anket-
nog odbora Skuptine AP Vojvodine demantuje ovako visoke proce-
ne.53 Podatke Anketnog odbora dopunili su saradnici Dravne komi-
51
Enik A. Sajti, Partizanska odmazda protiv Maara u Vojvodini: rezultati i upitnici isto-
riografije, Impriumvlts a Vajdasgban (1944). Promena imperije u Vojvodini 1944, (ur. Karol
Biernacki, Istvn Fodor), Szeged-Zenta, 2010, str. 31.
Zapravo, Aleksandar Kasa ne iznosi poimenine podatke za oko 5.000 stradalih, ve evidentno
manje, ali iznosi nauno zasnovanu pretpostavku o oko 5.000 stradalih, to je najpriblinija pret-
postavka u odnosu na sve druge vojvoanske i maarske istraivae koji su, po pravilu, iznosili
viestruko uveliane pretpostavke u odnosu na realne brojke (oko ili iznad 6.000), pri emu su
prezentovali poimenine spiskove sa manje imena od broja imena koje je prezentovao Kasa.
Enike ajti, sem to upotrebljava vrlo diskutabilan termin nevine rtve govorei o svim
stradalim nakon osloboenja, i sama je prethodno bila sklona uvelianim brojkama (oko 20.000),
dok poslednjih godina u naunim radovima izbegava da iznosi vlastite pretpostavke o broju
stradalih. O procenama stradalih Maara u Vojvodini nakon osloboenja, vid. Aleksandar
Kasa, n.d., str. 156184; Pal Tibor, Baka i Baranja 19411948. Stradanje stanovnitva u ratnom
i poratnom razdoblju, Na putu ka istini..., str. 94112; Enike A ajti, Maari u Vojvodini 1918
1947, Novi Sad, 2010, str. 352354.
52
Aleksandar Kasa, n.d., str. 178179.
Prof. Kasa istie: Istraujui zvanine podatke o stradalima, pre svega Srbima u toku rata,
doao sam do saznanja da je re o broju izmeu 5.000 i 8.000 za ta su direktno odgovorne
maarske okupacione vlasti u Bakoj. (Isto, str. 178).
53
Prema nepotpunim podacima Anketnog odbora, publikovanim 2009, poimenice je poznato
4.424 lica maarske nacionalnosti koja su stradala na podruju Vojvodine 19411948. Od ovog

176
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

sije za tajne grobnice tako da je prema podacima evidentiranim do 6.

decembra 2012. nakon osloboenja stradalo najmanje 5.521 lice ma-
arske nacionalnosti na podruju Vojvodine i Beograda.54 Saradnici
Dravne komisije su, za razliku od saradnika Anketnog odbora, dobili
na uvid matine knjige mesne zajednice Baki Jarak i optine Temerin,
to im je omoguilo da, na osnovu ovih i nekih drugih izvora, dopune
podatke Anketnog odbora.

Kada je re o gradskim naseljima, odnosno o stradanju prete-

no nemakog stanovnitva u gradovima u Vojvodini, ova stradanja su
procentualno upadljivo izraenija od stradanja u gradskim naseljima
u drugim delovima Srbije.
Kada je re o stradanju stanovnitva po optinama, nakon sep-
tembra 1944, prema podacima Dravne komisije do 30. maja 2013, u
apsolutnim brojkama najvei broj stanovnika stradao je u optini Som-
bor (3.171), zatim u optinama Vrbas (2.380), Baka Palanka (2.239),
Panevo (2.135), Odaci (1.903) gde su mahom stradali pripadnici ne-
make nacionalnosti, uz napomenu da je u optini Sombor stradao i
velik broj pripadnika maarske nacionalnosti. Nakon toga sledi grad
Beograd, u kome je stradalo 1.797 lica. U nastavku teksta pokuaemo
da problematizujemo podatke o stradalima koji se odnose na grad Be-
ograd, apostrofirajui dupla imena u registru, lica koja nisu stradala u
navedenim istorijskim okolnostima, kao i lica koja nisu bili stanovni-
ci glavnog grada, a uvrtena su u registar stradalih za grad Beograd.
Potom, po apsolutnom broju stradalih, slede optine Apatin (1.792),
Zrenjanin (1.690), Kikinda (1.538), gde su u ogromnoj veini stradali
stanovnici nemake nacionalnosti, kao i optina abalj (1.369), gde su
mahom stradali pripadnici maarske zajednice. Prema dostupnim po-
dacima, optine u centralnoj Srbiji sa najveim brojem stradalih nakon
osloboenja su aak (744), Zajear (500), Valjevo (460), Gornji Mila-
novac (457), Leskovac (402), Kragujevac (390), Ni (326).

Treba napomenuti da se visok broj stradalih pripadnika nema-

ke zajednice preteno ne odnosi na lica streljana nakon osloboenja,
kako se neretko misli. Naime, u prvim danima posle dolaska Crvene
armije i NOV bar 6.763 Folksdojera pobijeno je u prvom talasu osve-
te, sem toga, krajem 1944. i poetkom 1945. izmeu 10.000 i 12.000
Nemaca iz Vojvodine poslato je na prinudni rad u Sovjetski Savez,
od kojih je prema poslednjim proraunima na osnovu sovjetske
broja njih 394 stradali su tokom 19411943. (Nenad Mauri, Statistika stradalih stanovnika
Vojvodine 19411948., Na putu ka istini..., str. 218).
54
Momilo Pavlovi, Sran Cvetkovi, Istraivanja dravne komisije za tajne grobnice ubijenih
posle 12. septembra 1944., Istorija 20. veka, 3/2012, Beograd, 2012, str. 916.
177
Milan Radanovi

dokumentacije, u Sovjetskom Savezu umrlo 1.994.55 Ostali pripadnici

nemake zajednice stradali su mahom u radnim logorima na tlu Voj-
vodine, usled nehumanih uslova boravka koji su podrazumevali glad
i zarazne bolesti. Broj od 6.763 streljanih Folksdojera u prvom talasu
osvete je verovatno vei i, sudei prema nekim podacima, iznosi mo-
guih 7.612 stradalih na taj nain do 20. juna 1945.56 (Napominjemo da
su nemake iseljenike organizacije prezentovale brojku od 7.199 stre-
ljanih Folksdojera nakon osloboenja Vojvodine).57

Postavlja se pitanje da li su jugoslovenske vlasti logorizovale

preostale Nemce s namerom da ih istrebe? Iako je i u logorima dola-
zilo do grupnih i pojedinanih ubistava, ona su bila pre izuzetak nego
pravilo. to se samih logora tie, oni nisu bili zamiljeni kao logori
za unitavanje. Jugoslovenske vlasti nisu htele da Podunavske vabe
unite ve da ih iz zemlje proteraju, odnosno isele. Proterivanje ma-
njih grupa je poelo jo 1945. U januaru 1946. jugoslovenska vlada je
kod saveznika podnela zahtev za iseljenjem u zemlji preostalih folk-
sdojera. Poto je on odbijen, vabe su morali i dalje da skapavaju u
logorima.58 Visoka smrtnost meu logorisanim Nemcima u Vojvodi-
ni zabeleena je naroito 1945. i 1946: Oajna ishrana, manjak ogreva
i teak rad, te katastrofalni higijenski uslovi, bili su idealni za pojavu
zaraznih bolesti. Vake i buve su carevale, a povremeno su harale epi-
demije. Jugoslovenske vlasti su se trudile da u granicama svojih mo-
gunosti spree irenje zaraza, ali u vreme kada se u svemu oskudeva-
lo, u tome nisu mogle imati dovoljno uspeha.59 Poev od 1946. vlasti
su omoguavale Nemcima bekstva iz radnih logora i ilegalno emigri-
ranje u Austriju i Nemaku. Ipak, 1946. je godina u kojoj je zabeleen
najvei broj stradalih pripadnika nemake nacionalnosti (8.406), pre-
ma popisu Anketnog odbora Skuptine AP Vojvodine).60
Prema najnovijim istraivanjima koje je obradio Anketni od-
bor za utvrivanje istine o dogaajima u periodu od 1941. do 1945.
u Vojvodini pri Skuptini AP Vojvodine, nakon osloboenja strada-
55
Zoran Janjetovi, Nemci u Vojvodini, Beograd, 2009, str. 352353; Zoran Janjetovi, Prinudni
rad Folksdojera u Vojvodini 19441950., Logori, zatvori i prisilni rad u Hrvatskoj/Jugoslaviji
19411945, 19451951. Zbornik radova, (ur. Vladimir Geiger i dr.), Zagreb, 2010, str. 206.
56
Sran Cvetkovi, Pregled uhapenih i streljanih lica od OZN-e na teritoriji Vojvodine do 20.
juna 1945., Istorija 20. veka, 1/2011, Beograd, 2011, str. 189200.
57
, ?,
20. . , ,
2223. 2003, (. ), , 2005, . 231238.
58
, . 235.
59
Zoran Janjetovi, Nemci u Vojvodini, Beograd, 2009, str. 356.
60
Nenad Mauri, Statistika stradalih stanovnika Vojvodine 19411948., Na putu ka istini..., str.
218.
178
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

lo je 15.538 Nemaca. Meutim, ovde nisu uneti podaci o stradanju

Nemaca u logoru Baki Jarak. Skloni smo da poverujemo u nemake
podatke koji tvrde da je u tom logoru stradalo 5.240 Nemaca. Naime,
nemaki istraiva Karl Weber, u studiji pod naslovom Vernichtun-
gslager Jarek, tvrdi da je u tom logoru stradalo 5.240 Nemaca. Meu-
tim, kada navodi imena stradalih Nemaca, u tom istom spisku, navo-
di samo 655 rtava, i te su rtve unete u na spisak. Tada bi broj stra-
dalih Nemaca bio ukupno 20.778 rtava.61 Anketni odbor je ustupio
navedene podatke Dravnoj komisiji za tajne grobnice iji saradnici
su na osnovu dodatne arhivske grae (npr. Matica umrlih mesne za-
jednice Baki Jarak, koju saradnici Anketnog odbora nisu dobili na
uvid) sukcesivno dopunjavali spisak stradalih na podruju Vojvodine,
napose kada je re o stradalim Nemcima.

Dravna komisija za tajne grobnice objavila je imena stradalih

pripadnika nemake zajednice u Vojvodini (ukljuujui Zemun) koja
ukupno prevazilaze broj od 20.778. Naalost, jo uvek nisu dostupni
statistiki obraeni podaci o ukupnom broju stradalih Nemaca ija su
imena uvrtena u registar Dravne komisije. Prema naoj proceni, u re-
gistar je do 30. maja 2013. uvrteno izmeu 24.000 i 26.000 imena Ne-
maca stradalih nakon osloboenja na podruju Vojvodine, Beograda i
u nekim gradovima u unutranjosti Srbije. Ovaj broj nije konaan. Ipak,
treba ukazati da su izvori koje su koristili saradnici komisije za registro-
vanje stradalih Nemaca, teko proverljivi, kada je re o podacima iselje-
nikih zajednica, kao to treba ukazati na pretpostavku da je u registar,
na osnovu podataka iz iseljenike literature na nemakom jeziku, mo-
da unet i odreen broj imena Nemaca stradalih u Sovjetskom Savezu.
Nemaki autori su poslednjih decenija usled nedostatka pouz-
danih podataka i iz propagandnih razloga iznosili preuveliane pro-
cene broja stradalih Nemaca u Vojvodini i Jugoslaviji koje su se kreta-
le od 97.612 do ak 395.000.62

Na osnovu svih ovih podataka namee se jasan zakljuak da je

intenzitet represije u naseljima u Vojvodini bio izraeniji od intenzite-
ta represije u Srbiji juno od Save i Dunava.
Podaci iz radne verzije registra stradalih u Srbiji nakon oslobo-
enja, koja je dostupna na sajtu Dravne komisije za tajne grobnice,
demantuju uvreeni stereotip o starom graanskom sloju kao naj-
brojnijoj kategoriji stradalih.
Desetine hiljada dravnih inovnika i advokata, trgovaca i se-
61
Dragoljub ivkovi, Stradanje Vojvoana 19411948., Na putu ka istini..., str. 60.
62
Zoran Janjetovi, n.d., str. 359360.
179
Milan Radanovi

oskih gazda, sitnih industrijalaca i svetenika, najee bez suenja

streljano je odmah po dolasku komunistikih snaga, uglavnom pod
optubama za saradnju s okupatorom i narodnim izdajnicima.63
Pored osvedoenih zloinaca i kolaboracionista, na meti revo-
lucionarnih vlasti naao se pre svega stari graanski sloj graanski
politiari, inovnici, trgovci, industrijalci, zanatlije, svetenici, seoske
gazde (kulaci), kao i svi oni koji su na bilo koji nain bili u predratnoj
i ratnoj dravnoj administraciji ili su neto znaili u javnom ivotu, a
nisu bili komunistikih uverenja (to je ovom nasilju davalo ton kla-
sne revolucije).64
Za strukturisanje kojim su se posluili prireivai Nove istorije
srpskog naroda (Beograd, 2000) karakteristino je izostavljanje pomena
kvislinkog represivnog aparata, kao i drugih saradnika okupatora
koji su pripadali oruanim formacijama, ali i zemljoradnika, koji su,
zapravo, najbrojniji deo stradalih nakon osloboenja.

Prema obraenim podacima do 6. decembra 2012, od ukupno

do tad registrovanih 36.761 lica, socijalna struktura je odreena za tek
19.122 lica, od toga 947 inovnika, 112 sudija i advokata, 787 trgova-
ca i kafedija, 147 industrijalaca, preduzetnika i zemljoposednika, 127
svetenika, ali i 1.598 andarma i policajaca, 714 radnika, 2.145 zana-
tlija, 2.204 domaice i 8.136 zemljoradnika.65
Ipak, uvidom u registar nije teko zakljuiti da u preostalih
28.751 (47.873-19.122=28.751) najbrojniju socijalnu grupu takoe ine
zemljoradnici. Prema naoj slobodnoj proceni, uvidom u registar
Otvorena knjiga, nesumnjivo preko 60% stradalih u Srbiji bili su
stanovnici seoskih naselja i zemljoradnici.

Kada je re o politikoj strukturi stradalih ona je navedena za

28.535 od 36.761 lica evidentiranog do 6. decembra 2012, iako u mno-
gim sluajevima ona nije pouzdana. Najvei broj lica u izvornom ma-
terijalu okarakterisan je kao kolaborant: 10.702, dok je 2.191 lice
okarakterisano kao narodni neprijatelj (ove dve kategorije su naro-
ito prisutne u odreivanju pripadnosti nemakog stanovnitva). Za
6.708 lica navedeno je da su bili pripadnici JVuO, iako je evidentno
da su u ovu kategoriju uvrtavani i brojni simpatizeri ove formacije.
Takoe, u ovu kategoriju treba svrstati i 890 odmetnika. Zatim slede:
SDS (926), SDK i JNP Zbor (240+135), maarska oruana formacija
63
, (. . ), , 2000, . 349.
64
Sran Cvetkovi, rtve komunistikog revolucionarnog terora u Srbiji posle 12. septembra
1944. Istraivanja Dravne komisije za tajne grobnice, Hereticus, 12/2011, Beograd, 2011, str. 11.
65
Momilo Pavlovi, Sran Cvetkovi, Istraivanja dravne komisije za tajne grobnice ubijenih
posle 12. septembra 1944., Istorija 20. veka, 3/2012, Beograd, 2012, str. 14.
180
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

(548), ustae (292), nemaka oruana formacija (279), Gestapo (216),

albanska oruana formacija (159), RZK (28). Za 4.227 lica u izvornom
materijalu je navedeno da su ih jugoslovenski organi kvalifikovali kao
ratne zloince. Ovo je naroito karakteristino za Vojvodinu (valjalo
bi istraiti koliko je ovih lica zaista bilo odgovorno za ratne zloine),
dok je za jedan broj nesumnjivih ratnih zloinaca sa podruja central-
ne Srbije ova karakterizacija izostala u registru. Takoe, u spisak je
uvrteno i najmanje 263 dezertera iz NOVJ/JA.66

Istoriar Sran Cvetkovi, koji je najvie istraivao ove istorijske

dogaaje, nedvojbeno karakterie lica likvidirana nakon osloboenja
kao nevine ljude, rtve i muenike, govorei o zloinima koje
su poinili partizani. Znamo da ruka pravde ne moe da stigne zlo-
ince koji su ubijali nevine ljude, ali moemo da izbriemo mrlju iz
nae istorije i te muenike dostojno sahranimo.67

Analizirali smo deo baze podataka Dravne komisije koji se od-

nosi na spiskove stradalih nakon 12. septembra 1944. na podruju gra-
da Beograda, optine abac i aanskog kraja (optine aak, Gornji
Milanovac i Luani). Naime, u poslednje dve decenije kada bi se u jav-
nosti licitiralo brojem rtava komunistikog terora najkarakteristi-
nije kontroverze ispoljavane su upravo u tumaenju broja stradalih na
podruju koje gravitira Beogradu, apcu i aku.

Procene broja stradalih na podruju grada Beograda

nakon osloboenja

U poslednje dve decenije novinari, istorijski publicisti i druge

javne linosti, ali i pojedini istoriari, iznosili su u javnosti preuvelia-
ne brojke stradalih u Beogradu nakon 20. oktobra 1944.

Preuveliane brojke stradalih Beograana nakon osloboenja,

kao sastavni deo retorike antikomunistike emigracije i domaih an-
tikomunistikih kuloara, u domaoj javnosti najpre je plasirala desni-
arska tampa. Tako je krajem 1990. u jednom tiranom beogradskom
nedeljniku objavljen feljton o dogaajima u Beogradu nakon 20. okto-
bra 1944. u kom je intervjuisan odreen broj savremenika ovih doga-
aja. U feljtonu se tvrdi da je u ovom razdoblju prema nezvaninim
Isto, str. 13.
66

. , . , , ,
67

LVIII, 4.1.2011, . 10.

181
Milan Radanovi

podacima, bez suenja nou pobijeno izmeu 15.000 i 30.000 itelja

Beograda.68
Meutim, preuveliane brojke stradalih u Beogradu nakon oslo-
boenja iznosio je i deo istoriara koji su se istraivaki ili retrospektiv-
no doticali ovog pitanja, najee bez pozivanja na relevantne izvore.

Slobodan Markovi, potonji predsednik Dravne komisije za taj-

ne grobnice, u jednom radu iz 2003. istupio je sa tvrdnjom da je u pr-
vim nedeljama nakon osloboenja glavnog grada Jugoslavije ubijeno
minimalno 10.000 graana.69
Austrijski istoriar Mihael Portman (Michael Portmann) preuzi-
ma tezu o navodno 10.000 stradalih u Beogradu prvih meseci nakon
partizanskog ulaska.70
Kazujui o broju stradalih nakon osloboenja Beograda, Sran
Cvetkovi izneo je oprezniju pretpostavku. Smatramo da je [u Beo-
gradu] stradalo izmeu pet i deset hiljada. Ili preciznije: ne manje od
5.000 i ne vie od 10.000.71
edomir Anti, vii nauni saradnik Balkanolokog institu-
ta SANU, govorei o procenama stradalih u Beogradu i Srbiji nakon
osloboenja, izneo je takoe neutemeljene pretpostavke: Procenjuje
se da je samo u Beogradu, u miru, ubijeno od 6.000 do 30.000 ljudi.
Kada se saberu rtve komunistikog reima u celoj Srbiji, dolazi se do
frapantne cifre od 100.000 ubijenih ljudi.72

Duan T. Batakovi, nekadanji lider politike organizacije Vee

za demokratske promene, diplomata, direktor Balkanolokog instituta
SANU, autor je dokumentarnog televizijskog serijala Crveno doba
prikazivanog na dravnoj televiziji 2004. u pet nastavaka. Naveemo
nekoliko karakteristinih reenica iz jedne epizode ovog TV serijala
u kojoj se govori o dogaajima nakon osloboenja Beograda: Pored
kvartovskih centrala Ozne, [u Beogradu, nakon osloboenja] svaka
kua i njen podrum, postali su sobe za isleivanje pravih i lanih na-
rodnih neprijatelja, izdajnika, petokolonaa, saradnika okupatora. U
Beogradu, u prvom naletu streljanja, komunistika vlast je,prema naj-
68
Branislav Mati, Koliko je uglednih Beograana progutao mrak osloboenja u operaciji Crne
take? (1) Pozvoni i pucaj!, Duga, 439, Beograd, 20.12.1990, str. 37.
69
Slobodan Markovi, Communist Liberation and New Order in Belgrade, The South Slav
Journal, Vol. 29, No. 34 (9394), London, Autumn-Winter 2003, p. 1213.
70
Michael Portmann, Communist retaliation and persecution on Yugoslav teritory during and
after WWII (19431950), Tokovi istorije, 12/2004, Beograd, 2004, str. 61, 74.
71
, , , LIII, ,
6.12.2006, . 10.
72
. ., , : , , LVI, ,
15.6.2009, . 11.
182
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

niim procenama, likvidirala oko 10.000 graana. Napominjemo da

je Vee za demokratske promene 2001. najavilo formiranje Komisije
za istraivanje zloina komunista.73 U okviru ove grupe bio je oku-
pljen izvestan broj mlaih istraivaa iji istraivaki rad je rezultirao
TV serijalom Crveno doba, karakteristinom po jednostranom pri-
stupu istorijskim dogaajima na tlu Srbije i Crne Gore, 19411945.

O tome koliko neodmerene izjave o kontroverznim i nedovolj-

no rasvetljenim dogaajima iz prolosti mogu navesti na pogrene za-
kljuke u delu javnosti, svedoi prvo javno (crkveno) komemorisanje
rtava komunistikog terora u Beogradu (2012). U pozivu javnosti,
koji je sroilo do tad nepoznato Udruenje potomaka i potovalaca r-
tava komunistikog terora, bili su pozvani svi asni, poteni i dobro-
namerni graani da se pridrue prvom parastosu rtvama komuni-
stikog terora u Beogradu, koji je odran u Hramu Svetog Save, 20.
oktobra 2012. na godinjicu osloboenja grada. U saoptenju se istie
da su Titovi partizani posle osloboenja pobili preko 10.000 itelja
Beograda, a po nekim istraivanjima ak 30.000 itelja.74
Iako ne postoje nikakva istraivanja, na koja se poziva ovo udru-
enje, koja bi potvrdila ovakve neutemeljene brojke, deo javnosti je uve-
ren da su ove brojke realne. Deo odgovornosti za preuzimanje ovih ne-
realnih brojki, pored ostalih, snosi domaa revizionistika istoriografija,
odnosno pojedini domai istoriari skloni licitiranju brojkama stradalih.
Komemorisanje stradalih Beograana na godinjicu osloboenja
grada ima za cilj da markira 20. oktobar 1944. kao poetak navodne
okupacije. U postsocijalistikoj Srbiji, kako istie istoriar Miroslav Jo-
vanovi, generalni drutveni odnos prema 20. oktobru snano je bio
obeleen radikalnom promenom paradigme, koja se menjala pod uti-
cajem opteg procesa revizije istorije. Prethodni diskurs osloboenja
u potpunosti je odbaen i zamenjen diskursom okupacije. Dogaaji
iz oktobra 1944. preputeni su zaboravu, i latentnoj osudi, uz primet-
no potiskivanje iz prostora javnog obeleavanja tradicija.75
Iako je u toku borbi za osloboenje Beograda, 1420. oktobra,
prema zvaninim podacima, poginulo 2.953 pripadnika NOVJ i 976
pripadnika Crvene armije, dok je okupator pobio na desetine civila,
predstavnici SPC nisu nali za potrebno da se osvrnu i na ove stradale
73
, 19441956., , 2652,
, 25.10.2001, . 2628.
74
Ovo saoptenje preuzele su i neke krajnje desniarske organizacije, meu njima i otvoreno
faistika, kriptonacistika i rasistika Srbska akcija: http://www.srb-akcija.org/blog/4257/
parastos-zrtvama-komunistickog-terora-bgd/ (pristupljeno 11. februara 2013).
75
, 20. : (
), 1944, ,
(. ), , 2010, . 520.
183
Milan Radanovi

koji su poticali mahom iz pravoslavnih porodica.

Takoe, iz kolektivnog pamenja potisnut je govor kralja Petra
II Karaorevia odran 21. oktobra 1944. u kome je pozdravljeno
osloboenje Beograda kao simbol nae pobede nad neprijateljem, tri-
jumf junatva i patriotizma, u kome je iskazana podrka NOVJ, pri
emu je Petar II jo jednom pozvao narode Jugoslavije da se ujedine u
okviru ove formacije.76

Spisak stradalih za grad Beograd Dravne komisije za tajne grobnice

Prema podacima Dravne komisije za tajne grobnice, dostu-

pnim u Otvorenoj knjizi: registru rtava do 30. maja 2013, na po-
druju grada Beograda nakon osloboenja ubijeno je 1.547 lica, dok je
250 lica oznaeno kao nestala (ukupno 1.797 stradalih). U ovom radu
osporavamo 342 imena iz registra, bilo da je re o duplim imenima, o
licima koja nisu stradala u navedenim okolnostima ili o licima koja na
osnovu teritorijalne pripadnosti ne bi trebala da budu uvrtena u regi-
star stradalih za grad Beograd.

Nekadanji sekretar Dravne komisije za tajne grobnice, Sran

Cvetkovi, naknadno na osnovu dosadanjih istraivanja na tere-
nu broj stradalih u Beogradu procenjuje na vie hiljada, odnosno
verovatno preko 5.000,77 to umanjuje prethodne pretpostavke (ne
manje od 5.000 i ne vie od 10.000). Ostaje da se vidi da li e Drav-
na komisija evidentirati preko 5.000 stradalih u Beogradu i da li e
se nastaviti trend unoenja u registar za grad Beograd imena lica koja
nisu stradala u Beogradu niti su ikad ivela u ovom gradu. Cvetko-
vi zasniva ovu pretpostavku na injenici da je u dokumentaciji SDB/
BIA pronaen tek manji broj Knjiga streljanih za beogradske kvar-
tove. Ipak, treba uzeti u obzir pretpostavku da su neka imena koja su
potencijalno zavedena u Knjigama streljanih, koje nedostaju ili nisu
sauvane, vrlo izvesno evidentirana u registru Dravne komisije na
osnovu zavoenja u drugoj dokumentaciji.

Uvidom u registar ustanovili smo da su imena 41 lica navedena

dva puta, a imena 5 lica tri puta (ukupno: 51 duplo ime).78
76
Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1046.
77
Sran Cvetkovi, rtve komunistikog revolucionarnog terora u Srbiji posle 12. septembra
1944. Istraivanje Dravne komisije za tajne grobnice, Hereticus, 12/2011, Beograd, 2011, str. 20.
78
Duan Jankovi (RKTG-6527, RKTG-30374), Velimir ii/Zizi (RKTG-13412, RKTG-
13448), Milomir/Miomir Aranicki/Aramicki (RKTG-14999, RKTG-14500, RKTG-36051),
Grigorije Boovi (RKTG-15022, RKTG-30379), Miodrag Gaji (RKTG-15104, RKTG-28637)
Mihajlo Veselinovi (RKTG-15042, RKTG-36326), Jevto/Jefto/Jefta ivadinovi (RKTG-15464,

184
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Takoe, izvestan broj lica u registru za grad Beograd egzistira

i u registrima drugih optina u Srbiji, to smatramo opravdanim, za
razliku od neopravdanog svrstavanja imena ovih lica u registar stra-
dalih za Beograd, s obzirom da ova lica ne potiu iz Beograda, niti su
tokom rata imala boravite u Beogradu. Metodom sluajnog uzorka
utvrdili smo imena 18 takvih lica.79
U spisku je navedeno i nekoliko lica koja nisu stradala nakon
osloboenja, ve su umrla prirodnom smru nekoliko decenija kasnije.

Sergije Golubijev (RKTG-33581), agent Specijalne policije, nije

streljan 1944. u Beogradu. Golubijev je preiveo rat, odnosno nije
likvidiran nakon to je postao dostupan jugoslovenskim vlastima, i
RKTG-15465, RKTG-36687), Petar Kunavi/Kuiovi (RKTG-16053, RKTG-28100), Andra/
Andrija Poleti (RKTG-16303, RKTG-16861), Milutin Popovi (RKTG-16312, RKTG-28636),
Petrisav Popovi (RKTG-16313, RKTG-16472), Radivoje Risti (RKTG-16386, RKTG-28098),
Josip/Josif Moji (RKTG-28373, RKTG-28510), Josip Celer/Jeler (RKTG-16783, RKTG-30394,
RKTG-30400), Radomir arapi (RKTG-16789, RKTG-30414), Konstantin Plavi (RKTG-28373,
RKTG-28509), Strahinja Meterovi/Metrovi (RKTG-28502, RKTG-30357), Dimitrije Lazarevi
(RKTG-28503, RKTG-30358), Velimir Bukumir/Bukumira (RKTG-30356, RKTG- 30424), Nikola
Kirhner (RKTG-28519, RKTG-30363), Miodrag Savkovi (RKTG-28374, RKTG-28511), Geor-
gije Boji/Bani Dida (RKTG-31211, RKTG-31529), Svetozar Neak/Nevak (RKTG-28623,
RKTG-30364), Borisav Mikovi (RKTG-36417, RKTG-36418, RKTG-36419), Milonja Dabeti/
Deleti (RKTG-15132, RKTG-15145), Zorica Jovanovi (RKTG-15764, RKTG-36768), Stevan ol/
Nol (RKTG-28364, RKTG-28633), Sima Francen/Francek (RKTG-16770, RKTG-36450), Edvard
Matis (RKTG-33073, RKTG-36627), Miodrag Jovanovi (RKTG-15955, RKTG-36777), Branko
Ivanovi (RKTG-15708, RKTG-36759), Milorad Ivani (RKTG-15478, RKTG-36760), Rozalija/
Roza olmajer (RKTG-39806, RKTG-49323, RKTG-49324), ore/oka Kosmajac (RKTG-16031,
RKTG-402011), Zvonimir Rudi/Radi (RKTG-28627, RKTG-28756), Ilija Krajinovi (RKTG-
16043, RKTG-36869), Dobrivoje Kolundija (RKTG-16024, RKTG-16051), Mihajlo Maei/
Maeti (RKTG-16097, RKTG-36172), Simo/Sima Joki (RKTG-15975, RKTG36791), Jovica
Joksimovi (RKTG-15983, RKTG-36785), Branko Jovanovi (RKTG-15753, RKTG-36775), Drago-
slav Stojanovi (RKTG-16723, RKTG-30381), pira/piro Budimir (RKTG-15027, RKTG-36217),
Radivoje Todorovi (RKTG-16736, RKTG-16737), Aleksandar Filipovi (RKTG-16768, RKTG-
30397), Rista/Risto Joji (RKTG-15968, RKTG-72850).
79
Boidar Akovi (RKTG-2839, Ub, RKTG-15005, Beograd); Kosta Mihajlovi (RKTG-6626,
aak, RKTG-16168, Beograd); Anton Susman (RKTG-16728, Beograd, RKTG-23104, Uice);
Milan Tati (RKTG-16731, Beograd, RKTG-23105, Uice), Velimir Dragoslavac (RKTG-5952,
Gornji Milanovac, RKTG-8742, Beograd), Jovan kavovi/kava (RKTG-3601, Valjevo, RKTG-
40205, Beograd), Matija/Matijas Arnold (RKTG-15345, Zemun, RKTG-30565, Beograd), Nikola
Todorovi (RKTG-36599, Beograd = RKTG-8115, Luani = RKTG-16738, Luani), Ivica Pevac/
Pevec (RKTG-37536, Beograd, RKTG-40868, Zemun), Voja Trebroanin /Vojislav Jevremovi
Tribroanin (RKTG-31527, Beograd = RKTG-3320, Veliko Gradite = RKTG-4034, Poarevac),
Marjan Uji/Ujai (RKTG-10159, Smederevo, RKTG-16761, Beograd), Mikan Mikanovi/
Milanovi (RKTG-8214, Luani, RKTG-31457, Beograd), Risim/Risto Ruii (RKTG-7787,
Luani, RKTG-31458, Beograd), Slobodan Baji/Boji (RKTG-4573, aak, RKTG-31473, Beo-
grad), Radoslav Raci/Rai (RKTG-5058, aak, RKTG-31516, Beograd), Svetolik Popovi/
Purnjo (RKTG-8273, Luani, RKTG-31541, Beograd), Jovan Kuzmanovi (RKTG-15761, Luani,
RKTG-36781, Beograd), Petar ijak/ijan (RKTG-31184, Beograd, RKTG-28398, aak = RKTG-
25645, aak).

185
Milan Radanovi

upamen je kao jedan od logoraa na Golom otoku (dodue, njegov

boravak na Golom otoku podrazumevao je specijalni status, umnogo-
me povoljniji od poloaja zatoenih pripadnika prosovjetske opozici-
je). Prema navodima u literaturi, Golubijev je nakon povratka iz logo-
ra na Golom otoku iveo u Beogradu, gde je umro krajem 1980-ih.80
Laza Teokarevi (RKTG-31217), industrijalac, nije stradao 1946.
kako se pogreno navodi u njegovom kartonu. Teokarevi je zaista
posle rata bio osuen na smrt (u prvostepenom postupku), kako se
navodi u kartonu, ali mu je smrtna kazna preinaena u vremensku.81
Umro je 1975. u Junoj Africi.
Jezdimir Lazarevi (RKTG-31206), zemljoradnik iz Oglaenov-
ca pokraj Valjeva, osuen na smrt od strane Vojnog suda 4. divizije u
Valjevu, to je Vrhovni vojni sud preinaio u kaznu 20 godina robije.
Lazarevi je osloboen 31. decembra 1951.82
Veroljub Vukievi (RKTG-31185), zemljoradnik iz Lopatnice
pokraj Kraljeva, osuen na smrt od Vojnog suda u Kraljevu 1945, na-
kon ega je Prezidijum Narodne skuptine kaznu preinaio u vremen-
sku (uslovno puten 24. novembra 1960.).83
Lazar Jovanovi (RKTG-15956), glumac, nije stradao nakon oslo-
boenja, iako je njegovo ime naznaeno u poznatom spisku 105 likvi-
diranih narodnih neprijatelja u Politici od 27. novembra 1944. Umro
je 1976. u Niu.84
Boidar Puri (RKTG-16863), predsednik Ministarskog saveta
(emigrantska vlada), nije streljan 15. jula 1946 u Beogradu, kako se
pogreno navodi u njegovom kartonu. Tokom Drugog svetskog rata
boravio je u Londonu. Na sudskom procesu generalu Mihailoviu
1946. sueno mu je u odsustvu. Osuen je na 16 godina robije. Nije se
vraao u Jugoslaviju nakon rata. Umro je u ikagu 1977.85
Dragoslav Stranjakovi (RKTG-37190), istoriar i lan Central-
nog nacionalnog komiteta, politikog tela ravnogorskog etnikog
pokreta, nije nestao 1944. u Beogradu (lokacija stradanja: Banjiki
logor), kako stoji u njegovom kartonu. Umro je 1966. u Beogradu.86
80
, , , , 1995, . 344, 359363.
81
Vojni arhiv (dalje: VA), JNA, Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud 1945, Beograd, upisnik, (dru-
gostepeni sud), 3282.
82
VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud 4. divizije 1946, Valjevo, upisnik, (prvostepeni sud), 8.
83
VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud Kraljevo 1945, upisnik, (prvostepeni sud), 647.
84
, . 19451991. ,
, 1993, . 94; Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia.Represija u Srbiji 19441953, Beo-
grad, 2006, str. 187; . , , , 2009, . 237.
85
, , , 2008, .
195199.
86
, , , (.
, ), , 1997, . 660.

186
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Isidor ivkovi (RKTG-31530), etniki vojvoda, nije roen u

Beogradu, niti je imao prebivalite u glavnom gradu, niti je ubijen
1945., kako se pogreno navodi u njegovom kartonu. Isidor ivko-
vi, predratni predsednik optine Vitanovac, pokraj Kraljeva, za vre-
me rata bio je etniki gruanski vojvoda i etniki komandant ikog
sreza. Posle rata je uhvaen kao odmetnik, ali nije ubijen ve je pred
Vojnim sudom u Kragujevcu osuen na estogodinju kaznu koju je
izdrao u Sremskoj Mitrovici. Poginuo je 1974. nesrenim sluajem, u
90 godini.87
Dragutin Gavrilovi (RKTG-6374), pukovnik Vojske Kraljevine
Jugoslavije, uvena linost iz srpske vojnike istorije (komandant od-
brane Beograda 1915), nije ubijen 19. jula 1945. kako stoji u njego-
vom kartonu, niti je bio pripadnik JVuO, s obzirom da je itavo rat-
no razdoblje proveo u nemakom zarobljenitvu. U Gavrilovievom
kartonu se navodi: Tokom 19411945. bio u nemakom logoru, po
dolasku uhapen od OZN-e; posledica muenja. Meutim, ne posto-
je dokazi da je Dragutin Gavrilovi hapen od strane OZN-e nakon
povratka iz zarobljenitva, niti da je muen od strane pripadnika ove
slube, kao to ne postoji nijedan dokaz da je ubijen u Beogradu.
Prema tvrdnjama Gavrilovievih potomaka, on je umro u svom domu
19. jula 1945, nedugo nakon povratka iz zarobljenitva. Potomci su de-
mantovali da je Gavrilovi bio hapen i pretuen na ulici.88
Vladimir Paunovi (RKTG-16855), direktor srednje tehnike
kole u Valjevu, ef Odseka tehnike nastave Ministarstva trgovine
i industrije u vladi Milana Nedia, simpatizer JNP Zbor, nije ubijen
1945. u Beogradu, kako se pogreno navodi u njegovom kartonu, ve
mu je sueno u Beogradu 1945. (osuen je na 6 godina prinudnog
rada i konfiskaciju imovine).89
ore Kosmajac (RKTG-40211), pomonik upravnika logora Ba-
njica, nije stradao nakon osloboenja 1944, kako tvrde saradnici Dr-
avne komisije, ve je ubijen u atentatu u Beogradu, 6. marta 1942.90
Za Kosmajca, ije ime nikako nije nepoznato u prolosti Beograda, sa-
radnici komisije tvrde da je bio pripadnik Srpske dravne strae, to je
netano, s obzirom da je bio pripadnik Specijalne policije i JNP Zbor.
Sem toga, u registru egzistira i ime oke Kosmajca (RKTG-16031), za
koga verujemo da je istovetan oru Kosmajcu. U kartonu RKTG-
16031 nisu navedeni nikakvi blii podaci o linosti.
Dragia Vasi (RKTG-15035), advokat i knjievnik, lan Central-
87
, , , , 2008.
88
, , , ,
LVIII, 6.3.2011, . 12.
89
, 1945, , 2007, . 9495.
90
Sima Begovi, Logor Banjica 19411944, I-II, Beograd, 1989, str. I/138139, 145, 238.
187
Milan Radanovi

nog nacionalnog komiteta ravnogorskog etnikog pokreta, nije stra-

dao u Beogradu, niti su rasvetljene okolnosti njegovog stradanja maja
1945. Jo uvek nije utvreno i dokazano koja vojna formacija je od-
govorna za smrt Dragie Vasia: ustae ili Jugoslovenska armija, kao
ni to da li je stradao u Jasenovcu ili okolini Banja Luke.91 Ime Dragie
Vasia takoe je uvrteno u registar stradalih za optinu Gornji Mila-
novac (RKTG-6421).

Dakle, u bazu podataka za grad Beograd uvrteno je 51 duplo

ime, 9 lica koja su umrla prirodnom smru nekoliko decenija nakon
1944, 1 lice koje je umrlo prirodnom smru 1945, 1 lice koje je umrlo
1942. (koje se navodi ak dva puta), najmanje 1 lice za koje nije doka-
zano da je stradalo od strane jugoslovenskih organa 1945, kao i najma-
nje 18 lica koja egzistiraju u spiskovima njihovih matinih optina, to
ukupno ini 82 imena koja nesumnjivo predstavljaju viak u registru
za grad Beograd.
U registru stradalih za grad Beograd navode se imena velikog
broja lica koja po osnovnim kriterijumima ne bi trebala da budu uvr-
tena u spisak stradalih Beograana. Re je o licima koji nisu bili sta-
novnici Beograda.

Treba napomenuti da su saradnici komisije uvrstili u spisak

stradalih za grad Beograd i lica koja potiu iz naselja koja danas teri-
torijalno pripadaju prigradskim optinama, a ako pripadaju gradskim
optinama opet ne ulaze u geografski okvir grada Beograda: Pinosava
(14), Beli Potok (9), Kijevo (2), Ostrunica (1), Umka (1), Begaljica (1),
Baevac (1), Ruanj (1), Ripanj (2), Mala Krsna (2), Vrin (1), Sopot (1).
Neka od ovih naselja 1944/1945. nisu imala definisan teritorijalni sta-
tus, niti su 19411944. podrazumevana kao deo Beograda u admini-
strativnom smislu, iako danas jesu: Boljevci (36), Dobanovci (34), Pe-
trovi (8), Surin (2), Karlovi (1), Batajnica (1), Zemun (3), Beanija
(5), Bora (8). Stanovnike sremskih sela Dobanovaca, Surina, Boljeva-
ca, Karlovia i Petrovia treba uvrstiti u spisak stradalih za optinu
Zemun (odnosno, optine Zemun i Surin).92 Naselja Pinosava, Beli
Potok, Kijevo, Ruanj i Ripanj teritorijalno su pripadala Vraarskom
srezu (a ne Upravi grada Beograda), da bi tek 1945. bila integrisana u
91
Kosta Nikoli, Dragia Vasi skica za portret nacionalnog revolucionara, Istorija 20. veka,
1/1997, Beograd, 1997, str. 104; . ,
, ,
26. 27. 2005, (. ), , 2008,
. 171.
92
Prilikom povlaenja iz Srema, oktobra 1944, ustae i Nemci su u Dobanovcima ubili 17, u
Boljevcima 8, a u Surinu 5 lica: Duan Vuleti, Stradanje u Sremu Drugi svetski rat, Na putu
ka istini..., str. 199201.
188
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

5. reon grada Beograda. Zemun, Beanija i Bora inkorporirani su u

okvir Uprave grada Beograda 1935, ali su tokom okupacije imali dru-
gaiji poloaj u odnosu na Beograd.
Ukupan broj onih koji su bili stanovnici navedenih seoskih na-
selja, a koji su stradali u selima u kojima su iveli ili na nepoznatoj
lokaciji (dakle ne u gradu Beogradu, niti kao stanovnici grada Beogra-
da), iznosi 134.

Boidar Akovi iz Banjana pokraj Uba, pomonik etnikog

vojvode Budimira Bosiljia, nije imao mesto prebivanja u Beogra-
du, niti je stradao u Beogradu 1944, kako senetano navodi u njego-
vom kartonu (RKTG-15005). Akovi je rat proveo u kolubarskom i
tamnavskom kraju kao aktivni borac tzv. vladinih etnika i saradnik
nemakog okupatora. Uhvaen je krajem 1944. i streljan je u Valjevu,
kako se navodi u drugom Akovievom kartonu, u registru za opti-
nu Ub (RKTG-2839).
Jovan kava (pravo prezime: kavovi), vojvoda etnika Koste
Peanca, nije imao prebivalite u Beogradu, niti je stradao u Beogra-
du 1944, kako se netano navodi u njegovom kartonu (RKTG-40205).
kavovi je vei deo rata proveo u kolubarskom kraju (izuzev perioda
u nemakom zarobljenitvu) kao zapovednik Peanevih etnika, po-
vremeno saraujui sa etnicima Drae Mihailovia. Uhvaen je nakon
rata i osuen na smrt presudom Okrunog narodnog suda u Valjevu
od 17. novembra 1946.93 Njegovo ime egzistira i u registru stradalih za
optinu Valjevo (RKTG-3601), to je ispravno s obzirom da je kavovi
pre rata iveo u ovom gradu. kavovi je osuen na smrt zbog uea u
predaji 365 zarobljenih partizana Nemcima, novembra 1941.
Georgije Boji Dida, iguman manastira Tronoa i zamenik ko-
mandanta 3. jurinog korpusa JVuO i komandant Jadarske brigade
JVuO, koji je dva puta naveden u spisku stradalih za grad Beograd
(RKTG-31211, RKTG-31529), nije lien ivota na podruju Beograda,
niti je ranije imao boravite u Beogradu. Iguman Georgije Boji stre-
ljan je na osnovu presude na smrt, 8. aprila 1946. u apcu (u Bojie-
vom kartonu RKTG-31211 pogreno se navodi 16. februar 1946. kao
datum stradanja, dok se u kartonu RKTG-31529 navodi da je stradao
1945). Takoe, za Bojia se u oba kartona proizvoljno navodi da je ro-
en u Beogradu i da je imao mesto prebivalita u Beogradu, to je ne-
istina, s obzirom na to da je roen u sremskom selu Jazak i da je iveo
u tronokom manastiru.94
93
, , , .
1941, , 1987, . 193.
94
, , , 2012, . 166
176; , - 19411945.
189
Milan Radanovi

Niko Bartulovi, knjievnik i novinar, rodom iz Starigrada sa

Hvara (a ne iz Beograda, kako se netano navodi u njegovom kartonu
RKTG-15011), za koga se navodi da streljan nepoznatog datuma na ne-
poznatom mestu. Bartulovi je u spisak uvrten kao osoba sa mestom
prebivalita u Beogradu, kako stoji u registru, iz ega se stie utisak
da je streljan nakon osloboenja kao stanovnik glavnog grada. Meu-
tim, Bartulovi je napustio Beograd nakon 6. aprila 1941. i nikad nakon
toga nije boravio u glavnom gradu, niti na tlu Srbije (ne postoje dokazi
kojima bi bila potkrepljena esto pominjana tvrdnja da je bio uesnik
ravnogorskog kongresa u selu Ba 1944), a pouzdano se zna da je naj-
vei deo okupacije proveo u Splitu. Bartulovieva konana sudbina je
nepoznata, ali se s razlogom pretpostavlja da je ubijen od strane NOVJ
ili OZN-e poetkom februara 1945. na putu od Zadra ka Topuskom.95
Vojislav Tufegdi, major JVuO, 1945. imenovan za komandan-
ta Cersko-majevike grupe korpusa, koji se u registru pogreno na-
ziva Voja Tukfegdi (RKTG-31539), poginuo je u borbi sa organima
KNOJ-a na planini Cer krajem 1946. Vojislav Tufegdi nije roen u
Beogradu kako se navodi u njegovom kartonu, ve u Banovom Po-
lju u Mavi (ili u titaru pokraj apca, kako navode drugi izvori).96
Svrstavanje Vojislava Tufegdia u registar rtava za grad Beograd
neosnovano je u kontekstu mesta roenja i pogibije (Tufegdieva po-
rodica je ivela u titaru). Prilikom hapenja Tufegdieve grupe od-
metnika, 4. novembra 1946. u selu Bela Reka u optini abac, ubijeno
je 8 etnikih odmetnika na elu sa Tufegdiem. Tom prilikom pogi-
nula su 4 pripadnika KNOJ-a.97 Imena poginulih pripadnika KNOJ-a
nisu uvrtavana u spiskove stradalih.
Mihajlo ai (RKTG-36618), zapravo je Mihajlo ai, inovnik
u Senjskom Rudniku, peadijski kapetan II klase, zapovednik Rava-
nike brigade JVuO, odgovoran za brojne etnike zloine na podru-
ju optina Despotovac, uprija i Parain, nesumnjivi saradnik nema-
kog okupatora.98 ai je roen u Pljevljima i za vreme okupacije bo-
ravio je na podruju Senjskog Rudnika i Ravne Reke, stoga smatramo
da je njegovo ime neosnovano uvrteno u registar stradalih za grad
Beograd.
. , , 1998, . 146147.
95
, , : -
-, , 2010, . 376.
96
, .., . 152154.
97
VA, JNA, KNOJ, 4763, 12, 1, 5. srpska divizija KNOJ-a, Dnevnik vanijih borbi u vremenu od
1. marta 1945. do 31. decembra 1946.
98
, , . , ,
1977, . 342356; , , , , 1984, .
2435.

190
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Voja Tribroenin (RKTG-31527), zapravo je Vojislav Jevremovi

Tribroanin, etniki vojvoda i komandant etnike Zvike brigade.
On nije roen u Beogradu, niti je imao prebivalite u Beogradu, kako
se pogreno navodi u njegovom kartonu. Vojvoda je uhvaen kao od-
metnik posle rata i osuen na smrt zbog zloina u branievskom kra-
ju. Njegovo ime se ak tri puta pominje u Otvorenoj knjizi registru
rtava (sem registra za grad Beograd, uvrten je i u spiskove strada-
lih za optine Poarevac i Veliko Gradite).
Vojin Jeli (RKTG-10089), inovnik rodom iz Smedereva, pri-
padnik SDK. Smatramo da njegovo ime ne treba uvrstiti u registar
stradalih ua grad Beograd, ve u registar stradalih za optinu Sme-
derevo, s obzirom da je roen u Smederevu, da je u Beogradu mogao
iveti vrlo kratko, ako je uopte iveo u Beogradu (imao je 24 godine
kada je stradao) i s obzirom da su u registar stradalih za optinu Sme-
derevo uvrteni njegov otac Vladimir Jeli (predsednik smederevske
optine, lan JNP Zbor) i sestra Dragana Jeli.
Ivica Pevec (RKTG-37536, Beograd, RKTG-40868, Zemun), usta-
a iz Zemuna, ubrojan je u stradale za grad Beograd, iako nije roen u
Beogradu niti je imao prebivalite u glavnom gradu, niti je likvidiran
u Beogradu. Sem toga, njegovo ime ve egzistira u registru za optinu
Zemun.

U Beogradu je nakon osloboenja sueno odreenom broju aktivnih

saradnika okupatora sa podruja Srbije, ali i drugih delova Jugoslavije.
Vojmir Alfirevi (RKTG-32950), peadijski kapetan II klase iz
Splita, komandant bataljona u Bukovikoj brigadi Dinarske etnike
divizije,99 nije imao prebivalite u Beogradu, kako se navodi u njego-
vom kartonu, niti je tokom rata uopte boravio u Beogradu. Pretpo-
stavljamo da je Alfirevi uvrten u registar rtava za grad Beograd
na osnovu injenice da mu je sueno u Beogradu 1946. i da je osuen
na smrt.
U spisku stradalih za grad Beograd navedeno je, sem Alfirevia,
jo 15 lica, pretenoiz Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore, za
koja pretpostavljamo da nisu bili itelji glavnog grada, niti su pore-
klom iz Beograda. Ova lica su uvrtena u registar na osnovu injenice
da su zavedena u Delovnom protokolu sudskih predmeta za 1946, koji
se uva u Vojnom arhivu u Beogradu (ovo se odnosi i na Alfirevia).100
99
Fikreta Jeli Buti, etnici u Hrvatskoj 19411945, Zagreb, 1986, str. 178, 187; Jovo Popovi,
Marko Loli, Branko Latas, Pop izdaje. Vojvoda Momilo uji, Zagreb, 1988, str. 83, 282, 304, 306.
100
Berta Begi (RKTG-32951), Gleb Skurski (RKTG-32952), Ivana Devri (RKTG-32953), Safet
Mursela (RKTG-32954), Martin poljar (RKTG-32955), Slobodan Aracki (RKTG-32956), Drago-
mir Jaki (RKTG-32957), Trud Servier (RKTG-32958), Mihajlo Horminc (RKTG-32959), Mihajlo
Mijovi (RKTG-32960), Petar Obradovi (RKTG-32961), Milenko Aimovi (RKTG-32962), Gajo

191
Milan Radanovi

Radoslav Radi (RKTG-16325), komandant bosanskih etnikih

odreda i lan CNK ravnogorskog etnikog pokreta, nije roen u Be-
ogradu, niti je imao prebivalite u glavnom gradu, kako se pogreno
navodi (roen je 1890. u Joavci pokraj Banja Luke). U njegovom kar-
tonu jedino je tano da je bio trgovac i da je ubijen u Beogradu po
osloboenju (osuen je na smrt na procesu protiv Drae Mihailovia
zbog saradnje sa okupatorom i zloina protiv pripadnika NOVJ i stre-
ljan 17. jula 1946).

U registar stradalih za grad Beograd uneta su imena znatnog

broja lica koja nisu roena niti su ikad imala prebivalite u Beogradu,
kako se pogreno navodi u registru. Re je o licima iz Makedonije, sa
Kosova i Metohije, iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Dalmacije, kao
i o licima iz unutranjosti Srbije.
Najvei broj ovih lica unet je u registar za grad Beograd gre-
kom saradnika Dravne komisije koji su konsultovali upisnike vojnih
sudova u Vojnom arhivu u Beogradu (pre svega upisnike Vrhovnog
vojnog suda). Na taj nain je grekom uneto u registar najmanje 73
imena.
Naime, Vrhovni vojni sud pri Ministarstvu narodne odbrane,
najvii vojnosudski organ, kao drugostepeni sud, razmatrao je odlu-
ke viih vojnih sudova (sudovi korpusa/armija, Mornarice i KNOJ-a)
kojima je u prvom stepenu izreena kazna lienja ina (zvanja), kazna
robije ili smrtna kazna, te odluke prvostepenih vojnih sudova koji-
ma je izreena smrtna kazna u sluajevima veeg vojno-politikog
znaaja.101 Uvidom u upisnike Vrhovnog vojnog suda, koje su sarad-
nici Dravne komisije naveli kao izvornu grau, konstatovali smo da
su saradnici komisije propustili da primete da nekoliko desetina lica
koje su uvrstili u registar stradalih za grad Beograd nisu imala pre-
bivalite u Beogradu, niti su stradala u Beogradu, kako se pogreno
navodi u Otvorenoj knjizi, niti im je uopte bilo sueno u Beogradu
(za mnoga od ovih lica ak se pogreno navodi da su roena u Beo-
gradu).

U registar za grad Beograd uvrteno je 9 lica sa podruja Bosan-

ske krajine i centralne Bosne koja je Vojni sud 5. (krajikog) korpusa
osudio na smrt. U 5 sluajeva re je o pripadnicima ustakog pokre-
ta, od kojih su etvoro bili stanovnici hrvatskog sela Sasina pokraj
Graanin (RKTG-32963), Stevan Strilevi (RKTG-32964), Rajko Milinovi (RKTG-32965).
Nismo uspeli da konsultujemo Delovni protokol sudskih predmeta za 1946., stoga ova lica
nismo uvrstili u zbir od 341 imena koje osporavamo u registru za grad Beograd.
101
, , , 1999, . 132.

192
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Sanskog Mosta, za koje se pogreno navodi da su bili srpske etnike

pripadnosti, kao to se proizvoljno navodi da su imali prebivalite u
Beogradu.102 Za ova lica se pogreno navodi da su stradala 1944. u Be-
ogradu, po osloboenju. Vrhovni vojni sud u Beogradu je potvrdio
presudu prvostepenog suda.
U registar je uvrteno ime Stanka Pisarevia (RKTG-30434), za
koga se istie da je bio Srbin roen u Beogradu sa prebivalitem u Be-
ogradu, iako se u Upisniku Vrhovnog vojnog suda navodi da je bio
ustaki dobrovoljac na Istonom frontu, roen 1924. u Bosanskom
amcu. Istina, Pisareviu je sueno u Beogradu (Vojni sud komande
grada Beograda), gde je 2. marta 1945. osuen na smrt (streljao ruske
zarobljenike), ali njegovo ime svakako treba izostaviti iz registra.103 Isto
se odnosi i na 2 lica sa podruja Hrvatske Dubice, za koja se navodi da
su bili aktivne ustae, a koja je na smrt osudio Vojni sud 21. srpske
divizije.104
Takoe, u spisku su navedena 4 lica, itelja naselja Ilok, za koja
se na osnovu Upisnika Vojnog suda Frukogorskog vea za 1944.
tvrdi da su kao navodni stanovnici Beograda streljani na nepozna-
tom mestu, tj. ne navodi se da su ovi stanovnici Iloka stradali u Beo-
gradu.105
102
Petar Kozi (RKTG-25680), Ladana Kozi (RKTG-25682), Mirko Ljevar (RKTG-25684), Tale
avlovi (RKTG-25685), Marko andri (RKTG-26829), uro Jaki (RKTG-30426), Duan
Trkulja (RKTG-27048), Jozo Vidovi (RKTG-27049), Vlajko Milanovi (RKTG-27155). (VA, JNA,
Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud u Beogradu (drugostepeni sud), 1945, upisnik (drugi deo), 96,
337/3, 337/5, 337/7, 429)
Za sva lica je navedeno da su po zanimanju zemljoradnici. Jaki je roen u Medenom Polju
(Bosanski Petrovac), Trkulja u Jajcu, Vidovi u Kovaevom Polju (Prozor), Milanovi u Zastinju
(Livno).
103
VA, JNA, Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud u Beogradu (drugostepeni sud), 1945, upisnik
(prvi deo), 156.
U Beogradu su septembra 1945. streljani generali Hrvatskih oruanih snaga: Tomislav Serti,
Ivan Markulj, Slavko Skoliber, uro Gruji, Mirko Gregori, Julije Fritz, Artur Gustovi, Mu-
hamed Kromi, Bogdan Majeti, Vladimir Metiko, Ante Nardelli, Josip Scholtz, Ivan Tomaevi
i pukovnik Franjo Dal. (Vid. Tko je tko u NDH, Hrvatska 19411945, (ur. Z. Dizdar, M. Gri, S.
Ravli, D. Stupari), Zagreb, 1997, v.m). Ako je Pisarevi uvrten u registar stradalih za Beograd,
zato nisu uvrteni generali HOS (ujedno ustaki pukovnici)?
104
Josip urevi (RKTG-31171), Mile Pavljani (RKTG-31172). (VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni
sud 1. armije (drugostepeni sud), upisnik, 108)
105
ura Metrovi (RKTG-30322), Josip Laki (RKTG-30323), Franjo Metrovi (RKTG-30324),
Milin Metrovi (RKTG-38542). (VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud frukogorskog vea 1944,
(prvostepeni sud), upisnik, 69)
Smrtnu presudu za ova etiri lica koju je odredio Vojni sud Frukogorskog vea, kao prvoste-
peni sud, potvrdio je Vrhovni vojni sud, kao drugostepeni sud, to ne znai da su ova lica bila
zatoena u Beogradu, niti da je presuda nad njima izvrena u Beogradu, a pogotovo ne znai
da su imali prebivalite u Beogradu, kako je pogreno navedeno u njihovim kartonima. Naime,
ova lica su na smrt osuena 6. i 14. oktobra 1944. dakle, pre osloboenja Beograda, stoga im
svakako nije sueno u Beogradu. Pretpostavljamo da ove presude treba posmatrati u kontek-

193
Milan Radanovi

U registru je navedeno 8 lica iz Crne Gore koja su odlukom Voj-

nog suda 2. udarnog korpusa NOVJ/JA i Vojnog suda Vojne oblasti
Kotor, osuena na smrt 1945.106 Vrhovni vojni sud u Beogradu je po-
tvrdio ove odluke. Isto se odnosi i na 3 lica koja je na smrt osudio Voj-
ni sud 29. (hercegovake) udarne divizije NOVJ/JA.107

Imena 5 ustaa i jednog etnika iz istone Bosne, koje je Vojni sud

3. (bosanskog) korpusa osudio na smrt 1945. nala su se u registru stra-
dalih za grad Beograd, uz tvrdnju da su ova lica navodno imala prebi-
valite u Beogradu, iako se u njihovim elektronskim kartonima napo-
minje da su bili zemljoradnici i pripadnici ustakog, odnosno etnikog
pokreta.108

U registar stradalih za grad Beograd uvrteno je 5 lica koja su na

smrt osuena od strane vojnih sudova u Makedoniji. Vojni sud bitolj-
ske vojne oblasti osudio je na smrt dvojicu pripadnika bugarskih oku-
pacionih formacija, to je Vrhovni vojni sud potvrdio kao opravdanu
odluku. Ipak, imena ove dvojice bugarskih policajaca uvrtena su u
registar stradalih za grad Beograd, iako je oigledno da oni nisu imali
boravite u Beogradu, niti im je sueno u Beogradu.109 Isto se odnosi
i na 3 pripadnika albanske zajednice iz okoline Skoplja, Kieva i Te-
tova, koji su na smrt osueni odlukom Vojnog suda komande grada
Skoplja i Vojnog suda tetovskog vojnog podruja.110

Takoe, u registar su uvrtena imena 7 kosovskih Albanaca i

jednog kosovskog Srbina koji su osueni na smrt odlukom lokalnih
stu dogaaja u Iloku nakon 29. septembra 1944. kada su Nemci i ustae ponovo zauzeli Ilok i
otpoeli teror nad stanovnitvom Iloka i Netina. (Videti: Duan Vuleti, Stradanje u Sremu
Drugi svetski rat, Na putu ka istini..., str. 160161).
106
Lazar uranovi (RKTG-30430), Mitar Buin (RKTG-25697), Mitar Bokovi (RKTG-25700),
Filip Kesler (RKTG-26744), uro Radulovi (RKTG-30614), arko Mraevi (RKTG-30405), Leko
Janii (RKTG-30403), Adil Mrkii (RKTG-30353). (VA, JNA, Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud u
Beogradu (drugostepeni sud), 1945, upisnik, (prvi deo), 303, (drugi deo), 143, 347, 348, 349, 352)
107
Nikola Lajovi (RKTG-26755), Jurica Nalitili (RKTG-26769), Janko Ivkovi (RKTG-26744).
(VA, JNA, Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud u Beogradu 1945, (drugostepeni sud), upisnik (drugi
deo), 366, 402, 403).
108
Milan Keji (RKTG-26781), Suljo Haskovi (RKTG-26790), Alija Beirovi (RKTG-26799), Arif
Pirija (RKTG-26805), Nezir Jahi (RKTG-26821), Mao Lali (RKTG-26827). (VA, JNA, Vojni
sudovi, Vrhovni vojni sud u Beogradu (drugostepeni sud), 1945, upisnik (drugi deo), 407, 412,
414, 415, 424, 425)
109
Angel Nakov (RKTG-26879), Aleksandar Nakov (RKTG-26880). (VA, JNA, Vojni sudovi,
Vrhovni vojni sud u Beogradu (drugostepeni sud), 1945, upisnik (drugi deo), 463)
110
efit Zeinula (RKTG-26875), Imer Miro (RKTG-26882), Osman Koka (RKTG-26883). (VA, JNA,
Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud u Beogradu (drugostepeni sud), 1945, upisnik (drugi deo),
461; VA, JNA, Vojni sudovi, Upisnik Vojnog suda 50. divizije za 1945; VA, JNA, Vojni sudovi,
Delovni protokol sudskih predmeta za 1946, 41)
194
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

vojnih sudova (Vojni sud 50. divizije u Uroevcu, Vojni sud vojne di-
vizijske oblasti za Sandak), pri emu se za 5 lica proizvoljno navodi
da su roena u Beogradu, dok se za svih 7 lica proizvoljno navodi da
su imali prebivalite u Beogradu.111

Za 11 lica koja su na smrt osuena odlukom Vojnog suda u Va-

ljevu i Vojnog suda 4. (valjevske) divizije 19451947. u registru se pro-
izvoljno navodi da su roena u Beogradu i da su imala prebivalite u
Beogradu.112
U spisak stradalih za Beograd uvrteno je 13 lica koja su 1945.
osuena na smrt od strane vojnih sudova u aku, Kraljevu, Kragu-
jevcu i Niu.113 Za ova lica se u registru proizvoljno navodi da su roe-
na i da su imala prebivalite u Beogradu.

U registru stradalih za grad Beograd navedeno je 16 imena ista-

knutih pripadnika JVuO koji su nakon rata uhvaeni ili ubijeni kao
111
Simon Tair (RKTG-26758), Amet Azon (RKTG-31220), Redep Arelon (RKTG-31221), Murtez
Sulja (RKTG-31223), Soli Etem (RKTG-31224), Skart Alija (RKTG-31225), Safet Murselja (RKTG-
32954), Danilo Stefanovi Janiijevi (RKTG-31218). (VA, JNA, Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud
u Beogradu 1945, (drugostepeni sud), upisnik (drugi deo), 391; VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni
sud 50. divizije 1945, Uroevac, (prvostepeni sud), upisnik, 13)
112
Vojin urovi (RKTG-31177), Bejto Kajevi (RKTG-31178), Medib Jukovi (RKTG-31179),
Selman Hajradinovi (RKTG-31200), Ljubisav Radoji (RKTG-31182), Svetozar Duki (RKTG-
31183). (VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud 1. armije, (drugostepeni sud), upisnik za 1945, 397,
398, 399, 531, 543)
Petar Savati (RKTG-31205), Jezdimir Lazarevi (RKTG-31206), Dragisav Spaseni (RKTG-
31208), Georgije Boji Dida (RKTG-31211), Aleksandar Ili (RKTG-31212), Dragomir
Obradovi (RKTG-31216). (VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud 1. armije 1946, (drugostepeni
sud), upisnik, 46, 58, 80). Jezdimir Lazarevi iz Oglaenovca pokraj Valjeva najpre je osuen
na smrt, potom je kazna preimenovana u 20 godina gubitka slobode da bi 31. decembra 1951.
bio osloboen. (VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud 4. divizije 1946, Valjevo, (prvostepeni sud),
upisnik, 8).
113
Minko Lazarevi (RKTG-30334), Duan Leo (RKTG-30345), ore Stanii (RKTG-31180),
Petar ijak (treba: ijan, RKTG-31184), Veroljub Vukievi (RKTG-31185), Mirko Brojin (RKTG-
31194), Dobrila Radosavljevi (RKTG-31196), Sveta Bara (RKTG-31197), Boo Lazovi (RKTG-
31198), Josi (treba: Josif) Leevi (RKTG-31199), Selman Hajradinovi (31200), Vladan Nikoli
(RKTG-31201), Vojislav Sokolovi (RKTG-31202). (VA, JNA, Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud
1945, (drugostepeni sud), Beograd, upisnik, (prvi deo) 200/1, 200/3, 448, (drugi deo), 2132, 2728,
2730; VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud 1. armije 1945, (drugostepeni sud), upisnik, 561, 562,
627, 679, 776; VA; JNA, Vojni sudovi, Vojni sud Kraljevo 1945, (prvostepeni sud), upisnik, 647;
VA, JNA, Vojni sudovi, Vojni sud nike vojne oblasti 19441945, upisnik, 108)
Petar ijan je iveo u aku (andarm rodom iz sela Zrmanja u Lici), Veroljub Vukievi je
iveo u Lopatnici pokraj Kraljeva (na kaznu smrti osudio ga je Vojni sud u Kraljevu: Prezidijum
Narodne skuptine je ovu kaznu preinaio na 20 godina robije: uslovno puten 24. novembra
1960.). Dobrila Radosavljevi i Josif Leevi iveli su u Trsteniku. Boo Lazovi je bio zeml-
joradnik iz sela Jova pokraj Novog Pazara. Duan Dimitrijevi je bio zemljoradnik iz Vraeva
pokraj Leposavia. Selman Hajradinovi je bio zemljoradnik iz Bagaia pokraj Sjenice. Vojislav
Sokolovi je iveo u selu Crni Vrh pokraj Knjaevca.
195
Milan Radanovi

odmetnici u razliitim delovima Srbije. Njihova imena su uneta u re-

gistar na osnovu rukopisa Istorijat 5. srpske divizije KNOJ-a koji se
uva u Vojnom arhivu u Beogradu. Za sva ova lica pogreno je nave-
deno da su roena i imala prebivalite u Beogradu.114 Meu njima su 2
lica koja su navedena nadimkom, bez bliih podataka o linosti.
Konsultovali smo navedeni izvor.115 Na osnovu uvida ustanovili
smo da su saradnici Dravne komisije proizvoljno uvrstili navedenih
16 lica u registar stradalih za grad Beograd s obzirom da je re o pri-
padnicima JVuO koji su roeni i iveli u unutranjosti, gde su tokom
rata bili borbeno angaovani. Na osnovu injenice da se nigde u nave-
denom izvoru ne istie da su ova lica roena i ivela u Beogradu, po-
stavlja se pitanje na osnovu ega su saradnici komisije uvrstili njihova
imena u registar za grad Beograd? Ovo je vrlo ilustrativan primer me-
todoloke konfuzije i odsustva metodolokih kriterijuma u formiranju
dela registra stradalih.116

Takoe, u registru za grada Beograd navedena su imena 22

etnika odmetnika za koje se tvrdi da su roeni i da su imali prebi-
valite u Beogradu, gde su navodno i stradali, pri emu se saradni-
ci komisije pozivaju na Izvetaj taba KNOJ-a o kretanju i hvatanju
odmetnika. Naalost, nismo uspeli da uemo u trag ovom izvetaju
u Vojnom arhivu. Meutim, na osnovu nekih pokazatelja mogue je
zakljuiti da najverovatnije niko od ova 22 lica ne potie iz Beograda i
da je re o etnikim odmetnicima iz unutranjosti Srbije. Ovu pretpo-
stavku potvruje injenica da imena 4 lica koja se pominju u izvetaju
egzistiraju u registrima optina Luani i aak.117 Shodno tome, name-
114
Ljuba Bezei (RKTG-31526), Voja Tribroenin (RKTG-31527), Ljubomir Grki (RKTG-31528),
Georgije Bani Dida (RKTG-31529), Isidor ivkovi (RKTG-31530), Joca Mihajlovi (RKTG-
31531), Milivoje Mihajlovi (RKTG-31532), Ivan Ponjevi (RKTG-31533), Vladan Uroevi
(RKTG-31534), Milka Pavlovi (RKTG-31535), Mia Vodnik (RKTG-31536), Sava Vui (RKTG-
31537), Vojislav Maksimovi (RKTG-31538), Voja Tukfegdi (RKTG-31539), Zarija Milovanovi
(RKTG-31540), Purnjo (RKTG-31541).
115
VA, JNA, KNOJ, 4763, 12, 1, Istorijat 5. srpske divizije KNOJ-a
116
Meu navedenih 16 imena neka su pogreno istaknuta, to je rezultat greaka u izvornom
dokumentu, pogrenih ispisa koji su nainili saradnici komisije kao i nedovoljnog poznavanja
odreenih istorijskih linosti. Ljubomir Grki je zapravo Ljubomir Grgi, Milka Pavlovi je
zapravo Miljko Pavlovi, Sava Vui je zapravo Sava Vii, Voja Tukfegdi je zapravo Vojislav
Tufegdi, Voja Tribroenin je zapravo Vojislav Jevremovi Tribroanin (ije ime egzistira i u
registru za optine Poarevac i Veliko Gradite), Purnjo je zapravo Svetolik Popovi Purnjo (ije
ime egzistira u registru za optinu Gornji Milanovac).
117
Mikanovi/Milanovi Mikan (RKTG-8214, Luani, RKTG-31457, Beograd), Ruii Risim/
Risto (RKTG-7787, Luani, RKTG-31458, Beograd), Baji/Boji Slobodan (RKTG-4573, aak,
RKTG-31473, Beograd), Raci/Rai Radoslav (RKTG-5058, aak, RKTG-31516, Beograd).
Prema podacima Duana Mirkovia, nekadanjeg pripadnika JVuO iz Dragaeva, Mikan
Mikanovi i Risim Ruii bili su pripadnici odmetnike grupe Novice Cogoljevia ije ljudstvo
je mahom poginulo u borbi protiv organa KNOJ-a 24. novembra 1945. u Dragaevu (
196
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

e se zakljuak da i ostalih 18 imenovanih lica treba uvrstiti u registre

drugih optina.118

U registru stradalih za grad Beograd egzistiraju imena i nekih

drugih lica koja nisu imala prebivalite u Beogradu, niti im je sueno
u Beogradu nakon rata, niti su liena ivota u Beogradu, ve na dru-
gim lokacijama.
Navodimo vrlo indikativan primer Petra Spaia (RKTG-16404),
andarmerijskog narednika iz Grocke koji je uvrten u spisak strada-
lih za grad Beograd, iako nikad nije iveo u Beogradu niti je lien i-
vota u glavnom gradu (u Otvorenoj knjizi egzistira zaseban registar
za optinu Grocka). Prema dokumentima iz porodine arhive koji su
priloeni uz njegov karton, upadljivo je da Spai nikad nije bio itelj
Beograda i da je lien ivota u Grockoj, gde je iveo sa porodicom.
Meutim, on je ipak uvrten u registar stradalih Beograda, pri emu
se izriito navodi Beograd kao mesto njegovog stradanja. Smatramo
da je u ovom sluaju, kao i u nekim drugim sluajevima, re o sluaj-
noj greci.

U registru za Beograd navedena su imena Slobodana Nikolia

(RKTG-13864) i Miroljuba Anastasijevia (RKTG-13870), za koje se
navodi da su stradali u Svilajncu 1944, po osloboenju. Za obojicu
se navodi da su roeni u Crikvenici u Hrvatskoj. Meutim, Nikoli i
Anastasijevi su oigledno roeni u Crkvencu pokraj Svilajnca. Mesto
roenja i stradanja ovu dvojicu svrstava u registar stradalih za opti-
nu Svilajnac.
Ili naprimer, za 6 lica,119 za koja se navodi da su imala prebiva-
lite u Beogradu, tvrdi se da su roeni u selu Bunjane u Hrvatskoj, ali
naselje pod tim imenom ne postoji u Hrvatskoj. Najverovatnije je re o
selu Buljane pokraj Paraina. Za svu estoricu se navodi da su bili ze-
, . , (. ),
, 2012, . 8485). Unitenje Cogoljevieve grupe (15 poginulih, 3 zarobljena i 3 koja su
se predala) potvruje i Dnevnik vanijih borbi 5. srpske divizije KNOJ-a. (VA, JNA, KNOJ, 5.
srpska divizija KNOJ-a, 4763, 12, 1).
118
Predrag Vili (RKTG-31404), Aleksandar Adamovi (RKTG-31444), Ranislav Cani (RKTG-
31455), Miladin Vesovi (RKTG-31459), Borisav Pejani (RKTG-31461), Slobodan Bejovi
(RKTG-31472), Bogdan Veselijani (RKTG-31474), Branko Muka (RKTG-31479), Mila erava
(RKTG-31485), Miodrag Mile Vidojevi (RKTG-31494), ivko Joda (RKTG-31500), Duan
usi (RKTG-31506), Dobrivoje Novovi (RKTG-31517), Lee Vukovi (RKTG-31518), Blagoje
Veskovi (RKTG-31519), Miodrag Vukadinovi (RKTG-31520), Savo Mija (RKTG-31521), Vuko-
sav Neovi (RKTG-31525).
119
Dimitrije Ili (RKTG-13708), Nikola Milosavljevi (RKTG-13709), Milenko Jovanovi (RKTG-
13710), Ilija Jovanovi (RKTG-13769), Vladimir Miloevi (RKTG-13770), Dimitrije Radenkovi
(RKTG-13785).

197
Milan Radanovi

mljoradnici i da su stradali kao odmetnici 1945, bez navoenja mesta

stradanja. Sasvim sigurno je re o etnikim odmetnicima. Na osnovu
svega analiziranog, ovih 6 lica ne treba uvrstiti u registar stradalih za
grad Beograd.

Ukupno osporavamo 342 (19%) imena u registru stradalih za

grad Beograd (dupla imena, lica ija imena egzistiraju u registrima
matinih optina, lica koja nisu umrla u navedenim okolnostima, lica
koja nisu roena niti su ikad imala prebivalite u Beogradu kako se
pogreno navodi u registru). Pretpostavljamo da je ovaj broj dodatno
vei za nekoliko desetina, ali nismo uspeli da proverimo izvore koji-
ma bi ovu pretpostavku eventualno dokazali.

Vredi napomenuti da je u spisak stradalih lica sa podruja grada

Beograda (bez Zemuna) uvrteno 266 lica nemake narodnosti koja su
do momenta stradanja ivela na teritoriji grada Beograda (veinom su
okvalifikovani kao saradnici okupatora, kolaboranti, pojedini kao
gestapovci). Meu njima je naveden velik broj onih koji su umrli
u logorima za pripadnike nemake manjine nakon Drugog svetskog
rata (Gakovo, Baki Jarak). U izvorima koje su koristili saradnici ko-
misije navodi se da su ova lica umrla od somatskih bolesti i iznure-
nosti, pri emu se ovi podaci mogu dovesti u sumnju, s obzirom na
poznate injenice da su lica internirana u radne logore za Folksdojere
umirala najee od zaraznih bolesti, iako je logino pretpostaviti da
je odreen broj starijih lica umro prirodnom smru u logoru za radno
nesposobne u Bakom Jarku.
Vredi napomenuti da se za ogromnu veinu ovih lica tvrdi da
su roena u Beogradu, iako je za mnoge od njih to malo verovatno,
pogotovo za lica roena u poslednjim decenijama 19. veka, kada je
broj Nemaca u Beogradu bio skroman i kada su doseljeni Nemci bili
izloeni dobrovoljnoj asimilaciji.

Kada govorimo o strukturi stradalih, vredi ukazati na formacij-

sku pripadnost jednog dela stradalih u Beogradu nakon osloboenja.
Prema dostupnim podacima, koji nisu precizni u potpunosti, nakon
osloboenja Beograda stradalo je 179 lica koja su navedena kao pri-
padnici andarmerije i Srpske dravne strae, 84 lica koja su imeno-
vana kao pripadnici Uprave grada Beograda i Specijalne policije ili
su okvalifikovana kao policijski agenti, 39 lica koja su navedena kao
pripadnici Gestapoa (pretpostavljamo da je mahom re o licima koja
su pripadala formaciji Srpski Gestapo) i 19 lica za koja je navedeno
da su pripadala Srpskom dobrovoljakom korpusu i JNP Zbor. Ovo
198
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

ukupno ini najmanje 321 lica koja su pripadala kvislinkim oruanim

formacijama u registru za grad Beograd. Verujemo da je zastupljenost
lica koja su pripadala ovim formacijama vea u registru, ali da to nije
naznaeno zbog nepotpunih izvora.

U registru stradalih za grad Beograd, za gotovo polovinu lica

(ak 866 od 1.797) nije utvreno mesto stradanja, to nas navodi na
pretpostavku da su neka od njih stradala van Beograda. Ako uzme-
mo u obzir da je za nimalo zanemarljiv broj lica iz registra za grad
Beograd utvreno da nisu bili stanovnici Beograda, iako je u registru
navedeno da su ova lica roena u Beogradu ili imala prebivalite u
Beogradu, namee se opravdana sumnja da su meu ovih 866 lica na-
vedena i ona koja nisu stradala u Beogradu niti su imala prebivalite
u glavnom gradu. Meu ovih 866 lica njih 64 bili su itelji okolnih na-
selja, mahom sremskih sela koja gravitiraju Zemunu, i iji stanovni-
ci tokom i neposredno nakon rata nisu bili stanovnici glavnog grada
(Petrovi, Dobanovci, Boljevci). Namee se opravdana pretpostavka
da su ova lica stradala u matinim naseljima.
Takoe, u registru stradalih za grad Beograd, naveden je izve-
stan broj lica (160) za koja se navodi da su stradala u mestima van Be-
ograda, u unutranjosti Srbije i u Vojvodini. Napominjemo da je velik
broj ovih lica stradao nakon okonanja Drugog svetskog rata. Ovo se
naroito odnosi na lica nemake narodnosti koja su stradala u posle-
ratnim logorima za internaciju.
Isto tako, u registru je naveden izvestan broj lica (125) za koja
se istie da su stradala nakon okonanja Drugog svetskog rata, esto
godinama nakon okonanja rata (u Beogradu, u Bakom Jarku ili na
nepoznatoj lokaciji). Isto tako, za velik broj lica za koja se navodi da
su stradala 1945. nije naveden precizan ili priblian datum stradanja,
tako da je mogue da su i neka od ovih lica stradala nakon rata. Sem
toga, za izvestan broj lica za koja je po automatizmu navedeno da su
stradala 1944, ustanovili smo da su stradala nakon rata.

U Otvorenoj knjizi: registru rtava, u spisku lica ubijenih na

podruju grada Beograda nakon osloboenja, navedena su imena
istorijskih linosti koja su bila odgovorna za ratne zloine nad stanov-
nicima Beograda i Srbije tokom nemake okupacije, pri emu je u po-
jedinim sluajevima njihov identifikacioni karton nepotpun.120
120
Tako, na primer, kada se navodi ime Radomira arapia (RKTG-16789), koji je 1944. postav-
ljen za zamenika upravnika logora Banjica, istie se da je arapi bio policijski pisar, to vie
skriva nego otkriva kada je re o identitetu ove istorijske linosti. Isto tako, kada se navodi ime
pukovnika Boka Pavlovia (RKTG-16222), pomonika komandanta Srpske dravne strae,
ne navodi se njegovo zanimanje niti dunost, ve samo kvalifikacija u izvornom materijalu
199
Milan Radanovi

Broj stradalih na podruju optine abac nakon osloboenja

Nagaanja o broju stradalih u apcu i okolini, nakon osloboe-

nja grada (23. oktobar 1944), predstavljaju vrlo karakteristian primer
preuveliavanja broja stradalih u Srbiji nakon osloboenja. Brojka
od navodno oko 2.000 ubijenih lica u apcu krajem 1944. i poetkom
1945. prerasla je u lokalnu mitologemu koja se s vremena na vreme
plasira iroj javnosti u Srbiji, naroito ako se uzme u obzir da se naj-
ee podrazumeva da je re o stradalim stanovnicima apca i okoli-
ne.121 U lokalnim medijima ovi dogaaji karakteriu se kao zloin, pa
ak i kao genocid.122 Ovakva interpretacija devalvira ratne zloine
(kolaborant), iako pukovnik Pavlovi nije nepoznata istorijska linost. Aleksandar Stojanovi
(RKTG-16719) za koga se navodi da je bio armijski general i pripadnik Srpske dravne strae, ali
se ne navodi da je bio naelnik Vojnog odeljenja Ministarskog saveta. Milo Trivunac (RKTG-
16747), zanimanje: profesor univerziteta, kvalifikacija: kolaborant. Ako uzmemo u obzir da
odreen broj profesora Beogradskog univerziteta koji su participirali u kvislinkim strukturama
nije likvidiran nakon osloboenja, postavlja se pitanje zbog ega je likvidiran Milo Trivunac.
Odgovor na ovo pitanje postaje donekle jasniji ukoliko uzmemo u obzir da je Milo Trivunac,
to nije nepoznata injenica, 1941. obavljao dunost ministra prosvete. Kosta Muicki (RKTG-
16193), zanimanje: inenjer-pukovnik, kvalifikacija u izvornom materijalu: kolaborant
takoe ne kazuje dovoljno o angamanu Koste Muickog za vreme okupacije, u emu treba
traiti razloge zbog kojih je Muicki osuen na smrt 1946. Naime, kao to je poznato, puko-
vnik Muicki bio je komandant Srpskog dobrovoljakog korpusa, kvislinke vojne formacije
sastavljene od pristalica pokreta JNP Zbor, podreene nemakom okupatoru. Dragi Jovanovi
(RKTG-4035), zanimanje: ef policije, kvalifikacija: Jugoslovenska vojska u otadbini, iako
je poznato da je Dragi Jovanovi (predratni ef Odeljenja opte policije u Beogradu, pomonik
efa Uprave grada Beograda i saradnik nemake obavetajne od 1936) tokom rata bio jedan od
najznaajnijih saradnika nemakog okupatora u Srbiji (21. aprila 1941. imenovan je za izvanred-
nog komesara Beograda, to je podrazumevalo kontrolu nad administrativnom i policijskom
slubom u glavnom gradu). Sem toga, Dragi Jovanovi je registrovan i u spisku stradalih za
optinu Poarevac (RKTG-15762). Boidar Bearevi (RKTG-15014), zanimanje: policijski
agent, kvalifikacija u izvornom materijalu: narodni neprijatelj, pri emu uz ovu kvalifikaciju
stoji pojanjenje saradnika komisije: lice oznaeno kao protivnik komunistike vlasti. Nesh-
vatljivo je nepotpuno navoenje dunosti Boidara Bearevia, efa IV antikomunistikog odse-
ka Specijalne policije, za vreme okupacije. Preciznije navoenje Bearevieve dunosti ne samo
to potencira njegovu odgovornost za ratne zloine, ve problematizuje uvrtavanje njegovog
imena u registar rtava. Svetozar Neak (RKTG-28623), za koga je utvreno da je bio zamenik
komandanta tajne kvislinke organizacije poznate pod nazivom: Srpski Gestapo (organizacija je
formirana 1. aprila 1942 od strane Gestapoa), naznaen je kao inovnik, bez kvalifikacije.
121
Tako je, na primer, na sajtu B92 20. februara 2011. objavljena vest pod naslovom abac: Sud
rehabilituje punom parom, gde se konstatuje da taan broj graana streljanih na abakom
mostu do prolea 1945. nije utvren, ali se pominje da je stradalo ak 2.000 neistomiljenika,
pri emu se istie da su o najsramnijem dogaaju u istoriji grada decenijama utale po-
rodice rtava, nalogodavci, egzekutori, vlast. http://www.b92.net/info/vesti/index.
php?yyyy=2011&mm=02&dd=20&nav_category=12&nav_id=494032
(stranica poseena 23. novembra 2012)
122
. , .
, , LVI, 2777, , 2.11.2000, . 5.

200
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

i zloin genocida koje je nemaki okupator sproveo nad srpskim, je-

vrejskim i romskim stanovnitvom apca i Mave 1941.123 Vano je na-
glasiti da se iznoenjem pretpostavki od 1.0002.000 stradalih u apcu
nakon osloboenja ne pravi distinkcija izmeu lica stradalih u ovom
gradu, a koja potiu iz drugih optina, i lica stradalih u apcu i oko-
lini, a koja su bila stanovnici grada i optine abac. Na taj nain stie
se pogrean utisak da su svi stradali u apcu nakon osloboenja bili
stanovnici ovog grada i optine.
U kontekstu mitologeme o navodno 2.000 stradalih u apcu
nakon osloboenja uvek se preutkuju prethodni istorijski dogaaji:
stradanje vie hiljada stanovnika grada i okoline pod nemakom oku-
pacijom i uloga kvislinkih struktura (Srpski dobrovoljaki odredi,
kao prethodnica Srpskog dobrovoljakog korpusa, i JNP Zbor, ali i
pojedini predstavnici lokalne administracije) i snaga kolaboracije (tzv.
vladini etnici i etnici pod komandom Drae Mihailovia) u strada-
nju jednog dela stanovnika apca, Mave i Pocerine.

Prvo iroko plasirano pominjanje viestruko preuvelianog bro-

ja ubijenih u apcu nakon osloboenja, gde se pominje ova brojka, za-
beleeno je u specijalnom izdanju kragujevakog lista Pogledi.124 Kao
primer opstajanja jedne lokalne mitologeme u domaoj javnosti nave-
emo deo teksta objavljenog u Veernjim novostima, u toku medijske
kampanje koja je neposredno prethodila formiranju Dravne komisije
za tajne grobnice. Jedan od najmasovnijih zloina u Srbiji posle Dru-
gog svetskog rata, dogodio se na starom mostu kod apca. Od jeseni
1944. do prolea 1945. godine likvidirano je vie od 2.000 ljudi koje
su partizanske vlasti proglasile izdajnicima i narodnim neprijatelji-
ma. Ubijani su udarcima maljem, a zajednika grobnica bila im je reka
Sava.125 Napominjemo da ne postoje relevantni izvori o nainu likvi-
dacije na savskom mostu u apcu.
Tekst govori o prvom crkvenom pomenu u znak seanja na 36 graana apca koji su ubijeni
1944, nedugo nakon osloboenja grada. Upotreba termina genocid u naslovu lanka, potpuno
je neprimerena. Zanimljivo je da je tekst potpisao novinar koji je 1982. u Glasu Podrinja pisao
negativno o pojedinim licima koja su streljana u apcu nakon osloboenja.
123
Stanoje Filipovi, Logori u apcu, Novi Sad, 1967; ,
, , 12, , 1975, . 191205;
, , ,
4, (. ), , 1984, . 610701; , ,
, 1985; Milan Koljanin, Poslednje putovanje Kladovskog transporta,
Kladovo transport, Zbornik radova sa okruglog stola u Beogradu, oktobra 2002. (pr. Andrej
Mitrovi, Milica Mihailovi), Beograd, 2006, str. 65101.
124
, . , ,
, 2/1991, , 1991, . 8081.
125
. , , , LVI, , 16.6.2009, . 1011.

201
Milan Radanovi

Sudija Okrunog suda u apcu, Gojko Lazarev, potpisnik prve

presude za sudsku rehabilitaciju u Srbiji i predsednik sudskog vea
koje je rehabilitovalo dvojicu andarma u kvislinkoj slubi ubijenih u
Beloj Crkvi pokraj Krupnja, 7. jula 1941. (koji su rehabilitovani 11. de-
cembra 2008), govorei o sudskim procesima rehabilitacije u kojima je
bio nadlean, reprodukovao je ovaj numeriki stereotip: Likvidacije
su jedno vreme vrene na Starom eleznikom mostu na Savi u apcu,
gde je, samo od oktobra 1944. do prolea 1945. godine likvidirano oko
2.000 ljudi i za njih nema sudske dokumentacije.126

Najupornije zastupnike teze o preuvelianom broju stradalih u

apcu krajem 1944. (preko 2.000), predstavljaju aktivisti Udruenja
graana Most iz apca, koje okuplja potomke stradalih, koji istra-
javaju na preuvelianim brojkama, iako priznaju da se stradali pro-
tivnici nove vlasti u ovom gradu vie broje brojevima nego imenuju
imenima, s obzirom na to da je oigledno kako nisu u stanju da me-
todom poimenine identifikacije potkrepe vlastite proizvoljne tvrdnje
o navodnom broju stradalih.127
Istoriar Sran Cvetkovi je umereniji u pretpostavci. Proce-
njuje se na osnovu svedoenja (mada se nikad nee utvrditi precizan
broj) da je [u apcu] u periodu od oktobra 1944. do leta 1945. bilo vie
od 1.000 smrtnih kazni veinom bez legalnog sudskog postupka.128
Cvetkovi tvrdi da je u gradu pobijeno vie od 1.000 ljudi, pri emu
se poziva na svedoenja iznesena u listu Pogledi i asopisu Most, istoi-
menog abakog udruenja, iako ova svedoenja poimence prikazuju
podatke koji su 9 do 10 puta manji od 1.000 za teritoriju optine abac.
Treba naglasiti da Cvetkovi ostaje nedoreen kada pominje ovu broj-
ku, jer je nejasno odnosi li se ova brojka na sve stradale u apcu (iako
je i u tom sluaju ova brojka upitna) ili se odnosi na stanovnitvo gra-
da i optine abac.
Poslednja pretpostavka koju je izneo Cvetkovi u javnosti suge-
rie da je u apcu stradalo do 1.000 graana: Na osnovu istrai-
vanja, u gradovima kao to su Ni i abac, na primer, ima i do 1.000
ubijenih i nestalih.129 Prema naoj proceni, broj stradalih stanovnika
126
.., , , LV, , 15.6.2008, . 12.
127
, , , .
, I, 1, , 2005, . 5; ivko Topalovi, Ako zaboravimo prolost, neemo
imati pravo na budunost, Rehabilitacija i restitucija u Srbiji. Zbornik radova sa okruglog stola,
(pr. Jovica Trkulja, Olga Danilovi), Beograd, 2009, str. 110113.
128
Sran Cvetkovi, n.d., str. 226227.
129
. , : , ,
, LXIX, 8.7.2012, str. 11; Sran Cvetkovi, rtve komunistikog revolucionarnog terora
u Srbiji posle 12. septembra 1944. Istraivanje Dravne komisije za tajne grobnice, Hereticus,
12/2011, Beograd, 2011, str. 20.
202
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

optine abac nakon osloboenja znatno je manji od 1.000, verovatno

nekoliko puta manji.

U Otvorenoj knjizi registru rtava Dravne komisije, do 30.

maja 2013, navedeni su podaci za 170 stradalih lica (163 ubijenih i 7
nestalih) sa podruja optine abac: 61 lice iz seoskih naselja i 109 lica
iz grada apca. Svakako da je potencijalni broj stradalih sa podruja
ove optine vei i da navedeni podaci nisu potpuni. U svakom slua-
ju, meu stradale stanovnike apca nakon 12. septembra 1944. treba
ubrojati i odreen broj pripadnika JVuO koji su streljani nakon zaro-
bljavanja u Semberiji 16. decembra 1944.130

U registru stradalih za optinu abac navedeno je 9 duplih ime-

na.131 Takoe, nekoliko dodatnih imena treba izostaviti iz registra.
Ime Milovana Maletia (RKTG-28408), pripadnika JVuO osuenog
na smrt zbog ratnih zloina, ve je uvrteno (ak dva puta) u registar
njegove zaviajne optine Bogati (RKTG-31334, RKTG-38164). U spi-
sak stradalih uvrten je i izvesni Donkovi (RKTG-20158), direktor
abake gimnazije, kako se navodi u njegovom kartonu, za koga se
bez pozivanja na relevantne izvore tvrdi da je streljan u apcu po
osloboenju. Re je o Aleksandru Donkoviu, direktoru gimnazije i
potpredsedniku abake optine. Meutim, na osnovu saoptenja Voj-
nog suda u apcu od 24. decembra 1944. moe se zakljuiti da je Alek-
sandar Donkovi osuen na 6 godina robije kao saradnik ljotieva-
ca i pripadnik lokalne administracije tokom okupacije.132 U registar
je uvrten i Vasa Tufegdi iz titara (RKTG-20241), za koga se navodi
da je stradao po osloboenju, dok se kao lokacija stradanja navodi
most, bez navoenja relevantnih izvora i podataka o linosti. Neki
drugi izvori tvrde da je uvrtavanje imena Vase Tufegdia u spisak
stradalih na spomen-ploi u kapeli podignutoj 2005. u znak seanja na
stradale u apcu nakon osloboenja, proizvoljno s obzirom na to da
je on poginuo januara 1944. kao partizanski borac u borbama oko Tu-
130
, (), , 2001, . 4085.
Autor tvrdi da su pripadnici NOVJ 16. decembra 1944. u selu Popovi pokraj Bijeljine streljali
oko 55 pripadnika etnikog akog bataljona (Cersko-majevika grupa korpusa), sastavljenog
od mladia iz optina abac, Bogati i Loznica, mobilisanih u etnike avgusta 1944. Autor ne
navodi vie od 10 imena stradalih pripadnika ove formacije.
131
Vidosav Jevti/Jefti (RKTG-15739, RKTG-15743), Nikola ati (RKTG-18152, RKTG-20347),
Vladimir/Vladmir Soki (RKTG-18153, RKTG-20259), Bata/Milo Soldatovi (RKTG-20203,
RKTG-20337), Paja/Paun Proti (RKTG-20204, RKTG-20353), Marija Ikonov/Ikonikov (RKTG-
20213, RKTG-20320), Svetislav Stefanovi/Stevanovi (RKTG-20207, RKTG-20360); Teodorovi
Borisav/Bora (RKTG-28411, RKTG-38171), Mihailo Jankovi (RKTG-20159, RKTG-20165).
132
24.
1944, , I, 5, , 26.12.1944, . 2.
203
Milan Radanovi

zle.133
U registru se navode imena 135 stradalih u apcu (u ovu broj-
ku uraunato je 9 duplih imena), 5 lica stradalih u okolnim selima, 13
stradalih na nepoznatoj lokaciji i 6 stradalih van teritorije optine a-
bac. Meutim, za 5 lica za koje se tvrdi da su streljana u apcu 16.
decembra 1944. ustanovljeno je da nisu stradala u apcu veu u selu
Popovi pokraj Bijeljine, istog datuma (re je o pripadnicima etnikog
akog bataljona Cersko-majevike grupe korpusa, odnosno o mladi-
ima iz apca i Mave koje su mobilisali etnici, i koji su streljani od
strane pripadnika NOVJ).134 Takoe, Danilo Ciganovi (RKTG-20157)
nije streljan u apcu 27. oktobra 1944, kako se pogreno navodi u nje-
govom kartonu, ve je ubijen 29. avgusta 1945. u selu Draginac.135 Na-
veli smo izvore koji tvrde da je Vasa Tufegdi iz titara poginuo kao
partizan u okolini Tuzle poetkom 1944. i da nije stradao u apcu ok-
tobra iste godine. Stoga broj stradalih na mostu u apcu, u danima na-
kon osloboenja grada, prema reviziji registra Dravne komisije izno-
si najmanje 119, uz pretpostavku o moguoj dodatnoj reviziji.

Struktura stradalih (zanimanje, kvalifikacija, podkvalifikacija)

naznaena je nepotpuno, u pojedinim sluajevima nikako. Za veinu
stradalih ne navodi se koje dunosti su obavljali i da li su obavljali bilo
kakve dunosti za vreme okupacije, niti se istie njihov angaman za
vreme rata. U registar rtava uvrtena su i neka lica koja su prema
svedoenjima savremenika bila deo lokalnih kvislinkih struktura ili
su na neki drugi nain saraivala sa okupatorom, pri emu su neki od
njih bili suodgovorni za stradanje pripadnika NOP-a.
U registru rtava navode se imena protojereja Pauna Protia
(ije ime je dva puta uvrteno u spisak, RKTG-20204, RKTG-20353) i
studenta Milana Beejia (RKTG-20322), koji su bili lanovi JNP Zbor,
i koji su od savremenika upameni kao uesnici u identifikovanju
i potkazivanju pristalica i uesnika NOP-a, a Proti, sem toga, kao
lan komisije koja je u abakom logoru imala zadatak da uestvuje
u selekciji logoraa i da sugerie ko je nacionalno ispravan, a ko ne
zasluuje milost. Prema istim svedoenjima, abaki apotekar Pavle
Kurtovi (RKTG-20221), koji je stradao nakon osloboenja grada, ta-
133
, 19411946.,
19411945, , (. ), , 2012,
. 89; , ()
19411944, , 1973, . 1230.
134
Dragutin arac (RKTG-20163), Milan arac (RKTG-20325), Sava abaljac (RKTG-20171), Kuz-
man Kuzminac (RKTG-20172), Mihailo Jankovi (RKTG-20165).
( , .., . 8185).
135
, , , , 2008, . 8083.
204
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

koe je uestvovao u ovim potkazivanjima.136 Pavle Kurtovi je reha-

bilitovan 7. decembra 2006. odlukom Okrunog suda u apcu. U re-
enju o rehabilitaciji insistira se na injenici da je Kurtovi lien ivota
iz ideolokih i politikih razloga bez suenja, pri emu se relativizu-
ju podaci o nekim njegovim postupcima tokom rata.137
U izvorima zborake provenijencije, Paun Proti i Milan Beeji,
navedeni su meu 27 lica od poverenja koja se preporuuju za sarad-
nju sa organizacijom Srpski Gestapo. Meu ovih 27 imena nalaze se i
imena (bez navedenih kvalifikacija) Milana Kunia (RKTG-20200), Mi-
odraga Vuletia (RKTG-20341) i Duana Longinovia (RKTG-20284)
koji su takoe ubijeni nakon osloboenja.138 Aktivni lanovi JNP Zbor
bili su i apotekar Vlada Samurovi (RKTG-20249) i uitelj Ugljea Me-
oki (RKTG-20191), koji se takoe navode u registru kao lica ubijena
nakon osloboenja.139 Sinovi Pauna Protia bili su oficiri Srpskog do-
brovoljakog korpusa. Jovan Proti, potporunik SDK poginuo je pre
29. septembra 1944. nedaleko od apca, dok je Radoslav Proti, poru-
nik SDK uspeo da emigrira u Nemaku. U jednom dokumentu zbo-
rake provenijencije od 17. novembra 1943, pominje se da svetenik
Proti nije obukao uniformu usled bolesti.140
Za Aleksandra Biia, advokatskog pisara, lana JNP Zbor, stre-
ljanog nakon osloboenja, postoje podaci zborake provenijencije koji
136
Stanoje Filipovi, Logori u apcu, Novi Sad, 1967, str. 88, 89.
137
Jovica Trkulja, Rehabilitacija Pavla Kurtovia, Hereticus, 12/2011, Beograd, 2011, str.
276280; , , .., . 3842.
U reenju o rehabilitaciji relativizuju se podaci koji su optuujui po Kurtovia. U Saoptenju
Podrunog vea vojnog suda Korpusa vojne oblasti za zapadnu Srbiju od 24. decembra 1944.
istie se da je Pavle Kurtovi lien ivota zato jer je 1941. pod svojim punim potpisom pod-
neo prijavu protiv 8 graana apca Gestapou, nazivajui ih komunistima. Svi ti graani su
potom uhapeni i proganjani od Gestapoa. Posle toga jo nekoliko puta je odlazio u Gestapo
i optuivao okupatoru simpatizere i saradnike N.O. borbe. Ovo je utvreno priznanjem
optuenoga. ( , I, 5, , 26.12.1944, . 2).
Sudija Okrunog suda u apcu, Gojko Lazarev, doneo je nekoliko skandaloznih sudskih
presuda koje su rehabilitovale oigledne saradnike okupatora. Rehabilitacija Dragoljuba
Dragutinovia (26. februar 2008), zamenika stareine JNP Zbor za abaki okrug i okrunog
prosvetara ove organizacije, svakako je najneprihvatljivija. Dragutinovi je bio lan komisije
koja je u abakom logoru kategorisala zatoenike, optuujui pristalice NOP-a. Umro je 1946.
u Italiji kao emigrant. O odgovornosti Dragoljuba Dragutinovia, vid. Stanoje Filipovi, n.d.,
str. 89; , , :
, (3), , XXXVIII, 1851, , 14.10.1982, . 15.
138
, , :
, (4), , XXXVIII, 1852, , 21.10.1982, . 20.
139
, , :
, (3), , XXXVIII, 1851, , 14.10.1982, . 15.
140
, , :
, (6), , XXXVIII, 1854, , 4.11.1982, . 16; ,
, : ,
(8), , XXXVIII, 1856, , 18.11.1982, . 14.

205
Milan Radanovi

kazuju da je 1941. u vreme nemake ofanzive na slobodnu teritoriju

vrio zadatke obavetajne i vojne prirode po instrukcijama okupato-
ra.141 Sem toga, Bii je kao kapetan II klase bio zapovednik abake
ete pri 9. dobrovoljakom odredu stacioniranom u apcu, uestvujui
u borbama na strani okupatora.142
U registru su navedena imena 12 pripadnika SDS i policijskih
agenata, bez napomene da li su uestvovali u borbama protiv pripad-
nika pokreta otpora i u njihovim hapenjima.

U svedoenjima savremenika sauvani su podaci o prelasku

veeg broja pripadnika Nacionalne slube za obnovu Srbije, Srpske
granine strae, Srpske poljske strae, ali i pojedinih mobilisanih pri-
padnika Srpskog dobrovoljakog korpusa, u redove NOVJ, uoi oslo-
boenja, kao i o potedi ivota pripadnicima kvislinke andarmerije
koji su se predali partizanima nakon osloboenja apca.143 Takoe,
postoje podaci i o prelasku pripadnika JVuO, sa abakog podruja, u
redove NOVJ, u razdoblju koje prethodi osloboenju grada.144

Nekoliko decenija nakon osloboenja, Stevan Moji, tada uitelj

u ajkau, a za vreme rata lan JNP Zbor i pripadnik SDK, islednik
i lan prekog vojnog suda u abakom logoru u kasarni na Senjaku,
osuen je 1982. zbog odgovornosti za smrt devetorice zarobljenih par-
tizana. Moji se do 1956. krio u porodinoj kui u Novom Beeju, da
bi nakon hapenja uspeo da izbegne odgovornost. Otkriven je kao li-
nost odgovorna za ratne zloine tek 1982. Osuen je na smrt 3. no-
vembra 1982. pred Okrunim sudom u apcu.145 Da li je Stevan Moji
izostavljeno ime iz registra rtava? Ukoliko uzmemo u obzir kriteri-
jume Dravne komisije za tajne grobnice, Mojievo ime bi trebalo uvr-
stiti u registar rtava, jer se u njemu nalazi nemali broj lica iz svih
delova Srbije koja su kao poinioci ratnih zloina osuena na smrt u
poratnom razdoblju.

Iz svega navedenog moe se zakljuiti da su se nakon oslobo-

enja na udaru novih vlasti nale aktivne pristalice kvislinkih vlasti,
naroito aktivisti JNP Zbor i pripadnici andarmerije, koji se nisu po-
141
Stanoje Filipovi, n.d., str. 83; , .., . 547, 615.
142
, , :
, (6), , XXXVIII, 1854, , 4.11.1982, . 16.
143
, 1944.,
, 19, , 1985, . 220229.
144
, .., . 4085.
145
. ., . ,
, XXXVIII, 1854, , 4.11.1982, . 18.

206
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

vukli iz grada uoi osloboenja. Takoe, na udaru novih vlasti nale

su se i pristalice JVuO, u gradu i mavanskim selima.
Treba pomenuti da su pripadnici SDK i JVuO tokom okupacije
vrili teror nad stanovnitvom Mave i Pocerine i da su borbeno sa-
dejstvovali sa nemakim okupatorom (SDK sve vreme okupacije, a
pripadnici JVuO tokom 1944, dok su tzv. vladini etnici, od kojih su
mnogi inkorporirani u JVuO 19431944, aktivno pomagali okupatoru
od leta 1941). abac je jedan od gradova u kojima su zabeleeni naji-
zraeniji oblici terora pripadnika organizacije JNP Zbor.146

etnici pod komandom Drae Mihailovia 26. avgusta 1944.

streljali su 16 stanovnika sela evarice u optini abac i 14 metana
susednog sela Uzvee u optini Bogati. Ravnogorski etnici su 1943
1946. na podruju Mave i Pocerine (optine abac, Bogati, kao i u
selima u najsevernijem delu Mave koja pripadaju optini Sremska
Mitrovica) ubili najmanje 95 lica (od toga 61 lice sa podruja optine
abac). Sem toga, tzv. vladini etnici (koji e do leta 1944. velikim de-
lom stupiti pod komandu Drae Mihailovia) na podruju Mave i
Pocerine odgovorni su za smrt najmanje 33 lica tokom 19411942.147

Broj stradalih u aanskom kraju nakon osloboenja

Optine aak, Gornji Milanovac i Luani (ili ire podruje a-

anskog kraja) tokom Drugog svetskog rata imale su izuzetno velik
broj stradalih. Na popisivanju stradalih sa podruja ovih optina (koji
su umrli nasilnom smru za vreme i neposredno nakon Drugog svet-
skog rata), radio je vei broj lokalnih istraivaa, tokom poslednjih
pet decenija. Zahvaljujui njihovom istraivakom radu koji je najpre
objavljen 1977, potom dopunjen 2004. i revidiran i dopunjen 2006, po-
znato je da je sa podruja ove tri optine od 1941. do 1946. ivot izgu-
bilo najmanje 6.696 lica.148

U publikaciji aanski kraj u NOB. Pali borci i rtve (aak,

1977), objavljeni su podaci o 4.642 stradala lica sa podruja ove tri op-
tine tokom rata, za iju smrt su odgovorni okupatori i njihovi sarad-
nici. U spisak nije uneto 2.123 imena poginulih koji su uglavnom
pripadali formacijama suprotstavljenim partizanskom pokretu, treti-
146
Stanoje Filipovi, n.d., str. 82122.
147
, ,
, 4, (. ), , 1984, . 622701; ,
19411946.,
19411945, , (. ), , 2012, . 6790.
148
, ,
, , XXXV, , 2005 [2006], . 237.
207
Milan Radanovi

ranih kao izdajnici, pa i zloinci.149 U spisak koji su (2004, 2006) pri-

loili aanski istoriari Goran Davidovi i Milo Timotijevi uneta su
imena stradalih stanovnika ove tri optine koji su pripadali formacija-
ma koje su tokom itavog razdoblja okupacije, ili jednog dela okupa-
cije, saraivale sa okupatorom, kao i imena drugih lica koja su liena
ivota na ovom podruju prvih meseci nakon osloboenja.

Prema podacima Dravne komisije, evidentiranim do 30. maja

2013, na podruju ove tri optine nakon 12. septembra 1944. stradalo
je 1.436 lica. Optina aak: 744 stradalih (663 ubijenih, 81 nestalih).
Optina Gornji Milanovac: 457 stradalih (321 ubijenih, 136 nestalih).
Optina Luani: 235 stradalih (165 ubijenih, 70 nestalih).
Treba naglasiti da se meu 288 evidentiranih nestalih lica svaka-
ko nalazi nemali broj onih koji su poginuli u borbama izmeu JVuO
i nemakih snaga, s jedne strane, i NOVJ/JA, s druge strane, tokom
19441945.
Najvei broj stradalih potie iz seoskih naselja (87%): u registru
je zabeleeno 145 stradalih stanovnika aka i 43 stradala stanovnika
Gornjeg Milanovca.

U protekle dve decenije u lokalnoj javnosti iznoene su neute-

meljene pretpostavke o broju stradalih nakon osloboenja.
Slavko Tomaevi, itelj sela Konjevii pokraj aka, poev od
1991. u javnosti se predstavljao kao svedok komunistikih zloina
u aku, nakon osloboenja grada, tvrdei da je kao zatvorenik ue-
stvovao u pokapanju streljanih ljudi na stratitu pokraj reke Morave.
U nekoliko izjava medijima, Tomaevi je pominjao visoke broj-
ke streljanih lica na ovoj lokaciji, pri emu je stvarana sugestija o vie
hiljada ubijenih stanovnika aka i okoline nakon osloboenja. U izja-
vi koju su 1991. preneli kragujevaki Pogledi, Tomaevi je tvrdio da je
uestvovao u pokapanju oko 3.500 ljudi koje je UDB-a u aku ubila
neposredno posle rata.150 U beogradskom dnevnom listu Glas javno-
sti 2001. preneta je Tomaevieva tvrdnja u kojoj se iznosi drugaija
brojka: Prema njegovim reima, u dolini Zapadne Morave ubijeno je
oko 1.500 ljudi po onome to je uspeo da vidi i uje tih dana 1944.151
U izjavi aanskom glasu 2005. Tomaevi je tvrdio da je za nekoliko
meseci, 19441945, zakopao oko 4.500 ljudi na stratitu pokraj Mo-
rave u aku. U istom tekstu prenosi se navodna Tomaevieva tvrd-
149
, . 236.
150
, , ? , .
, 2/1991, , 1991, . 30.
151
,
(5) , , IV, 962, , 8.4.2001, . 13.
208
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

nja da je uestvovao u zakopavanju 7.000 Srba iz itave umadije na

navedenom stratitu u navedenom razdoblju!152 Takoe, Tomaevi je
izneo tvrdnje da je u februaru 1945. u Gornjem Milanovcu navodno
videodvadesetak kolektivnih grobnica u kojima je bilo preko 1.000
ubijenih.153
U elji za publicitetom i aktualizacijom vlastite linosti, izno-
enjem neutemeljenih i kontradiktornih tvrdnji, Tomaevi je instru-
mentalizovan od strane senzacionalistikih medija i antikomunisti-
kih propagandista. Ipak, jedan broj mlaih revizionistikih istoriara
poklonio je punu panju ovim fabuloznim tvrdnjama. Tako naprimer,
istoriar Sran Cvetkovi navodi: Detaljno i uverljivo svedoenje o
prvim posleratnim istkama dao je Slavko Tomaevi, pri emu se
poziva na Tomaevieve tvrdnje objavljene u Pogledima 1991.154
Visoke brojke stradalih u aku i okolini nakon osloboenja, go-
dinama su kolportirane u medijima. Publicista Miloslav Samardi je
2004. izneo tvrdnju o preko 3.000 koliko su komunisti u ovom gradu
i okolnim selima svirepo poubijali.155 Predsednik optine aak, Veli-
mir Stanojevi, na opelu stradalima na stratitu pokraj Morave u a-
ku 11. septembra 2005, izneo je tvrdnju da je na toj lokaciji streljano
oko 3.000 nevinih ljudi. Predstavnici aanskog SUBNOR-a predloi-
li su da se izvre iskopavanja kako bi se utvrdilo koliko lica je nakon
osloboenja grada streljano na ovom mestu, pri emu napominju da je
na ovoj lokaciji streljan znaajan broj zarobljenih nemakih vojnika u
znak odmazde za velik broj poginulih vojnika NOVJ i Crvene armije
tokom borbi za osloboenje grada.156
Navoenje preuvelianih brojki stradalih stanovnika aka i
okoline nakon osloboenja ovog grada, sastavni je deo istorijskog ste-
reotipa o stradanju ovog kraja kao uporita etnika i navodno izra-
zito etnikog kraja.157

Napominjemo da su na osnovu podataka Dravne komisije, tj.

na osnovu istraivanja aanskih istoriara Gorana Davidovia i Mi-
loa Timotijevia i publiciste Milomira Jovanovia, poznata imena 236
152
, 1945.,
, LXXII, 16, , 22.4.2005, . 16.
153
, , ? , .
, 2/1991, , 1991, . 30.
154
Sran Cvetkovi, n.d., str. 221.
155
, 14 , , , 1/2004,
, 2004, . 5.
156
. , . , . ,
, , 2006,
. 303.
157
Sran Cvetkovi, n.d., str. 220, 223.
209
Milan Radanovi

lica sa podruja optine aak za koja se tvrdi da su streljana u a-

ku od osloboenja grada do kraja 1945. (tj. od 4. decembra 1944. do
31. decembra 1945), pri emu je preteno re o pripadnicima JVuO iz
okolnih seoskih naselja. U ovaj broj uraunato je i 20-ak lica koja su
liena ivota u aku nakon zvaninog okonanja rata. Meu licima
koja su streljana u aku u navedenom razdoblju poznata su i imena
nekoliko desetina stanovnika okolnih optina (Luani, Gornji Milano-
vac, Kraljevo). Meutim, ove brojke znatno su manje od projektova-
nih brojki streljanih u aku u prvim mesecima nakon osloboenja,
koje su iznoene u javnosti tokom protekle dve decenije, ime je uno-
ena zabuna o navodno nekoliko hiljada streljanih stanovnika aka i
okoline u ovom gradu nakon osloboenja.

Goran Davidovi, istoriar iz aka i spoljni saradnik Drav-

ne komisije za tajne grobnice, ubrzo nakon politikih promena 2000,
objavio je novinski tekst, svojevrsni javni apel graanima aka, u
kome se osvre na nerasvetljene dogaaje u aku nakon osloboenja
grada. U uvodnom delu teksta naznaen je razlog obraanja javnosti
koji je nesporno opravdan: Budui da se brojem streljanih pekuli-
e u dnevno-politike svrhe (pominje se ak cifra od 12.000 stradalih),
krajnje je vreme da nadleni organi dozvole uvid u dokumentaciju
ime bi se to pitanje skinulo s dnevnog reda. Meutim, nastavak tek-
sta je karakteristian po emfazama koje su nedopustive u tumaenju
kontroverznih i traginih istorijskih dogaaja, to nagovetava glavnu
intenciju autora. Kazujui o tragovima krvavog komunistikog zloi-
na autor podrazumeva nevinost svih ubijenih lica nakon osloboenja
aka i apsolutizuje njihovu rtvu kao i uinak strane koja je poinila
ova ubistva: Njihov zloin je bio pokolj kazna za in neprihvata-
nja komunizma i aktivnog suprotstavljanja njihovom osvajanju vlasti.
Bestijalnost njihovog zloina u aku prevazilazi nemake zloine u
Kraljevu i Kragujevcu.158
Smatramo da je netano i vrlo uproeno tumaenje koje podra-
zumeva da su lica streljana nakon osloboenja liena ivota zbog ne-
prihvatanja komunizma, naroito u kontekstu dogaaja iz perioda
okupacije koji prethode dogaajima nakon osloboenja.
Zbog poslednje reenice, u kojoj se izjednaavaju poinioci ma-
sovnog zloina nad civilnim stanovnitvom u Kraljevu i Kragujevcu
(ukljuujui brojna maloletna lica i lica koja u ogromnoj veini nisu
bila angaovana u oruanim sukobima, meu kojima nije bilo poi-
nilaca ratnih zloina) sa likvidacijama vojnih i politikih protivnika
158
, ?
19441945., , LXIX, 42, , 3.11.2000, . 5.
210
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

NOVJ i nove vlasti (meu kojima je bilo poinilaca ratnih zloina, sa-
radnika okupatora, ali naalost i nemali broj lica koja nisu zasluila
da budu streljana, to opet mnoge od njih ne ini nevinim), aktivisti
lokalnog SUBNOR-a podneli su tubu protiv istoriara Davidovia.159
U odgovoru na deo optube za poistoveivanje streljanja kola-
boracionista i drugih protivnika nove vlasti u aku nakon oslobo-
enja sa streljanjima koje je izvrio okupator u Kragujevcu i Kraljevu
1941, istoriar Davidovi dodatno je markirao vlastitu ideoloku po-
ziciju: Moja ljudska i struna savest, vera pravoslavna, mi nalau da
kaem da je zloin komunista posebno bestijalan, jer egzekutori nisu
bili pravi Srbi, ve posrnuli i odnaroeni Srbi, koji su od mrnje osle-
peli. Njima srpstvo i Srbija nisu bili majka i otadbina, jer su se olako
odrekli svog imena, porekla i vere.160

Predstavnici politikih partija koje batine istorijsko i ideoloko

naslee ravnogorskog etnikog pokreta obavljaju lokalnu vlast na
podruju optine aak od 1990. Javne komemoracije rtvama ko-
munistikog terora, uz podrku lokalnih vlasti i Srpske pravoslavne
crkve, odravaju se u aku od 1990.161
Srpska pravoslavna crkva inicirala je 1991. zidanje novog hra-
ma u aku. Javnost je 9. oktobra 2000. upoznata da je crkva Uspenija
Presvete Bogorodice, jedan od najmonumentalnijih hramova u Srbiji,
zamiljena kao mesto u kome e biti pohranjeni zemni ostaci rtava
komunistikog terora sa podruja optine aak. U samom poetku
gradnje crkve bilo je predloga da se ovaj hram tako proglasi, kao i na-
menska izrada kripte pod celim delom, i da se pokupe sve kosti u op-
tini aak i poloe u kriptu. Odluka o ovome doneta je jo 17. marta
1991, ali se nije objavljivala zbog politikih prilika u dravi i optini
aak.162

Zahvaljujui lokalnim istraivaima poznati su podaci za naj-

vei broj stradalih, zatim podaci o strukturi stradalih, kao i podaci
159
. , , IV,
12/2002, , 2002, . 117144.
160
, . 126.
Kazujui o vlastitoj odbrani na sudu, istoriar Davidovi je naknadno istakao: Moja odbrana
je bila odbrana Boje pravde i istine, srpstva, slobode govora i istorije kao nauke koja istrauje
istinu. Vid. , : , :
, , , 1/2004, , 2004,
. 2224.
161
. , , , CII, 32993, , 12.9.2005, . 7.
162
, , , LXVIII, 39,
, 13.10.2000, . 6; , ,
, 2001, . 24.
211
Milan Radanovi

o formacijama iz kojih su poticali poinioci ubistava, tokom i nakon

Drugog svetskog rata na podruju optina aak, Gornji Milanovac i
Luani.
Istoriari iz aka, Goran Davidovi i Milo Timotijevi, objavili
su 2004. dopunjeni spisak stanovnika ove tri optine koji su umrli na-
silnom smru tokom i neposredno nakon Drugog svetskog rata. Ovaj
registar predstavlja dopunu rezultata istraivakog projekta aan-
ski kraj u NOB (19601982), koji je finalizovan monografijom u kojoj
su navedeni podaci o 4.642 stradala lica (ime, prezime, oevo ime, go-
dina i mesto roenja, nain smrti, formacija odgovorna za smrt, mesto
pogibije, datum smrti, formacija kojoj je stradalo lice pripadalo tokom
rata ili civilni status).163

Prema reima Davidovia i Timotijevia, u registar koji je objav-

ljen 1977. nije uneto 2.123 imena poginulih, koji su uglavnom pripa-
dali formacijama suprotstavljenim partizanskom pokretu, tretiranih
kao izdajnici, pa i zloinci.164 Prema istraivanju ove dvojice istoria-
ra, koje je publikovano 2004, na podruju optina aak, Gornji Mila-
novac i Luani tokom 1940-ih stradalo je ukupno 6.667 lica.165

Meutim, dvojica aktivista aanskog SUBNOR-a, Radisav Ne-

dovi i Pantelija Vasovi, izvrili su reviziju registra koji su objavili
Davidovi i Timotijevi. Nedovi i Vasovi, kao savremenici i dobri
poznavaoci ratnih zbivanja i ljudi u aanskom kraju, ustanovili su da
su u spisku od 2.123 imena navedena 24 lica koja su umrla prirodnom
smru ili su, u manjem broju, ak bila iva 2004, 42 lica koja su dva
puta uneta u spisak, 10 lica za koja tvrde da nikad nisu postojala, kao
i 10 lica koja su se nastanila u aanskom kraju kao izbeglice nakon
aprila 1941, pa samim tim nisu rtve iz aanskog kraja, to ukupno
ini 87 imena.166
Istoriari Davidovi i Timotijevi objavili su 2006. delimino re-
vidirani i dopunjeni spisak stradalih za optine aak, Gornji Mila-
novac i Luani. Prilikom prethodnih istraivanja utvreno je da je u
aanskom kraju nastradalo 6.667 osoba iz svih formacija. Naknadnim
proverama utvrene su greke i previdi u spisku, koji je, inae, na tri
mesta u knjizi najavljen kao nepotpun i podloan daljim ispravkama i
163
. , (. . , .
), , 1977.
164
, ,
, , XXXV, , 2005 [2006], . 236.
165
, , .
. . . 1944. 1945. , , 2004,
. 224239.
166
. , . , .., . 257280.
212
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

dopunama. Utvreno je da se u spisku nalaze imena 87 osoba koje, na

osnovu raznih kriterijuma, nisu rtve. (...) Tako je spisak od 6.667 r-
tava umanjen na broj od 6.580 osoba koje su izgubile ivot. Meutim,
u isto vreme dolo se do saznanja za nova imena stradalih, ukupno
116 osoba iz aanskog kraja, tako da je spisak rtava opet povean
na 6.696 ljudi koji su nasilno izgubili ivot u aanskom kraju tokom
Drugog svetskog rata.167
Ipak, Davidovi i Timotijevi su propustili da istaknu kako su
greke i previdi u prethodnom spisku uoene od strane druge dvojice
autora.

Saradnici okupatora u aanskom kraju su tokom Drugog svet-

skog rata skrivili smrt velikog broja ljudi. Primera radi, etnici Drae
Mihailovia i legalizovani etnici (koji su pre legalizacije, do decem-
bra 1941, mahom bili pod njegovom komandom, a mnogi su nakon
ukidanja ove formacije, od kraja 1942, ponovo stupili pod njegovu ko-
mandu) tokom Drugog svetskog rata u aanskom kraju skrivili smrt
1.199 lica koja su bili pripadnici ili simpatizeri partizanskog pokreta.
Od ovog broja neposredno su ubili 702 osobe, meu kojima 99 ena,
od ega su streljali 457 osoba, zaklali 209 (meu kojima i 61 ensku
osobu). Od 702 osobe koje su usmrtili etnici u aanskom kraju, 103
su ubijene od strane etnikih odmetnika nakon osloboenja. etnici
su tokom okupacije u aanskom kraju uhvatili 497 pripadnika parti-
zanskog pokreta i njihovih simpatizera i predali ih Nemcima koji su
ih tokom rata liili ivota.168

Pripadnici snaga kolaboracije u aanskom kraju odgovorni su

za smrt 20,19% ubijenih od 6.696 ukupno stradalih, dok su pripadni-
ci partizanskog pokreta i posleratne vlasti usmrtile 19,45% ubijenih.
Pri tom treba istai da je najvei broj lica ubijenih od strane partizana
usmren uoi i nakon osloboenja. Meu njima je primetan broj onih
koji su stradali u neposrednoj borbi protiv partizana, na strani okupa-
tora, kao i odreen broj poinilaca ratnih zloina.169
167
, ,
, , XXXV, , 2005 [2006], . 232233.
168
. , . , .., . 174175.
169
U Otvorenoj knjizi registru rtava, nalaze se imena sledeih lica (pripadnici JVuO) za
koja se u literaturi navodi da su bili poinioci ratnih zloina, izmeu ostalog, kao pripadnici
tzv. crnih trojki, koji su svoje rtve ubijali klanjem. Veina ovih lica liena su ivota nakon
osloboenja kao odmetnici. Optina Luani: Ratko Kovaevi (RKTG-8182), Sreten Kovaevi
(RKTG-8184), Milivoje/Milorad Sudimac (RKTG-8198, RKTG-31591), Sima Dramli (RKTG-
8121), Milosav opica (RKTG-8116), Dobrivoje Vukajlovi Kalua (RKTG-7911), Mihailo Nikoli
(RKTG-7855), Mili Milievi (RKTG-8253), Mito ebi (RKTG-8146), Slobodan Dragovi
(RKTG-8640), Milutin Lazarevi uo (RKTG-8245), Aleksandar Vujovi (RKTG-8301), Miloje
213
Milan Radanovi

Prema podacima Dravne komisije u registru stradalih za op-

tinu aak, zakljuno za 30. maj 2013, navedeno je 740 lica strada-
lih nakon 12. septembra 1944. Odmah treba napomenuti da je u ovom
registru navedeno 12 lica koja su stradala pre ovog datuma: re je o
pripadnicima JVuO koji su poginuli u borbama protiv partizana u leto
1944, mahom u borbi na Jelovoj gori. Takoe, u registar su uneta ime-
na 9 pripadnika JVuO koji su umrli od posledica ranjavanja, pri emu
se podrazumeva da su ranjeni u borbi protiv NOVJ.
U registru se navode imena najmanje 6 lica koja nisu roena niti
su imala prebivalite na podruju optine aak.170 U registru za op-
tinu aak navedeno je 5 duplih imena.171
U registru egzistiraju imena najmanje 3 lica za koja je utvre-
no da su kao etniki odmetnici nakon rata izvrili samoubistvo, pri
emu je jedno ime duplirano.172 Primera radi, Pribislav Milovanovi
(RKTG-4718), prema tvrdnjama koje navode Davidovi i Timotijevi,
najverovatnije 1949. ili 1950. krenuo je svojoj verenici u Ljubi, erci
Vukainovi (RKTG-8243). Optina Gornji Milanovac: Miodrag Zelenovi (RKTG-8470), Sreten
utovi (RKTG-8503), Radovan Obradovi (RKTG-8067), Milutin Ignjatovi (RKTG-6199),
Svetolik Pavlovi (RKTG-8267), Svetolik Popovi Purnjo (RKTG-8273), Predrag Nikoli Gebo
(RKTG-8199), Dragi Mrkelji (RKTG-14721), Dobrivoje Avramovi (RKTG-8599), Milovan
Milovanovi Ikovac (RKTG-8309), Milisav Nikoli oso (RKTG-8540). Optina aak: Milo
irkovi (RKTG-4575), Slavia urovi (RKTG-4541), Stanko Jovanovi Crni (RKTG-5426),
Vientije Miovi (RKTG-5430), Ilija Mangovi (RKTG-4553), Radoslav Radonji (RKTG-5344),
Dragan Stanisavljevi ora (RKTG-5670), Dragutin Poluga (RKTG-5642), Dragoslav Vuievi
Crnjak (RKTG-5655), Radosav Blagojevi (RKTG-5499), Petar Vujovi (RKTG-6084), Slobodan
Vukovi (RKTG-4733), Ljubisav Nikoli (RKTG-4524), Milosav Vasiljevi (RKTG-4522), Milorad
Bojovi (RKTG-4519), Ljubia Tomaevi (RKTG-5889), Milan Novakovi (RKTG-5043), Milisav
Radovi (RKTG-4571), Adam Ademovi (RKTG-4513), Milo Gavrilovi (RKTG4535).
Vid. . , . , .., . 164178.
170
Mato Drakovi (RKTG-28134), Muharem Halilovi (RKTG-28147), Fra Miroslav Buzuk
(RKTG-25676), Alija Hindi (RKTG-25663), Gavro Mili (RKTG-25695), Nikola Rovanin (RKTG-
25692). Drakovi je bio rodom iz sela Moioci pokraj Ivanjice, Halilovi je bio rodom iz Prnjavo-
ra u Bosni. Obojica su 1951. osueni na smrt kao dezerteri iz JA odlukom Vieg suda u Skoplju.
Fra Buzuk (rodom iz Brieva pokraj Prijedora, svetenik Banjaluke biskupije) i Hindi (rodom
iz Bojske pokraj Gornjeg Vakufa) prvostepeno su osueni na smrt presudom Vojnog suda 5.
(krajikog) korpusa NOVJ/JA, to je potvrdio Vrhovni vojni sud u Beogradu, kao drugostepeni
sud. Mili (rodom iz Orahovca pokraj Podgorice) i Rovanin (Vukola, a ne Nikola, takoe
Crnogorac) osueni su na smrt presudom Vojnog suda 2. udarnog korpusa, to je Vrhovni vojni
sud potvrdio. Iz izvorne grae ne vidi se bilo kakva povezanost ovih lica sa akom, niti da
su imala prebivalite u aku, kako se navodi u njihovim kartonima. (VA, JNA, Vojni sudovi,
Vrhovni vojni sud u Beogradu (drugostepeni sud), 1945, drugi deo, 332, 337, 339, 346).
171
Petar ijan (RKTG-28398, RKTG-25645), Josif Safid (RKTG-16967) = Josif Sefner (RKTG-38443)
= Josif Safner (RKTG-6697), Velibor Koljaji (RKTG-6745, aak, RKTG-4742, Gornji Milanovac),
Boko evarliga/evarli (RKTG-25386, RKTG-38444).
172
Velibor Koljaji (RKTG-6745, aak, RKTG-4742, Gornji Milanovac), Pribislav Milovanovi
(RKTG-4718), Borivoje Stefanovi (RKTG-6522).
Vid. , , .
. . . 1944. 1945. , , 2004,
. 212214.
214
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Risima Zateia. Tu ga je opkolila milicija. Pribislav je najpre ubio ve-

renicu, zatim tatu, teko ranio svastiku i na kraju se sam ubio.173
U registru su navedena imena 82 lica za koja se tvrdi da su ne-
stala. Moe se opravdano pretpostaviti da su mnogi od njih poginuli
u borbama protiv NOVJ, na strani okupatora, u mesecima koji pretho-
de osloboenju aanskog kraja, ili u Bosni, poslednjih meseci Drugog
svetskog rata. Uvidom u registar ustanovili smo da se za 23 lica tvrdi
da su stradala u Bosni 1945, a da nisu naznaena kao nestala. Takoe
je mogue pretpostaviti da jedeo njih poginuo u neposrednoj borbi.
U registru je navedeno 47 lica za koje se tvrdi da su ubijena u
poteri ili ubijena od KNOJ-a, ili ubijena u bunkeru. Takoe, u re-
gistru je navedeno najmanje 36 lica za koja je po datumu i mestu smrti
mogue pretpostaviti da su takoe ubijena u istim okolnostima. Re
je, dakle, o najmanje 83 lica koja su stradala preteno nakon zavretka
Drugog svetskog rata kao etniki odmetnici.
Dakle, kada govorimo o broju lica sa podruja optine aak
koja su nakon 12. septembra 1944. stradala usled represije novih vla-
sti, brojku od 740 mogue je umanjiti za najmanje 34 lica (duplikati,
lica poginula u borbi pre 12. septembra 1944, lica umrla od posledica
rana zadobijenih u borbi, lica koja su izvrila samoubistvo, lica koja
nisu ivela na podruju optine).

Ve smo pomenuli tvrdnje Slavka Tomaevia prema kojima je

on februara 1945. u Gornjem Milanovcu navodno videodvadesetak
kolektivnih grobnica u kojima je bilo preko 1.000 ubijenih, i da su
u jednoj monografiji Tomaevieve tvrdnje okarakterisane kao uver-
ljivo svedoenje. Ovakvi navodi trebali su da sugeriu kako je u Gor-
njem Milanovcu izvreno masovno streljanje stanovnika grada i okoli-
ne i da je broj streljanih iznosio moda ak preko 1.000.
Dravna komisija je objavila spisak stradalih lica sa podruja op-
tine Gornji Milanovac nakon 12. septembra 1944. Ovaj spisak nije kona-
an, iako je svakako potpuniji u odnosu na spiskove iz drugih regiona,
to je rezultat dostupnosti grae u Istorijskom arhivu aak, istraiva-
kog rada istoriara Davidovia i Timotijevia, i aanskog publiciste Mi-
lomira Jovanovia, ali i rezultat istraivanja saradnika Dravne komisije,
kao i korekcija aanskih publicista Nedovia i Vasovia.
U registru rtava za podruje optine Gornji Milanovac na-
vode se 454 imena. Napominjemo da je Gornji Milanovac osloboen
17. oktobra 1944. i da su do ovog datuma pripadnici Srpske drav-
ne strae i jedinice JVuO na ovom podruju oruano sadejstvovale sa
snagama nemakog okupatora u borbama protiv NOVJ. Dakle, jedan
173
, , .., . 213.
215
Milan Radanovi

broj lica stradalih od 12.9.1944. do 17.10.1944, ija imena se navode u

spisku, svakako je stradao u oruanom sukobu, ili je neposredno na-
kon zarobljavanja streljan. Isto tako, jedan broj etnikih odmetnika
nastavio je oruano da deluje i nakon osloboenja optine.
U registru rtava za optinu Gornji Milanovac navode se ime-
na 101 pripadnika JVuO koji su stradali 1945. na nepoznatim lokacija-
ma u Bosni. Ova lica su uvrtena u registar iako je realno pretpostaviti
da je jedan deo njih stradao u borbama protiv NOVJ/JA. Sem toga,
jedan broj pripadnika JVuO na podruju Bosne i Hercegovine i Srbije,
nastavio je oruanu borbu i nakon zvaninog zavretka Drugog svet-
skog rata. U spisak je takoe uvrteno 18 lica, pripadnika razliitih
formacija (JVuO, SDK, SDS), za koje se tvrdi da su stradala na teritoriji
Slovenije. Pretpostavljamo da je veina njih streljana nakon zaroblja-
vanja. Pripadnici srpskih kvislinkih formacija u Sloveniji delovali su
pod nemakom komandom i nakon zarobljavanja tretirani su na isti
nain kao i nemaki zarobljenici.
Takoe, u spisku je navedeno 36 pripadnika JVuO za koje se re-
alno moe pretpostaviti da su stradali kao odmetnici, na osnovu i-
njenice da su stradali na teritoriji optine nakon zavretka rata, neki
od njih i nekoliko godina nakon osloboenja. Realno je pretpostaviti
da nisu svi uhvaeni ivi, nakon ega je veini njih sueno, ili da su
streljani nakon zarobljavanja, ve da su neki od njih poginuli u bor-
bi prilikom potera. Kada govorimo o formacijskoj strukturi stradalih,
treba napomenuti da se u registru rtava za ovu optinu navode 63
pripadnika SDS i 18 pripadnika SDK (18,5%). Ogromna veina ostalih
stradalih bili su pripadnici JVuO.
Analizirajui registar stradalih nakon 12. septembra 1944. sa
podruja optine Gornji Milanovac, prebrojali smo ukupno 84 lica za
koja se tvrdi da su streljana u Gornjem Milanovcu, dok za jo 6 lica
postoje pretpostavke da su streljana u ovom gradu, to ukupno ini 90
lica stradalih u gradu Gornjem Milanovcu nakon osloboenja, to je
daleko manji broj od pretpostavljene cifre navoene od strane Slavka
Tomaevia. Napominjemo da su preko polovine od ovih 90 strada-
lih bili itelji okolnih sela, dakle ne i stanovnici Gornjeg Milanovca.
Meu licima streljanim u Gornjem Milanovcu nakon osloboenja na-
vode se imena 16 pripadnika SDS.
Najvei broj lica navedenih u registru rtava optine Gornji
Milanovac stradali su u okolnim selima (102 lica) i aku (34 lica). U
drugim delovima Srbije, van podruja koje gravitira aku, stradalo je
42 lica sa podruja optine Gornji Milanovac.
Kada se analizira socijalna struktura stradalih sa podruja ove
optine, dolazi se do zakljuka da je 90,6% stradalih bilo seosko sta-
216
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

novnitvo, to je jo jedan argument koji osporava tezu o zatiranju

graanskog drutva i eliminisanju klasnog neprijatelja kao osnov-
nom cilju pokreta predvoenog KPJ.174

Ve smo napomenuli da je u registar stradalih za optinu Lu-

ani (podruje Dragaeva) uvrteno 235 lica. Od ovog broja za 70 lica
se tvrdi da su nestala nakon osloboenja, mahom u Bosni, stoga osta-
je upitno koliko njih je poginulo u borbi, umrlo od tifusa ili streljano
nakon zarobljavanja. Sem toga, za 24 lica se eksplicitno navodi da su
ubijena u poteri kao odmetnici nakon osloboenja, dok je za 32 lica
mogue realno pretpostaviti da su takoe kao odmetnici poginuli u
borbi sa organima KNOJ-a i OZN-e (preteno nakon zvaninog okon-
anja rata).175 Ukupno, najmanje 56 lica (23,8%) sa podruja optine
Luani poginuli su kao etniki odmetnici u borbi sa predstavnicima
dravnih organa. U registru za optinu Luani navedena su imena 2
lica koja su poginula pre 12. septembra 1944, kao i imena 2 lica koja su
umrla u KPD Sremska Mitrovica 1950-ih. Meu ostalih 105 lica (235-
130=105), za veinu se navodi da su streljani u Gui ili, u manjoj meri,
u aku, nakon zarobljavanja ili hapenja. Preko polovine od njih
uhvaeni su kao pripadnici odmetnikih grupa, nakon osloboenja,
mnogi i nakon zvaninog okonanja rata. U registru za optinu Luani
navedena su 2 dupla imena.176 Takoe, u registru su navedena imena
najmanje 3 lica koja su izvrila samoubistvo kao etniki odmetnici.177
Zakljuak

Nastojanja da se nakon politikih promena, u prvoj deceniji no-

vog veka, definie dravna istorijska politika, grozniavo upinjanje da
se njene konture ispune proienim istorijskim sadrajem, odnosno
rezultatima revizionistike istoriografije, omoguila su postsocijali-
stikim vlastima da politiki instrumentalizuju injenicu postojanja
odreenih istorijskih kontroverzi.
174
Sran Cvetkovi, n.d., str. 160.
175
Za neka od ovih lica nije eksplicitno navedeno da su ubijena u poteri, ali se na osnovu
arhivskih izvora moe ustanoviti da su ubijena u borbi prilikom pokuaja njihovog hvatanja.
Tako na primer, u Dnevniku vanijih borbi u vremenu od 1. marta 1945. do 31. oktobra 1946.
5. srpske divizije KNOJ-a, navodi se da je voa jedne odmetnike grupe etnika iz Dragaeva,
Novica Cogoljevi (iz Guberevca) 24. novembra 1945. ubijen zajedno sa 14 etnika, dok su se
3 etnika predala, a 3 zarobljena. Ova borba se odigrala u selu ivica u Dragaevu. (VA, JNA,
KNOJ, 4763, 12, 1). Pogibiju Cogoljevieve grupe odmetnika (uz navoenje 6 imena) potvruje
i proetnika literatura: , .., . 8485, s napomenom da se borba odigrala
na Bumbarevom brdu izmeu sela Kotrae i Vukovice, navedenog datuma.
176
Milorad Sudimac zvani Ustaa (RKTG-31592) = Milivoje Sudimac (RKTG-8198), Nikola
Todorovi (RKTG-8115, RKTG).
177
Miodrag Senianin (RKTG-7859), Slobodan Dragovi (RKTG-8640) Miodrag Broi (RKTG-
8118). ( , .., . 79, 89).
217
Milan Radanovi

Institucionalizovanje selektivne politike seanja nakon 2000,

koja je tokom 1990-ih bila delokrug partija koje su obavljale vlast to-
kom 2000-ih i nekolicine mlaih istoriara (ako zanemarimo uticajnu
istorijsku publicistiku), daje nam za pravo da govorimo o dravnoj re-
viziji istorije. Zvanino i poluzvanino normalizovanje pokreta i isto-
rijskih linosti odgovornih za kolaboraciju i ratne zloine, sadraj ud-
benika istorije, usvajanje Zakona o izmenama i dopunama Zakona o
pravima boraca (2004) i Zakona o rehabilitaciji (2006, 2011), formiranje
Dravne komisije za utvrivanje okolnosti pogubljenja generala Dra-
goljuba Drae Mihailovia i Dravne komisije za tajne grobnice ubije-
nih od septembra 1944. (2009), svedoe u prilog ovoj tezi.
Nije teko razluiti motive za osmiljavanje ovakve dravne
politike u domenu organizovanog negovanja pamenja. Oni su dvo-
jaki: tiu se ideolokog otklona vladajuih graanskih partija prema
nasleu jugoslovenskog revolucionarnog pokreta predvoenog KPJ, i
potrebe za sticanjem politikog kapitala pomou prevazilaenja i sani-
ranja navodnih istorijskih nepravdi koje je komunistiki pokret poi-
nio nad svojim oponentima. Postsocijalistika vlast dodatno uvruje
legitimitet stigmatizacijom minulog socijalistikog reima (do kraja
1980-ih).
Negativan odnos prema nasleu jugoslovenskog revolucionar-
nog pokreta i socijalistike drave zasnovane nakon pobede jugoslo-
venske revolucije, kao oblik istorijskog pravdanja novog poretka, to
podrazumeva radikalno prekrajanje nedavne prolosti jugoslovenske
zajednice, predstavlja deo ukupnog sindroma restauracije kapitaliz-
ma. Ova tendencija koincidira sa drastinim produbljivanjem socijal-
nih razlika i potiranjem steenih socijalnih prava najirih slojeva sta-
novnitva, kao znaajne tekovine prethodnog socijalistikog razdo-
blja.
Osnivanje dve dravne komisije za preispitivanje i normalizo-
vanje uloge snaga kolaboracije u Srbiji 19411944, uporedo sa pokre-
tanjem medijske kampanje Otkopavanje istine, predstavlja politiki
projekat Demokratske stranke. U ovom politikom i medijskom pro-
jektu tada vladajua Demokratska stranka imala je znaajnu podrku
Instituta za savremenu istoriju. Prva komisija imala je za cilj ispitivanje
okolnosti pogubljenja i pronalaenje zemnih ostataka generala Drago-
ljuba Mihailovia, a druga evidentiranje skrivenih grobnica stradalih
protivnika komunistikog pokreta i utvrivanje broja stradalih nakon
osloboenja na tlu Republike Srbije. Ostaje upitno zbog ega Vlada Re-
publike Srbije nije prepoznala znaaj utvrivanja ukupnog broja stra-
dalih na tlu Republike Srbije, 19411948, kada je ovu potrebu na razini
Vojvodine jo poetkom 2000-ih prepoznala Skuptina AP Vojvodine.
218
 Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon osloboenja 19441945.

Revolucionarni subjekat koji je krajem Drugog svetskog rata na

tlu Jugoslavije omoguio izvoenje socijalne revolucije uporedo sa bor-
bom za osloboenje zemlje od faistikog okupatora, u slubenom ne-
oliberalnom poretku seanja predstavljen je kao snaga koja je zasnova-
la politiku vlast primenom revolucionarnog terora i posleratne drav-
ne represije, a ne zahvaljujui irokoj podrci u narodu. S obzirom da
je pobeda jugoslovenskog komunistikog pokreta osujetila restauraciju
predratnog drutveno-ekonomskog poretka koji je istorijski prihvatljiv
zagovornicima vladajue ideologije nakon 2000, nosioci dravne isto-
rijske politike nastoje da protivnike jugoslovenskih komunista iz redo-
va snaga kolaboracije rasterete negativnog istorijskog naslea.
Medijska kampanja uoi i nakon osnivanja dve dravne komi-
sije dodatno je aktuelizovala istorijski stereotip o visokim brojkama
stradalih, naroito na podruju Beograda i u pojedinim delovima cen-
tralne Srbije.

U dominantnom medijskom narativu koji je pratio rad dve dr-

avne komisije, preutkivana je odgovornost snaga kolaboracije za
ratne zloine i saradnju sa okupatorom, dok su pojedini istraivai
prolosti u javnosti istupali sa pretpostavkama stradalih nakon oslo-
boenja koje podrazumevaju uveliane brojke. Ipak, upravo su rezul-
tati Dravne komisije za tajne grobnice, prezentovani u elektronskom
registru Otvorena knjiga, demantovali prethodne neutemeljene
pretpostavke o broju i strukturi stradalih.

219
220
Dr Aleksandar Sekulovi, UDK: 343.322(497.1)1946:[355:929
advokat i politikolog Mihailovi D.
343.294:[355:929 Mihailovi D.

O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu

1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za
njegovu rehabilitaciju1

D
a bi se izrekao sud o pravnoj valjanosti suenja Drai Mi-
hailoviu 1946. godine neophodno je imati u vidu kritike
koje se upuuju tom suenju od strane zagovornika re-
habilitacije. U tom smislu, u radu su analizirani iskazi koje su u po-
stupku rehabilitacije Drae Mihailovia dali istoriari koji se, inae, u
javnosti neosnovano i nepravilno nazivaju svedocima. Ali, pre svega,
neophodno je utvrditi iz kojih razloga Zakon o rehabilitaciji dozvolja-
va rehabilitaciju osuenog lica i da li ti razlozi stoje u sluaju Drae
Mihailovia. Jednom reju, ako ti razlozi stoje, onda znai da suenje
Drai Mihailoviu nije bilo pravno valjano, a ukoliko ti razlozi i kri-
tike koje se danas upuuju suenju ne stoje, onda znai da je suenje
bilo korektno i pravno valjano. Sve se to praktino svodi na pitanje ta
je predmet postupka rehabilitacije koji se vodi pred Viim sudom u
Beogradu i koji su to razlozi zbog kojih sud moe prihvatiti zahtev za
rehabilitaciju Drae Mihailovia.
U javnosti preovlauje uverenje da je razlog rehabilitacije samo
procesno-pravna korektnost postupka koji je nekada voen protiv lica
ija se rehabilitacija trai, a ne i materijalno-pravna strana stvari, tj. da
li je to lice poinilo ili ne neko krivino delo. To uverenje su pothranji-
vali i neki dravni funkcioneri koji su govorili da se sud nee uputati
u optube protiv lica ija se rehabilitacija trai ve samo u to da li je
postupak bio korektan, da li je to lice imalo mogunost da se brani, da
iznosi protivdokaze, da se ali na presudu, itd.
Ovakvo uverenje je potpuno pogreno, a kada su u pitanju dravni
zvaninici, koji su to uverenje pothranjivali, moe se rei da se radi o
namernoj manipulaciji i to iz sledeih razloga:
Pre svega, lanom 1 Zakona o rehabilitaciji propisana je rehabilitacija
lica koja su iz politikih, verskih, nacionalnih ili ideolokih razloga,
liena ivota, slobode ili drugih prava do dana stupanja na snagu
tog zakona. Vie puta do sada ukazali smo na to da ovaj zakon stav-
1
Izmenjena i dopunjena verzija teksta prvobitno objavljenog u listu Republika broj 556557, 130.
septembar 2013.

221
Dr Aleksandar Sekulovi

lja pred sudstvo nemogu zadatak jer se sud bavi iskljuivo pravom, a
ne politikom, religijom, etnikim pitanjima ili ideologijom te da zbog
toga sud nema instrumentarij putem kojeg moe da utvrdi i da kae
da je neko osuen iz tih razloga. Zapravo, jedini instrument putem
kojeg sud moe da dokae da je neko osuen iz politikih i slinih ra-
zloga jeste da sasvim pouzdano utvrdi da to lice nije poinilo nikakvo
krivino delo i da nije zbog toga osueno. A to sud moe utvrditi samo
uputajui se u meritum stvari, samo ako sa materijalno-pravnog as-
pekta izvri reviziju procesa i utvrdi da su optube protiv tog lica bile
neosnovane i da to lice nije poinilo nikakvo krivino delo.2
U svim ovakvim sluajevima ne postoji drugi nain da se kae
ko je u pravu, a ko grei osim da sud (pod pretpostavkom da je zaista
pravi sud) pristupi suenju, utvrdi injenino stanje i kae (u posled-
njoj instanci) da li je to lice izvrilo krivino delo ili nije; ako jeste,
tada se za suenje ne moe rei da je politiko, a ako nije, onda bi se
eventualno moglo govoriti o tome da je krivino gonjenje preduzeto
iz nekih vanpravnih razloga. Kaemo eventualno jer i onda kada
se definitivno utvrdi da je neko lice bilo nevino, ne znai automatski
da je postupak protiv njega pokrenut iz politikih ili slinih razloga.
Jednostavno, moda je prvostepeni sud pogreio, moda je pogreno
utvrdio injenino stanje ili je dao pogrenu pravnu kvalifikaciju i
pogreno protumaio pravo itd. Ovakve greke se redovno dogaaju
i u savremenoj sudskoj praksi i vii sudovi, kada ponitavaju takve
pogrene prvostepene presude, ne kau da su one donete iz politikih,
verskih, nacionalnih i ideolokih razloga ve daju uputstvo niem
sudu kako da ispravi greke koje je poinio, kako da pravilno utvrdi
injenino stanje i pravilno primeni materijalno pravo.
Dakle, iz stava 1. lana 1. Zakona o rehabilitaciji jasno proizlazi da
se sud u postupku rehabilitacije mora baviti sutinom stvari i mora
rei da li su optube protiv lica ija se rehabilitacija trai bile osnovane
ili ne, da li je to lice poinilo ili ne neko krivino delo. Samo putem
takvog ispitivanja i nesumnjivog utvrenja da krivino delo nije poi-
njeno sud bi mogao da kae da su kod osude bili odluujui politiki
ili slini razlozi.
Ovakav zakljuak, zasnovan na ispravnom tumaenju teksta
zakona, vodi nas u sferu apsurda. Naime, u praksi se rehabilitaci-
ja uglavnom trai za lica kojima je sueno u toku Drugog svetskog
rata ili neposredno po njegovom zavretku. U svakom sluaju, radi se
o suenjima odranim pre ezdeset i vie godina, a nijedan dananji
sud nije u stanju da organizuje suenje za neto to se dogodilo pre
2
O irim, a naroito teorijskim aspektima pojma politiko suenje, treba videti odlinu studiju
Vesne Raki Vodineli Rehabilitacija D. Mihailovia kao politiko suenje, Peanik.net, 1. 4.
2012.
222
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

vie od est decenija. Ako je tadanji sud pogreio i osudio nekoga ija
krivica nije nesumnjivo dokazana, gde su garancije da e dananji sud
biti u stanju da utvrdi istinu? U meuvremenu su, po pravilu, nesta-
li svi materijalni dokazi, gotovo niko od tadanjih svedoka nije vie
meu ivima, a u mnogo sluajeva nije sauvana ni dokumentacija sa
suenja jer je proao zakonski rok za njeno uvanje, pa dananji sud
jednostavno nema na raspolaganju nijedno sredstvo putem kojeg bi
mogao da utvrdi materijalnu istinu.
Suoeni sa ovim apsurdom koji su sami kreirali, autori ovog za-
kona su u stavu 2. lana 1. Zakona iz 2011. godine dodali i procesno-
pravni uslov. Naime, tu se kae da pravo na rehabilitaciju imaju osu-
eni iz politikih i slinih razloga ako je odluka doneta protivno na-
elima pravne drave i opteprihvaenim standardima ljudskih prava
i sloboda.
Ali ovaj dodatak, umesto da razjasni situaciju, samo je stvorio
jo veu konfuziju. Naime, ova odredba predstavlja tipinu kauuk
normu, tj. normu koja se moe tumaiti kako kome odgovara. Jer, ta
su to naela pravne drave i opteprihvaeni standardi ljudskih pra-
va i sloboda? Radi se o jednom difuznom i rastegljivom pojmu oko
kojeg nema opte saglasnosti, a i ukoliko je ima to se odnosi na tzv.
univerzalna prava oveka (pravo na rad, na obrazovanje i sl.) o koji-
ma ovde nije re. Oigledno je da je zakonodavac namerno upotrebio
ovako nepreciznu formulaciju da bi stvorio mogunost za njenu proi-
zvoljnu primenu, iako iz dikcije citirane odredbe jasno proizlazi da se
ovde radi samo o onim pravnim standardima koji se tiu procesnih
pravila, a eventualno i materijalnog krivinog prava.
Na primer, danas su u krivinom procesnom pravu optepri-
hvaeni standardi da lice lieno slobode ne mora da daje nikakve izja-
ve bez prisustva advokata, da policija moe neko lice liiti slobode
najdue 48 sati a zatim ga predaje sudu, da rok za albu ne moe biti
manji od osam dana itd. Logino je pretpostaviti da su ovi standardi
1946. godine kreni u veem broju suenja i to ne samo u Jugoslaviji,
nego i u drugim zemljama, ukljuujui tu i suenje nacistikim zloin-
cima u Nirnbergu, ili suenje Kvislingu u Norvekoj i maralu Petenu
u Francuskoj. A ta tek rei za krenje procesnih prava holandskom
nacisti Musertu gde je od poetka suenja pa do izvrenja smrtne ka-
zne proteklo samo est asova. Ili, ta rei o krenju standarda o poli-
cijskom zadravanju od 48 asova u sluaju Adolfa Ajhmana koga je
izraelski Mosad uhvatio u Argentini, drao devet dana u nekom taj-
nom skrovitu a zatim, protiv njegove volje i bez mogunosti da se
konsultuje sa advokatom, tajno prebacio u Izrael. I konano, ta rei
za Musolinija koga su italijanski partizani, meu kojima je bio i bu-
223
Dr Aleksandar Sekulovi

dui predsednik Italije Sandro Pertini, jednostavno likvidirali bez ika-

kvog sudskog procesa.
U odnosu na sve ove sluajeve suenje Drai Mihailoviu pred-
stavlja primer potovanja i materijalnih i procesnih normi toga vreme-
na. To suenje se ne moe procenjivati (kako Zakon sugerira izrazom
standardima ljudskih prava i sloboda) sa stanovita dananjih nor-
mi i dananjeg nivoa razvoja prava, ve samo sa stanovita onoga to
je vailo i bilo uobiajeno u doba suenja. Na primer, dananji Ustav
Srbije propisuje u lanu 24: U Republici Srbiji nema smrtne kazne i
to je jedan pravni standard savremenog doba, iako on nije optepri-
hvaen; tavie, u dve vodee drave sveta, SAD i Kini, smrtna kazna
se vrlo iroko praktikuje. U svakom sluaju, besmisleno je na vreme
od pre 67 godina primenjivati dananje pravne standarde pa rei da je
Draa Mihailovi protivpravno osuen na smrt jer Ustav Srbije zabra-
njuje smrtnu kaznu.
Da zakljuimo: Sud koji odluuje o rehabilitaciji duan je da
nekadanje suenje procenjuje kako sa stanovita materijalnog pra-
va tako i sa stanovita procesnog prava, a i jedno i drugo predstav-
lja pravnu besmislicu. Re je o najviem stepenu proizvoljnosti koji su
ispoljili poslanici Skuptine Srbije prilikom usvajanja ovog zakona. A
kako e, u atmosferi totalne proetnike hegemonije u drutvu sudije
pojedinci u praksi primenjivati ovu normu o opteprihvaenim stan-
dardima, to uopte nije teko zamisliti. Uostalom, ve i dosadanja
sudska praksa u predmetima rehabilitacije pokazuje da je sudovima
dovoljno samo da je osueni bio pripadnik etnikog pokreta i da ga
je osudio komunistiki sud, a svi dokazi o zloinima koje je taj po-
inio proglaavaju se za falsifikat i jednostavno smatraju neposto-
jeim. Kod takvog stanja stvari nije udo to je do sada, kako navo-
di profesor ore Stankovi, rehabilitovano ak 14 ratnih zloinaca,
ime su sudovi u Srbiji na najgrublji nain pogazili Ustav Srbije koji
propisuje da ratni zloini ne zastarevaju.

1. Pre prelaska na analizu suenja Drai Mihailoviu neophod-

no je dati nekoliko podataka o toku i organizaciji suenja. Dakle, su-
enje je odrano od 10. juna do 15. jula 1946. godine pred Vojnim ve-
em Vrhovnog suda FNRJ i to nije bilo, kako se obino misli, suenje
samo Drai Mihailoviu. Pored njega bilo je optueno jo 23 lica meu
kojima je bilo visokih vojnih i politikih rukovodilaca etnikog po-
kreta, zatim ministara kvislinke Nedieve vlade, lanova emigrant-
ske vlade u Londonu i drugih, pri emu je desetorici njih sueno u od-
sustvu jer su se nalazili u inostranstvu. Pored Mihailovia na smrt su
osuena jo osmorica optuenih, dok su ostali osueni na vremenske
224
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

kazne. Ovo grupno suenje neophodno je posmatrati u celini jer se

ne moe rei da je ono samo u sluaju Drae Mihailovia bilo monti-
rano a to se tie ostalih korektno. Bilo jedna bilo druga ocena mora
da vai za sve, jer nije bilo nikakvog razloga da se razliito postupa
prema Drai Mihailoviu i prema Dragomiru Jovanoviu, zloglasnom
upravniku grada Beograda tokom okupacije i osnivau Banjikog lo-
gora.
Suenje je, za ondanje prilike, bilo dobro organizovano: pratilo
ga je preko 100 novinara od ega skoro 60 iz inostranstva; celokupni
tok procesa prevoen je simultano na ruski, francuski i engleski i stra-
ni novinari su bili u mogunosti da sami procenjuju korektnost pitanja
i ponaanja suda i tuioca i valjanost odgovora optuenih; bio je orga-
nizovan direktan radio prenos celog toka suenja tako da je svaki gra-
anin mogao da ga prati. Jednom reju, princip javnosti bio je poto-
van u najveoj moguoj meri, nezamislivoj ak i za dananje uslove, i
niko u to vreme, ni u domaoj ni u inostranoj javnosti, osim etnike
emigracije, nije tvrdio da je proces montiran ili da je pokrenut iz po-
litikih i ideolokih razloga i sl. Simptomatino je da se takve tvrdnje
javljaju tek 60 godina posle suenja, to samo po sebi dovoljno govori
o njihovoj neosnovanosti.
2. to se tie dokaznog postupka, on je izveden po svim proce-
snim pravilima, pa se primedbe koje su u tom pogledu u postupku
rehabilitacije iznose mogu kratko oceniti kao neodrive. Glavninu
dokaza predstavlja dokumentacija iz zaplenjene etnike arhive. Radi
se o depeama, pismima, izvetajima, fotografijama i brojnim drugim
autentinim dokumentima prikupljenim iz razliitih izvora u zemlji i
inostranstvu, a sve to u okviru sprovoenja stavova antifaistike ko-
alicije. Naime, poznato je da su saveznici jo dok je rat trajao utvrdili
kao jednu od svojih osnovnih obaveza krivino gonjenje ratnih zloi-
naca. U tom smislu je na Drugom zasedanju AVNOJ-a osnovana Dr-
avna komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa kojoj
je, pored ostalog, stavljeno u zadatak prikupljanje i objavljivanje svih
dokumenata o tim zloinima i zloincima. Treba rei da je za pred-
sednika ove komisije imenovan jedan od najvienijih intelektualaca
toga doba, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu dr Duan Ne-
deljkovi, prevodilac Hegela, koji je rad komisije podigao na najvii
nivo strunosti i preciznosti. Prikupljanje dokaza pretvorilo se u op-
tenarodnu akciju i hiljade ljudi se angaovalo na pronalaenju doku-
menata i drugog dokaznog materijala, pre svega o delovanju okupa-
tora i etnika Drae Mihailovia, ali i Milana Nedia, Dimitrija Ljotia,
Koste Peanca, Ante Pavelia, Leona Rupnika i drugih. U ovoj akciji
prikupljeno je vie hiljada dokumenata i drugog dokaznog materijala
225
Dr Aleksandar Sekulovi

koje je zatim Dravna komisija objavila u nekoliko knjiga. Ta doku-

mentacija predstavljala je glavni dokazni materijal na suenju Miha-
iloviu i ostalim optuenim, ali je paralelno sa tim izvedeno i drugo
dokazno sredstvo: sasluanje velikog broja svedoka meu kojima je
bilo ne samo rtava etnikih zloina, ve i brojnih pripadnika etni-
ke organizacije.
Sa svim ovim dokazima, koji su izvedeni javno i po naelu ne-
posrednosti, osim jednog manjeg broja svedoka kod kojih su proita-
ne izjave koje su dali u istranom postupku, Dragoljub Mihailovi i
njegova odbrana imali su mogunost da se neposredno upoznaju i da
se o njima izjasne. Tako, po zapisniku sa glavnog pretresa od 24. juna
1946. godine,3 predsednik vea pukovnik Mihailo orevi, obraa-
jui se braniocima optuenih kae: Vi ste upoznati sa priloenim do-
kazima uz optunicu i sa dokazima koji su u toku pretresa ponue-
ni pismenim podnescima od tuioca... Duplikati su vam bili stavljeni
na raspoloenje. Iz zapisnika se ne vidi kada su ti duplikati stavljeni
odbrani na raspolaganje, da li jedan, dva ili pet dana pre suenja, ali
stoji injenica da niko, ni D. Mihailovi, ni drugi optueni, niti njiho-
vi branioci, nije sudu stavio prigovor da su im dokazi optube kasno
stavljeni na raspolaganje. Prema tome, ono to je pred Viim sudom u
Beogradu, na roitu od 20. 6. 2012, izjavio dr Bojan Dimitrijevi, na-
ime da Mihajlovi nije imao na raspolaganju dokazni materijal koji
je imao tuilac i da branioci nisu dobijali tu grau na vreme, nego
su je dobijali neposredno pred dan suenja predstavlja domiljanje.
Kao to je ve reeno, dokazni materijal koji je tuilatvo prezentiralo
na suenju uglavnom potie iz zaplenjene Mihailovieve arhive. Radi
se o pismima, depeama, naredbama i sl. koje je on pisao, potpisivao
i slao, dakle o materijalu sa kojim je on godinama raspolagao, pa pri-
a o tome da on nije imao na raspolaganju dokazni materijal koji je
imao tuilac predstavlja manipulaciju.
Dimitrijevi je, zatim, izjavio pred sudom da su tuilac, a i
predsednik vea, Mihailovia prekidali ili ga skretali sa teme kad god
bi njegov tok misli ili ono to je govorio ilo u pravcu nekog obja-
njenja kompleksnosti ratne situacije i kompleksnosti vojske kojom je
komandovao.
Ne znam kako e Vii sud u Beogradu ceniti ovu laiku improvi-
zaciju, ali to se tie materijalnog i procesnog prava stvari stoje ovako:
Prvo. Zadatak tuioca jeste da dokae krivicu optuenog i da
ga, putem unakrsnog ispitivanja, navede da kae istinu, koju optueni
3
Svi citati u tekstu uzeti su iz knjige Izdajnik i ratni zloinac Draa Mihailovi pred sudom,
stenografske beleke i dokumenta sa suenja Dragoljubu Drai Mihailoviu, Beograd
1946, izdanje Saveza udruenja novinara FNRJ. Naravno, citirane izjave istoriara Bojana
Dimitrijevia, Koste Nikolia i Slobodana Markovia citirane su prema sudskim zapisnicima.
226
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

eli na svaki nain da sakrije. To je tako bilo i 1946. godine a tako je

i danas ne samo u srpskom pravosuu ve u svakom pravosuu u
svetu. Drugo. to se tie predsednika vea pukovnika Mihaila ore-
via moe se rei da nain na koji je on vodio glavni pretres i nain na
koji se ophodio prema Mihailoviu i ostalim optuenima, kao i pre-
ma tuiocu i odbrani, predstavlja primer sudske korektnosti, struno-
sti i objektivnosti, u poreenju sa veinom savremenih predsednika
sudskih vea u dananjoj Srbiji, koji vode rasprave i u krivinim i u
graanskim stvarima sa ogromnom koliinom neznanja, arogancije i
netolerantnosti.
O emu se zapravo radi? Uloga predsednika vea je da, s jed-
ne strane, vodi glavni pretres i stara se o redu na njemu jer svaka od
strana (tuilatvo i odbrana) nastoji da zloupotrebi svoja procesna
prava, a, s druge strane, da ispitivanje optuenih i svedoka usmerava
samo na ono to je predmet optube. Pri tom odbrana i optueni (a to
je tako u svim pravosudnim sistemima u svetu i to je tako od poetka
istorije suenja) nastoje da tok ispitivanja skrenu u drugom pravcu,
da izbegavaju odgovore na pitanja, da daju neprecizne odgovore, da
priaju opirno i nevezano sa predmetom ispitivanja, itd. U svim ta-
kvim sluajevima dunost je predsednika vea da optuenog, koji eli
da sudnicu pretvori u propovedaonicu i koji eli da dri predavanje i
izbegne odgovor, prekine, vrati na konkretno pitanje i zatrai preci-
zan odgovor.
Evo jednog primera takve uloge predsednika vea i kako je to
radio pukovnik orevi:
Tuilac je postavio Mihailoviu konkretno pitanje: Je li po va-
em nareenju Lukaevi napao Pljevlja?, a D. Mihailovi je, u na-
meri da razvije opirnu priu, poeo: Ja bih eleo da se objasne stva-
ri. Kada je Lukaevi poao... i u tom trenutku predsednik orevi
ga je prekinuo reima: Zato ne kaete kratko: Po mom nareenju ili
bez mog nareenja, na ta je Mihailovi dao sledei odgovor: Ja sam
ostavio da on rei prema situaciji.
Primera ovakvih prekidanja od strane predsednika vea or-
evia ima vrlo malo jer je on, kako Mihailoviu tako i ostalim optu-
enima i njihovim braniocima, uglavnom dozvoljavao da iznesu sve
to su eleli. tavie, onaj koga je predsednik orevi najvie preki-
dao i opominjao tokom pretresa bio je tuilac, pukovnik Milo Mini.
U jednoj prilici, dok je branilac onovi ispitivao Drau Mihailovia,
Milo Mini je upao sa svojom primedbom: Samo to su naoruavali
i etnike, a predsednik orevi ga je opomenuo: Molim vas, drue
tuioe. U drugoj prilici, Milo Mini, nezadovoljan iskazom jednog
svedoka, ljutito se obratio predsedniku oreviu: Ja protestvujem,
227
Dr Aleksandar Sekulovi

drue predsednie, na ta ga je predsednik otro upozorio: Molim

vas, ja rukovodim pretresom, a vi sedite. ak i danas ovako neto
predstavlja raritet u srpskom pravosuu.
U emu se onda sastoji to famozno prekidanje Mihailovia u
izlaganju i skretanje misli i kakve to veze ima sa utvrivanjem materi-
jalne istine. Za Mihailovievu odgovornost uopte nije bitno zbog ega
su etnici saraivali sa okupatorom i ime je on u toj saradnji bio moti-
visan. injenica je da je te saradnje bilo i to se u procesu utvrivalo, a
sve druge eksplikacije i opravdanja nisu ni od kakvog znaaja. Uosta-
lom, ni Mihailovi ni dva njegova iskusna branioca nisu tokom pretre-
sa reklamirali to prekidanje i skretanje misli jer toga nije ni bilo.
U nastojanju da dokae neregularnost suenja Drai Mihailo-
viu, Kosta Nikoli naglaava da su Mihailovia uhapsili pripadnici
srpskih snaga i to na teritoriji druge republike, to bi sud trebalo da
navede na zakljuak da je hapenje bilo nelegitimno, jer je ta druga
republika danas nezavisna drava. Zatim, navodei da su ga isleivali
pripadnici federalne policije, dodaje netani podatak da je to trajalo
dva meseca bez mogunosti da Mihailovi ima kontakte sa spoljnim
svetom, niti sa advokatima. A kao kruna ove konstrukcije dolazi
tvrdnja da ga je u tom periodu ispitivao Josif Malovi visoki funkci-
oner OZNE... koji je prethodno bio na specijalizaciji u Moskvi, to bi
valjda trebalo da znai da je Josif Malovi, koji je u stvari bio pomo-
nik javnog tuioca FNRJ i nije bio nikakav visoki funkcioner OZNE,
prilikom ispitivanja Drae Mihailovia koristio metode NKVD-a, da
ga je muio i da mu je iznuivao iskaze.
Sreom, predsednik vea pukovnik Mihailo orevi, kao da je
znao da e doi vreme prepravljanja istorije, potrudio se da i ovo pita-
nje bude razjanjeno do kraja. Poto je Mihailovi na glavnom pretre-
su esto govorio drugaije nego u istrazi, predsednik vea je odluio
da se to razjasni i obratio mu se reima: Dobro, da vas upitam kakav
je postupak bio prema vama prilikom davanja iskaza?, a Mihailovi
odgovara: Bio je vrlo dobar.
Predsednik: Jeste li bili maltretirani: da ili ne?
Mihailovi: Ne, nikako
Predsednik: Da li vam je neki iskaz iznuen?
Mihailovi: Nije.
U drugoj prilici predsednik je proitao Mihailoviu ta je rekao
u istrazi i zatim ga upitao: Je li to tano i bez prinude upisano u zapi-
snik? na ta je on odgovorio: Tano je i bez prinude je upisano u za-
pisnik. U treoj prilici i tuilac Mini se obratio predsedniku vea sa
pitanjem: Da li mu je iznuen taj iskaz?, a sam Mihailovi je odmah
i odluno odgovorio: Ne, nijedan iskaz. Ja sam to ve rekao.
228
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

Dakle, i ovde, kao i inae, ni Mihailovi, kao ni njegovi branioci

nisu stavili nikakvu primedbu na postupak prema njemu tokom istra-
ge, postupak za koji sam Mihailovi kae da je bio vrlo dobar, tako da
su sve insinuacije u tom pogledu samo stvar naknadne pameti.

to se tie izjava dr Slobodana Markovia, ono to je on naveo o

navodnom postupanju sa Mihailoviem u istranom postupku pred-
stavlja takoe neistinu. On najpre citira izjavu nekog S.B. koji je bio
straar u zatvoru gde je Mihailovi bio u pritvoru i koji je rekao: Dra-
a je stalno traio peeno meso sa lukom, traio je ljute papriice i ra-
kiju. Pio je etvrt litre da bi zavrio sa litrom i etvrt dnevno jer je na-
vikao, da bi zatim sugerirao sudu sledei svoj zakljuak: eleo bih
samo da dodam i da je veliki broj novinara koji je to pratio primetio
neku vrstu dezorijentisanosti i odsutnosti tokom suenja. Iz ovoga,
naravno, sud treba da zakljui da je suenje Mihailoviu bilo montira-
no jer je on opijan da bi davao iskaze po volji suda. Ostaje samo da se
pretpostavi kakve bi se sve dramatini zakljuci izvodili da tadanje
vlasti nisu udovoljavale ovoj Mihailovievoj potrebi i da su mu uskra-
ivale alkohol.
Dva glavna prigovora dokaznom postupku izneta od strane
ovih tobonjih svedoka pred Viim sudom u Beogradu tiu se navod-
nog nepozivanja nekih svedoka i korienja navodno falsifikovanih
dokumenata izraenih na takozvanim blanko papirima.
to se tie prvog prigovora, Bojan Dimitrijevi samo iznosi uop-
tenu primedbu da odreeni svedoci nisu pozvani, dok Kosta Niko-
li sasvim izokree injenino stanje i kae da sudsko vee nije uvai-
lo zahtev odbrane da se sasluaju ameriki piloti na okolnost da su ih
Mihailovieve snage spaavale, ve im je drava zabranila da dou u
Jugoslaviju tokom suenja uz pretnju da e biti uhapeni ako dou.
to se tie ovih navoda, treba istai sledee:
Prvo, odbrana nije traila da se ti piloti sasluaju na okolnost
da su ih Mihailovieve snage spaavale, ve je Mihailoviev brani-
lac Joksimovi predloio da se oni sasluaju na okolnosti da optueni
Mihailovi nije saraivao sa okupatorima, to je neto sasvim drugo
od onoga to tvrdi Nikoli.
Drugo, predsednik vea orevi izriito je pitao Mihailovia:
Prihvatate li ili ne i slaete li se sa predlogom branioca ili ne?, na ta
je on odgovorio: U principu se ne slaem. Dakle, sam Mihailovi je
bio protiv tog predloga, pa je odluka suda o odbijanju predloga, za ta
je sud dao valjane razloge, utoliko loginija.
Tree, sud je odbio ovaj predlog zato to ameriki piloti, koji su
kod Mihailovia boravili po nekoliko nedelja 1944. godine, ne mogu
229
Dr Aleksandar Sekulovi

biti verodostojni svedoci na okolnost da li je on saraivao sa okupato-

rom tokom rata od 1941. do 1945. godine.
etvrto: Da je drava zabranila ovim pilotima da dou u Jugo-
slaviju uz pretnju da e biti uhapeni ako dou, takoe je netano.
Kad je re o blanko papirima, ono to je izjavljeno pred Vi-
im sudom u Beogradu prelazi u sferu apsurda. Polazna teza, kako
je formulisao dr Kosta Nikoli, jeste da su od Mihailovia prilikom
hvatanja oduzeta njegova lina dokumenta, izmeu ostalog i blanko
papiri na kojima je bio njegov potpis sa peatom Jugoslovenske vojske
u otadbini i postoji opravdana sumnja da su na ovim papirima na-
knadno unoeni sadraji. Pri tom je Kosta Nikoli svoju tvrdnju tako
uopteno formulisao da se stie utisak da su sva dokumenta pronae-
na kod Mihailovia naknadno falsifikovana, dok Bojan Dimitrijevi to
tvrdi za tri dokumenta: za Mihailovievu naredbu iz decembra 1941.
godine njegovim komandantima u Crnoj Gori da se vre odreeni
zloini protiv pripadnika komunistikog pokreta i drugih nacionalno-
sti, zatim za pismo Stepincu i za neko Mihailovievo pismo Paveliu,
koje na suenju uopte nije figuriralo, ali su ga pomenuli Kosta Niko-
li i Bojan Dimitrijevi.4
Iznosei tvrdnje o blanko papirima, Bojan Dimitrijevi kae
da su naknadne istoriografske obrade pokazale da se radi o falsi-
fikatima, dok Kosta Nikoli kae da je to utvrdio sopstvenim istrai-
vanjima. Meutim, radi se samo o tome da su oni odbranu sa suenja
uzeli kao dokaz da se radi o falsifikatima.
Naime, Draa Mihailovi je na suenju, pouen od svojih ad-
vokata, negirao da je dao pomenutu naredbu komandantima u Crnoj
Gori i da je pisao pismo Stepincu i to tobonje pismo Paveliu. Branio-
ci onovi i Joksimovi, suoeni sa injenicom da su pronaeni origi-
nali mnogih kompromitujuih dokumenata, pouili su ga, najverovat-
nije, da kae kako je on imao detinjast obiaj da svojim komandantima
daje blanko papire sa svojim potpisom, a ko je kasnije na te papire
upisivao razliite sadraje, to on ne zna. Kada je sudsko vee ovu do-
kumentaciju pokazivalo Mihailoviu, on je odgovarao: Potpis je moj,
ali sadraj nije.
Naravno, ovde je re o izgovoru radi izbegavanja odgovornosti.
Notorno je da skoro svaki optueni u krivinom postupku odbija pri-
znanje krivice i izmilja najneverovatnije izgovore da bi sebe oprav-
dao, ali je notorno i to da nijedno sudsko vee ne uzima ozbiljno takve
4
Tvrdnju o navodnom falsifikovanju Mihailovieve Instrukcije Laiu i uriiu je nauno
osporio jo 2004. godine istoriar Milan Terzi. Vid. Milan Terzi, Falsifikat ili ne? Instrukcija
Drae Mihailovia od 20. decembra 1941. oru Laiu i Pavlu uriiu, Vojno-istorijski glasnik,
br. 1-2, Beograd, 2004, str. 209214.

230
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

izgovore. Jer, kada bi se takvi izmiljeni izgovori uvaavali, onda ni-

kada niko ne bi bio osuen za poinjeno krivino delo. I zato je lo-
gino to je sudsko vee odbilo da uvai ovakvu odbranu jer se ona
zasnivala samo na njegovoj tvrdnji i bila je u suprotnosti sa utvrenim
injeninim stanjem i sa onim to je Mihailovi govorio i radio od po-
etka rata do njegovog hapenja.
A evo kako je nastala pria o blanko papirima. Na suenju
Drai Mihailoviu njegov branilac onovi postavlja mu sugestivno
pitanje:
Da li ste, Mihailoviu, davali vie primeraka vaih potpisa na
blanko papire vaim tabovima, saradnicima, komandantima, novi-
narima, prijateljima ili onim poverljivim licima koja su dolazila kod
vas?, na ta je on odgovorio: Davao sam i legitimacije i blanko pot-
pise. Jedan je blanko potpis otiao ak i Nemcima.
Ova pria spada u red bajkovitih pria u koju niko ne moe da
poveruje. Jer da neko, u doba rata kada svako svakome radi o glavi,
moe da deli blanko papire sa svojim potpisom i peatom, tako neto
jo nikada nije vieno u istoriji. A ako bi to uinio neko ko ima funkci-
ju ministra vojske i naelnika taba Vrhovne komande Jugoslovenske
vojske u otadbini, neko ko je ranije bio obavetajac i vojni atae i
ko se celog ivota kretao u svetu pijuniranja i obavetajnih operacija
onda bi to znailo da je intelektualno veoma ogranien, to Draa Mi-
hailovi sigurno nije bio. tavie, i sam Bojan Dimitrijevi, negirajui
da je Mihailovi saraivao sa okupatorom, argumentuje to tvrdnjom
da je on morao da pazi i pazio je sa kim i u kakvoj situaciji razgova-
ra. Pa kako onda tako oprezan ovek moe da deli blanko papire sa
svojim potpisom i peatom?
Uostalom, ak i kad bi ova pria o blanko papirima bila tana, to
ni najmanje ne bi umanjilo njegovu krivinu odgovornost i to iz slede-
ih razloga:
Prvo, ako je on raznim licima davao blanko papire sa svojim
potpisom morao je biti svestan da neko od njih to moe da zloupotre-
bi pa je on, dajui te papire, unapred prihvatio sve negativne posledi-
ce koje iz toga mogu da proizau.
Drugo, ako su pomenuta tri dokumenta falsifikovana, ostaje jo
uvek masa drugih dokumenata koja on na suenju nije sporio, iako je
pokuavao da im da drugi smisao, a koja su bila dovoljna za njegovu
osudu.
Tree, i ono to je najvanije, jeste to da, u krajnjoj liniji, nije
mnogo bitno da li je Mihailovi davao svojim komandantima nared-
bu o unitenju komunista i njihovih simpatizera i pripadnika drugih
naroda te da, kako tvrdi Kosta Nikoli, ne postoje dokazi da je Mi-
231
Dr Aleksandar Sekulovi

hailovi izdavao naredbe za likvidacije. Postavlja se pitanje da li je

tih likvidacija bilo, da li su etnici u Sandaku izvrili genocid nad
Bonjacima i masakrirali na hiljade ena, dece i staraca i ta je Miha-
ilovi uinio, ako te likvidacije nije nareivao, da ih sprei i da svoje
komandante kazni za zlodela koja su poinili? O tome e kasnije jo
biti rei, ali sada treba samo konstatovati da on nije nita uinio da te
likvidacije sprei, nego je ak i pohvaljivao svoje komandante za us-
peno izvedene akcije.
U pokuaju da se tezom o blanko papirima proizvoljno rein-
terpretiraju istorijski dogaaji, sa dosta proizvoljnosti je koriena i
knjiga Josipa Hrnevia, Svjedoanstva, iz 1986. (Globus, Zagreb 1986).
Josip Hrnevi je u vreme suenja Drai Mihailoviu bio javni tuilac
FNRJ, a Nikoli i Dimitrijevi i tu gree: prvi tvrdi da je on uestvo-
vao u suenju u svojstvu pomonika saveznog javnog tuioca, dok
drugi kae, dodue da mu se ini, da je Hrnevi bio jedan od lano-
va sudskog vea i pukovnik jugoslovenske armije. A injenica je, i to
je moglo prosto da se vidi iz Hrnevieve knjige, da on nije uestvo-
vao u suenju ve je bio lan grupe konsultanata koja je imala zadatak
da prati tok istrage i svojim savjetima prua pomo isljednicima.
Nije tano ni to da je Hrnevi u toj knjizi, kako kae Nikoli, izneo
upravo neke stavove koje sam ja danas izneo jer se stavovi Hrnevia
potpuno razlikuju od Nikolievih.
Nikoli i Dimitrijevi proglaavaju za falsifikat optubu da je
Mihailovi pisao Stepincu i Paveliu, a Nikoli jo dodaje i Musolini-
ju. Meutim, tokom pretresa ni tuilac ni sudsko vee nisu pomenuli
nikakvo pismo Musoliniju i takvu optubu niko nije stavio na teret
Mihailoviu.
Slino je i sa pismom Paveliu. Naime, niko nije ni tvrdio da je
Mihailovi pisao Paveliu. Predmet razmatranja na pretresu bilo je
samo pismo koje je Draa Mihailovi pisao Gospodinu B-u, datira-
no 15. aprila 1945. godine, u kome se tom gospodinu daju instrukcije
za razgovor sa Ekselencijom (a jasno je da je u pitanju Paveli) radi
zajednike borbe protiv partizana. Dakle, nema nikakvog pisma Pa-
veliu ve samo pisma tome B-u za koga je Mihailovi na suenju
priznao da se zove Ranko Brai i da ga je vie puta slao u Zagreb,
navodno radi kontakta sa maekovcima, ali je imao kontakt i sa ista-
knutim ustaama.
to se tie pisma Stepincu i ono nosi datum 15. april 1945. godi-
ne, ali Kosta Nikoli kae da se falsifikovanje Mihailovievih pisama
pogotovo pokazalo kod pisma Alojziju Stepincu koje je navodno Mi-
hailovi uputio Stepincu u toku 1942. godine, ba u vreme kada je Ste-
pinac bio u Vatikanu i fiziki nije bio u Zagrebu. Zatim, postavljajui
232
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

retoriko pitanje kako je javni tuilac doao do tih pisama, kao da je to

uopte bitno, Nikoli kae da je Josip Hrnevi po mojim istraivanji-
ma do kojih sam doao traio objanjenje u vezi navedenih pisama od
Minia, u vezi ovog pisma i pisma Paveliu, ali je dobio odgovor da ta
pisma nisu naena kod Mihajlovia... ve navodno kod Stepinca, koji
je navodno ta pisma dostavio organima vlasti kako bi se dokazala kri-
vica Mihailovia, a za Pavelia uopte nema objanjenja.
Meutim, dovoljno je samo uporediti ono to Hrnevi pie u
svojoj knjizi sa ovim to tvrdi dr Kosta Nikoli. Pre svega, Hrnevi
nije traio nikakvo objanjenje od Minia i nije od njega dobio nikakav
odgovor. On u svojoj knjizi, pisanoj etrdeset godina posle suenja,
samo postavlja pitanje na koje ni sam nema odgovor: Nije, dakle, is-
kljueno da je ta pisma Mihailoviu neko podmetnuo. Pri tom treba
imati u vidu i to da je ostalo neraieno i pitanje: na koji je nain
Mihailovievo pismo od 15. aprila 1945. godine, ako je bilo upueno i
dostavljeno Stepincu, iz njegovih ruku stiglo u ruke suda.
Iako Hrnevi ovde ispoljava blagonaklon stav prema Mihailo-
viu, njegov zakljuak je ipak nedvosmislen i nema veze sa zaklju-
kom koji izvodi Kosta Nikoli. Hrnevi kae: No bez obzira na to da
li su navedena pisma Drae Mihailovia kako ono od 15. aprila 1945,
tako i ono, navodno, upueno talijanskom generalu autentina ili
ne, valja rei da ona po svom sadraju nimalo ne mijenjaju injenino
stanje na kojem su utemeljene optunica i presuda Drai Mihailoviu
i druini. Ona samo osvjetljavaju bezizlaznost situacije u kojoj su se
nali etnici i ostali kolaboracionisti u zadnjim danima rata.
A to se tie tvrdnje da Mihailovi nije mogao da pie Stepincu
u vreme kada ovaj nije bio u Zagrebu ve u Vatikanu (to bi trebalo
da znai da se pismo nekome moe uputiti samo onda kada taj sedi u
kui) moe se rei samo da je ona apsurdna.
Slinim argumentima posluio se pred Viim sudom i Bojan Di-
mitrijevi. On najpre tvrdi da je Mihailovi na suenju odbio da je
potpisao ta dva dokumenta, iako je on na suenju izriito priznao
da je potpis na tim pismima njegov ali je odrekao autorstvo reima:
Potpis je moj i smatram da su mi oba pisma u zgodnoj prilici pod-
metnuta. Dimitrijevi jo kae da su u pitanju dva pisma i to Paveli-
u i nadbiskupu zagrebakom Alojziju Stepincu, oba datirana u martu
1945. godine.
O famoznom pismu Paveliu ve je bilo rei, a to se tie datuma,
oba pisma, i Stepincu i Ranku Braiu nose datum 15. april 1945. godi-
ne i nisu datirana u martu 1945. godine, kako tvrdi Dimitrijevi.

3. U materijalno-pravnom pogledu javna tuba je Dragoljuba

233
Dr Aleksandar Sekulovi

Mihailovia teretila za dva krivina dela: 1) to je stupio u saradnju

sa nemakim i italijanskim okupatorima i drugim slugama okupato-
ra i 2) to je svoju organizaciju upotrebio za izvrenje bezbroj razno-
vrsnih ratnih zloina.
Kada se radi o saradnji sa okupatorom i slugama okupatora
(misli se na Nedia, Ljotia, ustae i dr.), treba rei da je na suenju
izneto malo dokaza o njegovoj linoj saradnji sa njima, tj. o njegovom
linom i neposrednom ueu u toj saradnji. On se par puta sastajao
sa nemakim oficirima, zatim sa Milanom Nediem sa kojim je sklo-
pio usmeni sporazum o uzajamnoj pomoi i saradnji, a postoje i njego-
va pisma Stepincu (direktno) i Paveliu (indirektno) kojima je nudio
dogovor radi zajednike borbe protiv partizana. Ali, njegovi lini kon-
takti nisu ni bili glavna taka optunice, ve saradnja etnikog po-
kreta sa okupatorom i domaim izdajnicima, saradnja koju je on lino
nareivao, odobravao ili je za nju znao i sa njom se saglaavao. Za tu
saradnju, koja je bila vidljiva tokom sve etiri godine rata na prostoru
bive Jugoslavije i koja je kao takva spadala u red notornih i optepo-
znatih injenica, na suenju Mihailoviu i njegovim saradnicima izne-
ti su mnogobrojni dokazi.
Opredeljenje etnikog pokreta za saradnju sa okupatorom lo-
gino je proizlazilo iz njegove strateke orijentacije, kojoj je ton davao
lino Draa Mihailovi, da su tzv. komunisti, kako je on nazivao sve
pripadnike Narodnooslobodilake vojske, glavni neprijatelj srpskog
naroda i da je prvenstveni zadatak etnikog pokreta unitenje ko-
munista. Postoje brojne njegove depee i naredbe u kojima on svo-
je komandante usmerava upravo na borbu protiv komunista a ne
okupatora, iz ega, i kada se ne kae, logino proizlazi da borbu pro-
tiv okupatora treba ne samo suspendovati ve i pretvoriti u saradnju
sa njim u cilju unitenja partizanskog pokreta. Tako u jednoj depei
popu ujiu on kae: Sve to mi je u moi preduzimam da spreim
propagandu Londona za partizane. Predsednik vlade Slobodan Jova-
novi preduzima najenerginije mere da ovo sprei. Budite u to uvere-
ni. Zato unitimo as pre ove hijene naeg naroda pa onda nee moi
radio London da ih hvali laima. Englezi nisu na njihovoj strani, ali
pokuavaju na sve naine da razviju nau ljubomoru da bismo to pre
napali Nemce i Italijane, a mi to ne moemo dok prethodno ne uniti-
mo Mou Pijade.
U jednoj drugoj prilici, 1943. godine, Draa Mihailovi je to stra-
teko opredeljenje ovako definisao: Moji neprijatelji su partizani,
ustae, muslimani i Hrvati. Kada se s njima budem obraunao, onda
u krenuti protiv Italijana i Nemaca. A u raspisu komandantima u
Srbiji od 16. januara 1943, kae: ...Naroito podvlaim da je komuni-
234
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

stika opasnost jedna od najveih. Te zlotvore i krvnike naeg naro-

da unitavajte bez milosti... Bez milosti ih unitavajte. Svi komandanti
odgovorni su mi za svoje rejone da budu isti od ovih mangupa i pro-
bisveta....
Ne postoji nijedan dokumenat u kome Mihailovi na slian na-
in i slinim izrazima poziva svoje komandante na borbu protiv Ne-
maca i Italijana. Iz toga su oni logino zakljuili da je borba protiv par-
tizana ne samo najvaniji zadatak, ve i to da je u toj borbi dozvoljeno
koristiti sva sredstva, pa i saradnju sa okupatorom.
Prema tome, ova saradnja nije bila, kako se Mihailovi pravdao
na suenju, sluajno sadejstvo i ubaena intriga, ili pak samovolj-
ni postupci pojedinih komandanata za koje je on na suenju as govo-
rio da nije znao a as da je znao ali nije mogao spreiti, iako je pokua-
vao na sve naine da to sprei, ne navodei nijedan konkretan nain
i primer kako je to pokuavao da sprei.
Budui da je saradnja etnika sa okupatorom notorna stvar,
ovde emo, samo ilustracije radi, navesti neke od najvanijih oblika i
primera te saradnje.
Pre svega, notorno je, a to ni Mihailovi na suenju nije negirao,
da su se etnici u Srbiji legalizovali kod Nedia, a time posredno i
kod Nemaca, dok su se etnici u Crnoj Gori, Hercegovini i Dalmaciji
legalizovali kod Italijana. To je etnicima omoguilo da se sasvim
slobodno kreu po okupiranoj teritoriji, ukljuujui i gradove, pa ak
i da im sedite tabova budu u gradovima koji su bili pod kontrolom
okupatora. Tako je etniki komandant za Dalmaciju Ilija Trifunovi
Biranin iveo u Splitu, a komandant etnika za Crnu Goru general
Blao ukanovi na Cetinju. A o saradnji sa Italijanima etnikog ko-
mandanta za sever Crne Gore Pavla uriia, koga je ak i Hitler od-
likovao gvozdenim krstom, nije potrebno ni govoriti. Takoe je no-
torna stvar da su u najveoj vojnoj operaciji tokom Drugog svetskog
rata na tlu Jugoslavije, u tzv. etvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, uestvo-
vale zdruene nemake, italijanske i etnike snage pod komandom
Drae Mihailovia koji je na suenju priznao da su etnici u toj ope-
raciji angaovali 12 do 15 hiljada ljudi i da su etnici Baja Staniia od
Nikia do Mostara doli vozom, a oni Petra Baovia do Splita brodo-
vima, naravno sve u reiji okupacionih italijanskih snaga. Uostalom,
predsednik vea orevi pitao je Mihailovia poimenino za svakog
komandanta da li je saraivao sa okupatorom ili ne, a on je za 40 od
55 komandanata potvrdio da su saraivali. Meutim, na suenju et-
nikim komandantima Dragutinu Keseroviu i Vojislavu Lukaeviu
pred Vojnim sudom u Beogradu 1945. godine, iznerviran estim pita-
njima predsednika sudskog vea da li je ovaj ili onaj etniki koman-
235
Dr Aleksandar Sekulovi

dant saraivao sa Nemcima, Lukaevi je uzviknuo: Ako vam neko

od naih komandanata kae da nije saraivao, lae. Morali smo sa-
raivati, to je bila direktiva Vrhovne komande.5
Dakle, sve ono to je Bojan Dimitrijevi izjavio pred Viim su-
dom u Beogradu o saradnji etnika sa okupatorom, tvrdei da su se
etnike i nemake snage dodirivale sluajno ili namerno i da Miha-
ilovi tu saradnju nije odobravao, samo je ponavljanje onoga to je
Draa Mihailovi govorio na suenju, a to predstavlja klasino izgo-
varanje svakog optuenog.
A ta tek rei za svedoenje Slobodana Markovia pred Viim
sudom u Beogradu koji je pronaao vrlo originalan nain da doka-
zuje da Mihailovi nije saraivao sa okupatorom. Naime, Markovi se
nije izjanjavao o istorijskim injenicama, ve je pred sudom priao o
tome kako je on prouavao depee britanskih diplomata iz ambasade
u Vaingtonu i u tim depeama se negira da je Mihailovi u bilo koje
vreme saraivao sa Nemcima. Sudija, umesto da ovo irelevantno
obrazlaganje prekine (jer sud ne treba da se bavi time ta je ko mislio
o suenju Mihailoviu) pa da ga pita ta je njemu lino poznato o tom
suenju, pustio ga je da Markovi govori o Mihailovievoj nevinosti i
da stvara atmosferu kakvu ideoloko zakonodavstvo zapravo i pred-
via da se stvori u procesu rehabilitacije.
Treba, meutim, rei da je sam Mihailovi, kako tokom suenja
tako i tokom rata, bio potpuno svestan da saradnja sa okupatorom
predstavlja izdaju. Zato je on svoje komandante, nareujui im da sa-
rauju sa okupatorom, upozoravao da pri tom ostanu na nacional-
noj liniji, da tu saradnju prikrivaju i da u narodu i pred saveznicima
stvaraju privid kao da se bore protiv okupatora. Tako komandantu
junomoravskih etnika Radoslavu uriu koji je, kada ga je engle-
ska misija pitala ko je sruio odreeni most, odgovorio partizani
upuuje otro upozorenje: Ubudue misiju ne obavetavati o akci-
jama partizana, ve sve ono to partizani urade, izvestite da su nai
odredi uradili.

4. Kada je re o drugom krivinom delu koje je Mihailoviu stav-

ljeno na teret o zloinima koje su etnici poinili tokom rata naroi-
to prema civilnom stanovnitvu, od kojih onaj prema Bonjacima ima
sva obeleja genocida injenice o tome takoe spadaju u kategoriju
optepoznatih. Pa ipak, evo samo nekih od tih masovnih pokolja opi-
sanih u presudi Mihailoviu i ostalim osuenim ratnim zloincima:
U decembru 1941. godine i tokom januara 1942. godine etnici
su zaklali preko 2.000 muslimana, mukaraca, ena i dece, iz okoline
5
Nikola Milovanovi, Draa Mihailovi, Zagreb, 1985.

236
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

Foe, Gorada i ajnia. Klanja su vrili na mostovima na Drini u Foi

i Goradu.
Avgusta 1942. godine Mihailovievi etnici pod komandom Pe-
tra Baovia prilikom zauzea Foe zaklali su u Foi i u selima koja
se skupa nazivaju Bukovica oko 1.000 lica muslimanske veroispovesti,
meu kojima je bilo oko 300 ena, dece i staraca.
Avgusta 1942. godine na terenu oko Ustikoline i Jahorine (Isto-
na Bosna) Mihailovievi etnici pod komandom majora Zaharije Osto-
jia i Petra Baovia zaklali su oko 2.500 lica muslimanske veroispove-
sti, a sela popalili.
Septembra 1942. godine etnici Petra Baovia ubili su u Makar-
skoj oko 900 Hrvata, nekoliko katolikih svetenika su ive odrali i 17
sela zapalili.
Oktobra 1942. godine etnici Petra Baovia ubili su u okoli-
ni Prozora zajedno sa Italijanima kojima je komandovao italijanski
porunik Viak oko 2.500 Muslimana i Hrvata, meu kojima je bilo
ena, dece i staraca, a veliki broj sela popalili.
U oktobru 1942. godine etnici Petra Baovia ubili su u selu
Gatu, Niklice i ilu u Dalmaciji zajedno sa Italijanima 109 Hrvata
kao simpatizere Narodnooslobodilakog pokreta.
U februaru 1943. godine etnici pod komandom Zaharije Ostoji-
a, Petra Baovia, Pavla uriia, Voje Lukaevia, Vuka Kalaitovia
i drugih, u srezovima pljevaljskom, ajnikom i foanskom zaklali su
1.200 mukaraca i 8.000 staraca, ena i dece i opljakali pa potom spa-
lili oko 2.000 domova.
Decembra 1943. godine etnici pod komandom potpukovnika
Miodraga Paloevia i majora Svete Trifkovia zaklali su u selu Vrani-
u, blizu Beograda, 72 lica meu kojima jedno dete od 2 godine, dru-
go od tri meseca. Jednu od rtava su kastrirali. Pored toga opljakali
su seljake domove.
To je samo nekoliko primera iz serije etnikih zloina. Ono to
je za te zloine bilo karakteristino jeste da su etnici u njihovom izvr-
avanju pokazivali nevieni sadizam i patoloko uivanje u muenju
i surovom ubijanju rtava. Ima podataka da su se ak i neki nemaki
oficiri zgraavali nad tim bestijalnim postupcima etnika. Ilustrativan
je primer Vojislava Rajia Poarevca koji je u Istonoj Srbiji zaklao 48
ljudi, to je i priznao na suenju, a evo kako je na suenju Mihailoviu
svedok opisao jednog pripadnika etnikog pokreta:
Savo Bradonja, delat iz Istone Bosne, vrio je na najsvirepiji
nain muenja. Na sebi je nosio 12 noeva raznih oblika, podeenih
prema tome da li su potrebni za vaenje oiju, kidanje uiju ili nosa,
rezanje vena i delova koe, pravljenje petokrake ili raznih figura na
237
Dr Aleksandar Sekulovi

telu rtve. On je izvrio bezbrojna klanja i muenja. Znao je rtvi pre-

rezati vene i otkinuti nos pa onda na rtvu sesti i muiti je; otkinuti
pare tela rtvi, metati joj u usta i terati je da jede.
Kako je Mihailovi komentarisao ove monstruozne zloine i
kako je odgovarao na pitanja suda u vezi sa iznetim dokazima?
Mihailovievi odgovori uglavnom su bili onakvi kakve svi op-
tueni daju pred sudom, elei da prikau kako nemaju veze sa onim
to im se stavlja na teret. To su bili odgovori Ne znam, Ne seam
se, Ja nisam imao podatke o takvom radu i sl. Kao ideoloki srpski
nacionalista on se u potpunosti ponaao u skladu sa onom Orvelovom
definicijom nacionaliste kao osobe koja ne samo da ne osuuje zlo-
ine koje poini njegova strana nego ima izvanrednu sposobnost da
za njih ak i ne uje. Tako ni Mihailovi nije nita ni uo, ni znao o
zloinima etnika i najee je odgovarao da je o tome saznao iz op-
tunice. A kada mu je predoeno nekoliko njegovih naredbi, kao to
je ona ve citirana od 16. januara 1943, u kojoj zapoveda unitavanje
partizana bez milosti, Draa Mihailovi je odgovarao da je borbe
bilo, ali ubijanja nikada, to je samo borba i nita vie i sl. Meu-
tim, ove njegove naredbe njegovi komandanti su shvatali u njihovom
pravom znaenju, tj. da treba pobiti sve komuniste i njihove jatake
pa su sledstveno tome izvrili bezbrojne pokolje civilnog stanovni-
tva. Ali, ak i pod pretpostavkom da su komandanti pogreno shvatili
Mihailovieve instrukcije i da su postupali suprotno njegovim name-
rama, postavlja se pitanje zbog ega on to nije spreio, zbog ega nije
kaznio svoje komandante koji su tako postupali.
Tu dolazimo do pitanja odnosa izmeu Mihailovia i njegovih
komandanata. Na suenju je on o potinjenim komandantima izneo
vrlo loe miljenje, i kao ljudima i kao vojnicima. To je sigurno bilo
izraz njegove elje da na njih prebaci krivicu i za poinjene zloine i za
saradnju sa okupatorom, ali se stie utisak da su te ocene bile uglav-
nom tane i da je njegov komandni sastav bio jedna skupina loih
vojnika i jo gorih ljudi. Tako Mihailovi kae da su tokom bitke na
Neretvi komandant operacija Zaharije Ostoji i major Lukaevi pot-
puno samovoljno i proizvoljno saraivali sa Nemcima i Italijanima,
da je Dobrosav Jevevi bio jedan nesreen tip oveka koga niko
nije mogao obuzdati, koji je radio ta je hteo i bio vrlo nesrean po
organizaciju; da je komandant etvrte grupe jurinih korpusa Rai
neumeno vodio operacije tog korpusa dok je njegov naelnik taba
Neko Nedi bio avanturista, da je Baovi, koristei blanko papire
koje mu je Mihailovi sa poverenjem dao, uputio Nemcima ponudu
da se etnika organizacija stavi u slubu Nemaca, to je Mihailo-
via zaprepastilo, da je kapetan Nedeljkovi bio ovek koji uopte
238
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

nije bio pri svesti, da je Bajo Stanii igrao samo poker, itd. ak je i
verovatno najbolji etniki oficir, major Aleksandar Mii, sin vojvode
Miia, kada ga je Mihailovi poslao u Beograd da pregovara sa Ne-
diem, tri dana lumpovao u kafani Barajevo. Jednom reju, kako je
to Mihailovi na suenju opisao, Imao sam takvu okolinu, koja je i
sama dokazala do kraja ta je radila. Teka je ta okolina... radio je sve
ta je ko hteo, a njegova nareenja izvravali su kad im se dopad-
ne.
Kod takvog stanja stvari, logino se namee pitanje koje je i tu-
ilac postavio Mihailoviu na suenju: Bili ste ministar vojni, mini-
star emigrantske vlade, naelnik taba vrhovne komande. Pa kakva je
to organizacija u kojoj vi nemate sile da sprovedete nareenja...? Na
to je Mihailovi u svom evazivnom stilu odgovarao: Ne mogu sve,
Nisam bio u stanju da popravim, a na pitanje ...Jeste li mogli da
odvratite vae komandante da ne sarauju sa okupatorom? odgova-
ra: Nisam mogao.
Evidentno je da su ovi Mihailovievi odgovori samo pokuaj
izbegavanja odgovornosti i prikazivanja sebe kao rtve objektivnih
okolnosti. Potpuno je logino to sud takvu odbranu nije uvaio jer
nije tano da Mihailovi nije mogao da sprei zloine svojih jedinica
i saradnju sa okupatorom, jer se tu nije radilo o incidentnim situaci-
jama i sluajnostima ve o generalnoj orijentaciji pokreta. On je bio
vrhovni komandant te vojske u zemlji, raspolagao je, po sopstvenom
priznanju, sa 100 radio stanica, to znai da je sa svojim komandanti-
ma imao dnevnu vezu, bio je potpuno informisan o njihovim aktivno-
stima i mogao je da izdaje odgovarajua nareenja. Osim toga, on je
imao i drugih mogunosti da ih natera na poslunost. On je odluivao
o odlikovanjima svojih komandanata, unapreenjima i kanjavanjima
a, to je najvanije, preko njega su ila ogromna finansijska sredstva i
on je lako mogao da dodelu tih sredstava pojedinim komandantima
uslovi njihovim odgovarajuim ponaanjem. to on to nije inio, do-
kaz je da nije hteo, a ne da nije mogao, dokaz je da je hteo upravo ta-
kvo njihovo ponaanje u kome je borba protiv partizana bila ne samo
najvaniji ve i jedini zadatak. Tom borbom su se Mihailovi i etni-
ki pokret, u jednom vanom svetskom istorijskom trenutku, kada se
trebalo opredeliti izmeu faizma i antifaizma, objektivno stavili na
stranu faizma. Takav karakter delovanja Drae Mihailovia i njego-
vih sledbenika najjasnije je doao do izraaja pri kraju rata. Kada je
celom svetu postalo jasno da se u Jugoslaviji jedino Narodnooslobodi-
laka vojska bori protiv okupatora, kralj Petar je ukazom od 29. avgu-
sta 1944. godine oduzeo Mihailoviu komandu nad Jugoslovenskom
vojskom u otadbini, a 12. septembra 1944. pozvao sve Srbe, Hrvate
239
Dr Aleksandar Sekulovi

i Slovence da se ujedine i pristupe Narodnooslobodilakoj vojsci pod

maralom Titom. U tom njegovom pozivu kae se:
Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog na-
roda i njegove budunosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, nee
uspeti da se oslobode izdajnikog iga ni pred narodom ni pred isto-
rijom. Ovom mojom porukom vama odluno osuujem zloupotrebu
imena Kralja i autoriteta Krune, kojom se pokuala opravdati saradnja
sa neprijateljem i izazvati razdor meu borbenim narodom u najteim
asovima njegove istorije, koristei time samo neprijatelju.
Zar moe biti jasnijeg kvalifikovanja etnitva i Drae Miha-
ilovia kao izdajnika koji su zloupotrebili ime kralja i time pokuali
opravdati saradnju sa okupatorom? U skladu sa ovim pozivom kralja
Petra, Tito odmah, 15. septembra 1944. izdaje sledeu naredbu:
Sve jedinice i pojedince koji se nalaze na strani neprijatelja
poslije 15. septembra, a nisu mogli iz bilo kojih razloga da preu na
vrijeme na stranu narodnooslobodilake vojske prihvaati i ubudue
ukoliko dobrovoljno preu na nau stranu i uvrtavati ih u nae jedi-
nice... Ova naredba vai do opoziva odnosno do izdavanja nove na-
redbe.
Postupajui po ovim pozivima kralja Petra i Tita veliki broj et-
nika pristupio je Narodnooslobodilakoj vojsci i time se definitivno
svrstao na stranu antifaizma. Radi se o onim ljudima koji su pristupi-
li etnicima sa uverenjem da e se boriti protiv okupatora. Meutim,
vrlo brzo oni su uvideli da su etnici krenuli putem izdajstva i sarad-
nje sa okupatorom, pa je jedan deo njih jo tokom rata napustio etni-
ke i pristupio partizanima, dok je jedan deo njih nevoljno ostao u et-
nicima i nerado je iao u borbu sa partizanima. Time se moe objasniti
i injenica, o emu je i sam Mihailovi govorio na suenju, da je moral
etnika u borbi protiv partizana bio veoma slab. Tako svedok Rado-
slav uri, bivi komandant etnikih junomoravskih odreda, koji je
jula 1944. godine preao kod partizana i dobio in pukovnika, upitan
na suenju kakav je bio moral etnika kae: Nikakav. U prolee 1944,
u Toplici, 800 partizana razbilo je Keserovieve snage od 6.000 etni-
ka. A kada su objavljene ove naredbe kralja Petra i Tita, onda su i ovi
neodluni etnici prili partizanima. Od onih etnika koji su ostali ver-
ni ravnogorskoj ideji i koji su znali da e biti kanjeni za zloine koje
su poinili, veina se povlaila sa Nemcima, a jedan manji deo, na elu
sa Mihailoviem, odluio je da nastavi borbu protiv Narodnooslobo-
dilake vojske i nove vlasti. On je ak pristupio formiranju teroristi-
kih grupa sa ciljem da vre sabotae i diverzije po Srbiji, miniraju pru-
ge i mostove i ubijaju predstavnike nove vlasti. Ali, od 12. septembra
1944. godine Mihailovi nije vie imao nikakvu funkciju i postao je, sa
240
 O pravnoj valjanosti suenja Drai Mihailoviu 1946. godine i o pravnoj valjanosti postupka za njegovu rehabilitaciju

stanovita meunarodnog ratnog prava, obian odmetnik i to je bio

punu godinu i po dana, sve dok nije uhvaen. Prema tome, on nije bio
nikakav legalni predstavnik jugoslovenske vojske, ve je uhvaen kao
odmetnik od prava i razbojnik i kao takvom mu je i sueno.

241
242
Dr Gordana Stojakovi UDK: 305-055.2(497.1)1945/1950
:[070:329.71-055.2(497.1)

ene u novim profesijama 1945-1950:

pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu
Antifaistikog fronta ena

U
savremenoj jugoslovenskoj istoriografiji nedostaje poglav-
lje o AF-u, to jeste jedan od oblika istorijskog revizio-
nizma. Taj nedostatak se reflektuje na poloaj ena sada i
ovde. Nepoznavanje borbe prethodnica i pretea aktivistkinja za en-
ska prava stvara pogrenu tezu da je u srpskom savremenom drutvu
dostignut visok nivo enskih prava i da je to proizvod preuzimanja
zakonskih i drugih reenja iz EU. Pri tome se gubi iz vida da su mno-
ga enska prava koja su osvojile prve aktivistkinje, a koja su bila deo
realnog ivota ena u socijalizmu (besplatno obrazovanje, kolovanje
dostupno svim kategorijama stanovnitva, zdravstvena zatita, jedna-
ke plate za jednak rad mukaraca i ena, zatita majki i dece...) izgu-
bljena. Izbrisano pamenje o viegeneracijskoj borbi boraca za enska
prava, velikim rtvama koje su komunistkinje, skojevke i antifais-
tkinje svesno podnele gradei pravednije drutvo potrebno je iznova
uitati u istoriografski diskurs. Brisanje seanja ne deava se samo u
istorijskim udbenicima ve i u svakodnevnom ivotu postjugoslo-
venskih gradova i sela promenom imena ulica, trgova, kola, nagrada
i to je najbolnije unitavanjem fabrika. Tako nestaju seanja na Nadu
Dimi, Vukicu Mitrovi, Sonju Marinkovi i druge heroine antifai-
stike borbe.
Istoriografija i publicistika koja se bavila periodom Narodno-
oslobodilake borbe (NOB), a sasvim retko Antifaistikim frontom
ena (AF) beleila je uglavnom zbirne podvige ena na obnovi i iz-
gradnji zemlje u okviru Narodnog fronta (NF) i AF-a1. Deo novih
1
Boinovic Neda (ur), Poloaj ene u FNRJ, Beograd, 1953; Boinovi Neda, ensko pitanje u
Srbiji u XIX i XX veku, Beograd, 1996; Boinovi Neda, Studentkinje i diplomirane studentkinje
Beogradskog univerziteta u narodnooslobodilakom ratu i revoluciji U: Studentkinje Beogradskog
univerziteta u revolucionarnom pokretu. Beograd, 1998. str. 173-176; Cveti Bosa (ur), ene Srbije
u NOB, Beograd, 1975; Kei Danilo (ur), ene Vojvodine u ratu i revoluciji 1941-1945 (Radovi sa
savetovanja odranog 27. i 28. marta 1984. u Novom Sadu), Novi Sad/Beej, 1984; Popov Jelena,
Narodni front u Vojvodini 1944-1953, Knjiga 27, Novi Sad, 1986; Sklevicky Lidia, Konji, ene, ratovi,
Zagreb, 1996; Stojakovi Gordana (ur.), Neda - jedna biografija, Novi Sad, 2002; Vera Gudac Dodi,
ena u socijalizmu: poloaj ene u socijalizmu u drugoj polovini 20. veka, Beograd, 2006; Stojakovi
Gordana, CD- AF Vojvodine 1942-1953, Novi Sad, 2007; Stojakovi Gordana, Skica za portret:
Antifaistiki front ena Vojvodine 1942-1953. U: Partizanke, ene u Narodnooslobodilakoj borbi,

243
Dr Gordana Stojakovi

istorijskih istraivanja o enama u socijalistikoj Jugoslaviji uvaju se-

anja komunistkinja, koje su pripadale drutvenoj i politikoj eliti: Mi-
tra Mitrovi2, Ida Sabo3, Neda Boinovi4, Herta Haas5, Danica Milo-
savljevi6, Mara Naceva Drljevi7. Rodna analiza AF tampe8, sa dru-
ge strane iznedrila je svakodnevni ivot obinih ena jer izuzetna
ena zavisi od obine ene9.
U ovom radu u kroz odabrane, karakteristine primere ulaska
ena iz Vojvodine u privredni ivot socijalistike Jugoslavije pokaza-
ti deo emancipatorskih tokova vezanih za ekonomsku samostalnost
ena zabeleenih u tampi Antifaistikog fronta ena (AF tampi),
u periodu 1945-1950. Radno angaovanje ena bie dato u kontekstu
njihovog svakodnevnog ivota sa posebnim osvrtom na poloaj zapo-
slenih majki. Analizu sam ograniila na period 1945-1950. jer su or-
ganizacije AF-a, poev od seoskih pa do krovne organizacije AF-a
Jugoslavije, u tom periodu ostvarile aktivistiki maksimum. Namera
mi je da u ovom radu predstavim izbor karakteristinih ivotnih pria
ena iz Vojvodine koje nisu imale funkciju u politikom ivotu zemlje,
a bile su uspene u profesiji koju su izabrale. To u postii predstav-
ljanjem i analizom odabranih pria radnica, traktoristkinja, uzgajiva-
ica svinja, povra i vinove loze, zavarivaica, kursistkinja, naunica,
novinarki, obrazovanih i tek opismenjenih ena, starih i mladih. Cilj
mi je da analizom tekstualnih poruka u tampi AF-a, koje su delom
oblikovale svest ena, ukaem na deo zaboravljenog naslea ena u
socijalizmu i to onog naslea koji se mogao izmeriti u svakodnevnom
ivotu ena irom Vojvodine. Oslanjau se na rezultate analize AF
tampe koje sam predstavila u knjizi Rodna perspektiva u novinama
Antifaistikog fronta ena (1945-1953).

AF tampa je od zavretka Drugog svetskog rata do gae-

nja AF-a (1953) bila najznaajniji kanal prenoenja poruka enama,
kreiranja poeljnih enskih uloga i kreiranja stvarnosti. Sistem AF
tampe je bio zasnovan na hijerarhiji gde je ena danas (glasilo AF-a
Priredili: Dako Milanovi i Zoran Petakov. Novi Sad, 2011, str.13-38; Stojakovi Gordana, Rodna
perspektiva u novinama Antifaistikog fronta ena (1945- 1953), Novi Sad, 2012.
2
Jancar-Webster Barbara, Women & Revolution in Yugoslavia 1941-1945, Denver, Colorado, 1990.
3
Stojakovi Gordana, CD- AF Vojvodine.
4
Stojakovi Gordana (ur.), Neda - jedna biografija.
5
Panteli Ivana, Partizanke kao graanke drutvena emancipacija partizanki u Srbiji 1945-1953.
Beograd, 2011.
6
Panteli Ivana, Partizanke kao graanke drutvena emancipacija partizanki u Srbiji 1945-1953.
7
Panteli Ivana, Partizanke kao graanke drutvena emancipacija partizanki u Srbiji 1945-1953.
8
Stojakovi Gordana, Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog fronta ena (1945- 1953).
9
Woolf Virginia, Women and Fiction U: Collected Essays, Priredio: Leonard Woolf. London,
1967. str.142.

244
 ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

Jugoslavije) bila mesenik koji je prenosio aksiomatske direktivne

poruke liderkama srednjih i niih odbora AF-a. Ostali AF listovi
su prema kreiranoj matrici prezentovali stvarnost na makro (politiki
plan) i mikro-planu (svakodnevni ivot) i u isto vreme kreirali nove
enske uloge10. U Vojvodini su se tampala i distribuirala tri lista: Glas
ena, Dolgoz N (Vajdasgi Dolgoz N) i Femeia nou. Vojvoanke su
mogle itati i enu danas i Zoru (glasilo AF-a Srbije), a ukupan tira
AF listova u Vojvodini prelazio je 100.000 primeraka. Konstrukcija
rodnog identiteta podrazumevala je masovno itanje AF tampe i to
je jo vanije usvajanje poruka kroz direktnu komunikaciju izmeu
rukovotkinja italakih asova i analfabestkih teajeva i lanica AF-a.

Analizu sam zasnovala na tekstovima objavljenim u meseni-

cima Glas ena (glasilo Pokrajinskog odbora AF-a Vojvodine) i Zora
u periodu 19481950. Radi se o izvetajima i reportaama, anrovima
koji su za razliku od politikih tekstova (referati i govori sa kongresa
Komunistike partije Jugoslavije - KPJ, NF i AF-a, proglasi, rezoluci-
je) realnije predstavljali svakodnevni ivot ena. Tekstove o kolektiv-
nim uspesima (izvetaji) i linom pregalatvu ene (reportae) za AF
tampu uglavnom su pisale lanice AF-a koje su i same uile o no-
vom poloaju ena, ali i o novinarstvu. Zato su ti rani radovi novofor-
mirane dopisnike mree AF tampe snano i autentino svedoan-
stvo promena enske situacije u vojvoanskim gradovima i selima.
Primeri iz svakodnevnog ivota ena, objavljeni u AF tampi, birani
su u odnosu na prioritetne ciljeve AF-a, koji su opet bili zacrtani pro-
gramima rada koje je za svaku frontovsku organizaciju donosila KPJ.
U isto vreme svakodnevni ivot ena u Vojvodini je bio dokumento-
van (tekstom i slikom) mnogobrojnim primerima napredovanja ena
u drutvu, tako da se moe rei da je emancipatorski talas, bar u Voj-
vodini, u nekom obimu stigao u svaku kuu.
Glas ena je imao ujednaen obim predstavljanja podravanih
enskih uloga (ene u politikom ivotu, ene u industriji, ene u za-
drugama) jer se obraao enama u Vojvodini koje su ve vie od jednog
veka ivele u socio-kulturnim uslovima koji su podravali kolovanje
ena i njihovo zakonom ustanovljeno pravo da budu vlasnice trgovina,
zanatskih radnji, listova... Zora je imala mnogo tei zadatak jer se obra-
ala enama u Vojvodini, kojima je emancipacija bila realan projekat i
enama Kosovsko-metohijske oblasti, kojima je to esto bila samo re.
To je razlog to u Zori kao pozitivni primeri realnih enskih situacija,
naroito u vezi sa osvajanjem novih zanimanja, dominiraju oni iz Vojvo-
dine.
10
Stojakovi Gordana, Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog fronta ena (1945- 1953), str. 173.
245
Dr Gordana Stojakovi

Konkretni primeri iz svakodnevnog ivota ena zabeleeni u

AF tampi pokazali su da je masovni ulazak ena u privredni ivot i
njihova ekonomska samostalnost tekovina novog poloaja ena u so-
cijalistikoj Jugoslaviji. Istraivanja11 o AF-u Vojvodine su pokazala
da se radi o procesu najmasovnijeg okupljanja ena na projektu stva-
ranja socijalistike Jugoslavije tokom kojeg je ideoloki, zakonski i fi-
nansijski podran plan obrazovanja ena i njihovog ukljuenja u sve
segmente ivota i rada. Koristiu metodu analize diskursa u analizi12
teksta, metode koje se koriste u analizi prezentacije ena u medijima13
i dostignuima teorija rodnih studija koja se odnose na ideologizaciju
rodnih uloga14. Kljuni element analize su zanimanja i teme: autenti-
na iskustva ekonomski samostalnih ena u Vojvodini (19451950). Je-
dinica analize je tekst i njegovi delovi (paragraf).

Radnice i udarnice

Plan masovnog ukljuivanja ena u privredu uslovljen je ogro-
mnim rtvama i razaranjima to su bile direktne posledice Drugog
svetskog rata na tlu Jugoslavije. ene nisu mogle biti po strani u si-
tuaciji kada je postojala potreba za radnom snagom koja e obnoviti
i izgraditi zemlju, proizvoditi hranu, zbrinuti sve ranjive kategorije
stanovnitva. U isto vreme KPJ je novim Ustavom FNRJ iz 1946. i se-
tom prateih zakona, u svakodnevni ivot unela platformu jednako-
sti mukaraca i ena, oglaenu jo pre Drugog svetskog rata. ene su
tako postale zakonski ravnopravne sa mukarcima u svim segmenti-
ma ivota i rada, u privredi su za jednak rad dobijale jednaku platu
kao i mukarci, a bio je priznat poseban poloaj majki i dece. Da bi se
proces masovnog ukljuenja ena u privredu sproveo bilo je potrebno
edukovati ene za nova zanimanja, formirati obdanita i jaslice i ko-
ordinirati rad sa sindikatima i upravama za radnu snagu. Taj posao
radile su organizacije AF-a od rejonskih, gradskih, okrunih, pokra-
11
Stojakovi Gordana, CD - AF Vojvodine; Stojakovi Gordana, Rodna perspektiva u novinama
Antifaistikog fronta ena (1945- 1953).
12
Savi Svenka, Diskurs analiza, Novi Sad, 1993; Vasi Vera, Novinski reklamni oglas, Studija iz
kontekstualne lingvistike, Veternik, 1995.
13
Moranjak Nirman (at al), Stereotipizacija: predstavljanje ena u tampanim medijima u jugoistonoj
Evropi, Sarajevo, 2007; Isanovi Adla, Medijski diskurs kao muki domen: predstavljanje roda
u dnevnim novinama u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji, U: Stereotipizacija: predstavljanje
ena u tampanim medijima u jugoistonoj Evropi, Priredila: Nirman Moranjak, Sarajevo, 2007, str.
49-82.
14
Zonen Lisbet van, Nove teme, U: Genero, asopis za feministiku teoriju, Priredila: Biljana
Dojinovi-Nei, Beograd, 2004, str.113-128; MacKinnon Catharine, Feminizam, marksizam,
metoda i drava: ka feministikom pravu, U: Rod, graanstvo, ravnopravnost; Priredila: Ljupka
Kovaevi, Herceg Novi, 2009, str. 53-59.8

246
ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

jinskih do republikih i AF-a Jugoslavije. Bilo je to najmasovnije or-

ganizovanje ena na projektu njihovog opismenjavanja, edukacije za
nova zanimanja i politiki rad, edukacije o zdravlju ena i negovanju
dece, za sticanje novih znanja o poljoprivredi, proizvodnji hrane...O
tome kako su duboko promene zadirale u drutvene slojeve svedo-
e podaci koje je u tekstu ene Jugoslavije u borbi za izgradnju so-
cijalizma dala Vida Tomi: Od osloboenja do kraja 1948 godine
nauilo je da ita i pie 1.417.256 do tada nepismenih lica, a samo u
1948 godini nauilo je da ita i pie 369.755 ena... u poreenju sa 1939
godinom, broj ena u privredi poveao se za 26,2%. U 1948 u poree-
nju sa 1947 godinom broj ena ukljuenih u privredu poveao se za
76,47% (u tekstilnoj 63,71%, u preradi hartije 61,02%, u domaoj radi-
nosti 77,81%,elektroindustriji 34,90%,industriji duvana 50,09%). U Be-
ogradu (samo u poslednja tri tromeseja 1948) ukljueno je u privredu
16 070 ena... Od ukupnog broja udarnika 32% sainjavaju ene.15
Organizacije AF-a imale su zadatak da pretresu svaku kuu,
svaku porodicu i agitacijom ubede sve ene i devojke, koje su mo-
gle da se uposle u jedno od naih preduzea16. Pored edukacije za
nova zanimanja bilo je potrebno organizovati mreu obdanita, jasli-
ca, menzi, radnikih i mlenih restorana, pionirskih domova... da bi
se podralo radno angaovanje ena van porodinog kruga. Koliko je
osnivanje obdanita i jaslica bio vaan zadatak pokazuje primer cigla-
ne Toza Markovi u Kikindi 1949. koja nije radila punim kapacite-
tom jer se organizacija AF-a u gradu nije postarala da poalje neko-
liko ena na kurs za negovateljice17, pa obdanite u krugu fabrike nije
moglo da proradi. Preduzea su bila duna prema Uredbi o dejim
jaslama i obdanitima da prue punu pomo, naroito materijalnu18.
Radni elan u proizvodnji podstican je na vie naina. Biti udar-
nica/udarnik znailo je prednjaiti u ispunjavanju norme, koja je bila
izraunata za svaki posao. Viestruki udarnici/udarnice dobijali bi i
mesto brigadira predvodnika/predvodnica smene ili jednog orga-
nizacionog dela proizvodnje. Udarniki i brigadirski status znaio je
ne samo priznanje, koje se sa ponosom nosilo, ve i materijalnu na-
gradu. Ulazak ena u privredu ohrabrivan je konkretnim primerima
uspenog radnog angaovanja ena kojima je obilovala AF tampa.
Glas ena i Zora su gotovo u svakom broju donosili reportae o ena-
ma koje su bile iskusne radnice ili su se netom zaposlile u industriji.
15
Tomi Vida,ene Jugoslavije u borbi za izgradnju socijalizma, Glas ena, Novi Sad, mart
1949, str. 1.
16
Kizur Andra, Ukljuimo to vie ena u privredu, Glas ena, Novi Sad, septembar 1949, str.
20.
17
Isto, str. 20.
18
Isto, str. 20.
247
Dr Gordana Stojakovi

Jedna od najeih enskih situacija u AF tampi su radni-

ce koje su radni vek zapoele u Kraljevini Jugoslaviji i nastavile da
rade u socijalistikoj Jugoslaviji. Iz njihovih ivotnih pria jasno se ita
novi, povoljniji poloaj ena u socijalistikom drutvu koji postaje jo
znaajniji u kontrastu sa onim ta su one bile u patrijarhalnom dru-
tvu pre Drugog svetskog rata. Barbara Pulisak je bila etrdesetogodi-
njakinja, poslovotkinja u livnici Pobeda koja je bila odgovorna za
proizvodnju srca unutranjih delova odlivaka koji se prave od pe-
ska. Proizvodnja srca zahtevala je veliku preciznost i brzinu izrade,
a ispostavilo se da je u Pobedi proizvodnja travokosaica, statora za
elektrine motore i samovezaice zavisila od tri brigade ena koje su
proizvodile srca. Na njihovom elu je bila Barbara Pulisak Bori
neni, koja je organizovala enske brigade livaca kao porodicu koja
je svakodnevno premaivala normu. U tom novom zajednitvu ena
livaca nije bilo straha od poslovoa, niti straha mladih radnica da pi-
taju ako neto ne znaju19.
O poloaju enske radne snage pre i posle Drugog svetskog rata
svedoila je ivotna pria Godar Ete, brigadirke, trinaestostruke udar-
nice u fabrici arapa La Pasionarija u Subotici: Bilo je to 1941. Go-
njena nematinom ona je jedva uspela da se zaposli u tvornici arapa.
Tada se to, u ono vreme, vreme besposlice i gladi, smatralo velikom
sreom. Tvornicu je drao neki Nemac koji je bezduno iskoriavao
radnice. enska radna snaga se tada nitavno plaala, a sam poloaj
ena u drutvu bio je bespravan, teak... videla je tada toliko puta,
kako se za najmanju pogreku izbaciju posve nedune radnice iz fa-
brike i ostavljaju na milost i nemilost ulice... Starije radnice su ljubo-
morno uvale svoja znanja... morala sam da kradem znanje da bih se
odrala. A kako je sada kada je fabrika postala naa. Sada se mi isku-
snije radnice takmiimo ko e bolje i bre osposobiti mlade radnice...
jer to poveava uinak i uspeh brigade...20

Godar Eta je pripadala armiji ena odlikovanih Ordenom rada

III reda za viegodinji udarniki rad. Jo je plastiniji sluaj Paule Jer-
ki, petnaestostruke udarnice u panevakoj konari. Jo kao petna-
estogodinjakinja zaposlila se kao nekvalifikovana radnica u rodnoj
Ajdovini, ali je vlasnik ubrzo maine preselio u Italiju. Ista sudbina
zadesila je nju i mua u fabrici u Mariboru, ovog puta su maine za-
vrile u Egiptu, a radnici na ulici. Pred Drugi svetski rat Paula je sa
porodicom dola u Panevo i tu se zaposlila u istoj fabrici u kojoj je
19
Vai Aleksandar, Barbara Pulisak poslovoa brigade ena u livnici Pobede, Glas ena,
Novi Sad, april 1950, str. 13.
20
Pisarevi Lj, Godar Eta i njena brigada, Glas ena, Novi Sad, februar 1950, str. 8.

248
 ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

nastavila da radi i posle osloboenja: Danas radim i oseam brigu ru-

kovodstva o meni. Trudim se da dam to vie i verujte mi, mnogo sam
srena kad vidim Slemenek Francisku i Berbe Jelisavetu, sedam puta
udarnice i Stanisavljevi Mariju, osam puta udarnicu i mnoge druge,
kako rade. Ispriau vam kako uim mlade radnice. Sada na primer
uim jednu. Ona radi na maini pored mene. Tako e raditi sve dok se
ne uverim da je savladala posao. Rezultate koje ostvarujem, postiem
zato to koristim svaki minut u radu. Sve opravke na maini sama iz-
vrim i ne ekam tehniara. Redovno pratim tampu, a najvie me in-
teresuju privredna pitanja. Koristim iskustvo drugih radnika i teim
da dostignem najbolje. Sada se borim da to pre izvrim svoj Petogo-
dinji plan...21
Paula Jerki je bila aktivna u Narodnom frontu, AF-u i sindi-
katu, a za svoj udarniki rad odlikovana je Medaljom rada i Ordenom
rada III reda. emaljski odbor sindikata Srbije nagradio ju je sa 3000
dinara22. Bilo je i radnica koje su posle zavretka Drugog svetskog rata
napredovale unutar fabrikih proizvodnih struktura. Meu njima se
isticala Marija Babin, predratna radnica u Raletievoj fabrici, koja je
u socijalistikoj Jugoslaviji postala zamenica direktora iste, nacionali-
zovane fabrike zaduena za normiranje svih poslova23. Meu uspene
radnice spadala je i Ana Bihler, prva ena dravni majstor zanata24.
Njena samostalna krojaka radnja se nalazila na Obilievom vencu u
Beogradu: Prema ugovoru... Ana je dobila lokal za svoju rad-
nju i za poetak rada materijalnu pomo u iznosu od 100.000 dinara
za obrt i 150.000 dinara za unutranje ureenje i dopunu inventara....
Materijalne obaveze sa dravom ureene su tako da budu na obostra-
nu korist. Ana dobija 10.000 dinara plate i 10% od istog prihoda tj.
poto isplati kiriju, porezu, 7 radnica i tri uenice i sve ostale reijske
trokove. Ostatak predaje Dravi...25

Meu najee enske situacije bile su ulasci u privredu mla-

dih radnica koje su u industriju dolazile kao seljanke ili domaice. To
je bio sluaj sa najveim brojem ena u somborskoj fabrici okova: U
toku godine u fabriku okova dolo je mnogo novih mladih radnica.
Sve su one pre dolaska u industriju bile seljanke ili domaice iz samog
grada, a u najveem broju omladinke iz oblinjih salaa. Zato je treba-
21
Janketi M, Penaestostruka udarnica Paula Jerki, Glas ena, Novi Sad, februar 1950, str. 12.
22
Isto, str 13.
23
Budakov S, Marija Babin, Glas ena, Novi Sad, avgust 1949, str.10-11.
24
K, Ana Bihler, Zora, Beograd, septembar 1951, str. 5. (Veliki deo tekstova AF tampi
nije bio potpisan: 47,32% u Glasu ena i 70,13% u Zori. Videti: Stojakovi, Rodna perspektiva u
novinama Antifaistikog fronta ena (1945-1953),str. 95-107, 174).
25
Isto, str. 5.
249
Dr Gordana Stojakovi

lo da se u rad unesu sa mnogo ljubavi i volje da savladaju strunost.

Danas u svim odeljenjima fabrike ima istaknutih radnica koje su po-
stigle da visoko prebaciju normu. Na primer u brusioni, Olga Janji,
Slavka Miina i Anica Kubatov uspevaju da prebace dnevni zadatak
i sa po 170 procenata... Draga ovi koja je u odeljenju okova za na-
metaj izrauje dnevno 1.200 predmeta umesto 800, a mnoge druge,
postale su istaknuti borci za veu produktivnost rada... Danica Popo-
vi, udarnica u odeljenju za buenje katanaca, nedavno je zavrila, i to
sa dobrim uspehom, kurs za kvalifikovane radnike. Ona ve uspeno
radi sa revolver-mainom i veoma je zadovoljna to je na kursu ste-
kla znanje, koje joj pomae da sa jo veim uspehom obavlja posao na
svom radnom mestu...26

Nisu bili retki sluajevi sredovenih ena sa sela koje su krenu-

le u grad traei posao u industriji. ivotna pria Mare Marks govori
o samohranoj majci koja je kao sredovena ena ula u privredu, po-
stala udarnica i zbrinula svoju decu koja su bila dobri aci u gimna-
ziji i osnovnoj koli. Mara Marks je Nemica, antifaistkinja iji je mu
poginuo kao partizan: Najtei dani za mene su nastupili kada sam
1942 godine ostala bez mua, poto je on poginuo u partizanima, da
sama izdravam i vaspitavam svoju decu. Trebala sam naroito da u-
vam svoju decu od uticaja nemakih faista. Faisti su znali da je moj
mu poginuo kao partizan... To njihovo besnilo bilo je obina pojava
i prema drugim ljudima, ali mene su naroito mrzeli zbog toga to se
ja kao Nemica nisam mirila sa njihovim zverstvima koja su pravili u
naoj zemlji. Videvi da me ne mogu ... odvojiti od ostalih ljudi drugih
narodnosti koji su samnom bili, zatvarali su me nekoliko puta, nekad
u zatvoru drali po mesec dana, ali nisu uspeli da ostvare svoj cilj.
Muila sam se, ali za te svoje muke ja danas gledam vedrih oiju u
ljude koji su samnom onda zajedno muke podnosili od zajednikog
neprijatelja...27

Posle osloboenja Mara Marks se zaposlila u drvnom preduzeu

Barda u Sremskoj Mitrovici kao radnica, a kasnije i kao poslovotki-
nja u odeljenju za izradu friza za parkete. Ona je bila udarnica, a bila
je aktivna i u sindikatu. Rezultati rada koje je postizala za nju su bili
najvei pokazatelji ljubavi prema domovini i podrke izgradnji novog,
pravednijeg drutva u kome je nala sigurnost za sebe i svoju decu.
ivotne prie ena koje su pre Drugog svetskog rata, beei
od gladi, iz Bosne dole u Vojvodinu i tu gradile novu budunost re-
26
Steji Blaenka, Za svoju socijalistiku otadbinu, Glas ena Novi Sad, januar 1950, str. 7.
27
Janketi M, ivotni put Mare Marks, Glas ena, Novi Sad, jul 1950, str. 12.

250
ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

prezentuje iskustvo Cvete Bokov. U trenutku kada je priala o svom

ivotnom putu bila je udarnica, radnica-snovalja tekstilne fabrike
Sonja Marinkovi u Novom Sadu. Iz sela u Bosni gde je roena kre-
nula je u Vojvodinu, sama bez roditelja kao devojica, beei od gladi.
Nju i mnogu drugu decu iz Bosne primili su bogati seljaci. Bilo je i
dobrih ljudi meu tim gazdama, ali Cveta je bila smetena kod gazde
kod koga je radila kao besplatna slukinja, vie gladna nego sita, od
koga je pobegla kad je napunila 18. godina. Dolaskom u grad prehra-
njivala se perui, istei sve dok se nije upoznala sa tekstilnim radni-
cama i tu poinje jedno novo poglavlje u ivotu Cvete Bokov: Tada
je preko drugarice upoznala tekstilne radnice. Bila je vie puta meu
njima i sluala je njihove vatrene govore o pravu svakog radnog o-
veka na udoban ivot i opstanak... U njoj se tada budilo neto, to je
pritajeno, negde u najdubljem kutku njene napaene due, potiskiva-
no strahom, uvredama, psovkama i batinama, tek, tek, tinjalo. Sada je
arko elela da postane radnica tekstilna radnica, da im se pridru-
i i da svojim skromnim snagama to vie doprinese zajednikoj bor-
bi... Uz pomo drugova ona je postala tekstilna radnica tvornice Ri-
sti, tadanjeg vlasnika dananje tvornice Sonja Marinkovi... Njena
ogromna volja pomogla joj je da zaista postane dobra radnica, mo-
da najbolja u tadanjoj tvornici, ali ne i srena. Radila je od jutra do
mraka ali ivot joj se nije mnogo poboljao. Nadnice su bile vie nego
bedne... Sindikat tekstilaca pozvao je radnike na trajk... Sea se Cve-
ta, ivo kako su ih tada iz njihovog sopstvenog doma isterali. Hijene
buroazije andari i ostali gad je pomou oruja uspeo da blokira
njihov dom. Ali trajk nije uguen... Ipak trajk je u nekoliko uspeo.
Nadnice su bile poviene uz neto bolje uslove rada...
... U tom je dolo osloboenje.. Osetila je da je doao kraj njenom
mukotrpnom dirinenju za drugog... Cveta je znala zato radi za koga
radi. Znala je da radi za svoj narod za samu sebe. Zato joj nikakav
posao nije bio teak i iz jedne pobede ulazila je u drugu. Ubrzo je po-
stala najomiljenija radnica prvoborac kolektiva za plan... Ubrzo je po-
stala udarnik. Sve do sada, kada je ovaj naziv zadrala po 17 put, stal-
no je bila na elu kolektiva kao najbolja radnica. Odlikovana je Meda-
ljom rada... Tako je doekala 17 mart 1950. Tog dana je ona izvrila svoj
petogodinji planski zadatak... Kao nagradu dobila je fini vajcarski sat
- dar kolektiva i preduzea. Tek sada, posle 16 godina napornog rada u
Novoj Jugoslaviji, ispunio se san Cvete Bokov, san o boljem ivotu, o
radu i rezultatima rada koji e se ceniti i potovati 28.

28
Pisarevi Ljubia, Cveta Bokov, radnica-snovalja u tekstilnoj fabrici `Sonja Marinkovi`, Glas
ena, Novi Sad, maj 1950, str. 8-10.

251
Dr Gordana Stojakovi

O svom privatnom ivotu Cveta Bokov je rekla sledee:

Sada sam potpuno srena i zadovoljna. Imam kuu, lep nametaj,
dobila sam i runi sat. Imam i sina. Sada ide u etvrti razred osnovne
kole. Kad zavri malu maturu obeala sam da u mu pokloniti ovaj
sat ali ne kao obian sat nego kao uspomenu od majke kada je slavi-
la svoju veliku pobedu.29

Poloaj radnica-majki je bio esta tema AF tampe. Domini-

rali su pozitivni primeri, meu kojima je naroito impresivan prikaz
radnog dana radnica koje su jo dojile svoje bebe, a radile su u be-
ogradskoj fabrici Proleter: Meu mnogim zgradama koje se nala-
ze oko prostrane fabrike obue Proleter u Beogradu nalazi se jedna
koja se spolja ni po emu ne razlikuje od ostalih fabrikih zgrada... Tu
je smeteno dojilite... Svako jutro, kad dou na rad, majke nose svoju
odojad i ostavljaju ih u dojilitu. Dok su one na poslu njihove bebe su
pod nadzorom negovateljice koja se predano stara o njima... Svaka tri
asa majke naputaju posao da bi podojile decu. Sve majke su zado-
voljne to u svojoj fabrici imaju dojilite... U smetaju i svim priprema-
ma oko dojilita upravi je mnogo pomogla organizacija AF Petoj re-
jona. Ureenje zgrade, ivenje potrebnih pelenica, arava, mantila za
dojenje, nabavka krevetia i drugih stvari neophodnih za dojilite, sve
su to vredne ruke naih domaica i majki briljivo i sa puno ljubavi
uradile, tako da je dojilite za kratko vreme bilo potpuno opremljeno
i moglo je da primi petnaestoro dece... Pored toga to su im deca na
sigurnom mestu i dobro negovana, u dojilitu su i same majke nauile
kako treba pravilno gajiti decu...30

Godine 1950. ene su u Vojvodini inile treinu radnitva, njih

oko 30.000 uestvovalo je u takmienju za veu produktivnost, 3260
ena je dobilo udarniki status, 15 ih je izvrilo Petogodinji plan
pre roka, a 2 ene su postale inovatorke31. Uslovi rada u kojima su ra-
dili mukarci i ene prvih godina posle rata bili su teki. AF je poma-
gao i pratio ulazak ene u privredu i reagovao na probleme u vezi sa
poloajem radnica. ene su uspeno zamenile mukarce na velikom
broju radnih mesta32 ali, deavalo se da ne budu poteene onih rad-
nih mesta gde uslovi rada zahtevaju veliku fiziku snagu i izdrljivost
to je dovodilo do ugroavanja enskog zdravlja. U AF tampi nala-
zimo imena preduzea u Vojvodini gde su registrovani takvi sluajevi
sa opisom uslova u kojima su ene radile: U preduzeu Petar Drap-
29
Isto, str. 10.
30
K.P., U dojilitu fabrike Proleter, Zora, Beograd, juli 1949, str. 15.
31
Kabiljo Anica, Vie brige o eni radnici, Glas ena, Novi Sad, juli 1950, str. 21.
32
Isto, str. 21-22.
252
 ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

in u Novom Sadu ene rade pod vrlo tekim uslovima u radionica-

ma sa vrlo visokom temperaturom, vuku kolica sa metalom tekim do
130 kg... U lokalnim ciglanama radnice rade od 3 asa izjutra bez ke-
celje, te su za vreme radnog vremena skroz mokre... U preduzeu Ivo
Lola Ribar u Odacima gde one ine 75% radnika, ene rade najtee
poslove, a ima i lakih radnih mesta gde rade mukarci...33

AF tampa je donosila tekstove gde se zahtevala pravednija

raspodela radne snage i zatitna sredstva za oteane uslove rada, a
sve je bilo javno upueno rukovodeim strukturama odgovornim za
nabrojane propuste: upravama fabrika i optinskim odborima sindi-
kata. Za AF je naroito osetljvo pitanje bilo ono u vezi zatite trudni-
ca i majki u radnom odnosu. Tako se u lanku Anice Kabiljo kae da
je narodna vlast posebnom Uredbom zatitila enu trudnicu i majku
dojilju od tekih fizikih poslova i zagarantovala joj poroajno odsu-
stvo i mogunost da othrani svoje dete34. Uredba se potovala u 70%
sluajeva35, ali bilo je primera i drugaijeg postupanja: No ima slu-
ajeva da ene trudnice odbijaju da idu na laki posao, a uprave pre-
duzea i rukovodstvo sindikalne podrunice se sloi sa tim, umesto
da joj objasne koliko taj rad moe tetno delovati na njeno i na zdrav-
lje budueg deteta...36

Anica Kabiljo je smatrala da zastupljenost ene u privredi nije

bila u srazmeri sa zastupljenou ena u sindikatima i da zbog toga
ne postoji osetljivost za probleme radnica: U Vojvodini, na primer
ima 268 profesionalnih sindikalnih rukovodilaca, od toga je 16 ena.
U tekstilnim preduzeima, gde 80% radnika ine ene, jedva ih je 50%
zastupljeno u upravnim odborima sindikalnih podrunica, a u kude-
ljarama gde je taj procenat slian jo i manje.37

Ulazak ena u privredu nije bio lak projekat. Trebalo je izgra-
diti nove, aktivne enske uloge to je zahtevalo i promenu odnosa u
porodici iz koje su ene masovno izale u javnu sferu. Bio je to proces
koji se oslanjao na ideoloku, politiku, zakonsku i finansijsku podr-
ku drave koji je omoguio velikom broju ena da postanu ekonomski
samostalne, politiki aktivne i drutveno vidljive.

33
Isto, str. 21.
34
Isto.
35
Isto.
36
Isto.
37
Isto.
253
Dr Gordana Stojakovi

Zadrugarke

Zakonom o agrarnoj reformi i kolonizaciji u Vojvodini je ek-
sproprisano i konfiskovano preko 1161000 katastarskih jutara zemlje
od toga je 362839 katastarskih jutara podeljeno na 89843 porodice
Kolonizovano je 50600 porodica od kojih je 40000 iz drugih republika.
Kolonistima je podeljeno: 18600 konja, oko 33000 krava i junica, 58500
svinja38 Za novu vlast seljake zadruge bile su najpogodniji oblik
ujedinjavanja individualnog interesa radnog seljaka sa optim intere-
som socijalistike zajednice39. Zadruni pokret u Vojvodini je bio u
zamahu tokom 1948. kada je u zadruge ulo 20000 porodica tako da je
te godine u Vojvodini bilo oko 61000 porodica ili 20% seljatva uklju-
eno u zadruge40.
Tokom 1948. teite rada AF-a Vojvodine je bilo na uklju-
ivanju ena u zadruge. Konkretni zadaci aktivistkinja AF-a su bili
vezani za organizovanje kurseva i predavanja o poslovima i dunosti-
ma ena u zadruzi, briga o deci kroz organizaciju obdanita i organi-
zovanje kurseva i predavanja u vezi sa savremenom poljoprivrednom
proizvodnjom. ene su u politikom smislu shvaene kao ciljna grupa
koja ima interesa da se ukljui u seljake radne zadruge, jer je u za-
drunom sistemu njen poloaj bio bolji nego poloaj ena u na privat-
nim posedima. U zadrugama su ene zakonski bile zatiene kao rad-
nice i majke, imale su sopstvene prihode, a preko organizacija AF-a
omogueno im je da se opismenjavaju, edukuju (teaji o ivinarstvu,
povrtarstvu, voenju domainstva), otvaraju sezonska obdanita, ali
da se ukljue u tela odluivanja seljakih zadruga.
Rezultati ukljuivanja ena u Vojvodini pokazuju da se na tom
planu ozbiljno radilo jer je u 26 srezova u Vojvodini u zemljoradni-
ke zadruge upisano 66608 ena, a u seljake radne zadruge jo 18362
ena41. U okviru radnih zadruga otvoreno je 30 sezonskih obdanita
kako bi se omoguilo da ene budu aktivnije u radu u poljoprivre-
di, ali i u kulturnom unapreenju42. Organizacije AF-a su planski
pomagale seljakim radnim zadrugama. U vestima o radu organiza-
cija AF-a objedinjenih u listu Slobodna Vojvodina pod nadnaslovom
ene Vojvodine u svom radu najveu panju ukazuju razvoju selja-
kog radnog zadrugarstva saznajemo da je u Kikindi u seljake rad-
38
Kabiljo in. Isa, Pred zavretak agrarne reforme u Vojvodini, Slobodna Vojvodina, Novi Sad,
5. 1. 1948, str. 1.
39
Agbaba Milka, Uloga ena u socijalistikom preobraaju sela, Glas ena, Novi Sad, mart
1949, str. 6.
40
Isto, str. 6.
41
Drugi kongres ena Srbije, Beograd, 1948, str. 78.
42
Isto, str. 78.

254
ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

ne zadruge i zemljoradnike zadruge ukljueno 3555 lanica AF-a

koje su u zadrugama osnivale aktive: za uvanje dece, konferencije i
predavanja, ivinarstvo, unitavanje gusenica, odravanje zadrunih
zgrada, ureenje zadrunih prodavnica...43 U Zrenjaninu je Gradski
odbor AF-a organizovao italake grupe za zadrugarke jednom ne-
deljno i seminare za edukaciju ena koje rukovode zadrunim akti-
vima. Gradski odbor AF-a Sombor organizovao je predavanja o za-
drugarstvu: Socijalistiki preobraaj sela, Zadruna pravila i sl.
lanice AF-a Sombor redovno su poseivale zadruge u Srezu som-
borskom. Gradski odbor AF-a Vrac organizovao je predavanje za
mlade majke u zadrugama o vaspitanju i nezi dece, ali i domaike
teajeve. Veliki broj zadrugarki je zavrio ove teajeve. Sreski odbor
AF-a u Bakoj Topoli organizovao je dva seminara o ivinarstvu, je-
dan na srpskom, a drugi na maarskom jeziku44.

Ulazak ena u zadruge i njihove radne pobede bile su esta

tema AF tampe. Sluaj Vranke Rozike Po dobar je primer kako
su ene osvajale nove profesije i znanja u poljoprivredi. Odmah po-
sle osloboenja kada je mainsko-traktorska stanica oglasila poetak
kursa za traktoriste na koji su primali mladie i devojke, Rozika Po je
jedva doekla da se prijavi. Bilo je tada i podsmeljivih komentara, ali
u konkursu je jasno stajalo i devojke, tako da su je odmah primili45.
Poto je uspeno zavrila kurs primljena je za pomonu traktoristkinju
mainsko-traktorske uprave Zemaljskog poljoprivrednog dobra So-
nja Marinkovi: Radila je sa velikim interesovanjem i ubrzo je
tako dobro upoznala traktor da kad god se pojavio neki kvar na nje-
mu, znala je sama da ga pronae i popravi. Rozika je oseala radost i
ponos to joj polazi za rukom da sa uspehom ui svoj zanat. Meutim,
najveu radost i ponos osetila je tek onog dana kad je dobila mali trak-
tor Ford da sama njime upravlja. To je bio dan dvostruke radosti za
nju postala je samostalna traktoristkinja i dobila je davno prieljki-
vani traktor... Takvim savesnim radom Rozika je postala i udarnica...
Sad su svi brigadisti bili sasvim uvereni da ena moe da bude dobar
traktorista. Pre nekoliko meseci Rozika je dobila drugaricu. Sada je sa
njom u brigadi i Jovanka Rau...46

Seljaku radnu zadrugu Novo doba u Irigu osnovale su naj-

siromanije porodice udruujui 113 jutara zemlje, 5 konja, par volo-
43
ene Vojvodine u svom radu najveu panju ukazuju razvoju seljakog radnog
zadrugarstva, Slobodna Vojvodina, Novi Sad, 10.6.1949, str. 1.
44
Isto, str. 1.
45
Kremen M, Traktoristkinja, Zora, Beograd, novembar 1948, str. 10.
46
Isto, str. 10-11.
255
Dr Gordana Stojakovi

va i 5 taljiga47. ivot je bio teak naroito prvih godina, a teret ilave

borbe za novi, bolji ivot podnosile su podjednako ene i mukar-
ci. I pored toga zadruge su esto svoje lanove slale na kolovanje ili
kurseve, a meu zadrugarima koji su se obrazovali bilo je ena. Meu
irikim zadrugarima isticala se Stanislava ijaki: ... prva ena bri-
gadir i najbolja od svih brigadira u zadruzi. Svrivi specijalnu gradi-
narsku kolu u Futogu, Stanislava se sa puno znanja i planova za bu-
dui rad, vratila u zadrugu i kao brigadir primila povrtarsku brigadu.
Ova brojno najmanja brigada doprinela je da zadrune bate sa svojim
novim lejama i mnogobrojnim raznovrsnim povrem, ine se sasvim
drugojaije nego dosadanje. Zajedno sa svojom brigadom, Stanislava
je zimus postavila prve duboke tople leje i zasejala prvo semenje ra-
nog povra...48

Na poljima Vojvodine su paralelno radile zadruge i privatna se-

ljaka imanja a zadrugarima esto nije bilo lako jer je nedostajalo rad-
ne snage: Kad su jesenas irokim drumom prema selu Zmajevu pro-
lazila kola seljake radne zadruge Budunost prevozei sa zadrunih
njiva bogatu etvu upornog, danononog rada, mnogi seljaci-privat-
nici gledali su sa zaviu toliko zadruno bogatstvo i sa nevericom
aputali Kako im je samo uspelo da uberu tako dobru letinu kad su
imali tako malo radne snage49.

Bogata etva je bila posledica masovnog uea ena koje su na
mnogim poslovima uspeno zamenile mukarce. Meu zadrugarka-
ma zmajevake zadruge istakla se Milica Laevi koja je rukovodila
grupom od sedamdeset ljudi, a umela je tako da ih rasporedi da je
svako davao svoj maksimum. Milica je znala da radi sve poslove: ...
ak je i repu prevozila kao najbolji koija. A da bi se repa sa njive na
vreme prevezla da je ne bi uhvatio mraz, uvala je kola da ne zaraju.
Kad su svi odlazili na poinak sama ih je rasklapala, podmazivala im
osovine i tokove i sutradan su bila spremna za posao50.
Pored Milice radom i umenou su se istakle Mileva Ivane-
vi, voa grupe u prvoj brigadi, Milka Prelevi i Zora Danki. Mileva
i Milka su kopale, sadile, sejale, njale, po potrebi prevozile letinu, a
Zora je odgajila oko dve hiljade komada razne ivine51.
Zadruge su bile prihvatljive forme radnog angaovanja e-
nama koje su tokom rata ostale bez oeva, brae i mueva. ivot na
47
Krasavina Pei, Prva ena brigadir, Zora, Beograd, maj 1949, str. 8.
48
Isto, str. 8-9.
49
M. ., U susret srenijem ivotu, Zora, Beograd, decembar 1948, str. 6.
50
Isto, str. 6.
51
Isto, str. 6.
256
 ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

selu podrazumevao je mnogobrojne, snane ruke tako su se vrlo esto

udovice prikljuivale zadrugama jer je to bio nain da lake othrane
decu. AF tampa je prenosila razliita iskustva zadrugara i zadru-
garki koji svedoe o visokom stepenu sigurnosti koji se u zadruzi nu-
dio: zadrugarka Stana Mari ve je godinu dana bolesna i nespo-
sobna za rad. Ona ima etvoro dece, a udovica je. Da nije zadrugar-
ka ona bi sa svojom decom teko ivela, no zadruga je smestila njeno
dvoje najmlae dece u dom, dok ona ozdravi, a za nju i dvoje starije
dece koja ue, zadruga je poslala pomo u penici, mleku, debelom
svinjetu, novcu i bonovima i sve to iz socijalnog fonda...52.

Pedeset est seljakih radnih zadruga u Vojvodini je 1948. ima-
lo sopstvene vrtie to nije zadovoljavalo potrebe zadruga53. Najbolje
rezultate imale su zadruge u Srezu kulskom gde je radilo 9 sezonskih
obdanita, a kao najbolje je ocenjeno obdanite SZR Sava Kovaevi
u Vrbasu. Vrti moe da primi 60 dece. Meu njima ima troje dece
Kose Pavievi, koja ne bi mogla da radi u brigadi da nema ovog vrtia.
Meu decom se nalazi i Milo Vuurevi, najmlai sin Ruin, koji se
kao esto dete rodio posle oeve pogibije i koji je rastao po peinama
i zbegovima. Toj ratnoj udovici majci estoro dece omogueno je da
bude koristan lan drutva, da zarauje za svoju decu i da unapreuje
zadrugu Upravnica vrtia je zasluna zadrugarka Danica Kovae-
vi, snaha Save Kovaevia, narodnog heroja, ije ime nosi zadruga. Sa
njom rade dve negovateljice koje je zadruga slala u kolu za negovate-
ljice54

Osvajanje novih zanimanja i poslova nije samo bila privilegija
mlaih ena. U AF tampi nalazimo primere uspenih zadrugarki,
brigadirki i rekorderki koje su bile starije ene. Drugarica Krista je bila
ezdesetdvogodinja zadrugarka Seljake zadruge u Jarku kada je o
njenom podvigu u proizvodnji ivine objavljena nepotpisana reportaa
Lik zadrugarke55 Zahvaljujui naporima drugarice Kriste, zadruga
je postala poznata po proizvodnji ivine. Njen najbolji savetnik je bio
Vojvoanski poljoprivrednik list na koji je zadruga bila pretplaena.
Njoj uz rame bile su: Ljubica Stankovi, pedesetogodinjakinja voa
vinogradarske grupe Seljake radne zadruge Savo Kovaevi iz Vr-

52
Kabiljo Anica, etvena pobeda u seljakoj radnoj zadruzi Srem, Glas ena, Novi Sad, juli
1949, str. 6-7.
53
Kuljani Milena, Kako omoguiti eni-sejanki uee u borbi za ostvarivanje Plana u
poljoprivredi, Glas ena, Novi Sad, jun 1949, str. 2.
54
Isto, str. 3.
55
Lik zadrugarke, Glas ena, Novi Sad, novembar 1948, str. 7.

257
Dr Gordana Stojakovi

basa56 i sedamdesetpetogodinja Maca Perin iz povrtarske brigade SZR

Napredak u Horgou57.

Analiza Glasa ena i Zore pokazuje da su ene u Srbiji bile izra-

zito heterogena grupa u kojoj su Vojvoanke prednjaile na svim pla-
novima emancipacije. Reportae o svakodnevnom ivotu ena juno
od Save i Dunava pokazuje da one nisu bile vidljive na drutvenoj le-
stvici kao Vojvoanke. U seljakoj radnoj zadruzi Tito u Srezu do-
brikom (centralna Srbija) ene su bile veinska radna snaga, radile
su sve poslove, pa i muke, one su po prvi put imale mogunost da
koriste plaeno poroajno odsustvo, jer je to njihovo zakonsko pra-
vo, ali ga nisu koristile jer smatraju da treba da rade dokle mogu58.
ene nisu bile u telima odluivanja, a sezonsko obdanite se spominje
u kontekstu koji je blii problemu nego pozitivnom primeru: sada se
na kursu za deje negovateljice nalazi jedna zadrugarka. Kada zavri
kurs ona e pomoi da se pri zadruzi osnuje sezonsko obdanite59.
Jo je tea situacija ena na Kosovsko-metohijskoj oblasti gde je Obla-
sni odbor AF-a Kosovsko-metohijske oblasti naloio svim niim od-
borima da se otvore aktivi za narodnu radinost gde bi se kasnije otva-
rale radionice za narodne rukotvorine60. Tradicionalni enski zanati
(vez i tkanje) bili su put kojim su se ene, u patrijarhalnim sredinama,
najlake ukljuivale u privredu.

Novi iskoraci

Radnice i zadrugarke nisu bile jedina podravana enska zani-

manja. Mnoge partizanke-borkinje su posle osloboenja linim trudom
osvajale nova znanja i zanimanja. Jedan od mnogih primera je ivotni
put Olge Rajai-Vere. Pre Drugog svetskog rata ona je bila domaica
u Sremu, a njen svet bio uokviren kujnom i perionicom61. Odmah po
izbijanju ustanka povezala se sa ilegalnim antifaistikim grupama i
postala kurirka i jedna od osnivaica rejonskog AF-a u Rumi: ... Te,
ertdest druge godine ona je postala borac i lan Partije. Prola je itavu
Bosnu i Hercegovinu, borila se u etiri ofanzive, nosila puku i bombe
i njima tukla po neprijatelju, izvlaila iz borbe ranjene drugove, nego-
56
Zadrugarka Ljubica Stankovi, najbolji grupovoa vinogradarske brigade svoje zadruge,
Glas ena, Novi Sad, februar 1950, str. 13.
57
Vukali Sreten, Baba Maca pomae zadruzi, Glas ena, Novi Sad, juli 1950, str. 14.
58
Steji Blaenka, Zadrugarke u Staroj Bourni, Zora, Beograd, april 1949, str. 7.
59
Isto, str. 7.
60
Vlahovi Zora, Domaa radinost jedna od formi za aktivizaciju ena Kosmeta, Zora,
Beograd, oktobar 1948, str. 14.
61
Risti D, ena oficir kapetan Olga Rajai-Vera, Glas ena, Novi Sad, maj 1950, str. 11.
258
 ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

vala ih i leila, spasavala im ivote...62

Olga Rajai je iz rata izala sa inom kapetana JA i odmah
upisala Srednju medicinsku kolu u Beogradu. Stekla je diplomu le-
karske pomonice i zaposlila se u Vojnoj bolnici kao administrativna
rukovotkinja jednog odeljenja. O svom novom poloaju je rekla: Ja
nikad nisam ni mogla pomisliti da bi se jednog dana tako izmenio i-
vot ene i da u ja morati da reavam tolika pitanja koja nemaju nika-
kve veze sa mojim ranijim ivotom, sa putem koji nam je bilo odredilo
staro drutvo...63

ene su na velika vrata ule u sport. FNRJ su na meunarod-
nim takmienjima uspeno predstavljale jugoslovenske rekorderke u
atletici, plivanju i padobranstvu64. Meu padobrankama se posebno
istakla Zagorka Spianovi, sedamnaestogodinja uenica Trgovake
akademije u Novom Sadu. Ona je 13. maja 1950. postavila svetski re-
kord u skoku padobranom (bez odmora). U ast Titovog roendana
ona je skoila 25 puta u nizu, a dogaaj se desio na novosadskom ae-
rodromu65. ene u vazduhoplovstvu nisu bile retkost, a o tome sve-
doi tekst o uspesima ena pilota jedrilica66: Radmile Aneli, Ane
Skender, Ivane Gogi i Marije Krnjajac.
Meu visokoobrazovanim enama AF tampa je istakla gru-
pu naunica Instituta za poljoprivredu nazivajui ih borcima za
velike prinose67, bakteriolokinju iz Zagreba Doru Filipovi68 i dok-
torku hemije Jelenu ori69. Meu enama u pravnoj profesiji u AF
tampi nalazimo podatke o stotinama ena diplomiranih pravnika,
meu kojima je bila i Vojka Demajo sudija Vrhovnog suda NR Srbi-
je70. Jedna od ena koja je bila u pravnom sistemu FNRJ bila je i se-
ljanka koja je postala sudija-porotnik71. U navedenim tekstovima po-
sebno je bia naglaena injenica da su Dora Filipovi i Vojka Demajo
bile aktivne u AF-u.

ene sa sela su bile esta tema AF tampe, a naroito su se isti-

cali primeri onih ena uspenih u profesijama ili poslovima koji nisu
62
Isto, str. 12.
63
Isto, str. 11.
64
Nae rekorderke, Zora, Beograd, juli 1951, str. 23.
65
Vai Aleksandar, 25 skokova padobranom bez odmora, Glas ena, Novi Sad, maj 1950, str.
13-14.
66
Uspeh ena pilota, Zora, Beograd, avgust 1949, str. 17.
67
Pavleki E, Naunice borci za veliki prinos, Zora, Beograd, april 1950, str. 14-15.
68
Koh Jana, Bakteriolog Dora Filipovi, ena danas, Beograd, br. 49,. 1947, str. 35-36.
69
E.E.P., U novim pozivima, Zora, Beograd, mart 1950, str. 8-9.
70
Isto, str. 9.
71
Do skoro nepismena seljanka, sada sudija porotnik, Zora, Beograd, april 1947, str. 17.
259
Dr Gordana Stojakovi

samo bili radniki, zadrugarski ili posledica politike funkcije. Seljan-

ke su esto koristei zakonske mogunosti kao i one u vezi sa besplat-
nim obrazovanjem menjale ustaljene obrasce koji su im tradicionalno
bili namenjeni. Uzbudljivo je itati o seljanki Mari Miladinovi koja je
iz rodnog sremskog sela otila u partizane, a posle osloboenja po-
stala uspena glumica Gradskog narodnog pozorita u Sremskoj Mi-
trovici, a zatim i Vojvoanskog narodnog pozorita72. Slian iskorak
je napravila nekadanja domaica, a zatim predsednica mesnog NO
u Senjskom rudniku, Sara Seli. Ona je drutveni angaman zapoela
u mesnom odboru AF-a, velikoj koli za iskorak ena u javnu sferu.
Na prvim izborima izabrana je za predsednicu mesnog narodnooslo-
bodilakog odbora. O tom iskustvu je svedoila: Teko sam se primi-
la te dunosti. Danima nisam mogla da se smirim. Nou sam se bu-
dila i mislila: zar ja da od varjae u vlast doem? Neu znati pa u o
narod da se ogreim. Ali kad sam videla da mi sam narod daje toliko
poverenje primila sam dunost... Nije to lako rukovoditi narodom i
biti primer svima. Mora zaboraviti na sebe lino i biti uvek spreman
da svakom pomogne ali i da bude nemilosrdan prema onima koji
bi hteli da izigraju zakon... Pada mi teko to nemam nikakve kole
sem etiri razreda osnovne kole. Jo mi se nije desilo da stanem pred
nekim problemom a da ga ne znam reiti. Kad mi je ba teko da neto
uradim a nemam u tom asu s kim da se posavetujem setim se ta me
naa Partija ui i ba ako i ne znam neki pisani zakon, jer nisam kolu
uila, uradim po svojoj istoj savesti.73

Analiza AF tampe pokazuje kako su ene osvojile jo jednu
profesiju novinarstvo. Gizela Sabo (Szab Gizela) urednica Dolgoz
N (Vajdasgi Dolgoz N) je svedoila kako je kao devetnaestogodi-
njakinja postala urednica AF lista na maarskom jeziku i kako je
formirala mreu saradnica: Za glavnog i odgovornog urednika lista
na maarskom jeziku, Dolgoz N (Radna ena) predlagali su mene,
devetnaestogodinju devojku Szab Gizelu, novinarku Magyar Sz.
Drug Vidi74 mi je odmah estitao i naznaio da e mi u tom tekom
i odgovornom zadatku pomagati moje koleginice iz Magyar Sz-a i
drugarice iz Pokrajinskog odbora AF-a, pa i aktivistkinje sa terena.
Ja sam odgovarala za sve, a trebalo je da organizujem i dopisnu mre-
u. Nije bilo lako, jer sa devetnaest godina ivota i jednom godinom
novinarskog staa pokrenuti i izdati list ogroman je zadatak. U to vre-
me ja sam bila prva i jedina novinarka koja je pisala na maarskom
72
Z.K., Od seljanke do umetnice, Zora, Beograd, mart 1950, str. 12.
73
Predstavnik narodne vlasti, Zora, Beograd, novembar 1949, str. 7.
74
Dobrivoje Vidi, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu.

260
 ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

jeziku i to je istorija. Pisci, pesnici, novinari kolege pisali su mi po

porudbini a ja sam obilazei gradove i sela pronala pismene akti-
vistkinje koje su mi opisivale rad AF-a i ire. Preuzimali smo lanke
i iz drugih enskih listova. Saradnice su bile uglavnom ene, devojke,
uiteljice, upravnice dejih domova, domova za stara lica, pa i doma-
ice aktivne u organizacijama ena. Disribucija je ila preko AF-a i tu
gotovo da nisam uestvovala. Koliko se seam meseni tira je dosti-
gao 25. 000 primeraka. itanost je bila orgomna, lanci su se itali u i-
talakim grupama, u domovima, jer uvek smo dali aktuelne tekstove
ne samo jugoslovenskog ve i gradskog znaaja, zatim mnogo lanaka
iz fabrika, sa akcija...75
AF tampa je bila laboratorija u kojoj su se formirale prve novi-
narke koje e kao prethodnica postaviti dobre temelje masovnog ula-
ska ena u novinarstvo.

AF i nove uloge ena

AF period je zaboravljeno vreme. Znaaj koji je AF imao u

projektu emancipacije ena u socijalistikoj Jugoslaviji danas je vano
ponovo otkriti. Radi se o iskustvu koje pokazuje koliko su za poloaj
ena u drutvu vane ideoloke i politike odluke o promovisanju ak-
tivnih enskih uloga. Za novi poloaj ena u socijalistikoj Jugoslaviji
kljuni su bili pravni poloaj ena i njihova ekonomska samostalnost
platforma za promenu svakodnevnog ivota ena. Socijalistiki mo-
del emancipacije ena podrazumevao je ukljuenje ene u privredu uz
priznavanje njene drutvene uloge majke, domaice i negovateljice pri
tom se moe rei da se radilo o procesu slaganja novih enskih uloga
na stare to je dovelo do fenomena poznatog kao dvostruka opteree-
nost ena.
Iskorak ena u javnu sferu u prvim posleratnim godina ne bi
bio mogu i pored zakonske potpore, da nije itav sistem AF-a bio
ukljuen u taj projekat. Organizacije AF-a su neposredno bile zadu-
ene za komunikaciju, politiki i edukativni rad sa enama, zbrinjava-
nje dece radnica i zadrugarki. Masu ena u privredi podravala je jo
vea masa lanica AF-a koja se starala za otvaranje obdanita i snab-
devanju svih institucija drutvenog standarda hranom, inventarom,
odeom i obuom, a najplastiniji primer te podrke bili su aktivi ena
koje su ekale u redu za snabdevanje umesto zaposlenih ena.

Meu enskim iskoracima oglaenim u AF tampi nalazimo

razliita iskustva: radnice, udarnice, brigadirke, zadrugarke, nauni-
75
Stojakovi Gordana, CD-AF Vojvodine 1942-1953.
261
Dr Gordana Stojakovi

ce, sportistkinje, novinarke, pravnice, aktivistkinje AF-a i NF, poli-

tiki aktivne ene Meu pozitivnim primerima novih enskih situa-
cija nalazimo tek opismenjene i visokoobrazovane ene, stare i mlade,
ene koje su dolazile iz sela i gradova, kolonistikih i starosedelanih
zajednica. Talas emancipacije koji je bio ostvaren zahvaljujui organi-
zacijama AF-a u Vojvodini je zahvatio sve drutvene slojeve na na-
in da su sva iskustva ena bila vana i vidljiva. To nije bio lak proces
koji se iskljuivo kretao uzlaznom linijom. Izmeu prioriteta koji su se
odnosili na potrebe ena i onih koje je diktirala KPJ, neprikosnoveni
su bili oni partijski.

AF Jugoslavije nije bio samostalna organizacija, ve deo Na-

rodnog fronta, ipak, to je bila najmasovnija enska organizacija u na-
oj istoriji koja je okupila ene razliitih nacija, obrazovanja, drutve-
nog statusa na projektu enske emancipacije. Od 1950. poinje proces
gaenja AF-a koji je okonan 1953. Proces je bio diktiran politikom
odlukom KPJ. Vladajua elita zadovoljila se merom postignute tran-
sformacije poloaja ena u drutvu jer se u okviru ideolokog okvira
enska situacija cenila u sklopu postignua radnike klase i zakonskih
reenja. Domete perioda emancipacije moemo prepoznati i danas. I
posle gaenja AF-a ene su ostale u osvojenim profesijama, a u mno-
gima i danas ine veinu zaposlenih.

262
ene u novim profesijama 1945-1950: pogled na svakodnevni ivot ena kroz tampu Antifaistikog fronta ena

263
 peto poglavlje

U POTRAZI ZA POELJNOM SLIKOM

PROLOSTI: ISTORIJSKI REVIZIONIZAM U
KULTURI, MEDIJIMA I JAVNOM PROSTORU

264
Dr Dragan Markovina, UDK:
docent 930(497.5):94(497.5 Split)18/19
Filozofski fakultet, 930(497.6):94(497.6 Mostar)18/19
Univerzitet u Splitu

Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar

u kulturi sjeanja

KOMPARATIVNO-HISTORIJSKA STUDIJA

Uvod

U
jugoslavenskom drutvu, koje se svakom neupuenom
moglo initi krajnje kompliciranim, egzistirao je niz nepi-
sanih pravila vezanih uz idejno-drutvene imaginarije. Pri
tome su takvi drutveni narativi bili savreno jasni gotovo svakom
pripadniku zajednice. Meu takvim, gotovo samorazumljivim infor-
macijama bile su i one o dva izrazito crvena grada, Splitu i Mostaru.
Argumenata za takvu vrstu zakljuka, svakako nije nedostajalo. Od
ogromnog postotka graana koji su se izravno ukljuili u antifaisti-
ku borbu, preko snane meuratne lijeve tradicije, intenzivne indu-
strijalizacije i suvremene urbanizacije sedamdesetih godina, injenice
da su i partijsko lanstvo, kao i dobar dio glasaa novopeenih soci-
jaldemokrata, upravo u ta dva grada bili izraeno ljeviji od slubenih
politika bratskih socijaldemokratskih partija, do mjesta sjeanja, po-
najprije u obliku spomenika i imena ulica, koja su gotovo u potpu-
nosti simboliki mapirala oba grada u socijalistikom razdoblju. Taj
narativ doivio je snaan, pomno osmiljen i korjenit udarac, tijekom
devedesetih godina, od strane Tumanovog, sutinski kontrarevoluci-
onarnog reima. Iako su se slini procesi odigravali na gotovo cijelom
prostoru Hrvatske i dijelova Bosne i Hercegovine koji su bili pod kon-
trolom HDZ-a, ni u jednom drugom gradu nisu bili do te mjere total-
ni. Tako, nakon sveopeg preimenovanja ulica poetkom devedesetih
godina, u Splitu jo uvijek ne postoji niti jedna ulica, kao ni slubeni
datum, koji bi na bilo koji nain odravali sjeanje na antifaistiku
borbu, brojni spomenici su oteeni, a vie godina jedna od gradskih
ulica nosila je ime po ustakom ministru Mili Budaku. S druge pak
strane u Mostaru, kad je rije o njegovom zapadnom dijelu pod kon-
265
Dr Dragan Markovina

trolom HDZ-a, ne samo da ne postoji niti jedna ulica vezana uz anti-

faistiki pokret, ili barem jedna koja bi naglasila multietniki karakter
grada, ve je u tom gradu ulicu izgubio i neupitni hrvatski klasik Vla-
dimir Nazor, iskljuivo zbog svoje antifaistike prolosti, dok ulice i
dalje imaju ustaki ministri Mile Budak, Voki i Lorkovi te slini. U
Mostaru se ak otilo i korak dalje pa se neto najvrednije to se nala-
zi u tom dijelu grada, a rije je naravno o Bogdanovievom Partizan-
skom groblju, uporno devastira, dok se pristup nekim spomenicima
toliko primaknuo avangardi, da su se uvari nacionalistikog duha
na nekima od njih umjesto ruenja odluili na koloristike zahvate i
preimenovanja. Stoga e biti zanimljivo uoiti istovjetnost procesa u
promatranim gradovima, identinu ideoloko-identitetsku motivaciju
koja je pokrenula procese, ali i primjetnu razliku u kasnijem povije-
snom razvoju, koja je neke istovjetnosti dokinula te u sluaju Splita
ipak postavila jasnu granicu do koje se smije ii. Razloge za navede-
nu diferencijaciju u suvremenom dobu, pri tome svakako treba traiti
u razliitoj politikoj stvarnosti Hrvatske i Bosne i Hercegovine te u
injenici znatno veih posljedica rata u Mostaru i njegovoj demograf-
skoj i ivotnoj realnosti. No, za razliku od Splita, u kojem je potisnuto
i sjeanje na razdoblje do Drugog svjetskog rata i razvoja socijalistike
Jugoslavije, u Mostaru svjedoimo povratku brojnih tema iz tog doba,
s jasnim nakanama ka novoj parcelizaciji drutvenog tkiva. Zbog limi-
tiranosti prostora, u tekstu nee biti obraeno svako od navedenih pi-
tanja, ve nekoliko kljunih tema putem kojih e itatelji biti upueni
u temeljne procese u kulturi sjeanja, pokrenute poetkom devedese-
tih godina prolog stoljea.

Povijesna iskustva u brisanjima memorije i retuiranju historije

Povijest zapadne civilizacije, kao to je u uvodnom poglavlju

ve spomenuto, nesumnjivo obiluje raznim primjerima zatiranja pa i
fizikog unitavanja kulturnog nasljea, motiviranog eljom za osve-
tom i simbolikim ponienjem. Kao jedan od karakteristinih primjera
takvog negativnog nasljea moe posluiti spaljivanje Dijaninog hra-
ma u Efezu. Naime, hram kojeg je 560. godine pr. Kr. podigao Hersi-
fron, zapaljen je na roendan Aleksandra Velikog, 21. srpnja 356. pr.
Kr. od strane Herostrata, voenog motivima vjene slave. Zanimlji-
vost Dijaninog hrama u ovom kontekstu lei u injenici da ga je Alek-
sandar Veliki, prilikom posjeta Efezu 343. godine pr. Kr. zatekao ne-
tom opljakanog i devastiranog te je poelio platiti njegovu obnovu,
pri emu je donaciju uvjetovao time da ga Efeani natpisom spome-
nu kao obnovitelja. Budui da su oni smatrali kako nije primjereno da
266
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

jedan bog tuje drugo boanstvo, tu su ponudu otklonili te su novac

za obnovu hrama prikupili prodajom sauvanih stupova, nakita svo-
jih ena pa i pronevjerom jednog perzijskog pologa iz riznice hrama.
Tako je, naporima i doprinosima svih graana, podignut novi, veli-
anstveni Dijanin hram, projektiran od strane arhitekta Deinokrata,
pri emu se to zdanje vodi kao jedno od sedam svjetskih uda.1 Ima-
jui u vidu sve izneseno, teko je izbjei poveznice sa splitskom Mo-
numentalnom fontanom, izgraenom takoer doprinosima velikog
dijela graana i javno proklamiranom eljom za njezinom obnovom, o
emu e biti vie rijei u nastavku teksta.
S tog aspekta je zanimljivo uoiti odnos slubene katolike hi-
jerarhije prema spomenikom nasljeu antikog Rima, koje se kreta-
lo od potpune negacije paganskog razdoblja i fizikog unitavanja
spomenika, do slubene zatite, ovisno o stanju svijesti u vrhovima cr-
kve. Tako su, primjerice, dvije treine Koloseuma ve bile raznesene u
Palazzo Veneziju, u Cancelleriju, u luku Ripetta na Tiberu, u Palazzo
Barberini te u crkvu sv. Petra u Vatikanu, dok Benedikt XIV nije 13.
prosinca 1749. godine zabranio njegovo daljnje ruenje.2
Posebno zanimljiv sluaj negacije kulturnog nasljea prethodnih
epoha biljeimo u inicijalnoj fazi Francuske revolucije, tijekom koje je
katedrala Notre-Dame pretvorena u Hram boice Razuma, da bi na-
kon ubojstva Luja XVI, Konvent 1. kolovoza 1793. godine odluio za-
trti sjeanje na Monarhiju, uklonivi ak i kraljevske grobnice. U sklo-
pu te akcije unitene su kamene skulpture, osobito kipovi biblijskih
kraljeva, koji su u francuskoj batini smatrani Francima. Krhotine tih
kipova bile su koritene za razne namjene, da bi tek u travnju 1977.
godine tijekom iskapanja u dvoritu Hotela Moreau, bilo pronaeno
360 fragmenata tih kipova sa dvadeset i jednom unakaenom kraljev-
skom glavom.3

Historiografija u kontekstu kulture sjeanja

Sve uestalije tretiranje sjeanja u javnom diskursu krajem 20.

stoljeu u konanici je urodilo uobliavanjem teoretske misli o prolo-
sti, prezentirane kroz politiku s prolou, historijsku politiku i kultu-
ru sjeanja. Zahvaljujui injenici znanstvenog interesa usmjerenog ka
ovim podrujima, moemo utvrditi da je on izrodio openiti zakljuak
o upotrebi prolosti kao ogledalu politike kulture. Preciznije govo-
rei, kako se sjeamo i ega se sjeamo, prilino pouzdano iskazuje i
1
Alexander Demandt, Vandalizam: nasilje nad kulturom, Zagreb, 2008, str. 88.
2
Isto, str. 139.
3
Isto, str. 145147.

267
Dr Dragan Markovina

nae prioritetne politike vrijednosti. Ne manje od toga, nain na koji

objanjavamo raznovrsnost vlastitog prisjeanja govori o samoreflek-
siji i sposobnosti prevazilaenja osobne i grupne uskogrudnosti.4
Imajui u vidu spomenute zakljuke te pratei institucionalni
odnos prema povijesnom pamenju, kako u Republici Hrvatskoj u
cjelini, tako i na specifinom sluaju Splita, moemo zakljuiti da je
druga polovica 20. stoljea, s naglaskom na njegovu posljednju de-
kadu period izrazito instrumentaliziranog i projektiranog pamenja,
potaknutog eljom, kako za drutvenim zaboravom, tako i za samoza-
boravom. U tome je i temeljna razlika revolucionarnog odnosa prema
povijesnom nasljeu izmeu poslijeratnog odnosa socijalistike revo-
lucije i suvremenih reinterpretacija prolosti. Dok su tadanji ratni po-
bjednici i aktivni komunisti zaista vjerovali u izgradnju novog drutva
i temeljitog ruenja postojeeg te u premonom postotku nisu ni ini-
li elitu starog graanskog drutva, dotle su reinterpretatori povijesti
iz devedesetih godina 20. stoljea dobrim dijelom bili dio nekadanje
nomenklature, ime su njihova nastojanja javno izgledala neiskreno te
nuno dovodila do izrazitog prenaglaavanja i negacije. Takve osobne
biografije dovele su do toga da se lojalnost novom reimu dokaziva-
la estokim demonizacijama socijalizma te smjetanjem konvertita u
ulogu rtve. Izvodei dalje ovakve temeljne postavke, stvaran je novi
mit o graanskoj demokraciji koju su unitili komunisti i koju treba
jednostavno vratiti. Time je antikomunizam postao okvir novog pore-
tka sjeanja, ali i zaborava. To je nekanjeni prostor za pokazivanje vlastite
demokratske usmjerenosti i lojalnosti novom duhu vremena, dok je na pla-
nu pojedinane biografije suoavanje sa komunistikom prolou ne toliko
tabuizirano, koliko ignorirano kao nebitan detalj biografije. I tu je stvorena
preutna zajednica zaborava konvertita oko gledita da je komunistika pro-
lost nebitna, sluajna i prolazna epizoda koju ne treba spominjati. Dodue, za
razliku od sjeanja na faizam, ovdje je prije rije o zajednici nelagodnog sje-
anja, nego o zajednici stida ili krivice. Mi bivi komunistiki kadrovi nismo
poinili zloine, pa nismo ni krivi, ali nas ne treba podsjeati na to da smo bili
protivnici kapitalizma, viepartijskog sistema i nacionalizma. Ovo podsjea-
nje stvara nelagodu i rui predstavu o vlastitoj idejnopolitikoj dosljednosti,
stvara rez u biografiji koji naruava samopotovanje.5
U svom poznatom eseju o izmiljanju tradicije, engleski povje-
sniar Eric Hobsbawm zakljuio je da izmiljena tradicija oznaava
skupinu praksi ritualne ili simbolike prirode, kojima u naelu uprav-
ljaju javno ili preutno prihvaena pravila, iji je cilj ponavljanjem usa-

4
Todor Kulji, Kultura seanja, Beograd, 2006, str. 9.
5
Kulji, Todor, Kultura seanja, Beograd, 2006, str. 298299.

268
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

diti odreene vrijednosti i norme ponaanja.6 Time bi ponavljanje tih

prihvaenih pravila automatski impliciralo kontinuitet s prolou.
Hobsbawm je takoer naznaio da se moe oekivati da e se izmi-
ljanje tradicije ee javljati kad brza transformacija drutva oslabi
ili uniti drutvene obrasce za koje su bile stvorene stare tradicije,
tako da se stvaraju novi obrasci za koje stare tradicije nisu upotre-
bljive, kad stare tradicije i njihovi institucionalni nositelji i promotori
nisu vie dovoljno prilagodljivi ili pak ako su bili uklonjeni na dru-
gi nain.7 Ovo je kolska definicija procesa koji su pratili drutvena
i politika previranja u Splitu 20. stoljea, s posebnim naglaskom na
razdoblje neposredno nakon Drugog svjetskog rata te na razdoblje de-
vedesetih godina. Jo preciznije, to se posebno moe vezati uz slua-
jeve sportskih klubova i Slobodne Dalmacije, dolo je do onoga to je
Hobsbawm definirao kao staro koritenje tradicije koje se prilagodilo no-
vim uvjetima i to tako da koristi stare modele u nove svrhe. Na taj nain se,
po njemu, prilagoavaju stare institucije s uspostavljenim funkcijama,
pozivanjem na prolost, ritualnim idiomima i praksama, pri emu au-
tor misli na sve institucije koje imaju nominalni kontinuitet, ali su se
zapravo razvile u neto posve drugo.8
Nasuprot institucionalno poticanom zaboravu i konstruiranju
novog pamenja, pojavio se svojevrsni graanski otpor, s jedne stra-
ne prezentiran kroz ironijski odmak jednog Feral Tribunea, a s druge
pak strane kroz vrlo aktivan odnos prema pitanju obnove Monumen-
talne fontane i otporima na koja su ta nastojanja nailazila. Primjetan
graanski napor nevladinih udruga i inicijativa koje su oponirale
slubenom sjeanju, umnogome je uklopljen u materijalno, povezano
naravno s njegovom simbolikom ulogom. Razlozi vezivanja graa-
na uz Monumentalnu fontanu leali su, pored moralnih, upravo u ra-
zlozima koje je dobro uoio povjesniar Pierre Nora. On je, u prvom
redu zakljuio da je moderno pamenje ponajprije arhivistiko te da
se potpuno oslanja na vrlo precizne tragove, izrazito materijalne ostat-
ke, najkonkretnije snimke, najvidljivije slike.9 Nora dalje tvrdi da se
mjesta pamenja raaju i ive od osjeaja da nema spontanog sjeanja,
da ga treba stvoriti iz arhiva, da treba obiljeavati obljetnice, organizi-
rati proslave, izgovarati posmrtne govore, ovjeravati dokumente, jer
sve te operacije vie nisu prirodne.10 Kad neke manjine brane sjeanje
6
Eric Hobsbawm, Izmiljanje tradicije, U: Kultura pamenja i historija, Zagreb, priredile M.
Brkljai i S. Prlenda, Zagreb, 2006, str. 139.
7
Isto, str. 142.
8
Isto, str. 142.
9
Pierre Nora, Izmeu Pamenja i Historije. Problematika mjesta, U: Kultura pamenja i historija.
Priredile M. Brkljai i S. Prlenda, Zagreb, 2006, str. 30.
10
Isto, str. 39.

269
Dr Dragan Markovina

koje se ouvalo u tim povlatenim i ljubomorno uvanim enklavama,

do kraja se razotkriva istina svih mjesta pamenja: bez komemorativ-
ne budnosti povijest bi ih brzo pomela. One su uporine toke koje ne
bi bilo potrebno podizati da ono to brane nije ugroeno. Kad bi sjea-
nja koja tite uistinu ivjela, mjesta bi bila beskorisna. A da ih historija
nije napala s ciljem da ih iskrivi, preobrazi, oblikuje i pretvori u ka-
men, ne bi niti postali mjestima pamenja. Stvaraju ih dva postupka:
povijesni trenuci prvo se upaju iz tijeka povijesti, a zatim ih se tamo
vraa, ni ive ni mrtve, poput koljki zaostalih na alu nakon povlae-
nja mora ivog pamenja.11 Faksimilna obnova fontane bi, promatra-
jui iz ovog kuta, imala sluiti spaavanju jedne od najbitnijih epoha
gradske povijesti od posvemanjeg zaborava i potpune negacije, ime
bi bio nagraen trud, ne samo ondanjih Spliana koji su je doprino-
sima izgradili, nego i dananjih aktivista koji pokuavaju sauvati me-
moriju grada i nasljea njegove graanske kulture.
Nora nam moe posluiti i kad je rije o Mostaru. On je nagla-
avajui vanosti mjesta pamenja, ustvrdio da su ona, u prvom redu
ostaci, krajnji oblik u kojem opstaje komemorativna svijest unutar historije
to je priziva, zato to je ne poznaje. Pojam mjesta pamenja javio se zato
to su u modernom drutvu nestali rituali. Stvara ga, uspostavlja, odreu-
je, konstruira, dekretom proglaava, umjetno i namjerno odrava zajednica iz
temelja ponesena promjenom i obnavljanjem.
Tono ovakva definicija, konstrukcije, dekreta i umjetnog odr-
avanja novouspostavljenih tradicija moe se preslikati na nastojanja
da se u zapadnom dijelu grada uspostavi ekskluzivno hrvatsko po-
vijesno pamenje, izrazito desne idejne usmjerenosti, koja ide toliko
daleko da ak ignorira i hrvatsko, lijevo usmjereno povijesno nasljee
u gradu. Dokazi u korist ove tvrdnje su brojni, od iscrtavanja novog
gradskog grba, politike promjene naziva ulica, pozivanja na srednjo-
vjekovno bosansko kraljevstvo, neuspjelog kopiranja zagrebakih tra-
dicija, prisvajanja tue spomenike batine i u konanici atakiranja na
zateenu povijesnu batinu, ak i vlastitu, to e biti podrobnije obja-
njeno u narednim poglavljima.
Svi navedeni procesi dio su sveopeg trenda teoretski nazvanog
poslijehladnoratovski nacionalizam, koji je u kohabitaciji sa suvremenom
kulturom sjeanja, koja je u pravilu birokratski i komercijalno organi-
zirana te politiki instrumentalizirana prolost, proizveo sustavnu ne-
gaciju prethodnog povijesnog iskustva. Manje ili vie koherentne prolo-
sti se izmiljaju, dekretiraju i slue za zabavu, pri emu je druga strana ovog
procesa nepreglednost i rizina politizacija prolosti. Tome nasuprot, posli-
jehladnoratovski nacionalizam uao je u 21. stoljee optereen snanom po-
11
Pierre Nora, n. d., str. 2829.
270
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

trebom za prolou, ali sa malo realnog povijesnog kapitala. Novoformirana

drutva prinuena su na izmiljanja novih povijesnih mitova da bi utemeljili
suverenitet. Ubrzanje povijesti na razmei milenija brutalno nas suoava sa
napetou izmeu realnog pamenja drutvenih grupa i izmiljenih slube-
nih sadraja prolosti.
Radikalni atak na naslijeeni identitet grada, od strane hrvat-
ske nacionalistike politike devedesetih godina, kretat e se u ovako
naznaenim parametrima, pri emu treba napomenuti da je zbog pre-
stanka ratne situacije i novonastalih geopolitikih okolnosti, ovaj pro-
jekt zastao na pola puta, na nain da je umnogome uspio sruiti zate-
eno pamenje, ali nije uspio u temeljnom naumu, formiranja novog
pamenja grada, ponajvie zahvaljujui povijesnoj i drutvenoj neute-
meljenosti takvih nastojanja.
U konanici ovog pregleda osnovnih teorijskih pristupa kulturi
sjeanja moraju se izdvojiti i radovi Jana Assmanna, koji se naslonio
na tragino stradalog francuskog sociologa Maurice Halbwachsa i nje-
gove studije o individualnom i kolektivnom pamenju. Njihov temelj-
ni zakljuak je iao je u smjeru tvrdnje da ne postoji nikakvo individu-
alno pamenje izvan drutvenog relacijskog okvira kojim se u drutvu
koriste ljudi da bi fiksirali i pronali svoja sjeanja. Pojednostavljeno
govorei, oni su iznijeli teoriju po kojoj ovjek stjee pamenje tek u
procesu socijalizacije. Izvodei iz toga daljnje zakljuke, Assmann
tvrdi da se pamenje odrava i ivi u komunikaciji te da bi u sluaju
njezinog prestanka ili eventualne promjene relacijskih okvira komuni-
cirane stvarnosti nastupio zaborav.12 Njegova teorija nam je posebno
zanimljiva i zato to dodatno naglaava jo jednu stavku kolektivnog
pamenja, a radi se o mogunosti rekonstrukcije. Na zakljuak o nu-
noj rekonstrukciji potaknula ga je misao da se ni u kakvom pamenju
ne odraava prolost kao takva, nego od nje ostaje samo ono to dru-
tvo moe rekonstruirati u svakoj epohi, sa svojim odgovarajuim re-
lacijskim okvirom.13 Upravo ova injenica uzrokovala je kontinuirana
nastojanja vlastodraca za konstruiranjem zajednikog i opeprihva-
enog narativa, usuglaenog sa ideolokim zahtjevima vremena, ali je
ujedno, zahvaljujui kohezivnim vezama i injenicom pluralistinosti
drutva, ujedno i onemoguila potpuni uspjeh dravnog intervencio-
nizma u procese pamenja.
Povjesniar koji se u svojim tekstovima bavio razgradnjom za-
jednikog jugoslavenskog sjeanja na nasljee Drugog svjetskog rata
i izgradnjom novih mitova, umnogome posveenih rehabilitaciji gra-
12
Jan Assmann, Kultura sjeanja, U: Kultura pamenja i historija, Priredile: M. Brkljai i S.
Prlenda, Zagreb, 2006, str. 5253.
13
Isto, str. 56.

271
Dr Dragan Markovina

anskog drutva, a dijelom i marionetskih faistikih poredaka, Holm

Sundhaussen, posebnu je pozornost na primjeru Hrvatske posvetio
kolskim udbenicima iz povijesti. U njima je razdoblju Drugog svjet-
skog rata posveeno svega sedam stranica, pri emu je, primjerice
predstavljanju ustakog reima posveeno pola stranice, dok su ma-
sovni zloini tog istog reima obraeni u jednoj reenici.14 Takvu poli-
tiku revizionizma umnogome se slijedilo i na ostalim podrujima, po-
put imenovanja ulica i odreivanja drutvenih kretanja, pri emu se
Split istaknuo kao jedan od radikalnijih primjera gotovo potpunog ne-
giranja antifaistikog nasljea, a sve sukladno tvrdnji Paula Conner-
tona, koji je prouavajui Francusku revoluciju uvidio da su postre-
volucionarni voe morali prekinuti sve veze s prolom politikom da
bi se graani koji su patili pod prethodnom vlasti osjeali sigurnima.
To je formulirao reenicom da se sadanjost mora razdvojiti od onoga
to je prethodilo, inom jednoznanog razgranienja.15 Ovo jednako
vrijedi za cijelu drugu polovicu 20. stoljea u Splitu. Ono ega su pak
revizionisti svih vrsta bili nesvjesni je injenica opstanka kontinuiteta
i sve vee odvojenosti drutva od drave, zahvaljujui kojoj su, npr. u
gradskom govoru sauvana stara imena ulica i lokaliteta, kako ona s
poetka 20. stoljea, tako i ona iz socijalistikog razdoblja.

Sluaj Splita

Malo je gradova na europskom prostoru obiljeeno tako inten-

zivnim politikim i drutvenim previranjima poput Splita u razdoblju
od druge polovice 19. do kraja 20. stoljea. Pored injenice da su nave-
dena previranja bila uzrono-posljedino povezana sa irim geopoli-
tikim kontekstima i promjenama dravnih suvereniteta te su samim
time tim okolnostima bila umnogome usmjeravana, njihov intenzitet
dodatno je izraen zahvaljujui injenici da je tolika drutvena dija-
lektika bila stijenjena na malom geografskom prostoru i u limitira-
nim demografskim uvjetima. Sve to, uz oitu nepomirljivost stavova i
izostanak mogunosti dijaloga rezultiralo je dvjema pojavama. S jedne
strane politiki i drutveni obrauni bili su nemilosrdni, esto i fiziki,
dok je s druge strane nakon svakog drutvenog loma slubena politi-
ka poela uspostavljati slubeno sjeanje i izgraivati povijest u kojoj
nije bilo mjesta za poraene. Takav, viestruko opetovani pristup me-
moriji grada doveo je do situacije u kojoj se dananji Split slubeno
14
Holm Sundhaussen, Jugoslavija i njezine drave sljednice. Konstrukcija, destrukcija i nova
konstrukcija sjeanja i mitova, U: Kultura pamenja i historija, Priredile: M. Brkljai i S.
Prlenda, Zagreb, 2006, str. 265.
15
Isto, str. 291.

272
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

ne sjea nekih od najvanijih dogaaja i osoba iz gradske povijesti, s

intencijom ka potpunom negiranju gotovo cjelokupnog povijesnog
nasljea promatranog razdoblja, to za posljedicu ima nesuivljenost
brojnog gradskog ivlja sa vlastitim gradom i njegovom memorijom
te olakava brojne napade lokalnih monika na istu tu batinu. S obzi-
rom na kompleksnost i dugotrajnost promatranog razdoblja u tekstu
emo se, uz duna uvodna razmatranja posveena ranijim razdoblji-
ma, fokusirati na intenzivnije razdoblje druge polovice 20. stoljea,
posebice imajui u vidu injenicu da je termin kulture sjeanja upravo
znanstveni fenomen tog perioda.
Uvaavajui injenicu da politiki motivirano brisanje memorije
od strane raznih, mahom revolucionarnih vlastodraca, see duboko
u povijest, jo od antikog doba putem poznatog rimskog damnatio
memoriae te da se u pravilu izraava atakom na spomeniku ili pisanu
batinu, slubenu historiografiju, a u novije vrijeme i na nazivlje ulica
i trgova, tekst e izloiti povijesni razvoj spomenutih procesa te uka-
zati na istovjetnosti i razlike splitskog sluaja.
Kako je ve ranije naznaena opsenost problematike te poslje-
dina fokusiranost na razdoblje 20. stoljea, kao kljune referentne
toke razumijevanja problema izdvojit e se pitanja imenovanja ulica
i trgova, sluajevi Monumentalne fontane, spomenika Grguru Nin-
skom i spomenika posveenih Narodnooslobodilakoj borbi te odnosi
prema manjinama i poraenim idejnim pokretima. S obzirom na limi-
tiranost prostora i slojevitost problema pitanje retuiranja povijesnog
nasljea sportskih klubova, kao i sluaja ataka na tradiciju Slobodne
Dalmacije, kao najsnanijeg medijskog simbola Splita, ostaju teme bu-
duih studija. Takoer e u tekstu u prvom redu biti problematizirana
pitanja autonomatva, jugoslavenstva i socijalistike epohe, budui da
se upravo prema tim pokretima i prema njihovom nasljeu grad od-
nosi ili kroz potpunu negaciju, ili pak kroz minimaliziranje uloge tih
pokreta pod svaku cijenu.

Politika i drutvena previranja u Splitu od druge polovice 19. stoljea do

kraja 20. stoljea

Promatrajui dananji odnos prema nasljeu analiziranog raz-

doblja, od strane slubenog Splita, moemo uoiti nekoliko neural-
ginih toaka, prema kojima odnos varira od posvemanje negacije
do potpune ignorancije. Rije je o fenomenu dalmatinskog autonomi-
stikog pokreta, pokretu jugoslavenskih nacionalista, komunistikom
pokretu, antifaistikoj borbi te razdoblju socijalistike Jugoslavije.
Ako je vjerovati gradskim ocima, spomenuti pokreti i cijele povijesne
273
Dr Dragan Markovina

epohe nisu se dogodile ni Splitu, ni njegovim graanima, to e biti

dodatno razraeno u sljedeem poglavlju.

Razdoblje od druge polovice 19. stoljea do kraja 20. stoljea

spada meu politiki i drutveno najintenzivnija razdoblja splitske
povijesti te je i danas u nekim elementima prisutno u idejnim razilae-
njima i aktivnim suprotstavljanjima. Pojednostavljeno govorei, spo-
menuto razdoblje znatno je prisutnije po negacijama cijelih njegovih
epoha, nego po aktivnom sjeanju. Dok je karakteristinost drutvenih
procesa s kraja 19. i poetka 20. stoljea leala u konceptualnom su-
kobu izmeu dalmatinskog autonomatva i hrvatske nacionalne ideje,
fokus se nakon stvaranja zajednike jugoslavenske drave pomjerio
na pitanja aktivnog odnosa prema novoj dravi i njezinoj nosivoj ideji
o trojednom plemenu i na problematiku klasnih odnosa. Unato spo-
menutom diskontinuitetu, novi narativi nisu potpuno zamijenili sta-
re, budui da su ih u nekim elementima i uz odreene modifikacije i
preuzeli, o emu postoje brojna sporenja autora. Pored spomenutog
preuzimanja narativa, kao karakteristike splitskog politikog i dru-
tvenog ivota, preivjele su i otre, esto nepomirljive suprotstavlje-
nosti te potpuna iskljuivanja poraenih iz javnog diskursa, to je tra-
dicija prisutna i do suvremenog doba. Intenzitet spomenutih odnosa
najbolje se oitovao u brojnosti novinskih tiskovina, javnih okupljanja
i demonstracija, ak i fizikih obrauna. Openito govorei, ondanji
Split imao je nesrazmjerno velik broj dnevnih i tjednih novina, redovi-
to jasno politiki profiliranih, to je praksa koja je nastavljena i u me-
uratnom razdoblju.

Dubinu drutvenih podjela koja je poticana od politikih eli-

ta silazila meu graanstvo i puk, najbolje je prikazao Grga Novak
u treoj knjizi njegove Povijesti Splita, pri emu se posebno koncentri-
rao na dopise splitske gradske uprave bekim vlastima i ostalim dal-
matinskim gradovima i opinama u njezinoj ulozi idejnog vodstva u
pokretu otpora ideji sjedinjenja Dalmacije i Hrvatske. Upravo na tom
pitanju sjedinjenja i otporu dalmatinskih autonomaa tim zahtjevima,
inicijalno formuliranima u odgovoru splitske kongregacije na poziv iz
Hrvatske i Slavonije za ujedinjenjem, koji je objavljen u Gazzetta di
Zara 29. travnja 1848. godine, zametnuo se dugotrajni sukob autono-
make i narodnjake stranke u gradu te kasnije umnogome utjecao na
negiranje Bajamontijevih zasluga i politike batine, uz istovremeno
isticanje zasluga narodnjake stranke za razvoj narodne misli u Splitu.
U odgovoru splitske opine, u kojem se ne negira narodna poveza-
nost Hrvatske i Dalmacije, ipak se istie da rijetko tko meu nama koji
274
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

moe razumijeti vau slaventinu, da smo izmeu 12.000 stanovnika nae-

ga grada nali jednog jedinog koji je tekom mukom preveo, i ne kako treba,
na talijanski jezik va vrlo potovani dopis od 26. travnja.16 Grga Novak
minuciozno je prezentirao sve stavke tog rascijepa, potkrijepio ih do-
kumentima te generalno gledajui omoguio dubinski uvid u proble-
matiku odnosa autonomake i narodne misli u Splitu, no pravu sliku
politikog djelovanja i idejnih uvjerenja autonomake stranke i jednog
od njezinih karizmatinih voa, Antonija Bajamontija ponudio je u
svojim tekstovima Josip Vrandei, pri emu se prijelomnom poka-
zala njegova studija Dalmatinski autonomistiki pokret u 19. stolje-
u. Osnovna Vrandeieva misao lei u injenici ideologije dalmatin-
skog autonomatva kao izraza kombinacije liberalnog paternalizma,
kakvim se koristio Tommaseo i djelomino Bajamonti, a koji je usput
obogaen orleanizmom, populistikim bonapartizmom i integralnim
nacionalizmom.17 Temeljna zamisao dalmatinskih autonomaa ila je
ka konstruiranju posebne slavo-dalmatinske nacije, koja bi imala vr-
iti ulogu prstena izmeu Zapada i katolikih Slavena, pa ak i kao
poveznica slavenskog i helenskog svijeta, pri emu bi igrala kljunu
ulogu u zamiljenoj junoslavenskoj federaciji.18 Ta ideologija je kroz
nekoliko argumentirano izloenih toaka, u potpunosti negirala pravo
Hrvatske na pripojenje Dalmacije te je Vrandei ubraja u trend opeg
otpora regionalizama spram nacionalnointegracijskih obrazaca. Pored
spomenutog narativa, Bajamonti usvaja i logiku civilizacijske misije
obrazovanih gradskih obalnih komuna prema barbarskom zaleu, za-
hvaljujui kojoj je uvjeren da e u bilo kojem razvoju nacionalizma,
nuno u Dalmaciji pobijediti napredniji talijanski nacionalizam. U istu
svrhu, sluila bi i zamiljena, a nikad ostvarena, eljeznika veza pre-
ma Bosni i Sarajevu te dalje prema Podunavlju, koja bi Dalmaciji do-
nijela snaan ekonomski iskorak te potencirala njezinu vodeu ulogu
u junoslavenskom svijetu. Trebalo je proi skoro dva desetljea od
pobjede narodnjake stranke na izborima u Splitu, 1882. godine, da
bi se na prijelazu stoljea autonomaka stranka konano odrekla ideje
o slavo-dalmatinskoj naciji te manjim dijelom preuzela talijanski na-
cionalni identitet, dok je dobar dio slavodalmatske tradicije prenesen
u jugoslavensku ideju, iznova konfrontiranu s hrvatskim nacional-
nim programom, u kasnijem razdoblju. U svemu ovome, Bajamonti
nije znaajnije sudjelovao, u prvom redu to se taj proces definitivno
odvio neposredno prije njegove smrti. Kasnija talijanska okupacija, uz
zloine koje je posljedino donijela te znaajno pristajanje talijanske
16
Grga Novak,Povijest Splita,III, Split, 1957, str. 121.
17
Josip Vrandei, Protuintegracijski sadraj hrvatski povijesnih regionalizama, U: Nacija i
nacionalizam u hrvatskoj povijesnoj tradiciji, Uredili: T. Cipek i J. Vrandei, Zagreb, 2007, str 106.
18
Isto, str. 102.
275
Dr Dragan Markovina

manjine u gradu uz ideju talijanske Dalmacije, u konanici je utjeca-

la na definitivno brisanje Bajamontijeve ostavtine iz memorije gra-
da, brutalno finalizirane ruenjem Monumentalne fontane, kao krune
njegovog ivotnog projekta dovoenja pitke vode u grad i zavretka
kompleksa Prokurativa, Bajamontijevog kazalita i njegove palae.
Tako je poraz njegovih politikih ideja doveo do krajnje negacije Ba-
jamontijevog djelovanja, koje se ni u kom sluaju ne moe zanemariti,
pa makar i vizualno, imajui u vidu spomenuti kompleks, ali i grad-
sku luku s glavnim lukobranom, kojeg je upravo kao gradonaelnik
dao izgraditi. Antonio Bajamonti, kao ovjek koji je dva desetljea bio
splitski gradonaelnik i koji je brojnim velikim projektima, jedva za-
mislivim za ono vrijeme, pa i po cijenu vlastite financijske propasti
umnogome preporodio Split, a ije se posljedice osjeaju i danas, tre-
nutano u gradu nema ni trg, ni spomenik, ni ulicu, dok su primjerice
po njegovim najeim protivnicima iz narodnjake stranke, imenova-
ne brojne gradske ulice, unato znatno slabijim rezultatima djelovanja
na vlasti. Rezultate Bajamontijevog politikog i urbanistikog djelova-
nja najbolje je predstavio Duko Kekemet u svojoj knjizi Ante Baja-
monti i Split. Kekemet je u tom tekstu prenio i reakcije suvremeni-
ka na Bajamontijevu smrt, iz kojih se moda i najbolje uoava njegova
uloga u razvoju grada: Unato pobjedi Hrvata nad autonomaima u cije-
loj Dalmaciji, stiglo je oko 500 brzojava saalnica, a brojne novine u Zadru,
Trstu, Puli, Rijeci, Beu, Grazu, Rimu, Padovi, Milanu, Beogradu, Cetinju,
Sarajevu i drugdje objavile su krai ili dui nekrolog. Sprovod Ante Baja-
montija bio je beskonaan. Lijes su nosili njegovi bersaljeri. Niz od etiristo
gospoa i gospoica u crnini slijedio je lijes, a za njima dugi niz sudionika sa
stopedeset vijenaca. Taj u Splitu nikad vieni sprovod prolazio je sat i pol do
Sustipanskog groblja, gdje su ponovno slijedili govori.19

Nakon konsolidacije narodnjake uprave i traumatinog isku-

stva Prvog svjetskog rata Split je uao u turbulentno poslijeratno raz-
doblje, obiljeeno previranjima oko suvereniteta nad gradom, sukobi-
ma s talijanskom flotom, iscrpljujuim pregovorima i sveopom psi-
hozom, koje je zakljueno definitivnim ostankom Splita u Kraljevini
SHS, povlaenjem saveznike flote i normalizacijom civilnog ivota.
U tom dinaminom razdoblju graani Splita su s oduevljenjem doe-
kali uspostavu nove drave i dolazak srpske vojske, kao brane talijan-
skim presezanjima, dok je za gradonaelnika imenovan ugledni Josip
Smodlaka. Nakon konsolidacije prilika, sve do poetka Drugog svjet-
skog rata Split je bio optereen aktivnom politikom talijanskog ireden-
tizma, sukobima jugoslavenskih i hrvatskih nacionalnih koncepcija,
19
Duko Kekemet, Ante Bajamonti i Split, 2007, str. 315316.
276
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

uz primjetan porast snage Komunistike partije i svih njezinih inaica,

na elu s karizmatinim i uvijek pomalo od partijskog vrha odmetnu-
tim Vickom Jelaskom. Iz te slike opeg dinamizma i svojevrsnog poli-
tikog kaosa, koji je esto zavravao i krvavim obraunima politikih
neistomiljenika, moemo izdvojiti snaan ugled Ante Trumbia i nje-
gove hrvatske nacionalne i republikanske, a kasnije i pravake ideje,
postupan porast utjecaja HSS-a, svim amplitudama unato, snanu
ukorijenjenost ORJUNE meu uglednim splitskim obiteljima te kon-
stantnu snagu komunistike ideje, oitovanu u svim izbornim inai-
cama kojima se ta zabranjena partija morala sluiti. Imajui u vidu
karakter dravne vlasti koja je, ve sredinom dvadesetih godina sus-
pendirala demokratske procese, jasno je da se dobar dio sukoba odvi-
jao van slubenih institucija. Ako bismo trebali, pored Smodlake u po-
etnoj fazi, te Trumbia u kasnijoj i ve spomenutog Jelaske, izdvojiti
dvije kljune linosti koje su obiljeile splitsko meuratno razdoblje,
to su bili dr. Ivo Tartaglia i dr. Jaka Rai. Obojica privrenici jugo-
slavenske ideje i odani reimski ljudi, no takoer i vizionari te gra-
ditelji, u svakom sluaju ine nezaobilazni dio gradske povijesti. Ono
to im je takoer zajedniko je tragina ivotna sudbina uvjetovana
politikim odnosima, zahvaljujui kojoj je Rai kao etniki povjere-
nik za Dalmaciju umro od posljedica atentata mladih skojevaca, dok
je Tartaglia umro u zatvoru nakon zavretka rata. Ni jedan, niti dru-
gi nisu pravedno valorizirani u dananjem Splitu, pri emu Rai nije
niti adekvatno historiografski obraen, ime samo nadopunjavaju niz
neslubeno proklamirane utnje o dobrom dijelu suvremene povije-
sti grada, kako u socijalistikom razdoblju, tako i u suvremenoj Hr-
vatskoj. Slinu traginu sudbinu doivio je i Vicko Jelaska, izopenik
iz SKJ, kasniji dugogodinji zatoenik Golog otoka od 1949. godine.20
Nakon dokidanja kraljeve diktature i uspostave Banovine Hrvatske,
posljednji predratni gradonaelnik bio je Josip Brki, haesesovac bli-
zak Trumbiu, ali i kasnijem ustakom dunosniku Kerubinu egviu.
No, jednako kao i na primjeru Bajamontijevog razdoblja i onda-
njih politikih previranja, i ovo je razdoblje bilo obiljeeno znaajnim
gospodarskim uzletom, i to na polju elektrifikacije grada, eljeznikog
povezivanja s cijelom zemljom, simbolino zapoetog otvaranjem Li-
ke pruge prema Zagrebu 1925. godine, znaajnom razvoju brodarskih
kompanija, poput Jugoslavenskog Lloyda, Atlantske plovidbe Ivo
Rai i dr., razvojem cementne i brodograevne industrije, pora-
stom raznih obrtnih aktivnosti, arhitektonski osmiljenim urbanizira-
njem grada i kvalitetom svakodnevnog ivljenja te u konanici razvo-
jem komunalne svijesti. Mnoge gore pobrojane aktivnosti, potaknuo
20
Zdravka Jelaska-Marijan, Grad i ljudi: Split 1918.1941., Zagreb, 2009, str. 115.
277
Dr Dragan Markovina

je gradonaelnik i kasniji ban Primorske banovine dr. Ivo Tartaglia.

Tako cijelo vrijeme od poetka stoljea traje ureenje Marjana, zapo-
eto inicijativom Jurja Kolombatovia, jo 1882. godine. Najsnaniji
zamah njegovom ureenju daje upravo dr. Jaka Rai nakon imeno-
vanja na funkciju predsjednika Drutva za zatitu i unapreenje Mar-
jana, 1919. godine, na kojoj poziciji je ostao do smrti 1943. Vano je
naglasiti da je u ureenje Marjana, uloio dosta vlastitog novca, npr.
u izgradnju stubita od Tomia stina do Prve vidilice, koje su do kraja
rata nosile njegovo ime.21 Rai je, takoer kao ugledni kirurg, otvorio
i privatni sanatorij. Pored svih navedenih injenica, treba napomenuti
i da je u meuratnom razdoblju kultura suvremenog urbanog ivlje-
nja u duhu graanske kulture doivjela vrhunac, u brojnim itaoni-
cama, tiskovinama, kupalitima, restoranima, kinematografima itd...
Revolucionarna vlast nakon zavretka rata, iz idejnih je razloga, go-
tovo u potpunosti izbrisala javno sjeanje na proteklo razdoblje, to je,
takoer iz idejnih razloga ostalo na snazi i u dananje doba.
Imajui u vidu takav negirajui odnos prema autonomistikom
pokretu i svim njegovim protagonistima, koji je objektivnu analizu
dobio tek s Vrandeievom knjigom, ali i jednako takav odnos prema
nasljeu jugoslavenskog nacionalizma i njegovim glavnim protago-
nistima, zanimljivo je uoiti stajalita Mire Ljubi-Lorger, osnivaice
i dugogodinje predsjednice Dalmatinske akcije, prve i za sada jedi-
ne relevantne regionalistike dalmatinske stranke u modernom dobu.
Ona naime ORJUNI u Dalmaciji i Splitu pridaje marginalan znaaj,
otklanjajui njezin bauk kojim se suvremeni hrvatski nacionalizam
devedesetih godina esto hranio, tvrdei da je jugoslavenski naciona-
lizam u Dalmaciji bio upravo i jedino epizoda; teka, ali akutna ne i
kronina bolest, to je svakako tema o kojoj bi se dalo raspravljati u
tekstovima fokusiranim na to pitanje.22 No znatno su zanimljivija nje-
zina razmiljanja o autonomistikom pokretu i njegovom izrazito ne-
gativnom i, po njenom miljenju falsificiranom predstavljanju te poli-
tike ideje, kako u historiografiji druge Jugoslavije, tako i u suvreme-
noj hrvatskoj historiografiji. Ljubi-Lorger tako navodi natuknicu iz
Enciklopedije Leksikografskog zavoda iz 1960. godine, u kojoj je auto-
nomatvo opisano kao u osnovi izrazito antidemokratska manifesta-
cija jednog vrlo tankog sloja birokracije, feudalnih zemljoposjednika
i mlade trgovake buroazije. Taj je sloj htio sauvati svoj drutveni,
eksploatatorski poloaj gospode, jora, nad neukom masom irokih
narodnih slojeva sitnih seljaka i kolona Hrvata i Srba. Takoer ih
se naziva odrodima te smjesom politikih megalomana, kombinatora
21
Isto, str. 329.
22
Mira Ljubi-Lorger, Autonomai, orjunai, preporoditelji, Zagreb, 2010. str. 67.

278
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

i kulturno potpuno neaktivnih i nestvaralakih elemenata. Autorica

tvrdi da razumije injenicu da nije lako izbjei stajalite pobjednikog
trijumfalizma, ali ipak zaprepauje to to se takav prizeman pamflet
mogao nai u jednoj enciklopediji. Ona dalje uoava elemente rasisti-
ke netrpeljivosti u pisanju povjesniara Trpimira Macana, nesuvislost
Ive Peria te openito polemizira sa gotovo svim autorima koji su se
bavili spomenutom temom, u prvom redu s Grgom Novakom, ali i s
Vrandeiem, i njegovom knjigom, tvrdnjom u kojoj se zapravo naj-
bolje zrcali njezino stajalite: Nije beznaajno ni pitanje tko je i ija je
politika misao i ideologija u to doba oteavala integraciju hrvatskih
zemalja: onih koji su htjeli raspravljati o uvjetima ili onih koji su baha-
to zastupali povijesno pravo na Dalmaciju, pravo na aneksiju Dalma-
cije, da budemo precizni.23
Mrano razdoblje Drugog svjetskog rata i faistike okupacije
trajno je obiljeilo Split i njegove graane, kojih je 12 tisua izravno
u statusu boraca sudjelovalo u antifaistikoj borbi u partizanskim je-
dinicama, od ega je bilo oko 6.100 omladinaca i 1.100 ena i kojih je
vie od 1.500 poginulo u ratnim sukobima. Takoer je od strane oku-
patora zatvoreno oko 10 tisua Spliana, od kojih je vie od 5 tisua
odvedeno u logore smrti, dok ih je 266 umoreno, strijeljano ili obje-
eno u samom gradu, uz veliki broj od preko 1.400 ratnih izbjeglica.24
Od brojnih dogaaja, koje se u ovom tekstu nema mjesta sve nabrojiti,
moda bi trebalo izdvojiti traginu pogibiju Prvog splitskog odreda,
sastavljenog od tek stasalih mladia, od kojih su veina strijeljani kod
Sinja, veliku ilegalnu umjetniku izlobu od preko 50 slikarskih i ki-
parskih djela partizanskih umjetnika, koja je bila postavljena u dana-
njoj Zvonimirovoj ulici u stanu kipara Marina Studina i Konferenci-
ju kulturnih radnika Hrvatske na Hvaru krajem 1943. godine, kao i
injenicu da je u Splitu konstituirana prva Narodna vlada Hrvatske,
na elu s Vladimirom Nazorom. Na to herojsko doba otpora okupa-
torima, danas gotovo nita ne podsjea u gradu, pri emu je zaborav
politiki programiran i sustavno proveden. Unato neupitnim bru-
talnim, pa donekle i zloinakim postupcima u prvim poslijeratnim
godinama, u kojima su stradali mnogi neduni ljudi i injenicu da su
se desili strani kulturocidi nad Sustipanom i Monumentalnom fon-
tanom, ovakav ideoloki udar na antifaistiko nasljee Splita, koji se
odvio devedesetih godina, predstavlja trajnu sramotu i ispod je sva-
ke civilizacijske razine, na tragu ruenja Sustipanskog groblja. Inae
pitanje ruenja Sustipanskog groblja iznimno je slabo istraeno te jo
uvijek eka ozbiljne istraivae, no i bez toga moemo utvrditi da je,
23
Isto, str. 131.
24
Antifaistiki Split: ratna kronika 1941.1945, Split, 2010, str. VIII.

279
Dr Dragan Markovina

neovisno o temeljnoj motivaciji, njegovim ruenjem napravljen jedan

od najsramotnijih napada na memoriju grada. U socijalistikom raz-
doblju, Split je poprimio dananje gabarite, doivjevi izniman demo-
grafski rast, ubrzanu industrijalizaciju i urbanizaciju te snaan razvoj
na svim poljima ivota. Meu vrhunce tog perioda svakako se ubraja
arhitektonsko rjeenje i izgradnja Splita 3, kao vrhunski osmiljenog
modernistikog kvarta, nastalog na tradicijama rimskih centuracija,
kao i projekt Mediteranskih igara, sa nizom sportskih kompleksa te
Poljudskim stadionom kao krunom cijelog projekta. Takoer se razvi-
jaju brojne kulturne i znanstvene institucije, poput Knjievnog kru-
ga, Drutva prijatelja kulturne batine, Sveuilita u Splitu, Instituta
za historiju radnikog pokreta i sl. Split je u konanici, nakon prvih
viestranakih izbora i proglaenja samostalne Hrvatske, iznova uao
u izrazito turbulentno razdoblje, obiljeeno kako herojskim otporom
i prihvaanjem brojnih izbjeglica, tako i novim ideolokim terorom,
atakom na privatnu imovinu i ljudska prava, o emu najbolje svjedoi
pitanje Lore. Pored ovih idejnih i civilizacijskih inilaca, dolo je i do
raspada gradske industrije, posljedinog siromaenja, porasta narko-
manije i brojnih urbanistikih i komunalnih problema, koji su donekle
zaustavljeni i sanirani u posljednjem desetljeu, tijekom kojega je grad
otvorio nove prostore potencijalnog napretka, ponajprije na polju sve-
uilinog razvoja.

Mjesta sjeanja-simboli, imena ulica i trgova

a) Imena ulica i trgova

Poetak fenomena ideolokog obiljeavanja prostora i inau-

guracije simbola, unato znaajnoj simbolikoj ulozi Bajamontijevog
kazalita, zapravo moemo smjestiti u razdoblje prve Jugoslavije.
Od zaetka tih procesa, starih tek neto manje od stotinu godina, do
danas, intenzitet tako usmjerenih nakana, nije se bitnije promijenio.
Svaki raskid sa prijanjim reimom, znaio je ujedno i kidanje gotovo
svih slubenih veza sa simbolima tog prolog vremena. Zahvaljujui
takvim ideolokim obratima i nepomirljivostima, jako je malo ulica u
gradu zadralo kontinuitet imena u promatranom razdoblju, dok su
tek neto ei primjeri povratka starog imena, s poetka stoljea, a
bilo je i sluajeva poput Zagrebake ulice, koja je prvo, poetkom sto-
ljea oznaavala dananju Zvonimirovu, da bi danas oznaavala sa-
svim drugu ulicu, koja prolazi uz ardin. Sluaj Bregovite ulice, iznad
eljeznikog kolodvora, primjer je ulice, koja je iz idejnih pobuda, u
razdoblju socijalistike Jugoslavije promijenila ime u Beogradsku, da
280
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

bi danas ponijela staro ime.

Meu ulicama koje su u kontinuitetu zadrale stara imena su
Kavanjinova, Matije Gupca, Jadranska, Hrvojeva, Istarska, Pojianska,
Poljika, Radovanova, itd.
Brojni su primjeri preimenovanja ulica i trgova u skladu s du-
hom vremena. Tako su se u novonastaloj Kraljevini SHS u uem po-
druju grada pojavile ulice Kraljice Marije, Vojvode Miia, put Milo-
rada Drakovia, Pristan majora Stojana, i dr.
Dok su u meuratnom razdoblju preimenovanja ulica ostala
ipak ogranienog dometa, ratni period obilovao je potpunim preo-
blikovanjem gradskog identiteta u talijanskom duhu te neto kasnije
u duhu ustake vlasti, zahvaljujui kojem su izmijenjena gotova sva
imena ulica. Po dolasku osloboenja i konsolidaciji nove vlasti, nova
gradska uprava izmijenila je takoer pretean dio imena ulica i trgova
u duhu antifaistike borbe te lijeve i jugoslavenske ideje, no ipak po-
tujui i dijelove nacionalne hrvatske tradicije, kao i djelomino uko-
rijenjene gradske toponime. Tako su u tom razdoblju, pored narod-
nih heroja, Rose Luxemburg, Maksima Gorkog, Matije Ivania, Marxa
i Engelsa, proleterskih brigada i ostalih ideoloki profiliranih osoba i
pojava, ulice imali i Tin Ujevi, Ivan Metrovi, Ante Trumbi, knez
Trpimir, kraljica Jelena, ban Berislavi, Marin Dri i sl.

Svakako najzanimljivija preimenovanja povezana su s mjestima

najvee simbolike uloge, poput trga ispred sv. Frane, koji je dvadese-
tih godina oznaen kao Poljana regenta Aleksandra, da bi danas nosio
ime Trg dr. Franje Tumana. S druge pak strane Riva, koja je za vrije-
me okupacije nosila Mussolinijevo ime, da bi kasnije bila prozvana Ti-
tovom obalom, danas nosi ime Obala Hrvatskog narodnog preporoda
i najtipiniji je primjer konanog ideolokog konsenzusa i slubenog
stajalita, koji korijene dananjeg Splita trai u hrvatskoj opini iz 19.
stoljea, s dodatnom notom katolike tradicije i simbolike iz Domo-
vinskog rata. Tadanja Wilsonova obala, u socijalizmu je nosila ime
Obala bratstva i jedinstva, dok danas nosi ime Obala kneza Doma-
goja. Gat 26. listopada 1944. danas se zove Gat sv. Nikole. Openito
govorei, ako bismo pokuali uspostaviti neku logiku u promjenama
imena ulica devedesetih godina, moemo ustvrditi da su knjievnike
mijenjali knjievnici, heroje jednog rata heroji novog rata, a ulice ime-
novane po klasicima ljevice, dobile su imena katolikih uglednika.
Najvei problem s takvom, aktualnom situacijom s imenima
ulica i trgova je u tome to potpuno negira nezaobilaznu ulogu auto-
nomake uprave, veliki znaaj ideje jugoslavenstva te herojsku antifa-
istiku borbu, kojoj bi dignitet morao biti vraen, barem povratkom
281
Dr Dragan Markovina

ulice Prvog splitskog odreda te ponovnim slubenim obiljeavanjem

dana 26. listopada, kao spomena na osloboenje grada.

b) Spomenici i simboli

Iako su u svim spomenutim razdobljima u gradu dizani spome-

nici kao simbolina mjesta sjeanja, potaknuti raznim motivacijama,
moemo utvrditi da je prvo promatrano razdoblje obiljeeno Monu-
mentalnom fontanom, meuratno razdoblje spomenikom Grguru
Ninskom te neuspjenim i nedovrenim pokuajima podizanja spo-
menika dinastiji Karaorevi, dok je socijalistiko razdoblje obiljee-
no podizanjem brojnih spomenika u ast antifaistike borbe. Ono pak
to obiljeava posljednje promatrano razdoblje suvremene Hrvatske je
atak na antifaistiku spomeniku batinu, kombiniran sa odbijanjem
obnove Monumentalne fontane. U konanici zajednika sudbina svih
navedenih spomenika zapravo lei u njihovoj devastaciji, bilo fizikoj,
bilo znaenjskoj.
Tako je Monumentalna fontana, poznatija kao Bajamontua, po-
dignuta u ast dolaska vode u grad i samodoprinosima brojnih graa-
na svih provenijencija, o emu postoje brojni zapisi, brutalno i gotovo
trijumfalno sruena 1947. godine, nakon to joj je pridodano znaenje
koje nikad nije imala. Fontana je, naime stradala u naletu osvetnikog
revolta i smijenog objanjenja da je sveanj snoplja na vrhu pred-
stavljao simbol talijanskog faizma, to u sluaju fontane podignute
par desetljea prije pojave faistikog pokreta nikako nije mogao biti
sluaj. No i pored javno proklamiranog trijumfalizma nad tim inom
u ondanjoj Slobodnoj Dalmaciji, jasno je da su i oni koji su donije-
li odluku o njezinu ruenju bili svjesni barbarizma cijelog ina, kao i
injenice da tim ruenjem amputiraju vaan simboliki dio gradske
povijesti. Sada ve i viedesetljetna borba aktivista iz Drutva prija-
telja kulturne batine i ostalih pojedinaca, angairanih na faksimilnoj
obnovi fontane, jo uvijek nije urodila plodom, zbog snanih, uglav-
nom ideolokih otpora, esto maskiranih umjetnikim argumentima,
i to unato odluci Gradskog vijea iz 1996. godine koje je prihvatilo
navedena nastojanja.
Jednako osporavan, iako nikad i fiziki uniten bio je i spome-
nik Grguru Ninskom, iji su izrada, postavljanje, micanje i izmjetanje
dobili niz konotacija, esto i kontradiktornih u splitskoj, jugoslaven-
skoj i talijanskoj javnosti. Naime, s obzirom na to da se 1925. godine
obiljeavao jubilej tisuugodinjice Hrvatskog Kraljevstva, to je bila
dravna manifestacija koja je sponzorirana u svim hrvatskim kraje-
vima u Jugoslaviji, Opinsko vijee grada Splita donijelo je u srpnju
282
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

1924. godine da se u ast tog jubileja prihvati dar Ivana Metrovia i

na Vonom trgu postavi njegov spomenik Marku Maruliu. Dok je taj
prijedlog bio prihvaen opim konsenzusom, ime je Maruliev spo-
menik bio jedan od rijetkih u gradu kojeg nitko nikad nije doveo u pi-
tanje, drugi Metroviev prijedlog o podizanju monumentalnog kipa
Grguru Ninskom, koji bi imao nositi jasnu simboliku i politiku po-
ruku, izazvao je, unato jednoglasnoj odluci Opinskog vijea, pravu
buru negodovanja, javno iskazanih sukoba i proizveo cijeli niz ugled-
nih oponenata, da su u konanici sve one peripetije koje su pratile taj
spomenik bile posve oekivane. Problemi sa ovim spomenikom poeli
su se nazirati ve od same inicijalne ideje, kada je Metrovi, elei
izbjei bilo kakve prijepore, koje je oito slutio, uvjetovao darovanje
spomenika, ne samo umjetnikom slobodom u izradi, nego i izborom
mjesta na koje e kip biti postavljen.25 Opinsko vijee, koje je kao to
je ve u ranijim poglavljima spomenuto, bilo na istoj idejnoj liniji sa
Metrovievim shvaanjem Grgurove mitoloke simbolike, taj je pri-
jedlog u listopadu 1925. jednoglasno prihvatilo, nakon ega je kipar
poeo sa izradom spomenika, dovrivi ga u rujnu 1927. godine. U ci-
jelom navedenom procesu savreno su se prelamala sva idejna struja-
nja sukobljena u tadanjem Splitu i Dalmaciji, u prvom redu u svjetlu
odnosa prema simbolinom znaenju, kako samog Grgura Ninskog i
poznatih crkvenih sabora, tako i prema znaenju postavljanja spome-
nika tih dimenzija na Peristilu, na kojem ga je Metrovi zamislio. Gr-
gur Ninski i splitski crkveni sabori uli su u fokus javnosti jo tijekom
proslave jubileja tisuugodinjice Hrvatskog Kraljevstva 1925. godine,
da bi se s polemikama o postavljanju spomenika ta tema dodatno in-
tenzivirala, prometnuvi se u jednu od najeih splitskih polemika
meuratnog razdoblja. Tu estinu polemika pratila su i posve suprot-
stavljena tumaenja njegove uloge, od ve afirmiranog stava preuze-
tog iz narodnog preporoda 19. stoljea, o Grguru kao borcu za hrvat-
ski jezik i ouvanje hrvatske kulture, preko vizure iz koje se Grgur
promatrao kao simbol jugoslavenstva, time to je borei se za hrvatski
jezik pridonio afirmaciji Junih Slavena i tako poloio temelje za na-
stanak budue zajednike drave. Ovu teoriju promicale su naravno
unitaristike organizacije te pripadnici Starokatolike crkve (Hrvatske
katolike crkve), uspostavljene 1923. godine, koji su u Grguru gleda-
li svoga zatitnika, gotovo sveca, videi ga kao protivnika rimskog
pape i svojevrsnog hrvatskog Jana Husa.26 Taj stav je naravno naiao
na snaan otpor slubene crkvene hijerarhije, tim prije to se ta iroka
javna rasprava o Grguru i njegovoj ulozi poela uplitati i u raspravu o
25
Zdravka Jelaska-Marijan, n. d., str. 444.
26
Isto, str. 445.

283
Dr Dragan Markovina

sklapanju jugoslavensko-vatikanskog konkordata, na nain da je ovaj

jugoslavenski pogled na Grgura u njemu poeo gledati i preteu sv.
Save u borbi s Rimom. U konanici, pojavila su se i stajalita o njemu
kao pretei bosanskog bogumilstva. No sva ta neslaganja meu vein-
skim stanovnitvom, proizala kao rezultat unutranjih politikih pre-
viranja, postajala su irelevantna u odnosu prema manjinskom talijan-
skom stanovnitvu i njihovoj verziji tumaenja dalmatinske povijesti
kao paradigme za budui razvoj, budui da su se sve spomenute stru-
je slono zalagale za postavljanje spomenika, pridajui mu zajedniki
ulogu borca protiv talijaniziranja Dalmacije, dok su jedina razilaenja
biljeena oko njegove lokacije. Takvu unisonost jasno su prepoznali
pripadnici talijanske politike zajednice, u prvom redu Ildebrando
Tacconi, jedan od najuglednijih splitskih Talijana i urednik zadarske
Rivista Dalmatice koji je povodom postavljanja spomenika napisao la-
nak pod naslovom Novi napad na Dioklecijanovu palau. U tom
lanku on na postavljanje monumentalnog spomenika meu rimske
zidove, unato protivljenju struke, gleda kao na izraz smijenog o-
vinizma hrvatske gradske uprave.27 Zanimljivost njegovog lanka lei
u injenici da je on priznavao umjetniku vrijednost, ljepotu, snagu i
izraajnost spomenika, ali njegovo postavljanje dri uvredljivom pro-
vokacijom hrvatske opine i umjetnikom devastacijom Peristila.
Daleko od politikih razraunavanja struka se estoko protivi-
la postavljanju spomenika tih dimenzija na mjesto antikog Peristila,
pri emu su svakako bili najglasniji don Frane Buli i tadanji voditelj
Konzervatorskog ureda u Splitu, Ljubo Karaman, no njihova nastoja-
nja nisu pokolebala tadanje gradske elnike, Tartagliu te kasnije Rai-
a u prvotnom naumu. Razloge takvom ustrajavanju zasigurno treba
traiti i u Tartagliinom govoru na otvaranju spomenika u kojem je on,
ipak na prvom mjestu istaknuo hrvatsko obiljeje Grgura Ninskog, re-
kavi: Na ovoj obali, koja je od trinaest stoljea otabina naeg naro-
da, ima ovaj silni bronani kip da bude i kamen mea naega terito-
rija, nae historije i nae nacije. Ovdje, na tome mjestu, ovaj spomenik
je izraz nae vjere i nae volje, nae savjesti i nae ispovjesti, da smo
ovdje stajali pred trinaest stoljea, da ovdje stojimo, i da emo ovdje
ostati dok bude naeg naroda i jezika.28
Nakon ove eksplicitno politike poruke talijanskoj manjini,
princ Pavle Karaorevi otkrio je spomenik, dok ga je zagrebaki
nadbiskup Antun Bauer, kao hrvatski metropolit i predsjednik Kato-
likog episkopata blagoslovio, ujedinivi tako za trenutak nastojanja
jugoslavenskog i hrvatskog nacionalizma u istovjetni interes. Imajui
27
Isto, str. 448.
28
Isto, str. 449.

284
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

u vidu navedene injenice, jasno je da je tijekom talijanske okupacije

Splita spomenik 1943. godine demontiran i uklonjen s Peristila, da bi
nakon kapitulacije Italije i prikljuenja Dalmacije ustakom reimu Pe-
ristil bio preimenovan u Trg Grgura Ninskog, s jasnom namjerom za
povratkom spomenika, no to se nikad nije dogodilo, budui da je po-
novno sklopljen tek pedesetih godina, smjestivi se na znatno priklad-
nijoj lokaciji nasuprot Zlatnih vrata, ime se uvailo miljenje struke.
To izmjetanje na prikladniju lokaciju zasigurno je svjedoilo i o izvje-
snom naputanju, tada ve potpuno anakrone antitalijanske matrice,
ime jo vie udi injenica da je taj eksplicitno politiki spomenik sa-
uvan i smjeten u prikladan kontekst, dok je graanska fontana, s ni
priblino tolikim politikim nabojem jo uvijek ostala neobnovljena.
Od brojnih spomenika podignutih u ast antifaistike borbe,
kao one s najviim umjetnikim dosezima valja istaknuti Spomenik
palom pomorcu na Katalinia brigu, arhitekata Ivana Caria, Budi-
mira Prvana, Branka Franievia i Paka Kuzmania, s reljefima An-
drije Krstulovia, zatim Spomenik palim lukim i obalnim radnicima
Splita, koji se nalazi na Gatu sv. Petra, arhitekta Vuka Bombardellija i
autora reljefa eljka Radmilovia, kao i Spomenik politikim zatvore-
nicima, interniranima i deportiranima, koji se nalazi u ulici Domovin-
skog rata, izmeu upravnih zgrada Splitsko-dalmatinske upanije, a
takoer ga je projektirao Bombardelli, dok je reljefe izradio Radmilo-
vi. Spomenik palom pomorcu otkriven je u rujnu 1958. godine, u po-
vodu proslave esnaeste godinjice osnivanja partizanske Mornarice,
Spomenik palim lukim i obalnim radnicima Splita, otkriven je 1956.
godine, dok je Spomenik politikim zatvorenicima, otkriven 26. listo-
pada 1976. na 32. godinjicu osloboenja grada.29
Sva ova previranja oko simbolike, gradnje, postavljanja, uklanja-
nja i ruenja splitskih spomenika suvremenog doba reflektirala su se i u
najnovije vrijeme, moda najoitije na primjeru tandarca na Pjaci, zami-
ljenog u svojstvu referentne toke sredinjeg gradskog trga, na kojoj je
postavljena zastava Grada Splita, s uklesanim najvanijim datumima iz
gradske povijesti. Na tom tandarcu slubeni Grad Split smatra bitnim
samo pet dogaaja iz gradske povijesti, i to 305. godinu i ulazak cara
Dioklecijana u palau, zatim 640. godinu i dolazak stanovnika Salone,
1240. godinu donoenja statuta grada, 1882. godinu i pobjedu narodnja-
ka na izborima te 1991. godinu i postanak samostalne Hrvatske.30

Nita o skoro etiri stoljea mletake povijesti, s trgovakim vr-

huncem u splitskom Lazaretu, nita o splitskim fiziokratskim prosvje-
29
Antifaistiki Split: ratna kronika 1941.1945., Split, 2010, str. 910913.
30
Isto, str. XXIII.

285
Dr Dragan Markovina

titeljima 18. stoljea, nita o sveobuhvatnom urbanistikom razvoju za

mandata Antonija Bajamontija, nita o zanosu i nadanjima prilikom
stvaranja prve jugoslavenske drave te u konanici nita o herojskom
otporu okupatorima u Drugom svjetskom ratu, osloboenju grada te
do tada nezabiljeenom industrijskom, demografskom, ekonomskom,
sveuilinom i urbanistikom razvoju u socijalistikom razdoblju. No
najgore od svega je to se takvim pristupom zaobilo injenicu ustavne
definicije Republike Hrvatske kao pravne sljednice ZAVNOH-a, a sa-
mim tim i jedan od kljunih dogaaja u povijesti grada, a to je osnivanje
prve Narodne Vlade Hrvatske, upravo na toj istoj splitskoj Pjaci. Tako se
Grad Split slubeno distancirao od vlastite povijesti, javno obznanivi
da se u promatranom razdoblju nita bitno nije dogaalo sve do 1882.
godine, a zatim ni sljedeih stotinu i devet godina.

Zapadni Mostar ili radikalno ustrajavanje na novoj paradigmi

Politika i drutvena previranja u Mostaru krajem 19. stoljea i u prvoj polo-

vici 20. stoljea

Austrougarsko razdoblje u Mostaru, inae prilino historiograf-

ski istraeno, za razumijevanje ovog rada bitno je iz nekoliko razloga.
Za razliku od splitskog sluaja, u kojem se mogao nazrijeti kontinu-
itet prijepora iz tog vremena i u socijalistikom razdoblju, to razdo-
blje je sa svim svojim dilemama i politikim sukobima, kako klasnim,
tako i nacionalnim, umnogome konzervirano i prebrisano u razdoblju
nakon Drugog svjetskog rata, da bi poetkom devedesetih godina u
politiki ivot grada bile brutalno vraene. U promatranom razdoblju
jasno su se ukazale drutvene podjele po nacionalnoj pripadnosti, oi-
votvorene prije svega u odnosu prema novim vlastima, ali i putem na-
cionalnih kulturnih i sportskih drutava. Krajem spomenutog razdo-
blja dolazi i do buenja lijevog, socijaldemokratskog pokreta u gradu,
koji e vrhunac dosegnuti u meuratnom razdoblju prve Jugoslavije.
Mostarski Srbi su od samog poetka s nepovjerenjem gledali na
poteze novih austrougarskih vlasti, prije svega strahujui od konane
aneksije Bosne i Hercegovine, ime bi bilo onemogueno njezino pri-
pajanje Srbiji. Polje politike borbe u njihovom sluaju bilo je pitanje
crkvene autonomije, tj. straha od potinjavanja Karlovakoj patrijari-
ji.31
Slino raspoloenje vladalo je i meu mostarskim Muslimani-
ma, koje je teko pogodio neoekivani prelazak iz jednog civilizacij-
skog kruga u drugi, koji je k tome bio potpuno stran njihovom do-
31
Jasmin Brankovi, Mostar 1833.1918. Upravni i politiki poloaj grada, Sarajevo, 2009, str. 110.
286
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

tadanjem svjetonazoru. Reakcije na ovu promjenu kretale su se u

dva smjera. Vei dio stanovnitva se, u nadi da je okupacija samo pri-
vremenog karaktera, vrsto drao vlastite tradicije i iskazivao otpor
prema svim novotarijama. Drugi, daleko manji postotak Muslimana,
odmah je prihvatio novo okruenje, traei kroz institucije sistema
osobni interes ili realne mogunosti za ouvanje vjerskog i kulturnog
identiteta.32
U konanici, mostarski Hrvati su, za razliku od pripadnika dru-
ge dvije lokalne nacionalno-vjerske zajednice, s velikim oekivanjima
pozdravili dolazak katolike velesile na ove prostore. Ponajprije iz ra-
zloga jer su smatrali da e u novonastalim okolnostima biti lake po-
stii nacionalnu integraciju s Hrvatima iz ostalih dijelova Monarhije.33

Analizirajui ovako oprene stavove triju kljunih gradskih za-

jednica, jasno je da je bilo teko oekivati njihovu integraciju na ne-
kom zajednikom narativu. No ona je ipak, s vremenom u znaajnoj
mjeri ostvarena djelovanjem radnikog pokreta u meuratnom raz-
doblju te, posebno putem antifaistike borbe, zahvaljujui emu je i
Mostar dobio obiljeje izrazito crvenog grada. Povijest radnikog
pokreta u gradu najtonije se prelamala kroz povijest nogometnog
kluba Vele, inae osnovanog kao Radniko portsko drutvu Vele.
Osnovan u lipnju 1922. godine te kasnije u potpunosti izravno voen
od strane KPJ-u, esto zabranjivan i uvijek u sukobu s policijom, taj
klub je na najbolji mogui nain simbolizirao gradsku ljevicu. To se
oitovalo, ne samo u injenici izmijeanog nacionalnog sastava igraa
i lanova kluba, ve i u injenici da je petokraka usvojena kao klupski
simbol. Koliku je popularnost Vele stekao u gradu Mostaru i najbolji
dokaz da je postao klub kojeg su voljeli svi graani, posebno radnici,
pokazuje i podatak da je 1936. godine imao 3.500 lanova kluba, koji
su ga financirali svojim lanarinama. Njegova idejna profilacija mo-
da je najbolje dola do izraaja poetkom rujna 1940. godine, tonije
prvog i drugog rujna, kada je 1.9.1940. godine u Mostaru je odigrana
utakmica izmeu Velea i Crne Gore iz Podgorice. Nakon utakmice
dolazi do masovnih demonstracija protiv reima. Uzvikivane su pa-
role dole faizam, dole imperijalizam, ivio savez sa SSSR-om,
dolje tirani ivjela sloboda, hoemo hljeba i rada te su izbili veliki
sukobi izmeu demonstranata i andarmerije.
andarmerija je juriala na goloruke graane i masa se morala
razii. Meu demonstrantima je bilo dosta ranjenih. U Mostaru je na-
stupila stravina no. Policija je te noi obilazila mahale, i sokake uza-
32
Isto, str. 122.
33
Isto, str. 131.

287
Dr Dragan Markovina

vrelog grada. Hapsila je sve one za koje je znala da su uestvovali u

demonstracijama.
Dan kasnije demonstracije su se nastavile na nain da je obavljen
protestni generalni trajk radnika Mostara. Grad je bio u oku. lano-
vi SKOJ-a zahtijevali su da se izvri napad na policiju, gdje se nalazilo
pedeset zatvorenih demonstranata. Graani su se urotili protiv polici-
je, nakon ega je uprava RK Vele donijela odluku da se sva klupska
arhiva, pehari, novac i oprema sklone na sigurno mjesto.34 Imajui u
vidu ove podatke, kao i injenicu da je u antifaistikoj borbi ivot iz-
gubilo 77 igraa i lanova Velea, ne treba uditi da je dobar dio ideo-
lokog udara s poetka devedesetih godina bio usmjeren upravo pro-
tiv Velea. I to na nain da mu je zabranjen pristup stadionu te da mu
je praktino zabranjen rad, poetkom hrvatsko-muslimanskog rata
1993. godine.

Nazivi ulica kao ogledalo slubene ideologije

Zavretkom Drugog svjetskog rata i formiranjem federativne ju-

goslavenske drave, zapoeo je proces stvaranja novog drutvenog i
politikog poretka, iji je legitimitet s jedne strane potvrivan konti-
nuiranim slubenim sjeanjem na ratna iskustva te s druge strane afir-
macijom zajednikih povijesnih, politikih, drutvenih i umjetnikih
inicijativa i linosti. Sukladno tako proklamiranoj politici dravna po-
litika sjeanja djelovala je u pravcu promoviranja tih dvaju temeljnih
smjerova novog jugoslavenskog identiteta, i to putem promjene nazi-
va ulica, javnih graevina te politikom odnosa prema kulturno-umjet-
nikim i sportskim drutvima.
U takve drutvene procese savreno se uklopio i mostarski slu-
aj, to je dodatno pojaano injenicom Mostara kao vienacionalne
sredine koja je po logici stvari iziskivala znaajnije institucionalno an-
gairanje u smjeru stvaranja integriranog identiteta s jedne strane te
znaajnog sudjelovanja graana Mostar u Narodnooslobodilakoj bor-
bi s druge strane. Takvo to nije bilo zauujue, imajui u vidu inje-
nicu da su Drugi svjetski rat i druga Jugoslavija, njezini utemeljitelji i
utemeljujui mitovi bili neraskidivo vezani. Istovremeno se zabranom
djelovanja nacionalnih i sportskih drutava, namjeravalo izbrisati pre-
dratne nacionalne i politike podjele u gradu, naslanjajui slubeno
sjeanje iskljuivo na ukorijenjenu i osnaenu lijevu tradiciju.
Tako je injenica da je od oko 18.000 predratnih stanovnika Mo-
stara u partizanskom pokretu bilo aktivno njih oko 6.000, pri emu ih
34
http://www.fkvelez.ba/index.php?option=com_content&view=article&id=968:period-
19221940-period-do-rata&catid=104:istorija-tekstovi
288
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

je preko 750 poginulo, znaajno oblikovala poslijeratni gradski iden-

titet, utjeui na prepoznavanje Mostara kao crvenog grada u jugo-
slavenskoj dravnoj zajednici.
Politika imenovanja ulica slijedila je dvije spomenute tradicije,
teei s jedne strane legitimirati prisutnost sva tri konstitutivna naro-
da u gradu, otprilike jednako raspodjeljujui nazive ulica znaajnijim
knjievnicima i umjetnicima, mostarske i ire provenijencije, ne mije-
njajui imena mahala u starim dijelovima grada, nazvanih uglavnom
po najbrojnijim obiteljima tradicionalno nastanjenim u njima. S druge
pak strane, znaajan naglasak stavljen je na imaginarij iz Narodnoos-
lobodilake borbe i komunistikog pokreta, obraajui ozbiljnu pozor-
nost pripadnicima pokreta iz samog Mostara i hercegovake regije.
Imena ulica u zapadnom dijelu grada u konanici su imala pre-
teno hrvatski karakter, to nije omelo gradske vlasti da poetkom de-
vedesetih godina naprave temeljit ideoloki udar na spomenute nazive.
Najurbaniziraniji dijelovi grada nosili su tako nazive Avenija 14.
februar, po datumu osloboenja grada, danas preimenovana u ulicu
Kralja Tomislava, Blagoja Parovia, Srbina iz Nevesinja, istaknutog
lana predratne KPJ-u, poginulog u panjolskom graanskom ratu,
ija je gotovo cjelokupna partijska aktivnost bila vezana uz Hrvatsku,
zahvaljujui emu se oenio s Ankom Butorac, lanicom CK KPH, da-
nas preimenovanu u Petra Kreimira IV, Ante Zuania, Hrvata, pogi-
nulog lana Mostarskog bataljona, inae Dubrovanina po porijeklu,
koja je danas preimenovana u Zvonimirovu, Vladimira Nazora, pre-
imenovana u Kralja Tvrtka, Lenjinovo etalite, preimenovano u Ni-
kole ubia Zrinjskog, Omladinska, preimenovana u Ulicu hrvatske
mladei, itd.
Konana bilanca preimenovanja ulica pokazuje da su samo dvije
ulice u cijelom zapadnom dijelu grada sauvale predratna imena, uli-
ca Stjepana Radia i Splitska ulica, pri emu treba naglasiti dvije izra-
ene tendencije u konstruiranju novog identiteta. S jedne strane Mo-
star je trebalo konstruirati kao glavni grad hrvatskog naroda u Bosni i
Hercegovini (stolni hrvatski grad), emu se pribjeglo kopirajui tadanja
zagrebaka rjeenja, imenovanjem Rondoa Trgom hrvatskih velikana
i okruujui ga ulicama knezova i kraljeva iz hrvatske te predosman-
ske bosanske povijesne tradicije, pri emu je taj proces potpomognut
imenovanjem sredinjeg gradskog parka Zrinjevcem, dok se s druge
strane teilo zatiranju bilo kakve tradicije drugih naroda u gradu, ali
i neodgovarajue hrvatske tradicije, o emu zorno svjedoi micanje
ulice s Nazorovim i Zuanievim imenom, istovremeno rehabilitiraju-
i razdoblje Nezavisne Drave Hrvatske, na nain da su imena ulica
dobili likovi poput Mile Budaka, Vokia i Lorkovia i slinih. Koliko
289
Dr Dragan Markovina

je takva politika imenovanja ulica imala utemeljenje u gradskom povi-

jesnom i demografskom nasljeu, svjedoi brojka od neto vie od 34
% hrvatskog stanovnitva u gradu po posljednjem slubenom popisu
stanovnitva iz 1991. godine i izraziti antifaistiki karakter grada, o
kojem je ranije bilo rijei.
Zahvaljujui dubinskoj neutemeljenosti tih tradicija novi nazivi
ulica nisu se ukorijenili u gradskom govoru, a to ide toliko daleko da
ak i javne institucije, poput Elektroprivrede alju svoje raune sa dvi-
je ispisane adrese.
Ideoloki motivirano preimenovanje uostalom ima dugu i
uglavnom neuspjenu povijest. To to je nakon preokreta Karl-Marx-
Stadt opet dobio svoje staro slavensko ime Kamnica, ima smisla, kao i vra-
anje starog imena popularnoj Kaiserstrasse u Frankfurtu na Majni (koju je
SPD bio privremeno preimenovao u Friedrich-Erbert-Strasse) te berlinskoj
Wilhelmstrasse koja je ostala pojam (a koju je SED privremeno prekrstio u
Otto-Grotewohl-Strasse). Promjene imena prekidaju kontinuitete i treba ih
naelno izbjegavati. Novo ime opravdano je samo za neku novu stvar i treba
ga potom zadrati. Imena i simbole teko je mijenjati, vraaju se. Imajui u
vidu mostarsko iskustvo, teko je ne usuglasiti se sa ovim zakljukom
Alexandera Demandta.

Spomenika batina i gradski simboli

Ratnim sukobom Hrvatskog vijea obrane s Armijom BiH, tije-

kom 1993. godine i ruenjem Starog mosta, kao temeljnog gradskog
simbola 9. studenog iste godine, za to je optuena hrvatska strana,
preovladavajua nacionalistika politika u zapadnom dijelu grada od-
luila je raskinuti i posljednju vezu s viestoljetnom povijesnom, de-
mografskom i identitetskom tradicijom Mostara te potpuno ignorirati
postojanje drugih naroda i drugog dijela grada. Taj proces bio je najo-
itiji u osnovnokolskim i srednjokolskim geografskim udbenicima,
koji su tvrdili da je Mostar grad pored kojeg tee rijeka Neretva te u
injenici dizajniranja novog gradskog grba koji je potpuno ignorirao
injenicu Starog mosta kao temeljnog gradskog simbola i nukleusa
budueg razvoja grada.
Tako je unutar simbola srednjovjekovne obitelji Kosaa na cr-
veno-bijeloj podlozi nacrtan zlatni kri, ispod kojeg je pisao datum 3.
travnja 1452., to je prvi sauvani spomen grada, zapisan u dubrova-
kom arhivu. U tom zapisu iz dubrovakog arhiva stoji da se Vladislav
Hercegovi odmetnuo od oca hercega Stjepana te mu oteo Blagaj i
dvije utvrene kule na Neretvi. Iako je ovaj podatak nesumnjivo to-
an, a ujedno ukazuje i na predosmansku naseljenost Mostara, teko
290
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

je ne ustvrditi da se radi o klasinom izmiljanju tradicije u smislu

kako je taj proces u svom znamenitom eseju opisao povjesniar Eric
Hobsbawm. On je ustvrdio da utoliko to pozivanje na herojsku prolost
postoji, posebnost je izmiljenih tradicija u tome to je kontinuitet s tom
prolou uglavnom umjetan. Ukratko, nastale kao odgovori na nove situaci-
je, one se oblikuju kao aluzije na prola dogaanja ili same ustanovljuju svoju
prolost kroz kvaziobvezatno ponavljanje.
Dio navedenog procesa je i imenovanje zgrade Doma mladih
Hrvatskim domom Herceg Stjepan Kosaa te pretvaranje sredi-
njeg i jednog od najljepih gradskih trgova, Rondoa u duhovno sredi-
te hrvatskog identiteta, dok svakako ekstremniji primjer predstavlja
odustajanje od izvorne obnove franjevake crkve Sv. Petra i Pavla na
Bulevaru, koja je zamijenjena megalomanskom betonskom graevi-
nom bez ikakve umjetnike vrijednosti i sa skrivenom politikom po-
rukom. Za objanjenje ovog zakljuka treba se ponovno obratiti knjizi
Alexandera Demantdta. Autor tvrdi da je razaranje crkava vandalizam.
Ali i njihova obnova je zahvat u kulturnu svijest, ako pritom otpada ruevina
kao podsjetnik na njezino unitenje i na cijeli sklop tog zbivanja.
Navedeni primjeri u konanici su upotpunjeni odnosom prema
dvama prepoznatljivim simbolima socijalistikog razdoblja, spomeni-
ku poginulim nogometaima Velea u partizanskim redovima te Par-
tizanskom spomen-groblju, uglednog arhitekta Bogdana Bogdanovi-
a, ujedno i najvrjednijem umjetnikom ostvarenju u Mostaru, nakon
Starog mosta.
Sluaj spomenika poginulim igraima Velea, ve je i samim
poloajem na Gradskom stadionu Pod Bijelim brijegom, neizostav-
no vezan uz problematiku koritenja stadiona i napetostima izmeu
dvaju nogometnih prvoligaa. Radniko portsko Drutvo Vele i nje-
gov nogometni klub kao integralni dio tog drutva, osnovani su 1922.
godine, na inicijativu Komunistike partije te su kao takvi nastavili
egzistirati i po zavretku Drugog svjetskog rata. S druge pak strane,
zabranjen je rad svim nacionalno obiljeenim sportskim i kulturno-
umjetnikim drutvima, meu kojima i rad Hrvatskog portskog Klu-
ba Zrinjski.
Kada je nakon demokratskih izbora u studenom 1990. godine
promijenjen drutveni poredak te se pojavila inicijativa o obnovi HK
Zrinjski, takvom inu se teko mogla pronai zamjerka. No, u trenut-
ku kad su hrvatske nacionalistike vlasti dale ekskluzivno pravo tom
klubu na koritenje gradskog stadiona i kada je ista ta politika poela
mijenjati povijest, izmeu ostalog prebojavanjem navedenog spome-
nika u hrvatski nacionalni simbol i proglaavanjem istoga spomeni-
kom hrvatskim braniteljima, teko je bilo ne uoiti jo jedan korak u
291
Dr Dragan Markovina

namjeri brisanja gradskog identiteta.

Paul Connerton u svojoj knjizi o drutvenom sjeanju tvrdi da
usprkos neovisnosti od drutvenog pamenja, postupci povijesne rekonstruk-
cije mogu na razne naine otuda primati usmjeravajue poticaje, a zauzvrat
kadri su znaajno oblikovati sjeanje drutvenih grupa. Osobito ekstreman
sluaj takva uzajamna djelovanja pojavljuje se kad dravni aparat navodi da
graane ustrajno liava njihova pamenja. Svi totalitarizmi ponaaju se na
isti nain; mentalno porobljavanje podanika u totalitarnom reimu poinje
oduzimanjem njihova pamenja.

Posljednji paradigmatski primjer promatranih procesa nalazimo

u odnosu prema Partizanskom spomen-groblju i openito antifaisti-
koj tradiciji grada. Odnos potpune negacije oitovao se ponajprije u
brisanju imena ulice Avenija 14. februar, to je bio datum osloboe-
nja grada, potom nestankom obiljeavanja navedenog datuma, to je
kontinuirano poduprto od strane Katolike crkve, imajui u vidu da
neslubenu sveanost koja se i dalje odrava u organizaciji lijevih stra-
nakih grupacija i udruga redovito posjeuju vjerski velikodostojnici
iz svih vjerskih zajednica, izuzev katolike i u konanici potpunom
nebrigom za ustrajnu devastaciju samog spomenika, ali takoer i za
devastaciju ploe strijeljanim partizanima na Bulevaru. Vjeran zapis
takvog odnosa prema antifaistikom nasljeu ostavio je Predrag Ma-
tvejevi. uo sam to se ovih dana dogodilo na partizanskome memorijalnom
groblju ponovo su porazbijane ploe s imenima partizana, boraca Mostar-
skoga bataljona. Po zidovima groblja iscrtani su opet kukasti krievi. Grad-
ske vlasti, sastavljene od raznih nacionalnosti, nisu osudile taj vandalski,
faistiki ispad. Ni kulturno drutvo Napredak, niti Matica Hrvatska nisu
se oglasili, kao ni ostali koji znaju da se na taj nain pred svijetom sramo-
ti hrvatski narod. Poznavao sam samo jednoga lana Mostarskoga bataljona
kojem je tu stavljena nadgrobna ploa, Antu Zuania, brata moga kolskoga
druga ure. I oca sam im znao, staroga Dubrovanina, i majku pripadnicu
njemake manjine iz Bosne. Razmrskana je, meu ostalima, ploa Zuania
Ante zvali smo ga po dubrovaki Bube. Odnio sam vijenac i poloio ga
na mjesto gdje je bila. U susjednim hercegovakim krajevima ulice jo nose
imena ustakih poglavara i ministara Budaka, Vokia, Lorkovia, krvavih ge-
nerala Francetia i Bobana. Odgovorni ih ne ele mijenjati sve dok i Bonjaci
ne promijene ulice to nose imena Tita, Revolucije, NOB-a. Takva je pogod-
ba. Zar bismo bez Tita i partizana, kaem sugovornicima, ikad dobili Istru i
otoke, povratili dalmatinsku obalu koju je Paveli sramotno poklonio Musso-
liniju?!
Ulica u kojoj sam proveo najvei dio djetinjstva zvala se Liska (ta rije
u mostarskom argonu znai mangup ili eret). Prekrstili su je u ulicu Kneza
292
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

Mihaila Vievia Humskoga, za kojega nitko od Mostaraca nikada nije uo:

mitologizacija povijesti je na djelu. U toj je ulici neko bio stari harem. Sad
je tu, na hrvatskoj strani, novo muslimansko groblje. Prolazim pokraj meza-
ra i itam imena uklesana na nianima: Sulejman, Mustafa, Ibrahim, Salih,
Abdulah i druga slina, sva islamska, svi poginuli 1992, u asu kad su bili
saveznici Hrvatima u otporu koji su zajedno pruili etnicima. Preko noi se,
po nalogu rukovodstva HDZ, promijenila politika spram Bonjaka, poelo ih
se progoniti, odvoditi u logore, ubijati. Groblje u Liski ulici odaje traginu
istinu o Mostaru.
Ovaj jezgrovit prikaz dananje duhovne opustoenosti Mostara
i slubenog odnosa prema gradskoj tradiciji u njegovom zapadnom
dijelu, nudi moda i najbolji odgovor na problemsko pitanje iz naslo-
va teksta i jasno sugerira dugoronu neodrivost takve situacije.

Zakljuak

Piui o povijesnom nasljeu na balkanskim prostorima Predrag

Matvejevi je napisao: Iza svake podjele ostalo je na ovim prostorima
neto nerijeeno i nedovreno. Iz nerijeenosti ili nedovrenosti raalo
se opet neto to je trajalo krivo ili se razvijalo naopako. Razne po-
sebne istine grka, srpska, bugarska, hrvatska, albanska, takoer
i pravoslavna, katolika, muslimanska itd. smatrale su se svaka za
sebe jedinstvenom i pravednom. Tako se relativizirala Istina o Bal-
kanu, na njemu samom i izvan njega. Dio posla, ponekad najvaniji,
stalno je ostajao neobavljen. Bivao je odgoen za neko drugo, povolj-
nije vrijeme. Ono je pak kasnilo ili uope nije stizalo. Dogaaji se nisu
uspijevali zakljuiti na prirodan nain i izvesti do kraja stvarali su
nedovrena razdoblja i nepotpunu prolost. Sakatu povijest. Ideologi-
zirana svijest pravi vlastite scenarije prolosti, navodei pristalice ili
podanike da ih prihvaaju i da u njih vjeruju. Oslanja se vie na mit
nego na stvarnost, ne pravi razliku izmeu mita i pobjede nad mitom.
ak i utemeljujui dogaaji postaju plijenom proizvoljne naracije ili
fikcije te, kao takvi, teko mogu ponuditi osnovu korisnim, pozitiv-
nim pothvatima. Narodi koji su kasno postajali nacijama, pogotovo
nacionalnim dravama, dugo ive stanovitu dvojnost u sebi samima:
ponaaju se i kao narod i kao nacija. Teko je odrediti pouzdana mje-
rila identifikacije u takvu sluaju, ak i tamo gdje se sluimo manje ili
vie istim jezikom; dokle smo jedno, a odakle drugo, to smo u danoj
prilici vie, a to manje, kad i kako smo oboje u isto vrijeme.35
Sve ovo napisano moe se primijeniti na turbulentnu, a esto i
35
Boris Gunjevi, Predrag Matvejevi, Tko je tu odavde je. Povijest milosti, Zagreb, 2010, str. 7172.
293
Dr Dragan Markovina

tegobnu splitsku povijest u naznaenom razdoblju. To, dogaajima,

idejnim previranjima, preokretima, ratnim vihorima, zloinima i he-
rojskim otporima, urbanistikim i demografskim iskoracima bogato
razdoblje zahtijeva jo ozbiljnih studija i iscrpnih analiza, pored onih
ve spomenutih u tekstu..
No i bez detaljnijeg uvida u ova tri primjera u prethodnim je
poglavljima ocrtana vieslojnost politikih i drutvenih previranja
u gradu tijekom posljednjih stoljee i pol, kao i injenica nedovoljno
razvijene graanske svijesti, zahvaljujui kojoj u splitskom drutvu
vlada duhovna pusto i nerazumijevanje njegovog nasljea. Nerazu-
mijevanje koje umnogome vodi ka negiranju. Svakako su najbrutalniji
primjeri za te tvrdnje ruenje Sustipanskog groblja, ruenje i neobnav-
ljanje Monumentalne fontane, ruenje i oteivanje brojnih antifai-
stikih spomenika i neobiljeavanje dana osloboenja grada. Za nada-
ti se da e protokom vremena slubeni i graanski Split imati snage
suoiti se i s vlastitim promaajima, s potrebom uvaavanja preostalih
pripadnika nacionalnih manjina i njihovih nasljea, ali i s politikim,
kulturnim i drutvenim nasljeem poraenih ideja, koje su, poput li-
nosti koje su im bile odane, ostavile znatan trag u gradskoj povijesti.
Imajui u vidu ovako naznaena pitanja, jasno je da se otvaraju pro-
stori za daljnja i iscrpnija istraivaka nastojanja na ove teme, i to u
svim granama drutvenih i humanistikih znanosti.
Jednako kao u studiji o splitskom sluaju, mostarska situacija
takoer je ocrtana samo u kljunim crtama. To se prije svega odno-
si na izostanak dublje analize drutvenih odnosa u austrougarskom
razdoblju, ali i na studiozniji pristup meuratnoj mostarskoj ljevici, a
samim tim i pitanju Velea. No i ovako saet prikaz jasno upuuje na
tendencije odnosa tumanizma prema povijesnom nasljeu grada.
Ruenje izrazito ideoloki usmjerenog drutva i brutalna ratna
zbivanja koja su pratila to uruavanje i ujedno bila dio opejugosla-
venskog konteksta, neizostavno su morala dovesti do reorganizacije
sjeanja i reafirmacije mnogih potisnutih nacionalnih tradicija te ujed-
no izgraditi novu kohezivnu zajednicu na demokratskije postavljenim
temeljima.
Ono to meutim obeshrabruje i alosti je da je ta prilika pro-
putena, zahvaljujui injenici posezanja za ekskluzivizmom hrvatske
nacije i njezinog izrazito desnog ideolokog i kulturnog nasljea u od-
nosu na ostale narode i njihovu tradiciju, kao i u odnosu na lijevo us-
mjerenu hrvatsku tradiciju u zapadnom dijelu grada, to ipak s druge
strane potencijalno otvara i druge mogunosti formiranja novog grad-
skog identiteta, koje bi uvaile prisutnost i ostalih navedenih kom-
ponenti, ponajprije zahvaljujui potpunoj povijesnoj, demografskoj i
294
 Izmeu crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjeanja

identitetskoj neutemeljenosti navedenih ekskluzivistikih nastojanja,

koje su ujedno i kumovale njezinom dubinskom neuspjehu.
Imajui u vidu ovako naznaena pitanja, jasno je da se otvaraju
prostori za daljnja i iscrpnija istraivaka nastojanja na ove teme, i to u
svim granama drutvenih i humanistikih znanosti.

295
296
Dr Ale Gabri UDK: 930(497.4):316.774
nauni savetnik, vanredni profesor
Institut za noviju istoriju, Ljubljana

Dostignua istoriografije u medijskoj slici

K
ao u svim drugim disciplinama, revizija je i u istoriografi-
ji sasvim uobiajeni nain rada. Obino je posledica novo-
otkrivenih injenica, npr. novih arhivskih dokumenata ili
nove analize, koju omoguava sve opirnija i sve dostupnija novija li-
teratura. U veini slovenakih polemika oko prevrednovanja istorije
primetno je kako u njima nije tano postavljena granica izmeu poj-
mova revizije istorije i istorijskog revizionizma. To vai ve za priloge
s poetka postkomunistikog perioda, kada je revija Sodobnost spro-
vela anketu o zadacima istoriografije u novom periodu. Prilog Janka
Pleterskog, u kojem se on protivi izjednaavanju uloga protivnikih
vojnih i politikih tabora u ratu na slovenakoj teritoriji izmeu 1941.
i 1945. godine, recimo, ne pominje istorijski revizionizam, nego je na-
slovljen Revizija istorije? Kako e tokom prouavanja istorije 20.
veka doi do velikih razilaenja, posredno je naznaio Bogo Grafena-
uer, koji je ocenio da jo nemamo preglednu istoriju vlastitog naroda
do najnovijeg perioda i da nije nita drugaije ni sa opsenom Istori-
jom Slovenaca, koju je 1979. godine objavila Cankarjeva zaloba u
Ljubljani. Ocenio je: Tekstovi nakon 1918. jednostrani su i nepotpuni
u poreenju s obraivanjem istorije Slovenaca do tog vremena, a na-
kon 1945. prava istorija se faktiki zavrava i, naroito za Slovence u
Jugoslaviji, zamenjena je s nekoliko bespomonih pregleda.

Za menjanje pogleda na blisku prolost u godinama nakon pada

komunistikog reima u Sloveniji esto se koristila ocena o (neodgo-
varajuoj) reviziji istorije. Ona je bila ocenjena kao neto u temelju po-
greno, to je problematino barem iz dva razloga. Protivljenjem bilo
kakvoj reviziji dotadanjih pogleda pojedinac moe namerno ili neho-
tice zastupati stanovite da je jedno objanjenje neke pojave, dogaa-
ja ili procesa u istoriji apsolutno, to znai da u vezi s njim ne moe
postojati drugaija interpretacija. Ako ve ne uz drugaije objanjenje
na osnovu jednake grae, jo se vei problem javlja kada istraiva ot-
krije novu arhivsku (ili drugu) grau, koja dogaaje, osobe, pojave i
procese prikazuje u novom svetlu. Neto sasvim drugo su kritike dru-
297
Dr Ale Gabri

gaijeg opisivanja prolosti, koje ne poivaju na realnim injenicama i

koje proizlaze iz aktuelnih politiko-ideolokih pogleda. Dok revizija
donosi nove injenice i poglede na prolost, kod stanovita koja nasta-
ju pod uticajem politikih ocena neke idejno-politike grupe, injenice
i korektnost analize nemaju primarno znaenje.

Ocenjivanje ovog poslednjeg u Sloveniji kao revizije (to bi

trebalo biti pogreno) prilino je neobino, jer ovaj pojam pre toga nije
imao negativnu konotaciju. I u Slovarku tujk (Reniku stranih rei),
sastavljenom i objavljenom jo u prvim godinama komunistike vla-
davine u Sloveniji, pod pojmom revizija zapisano je: ponovan pre-
gled, ogled: ispitivanje, promena; poslednja korektura pred tampu.
Objanjenje iz 1952. godine je znai sasvim neutralno i u izrazu revi-
zija ne vidi nikakav predznak. Drugaije je naravno s pojmom revi-
zionizam, o kojem je u istom reniku zapisano da se radi o idejama
ili politici koje se prilagoavaju trenutnim drutvenim potrebama, da-
kle, prate neke odreene (drutvene, politike) ciljeve.

Dakle, u Sloveniji se vie nego o istorijskom revizionizmu go-

vorilo o neprimerenosti revizije istorije. I dve decenije nakon ankete
u reviji Sodobnost, kada supitanja revizije istorije i istorijskog revizio-
nizma u srednjoevropskom i istonoevropskom prostoru postala ve
prilino vrua, u Sloveniji nije bilo znaajnijeg napretka kada je re o
preciziranju terminologije. Slovenska matica (Slovenaka matica) je
23. septembra 2009. organizovala simpopzijum koji se odrao pod na-
zivom Revizija istorije, iako se vie priloga ticalo i pitanja koja su
vie nego s istorijom povezana s dnevno-politikim korienjem isto-
riografije za politiko-ideoloke potrebe. Predsednik Slovenske matice
Milek Komelj, inae profesor istorije umetnosti na Filozofskom fakul-
tetu u Ljubljani, naglasio je da su se prilikom pripreme simpozijuma
sukobljavala miljenja o tome da li je izraz revizija prikladan, da li
se pri menjanju pogleda na istoriju uopte radi o reviziji i da li bi bilo
bolje govoriti samo o novim pogledima, koji se sami po sebi raaju i
uz pitanja istoriografije. Uesnicisu dovodili u pitanje aktuelnost ili
problematinost novih teza, a nisu se bavili terminologijom i nagla-
avanjem terminoloke, sadrajne ili konceptualne prikladnosti izraza
revizija istorije ili istorijski revizionizam.
Jednako je i na internet stranicama, na kojima anonimno pole-
miu (odnosno bolje reeno vreaju se) slovenaki blogeri. Meu
njima moemo nai i npr. stranicu na kojoj grupa nastupa protiv re-
vizije istorije na fejsbuku.
Na pomenutom simpozijumu Slovenske matice vie diskutanata
298
 Dostignua istoriografije u medijskoj slici

upozorilo je da u vezi sa samom revizijom istorije u osnovi nita nije

pogreno i da je revizija (odnosno ponovni pregled) i u istorijskoj
struci sasvim normalan postupak, isto kao to je ona korisna i dobro-
dola u svakoj ozbiljnoj struci, koja se moe i mora uvek iznova pitati
gde je njeno mesto. Odgovore, koje je ona prethodno ve ponudila,
potrebno je pod uticajem novih injenica, teorija ili otkria iznova pro-
veravati i ponovo se upitati da li ovi jo uvek vrsto stoje na svom me-
stu ili ih je zbog svih tih novih injenica ipak potrebno modifikovati i
osvetliti ih i iz drugog ugla.

Svakako je potrebno postaviti granicu izmeu revizije istorije i

istorijskog revizionizma, a ona, kao to smo pomenuli, u Sloveniji nije
bila jasno obeleena i veina onih koji u javnosti nastupaju kao neko
ko iznosi svetu istinu, nije je ni svestan. Slovenaka istoriografija
ograniena je na svoje nacionalne, povremeno ve zaguljive okvire,
zato tokovi svetske istoriografije teko prodiru u nju. To vai i za raz-
granienje, napravljeno izmeu dopustive i nedopustive intervenci-
je u kreiranju prolosti kakvu nude razmiljanja o reviziji istorije ili
istorijskom revizionizmu, npr. u zborniku Past in the Making: Histori-
cal Revisionism in Central Europe after 1989. Uvodni prilog o diskusiji
izmeu istoriara i revizionista za zbornik je napisao Avizer Taker.
Revizija, koja se temelji na novim dokazima, loginim zakljucima i
uzimanju u obzir novih saznanja, rezultat je rada naune istoriografi-
je, koja tei najboljem moguem objanjenju na temelju injenica, a ne
zagovaranju apsolutne istine. Za razliku od toga, revizionistika isto-
riografija, smatra Taker, proizlazi iz terapeutskih vrednosti (thera-
peutic values), koje se ne temelje na metodologiji naunog rada, ve
proizlaze iz oekivanog efekta na ciljnu publiku kojoj su teza odnosno
stanovite namenjeni. To moe biti npr. odbijanje istorijske krivice za
odreenu pojavu, to je prisutno kod onih koji poriu holokaust. Po-
kuaji da se kroz istoriografiju gradi nacionalni ponos esto vode u
formiranje nacionalnih mitova, a traenje uzroka za vlastite probleme
ili neuspehe esto vodi u teorije zavere. Taker takvu istoriografiju us-
pelo naziva terapeutska istoriografija (therapeutic historiography). Nje-
no polazite je zagovaranje izvesnog vrednosnog sistema, a pritom su
injenice od sekundarnog znaaja ili ih je ponekad ak potrebno ne-
girati odnosno prilagoditi. Za naunu istoriografiju vrednosni sistem
inae nije nebitan, ali je pri formiranju zakljuaka svakako podreen
prikupljenoj dokaznoj grai. Razlika izmeu naune i terapeutske
istoriografije, upozorava Taker, jeste i u publici kojoj se obraa. Na-
una istoriografija namenjena je irem krugu heterogene publike, koja
nije ograniena nekom jednostranom prinudom, dok terapeutsku isto-
299
Dr Ale Gabri

riografiju prihvataju posebne homogene zajednice, koje su jasno pre-

poznatljive po svojim problemima i zamerkama.

Revizija odnosno neuvaavanje terminoloke razlike izmeu re-

vizije istorije i istorijskog revizionizma nije jedina nejasnoa, koja je u
radovima korisnika istoriografske produkcije u Sloveniji dobila takav
predznak pod uticajem ire medijske slike. Dvojnost izmeu poimanja
u strunoj literaturi i medijske slike primetna je na primer i u estom
korienju pojma totalitarizam u javnosti. Iako je nakon pada Berlin-
skog zida u svetu poraslo zanimanje za prouavanje ove istorijske po-
jave, u slovenakoj istoriografskoj struci imalo je samo letimian od-
ziv. Meutim, u javnoj upotrebi, koju serviraju mediji, nalazimo skoro
iskljuivo takvo razumevanje ove pojave; nju bismo uzalud traili u
novijim komparativnim studijama u kojima je jasno povuena granica
izmeu totalitarnih i njima (samo) slinih reima. Boljem poznavanju
pojmova ne doprinosi ni injenica da su izvesna temeljna dela, u ko-
jima je istaknuta ta razlika, prevedena i na slovenaki jezik, tako da
su ona lake dostupna onima koji stvaraju medijsku sliku nae bliske
prolosti.

Vreme demokratizacije drutva svakako nije ispunilo velika oe-

kivanja ljudi. Jedno od brojnih razoaranja predstavlja i nastavak po-
litikih pritisaka na istoriografiju. Struka i politika/ideologija jo uvek
esto dolaze u konflikt. Ali, za razliku od vremena komunistikog re-
ima, sada dolazi do pritisaka s razliitih strana, od politike levice i
desnice, pri emu je ova poslednja mnogo aktivnija i agresivnija. Od
promene politikog sistema krajem osamdesetih i poetkom devede-
setih godina prolog veka politika inae vie ne moe, kao nekad, to-
liko uticati na istoriografiju, ali to jo ne znai da je time izgubila elju
za kontrolisanjem, voenjem i nadziranjem istorijske struke. Usmera-
vanje prolosti nije nestalo iz planova uticajnih slovenakih politiara,
a mnogo veu zagrejanost za preureivanje slovenake prolosti iska-
zuje tzv. politika desnica, koja je u prolom reimu bila odseena od
poluga moi koje su uticale na formiranje jedine istine o slovenakoj
istoriji, i koja zato pokuava da taj zaostatak ubrzanim tempom nado-
knadi u novije vreme.
Politiki pritisak na istoriografiju ispoljava se na vie naina.
Ve kod finansiranja programa, projekata ili simpozijuma iz drav-
nog budeta esto dolazi do nerazumljivih odluka. Na primer, 2008.
godine u novinama se razvila polemika izmeu branilaca osnivanja
slovenake varijante istonoevropskih instituta za ouvanje seanja na
rtve komunistikog reima. U Sloveniji je to postao Studijski centar
300
 Dostignua istoriografije u medijskoj slici

za narodno pomirenje (tudijski center za narodno spravo), koji je ve

svojim nazivom natuknuo da nauno istraivanje zapravo nije kona-
ni cilj delovanja ove ustanove, nego je njen cilj u saglasju s onim to
je Avizer Taker oznaio kao terapeutska istoriografija. Osnivanje je
teklo brzo, zato su osnivaki akti bili nedoraeni i puni besmislica, a
u finansiranje Javne agencije Republike Slovenije za istraivaku de-
latnost Studijski centar za narodno pomirenje uao je van uobiajenih
puteva. Primedbe, koje su navodili kritiari takve naune politike
desniarske vlade, vrtele su se oko pitanja zato je centar osnovan na
tajanstveni nain i bez saradnje nadlenog dravnog organa za nauku,
zato je bio uvrten u finansijski program van uhodanih puteva i zato
jednostavno i za tu ustanovu ne vae jednaki kriterijumi kao to vae
za sve druge institute koje finansira Javna agencija Republike Sloveni-
je za istraivaku delatnost.
Drugi nain pokuaja vrenja uticaja na istoriografiju jeste ime-
novanje rukovodeih kadrova, jer politika ponekad ee uzima u ob-
zir idejne i politike kriterijume nego strune. Deo strune javnosti u
Sloveniji smatrao je veoma spornim izvesna imenovanja kadrova na
pojedine funkcije, do kojih je dolo za vreme te iste desniarske vlade.
Brojni slovenaki istoriari bili su nezadovoljni, naroito zbog sme-
njivanja direktora dvaju muzeja i dveju istraivakih ustanova. Tada
su u naunim institutima nove direktorke postavljene na elo Insti-
tuta za noviju istoriju i Instituta za nacionalna pitanja. U oba sluaja
izabrane kandidatkinje bile su favoritkinje vladajue politike. U oba
sluaja vailo je da su one imale slabije strune rezultate, koje u Slo-
veniji iskazuju baze podataka COBISS ili SICRIS, od svojih protivkan-
didata, koji su imali i veu podrku unutar kolektiva instituta. U oba
sluaja,nakon imenovanja novih direktorki, odnosi izmeu saradnika
instituta veoma su se pogorali.Takoe, u oba sluaja nijedna od ime-
novanih nije izdrala na rukovodeem mestu do kraja mandata.

Uobiajeni nain vrenja pritiska na istoriografiju i istoriare

predstavlja i kritika posredstvom idejno i politiko usko profilisanih
novina, koje uivaju jaku politiku i finansijsku podrku (jednog ili
drugog) politikog pola. est problem, s kojim se u odnosu s medi-
jima susree istoriografija, ve je jednostavna injenica da izjave poli-
tiara i stranakih ideologa u medijima imaju neuporedivo vei uticaj
nego naune injenice. Novinari trae izrazito ekstremne stavove, is-
kljuivo crne ili iskljuivo bele slike, ija se suoenja odlikuju borbeno-
u i otrim polemikama, dok relativizacija i struni argumenti u tako
zamiljenim reportaama nisu poeljni. Tipian primer jednostranog
izvetavanja medija bila je npr. izjava jednog od katolikih intelektu-
301
Dr Ale Gabri

alaca da su slovenaki udbenici istorije jo uvek pisani u duhu starih

idejnih ishodita i da jo uvek ne pominju Janeza Evangelista Kreka.
Izjavu je objavila veina slovenakih medija, a nijedan od njih nije jed-
nostavno proverio ovaj podatak uzimanjem u ruke jednog od vaeih
udbenika istorije. Naime, da su to uinili, konstatovali bi kako je u
udbeniku za osnovne kole za poslednji razred obaveznog kolova-
nja izmeu slovenakih politiara u prvom poglavlju s nacionalnom
slovenakom tematikom kao prvi pomenut i slikom ovekoveen upra-
vo Krek. Autor tog dela udbenika, Ervin Dolenc, je prilikom sluanja
i itanja neopravdanih (ideolokih) kritika na na raun (pisac ovih
redova je koautor udbenika) pomenuo kako je od strunih krugova
dobio upravo suprotne ocene, naime, zbog toga to je za ovo poglav-
lje odabrao samo fotografije katolikih velikodostojnika, jer su uz Kre-
kovu fotografiju objavljene jo i fotografije Antona Koroca i biskupa
Antona Bonaventure Jeglia. Sam je u naim razgovorima ocenio da
su tada jednostavno vladali takvi politiki odnosi snaga u Sloveniji i
da je takav izbor pratio tadanju slovenaku realnu politiku sliku. Ali
ovakve ocene se teko probijaju do ire javnosti, jer medije obino ne
zanimaju uravnoteenije ocene.
Mediji u javni diskurs prenose prilino zamagljenu sliku realnih
dogaanja u struci, koja se profesionalno bavi prouavanjem prolosti.
Iz navedenih ocena bie evidentno da su mediji u svom izvetavanju
imali vrlo negativan odnos prema dostignuima istoriografije, njihovo
izvetavanje nije pratilo strune kriterije, ve bi se njihov stil izvetava-
nja bez problema mogao uvrstiti u terapeutsku istoriografiju.
Ovaj izvetaj [je] pisan stilom, koji prilino smrdi na partijsko
nadahnutu istoriografiju, objavio je jedan od ocenjivaa.
Mnogo pogrenih i jednostranih ocena, povrnosti i protivreja,
te sveprisutna tenja ka opravdavanju kolaboracije, napisao je drugi.
Ovim zapisanim ocenama zajedniko je da su bile objavljene u
ideoloko ue profilisanim novinama i da su obe dolazile iz pera poli-
tiara. Neobino je da su tako dijametralno suprotne ocene bile napi-
sane o istom radu istoriara. Konkretno, radi se o preglednom i manje
opsenom izvetaju Kljune karakteristike slovenake politike u godinama
19291955, koji je sastavila grupa slovenakih istoriara. U njemu su
naglaene najznaajnije prekretnice i najsporniji potezi vladajuih po-
litikih grupa iz sredine 20. veka u Sloveniji. Odgovornost za politiki
raskol nije bila u potpunosti pripisana nijednoj politikoj opciji, nego
je bila naznaena odgovornost ili neprikladnost odluka svih koji su
uticali na tok dogaaja. I zbog toga su Kljune karakteristike u medijima
naile na prilino negativne odzive, koji su se preteno temeljili na vi-
ziji prolosti karakteristinoj za pojedine politike opcije.
302
 Dostignua istoriografije u medijskoj slici

Od nekoliko u uvodu navedenih suprotnih ocena o ovom izve-

taju, prvu je izneo Ivan Oman, jedan od osnivaa desnocentralnog
Slovenakog seljakog saveza, prethodnice dananje Slovenake na-
rodne stranke. U njoj su istaknuti stavovi desne politike opcije prema
bliskoj slovenakoj prolosti. Naime, prema Narodnooslobodilakoj
borbi i heroizmu partizana, te opisivanju napretka slovenakog dru-
tva u vreme komunistike vladavine ne odnosi se ba s mnogo poto-
vanja, a te pojave oznaene su kao preutkivanje tamnih strana istori-
je i kao posledica injenice da su istoriari u komunistikom kolstvu
bili zaraeni komunistikim nainom razmiljanja. Drugu ocenu napi-
sao je Mitja Ribii, znaajni slovenaki i jugoslovenski komunistiki
politiar i jedan od voa slovenake tajne komunistike policije. On
ukazuje na drugu stranu ocenjivanja slovenakog 20. veka. On je za-
stupao stav da tzv. politika levica otvaranje novih tema, naroito bol-
nih rana i zloinakih poteza komunistikog vostva, oznaava kao
obeaenje partizanske oslobodilake borbe i kao zagovaranje kola-
boracije i preutkivanje modernizacije i napretka koji je Slovenija po-
stigla u drugoj polovini 20. veka.

Radi se o dva ekstremna stanovita kada je re o ocenjivanju

prolosti, koja razdvajaju Slovence. Ovakve ocene esto su namenjene
politikoj propagandi, a ne raiavanju odnosa i pogleda na pro-
lost, zbog ega nailaze na jai odziv meu onima koji su njima nepo-
sredno napadnuti i onima koji su u tu (ekstremnu) opciju ve unapred
ubeeni i pri tome ih nee uzdrmati nikakvi suprotni argumenti. Me-
utim, socioloka istraivanja su pokazala da veina Slovenaca ne po-
drava ta ekstremna stanovita u vezi sa prolou. Prolost kao taka
razdvajanja veinu Slovenaca ne zanima, jer su vie obuzeti proble-
mima sadanjosti i budunosti. A veliki deo onih koji uz to nau vre-
mena za probleme prolosti, spreman je sasluati razliite argumente
i razliita stanovita. To je pokazalo i istraivanje javnog mnjenja Ra-
zumevanje prolosti, koje je bilo objavljeno novembra i decembra 1995,
znai priblino u isto vreme kada je grupa istoriara napisala Kljune
karakteristike. Istraivanje javnog mnjenja Razumevanje prolosti poka-
zalo je da su ekstremnije ocene prisutne kod starije generacije, a meu
mladima preovlauje umerenije poimanje prolosti. Kod veine pita-
nja o pojedinim dogaajima ili ulogama pojedinih linosti u novijoj
slovenakoj istoriji obino se najmanji broj mladih odluio za izuzetno
pozitivnu ili izuzetno negativnu ocenu, dok je meu starijim grupama
takvih bilo vie. Suprotno, najvie mladih ocenjuje posleratna ubistva
komunistikih vlasti kao strahovit zloin i takva dela ne pokuavaju
opravdavati tadanjim zaotrenim i nejasnim okolnostima, kao to je
303
Dr Ale Gabri

to primetno kod starije generacije, koja se opredeljuje vie u skladu sa

svojom idejno-politikom pripadnou. Mladi imaju i vie poverenja
u kolu i udbenike, jer je meu njima udeo onih koji su se s prolo-
u najvie upoznali u kolskom procesu priblino dvaput vei nego
meu starijom generacijom, koja oigledno vie veruje pripovedanju
roditelja i medijskim izvetajima.
A u medijima su tokom poslednjih decenija u vezi sa odnosom
prema prolosti najvie polemika izazvali natpisi na spomen-ploama
ubijenih u Drugom svetskom ratu i nakon njega, preimenovanje uli-
ca, predlozi zakona o rtvama ratnog nasilja i generalno sve povezano
sa rtvama najveeg svetskog pokolja na slovenakom tlu. Pritom u
medijima esto nastupaju lica koja u struci nisu na glasu kao veliki na-
unici, a neki istoriari, strunjaci za odreenu tematiku, retko se jav-
ljaju u medijima namenjenim iroj javnosti drei se okvira strunih
publikacija. Odnos medija i istoriografije nailazi na prepreke sa obe
strane i kod novinara i kod strunjaka. Prvi naglaavaju da je teko
nai nekoga ko bi moda bio kompetentan za izvesnu oblast i ujedno
spreman saraivati s medijima, a pritom se sami ne trude dovoljno
da dou do podataka koji bi ih uputili do eljenog cilja. Pomenuu
samo ono to (mi) se dogodilo nakon predavanja o informbirovcima
u Sloveniji na okruglom stolu prilikom pedesetogodinjice od upui-
vanja prvog kontingenta zatvorenika na Goli otok. Tom prilikom je-
dan od novinara pitao me je da li je o tome uopte bilo ta napisano
i poznato. Pomalo iznenaen, odgovorio sam mu kako nisam rekao
nita novo i da sam prezentaciju pripremio na temelju svog 16 godi-
na starog lanka koji je bio objavljen u magazinu, dostupnom i na in-
ternet stranicama Sistory, na kojima se objavljuju slovenaka istorijska
istraivanja.
Brojni istoriari nisu spremni saraivati s medijima, jer misle da
im u kratkim reportaama od nekoliko minuta nije dato dovoljno pro-
stora da objasne sve to bi s obzirom na postavljeno pitanje trebalo
ispostaviti i naglasiti. Osim toga, istoriari na ovaj nain reaguju i na
neznanje koje (veliki deo) novinarske zajednice pokazuje prema rezul-
tatima istraivakog rada istoriara. Ako tema zavrenog programa,
projekta ili predstavljene nove istorijske monografije nije stekla preve-
liku popularnost (a to se retko deava), na prezentaciji novih kompe-
tentnih rezultata, s retkim asnim izuzecima, ne vidimo predstavnike
medija. Nasuprot tome, u sluaju kada se o top istoriografskoj temi
izjasni poznata politika linost, to e napuniti sve medije.
Pritom se zapravo ne radi samo o istoriografiji, nego o potce-
njivakom odnosu prema strunosti uopte strunjake mediji zovu
samo onda kada politiari putaju neproverene izjave o brojnim
304
 Dostignua istoriografije u medijskoj slici

strunim pitanjima. Radi se o izrazito dvojakim stavovima i od stra-

ne medijskih radnika. Ako politiari neto izjave o medijima, novinari
odmah ponu priati o pokuaju napada na nezavisnost medija i o ne-
strunosti i nekompetentnosti onoga koji je dao takvu izjavu. Ukoliko
isto politiko lice izjavi neto o bilo kojoj drugoj oblasti (tu ne mislim
samo na istoriju, ve na iri odabir tema za koje je potrebno izvesno
struno znanje), ti isti novinari uzee tu izjavu kao primereno isho-
dite za raspravu. U ovom sluaju nee praviti buku oko napada na
nezavisnost istorije (ili bilo kakve druge struke), nego e poeti traiti
sagovornika za debatu iz strunih krugova. Dakle, suoie strunja-
ka i nestrunjaka i obojicu postaviti na istu talasnu duinu i na jed-
nako mesto po prikladnosti za debatu o naelno strunom pitanju.
U prvom sluaju e, dakle, braniti strunost svoje struke, a u sluaju
drugih struka ponaae se u suprotnosti s time, ak i sasvim neume-
sne izjave uzee kao primereno ishodite za strunu debatu. Meu-
tim, meu strunjacima je oduevljenje takvim debatama ve odavno
splasnulo, a rezultat toga je da prava dostignua istoriografije do irih
krugova ljudi zapravo i ne stiu.
Zato je ljudsko shvatanje da je kod nekih problema dolo do
potpune promene pogleda na prolost odnosno do prevlasti terapeut-
ske istoriografije vie posledica izvetavanja medija, dok u temeljnim
naunim delima takvih razilaenja nema. Kada na odbrani diplom-
skog rada od kandidatkinje uje da govori o onim istoriarima koji
poriu posleratne likvidacije, jasno je da je njeno ubeenje posledica
onoga to je mnogo puta ula ili proitala u medijima. Na zahtev lana
komisije za odbranu diplomskog rada (autora ovog priloga), da kan-
didatkinja navede barem jedan ozbiljan istoriografski rad o tom vre-
menu u poslednjem periodu, u kojem autor porie posleratne likvida-
cije ili ih jednostavno preskae, komisija odgovor naravno nije dobila,
jer ga nije ni mogla dobiti. Uprkos tome da u istoriografiji ne moemo
nai takve tvrdnje, mnogo ljudi naseda na pisanja sve uih medija.
Zato onda postoji tolika razlika izmeu onoga to se uistinu
dogaa u struci i onoga kako to vidi iri krug ljudi? ivimo u vreme
bombastinih medija, koji grade popularnost na stvaranju bipolarno-
sti, to u velikoj meri doivljava i pogled na prolost. I izbor moguih
saradnika podreen je cilju da do izraza dou meusobno iskljuiva
stanovita. Cilj, znai, esto nije predstavljanje problematike odnosno
traenje zajednikih taaka, ve traenje izrazito suprotnih pogleda. A
toga meu strunjacima za ue tematske oblasti zapravo nema u meri
koja je dovoljna da zadovolji medijsku potrebu za pompeznou. Zato
sledi pribegavanje saradnicima, koji su poznati po svojim nepopust-
ljivim stanovitima, koja u artikulisanoj i argumentovanoj formi nisu
305
Dr Ale Gabri

zapisana ili objavljena u naunim publikacijama. Kada bi obini ljudi i

novinari povremeno pogledali informacioni sistem o istraivakoj de-
latnosti u Sloveniji SICRIS ili bibliografski sistem COBISS, verovatno
bi bili neprijatno iznenaeni. Naime, za mnoge koje smatraju velikim
poznavaocima novije slovenake istorije otkrili bi kako imaju jadno
malo naune kilometrae, a naleteli bi i na primere kada bi kompjuter,
koji se prosto ne obazire na slovenake dnevnopolitike potrebe pra-
vilnog razumevanja istorije, jednostavno odgovorio kako nema zapisa
koji bi odgovarali zahtevanim kriterijumima.

Iz svega zapisanog proizlazi da postoji velika razlika izmeu

strunjaka za odreenu problematiku koji uivaju ugled meu svojim
strunim saradnicima i onih koje kao strunjake predstavljaju mediji.
Velikim ekspertima za pojedine vrue probleme slovenake bliske
prolosti u iroj javnosti mogu biti smatrani i ljudi koji iz te tematske
oblasti nemaju skoro nijedan relevantan prilog u naunim publikacija-
ma ili ih imaju samo za uzorak, a njihove rei pune stranice masovnih
medija. Ljudi, naravno, ne znaju da sluaju izjave pojedinaca koji u
strunim krugovima ne uivaju ugled strunjaka za tematiku koju ve-
hementno objanjavaju pompezno naduvenim reima.

Tako na utisak ljudi da se u istoriografiji neto temeljito okree

naglavake, vie nego istoriari za konkretnu tematiku, utiu novina-
ri, ljudi koje popularno obeleavamo kao publiciste, politiari i poje-
dini istoriari, koji mogu biti i bolji poznavaoci nekih drugih perioda i
problema nego onih koji se izvru naglavake. Izraz publicista, koji se
esto koristi za oznaavanje prigodnih pisaca, zapravo ne govori nita
o kompetencijama tog pojedinca odnosno ak sugerie da verovatno
nije ba vian strunim zahvatima. A i izraz istoriar ne govori sve,
jer neko ko je strunjak za starije periode teko moe suditi o dogaa-
jima iz sredine 20. veka. Zanimljivo je kako nikada nisam bio u prilici
da vidim da se novinari, kao npr. prilikom iskopavanja u Ljubljani, u
vezi sa injenicama iz antike Emone, obraaju strunjacima za srednji
vek ili noviju istoriju, a obrnuto, esta je pojava da npr. strunjak za
starije periode u najistaknutijim medijima odgovara na pitanja o do-
gaajima koji su bili vek ili ak nekoliko vekova nakon onoga emu
je on posvetio svoj nauni rad. Ali takav odnos medija nije uobiajen
prilikom komuniciranja s drugim strukama. Kada npr. izvetavaju o
medicinskim problemima i bolestima srca i krvnih sudova, za odgo-
vore na pitanja svakako e se obratiti kardiologu, a ne recimo derma-
tologu, iako su obojica po osnovnoj struci lekari. Slovenaka istorio-
grafija u medijima ne uiva takvu hijerarhiju odnosa, ko je posvetio
306
 Dostignua istoriografije u medijskoj slici

veu panju kojim problemima ili kojem periodu. Zato vie dolaze do
izraaja oni koji se razumeju u sve, istiu se svojim ekstremnim sta-
vovima i u zagovaranju svojih teza udovoljavaju tenji ka nekakvom
terapeutskom efektu na ljude.

Prevlast terapeutskog razumevanja zadataka istoriografije u slo-

venakim novinama prikazau na primeru odziva na jedno od veih
dostignua slovenake istoriografije poslednjih godina, na objavljiva-
nje Slovenakog istorijskog atlasa. U njemu su objavljene 243 geografske
karte, a uz to jo nekoliko desetina planova, tabela i grafikona. Istorija
slovenake teritorije razdeljena je na osam perioda, od kojih svaki sa-
dri uvod u obliku kratkog preglednog lanka u kojem su naglaeni
glavni tokovi opisanog vremena, a onda slede geografske karte prae-
ne kraim objanjenjima.

Atlas je prilikom predstavljanja avgusta 2011. naiao na popri-

lian odziv medija. Meutim, uskoro su usledile otre kritike na stra-
nicama novina koje podravaju slovenaki desni politiki pol, a ogra-
niile su se samo na uzak deo slovenake istorije iz sredine 20. veka
(koji je plod doprinosa pisca ovog lanka Alea Gabria). Za nedeljnik
Demokracija, propagandno glasilo Slovenake demokratske stranke
Janeza Jane, ocenu je napisao Ivo ajdela, poznati zagovornik teze da
u Sloveniji nije bilo kolaboracije s okupatorom, nego su se ljudi samo
branili pred komunistikom revolucijom i njenim terorom. Koautoru
atlasa i autoru tekstova za 20. vek zamerio je da je napisao za dana-
nje vreme anahronistiki tekst o Drugom svetskom ratu, jer je njime
autor rehabilitovao najznaajnije dogaaje izmeu Drugog svetskog
rata u Sloveniji, tj. komunistiku revoluciju. Pri pisanju autor toboe
nije uzeo u obzir da smo u 2011. godini, to znai da ve vie od dva-
deset godina ivimo u demokratiji, znai izvan komunistikog totali-
tarizma. Po ajdelovom miljenju istoriari bi se, znai, morali oba-
zirati na politike okolnosti pod kojima rade, a totalitarno ureenje je
po njegovom miljenju (i miljenju drugih kritiara atlasa) trajalo sve
do 1990. U kritici atlasa ponavljao je stavove da u Sloveniji nije posto-
jao oslobodilaki pokret, nego samo komunistika revolucija, i da je u
slovenakom primeru izraz kolaboracija sasvim neprikladan za opi-
sivanje saraivanja dela domaina s okupatorom. U lanku se mogu
nai i oznake otrovno-laljiva komunistika propaganda, apologet
komunistikog pokolja i sl., koje inae nisu pripisane autoru tekstova
u atlasu, ali su mu namenjene sledee rei: Tako je meuratnu priu
protiv revolucije u periodu komunistikog reima od 1945. do 1990.
prikazivao proseni komunistiki aparatik i zagovornik neizmernog
307
Dr Ale Gabri

revolucionarnog nasilja, a oigledno to neki rade i danas. Jo vie, neki

to rade ak i u takvoj prestinoj literaturi kao to je Slovenaki istorijski
atlas izdat 2011.

Katoliki nedeljnik Druina objavio je komentar Matije Ogri-

na s jako naglaenom ocenom da ovo poglavlje atlasa ne nudi istorij-
ske orijentacije, potrebne za refleksiju i razumevanje sadanjeg stanja
slovenakog naroda, znai ne donosi pravi terapeutski efekat. Auto-
ru zamera da je utro put politizaciji istorije, kakvoj smo bili vini u
totalitarnom kolstvu (a pritom zaboravlja da objasni ta podrazu-
meva pod tim pojmom). Greku vidi u geografskoj karti Demograf-
ske posledice Drugog svetskog rata u Sloveniji, jer bi po njegovom
miljenju morala biti objavljena i posebna geografska karta grobnica
posleratnih ubistava (velika geografska karta zla, kako je naziva
Ogrin). Zato je obraivanje svih demografskih posledica na jednoj
geografskoj karti pogreno, autor sa strunog stanovita ne objanja-
va, nego pribegava moralnim pitanjima, koja toboe razjedaju slo-
venako drutvo. Poto do slinih pojava, po kritiarevom miljenju,
nepravilnog vrednovanja, dolazi i u drugim podrujima istraivakog
rada, to toboe ima ozbiljne moralne posledice po sav narod: ini se
da se kao narod istine ne moemo dokopati, jer je mnoge nae voe i
uitelje zahvatila spoznajna, gnoseoloka kriza. Njena neminovna po-
sledica je kriza vrednovanja, kriza moralnog poimanja dobrog i pra-
vednog.

Izmeu ostalog, Slovenaki istorijski atlas bio je kritikovan u jo

nekoliko napada na leviarsku politiku i istoriografiju, npr. u ko-
lumnama Botjana M. Turka u listu Reporter, takoe asopisu go-
ruih zagovornika slovenakog desnog politikog pola, i u uvodniku
asopisa Zaveza, glasilu Novog slovenakog saveza, koja se idejno
oslanja na tradiciju meuratnog slovenakog domobranstva. Opirni-
ju kritiku, posveenu samo delu atlasa o sredini 20. veka, napisao je
jo i Joe Deman i objavio je u listu Slovenako vreme, dodatku
ve pomenutog nedeljnika Druina. Na navode u atlasu obruio
se citiranjem odluke Ustavnog suda Republike Slovenije od oktobra
2011, kojom je bilo zabranjeno imenovanje Titove ulice u Ljubljani od-
nosno, kao to je to ocenio Deman, odlukom o zabrani slavljenja to-
talitarnog titoizma. (Pomenuti autor esto koristi pojam titoizam,
ali ga, ba kao i totalitarizam, ne objanjava, tako da ostaje nerazja-
njeno ta bi se pod tim pojmom uopte trebalo smatrati.) Naveo je
nekoliko predloga kakve bi geografske karte, koje bi mogle pokazati
ta je Slovencima uinio staljinistiki titoizam, jo mogli uvrstiti u
308
 Dostignua istoriografije u medijskoj slici

atlas. Ali pritom se Deman nije pitao da li su za to uopte ispunjeni

uslovi i da li su na raspolaganju podaci koji bi omoguili crtanje ta-
kvih geografskih karata. Pomenuo je jo nekoliko tobonjih nedostata-
ka i tobonjih fabrikacija autora ovoga dela atlasa i ocenio: Ideoloka
gvozdena zavesa stajala je do kraja titoizma i prouzrokovala traginu
ogranienost oigledno i nekim autorima Atlasa.
Sve ove kritike imaju mnogo zajednikog. Napisane su u ime
jedne i jedine istine, istine koja je esto pominjana i u njihovim napi-
sima. Po strukturi i argumentaciji bez veih napora mogle bi biti uvr-
ene u terapeutsku istoriografiju, jer se pozivaju na moral i vrednosti
(oigledno tano znajui koje su prave a koje pogrene), na politike
rezolucije i sudbe, a ne pozivaju se na relevantnu istorijsku literatu-
ru (koju ili ne poznaju ili je, ako nije u skladu s njihovim pogledima,
ocenjuju kao plod komunistike istoriografije). Pored toga, u nekim se
kritikama pojavljuje jo poneka teorija zavere.

Svim pomenutim kritikama i kritiarima, koji taj izraz u pravom

znaenju rei zapravo i ne zasluuju, zajedniko je da su se ogranii-
li iskljuivo na uzak segment atlasa i pokuali mu, zbog neslaganja s
konkretnim delom, oduzeti veinu njegove vrednosti. Svima je zajed-
niko da su bile objavljene u nestrunim novinama koje podravaju
slovenaki desni idejno-politiki pol i svojim stavovima utiu na isto-
miljenike. Pisce ocena povezuje i to da u naunoj istoriografiji njiho-
va imena i teze nemaju teinu, a isto vai i za njihov dosadanji rad u
oblasti kartografije odnosno istorijske kartografije. Sve napise spaja i
injenica da njihova duina daleko nadmauje prostor, koji je u atlasu
bio predvien za kritikovanu tematiku i da su uz to zaboravili napisa-
ti, kako bi sve to po njihovom miljenju fali uvrstili u tano odmeren
opseg uvodnih lanaka i prateih tekstova geografskih karata. Naro-
ito, poto su se zaletali u poglavlje koje je u atlasu, ako uzmemo u
obzir duinu perioda, mnogo opsenije od drugih neuporedivo du-
ih perioda. Zajedniko im je i to da istorijsko dogaanje ograniavaju
samo na ui period 20. veka i da u svom razumevanju istoriografije i
demokratije ne doputaju razliitosti, jer priznaju iskljuivo dve istine:
sopstvenu i pogrenu. Zato se u svojim kritikama ne pozivaju na te-
meljnu istoriografsku literaturu, nego na vlastita ubeenja. Nabrojane
pisce kritika povezuje i to da pri oznaavanju Drugog svetskog rata i
posleratnog reima u Sloveniji zagovaraju teze koje u naunoj istorio-
grafiji (koja nam u kritikama nedostaje) ne nalaze znaajno mesto.

Sve opisano nije nikakvo iznenaenje, jer se u pomenutom a-

sopisu pogled na slovenaku istoriju 20. veka ponavlja kao nekakva
309
Dr Ale Gabri

mantra, pa su novija istorijska dela koja rue jedinu pravilnu istori-

ju esto meta slinih ocena. Za iznenaenje u kritikama Slovenakog
istorijskog atlasa pobrinulo se urednitvo magazina Pogledi, central-
nog slovenakog dvonedeljnika za umetnost, kulturu i drutvo, koji bi
trebalo da bude ogledalo slovenakog kulturnog stvaralatva. Uredni-
ca magazina enja Leiler je u tekstu 17, 12, 1 objasnila da je dopisom
pozvala na saradnju 17 slovenakih istoriara, da je odgovorilo (veim
delom negativno ili s opravdanjem) njih 12 i da je primila samo jedan
odgovor na postavljeno pitanje. Pitanje koje je poslala urednica nije
proizlazilo iz samog Slovenakog istorijskog atlasa, nego se fokusiralo
na kritiku nedeljnika Druina ispod pera Matije Ogrina, koji je i je-
dino pomenuto ime u njenom dopisu. Jedina koja je odgovorila bila je
Tamara Griesser Pear, poznata po tezama koje su sline onima iz ve
navedenih kritika. Urednica Pogleda bila je razoarana odzivom i
nije umela objasniti zato je dolo do tako loeg odziva strunjaka.

Ne sama objava kritike, nego pristup urednice izazvao je i auto-

ra toliko kritikovanih napisa da se ovaj ipak odazvao na lanak u Po-
gledima, jer se u tom sluaju, za razliku od ranije pomenutih listova,
radi o ozbiljnim intelektualnim novinama. Urednici je pomenuo kako
bi se da je u nekom drugom sluaju sam primio poziv da pie o kritici
nekog rada (objavljenom u nestrunim novinama, koji vri uticaj na
usko idejno profilisanu publiku), a ne o samom znaajnom delu, vero-
vatno odazvao jednako kao veina zamoljenih istoriara s odbijanjem
takvog predloga.

Svoj dopis je zavrio reima koje govore o tome kako deo isto-
riara shvata odnos irih medija prema ozbiljno utemeljenoj naunoj
istoriografiji: Ve je vie puta bilo reeno ili napisano da istoriografija
u naim medijima obino izaziva panju samo onda kada se u vezi
s njom aktiviraju idejno-politike polemike. To se, naalost, dogodi-
lo i u ovom sluaju. Umesto da povod za komentarisanje bude sam
Slovenaki istorijski atlas, urednica je kao povod za komentare navela
napad na njega. I to napad nedostojan znaajnog strunog odgovora,
objavljen u idejno usko profilisanim novinama, koje sa strunom jav-
nou kojoj bi trebalo da se obraaju, nemaju nikakve veze. Nije prvi
put dolo do takvog odziva medija, ali iznenaen sam time to novi-
nari ne postavljaju pitanja i to ih ne interesuje zato je na suprotnoj
strani ve bilo slinih odziva odnosno bojkota strunjaka, zbog ega
do njih dolazi i zato e ih zbog takvih postupaka biti jo. Kasnije, u
javnosti, inae drage volje, o tome raspravljaju neki ve pomenuti u
ovom prilogu, ali brzi uvid u baze podataka COBISS ili SICRIS razot-
310
 Dostignua istoriografije u medijskoj slici

krio bi realni nauni domet pomenutih. Smatram da su slovenakom

obrazovanom svetu potrebne bar jedne novine kao to su Pogledi
(naravno, bilo bi jo bolje kada bi ih bilo vie). Zato ne bi bilo dobro
ako bi Pogledi ponavljali greke, koje veinu naeg medijskog pro-
stora guraju u pravcu ute tampe. Uz to se jo uvek nadam da emo
doekati vreme kada e za poziv na ocenjivanje biti dovoljno samo
objavljivanje novih znaajnih naunih dostignua.

311
312
Dr Sran Radovi UDK: 930(497.11):81373.21
nauni saradnik 930(497.5):81373.21
Etnografski institut SANU, Beograd 930(497.6):81373.21

Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora

u savremenim balkanskim drutvima

Revizija prolosti i promena simbola u javnom prostoru

I
menovanje i preimenovanje javnih prostora ve nekoliko de-
cenija predstavlja temu istraivanja u drutvenim naukama s
obzirom na to da se prostorne oznake i nazivi razumeju kao
javni simboli ije se uvoenje i brisanje moe posmatrati kao sredstvo
identitetskih politika. Ovo je posebno karakteristino za postupke
(pre)imenovanja ulica, trgova, kvartova i drugih saobraajnica, te pre-
dela i ustanova u gradskom okruenju, gde su ovakve prakse i este
i opte rairene. Nazive ulica kao nosioce simbola u javnom prosto-
ru najsistematskije su do danas prouavali istraivai iz oblasti kul-
turne/kulturalne (simbolike) geografije (posebno u okviru zapadnih
akademskih zajednica), a osim njih ova tema je postala interesantna i
istoriarima i etnolozima/antropolozima.1 Imenovanje ulica je, narav-
no, pre svega administrativni potez sa ciljem identifikacije i diferen-
cijacije pojedinih ulica i omoguavanja prostorne orijentacije unutar
naselja.2 Odonimi, ili hodonimi (imena ulica), u isti mah predstavlja-
ju orijentire u gradskom prostoru, i nosioce simbola koji u znaajnoj
meri tvore identitet grada. Oni na simbolikom nivou predstavljaju
konvencionalni mehanizam za plasiranje slubene verzije prolosti i
identiteta i mahom ine komponentu zvanine kulture.3 Splet prostor-
nih naziva u gradu moe se tako itati kao sistem znakova koji zvani-
nu istoriju transferie u semiosferu grada, a koji je na prvom mestu sa-
injen od imena ulica, te drugih naziva u javnom prostoru koji pred-
1
Sistematsko prouavanje promena u gradskoj toponimiji zapoeo je Maoz Azarjahu
istraivanjem ulinog nazivlja Berlina jo osamdesetih godina prolog veka (Maoz Azaryahu,
Street Names and Political Identity: The Case of East Berlin, Journal of Contemorary History,
21/4, 1986), dok je ova tema u bivoj Jugoslaviji inicirana tekstovima hrvatske etnolokinje
Dunje Rihtman-Augutin na primeru Zagreba (Dunja Rihtman-Augutin, Ulice moga grada,
Beograd, 2000).
2
Maoz Azaryahu, The power of commemorative street name, Environment and Planning D:
Society and Space, 14, 1996, str. 312.
3
Maoz Azaryahu, Renaming the Past: Changes in City Text in Germany and Austria, 1945
1947, History and Memory, 2/2, 1990, str. 34.
313
Dr Sran Radovi

stavljaju reprezentacije prolosti i preovlaujueg sistema vrednosti

u drutvu, ime oni sainjavaju bitan segment slubenih kultura.4 Pri
ovakvoj ideolokoj inskripciji prostora prisutan je vrlo esto dvosme-
ran proces: komemoracija, odnosno oznaavanje prostora odreenim
pojmovima i simbolima, te dekomemoracija, tj. uklanjanje odreenih
pojmova i simbola iz prostora ova su dva procesa komplementarna i
svedoe o identitetskim politikama odreene epohe.5

Komemorativni nazivi ulica (i uopte javnih prostora) prema

istorijskim linostima ili pojmovima istovremeno i plasiraju najirem
graanstvu odreenu reprezentativnu sliku prolosti, ime postaju
i integralni deo slubenih kultura pamenja. Treba se podsetiti da je
istorijsko pamenje u idejnom jezgru svake drutvenointegrativne
misli, i ono, uz uticaj optih idejnih pretpostavki, oblikuje i strukturira
zamisao o blioj i daljoj budunosti.6 Time se vanost pamenja za
konstituisanje kolektivnih identiteta dodatno podvlai, a istovreme-
no determinie i znatnu inskripciju u javni prostor. Ovakvi prostorni
simboli time predstavljaju jedan segment, prostornu emanaciju, tzv.
institucionalnog pamenja, koje se moe odrediti kao delatnosti po-
litikih elita i njihovih podravaoca da konstruiu znaenja prolosti i
da ih iroko propagiraju ili ih nametnu drugim lanovima drutva.7
Institucionalno pamenje vrlo je blisko pojmu kulturnog pamenja
kako ga odreuje Jan Asman (Jan Assmann). Po njemu postoje dve vr-
ste pamenja: jedno je komunikativno pamenje koje se prenosi usme-
no i obuhvata najvie tri generacije, a drugo je kulturno pamenje u
kojem se sadraji prolosti institucionalizuju u objektiviziranu kulturu
i opstaju znatno due u vremenu (spomenici, praznici, muzeji i dr.).8
I komemorativni nazivi ulica i drugih gradskih prostora predstavljaju
deo ovakvog kulturnog pamenja, sa ambicijom dugog trajanja u pro-
storu. Memorijalizacija i pamenje su isto tako neodvojivi od obratnog
procesa, odnosno zaboravljanja, i ova je meuzavisnost oita i pri pro-
stornom obeleavanju (posebno u gradovima), gde svaka komemora-
cija najee podrazumeva i odreenu dekomemoraciju. Pri izgradnji
kolektivnih identiteta, zaboravljanje je jednako vano kao i pamenje,
te tako Ernst Renan, komentariui odnos izmeu nation-building-a i
pamenja, tvrdi da je bit nacije u tome da njeni pripadnici imaju do-

4
M. Azaryahu, n.d., str. 33.
5
M. Azaryahu, Street Names and Political Identity
6
Todor Kulji, Kultura seanja, Beograd, 2006, str. 274.
7
Richard Ned Lebow, The Politics of Memory in Post-War Europe, The Politics of Memory in
Post-War Europe, (ed. R. Lebow et al.), London, 2006, str. 13.
8
T. Kulji, n.d., str. 8182.

314
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

sta toga zajednikog, ali i da su istovremeno dosta toga i zaboravili.9

Sadraj i nacionalnog identiteta i kolektivnog pamenja u najveoj
meri zavisi od politika i strategija vodeih drutvenih slojeva i idejnog
sistema koji zastupaju. Kako Todor Kulji navodi, savremena kultu-
ra seanja je birokratski i komercijalno organizovana i politiki instru-
mentalizovana prolost. Manje ili vie koherentne prolosti se izmi-
ljaju, dekretiraju i slue za zabavu.10 Slino se moe rei i za mnoge
druge kulture seanja, a svakako to da su politiki instruirane, a esto
i birokratski voene. Sadraj nosee ideologije, ili noseih ideologija
koje se javno promoviu u nekom drutvu uglavnom zavisi od vrha
drutvene i politike piramide, a kako se sprovodi zavisi i od neto
nie pozicioniranih aktera.

Deo ire shvaenog pojma kulture seanja predstavlja i istorij-

ski revizionizam, koji podrazumeva preradu prolosti noenu ja-
snim ili prikrivenim namerama pravdanja uih nacionalnih ili poli-
tikih ciljeva, i ovde je na delu ne samo prevrednovanje tj. novo ili
modifikovano tumaenje prolosti, ve neposredna prerada (falsifi-
kovanje, izostavljanje, izvrtanje, itd.) istorijskih injenica i izvoenje
odgovarajuih objanjenja, koja imaju krajnje utilitarnu vrednost u
odreenom kontekstu; istorijski revizionizam u tom smislu predstav-
lja jednu politiku utilitarizaciju istorijskog bavljenja prolou.11 Re-
vizionizam sebe katkad legitimizuje tvrdei da svako novo pisanje
istorije, uz smenu generacija, samo po sebi znai revizionizam, kojim
se dopunjuje, popravlja, pa i menja slika prolosti koju su ostavile
prethodne generacije istoriara.12 Kako Olivera Milosavljevi navodi,
ovakva namerna zamena teza slui da zamagli sutinu savremenog
istorijskog revizionizma koji bez zazora izmilja, ili, akademskim je-
zikom reeno, zamilja prolost po meri novih dnevnih ideolokih
potreba.13 Revizija istorije sa (dnevno)politikom upotrebom esto je
okosnica masovnih (pre)imenovanja ulica, ustanova i sl, kada se pre-
vrednovana slika prolosti neformalno normalizuje putem svakod-
nevnih prostornih oznaka utiui tako na percepciju prolog kod naj-
ireg graanstva. Prerada prolosti na politiko-simbolikom nivou
(i preko preimenovanja javnog prostora) i konstruisanje odreenog
institucionalnog pamenja ne bi trebalo da imaju neposredan uticaj
9
Ernst Renan, What is a Nation, Nation and Narration, (ed. H. Bhabha), London, 1990, str. 17.
10
T. Kulji, n.d., str. 36.
11
Milivoj Belin i Petar Atanackovi, Uvod, Antifaizam pred izazovima savremenosti, (ur. M.
Belin i P. Atanackovi), Novi Sad, 2012, str. 13.
12
Olivera Milosavljevi, Savremenici faizma 1. Percepcija faizma u beogradskoj javnosti 19331941,
Beograd, 2010, str. 78.
13
Isto, str. 8.

315
Dr Sran Radovi

na istoriografiju ili nauno istorijsko tumaenje odreene istorijske li-

nosti, dogaaja ili epohe (makar legitimizacija u obratnom smeru, od
revidirane istorije ka kolektivnom pamenju, zna biti est sluaj), ali
prostorni revizionizam putem preimenovanja javnog prostora naj-
ee i ne cilja ka preradi same istorije, ve prvenstveno ide na prera-
du identiteta i vrednovanja prolosti kod najire javnosti. Tako ne-
formalna revizija istorije preko upisivanja istorijskih simbola (linosti
ili pojmova) u javni prostor, bilo da je podrana od strane akademskih
krugova ili ne, svakako determinie, makar posredno, izgradnju (ili
promenu) slike prolosti u javnosti.

U nastavku e se prikazati i diskutovati pojedini prominentni

primeri sprovoenja revizije prolosti putem (pre)imenovanja ulica
i trgova imenima osoba ija se istorijska uloga na ovaj nain nanovo
vrednuje, prerauje, ili falsifikuje. Tokom poslednjih 25 godina u po-
stjugoslovenskim zemljama ovakvi sluajevi su bili relativno brojni, i
uslovljeni su optom promenom drutveno-ekonomske paradigme u
ovim zemljama i raspadom federacije. Svojevrsne neformalne reha-
bilitacije itavog niza linosti koje su u socijalistikom periodu bile
negativno percipirane sprovoene su ovakvim prostornim politika-
ma, i redovno su bile politiki motivisane i usmeravane. Pre svega u
se osvrnuti na ovakve politiko-prostorne prakse u sluajevima isto-
rijskih linosti ija je uloga tokom Drugog svetskog rata bila slube-
no osuena u prethodnom sistemu (bilo da se radi o osobama koje su
sudski osuene zbog aktivnosti u doba okupacije, bilo da je u pitanju
negativna ocena delatnosti pojedinaca u istorijskoj nauci ili slubenim
politikim krugovima). U nastavku e se diskutovati uzroci, kontekst i
mogue politike funkcije ovakvih preimenovanja.

Prethodnica revizionistikog talasa

Ve nakon prvih viestranakih izbora, u gotovo svim jugoslo-

venskim republikama otpoinje proces (pre)imenovanja javnih pro-
stora, posebno ulica i trgova, kojim se pravio otklon od prethodnog
drutveno-politikog sistema i njegovih nosilaca menjanjem naziva
po pojedinim osobama ili pojmovima (uglavnom povezanim sa Na-
rodnooslobodilakim pokretom i socijalistikim poretkom). S druge
strane, davanjem novih naziva saobraajnicama, esto po ranije jav-
no proskribovanim istorijskim linostima, nove su vladajue garnitu-
re (a koje su u znatnom broju inili i pripadnici prethodnih rukovo-
deih slojeva koji su proli novu politiko-ideoloku konverziju) sebi
pribavljale ideoloki legitimitet ovaj put zasnovan na integralnom ili
316
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

deliminom antikomunizmu i nacionalizmu, istovremeno sprovode-

i neformalnu reviziju slubene slike prolosti kako je formulisana u
prethodnoj epohi. Antikomunizam se (svakako u njegovoj tranzicio-
noj balkanskoj varijanti), pokazao kao ideoloki sadraj koji ponita-
va modernizaciju, retradicionalizuje drutvo i sa parolom povratka
na staro nastoji da uspostavi nepostojei kontinuitet sa nepostoje-
om (izmiljenom i idealizovanom) prolou.14 Imajui u vidu ova-
kve osobenosti ideolokog delovanja u najranijem postsocijalistikom
periodu, znaaj preimenovanja javnih prostora ne treba potcenjivati,
niti bi se moglo rei da se radi o ad hoc ili nesistematskim postupcima.
Treba imati u vidu da ulina tabla, odnosno naziv ulice, predstavlja
najjeftiniju formu spomenikog kipa,15 a slubena memorijalizacija (i
preko naziva javnih prostora) ima javni efekt koji je esto vei i od for-
malnih politikih odluka i deklaracija. Ovo je karakteristino ne samo
u sluaju tranzicionih politikih intervencija u prostoru gotovo
istovetne prostorne prakse primenjivane su i nakon 1945. i tadanjeg
stvaranja slubene kulture seanja, a i u ranijim epohama i u drugim
zemljama.

Ovakva priroda procesa preimenovanja omoguila je znatnu br-

zinu i efikasnost u sprovoenju novih slubenih politika (i pre spro-
voenja nove spomenike memorijalizacije, pisanja novih istorijskih
udbenika, donoenja politikih deklaracija, i slinih postupaka kojim
slubeni krugovi prerauju javnu sliku istorije), i to esto i pre for-
malnog raspada savezne drave i poetka ratova devedesetih. Tako
je na primer 1990. u Zagrebu, u prvom naletu preimenovanja ulica
koji je imao i znatnu politiko-deklarativnu vrednost, istorijski gor-
njogradski trg Kaptol pred katedralom, odnosno njegov poetni deo,
po nalogu dravnog vrha... na nekoliko dana bio preimenovan u Trg
Alojzija Stepinca (dobivi tada naziv trg), no nakon povratka kardi-
nala Franje Kuharia s putovanja u Zagreb, koji o ovoj odluci nije bio
konzultiran, na njegov je zahtjev vraen povijesni naziv Kaptol.16 Br-
zina, ak i brzopletost, kojom je komemorisan u prethodnom sistemu
osueni zagrebaki nadbiskup, najavljivala je novi politiko-mitoloki
paket koji e se seliti na ulice gradova uskoro samostalne Hrvatske.17
14
Sran Miloevi, O antikomunizmu kao izvoru legitimacije i ideolokom sadraju
tranzicionih drutava, Antifaizam pred izazovima savremenosti, (ur. M. Belin i P. Atanackovi),
Novi Sad, 2012, str. 72.
15
Duncan Light et al, Toponymy and the Communist city: Street Names in Bucharest, 1948
1965, GeoJournal, 56, 2002.
16
Alen uni i Nikola Matuhina, Povijesni trgovi grada Zagreba nastali do 1918. Prostorna
geneza i urbanistike odlike, Prostor, 20 (2012) 1/43, 2012, str. 91.
17
U isto doba dolazi i do vraanja konjanikog kipa bana Josipa Jelaia na netom preimenovani
zagrebaki Trg Republike kojem je vraen prethodni naziv po Jelaiu. Zagrebaku restauraciju
317
Dr Sran Radovi

Iako ovom prilikom nije dobio svoj trg u Zagrebu, kardinal Stepinac
e uskoro dobiti svoju saobraajnicu u glavnom gradu, a isto e se de-
siti u velikom broju mesta u Hrvatskoj (i Bosni i Hercegovini). Mo-
glo bi se rei da su imenovanja javnih prostora i ustanova po Stepincu
predstavljala prethodnicu drugih slubenih postupaka nove (pozitiv-
ne) evaluacije lika ovog crkvenog velikodostojnika (a posredno i ulo-
ge Rimokatolike crkve i u prolosti i u aktuelnom trenutku u Hrvat-
skoj), a koja su do dananjeg dana skoro u celosti legitimizovala ovu
istorijsku linost i njenu sliku u najiroj javnosti.

Za razliku od indirektne rehabilitacije Alojzija Stepinca koja je

i imenovanjem javnih prostora i ustanova relativno uspeno sprove-
dena, ovakva strategija nee poluiti jednako povoljne rezultate u slu-
aju jedne jo kontroverznije linosti. Mile Budak, do 1941. pisac i ad-
vokat (a nekoliko godina i politiki emigrant), u toku okupacije je bio
visoki rukovodilac kvislinke NDH (te je 1945. osuen i pogubljen), a
s politikim promenama 1990. godine vien je od strane delova novog
establimenta kao istorijska figura koja bi mogla biti prigodan javni
simbol u projektu tzv. nacionalnog pomirenja kako je tokom devede-
setih ono bilo konceptualizovano od delova desnog politikog spek-
tra (a indirektno i kao personifikovani agens makar neformalne de-
limine rehabilitacije tzv. NDH). Osim izdavanja njegovih knjievnih
dela, ekranizacije pojedinih spisa i slinih pokuaja legitimizacije Bu-
dakovog lika u kulturnoj i umetnikoj sferi, najprominentnije prakse
revizije slubenog gledanja na ovu linost bile su imenovanja ulica i
trgova (i sporadino ustanova) njegovim imenom. itav niz gradova
odlukom lokalnih samouprava dobio je do 2000. godine ulice nazvane
po Mili Budaku, i to esto sa imenom Ulica hrvatskog knjievnika
Mile Budaka, a meu njima i znaajni centri poput Splita, Zadra, Du-
brovnika, Slavonskog Broda i drugih. Ovakva vrsta promocije viso-
kog ustakog funkcionera (makar esto zaogrnuta u oblandu hrvat-
skog knjievnika) naila je na jako protivljenje delova javnosti koje je
bilo vee to je vei bio grad u koji se smestila Budakova ulica. Osim
sporadinih inicijativa pojedinih opozicionih stranaka za promenu na-
ziva ovih ulica, te stalnih opetovanja graanskih udruga, najsistemat-
skije protivljenje ovakvim ulinim designacijama sprovodio je splitski
sedminik Feral Tribune koji je iz broja u broj objavljivao rubriku No-
men est omen u kojoj je pored fotografije uline table sa Budakovim
imena glavnog trga pratili su i mnogi drugi hrvatski gradovi koji su imenovali svoje
saobraajnice po hrvatskom banu, te e Josip Jelai do polovine prole decenije postati jedna
od deset istorijskih linosti koje su najee memorijalizovane na ulicama i trgovima hrvatskih
gradova Slaven Letica, Let iznad kukavijeg gnijezda, Zagreb, 2007.

318
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

imenom redovno donosio sarkastine komentare i tekstove. Kako to-

kom devedesetih inicijative za ukidanje naziva ulica po Mili Budaku
najee nisu bile uspene na slubenom nivou, dolazilo je katkad do
ilegalnih skidanja tabli sa Budakovim imenom, npr. u Splitu (gde se ta
ulica ranije zvala Sedejeva), u Komii na Visu i drugde, a koje su po-
esto podseale na ilegalne akcije zacrnjivanja ili skidanja ulinih tabli
u doba italijanske okupacije Dalmacije.18

I dok se vie gradova u Hrvatskoj okitilo ulicama sa Budakovim

imenom, to po svemu sudei nije bio sluaj sa glavnim gradom. Mile
Budak se gotovo pa i doselio u Zagreb 1993. godine kada je u Grad-
skoj skuptini za malo prola inicijativa da se po njemu preimenuje Trg
marala Tita, ali je ovaj predlog ipak povuen iz procedure.19 Najblie
to je Budak bio Zagrebu bila je izgleda Sesvetska Sopnica ovaj je grad-
ski kvart bio deo ranije administrativno nezavisnog mesta Sesvete koje
je pred kraj devedesetih pridodato Gradu Zagrebu. Izgleda je u toku se-
svetske faze svoje istorije ovaj kvart dobio Ulicu Mile Budaka koja je
izgleda preimenovana sa ulaskom u zagrebaki atar, a moda i ranije.
Dok su pojedine tampane mape pokazivale postojanje ove ulice (npr.
doskoranje mape izdavaa Trsat Polo), na drugima to nije sluaj, a zva-
nine mrene stranice grada Zagreba i detaljna elektronska katastarska
mapa (geoportal.zagreb.hr) ne registruju postojanje ovako imenovane
saobraajnice ni u Sopnici, niti bilo gde u gradu Zagrebu. Meutim, ako
Budak u Zagrebu moda i nije imao ulicu, dobio je zato mesnu zajed-
nicu. Jedan mesni odbor (ranije nazvan Otona upania) s podruja
gradske etvrti Peenica-itnjak (na podruju Folnegovievog naselja)
1993. nazvan je Mjesni odbor Hrvatskog knjievnika Mile Budaka. I
ovo je imenovanje inicijalno prouzrokovalo javno nezadovoljstvo, ali
ono je vremenom utihnulo s obzirom na to da nazivi administrativnih
mesnih odbora jedva da se pojavljuju u javnoj i medijskoj sferi, pa je jav-
nost uglavnom zametnula postojanje ovakve designacije (a za razliku od
naziva ulica po Budaku u drugim gradovima gde redovno fiziko kreta-
nje i spominjanje u javnim sferama primorava graanstvo da budu sve-
sni postojanja odreenog komemorativnog naziva).
18
V. Marin Kuzmi i dr. (ur.), Antifaistiki Split: ratna kronika 1941.1945, Split, 2011.
19
Ovaj e reprezentativni prestoniki trg biti povremeno vien za preimenovanje tokom
devedesetih, ali bez realizacije bilo koje inicijative takve vrste. Od 2008. godine pak,
intenziviraju se ideje koje idu u tom pravcu sa pojavom organizacije Krug za trg koja javnim
istupima i protestima na trgu nekoliko puta godinje trai menjanje naziva ove saobraajnice.
Oprez da se jedan od sredinjih zagrebakih trgova imenuje po Budaku mogue je proizaao i
iz bojazni od reakcija strane javnosti i politikih krugova, ali i hrvatskog javnog mnjenja imajui
u vidu u to doba ve redovne proteste koji su organizovani zbog preimenovanja zagrebakog
Trga rtava faizma u Trg hrvatskih velikana 1990, a koji e i uroditi plodom vraanjem starog
naziva trgu 2000. godine.
319
Dr Sran Radovi

Simbolika podrka ratnom poduhvatu

Osim u Hrvatskoj, Budak je dobijao svoje ulice i u susednoj

Bosni i Hercegovini, oekivano, u gradovima pod kontrolom Hrvat-
skog vijea odbrane, i to jo u toku ratnih dejstava u toj zemlji. Tako
je Opinsko vijee (zapadnog) Mostara u februaru 1995. godine done-
lo odluku o preimenovanju ulica u delu grada pod kontrolom HVO.20
Tada su na ulice Zapadnog Mostara stigli i nazivi koji su u znatnoj
meri uzbunili bosanskohercegovaku javnost. Naime, pri ovom op-
senom preimenovanju ulica u zapadnom delu grada (veina naziva
je u zapadnim kvartovima tada promenjena, dok u delu Mostara pod
kontrolom Armije BiH nije dolo do bilo kakvih preimenovanja), osim
niza srednjovekovnih kraljeva, kraljica, pripadnika klera, i slinih li-
nosti, komemorisani su i kontroverzni likovi iz novije istorije. Najpre
je u februaru 1995. godine Opinsko vijee opine Mostar (de facto vla-
sti Zapadnog Mostara) pri prvom velikom preimenovanju mostarskih
ulica instaliralo ulicu Dr Mile Budaka (deo bive antieve), ali i uli-
cu Vokia i Lorkovia (biva Slijepa ulica), po visokim ustakim ru-
kovodiocima koji su pokuali pu krajem rata, i Ulicu upana ure
Spuevia (biva Ulica krobia), po kvislinkom upanu.21 Nakon
toga, ve u maju iste godine, u novom setu ulinih naziva nalaze se
i Ulica Rafaela Bobana (ranije neimenovana ulica) te Ulica Jure Fran-
cetia (takoe prethodno neimenovana ulica), nazvane po poznatim
pripadnicima ustakog pokreta.22 Intenzitet i brzina preimenovanja
jo za trajanja rata u BiH kao da svedoi o nameri stavljanja pred svr-
en in bonjake strane u gradu i istovremenog polaganja i simboli-
ke tapije na teritoriju pod vojnom kontrolom. Uprkos optoj atmosferi
podizanja nacionalistikih tenzija i sa tim povezane politike rehabili-
tacije nosilaca ovinizma iz doba Drugog svetskog rata u skoro svim
postjugoslovenskim dravama, ovakva vrsta komemorisanja inila se
zaista vanrednom, ak i kada se imaju u vidu pokuaji opravdavanja
lika i dela Mile Budaka u samoj Republici Hrvatskoj toga vremena.
Osim drugaijim politikim pogledima u ovom gradu i posledicama
direktnog iskustva prve linije fronta (za razliku od veine gradova u
Hrvatskoj), ovaj se zapadnomostarski korak dalje u toponimskom
nacionalizmu moda da objasniti i samim karakterom Mostara kao
graninog grada. Naime, kao predzie nacionalne politike na po-
20
O ovome izvetava splitska Slobodna Dalmacija u izdanju od 25. februara 1995. u tekstu
Preimenovane ulice i trgovi u Mostaru.
21
Odluka o preimenovanju ulica i trgova u gradu Mostaru, Slubeno glasilo Opinskog vijea Opine
Mostar br. 12 g. 4, februar 1995, str. 9, 10.
22
Odluka o preimenovanju ulica i trgova u gradu Mostaru, Slubeno glasilo Opinskog vijea
Opine Mostar br. 5 g. 4, maj 1995, str. 16.
320
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

ratnom prostoru u kojem su prisutne konkurentske etnike zajednice,

simbolika sredstva sopstvene legitimizacije bivaju eksplicitnija nego
na prostorima koji formalno nisu predmet takmienja suparnikih et-
nikih ili nacionalnih identiteta, i prostorno samopredstavljanje otvo-
renim bojnim pokliima slui kao sredstvo mobilizacije vlastite grupe,
koje moda ne bi bilo uputno na nekom drugom mestu i vremenu. Da
se radi upravo o tome, moda potvruje gotovo identina situacija u
(Istonom) Sarajevu.

Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma pojedini delovi

Sarajeva koji su bili pod kontrolom Vojske Republike Srpske postali
su deo manjeg entiteta, i inicijalno su spojeni u novoformirani grad
Srpsko Sarajevo koji je proglaen i prestonicom RS. Kasnije e ovom
rurbanom naselju biti oduzet status glavnog grada, a odlukom Ustav-
nog suda BiH iz 2004. morae i da promeni ime u Istono Sarajevo.
Administrativno ustrojstvo i institucionalna i fizika koncepcija gra-
da uglavnom je ila na formiranje kontratee federalnom Sarajevu
(kako se grad Sarajevo esto oznaava u manjem entitetu), slino izra-
elskom uobliavanju zapadnog Jerusalima do okupacije Zapadne
obale Jordana 1967. godine. I dok fizika izgradnja zahteva vreme i
sredstva, ideoloka je i jednostavnija i jeftinija: paralelno sa postepe-
nom izgradnjom infrastrukture i objekata u ranije prigradskom po-
druju sadanjeg Istonog Sarajeva, tekao je intenzivan proces ozna-
avanja prostora koji se uglavnom iscrpljivao u imenovanju svakog
dostupnog putnog pravca prigodnim nacionalnim asesoarom.23 Tako
su nikle, izmeu ostalog, Ulica enerala Dragoljuba Drae Mihailo-
via, Ulica vojvode Momila ujia, Ulica Jovana Rakovia, Ulica
akademika Nikole Koljevia, i sline. Kao i u (Zapadnom) Mostaru,
(ne)sporne nacionalne veliine su bez dvoumljenja dobile svoje ulice u
graninom gradu, to nije do kraja sluaj sa percipiranim nacional-
nim sreditima poput Beograda ili Zagreba. tavie, ovakvo prigodno
oznaavanje je i prigodno smeteno u prostoru. Uz crtu razgranienja
sa gradom Sarajevom, ulice Istonog Sarajeva su nazivane kao manje-
vie jasna poruka graanima oba naselja: Ulica srpskih ratnika u nase-
lju Vraca nalazi se uz samu liniju fronta iz doba opsade (a uz dananju
priblinu administrativnu granicu), Ravnogorska ulica je tik uz grani-
cu prema optini Ilida, Trg Ilidanske brigade nalazi se na manje od
sto metara od naselja Dobrinja u Federaciji BiH, a nosi naziv po jedi-
nici koja je drala pod opsadom isto to naselje (nasuprot ovom trgu, u
federalnom delu Dobrinje prostire se, takoe prigodno, Bulevar brani-
23
Podaci o nazivima ulica u Istonom Sarajevu preuzeti su sa slubenih stranica optina Istono
Novo Sarajevo i Istona Ilida (opstinains.net i istocnailidza.net).
321
Dr Sran Radovi

laca Dobrinje), dok je granina ulica prema gradu Sarajevu u Lukavici

(optina Istono Novo Sarajevo) dobila naziv Ulica enerala Drago-
ljuba Drae Mihailovia, a ona se prua kroz prostor nekadanje ka-
sarne, koja je ranije nosila naziv Slavia Vajner ia! Nazivi gradskih
prostora koji predstavljaju borbene poklie patentirani su u gradskom
podruju Sarajeva ve i u jeku ratnih dejstava, te su tako srpske vla-
sti koje su pod svojom kontrolom drale naselje Grbavica, nekadanji
Most bratstva i jedinstva (koji je u toku opsade predstavljao grani-
nu crtu izmeu opsednutog grada i kvarta pod kontrolom snaga bo-
sanskih Srba) preimenovale u Most srpskih branilaca. I u opkoljenom
Sarajevu preimenovane su pojedine ulice i trgovi i kao simboliki in
dizanja morala stanovnika napadnutog grada na primer raniji Trg
Pere Kosoria u naselju Hrasno, mestu estokih okraja u toku opsade
na samoj crti razgranienja, Skuptina Grada Sarajeva preimenovala je
13. novembra 1992. u Trg heroja, u jeku intenzivnih napada na grad.24

(Pre)imenovanje javnog prostora u ratnim (i kriznim poratnim)

uslovima ne mora sluiti samo mobilizaciji ljudstva (i civila i vojni-
ka) na samim dodirima sukobljenih snaga i teritorija, ve i u relativnoj
pozadini, dalje od crta razdvajanja, ali kao jasna ideoloka poruka
o ratnim i nacionalnim ciljevima. Tako je u Banjoj Luci ve sa prvim
pucnjima u BiH, a istovremeno sa progonom lokalnog bonjakog i
hrvatskog stanovnitva, dolo do masovnog novog imenovanja grad-
skih ulica i kvartova. U gradu sa neto vie od 400 ulica, samo do
1997. promenjeno je ime njih ak 240, a proces se nastavio i u nared-
noj deceniji: kako se navodi pored optinske (SDS) kadrovske komi-
sije, najaktivnija je, po svemu sudei, bila komisija za davanje novih
naziva ulicama i gradskim etvrtima.25 Na simboliko-odonimskom
nivou se Banja Luka, od nekadanjeg samoproklamovanog bastiona
jugoslovenstva transformisala u Pijemont srpstva i novi Knin.26
Ulice i trgovi prigodno su imenovani prema tada aktuelnom nacio-
nalnom imaginariju: Kralja Petra I Karaorevia (biva Marala Tita,
jedna od retkih ulica kojima je vraen predratni naziv), Trg srpskih
vladara (kao jasna aluzija na jednu od glavnih beogradskih ulica, rani-
24
Edo Hozi, Biografija Sarajeva 9293 Iz dana u dan Izbor iz sarajevskih novina i magazina,
Sarajevo, 2008.
25
Ranko Risojevi, Kako su mijenjani nazivi ulica u Banja Luci: Adresa nepoznata, novinski
tekst na mrenom portalu novinske agencije AIM, 4. novembar 1997, adresa aimpress.ch, arhiva
vesti za novembar 1997.
26
Mikica Milojevi, Od Kraljevia Marka do McDonalds hamburgera, Republika, 115.
septembar, 2001. Podaci o promenama naziva ulica u Banjoj Luci naeni su na mapama Banja
Luka: plan grada, NIP Glas. Banja Luka 1979, i Banja Luka plan grada, Merkur-SV. Beograd
2006, te u registru promena naziva banjolukih ulica na mrenoj stranici zoranmackic.com/wp-
content/uploads/banjalucke-ulice1.pdf
322
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

ji Trg palih boraca), Put srpskih branilaca (nekadanja Gradika cesta),

Patrijarha Makarija Sokolovia (od svog trasiranja znana kao Ferhat-
paina ulica), Aleja Jovana Duia (ranije Aleja brae Pavli), Milana
Tepia (Vladimira Nazora), Kralja Petra II (Karla Rojca), Bana Milo-
savljevia (Sime olaje), Aleja svetog Save (JNA), Srpska ulica (Fra
Grge Martia), itd. Banjoluki nazivi ulica ukazivali su i na percipira-
ne (simbolike i faktike) saveznike u aktuelnom ratnom poduhvatu
(Kninska, Jovana Rakovia, Grka, Careva Romanovih, Nikolaja II...),
ali su i kristalno jasno objavljivali koju vrstu nacionalnog programa
sprovode vlasti bosanskih Srba, te tako itav niz etnikih voa i ideo-
loga dobija svoje ulice: Stevan Moljevi, Dragia Vasi, Uro Drenovi,
vojvoda Momilo (uji), Rade Radi i dr. Ekspresna revizija gledanja
na istoriju Drugog svetskog rata u Jugoslaviji koja je sprovedena ime-
novanjem ulica u ovom gradu bila je sasvim u skladu sa politikim
i vojnim delovanjem na terenu, a neformalni revizionizam sprovo-
en imenovanjem javnog prostora i ustanova u bosanskohercegova-
kim mestima koja su kontrolisali bosanski Srbi i Hrvati predstavljao je
(a esto i dalje predstavlja) tek ogoljeniju i razvidniju varijantu opre-
znijeg uprostoravanja kontroverznih javnih simbola koje je sprovoe-
no u centrima kreiranja novih nacionalistikih politika kao to su Beo-
grad i Zagreb.

Puzajua revizija

I dok su pojedini kontroverzni istorijski likovi gotovo bez raz-

miljanja dobijali svoje ulice i trgove u podrujima neposrednih rat-
nih deavanja u BIH i Hrvatskoj, slinom se uprostoravanju simbola
koji su predstavljali poraene ideologije i politike iz Drugog svetskog
rata pristupalo neto opreznije u novim nacionalnim prestonicama
(to je delimino prethodno prikazano za Zagreb). U Beogradu se to-
kom devedesetih godina tako nije isporuivala jasna politika poruka
o karakteru aktuelnog nacionalnog programa putem ulinih preime-
novanja (za razliku od npr. Banje Luke i nekih drugih gradova pod
srpskom kontrolom u BiH i Hrvatskoj).27 Ovakav oprez u eksplicitnoj
reviziji prolosti preko imena prestonikih ulica bio je uslovljen (osim
jasnom vidljivou ovakvih poteza i kod domae i kod strane javnosti)
i poprilinim ideolokim eklekticizmom Miloevieve politike koja je
iroku podrku ratnim i politikim ciljevima pridobijala i politiko-
27
O promenama naziva ulica u najnovije doba u Beogradu pisano je na vie mesta, izmeu
ostalog i Neboja Dragosavac, Masovna promena naziva ulica kao deo preimenovanja prolosti
i obrauna sa Narodnooslobodilakom borbom i avnojevskom Jugoslavijom, Antifaistiki
Narodnooslobodilaki rat u Jugoslaviji i savremenost, (ur. N. Dragosavac), Beograd, 2004.

323
Dr Sran Radovi

propagandnom (zlo)upotrebom jugoslovenskog i socijalistikog na-

slea. (Pre)imenovanja beogradskih ulica od 1991. tako svedoe o tek
parcijalnoj reviziji slubene percepcije Drugog svetskog rata. Tako je,
na primer, novo vrednovanje lika (i dela) doivela glumica anka Sto-
ki (zvezda radijskih i pozorinih kominih predstava u toku nema-
ke okupacije Srbije) po kojoj je poetkom devedesetih imenovana ulica
u kojoj je ivela do smrti. Prethodno se ova ulica zvala Laze Simia, a
imenovanjem senjake ulice po anki Stoki, po Simiu je prozvana
jedna ulica u predgrau Krnjaa.28 Pozitivnu ocenu svoje uloge tokom
Drugog svetskog rata neformalno je tada dobio i premijer izbeglike
kraljevske vlade Slobodan Jovanovi po kojem je imenovana ulica u
naselju Vinjica. Ova puzajua revizija ratne istorije putem imeno-
vanja saobraajnica ubrzala se nakon politikog prevrata 2000. godine,
od kada se kao glavne smernice diskurzivnog oblikovanja savremene
slike Drugog svetskog rata i posleratne istorije jo intenzivnije javljaju
istoriografski revizionizam, banalni antikomunizam, selekcija memo-
rije i anti-antifaizam.29 Sa prvom novom Komisijom za spomenike,
nazive trgova i ulica Skuptine grada Beograda nakon 5. oktobra do-
lazi i do otvorenijih pokuaja rehabilitacije nosioca saradnje sa nema-
kim okupatorom, te je tada predloeno i imenovanje dve male ulice u
optini Vraar koje su do tada bile numeriki oznaene (501. i 502. uli-
ca) po saradnicima kvislinkog reima u okupiranoj Srbiji, Svetislavu
Stefanoviu i Vladimiru Velmar-Jankoviu. Slino pokuaju instalira-
nja Budakovog imena u gradsko nazivlje Zagreba skoro deset godina
ranije, prenaglaen (a izgleda i preuranjen) efekat ovakvih imenova-
nja uslovio je na kraju odbacivanje ovih predloga.

Gradska komisija u reprezentativnom sastavu ovom je prilikom

dala predlog za (pre)imenovanje 33 ulice u sredinjim gradskim opti-
nama Stari Grad i Vraar, od kojih e njih 26 biti usvojeno za mandata
idue nadlene komisije. Ovom prilikom bilo je predloeno i preime-
novanje dela ulice Tadeua Koukog u Venac Slobodana Jovanovi-
a, sa obrazloenjem da ulica Slobodana Jovanovia ve postoji, ali u
neodgovarajuem kraju grada.30 Ni ovaj predlog nije ovom prilikom
28
Interesantno je uporediti rezon iza komemoracije poznate anke Stoki i seljenja na
periferijsku ulicu gotovo nepoznatog Laze Simia s obzirom na njihovu aktivnost u Drugom
svetskom ratu: dok je anka Stoki zbog redovnog izvoenja kominih komada tokom
okupacije osuena na gubitak srpske graanske asti u trajanju od osam godina (presuda je
nakon nekog vremena pak ukinuta), Laza Simi, inenjer i panski borac, ranjen je prilikom
izrade eksploziva za protivokupatorske diverzije zajedno sa suprugom Rahelom Baruh, nakon
ega su oboje streljani , 1: , , 2004, . 421.
29
Todor Kulji, Prevladavanje prolosti: uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Beograd,
2002, str. 405, 441.
30
. . . , , , 10. , 2002.
324
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

proao, kao ni inicijativa da se Ulica Dragoslava Jovanovia u centru

grada (imenovana po naprednom predratnom rektoru Beogradskog
univerziteta) nazove starijim imenom Dvorska. Jovanovii ipak na
kraju nisu promenili adrese proklamativna vrednost predloe-
nih promena bila je previe evidentna i oito u prevelikom raskoraku
sa raspoloenjem javnosti u to doba. Ovo predloeno seljenje Slo-
bodana Jovanovia u centar grada predstavljalo je i pokuaj simboli-
kog smetanja nekadanjeg jugoslovenskog premijera u centar nacio-
nalnog diskursa (zajedno sa svim politikim vrednostima asociranim
sa njegovim likom), za ta se tokom vladavine Slobodana Miloevia
oito nisu stekli uslovi (s obzirom na to da je po njemu tada nazvana
saobraajnica u perifernom delu grada). Moglo bi se pretpostaviti da
se pri komemoraciji osoba ili pojmova, a koji trenutno nisu drutveno
nesporni simboli, ne ide na izravno uitavanje u opte vidljiv urbani
(i simboliki) prostor centra (ili blizu centra) ve u manje prominen-
tan prostor periferije, esto ne da bi ostali na toj periferiji, ve mogu-
e sa intencijom da se u odgovarajuem trenutku ponu pribliavati i
prostornom i simbolikom centru.31 Da je takav sluaj svedoi kome-
moracija Slobodana Jovanovia skoro deset godina nakon prvog, ne-
uspelog pokuaja seljenja sa periferije u centar, kada je plato ispred
zgrade beogradskog Pravnog fakulteta u decembru 2011. sveano, uz
prisustvo visokih zvanica, nazvan Plato Slobodana Jovanovia. Tada
su se oito stekli potpuniji drutveni i politiki uslovi za glasnu dekla-
rativnu prostornu komemoraciju i davanje prominentnije uloge ovoj
istorijskoj linosti u novoj politikoj i nacionalnoj mitologiji u Srbiji.
Sasvim prigodno, ovakav in prostorne komemoracije bio je koordi-
nisan sa prethodnim izdavanjem novanice sa Jovanovievim likom i
premetanjem njegovih zemnih ostataka u Beograd.

Puzajua revizija putem preimenovanja beogradskih ulica tako

je ipak uhvatila bri korak, te od 2004. godine dolazi i do masovnijih
preimenovanja ulica u Beogradu, i do komemoracije osoba sa kontro-
verznim ulogama u toku Drugog svetskog rata. Meu gusto kucanim
redovima odluka o (pre)imenovanju ulica provercovana su tako i
nekolika imena koja doivljavaju svojevrsnu toponimijsku rehabi-
litaciju i legitimizaciju. Tako su svoje ulice u Beogradu dobile mnoge
Neodgovarajui deo grada o kojem je re je spomenuta Vinjica.
31
Ovakvo pribliavanje odreenih simbola u vidu osoba ili pojmova blie simbolikom centru,
ili njihova reprezentativnija komemoracija, poela je bivati sprovoena ve 1992. godine kada
je promenjen naziv ulici Miloa Crnjanskog u rurbanoj MZ Rakovica selo, a po njemu nazvana
neimenovana ulica u reprezentativnijem novoizgraenom naselju Vinjika banja
, , , ,
, , 8/1992, 15. 5. 1992.

325
Dr Sran Radovi

linosti ija se istorijska uloga percipira, najblae reeno, na veoma su-

protstavljene naine: episkop Nikolaj Velimirovi, arhimandrit Justin
Popovi, kvislinki komesar za izbeglice Toma Maksimovi, etniki
ideolog Dragia Vasi, knjievnik Grigorije Boovi i dr. Izostanak go-
tovo ikakve javne reakcije (za razliku od nekih prethodnih sluajeva)
moda je povezan i sa injenicom da su ovi nazivi mahom dodeljeni
ulicama u prigradskom i slabo frekventnom zemunskom naselju Al-
tina. injenica da se pojedini kontroverzni nazivi prilino tiho instali-
raju, bez otvorene simbolike demonstracije koja esto prati promene
nazivlja, govori o nesigurnosti ovakvog ideolokog preoblikovanja
grada identitetske politike se ostvaruju i nenametljivo i posredno, a
politiki paket se u urbanu toponimiju u ovakvim sluajevima ui-
tava gotovo tajno, i to esto preko ulinih tabli u perifernim naseljima.
Kao to i u prestonikoj topografiji bitan aspekt u simbolikom obele-
avanju prostora predstavlja relacija centarperiferija, slino se moe
rei i na nacionalnom nivou. Javna reakcija i prepoznavanje odree-
ne (de)komemoracije zavisi i od toga u kojem delu grada, centralnom
ili rubnom, dolazi do promene odonima/simbola to je simbol koji
nestaje/nastaje udaljeniji od, pre svega simbolikog, centra grada (ali
i nacije), reakcija i/ili prepoznavanje su manje izvesni ili burni. Isto
to moe se rei i za drutvo u celini na primer, imenovanje trgova
u unutranjosti Srbije po Milanu Nediu i Drai Mihailoviu nailo je
na slabu reakciju (svakako prestonike javnosti) upravo zbog perifer-
nosti veine gradova u unutranjosti u optoj kulturnoj slici Srbije. O
znaaju fizikog i simbolikog lociranja odreenih odonima to blie
urbanom i simbolikom centru svedoe i rasprave o preimenovanju
ulica nazvanih po Mili Budaku u Hrvatskoj uni prepori vodili su
se u gradovima u kojima su po Budaku nazvane ulice koje se nalaze u
centru, ili blizu centra grada, poput Zadra i Splita, dok je ova rasprava
skoro u celosti mimoila manje gradove u kojima je Mile Budak bez
pompe i tiho dobio svoje ulice.

Plime i oseke revizije prolosti u javnom prostoru

I dok se u Srbiji tokom prve decenije ovog veka revizionistiki

talas (u gotovo svim javnim sferama) poeo intenzivirati, u Hrvatskoj
poinje dolaziti do postepenog splanjavanja (to je moda i oeki-
vano imajui u vidu raniji i silovitiji poetak revizionistikih praksi,
makar preko imenovanja javnog prostora). Sa vremenskim odmakom
od Domovinskog rata u Hrvatskoj se poelo sa postupnim brisanjem
javne simbolike koja je promovisala osobe ili vrednosti povezane sa
tzv. NDH, to je najjasnije dolo do izraaja preko odluke Vlade Ive
326
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

Sanadera da 2004. ukloni spomen-obeleja Juri Francetiu u Slunju i

Mili Budaku u Svetom Roku kraj Lovinca. I ulice nazivane tokom de-
vedesetih po Mili Budaku postepeno su bivale rtvom nove politi-
ke konjunkture, reformskog i proevropskog kursa HDZ-a i slubenih
odluka lokalnih samouprava, te mnoga mesta ukidaju ovakve nazive.
Tako je do polovine 2004. Mile Budak imao svoju ulicu u (tek) 16 hr-
vatskih naselja u nekima od njih je bio pokrenut postupak za prome-
nu naziva ulice,32 a u skoro svim veim gradovima je ovakva oznaka
i odstranjena (npr. u Zadru 19. novembra 2004). Do danas (2013.) je
u Hrvatskoj pak ostalo jedanaest ulica nazvanih po Budaku (te jedna
po 10. travnju, datumu proglaenja NDH), a aktuelni hrvatski mini-
star uprave je pokrenuo inicijativu za njihovo brisanje putem utvri-
vanja ustavnosti ovakvih imenovanja.33 Najvei hrvatski grad koji do
danas ima ulicu Mile Budaka je Slavonski Brod, a politika pat pozi-
cija u gradu Mostaru (gde se kao jedan od veih uloga u aktuelnim
politikim trgovinama javlja menjanje naziva ulica u zapadnom delu
grada) ve godinama omoguava ostanak Budakove ulice u najveem
hercegovakom gradu. I mjesni odbor hrvatskog knjievnika Mile
Budaka u Zagrebu je 2010, zahvaljujui lobiranjima i pritiscima i na
gradske zastupnike i venike mesnog odbora, promenio ime, i vraen
mu je prethodni naziv, opet po slovenakom knjievniku Otonu
upaniu.

U doba kada je revizija istorije preko prostorne memorijalizacije

u Hrvatskoj doivljavala postepenu oseku, u Srbiji je zapoinjala njena
plima.34 U Srbiji se najnovija revizija prolosti (i preko memorijalizacije
32
Tihomir Pono, Dio lokalnih vlasti ne vidi razloga za promjenu naziva, Vjesnik, 20. 9. 2004.
33
Draen Cigleneki, Protuustavna imena: Bauk uklanja sve ulice Mile Budaka i 10. travnja,
Novi list, 11. 3. 2013.
34
U ovom tekstu najvea panja posveena je sluajevima neformalne revizije istorije preko
imenovanja ulica u Srbiji i Hrvatskoj (te delovima Bosne i Hercegovine sa trenutno veinskim
hrvatskim i srpskim stanovnitvom) s obzirom na to da su u ovim podrujima bive Jugoslavije
ovakvi sluajevi i najei. U delovima BiH koji su kraj rata doekali pod zatitom Armije BiH,
i samo preimenovanje ulica i trgova je bilo znatno ree sprovoeno nego u ostatku zemlje,
a najee bez komemorisanja osoba koje su pripadale kvislinkim ili kolaboracionistikim
strukutrama tokom Drugog svetskog rata. U Crnoj Gori se revizija novije istorije gotovo i nije
sprovodila u sferi javnog prostora, a u Makedoniji dolazi do sporadinih sluajeva ovakve
vrste tek u najrecentnijem periodu. U Sloveniji, pak, iako je u sferi istoriografije revizionizam
dostigao moda i najdalje domete u bivoj Jugoslaviji, po pitanju prostorne memorijalizacije
nije dolazilo do znaajnije devastacije i brisanja spomena na recentnu prolost. S druge strane,
spomenika komemoracija kvislinkih snaga nije ila na personalizaciju nosilaca kolaboracije,
ve vie na izgradnju memorijala koji su emanirali etos rtve, esto na mestima likvidacije ili
pogibije domobranaca, a sa ciljem proklamovanog nacionalnog pomirenja, kako ga je shvatala
slovenaka desnica v. Gal Kirn, Transformation of Memorial Sites in the Post-Yugoslav
Context, Retracing Images: Visual Culture After Yugoslavia, (ed. D. uber and S. Karmanic),
Leiden, 2012. Istovremeno, imenovanje javnih povrina po prominentnim kvislinzima je bilo
327
Dr Sran Radovi

u javnom prostoru) poela zahuktavati nakon 2000. godine, i po pitanju

podizanja spomen-obeleja, i nazivanja javnih povrina po pripadnici-
ma kolaboracionistikih i kvislinkih snaga (a koje vremenom doivlja-
vaju deliminu rehabilitaciju, a pojedinima se ak pripisuje i antifai-
stiki karakter). Prvi je spomenik Drai Mihailoviu podignut jo 1992.
na Ravnoj Gori u zapadnoj Srbiji, svakako ne kao slubena inicijativa,
ali je uglavnom bio tolerisan od tadanjih srpskih vlasti.35 U meuvre-
menu se broj statua voe etnikog pokreta poveavao, tako da u Srbiji
postoje jo bar tri (u Lapovu, Ivanjici i Subjelu kod Kosjeria), nekoliko
u BiH (Udrulje kraj Viegrada, Petrovo na Ozrenu, u Brkom je stajalo
poprsje doneseno 1997. iz Vukovara), te u okviru grobalja u Severnoj
Americi.36 Ulice i trgovi nazvani po njemu vrlo su esti u Republici Srp-
skoj (Istono Sarajevo, Bijeljina, Ugljevik, ekovii i dr.), dok se u Srbiji
po njemu izgleda za sada zvanino zovu samo trg u Lapovu, te ulice
u mavanskim selima Dublje i Klenje. U nestrpljivom iekivanju zva-
nine odonimske memorijalizacije, graani i stranaki predstavnici su
katkad neformalno stavljali table sa imenom etnikog voe u vie gra-
dova: 2005. u Kragujevcu (prekrstivi Ulicu Ive Lole Ribara), 2011. u
Kurumliji (ovaj put je konverziju prola Ulica svetog Save) i dr. Nestr-
pljenje da se prostorno ozvanii tiha rehabilitacija kolaboracionistikih
snaga iz Drugog svetskog rata (koja je udruenim pothvatom dela poli-
tike klase i revizionistike istoriografije dobrim delom i slubeno spro-
vedena sa etnicima), iskazalo se i pri komemoraciji kvislinkog pre-
mijera Srbije, Milana Nedia, koji je u sklopu opsenog preimenovanja
ulica u Aranelovcu dobio svoju ulicu (biva Ulica Duana Dugalia).37
Ovakav postupak po svemu sudei nije izazvao bilo kakvu reakciju
nadlenog republikog organa uprave, poto se ova ulica i dalje slube-
no zove tako. S druge strane, u Smederevu je 2002. godine zamalo pro-
la inicijativa podrana od veine odbornika optinske skuptine da se
deo Trga Republike nazove Venac Dimitrija Ljotia, a koja na kraju ipak
nije realizovana.38 Sporadino aktueliziranje ovakvog predloga jo uvek
znatno ree nego u drugim postjugoslovenskim drutvima.
35
S druge strane, crnogorske vlasti nisu bile toliko tolerantne spram slinih inicijativa: u selu
Gornje Zaostro kod Berana, rodnom mestu etnikog komandanta Pavla uriia, crnogorska
policija je 2003, na osnovu reenja Ministarstva za zatitu ivotne sredine i ureenja prostora,
sruila ve postolje za spomenik ovom etnikom komandantu, tako da pristalice ove inicijative
nisu stigle ni do postavljanja statue. Spomenik na Ravnoj gori predstavlja ve godinama
unazad centar ritualnih deavanja prilikom masovnih skupova na ovom prostoru na kojima
se komemorie etniki pokret v. ,
, ,
(. ), , 2006.
36
Pri emu se podiu spomen-obeleja i nierangiranim etnikim rukovodiocima.
37
, . 0636/200201, , 5. 2002.
38
, , . 2709, 28. 11. 2002.

328
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

nije urodilo plodom, a to je izazvalo pojaano nestrpljenje kod pripad-

nika ekstremne desnice, koji su krajem 2012. godine u ulinoj akciji pre-
lepili objekte na delu smederevskog trga sa plakatima u stilu ulinih
tabli, na kojima je pisalo Venac Dimitrija Ljotia.39

Ova urba da se im pre, a ako treba i neoficijelno, preimenu-

ju ulice po istaknutim linostima koje su saraivale sa okupatorom
19411945, ili su osuene od strane posleratnih vlasti iz razliitih ra-
zloga, moda nije samo rezultat identitetskih politika i politika seanja
pojedinih drutvenih grupa, ve je mogue uzrokovana i praktinijim
razlozima. Simptomatina je uloga prostorne komemoracije, na prvom
mestu slubenog imenovanja ulica i trgova, u procesu javne i sudske
rehabilitacije pojedinih osoba. Optoj javnoj rehabilitaciji poznate srp-
ske glumice anke Stoki, koja se iskazuje kroz imenovanje vane glu-
make nagrade njenim imenom i gotovo unisono afirmativnim, a sve
eim, prikazima u medijima, prethodilo je imenovanje beogradske
ulice u kojoj je ivela njenim imenom. Isto tako, Grigorije Boovi, knji-
evnik koji je zbog javne delatnosti u toku okupacije osuen na smrt
pred vojnim sudom 1944, dobio je svoju ulicu u Beogradu 2004. godi-
ne (a srednja kola u Zubinom Potoku nazvana je po njemu), a sudski
je rehabilitovan etiri godine kasnije.40 Dragia Vasi, vodei ideolog i
druga linost etnikog pokreta u Drugom svetskom ratu (osuen kao
izdajnik naroda 1945), memorijalizovan je preko jedne beogradske
ulice 2004, a rehabilitovan na Okrunom sudu u Beogradu 2009. go-
dine.41 Pratei isti obrazac, u Niu je 2007. godine ulica Boidara Ad-
ije dobila ime Dragie Cvetkovia (potpisnika pristupanja Jugoslavije
Trojnom paktu), da bi on i sudski, a ne samo toponimijski, bio reha-
bilitovan 2009. godine pred nikim Okrunim sudom.42 Sudski proces
za rehabilitaciju Drae Mihailovia je 2013. i dalje u toku, a zahteve za
rehabilitaciju Milana Nedia je u vie navrata trailo nekoliko politi-
kih stranaka i grupa graana. ini se kao da su pomenute linosti, a
i neke druge, zasluile javni spomen preko naziva ulica ne samo kao
sredstva revizije pamenja na noviju istoriju, ve i kao kvalitet koji e
lik i delo odreenih pojedinaca dodatno legitimisati pred sudskom ili
politikom instancom. Kao to je 2005, prilikom politikog dekretiranja
etnikih snaga kao antifaistikih u Skuptini Srbije, na pitanje da li je
39
O ovoj akciji neformalnog preimenovanja izvetavaju sami aktivisti u tekstu Akcija u
Smederevu: Venac Dimitrija Ljotia na mrenoj stranici organizacije Srbska akcija, gde su
postavljene i fotografije o ovome URL: srb-akcija.org/aktivnosti/4711/venac-dimitrija-ljotia.
40
. , , , 19. 5.
2008.
41
Rehabilitovan Dragia Vasi, Vest agencije Beta, Blic, 15. 12. 2009.
42
, , , 26. 9. 2009.

329
Dr Sran Radovi

ta odluka u suprotnosti sa istorijskim injenicama jedan poslanik od-

govorio pa kako, molim vas, pa to pie i u kolskim udbenicima,43
i odonimska komemoracija, poput revidiranih istorijskih udbenika,
daje dodatno pokrie za pozitivnu evaluaciju neijeg lika i dela, bilo
pred sudom istorije, sudom politike, ili tek obinim sudom. Koliko su
ove strategije legitimisanja ranije proskribovanih linosti (preko pro-
storne komemoracije, istorijske revizije, sudskih odluka i sl.) meu-
sobno koordinisane, nije mogue precizno rei, makar akteri u sprovo-
enju ovakvih postupaka vrlo esto dolaze iz slinih politikih i dru-
tvenih krugova. I preko ovakvih sluajeva, prostorna memorijalizacija
i slubena komemoracija putem nazivanja saobraajnica se dokazuje
kao mnogo bitnija od tek pukog oznaavanja prostora, i pokazuje svo-
ju sutinski politiku i ideoloku prirodu.

Konstrukcija jo starije i lepe prolosti

Todor Kulji navodi da neoliberalni poredak vremena poiva na

poistoveivanju sadanjice i izvesne budunosti i otrom razdvajanju
od totalitarne prolosti, te da je restaurativni globalizacijski poredak
seanja, iji je nulti as obnova presocijalistikih vrednosti, nametnuo
konvertitsku kulturu seanja.44 Ova se konverzija seanja (posebno na
najnoviju prolost) sprovodi u nizu balkanskih drava i putem znatne
revizije istorije (na slubenim nivoima i preko preimenovanja javnog
prostora), a sa ciljem politikog i ideolokog legitimisanja te izgradnje
savremenog nacionalnog identiteta. U Srbiji na primer, prema Dubrav-
ki Stojanovi, trenutni politiki poredak formiran nakon 2000. godine
i dalje je u potrazi za svojim identitetom i ideolokom legitimacijom,
i to pri konstantnom prestrukturiranju saveznitava meu politikim
strankama koje pokuavaju da nau odgovarajuu ideoloku kombi-
naciju koja bi im osigurala ostanak na vlasti. U ovom traganju za od-
govarajuim ideolokim komponentama prisutna je i stalna potraga
za istorijskim periodima koji bi se mogli predstaviti kao nova zlatna
doba na osnovu kojih bi se mogla konstruisati poeljna predstava
navodno dosledne povezanosti novih politikih elita sa tradicijom.
Ovo traenje bolje prolosti obino zapoinje sa izbacivanjem onih
delova istorije koji ne odgovaraju aktuelnim vlastima, koji kompro-
mituju sliku istorijske bezgrenosti nacije, ili koji moda podseaju
graane na neka srenija vremena.45 Katkad samo izbacivanje (ili
43
Druga faza nacionalizma Most Radija Slobodna Evropa: Odnos Srbije prema Drugom
svetskom ratu, Danas, 3011. 2012.
44
T. Kuji, Kultura seanja, str. 35.
45
Dubravka Stojanovi, Godina okupacije: slika 1945 u srpskim udbenicima istorije, Kultura
sjeanja: 1945, (ur. Sulejman Bosto i Tihomir Cipek), Zagreb, 2009, str. 266.
330
 Istorijski revizionizam i imenovanje javnih prostora u savremenim balkanskim drutvima

dekomemoracija), odnosno stvaranje ne-seanja na recentni istorijski

period, nije dovoljno, i restaurativne simbolike prakse kao takve nisu
dovoljne. U ovakvim sluajevima revizija prolosti je vrlo oportuna s
obzirom na to da je za konstrukciju i reprezentaciju navodnih zlatnih
doba odreena vrsta prepravljanja i izmiljanja prolosti neophodna.
Ovo nije samo sluaj sa novim izmiljanjem/zamiljanjem istorije u
savremenom periodu najrazliitije vrste prolih tradicija, identiteta,
kulturnih osobenosti otkrivaju se, odnosno izmiljaju u tranzicij-
sko doba, a sa ciljem izgradnje savremene slike nacije i drave.46

Kako D. Stojanovi jo navodi, koliko kod se nedoslednim inio

ideoloki profil veine novih elita, ono to je transparentno jeste njihov
antikomunizam i napor da se doba socijalistike Jugoslavije prikae to
je mogue negativnije, istovremeno minimizirajui ili ignoriui kon-
troverzne epizode iz Drugog svetskog rata i ratova devedesetih. To
znai da je najnovija politika reinterpretacija ovih istorijskih perioda
krucijalna u procesu izgradnje eljenog javnog identiteta vladajuih po-
litikih elita.47 Ova aktuelna interpretacija tako ide na zaborav, ili bar
negativno oslikavanje socijalistike epohe i NOB, te novu pozitivnu
evaluaciju (i preradu) ranijih istorijskih perioda i nacionalistikih (i ko-
laboracionistikih) snaga u ratovima u 20. veku. Preimenovanje i novo
imenovanje javnih prostora kao vrsta politiko-simbolikih praksi u
tom smislu predstavlja vrlo jednostavan (i zahvalan) postupak: sistem
reprezentativnih javnih simbola kakvi su nazivi ulica se poput slagali-
ce kroji izbacivanjem odnosno uvoenjem odreenih komemorativnih
oznaka, gde je samo prisustvo odreenog naziva (i vrednosti asociranih
sa njima) dokaz zvanine legitimacije najirim slojevima stanovnitva.
Time se preko ulinih naziva, i u najrecentnijem periodu, stvara nova
slike jo lepe prolosti koja ima praktine politike funkcije, ali koja
ne mora redovno biti i prihvaena kod graana, te moe izazvati i znat-
na javna protivljenja, a tako i ne ispuniti svoju osnovnu svrhu nor-
malizaciju odreene ideoloke i politike poruke. Ovakvi postupci koji
idu na preradu prolosti i savremenog identiteta esto ne predstavljaju
izolovane prakse identitetskih politika, ve idu ruku pod ruku sa dru-
gim slubenim i neslubenim politikama, gde krajnji uspeh odreene
prostorne komemoracije zavisi i od sprovoenja povezanih postupaka
javne prerade i slike prolosti i savremenog identiteta.

46
V. , :
, : , (.
), , 2005.
47
D. Stojanovi, n.d., str. 273.
331
332
Neboja Dragosavac, UDK: 930(497.11):81373.21(497.11 Beograd)
novinar

Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem

beogradskih ulica

Hronologija i fenomenografija

F
rontalni pohod na imena ulica, odnosno na linosti i poj-
move sadrane u njihovim nazivima, zapoet je u Srbiji 24.
jula 1991. kada je Narodna skuptina Republike Srbije, sa
190 poslanika iz redova Socijalistike partije Srbije (SPS) od ukupno
250, usvojila Preporuku za uklanjanje iz naziva gradova, trgova, ulica,
prosvetnih i kulturnih ustanova imena linosti, koje su odgovorne
za pljaku Srbije, preseljenjem njenih fabrika i viedecenijskom eko-
nomskom politikom na tetu Srbije, kao i vraanje imena znamenitih
linosti u istoriji srpskog naroda.1

Onome to ve nije sadrano u upravo pomenutom nazivu pre-

poruke dodate su jo odgovornosti za opratanje agresorskim silama
naknade za ratnu tetu koju su priinile Srbiji, za ogromne neprav-
de uinjene celom srpskom narodu, a posebno za razbijanje Srbije u
drugoj polovini ezdesetih godina, to je imalo za posledicu, uz ostala
zla, nasilnu albanizaciju Kosova i Metohije, starodrevnog centra srp-
ske dravnosti i duhovnosti, uz bezmerno stradanje kosmetskih Srba i
Crnogoraca usled terora iptarskih terorista. U skladu s tim, Narod-
na skuptina preporuuje da se portreti i biste tih linosti uklone sa
svih javnih mesta, te da Skuptina grada Beograda i skuptine opti-
na, umesto imena odgovornih za pomenuta nedela prema Srbiji i srp-
skom narodu, na uline table vrate i svojedobno neopravdano uklo-
njena imena inostranih linosti koje su bili osvedoeni prijatelji Srbije i
srpskog naroda.
Ovako opiran citat, praktino navoenje kompletnog sadra-
ja pomenute preporuke, funkcionalan je ne samo u kontekstu zadate
teme nego i kao podseanje da su njen renik i njena logika prisutni i
danas na viestranakoj politikoj sceni Srbije. Re je zapravo o kon-
ceptu i kontinuitetu ireg opsega koji se odraavaju i na ono to se
ispisuje na uline table.
1
Preporuka je objavljena u Slubenom glasniku Republike Srbije broj 48, 5. avgust 1991.
333
Neboja Dragosavac

Neposredno posle usvajanja te direktivne preporuke krenulo se

na izbijanje stubova nosaa. U Beogradu je najpre promenjeno ime
Trga bratstva i jedinstva. Uz opstajanje ovog pojma temelja jugoslo-
venske federacije kao zajednice ravnopravnih naroda, teko se mogla
propovedati politika koja je najavljivala ratove na prostorima drave
koja je u globalu, kao i sve njene lanice i narodi ponaosob, tokom
svog socijalistikog perioda, ostvarila krupan ekonomski i kulturno-
civilizacijski pomak i svrstala se meu zemlje sa najveim ugledom
u svetu. Mnogi su verovali da ona, posle pada Berlinskog zida, ima
najbolje uslove da brzo i najmanje bolno obavi neizbenu tranziciju.

Meu prvima nali su se na udaru Ivo Lola Ribar i Moa Pijade.

Nije, dodue, jasno kako je voa antifaistikog studentskog i omla-
dinskog pokreta, poginuo jo 1943, mogao da da bude odgovoran za
pljaku Srbije; bilo je, meutim, neophodno istisnuti ga iz svesti no-
vih generacija mladih jer je mogao opasno da podsea na antifaisti-
ku solidarnost koja je udruivala omladinu nezavisno od nacionalne i
verske pripadnosti. Sa antifaistikim uverenjima, mladi, naime, nisu
bili podobni za predstojee ratove, a ve su im uveliko ispisivani vojni
pozivi.

Beograaninu Moi Pijade nije se moglo oprostiti to je bio je-

dan od najistaknutijih kreatora avnojevskih odluka a upravo napa-
dom na AVNOJ poelo je podrivanje drave utemeljene na njegovim
odlukama. Ni Marksu i Engelsu takoe se nije moglo pripisati plja-
kanje Srbije, ali je trg u centru grada trebalo osloboditi za povratak
Nikole Paia. Interesantno je pritom da Josip Broz Tito, najznaajni-
ji simbol Narodnooslobodilake borbe, socijalistike Jugoslavije i po-
kreta nesvrstanosti nije bio meu prvim rtvama ulinog udara,
mada je nesumnjivo najvie smetao novim dravno-politikim inten-
cijama. Razlog je prozaian. Nije se, naime, znalo kako nazvati tu re-
prezentativnu ulicu kada se skine Titovo ime. Monarhistiki pojmovi
jo nisu bili u modi pa tako ni kralj Milan, ije je ime svojevremeno
nosila, jo nije bio podoban. Problem e, sam ili uz savete akademika,
reiti tadanji predsednik odgovarajue gradske komisije Jovan iri-
lov koji se, kao antologiar inaica, setio komijskog pandana. Tako je
zagrebaki Trg hrvatskih velikana, smiljen u Tumanovo vreme za
nestanak Trga rtava faizma, u srpskoj varijanti glasio Ulica srp-
skih vladara. Tako je i Titova ulica nestala iz Beograda.

Dakle, u vreme kada je Slobodan Miloevi bio vie nego nepri-

kosnoven, inicijativom iz vrha uklonjeni su najpoznatiji antifaistiki
334
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

simboli. Tada se, meutim, iz taktikih razloga, nije ilo u irinu; ak

je, u periodu kada je lokalnu vlast u Beogradu (posle raspada koali-
cije Zajedno) drao Srpski pokret obnove (SPO), sa republikog ni-
voa (gde je SPS jo imao konce u svojim rukama) sputavano masov-
no preimenovanje ulica. No, sledei sazivi vlasti su, sa istog idejnog
polazita, uz otvorenu antikomunistiku retoriku, prionule na posao.
Vrlo brzo je zaboravljen i princip koji je isticao Zoran ini, izuzetno
kratko vreme predsednik Skuptine Beograda. On je smatrao da svaka
generacija tragove o sebi treba preko imena ulica da ostavlja u onim
delovima grada koje je podizala. Shodno tome, Novi Beograd i mno-
gobrojna beogradska naselja podignuta posle Drugog svetskog rata
davali bi vie nego dovoljne mogunosti za istaknute linosti NOB-
a i socijalistike Jugoslavije. No, sada se svi prave kao da nikad nisu
ni uli pomenute inieve rei koje su grubo demantovane i kada je
2007. dotadanjem novobeogradskom Bulevaru AVNOJ-a dato upra-
vo njegovo ime.

S obzirom da sve potonje vlasti u odnosu na preimenovanje

ulica revnosno okonavaju poduhvat zapoet po direktivi iz 1991, sa
istim idejama vodiljama i po pravilima i kriterijumima tada usvoje-
nim, neuverljive su tvrdnje o kontinuitetu Miloevievog reima sa
onim to se zove Titova Jugoslavija. Da se nita drugo (krupnije) i ne
pominje, sam Miloevi je, menjajui imena Trga bratstva i jedinstva,
Ulice marala Tita, Lole Ribara, Moe Pijade...oznaio raskid sa Tito-
vim vremenom, isto tako kao to je, u narednom periodu, antititoiz-
mom, omalovaavanjem antifaistike borbe i nasrtajem na njene te-
kovine sa Miloevievim periodom uspostavljena neka vrsta mosto-
brana, odravajui ga, u manjoj ili veoj meri, sve do danas.

Kada su, pored ve pomenutih simbola, iz imena beogradskih

ulica proterani i Bulevar revolucije, 7. jul, proleterske brigade, Sava
Kovaevi, a zajedno s njima i ruski marali i generali uesnici bitke
za osloboenje Beograda u Drugom svetskom ratu, usledilo je izvesno
zatije da bi krajem zime 2004. krenula najmasovnija sea narodnih
heroja iz vremena Narodnooslobodilake borbe 19411945, pozna-
tih antifaista i rtava faistikog reima. Pravi motivi ovog procesa,
dugo prikrivani raznim manipulacijama, lanim objanjenjima i pre-
utkivanjem bitnih injenica, time su u potpunosti izbili na videlo. Od
2004. na beogradskim i zemunskim ulicama vie ne postoje Narodni
front, 29. novembar, Partizanski put, Partizanski sastanak, Partizan-
ska i Skojevska ulica, uro akovi, arko Zrenjanin, Rifat Burde-
vi, arko Marinovi, Marko Orekovi, Slobodan Penezi Krcun,
335
Neboja Dragosavac

Boko Palkovljevi Pinki, Petar Drapin, Ognjen Prica, Boidar Adija,

Janko melik i bar jo pedesetak njihovih saboraca.

Ve tada moglo se rei da je, kada su u pitanju imena beograd-

skih ulica, itav jedan istorijski period, dug vie od pola veka, bio te-
meljno prepakovan. Sledeih godina usledila su samo sitna doteri-
vanja. iena su prigradska naselja i ono to je sluajno zaostalo u
onim centralnim. Ulica Alije Alijagia cinino je preimenovana u Mi-
lorada Drakovia; dok u Batajnici nestaju ulice partizanskih odreda,
u Bori se ulice imenuju po imenima starih srpskih divizija Drinske,
Moravske, Dunavske. Posle ve ranije izbrisanog Paje Marganovi-
a, briu se preostali sekretari SKOJ-a Mija Oreki, Josip Debeljak,
Pera Popovi Aga. Nepodobna je i proleterska solidarnost, pa ova no-
vobeogradska ulica postaje Ulica antifaistike borbe, to sada dri
vodu jer su u meuvremenu i etnici zakonom proglaeni za antifa-
iste. I, poto su uklonjeni mnogi stvarni heroji, otvara se prostor da
ulicu u Beogradu dobije hrabri vojnik vejk. A poto se istrajno dela
i na etnikom ienju, u Zemunu se, posle mnogih drugih ranije ve
promenjenih, menjaju i nazivi ulica Ivana Cankara, Franca Preerna i
Ljudevita Gaja. Vie je nego sarkastino to se na zvaninom sajtu gra-
da Beograda, u informaciji o ulicama iji su nazivi promenjeni tokom
2009. godine, odmah ispod pomenutih imena nalazi i obavetenje da
je dotadanja ulica Mrcinite nova 23 u Batajnici dobila ime po Isla-
mu Grkom...

A poto je dravni vrh dobio kritike sa adrese koja nije za pot-

cenjivanje, uinjen je i jedan korak nazad. Vraeni su maral Tolbuhin
i general danov. Ne na stara mesta u centru, ve na periferiju na
Avalski put do Ripnja i Lazarevaki drum, a za Crvenu armiju bule-
varom je proglaen prolaz u novobeogradskom naselju Belvil.

Jedna od poasti tranzicije

Ova pojava, ilustrovana beogradskim primerom, nije karakteri-

stina samo za Srbiju i ostale delove nekadanje Jugoslavije. Nakon
pada Berlinskog zida u bivim zemljama socijalizma zavladala je po-
ast preimenovanja ulica i trgova, konstatacija je zagrebake etnolo-
kinje Dunje Rihtman-Augutin, pri emu se napominje da je uporedo
sa ovom epidemijom poelo da raste i interesovanje evropskih etnolo-
ga i istoriara za taj proces.2 Prethodnik u tom pogledu je Maoz Azar-
2
Dunja Rihtman-Augutin, Ulice moga grada, Biblioteka XX vek i igoja-tampa, Beograd, 2000,

336
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

jahu (Azaryahu) koji je simboliko znaenje promene imena gradskih

ulica i trgova istraivao u Istonom Berlinu i ovaj fenomen oznaio
kao preimenovanje prolosti (Umbenennung der Vergangenheit). Pri
tome, ulice su samo deo razuenog sistema s kojim se ljudi svakod-
nevno sreu. Njima, pored ostalog, treba dodati novanice i potanske
marke, takoe predmet ovog procesa.

Nije, na primer, sluajno to se, paralelno sa masovnim preime-

novanjem ulica u Beogradu, javlja i najkrupnija dinarska novanica sa
likom naunika Slobodana Jovanovia, potpredsednika i predsednika
jugoslovenske izbeglike vlade za vreme Drugog svetskog rata koji je,
posle osloboenja zemlje, osuen u odsustvu a u trenutku putanja
novanice u opticaj presuda je bila na snazi. O kakvom je vrednosnom
sistemu re, govori i injenica da od 1992. prigodna izdanja potan-
skih maraka sa motivima iz umetnosti izgledaju kao da je SR Jugo-
slaviju okupirala Srpska pravoslavna crkva.3 I ranije su, dodue, po-
jedina prigodna izdanja bila u znaku umetnosti sa religioznim motivi-
ma, ali od 1992 drugih nema. Zakljuno sa 2001. nije izdata nijedna
serija prigodnih maraka sa tematikom profane svetovne umetnosti.
Ne samo da se na ovaj nain stvara utisak da druga umetnost na ovim
prostorima i ne postoji nego se i ostale priznate religije dovode u ne-
ravnopravan poloaj.

Sve to prisutno u svakodnevici i u ivotu svakog oveka (imena

ulica, potanske marke, novanice i sl.) odslikava odreenu politiku
i ideoloku orijentaciju. Kako tvrdi Azarjahu, re je o simbolima koji
nastupaju umesto politikih doktrina, ideologija, entiteta ili pokreta u
svakom savremenom drutvu i predstavljaju one politike i ideoloke
orijentacije koje je politiki centar drave utvrdio kao obavezne.4

U skladu s tim, Dunja Rihtman-Augutin zakljuuje da istra-

ivanje dinamike gradskih trgova i ulica moe prikazati vodeu dr-
avnu ideologiju, ukljuujui i njene promene, ak i bolje i oiglednije
nego li samo iitavanje dominantnih ideolokih projekata i strana-
kih programa.

Ovom problematikom bavila se i Hermina de Soto (Hermine

de Soto) koja je, tokom burnih polemika povodom istonoberlinskih
str.37.
3
Dr Branislav Jovanovi, Religija u filateliji postoji li i neto drugo?, Glas istine, list Saveza
antifaista Srbije, br. 17. juli 2002.
4
Maoz Azaryahu, Die Umbennenung der Vergangenheit. Oder: Die Politik der symbolischen
Architextur der Stadt Ost-Berlin 19901991, Zeitschrift fur Volkskunde 88. str. 1629.
337
Neboja Dragosavac

ulica, stala na stranu graana ogorenih zbog tih promena na poet-

ku poslednje decenije XX veka. Ova naunica imena ulica tretira kao
komunikacijske znake svakodnevnog ivota koji se svrstavaju meu
navike, postaju deo linih biografija.5 S tim imenima ljudi uspostav-
ljaju prisan odnos u toj meri da ona vremenom prerastaju i u oznaku
njihovog identiteta. Oni veruju da vladaju prostorom oznaenim tim
imenima, na odreeni nain ga prisvajaju i smatraju da imaju pravo
da uestvuju u odluivanju o promenama, to je sasvim logino i te-
ko da se moe osporiti ako se istinski uvaavaju demokratski principi.

Dunja Rihtman-Augutin skree panju da je De Soto polemi-

ku o brisanju imena pojedinih ulica koja su oznaavala komunistiku,
odnosno levu antifaistiku tradiciju (Klare Cetkin, Karla Libknehta,
Roze Luksemburg, Georgi Dimitrova...), posmatrala kao otpor name-
tanju nove hegemonije i odgovarajue ideoloke prakse, to je znaaj-
no i za analizu beogradskog pandana, a mora se imati u vidu i zapa-
anje Azarjahua da postupak novog ispisivanja gradskog teksta tee
relativno jednostavno ako je nova vlast autoritarna. Ako se, meutim,
politiki proces, posle promene, odvija u pravcu vee otvorenosti i de-
mokratije, stvar se uslonjava.

Na osnovu ovih naunih istraivanja i zakljuaka, valja traiti

odgovore o vrednosnom sistemu, odnosno politikoj doktrini ili ide-
olokom konceptu koji se realizuje masovnim preimenovanjem ulica
u Beogradu, procenjivati nain na koji se to ostvaruje, kao i ponaanje
aktera u tom procesu. Ako je nekad neko i mogao da ima neke dileme,
vremenom postaje vie nego jasno da su te promene, ma kako kamu-
flirane u samom poetku, imale za cilj radikalan obraun sa svim zna-
kovima antifaistike Narodnooslobodilake borbe i njenim tekovina-
ma, ukljuujui tu i socijalistiku Jugoslaviju. U poetku, meutim, to
nije direktno promovisano ni kao cilj, ni kao celovit koncept. Obrazlo-
enja su se najee svodila na urbanu dimenziju, konstruisala se oko
toga da treba vratiti stare nazive kako bi se gradu, odnosno njegovom
starom jezgru, vratila autentinost, to kao princip niko nije posebno
osporavao. Nijedan polazni kriterijum nije, meutim, precizno defini-
san a gotovo sve to je proklamovano dovedeno je u pitanje mnogim
grubim pa i najbanalnijim nedoslednostima. To se moe konkretnije
dokazivati i obrazlagati u okviru nekoliko zakljuaka koji se nameu
im se ova problematika podvrgne, bilo u globalu, bilo u detalju, malo
ozbiljnijoj analizi.
5
Hermine G. de Soto, Symbolic Productions in the New East Side of Berlin, 19901994, The City:
Today, Yesterday, and the Day Before, ur. G.E. Karpinska, Lodz, University of Lodz-Chair of Etno-
lology, 1995, str. 162178.
338
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

Prepakivanje istorije, odnosno preimenovanje prolosti

Masovno preimenovanje ulica u Beogradu prvenstveno je deo

prepakivanja istorije a ne vraanje autentinim nazivima; iza for-
malnih obrazloenja krije se novo ideoloko jednoumlje. Naime, kada
se, krajem XX veka, raspao jugoslovenski i socijalistiki identitet, pre-
socijalistika prolost, kako navodi sociolog Todor Kulji, vratila se na
velika vrata. Prostor popunjava lino i grupno nacionalno i konfe-
sionalno poimanje. U atmosferi normalizovanog nacionalizma, anti-
faizam je sve vie nepoeljan a u klimi antikomunizma faizam ak
postaje salonski. Jer, pozivati se na faiste znai pozivati se na najdo-
slednije antikomuniste.6

Po Kuljiu, anti-antifaizam je samo vrh masivnijeg ledenog

brega iju osnovu predstavlja neskriveni zaokret udesno srpske stva-
ralake inteligencije koja je izvrila laku i brzu masovnu konverziju
ka etnokratskom liberalizmu. Otuda je ve u Miloevievom reimu
antifaizam modifikovan i redukovan, ali jo ne i sasvim revidiran jer
se manipulisalo borakom organizacijom, poto je SUBNOR, u okviru
SPS-a, bio znaajan inilac a naroito u vreme udarnih talasa antibi-
rokratske revolucije. Sa nekim od istaknutih boraca NOP-a u njenim
prvim redovima i govornika na mitinzima, lake se mogla plasirati la
da se Jugoslavija brani njenim faktikim ruenjem. Meutim, posle
pada Miloevia, u drugoj fazi konverzije, normalizovanjem etnokrat-
skog liberalizma antifaizam se u Srbiji masovno potiskuje uprkos
tome to je faizam, shvaen kao ekstremni nacionalizam i dalje ve-
oma aktuelna opasnost i pretnja, a dosledni antifaizam najpouzda-
nija osnova kritike raznolikih oblika nacionalistike uskogrudosti. Na
osnovu te masovne konverzije, pristupa se sveobuhvatnom prepaki-
vanju istorije u svim domenima podrazumevajui kompletnu revizi-
ju u tumaenju najkrupnijih zbivanja tokom XX veka. U tom okviru
treba sagledavati i proces preimenovanja ulica u kome se, nad istovet-
nom ili vrlo slinom idejnom matricom, ostvaruje kontinuitet razlii-
tih gradskih vlasti u Beogradu tokom poslednje dve decenije.

Zato je aktuelan Nediev koncept ulinih imena

Na vie konkretnih primera moe se stei utisak da se uvaa-

va koncept primenjen za vreme kvislinkog reima Milana Nedia.
6
Todor Kulji, Prevladavanje prolosti, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2002,
str. 449451; Isti, Anti-antifaizam u svetu, Danas, Beograd, 2325. april 2003.

339
Neboja Dragosavac

Uporede li se planovi Beograda pred Drugi svetski rat i Beogradski

izvestitelj iz 1943. godine (izdat po odobrenju beogradskog katastra
i Propaganda Abteilung-a S, Zensurstelle Belgrad, urednik St.J. Su-
i), moe se ustanoviti da je za vreme Nedia samo u centralnoj grad-
skoj zoni 112 ulica dobilo nova imena, a Olga Manojlovi pominje ak
600 beogradskih ulica koje su dobile imena u skladu sa duhom i ide-
ologijom Nedieve Srbije. U opirnom prikazu kulturnog ivota u Be-
ogradu za vreme nemake okupacije 19411945, ova istoriarka kon-
statuje da se insistiralo na obnovi narodnih tradicija s obzirom na to
da je, kako je pisala tadanja Obnova, suvie bio rasprostranjen in-
ternacionalni duh, a zapadni filmovi su trovali i unitavali naeg
gradskog oveka, gradsku enu i gradsko dete, te su postajali sno-
bovski raspoloeni; ena ne majka, ne domaica, ve uliarka, blazira-
na mondenka, ena lutajueg karaktera; dete ne edno i vaspitano ve
duhovno osakaeno i moralno unakaeno, to je sve reirao lukavi
Izrailja pa je zbog ovakvog rada Jevreja i njihovih slugu u naem
narodu srpski narod izgubio svoju dravu i svoju slobodu.7

Samim tim, sva internacionalna imena bila su nepodobna pa

je bioskop Reks postao umadinac, UranijaZlatibor, Uni-
onKosovo, MetropolTakovo, KorzoSrbadija, Kolo-
seumDvor. Ve na prvi pogled, vidljivo je da su, pored toga to
je Beograd (via Sajmite, Jajinci) bio oien od lukavog Izrailja,
i nazivi beogradskih ulica oieni od svih jevrejskih pojmova. Ne-
stale su: Avramova, Brae Amar, Mojsijeva, Jevrejska, Izrailjeva...
Uporedo s tim, poieni su Francuzi, Englezi, Amerikanci i sve to
je zvualo suvie internacionalno. Vilsonov trg postao je Srpski trg,
Ada Ciganlija Srpska ada. Bulevar osloboenja izazivao je nepoelj-
ne asocijacije, Mojkovaki takoe pa su im imena promenjena. Hrvat-
skog pesnika Vladimira Vidria smenio je Mali Radojica, generala Pri-
noa srpska vila, Gledstona obanica Rada, Matiju Gupca Oblai
Rade; Guslarskom se zvala ulica kraj Karnegijeve zadubine, vile Ra-
vijojla i Zagorkinja dobile su svoje ulice...

Sada se, poput vile Ravijojle, reafirmiu neka od tih imena; na

ulinim tablama promoviu se Stanislav Krakov, Toma Maksimovi
i druge linosti Nedievog aparata. Nisu, dodue, na udaru interna-
cionalne linosti, ali se Nediev princip primenjuje na nesrpske pa i
srpske linosti iz sredina s kojima se takorei do jue ivelo u istoj dr-
avi. Kao i za vreme Nedia, nepoeljni su ak i odreeni geografski
7
Olga Manojlovi, Kulturni ivot u Beogradu za vreme nemake okupacije 19411945,
Godinjak za drutvenu istoriju, Filozofski fakultet Beograd, br. 1/1994.

340
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

pojmovi: u Zemunu se menja naziv Dalmatinskoj ulici, Splitska posta-

je Apatinska, Albanska Zadubinska; na Petlovom brdu nestaje Ku-
mrovaka Oigledna je slinost u masovnosti zahvata a i za mnoga,
na ulinim tablama sada istaknuta imena, moglo bi se rei da odgo-
varaju Nedievom poimanju nacionalne tradicije i nacionalnog duha:
kesar Vojihna, kesar Novak, kesar Hrelja, kesar Preljub, sevastokrator
Dejan, sevastokrator Vlatko, Sveti Stratonik, Sveti Rafailo iatova-
ki, Sveti Serafim Stratoski, primuur arko, pa srpski grofovi, upani,
kneevi, vojvode, protopopovi i popovi; da se i ne pominju episkopi,
mitropoliti i patrijarsi.

Manipulacija starim nazivima

Tek kada je ciklus preimenovanja ulica uglavnom zaokruen,

nosioci projekta osmelili su se da glasnije kau da je, ipak, re o ide-
olokom poduhvatu ispravljali su, naime nepravde koje je poini-
lo jedno ideoloko jednoumlje, to jest samo se uklanjaju ideoloke
oznake iz imena beogradskih ulica, ba kao to se sada rehabilituju
kvislinzi i saradnici sa okupatorom jer im je svojevremeno sueno iz
ideolokih razloga. To govore pravei se da ne primeuju ideoloka
i politika znaenja promena u celini, pa i veine izmenjenih imena
ulica i bulevara ponaosob.

Dugo su se sva objanjenja gradila gotovo iskljuivo oko toga

da, autentinosti radi, treba vratiti stare nazive, a da nikad nije utvr-
ena objektivna definicija pojma stari naziv.8 Kada se zna da su od
svog nastanka neke ulice nosile vie, neke i po pet-est imena, bez
precizno utvrenog polazita ostavljen je veliki prostor za proizvolj-
nosti i manipulacije, to jest da se vraanjem starog imenapokriva
i ono to se pod taj pojam ni u kom sluaju ne moe podvesti. Sluaj
Ulice Duana Bogdanovia vie je nego uverljiv dokaz za tu tvrdnju
mada nije jedini primer te vrste. Od svog urbanistikog registrova-
nja krajem XIX veka, pa sve do 1946, kada je dobila ime po Duanu
Bogdanoviu,9 bila je Kopaonika. Sa obrazloenjem da joj se vraa
staro ime, postala je Patrijarha Gavrila. Da je u pitanju samo odava-
nje priznanja patrijarhu, lako su se mogla nai i druga reenja koja ne
otvaraju nikakvu dilemu. Prevashodni motiv je, meutim, uklanjanje
Duana Bogdanovia pa se sa pravom i ogorenjem postavljaju pita-
nja, to su zvanino uinili njegovi potomci zato je on postao nepo-
8
ire videti: Neboja Dragosavac, O, ulice moja pusta, Danas, Beograd, 5. avgust 2003;
Identitet graana deveta rupa na svirali, Danas, Beograd, 2. mart 2004.
9
Videti, Marko Leko, Ulice Beograda, beogradske ulice i trgovi 18722003, Zavod za udbenike i
nastavna sredstva, Beograd 2003, str. 214.
341
Neboja Dragosavac

doban i moe li se iz seanja grada izbrisati kao beznaajna injenica.

Da li mu se naknadno stavlja u greh to je 1906. demonstrirao

protiv politike bana Rauha i zbog toga bio iskljuen sa Zagrebakog
sveuilita? Moda je nepodoban zbog toga to je kao dobrovoljac sti-
gao u Srbiju i preko Albanije dospeo na Krf, sa Milanom Pribieviem
upuen u Ameriku da sa one strane okeana dovede na hiljade dobro-
voljaca za predstojei Solunski front? Da li mu je uzeto za zlo to je bio
vrstan intelektualac, govorio etiri strana jezika? to je bio u samom
vrhu Narodne seljake stranke? to je uhapen od Specijalne policije
i septembra 1944. streljan u okupiranom Beogradu? Teko da bi mu
bilo ko mogao bilo ta od toga zameriti, pa proizlazi da dananji kre-
atori preimenovanja ulica Bogdanoviu nisu mogli da oproste ostale
detalje njegove biografije to nije bio monarhista i to je bio za borbu
protiv okupatora, pa je saraivao sa onima koji su tu borbu vodili.10 A
uz sve to, jo je estoko kritikovao nacionalizam.

Vie nego ilustrativan je i primer Ulice Milutina Blagojevia.

Pre II svetskog rata, u slabo urbanizovanom kraju krivudavih ubur-
skih sokaka, postojale su dve ulice Krajinska i Daniareva. U Krajin-
skoj 24, u kui Milutina i Ratke Blagojevi, bila je za vreme okupaci-
je ilegalna tamparija Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju sve dok je
Specijalna policija nije otkrila 28. jula 1944. Grafiari Slobodan Jovi i
Branko onovi izvrili su samoubistvo a domaini Ratka i Milutin
ubrzo su potom streljani. Posle osloboenja, dve ranije ulice Daniare-
va i Krajinska spojene su u jednu Ulicu Milutina Blagojevia u kojoj
i danas, u istoj kui, ive njegov sin i potomci. Sada je ulica, uprkos
nezadovoljstvu veine njenih stanovnika, pod izgovorom da se vraa
stari naziv, preimenovana, pa i onaj njen deo koji je bio Krajinska u
Daniarevu. ore Popovi Daniar ostavio je u kulturnoj istoriji tra-
gove kao knjievnik, prevodilac i leksikograf, kao to je nesumnjivo
i to da je izneverio tadanji javni interes, te mu je dotadanji prijatelj
Jovan Jovanovi Zmaj u pesmi Izdajici poruio: Izdajico, sram te
bilo... Izdajico, nesrenie...Izdajico, mrska gujo...Izdajico krv te kle-
la... No, danas je Milutin Blagojevi nepodoban, a Daniaru se ono
to je svojevremeno iritiralo ne samo Zmaja moe oprostiti.

Da je pravi cilj bio da se ukloni legendarni Sremac Boko Pal-

kovljevi Pinki, jasno je i po tome to se ta uliica sada zove Mraovia
sokae, uz Ulicu mitropolita Mraovia. Ideolokoj iskljuivosti strana
je elementarna logika pa su usvajane i odluke suprotne osnovnoj svrsi
10
ire videti: Neboja Dragosavac, Ko je bio Duan Bogdanovi, Danas, Beograd 27. maj 2002.
342
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

da se ljudi lake snalaze u velikom gradu. Vie ulica je podeljeno pa

sada nose dva imena, po istoj linosti imenovano je po dve i vie ulica.
A kad postoji mogunost za manipulaciju, nije potreban veliki korak
da bi se dolo i do privatizacije. Ugledna knjievnica Svetlana Velmar-
Jankovi, u svojstvu predsednice Gradske komisije za imena ulica, se-
tila se, na primer, sopstvenog oca Vladimira Velmar-Jankovia. Nije
bila originalna u Zadru je jedna ulica pre toga ve dobila ime majke
novog politikog monika, a ime Tumanovog oca ispisano je na uli-
ne table u Velikom Trgoviu, rodnom mestu sina mu Franje.11 Jedino
se tada u Beogradu ogorenije oglasila javnost, pa je Svetlana Velmar-
Jankovi, posle javnih kritika, podnela ostavku.

Etniko ienje posredstvom preimenovanja ulica

Pod firmom kritike ideolokog jednoumlja, na scenu je stupila

ideoloka iskljuivost izmenjenog predznaka, a nacionalna homoge-
nizacija, naglaena i nerealnim ciljevima koji su neminovno vodili u
sukobe sa drugim narodima, nametnula je i novu idejnu organizaciju
politike mrnje i netrpeljivosti. Ona je uoljiva i u procesu preimeno-
vanja ulica.12

Kao to ve pomenuto, poelo je sa uklanjanjem imena nesrba

koji su navodno pljakali Srbiju. Posle njih, na red su stizali nepo-
dobni Srbi ili Srbi sumnjivih prezimena,13 da bi se kasnije i u obra-
zloenjima o promenama imena ulica sve otvorenije nastupalo sa
diskvalifikacijom itavog poluvekovnog perioda istorije uz otvoreno
paualno proglaavanje aktera antifaistike borbe za zloince, ime je
rezervat nepodobnih veoma proiren. Nije se imalo obzira ni prema
onima koji su u toj borbi izgubili ivote a to se moe shvatiti i kao pre-
oravanje grobova.

Upravo u tom smislu, povodom promene imena ulica u Beogra-

du, uz konstataciju da postoje razni oblici etnikog ienja, pisao je
knjievnik Goran Babi.14Osuujui odnos koji se, uklanjanjem njiho-
vih imena iz naziva ulica u glavnom gradu, iskazuje prema rtvama
11
Dunja Rihtman-Augutin, n.d., str. 35, 46.
12
ire videti: Neboja Dragosavac,Srbinje u Beogradu, Helsinka povelja, broj 5455, Helsinki
odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, jul-avgust 2002.
13
O sumnjivim prezimenima videti: Neboja Dragosavac,umadijski pijun, Helsinka
povelja, broj 51, april 2002.
14
Videti: Goran Babi, Ni mrtvaci nisu bezopasni, Danas, Beograd, 14. april 2004; Etika i
diple, Danas, Beograd, 11. maj 2004.

343
Neboja Dragosavac

nacifaizma, Babi je postavio pitanje: Koja je razlika izmeu unita-

vanja neijeg groba, spaljivanja crkve ili oduzimanja ulice? Zatim je,
uz tvrdnju da sve to slui istom cilju, te da je i u prvom i u drugom i
u treem sluaju re o istom, o etnikom ienju, dodao da oni koji
to ine sa pozicije vlasti moguda misle i tumae ta god i kako god
hoe, ali oni, kao pripadnici veinskog naroda, i naroito kao vlast
koja ini taj zloin, nisu mjerodavni ni pozvani da sude o vlastitom
inu. O zloinu, naime, mogu da govore samo rtve, samo oni o ijoj
se koi radi, mrtvi ili ivi...Ovi u ijim je rukama vlast moda ak nisu
ni svjesni ta su napravili, ali oni su ovim to su uinili poruili svim
manjinama (svim graanima hrvatske, jevrejske, slovenake itd. naci-
onalnosti) da su odsada nepoeljni u neko tako tolerantnom i div-
nom gradu Beogradu...

Bez organizovanog graanskog otpora

Iako je preimenovanje ulica napad na identitet velikog broja gra-

ana, i to ne samo po osnovu stanovanja, u Beogradu nije bilo orga-
nizovanog graanskog otpora, poput demonstracija u Zagrebu koje su
nadlene primorale da se vrati Trg rtava faizma, dok je u Sarajevu
odbranjena Ulica marala Tita. Kako to tumaiti ako se ima u vidu da
se identitet graana u demokratskom svetu tretira kao deo graanskih
prava? Da li je u pitanju autoritarnost vlasti bez obzira to se ona pred-
stavlja kao demokratska, niska opta demokratska svest ili jedno i dru-
go?

Dok se time ne pozabave mlai istraivai koji su, vidimo, po-

eli sve vie da se bave ovom problematikom, ostaje da se pomenu
ona pojedinana reagovanja. Povodom izbacivanja antifaistikih bo-
raca iz imena beogradskih ulica i nastojanja da se i putem ulinih na-
ziva rehabilituju i reafirmiu pojedini nacistiki ideolozi koji su tokom
okupacije apelovali da se Nova Srbija ukljui u novi poredak Evrope
koji se stvara u borbi ujedinjenih naroda Evrope protiv angloameri-
kanske i antievropske plutokratije i judeo-masonske internacionalne
lane demokratije, knjievnik Radomir Konstantinovi15 je, postavlja-
jui pitanje u kom drugom gradu Evrope ulice dobijaju imena naci-
stikih ideologa, naznaio kome je ono upueno: Ovo je pitanje za
nacionaliste (pa i one demokratske, svakako), pitanje vano, i to zato
to odnos nacionalista prema zloinima (i zloincima) iz najnovijeg
vremena, iz epohe razaranja Jugoslavije, moe da se razume samo u
15
Intervju sa Radomirom Konstantinoviem na Radiju Slobodna Evropa koji je preneo list
Danas, Glas istine br.1516, februar-april 2002.

344
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

vezi sa njihovim odnosom prema zloinima i zloincima Drae Mihai-

lovia i Dimitrija Ljotia.

Politikolog Radoin Rajovi16 istim je povodom izrazio uverenje

da bi Komisija za imena ulica pa i Skuptina Beograda morale da se
izjasne da li smatraju da je antifaistiki oslobodilaki rat, rat protiv
okupatora univerzalna vrednost ili nije. A ako je odnos prema an-
tiokupatorskoj borbi pozitivan ne bi se smelo dirati u glavne aktere
te borbe. Ne moe se, na primer, imati jedan kriterijum prema Frane
dEpereu a sasvim drukiji prema maralu Birjuzovu. Neke promene
su zaista potrebne kako bi se otklonile izvesne istorijske nesrazmere
ali sve se mora initi bez ideolokih strasti, ozbiljno, promiljeno, na
civilizovan nain, ne pod uticajem trenutnih politikih okolnosti. Na-
roito se mora biti paljiv kad treba izbaciti neko ime mora se do-
bro izvagati ta drutvo tom promenom gubi a ta dobija.

Oglasili su se zajedno i poznati intelektualci Desimir Toi, Mir-

ko Tepavac, Mihajlo Mihajlov, ivorad Kovaevi i Aleksandar Ne-
nadovi, pominjui da su pod udar dola i imena onih komunista
(partizana) ije antifaistike zasluge nisu sporne. Toiu i Mihajlovu
se ni u kom sluaju ne moe prigovoriti da su pristrasni u odnosu na
komuniste i partizane.

Dakle, povodom preimenovanja ulica skrenuta je panja na su-

tinska znaenja ovog ina pa i na najkrupnija i najaktuelnija drutve-
no-politika pitanja. Uinili su to ljudi od nesumnjivog autoriteta i u
dobroj nameri da se nadlenoj komisiji pomogne, da se ovaj rad uini
javnim i, uz uee ire javnosti, kvalitetnijim i meritornijim. Uosta-
lom, u jedan od skuptinskih dokumenata kojim se regulie rad ko-
misije zapisano je da je taj rad javan i da je poeljno da Komisija svoja
gledita i stavove proverava u javnosti.
Ove i sline glasove nije, meutim, imao ko da uje.

Apeli Saveza antifaista

Intencije ovih reagovanja sadrane su i u javnim istupanjima da-

nanjeg Saveza antifaista Srbije17 i obraanjima elnicima Beograda i
16
Glas istine br. 1516, februar-april 2002, preneo je delove Rajovievog teksta koji je integralno
objavio list Danas.
17
Savez antifaista Srbije zvanino je registrovan kao pravni i programski naslednik Drutva za
istinu o Narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji (19411945). Na Skuptini ovog drutva 13.
juna 2006. dvotreinskom veinom usvojena je odluka o promeni imena u Savez antifaista Sr-
bije Drutvo za istinu o NOB-u, a 29. novembra 2008. u Savez antifaista Srbije. Grupa lanova,

345
Neboja Dragosavac

odbornicima Skuptine grada. Savez je bio gotovo jedina organizacija

koja se sa punim kredibilitetom suprotstavila ofanzivi voenoj po-
sredstvom masovnog preimenovanja ulica protiv antifaistikog po-
kreta, NOB-a, avnojske Jugoslavije. Dodue, izvesni pokuaji, veoma
zadocneli, injeni su i od strane Gradskog i Republikog odbora SUB-
NOR-a Srbije. Meutim, SUBNOR Srbije je sam sebi oduzeo moralnu
legitimaciju da u ovoj raspravi uestvuje jer je, uz njegovu saglasnost,
Skuptina Srbije jula 1991. usvajala pomenutu odluku-preporuku, a
potom kada je outao promenu imena Trga bratstva i jedinstva,18 Uli-
ce marala Tita i, dalje, redom. Tek posle svih promena, pokuao je da
digne glas, ali su ga lako uutkivali kako je to uinio i David Babi,
lan Gradskog odbora SPO-a u Beogradu: Ne seam se da se neko iz
ovog udruenja (prethodno je pomenuo SUBNOR) bunio kad je mar-
alu ukinuta ulica. Dakle, svesni su svih posledica njegovih nedela u
SFRJ...19

Vie puta se dananji Savez antifaista Srbije obraao nadlenim

institucijama.20 To nije bitnije uticalo na konane odluke o imenima
ulica i njihovu sadrinu, mada je doprinelo izvesnom prolongiranju
njihovog usvajanja. Postavljena pitanja i stavovi izloeni u otvorenim
pismima Skuptini Beograda ostaju, meutim, i dalje aktuelni podset-
nik za neka razumnija vremena liena ideoloke i politike ostraeno-
sti. Zato zasluuju da ovom prilikom budu pomenuti:

Kako e, u naelu, Beograd da se odnosi prema periodu svoje

istorije u kome je, tokom vie od sedam decenija, kao glavni grad Ju-
goslavije, dostigao izvanredan uspon, postao optepoznat i potovan
u itavom svetu? Da li e se taj period i dalje osporavati i na taj nain
to e se iz naziva ulica brisati imena linosti koje su se borile za nje-
govu slobodu, prosperitet i izgradnju?
Da li e se gradske vlasti i dalje ponaati tako kao da Beograd
treba da se stidi svoje antifaistike prolosti a ne da se ponosi to je bio
u prvim redovima antifaistike borbe? Celom svetu je poznato ta su
nezadovoljna promenom imena, odvojila se i aktivnosti nastavila pod imenom Drutvo za istinu
o Narodnooslobodilakoj borbi i Jugoslaviji.
18
Videti:Na kom trgu stanuje SUBNOR kako govori i ta zaboravlja dr Koa Joni?, Glas
istine br. 10. april 2001.
19
David Babi, lan Gradskog odbora SPO Beograd, Ne budite rob ideologije, u listu Danas,
april 2004.
20
Obraanje javnosti i elnicima Beograda, protesti protiv tendencije da se izmenama naziva
ulica potiru vrednosti antifaistike narodnooslobodilake borbe i rehabilituju kvislinzi, Glas
istine br. 1516, februar-april 2002; Novo otvoreno pismo odbornicima Skuptine Beograda,
O imenima ulica, opet, Glas istine br.2122, maj-juni 2003; oba otvorena pisma objavio je i list
Danas.
346
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

Beograani iskazali 27. marta 1941, da je u Beogradu doneta odluka o

ustanku, da je Beograd svoj antifaizam platio desetinama i desetinama
hiljada streljanih na Banjici i u Jajincima, da su ga 1944. oslobodili Narod-
nooslobodilaka partizanska vojska sa Titom na elu i Crvena armija, pri
emu je na beogradskim ulicama za slobodu Beograda svoje ivote polo-
ilo vie od tri hiljade partizana i blizu hiljadu crvenoarmejaca.

S kojim moralnim pravom se, s jedne strane, uklanjaju imena

oslobodilaca Beograda, dok se istovremeno predlae da neke ulice do-
biju imena okupatorskih saradnika koji su se izjanjavali kao antise-
miti, veliali faizam i pomagali okupatoru da Beograd i Srbiju dre
u pokornosti? Ne odrie li se tako Beograd moralnih uzora koje su
svojim primerom potvrdili veliki sugraani Milo uri, Ivo Andri
i mnogi drugi? Da li se preimenovanjem Ulice 14. decembra naknad-
no amnestiraju tadanje vlasti i policija za ubistva studenata i radni-
ka koji su demonstrirali protiv faizma? Da li je Nikolaj II za Beograd
prei od uvanja uspomene na mlade ljude koji su se pridruili antifa-
istikim stremljenjima naprednog oveanstva?

Zato sadanje vlasti odustaju i od principa koje su njihovi el-

nici promovisali da svaka generacija i imenima ulica oznaava one
delove grada koje je gradila i unapredila? Umesto da se iz naziva ulica
skidaju imena onih oslobodilaca Beograda ija su imena neke ulice do
sada nosile, trebalo bi se setiti i u meuvremenu preminulih Koe Po-
povia i Peka Dapevia.

Da li je logino da u glavnim gradovima Brazila, Meksika i

vie drugih zemalja postoje moderni bulevari koji nose Titovo ime a
ne i u Beogradu? U Titovo vreme, Beograd je od grada sa oko trista
hiljada stanovnika izrastao u moderan milionski grad, izgraena su
mnoga nova naselja, uspostavljene mnoge irom sveta poznate kul-
turne manifestacije; Tito je bio neposredni inicijator izgradnje Novog
Beograda...

Da li e se i ubudue, prilikom svake promene gradske vlasti,

vriti masovna preimenovanja ulica?

Svaki period i u nazivima ulica ostavio je neke nedoreenosti

pa i zablude, te su, u skladu s tim, neophodne i odreene korekcije.
No, ne smeju se initi nasilja nad istorijom, ne sme se odstupati od slo-
bodarskih i demokratskih tradicija Beograda. Beogradu nije potrebno
da nazivima ulica afirmie dinastike obraune u borbi za vlast, lino-
347
Neboja Dragosavac

sti kompromitovane kvislintvom i kolaboracijom sa okupatorima, pa

ni stvaraoce koji su se nedvosmisleno izjanjavali kao ovinisti, rasisti
i faisti. Ne mora da bude i nije sporno da neke nazive treba prome-
niti ali promene, iz vie razloga, ne bi trebalo da budu ni masovne a
ni stalni i dugotrajni proces. Za svaki sluaj neophodno je poteno
objasniti stvarne razloge i motive. U civilizovanom i demokratskom
drutvu, niko se preutno i paualno ne moe i ne sme proglaavati
nepodobnim bez valjanih argumenata kojima se to dokazuje, niti se
prethodna vremena, ma kakva da su bila, mogu apsolutno potirati
kao da nisu ni postojala.

Nesuvisli i cinini odgovori amaranje javnosti

Napred navedeno potvruje da su, uz uverljivu argumenta-

ciju i razlona obrazloenja, postavljena mnoga pitanja na koja je
trebalo dati odgovore pre nego to se pristupilo masovnom prei-
menovanju beogradskih ulica. Niko se nije potrudio da odgovori.
Uglavnom, tek kada su odluke donete, poeo je da se javlja tada-
nji predsednik Komisije za spomenike i imena ulica i trgova Mile-
ta Prodanovi. Njegove izjave u razgovorima sa novinarima, iro-
nine su i pune cinizma. esto protivurei sam sebi, stvara utisak
da ne poznaje odluke preporuene od komisije kojoj je na elu. I,
to je najgore, mnoge je ljude, i to one koji ne mogu da se brane,
neargumentovano proglasio za zloince.On, na primer kae: Niko
od onih koji su dali ivot u borbi protiv faizma, a pri tome nije i-
nio zloine, nee biti uklonjen. Druga je stvar to neki od likova
iz NOB-a imaju po tri ili etiri ulice na teritoriji Beograda...Oni sa
pobednike strane koji su inili zloine ne mogu opstati na plavim
tablama.21

Proizlazi, dakle, da Prodanovi proglaava za zloince sve one

linosti iz vremena antifaistike borbe ija su imena skinuta sa pla-
vih tabli. Razume se, isti arin ne primenjuje na likove iz drugih
vremena. Na brojne komitske vojvode prisutne u imenima ulica i-
rom Beograda, blagorodnog gospodara Vuia; Karaore i knez
Milo da se i ne pominju; a nain na koji je kneginja Ljubica reavala
brane probleme valjda treba tretirati kao folklorni problem a kuburu
kao etnografski rekvizit?

Prodanovievim tvrdnjama da nema ideolokog revanizma

21
Videti:Nije nam mandat da zavravamo graanski rat, razgovor sa novinarkom Jasminom
olak, Danas, Beograd, 22. jul 2003.
348
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

i obrauna sa minulim vremenom, te da su u pitanju samo nasto-

janja da se uklone tetne posledice prenaglaene ideologije koja je u
Srbiji vladala od 194122teko semoe poverovati u kontekstu obima i
karaktera izvrenog preimenovanja beogradskih ulica posmatranog u
kontinuitetu od 1991. do tog trenutka, a i sam Prodanovi taj kontinu-
itet priznaje. U svom tekstu Antifaizam u flai kisele vode,23 Proda-
novi, na primer, opirno objanjava da Ulica Milana Rakia i Milana
Rakia prilaz nisu isto, kako je to shvatila jedna Beograanka, ali ne
pokuava da se dohvati u kotac sa izazovom koji mu je, izuzetno o-
trim kvalifikacijama, uputio Goran Babi. Postavlja pitanje kolika je
mera antifaizma poeljna i vajka se to je njegova komisija naivno
verovala da je potvrdila svoja antifaistika uverenja ve samim tim
to je po jednoj ulici dodelila ime Oskara Davia, jednoj ime deaka
Duleta Jovanovia koga su ubili skinhedsi i odustala od preimenova-
nja Ulice internacionalnih brigada.

Nezahvalno je procenjivati ta je u pitanju ignorisanje argume-

nata koji se istiu sa antifaistikih pozicija ili nedostatak sopstvenih,
no u svakom sluaju utisak je da se, i povodom preimenovanja ulica,
sutinska javna rasprava dvostruko izbegavala: nije se oseala potreba
da se u prethodnom postupku konsultuju graani i njihove asocijacije,
a kada su se oni i javili, ne bi se ba moglo rei da su se njihove pri-
medbe i sugestije doekale kao dobrodole.

ta se, zapravo, krije iza lakoe izvedenih preimenovanja

I u sluaju Beograda, gde je veliki broj ulica preimenovan bez

veih potresa, potvruje se ve naznaeni stav Moaza Azarjahua da
postupak novog ispisivanja gradskog teksta tee relativno jednostav-
no ako je nova vlast autoritarna i da e se stvar uslonjavati ukoliko
jaaju procesi demokratizacije i stvarne otvorenosti institucija prema
graanima. Azarjahu je zakljuak formirao na osnovu istraivanja u
Istonom Berlinu uvaavajui injenicu da je i u ovom gradu, posle
Drugog svetskog rata, levica vodila radikalnu akciju da se i imenima
ulica i trgova prolost istisne iz seanja. Poev od 1990. godine, ostva-
reno je takoe smiljeno ienje simbolike arhiteksture, ovog puta
od naslea Nemake Demokratske Republike. Nosioci te akcije bili su
politiari konzervativnih orijentacija. Ipak, u Istonom Berlinu nisu
uklanjali sve simbole i imena nemake socijalistike tradicije. Nije ni
22
Mileta Prodanovi, predsednik gradske Komisije za spomenike i nazive ulica Potari e se
ve snai, Danas, Beograd 27. februar 2004.
23
Mileta Prodanovi, Antifaizam u flai kisele vode povodom reagovanja na preimenovanje
ulica u Beogradu, Danas, Beograd, 22. april 2004.
349
Neboja Dragosavac

ponovo uvoeno prusko naslee sasvim uklonjeno 1951. godine. U

odnosu na antifaizam, vodilo se, dakle, rauna da se sauvaju pije-
tet i istorijska odgovornost. Otuda je korisno da se sve to uporedi sa
beogradskim odnosom i prema ulinoj arhiteksturi u celini, i prema
poimanju prolosti, i prema tome kako se novi vlastodrci ophode
prema antifaizmu. Izgleda da Beograd, poznat u svetu po svojoj an-
tifaistikoj prolosti, u novom vremenu o odnosu prema antifaizmu
neto treba da naui od Berlina, Barselone, a pouke treba da izvue i iz
dogaanja u neposrednom komiluku.

Dunja Rihtman-Augutin navodi, na primer, da je u Zagrebu

nasilno dokidanje sjeanja na rtve faizma ve od prvog trenutka,
jae od ikojega pisanoga ideolokog dokumenta, najavilo prijetnju de-
mokraciji i tijekom desetljea sve vie i jae poticalo graanski otpor.
I pored toga to se vlast nije udostojila pitati graane za njihovo mi-
ljenje, polemika o promjenama imena ulica i trgova tijekom svih tih
godina ne jenjava, to se reflektira i u prilino estim promjenama
predsjednika mone komisije.24

Da li e to i kada poeti da se deava i u Beogradu? Odnos pre-

ma faizmu i antifaizmu u domenu je optih civilizacijskih tekovina
savremene Evrope i sveta te se ne moe svesti na ring za odmeravanje
trenutnog odnosa lokalnih politikih snaga. Pre ili kasnije, postavie
se pitanje politike i intelektualne odgovornosti.25

Nekad i sad

Kada je 1895. godine, izraeno u procentima, izvreno najma-

sovnije preimenovanje beogradskih ulica (tada ih je ukupno bilo oko
220), uinjeno je to sa uverenjem da e se novim imenima ulica Beo-
grad pribliiti Evropi. Zbog te elje, nestali su predurbani izvorni na-
zivi ulica i nazivi koji asociraju na pojedina zanimanja i esnafe. Stari
evropski gradovi takve nazive i danas uvaju, Pariz, ak, simbolino,
uva i mali vinograd na uvenom Monmartru. Ni tadanjim promena-
ma naziva ulica Beograd se, dakle, ba i nije primakao Evropi, mada
se od nje samim tim nije ni udaljio.

A da li se sadanjim masovnim preimenovanjem svojih ulica,

ukidanjem 20. oktobra dana osloboenja od nacifaistikog okupa-
Dunja Rihtman-Augutin, n.d., str. 35, 4041 i 48.
24

Videti: Neboja Dragosavac, Vitezovi Ravijojlinog reda, Helsinka povelja br. 7374, februar-
25

mart 2004.

350
 Prepakivanje istorije masovnim preimenovanjem beogradskih ulica

tora u Drugom svetskom ratu kao svog praznika i, uopte, aktuelnim

odnosom prema antifaizmu, Evropi pribliava ili od nje udaljava?
Jednom e, ipak, morati da se shvati: hodom unatrake unapred se ne
moe ii.

351