Ni{ i Vizantija II 141

Mi{a Rakocija

RANOVIZANTIJSKA GROBNICA NA SVOD KOD

SELA KLISURA PORED NI[A I KRATAK OSVRT
NA PROBLEM ZASVEDENIH GROBNICA

Evidentirani materijalni tragovi oko sredwovekovnog grada

Koprijana (Kurvingrad)1, ukazuju na gustinu naseqenosti i veliki
ugled ovog prostora od ranovizantijskog perioda do kasnog sredweg
veka. Ispod Koprijana, na ni`em zaravwenom visu, otkopana je
ranovizantijska trikohalna crkva.2 Sa druge strane reke Morave,
na tre}em brdu zvanom Komiga, nalazi se sredwovizantijska crkva
Sv. Jovana.3 Ovoj celini, ne{to ju`nije, iza sele Klisura, dodajmo
nedavno evidentiranu ranovizantijsku grobnicu koja sada slu`i kao
crkvi{te Sv. Simeona Stolpnika.
Grobnica je use~ena u padinu brda koje se spu{ta ka desnoj
obali Morave, ispod ve{ta~ki zaravani koja nadvisuje seoski put
za ^e~inu i stari autop-put Ni{-Skopqe,4 nekada anti~ki put Ni{
- Solun. Odavde se odvajao u dolinu Toplice rimski put od Ni{a za
Qe{ (Naissus-Lissum). Nekako kod grobnice, Ju`na Morava ulazi
u tesnac da bi iza{la kod grada Koprijana u bogato Dobri~ poqe i
prostranu moravsku ravnicu.5

1 Prema zappisu na mermernoj plo~i, iznova je izgra|en 1372. god. od Nenada sina
kaznaca Bogdana - M.A. Markovi}, Natpis iz grada Koprijana, Starinar XII, (Beograd
1937), 98/99; Q. Stojanovi}, Gde je grad Koprijan, Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju
i folklor, VII/ 1-2, (Beograd1927), 217-219.
2 A. Or{i}-Slaveti}, Bele{ke sa putovawa, Starinar, tre}a serija, 10-11,
(Beograd 1935-1936), 173, sl.5; V.Kondi}-V.Popovi}, Cari~in grad-utvr|eno naseqe u
vizantijskom Iliriku, Beograd 1977, 157/8; \.Stri~evi}, Ranovizantijska crkva
kod Kur{umlije, Zbornik radova vizantolo{kog instituta, 2, (Beograd 1953), 180/1.
3 M. Rakocija, Novootkriveni fragmenti `ivopisa u crkvi Sv. Jovana
u Orqanu, Glasnik dru{tva konzervatora Srbije, 23-24, (Beograd 2000), 41-46; Isti, O
crkvi Sv. Jovana u selu Orqane kod Ni{a i wenom mestu u istoriji vizantijske
arhitekture, u: Ni{ i Vizantija, Zbornik radova sa nau~nog skupa, Ni{ 2003, 74-106.
4Sahrawivawe u blizini puta obi~aj je nale|en iz prvih vekova hri{}anstva - L.
Mirkovi}, Pravoslavna liturgika, Beograd 1982, 114.
5 @. Martinovi}, Enciklopedija Ni{a-priroda, prostor, stanovni{tvo,
Ni{ 1995, 79.
142 Mi{a Rakocija

Sl. 1. Grad Koprijan sa okru`ewem

Fig. 1. The fortress of Koprian with its surroundings

Grobnica kod sela Klisura orjentisana je I-Z, sa ulazom

na zapadnoj strani.6 Pravougaone je osnove (3,30 h 2,50m), visine
1,90m, a zasvedena poluobli~astim svodom, sa~uvan u isto~nom delu.
Grobnica je u celosti izidana od crveno pe~enih opeka (27,5 h 38,5
h 4sm) vezivane sitnozrnastim malterom. Omalterisana je tankim
slojem hidrostatnog maltera (kre~, pesak i sitno tucana opeka) jako
crvene boje, na kome nisu konstatovani tragovi oslikavawa. Pod
grobnice prekriven je cementnim namazom.
U isto~noj polovini grobnice, jedan naspram drugog, uz
podu`ne zidove nalazi se po jedan mawi banak (100 h 28sm, visine
50sm), kra}om stranom prisloweni uz isto~ni zid. Lepo izidani
opekom i omalterisani, slu`ili su kao le`aji (kline) na koje su
polagani sanduci.
U masi podu`nih zidova, 0,80m iznad nivelete poda, simetri~no
su raspore|ene po dve ~etvrtaste ni{e nejednake dubine - na ju`nom
(25 h 15 h 23sm) i na severnom zidu (25 h 15 h 40sm), u koje su stavqani
kandila, sudovi, ili neki drugi potrebni predmeti.
Zapadni zid, gde se nekad nalazio ulaz u grobnicu je poru{en,
tako da }e nam na~in pristupawa i oblik ulaznih vrata ostati

6 Grobnice ovog tipa iz nekropole u Jagodin Mali u Ni{u gotovo redovno imaju
ulaz na isto~noj strani-Q. Zotovi}, N. Petrovi}, Kasnoanti~ka nekropola u Jagodin
Mali u Ni{u, Ni{ 1968, 14.
Ni{ i Vizantija II 143

Sl. 2. Klisura, crkvi{te Sv. Simeona stolpnika sa ranovizantijskom

grobnicom u unutra{wosti
Fig. 2. Klisura, the site of the former church of St Simeon the Stylite with an Early-
Byzantine crypt in its interior

nepoznat. Izvesni zakqu~ci koji se name}u upore|ivawem sa

srodnim grobnicama, ostaju u okvirima pretpostavki.7 Ru{ewe
zapadnog zida treba pretpostaviti onog trenutka kada je grobnica
pretvorena u crkvi{te Sv. Simeona Stolpnika. Dva stepenika
kojima se neposredno silazi na pod grobnice, mogla bi biti deo
originalne ulazne partije. Posle ru{ewa wenog zapadnog zida
ispred stepenica je sagra|en mawi plato (danas ima ulogu priprate)
na koji se silazi preko dva stepenika nejednake visine. Dogra|eni
zapadni deo crkvi{ta zidan je grubo od pritesanog kamena sa lu~no
oblikovanim ulaznim otvorom, ispred koga je zaravweni plato,
oko 1m vi{i od nivelete poda grobnice. Bo~ni zidovi crkvi{ta

7Zna se da su ulazne partije organizovane tako da se grobnica mogla koristiti u

vi{e navrata, a kroz ulazni otvor pokojnik se unosio zajedno sa sandukom. Ulaz u grobnicu
ovog tipa naj~e{}e je zatvaran vertikalnom kamenom plo~om u`qebqenom u dovratnike.
Najbli`i primeri se nalaze u ranohri{}anskoj nekropoli u Jagodin Mali u Ni{u -
Q.Zotovi}, N. Petrovi}, Ni{-Jagodin Mala, Starinar n.s. XI, (Beograd 1960), 246/7,
sl.1: L. Mirkovi}, Starohri{}anska grobnica u Ni{u, Starinar, V-VI (1954-1955),
(Beograd 1956), 55; P. Petrovi}, nav. delo, 73-84; M. Rakocija, Manstiri i crkve grada
Ni{a, Ni{ 1998, 49-52.
144 Mi{a Rakocija

nadovezuju se na kosinu terena koja skriva grobnicu, i podupire

novosagra|eni dvoslivni krov visoko iznad wenog svoda. Kada je
grobnica pretvorena u crkvi{te, te{ko je re}i.
Ovde se naizgled ne postavqa pitawe koliko je pokojnika
po~ivalo u grobnici.8 Dva banka nevelikih razmera predstavqaju
idealan oslonac za male – de~ije sanduke,9 a bio bi omogu}en i
nesmetan pristup ni{ama u bo~nim zidovima, koje nesumqivo
pripadaju kultnim radwama za upokojene, {to je, izme|u ostalog,
podrazumevalo i ostavqawe darova.10Ako prihvatimo da su bankovi
odgovarali dimenzijama sanduka, kao {to je to slu~aj sa onim koji su
zidani za sanduke normalne du`ine (2m), onda su dimenzije banaka u
klisurskoj grobnici najbli`e razmerama znanom olovnom sarkofagu
iz bazilike sa martirijumom u Ni{u, za koji, pojedini istra`iva~i
smatraju da je mogao pripadati detetu.11
U Ni{koj ranohri{}anskoj nekropoli u nasequ Jagodin
Mala, ni u jednoj grobnici nisu konstatovana uzvi{ena le`i{ta
za pokojnike. Tamo gde ih ima, u ni{kom okru`ewu i daqe, wihove
razmere odgovaraju sanduku za odraslu osobu. Ovakve grobnice sa
bankovima (du`. oko 2m) na kojima su po~ivale odrasle osobe su ~este

8 Broj sahrawenih u grobnicama ovog tipa dovodio je istra`iva~e u nedoumicu i

onda kada se wihov broj ~ini o~iglednim - L. Mirkovi}, nav. delo, 55 -mi{qewa je da su
u grobnici sa freskama u Jagodin Mali bila sme{tena tri pokojnika, dok za ~etvoricu
ima mesta smatra \. Bo{kovi}, EÈÍ neskolÍko slov o ranohristianskoy stenoy
`ivopisi v niykom sklope, Vizantiyski vremenik XV, Moskva 1959, 144/47. L.
Mirkovi}, Da li na freskama u ni{koj grobnici (kraj IV veka) imamo portrete
sahrawenih u woj?, Ikonografske studije, Novi Sad 1974, 27-29. U svakom slu~aju, onaj uz
zapadni zid nije bio orjentisan u skladu sa religijskim propisima I-Z (glava) ve} S-J.
9 U ranohri{}anskim grobnicama u nasequ Jagodin Mala u Ni{u, konstatovano je
da su u grobnicama koje nemaju zidane grobne pregrade pokojnici polagani u drvene sanduke
o ~emu svedo~e zate~eni gvozdeni ekseri - Q. Zotovi}, Ni{-Jagodin Mala, 246/247.
Ili mo`da olovni sanduci, kakav je evidentiran u grobnici crkvi{ta Sv. Stefana kod
Svrqiga - \. Bo{kovi}, Sredwovekovni spomenici Isto~ne Srbije, Starinar, II,
(Beograd 1951), 235; u Viminacijumu - Q. Zotovi}, Rano hri{}anstvo u Viminacijumu
kroz izvore i arheolo{ke spomenike, VIMINACIVM, Zbornik Narodnog muzeja 8-
9, (Po`arevac 1994), 61; u zasvedenim grobnicama unutar bazilikalne crkve u Ulpijani
- Lj. Popović, E. Čerškov, Ulpiana. Predhodni izveštaj o arheološkim istrazivanjima od
1954. do 1956. godine, Glasnik muzeja Kosova i Metohije, (Priština 1956), 323-325. U
zasvedenoj grobnici iz Bele Palanke pored dva olovna sanduka na uzvi{enim le`i{tima
(du`ine 2m), konstatovana su i ~etiri gvozdena eksera sa trule`i od drvenog sanduka. Opis
zate~ene unutra{wosti grobnice najre~itije je svedo~anstvo o wenoj dugoj upotrebi – A.
Trifunovi}, Starine iz Bele Palanke, Starinar srpskog arheolo{kog dru{tva,1,
(Beograd 1881), 71.
10 R.O. Bratani}, Iskopine u Ni{u i okolini, Pregled crkvene eparhije ni{ke
5-6, (Ni{ 1937), 182 - smatra da su bo~ne ni{e u martirijumu bazilike u Ni{u slu`ile za
odlagawe darova.
11 Q.Zotovi}, Izve{taj sa iskopavawa kasnoanti~ke nekropole u Ni{u,
Limes u Jugoslaviji I, (Beograd 1961), 171-175; Ista, Jagodin-mala - kasnoanti~ka
Ni{ i Vizantija II 145

na prostorima Balkana,12 ali ne i one sa le`i{tima ~ije razmere

odgovaraju de~ijem sanduku. U klisurskoj grobnici du`ina banka
(1m), nedvosmisleno otkriva da su na wima bili polo`eni de~iji
sanduci, {to zna~i da je grobnica sagra|ena za preminulu decu. Ovo
je redak primer de~ije zasvedene grobnice, {to posredno ukazuje
na intezitet `ivqewa i zna~aj ovog prostora iz vremena kada je
sagra|ena. Saznawe da se zasvedene grobnice naj~e{}e sre}u pored
ve}ih urbanih celina, zajedno sa znanim spomeni~kim nasle|em
wenog okru`ewa, upu}uje na postojawe mo}nog naseqa i otkriva
nam na~in `ivota u wemu. U tome se sagledava kulturno-istorijski
zna~aj jedine znane zasvedene grobnice namewene preminuloj deci,
bez sumwe, neke imu}nije porodice.
Grobnica je precizno projektovana i majstorski izvedena.
Skladne i ta~ne proporcije, i kvalitet zidawa, delo su
iskusnog zanatlije koji je dobro poznavao anti~ko i suvremeno
ranovizantijsko graditeqstvo, nesumqivo i ono iz svog neposrednog
okru`ewa. Zanatsko majstorstvo, konstruktivan sklad, matemati~ka
preciznost, geometrijska ta~nost pri projektovawu detaqa (ni{e,
bankovi, luk svoda), ukazuju da je tvorac ovog sakralnog objekta
mogao biti anga`ovan i na izgradi crkvenih gra|evina.13 To {to
je za zidawe kori{}ena samo opeka, ukazuje da je we bilo dovoqno,
zahvaquju}i proizvodwi u neposrednoj blizini.14

12Primera ima mnogo: Uz podu`ne strane grobnice u ^itluku ozidani su le`aji

(kline) za polagawe pokojnika (du`. 2m) iz V - VI veka - I. Bojanovski, Kasnoantičke
grobnice na svod u Čitluku i njihova predhodna konzervacija, Naše starine, Godišnjak
Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, IX, Sarajevo 1964, 117;
Bankovi od lepo slaganih opeka, sa dimenzijama koje odgovaraju za polagawe odrasle osobe,
nalaze se u grobnici ranohri{}anske crkve u Rasu (Trgovi{te) koja se datuje u V-VI vek - J.
Kovačević, Srednjovekovni Ras-istrazivanja 1972. godine, Arheološki pregled 14, Beograd
1972, 144/145. Tri postoqa ozidana od opeka za sarkofage nalaze se u kripti bazilike u
Ulpiani, dok su se u zasvedenoj grobnici u crkvi uz severni bedem o~uvala dva banka. Crkva
je okvirno datovana u VI vek - Lj. Popović, E. Čerškov, Ulpiana, Arheološko konzervatorski
radovi, Glasnik muzeja Kosova i Metohije I, (Priština 1956), 321,325. U zasvedenoj grobnici
iz Bele Palanke uz podu`ne zidove tako|e se nalaze “nazidane klupe od cigala” na kojima
su le`ala dva olovna sanduka du`ine 2m .- A. Trifunovi}, Starine iz Bele Palanke,
Starinar srpskog arheolo{kog dru{tva 1, (Beograd 1888), 71. I u zasvedenoj grobnici uz
ju`ni zid bazilike u Morodvisu (V-VI vek), koja je najbli`a klisurskoj nalaze se zidani
le`aji (du`. oko 2m) uz podu`ne zidove - K. Trajkovski, Ranohristijanska grobnica vo
Morodvis, Lihnid-zbornik na trudovi 7, Ohrid 1989, 89-94; itd.
13U neposrednoj blizi, s druge strane sela Klisura, ispod sredwovekovnog grada
Koprijana, otkrivvena je 1933. spomenuta ranovizantijska trikohalna crkva - A. Or{i}-
Slaveti}, nav. delo, 173, sl.5; V. Kondi}-V. Popovi}, nav. delo, 157/8;
14 Spomenuta jednovremena trikohalna crkva kod sela Klisura bila je izidana od
opeka - A. Or{i}-Slaveti}, nav. delo, 173, sl.5; Kasnije, obli`wa sredwovizantijska
crkva Sv. Jovana na brdu Komiga u celosti je zidana opekama M. Rakocija, Novootkriveni
fragmenti `ivopisa u crkvi Sv. Jovana u Orqanu, Glasnik dru{tva konzervatora
Srbije, 23-24, (Beograd 2000), 41; Isti, O crkvi Sv. Jovana ..., 87. I danas, u neposrednoj
blizini postoji aktivna ciglana i kop odakle se eksploati{e zemqa.
146 Mi{a Rakocija

Sl. 3. Klisura,
unutra{wost
ranovizantijske
grobnice
Fig. 3. Klisura, the interior
of the Early-Byzantine crypt

Zidove ~ine
vodoravni redovi lepo slaganih opeka, povezani malternim
spojnicama iste visine. Nesumqivo najve}e zanatsko iskustvo
graditeq je pokazao pravilno oblikuju}i luk poluobli~astog svoda.
Iz horizontalnih redova opeka podu`nih zidova, na odre|enoj
visini zapo~iwe postupno radijalno slagawe opeka u paralelne
redove, obrazuju}i po du`ini luk svoda. Sa~uvan u isto~noj
polovini otkriva svu ta~nost zidarskih radova i zavidno zanatsko
ume}e graditeqa kakvo zati~emo u kripti bazilike Sv. Dimitrija u
Solunu,15 ba{ onako kako se gradilo u VI veku.16
Name}e se matemati~ka i geometrijska preciznost kojom su
projektovani pravci zidova, izidani bankovi, kao i kvadratne ni{e

15 Ch.Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine and post-byzantine monuments of Thessaloniki,

Thessaloniki 1997, 44, 50/51; Ι. Χ.Ταssια, ο αγιοs ∆ηµητριος, Θεσσαλονικης, 61−65.

16C.Mango, Architettura bizantina, Venezia 1974, 16, sl.10.
Ni{ i Vizantija II 147

Sl. 4. Klisura,
ranovizantijska
grobnica,
osnova, preseci,
izgled (prema R.
Stojanovi})

Fig. 4. Klisura, the

Early-Byzantine
crypt, the base, the
cross-sections, the
view (according to
R. Stojanovi})

u bo~nim zidovima, od kojih su one na ju`nom zidu, mo`da planski,

pli}e, dok su naspramne ni{e na severnom zidu ne{to dubqe.
Ni{e u bo~nim zidovima, skoro identi~nog rasporeda, nalaze se u
grobnici otkrivenoj u Stidenici Hvostanskoj iz VI veka.17 Bli`e,
u grobnici crkvi{ta Sv. Stefana kod Svrqiga okvirno datovana
u VI vek,18 zati~emo jednak raspored ni{a u bo~nim zidovima, ali i
ni{u u ~eonom zidu. Ipak Klisurskoj grobnici tipski je najbli`a
grobnica na svod uz ju`ni zid bazilike u Morodvisu. Jedina razlika
je {to dimenzije klupa za polagawe pokojnika odgovaraju odrasloj
osobi. I ovde su na bo~nim zidovima simetri~no raspore|ene po
dve kvadratne ni{e, dovoqno nisko postavqene i lako pristup~ane
prilikom odlagawa predmeta ~iji su tragovi konstatovani u prostoru

17V.Kora}, Studenica Hvostanska, Beograd 1976,34 - osim dimenzija, sli~nost

se ogleda u na~inu zidawa i obrazovawu luka svoda prepoznatqivo za VI vek.
18\.Bo{kovi}, nav. delo, 235/6 sl. 29 i 30 - naspramne ni{e bo~nih zidova ovde su
jednakih dimenzija.
148 Mi{a Rakocija

izme|u klupa. Zahvaquju}i otkrivenom bronzanom novcu Anastazija

I mo`e se bli`e odrediti vreme wene izgradwe.19 Sigurno je da nije
sagra|ena pre vladavine Anastazija I (491-498), dok je za o~ekivati
da je nastala ne{to posle, s po~etka VI veka.

O ni{ama
Ranovizantijske zasvedene grobnice, na prvi pogled jednoli~ne,
imaju svoj razvoj neodvojiv od razvoja arhitektonskih elemenata
crkvene arhitekture. Wihova me|usobna uslovqenost je rezultat
liturgijskih promena u odre|enom vremenu. Jedan od arhitektonskih
detaqa koji na to upu}uje jeste ve}i broj ni{a na podu`nim zidovima
zasvedenih grobnica. Mesto na kome se nalaze ni{e, mi{qewa
smo, od zna~aja je za bli`e datovawe ovog tipa grobnica, koje se, u
nedostatku pokretnog materijala, {iroko datuju od druge polovine
IV do po~etka VII veka.
Posmatraju}i ni{e kao va`an detaq za datovawe podu`no
zasvedenih grobnica, neophodno je doku~iti wihovo poreklo i ulogu,
te na osnovu toga bli`e odrediti vreme izgradwe grobnice. Ovo se
mo`e razre{iti uporednim sagledavawem pojave ni{a u crkvama i
grobnicama.
Ve} je nagla{en me|usobni uticaj crkvene i sakralne
arhitekture.20 To nam omogu}ava da poreklo ni{a u ranovizantijskim
zasvedenim grobnicama potra`imo u sli~nom arhitektonskom
detaqu suvremenog crkvenog graditeqstva, koji se u izmewenom
ili istom obliku reflektuje i na sakralne objekte. Ovde ne}emo
zalaziti u teolo{ko - filozofsko tuma~ewe smrti kod ranih
hri{}ana, niti, pak, u detaqno sagledavawe vizantijskog pogrebnog
~ina.21 Osloni}emo se na materijalne tragove i arhitektonsku
ikonografiju.
Ni{e po svojoj prirodi, slu`e za odlagawe predmeta, u
ovom slu~aju onih neophodnih prilikom molitve za upokojene i

19 K. Trajkovski, nav. delo, 90, Pl. 3 - Trajkovski je kao iskusan profesionalac

evidentirao ni{e na bo~nim zidovima ne skrivaju}i zbuwenost wihovim prisustvom
i mogu}om funkcijom. Pretpostavka da su tu bile drvene zatege (mada konstatuje
konstruktivnu nepotrebnost, te da tragova drveta nema) da bi se do~arao ambijent
pokojnikovog doma, deluje neubedqivo kao iznu|ena dosetka.
20 M.^anak-Medi}, Arhitekture crkve Svetog Luke i weni izvori, u:
Crkva Svetog Luke kroz vjekove - nau~ni skup povodom 800-godi{wice crkve Svetog Luke
u Kotoru, zbornik radova, Kotor 1997, 35 - prisloweni luci u vizantijskim kupolnim
crkvama obrazuju ni{e sli~ne arkosolijumima.
21 O du{i umrlog pisao je hri{}anski platonista Origen (184-253) - G.
Konstantinovi}, Origen, u: Zbornik Bogoslovskog fakulteta II, sa literaturom; vedeti:
F. Cumont, Recherches sur le synbolisme Funėraire des Romains, Paris 1966, 142/3.
22 L. Mirkovi}, nav.delo, 113/114.
Ni{ i Vizantija II 149

Sl. 5. Svrqig, grobnica

u crkvini Sv. Stefana
(prema \. Bo{kovi})
Fig. 5. Svrljig, the crypt in the
former church of St Stephan
(according to Dj. Boskovic)

religiozne sve~anosti na grobu.22 Od posebnog je zna~aja sme{tawe

ni{a u podu`nim zidovima kako crkve, tako i grobnice. Ovo se ne
sme posmatrati kao slobodan izbor neimara, ve} kao smi{qeno
prene{en detaq iz crkvenog graditeqstva iz vremena kada se one
javqaju na bo~nim zidovima carigradskih crkava. Ovaj arhitektonski
detaq koji se u ranovizantijskim hramovima javqa kao rezultat
liturgijskih potreba, prenosi se na unutra{we zidove ovog tipa
sepulkralnih gra|evina, prilago|en oblikom, brojem i mestom,
danas zaboravqenim kultnim radwama za upokojene. Wihovu pojavu
u podu`nim zidovima zapadnog dela crkve (naos, priprata) mogla bi
se dovesti u vezu sa onim u podu`nim zidovima grobnica. Zato je
neophodno razmotriti mogu}e poreklo, vreme nastanka i funkciju
ni{a u zidovima naosa, posebno u crkvama gde ih zati~emo u ve}em
broju. Poreklo i funkcija ni{a u oltarskom prostoru je poznata.23
Od zna~aja za pojavu ni{a u zapadnom delu crkve su jednovremene
liturgijske promene iz VI veka Justinijana i Justina II,24 kada
je do{lo do preme{tawa |akonikona i proskomidije uz oltar, i
druga~ijeg odnosa prema obi~aju ostavqawa namernica u crkvi za

23 \. Stri~evi}, \akonikon i protezis u ranohri{}anskim crkvama,

Starinar, nova serija IX-X/1958-1959, Beograd 1959, 59-66 sa literaturom.
24 X. Majendorf, Vizantijsko bogoslovqe, Kragujevac 1985, 33-37 sa
literaturom
25 \. Stri~evi}, nav. delo, 60.
26 Poreklo ostavqawa namernica na grobu je prene{eo iz paganske tradicije.
Ranohri{}ansko vi|ewe du{e umrlog opisao je Origen (184-253)-F. Comont, nav. delo,
142/3. Staro shvatawe o odvo|wu du{e u Novom zavetu: Matej 13,36-43. Q. Zotovi} smatra
150 Mi{a Rakocija

potrebe onih koji nemaju.25 Jo{ od prvih dana hri{}anstva vernici

donose priloge,26 kako zbog osve}ewa, tako i zbog siroma{ne bra}e
(hleb, vino), za{ta je u crkvi postojala namenska prostorija kod
ulaza u hram. U VI veku u Vizantiji se razvijaju posebne ustanove
za pomo} siroma{nim, a praksa prilagawa hrane za siroma{ne se
odvaja od bogoslu`benih radwi. Ustanovqena je ceremonija Velikog
vhoda (ulaz) - prenos hleba i vina, a |akonikon i proskomidija su
preseqeni ju`no i severno od oltarske apside. Ove liturgijske
promene, koje su se vidno odrazile na arhitekturu hramova, dogodile
su se u VI veku, u vreme Justina II.27
Jaka institucija prilagawa namernica za siroma{ne nije
mogla u potpunosti da se zaboravi. Da bi se zadovoqila potreba
darivawa siroma{nih, umesto prostorija koje su preme{tene uz
oltarsku apsidu, kao vid kompromisa ostavqane su ni{e u bo~nim
zidovima naosa, ako je crkva mawa, ili u zapadnim aneksima ako ih je
crkva imala. Ovo je, {to je i za o~ekivati, prepoznato kod gra|evina
prestonice. Tako su, bo~ne ni{e dobro poznate kod paleovizantijskih
carigradskih crkava, i smatraju se prepoznatqivim detaqem
prestoni~ke arhitekture.28
Ovde, u provinciji, nekako u vreme kad je sagra|ena novo-
evidentirana grobnica, podignuta je crkva u nedalekom selu
Rujkovcu sa ve}im brojem ni{a u zapadnim aneksima. U jednovremenoj
obli`woj trikohalnoj crkvi u istom selu Klisura zati~emo ni{u
u zapadnom aneksu. 29 I u sredwevizantijskom razdobqu prisustvo
ni{a u podu`nim zidovima upu}uje na carigradsko graditeqstvo.
Wihovo ponovno vaspostavqawe u sredwevizantijskom periodu re-
flektovalo se u oblasti Ni{a preko obli`we crkve Sv. Jovana na
brdu Komiga u Orqanu. Ne{to daqe, u Mojsiwu, po svoj prilici
jednovremena stara crkva Sv. Nikole u \unisu, ima ni{e u bo~nim
pevnicama.30 Jo{ daqe, na Jadranskom primorju, u to vreme zati~emo
ve}i broj crkava sa unutra{wim ni{ama u podu`nim zidovima
naosa.31 To je jo{ jedna potvrda o pravcima prostirawa vizantijskih
uticaja i istrajnosti arhitektonske tradicije.

da se ranohri{}ansko tuma~ewe smrti nije mnogo razlikovalo od paganskog. Jedna od

razlika je i uvo|ewe prozirnog an|ela (koji u su{tini predstavqaju vetrove) kao
psihopompa umesto paganskog verovawa da su psihopompi bogovi, vetrovi ili orao. Ima
dosta zajedni~kog i u likovnom izra`avawu - Q. Zotovi}, Promene pogrebnih rituala
tokom pet vekova istorije Viminacija, Saop{tewa XXX-XXXI/1998-1999, Beograd
2000, 13-17 sa literaturom
27 G. Sotvriou, 'Hpro/uesi' kai diakoniko/ne)n th 'arhaia ekklvsia, Qeologia,
Peridon B', tom. A' ((1941), 76-100; \. Sti~evi}, nav delo, sa detaqnom literaturom.
28V. Kora}, M. [uput, Arhitektura vizantijskog sveta, Beograd 1998, 108;
primera radi crkva Sv. Sergeja i Bakha u Carigradu - C. Mango, nav. delo, 101.
29V.Kondi}-V. Petrovi}, nav. delo, 155-157, sl. 118, 122, i u Sijarinskoj bawi
30K. Jov. Jovanovi}, Stare crkve u Mosiwu, Starinar, novog reda, godina II. 1907,
Beograd 1908, 157/8 - prvi je primetio da je uloga ni{a, bilo unutar crkve ili na fasadama,
osim onih u oltarskom prostoru, nedovoqno jasna.
31M. Rakocija, O crkvi Sv. Jovana u selu Orqane...., 90, - Sv. Mihailo u Stonu,
Ni{ i Vizantija II 151

Sl. 6. Ni{, grobnica sa freskama u Jagodin Mali (prema S. Nenadovi})

Fig. 6. Niš, the frescoed crypt in Jagodin Mala (according to S. Nenadović)

Daleko se}awe na liturgijske promene iz VI veka, kada su

|akonikon i proskomidija (protezis) preme{teni uz oltarsku
apsidu, a potrebu za ostavqawem hrane zadovoqile ni{e u naosu ili
aneksima crkve, sa~uvalo se preko sredwovizantijskog perioda i do
danas. U ni{ama seoskih crkava, u unutra{wosti i na fasadi, narod
i danas ostavqa vino, poga~u, zejtin, pite, ...32
Uz ~iwenicu da su graditeqi grobnica zidali i crkve,
presudno za pretpostavqenu refleksiju ni{a iz crkvenog na
sakralno graditeqstvo bile su liturgijske promene iz VI veka33
i prihva}eni kompromis sahrawivawa unutar crkve.34 U po~etku
hri{}anstva strogo se vodilo ra~una izme|u grobqanskih obreda i
slu`be u crkvi, t.j. liturgija se nije slu`ila na grobqu ve} odre|ene
molitve za upokojene.35 Ne{to docnije, sa {irewem kulta mu~enika
ova granica je ubla`ena. Sada, prate}e radwe uz molitvu za mrtve,
sli~no liturgijskim potrebama u crkvi, zahtevaju ni{e za odlagawe
kandila, sudova, darova.

32 \. Stri~evi}, nav. delo, 60.

33 Smatra se da su se ove promene dogodile u VI veku u vreme Justinijana - Γ.
Σοτηριου, ′Ηπροϑεσις και διακονικον εν τηαρχαια εκκλησια, Θεολογια, Περιδον
Β′τοµ, Α′(1941), 76−100; \. Stri~evi}, nav.delo, 59-65, sa literaturom
34 I. Nikolajević, nav.delo, 680/1.
35 I. Nikolajević, Sahranjivanje u ranohrišćanskim crkvama na području Srbije,
Arheološki vesnik 28, (Beograd 1978), 680/681.
36 Primera ima mnogo: U biv{oj Jugoslovenskoj republici BiH - I. Bojanovski,
Kasnoanticke grobnice na svod u Citluku i njihova predhodna konzervacija, Naše starine,
Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, IX, (Sarajevo
1964), 115;
u Makedoniji - V.Lil~i}, Ranohristijanski zasvedeni grobnici vo Makedonija,
@iva Antika I, (Skopje 1983), 95/108;
u Bugarskoj - D. Dimitrov, Izkustvoto v Trakiw prez epohata na rimskoto
vladi~estvo, Istoriw na BÍlgarskoto izobrazitelno izkustvo 1, (Sofiw 1976),
47/8 sa starijom literaturom.
152 Mi{a Rakocija

Sl. 7. Ni{, grobnica sa

freskama u Jagodin Mali,
zapadni zid
(snimio N. Mladenovi})
Fig. 7. Niš, the frescoed crypt in
Jagodin Mala, western wall
(photographed by N. Mladenović)

Grobnice ovog arhitektonskog tipa, sa ni{ama na bo~nim

zidovima ili bez wih, ~esto se javqaju u sklopu crkve, nekad i
konstruktivno povezane kao sastavni deo wene arhitekture.36 Ako
to nisu, onda su u neposrednoj blizini bazilike, kao {to je slu~aj
u Jagodin Malskoj nekropioli gde su po~ivale mo{ti mu~enika po
kojima je Ni{ bio poznat. Prvi hri{}ani su te`ili sahrawivawu
{to bli`e mu~eni~kim grobovima.37 Ipak, nama poznate grobnice
koje su najbli`e novoevidentiranoj (Bogorodica Hvotanska, crkvi-
{te Sv. Stefana kod Svrqiga, u Morodvisu), nalaze se u sklopu crkve
i datuju se u kraj V ili VI vek. S druge strane, od zna~aja za bli`e

Zatim. D.M. Petrovi}, Ranovizantijska grobnica u Boqevcu na Ibru,

Starinar, NS XV-XVI/1964-1965, (Beograd 1966), 257, i drg.
Bli`e, tipski identi~na grobnica u crkvi{tu Sv.Stefana u Svrqigu “nalazi se
sa severne strane u samom hramu” - \.Bo{kovi}, nav. delo, 235/6; U svrqi{koj klisuri
na lokalitetu Bawica u zapadnom delu naosa, otkopana je grobnica ~iji je svod izgra|en
od opeka - A.Or{i}-Slaveti}, Bele{ke sa putovawa, Starinar, tre}a serija, X-XI,
(Beograd 1935-1935), 173/4. sl. 6. Pored Ni{a u selu Gabrovcu na lokalitetu Kamara, u
ju`nom delu starohri{}anske crkve nalazi se zasvedena grobnica - A.Or{i}-Slaveti},
Bele{ke sa putovawa, 172/3, sl. 4.
U Srbiji grobnice u supstrukciji crkve datuju se u V ili VI vek - o tome I.
Nikolajevi}, nav. delo, 682.
37L. Mirkovi}, Mozajici mauzoleja Gale Plaidije, Ikonografske studije,
Novi Sad 1974, 50. U okviru ranohri{}anske nekropole u Jagodin Mali u Ni{u znane su
~etiri crkve bazilikalnog tipa - A.Or{i}-Slaveti}, Arheolo{ka istra`ivawa u
Ni{u i okolini, Starinar, tre}a serija, XIII-IX/1933-1934 (Beograd 1933), 304; Tako je i
na {irem prostoru Balkana - I. Bojanovski, nav. delo, 111. Ova ~iwenica otvara mogu}nost
da u neposrednoj blizini grobnice koja je predmet na{eg intereosavawa, mo`da treba
o~ekivati baziliku. Ve{ta~ka zaravan ne{to ni`e, kao da je predodre|ena za wu.
38Imaju po jednu ni{u na zapadnom, suprotnom zidu od ulaza- Lj.Zotović, Izvešstaj sa
iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu, Limes u Jugoslaviji I, Beograd 1961, 165-170;
Osim jedne evidentirane sa ni{om na severnom zidu (izve{taj D. Maksimovi}a, Dokumen-
Ni{ i Vizantija II 153

Sl. 8. Klisura, unutra{wost Sl. 9. Morodvis, unutra{wost

ranovizantijske grobnice (prema R. ranovizantijske grobnice
Stojanovi}) (prema Fig. K. Trajkovski)
Fig. 8. Klisura, the interior of the Early-Byzantine Fig. 9. Morodvis, the interior of the
crypt (according to R. Stojanović) Early-Byzantine crypt (according to
K. Trajkovski)
datovawe je konstatacija da znane grobnice iz ranohri{}anske
nekropole u Jagodin Mali u Ni{u nisu u sklopu crkve, nemaju zidane
klupe za polagawe pokojinika, i, bez ni{a na bo~nim zidovima.38
Ako prihvatimo da genezu bo~nih ni{a u zasvedenim grobnicama
treba tra`iti u crkvenoj arhitekturi onda wihovo nepostojawe u
grobnicama u Jagodin Mali, treba dovesti u vezu sa razvojem crkvene
arhitekture, a time i do bli`eg datovawa ovog tipa zasvedenih
grobnica. U Jagodin Malskoj nekropoli, koja se sme{ta u razdobqe
od druge polovine IV veka do prvih decenija VI veka, u grobnom tipu
koji je predmet na{eg interesovawa, preovla|uje numizmati~ki
materijal iz paleohri{}anskog perioda (druga polovina IV i po~etak
V veka), {to je i osnov za wihovo datovwe.39 Dodajmo ~iwenicu da su
sve bez bo~nih ni{a, i do}i}emo do zakqu~ka da se ovaj arhitektonski
detaq u prvim decenijma hri{}anstva na ovom mestu ne javqa. Uz
oslawawe na znani numizmati~ki materijal, ali i jednovremeno
datovawe `ivopisa,40 one se bli`e mogu datovati u drugu polovinu
IV i niz V vek, i na osnovu toga {to nemaju unutra{we ni{e na
podu`nim zidovima. One, pak, koje imaju bo~ne ni{e, kao Klisurska,
Svrqi{ka i Morodviska, treba svrstati u VI do prvih decenija VII
veka, kada, konsolidovawem liturgihskih radwi, dolazi do razvoja
crkvemne arhitekture. U tom procesu od zna~aja je uloga protezisa

tacija Zvoda za za{titu spomeniuka kulture u Ni{u). Bo~ne ni{e jedino ima martirijum
koji je u sklopu bazilike u Jagodin Mali - R.O.Bratani}, nav.delo, 182.
39Lj.Zotović, Izveštaj sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu, 165-170.
40L. Mirkovi}, Starohri{}anska grobnica u Ni{u, 66.
41\. Stri~evi}, nav.delo, 59-65.
154 Mi{a Rakocija

i |akonikona i na~in na koji su oni preme{teni sa zapada na istok

uz svetili{te, kao i posledice tog izme{tawa na arhitekturu
ranohri{}anskih crkava.41 Nekako u to vreme, ove promene sa sobom
donose i pojavu ni{a na unutra{wim zidovima hramova.42 Odatle,
sada u skladu sa zaboravqenim radwama za zaupokojene proiza{le,
izme|u ostalog, iz ubla`enih razlika izme|u grobqanskog obreda i
slu`be u crkvi, ni{e se reflektuju na unutra{we zidove zasvedenih
grobnica. Bez sigurnog oslonca za datovawe, ovaj zakqu~ak nam se
~ini prihvatqiv, kako za grobnicu koja je predmet ovog rada, tako i
za druge koje imaju ni{e na bo~nim zidovima. Stoga, dosad {iroko
datovawe zasvedenih grobnica mo`emo svesti na najmawe dva
perioda: 1) grobnice bez bo~nih ni{a, u nedostatku drugih dokaza,
okvirno mo`emo datovati u drugu polovinu IV i niz V vek, 2) dok one
sa bo~nim ni{ama treba svrstati u VI ili prve decenije VII stole}a.
To se nije dogodilo odjednom. Upore|ivawem rasporeda
ni{a u grobnicama uz oslawawe na dosada{wa saznawa, mogu}a
tipolo{ka sistematizacija sa vremenskim odrednicama sama se
name}e. Grobnice koje imaju par ni{a na bo~nim zidovima i jednu
na ~eonom zidu prepoznali smo kao prelazni tip (Svrqig, kraj V/
VI vek),43 izme|u grobnica sa samo jednom ni{om na ~eonom zidu
bez ni{a na bo~nim zidovima (Jagodim Mala, druga polovina IV-V
vek),44 i onih koje imaju po par ni{a na bo~nim zidovima bez ni{e
na ~eonom zidu (Kliura, Morodvis, VI-po~etak VII veka). Do potpune
sistematizacije i novih saznawa, ovaj predlog treba prihvatiti kao
radnu hipotezu.
U vrmenskom rasponu, od V do prvih decenija VII veka, sa
stabilizovawem hri{}anske vere i konsolidovawem kultnih
radwi {to dovodi do znanih promena na crkvenoj arhitekturi,
treba pretpostaviti i izvestan razvoj ovog tipa jednokomorne
sepulkralne gra|evine koji se mo`e sagledati kroz pojavu ni{a na
bo~nim zidovima grobnica. Dotle. znane grobnice otkrivaju, kult
se uzdizao u ~eonoj ni{i, nasuprot ulaza u grobnicu.
Retki su pouzdani podaci za precizno datovawe ovog tipa
grobnica. Na prostorima Balkana one se okvirno sme{taju od seredine
IV veka do prvih decenija VII stole}a. U tom vremenkom rasponu postaju
masovne, naro~ito posle zabrane starih kultova od strane cara

42V.Kora}, M.[uput, nav. delo, 108.

43Da je ovaj tip grobnica najstariji otkriva i podatak da je u ni{ama ovih grobnica
u Jagodin Mali Q. Zotovi} konstatovala kosti ptice i glodara {to upu}uje na vreme
nastanka kada su se jo{ uvek preplitale paganske i hri{}anske zagrobne kultne radwe -
Lj.Zotović, Izveštaj sa iskopavanja kasnoantičke nekropole u Nišu, 173.
44Da je ovaj tip grobnica najstariji posredno otkriva podatak da je u ni{ama
nekoliko grobnica u Jagodin Mali Q. Zotovi} konstatovala kosti ptica i glodara {to u
pu}uje da su nastale u vreme kada su se jo{ uvek preplitale paganske zagrobne kultne radwe
sa nadolaze}im hri{}anskim. - Lj. Zotović, Izveštaj sa iskopavanja kasnoantičke nekropole
u Nišu,... , 173.
Ni{ i Vizantija II 155

TIP I TIP II

Druga plovina IV – V vek Kraj V/VI vek (Svrqig)

(Jagodin Mala)

TIP III

VI/ prve decenije VII veka

(Klisura)

Sl. 10. Tipologija ranovizantijskih grobnica na svod

na osnovu rasporeda ni{a
Fig. 10. The typology of Early-Byzantine vaulted crypts based
on the displacement of niches
156 Mi{a Rakocija

Teodosija (391), i sre}u se sve do avarsko-slovenskih osvajawa ovih

krajeva (615-617). Preliminarna analiza numizmati~kog materijala
uz datovawe `ivopisa, ukazuje da grobnice sa ni{om na suprotnom
zidu od ulaza, pripadaju drugoj polovini IV ili V veku.45
Grobnice sa ni{ama u podu`nim zidovima, smatramo da
pripadaju vremenu kada se crkvena arhitektura slobodno razvijala,
mewala i prilago|avala,46 VI ili, pak, prvim decenijama VII stole}a.
Na to posredno upu}uju i spomenute grobnice sa bo~nim ni{ama koje
se nalaze u okviru crkve, a okvirno se sme{taju u V i VI vek.47 Da su
bo~ne ni{e iz ovog vremena bile potrebne u obredu za zaupokojene
upu}uje severni aneks heraklejske bazilike (Martirijum I), u obliku
kapele sa apsidom. Predvorje kapele ima dve ni{e na podu`nom
severnom zidu prema kojima je, uva`avaju}i ih, okrenut mozajk
datovan u po~etak VI veka. Ovako organizovane ni{e na bo~nom
zidu poslu`ile su kao potvrda da je upitawu grobna kapela.48 Ni{e
su slu`ile kao oltar za polagawe relikvija mu~enika i svetaca,
darova49 i drugih sasuda koji su potrebni za obred zaupokojenih,
komemorativnu slu`bu ili neku od zaboravqenih zagrobnih
kultnih radwi.50 U priprati su se zavr{avale litije i obavqani
su liturgijski i pogrebni obredi (spremawe koqiva).51 Treba
pretpostaviti da su ni{e u aneksima ili na bo~nim zidovima naosa
crkve slu`ile i za odlagawe predmeta potrebnih za obred u spomen
umrlog52 - kandilo (pepeo), jelej (uqe) sa vinom i sli~no. Potreba
za istim radwama koje su obavqane u crkvama-kapelama, ili, pak, u
izdvojenom prostoru crkve, mogle bi biti jedan od razloga pojave
ni{a na podu`nim zidovima zasvedenih grobnica.53

45 U Ni{u, ranohri{}anska nekropola u Jagodin Mali - Q.Zotovi}, N.Petrovi};

Grobnica sa freskama u Jagodin Mali u Ni{u na osnovu analize `ivopisa datuje se u IV
vek-L.Mirkovi}, nav.delo,66.
U Beloj Palanci, presvedena grobnica u selu Dol, gde je zate~en novac uzurpatora
Ventraniona (350.), smatra se za jednu od najstarijih, i mo`e se datovati ne{to posle 350.
godine - B.Saria, Iz numizmati~ke zbirke Narodnog muzeja u Beogradu, Starinar,
1924-1925, 71.
46V.Kora}, M.[uput, nav. delo.
47I.Nikolajević, nav.delo, 682.
48G.Cvetkovi}-Toma{evi}, Nije li “zagonetni znak”, prvobitno postavqen
na jednom ranohri{}anskom mozaiku, bio, mo`da, monofizitski?, Saop{tewa
XXIX/1997, (Beograd 1997), 9/10.
49S.Bratani} smatra da su bo~ne ni{e u martirijumu bazilike u Ni{u slu`ile za
odlagawe darova - S.Bratani}, nav. delo, 182.
50A.Grabar, Martiryrium I, Paris 1946, p.83; G. Babic, Les chapelles annexes des
églises byzantines, Paris 1968, p.30,33/4.
51 L. Mirkovi}, Pravoslavna Liturgika, II, Beograd 1982, 178
52 Isti, nav.delo, I, 110; II, 181-184.
53O ulozi i odnosu kapela sa narteksom i naosom u srednjevizantijskom periodu
- Ida Sinkevic, Western chapels in middle byzantine churches: meaning and significance,
Starinar LII/2002, Beograd 2003, 79-92.
Ni{ i Vizantija II 157

Jak vizantijski bogoslovski tradicionalizam koji je dominirao

u V i VI veku bio je od presudnog uticaja na stvarala{tvo.54 Uticaj
crkvene arhitekture na sepulkralnu nije te{ko pretpostaviti. U
svemu tome, od zna~aja je i ~iwenica da su isti majstori gradili i
crkve i grobnice.

O zasvedenim grobicama
Ranovizantijska presvedena grobnica kod sela Klisura
pripada uobi~ajenom tipu, i po razmerama i po arhitekonskim
oblicima, rasprostrawen {irom Balkana. Sa uplivom hri{}anstva
{iri se ovaj tip grobnica,55 ~ije se poreklo vezuje za zemqe
isto~nog Sredozemqa, za prostore Bliskog Istoka, iz Palestine,
Sirije i Mesopotamije.56 Hri{}ani su prihvatili i razradili ovaj
arhitektonski oblik, jer je najbli`i wihovom shvatawu zagrobnog
`ivota. Hri{}ani veruju da je pokojnik usnuo (po~iva), da tu le`i
samo privremeno (deposito), nekada ~itave porodice ili bratstva
do “Stra{nog suda” kada }e vaskrsti i iznova zapo~eti `ivot.57
Oni koji su po~ivali u ovakvim grobnicama u sklopu crkve bio je
obezbe|en Vaskrs pre Stra{nog suda (Otkrovewe Jovanovo 14,1-2;
20, 6), kao i onim privilegovanim, koji su u okviru nekropole bili
najbli`i grobovima uglednih hri{}ana-mu~enika.58 Isus Hristos
je “Nada na{a”, ka`e apostol Petar, nada u vaskrs mrtvih, kao {to
je Hristos Vaskrso (1 Tim. 1,1).
U skladu sa Hristovim u~ewem o zagrobnom `ivotu, ovaj oblik
grobnica ra{irio se prostorima Balkana. Na na{im prostorima
on se javqa, prilago|en novim duhovnim prilikama, krajem III i
po~etkom IV veka.59 Ubrzo zatim, ve} u drugoj polovini IV veka, {iri

54X. Majendorf, nav.delo, 21-23.

55Na ovim prostorima grobnice sa poluobli~astim svodom grade i rimqani u
predhri{}anso doba - M.M.Vasi}, Nekoliko grobne konstrukcije iz Viminacijuma,
Starinar, II, za 1907, Beograd 1908, 73. U Severnoj Mesopotamiji i Siriji najranije se
javqaju lukovi i prostorije nadvi{ene svodovima - R.Krautheimer, Ewrly Christian and
Byzantine Architecture, Harmondsworth 1989, 143-156; V.Kora}, M.[uput, nav. delo, 23
sa literaturom. Sli~ne arhitektonske oblike u starijim civilizacijama (Mosopotamija,
Etrurci, Rim), treba posmatrati kao deo op{teg znawa a ne kao prauzor ili prototip.
56Poreklo zasvedenih grobnica evidentiranih u Marusincu kod Solina Digve je,
oslawaju}i se na konstruktivne elemente, povezao sa Sirijom - E. Diggve-R. Egger, nav.
delo, 2.
57C.Truhelka, Starokršćanska arheologija, Zagreb 1931, 36. Suprotno shvatawima
hri{}ana rimqani na spomenik pi{u: HSE - hic situs est (ovde le`i). Tu razliku u odnosu
na kult mrtvih u IV veku najboqe do~aravaju re~i apostola Pavla: “A ne}emo, bra}o, da ste
u neznawu o umrlima, da ne tu`ite kao i ostali koji nemaju nade” (t.j. neznabo{ci)
58A.Grabar, Martyrium. Recherches sur le culte des reliques et l’art chrétien antique,
vol.I, Architecture, Paris 1946; I.Herklotz, Sepulcra e monumenta. studi sull’art sepolcrale
in Italia, Roma 1985, 28-36.
59L.Mirkovi}, Starohri{}anska grobnica u Ni{u, 55; R.Egger, Der
Altchristlicke Friedhot Marusinac, Split 1940, 2.
158 Mi{a Rakocija

se balkanskim rimskim provincijama. U ove krajeve, zahvaquju}i

va`nim putevima, dolazi zajedno sa novom religijom, koju su sa istoka
{irili vojnici i trgovci. Oni svoju delatnost prvenstveno zapo~iwu
u jakim vojnim i trgova~kim centrima. Zato grobnice ovog tipa
naj~e{we sre}emo pored ve}ih urbanih centara. Ba{ takav centar
bio je Nais (Naissus),60 ne{to kasnije, jako upori{te hri{}ana i
znano episkopsko sedi{te iz IV veka.61 To su prvi misionari, nosioci
novih ideja, neki nesumqivo i mu~enici po kojima }e Ni{ postati
poznat kao grad mu~enika - Martyriopolis,62 u IV veku, dobro znan
onovremenom hri{}anskom svetu po relikvijama svojih mu~enika.63
O povezanosti prvih hri{}ana govori, za Ni{ zna~ajan istorijski
podatak, o boravku Atanasija Velikog u Ni{u.64 Donose}i sa sobom
hri{}ansku misao, izme|u ostalog, oni prenose i arhitektonske
oblike grobnice zasvedene poluobli~astim svodom.
Ovaj tip grobnica, kao prate}a pojava nove religije, ve} u IV
stole}u, dospeva na prostore Balkana iz dva pravca - na Jadransko
primorje u provinciju Dalmaciju iz Italije (preko Narone, Salone,
Akvilije, dr.),65 na na{e prostore i daqe u unutra{wost Balkana,
sa juga iz Gr~ke, dolinom Vardara do Ni{a odakle }e zra~iti u
unutra{wost kontinenta.66 Grobnice ovog tipa ~este su na Balkanu

60P.Petrovi}, Ni{ u anti~ko doba, Ni{ 1976; Isti, Istorija Ni{a I,

Ni{ 1983, 71-73. Grobnica u selu Klisura nalazise u neposrednoj blizini srpskog
sredwovekovnog grada Koprijana, koji je zauzimao zna~ajno mesto u Vizantijskom svetu i
nesumqivo od zna~aja za Rimqane.
61Zeiller, L’empire romain et l’église, Paris 1928, 217; P.Petrovi}, Ni{ u anti~ko

doba, 83/84; R. Popovi}, Rano hri{}anstvo na Balkanu pre doseqavawa Slovena,

Beograd 1995, 74-81; M.Rakocija, Manasiri i crkve grada Ni{a, 3-22 sa literaturom i
popisom episkopa.
62Po ugledu na zna~ajne Maloazijske gradove, u Severnoj Mesopotamiji-Grabar,

Martyrrium, I, Paris 1943-46, 363. Na ovom delu Balkana, prema najnovijim istra`ivawima
prof. B.Aleksove, grad mu~enika - martiriopolis bio je Strumica u BJR Makedoniji -
B.Aleksova, Episkopijata na Bregalnica, Prilep 1989, 127.
63L.Mirkovi}, nav. delo, 67; M.Rakocija, Manastiri i crkve grada Ni{a,
13-15; Isti, Kulturna riznica Ni{a, Ni{ 2001, 41-43 sa literaturom. Hri{}anski
mislilac iz IV veka sv.Viktricije (Sanctus Victricius) iz Ruana (Francuska), u spisu “De
laude sanctorum” svrstava Ni{ me|u znamenite centre gde se ~uvaju relikvije mu~enika:
Konstantinopoq, Antiohija, Solun, Rim i Ni{.
64Sveti Atanasije Veliki do~ekao je bo`i} sa Ni{kim episkopom_

65I.Bojanovski, nav.delo, 113;

66Ovim pravcima, i u sredwevizantijskom periodu u unutra{wost Balkana
prodira}e novi arhitektonski oblici - videti M.Rakocija, Crkva u Gorwem Matelevcu
kod Ni{a, Saop{tewa, XXII-XXIII/1990-1991, (Beograd 1991), 20-23; G.Millet, L’ancient
art serbe.Les églises, Paris 1919, 44, 45.
Ni{ i Vizantija II 159

gde su hri{}ani ve} u IV veku na{li svoje upori{ta i organizovali

crkveni `ivot. Po pravilu, zati~emo ih pored jakih urbanih i
crkvenih centara. Evidentna je wihova ve}a koncetracija pored
zna~ajnih gradskih celina, posebno onih pri kojima je stolovao
episkop. Zato je razumwivo {to je ve}i broj ovih grobnica otkriven
u Ni{u i wegovom okru`ewu,67 ali i na sve ~etiri strane Balkana, u

67U Ni{u su pre II svetskog rata otkrivene ~etiri ranohri{}anske crkve i 17

presvedenih grobnica sve iz druge polovine IV veka, od kojih su neke bile oslikane, videti:
A.Or{i}-Slaveti}, Arheolo{ka istra`ivawa u Ni{u i okolini, Starinar 1933-
1934, 303-310; G.O.Bratani}, Iskopavawa u Ni{u i okolini, Pregled crkvene eparhije
Ni{ke, (Ni{ 1937), 180-187; M.Valtrovi}, Bele{ke s puta, Starinar srpskog arheolo{kog
dru{tva, god. V, br.4, (Beograd 1888), 118/9; L.Mirkovi}, nav. delo, 52-71; R. Ajdi}, Anti~ke
nekropole u Ni{u, Ni{ki zbornik 1, (Ni{ 1973), 36. Na mogu}u sudbinu slikarstva u
grobnici sa freskama u Jagodin Mali znala~ki je ukazano u radu S.Nenadovi}, M.Pani}-
Surep, Za{tita ranohri{}anske grobnice sa freskama u Ni{u, Saop{tewa Zavoda
za za{titu i nau~no prou~avawe spomenika kulture NR Srbije, 1, (Beograd 1956), 142/6.
O ta~nosti tada re~enog videti - V.Nikoli}, Stawe zidnih slika ranohri{}anske
grobnice u Jagodin-mali u Ni{u, Saop{tewa, XXX-1998/XXXI-1999, (Beograd 2000),
205-212. Zatim: L.Mirkovic, La nécropole paleochrétienne de Nis, Archeokogia Jugoslavica,
II, 85-100; Q.Zotovi}, N.Petrovi}, Ni{-Jagodin Mala, Starinar n.s. XI (1960), 246/7;
Isti, Ni{-kasnoanti~ka nekropola, Arheolo{ki pregled, 1, (Beograd 1960), 131,
tabla XXIV/1; N.Petrovi}, Za{tita nekih ranohri{}anskih grobnica u Ni{u,
Zbornik za{tite spomenika kulture, X, Beograd 1959, 167-172; Q.Zotovi}, Izve{taj sa
iskopavawa kasnoanti~ke nekropole u Ni{u, Limes u Jugoslaviji, I, Beograd 1961,
165-170; Od sedme decenije XX veka, u dokumentaciji Zavoda za za{titu spomenika u Ni{u,
slu~ajnim radovima evidentirane su u Jagodin-malskoj nekropoli slede}e grobnice U
ulici Ratka Pavlovi}a ispred ku}e br. 5b,prilikom kopawa rova nai{lo se na presvedenu
grobnicu zidanu opekom. Ispod luka konstatovani su fragmenti fresko dekoracije
izvedene crvenom i zelenom bojom na svetlo-oker pozadini u vidu stilizovanih biqnih
ornamenata. U ju`nom profilu rova konstatovane su jo{ dve grobnice sa svodom, od kojih
jedna sa tragovima `ivopisa (Izve{taj Q.Popovi} i M.Vojinovi}, od 20.7.1970.). U ul.
Ratka Pavlovi}a kod ku}e br.59a, prilikom kopawa rova nai{lo se na poluobli~asto
zasvedenu grobnicu orjentisanu Z-I, sa ulazom na isto~noj strani (Izve{taj R.Ajdi} od
11.8.1970.). Prilikom izgradwe nove zgrade u ul. Kosovke devojke, uni{tene su dve grobnice
sa poluobli~astim svodom zidane opekom (Izve{taj D.Maksimovi} br.334/1 od 10.3.1975.).
U ul. Kosovke devojke uklowena je jo{ jedna grobnica sa poluobli~astim svodom (Izve{taj
Q.Zotovi} br. 1295/1 od 3.9.1975). Prilikom gradwe kuhiwe u domu za sredwo{kolsku
omladinu otkrivene su dve grobnice sa poluobli~astim svodom i ulazom na isto~noj
strani. Jedna ima mawu ni{u na severnoj strani, druga sa tragovima `ivopisa-ptice,
drve}e, loza, gde preovla|uje crvena boja (Izve{taj D.Maksimovi} br. 70/1 od 20.1.1976.).
U celosti je o~uvana i pristupa~na grobnica u dvori{tu ku}e u ul. Ratka Pavlovi}a br.18,
sa ulazom na isto~noj i ~etvrtastom ni{om na zapadnoj strani. Zatim u spomenutom selu
Gabrovac na lokalitetu Kamara u unutra{wosti crkve gde je kod glave pokojnika na|ena
plo~a sa hristovim monogramom gde se pomiwe Parvul koji se upokojio u miru (dermivit
in pace) iz V/VI veka-A.Or{i}-Slaveti}, Bele{ke sa putovawa, Starinar III, tom X-XI,
Beograd 1935/36, 172; P.Petrovic, Inscriptiones de la Mesie Superieure vol IV, Beograd 1979..
U obli`wem jakom upori{tu hri{}ana gde je stolovao episkop Nikita u Beloj Palanci
(Remesiana), otkrivena je grobnica ovog tipa u selu Dol-B.Saria, Iz numizmatičke zbirke
Narodnog muzeja u Beogradu, Starinar, III/1924-1925, (Beograd 1925), 71, kao i u B.
Palanci u dvori{tu ku}e u ul.Petra Drap{ina br.2 (Varo{anska mala). U Yaplawu u selu
Kaletinac, u podno`ju sredwovekovnog utvr|ewa (lok. Kale), divqim kopawem otkrivene
su dve zasvedene grobnice od opeka - neistra`eno.
I pored ve}eg broja evidentiranih grobnica na prostoru Ni{a, one nisu
pojedina~no prou~avane, ~ime bi se omogu}ilo ta~nije sagledavawe wihovih zajedni~kih
160 Mi{a Rakocija

Makedoniji,68 u Bugarskoj,69 u Bosni i Hercegovini,70 na Jadranskom

primorju.71 Zati~emo ih u zna~ajnom broju u Skopqu (Scupi),
Stobima, Sofiji (Serdica), Solunu, Verja, Saloni,72 itd. Nesumqiv
je uticaj ovih centara na izgradwu ba~vasto presvedenih grobnica
na {irem prostoru odre|ene oblasti. Grobnice iz ovih, i drugih
centara, me|usobno se stilski i konstruktivno pro`imaju, i uvek je
mogu}e na}i analogne oblike otkrivene grobnice u jednom, sa znanom
u nekom drugom gradu. Mala razlika i velika sli~nost, prime}ena
jo{ od M. Valtrovi}a,73 umawuje zna~aj metode upore|ivawa, koja
gubi svoju svrhu i ~ini da je op{ta konstatacija dovoqna. Mo`da u
tome treba tra`iti razlog {to nedostaju pojedina~ne studije koje
bi se bavile analizom nastanka i razvoja arhitektonskih detaqa
grobnica sa poluobli~astim svodom.
Neosporno je da zasvedene grobnice, i pored razlika,
predstavqaju tipsku pojavu, iz vremena upliva hri{}anstva {irom
balkanskih kasnorimskih provincija. Od zna~aja je, mi{qewa smo,
poreklo, funkcija i raspored ni{a na bo~nim zidovima, iz ~ega je
proiza{lo predlo`eno datovawe i tipologija ba~vasto zasvedenih
grobnica. Mawe razlike uglavnom se svode na re{ewe ulazne
partije, u upotrebqenom gra|evinskom materijalu (opeka, kamen
ili kombinovano), po tome kako je re{en sme{taj pokojnika (zidano
grobno mesto, uzdignuta klupa-podijum, banak za oslonac sanduka),
dok razli~it broj predvi|enih grobnih mesta uslovqava varirawe
dimenzija. Naj~e{}e pravougaonu osnovu koja se nekada mawe, a
nekada vi{e, pribli`ava kvadratu, ne treba posebno tuma~iti,
jer, u konstruktivnom smislu svod podjednako dobro nadvisuje i
pravougaonu i kvadratnu osnovu. Bez obzira nad kakvom osnovom,

68V.Lil~ik, nav. delo, 95-108 sa literaturom.

69K.Miwtev», Dekorativnata `ivopis» na sofijskiw nekropol», Sofiw
1925; M.Valatrovi}, Bele{ke s puta,112; M.Stan~eva, Ranohristiwnski kultovi
sgradi kraw isto~nata krepostna stena na Serdika - Serdika, I, Sofiw 1964,
159; D.Ov~arov, Arhitektura i dekoraciw na starohristiwnskite grobnici v na{ate zemi,
Arhelogiw, 4, (Sofiw 1977), 19-21 sa literaturom
70V.Paskvalin, Dva nalaza kasnoantičkih grobova na svod i kratak osvrt na dosadašsnje
nalaze tih grobnih kamara na teritoriji Bosne i Hercegovine, G.Z.M., (Sarajevo 1959), 149-
169; I. Bojanovski, nav. delo, 103-118.
71E.Diggve und R. Egger, Der Altchristliche Friedhof Marusinac, Split 1940, 2-4; E.
Diggve, History of salonitan christanity, Oslo 1951, 101; D.Rendic-Miloševic, Neue Funde
in der altchrisclichen Nekropole Manastirine in Salona, Archaelogia Jugoslavica, I, 56-61
sa literaturom.
72I.Nikolajevi}, Oltarna pregrada u Dabravini, ZRVI,12, (Beograd 1976), 93
sa literaturom
73 Ve} su prvi istra`iva~i primetili sli~nost ni{kih grobnica na svod sa onim
u Sofiji: “Oblikom i izgledom po sve je nalik na one vi|ene u Sofiji i bi}e prema tome
wima srodne po postawu i vremenu ...grobnica je od opeka sazida na polukru`ni, vaqkasti
svod”. - M.Valtrovi}, Bele{ke s puta, Starinar, V, br.4, (Beograd 1888), 118/9. Ima ih
identi~nih u Solunu, Skopqu, Saloni - V.\uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji,
Beograd 1974, 5/6 sa detaqnom literaturom.
Ni{ i Vizantija II 161

onda kao i danas, su{tina je u svodu ~ija je simbolika za hri{}ane,

kako u crkvi tako u grobnici, ista - nebeski svod, carstvo nebesko i
dom Bo`iji (Jov. 14, 1; Luka 16,9; P. Jevr. 8, 2.)
Grobnica koja je predmet na{eg interesovawa, i tipolo{ki i
vremenski odgovara onima koje se sre}u na {irem prostoru Balkana.
Zanatskom obradom i konstruktivnim sklopom one se oslawaju na
tekovine anti~kih neimara i jednovremenog paleovizantijskog
graditeqstva. Unutra{we ni{e na wenim podu`nim zidovima, kao
refleks iz istovremenog crkvenog graditeqstva, bli`e je datuju
u VI ili prve decenije VII veka. Najdaqe do potpunih slovenskih
osvajawa ovog prostora (615-617)74, posle koga vi{e nisu gra|ene.
Stoga, izlo`eno o novootkrivenoj grobnici moglo bi se primeniti
na sve grobnice sa poluobli~astim svodom i ni{ama na podu`nim
zidovima, kako za one iz oblasti Ni{a, tako i za one sa ovog dela
Balkana. Na osnovu toga izdvojili smo tri tipa zasvedenih grobnica
i bli`e odredili vreme wihovog nastanka.
Razvoj sepulkralne arhitekture neodvojiv je od razvoja crkvene
arhitekture u ranohri{}anskom i paleovizantijskom periodu Ni{a
kao crkvenom sredi{tu oblasti. Promene na crkvenoj arhitekturi
koje su pratile liturgijske zahteve svoga vremena, odrazile su se i
na arhitekturi zasvedenih grobnica koje se mogu prepoznati u pojavi
ni{a na podu`nim zidovima. Znane zasvedene grobnice iz Ni{a
(Jagodin Mala) sve imaju ni{u na suprotnom zidu od ulaza, pokretni
materijal datuje u IV ili V vek. Poznate grobnice sa ni{ama u bo~nim
zidovima (Svrqig, Bogorodica Hvostanska, Morodvis) sme{tene
su u supstrukciji crkve i okvirno se datuju u VI vek. Sravwavawem
pojave ve}eg broja ni{a u paleovizantijskoj crkvenoj arhitekturi sa
onim u bo~nim zidovima zasvedenih grobnica, do{lo se do zakqu~ka
da su ove druge, kojima pripada i Klisurska grobnica, nastale u VI,
najdaqe do po~etka VII veka. I daqe {iroko datovawe zasvedenih
grobnica, u nedostatku drugih dokaza, ubla`eno je su`avawem na
tri razdobqa kome pripadaju tri tipa zasvedenih grobnica: prvi,
bez ni{a u podu`nim zidovima (druga polovina IV-V vek), drugi sa
~eonom ni{om i parom ni{a u bo~nim zidovim (Kraj V/VI), i tre}i sa
ni{ama u podu`nim zidovima (VI-VII veka).
S druge strane, ovaj tip grobnica predstavqa zna~ajnu kariku
u sagledavawu razvoja arhitektonskih oblika i kontinuiteta
graditeqstva ovog dela vizantijskog carstva. Poku{ali smo da
skrenemo pa`wu na tip zasvedene grobnice sa unutra{wim ni{ama
na podu`nim zidovima, da uka`emo na mogu}e poreklo ni{a i
na osnovu toga, a u nedostatku ~vr{}ih oslonaca, predlo`imo
tipologiju i bli`e datovawe koje bi va`ilo i za druge tipski srodne
grobnice. U svakom slu~aju, ovaj arhitektonski oblik grobnica
zaslu`uje da bude, posle pojedina~ne analize svakog spomenika

74F. Bari{i}, ^uda Dimitrija Solunskog kao istorijski izvori, Beograd

162 Mi{a Rakocija

kulture, sistematizovan, tipolo{ki razlu~en, prostorno sagledan

i vremenski ta~no opredeqen. Ovaj rad nema takvih pretenzija, ali
ima nameru da doprinese jednoj takvoj razradi.
Dimenzije Klisurske grobnice i wena zanatska obrada, kakvu
sre}emo u Ni{u i drugim ve}im urbanim centrima i episkopskim
sedi{tima, navodi na pretpostavku da je u okolini postojalo
mo}no naseqe, koje je u kontinuitetu trajalo od ranovizantijske
trikohalne crkve u selu Klisura i mogu}e nekropole oko grobnice
koja je predmet ovog rada, preko sredwovizantijske crkve Sv. Jovana
na brdu Komiga, i, mo`da, vizantijskog grada Komplosa, do potoweg
srpskog kasnosredwovekovnog grada Koprijana. U wenoj okolini
ne treba iskqu~iti postojawe bazilikalnong kompleksa, za{ta je
predodre|ena ve{ta~ka zaravan ispod grobnice. U ovom stepenu
istra`enosti, ova, i mnoga druga pitawa, moraju ostati otvorena.

Miša Rakocija
EARLY BYZANTINE CRYPT WITH A VAULT IN THE VILLAGE OF KLISURA
NEAR NIŠ AND A BRIEF COMMENT ON THE PROBLEM OF VAULTED
CRYPTS

An Early-Byzantine trefoil-based church was excavated on the foothills of the me-

dieval fortress of Koprian (Kurvingrad) to the south from Niš. On the other bank of the
Southern Morava River, in the third hill called Komiga, there is a Middle-Byzantine Church
of St John. An Early-Byzantine crypt that has recently been evidented more southwards, near
the village of Klisura in the site of the former Church of St Simeon the Stylite, should be
added to this ensemble.
The crypt near the village of Klisura is east-west oriented, with the entrance in the
west side. Its base is rectangular (3.30m x 2.50m), the hight is 1.90m and it is covered with
a semi-cyllindrical vault. It is built in bricks and plastered with waterproofing finish. Each
lateral wall of the east part of the crypt contains a small bench (100cm x 28cm, 50cm high)
for the placement of coffins. There are two rectangular niches built-in in a symmetrical pat-
tern in the masses of each side-wall.
The two small benches represent ideal stays for small - children’s coffins. This rare
example of a children’s vaulted crypt indirectly indicates the intensity of living and the sig-
nificance of this region.
The niches in the lateral walls, almost identically disposed, were found in the crypt
discovered in the remnants of the Monastery of Studenica Hvostanska from the sixth cen-
tury, as well as in a closer site, in the crypt of the former church of St. Stephan near Svrljig,
dated approximately to the sixth century. The type of the crypt beside the southern wall of
the basilica in Morodvis (from the early sixth century) is closest to the Klisura crypt type.
The only difference is that its benches for placing the dead correspond in dimensions to adult
persons.
Early-Byzantine vaulted crypts, although identical at the first sight, have their respec-
tive developments inseparable from the development of architectonic elements of the eccle-
siastical architecture. Their interdependence resulted from the liturgical changes in particular
periods. One of the architectonic details to indicate this is a larger number of niches in the
Ni{ i Vizantija II 163

lateral walls of the vaulted crypts. The position of niches is significant for closer dating of
such type of crypts. In the absence of movable finds, they are widely dated to the period from
the second half of the sixth century to the beginning of the eighth century.
Particular importance is attributed to the placement of niches in the side walls of both
churches and crypts. This should not be regarded as a free choice of master builders, but
as a detail deliberately transferred from the ecclesiastical architecture from the time nich-
es appeared in the lateral walls of churches in Byzantium. This architectonic detail, which
originated in Early-Byzantine temples as the result of liturgical needs, was transferred to
the interior walls of these sepulchral structures. Their appearance in the lateral walls of the
church western part (naos, parvis) might be brought into connection with those in the lateral
walls of crypts. Therefore, it is necessary to study the possible descent, the time of origin
and the function of niches in the naos walls, especially in the churches where their number
is greater.
The appearance of niches in the church western part correlates with the simultaneous
liturgical changes brought about in the sixth century by Justinian and Justin II, when the
diaconicon and prothesis were moved near the altar and when the attitude changed toward
the habit of leaving foodstuffs in the church for those in need. Since the dawn of Christianity,
the faithful were bringing donations either for consecration or for the needs of poor members
of the congregation (bread, wine), for which purpose a special room at the entrance to the
church was allotted. In the sixth century, special institutions for aiding the poor developed
in the Byzantine Empire, and the practice of donating food for the poor was separated from
religious services. The ceremony of the Great Entrance – the transfer of bread and wine – was
introduced and the diaconicon and the prothesis were removed to the south and north of the
sanctuary apse. These liturgical changes, visible in the architecture of churches, took place in
the sixth century, during the reign of Justin II.
In order to satisfy the need of giving to the poor, niches were made in the lateral walls
of the naos in smaller churches or in the western annexes where possible as a compromise
instead of using the rooms removed near the apse of the sanctuary for this purpose. This was
recognized, as expected, in the structures of the capital (Constantinople).
Here, in the province, dating from the time when the newly evidenced crypt was
built, the niches in the church western part were found in the nearby church in the village
of Rujkovac and in the trefoil-based church in the same village of Klisura. In the Middle
Byzantine period as well, the existence of niches in the lateral walls indicates the building
manner of Constantinople: the adjacent Church of St John on the Komiga Hill in Orljane,
a little more distant church in Mojsinje, the old Church of St Nicholas in Djunis. In the
Adriatic coastlands of that period, many churches contained the interior niches in the lateral
naos walls: St Michael in Ston, St Peter in Šipan, St Thomas in Kuti, St Peter on Prik, etc.
This habit of leaving foodstuffs has been preserved up to the present. Even today people are
leaving wine, bread and oil in the niches of rural churches, either in the interior walls or in
the façades.
The crypts of this architectonic type, with the niches in lateral walls or without them,
often appear within the church structure. If not there, they are in the close vicinity of a ba-
silica, like in the necropolis in Jagodin Mala in Niš. The crypts discovered so far that are most
similar to the newly evidenced one (the Holy Virgin of Hvosno, the site of the former church
of St Stephan near Svrljig, the church in Morodvis) are placed within the church structure and
are dated to the end of the fifth or the sixth century. On the other side, it is of importance for
closer dating that the crypts in the Early-Christian necropolis of Jagodin Mala in Niš are not
built within the church and they do not have any constructed benches for placing the dead or
any niches in the lateral walls.
If we assume that the genesis of lateral niches in vaulted crypts should be seeked for
in the ecclesiastical architecture, then their nonexistence in the Jagodin-Mala crypts should
be correlated with the development of church architecture. Thus, this type of vaulted crypts
may be dated with greater precision. The fresco painting and numismatic material found in
the Jagodin-Mala necropolis belong to the second half of the fourth and beginning of the fifth
164 Mi{a Rakocija

century. Added the fact that all the crypts are without lateral niches, we may conclude that
this architectonic detail did not appear in the first decades of Christianity in this place. The
crypts containing lateral niches, like the ones in Klisura, Svrljig and Morodvis, should be
dated to the sixth and the first decades of the seventh century, when the ecclesiastical archi-
tecture developed due to the consolidation of liturgic services. In this respect, we may reduce
former wide dating of vaulted crypts to at least two periods: 1) the crypts without lateral
niches, in default of other proofs, may roughly be dated to the second half of the fourth and
the whole fifth century; while 2) the ones containing lateral niches should be classified in the
sixth or the first decades of the seventh century.
Of course, this could not have happened all of a sudden. A possible typological sys-
tematization with origin determinants is imposed by itself if we compare the disposition of
niches in the crypts. The crypts containing a pair of niches in the lateral walls and one in the
front wall are recognized as an intermediate type (Svrljig, end of the 5th and the 6th century),
a transition from the crypts with only one niche in the front wall and no niches in the lateral
walls (Jagodin Mala, second half of the 4th and the 5th century) to the ones containing a pair
of niches in each lateral wall without a niche in the front part (Klisura, Morodvis, the 6th and
the early 7th century).
The crypt that is the subject matter of our interest corresponds in type and time of
origin to those discovered in a wider area of the Balkans. By the interior niches in its lateral
walls, as a reflection of the concurrent ecclesiastical architecture, it may be dated more pre-
cisely to the sixth or the first decades of the seventh century, or, at the latest, to the final Slavic
conquest of these areas (615-617), after which they had not been built any more. Therefore,
everything said about the newly-discovered crypt could be applied to all the crypts with
semi-cylindrical vaults and niches in the lateral walls, found in the area of Niš as well as in
the wider Balkan region. Regarding this, we have separated three types of vaulted crypts and
determined more precisely the time of their origin.
The developments of sepulchral and ecclesiastical architecture are inseparable. The
changes in the church architecture that followed the liturgical requirements of the time af-
fected also the architecture of vaulted crypts, reflected in the appearance of niches in the lat-
eral walls. All the known vaulted crypts in Niš (Jagodin Mala) contain one niche in the wall
opposite to the entrance and they are dated to the fourth or fifth century. The known crypts
containing lateral-wall niches (Svrljig, the Holy Virgin of Hvosno, Morodvis) are located in
the church substructure and they are broadly dated to the sixth century. The analogy of the
appearance of numerous niches in the Early-Byzantine ecclesiastical architecture with the
lateral-wall niches in vaulted crypts leads to the conclusion that the latter ones, including
the Klisura crypt, were built in the sixth or beginning of the seventh century at the latest. In
the absence of other proofs, such broad dating of the vaulted crypts is modified by reducing
them to three periods, to which three types of vaulted crypts belong: the first period, without
lateral-wall niches (second half of the 4th and the 5th century), the second period with one
frontal and a pair of lateral niches (end of the 5th and the 6th century) and the third period
with niches in the lateral walls (the 6th and the early 7th century).
Our aim was to draw attention to the vaulted crypt type with interior niches in the
lateral walls, to point to their possible origin and, based on this and in absence of more solid
backing, to suggest the typology and closer dating that would cover other type-related crypts
as well.