LMNN VMIK U AZR MESNEVSNDE

ASTROLOJK UNSURLAR

erife AKPINAR

ZET

lkalardan beri insanolunun ilgisini eken astroloji, XVI. yy. airlerinden

Lmi elebinin Vmk u Azr adl mesnevsinde de nemli bir yer tutmutur.

Bu makalede Lminin Vmk u Azr mesnevsinde yer alan astrolojik unsurlar

tespit edilmeye allm ve yldzlara bakarak karar klnan uurlu saatte yaplan
nikh, dn ve doum gibi hadiseler, eserden seilen rnek beyitlerle gsterilmitir.

ANAHTAR KELMELER

Lmi, Vmk u Azr, mesnev, astroloji, uurlu saat

ABSTRACT

ELEMENTS OF ASTROLOGY IN THE VMIK U AZR

MESNEV OF LMI

Taking the attention of man since ancient times, astrology has an important part
in the Vmk u Azr mesnev by Lmi elebi, who is one of the 16th century poets.

Furthermore, in this article, the astrological elements were, to some extent,

determined and events such as wedding, its ceremony, birth were, as shown in the
selected sample couplets, determined according to the lucky-hour due to the
constellation of the stars.

KEY WORDS

Lmi, Vmk u Azr, mesnev, astrology, lucky-hour

Kinat ve yaratl; insanolunun ilkalardan beri ilgisini ekmi;

zihinlerde her zaman, aknlk ve rperti uyandrmtr. Filozoflar, bilim
ve din adamlar, kinatn yaratl ve durumu hakknda yeni yeni grler
ortaya koymulardr. Zamanla bu grler, eitli inanlarla da

Ar. Gr., Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

170 erife AKPINAR

bezenerek insanlarn dnce dnyalarnda zellikle de destan, masal,

hikye gibi edeb eserlerde yer alarak, kltr dnyasnn zenginliklerini
oluturmulardr.

Kinat, gkyz, yldzlar, gezegenler ve dnyann ekliyle ilgili

pek ok dnce Eski Trk Edebiyatnda, sadece ilkalardaki bilim
adamlarnn dnceleriyle daha dorusu yorumlaryla snrl kalmam;
bunlara inanlar da eklenmitir.

Muhteva olarak ok zengin ve farkl kaynaklardan beslenen Eski

Trk Edebiyatnn balca kayna hi phesiz Kuran- Kermdir. Din,
ahlk, toplumsal, tarih konularda; yetler ve sreler, mucizeler ve
Kurn- Kermde geen kssalar, nasl kaynak olarak gsteriliyorsa;
ayn ekilde kozmorafyaya da kaynak olarak Kuran- Kerm
gsterilmitir. Kuran- Kermin pek ok sresinde, Kevn (Kozmolojik )
yetler vardr. Bu yetlerde; arn, dan, ayn, gklerin yaratl ve
yaratcs, gklerin yedi kat oluu, gnein hareketi, kinattaki dzen,
kinatn yaratl, yerin ve yldzlarn yaratlyla ilgili aklamalar yer
almaktadr.

Kuran- Kermde Cenb- Hak; phesiz ki Rabbiniz, gkleri ve

yeri alt gnde yaratan, sonra Ara istiv eden, geceyi, durmadan
kendisini kovalayan gndze bryp rten; gnei, ay ve yldzlar
emrine boyun emi durumda yaratan Allahtr. Bilesiniz ki, yaratmak da
emretmek de Ona mahsustur. lemlerin Rabbi Allah ne ycedir! 1
buyurmaktadr. Yine kinatn yaratl ve gklerin yedi kat oluu, Bakara
sresinde sz konusu edilmektedir; O, yerde ne varsa hepsini sizin iin
yaratt. Sonra ( kendine has bir ekilde ) semaya yneldi, onu yedi kat
olarak yaratp dzenledi ( tanzim etti ) O, her eyi hakkyla bilendir.2

Kuran- Kermde geen ve Onun kaynaklk ettii kozmoloji, tarih

boyunca farkl inanlarla ve mitolojik motiflerle birlikte Eski Trk
Edebiyatnda yer almtr. iirlerdeki kozmik unsurlar, edebiyat
aratrmaclarnn dikkatini ekmi; bu sebeple aratrmaclar, dnemin

1
Araf, 7 / 59.
2
Bakara, 2 / 29.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 171

iir dnyasn ve dncesini gnmze aktarmay hedeflemilerdir.

Ahmet Paann iir Dnyas, Necat Bey Divannn Tahlli, Nev
Divannn Tahlli, Hayl Bey Divannn Tahlli3 gibi pek ok
aratrmada, kozmik unsurlar ele alnmtr. Edebiyat aratrmaclar,
genellikle Kozmik lem bal altnda; gkyz, yldzlar, yldzlar
kmesi, burlar, seyyreler, k, karanlk, glge, ay ve gne tutulmas
ve bunlarn iirlerde eitli ekillerde ele alnn sz konusu etmilerdir.

Bizim almamz, kozmik lem deil, astronomi ilminin bir dal

olduu dnlen astroloji ( ilm-i ncm, ilm-i ahkm- ncm, ilm-i
tencm, yldz bilgisi ) oluturacaktr. Bu da Lmi elebinin Vmk u
Azr4 mesnevsindeki astrolojik unsurlarla snrl kalacaktr.

Astronomi; gk cisimleri, umum adyla yldzlar, gkyzndeki

durumlarn, hareketlerini fizik ve kimyev yaplarn inceleyen bir ilim
daldr.5 bn Haldn bu bilim iin Bu bilim geometri yntemlerine
bavurarak gkyzndeki yldzlarla gezegenlerin bulunduklar yer ve
konumlar itibariyle sergiledikleri gzlenebilir hareketleri tespit eder,
inceler der.6 Bu bilim dal slmiyette ok itibar grmtr ve
gelimitir. Buna da , slmn be artndan ikisinin namaz ve oru
gk cisimlerinin hareketine bal olarak ed edilmesi sebep gsterilir.7

Astroloji ise tek bana bir ilim deildir. Farbi ve bni Sina,
astrolojiyi astronominin bir dal saymlardr. Astroloji, yldzlara bakarak
gelecei tahmin etme bilgisidir ve matematiksel bir ilim olan
astronomiden fark yldzlarn hareketinden, konumundan bir iaret
sistemi oluturarak gelecek, imdiki durum ve gemie dair bilgi elde
etmenin mmkn olduuna inanlmasdr. Bu duruma astroloji

3
Harun Tolasa, Ahmet Paann iir Dnyas, Ankara, 2001; Mehmet avuolu,
Necati Bey Divannn Tahlili, stanbul, 2001; M. Nejat Seferciolu, Nev
Divannn Tahlli, Ankara, 2001; Ceml Kurnaz, Hayl Bey Divnnn Tahlli,
stanbul, 1996.
4
Gnl Ayan, Lmi Vmk u Azr nceleme Metin-, Ankara, 1998.
5
Yeni Trk Ansiklopedisi, stanbul, 1985, C. I, s. 197-198.
6
Tevfk Fehd, lm-i Ahkm- Ncm, Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi, stanbul, 2000, C. 22, s. 126.
7
Yeni Trk Ansiklopedisi, C. I, s. 197-198.
172 erife AKPINAR

astronominin metafiziidir 8denilmitir. Dier bir tarif ise; lm-i

ahkm- ncm; rya tabiri, uursuz olduuna inanlan baz olaylar
yorumlamak, gemi hadiselerden gelecee dair gizli anlamlar karmak
gibi yntemlerle gelecekte vuku bulacak hadiselere kar insanlar
uyarma sanatndan ibarettir.9 eklindedir.

Yldzlara bakarak gelecee dair anlamlar karmak ve onlarn

hareketlerinin, insanlarn kaderini etkiledii dncesi Kuran- Kermde
yer alan Tevht inancna uygun dmemektedir. nk Kuran-
Kermde Cenb- Hak Gaybn anahtar Allahn yanndadr; onlar
Ondan bakas bilmez. O karada ve denizde ne varsa bilir; Onun ilmi
dnda bir yaprak bile dmez. O yerin karanlklar iindeki tek bir
taneyi dahi bilir. Ya ve kuru ne varsa hepsi apak bir kitaptr.10
buyurmu, gelecekten haberi ancak kendisinin verebileceini bildirmitir.

Kuran- Kermde kozmik lem vardr ama astrolojiye

rastlanlmamaktadr. Yine de astroloji, slm edebiyatn dnce
dnyasnda etkisini srdrm; gnmze kadar da insanlarn ilgisini
ekmeye devam etmitir. Bu ilgide ise yaanan baz tesadflerin pay
byk olmutur. Bu tesadfler gnmzde de sz konusu edilmektedir.
Getiimiz aylarda yaplan dnya kupasnda, Kore mann kazanld
gece, gkyznde grlen ayn hilli ile bir yldzn, Trk bayrann
tasarm olarak dnlmesi ve galibiyetin astronomik unsurlarla
badatrlp, ulviletirilmesi bu tesadflere iyi bir rnek oluturmaktadr.

Eski Trk Edebiyatnda geen gkyz ve felekler hakkndaki hayl

ve tasavvurlar, ayn zamanda o devrin bilgi dzeyini ortaya koymaktadr.
XVIII. yzylda feleklerle unsurlarn yuvarlakln ispat etmek iin ileri
srlen delilleri bir tarafa brakp astronominin verdii ilm bilgiye gre
cisimler leminin ve arzn yuvarlakln kabul etmek lzmdr11
eklinde ki tasavvurlara itiraz edilmi ve yine devamnda Cisimler lemi
birbirini kuatm, evrelemi kreler ve unsurlarla felekler, tpk bir

8
Tevfk Fehd, lm-i Ahkm- Ncm, age., C. 22, s. 124.
9
age., C. 22, s. 126.
10
Enam, 6 / 59.
11
Erzurumlu brahim Hakk Hz., Marifetname, Sadeletiren: Turgut Ulusoy, s. 30.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 173

soann tabakalar gibi birleip tm, bir top ekline girmitir.12

neticesiyle dnya ve kinat hakkndaki bilgiler ortaya konmutur.

Kuran- Kermde Grmediniz mi, Allah yedi g birbiriyle

ahenktar olarak nasl yaratm.13 yetine karlk Eski Trk Edebiyatnda
Batlamyusa dayanan 9 kat gk fikri daha ok itibar grmtr.14
Batlamyus, feleklerin 9 kat olduunu ve i ie kreler halinde dnyann
etrafnda dndn savunmutur.

XVI. yzyln byk mesnevlerinden olan Vmk u Azr

mesnevsinde 9 felek; nh- sumn, nh-felek, nh-sipihr eklinde ifade
edilmekte ve feleklerle, yldzlar arasnda kiilere has mnasebetler
sergilenmektedir.

Nh-sipihr dzmek in krn

Mterden germ ider bzrn
( 72 )15

Lmi, ini kasenin sfatlarn belirtirken de 9 felekten sz

etmektedir.
Na- pergrnda ayrn nh-felek
reti resmine zr ins melek
( 5360 )

Bu 9 kat felein her birine, bir seyyre ( yldz ) yerlemitir.

Bunlar srasyla; Ay ( mh ), Utrid, Zhre, Gne ( mihr ), Mirrh,
Mter, Zhaldir. Dier iki katta seyyre yoktur. 8. katta sbit yldzlar
ve burlar bulunur. 9. katta ise hibir ey yoktur; buraya arh- atlas
denir. Mslmanlarn inanna gre; 1. gkte yani ay semasnda
mminler, 9. gkte Hz. Peygamber bulunur. Hz. dem de ay

12
age., s. 38 .
13
Nuh, 71 / 15.
14
A. Atill entrk, Osmanl Edebiytnda Felekler, Seyyre ve Sbiteler (Burlar ),
Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, N. 90, Haziran 94, s. 137.
15
Gnl Ayan, Lmi Vmk u Azr nceleme Metin-, Ankara, 1998 Beyt
numaralar, knyesini verdiimiz esere gredir.
174 erife AKPINAR

semasndadr ve Mirc srasnda Hz. Peygamberle Hz. dem gk kaps

olan bu semada bulumutur.16

Gkler dnerken, yldzlar ve burlar da dner. Bunlarn her birinin

hkim olduklar iklimler ve saatler vardr ve astrolojiye gre tm bunlar
insan hayat zerinde rol oynar. Bu yzden airler gkyzn
hadiselerden dolay sorumlu tutmu; iinde hile, sihir, by var diye
ikayet etmilerdir. 17 Vmk u Azr mesnevsinde de yer yer bu
ikayetlere rastlanlmaktadr. Vmk pusu yerine saklanarak, feleklerin
oyunlarn izler. Feleklerin oyunundan kast ise onlarn hileleridir.
Bylece Vmkla birlikte sosyal hayatn iinde feleklere de yer
verilmektedir.
Bir kemngh idp Vmk penh
Lbet-i eflke eylerdi nigh
( 4207 )

Astrolojiye gre 8 felek doudan batya doru dnerken; 9. felek

batdan douya dnmekte ve bu dn, dierlerinin dnn
zorlatrmaktadr. Bu esnada yldzlar birbirine yaklar, uzaklar bazen
de bir burta birleirler. te bu durum insanlarn kaderini etkiler. Bu
bilgiler dorultusunda, insan doduu zaman hangi yldzn tesiri altnda
kalrsa, hayatnn ona gre ekilleneceine inanlr. Kii, uurlu bir
yldzn tesirinde domusa bahtnn ak; uursuz bir yldzn tesirinde
domusa, kiinin bedbaht olaca ve her iinde zorluklarla karlaaca
dnlr. Bunun iinde doumun, uursuz gnlere rastlamamas iin
mneccimlere bavurulur. Mesela Gne ve Mter uurlu, Mirrh ve
Zhal uursuz yldzlar18 olarak bilinir. Lmi elebi, 5981 beyitlik
Vmk u Azr mesnevsinde bu astrolojik oluumlar, Vmkn babas
Tayms Hann evlenmesi dolaysyla Vmkn doumuna n hazrlk

16
mil elebiolu, Kltr ve Edebiyatmzda Ay, Eski Trk Edebiyat
Aratrmalar, stanbul, 1998, s. 682.
17
Sabahat Deniz, 16.yy. Baz Dvn irlerinin Trke Dvnlarnda Kozmik
Unsurlar ( Bk, Fuzl, Hayl Be, Nev, Yahya Be ), Yaynlanmam Doktora
Tezi, Marmara nv. Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul, 1992, s.15.
18
skender Pala, Ansiklopedik Dvn iiri Szl, stanbul, 1999, s. 136.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 175

olarak uygular. Ayrca bunlar mesnevnin dier kahramanlarnn

doumlar ve dnleri iinde geerlidir.

lk defa Bbilde yldzlara tapan Nebtiler tarafndan ortaya

karlan bu ilim19 beraberinde mneccimlik mesleini de getirmitir.
Mneccimler, yldzlar gzlerler ve onlardan hkmler karrlard. Eski
mneccimler, seyyreler arasnda Gnei cihan sultan addederek dier
seyyrelere o sultann miyetinde birer hizmet izfe etmilerdir. Buna
gre Ay bu sultann veziri, Zhre algcs, Mter kads, Utrid ktibi,
Zhal hazinedr, Mirrh de seraskeri olarak itibar edilmitir.20 Bu
zellikler sosyal hayatn yazl belgeleri olan mesnevlere aksetmitir.
Bylelikle mneccimlik byk nem tamaya balar ve Osmanl
saraynda mneccimbalk memuriyeti bile kurulur. Mneccimbalar,
kz isteme, dn, sava, seyahat, ev yapm , hamama gitme, devlet ileri
gibi konularda uurlu vakti belirlerler; hatta hastalara ila verme
saatlerini bile tayin ederlerdi. Bir sre sonra bunlar yznden devletin
mhim ileri aksamaya balar, savalar kaybedilir. Sonunda
mneccimler, gelecekten de haber vermeye balaynca bu i yasaklanr.
Bu derece itibar gren bir meslein esasn tekil eden yldzlar ve
felekler hakknda bilgilerin, edebiyata aksetmesi tabii ki kanlmaz
olacaktr.

nsanlarn duygu, ahlk, sosyal hayat ve shhatleri zerinde bu

kadar etkili olduuna inanlan yldzlar ve bunun ilmi olan astroloji, Eski
Trk Edebiyat eserlerinde ska yer almaktadr. Marifetnamede brahim
Hakk, gezegenlerin yeryzne etkisini uzunca bir manzme ile anlatm;
sonunu ise, belki de Tevht inancna ters dme kaygsyla;

Hep edp eyleyen Haktr bir an bil unut gayri

diyerek bitirmitir.

19
age., s. 136.
20
Mehmed avuolu, age., s. 252.
176 erife AKPINAR

Vmk u Azr, iki kahramanl ak hikyelerindendir. Leyla v

Mecnn ve Ysuf u Zleyh hikyeleri kadar yaygn deilse de, Eski
Trk Edebiyatnda nemli bir yere sahiptir.

Yunan asll bir hikye olan Vmk u Azr, Eski Trk Edebiyatna
randan gelmitir. Pek ok airin kaleme ald Sehl b. Hrn El-
Desteysni, Unsr, Ebu Reyhn Brni, Crcn, Sulh, Esir,
Muiniddin, Kirmn, Behit Sinan, Cam, Lmi, vb.- bu hikye
Unsrden sonra en gzel Lmi elebi tarafndan yazlmtr. Lmi,
Vmk u Azry Kanun Sultan Sleymann emriyle 6 ayda yazmtr.
5879 beyitlik bu hikyenin sonunda 102 beyitten oluan Kasde-i Gl-i
Sad-Berg vardr. Bylece eser 5981 beyit olmutur. Lmi hikyeyi
slm unsurlarla gelitirmi; dnemin detleri, gelenekleri, yaay,
msiki ve kozmik leme ait kltrleri burada sergilemitir.

Vmk u Azr mesnevsinde astrolojik unsurlar, eserin bandan

sonuna kadar grlmektedir. Mesnev, Vmkn anne ve babasnn Zhal
ile Gnein krnnda evlenmeleriyle balayp; bilginlerin bir araya
gelerek bulduklar uurlu saatte kylan nikhlarla, Mihr ile
Mternin bir burta birlemeleri gibi Vmk ile Azr ve dier iftlerin
zifaflaryla sona ermektedir. Tm bunlarn yan sra, mesnevye adn
veren kadn kahraman Azrnn ad; Seretn (Yenge), Snble
(Baak), Esed (Arslan) burlarnn addr.21

Lminin Vmk u Azr mesnevsinde tespit edebildiimiz

astrolojik unsurlar, seyyreler, burlar ve krn balklar altnda
sralayabiliriz.

1. Seyyreler:
Lmi, Vmk u Azr mesnevsinin bandan itibaren astrolojiye (
ilm-i ncm ) ait bilgiler vermeye balar.

sumn tatna mihri h ider

Mh arenk ile peyk-i rh ider
( 69 )
21
Erzurumlu brahim Hakk Hz., age., s. 45.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 177

Mneccimler gnei ah, ay onun veziri, habercisi olarak kabul

etmektedirler. leride daha geni yer vereceimiz seyyreler (yldzlar,
felek) ve zellikleri hakkndaki bilgilere mesnevnin ilk balarndan beri
rastlanlmaktadr;
Bezm in Nhde zb fer virr
Rezm in Behrma tg- zer virr
(70 )

Vmk u Azrdaki, Nhd, Behrm, Keyvn, Tr, Mter dier

mesnevlerdeki grevlerinden farkl deildir. Mesnevnin Tevht
blmnden alnan bu beyit, Cenb- Hakn Nhde, meclis iin
parlaklk ve ss verdiini; Behrma da sava iin altn bir kl verdiini
ifade eder. Nhd ss ve gzelliin sembol iken Behrm da sava ve
zulm temsil etmektedir. 7. felek olan Keyvn feleklerin bekisi yani
psbndr ve en yalsdr; Tr olan Utrid de edebiyatta ktibin
semboldr. u beyitte tm bunlar grmekteyiz.

Psbn mlkin Keyvn- pr

Gice gndz ktib-i dvn- Tr
( 71 )
Nh-sipihr dzmek in krn
Mterden germ ider bzrn
( 72 )

72. beyitte ayrca Mter yldznn, satn alc anlamndan yola klarak
sz oyunu yaplmtr.

Mesnevnin ilk ksmlarnda seyyrelere yer yer atflarda bulunan

Lmi; astroloji hakkndaki asl bilgisini, 280. beyitten nce verdii
Tertb-i eflk seyyrt bal altnda Hz. Muhammedin Mirc
hadisesini anlatarak ortaya koyar.

Evvel idp menzil-i mh mam

Gn yzinden ld nonn tamm
( 280 )
178 erife AKPINAR

beyinde Lmi, felekleri srasyla vermeye balar. Yeryznden yola

kan Hz. Muhammed, ilk makam olan menzil-i mha ular. Buras
gkyznn kapsdr.

kinci gkte Tre yani Utride ( Debr-i felek, Mnfk ) varr ve

bu seyyrenin ktiplik zelliine deinir;

Dikdi ikinci sipihr zre alem

ld nr destini Tr alem
( 281 )

nc gkte Zhre vardr ve dou minyatrlerinde, elindeki

algy alan bir kz olarak tasvir edilmitir. Eski Trk Edebiyatnda
daima elence meclislerinde ad geer ve air de meclistedir, Onun evki
Zhrenin sazn krmtr.

rdi nci sary- bezme mest

ld ev Zhren engin ikest
( 282 )

Sra drdnc felek olan Gne ( mihr, fitb) tedir ve Hz.

Muhammed, Hz. snn da makam olan, feleklerin ah gnee gelerek
ona parlt vermitir.

Old menzil n mam- fitb

fitba virdi yz ol del tb
( 283)

air, feleklerdeki yolculua beinci gk olan Behrm ( Mirrh ) a

gelerek devam eder. Orada kendini tamamen Hz. Muhammede teslim
eder.
n beinci alay ld mam
Old cndan kmine Behrm rm
( 284 )
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 179

Ve altnc makam Mter yldzdr. Yldzn ismi satn alc

anlamndan dolay burada da olduu gibi pek ok yerde tevriyeli olarak
kullanlmaktadr.
Eyledi altnc ar n mam
Mtern virdi bzrna fer
( 285 )

Hz. Muhammed yedinci felekte Keyvn ( Zhal) a ular.

urd yedinci sipihr zre ota

Yad Keyvn nr- vechinden er
(286 )

Feleklerdeki yolculuk Ztl-brca doru devam eder.

tdi bi izzetle pes andan urc

ld fet-i ala-i tl-brc
( 287 )

Vmk u Azr mesnevsi boyunca Azr, iki yerde skntya dp;

iki uzun gece geirir. Lmi bu uzun gecelerde astroloji ve ondan ayr
dnemediimiz astronomiye ait bilgisini Azr azndan, bazen da kendi
azndan ortaya koyar. Azr, bu gecelerde gkteki cisimlere seslenir,
onlara yalvarr ve sevgilisine kavuabilmek iin yardm diler.

Bu gecelerin ilki, Vmkn akyla sararp solan Azry misafir

eden yal kadn Prezenin hnesindedir. Azr, bu evde uzun bir gece
geirir ve akamdan sabaha kadar inleyip; gkyz ve yeryzyle
syleir. Bunu yaparken de sk sk astrolojik unsurlara yer verilir.
Azrnn gamna felekler, yldzlar, ay ortak olmulardr. Gne topra
kendine menzil kld zaman, gkyz batan baa dert denizine batm;
yldzlarn gz zntden kanla dolmu ve ayn bar dert yarasndan
kan olmutur.
ne-i ki menzil ld mihr
Batd am barna sertser sipihr
( 2369 )
Dde-i encm elemden old n
180 erife AKPINAR

D- amdan bar mhu old n

( 2370 )

Azr, gk cisimlerini kendi derdine ortak koarken; yldzlar kan

alatr, g hnn dumanna boyar; mumu bazen yakp haline alatr
bazen da aya barn daladn syler.

Eyledi encmleyin an ya revn

Dd- hndan boyand sumn
( 2375 )
Gh yand ema lin alayu
Syledi geh mah barn alayu
( 2376 )

Azr, bu ilk skntl gecede seyyrelerle konuup, onlarla

dertleir. Felein, ate olarak kendini yakmak istemesinden emindir.
Fakat gnein nerede diye sormakta tereddt etmez. Burada gne
tevriyeli olarak kullanlmtr; hem seyyre olan gne hem de sevgili
anlamndadr.

Dndi didi ey felek mihr an

Od urup kl itmek istersin beni
( 2379 )

Azr, kendi talihsizliine btn kint da ortak eder ve senin

talihin benim bahtmdan dolay kararmtr; yldzmn ah ve vah da
senin cann atee evirmitir der.

liu batumdan olmdur siyh

Cnu od itmi sitrem ah u vh
(2381 )

Azr talihsizliinden ikayet etmee devam eder. Gnein derdine

ortak olmayndan, ld phesine kaplr. Zir gne, bu kadar
duygusuz olamaz. Gnee, l deilsen, u leme yzn bir gster
diye yalvarr yani artk sabah olmasn ve bu uzun gecenin sona ermesini
ister.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 181

Ey gne ger olmadusa mrde sen

Zr-i k-i derd gm efsrde sen
( 2388 )
Bir naar gster ceml leme
Yiter itd mineti ben pr-ama
( 2389 )

Gecenin devamnda Azr yine bu uzun gecenin bitip, bir an evvel

sabah olmas ve ektii eziyetlerin son bulmas iin yalvarr. Dertlerinin
yan sra, sevgilinin kendisini duymayndan da ikayet eden Azr;
bahtnn karanlnn sona erip, hayrl bir sabaha ulamay ve yine yldz
bilgisinden hareketle, talih yldznn ortaya kp, ona saadet getirmesini
diler.

Batumu mn abul-ayr l
lim necmin sadet-seyr l
( 2454 )

Daha sonra Azr, Vmk aramaya kt Hint snrnda,

Zenglerin esiri olur ve Zeng h Helheln ona sahip olmak ister. Azr,
Helheln ret edip, yumruuyla hn azndan kan aktnca; Oda Azr
ve Dilpezri kollarndan astrr. Azrnn ikinci uzun gecesi burada geer.
Gece boyunca Azr, alayp, inleyerek, seyyrelerden ve kl
cisimlerden yardm ister, onlardan medet bekler ve sonunda dnp
Allaha yalvarr.

Azr-y dil-fir dr zerinde zr v enn feryd ann

eyleyb seyyrt niyyirtdan sz u gdz u derd niyz ile istimdd
itdgidr. rul-emr all-yn
22
diyp dergh- aa ve
Cenb- kerm-i mulaa yz urup dilden taarru ve d ve cndan
ibtihl ile en ldudur.23
Lmi elebi, astrolojiye mesnevsinde ska yer vermitir ama
yukarda da grld gibi sonunda her zaman Allaha snm ve her

22
ben batan eyleri sevmem!, Enm, 6 / 76.
23
Gnl Ayan, age., s. 371.
182 erife AKPINAR

eyin Cenb- Hakkn emriyle gerekleeceini belirtmi; Ona dua

etmitir.

Yaanan bu ikinci uzun gecede, gk cisimleri de Azrnn derdiyle

hem-hl olur. lemin yznden kahr zehri akarken, felekler de dert
denizine batmtr. Dertler her taraftan hcum edince, yldzlar dertten
parlamaz olur ve bu dertten dolay yer ve gk kan alar; gne bu
yzden yanar, ay ise barn dalar.

Ry- lemden aard zehr-i ahr

ua derysna batmd sipehr
( 3834 )
Derd am her yaadan idp hcm
uadan glmez mazd ncm
( 3837)
Bu am in yir gk an alam
Mihr yanm mh barn alam
( 3843 )

Lmi, bunlardan sonra seyyrelerin vasflarn daha ayrntl

olarak vermeye balar. Seyyreleri Mirciyyede olduu gibi srasyla
verirken, elbette ilk olarak Evf- seyyrt btiden be-fat- mh
bal altnda, birinci felek olan Mh ( ay ) dan balar. Bu blmde Azr,
srasyla seyyrelerin zelliklerinden bahseder ve onlara sevgilisine
kavumasnda yardmc olmalar iin yalvarr. Sonunda ise tek snlacak
ve yardm istenilecek olann Allah olduunu syler ve dnp Ona
yalvarr.
Ay ( Mh, Kamer ) ; neyyir-i asgar yani kk aydn adyla nam
salmtr. lm-i ncma gre, felek-i evvel yani birinci kat gktedir.
Tabiat itidal zre brit ( souk ) ve rtptr ( nemli ).24 Ayn vasflar,
zayflk, acizlik, bilgisizlik, aalk, acelecilik, habercilik, hareket ve ses
olarak belirlenmitir. Ayn etkisi altnda olanlarda karaszlk, ihmalcilik,
hayalperestlik grlr; zayf ve metanetsiz olurlar. Dostu Gnetir ve
dman da yoktur. Cuma gecesi ile pazartesi gnne hkimdir. Eski

24
Agh Srr Levend, Divan Edebiyat Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve
Mefhumlar, stanbul, 1984, s. 201.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 183

Trk Edebiyatnda bir de, Devr-i Kamer tabiri vardr ki, kymet ve hr
zaman manasna kullanlr. Ve imdi iinde bulunduumuz devirdir.25

Bu seyyrenin insan hayatn etkisini, Erzurumlu brahim Hakk

Hazretleri, Marifetnamede, Ayn burlara etkisi olarak bir manzume ile
anlatmtr. Burada Ayn, Hamel burcundayken bir ie balanlabilecei;
Serve gelince evlenme ve nikahn iyi olaca; Cevzda elbise kesilip,
mal alnabilecei; Seretanda haber gnderilebilecei; Esedde murat
dilenecei; Snblede kadnlarla sohbet etmenin iyi olaca; Mznda
al-veri yapmann iyilii; Akrepte ktlklerden saknmak gerektii;
Kavsta iken kan aldrp, ykanlabilecei; Cedy burcundayken
avlanlabilecei; Delvde ata binmenin ho olduu ve ev kurmann da iyi
olaca; Hutta ise denizde gezmenin gzel olaca bildirilir.26

Azr, Ayn bu zelliklerini dikkate alarak, Aya sevgilisi iin

yalvarr. Ay ilk felek olarak tavsif edip; hastalkl ve zayf oluunu ne
srer. Geri Hakkn gneiyle gnl nurla dolmutur ama ehresi dertten
zayflk tozuyla doludur. Azr, o sevgiliyi hznl bir halde grnce,
boynunu hill gibi bker ve zlr. Ayna olan gnl, gamla paslanr,
Hzr tavrl olan sevgili iin yabanclar yas tutarlar. Bilahare Azr, Ay
lmsz olan Hzr ve lysla birlikte dile getirip; safa ve nur emesinin
ba, gnn yz vefa ve gnein grnd yer olarak nitelendirir ve
Azr, Ayn zelliklerini saymaya devam eder. Kann iareti bayram
mjdesi ve kapnn almas iin bayram kilididir diyerek, Ayla
Ramazan aynn bitip, bayramn geldiinin haber verilmesi olayna
telmihte bulunur.

Azr bu ekilde Ayn zelliklerini belirttikten sonra, ondan yardm

isteyecektir.
Luf u cdudan degldr n bad
Nola lsa errece mihr bedd
( 3864 )
Azr, Ayn zerrece gsterecei sevgi ile lutf ve cmertlie gark
olacana inanr ve yardm ister. Sevgiliye varp, Azrnn derdini

25
age., s. 201.
26
Erzurumlu brahim Hakk Hz., age., s. 104-105.
184 erife AKPINAR

anlatmasn, gizli yarasnn kssasn, cannn ateinin derdini erh

etmesini; dert ateinden sararp, inlediini sylemesini beklerken; ikinci
felekten bir ktip ortaya kar. Azr bu defada Sfat- kevkeb-i utrid
bal altnda ikinci felee seslenir.

Utrid ( Merkr, Tr, Debr-i Felek, Mnfk ); ikinci felek olan bu

seyyre batda srat sembol olduu gibi douda da ok anlamna gelen
Tr diye adlandrlmtr. Tabiat ybis ( kuru) ve brittir (souk) .27 Her
yldzla uyuabilmesi ve imtizac edebilmesinden dolay Mmtezic ve
Mnfk da denilmitir. iir ve mushabenin, nutk ve kitbetin pri
saylr.28 Utrid, semann ktibi olmu ve defter, kalemle sembolize
edilmitir. Dostu Ay, dman Gne ve Zhre olan bu seyyrenin
vasflar; edep, dnce, idrk, akl, hesap, belgat, yaz, isbet, zek,
dikkat; incelik ve merhamet, hile ve hainlik, hner ve sanattr. Bu yldzn
etkisi altnda olanlar zek ve sanatkrdr; neeli, ayn zamanda da hilekr
ve vefszlardr.

Eski Trk Edebiyatnda daha ok ktiplik zelliiyle anlan Utrid,

Vmk u Azr mesnevsinde de pek ok yerde bu vasfyla dikkat
ekmektedir.
Psbn- ardur Keyvn- pr
Tr dvnnda bir kemter debr
( 429 )

Utridi bu zellikleri ile tanyan Azr, Utride seslenerek ondan

yardm ister. lk olarak onun debr ( ktip ) oluundan sz eden Azr,
Utridin nurdan elinde defter ve kalem tuttuunu belirtir. Ayn
Utridin dostu olmas Utrid iin bir stnlktr. Dolaysyla Utrid,
ktipler h gibi mal ve hazine sahibidir.Azr, Utridi skntlarn
aktarabilecei bir dost kabul eder ve onu grnce alamakl olur. Utrid
de hesap olduu iin onun sknt ve zntlerini hesaplar. Ayrca
kalem erbbnn serdar diye seslendii Utride yer ve gk halini
sayarsn der. senin makamn gece gndz ge defterdrdr, kapnsa

27
A. Atilla entrk, agm., s. 146.
28
Ahmet Talt Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, Ankara, 2000,
Hzl. Cemal Kurnaz, s. 449.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 185

felek katiplerinin iddetidir diyen Azr , Utridden kanl gzya

dkerek yazd eziyet mektubunu sevgilisine okumasn ve iinde
bulunduu karmaay ona anlatmasn ister.

Nola lm yre tesvd eylese

uamu erini temhd eylese
( 3876 )

Azr Utride snrken; nc felekten bir bak grr ve

Sfat- kevkeb-i Zhre bal altnda ona seslenir. Mesnevde Lmi
elebi, Zhreyi aadaki kimlii ile ele alr.

Zhre ( Vens, Nhid ); sad- asgar yani kk mutlu diye

adlandrlr. . Hakk Hazretleri, bu yldza bakann kalbine sevin
geldii tecrbe ile anlalmtr der. Tabiat barit ve rtptr. Vasflar;
yumuak, sevimli, incelik ve zarafet, neeli ve istekli, arkc, gzel
huyludur. Sal gecesi ile Cuma gnne hkim olan Zhre, msik
ilhesidir. Zhre, sar elbise giymi, dzgn yapl, gzel, ssl, elinde
kopuz olan bir kz olarak tasvir edilir. Mzisyenler bu yldzn
etkisindedirler. slm mitolojide, Zhre, Hrut ve Mrut isimli iki
melei aldatarak, onlar gnaha sokan ve sonunda ge kp orada
donarak yldz olan bir kadndr. Bu olaydan sonra, Hrut ve Mrut ise
Bbil kuyusuna ters olarak aslmlardr ve orada kymete kadar
kalacaklardr. Kuyunun bana gelenlere sihir dersi verdiklerine inanlr.

Eski Trk Edebiyatnda srekli elence meclislerinde ad geen ve

burada gzel bir kadn olarak yerini alan Zhre, Gne ve Aydan sonra
en parlak yldzdr. Kendisi gibi uurlu olan Mter ile bir araya gelince
mutluluk almeti olarak sembolleirler.

Lmi elebi, Zhrenin meclisin arkcs olduunu;

Bezmin Nhdidr hunygeri

Rezmin Behrmdur t-veri
( 428 )
beytiyle verirken; Zhrenin insandan cevr ve zulm gtrp, nee
getirdiini;
186 erife AKPINAR

Ol zamn kim Zhrendi ikm-i devr

Devrden gtrlmi idi ulm cevr
( 469 )

beytiyle dile getirir. air;

Ar idersem sirden Bbilde fen

Zhre-ve gird idem Hrt ben
( 895 )

beytinde Hrut- Mrut meselesine telmihte bulunmaktadr.

Urdlar ny u rebb u enge dest

Eylediler Zhren szn ikest
( 5791 )

beytinde ise eng alan Zhreyi grmekteyiz. Ayrca hayvanlar

leminden zehirli olanlarda Zhrenin etkisi altndadrlar ve air bu
zellii u beyitte gsterir;

Her biri kim saar azndan lb

Zhre-i efi gibidr zehr-i nb
( 4737 )

Bunlarn yan sra Lmi, Azrnn, Zhre yldzna seslendii

blmde; onun sa elinde Ay gibi altn bir kemene, sol elinde Gne
gibi arap kadehi olduunu belirterek; Zhrenin algc oluuna ve
elence meclislerinde adnn getiini iaret eder. Azr burada gnl
derdinin birken bin olduundan, boyunun bklp, eri br
olduundan sz edip; edeplice selam verdikten sonra; Zhreye yce
makaml kt kadn diye seslenir.

Virdi nn- edep zre selm

Didi ey berbazen-i l mam
( 3881)
Burada Lmi, Azr vastasyla Hrut ve Mrut hadisesine telmihte
bulunmaktadr. Azr, Zhreyi derdini dile getirecek bir vasta olarak
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 187

grr. Kendisi iin alayp, yaklar yakmasn, atlar syleyip, iini

dalamasn, ney gibi feryadn yre iletmesini, gnlnn yanklarn ona
anlatmasn ister ve Azr, sonunda Zhreyi kendisiyle hem-hl grr ve
sz keser. Azr bylece nc felei de yanna almtr. Artk sra
drdnc felek olan Gnetedir.

Gne ( Mihr, ems fitb ) ; btn yldzlarn en nls, en

parla ve ounun en bydr. Ona neyyir-i zam da derler. Yedi
gezegenin dzenli boluu iinde sanki nurdan bir kandil, yukarya ve
aaya k samak iin orta makam kendine oturma yeri olarak
semitir.29 Tabiat hr ( scak ) ve ybistir. Pazar gn ve Perembe
gecesine hkim olan Gnein vasflar; kuvvet, iddet, kzgnlk, ezicilik
ve iffettir. Gnein etkisinde olanlar, zek, kuvvetli, sanatkr olurlar ve
elenceyi severler. Dostlar, Ay ve Mter; dmanlar ise Zhre ile
Zhaldir.

Onun feleklerin h oluuna Lmi , Vmk u Azrda yer

vermitir;
Grdi ulmet lekerin yayd sipihr
ld n- f melce h- mihr
( 2050 )

Gne ou zaman Zhre ile ayn meclistedir ve biri def alarken

biri de onun rakkasdr.

Azr, drdnc felekte kapnn bal olduunu grr ve bin dert ile
ztraba der. Gnee ey Cem huylu gkyz diye seslenir. Burada
Cemin adnn gemesi, Gne gibi elence meclislerinde adnn ska
yer almasndan ve Cemin Gnei esas alan gne yln kabul
etmesinden olabilir. Azr Gnee, senin gnln dertten niin almaz?
Gebelik mumun neden snk? Can safhan niin yank? diye sorar ve
eer kapnn kilidi olmazsa benim btn midimin yollar batan baa
balanr diye ona yaknr; ondan yardm ister. Sen lutf etmezsen, kahr
atei vcudumu yakar ve kl olur diyerek yardm diler.

29
Erzurumlu brahim Hakk Hz., age., s. 75.
188 erife AKPINAR

Eylemezse luf idp ihr- mihr

Kl lur yaup vcdum nr- ahr
( 3891 )

Azrnn yanp, kl olmas da elbette Gnein hr sfatndan dolaydr.

Srada beinci felek olan Mirrh vardr.

Mirrh ( Merih, Behrm, Behrm- Felek ) ; beinci semada olan bu

yldza krmz renk hkim olduu iin nahs- asgar yani kk uursuz
ad verilmitir. Tabiat hr ve ybistir. Sal gn ve Cumartesi gecesine
hkim olan Mirrhin vasflar; neeli, atlgan, birlik ve sefahat, kuvvet ve
hainlik, fkelenme ve utanmazlk, inat ve ba olmaktr. Bu yldzn etkisi
altnda olan insanlarda, yldzn kt ve yerinmi vasflar grlr ve bu
kiiler sebatl ve mteebbis olurlar; hayatlar boyunca kavgac ve kan
dkc zellikleri gsterirler.

Eski Trk Edebiyatnda Mirrh, harp ilh olarak grlr. Bu

seyyre, Douda sa elinde knndan ekilmi bir kl veya mzrak
tutan; sol elinde kanl bir insan ba bulunan, kzl parmakl bir delikanl
olarak tasvir edilirken; Batda da elinde kl bulunur bazen de postac
klndadr.

Azr, derdini anlatmaya devam ederken beinci felekten Mirrh

kar. Lmi, Sfat- felekl-hmis Sfat- Mirrh bal altnda
yldzn zelliklerini vermeye balar. Gayret ve ycelikle anszn, Rstem
gibi bir kahraman kt diyerek, Mirrh ile Rstem arasnda bir benzerlik
kurmaktadr. Rstem, rann nl kahramandr ve ad ehnmede
vgyle geer. Ayn zamanda Turan hkmdaryla savalar da vardr.
Rstem, Eski Trk Edebiyatnda ldrc, sava, hilekr zellikleriyle
ska yer alr. Mirrh de ayn zellikleri tad iin air aralarnda bir
benzerlik kurmu olabilir. Azr, Mirrhi elinde klc, alacak bir
ekilde grzn sallayan ve Kaf dana vursa kara bulut gibi onu datan
Rstemle eletirir. air, burada yldzn sava vasfn n plana
karm, hatta onu cellat olarak grmtr. Ve Azr Rstemletirdii
Mirrhden skntlardan kurtulmas iin ban kesmesini ister. Fakat yine
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 189

de bu durumdan sevgilinin haberdar olmamasn, ona mutlu olduu

haberlerinin iletilmesini istemekte ve Mirrhe yalvarmaktadr.

Lmi, Mirrhin sava kimliini sadece bu blmde deil,

mesnevnin pek ok yerinde dile getirmektedir. u beyitlerde olduu gibi;

T varup Behrm-vr ol servere

Fenn-i t u trden yol gstere
( 769 )
Ngeh irdi aybdan bir ahramn
Kim diler Mirr grzinden amn
( 4275 )

Azr, Mirrhle konumaya devam ederken; altnc felekten bir azz

ortaya kar. Hametli, temiz bir hoca olan bu felek tabii ki Mterdir.
Azr, Sfat- Mter bal altnda bu seyyre ile konumaya balar.

Mter ( Bercs, Kd-i Felek, Hatb-i Felek, Jpiter ) ; feleklerin

kads ya da hatibi olarak bilinir; Zhreden sonra en parlak yldzdr.
Tabiat rtp ve hrdr. Saadet sac olarak bilinen bu yldza sad-
ekber yani byk uurlu denilmektedir. Dostlar Ay ve Mirrh,
dmanlar Utrid ve Zhredir. Perembe gn ve pazartesi gecesine
hkim olan bu yldzn vasflar ise; dil ve ilim, hilim ve haya, cmertlik
ve alak gnlllk, akl ve iffet, gzel ve manl konuma hususundaki
gayreti tespit edilmitir. . Hakk Hazretleri, Eer ana rahmine den
ocuklara bu yldzn ans rastlasa Allahn emriyle bunun temiz tabiat
ve gzel vasflar ona geer 30demektedir. Mter yeryzne hkimken
doanlar byk yzl, iri ve ehl gzl, ak sakall, iyi huylu, akll, zarif,
talihli ve mesut olurlar, gzel konuurlar.31 Mter, sa elinde kl, sol
elinde yay olan, eitli renklerden kumalardan elbise giymi bir erkek
suretinde tasvir edilmitir. Eski Trk Edebiyatnda vezirler, limler,
hkimler bu yldza benzetilmitir.

30
Erzurumlu brahim Hakk Hz., age., s. 69.
31
A. Atilla entrk, agm., s. 163.
190 erife AKPINAR

Azr, Mternin zelliklerini vererek, onun mbrek, erefli,

parlak ve nzik olduundan sz eder. O k ona bakt iin, btn
kleler ona hizmet eder diyen Azr; Mter yldzn, eref sahiplerinin
halka halinde oturanlarnn ba olarak grr. mr senin yolunda
harcannca boa gitmi olmaz; nk Lmi Allah seni kudret sahibi
yapt, sen beni bu zalimin elinden al diye Mteryi vdkten sonra,
yardm ister. Lmi burada Mter yldznn adnn, satn alc
anlamndan yararlanarak, ismi tevriyeli kullanr. Azr, Mterye halini
anlatmaya devam eder ve dert ile zahmet ekip, fakir ve hor grldm;
hoca iken yolcu olmuum diyerek ona snr. Mternin cmertlik,
ltuf hazinesi ve vef kayna olduunu belirttikten sonra; felek benim
canma kast ediyor, cmertliin hani, derdime derman bul diye yalvarr.

uadan ldm beni d eylegil

Bu bel dmndan zd eylegil
( 3911 )

Azr, dertten ldm, beni mutlu eyle, bu bela tuzandan beni kurtar,
serbest brak eklinde yalvarlarna devam eder. Sabrszlkla bunlar
anlatrken, yedinci felekten bir kap alr ve nurlu, mutlu bir yal kar.
Bu Zhal yldzdr.

Zhal ( Satrn, Keyvn, Hind Peyker, Psbn, Pr ); bu felek

yedinci gktedir. Yeryzne en uzak seyyredir. Astroloji ilminde ona
uursuz, yumsuz denilmi; nahs- ekber yani byk uursuz adyla
anlmtr. Brit ve ybis tabiatl olan Zhale bakmak insana keder ve
znt verdiine inanlm ve bu yldza tembel, kafasz, cimri, korkak,
bilgisiz, ahmak, yalanc gibi sfatlar taklmtr. Dostlar, Utrid ve
Zhre; dmanlar ise Gne ve Aydr. aramba gecesi ve Cumartesi
gnne hkim olan Zhale, yedinci kat gkte leme nezret ettii iin
beki anlamnda Psbn denilmi; siyah renkli olduu iin Hindlere
benzetilmi ve Hind-y Sipihr ad verilmi; dier felekleri yukardan
gzledii iin de Dde-bn- Felekolarak ifade edilmi; ayrca felein
postacs anlamna gelen Berd-i Felek de bu yldzn isimleri arasnda
yerini almtr.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 191

Genellikle minyatrlerde ihtiyar bir adama benzetilir. Yldzlarn en

stnde olduu iin Pr denmitir. Byle sylenmesinde ki asl ama,
bir inantan kaynaklanr. Buna gre seyyreler dnyadan uzaklk srasna
gre 1000 yldan 7000 yla kadar bir mre sahiptir. Uzakl sebebiyle
ap en geni olan Zhal 7000 yala yldzlarn en yalsdr.
Edebiyatmzda pek ok air onu khne-sl diye de vasflandrmtr.
iirlerde, ykseklii dolaysyla ycelik sembol olarak kullanlm ama
daha ok uursuz olarak bilindiinden, bu zellii ile ve Keyvn adyla
zikredilmitir. Lmi, Vmk u Azr mesnevsinin ou yerinde, Zhal
yldznn kimliini sz konusu eder.

Pye-i bmna gerdn nerdbn

Kngri devrinde keyvn psbn
( 2795 )

burada air, Zhalin en st felek oluundan dolay bm ( at )

denilmesine; yine yksekliinden tr kngri ( kubbenin en yksek
yeri ) adna iaret etmi ve tabii ki keyvn ve psbna da deinmitir.

Zhal yldznn etkisinde olanlar ise genellikle, ask suratl, irkin,

vesveseli, iri csseli, geimsiz ve yalnzla dkn olurlar.

Sfat- feleks-sbi Sfat- Zhal bal altnda Azr, ilk

olarak yedinci felekte olduundan bahseder ve onu nurlu mutlu bir ihtiyar
diye nitelendirir. Azrnn bu yldza nurlu demesi; bilindii gibi Zhal
siyah renge hkimdir ve meratib-i slk 7dir. Allahn yedi ad olan (
esma-i seba)dan her birinin bir nuru vardr. 7. ismin nuru siyahtr. Slik
7. esmaya kt zaman nur, siyah olarak tecelli edermi. Bu mertebeye
gelince slk tekmil edilmi olur.32 sebebine dayanyor olabilir. Daha
sonra Azr, Zhal iin, lemin kutbu, doru yolu gsteren, Allahn nuru
onun yznden imek aktrr diyerek, ycelik vasfndan sz eder.
Azr, kendisini yolunu kaybetmi olarak nitelendirir. Zhali grnce
inleyerek, derinden bir ah eder. Zhale ey tarikat eyhi ben zntl
esire acyp, yardm et diye seslenir. Azr, dokuz felein ibdet yeri
olduunu, meleklerin gece gndz balaman iin zikr ettiklerini
32
Agh Srr Levend, age., s. 209.
192 erife AKPINAR

syler ve gnl yaral kurtarmak iin, bir defa da can u gnlden

sen dua etsen alr m diyerek; Zhalden de dier feleklerde olduu
gibi yardm ister. Bir defa daha sevgilinin yzn seyredeyim, sonra
inleyen bu can feda edeyim diye aresizliini dile getiren Azr, son
seyyreden de bir medet bulamaz ve hepsini ret eder.

Grdi Keyvndan da yodur meded

Ol ablu cmlesini itdi redd
( 3920 )

Azr, yedi seyyreyi de srasyla dolar ve Vmka kavumasna

yardmc olmalar iin onlara yalvarr. Sonunda seyyrelerin kendisine
yardmc olamayacaklarn anlayan Azr, her defasnda olduu gibi yine
Allaha snr.

Pes all-yn o cn- pr unn

Didi
( 3921 ) 33

Yz urup adan yaa h eyledi

Dd- h gklere rh eyledi
( 3922 )

2. Burlar:
lm-i ncma gre; seyyrelerden sonra sekizinci felekte burlar
bulunur. Buradaki burlar ve yldzlar sabit olarak grndnden
bunlara sbite de denmitir. Bur kelimesinin ayn zamanda kale burcu
anlamnn da olmas ve feleklerin kaleler eklinde olduunun
dnlmesi, Eski Trk Edebiyatnda bur ile kala, hisar, feth
kelimelerinin bir araya gelmesine sebep olmutur. Daha nce verdiimiz
287. beyitte bunu grmekteyiz.
Lmi, 290. beyitten nce Tertb-i burc- in aer baln
koyarak, feleklerdeki yolculua devam eder ve on iki bur hakkndaki
bilgilerini vermeye balar. Burada burlarn Hz. Muhammede
gsterdikleri sayg anlatlmaktadr.

33
ben batan eyleri sevmem!, Enm, 6 / 76.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 193

Burlar; Hamel ( Ko, Bere ), Sevr ( Boa ), Cevz ( kizler ),

Seretn ( Yenge, Hareng ), Esed ( Arslan ), He ( Baak, Snble ),
Mzn ( Terzi ), Akrep ( Kejdm ), Kavs ( Yay ), Cedy ( Olak ), Delv (
Kova ), Simk ( Balk, Hute ) olarak sralanrlar:

Mertan nr itdi vechinden amel

ikr-i adan evre gsterdi amel
( 290 )

Gne, Hamel burcuna 21 Mart yani ilkbaharn ilk gn olan

Nevruzda girer. Bu nedenle Hamel burcu bahar tasvirlerinde kullanlr;
bu beyitte de otla klandrd deyii bundandr. kinci bur olan Sevr,
g semboldr, ar ilerde kullanlr; amel bunu ifade eder.

dmet in balanup Cevz kemer

Ba urup pyine old tcver
( 291 )

nc bur olan Cevz, iki parlak yldzdan meydana geldii iin

ikizler diye adlandrlr. Eski Trk Edebiyatnda bu bur ya birbirine
sarlm iki ahs olarak ya da kemer olarak tasvir edilir. Vmk u Azr
mesnevsinde de kemer motifini gryoruz. Burcun mizac hav olup,
kuru ve karanlktr. yi insanlardan lim ve airler; ktlerden hrsz ve
hileciler; hayvanlardan da ehl olanlar bu burca mensuptur. 34 Yukardaki
beyitte air, Cevznn Hz. Muhammede hizmet etmek istediini
belirtmektedir.

Drdnc bur Hareng olduu halde Lmi beinci burla

yerlerini deitirmi ve Cevzdan sonra Esed burcunu sylemitir.

Yz urup kine seg gibi Esed

Balad boynuna
( 292 ) 35

34
A. Atill entrk, agm., s. 178.
35
hurma lifinden bklm bir ip vardr., Tebbet, 111 / 5.
194 erife AKPINAR

Burada, aslann kpek gibi toprana yz srp, boynunu bir iple

baladn ifade eder. air, heybetli bir hayvan olan aslan, senin
toprana yz srebilmek iin kpek gibi boyun edi ve boynuna ip
balatt diyerek; Hz. Muhammede olan sayg ve sevgisini dile getirir.
Esed burcu, iirlerde daha ok cesaret ve heybetin sembol olarak
gsterilmitir.

tdi arengi cemli ar- nr

Snblinden He old pr-bur
( 293 )

Lmi, Onun cemli, Harengi ( Seretn, Yenge) nura bodu;

He (Baak, Snble) de Onun snblnden, ttsyle doldu
demektedir. Gne, Seretn burcuna gelince bahardan yaz mevsimine
geilir ve Hz. Muhammedin bu burca gelerek, oray yla doldurmas
buna balanabilir. Ayrca tm bunlar bize,
yani Sen
olmasan, sen olmasan; felekleri yaratmazdm. hads-i kudssini
hatrlatmaktadr. Bu hadsle, kinatn yaratlndaki yegne maksadn,
Hz. Muhammedin yce varl olduu ifade edilmektedir.

Srada Mzn ( Terazi) burcu vardr ve adlet ve elenceyi temsil

eder. Gne bu burca gelince sonbahar balar. Ayn Mzna girmesiyle
de bu burca mensup olanlarda ak ve sohbetin arttna inanlr. Zhrenin
evi olan bu bur, drt yldzdan oluur. Mznn hemen ardndan Akrep (
Kejdm ) burcu gelir ve uursuzluuna inanlr. Onun vaktinde fitne,
yalan, sava, yamur, sknt, znt artar ve yaylr; ayrca yolculua
kmann da uursuzluk getirdii dnlr. Bu vakitte en doru olann,
hibir i yapmadan devaml ibadet etmek olduu sylenir.

Keffe-i Mzn nr ld zer

Buld Areb k-i pyinden baar
( 294 )
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 195

Lmi, burada terazi olarak ele ald Mznn kefesini, Hz.

Muhammedin nurunun altna evirdiini ve Onun ayann toprandan
da Akrepin grebildiini belirtir. Bylece air, burlar vastasyla Hz.
Peygamberi vmeye ve Ona olan saygsn gstermeye devam eder.

Sehm-i avsi pr-sadet eyledi

Cedyi lufndan myet eyledi
( 295 )

air, (Hz. Muhammed ) korku yayn mutlulukla doldurdu ve

lutfuyla ola himayesine ald, onu lmden kurtard diyerek burlarda
yolculua devam etmektedir.

Kavs, yay burcudur ve iirlerde genellikle sevgilinin kana

benzetilerek kullanlr. Mter, yay burcunda olduu iin de kutlu saylr.
Gne, Cedy ( Olak ) burcuna yaklanca sonbahardan ka dnlr ve
Ay bu burta iken ava klr.

Delvi Ysuf gibi ld fitb

te Ynus-vr virdi ferr tb
( 296 )

Bu beyitle air, kova ( Delv ) ve balk ( Hte, Simk ) burlarn

vererek on iki burcu tamamlam olur. Delv, iirlerde su kovasna
benzetilir. Beyitte Ysuf peygamberle birlikte sylenmesi, Hz. Ysufun
kuyuya atlp sonra oradan karlmas hadisesine telmihte bulunulmas
dolaysyladr. air, Ysuf nasl kuyudan karld kovay gne kadar
parlak hale getirmise; balk karnnda yaayan Ynus da bala g ve
parlaklk vermitir demektedir. Htenin Ynus ile birlikte anlmasnn
sebebi ise, eski bir inana gre; dnyann altnda balk olduu ve Ynus
Peygamberinse bu baln karnnda kald dncesinden
kaynaklanmaktadr.36 Bu beyitte geen delv ve hte bur isimleri olarak
ta tevriyelidir.

36
skender Pala, age., s. 193.
196 erife AKPINAR

Mesnev boyunca burlar bu blmle snrl kalmam;

benzetmelerle de olsa daha sonraki ksmlarda da sz edilmitir;

Her biri kim gsterrdi bir amel

Kimi burc- evr idi kimi amel
( 4344 )

Grdiler bir murzr- b- bedel

ah olm merta- Cedy amel
( 3663 )

mesnevde Cedy ve Hamel burlar genellikle bir arada kullanlrken;

Cevz daha ncede belirttiimiz gibi kemer ile birlikte sylenmitir.

Py idpdr farn ol pk-svr

Balayup dmetde Cevz-ve kemer
( 599 )

Deste gller d- pervn idi

Gfte nergis burc- Mzndan nin
( 5074 )

Burlardan sonra Felek-i Atlas olarak bilinen, dokuzuncu felek

gelir ve burada hi bir ey yoktur. Astrolojiye gre bu felein
dierlerinden ters dnmesi ve bu dnyle onlar da etkilemesi
yldzlarn insanlarn hayatn ynlendirmesine sebep olmutur.

3. Krn:
Astrolojide sk sk rastlanan iktirn= krn; seyyrelerden ikisinin
bir burta birlemesi hadisesine Vmk u Azr mesnevsinde iki kez yer
verilmitir. Her ikisi de dn vesilesiyledir. Astrolojide iki eit krn
vardr. Kutlu yldzlarn krnna krn- sadeyn; kutsuz yldzlarn
krnna krn- nahseyn denir. 37 Uurlu saylan Mter ve Zhrenin bir
burta, ayn derece ve noktada birlemesi kutlu zamana iaret eder ve
krn- sadeyn olarak tannrlar. Uursuz saylan Zhal ile Mirrhin

37
skender Pala, age., s. 240.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 197

birbirine yaklamas uursuzluk iaretidir ve krn- nahseyn olarak

bilinirler. Devrinde krn- sadeyn olan sultana shib-krn lakb
verilir. Byle bir anda doan kiinin de talihinin devaml ak olacana
inanlr.

Vmk u Azr mesnevsinde geen ilk krn hadisesi, Tayms

Hanla Turan Sultannn kznn evlenmelerinde grlr. Tayms Han; bu
evliliin kendisine uur getirip getirmeyeceini renmek iin , hikmet
erbbn (mneccimler) toplayp; onlara ziyfet verir;

ikmet erbbn davet eyledi

Rz u eb b-ad iyfet eyledi
( 706)

Vmkn babas Tayms Han, hikmet erbbna, felek size usturlb

olsun usturlb; yldzlarn Arza nazaran ykseklik derecesini bulmakta
kullanlan let Ay ve Gne de yldz kmesi olsun ve arhn halini
bana syleyin diye emreder.

Didi usurlbdur gerdn size

t krsdr bu ay u gn size
( 707)
Pes gerek gn gibi usurlbdan
l-i ar diyesiz her bbdan
( 708 )

Ve onlardan uurlu saati bulmalarn, bylece phenin ortadan

kalkmasn ister.

Bulasz bir sat-i ferunde-fl

bhe gtrlsn berksn l l
( 709 )
Hikmet erbb aldklar emir zerine ie koyuluyorlar ve gkteki
cisimlere bakma ilerini zenle yaparlar.

Cmle didiler aler-res ey emr

Ry- dehr-rmdur mihr-i mnr
198 erife AKPINAR

( 710 )

Grdiler enr- ecrm temm

ar akmnda idp ihtimm
( 711 )

Yedi yldzn da yksekliini alp; dikkatlice onlar

manlandrarak; talihli bir vakit tespit ederler. Bu vakit, Mter
yldznn grld zamandr.

Yidi necm irtifn aldlar

Diat itdiler naarlar aldlar
( 712 )
Buldlar bir vat kim li aa
-i eflk sad ekber ola
( 713 )

Bu talihli vaktin tespitinde hikmet erbb, dier yldzlar da

manlandrarak, kesin neticeyi ortaya koymaya alr.

O an uursuz olan Zhal geri dner, Gnee yaklar ve ayn

mahalde olurlar. O srada kk uursuz olan Mirrhde klcn knna
koymu, Zhre ile sohbet etmektedir.

Ricat itmi bulnup ol dem Zal

Ola mihr ile arn hem-maal
( 714 )

Nas- aar tn idpdr niym

Zhre ile obet idp uta cn
( 715 )

Bu talihli vakitte Ay ise istikblin doruuna ykselip; Bedr olur,

dnyaya cmertliinin lutfuyla feyz verir.

Evc-i istible mh idp sud

Bedr olup fey ide dehre luf- cd
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 199

(716 )

En sonunda hikmet erbb, tm iaretlere, her eye bakp; bir

vakitte karar klarlar;

Pes emrt almt her ne var

Grilp bir vate itdiler arr
( 717 )

Tespit edilen vakitte yaplacak evliliin, uurlu olacana inanan

hikmet erbb, Tayms Hann gerdee girebilecei vakti haber verirler.

tdiler aana tenbh ol demi

Anda l ide t kim lemi
( 718 )

air, uurlu zamanda yaplan bu evlilikten h Vmkn

doduunu da sz konusu eder. Ve bu mutlu hadiseyi 725. beyte kadar
yine seyyrelere deinerek anlatr. Lmi, gecenin ah meclise saz
getirdiinde, feleklerin algcs arklar syleyip, saz ald; yldzlarn
her biri parlak bir mum yakt ve bu meclisi de ay ssledi der.
Devamnda ise, Tr ve Mternin scak beraberlii, uursuzluu
kaldrp, talih ortaya kard ve felek bu birliktelik zamannda saf
kapsn ap, eref sebeplerini bir araya getirdi; Keyvn da gecenin
miskinden buhur yaparak, Gnee kavumak iin hrz- nru okurdu
demektedir. Buradaki hrz- nrdan kast Kurn- Kerimin 24. sresi olan
Nr sresidir. 35. yette Allahn gklerin ve yerin nuru olduu
anlatld iin bu ismi almtr. Lmi, Nr sresine telmihte bulunarak,
her ne kadar uurlu vakitten sz etse de yol gsteren ve asl nuru verenin
Allah olduunu bildiini belirterek; slm inancna ters dmemeye
gayret etmi olabilir. Ve Behrmn byle mutlu, nurlu bir gecede klcn
krp, Zhre gibi mutluluk kadehiyle sarho olduundan sz eder.
Mesnevde ikinci krn hadisesini, Vmk ile Azrnn
dnlerinin yaplaca zamann tespitinde grrz. Lmi burada, ilk
krn hadisesinde olduu gibi ayrntya girmez. Ay gibi bir burta karar
klp, klarndan dnyaya g verdiklerini belirttikten sonra, krnda
yaplacak dn anlatmaya balar;
200 erife AKPINAR

Her biri meh-ve idp burcn maar

Virdiler pertevlerinden ara fer
( 5660 )

Mihr Miter gibi Vm u Azrnu bir burcda rn ve lal

yaut mnend bir derecede itirn idp ol leyletl-ziffu evf
beynndadur.38

Mesnevde, zifaf gecesinden nce, nikh kylr. Nikh ilerini

dzenleyen Mzbn, bilginleri bir araya toplar ve onlara uurlu saati
aratr. Gne gibi olan altn usturlba bakan limler uurlu saati seerler;
seyir halindeki seyyrelere iaret edip, yldzlar evini grrler, talihli
vakti bulurlar. Sonra din ve yin zre nikhn deeri tespit edilir, nikh
hutbesi okunur ve tm lem ferahlar. nce Vmk ile Azrnn, sonra
Lhicn ve Fer, Behmen ve Dil-pezr, Mzbn ve Hm, Pr ve Dyenin
nikhlar kylr.

Eyleyp limleri bir yire cem

Meclis-efrz oldlar mnend-i em
( 5552 )
utdlar gn gibi usurlb- zer
tiyr- sat-i sad itdiler
( 5553 )
Diat itdiler felek linde key
Kesdiler seyr ire seyyrta pey
( 5554 )
ne-i encm grildi serteser
Buldlar bir li-i ren-naar
( 5555 )
Odlar ube-i ad- nik
al itdi cmle lem irtiy
( 5556 )

38
Gnl Ayan, age., s. 497.
 Lminin Vmk u Azr Mesnevsinde 201

Lmi elebi, Vmk u Azr mesnevsinde astroloji ve ondan

ayrlmayan astronomiye ait bilgilerine 5805. beyitten nce Sfat-
nklb- rzgr bal altnda son verir. Buradaki bilgiler tlerden
oluur ve ou beyitte birer atasz niteliindedir.

Lmi bu blmde, cihann hep ayn dzen iinde bir gndnm

stne kurulduundan; bir kararda durmayp, nice yce kadri alak edip,
nice Cemin kadehini krdndan sz eder ve tebihlerle bu devre
gvenilmeyeceini anlatr. te gnei sarartan, blbl inleten, snbl
solduran bu dertlerdir diyen Lminin, gk cisimlerine bal olarak
verdii tler; tecrbeli, hayat grm geirmi bir kiinin verdii
hikmetli szler niteliindedir;

Merd ise aldanma by u renge sen

Zenler in reng bdur rhzen
( 5825 )

Erkeksen koku ve renge aldanma ; koku ve renk kadn iin yol

kesendir. Lmi bu hikmetli szn hemen ardnda ise; abuk yryl
gkyz deirmenidir, o buday bu arpa demez nne geleni- tr
demektedir.

siyb- smndur tz-rev

gidr dimez o gendmdr bu cev
( 5826 )

Ve Lmi sonunda Allaha snlmas gerektiini belirtir ve

Birlik nrundan sinende bir mum yakp, Allahn sonsuzluu ile birlik
olasn der.
Nr- vadetden yaup snede em
Olasn au bes birle cem
( 5835 )
Lminin verdii tler 5840. beyte kadar devam eder.

Sonu
202 erife AKPINAR

1. Lminin Vmk u Azr mesnevsinde tespit edebildiimiz

astrolojik unsurlar, eserin bandan sonuna kadar grlmektedir..
2. air, mesnevyi yazarken, hayatn iinde yaanan gereklerle,
ilm-i ncma ait bilgilerini btnletirmi; kadn kahramannn adn bile
astrolojik unsurlardan semitir.
3. Vmk u Azr mesnevsinde, yldzlar ve onlarn hareketlerinden
kan sonularla, kahramanlarn hayatlar ynlendirilmitir. Astrolojik
unsurlarla, kahramanlar hem-hl olurken; dn, nikh, doum gibi
hadiseler, ilm-i ncma gre uur getirecek vakitte yaplmtr.
4. Yunan asll olan bu hikyeyi, slm Trk Edebiyatna
kazandran Lmi, kahramanlarn kimliklerini slm motiflerle
birletirmeyi hedeflemi; bu sebeple de mesnevsinde astrolojiye yer
verirken, belki de Tevht inancna uygun olmama kaygsyla sonunda her
zaman Allaha snm ve gayb ancak Onun bileceini belirtmitir.