UNIVERZITET CRNE GORE

Elektrotehniki fakultet Podgorica

Elektromagnetika
1 Osnovne veliine i zakonitosti elektrinog i magnetnog polja

1.1 Vezano i slobodno naelektrisanje

U elektrinom pogledu sve supstance u prirodi se ponaaju zavisno od toga da li u njima

preovladavaju takozvana vezana ili takozvana slobodna naelektrisanja.
Vezana naelektrisanja su elementarne naelektrisane estice koje su sastavni dio molekula tj
atoma. Drugim rijeima, to su estice ije je kretanje ogranieno (limitirano) na dimenzije
atoma, odnosno molekula. U normalinim okolnostima, bez spoljnjeg dejstva, ta elementarna
optereenja unutar atoma, odnosno molekula, ine jednu kompaktnu cjelinu. Pod
odgovarajuim dejstvom na supstancu to naelektrisanje mijenja svoju normalnu poziciju, ali i
dalje ostaje sastavni dio atoma (odnosno molekula). Otuda im i ime.
Slobodna naelektrisanja su naelektrisanja koja ne pripadaju ni jednom atomu i pod uticajem
spoljanjeg dejstva na supstancu ta naelektrisanja se mogu kretati na rastojanja koja
prevazilaze dimenzije atoma (tj molekula). Dakle, ova naelektrisanja izvode makroskopsko
kretanje, bilo da je haotino, bilo da je usmjereno, kada obrazuje elektrinu struju. U
slobodna naelektrisanja spadaju, prije svega, slobodni elektroni unutar provodnika (na
primjer metali) koji se kreu manje vie slobodno izmeu vorova kristalne reetke, zatim
joni jonizovanog gasa i joni u elektrolitima. (Jon atom ili molekul kojima su otrgnuti jedan
ili vie elektrona).
Dakle, zavisno od toga iji uticaj preovladava u nekoj supstanci, da li uticaj vezanih ili pak
slobodnih naelektrisanja, sve supstance u prirodi se dijele na:
- Dielektrike imaju veoma mali broj slobodnih naelektrisanja;
- Provodnike imaju veliki broj slobodnih naelektrisanja;
- Poluprovodnike imaju daleko manje slobodnih elektrona nego metali, ali daleko
vie nego izolatori.
Idealni dielektrik (izolator) bila bi ona supstanca u kojoj uopte nema slobodnih elektrona.
To znai da se u ovakvoj supstanci ne moe uspostaviti elektrini tok. Takvog dielektrika u
prirodi nema, ali se neke supstance pribliavaju tome (na primjer vazduh).
Veliina kojom karakteriemo sposobnost supstance da se u njoj ostvari usmjereni tok
S
elektrona zove se specifina elektrina provodnost. Dimenzija joj je ( =) .
m
1.2 Naelektrisano tijelo

Sva materijalna supstanca sastavljena je od takozvanih diskretnih estica. U normalnim

okolnostima svaki atom, bilo kakve supstance (provodne ili neprovodne), sadri podjednak
broj pozitivnih i negativnih naelektrisanih estica. Znai, u normalnim okolnostima atom je
neutralan. Dakle, i domen supstance je neutralan, tj nenaelektrisan. ta sada znai
naelektrisati neko tijelo?
Kako je elementarni kvant ili najmanje naelektrisanje u prirodi ono koje nosi jedan elektron
(e=-1,6*10-19 C) to se, na pogodan nain, odvode ili dovode elementarna naelektrisanja. Pa
se kae da je tijelo negativno naelektrisano ako ima viak elektrona, a pozitivno ako ima
manjak elektrona.
Koliina naelektrisanja na nekom tijelu nije kontinualna veliina ve diskretna. A to znai da
je svaka druga koliina naelektrisanja data kao cjelobrojni umnoak elementarne koliine
naelektrisanja e :
Q = n e; n = 1, 2,3,... (0.1)

Kako je e vrlo mala veliina, a koliina elektriciteta koje u praksi sreemo sadre veliki broj
ovih elementarnih koliina e to se u inenjerskoj praksi smatra da je koliina naelektrisanja
kontinualna veliina jer manjak ili viak jednog ili vie elektrona u tako velikom broju istih
praktino nita ne znai.
1.3 Pojam beskonano male veliine u fizici

Pokazalo se neophodnim da se uvede pojam beskonano male veliine, kao to su

beskonano mala zapremina d (oznaavanje isto kao i u matematici), beskonano mala
povrina dS , beskonano mala duina dl , beskonano malo naelektrisanje dq itd. Ali za
razliku od matematikog pojma, gdje se pojam beskonano malog tretira kao neto
najmanje to se moe zamisliti, u Fizici pa prema tome i u Elektrotehnici, pojam beskonano
malog se tretira u relativnom smislu, tj u poreenju sa neim realnim.
Na primjer, uoimo domen neke supstance. Tada pod pojmom beskonano malog
elementa tog domena d podrazumijevamo sledee: element d je daleko manji od
domena , ali ipak dovoljno veliki da u sebi sadri znaajan broj atoma ili molekula.
Konkretno, sfera poluprenika 107 m , to znai zapremine 10 21 m 3 , moe se smatrati
beskonano malom fizikom veliinom, jer ipak u sebi sadri oko 103 atoma gasa ( 1m 3 gasa
sadri oko 10 24 atoma) ili oko 109 atoma vrste supstance ( 1m 3 vrste supstance sadri oko
1030 atoma).
Zato uvodimo ovaj pojam?
Sve veliine unutar ovako malog elementa d mogu se smatrati konstantnim odnosno, sve
nehomogenosti unutar tako male zapremine mogu se zanemariti, kao na primjer, raspored
elementarnih estica, tj gustina naelektrisanja se moe uzeti da je ravnomjerna (iako to u
stvarnosti nije), raspored sila izmeu estica, itd.
Ovo je takozvani makroskopski pristup posmatranja ili pristup usrednjavanja, za razliku od
takozvanog mikroskopskog pristupa koji se provodi u Atomskoj i Nuklearnoj fizici, gdje se
mora voditi rauna i o pojedinanim esticama, odnosno pojedinim atomima.
Ovakav makroskopski pristup omoguava nam da definiemo sledee veliine:
dQ C
- Zapreminska gustina naelektrisanja : = =
d m3
dQ C
- Povrinska gustina naelektrisanja : = =
dS m 2
 dQ C
- Linijska (poduna) gustina naelektrisanja : q ' = =
dl m

u inenjerstvu je uobiajen makroskopski pristup.

2 Elektrino polje. Fluks Elektrinog polja

Kada u neki dio prostora unesemo naelektrisano tijelo onda to naelektrisanje dovodi okolnu
sredinu u naroito fiziko stanje elastine napetosti, koje se manifestuje odbojnim ili
privlanim dejstvom (silama) na naelektrisanja koja se unesu u taj dio prostora. Kaemo
naroito stanje zato to nijesmo u mogunosti da tano objasnimo to stanje!
Takvo stanje u okolini naelektrisanog tijela zovemo elektrino polje!
Da bi smo ovo stanje kvantitativno okarakterisali iskoristiemo njegovu vizuelnu
manifestaciju mehanikog djelovanja (dakle, pojava sile izmeu naelektrisanih tijela), pa
kaemo:



 F
E= (0.2)
q

Vizuelno ga predstavljamo pomou takozvanih linija elektrinog polja ili linija sile. To su


takve linije u ijoj svakoj taki je vektor E tangenta. Te linije u stvari predstavljaju
trajektorije pozitivnog probnog naelektrisanja (probno naelektrisanje je takvo naelektrisanje
koje ne unosi znaajnu deformaciju polja u koje je unijeto). Dakle, pomou ovih linija
dobijamo predstavu o slici polja. Da bi ova slika bila potpunija uveden je dogovor da se
intenzitet polja odreuje brojem ovih linija na jedinicu povrine. Tako dobijamo da je polje
jae tamo gdje su linije gue i obrnuto. Smjer polja je takoe odreen konvencijom: linije
polja istiu iz pozitivnog, a utiu u negativno naelektrisanje.
Elektrino polje, kao veliina koja karakterie stanje pobuenosti neke sredine, zadovoljava
jedan prost zakon za ije je formulisanje potrebno uvesti dva pojma: pojam orjentisane
povrine (ili vektora povrine) i pojam fluksa neke vektorske
veliine. Neka je data neka zatvorena povrina S konane
veliine. Uoimo na njoj neki beskonani mali element dS (kako
smo to ranije objasnili). Tu elementarnu povrinu dS moemo



predstaviti vektorom dS (iji je intenzitet dS , a pravac i smjer su

dati ortom n - jedininim vektorom, sa smjerom van domena kog


 
zatvara povrina S ), te je: dS = dS n . Ako je povr S otvorena,
tada ne postoje pojmovi van i unutar pa se uvodi ovakva konvencija: uoi se kontura C na
koju se oslanja povrina S ; sada se kao pozitivan smjer orta uzima onaj koji odgovara
smjeru desne zavojnice.





Fluks vektora E kroz povrinu S definie se relacijom = Ed S .
S
 Sada moemo formulisati zakon koji je vezan za fluks


vektora E : neka se naelektrisanje Q (izvor polja) nalazi
unutar domena zapremine koga ograniava povrina
S . Tada je (vidi sliku)
N







lim Ei Si =  Ed S (0.3)
N
i =1 S


 Q
 Ed S = ob
S
0
(0.4)

Ovo je integralna forma Gausove teoreme. Vai za vakuum!

109 F
0 = 8,85 1012 (0.5)
36 m

3 Uoptena Gausova teorema. Vektor dielektrinog pomjeraja

Kako bi glasila Gausova teorema kada bi naelektrisanja bila smjetena u nekakvoj sredini?
Kao prvo: bilo koja supstanca se moe smatrati kao sistem estica izmeu kojih je vakuum.
Kao drugo: prema svom ponaanju u elektrinom pogledu prije i poslije unoenja u
elektrino polje sve se supstance dijele uglavnom na polarne i nepolarne.
Nepolarne supstance. Atom svake supstance moe se predstaviti planetarnim (Borovim)
modelom. Kao najprostiji posmatrajmo atom vodonika i neka se u prvi mah nalazi izvan
domaaja elektrinog polja. Elektron se kree oko jezgra po sfernoj putanji brzinom koja je
bliska brzini svjetlosti. Otuda moemo smatrati da je sfera, po kojoj se kree elektron,
naelektrisana sfera ije je naelektrisanje e ! Sa druge strane, polje ove sfere prema vani je
isto kao da je naelektrisanje e smjeteno u njenom sreditu. Kako je u sreditu smjeteno i
pozitivno naelektrisanje +e to moemo rei da su centri dejstva naelektrisanja e i +e u
centru sfere! S toga moemo konstatovati da je atom elektrino neutralan prema vani!
Ako sada ovakav atom unesemo u elektrino polje na njega e





djelovati to polje silom F = qE (na jezgro), a silom F = qE (na
elektron). Kao posledica toga jeste injenica da elektronska
orbita nee biti vie idealno sferna, kao prije djelovanja polja, ve
da e se deformisati vie ili manje, zavisno od jaine polja. Centar
dejstva elektronske orbite vie nije u centru atoma, tj ne poklapa
se sa centrom dejstva jezgra! Otuda imamo pravo da, prvobitno
neutralan atom, sada shvatimo kao jedan dipol (elektrini) ! Kaemo da se atom polarizovao.
Kako se isto desilo i sa ostalim atomima supstance to kaemo da se supstanca polarizovala.
Imamo pravo da ovakvu supstancu tretiramo kao sistem dipola u vakuumu! Supstanca koja
se ovako polarie zove se nepolarnom supstancom (atomi su joj prvobitno bili neutralni).
Polarne supstance. Struktura ovakvih supstanci je takva da joj atomi, odnosno molekuli, ve
predstavljaju dipole koji su haotino rasporeeni te, statistiki gledano, podjednako su
orjentisani u svim pravcima pa im se dejstva ponitavaju prema vani. Meutim, ako takvu
supstancu unesemo u elektrino polje tada e se elementarni dipoli poreati u pravcima
polja ili u pravcima bliskim ovom! Za supstancu kaemo da polarizovala. Tipian predstavnik
polarne supstance je voda.
Bilo da se radi o jednoj ili drugoj vrsti supstance, stanje tj. stepen polarizovanosti se moe


okarakterisati sa jednom jedinom veliinom. To je vektor polarizacije P . Evo kako se on
definie.
Najprije definiemo dipolni momenat svakog elementarnog dipola kao

 
p = ql (0.6)

Gdje je l vektor poloaja (pomjeranja) negativnog u odnosu na pozitivno naelektrisanje, sa
smjerom od q ka +q .


Vektor polarizacije P se definie kao broj elementarnih dipola u jedinici zapremine, tj




 pi
P = d (0.7)
d
Kako je na pristup makroskopski to smatramo da svi dipoli u d imaju isti dipolni
momenat, tj pi = p , te je




 d
pi

N ' d p

P= = =N'p (0.8)
d d


Gdje je N ' broj dipola (atoma) u jedinici zapremine. Iz gornje relacije slijedi da vektor P
ima prirodu povrinske gustine naelektrisanja!
Naime,
C m C
P(=) = 2 (0.9)
m3 m
Vektor P je sasvim dovoljan da se opie proces polarizacije supstance.
Uoimo neko slobodno naelektrisanje Q uneseno
unutar neke dielektrine supstance. Uoimo jo i neku


zamiljeno povrinu S u ijoj je svakoj taki vektor E
normalan na povrinu (radi jednostavnosti). Kroz
povrinu S , tj kroz svaki njen mali element S imamo
trenutno pomjeranje elektriciteta (polarizacija). Moe
se postaviti pitanje: Koliko je naelektrisanja prolo kroz
element S ? A zatim: Koliko je ukupno naelektrisanje
Qp prolo kroz povrinu S ? Jer kada se ono nae tada
je Qob = Q Q p .

Sa slike je oigledno
 Qp = (+ q) N' S x ( q) N' S(l x) = qN' S l = pN' S = P S (0.10)

Q p
P= (0.11)
S


Vektor P je povrinska gustina onog naelektrisanja koje se u dielektriku (supstanci uopte)
pomjerilo u procesu polarizacije kroz element povrine S .
Dakle, iz gornje relacije imamo:
Q p = P S (0.12)



, ili Q p = P S , ili, (prelaskom na infinitezimalne veliine)



dQ p = Pd S (0.13)

, ili, za zatvorenu povrinu S:



Pd S
Qp = 
S
(0.14)

Primijenimo sada Gausovu teoremu



 Ed S = Q
S
ob , pa je (0.15)


 Q Qp
 Ed S =
S
0
(0.16)





 Pd S
Q
 Ed S =
S
(0.17)
S
0




 0 E + P)d S = Q
S
( (0.18)

Ako izraz u zagradi oznaimo sa




0 E + P = D (0.19)

Dobijamo konano



 Dd S = Q
S
(0.20)


Ovaj izraz predstavlja uoptenu Gausovu teoremu. Vektor D se zove vektor dielektrinog
pomjeraja, ili vektor elektrinog pomjeraja (jer nije vezan samo za dielektrik, poto se svaka
materijalna sredina u elektrinom polju polarizuje).


U vakuumu je vektor P = 0 te se gornja relacija svodi na poznati oblik Gausove teoreme u
vakuumu:



D = 0 E (0.21)


 Qob
 Ed S =
S
0
(0.22)

Nadalje rezonujemo ovako: ukoliko je elektrino polje jaeg intenziteta utoliko e i proces


polarizacije biti jae izraen! A to znai da jae polje izaziva vei dipolni momenat p kod



atoma supstance. Kod linearnih sredina moemo rei da je p srazmjerno sa E tj da je



pE (0.23)

Odavde slijedi i da je



PE (0.24)
Tj.



P = const E (0.25)
Ova konstanta karakterie tu supstancu, tj pokazuje kolika je polarizovanost te supstance.
Imamo pravo da ovu konstantu proporcionalnosti (srazmjere) napiemo i u obliku
const. = 0 (0.26)

Te je sada



P = 0 E (0.27)


Na kraju, vraajui se na definiciju vektora D imamo









D = 0 E + P = 0 E + 0 E = 0 (1 + ) E = 0 r E = E (0.28)

Gdje je: 1 + = r a 0 r = . Dakle,



D =E (0.29)
(Vektor elektrinog pomjeraja u linearnim sredinama).
Dielektrina konstanta nekog dielektrika (jer smo u itavom ovom posmatranu imali u vidu
dielektrinu supstancu) izraava u stvari sposobnost atoma te supstance da se vie ili manje
polarizuje pod dejstvom polja!
Napomena: Dielektrinu konstantu bismo mogli zvati sa istim pravom i elektrinom
konstantom dielektrika, jer je ona svojstvena i provodnicima kao i neprovodnicima
(dielektricima). Drugo: do kada traje polarizacija? Dok se restitucione kulonovske sile (sile
izmeu jezgra i omotaa) ne izjednae sa silama spoljanjeg polja. To je trenutan proces.