LEVON pANOS DABAFAN

gemiten gnmze Millet- sadk-

sanat dnyamzda
ermeniler
 gemiten gnmze Mllet-i sddka-

hH
N
O) s-

en

"O
>
2 !
o
C/D
O
cd
>
_T)<

yedireni:
GEMTEN GNMZE MLLET-l SDIKA -

Sanat Dnyamzda
Ermeniler
LEVON PANOS DABAYAN
 Y ed iren k, 2012
Sertifika no: 17 3 13
Y ed iren k, iz Y ayn clk k u ruluu dur

YEDRENK: 18
ISBN: 9 7 8 -9 7 5-355-9 0 5 -8
stanbul, 2012

atalem e So ka No: 27/2 C aalolu 3 4 110 stanbul

te le fo n : (212) 5207210
fa k s: (212) 5 115 7 9 1
w w w .iz.c o m .tr
e-p o sta: b ilgi@ iz.com .tr

kapak: M edine Efe

B asld y e r: A lem d ar O fset M atbaaclk

D avu tpaa C addesi B esler M erkezi No: 20/29 Topkap/Zeytinburnu stanbul
LEVON PANOS DABAGYAN

GEMTEN GNMZE MLLET- SDIKA - 2

Sanat Dnyamzda
Ermeniler

yedrehk
 LEV O N PAN OS D A BA YA N ; 11 Kasm 1933 Cuma gn stanbul'un Aksaray-Ye-
nikap semtinde, Ermeni asll bir ailenin evlad olarak, devlet adam Harutyun Amira Bez-
ciyan'm yalsnda dnyaya geldi. Babas Krikor Efendi V an vilayetinden Kastam onu'nun
Kadnsaray Ky'ne, oradan da stanbul'a gerek yerlem i bir slaleden (Karacyanlar),
annesi Siranu Hanm ise 20. yzyl balarnda Erzurum-Van dolaylarndan stanbul'a g
p Yenikap semtine yerleen Dabayanlardandr. Dabayanlar bir Ermeni mezhebi olan
Lusavoriagan mensubudurlar. Ailevi bir sebepten dolay Dabayan soyadn alan baba
Krikor Efendi, evlatlarna da ayn soyad vermitir.

ilkokula Yenikap'daki Haygunuyan'da balad (1938), Nianc-Incirdibi'ndeki Ermeni

Proteston mektebine devam etti. Daha sonra Nianc-Kumkap'daki Ermeni Lusuvuriaan
Mektebinde (Bezciyan M ektebi) okudu. Resm eitim hayatnn dnda, geni bir kltre
sahip Aksaray-Lnga Ingiliz Koleji'nden mezun teyzesi Araksi Hanm'dan zel dersler ald.

1954'te Denizeri (Bahriyeli) olarak askerliini yapt; aile meslei olan kuyumculuk sa
natna dnmeyip, bir sre peyzaj ressam olarak alt. 1959'da Eliz Hamm'la evlendi, 1960
ylnda kz Alis dodu. O yllar gndemden dmeyen Ermeni-Trk m eselesine vesilesiy
le zaman iinde gazetecilie yneldi. 1967'de Yeni stanbul'da muhabirlikle balad ga
zetecilie, Son H avadis, Bugn, Hakikat, Yeil Belde, Anadolu Ekspres, M illi Ekonomi ve Ziraat,
Bizim M cadele, Durum, Yeni Gazete, Ortadou, Bb- li'de Sabah, Tercman, Gavro, Parev,
Artar ve Nov Artar gazetelerinde makale ve tefrikalar yazarak devam etti. 1979-1980'de ka
lem e ald "II. Cihan Harbinin Uzak D ou Cephesi" (Pearl-Harbor'dan Hiroima'ya adyla
kitap olarak yaymland) adl tefrika yaz ile Gazeteciler Cem iyeti'nin Aratrma dalnda
birincilik dln ald. 1973'te Trk Basm Birlii yeliine kabul edilen Dabayan, 1976-
1977 yllan arasnda Trkiye Ermenileri Patrikhanesi Basm Szcl grevini yrtt.

Eserleri:
Pearl H arbordan Hiroima'ya 1941-1945, Kum Saati Yaynlan, 2001; 2004.
a Aan H kmdar -F a tih -, A ykurt Neriyat, 1973
Sultan Abdlhamid Han ve Ermeni M eselesi, Kum Saati Yaynlar, 2001.
Trkiye Ermenileri Tarihi, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003.
Paylalamayan Belde: Konstantiniyye, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003.
-Kem alizm Inda Aznlk G zyle- Atatrk, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003.
-Z am an Tnelinde Tm Y nleriyle- Sinema Dnyas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2004.
Osmanl'da er Hareketleri ve A bdlhamid Han, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2005.
Fatih ve Fetih Olay, Kum Saati Y aynlan, 2005.
100 M akale 100 Yorum, Karada Yaynlar, 2006.
-Z am an Tnelinde- ehr-i stanbul'un Seyir Defteri, Karada Yaynlar, 2006.
Trk Cihan Hakimiyetine Alan Yol -M alazgirt M eydan M uharebesi (26 Austos 1071)-,
Karada Yaynlan, 2006.
-E m peryalistler K skacnda- Ermeni Tehciri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2007.
Babu Trke ve M illiyetilik -Siyasi Hayatm ve Dncelerim-, Yedirenk, 2009.
Tarihin Inda Ermeni M eselesi ve 1915 Kaosu, Yedirenk, 2009.
Gemiten Gnmze M illet-i Sdka-1: Osmanl Ermenileri - m iralar, Devlet Adamlar,
M imarlar, Hekimler, lim A dam lar-, Yedirenk, 2010.
Gemiten Gnmze M illet-i Sdka-2: Sanat Dnyamzda Ermeniler, Yedirenk, 2012.
 indekiler

nsz.............................................................................................................i l

__________________________ B L M I_________________________
TRK SANAT MUSKSNE HZMET GEEN
TRKYE ERMENLER

OSMANLI VE CUMHURYET DNEMLER

Hampartzum Limonciyan...... ................................................................... 22
Zenop Limonciyan.......................................................................................30
Bedros mlekciyan....................................................................................31
Baron (Parunak)...........................................................................................33
Mandoli Yarutin Havadurin......................................................................34
Afet (Apet) Msrlyan................................................................................ 37
Agop Efendi (a Agop)........................................................................... 40
Agopos Alyanak.......................................................................................... 41
Ayazar Akyz Garabedyan..................................................................... 43
Aleksan Efendi (1)....................................................................................... 44
Aleksan Efendi (2 )....................................................................................... 46
Aleksan Efendi (3 )....................................................................................... 47
Andon Bedrosyan........................................................................................48
Andon Dzyan............................................................................................ 49
Arisdages I lisarlyan...................................................................................50
Asadur Efendi (Hasadur)...........................................................................51
Aristakes alcyan Aris Hovhamesyan ......................................................52
Udi Arak Efendi mlekiyan................................................................ 54
Hagopos Alyanakyan................................................................................ 57
Artaki Candan..............................................................................................58
Asadur Hamamcyan (Asdik Aa) ............................................................. 60
Avedis Zarmayr Gezryan........................................................................ 6x
Asadur...........................................................................................................63
Boos 1lamamcyan....................................................................................64
Badasar Aa............................................................................................... 66
Kirkor Berberyan........................................................................................ 67
Bimen en Der azaryan...........................................................................68
Cenk Takan.................................................................................................74
Kirkor Cierciolu...................................................................................... 76
Hovhannes ekiyan................................................................................. 77
Dikran uhacyan.......................................................................................79
Hampartzum erciyan veya eryan Kk Hampartzum ...................87
Prof. Edgar Manas...................................................................................... 89
Kapriyel Yervant Apraham Ebeyan Efendi............................................ 93
Garbis Efendi Uzunyan............................................................................. 94
Garbis Bakrcya n........................................................................................95
Karabet (C.arabed) Aa..............................................................................96
Karnik Garmiryan.......................................................................................97
Garo Mafyan..............................................................................................100
Haarsum.................................................................................................. 103
I Iarutyun Hanesyan.................................................................................104
Harutyun Sinanyan.................................................................................. 106
Istepan Gedik.............................................................................................108
Karabet Aa............................................................................................... 109
Karakin Efendi.......................................................................................... 110
Kirkor Mehteryan......................................................................................111
Krikor ulhayan....................................................................................... 112
Krikor Khyayan...................................................................................... 115
Krikor Sinanyan........................................................................................116
Hovrik (Ovrik) Kazazyan........................................................................117
Kapril Aa (Tanburi Kapriyel).................................................................. 118
Levon Hancyan Efendi........................................................................... 119
Manol Aa (Hanende M anuk) .................................................................. 124
Mardik Aa................................................................................................ 125
Markar Aa ilingir.................................................................................126
Melik Efendi Mahdesi (Hac M erker) ..................................................... 127
Mihran ? (Bursal Hanende)...................................................................... 128
Mihran Keresteciyan................................................................................129
Misak Aa.................................................................................................. 130
Mihran Kavukcuyan.................................................................................131
Melekzet (Mustafa Nuri) Efendi............................................................ 132
Nigoos Aa Melkonyan.........................................................................133
Nigoos Nian Tayan......................................................................... 139
Nigoos Hdaverdi...................................................................................140
Nigoos........................................................................................................141
Nubar Efendi.............................................................................................. 142
Nubar Tekyay mlekiyan.....................................................................143
Onrrik San....................................................................................................145
Ortno Tun Boyacyan...............................................................................146
Osep Ebeyan...............................................................................................148
Ohannes Geyan......................................................................................149
Oskiyan Voskiyan......................................................................................150
Ovrik (Hovrik) Kazasyan......................................................................... 151
Arda Panosyan......................................................................................... 152
Sahak Hocasar............................................................................................ 153
Sebuh Aa Simonyan................................................................................ 155
Sami Hazinses (Samuel Ulu) ................................................................... 157
Serkis Efendi Suciyan (Kemani Searkis)....................................................158
Sarkis Nurluyan......................................................................................... 160
Serkis Efendi............................................................................................... 161
Serkis Efendi...............................................................................................162
Serkis (Sarkis) Glbenkyan.......................................................................162
Serupe (Serovpe) Efendi............................................................................163
nork Efendi..............................................................................................163
Tatiyos Enkserciyan Efendi......................................................................164
Ud Hrant Emre Kenglyan..................................................................... 168
Prof. Vahram Mhendisyan..................................................................... 171
Yetvart Margosyan.................................................................................... 173
Rahip Gomidas Vartabed......................... ............................................... 175

________________________ B L M II _______________________
OSMANLI'DAN CUMHURYETE -
TRK TYATROSU VE KURULUUNA
HZMET GEEN ERMEN SANATILAR
Agop (Hagop) Vartovyan.........................................................................198
Arak aaduryan.....................................................................................206
Arusvag Bezirciyan................................................................................... 208
Harutyun Aleksanyan...............................................................................211
Siranu Aleksanyan.................................................................................. 212
Ohannes Acemyan.....................................................................................213
Bedros Adruni............................................................................................214
Ohannes Acemyan.....................................................................................215
Mgrdi Acemyan.................................................................................... 216
Altundrri..................................................................................................217
Araksi Hanm............................................................................................. 218
Azniv Hraya............................................................................................. 219
Acemyan Hanm........................................................................................ 222
Bedros Atamyan........................................................................................ 223
Aot Madat..................................................................................................227
Araksiya Bistos...........................................................................................231
Agop (11agop) Ayvaz................................................................................ 232
Amelya Hanm...........................................................................................234
Aavni-Zabel Binemeciyan......................................................................235
Rupen Binemeciyan.................................................................................. 236
Onnik Binemeciyan................................................................................... 238
F.liz.a Binemeciyan......................................................................................239
Serovpe Benliyan....................................................................................... 246
Agop Benliyan........................................................................................... 250
Rozali Benliyan...........................................................................................251
Berberyan.................................................................................................... 253
Mgrdi Beiktalyan.............................................................................. 254
Bedros Balta/aryan Efendi....................................................................... 256
Agop Baronyan.......................................................................................... 259
Nubar Bayvertyan..................................................................................... 264
Bedros Magakyan..................................................................................... 265
Civanyan.....................................................................................................267
Jirayr arkyan.........................................................................................268
Mikayel aprastyan...............................................................................269
Yetvart aprastyan.................................................................................273
Karekin aprastyan............................................................................... 274
Krikor obanyan............................... ....................................................... 275
Teresa & Annik uhacyan...................................................................... 276
Dikran Efendi............................................................................................ 277
Da "Knar Hanm" Svacyan................................................................ 278
David (Tavit) Triyans................................................................................296
Dikran Tosbatyan......................................................................................300
Istepan Ekiyan......................................................................................... 303
Tomas Fasulyeciyan.................................................................................. 305
Bayzar Fasulyeciyan................................................................................. 309
Roza Vartiter Felekyan............................................................................. 311
Dikran Kalemciyan................................................................................... 312
Mari Kam er...............................................................................................312
azig Kylyan........................................................................................... 313
Toto Karaca................................................................................................. 314
Mari Nvart Karayan................................................................................. 317
Yeranuhi Karakayan................................................................................ 319
Verkine Karakayan..................................................................................322
Kuharik irinyan.......................................................................................324
Karekin Ristuni..........................................................................................325
Kevork Hols.............................................................................................327
Siranu Kantarciyan...................................................................................328
Mardiros Mnakyan...................................................................................333
Maryam Asdig......................................................................................... 342
Manuk Sisak.............................................................................................. 344
Nalyan Takvor.......................................................................................... 346
Nvart Aleksanyan (Nvart Suat H an m ) ................................................. 347
Anna Papazyan..........................................................................................349
Arusyak Papazyan................................................................................... 350
Garabed Papazyan..................................................................................... 351
Haik Papazyan......................................................................................... 352
Peruz Terzakyan........................................................................................ 354
Dikran Sancakciyan...................................................................................357
Ani pekkaya...............................................................................................358
amram Hanm..........................................................................................359
Tokatl Lsi................................................................................................. 361
Sarkis Ttnciyan......................................................................................363
Agop Topuz................................................................................................ 364
Tospatyan................................................................................................... 365
Nigoos Tlbentiyan...............................................................................366
Kenan Pars..................................................................................................367
Nubar Terziyan..........................................................................................369
Misak Torosyan..........................................................................................370
Anta Torosyan............................................................................................ 371
Kamer Sadkyan......................................................................................... 372
Nian Haneryan........................................................................................373
Aravir Alyanak.........................................................................................374
Hovsep Yazcyan......................................................................................375
Osmanl Dnemi Tiyatrolar.................................................................... 376
BOSCO TYATROSU............................................................................. 376
HASKY ERMEN TYATROSU........................................................... 380
NAUM TYATROSU ............................................................................. 383
FRANSIZ TYATROSU ..........................................................................385
 ARK TYATROSU.......................................................................................... 35
GEDKPAA CANBAZHNE TYATROSU ......................................... 386
OSMANLI DRAM TYATROSU ............................................................391
KADIKY TYATROSU .........................................................................393
KANTO VE KANTOCULAR .................................................................. 393
Tiyatro Konusunda istifade Edilen Kaynaklar..................................... 396

PLASTK SANATLAR, FOTORAFILAR

Hovhannes Ivan Konstantinovi Ayvazovski...................................... 401
Maide Arel................................................................................................. 408
Man Gerekmezyan....................................................................................411
Sirvart ahbaz............................................................................................ 412
Szan dil.................................................................................................. 413
Istepan Akayan.......................................................................................... 414
Vien Aslanyan......................................................................................... 416
Andon Babayan.........................................................................................4x7
Beyzad Hovhannes Umed....................................................................... 418
Sepon Bezirciyan...................................................................................... 420
Harutyun Civanyan..................................................................................422
Mgrdi Civanyan.................................................................................... 423
algcyan................................................................................................... 425
Diran rakyan..........................................................................................426
Takvor rakyan....................................................................................... 428
Tavit rakyan Efendi.............................................................................. 429
Hagop Damadyan................................................................................... 430
Esayi............................................................................................................ 431
Kirkor Keolu........................................................................................432
Rupen Manas.............................................................................................433
Sebuh Manas..............................................................................................434
Mgrdi Melkonyan.................................................................................435
Parse..........................................................................................................436
Dirazdsu Parse........................................................................................ 436
Bedros Srabyan........................................................................................ 437
Rafayel imanyan................................................................................... 438
Voskan Yervant Efendi............................................................................439
Erol Sarafyan............................................................................................. 441
Ara Gler................................................................................................... 442
 nsz

smanl'da ve Cumhuriyet devirlerinde, Tebaa-y Sd-

O ka serlevhal eserimin birinci cildini ok kr yazar

larndan olmakla eref duyduum, Yedirenk Yayn
lan yaynlad. nallah u an yazmaktan mutluluk duyduum
ikinci cildi de bitirebilirim ve aynen birinci cilt gibi yaynlanr
ve gnmz nesillerinin Ermeni'si de Trk' de Trkiye Er
menilerinin gerek Osmanl'da, gerekse Cumhuriyet devrimiz
de neyi nasl yapm, ne gibi ilerde emei gemi, vatan sev
gisi asmdan nasl bir duyguya sahipmi; okuyup, rensin.
rensin ki, Trkiye Ermenilerinin gerek ehresini grebil
sinler. Meselenin en hazin olan tarafnn, gnmz Ermenile
rinin Trk kardelerimiz kadar, kendi atalarn tanyabilmek-
ten yoksun olmasdr!
Bilmezler ve dnemezler ki 1915 Tehcir Facias, koca Er
meni tarihi iinde sadece bir trajik vak'adr. Ona tarih gz ile
bakp, tarihi adan deerlendirmek, tabii ki yanllarn en b
y olur ve yle baklmaktadr!
Gerek Ermeniler ve gerekse gnmz Trkleri, mezkr tra
jedinin arkaplanm hi mi hi incelemez. Hatalar, yanllar
analiz etmeden sadece ve sadece "Trk mezalimi", "Ermeni
mezalimi" eklinde deerlendirmeler yapp aralarndaki husu
meti daha da derinletirir. Biri yekdierine ezeli ve ebedi d
man dncesiyle bakar ve bu da sadece nc devletlerin
ilerine gelir. nc devletler ve milletler Ermeni'yi Trk'e,
Trk' Ermeni'ye krdrabilmenin gayretkelii iinde arala
rndaki dmanl daha da kkletirebilmek gayesiyle nice
hinlikler sergilemilerdir ve halen ayn eytanlklarm devam
ettirmektedirler!
Bu mtevaz eser, batan beri saydm btn bu nemli
hususlarn dikkate alnmasyla hazrlanm ve yeni nesillerin
Trkiye Ermenilerini baka ve olumlu ynleriyle de tanyabil-
melerini salamak maksadyla hazrlanmtr.
Takriben bin yl aan uzun bir mterek mazi iinde apraz
tuzaklar iinde bir sefer oyuna getirilerek aldatlabilmi ve bu
aldan pek pahalya demi talihsiz bir kavmi Trk dman
ve vatan haini ilan eden kemiklemi btl zihniyetin sahipleri
sra ttihatlara gelinci methede methede bitiremedikleri yet
mezmi gibi bir de kahramanlk menkbeleri yazmaktan ken
dilerini alamazlar! Bir ayr rnek, anakkale'de 250.000 ehi
dimize ve nice kahramanmzn kanlaryla sulanm mehur
savan bahsi geince, malm dman askerleri methiyelere
gark edilmekte, onlar iin her yl zel merasim yaplmaktadr
ama hi mi hi emperyalist gayelerle vatanmza kastettiler,
mukaddes topraklarmz elimizden almaya kalktlar gibi ifa
deler olsun kullanlmamakta, adma artk "medya" denen ga
zetelerimizde onlar aalanmamakta!? Velkin, sz Ermeni-
lere geldi mi akan sular ters yne dnmekte, "Trk dman
Ermeni! Vatan haini Ermeni! Ermeni dl! Ermeni mezlimi!"
ve daha niceleri bir anda ardarda sralanmakta.
nk, Ermeni kolay lokmadr. nk Ermeni'nin ad yoktur!
te bu biyografik eser bylesi zaruri bir ihtiyatan domu
ve bylesi bir a kapayabilmek gayesiyle kaleme alnmtr.
Szmz daha fazla uzatmadan bendenize bu imkm sala
yan Yedirenk Yaynlar'ndan saygdeer Mehmet Kahraman
beyefendilerine teekkr ve sayglarm sunarken, siz deerli
okuyucularma da mutluluklar dilerim efendim.
Levon Panos DABAYAN
Mays 2012
 Blm I

TURK SANAT MUSKSNE

HZMET GEEN
TRKYE ERMENLER
O sm anl ve Cum huriyet D nem leri
 umhuriyet dnemini takdim ederken ilk hemen her

C iki devirde de hizmetleri gemi ve bazlarnn hem

Osmanl ve hem de Cumhuriyet devirlerinde yaam
bulunan msikinas ve tiyatro sanatlarn baa almamzn
daha uygun deceine kanaat getirerek, msik dnyas ile
bismillah demeyi uygun buldum.
Ancak herkes tarafmdan bilinmektedir ki, 19. yzyl mzik
adamlarnn ortaya kmasnda, insanlarn msikye k olma
larnda tesirli olmu byk efsaneler vardr. Hammmizde
smail Dede Efendi, Zeki Dede Efendi bu isimlerin en nde
gelenlerindendir. Bunlar din, rk, mezhep ayrm gzetmeksi
zin, Osmanl ats altnda hayatn srdren tm milletlerden
fertlere, sanatlarnn inceliklerini retmi, bencillik gsterme
mi, bildiklerini yeni nesillere aktarm insanlardr. Sanatlar
nn doruuna km bu iki ismi bilmeden, onlar yd etmeden
herhangi bir msik tarihi metni yazmak, en basit ifadeyle ya
kk almaz. Bu sebeple, ncelikle bu yce sanatlarn hayat
larn okumakta fayda vardr.

Hammmizde smail Dede Efendi

Abdlkdir Meri ve Itr ile birlikte, klasik Trk Msik
sinin dev isminden biri olarak kabul edilen smail Dede
Efendi, 1778 ylnda stanbul'da hayata gzlerini amtr. Ba
bas smail Aa, bir hamamn idareciliini yaptndan, ken
disi Hammmizde olarak anlmtr.
 Tahsilini Tophane semtinde bulunan Kl Ali Paa Camii ci
varndaki amarc Mektebi'nde yapmtr. Sesindeki letfet ve
msikye olan istidad, llahiciba Uncuzade Mehmet Efendi'nin
dikkatini ekmi ve onun himayesine girmi, akabinde de sene
lerce kendisine hocalk yapan Mehmet Efendi'nin himmetiyle,
okulu bitirdikten sonra defterdarlkta memuriyete balamtr.
1797'de Yenikap Mevlevihanesi'nde ileye giren smail, bura
da Abdlbaki Nasr Dede'den ney flemeyi renmi, eyhi Ali
Nutki Dede gen mrid smail'deki kabiliyeti fark ederek "yle
gryorum ki, istikbalin en byk stad olacaksn" demitir.
iledeyken besteledii Zlfndedir benim baht- siyahm adl
bselik ark btn stanbul'da ok sevilmitir.

Zlfndedir benim baht- siyahm

Sende kald gece gndz nighm
ncitirmi meer ki seni hm
Seni sevdim odur benim gnahm

arky duyan III. Selim kendisini saraya arm, kendisi

ni iltifatlara boarak bir kese altun hediye etmitir. smail, pa
diahtan ald bu hediyeyi, babasmdan kalan hamam satt
iin zlen annesine gtrm ve Mevlevihane'ye geri dn
mtr. Fakat III. Selim Ey em-i ahu hicr ile tenhalara saldn be
ni adl hicaz arksn da duyunca smail'i yeniden saraya a
rm ve saraydaki fasllara katmasm rica etmitir.
Bu gelime zerine, tekkede ekmekte olduu ilesini ya
rm brakm ve bu ilenin bir ya yakn ksm balanm;
1799'da, Mevlevlik'teki en st makam olan "Dede" makam
na getirilmitir. Bu dnemde, muhabbet ve alkasn zerin
den hi eksik etmedii ve sanatkrlara olan yaknl sebebiyle
III. Selim iin Mtk- cemlin gece gndz dl-i eyd adl ese
rini bestelemitir.

Mtk- cemalin gece gndz dil-i eyd

Etti nigeh-i atfetin bendeni ihy
 Mesrur ede hak kalb-i hmynunu daim
Ed'yye hayrn dil canmda hveyd

Dede Efendi 1801'de evlenmi, bu dnemde rencileriyle

tekke ve saraydaki vazifeleriyle vaktini geirmitir. Fakat de
vam eden yllar onun iin zc gelimeleri ortaya karm,
nce 1804'de eyhi Ali Nutki Dede'yi, akabinde de 1805'de de
byk olunu ahirete yolcu etmitir. Yaad aclar kalbinde
derin yaralara sebep olmu ve Bir gonca-femin yresi var cie
rimde adl eserini besteledi.

Bir gonca femin yresi vardr cierimde

Ate dklrse yeridir h serimde
Her lhza hayli duruyor didelerimde
Takdire nedir are bu varm kaderimde

Hmsi ve en byk destekisi III. Selim 1807 ylnda

kan bir ayaklanma sonras tahttan indirilmi ve Dede Efen-
di'nin zntleri bir kat daha artmtr. Bu kargaa ierisinde
saraydan uzaklam ve artk sadece tekkede vakit geirme
ye balamtr.
Uzunca bir dnem, sadece Allah yolunda ibadet ve msik
ile vakit geiren Dede Efendi, II. Mahmut'un Yenieri Oca'n
kaldrd Vak'a-i Hayriye sonras huzura kavumu, onun bir
gn Yenikap Mevlevihanesi'ne yapt bir ziyaret srasmda
Dede'nin Nev Mevlevi Ayini'ni icra edildiinden, II. Mah
mut yini beenerek kendisini tekrar saraya davet etmitir. II.
Mahmut, Dede Efendi'yi ba tac yapm, iltifatlara gark et
mitir. Onun dneminde Dede Efendi, Mezzinba olmutur.
Ahrkap'da bulunan Dede Efendi Kona da II. Mahmut'un
kendisine hediyesidir.
Uzunca bir dnem Saray'daki grevine devam eden De
de'nin hayat, Sultan II. Mahmut'un vefat edip, Abdlmecid'in
padiah oluuyla (1839) deimitir. Bu dnemde devlette bir
Bat hayranl balam ve Padiah da Dede Efendi'den daha
Batl tarzda eserler ortaya koymasn istemitir. Mesela Yine
bir glnihal ald bu gnlm adl bestesi, bu minvalde, vals ritm-
lerini hatrlatan hususiyetler tar.
Saray zevkindeki bu gelenekten kopu ve deiim Dede'yi
memnun etmemi ve hatta bir gn saray bahesinde gezerken
rencisi Delllzade smail'e, "smail, bu oyunun tad kat" di
yerek ald izinle mukaddes seyahat olan, Hacc'a gitmitir.
Hacc vazifesini ifa ettii esnada, maruz kald koleraya ye
nik derek 29 Kasm 1846'da Mekke'de vefat etmitir. Allah
rahmet eylesin.
Ismil Dede Efendi, Ermeni bestekrlardan Hampartzum
Limonciyan'n byk bir msik adam olmasnda en bata te
sir etmi olanlardandr. Kendisinin vefatndan sonra, talebe
leri Delllzade smail Efendi ve Zekai Dede Efendi onun m
zik geleneini srdrmler ve yoklara karmasnn nne
gemilerdir.

Zek Dede Efendi

Klsik Trk Msiksi'nin son byk bestekrlarndan biri
dir. stanbul'un Eyp semtinde domutur. Babas Hfz S
leyman Efendi, mehur bir mezzin ve ayn zamanda hat ho
cas ve tannm bir hattattr. Zeki Dede ailenin tek evladdr.
1865'den evvel Fatma Hanm ile evlenmitir.
Zeki Dede, amcasnn muallim, babasnn hat hocas olduu
L'lzde Abdlbaki Efendi mektebinde tahsil grm, akabin
de de babasndan hat, amcasndan Kur'n renmeye devam
etmitir. Henz 18 yan bitirdii vakitler, Kur'n- Kerm'in
tamamn ezberlemi ve hfz olmu; babasndan da hat ic-
zetnmesi alarak, bu husustaki ustaln tescil ettirmitir. Ay
n yllarda Eyyub Mehmed Bey'den msik dersleri almaya
balam, devammda da mehur bestekr ve hattat Kazasker
Mustafa zzet Efendi'den sls ve nesih yaz yazma sanat
n renmitir. Bu esnda mzisyen olarak hreti duyulma
ya balam ve iyi sesli bir okuyucu olduu herkes tarafndan
kabul edilir olmutur. Bir yl kadar derslerine devm ettikten
sonra ilhi ve arklar bestelemeye balamtr. Mehmed Bey,
Zeki'yi dier talebesi Hamdi Efendi ile beraber, smil Dede
Efendi'nin konana gtrerek byk stda takdim etmi,
onun arzusu zerine, haftada bir gn tek bana, bir gn de
hocas Mehmed Bey ile beraber smail Dede'ye devam ede
rek meke balamtr. Dede'nin Zeki Efendi'ye mek ettii
ilk eser Zaharya'nm Segh Beste'si, kincisi kendi Hicaz Na
k Beste'si, ncs de gene kendisinin Nhft arks'dr.
Hfz Zeki Efendi, Byk Dede Efendi'ye, 1844 ylnn Tem
muz ayndan, Msr'a gittii 1845 Mays ayma kadar 10 ay devm
etmi ve takriben 88 gn mek etmitir. Dede Efendi'nin ko
nanda, onun en deerli talebesi olan Delllzde ile de tan
m ve onun ustalndan da istifade etmitir. Btn bu hadi
seler cereyan ederken Hfz Zeki Efendi 19-20 yalarndadr.
smail Dede, Zeki Efendi'nin meki brakp Msr'a gitme
sinden bir buuk yl sonra ld iin, Hamdi Efendi ile Zeki
Efendi, Byk Dede'nin son talebesidirler. Gene Dede'nin ta
lebesi ve Zeki Efendi'nin Hocas olan Eyyubi Mehmed Bey
ise Zeki Efendi'den 21 ya byktr ve 1850'de lmtr.
Zeki Dede, zamanmza gelen klsik sz eserlerinin en b
yk ksmnn balca kayna olduu iin, bu mnasebetleri ve
halkay net olarak bilmek lzmdr. 1845 balarnda bir gn,
Mehmed Bey, Sz-i Dil'den besteledii I. ve II. besteleri De
de'ye takdim edince; smail Dede, bu fasln Ar Sema'sinin
Zeki Efendi, Yrk Sema'sinin de Hamdi Efendi tarafndan
bestelenmesini istemi, yle yaplmtr. Bu, Zeki Dede'nin
byk formdaki ilk eseridir.
1845 ortalarnda 20 yandaki Zeki Dede, Prens Mustafa
Fzl Paa ile tanm, Zeki Efendi'nin delikanl yanda ol
gunluunu ok beenen Prens, ona saraynn msik muallim
liini teklif etmitir. Kendisine yaplan bu teklifi kabul eden
Hfz Zeki Efendi, prensin saraymda bir daire edinmi, son
ra da onunla beraber Msr'a gitmitir. Teorik olarak bildii
Arapasm Msr'da pratik olarak da ilerletmi ve bu suretle
Zeki Efendi, Dede Efendi, Delllzde, Mehmed Bey gibi s-
tadlardan mahrum kalmtr. Msr'da din ve dind mahalli
msikyi incelemi ve Arapa gfteli "ugl" denen lhileri
nin ounu Msr'da bestelemitir.
Zeki Efendi, Msr'da iken eyh ihb'dan mek ederek,
1868'de, henz 43 yanda iken Mevlevi tarikatna intisab etmi
tir. Bu suretle std Hammmizde smail Dede'nin yolunu
devam ettirmitir. Yenikap dergh eyhi Osman Salhaddin
Dede'ye kaplanmtr. 1883'te Drafaka msik muallimi
olmu ve lmne kadar 14 yl burada hocaln devam et
tirerek bir nesile Trk Msiksi akn alamtr. 1884 Aralk
aynda Arif Dede'nin lmyle Eyb Mevlevihanesi kudm-
zenbal boalm, Derghn eyhi Hseyin Fahreddin De
de, Zeki Efendi'nin talebesi olduundan, hocasma bu makam
teklif etmitir. Zeki Efendi bu teklifi kabl etmi ve kendisine
"Dede" unvan verilmitir. Bu suretle Zeki Efendi, 60 yan
da Zeki Dede olmutur. Kudmzenbal lmne kadar
13 yl devm ettirmi, 60 yama kadar "Hfz Zeki Efendi",
hayatnn son 12 ylnda ise "Zeki Dede" olarak tarihe ge
en bestekrmz, byk bir cemaatle Kgar Dergh civar
na gmlmtr.
Zeki Dede'nin ilk byk formlu eseri Sz-i Dil'den oldu
u gibi, ilk yini de bu makamdandr. Mustafa Fzl Paa'nm
istei zerine bestelenmi, ona ithaf edilmitir. 1870'de birka
gnde bestelenen bu yin, Zeki Dede o tarihte Mevlevi ol
mad iin ancak 1891'de Bahariye Derghmda ilk mukabe
lesi resmen yaplmtr. Olu Ahmed Irsoy, babasnn 5 yin,
100 kadar Kr, Beste ve Sema, 400 ksur lhi, ugl, ark ve
Mar bestelediini sylemitir. 5 yin ile 95 Kr, Beste ve Se
ma elimizde olmasma ramen, kk formla besteledikleri
nin yalnz 163' gnmze gelebilmitir. Zira bir ok lhi ve
arksn Zeki Dede, byk eserleri gibi meke deer bulma
m ve nota da bilmedii iin unutulup gitmitir. Son 4 yinini
bir yl iinde bestelemitir. Msik retmekteki kudreti fev
kalde yksektir. Hampartzum notasn hayatnn son ylla
rnda talebesi Dr. Suphi Ezgi'den renmitir ki, Suphi Bey'e
reten de arkada Raf Yekt'dr. Suphi Ezgi, son 8 ylnda
(1889-1897) kendisinden mek etmitir. Biraz ney de fleyen
Zeki Dede faziletli, nazik, kanaatkr, terbiyeli bir insan ola
rak gnllerde yer etmitir...
* * *

te mzik trihimizin nemli iki temel tann zet hayat

hikyeleri byle. imdi sra, bu temele har koyan, tula diken,
salamlatran, kalc hale getiren msik adamlarmzdan Er
meni milletine mensup olanlara geldi... Okuyalm ve hayatlar
n msiki lemine adam bu cefakr insanlarn hem yaantla
rndan ve hem de yeri alsa doldurulamaz gfte ve bestelerinin
en mehurlarn kaytlara geerek, sizlere sunalm efendim.
 Hampartzum Limonciyan
(1768-1839)

Baba Hampartzum

Harputlu, Katolik mezhebinden bir ailenin evlddr. Ba

ba ad Sarkis, anne ad Gadarine'dir. Nota mucidi, bestekr
ve msik hocas olmakla birlikte, ayrca keman olarak da n
yapmtr.
stanbul Beyolu Aa Camii, ukur Sokak'ta mtevaz bir
evde 1768 ylnda dnyaya gelen Hampartzum, fakir bir aile
nin mahdumuydu. Maddi imknszlktan dolay yksek tah
sil grememi ve ilk-mektebi mteakip, renim hayatndan
ayrlarak, bir terzinin yanma rak girdi. Bu meyanda pazar
gnleri kilise korosuna itirak etmekte ve haftanm bir gn
de ilhe okuma derslerine katlmaktayd. Bu derslerin birisin
de, msikye yatkn ve sesinin de uygun olmasyla, Darph-
ne-i mire'nin Kuyumcu-Bas Dzyan ailesinin dikkatlerini
ekti ve bylece onlarn himayesine girebilme ansn elde etti.
Mezkr aileden msik a Darphne Emini, Hovannes e
lebi Dzyan (1749-1812) bu kk kabiliyeti tamamen hima
yesine alarak Kurueme'deki maliknelerinde bir oda tahsis
ettirip Klasik Trk msiksine tamamen vkf biraderi Andon
elebi Dzyan'dan, Bat msiksini ise, Hovhannes elebi'nin
mahdumu Hagop elebi Dzyan'dan renebilmesini sala
d. te bu, ei zor bulunur bir imknd!
yi bir reniciyken, iyi bir msik hocal yapabilecek
seviyeye eritikten sonra Mitarist Rahiplerin elinde bulu
nan Galata'daki Lusavoriyan Mektebi'nde bir mddet m
sik hocal yapt. Bunun yan sra, Hassa Bamimar Krikor
mira Balyan'n ktibi olarak almaya balad ve bu me-
yanda Fener Rum Patrikhnesinde grevli Tatavlal Onofri-
os'dan ders ald. Tekkeleri ziyaret etmeye balamas ise onun
zihninde yeni yeni ufuklar almasnda balca mil olmu
tur. Hele kendisinin Beikta Mevlevihnesi'nde kudmzen-
lik yapan, Byk Dede smil Efendi'ye takdim edilmesiyle,
bu durum daha da kklemi ve Kilise tegannisi Hampart-
zum uzun yllardr dnd ve bir trl tatbik sahasna
koyamad bir tasarsn tekrardan ele almt ki, mezkr ta
sar onun balca ryas idi ve aynen uydu: Kadim Ermeni
Kilisesi, tamamen ayr bir mezhebi temsil ettii halde, Rum-
Ortodoks Kilisesinde kullanlan notalara riayet etmekteydi!
Dolaysyla bu durumdan bir an nce kurtulmas elzemdi.
Zira, bu durum Ermenileri rahatsz etmekteydi. Ermeniler,
yegne arenin btn din yin ve ilahilerin, tamamen Erme-
nilere has yaplarak, bu ekilde okunmasnn teminine al
lmasn istemekteydi.
Hampartzum Limonciyan batan beri bunu dnmekteydi
ve bu sebeple son derece ciddi aratrmalara girimi ve yeni
bir nota tr icat edebilmenin arelerini aramaktayd!
 Limonciyan'n nota sisteminden rnekler

Bu dneminde Yenikapu'ya giderek, Mevlevihnesi'nde

Hammamzade smail Dede Efendi'yi dinlemek zere kendi
lerini ziyaret ettiinde dervilerin yinlerini izlemi ve notaya
almt. Daha evvel ise III. Selim Hn'n huzuruna kabul edil
mi ve ondan memnun kalan msiksever Pdih, Hampart
zum'un bahsettii nota zerinde almas iin cesaretlendirici
telkinde bulunmu ve onu bu ynde yreklendirmiti: Rumla
rn solfejini renmi, Kayseri yaknlarnda bulunan Surp Ga-
rabed Vanknda Manastr bulunan ar ilahelerin eski notalar
n iyice tetkik etti ve rendi ve ayn mahalde nl Mzikolog
Kayserili Krikor Kabasakalyan'dan ders ald ve bu meyanda
emsalsiz notasm yazmt ve ilaheleri notaya alrken meydana
gelen baz aksaklklar da kendi talebelerinden Kapriyel Yeran-
yan (1827-1862) tamamen dzeltildi. Dier talebeleri ise: Aris-
dages Hovhannesyan (1812-1878), Apisoom tciyan (1818-
1847) ve Bedros mlekciyan'dr (1785-1840).
Nihayet asl hedefini devreye soktu ve uydu: Ermeni Kili
sesi'ni Bizans tesirinden kurtaracakt ve bylece Bizans makam
larn deitirme almalarna giriti. Ancak, baz Ba-Mugan-
ni bunu olumlu bulmayp, kar ktlar ki, Limonciyan'a kar
olanlarn banda: Diratzu Yeie 1770-1833, Mineci Hovhannes
1795-1842 ve Kartall Harutyun 1779-1859 gelmekteydiler. Bu
durum karsmda onlara gcenen Limonciyan. Msik evresi
ni terk ederek, almalarn terk edip, tekrar Hassa mimar Kri-
kor Balyan'n yanma dnerek, tekrar Ktiplik vazifesine balad.
Bir mddet sonra ise, Amiralar miras Harutyun mira
Artin Bezciyan Ermeni-Patrikhnesi'nin karsnda bulunan
Mektebe Msik Hocas olmasn emretmi ve bylece son
radan Bezciyan adn alacak olan mektepte Hocalk vazifesi
ne balamta.
Daha sonra olu, Neyzen Zenop Limonciyan ticaret ileriy
le megul oldular ancak baanl olamadlar ve bylece tekrar
Msik dersleri vermeye balad. 1834 ylnda Hasky'e tan
dlar ve orada nl miralar'dan, Sarraf Mgrdi Cezayirliyan
bu deerli mzik adamn himayesine ald ve 1837'de, Ermeni
harfleriyle Trke otobiyografisini yazd. Cezayirliyan mira
tarafndan Hasky Ermeni Mektebi'ne Msik Hocas atand.
Ders verirken, msik leti olarak Tanbur tercih ederdi. An
cak, gayet nefis keman ald ve Kemani olarak da tannd
kaytlarda mevcuttur. Genliinde kiliselerde mugannilik
yapm, mnevi hayatn nimetlerinden de tadabilme frsatm
elde edebilmitir.
Nota mucidi, bestekr ve Msik Hocas, Hampartzum Li
monciyan msik leminde inili, kl nice mcadelelerden
ve mezkr sanat dnyasma emslsiz katksyla unutulmazlar
hanesine adn altun harflerle yazdran, Hampartzum Limon
ciyan Hoca 29 Haziran 1839 tarihinde Hasky'deki evinde 71
yamda hayata gzlerini yummu ve emeline ulaabildiin
den, gz ak gitmemitir. Ne denir, mekn cennet olsun!
Tarihi Ylmaz ztuna her ne hikmetse, byk msik s
tad Hampartzum Limonciyan biyografisinde, olduka olum
lu yorumlarda bulunmu ki, gerekten takdire yandr diye
biliriz!... Zira baz Ermeni asll msik statlar iin, lzumsuz
yere veryansn etmilerdir!
 Bir tarihinin, herhangi bir kavmi dman bellediinden,
o kavim iinden km dnya apnda sanatlarn haysiye
tiyle oynamas ne sanat tarihiliine, ne de insanla smaz!
Ama minareyi alan klfn hazrlar misli, bizim tarihimiz de
herhlde yle dnm olacak ki, hibir zaman dost grme
yip, hep dman belledii bir talihsiz kavmin barndan k
m bir nl msikinas, ineli bir kalemle en mahir ekilde
yerden yere vurmaya alm!?
Her ne ise, sras geldiinde bu hususa temas edecek ve na
sl bir basiretsizliin girdabnda, yekdierimize dman ke
sildiimizi, kalemim elverdike anlatmaya alacam. Zira,
bilhassa gnmz Trkiye'sinde buna iddetle ihtiya vardr.

/*' - >'*' *'' -z? &+

Sesin Bekisi
BABA HAMPARTZUM
j ^ m m A U - iT P U -p a n h ir
1768-1839 T'*>
BESTELER ve ARAGANLAR

Limonciyan'n ark ve kilise ilahilerinden oluan eserlerinin yer ald ve

Kalan Mzik tarafndan karlan albmn kapa
 Hampartzum Limonciyan: XVIII. asr ve daha eskiye da
yanan Trk klasik repertuvarmm nemli bir ksmn, 6 defter
hlinde icat ettii notaya ald ki icat ettii nota, Trk Msik
sinde alafranga notaya geilene kadar kullanlmtr. Mezkr
defterlerden 4' kayp, 2'si stanbul Belediye Konservatuar
Ktphnesi'nde Nu:1617 ve stanbul Belediye Ktphne-
sinde bulunmaktadr. Ayrca, icat ettii, notaya ald ve kendi
besteledii yzlerce perev ve saz semsinin Mandoli tarafn
dan ekilen kopyalarnn bir defter hlinde Ankara-Radyosun-
da olduu baz kaynaklarda zikredilmektedir.1
Baba-Hampartzum Limonciyan'm eserlerinden bir demet
sunan ztuna, onun mzik dnyasma olan hizmeti hakknda
u satrlar kayda gemi:

"Hampartzum notas, Bat notasnn kesin yerle

mesine kadar ok tutulmutur. Ermenice, fakat Trk
makam ve usulleri ile yazlm lhilerinden baka, u
eserleri zamanmza kalmtr ve Hampartzum'un yk
sek bir bestekr olduunu gsterir:

1. Nigr Sz-i Dilr Perev ve 2 . Saz Sems, 3 . Rast

Perevi I Lle-zr, 4 . Rast Perevi II, 5 . Rast Sems, 6.
Bestenigr Perevi, 7. Evc-Mye Perevi, 8. Hseyn-A
ran Arn Perevi, 9 . Karcar Perevi, 10 . Muhayyer
Perevi I Cezb-i Zebn, 11 . Muhayyer Perevi II Kk
Kme, 12 . Hiczkr, 13 . Irak ve 14 . Nhft Saz Sems,
15 . Bayat-Arabn I ember Beste Mest-i nzm, '-
kaa her dem tegaafl gsterir, 16 . Zincir II Beste Dil,
Nihl-i emel sanma rygn-alr, 17 . Aksak Sem Seni
bir h- cihan derler idi, gerek imi, 18 . Nak Yrk
Sem Ayr ile ey gonca, sen i bde-i gl-gn, 19 . Ba
yat Hafif Beste Arz- didr-eydekikde 'kaa, cnne-
ye, 20 . Ar Aksak Sem Ruhsrn-zre tze hat kim b
mudur?, 21 . Nak Yrk Sem Feryd- dil- zrm
dem-sz m kald?, 22 . Bestenigr ember I. Beste Arz-
vuslat eyleyip geldike bezm- dilbere, 23 . Hafif II Beste
 Dn gece bir h ile erh siyeh-fm-eyledim, 24 . Aksak
Sem Mbtely- ak-olup bir nev-cuvan sevsem gerek,
25 . Yrk Sem h-edip, aknla cn firkatim var, a
larm, 26 . Dgh Sakiyi Beste Sahn- Glen tzelendi,
taze sohbet vaktidir, 27 . Yrk Sem eh devr-olal,
senden iim h- figan oldu, 28 . Nibrek bestelerde
yoktur mislin ho-ed, 29 . Karcar ark Pek pern-
etdi firkat hlimi, 30 . Mhur ark mehdiye, 31 . Uak
Aksak ark kalm, seyr-i fyzat- bahrn-edelim."

Trk Msikisi Ansiklopedisi'nin 2. cildinin 99. sahifesinde

Ylmaz ztuna, nota yazs blmnde tekrar Baba Ham-
partzum notasna dnmekte ve yle bir gr ileri srmek
tedir ki methiye ile yerginin i ie getii bu gr dikkate
alnrsa, gerek Ermeni kavmi ve gerekse onun mensubu ko
numundaki Baba Hampartzum adeta hor grlmekte, hi
saylmaktadr?!
Benim ne derece hakl olduumu u kk numune aka
gstermektedir. Buyurun okuyun:

"Eksik ve kt olan, Trk Msiksi'ne hi uyma

yan bu nota yazs portre izmeye ve nota kdna
ihtiya brakmad, ok az yer ald iin ok yayl
m, Ermeni mzisyenler bu yazy yaymaya ok gay
ret gstermilerdir/'1

Sayn Ylmaz ztuna'nm belki bilerek veya belki bilmeye

rek, bir trl grmeye yanamadklar bir gerek var. Hem de
inkr kabul etmez bir gerek ve o da udur:
ayet Baba Hampartzum mezkr notay icat etmi olmasay
d, Dede Efendi'nin ve daha evvelki msik dehalarnn birok
eseri gnmze kadar eriemeyecekti. Denecektir ki o olmaz
sa, bakas olurdu. Cevabm udur: Cenab- Hak, bu kulunu
tercih etmi, bu kulunu grevlendirmi, Bizlere ancak sayg
deer ruhuna rahmet okumak der!
 Baba Hampartzum Limonciyan'm bir de Musevilerin istei
ile, Sinagog iin besteledii iki ilhe bestesi vardr.
Bu eit fikir yaplarnn tarih boyunca, lkemizde millet
olarak blnp, yekdierimize dman gz ile bakmann d
nda hibir ie yaramamtr!
Aksini iddia eden var ise beri gelsin!..
 Zenop Limonciyan
( 1810 - 1866)

Neyzen

1810 doumlu Zenop, Baba Hampartzum'un drdnc mah

dumudur. Ney flerken, dinleyenleri huu iinde kendilerin
den geiren olaanst bir kabiliyet olmasyla, neyzen sfat
na hak kazanm ve babasnn eserlerini onun talebesi Kemani
Bedros mlekciyan (1785-1840) ile birlikte halkmza dinlete
rek geni kitlelerin sevebilmesini temin etmi, bunu mukad
des bir vazife bilmitir.
1866 ylnda vefat eden bu deerli mzik adam hakknda
ne acdr ki, daha geni bir bilgi bulamadm. Herhlde baba
snn n, bu esiz neyzeni glgelemi olsa gerek!..
 Bedros mlekciyan
(1785-1840)

Kemani

Tokat'tan stanbul-skdar'a gm bir mlekinin mah

dumudur. 1785 ylnda, skdar'da domu olan Bedros Efen
di, ilk olarak terzilik mesleini semi ve daha sonra ise, derin
sevgi duyduu msik lemine katlmaya heves ederek Baba
Hampartzum Limonciyan'dan ders almaya balayp, bu nl
stadn talebeleri arama katlmtr.
Baba Hampartzum'un mahdumu, Neyzen Zenop'un ya
kn arkada olarak ou zaman onunla birlikte alm, Baba
Hampartzum'un eserlerinin halk tarafndan tanmabilmesi yo
lunda, Neyzen Zenop'a byk apta yardmc olmu, onunla
birlikte faaliyetlere katlmtr.
Dini teganniyatta stanbul'da 1794'te baslan, Kayserili Kri-
kor Tbir Kabasakalyan'm Nuvakaran (Enstrman) adl eserin
den istifade etmitir. Mehur Kuyumcu Hanlarndan, Zincirli
Han ve skdar'da kemanla alaturka msik dersleri vermi
ve bir mddet sonra ise skdar-Surp Garabed Kilisesi'nin
Ba-Mugannisi olabilme erefine erimitir.
1831 ylnda maddi adan o derece yoksul dm ki, Ka
tolik mezhebine girerek, Papaln maddi yardmlarndan is
tifade etmek mecburiyetinde kalmtr. Nitekim o yllarda son
derece yoksul birok Ermeni ayn ekilde davranm ve by
lece Osmanl-Ermenileri ilk Katolik ve bilahare 1835'lerde de
Protestan mezheplerine girmekle blnme hareketine isteme
den zemin hazrlamlar ve sonucunda Osmanl Ermenileri e
blnmlerdir. Btn bu gelimeler o uursuz 1915 Tehciri
trajedisine zemin hazrlamtr!
Kemani Bedros'un iki mahdumu vardr. skdar Surp-a
Kilisesi Vaftiz Ktnde 1825 doumlu Krikor mlekciyan
ile 1827 doumlu Istepan mlekciyan adlarnda iki ocuun
kaytl olduu tespit edilmitir.
Ancak, nl dilbilimci Hagop Martayan Bey (Agop Dilaar),
28 Aralk 1963 tarihli stanbul'da Ermenice neredilen Marmara
adl gnlk gazetede mezkr konuda Bedros mlekciyan'm,
Istepan'dan ayr bir olu daha olmutur ve usta bir keman ola
rak n yapan bu ahsm ad da Antranik'dir kaydm gemitir.
Ktphneci ve Tarihi Kevork Pamukciyan mezkr ka
ytlar deerlendirerek, u kanaate varmtr ki, biz de aynn
paylayoruz: Istepan ve Antranik Katolik mezhebinden ayr
lp, tekrar kadim Ermeni mezhepi Lusavoriaganla dnm,
yani aslna rc etmilerdir.
Kemani Bedros mlekciyan, 1840 ylnda doduu yer olan
skdar'da vefat etmi ve Balarba Ermeni Kabristan'nda
topraa teslim edilmitir. Ancak gnmzde kabrinin yeri tek
kelime ile kaybolup, yoklara karmtr?!
Merhum Kemani'nin gnmze erien tek bir bestesi mev
cutmu ve Ylmaz ztuna Trk Msiksi Ansiklopedisinde bu
bestesini kayda gemitir.
Deerli bir bestekr ve kemaninin hayat hakknda, Biyog
rafileriyle Ermeniler adl mufassal eserde hayli bilgi sunulmu
olduu hlde, besteleri ve kabri hakknda tek bir bilgi mev
cut olmay cidden dndrcdr. Zira, varlm muhafa
za eden bir kabristanda, kabrinin yoklara karmas olduka
garip grnmektedir.
 Baron (Parunak)
( 1834 - 1900)

Enstrman malats

Osmanl Ermenilerinden hayli n yapm, muhtelif enstr

man imaltsdr.
Baron veya Parunak adlaryla anlan bu sanatkr, tanbur,
lavta, ud ve bilhassa kemene imltnda pek mahir olarak
tannmtr.
 Mandoli Yarutin Havadurin
Mandoli Artin
(? - 1 8 9 0 ? )

Hnende, Bestekr ve Notist

Osmanl-Ermeni bestekrlarndan, hnende, bestekr ve

notac olarak n yapm Mandoli Artin, Baba-Hampartzum
notasn en l ekilde deerlendiren msikinaslarn ban
da gelenlerdendir.
Doum tarihi mehul, lm tarihi ise tam olarak tespit edi
lememi bulunan bu deerli bestekr ve notist'in hanendeli-
i de hayli beenilmi, dinleyenlere nice hyller kurdurmu,
haneresinden ykselen kadife gibi sesi ile mnevi lemin sih
rini tattrmtr.
Ancak en byk hizmeti, Baba Hampartzum notas ile XVII.
asr ve XIX. asrlara ait yeri asla doldurulamaz, hemen her bi
risi dierinden daha deerli bestelerin gnmze aktarlabil-
mesini salam bir deerli Notist olarak da n yapmtr ki,
yzlerce saz eserini yok olmaktan kurtarmtr.

Perevler: Karcar I, Karcar II, Karcar III, Muhayyer-

Krd I, Muayyer-Krd II, Airn, Gerdaniye, Muayyer, Ms-
ter, Nevzi, Nihvend, Nibrek, Rast, edd- Arabn.
Saz Semleri: Arn I, Arn II, Karcar I, Karcar II,
Segh I, Segh II, Acem-Bselik, Bestenigr, Bselik, Dgh-
Bselik, Gerdniye, Gl'izr, Hicz, Irak, Isfahn, Muhyyer,
Muhyyer-Krd, Mster, Nihvend, Nibrek, Perzerin, R-
mi-i Cn, Sultn-Irak, ems-Efrz, Tarz- Nevn, Tered,
Uak, Zengle. Rast Nak Yrk Sem: Kyinde figanm
la aceb gulgule yok mu? Mstezd, mkerrer, terennmsz.
ou perev, haylisi saz semsi olmak zere, 588 saz eseri
ni muhtevi saz eserini muhtev kolleksiyonunu Hampartzum
notas ile yazmas ve ona ait olanlarn kopyalarn almas 11
Ekim 1875 tarihinde bitmitir. Daha geni bilgi iin Trk Mu
sikisi Ansiklopedisi'nin 1 ve 2. ciltlerine baklabilir.

Baba Hampartzum Limonciyan Ve

nl Dede Efendilerle Olan Ba
Cmlece bilindii gibi, iki Dede Efendi mevcuttur ve her
ikisi de Trk Sanat Mzii lemine damgalarn basm ei as
la bulunmaz olaanst msik dehalardr.
nl nota mucidi Baba Hampartzum Limonciyan ise her
iki dehadan da renim asndan istifade edebilmi ve by
lece msik dnyamzn nice hzinesini, nesilden nesle akta-
rlabilme imkn salayabilmitir.
Denecektir ki ki Dede Efendi olduu bir sr mdr ki, sen
kayda geme mecburiyeti hissediyorsun? Tabii ki sr deildir
ve muhtelif ansiklopediler bata olmak zere, yine muhtelif
msik kitap ve Ansiklopedilerinde nev'i ahslarna mnha
sr maddelerde deerli kaytlara gemi durumdadrlar. An
cak buna ramen yeni nesiller tarafndan pek tamndklar sy
lenemez. Dahas, iki Dede Efendi olduunu bilenler ise hemen
hemen yok gibi bir eydir! Zira msik lemimiz, yozlatrl
m trkler, arabesk, pop-mzii ve adma metal denen zrlt
ile yine adma hip-hop ve rap denen ABD zencilerine ait, kar
lkl acayip hareketlerle atma tarznda bir nevi dans vs. se
bebiyle, gzelim Trk Sanat Msiksi, gzelim gerek Rumeli
ve Anadolu Trkleri ve gerek dans ve Bat Mzii tamamen
unutulmaya terk edilmitir.
 Baba Hampartzum Limonciyan'm biyografisini yazanlar,
Trk olsun, Ermeni olsun, her daim, kendi grmek istedikleri
ekilde ele alm ve ylesi bir gre gre deerlendirip, oku
yuculara sunmulardr. Bu yanl deerlendirme, hemen her
Ermeni asll bestekrn biyografisinde uygulanmtr. Dolay
syla biz, adeta bir kural durumuna gelmi bu hamaset siste
min dnda hareket etmeyi esas aldk ve elimizden geldiin
ce, msikinaslara ait belgeleri mantk ve doruluk ynnde
deerlendirdik. Yni, doru olanma inandmz kayda ge
tik; ne bir eksik, ne bir fazla!
 Afet (Apet) Msrlyan
(1850-1922)

Udi Hapet

Asl ad, Hapet Msrlyan'dr. Mslman arkadalar Apet

demiler daha sonra ise uduna olan pek mahir hakimiyeti do
laysyla, Afet lakab taklm ve hayat boyunca bu isimle bi
linmitir.
Klarneti Avedis'in mahdumu olarak, 1850 ylnda stan
bul'un mehur sahil semtlerinden Kum-Kapu'da domutur.
Henz 18 yalarnda gencecik bir szende iken, ailece Msr'a
gtler ve 1883 ylna kadar Kahire'de szende olarak alt
ve knunu ile getii taksimler hayli beenilmekteydi. Ancak
gen Hapet, Kahire'de ud'a heves sard ve babas ona Msr'n
en nl ud hocas, Ahmed Mahallevi'den ders aldrd. Ayrca,
o yllarda Msr'da ikamet etmekte olan: Topkapulu Nigoos,
orlulu Kirkor, Cierci Hanende Kirkor, Kuzguncuklu Artin,
Bebekli Serope, Samatyal Santuri Takvor ve Kemaneci Mol-
ses'den perevler, besteler ve semailer geerek, ksa zamanda
sesini duyurdu.
Zaman iinde udu zerinde ylesine mahir bir hkimiyet
kurmutu ki,u alarken mzrabna ylesine hkimdi ki adeta
mzrab ile lavta enisi vermekte ve dinleyenleri adeta mest
etmekteydi. Msr'n st dzey msik mahfillerinde mevki
sahibi oldu.
1883 ylnda stanbul'a dnd. Yksek-Kaldrm'da me
hur Birinci'nin, Galata'da Balozcu Miltiyadini'nin gazinolarm-
da saz heyetlerine katld. En ok da Kemani Tatiyos, Kemani
Kirkor'un saz heyetlerinde alt.
1905-1908 tarihleri aras Saz ve Sz adnda bir msik mec
muas neretti. O yllarda Ud, stanbul'da daha pek tannm
deildi. Dolaysyla, varlkl ailelerin ocuklar ders alabilmek
iin adeta kuyrua girmiler ve bylece konaklara, yallara gi
derek ders veren Msrlyan Efendi, bylece hayli udi yetitir
di. Kendisine ait 22 adet bestesi vardr.

Udi Apet tarafndan neredilen "Saz ve Sz" adl mecmuann

6 Haziran 1910 tarihli nshas. Gnmz alfabesiyle unlar yazmaktadr:
 6 Haziranl910-20 Maysl326 Perembe Numara 7
Sahib-i imtiyaz ve muharriri
Ud Apet
Nshas 20 para
Gn gemi nshalar 30 para
Senelik abone olmak arzu eden Mokosyan matbaasna mraca
at etsin
Sahib-i imtiyaz: Ud Apet
Kaffei'muamelat iin sahib-i imtiyaza mracaat olunur
Adresi
Sultanhamam Mokosyan Matbaas
SAZ ve SZ
Tab' olunan notalarn cmlesi nota
Muallimi Hancyan Leon Efendi tarafndan tasdik olunmutur
imdilik haftadabir d e f a ner olunur

Besteci ve szende olan bu deerli sanatmn son yllar ta

mamen zaruret iinde gemitir ve 14 Ocak 1922 tarihinde 72
yanda vefat ettii zaman pek sefil bir durumdayd. Kabri,
ili-Kadim Ermeni Mezarl'ndadr.
Doum ve lm tarihini 1847-1919 gsteren kaynaklar da
mevcuttur. Olu ve talebesi olan Dr. Andon Msrlyan'm da
10 adet eseri vardr.
 Agop Efendi (a Agop)
(? - 19 10 ?)

Kemani

Kemani Agop Efendi nam ile bilinen ve ayrca a Agop

lakabyla da anlan mezkr msik stadnn sadece doum
tarihi deil, lm tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. Ke
man ustas olduu sabit bulunan bu deerli msikinasm ya
ants ve sanat hayat hakknda fazlaca bir kayt maalesef bu
lunamad!
Bestelerinden Hiczkr Devr-i Hind ark "Grdm-ol em-
humrm kaaresin" mehur eserlerindendir.1
 Agopos Alyanak
(1875-1964)

Kemani-Hanende

Lavtac Simon'un mahdumu ve ad Hagopos olmasna ra

men msik leminde Agopos olarak tannan bu deerli m-
sikinasn, kendisi gibi msikinas olan aabeyi daha var
dr: Levon, Apraham ve Gaik. 1875 ylnda, Adapazar'nda
dodu. Doum tarihini 1868 gsteren kaynaklar da mevcut
tur. Kk yalarda Adapazar Ermeni Kilisesi'nde dini m
sik rendi ve zaman iinde Ba-Tegann oldu.
Hagopos'un iki mahdumu oldu ve her ikisi de Tp Doktoru
oldular ilerinden Di-Tabibi olan Adapazar doumlu 1907
mahdumu ise nl Film Rejisr Aravir Alyanak, 1948-1967
yllar arasnda hayli filmin Ynetmenliini yapmtr.
27 Haziran 1964 gn hayata gzlerini yuman bu deerli Mu
sikiinasn, iki de kerimesi mevcutmu ve 1970'lerde Yedikule
Ermeni Hastnesi'nde barndklar kaynaklarda gemektedir.
Kemani, Hanende ve Bestekr, Hagopos veya Agopos Alya-
nak'm muhtelif eserleri vardr: Hicz Ar Aksak "Bir grde
ey mu'all, oldum meclbun senin" sadece birisidir.
_ Mi O * jtr l i fit ,_____ / P'* / t

&J/tl/ H<*/ mtUVtCfffi**

Agopos Alyanak'a ait "Geti eyvah bir hayl oldu saadet demleri"
bestenin notalar.
 Ayazar Akyz Garabedyan
(1887-1967)

Hanende ve Kann

Ein'de (yeni adyla Kemaliye), Avukat Kevork Garabed-

yan'n mahdumu olarak dnyaya gelen Ayazar Garabedyan
15 yamda yetikin bir ocukken aile efrad stanbul'a gm
tr. Bylece krpecik delikanlmm arzu ettii ortam kendiliin
den domu, Ein'deki Ermeni Kadim Kilisesinde grd
dini msik eitiminin de yardmyla, Trk-Sanat Msiksine
kar yabanclk ekmeyen gen Garabedyan, saz heyetlerin
de almaya balamtr. 12 yl Kanun olarak icra-i sanat et
tikten sonra, 1911 ylnda hnendelikte karar klm ve vefat
na kadar fasl hnendelii yapmtr.
Karcar makamnda "Frat kenrmda balk olaydm" tr
ks, en beenilen eserlerindendir. 1967 ylnda 80 yamda
vefat etmitir.
 Aleksan Efendi (1)
( 1852- 1910 ?)

Kemani Aa

1852 stanbul doumlu ve baba ad Kirkor olan nl ke

mani Aleksan Efendi'nin msik dnyasndaki lkab ise Ke
mani Aa'du.
1800'lerde, Ermeni Cemaatinin idareci ve sorumlular s
nfna mensup nl miralann balca semtlerinden Orta-
ky sahilinin Mtevelli Soka, Nu: 7'de ikmet etmi bulu
nan Kemani Aa, bunca bilgi aktarlm olmasma ramen
lm tarihinin tam olarak bilinmemesi gerekten dnd
rcdr. Zira ehir sabit, semt sabit, sokak sabit ve ev nu
maras da sabit olduuna gre, geride ne kalyor ki, lm
tarihi bilinmemektedir? Biyografi aratrmalarnda zaman
zaman rastlanan bu gibi durumlarn ayrca tetkiki elzemdir
inancmdaym.
Aleksan Efendi'nin msik lemine geii, kemana olan tut
kusu ile balam, iyi kemanileri dinleyip, onlarn tecrbele
rinden istifade ederek sanatn icra etmeye balamtr. Prati
inin ar bast msik hayatna geiinden sonra o yllarda
Kuledibi'nde yer alan ve hayli mehur Pirini Gazinosunda
uzun yllar alm ve ayrca varlkl ailelerden msik merak
llarna ve ocuklarna keman dersi vererek kendine ek gelir
salamtr. Her geen gn, Kemani olarak hreti biraz daha
yaylan Kemani Aa, Yegh, Saba, Segah makamlarnda tak
sim plaklar doldurdu.
 Msiksever Trablusgarp Valisi Rza Paa, bu deerli Kema
ni'yi Libya'ya davet etmi ve bylece Kemani Aa, bir mddet
Trablusgarp ehrinde hayatn srdrme imkn bulmutur.
Ancak ne kadar kald ve nerede icra-i sanat ettii hakknda
bir bilgi edinemedik. Tahminen 1910 ylnda ve 58 yanda ve
fat etmi olduu hakknda kaytlar mevcuttur.
Kemani Aleksan Efendi veya Aa'nn gnmze erien
eserleri unlardr: Bayat Taksim, Devr-i Kebir edd-i Arabn
Perevi, ifte Dyek Hseyni - Airn Perevi ve Saz Semi-
si, Fhte Bayat - Arban Perevi, Mhr Saz Semsi, Hicaz-
kr Dyek ark Gzelle iftihr-eyler-gzeller, Acem Airn
Devr-i Hindi ark Gnl hicrinle kan alar, harabdr Hicz
Aksak ark Bitmiyor h- vahim, baht- n - hemvredir
ve Bestenigr Saz Semsi.
 Aleksan Efendi (2)
(? - 1925)

Hanende

Birok talihsiz msikinas gibi, doum ve lm tarihle

ri ya ksmen bilinmi veya hi bilinememi olanlarn katego
risinde yer alan Hanende Aleksan Efendi, piyasa hnendesi
olarak alm ve yle bilinmektedir. Vefat tarihi 1925 olarak
gemektedir.
Ancak, gfte ve besteleri ne kadardr, nerelerde icra-i sanat
etmitir; btn bunlar hakknda en ufak bir bilgi edinemedik?
Sayn Ylmaz ztuna, gnmze ulaan tek bir Suzink
dyek arks olduunu ansiklopedisine alm: "Bir gzele kul
oldum."
 Aleksan Efendi (3)
(18 15 -1864?)

Tanburi-Notac

Han Odabas Vanl Kaspar'n mahdumudur. 1815 ylnda

stanbul'un surii Ermeni semtlerinden ve Protestan Ermenile
rinin youn olduu bilinen mehur Gedikpaa'da domutur.
Msikye olan sevgisi, onu zaman iinde nl bir Tanburi -
Notac olmasnn sebebidir. Baba-Hampartzum Limonciyan gibi
esiz bir hocadan ders alp, mehur Hampartzum notasn A'dan,
Z'ye en mkemmel ekilde renmi ve zaman iinde nl bir
Tanburi olup, adn her yanda duyurmutur. Bu meyanda, s
kdar Surp-Garabed Kilisesi'ne dini msik hocas oldu. Daha
sonra ise 1856 ylnda, Msr Valisi Said Paa'nn davetiyle M
sr'a giderek, Kahire Saray'na 40 altun maala szende olmutur.
Kahire'de son derece konforlu bir hayat imknna kavumutur.
Ancak, her ne olmu veya her ne dnm ise ki, byk bir ih
timlle gurbet acs olabilir, 1859 ylnda, Msr'a gidiinin n
c senesinde hemen her eyi, bilhassa refah iindeki yaantsn
adeta terk ederek, derakap Pay- Taht Beldesi stanbul'a dn
m, edindii tm serveti adeta sokaa saarcasma harcayp
tkettikten sonra, mrnn son yllarm tam bir yoksulluk ii
ne dm, be yl sonra 1864 ylnda, 49 yanda vefat etmitir.
Saym Ylmaz ztuna'nm kaydna gre, 10 adet arksmdan
yalnz Acem-Bselik Yrk Aksak ark gnmze eriebil
mi, "Grmez-old emimiz hicrinle hb"; bir de Hseyn
Saz Semis mevcutmu.
 Andon Bedrosyan
(1875- ?)

Lavtac

1875 ylnda Boazii, Yeniky'de domutur. Msikinas

ve bilhassa Lavtac olarak tannm bu sanat, ilkrenimini
Rumelihisar Ermeni lk Mektebi'nde ikml etmi, her Ermeni
ailesinin ocuu gibi, Kilise msik ve llhelerini renebilme,
Yn Teganniyt- Ruhande Ernok (Yenok) olmas lzmdr.
Bapazyan'm talebesi oldu.
Tegannilik renimi dnemini gayet baarl sonuland
ran Andon Bedrosyan Efendi, Rumeli-Hisar Ermeni-Kilise-
si'ne, Ba-Muganni atand.
1896 ylnda Msr'a giderek, orada talyan asll Lavtac To-
ni'den Lavta'nin iml ve akordunu rendi. Bat msiksine
de yaknlk duyan Bedrosyan Efendi 1899'da stanbul'a dn
d ve 1899-1916 yllar arasmda, Boyacky Ermeni Kilisesi'nin
mugannilik grevini ifa etti. 1916'da tekrar Rumelihisar Er
meni Kilisesi'ne Ba-Muganni seildi. Eser olarak, bir mando
lin metodu ve birka ark brakt. Hayahnm son yllar bilin
memektedir.
 Andon Dzyan
(1765-18 14 )

Tanbr

nl Kuyumcuba, Mikayel elebi Dzyan'm mahdumu

dur. Refikas, Mariane Apikyan'dr. 24 Eyll 1765'te stanbul'da
domu. 14 ubat 1814'te vefat etmitir.
Kaytlara gre, zamanmza eriebilmi herhangi bir ese
ri olmamakla birlikte, nl Lavtac Andon'un eserleri arasna
karm olanlarn mevcudiyeti kaytlarda gemektedir! Ayr
ca tetkiki elzemdir. Zira, nl Rum msik adam Lavtac An
don'un vebal altnda kalmas doru deildir.
 Arisdages Hisarlyan
(1856-1937)

Papaz

1856 doumlu Arisdages Hisarlyan, Trk Sanat Mziinde

Ermeni Besteciler (2007) adl ve hayli hacimli muvassak eserde
Rahip snfnda gsterilmi ve mezkr sfatla kayda geilmi.
Hlbuki, Hisarlyan'm Rahip deil, Papaz olduunu uzun yl
lar Ermeni Patrikhnesi'nin Ktphne Mdrln deruh
te etmi bulunan, tarihi ve ktphneci, merhum, Kevork Pa-
mukciyan Biyografileriyle Ermeniler adl eserinde Hisarlyan'm,
Rahip deil, Papaz olduunu kaydetmilerdir ki, bizce yanl
mam olan muhakkak ki merhum Pamukciyan'dr.
Hisarlyan, stanbul'un Hali yakasnda, Yahudi, Rum ve
Ermenilerden mteekkil tarih bir semt olan Balat'ta 1856 y
lnda domu, 1937'de yine stanbul'da vefat etmitir. Papaz
Arisdages Hisarlyan' Rahip Vrtanes Hisarlyan'la kartran
kaynaklar mevcuttur. Bunun balca sebebi, her iki din ada
mnn da, bir dnem kitaplk yapm olmalarndan kaynak
lanmaktadr. Papaz Arisdages'in en mehur eseri, Badmutyun
Hay Tzaynakrutyan (Ermeni Msik Tarihi) serlevhas tar ve
1914 ylnda stanbul'da baslmtr.
Ohannes alcyan'm talebesi olan Arisdages Hisarlyan,
1877'de kitaplk mesleini semi, ancak 1896 ylnda ruha-
nilii kitapla tercih ederek Papaz olmutur.
Ad Vrtanes olan dier Hisarlyan'a gelince; Rahip snfna
mensup bu Ruhani, msikinas ve kitap olarak mehur olmu
bir ruhanidir. Kevork Pamukciyan mezkr eserinde 1890'larda,
Uzunar'da bir kitap dkkn olduunu yazmtr.
 Asadur Efendi (Hasadur)
c? - 1904)

Hanende

Doum tarihi ve nerede doduu mehul olan Hanende

Asadur Efendi'nin kk ad Agop'dur. Kendisinin saz ola
rak nefis Piyano ald ve bu enstrmann dersini verdii ka
ytlarda geer. 28 Austos 1904 tarihinde vefat etmi ve Balkl
Ermeni Mezarlnda topraa verilmitir.
Isfahn Aksak ark onundur: Tuttum teler inde mes
keni.
 Aristakes alcyan
Aris Hovharnesyan
(18 12 -1878)

M sik Hocas

stanbul'un sahil semtlerinden Yenikapu ile Kemaliye Cad

desi aras, bir zamanlar irin bir semt olarak varln srd
ren Kk Vlnga'da ikmet eden Lekeci Hovhannes'in mah
dumu olarak 1812 ylnda dnyaya gelen Aristakes akyan,
ayn zamanda Aris Hovhannesyan olarak da bilinmektedir.
ok kr gnmzde de varln srdrmekte olan, ta
rihi ve mehur Bezciyan Ermeni Mektebi'nde renim gren
Aristakes, msik renimini de Baba Hampartzum'dan ders
alarak tamamlam ve onun vefatndan sonra Meryem Ana
Ermeni Katedrali'ne Ba-Muganni seilmitir. alcyan, Baba
Hampartzum notasn Dzunk, Dzmgner, Gsatav, Karatav ila
veleriyle gelitirmitir. Muhtelif Ermeni kiliselerine deerli mu
ganniler yetitirmitir. Bu meyanda, bizzat yetitirdii Kilise
Korosu ile Sultan Abdlmecit Hn'm huzurunda, tasavvuf m
siksi tarznda bir konser verdiinde, Pdih gayet memnun
kalp, takt nianla Aristakes'i onurlandrmtr.
Nota dergisi yaynlamay da hedef alan deerli Msikinas
Knar Arevelyan - Dou Santuru adl bir aylk dergi yaynlad.
Talebeleri arasnda u nl Msikinaslar vardr: Kapriel
Eranyan, Harutyun Artin Erganyan, Hampartzum ereyan,
Rahip, Kapriyel Hancyan, Hanende, Astik Hamamcyan, Vr-
tanes Hisarlyan.
 Tm baarl almalarna ramen, maddi adan hi de ye
terli bir kazan salayamadndan, 13 Nisan 1878 gn vefat
ettiinde, be paras olmayan bir fakir sanatyd. Lkin, Ki
lise onun cefakr hizmetlerini unutmamt. Nitekim, cenaze
yinine nl Patrik, Nerses Varjabedyan Cenaplar da itirak
ederek bu deerli sanaty, son yolculuuna uurlamakla, Er
meni Kadim Kilisesi ve Cemaati adma onurlandrd.
Udi Arak Efendi mlekiyan

1880 ylnda, stanbul'un surii semtlerinden ve Protestan

Ermenilerin ounluk tekil ettikleri, Gedikpaa'da domu,
1930 ylnda Yedikule Ermeni Hastanesinde vefat etmitir.
Msik renimini Kirkor ulhayan ile Kemani Tatyos gibi
deerli msikinaslarm talebeleri olarak ikml etmi ve fakat,
uzun yllar algl kahvehnelerde udu ile piyasa algclar gi
bi icra-i sanat ettiinden, gayet kabiliyetli olmasma ramen,
msik dnyasnn inceliklerine eriememi, istemeden de olsa
sanat hayatna glge drmtr. Ancak btn bu kusurla
rna ramen, ud olarak tannm, mzrabndan dklen na
meler, zevkle dinlenmitir.
Sanat msikmize kendince katklar vardr. Mesel klliye-
yi hazrlarken, hemen birok esere ara-nameler bestelemi ve
bilahare bir msik evi am, nota basm. Piyasa tarz yazlm
olmasna ramen, Fasl Mecmualar dikkatleri ekmi ve 1922-
1924 yllar aras, d Onnik Zadoryan tarafndan yaynlanmtr.

, ,
Nlfiavend arta
Ewy nlfiaH emelimde sararan rpembe vlefe
y
.
S & Mustafa Rejlt Bet)
Usul : A^r aksak Mtizi* : Udi Ara* Efendi

Rew qt b ver me* I irt ben

5a w can ver me* I h can
%
tf^Qnji>ur'u
sa na vermlj
n dim eme* SAZ
1iu
ve ri rim ben g le re*

se m sol dur

Ey nlfiai-l emelimde sararan pembe le*

S*
Reng b verme* iin ben sana vermljdto eme*
Aanm *o*lamadan b e n , seni soldurdu feie*
5ana can verme* in can veririm ben glere*.

Arak mlekiyan'a ait "Ey nihl-i emelimde sararan pembe iek"

adl bestenin notalar.
 Ayn zamanda, Nubar Tekyay'm babas olan d Arak
Efendi'nin, sanat asndan btn kusurlarna ramen Msik
dnyasna verdii hizmetleri asla unutulmamtr. Kendisinin
19 adet bestesi mevcuttur.
 Hagopos Alyanakyan
(1868- 1964)

Kemani ve Hanende

Hagopos Alyanakyan, Adapazar doumlu olup, babas Lav

tac Simon'dur. Aabeyleri olan Levon, Apraham ve aik de
mzisyendi. Msik renimini, Adapazar Ermeni Kadim Ki-
lisesi'nde ikml etti ve Kilise korosuna itirak etti. 1964'te 96
yanda vefat eden bu deerli msikinasm Tp Doktoru olan
iki mahdumu vardr.
Mehur arklarndan bazlar: Hicz Ar Aksak: Bir g-
rde ey Mu'all, oldum meclbun senin, Hzzm Ar Ak
sak: Brakp bizleri mahzn- mkedder o Melek, muhammes.
Mhr Ar Aksak: Geti eyvah, bir hayl old sa'det demleri.
 Artaki Candan
(1885-1948)

Kanuni Artaki

Soyad Terziyan veya Terziolu olan, nl msikinas mer

hum Artaki Candan, henz Osmanl topra olduu ylarda
mehur, mehur olduu kadar da, birok siyas hareketin be
ii olarak dikkatlere ekmi bulunan Selnik'te 1885 yln
da domutur: Babas Azarik Terziyan, maddi durumu iyi ve
hosohbet bir berberdi.
Lise renimini, Selanik dadisi'nde ikmal etti. stanbul'da
Tbbiye'ye kaydoldu, ancak iki y okuduktan sonra ayrld ve
asl ideali olan msik lemine dald ve ksa zamanda knun
sanats olarak tannmaya balad. Selnik'te alrken Ud
Ahmet Bey'den piyasa arklar rendi ve kendisini stan
bul iin hazr grnce derakap stanbul'a gt. Gt diyo
ruz; zira bu geliinde, artk stanbul'da ikamet edeceine ke
sin karar vermiti.
 stanbul'a gelir gelmez, Tatyos Efendi'nin heyetine katld.
Geri piyasa mzisyenliini pek sevmemekteydi lkin, sanat
msiksi mensuplarnn ounlukla kaderleri buydu. Geri ya
Saray'a veya bir Paa'nn himayesine snp drt drtlk bir
msikinas olabilmek de vard. Ama ylesine kavuabilmek,
dorudan ksmet ii idi!
stadn bu hususta yerden, ge kadar hakk vard. n
k piyasa, msikinas deil, algc retir. Pratik almalarn
hkm srd bu lemde bozuk icra her daim ortama h
kim olmakta ve nefis beste de gfte de o piyasadan uzak kal
maktayd. Ksaca piyasa, mzisyeni delmek, sarho anana
meze olmaktan gayr hibir ey deildi!
Nitekim, mzisyenlie yeni balayanlara sk skya tembih
eder, onlarn algc deil, mzisyen olmalarn tavsiye ederdi.
Gayet mkemmel kanun aldndan, n hemen her yan
sarmt. Nitekim, Sahibinin Sesi Firmas yzlerce plakta, sa
natlara elik ettirmitir. Konservatuar cra Heyeti'ne alnm
50'ye yakn eser besteledi: Koklasam Salarn bu gece ta fecre
kadar, onun en mehur eserlerindendir.
Ne var ki bir kt hastalk, bu deerli Msikinas penesi
ne alp 30 Ocak 1948 tarihinde aramzdan gtrd. Bir kz olan
bu stanbul Beyefendisi, nazik ve efendi kiilii ile tannmtr.
 Asadur Hamamcyan
(Asdik Aa)
1846-1912

Hanende

stanbul'un sahil semtlerinden Ortaky'de 1846 ylnda dn

yaya gelmitir. Ancak, doum tarihini 1840 ve 1858 gsteren
kaynaklar da mevcuttur.
Babas, Kalust Hamamcyan'dr. Msik renimini days,
aktr Mofses Papazyan'dan, bilahare de Aristakes Ohannes-
yan'dan ders alarak salamtr. Trk Sanat Msiksi'nin din
d paralarndan birka bin arky ezberinde tutmakla h
ret yapm, gayet mahir bir solistti.
Nota bilgisi ve nefis yazs ile de tannm ve bylece Ab-
dlhalim Paa'nm koleksiyonunun byk bir ksmn notaya
almtr. Takriben 50 civar bestesi olan Asdik Aa, 30 Aralk
1912 gn Feriky'de vefat etmitir. Mahruki adl bir kz Ke
mani Tatiyos Efendi'nin talebesi ve ad Boos olan bir mah
dumu olmutur.
 Avedis Zarmayr Gezryan
(1865-1955)

Bestekr

1865 Sivas doumlu ve Tateos Gezryan'm mahdumu

olan Avedis Zarmayr Gezryan, babasnn stanbul'a yer
lemesiyle birlikte Ermeni Katolik Kilisesi tegannileri aras
na katlm ve daha sonra ruhani olmaya heves sararak, di
ni eitim alp 4 ubat 1870 tarihinde, Ermeni Katolik Rahibi
intihap edilmitir.
Msikinas ve besteci olarak mzik dnyasna kendisini
adam bu ok ynl sanat, mtercim ve gazeteci olarak da
byk hizmetler vermi, Franszca'dan, Trke'ye 10 eser e
virdi. 1890 ylma yakn defter tutarnda, Trk Sanat Msik
sine ait birok eseri Baba Hampartzum notasyla sonraki nesil
lere kazandrmtr. Bunlardan 34 perev ve saz semaisinden
oluan bir defter, gnmzde Ermeni Katolik Patrikhnesin-
ce titizlikle muhafaza edilmektedir.
Dier iki defter ise, merhum msikinas'm kerimesi, Arak-
si Herliyan Hanm'da bulunmaktadr. Bunlarn tm szl
eserlerdir. Nadide eserler azdr ve ounlukla mehur olanla
r notaya alnmtr.
Derlememizde istifade ettiimiz kaynaktaki kaytlardan
edindiimiz bilgiye gre, dier iki defterde u kaytlar mev
cutmu: XIX. Asrn sonlarmda hayli rabet grm arklarn
bulunduu birinci defterdeki paralar, 1787 ylmda notaya al
narak, kayda geilmi, 385 sahifeden mteekkildir.
 ikinci defter ise: 152 sahife ve 121 arkdan mteekkildir.
stadn kerimesi, Araksi Herliyan'n kz, Piyanist Aspi-
na Herliyan'dr. Dier kerimesi ise, Ovrestes Karagzyan'dr.
Gezryan'a ait bir dier ark Mecmuas daha mevcuttur ve
Ermeni Katolik Patrikhnesi'nin ktphnesinde 16. numara
da kaytldr, iinde 188 arknn notasnn yer ald bu def
ter, 171 sahifedir.
Drdnc bir defterin daha olduunu kaytlardan reni
yoruz. yle ki; Perev Mecmuas olarak belirtilen defterde,
ounluu Ermeni Bestekrlara ait baz arklar mevcuttur.
Ayrca mezkr defterlerde Hac Arif Bey, evki Bey vs. b
yk Trk bestekrlara ait ve gnmzde hi bilinmeyen ne
zih paralar da yer almaktadr. 4 Temmuz 1955 tarihinde ve
fat eden bu cefakr sanatmm kim bilir daha nice hizmetleri
olmutur da bizlere ulaamam, karanlklara kayp gitmitir!1
 Asadur
(? - 1900?)

Hanende

lm tarihi bile tam olarak tespit edilememi olan bir ta

lihsiz mzisyen, Hnende Asadur Efendi. Bence, hemen bir
ok benzeri gibi, hayatn kazanabilmek iin akamlar dolat
meyhnelerde nice sarhoun kadehine meze olup gitmitir!
Ylmaz ztuna, Tuttum teler iinde meskeni adl Isfahn ak
sak ark ona ait olduu notunu dmtr.
 Boos Hamamcyan
(1872-1945)

Asdikzade-Hnende

Batan beri grdmz gibi, stanbul'un nefis sahil semt

lerinde Ortaky, sadece Ermeni miralar deil, ayn zaman
da Ermeni msikinaslar asndan da hayli verimli bir semt
olarak kaytlara geilmitir. nl Msikinas Astik Aa'mn
mahdumu ve bu sebeple Asdikzde Hnende adyla da an
lan, Hnende Boos Hamamcyan, 1872 ylnda mezkr semtte
domu 1945 ylnda, Ermeni Hastanesi'nde, geirdii bir ba
rsak ameliyat neticesi, 73 yanda vefat etmitir. Kabri Ba
krky Ermeni Mezarl'ndadr.
Piyasada uzun yllar alm olan Boos Hamamcyan, ter
cihan Hac Arif Bey ile evki Bey'in eserlerini okur ve kadife
gibi kayan, blbl misli akyan sesiyle hemen her dinleye
ni adeta bylerdi.
ilk msik renimini babas Asdik Aa salam ve by-
lece piyasada almaya balayp, Kemani Tatyos Efendi'nin
heyetinde okumu ve bilhare, Kemani Tatyos'un saz heyeti
ne katlm, bir mddet sonra ise Hnendelii brakarak, zel
dersler vermeye balamtr.
Babasndan uzun yllar, nazari ve fiil msik dersleri alan
Asdikzde Boos, Baba Hampartzum ve Bat notalarm en l
ekilde renmi ve evki Bey'in baz eserlerini notaya almakla,
msik dnyasna yapt hizmetleri daha da deer kazanm-
dr ki, evki Bey'e ait eserlerin yer ald defter, gnmzde
Arel Ktphnesinde bulunmaktadr. Besteci olarak 10 kadar
esere imza atm bulunan Hnende Boos Hamamcyan nee
li ve ho sohbet bir msikinas imi.
Ne denir, Hz. Allah'n rahmeti zerinden eksik olmasm.

Asdikzde Boos Hamamcyan'n genlik ve ileri yalarna ait iki fotoraf.

 Badasar Aa
(?-88o)

Ekmeki

stanbul'un, tarihi Ekmekilerinden Badasar Aa, ayn za

manda Ekmeki lkabyla da anlrm. Genlik yllarnda m
sikye kar son derece sevgi duyduundan, msik sanatnn
pratik ynlerini renmi ve fakat bununla da kalmayp, Ha-
im Bey'den ders alp gelitirmi ve msik lemimize 15 de
erli ark kazandrmtr. Sevilen arklarndan ikisi udur:
Hicz Yrk Sem: Bir gzele sard gnl h bu yaz, Sznk
Yrk Aksak: Gnl sana hep pervne.
 Kirkor Berberyan
(1884-1959)

Ud

Batan beri kaleme aldmz biyografiler dikkate alnr

sa, insanlarn inili kl bir zemin zerinde fani varlklarn
srdrrken, nice aba ve gayretleriyle meydana getirdikleri
rnlerin semeresini lykyla gremeden gp gittii gr
lr! Bu bir tabiat kuraldr ve Hz. Allah'n izniyle onu aabi
lenler gerekten sekin kiilerdir denebilir!
te Ud Kirkor Berberyan, aynen benzerleri gibi o sihirli
kural aamam olan talihsizlerdendir!
Merhumun sanat hayat, d Afet'ten ders almakla ba
lam ve bylece piyasa szendeleri arasna katlm Msik
Hocas, Krikor Mehteryan'dan ise Baba Hampartzum notas
ile Ermeni Din Msiksini A'dan, Z'ye rendi ve gayet ne
zih besteler sundu.
Deerli msikinas Yorgo Bacanos'un hocas olmu, daha
baka talebeler de yetitirmitir. 4 Mays 1959 tarihinde vefat
etmitir. Ud Krikor Berberyan'm kabri ili Ermeni Mezarl-
mdadr.
Eserleri: Nihvend Ar Aksak Sf-u rkid bir denizken
mevcelendirdin beni, edd-i Arabn Devr-i Hind: Dildeki hic-
rnm t'dd-eyliyemem, Uak Aksak: Pek muzdaribim, ey
gl-i ter zahm- dilimden.
 Bimen en Der Gazaryan
(1873-1943)

Bestekr

Asl ad Bimen Dergazaryan veya Der azaryan'dr. Ka

ytlarda Babasmn Rahip olduu yazldr. Bu mmkn deil
dir ve bir aklamas olmas lzmdr! Zira Ermenilerde veya
Ortodoks ve Katoliklerde Rahip snf katiyen evlenemez. Ev
lenmek isteyen Rahip, mensubu olduu snftan ayrlp, Papaz
olmak veya ruhanilikten tamamen ayrlmaya mecburdur. Do
laysyla, merhum Bimen en'in babasnn ya Papaz olup da
yanl kaytlar geilmi veya refiks vefat etmi olduundan
Rahip olabilmitir. Bakaca mmkn yoktur! Dolaysyla Bi
men en'in babas, Rahip Kaspar Der Gaezar veya azaryan'm
ruhani kimliinin aratrlmas elzemdir. Zira byle bir durum,
Kadim-Ermeni Kilisesi'ne ters dt gibi, olabilmesine de
ihtiml yoktur. Dnn, adamcazn drt ocuu var ve Bi-
men en, drt kardein en ufa olduuna gre, Der azaryan
ailesi hayli kalabalk bir familya olarak dikkatlere ekmekte
dir ve bu ailenin hemen her ferdi saz almakta olup klliyen
mzisyendir ve bizim kk Bimen, bylesi bir atmosfer iin
de ekirdekten yetme bir msikinas olma yolunda ilerlemek
teydi. Kilise'de ilhe okuduu zaman ylesine iten bir duygu
ile okumaktayd ki, hemen herkes dinlerken adeta huu iin
de kendinden gemekteydi... Hele sesinin son derece gzel
ve adeta kadife gibi kayarcasna dinleyenlerin kulaklarn ok
amas... Hemen her yana adn duyurmu ve ou kimse srf
onu dinleyebilmek iin Bursa'ya gelmekteydi. Evet, 1873 Bursa
doumlu Bimen en Der azaryan'm zet ocukluk dnemi
byle balam ve kendisini Bursa'da tavsiye zerine bu kk
tegnniyi dinleyen Hac rif Bey, ona birka ark mek ettir
dikten sonra, sesini ve tarzm ok beenen bu byk Msik
inas, kk Bimen'in stanbul'a gnderilmesini tavsiye etti.
Ailesi ise buna raz deildi. Lkin, henz 14 yalarnda kk
bir delikanl konumundaki Bimen, hi kimseyi dinlemeden
bir k gn, 1887 ylnda Pay- Taht stanbul'un yolunu tuttu.
stanbul'a gelmiti ama kimseyi tanmyordu. Nitekim, ya
nndaki para ksa zamanda bitince, a sefil ortada kald ve
son are olarak Kilise'ye bavurdu ve Kilise mensuplar onun
krpecik sesini ok beendiler. Bylece tegnni olarak hizmet
vermeye balad. lhe okurken kendisini dinleyen bir cemaat
mensubu, sesini ok beenerek, himayesine ald. Evet, kk
tegnni'nin ans amt, zira kendisini himayesine alan ahs
bir bankerdi ve onu kendisine zel ktip yapp, bylece bir de
i salam oldu. Bylece i lemi ile tanan gen Bimen, da
ha sonra sarraflk yapmaya balad. Evet, kazanc iyi idi ancak,
onun asl hedefi stanbul'un msik lemi ile tanabilmekti.
Nitekim, zaman iinde buna imkn buldu ve bylece Rahmi
Bey, Cemil Bey, Aziz Dede, evki Bey, Kirm Efendi, Nedim
Bey, Kann Arif Bey gibi msik dehalaryla yakn dostluk
lar kurdu ve onlarm tarzlarn dikkatle dinleyerek istifade et
mekteydi ki, bunda Hz. Allah'tan sonra yegne gvenci kuv
vetli hfzas, istidad ve stn kbiliyeti idi.
 Y n eten K e m a l GURSES | |

Klasik 1u r k M u s i k i s i Koleksiyonu )
2Z B A C o l l e c t o n o l C l a s s c a l Tur lt sh M u s c *

Bimen en bestelerinden oluan mzik albm.

Ders ald Hocalar ise, ilk mek dersini veren Hac Arif
Bey, Hagopos Kllyan ve Lemi Atl idi. Herhangi bir saz al
masn bilmez, notadan da bihaberdi. Dolaysyla eserlerini no
taya arkadalar almakta ve bylece eserlerinden kurtarlabi-
len, kurtarlp, sonraki nesillere aktarlabilmitir.
Bimen en merhumun bir ayr zellii de, bilhassa slmi ca
mia tarafndan dikkatlere eker ekilde sevgi ve sayg grm ol
masdr. Nitekim Bimen en merhum bu hususta Yedi Gn mec
muas muhabiri Naci Sadullah Bey'e u aklamada bulunmu:
"Sekiz yamdayken, Bursa'daki Byk-Kilise'de lh makamn
daki Ermeni dualarm okuyordum. Kilise'ye Ermeniden ziyade Ms-
lmnlar gelmeye balamlard."1

1 H O S A D : Son A sr T rk M u s ik in a s la n , s. 1 0 6 -1 0 7 , M a a rif B a s m e v i, 1 9 5 8 s
tan b u l.
 Evet, Mslmn camia, sadece sesinin gzellii ile nefis yo
rumundaki nefaseti deil, ayn zamanda zarif ve saygl dav
ranlar, candan hitab vs. ile de saygnln arttrmtr. Nite
kim, ok iyi hatrlarm 1950'li 1960'l yllarda Radyo, ondan bir
ark yaynlayaca zaman, "Bimen en merhum'dan arklar din
leyeceksiniz" diye anons geerdi ki, bu durumTrk-Ermeni m
nasebetlerinin limonilemesiyle birlikte yoklara karmtr...
Gazi Hazretleri tarafndan Ankara'ya davet edilmi ve ayr
ca Dolmabahe Saray'nda Gazi Hazretlerine konser sunmu
tur. Bylece Atatrk'mzn de tevecchlerine mazhar olan
Bimen en, Trk halk tarafndan da sevilen, saylan bir ses
sanats, yeri dolmaz bestekrlardand. en soyadn, Krdi-
li Hicazkr arksnn "Yzm en" ok tutulmasndan dola
y alm bulunan Bimen en hakkndaki yorumunda Ylmaz
ztuna yle buyurmaktadr ki, mezkr yoruma baz nok
talar hari ilave edebilecek herhangi bir husus olabileceini
hi sanmyorum:

"Sleyman Nazif onun hakknda u beyti sylemitir:

E bed nzm dr sanat- feryadm zn
periz/azn hep B im en -i stadm zn.

Evli, ocuksuzdu. Bilhassa Ermeni genlerine m

sik mek ediyordu, diyorlar. Yksek msaadeleriyle bu
yanl bir yorumdur. Zira, Bimen en Ermeni genlerine
Kilise Msiksi mevzuunda Ermeni genlerine ders ver
mekteydi. Herhangi bir ayrm veya tercih sz konusu
olamaz. Bimen en, bilhassa genliinde parlak sesli bir
hnende idi. ihtiyar yamda bile dinlenirdi. Ben kendisi
ni 1935lerde ve daha sonraki yllarda dinledim. O yata
okuyabiliyordu. iman, gbekli, badem bykl, az ve ak
sal, byk bal, izzet-i nefis sahibi, nazik ve kibard.
Arif Bey'in muakkibi ve mukallididir. Fakat alelde bir
mukallid deiuldir. Trk Msiksi'nin byk ark bes
tekrlarndan birisidir. Arif ve Rahmi Beyler'in slbu
nu benimsemesi, msik zevkinin yksekliini gsterir.
Form mkemmelliini bu iki bestekrdan alm, ahsi
yetinin damgasn tayan pek baarl arklar brakm
 tr. Teknii salam, nameleri gzel, slbu gsterili
ve parlaktr. Eserleri fasl repertuvannm hl en deerli
ve vaz geirmez arklar arasndadr. 600 veya 800 ar
k bestelemise de, nota bilmedii ve zamanmda notaya
alnmad iin ou kaybolmutur."

Hac Arif Bey'in taklitisi deil, tam aksi o byk sanat

krn balatt ark bestekrl yolunun takipisi olmutur.
Dahas Fasl msikimizin gelimesinde byk rol oynamtr.
Bir adama hem takliti ve hem de byk sanat demek, keli
me oyunlaryla gerek bir sanaty kltmeye almak, tek
kelime ile drstlk deildir!
ok tanmm bir ses sanats olmasna ramen, piyasa h-
nendesi olmam ve ancak Eldorado Gazinosu gibi popler
meknlarda akamlan bir veya birka arkada ile sohbet eder
ken, ok srar edildiinde oturduu yerden, fasla itirak et
mitir. Daha sonra ise, evresine kserek kendi kabuuna e
kilmi ve bu dneminde biriktirdiklerini satmaya balam ve
bylece geimini salamtr.
26 Austos 1943 tarihinde vefat eden bu esiz sanatnn ce
nazesi Beyolu oran Katedrali'nden muhteem bir din
yinle kaldrlmt ki, bu esiz ve yeri asla dolmaz sanatnn
yakn dost ve arkadalar yin esnasnda hazr bulunmular,
bilahare Feriky Ermeni Kabristan'nda topraa verilmitir.
Bimen en merhumu son yolculuuna uurlayanlar ie zet
le u sanatlard: Lemi Atl, Neyzen Rza Bey, Tanburi Dr
Turan, Sdeddin Kaynak, Artaki Candan, tbnlemin Mahmud
Kemal nal, Ali Rza engel.
Vefatnda cebinden 50 Lira kan bu byk bestekrn, m
nevi zenginliine asla paha biilemezdi. Dolaysyla aziz ha
tras huzurunda sayg ile eilmek, hemen her sanatnn m
nevi borcudur!
Gazi Hazretleri'nin de pek beendikleri mehur arksn
aynen geiyoruz:
Krdilihicazkr
Yzm en, htram en
Meclsim en, mevkiim glen
Dilim en, hem revim en
Hem serim en, hem de mim ren

Nasl en olmasn gnlm

Bu bezm-i y u iretde
en en, syleyen en
Dinleyen en, yr ayr en
 Cenk Takan
(1947 -)

Besteci-Mzisyen

Asl ad, Majak Toikyan'dr. 1947 ylnda, stanbul Erme

nilerinin her yaz rabet ettikleri mesire, Kmalada'da do
mutur. Trk Popler Mzii Bestecisidir. Slim Dndar,
Nkhet Duru, Akn Nur Yengi vs. birok deerli ses sanat
syla almtr.
Cenk Takan adyla sanat dnyasna geen deerli sanat,
gler yz, ho sohbet bir insandr. Henz ocuk denecek ya
larda, 1962'lerde mzik lemiyle tant ve Mfit Kiper Orkes
tras'nda o sihirli leme merhaba demitir.
Vatani grevini ifa ettikten sonra, ticaret hayatna atlm,
Ancak msik leminden asla kopmayarak bestelerini pei-
sra meydana getirmitir. Slim Dndar'n yorumlad "Bi
ri var", "Kadersiz", "Anadolu Trks" adlarndaki arklar
ilk bestelerindendir.
arklarn szlerini daha ziyade Mehmet Teoman yazmak
tayd. Nket Duru ile altnda "Beni Benimle brak", "Me
lankoli" gibi son derece tutunan paralar retti. "Drt Gnlk
Bir ey", "Kamelyal Kadn" adl mzikalin zgn besteleri,
"Kara ieim"i, Akn Nur Yengi yorumlad.
Nkhet Duru'nun yorumlad "Aldm Veda Mektubunu",
"Deli Diyorlar Bana", "Gzler", "Istanbul-lstanbul", "Gidiyo
rum", "Kaldrmlar", "Gzlerim Bulutlu", "Hep o k hatr
larm" gibi pek nefis paralarn yan sra, daha birok sanat
yla almalar olmutur ve mzik hayatna halen devam
etmektedir.
 Kirkor Cierciolu
(? - 1940)

Hnende-Bestekr

Kirkor Cierciolu'na ait "Alem ire bir keman-ebryu buldum kendime"

adl bestenin notalar.

Doum tarihi, nerede domu olduu ve sanat hayat hak

knda elimize geen yegne bilgi, Trk Sanat Mziinde Er
meni Besteciler adl eserden edindiimiz pek czi bir kayt
tan ibarettir. 1940 ylnda vefat etmi olan merhum hakknda
"Hnende ve Bestekr" kaydndan gayr hibir not yok!... Ne
diyeyim; Hz. Allah gani gani Rahmet eylesin!
 Hovhannes ekiyan
(1929 -)

Bestekr-Koro efi

Trkiye Ermenileri Patrikhnesi Patriklik Korosu Kotanm

eflerinden olan Hovhannes ekiyan, ayrca Kumkapulular
tarafndan iftiharla ydedilir. Zira Kotan Korosunun efliini
yapm olmas, onlar son derece gururlandrmaktadr. Nite
kim bir Kotanl olarak, saygdeer Maestromun dneminde
de Koro'da ikinci Tenor olarak kendileriyle hizmet verebil
me erefine eritiim iin, bilhassa iftihar etmekte, deerli a
hslarn stunumdan selmlamakla eref duymaktaym. 1929
ylnda stanbul'da dnyaya gelen Hovhannes ekiyan ki
ksaca, Ohannes eki olarak bilinir be yalarnda msik
dersleri almaya balam ve bilahare stanbul Konservatuva-
rmdan mezun olmutur. 1951-1953 yllar aras Fransa'ya gi
derek Paris'te Yksek Msik Mektebi'nin Dirijrlk ksmn
da, Jean Fournet nezdinde alt. stanbul'a dndkten sonra
ehir Korosu'nun birinci dirijr tayin edildi. Koro ve Orkes
tra iin besteler yapt. Henz 15 yanda bir krpecik genken,
stanbul ehir Korosu'nun Muavin Maestrosu olabilme mut
luluuna eriebilmitir.
Umum Ermeniler Bapatrii merhum Gatoigos I. Vasken
tarafndan Ermenistan'a davet edilmi ve 1961 ylnda Yere-
van'a (Erivan) yerletikten sonra, dnya apnda bestekr ve
orkestra efi Gaaduryan tarafndan, Ermenistan Devlet Ko
rosu'nun bana getirilmi ve bylece dnyaca tannan bir ef
ve bestekr olma imknna kavumutur. Hl ayn grevini
devam ettiren Ohannes eki, zaman zaman stanbul'u ziya
ret ederek, mensubu bulunduu Ermeni Cemaatine konserler
vermektedir (Mays 2012).
 Dikran uhacyan
(1836-1898)

Operet Bestecisi

Bat-Mzii formunda eserler retmi olmasna ramen,

eserlerinde Dou-Bat sentezi uygulamakla Trk Sanat Mzi
i ile Bat-Sanat Mzii karmndan retilmi nefis ve sihirli
melodilerle iki dev kltrn tm ihtiamn birbiriyle kayna-
trabilmitir. Mesel onun ilk Trk Opereti olan "A rifin Hile
si" batan sona Trk makamlaryla bezenmi bir eserdir. Sul
tan Abdlmecid Hn'n, Saatibas ve mehur mzikli saati
icat ve iml eden ve Katolik mezhepi mensubu, Kevork uha-
cyan'm mahdumu Dikran uhacyan, 1836 ymda stanbul'un
Beyolu yakasnda dnyaya gelmi ve zaman iinde mzik
dnyasnn nlleri arasnda lyk olduu mevkiye ulamtr.
Msikye olan sevgisinin hudutsuzluunu hissedince, bir saz
almay renme ihtiyac duydu ve piyanoda karar klnca, Man-
zoni'den ders alp, mkemmel bir Piyanist ve 1859 ylnda Has-
ky mahalle Tiyatrosu'nun mzik yneticisi oldu. Tiyatronun
alnda K. aprastcyan'm metni zerine yazd "Hadi eski
alara" adl eseri oynand. Mezkr eser daha sonra 1862 yln
da stanbul'da yaynland. Bylece gen yata, adn duyurabi-
len ender sanatlardan birisi olmutu. 14 Aralk 1861'de, alan
ark Tiyatrosu iin birka sahne mzii besteledi. Daha sonra,
1862 ylnda Knar Arevelyan - ark Msik Cemiyeti ad ile
mzik demeini kurdu. Trkiye'de kurulan ilk mzik dernei
olan bu kurulu, sonradan "Knar Haygagan - Ermeni Msik
Cemiyeti" adn almtr. Bu esnada, Annik Abazyan ile evlen
di. stanbul'da Orkestra ve Koro eflii yapt, mzik dersleri
vermeye balad ve birka tragedya iin, sahne mzii yazd.
Bu meyanda Kmar-Kemane adnda bir mzik dernei kurdu.
Asl istedii bir opera tesisi kurabilmek, bylece eserlerini sah-
neleyebilmekti. Ancak, birisinin maddi yardmna ihtiyac vard
ve bunu gerekletirebilmek iin, dnemin hkmetine keyfi
yeti arz etti. Cevap olumlu oldu ve opera binas iin ruhsat ve
rildi. Bu hayrl haberler esnasnda, durumu renen ve varlk
l bir Ermeni olan Karekin Melikyan, bu gen deere 1500 altun
vererek, onun ryasn geree evirdi. Derakap harekete ge
en Dikran uhacyan, Beyolu Hacopulo Geidi'nde, Adam'n
Konser Salonu'nda 30 kiilik bir kadro ile almalara koyuldu.
12 Mays 1862 tarihinde Beyolu Naum Tiyatrosu'nda tem
sil edilen "Santuht" tragedyas iin yazd "erefimize" ar
ks, Romanos Sedefiyan'm, "Vartan Mamigonyan" iin yaz
d mzik, Bedros Turyan'n "Gl ve Zambak" iin yazd
mzik dikkatleri ekmi ve 1869'da eserin Osmanl Tiyatro
su'ndaki temsilinde icra edilmitir. Ayrca yine Osmanl Ti
yatrosu'nda sahnelenen Tlyan'n Byk Drtad, ayn kate
goride deerlendirilmitir.
Onun baar zerine, baar kazandn iftiharla izleyen
babas, bu gen kabiliyetin mzik hakknda daha ziyade bil
gi sahibi olabilmesi dncesiyle, Milano Konservatuvar'ma
ett iin gnderdi. Mevzubahis konservatuvarda okumam
olduunu ileri sren kaynaklar da var. Ancak, biz bu iddiay
pek inandrc bulmamaktayz. 1862-1866 yllar aras mezkr
mzik mektebinde drt yl renim gren bu gen kabiliyet,
mzik bilgisini daha da gelitirmi bir ekilde stanbul'a dn
dnde hrsl bir almaya koyuldu. Orkestra ve koro par
alar, marlar bestelemeye balad ve eserlerini ark Tiyatro
su'nda bizzat ynetti.

Leblebici Horhor Aa operetinin Ermenice afii.

Konusunu Ermeni krallarndan II. Arak'm hayatmdan ala

rak, 1868 ylnda 4 perdelik "Arak II" veya "Arsace II" adl
dramatik operay talyanca olarak besteledi. Bu, ilk Ermeni
operas idi. Ancak yasaklannca eserin ad deitirilerek, bir
Italyan topluluu tarafndan Olympia ad altnda, 1869 ylnn
sonlarmda, beklenenden ziyade bir seyirci ktlesi huzurunda
talyanca olarak sahnelendi.
uhacyan tarafndan Ermenicesi de bestelenmiti. Ancak
"Arak II" adyla bilinen bu deerli opera bestesi kaytlara g
re yoklara karp gitmimi?!
 Trkiye'de operann temelini atan mzik dehas Dikran u-
hacyan'n meydana getirdii aktr ve aktrist kadrosu da dik
katlere ayandr. Nitekim listesine bir gz atmak, bu hususta
fikir verme asndan yeterlidir diyebiliriz:
Osmanl Opera Kumpanyas'nm 35 kiilik orkestras ve 40
kiilik koro heyeti dnda, oyuncu kadrosunda u nl sa
natlar vard:
1 Takvor Nalyan: Bariton.
2 Dikran Kalemciyan: Bariton.
3 Mardiros Mmakyan: Bariton.
4 Serovpe Bengliyan: Bas.
5 Ohannes Acemyan: Birinci Tenor.
6 Drtad: Tenor.
7 aik Papazyan: Tenor.
8 Karnik: Tenor.
9 Karekin Rduni: Tenor.
10: Andon Rduni: Tenor.
11: Sisak: Tenor.
12: aprastyan: Tenor.
13: Berberyan: Tenor.
If4: azik Kylyan: Soprano
15:Lusnak: Soprano.
16: Azniv Hraya: Soprano
uhacyan 1873 ylnda Viyana'ya gitmi, muhtelif tarihler
de Rus, Fransz ve talyan Nianlar almtr. 1879'da II. Abdl-
hamid Hn'n huzurunda orkestras ile bir konser vermi ve
son derece memnun kalan Gk Sultan, onu bir nianla onur
landrmtr. 1882-1883 senelerinde skdar'daki Ermeni mek
teplerinden, Cemaran adl okulda msik dersleri vermitir.
1923 ylnda Muhsin Erturul'un ynetmenliinde ekilen
Leblebici Horhor filminden sahneler.
 1890 ylnda Zemire Opera Feerie operasn besteledi. Sanat
evrelerince pek beenilen bu Opera-Komik'in Trke metnini
Dikran Kalemciyan yazmt. Eser nce stanbul'da Concordia
Tiyatrosu'nda Fransz Bennati Topluluu tarafmdan 1891'de
temsil edildi ve ayn yl iinde Paris'e gitti ve Fransz mzik
evreleriyle tant. Ancak Fransa'da bir yabancnn imkn te
min edebilmesi, dorudan maddi gce balyd. Dolaysyla,
eli bo olarak 1892'de stanbul'a dnd. Bir sre sonra "Zemi
re" adl eseri Yeni Fransz Tiyatrosu'nda, talyan Franzini tara
fmdan temsil edildi (1894). Ayrca 1895 ylnda Paris'te Opera
Bouffe'da temsil edildi. Bu esnada Eknayan adnda varidatl
bir Ermeni, madden yardm edeceini sylemi ve sz vermi
ti. Ancak ani lm bunun gerekleebilmesine mani tekil et
ti. II. Abdlhamid Hn iin, Hamidiye Marm yazd. Byk
Bestekrn maddi adan durumu hi de parlak deildi ve her
geen gn biraz daha ktye gitmekteydi... Tekrar Paris'e gi
debilmek gayesiyle temsiller vermek iin zmir'e geti. Bu z
mir seyahati olduka dramatik bir hikyeyi bnyesinde ta
maktadr. yle ki, yeri asla dolmaz dev sanat, maddi imkn
arayabilmek iin zmir'e giderken, lmnden ksa bir md
det evvel bitirdii yeni eseri "ndiana" operasn, birka altun
karl rehin vermek mecburiyetinde kalmt. Ama, yzn
de beliren tmr onun bu arzusunun gereklemesini nledi
ve kanser hastalndan dolay, 10 Mart 1898 gn, 61 yan
da ve de tam bir yoksulluk iinde vefat etmitir.
Cenaze treni pek muhteem olmu ve bir Fransz gazeteci
intibalarm yazarken, u enteresan yorumda bulunmutur ki,
gerekten ibrete ayan bir yorum olduu iin aynen alyorum:
"Cenazesine harcanan paray salnda verselerdi bu byk in
san alktan lmezdi."
Sayn Pars Tulac ise bu hususta u satrlar kayda gemi
ki, gerekten hemen hepimiz iin bir ibret levhas saylabilir:
"Dikran uhacyan, ann bir mzik ustas, ad ve eserleri lm
szle kavumu bir besteci olmasna ramen hayat bir yn m
cadeleler, zntler ve bilhassa yokluk ve yoksulluk iinde gemitir.
 Nice dahilerin kaderi gibi, uhacyan'n da ancak lmnden
sonra deeri anlalm, mezar banda gzyalar dklmtr. Ha
yattayken, kendisinden esirgenen sevgi ve alka, lsne kar c
merte harcanmtr."
Gnmzde zmir Ermeni Mezarl'nin yerinde muhtelif bi
nalar ykselmi, yeri dahi belirsizdir... Ancak, Sanayi-i Nefise
Mektebi Gzel Sanatlar Akademisi, Heykel Blm'nn kuru
cusu ve ilk Osmanl Heykeltra, Yervant Oksan Efendi tarafm-
dan yaplm nefis bir bst, Erivan Yerevan Edebiyat ve Sanat
Mzesi'nde korunmakta olduu, Prof. Dr. Pars Tulac tarafn
dan, Mehterhane'den Bandoya adl eserinde belirtilmektedir.

Dikran uhacyan'n zmir Ermeni Mezarl'ndaki kabri ve

bst etrafnda Ermeni genler.

Eserlerinden Bir Demet:

1 II. Arak - Arsas Operas (1868): 1945'te Erivan-Devlet Ope
ras'nda oynatld. Opera'nin metni, Tovmas Terziyan'a aittir.
2 Arif'in Hilesi (1872): ilk Trk Opereti'dir. Batan sona
Trk Makamlaryla bestelenmitir. Opera'nin metni, Hovsep
Yazcyan'indir, ilk sahnelendii tarih, 1874.
 3 Kse Kahya Opereti (1874): Ayn yl oynanmtr.
4 Leblebici Horhor Aa (1875): Bestekr'n en mehur Ope
retidir. Metni, Takvor Nalyan'indir. 11 Ocak 1876 tarihinde s
tanbul'da Fransz Tiyatrosu'nda sahnelenmitir.
 Hampartzum erciyan
veya eryan
Kk Hampartzum
(1828-19 0 1)

Neyzen

Erzurumlu eri, Tuhafiyeci azaros'un mahdumudur. 19

Eyll 1828 tarihinde domu, 5 Ocak 1901 tarihinde vefat et
mitir. Msik leminde, Kk Hampartzum lakabyla nam
salm nl bir Neyzendir.
Hemen her Ermeni ocuu gibi kk yalardan Kilise m
siksi renimi grd. Kilise ve Trk-Dini Msiksini Arista-
kes Ohannesyan alcyan'dan rendi.
Msikde o derece ilerledi ki, nl msikinas Levon Han-
ciyan Efendi'nin hocas oldu. Bilhare Beyolu-Galatasaray'da-
ki Ermeni- Horan Katedrali'ne Ba-Muganni oldu (1845). Bu
meyanda Kastamonu, Sivrihisar, Balkesir, Afyon, Bandrma
Kiliselerinde de Ba-Mugannilik vazifesi ifa etti (1848).
1855 ylnda stanbul'a dnd: skdar Surp-Hagop Kili
sesi'ne Ba-Muganni oldu (1876-1878). Vazifesinden ayrldk
tan sonra ayn yl iinde 1878 Patrikhne Katedrali'ne Ba-Mu-
ganni atand.
Kadim Ermeni Kilisesi'nin en mukaddes kurulularndan
biri olan zmit Bahecik'deki Arma-Ruhban Mektebinde Di
ni Msik Hocal yapt. 1879-1894 yllar arasnda icra ettii
bu vazifesinde de olduka baarl oldu.
 Birok din esere imza atan bu byk msikinas, 1856-1859
yllar arasmda aragan adyla bilinen, Ermeni Kilisesi'nin te
melini tekil eden ve dinleyeni huu iinde mistik bir leme
daldran sabah ilhelerini, nl Muganni, Garabed Badatl-
yan'm okuyuuyla, yn onun azndan notaya almtr.
 Prof. Edgar Manas
(1875- 1964)

Mzikolog

Ufak tefek olmasna ramen zarif hareketleri, sayg ve sev

gi dolu hitab ile muhatabnn kalbinin bir anda kazanabilen
bir yaradl vard. Bendeniz, kendilerini Patriklik Katedrali,
Meryem Ana Kilisesinin mehur teganniler topluluu KOG-
TAN KOROSU'nun faal yelerinden olduum 1948-1965 yl
lar arasnda tanmak ve kendilerinden Piyano dersi alabilme
erefine eritiim dnem iinde tanyabilme ansn elde ede
bilmitim.1

1 1 9 4 7 se n e sin d e K k -V l n g a l A o d M e rd in y a n , A rm a n H o se p y a n , y a k n
a k ra b a m S a rk is K o c a b y k y a n v e b e n d e n iz Y e n ik a p u lu L e v o n P a n o s D a b a -
y a n , K o ta n K o r o s u 'n a k a y d o lm u , b ir se n e d e rs a ld k ta n so n ra 1 9 4 8 'd e K o
ro y a d a h il e d ilm e h a k k k a z a n m tk v e ik i e y d e n p e k z iy a d e g u ru r d u y m a k
tay d k : K o ta n K o ro su n a k a b u l e d ilm i o lm a m z v e P ro f. E d g a r M a n a s g ib i
n l b ir M a e stro n u n id a re si a ltn d a o la b ilm e m iz . B u s a trla r y a z d m u a n
(5 H a z ira n 2 0 1 0 C u m a rte si) y a k n a rk a d a m v e a k ra b a m , S a rk is K o c a b y k -
y a n n e rd e d ir, n e y a p a r, n e e d e r b ilm iy o ru m ? A n ca k , A o d M e rd in y a n ile A r
m a n H o se p y a n K a n a d a 'd a y a a m a k ta d rla r v e o k k r h a y a tta o ld u k la rn -
 Bat mzii bestecisi, mzikolog, koro efi olarak dnyaca
n yapm bulunan Prof. Edgar Manas, Dyn-i Ummiyye'nin
Birinci Tercman Aleksander Manas'n mahdumu olarak, 12
Nisan 1875 gn, Pay- Taht Beldesi stanbul'da dnyaya gel
mitir. Yn gnmzde gndz gz fenerle aranan, gerek
mnda su katlmam bir stanbul ocuu idi.
retmen olan babas, kk Edgar 13 yama geldiinde
Venedik'e gndererek Murat-Rafaelyan Mektebi'nde ticaret
renimi grmesini salad. Mevzubahis mektepte iki yl okudu
ve ayn zamanda Trivellini'den Piyano dersi ald. Babas iin
sesli bir koro arks besteledi ve okuldan mezun olduktan
sonra 1894'te stanbul'a dnd. Bir-buuk yl sonra tekrar tal
ya'ya giderek, L. Bottazzo'dan armoni, kontrpuan ve fg bilgi
lerini gelitirdi, renimini tamamlayp stanbul'a dndn
de ise bilhassa Franszlarn modem klasiklerini inceledi. Union
Franais'de bir koro ynetti ki bu bir ilkti (1905).
Btn bu almalar esnasnda, Ermeni Halk mzii'nin,
mimar ve ok sesli polifonik ekle getiren nl Ermeni Din
adam ve Bestekr, Rahip Gomidas ile tannca, bu esiz de
hadan hayli istifade edebilme ansn elde etmitir.
Dier taraftan, gen bestecinin birok eseri "Oeuvres pour
Piano, Melodies" ve sesli "Tantum" ad altmda toplan
m ve ayrca Chaupin tesirinde yazd "Milnuet Valse" s
tanbul'da basld ve stanbul'da Union Franaise'de meyda
na getirilen Gallia Korosunun ynetmenliine atand ve L.
Rile'nin "Une Faite Au Louvre"u ile OFFICIER d'ACADE-
MIE unvan ald ve Ermeni Genler Birlii'nin "Knar" m-

d an z a m a n z a m a n m e k tu p la a b ilm e k te v e h a tta te le fo n g r m e le rim iz d ah i

o la b ilm e k te d ir. N e d ile y e y im , H z. A lla h o n la r k o ru su n v e m u tlu lu k v e re n ir
tib a tm z k o p m a sm ! S a y g d e e r o k u y u c u la rm ! L tfe n b e n d e n iz i h o g r n .
Z ira , d e erli b ir b e ste c i v e m z ik o lo g u n b iy o g ra fisin e k e n d i a n la rm d a c z 'i
d e o lsa k a tm a m , ta b ii o la ra k y a n l g r le b ilir!.. A n ca k , b u n a s e b e p o la n b a l
c a a m il s iy a sile rim iz in h e m e n b ir o k m e se le y e s a d e ce h a m a s e t g r le re g re
y e r v e rm esi v e b u seb e p ten d o la y , G a y r- Isl m te b a a n n y u rt h a ric in e g itm e y e
m e c b u r k a lm a sy la , h em en b ir o u m u z u n y a k n la rn k a y b e tm e sin e v e y u rd u
i in d e , h is si a d a n g u rb e ti ta tm a sn a se b e p o lm u tu r!.. B u se b e p le b e n d e n iz i
h o g re c e in iz i m it e tm e k te y im , sa y g la rm la efen d im .
zik topluluunu ynetti. Piyano iin besteledii "Andante
Symphonique" yaynland.
Daha sonra ise mezkr senfoni, ef Florose ynetiminde,
Orkestra Philharmonique'in dokuzuncu konserinde icra edil
di ve byk apta yank uyandrd.
Drlelhn'da armoni, Kontrquan ve Piyano dersleri ver
di (1912-1921). Osmanl Hanedanndan ok kimseye Bat M
siksi nazariyat retti. Derlememizde istifade edilen kaynaa
gre bu talebelerinden ehzade Abdlkerim Efendi ile kzkar-
dei Aye Sultan en kabiliyetlileriymi.
1912 ylnda Piyano iin yazd blml "Site"i, 1. Ro-
mance en forme de Valse, 2. Chanson Paysanne, 3. Masurka.
1918'de Leipzig'de faaliyet gsteren mehur Freitkoff ve Her-
tel Yaynevi yaynlad.
6 Mays 1921 tarihinde Union Franaise'de kendi eserlerinde
oluan muhteem bir konser verdi ve "Quatuor"unu aldrd.
Byk bestekr ve Mzikolog Prof. Edgar Manas'm beste
ledii nice eseri mevcuttur ki, bizim bunlar bir bir kayda ge
ebilmemize imkn yoktur. Zira, eserimizin muhtevasna uy
gun olmaz. Ancak, bir hayrl hizmeti daha var ki, onu kayda
gemezsem, Manas biyografisi pek yavan kalr!
1922 ylnn sonlarna doru, byk bestekr Zeki NGR
tarafndan stikll Marmz armonize etmesi grevi tevcih
edildi ve bu mukaddes grevi, en l ekilde tamamlayan Prof.
Edgar Manas, mezkr baarsyla, Trk Cumhuriyet Tarihinin
son derece nemli bir sahifesinde adnn gemesiyle ayr bir
zellik daha kazanm oldu (11 Mart 1924).
28 Mart 1924'te Drlelhan rencileri Galatasaray'da bir
konser verdi ve tabii ki, Koro efi, Manas't. Esayan Lisesi'de
msik dersleri verdi ve 1923 ylnda Drlelhan'a stanbul
Konservatuar retmen olarak atanm olan bu deerli m-
sikinas, bilhare Koro ve Orkestra efliine atandrld.
1924 ylnda Kmil Bey'in ynetiminde kurulan Bahriye Mek
tep Bandosu ve Orkestras rencilerine pratik armoni retti.
 Kadim Ermeni Kilisesi iin drt sesli bir Mes'i yazd (Bada-
rak). 1937 ylnda KOTAN KLSE KOROSU tarafndan da
vetle mezkr koronun efliini stlendi.
Hayat boyunca, zarif bir beyefendi olarak yaam ve o m
zikle dopdolu, hayatn cmle mziksevere adam bu deerli
insan, yeri dolmazlar safndaki zel kii 11 Mart 1964 tarihin
de aramzdan ebediyen ayrldnda arkasnda onu seven on-
binlerce mziksever rahmet okumaktayd. Hemen herkes iin
nemli olan da bu deil midir!
Merhum'un kabri ili'deki Ermeni Katolik Mezarlndadr.
 Kapriyel Yervant Apraham
Ebeyan Efendi
(1869-1958)

Bestekr

KAPRL adyla da bilinen, KAPRYEL YERVANT APRA

HAM EBEYAN Efendi. Bestekr olarak msik dnyamzda
yer almtr. 1869 ylnda skdar'n Selmsz semtinde do
mutur. Doum plini 1882 gsteren kaynaklar da vardr. Bes
tekr Osep Hosep Ebeyan'm kk biraderidir. Trk Sanat
Msiksini nl Bestekr Levon Hanciyan Efendi'den ren
mitir. lk bestesini 19 yamda yapt. Eserlerinde, Nihanni mah
las'n kulland.
Kaytlara gre fazla bestesi olmam. Evliliinden iki erkek,
bir kz ocuu olmu ve 1958 ylnda 89 yamda vefat etmitir.
 Garbis Efendi Uzunyan
(? - 1925)

Bestekr

Doum tarihi mehul ve fakat ikmet etmi olduu semt ile

lm tarihi tespit edilmi bulunan mezkr sanat stanbul-Be-
ikta'ta ikamet etmekteymi. Notac, Knuni, Kemni ve Tan-
buri olarak nam salm bir Piyasa szendesidir. TRK SANAT
MZNDE ERMEN BESTECLER adl mufassal eserde, no-
tac msikinas hakknda bilgi aktarrken Uzunyan soyadn
boyunun uzunluundan verilmi olduunu kaydetmekle bir
likte 10 civarnda eser retmi olduunu yazm. Dier taraf
tan Ylmaz ztuna ise, TRK MUSK ANSKLOPEDS'nin,
birinci cildinin 226'nc sahifesinde ayn maddeyi ilerken Bes
tekrn 38 bestesini kayda gemi durumdadr?
 Garbis Bakrcyan
(?-?)

Kanun

Aslen Bursal olduu kayd geilmi fakat, kanuni olduu

dnda hibir bilgi sunulamam. Dolaysyla Ermeni Kilise
si'ne mi hizmet vermi, kanuni olarak Trk Sanat Msiksine
piyasa szendesi mi olmu, yoksa beste yapp ders veren bir
msikinas m; hakknda hibir bilgi edinemedik?
 Karabet (Garabed) Aa
(1855-19 15 )

Hnetde-Hac

r - ------ - RM im ran.

bnM3 M n X immh H d h B * * iCu

OCt W <
M U U * O V 3WY 90431 aj*3TA Q j U
Mttl OfO t t* J 0 4 U IMM OOftO MM9M*
Maoax ftATBA U3A3MAO H9TKI AA&AIOSRO
MtR3J9QI0 OAJOAHM IbOS OflO M * B 34

Karabet Aa'ya ait "Kald teler iinde yine sevdl serim" adl bestenin notalar.

1855 ylnda, stanbul'un Surii semtlerinden ve bir zamanlar

orta tabakann rabet ettii mesirelerden olarak bilinen mehur
Topkapu semtinde domutur. nl Nigoos Aa'nn talebesidir.
Bestecilii yan sra, hnende olarak klasik eserler de okumutur.
1915 ylnda 60 yalarnda stanbul'da vefat etmitir.
 Karnik Garmiryan
(1872 - 1947)

Bestekr

Kayseri'nin Garmir kynden stanbul'a gm bir slale

den gelen babas Kirkor, Garmiryan soyadn alm ve Amber
adnda bir Ermeni kz ile evlenmitir. Kirkor'un refikas Am
ber kocasna nur topu gibi bir erkek ocuu hediye etmitir ki,
adn Karnik koyduklar bu ocuk, ilerki yllarda tannm bir
bestekr olarak, ailesinin adma erefli bir hane daha katacaktr.
ilk renimi esnasnda itirak etmeye mecbur olduu ve
o yllarda det olan bir hayrl icraat vard ki, mezkr icraat
1965'lere kadar srdrlebilmitir. Bu sistem hemen her Er
meni gencinin yanl akmlarn dnda kalabilmesini sala
yabilen bir sistemdi ve aynen uydu: Bir ocuk Ana snfna
balad m derakap, Kilise hayat da birlikte balard. Yn, ay
rca tegannilik renimini de okul renimi ile birlikte grr
d. Bizim Garmiryan'm da okul hayat bu ekilde balamt
ve Kilise ilhelerini renebilmesi iin Teganni namzetlerinin
itirak ettikleri ilahe derslerine katilara Hampartzum, Bizans
ve Bat notalarn en mkemmel ekilde rendi. Hocalar ise,
Beyolu Galatasaray'daki Surp-Yerortutyun, Surp-Harutyun
ve Surp-Krikor Lusavori kiliselerinde Ba-Muganni sfatyla
hizmet sunan, nl Ba-Muganni, Rupen Civanyan'd.

Karnik Garmiryan
Haval \r f serleri

Karnik Garmiryan'n hayat ve eserlerini anlatan kitabn kapa.

1887'de, ald henz bir yl olmu bulunan mehur GET-

RONAGAN ERMEN LSES'ne kaydoldu. Ancak, ebeveynle
rinin maddi imknszlklar iinde oluu, renimini tamamla
yabilmesine mni tekil etmiti ve bylece 1891'de bu mehur
liseden ayrlmak mecburiyetinde kald. 1907 ylnda Erzincan'da
doup, kk yalarda ailesinin g etmesiyle stanbul'a ge
len Siranu Kleyan, bizim gen bestekr ile evlendi. Bu evli
likten Araksi adnda bir kz ve Ara adnda bir erkek evltlar
oldu. Bu meyanda ktiplik, muhasebecilik trnde meslekler
de hayatn kazanmaya, daha dorusu yuvasn geindirmeye
alrken, dier taraftan da son derece sevdii msik dnya
sndan kopmak mecburiyetinde kalmamak iin elinden geli
ni yapmaktayd.
Kanun ve kemene icralarnda pek usta bir szende oldu
u hemen herkes tarafndan kabul edilen, Karnik Garmiryan,
yllarca sren pek ypratc bir alma neticesi Ermeni Kilise
si llhelerini ve Bimen en Der azaryan'n bestelerini notaya
ald ve bu meyanda 140 civannda eser besteledi.
Btn hayat msik dnyasna gerek mnda hizmet ver
mekle gemi bulunan, stat Karnik Garmiryan, hastalanp iki
yl tedavi grmesine ramen bir trl iyileememi, 13 Eyll
1947 tarihinde vefat ederek aramzdan ayrlmtr.1

1 K a b ri ili K a d im E rm e n i M e z a rl n d a o la n K a rn ik G a r m ir y a n 'n b a b a tara

fn d a n a k ra b a s ve y a k n a rk a d a m k u y u m c u c ila c s m e rh u m K irk o r G a rm ir
y a n , m e rh u m sa n a tk rn s z g e ti m i, g z le ri y a a rr v e o n la r elleri p le ce k
b ire r d e e rd i d e m e k te n k e n d in i a la m a z , a d e ta e z b e re b ild i i n ice m sik in a -
sn z e tle h a y a tla rn a te m a s ed erd i. K u y u m c u la r a rs'n m ta rih e sin i v e n ice
d e erli k u y u m u sta sn n h n e rli p a rm a k la ry la m e y d a n a g e tird ik le ri m c e v
h e rleri a n la ta a n la ta b itire m e z d i. K o rk u n b ir iftira n e tic e si p e k a r b ir s u
la m a n n te sirin e d a h a fa z la ta h a m m l e d e m e d i in d e n , i in i in k e n d in i y iy e
rek, y o k la ra k a rp te rk -i h a y a t e tti (1 9 3 4 -2 0 0 6 ). N e d e n ir, H z. A lla h 'n rah m eti
z e rin d e n e k s ik o lm a sn . K rik o r G a rm iry a n h a k k n d a s y le n e c e k so n s z ise
u o la b ilir: O b ir se y y a r A n sik lo p e d i idi!
 Garo Mafyan
(1951 - )

Besteci - Aranjr ve Mzik Hocas

1980'li yllarda popler mziin darlk dnemi iinde, nde

gelen yorumcularla gerek Trk bestecilerin, gerekse yabanc
bestecilerin arklarn dzenleyerek nemli bir alma dam
gasn basm olan Garo Mafyan, 1951 ylnda stanbul Eren
ky'de dnyaya gelmitir.
Ebeveynleri, aynen mzik dehalarna zg bir tarzda ye
titirebilmek gayesiyle, 3.5 yanda piyano eitimi grmesini
salamlar. 1955'te ise istikbal vaat eden bir resital vermitir
ki, bu onun k sahne kdr.
1967 ylnda Konservatuar'n armoni blmn, 1968'de
ise Yksek blmnden stn baarlarla mezun olmutur.
1969'da Seluk Baar ile STANBUL GELM ORKESTRA-
Sl'm kurarak, bask dnemine damgasm vuran gruplarn ba
ta geleni olmutur. 1980'de GELM STDYOSU'nu kurmu
ve ayn yl iinde ilk profesyonel albmn Zerrin zer ve
Tanju Okan ile yapmtr.
 Trkiye'nin bata gelen byk mzik projelerinde, mzi
kallerde Ajda Pekkan'm BYK KABARE OV-1983 ve Gl-
riz Sururi-Engin Cezzar'n KABARE-1984.
EUROVSON ELEMELERl-1982'de Neco ile aranjr ve Or
kestra efi, 1985'te MF ile Orkestra efi; 1987 ylnda Seyyal
Taner ile aranjr ve Orkestra efi.
STANBUL GELM STDYOSU'nda: Sezen Aksu, Ajda
Pekkan gibi baa oynayan rakibelerin pop-albmlerini; Seluk
Baar, Uur Baar, Onno Tun, Atill zdemirolu ve Asm
Ekren ile birlikte hazrlad.
Bilindii gibi, 1980'lerde beste almalar olmutur. Ancak
onun ciddi almalar, 1990'lardan itibaren balar ve Trk Pop
Mziinin iyiden iyiye gelitii, gen mzisyenlerin yava ya
va grnmeye balad dnem iinde Mafyan'n nemli bir
misyonu stlenerek, beste ve dzenlemeleriyle hemen her yer
de kendinden bahsettirmeye balad. Ancak onun bu verimlilii
ve seri retkenlii, baz alardan eletirilere uramaktayd ve
bylece 1990'larn sonuna kadar, yzlerce almada hep onun
imzas oldu. Halis Btnley ile birlikte kurduu MB-STD-
YOSU'nun kaplarn nice gen kabiliyete ardna kadar at.
Dier taraftan da Trk Pop Mzii'nin aslaryla hibir za
man irtibatn kesmedi. Ajda Pekkan, Bar Mano, lhan rem,
Zerrin zer, Nkhet Duru gibi nl ses sanatlaryla alt
ve aralkl olarak onlarla albmler yapt. Nitekim Popler m
zik piyasasnda bulunan birok nl sanat, mzik dnyas
na onunla girmitir. MF Ayegl Aldin, Leman Sam, Yon
ca Evcimik, Nalan, Bendeniz, Niran nsal, Reyhan Karaca,
Tayfun, Jale, Kerim Tekin, Ozan Orhon, Taner, Burcu Gne,
Bora Gencer, Nadide Sultan ve Aydn bunlardan bazlardr.
Tek albmlk veya kitlesellememi albmlerde de imzas
olduu gibi, Erol Evgin, Emel Saym, Yksel Uzel ve Nkhet
Duru ile Trk Sanat Msiksi lnnda Glden Karabcek ile
fantezi dalmda almalar yapt.
 stanbul Geliim Orkestras

STANBUL GELM ORKESTRASI' 2000'lerde Atilla z-

demirolu ile yeniden kurdu ve bu meyanda hocalk ynn de
meydana karan bir almaya giriti ve BAHEEHR-STAN-
BUL GELM adyla 2005 ylnda alan okulla gen amatrlere
ders verip onlar yetitirmeye alarak, hayli baar elde etmitir.

MEHUR BESTELERNDEN BAZILARI:

1. ki Sevgili Bir Kalpte / Zerrin zer -1981
2. Hayaller ve Ryalar / Neco -1981
3. Unut / Sezen Aksu -1 9 8 6
4. Sen ve Ben / Nkhet Duru - 1987
5. Her Yam bir Gzellii var / Ajda Pekkan -1 9 9 0
6. Syleyemem / Zerrin zer -1 9 9 0
7. Eline Gzne Dizine Dursun / Ajda Pekkan -1991
8. Aboneyim Abone / Yonca Evcimik -1991
 Haarsum
(? - 1925?)

Kemani

hml edilen talihsizler zmresindedir. Doum tarihi ve ye

ri, kimlerden olduu vs. bilinmemekle birlikte, kaytlara geen
lm yl da shhatli deildir.
 Harutyun Hanesyan
(19 u -?)

Besteci ve Ynetmen

Bat msiksinin lkemizde nde gelen isimlerindendir. Bes

teci, viyolac, orkestra ve koro ynetmeni olarak hizmet ver
mi, nl bir msikinastr.
retmen ve baktiplik hizmetleri ifa etmi olan Mardiros
Hanesyan'n mahdumu Harutyun Hanesyan, 30 Aralk 1911
tarihinde stanbul'da domutur.
renimini Esayan Orta Mektebi ile Robert Kolej'de ikml
etmitir (1931). Henz kk yalarda msikye kar yaknlk
duymasn dikkate alan ebeveynleri, ona renim imkn sa
layp, msik statlarndan Harutyun Sinanyan'dan Kemn ve
nazariyat dersleri aldrarak, bilgisini glendirdiler.
Henz 17 yalarnda krpecik bir gen olduu dnem iinde
VV.M.C.A. Amerikan kuruluunun tevikiyle, hemiresi Ana-
hid'in piyano refakatiyle, ilk kemn resitalini verdiinde, sa
nat evrelerinin lkasn ekti (29 Mays 1932).
Nitekim bilahare, gl bir yorumcu seviyesine ykseldi.
1944 ylnda nl Bestekr ve ef, Ceml Reit Rey denetim
ve ynetiminde kurulan stanbul Belediye Konservatuar e
hir Orkestrasnda Viyola Grup efi olarak vazife ald.
27 yl sren baarl sanat hizmetinin hitam ermesinden son
ra, emeklilik dneminde Hanesyan Oda Orkestrasn 1973 se
ri konserler verdi ve bylece lkesindeki kltr faaliyetlerine
katkda bulunmaktan geri kalmad.
 Mfts hm HAMUTTUK HA MESTAN
Par A r m e n M uc

HANESYAN CHAMBER ORCHESTRA

Harutyun Hanesyan orkestrasna ait bir plak kapa.

Cemal Reit Rey, Ekrem Zeki n, Lico Amar, Ferdi tazer,

Prof Edgar Manas, Yetvart Margosyan, H. Saadettin Arel, Cell
Akatlar gibi st dzey mzisyenlerle Oda Mzii ve Solo Kon
serlere Viyola sanats olarak itirak etti ve birou, TRT s
tanbul Radyosu'ndan yaynland.
Beste almalarnda ise youn bir faaliyet gstererek bil
hassa enstrmantal mzik orkestralar iin nefis eserler mey
dana getirdi ve ayrca, Trk Halk Mzii'nin ritmik ve melo
dik zelliklerini tayan Piyano, Kemn, Viyola, Viyolonsel,
Obua, Flt ve an besteler yapt.
stanbul ve Paris'te 50'yi akn eseri yaynlanmakla birlikte
Trkiye'de ve d lkelerde, konser programlarna dahil edil
di. Besteleri Almanya'nn muhtelif ehirlerinde, nl Alman
eflerinden Ermeni asll Rolf Agop ynetimindeki orkestra
tarafndan yorumlanp, Alman halkna tantld.
Atatrk'n 100. doum yldnm kutlamalarna orkes
trasyla kalan sanat sz ve mzii kendine ait bulunan bir
mar halkmza, ilk kendi duyurabilmi olduu iin, elbette
byk mutluluk tatmtr.
 Harutyun Sinanyan
(1872-1939)

Mzik Eitimcisi

Harutyun Sinanyan, 1836 ylnda stanbul'da domu olan

stanbul'da ilk Bat Msiksi Orkestras'm kuran Krikor Sinan-
yan'm mahdumudur.
Dikran uhacyan, Brasen, Radelli gibi mzik dnyasna
adn kazdrm unutulmaz dehalardan ders ald. Bilhare se
sini duyurmaya balad dnem iinde, Sultan II. Abdlha-
mid Hn tarafndan Saray'a davet edildi ve Sultan tarafndan
da beenilen H. Sinanyan, babasndan sonra stanbul'da ikin
ci orkestray kurdu ve bu orkestra ile MINAKYAN TYAT
ROSU TOPLULUU'na katlarak uzun yllar mterek al
malar yrtt. Nitekim La Belle Helene, La ascote ve Carmen
gibi mehur mzikal klasikleri son derece baaryla ynetti.
Henz 17 yanda, ocuk denecek yata krpecik bir gen
ken, stanbul'da ilk byk senfonik orkestrasn kurdu ve bu
gen orkestra efinin, repertuvar, Beethoven, Mozart, Kuno,
Verdi, Rossini, Bellini, Dikran uhacyan ve kendi besteleriy
le bezenmi bir zengin demetten mteekkildi ki, bu gerek
ten pek byk bir baaryd!

II. Merutiyet'in lm Ve Harutyun Sinanyan

II. Merutiyet'in ilnnda Trk ve Ermenilerin yekdierine
yaklamas, Avrupa emperyalistlerinin Osmanl zerinde ta-
dklar kt emelleri asndan hayli ie yarayacakt. Zira Trk
siyasilerinin ttihatlar ile Ermeni siyasilerinin Hmak-Ta-
nak Komiteleri birleecek olsalar, ancak onlar Bat Emperya
listleri asndan en byk dman olarak grlen Sultan II.
Abdlhamid Hn' tahtndan edebilirlerdi! ite bylesine kar
mak bir dnemde nl bestekr Harutyun Sinanyan, ttihat
ve Terakki adna bir mar besteledi ve bu mar lkenin btn
topraklarnda tam bir coku ile sylendi.

Sinanyan Orkestras.

TANN, SABAH, SERVETlFNUN, LA TURQUIE, LEVANT

HERALD, LE MONITEUR adlarndaki gazeteler mezkr mar
hakknda son derece vc haber ve makaleler yazmlard.
Sinanyan bu marn beenilmesinden sonra bu sefer de ehit
ler Mar'm besteledi ve ittihatlar en az birincisi kadar, kin
cisini de ok beendiler. Daha sonra Prens Sabahaddin Bey'e
ithafen bir ark yazd.
Daha sonra Bykada'da Yat Kulb, Pera Palas ve Smer
Palas'da alt. 1917'de Heybeli Mekteb-i Bahriye'ye (Deniz
Harp Okulu) retmen olarak atand. Gen zabit namzetlerine
flt, klarnet, piyano, keman ve solfej dersleri verdi.
70'e yakn bestesi olan sanat, 7 Ocak 1939'de vefat etti.
Kabri ili Ermeni Katolik Mezarl'ndadr.
 Istepan Gedik
(1886-1970?)

Mzisyen-Bestekr

1886 Konya doumludur. Babas Sarkis Efendi Gedikyan

ve Annesi Anna Hanm, Konya'nm sekin Ermeni sakinlerin
dendir. Trk dilinin btn inceliklerine vkf ve ayrca birka
yabanc lisan bilen bu deerli insan, son derece mnevver ve
pek ince bir ruha sahipti ki, bilhassa msik dnyasnda bu
husus ok, ama pek ok nemlidir.
Kk yalardan itibaren msikye k Istepan'n ayn za
manda air olmas, kendisinin msik lnmda da ilerlemesini
beste ve gfte asndan son derece verimli olmasn salam
ve bylece Trk msiksine gayet deerli eserler vermesine
nc olmutur.
Her konuda yeniliki olan Istepan Gedik Efendi, Kilise m
siksinde meydana getirmek istedii yenilik sebebiyle, Ruhani
ler ile zorlu fikri atmalara girimitir. Nitekim, Trk Msik
slbu ile besteledii 80'den ziyade Ermenice Ilhe ve ark
lar vardr.
stanbul Hukuk Fakltesinden mezun olduktan sonra avu
katlk ve sinema ynetmenlii de yapm, 1951 ylnda kk
mahdumunu ziyaret maksadyla Paris'e gitmi, sonra Fran
sa'ya yerlemitir. 1970'li yllarda vefat ettii bilinmekle bir
likte tam tarihi tespit edemedik.
 Karabet Aa
(?-?)

Dividci

XVIII. asr bestekrlarndan Karabet Aa'nn adnn ba har

fi K ile deil, G ile balar. Yn bestekrn ad KARABET de
il, GARABET'tir.
Mezkr bestekr hakknda braknz tafsilatl, cz'i dahi bil
gi mevcut deildir. renebildiimiz kadaryla smail Hakk
Bey'in koleksiyonunda iki saz eseri mevcut olup, bunlardan
biri Arazbarek makamnda, Zincir usulnde bestelenmi Pe
rev ve Aksak semai usulyle bestelenmi Saz Semaisidir.
 Karakin Efendi
(? - 1925?)

Ud-Bestekr

Asl ad, KAREKlN'dir. Ud-Bestekr olmas dnda fazla

ca bir kayt mevcut deildir. Kaytlara gre fazlaca bir eseri ol
mam ve sadece tespit edilebilen iki eseri mevcutmu.
Takriben 1925 ylnda vefat etmi olduu tahmin edilmek
tedir.
 Kirkor Mehteryan
(1866-1937)

Sazende

stanbul'un sahil semtlerinden Kumkapu'da 2 Haziran 1866

veya 1868 tarihinde domu ve 1937 ylnda Msr'n Bakenti
Kahire'de vefat etmitir.
Bezciyan Mektebinde tahsil grmtr. Geimini muhte
lif saz heyetlerinde alarak salamaya alm iyi bir kanu
ni olmasna ramen, Piyasa szendesi olarak tannm ve y
le kalmtr.
rencisi Ovrestes Karagzyan onun 38 eserini Hampart-
zum notasna kaydetmi fakat, rivayetlere gre bunda pek ba
arl olamam.
 Krikor ulhayan
(1868-1938)

Kemni ve Nsfiyezen

Kemni ve Nsfiyezen'dir. Ancak, Muallim ve Notac ola

rak da bilinir. 1868 ylnda, stanbul'un nefis sahil semtlerin
den Kumkapu'da dodu. Van'n Aykestan Ky sakinlerin
den Dokumac Sahak'n torunu ve Gmrk Memuru Simon
ulhayan'm mahdumudur.
lk renimine Kumkapu dnda, Ermeni Balklar tara
fndan kendi imknlaryla, Surp-Harutyun Kilisesi ile birlikte
ina ettikleri mehur Boosyan-Varvaryan adndaki ilkokul
da balad. Buradaki renimi esnasnda Aristakes Ohannes-
yan Aris alcyan'dan msik renimine balad. Ne var ki,
henz 10 yanda bir renciyken hocas vefat edince, ken
disinin ortada kaldna hkmederek pek zld. Ancak bu
znts uzun srmemi, Nigoos Tayan ona zel dersler
vermeye balam ve msikye kk yalarda bal bulunan
Kirkor'un ebeveynleri neesini yerine getirebilmiti ki, ayn za
manda Surp Harutyun Kilisesi vaizi Rahip Der Badasar ise,
ona dini msik ile sabah ilaheleri olan aragan dersleri ver
mekte ve bylece kk Kirkor, msik bilgisi asndan drt
drtlk yetimekteydi.
Orta tahsili iin, mehur Bezciyan Mektebine girdi ve drt
yl okuduktan sanra, mezun olmadan mektebi brakarak tica
ret hayatna atld. Kapahar'da, Fistanc Dakes Berberyan'm
yanma rak girerek drt yl hizmet verdi. Ancak, msik al
malarn hibir zaman geri plna atmad ve 1885'te Patrikhne
Katedrali, Mayr-Asdvatzazin Kilisesi'ne teganni oldu.
Ayn yl iinde Nigoos lnce, onun yerini Hampartzum
eriyan, yn Kk Hampartzum ald ve onun talebesi ol
du. Daha sonra muganni olarak 4 ay Rumelihisar'ndaki Sur-
puhi-Santud Kilisesi'ne hizmet verdi. 1891'de Tekirda'da
Surp-Takavor Kilisesi Ba-Mugannilii vazifesine atanarak,
okuyuculuk mevkii ykseltildi. Bu meyanda din msik bil
gisini daha da arttrabilmek gayesiyle Vrtanes Hisarlyan'dan
ders almaya balad. Ancak, ekmeini kazanabilme derdi de
vard ve bu derdini, Bahekapusu'nda bir dkkn aarak gi
derme yolunu seti ve Trk msiksi eserlerini notaya alarak,
satmaya ve dier taraftan da Trk msiksi dersleri vererek,
mezkr eksikliini bylece gidermeye alt. Bu faaliyeti onun
Trk msikinaslaryla tanp yakm ilikiler kurabilmesine
yarad ve bunlardan bazlarna Baba Hampartzum Notas
retti. Rauf Yekt Bey tarafmdan tekkelere gtrld ve by
lece slm Din Msiksi ile i ie olabilme imknn elde etti.
Bylece Trk Sanat Msiksi yan sra, slm Din Msiksine
de vkf olmutur.
Yenikapu, Samatyakapu, Narlkapu, Alt-Mermer Kilise
lerinde Kilise hnendesi olarak hizmet verdi. Balat Kilisesi ve
1916'dan itibaren Gedik-Paa Surp-Hovhannes Avedaranaz
Kilisesi ve birka yl sonra tekrar Balat derken, 1923'ten vefat
edinceye kadar Samatyakapu Surp Kevork Katedrali, Narlka-
pu Surp Hovannes Kilisesi ve Alt-Mermer Surp Hagop Kla-
tir Kilisesi gibi tarihi ibadethnelerde Ba-Mugannilik vazifesi
ifa etti. Trk Sanat Msiksi makamlarnn aynn uygulayan
Ermeni Kilisesi'nin, yabanc msik temsilcisi olarak gster
meye alan baz szde aydnlarn ya zr cahil veya bilhassa
maksatla byle bir yola bavurmu olduklarn aklkla mey
dana koyan bir belgeyi, bestekrlar blmnn sonuna ekle
dik. Hem de Ermeni Kilisesi'nin Ba-Mugannilerinden birisi
tarafmdan zel surette hazrlanm bir belgenin nda! Ni
tekim, bu duruma fiilen vakf olmu bulunan eski Trkler, Er
meni asll vatandalara, msik lnmda da vazife vermekten
geri kalmamaktaydlar ve dolaysyla bizim Kirkor ulhayan
da bu alanda varlk gsterebilmitir. Mesel, 1898'de Kasm
paa'da, Zincirlikuyu'da Hadika-i Mrifet, sonra Aksaray'da
ins, Erenky, Bykada ve Heybeliada'daki Trk Mektep
lerinde ders verdi ve bylece Trk Mekteplerinde de msik
hocal yapt. 1908 ylnda bir Badarak (Ermeni yn) dik
katlere ekti ve mehur oldu. Ayrca, Hahamba'nm teklifi
ile Yahudi yinlerini Bat notasna ald. 1910 ylnda plk dol
durmaya balad.
Vefatndan bir yl nce, 50. yldnm jbilesi yapld ve
Bedros Garabedyan hayat ve eserleri hakknda 80 sayfalk bir
kitap yazp bastrd. 28 ubat 1938 tarihinde 70 yamda zaruret
iinde Kumkapu'da ld. Kabri, Balkl Ermeni Mezarlndadr.
Sayn Ylmaz ztuna, deerli eserlerinde bu deerli m-
sikinas hakknda "Keman ve N sf iye alan bir hnende idi. Epe
yi talebe yetitirdi. arklar zararsz olmakla beraber bir hususiyet
tamaz. u arklar onundur..." buyurmular ve 35 adet ark
kayda geilmi. Bu nasl bir mantk veya grtr? Hususiye
ti olan tek bir ark da m yok?!
 Krikor Khyayan
(1855-1922)

Enstrman Ustas

d imlatnda son derece mahir bir usta olarak tannm bir

el sazlar yapcs imi. Doum ve lm tarihleri kayda geile
bilmi olduu halde, imlathnesinin nerede olduu, hangi e
hir veya semtte alp, ikmet ettii kayda geilmemi. Sayn
ztuna'ya gre, 1922 ylnda 67 yanda vefat etmi.
 Krikor Sinanyan
(1839-19 14 )

Maestro

Bat mzii bestekr ve orkestra efidir. 1870'lerden itiba

ren, Trk Sanat Msiksi eserlerinin, Bat Msiksi tarznda ic
ra edilebilip edilmeyecei hakknda dnm, ettler yapm
ve nihayet aranje etmeye balamt. Daha sonra ise orkestra
syla Avrupa'da Trk Sanat Msiksi eserlerinin Bat tarzn
daki yorumlarn Avrupallara dinletmi ve ok beenilmiti.
stanbul skdar'dan olduu kaytlardan anlalan bu de
erli mzisyenin en az kendisi kadar tannan, Harutyun Si
nanyan adnda bir mahdumu vardr.
 Hovrik (Ovrik) Kazazyan
(1872 -1936 )
Lavtac-Bestekr

Ovrik diye anlr, ancak asl ad Hovrik'tir. stanbul Kum-

kapu'da 1872 ylnda domu, mide lserinden muzdarip ola
rak, 64 yalarnda ayn ehirde vefat etmitir.
Hovrik Kazazyan, Lavtac Sar Onnik'ten Lavta ve Trk Sa
nat msiksi dersi alarak, her iki dalda da baar salayp, piya
sa szendeleri arasnda mehur bir Lavtac olmutur. Koma,
Sem, Dvn nevinden paralar da okuyarak oluka takdir
kazanmtr. Derlediimiz kaynaktan aldmz Lavtac Hov
rik'e ait arky ise aynen geiyoruz:
Hicz Yrk Curcuna: Asam derdimi ey mh, nfile, Hi-
czkr Curcuna Mestim bu gece, sen de bna mest olarak gel
ve Krdili Hicazkr Aksak: Bir bahr-i gam dald gece fikr
haylim.
 Kapril Aa
Tanburi Kapriyel
(? - 1872?)

Tanburi

Doum tarihi ve doduu mahal bilinmiyor. ld ya

ise kesin bir tarih dlememi. 1872 ylndan nce vefat et
tii sanlmaktadr, eklinde bilgiler var. Ancak baz kaytlara
gre de Nigoos Aa'nn biraderi olma ihtimli varm? ayet
yle ise, ad-san mehul deil demektir! Lkin buna ramen
hibir bilgi edinilememi?! Tanbur Kapriyel olarak da bilinir.
 Levon Hancyan Efendi
(? -1947)

Bestekr

stanbul Hasky-ksalm'da dnyaya geldi. Ancak doum

tarihi bilinmemektedir. Geri 1857-1860 gsteren kaytlar mev
cuttur. Ancak, tam olarak shhatlidir denemez. Babas Nazaret
Efendi, Mahmutpaa akmaklardaki Smbl Han'da oda
ba idi. Annesi ise, Eftik Hanm'dr. Hancyan'm babas da
annesi de msik ile i ie yaamaktaydlar. Baba Nazaret ok
iyi Lvta alan, iyi bir msikinast. Annesi de, Msikinas
ilingir Markar Aa'nm talebesi idi.
Levon Hanciyan Efendi'nin ilk msik hocas, Papaz Kap
riyel Efendidir ve Baba Hampartzum notasn bu ruhaniden
renmitir.
Hanciyan Efendi, ocukluk yllarnda Dede Efendi'nin
talebesinden ders alabilme bahtiyarlna erierek Zeki Dede,
Mutfzde ve Yalkzde'den ders alabilmitir.
 Kadim Ermeni Kilisesi hizmetkrlarndan olarak Ba-Mu-
gannilik mertebesine erimi ve Kilise msiksine uygun eser
ler de vererek, bylece Kadim Ermeni Kilisesi ve dinine kalbi
balln ifadeden geri kalmamtr.
lk renimden itibaren, tahsilini bir btn olarak tamam
layp, Tbbiye'nin 4'nc snfna kadar okumasna ramen,
msik ak sebebiyle yksek tahsilini yar brakm, kendisi
ni tamamen msikye adam ve hayat boyunca nice zorluk
lara ramen yle kalabilmitir.
Trk Sanat Msiksi'nin sayl statlarmdan olduu btn
msik lemince bilinmesine ramen, baz densiz ve rk ka
falarn, bu deerli sanaty karalayabilmek gayesiyle haksz
iftiralara maruz brakmasna ramen, msik dnyasnn ger
ek sanat uzmanlar ve vicdanlar imnla yorulmu hakiki
Trk nsan, Levon Hancyan Efendi'nin asl ehresini doru
luk tablosuna izerek, bylesi zavalllar adeta rezil etmiler
ve bundan byle de ayn izgi devam edecektir. nk gne
balkla smanamazl
Bu byk msik adam hakkmda kendi ahsi kanaatimi
bir yana, gerek bir Mslmn Trk evld olan sayn Mus
tafa Rona'nm deerli eserinden, Levon Hancyan maddesini
aynen geiyorum:
Tahsilini srasiyle yapan mteveffa, Tbbiye'nin drdnc
snfna kadar devam etmi ve msikye kar duyduu kuv
vetli ve sarslmaz sevgi yznden okumay brakarak, ln
ceye kadar msik leminden ayrlmamtr.

Birok okulda mzik retmenlii yapm, sonra

dan Saray'a retmen olarak alnarak, ehzdelere ve
Saray mensuplarna, m sik dersi vermitir. Genliin
de Msr, Bulgaristan, Romanya ve birka ecnebi mem
lekete giderek, m sikye ait incelemelerde bulunmu
tur. Mteveffa, yalnz Trk Msiksine deil btn ark
ve Garp msiksine vukufu olduu gibi, in ve Japon
msiksine dahi vkf olduu rivayet edilir. Herhangi
bir eser hakkmda kendisine mracaat edildii zaman,
 en sahih ve doru surette cevap verebilecek derecede
mahfuzat pek ok olup, kendi eserlerinin de ok fazla
sayda olduu ve hepsinin de sanat kymetleri yksek
olduu btn msikinaslar tarafndan teslim ve tas
dik edilmektedir. Yetitirdii ahsiyetler arasnda m
sik leminde mhim mevki alm kimseler vardr. Ke
man ve piyano almakta mahir olmakla beraber, daha
ziyade Hnendelii ile itihar etmitir. Hi evlenmemi,
bekr hayat geirmitir. Son zamanlarda dkn ve
perian bir hale den mteveffa, Bakrky Akl Has-
tahnesine yatrlarak tedavisine gayret edilmi ise de
1 1 Temmuz 1947 tarihinde vefat ederek, Bakrky Er
meni Mezarlna defnedilmitir.1

Deerli ahsiyet, merhum, bnlemin Mahmut Kemal nal

Bey'in son eseri olan ve Trkiye Bankas Kltr Yaynlar
tarafndan baslan neredilen eserden de kk bir pasaj ay
nen geiyorum:

Mutatzde, Dellzde, Yalkzde ve Hoca Zek

Efendi gibi statlardan bir ok kymetli ve ndide eserler
mek eden Leon Hanciyan, Tbbiye Mektebine de devam
etti ise de ikmal edemedi ve 1293 Rus Harbi'nde, Ordu'ya
Eczac Kalfas olarak itirak etti ve Harpten sonra Yz
bala terfi etti. Darlbedayi'in teekklnde msik
ksm efi olarak alt. Trl makam ve ikalarda beste
lenmi eserleri vardr. Tahminen 106 yanda vefat etti.2

Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi'nde Levon Hanciyan

maddesinde, merhumun sanat kimlii asndan hayli ente
resan aklamalar mevcuttur ve maddenin yazar olan sayn
Mehmet Gntekin, bylesine deerli bir hizmette bulunduklar
iin itenlikle tebrik ederek, aldm blm aynen geiyorum:

Hanciyan uzun yllar stanbul'daki Ermeni Kilisele

rinde Ba-Muganni olarak grev ald. eitli okullarda

1 5 0 Y llk T rk M u sik isi, la v e li k in ci B a sk , Y a y n la y a n : T rk iy e Y a y n ev i. Sa-

h ife: 9 -1 0 , sta n b u l 1960.
2 H o S ada - Son a sr T rk M u s ik iin a s la n , s. 2 1 5 , M a a rif B a s m e v i, sta n b u l 1958.
m sik dersleri verdikten sonra Saray'a Msik Hocas
olarak alnd. II. Abdlhamid dneminde (1876-1909)
Bulgaristan'a kanca, Sofya Konservatuvar'nda Trk
M siksi dersleri verdi.

1908'de II. M erutiyet'in ilnndan sonra stanbul'a

dnd ve ark Msiksi Cemiyeti Reisi oldu. Darlbe-
dayi ile Darl-Elhn'n kurucular arasna katld. Da-
rl-Elhn ve Dar't-Talim-i M sik'de dersler vererek
ok sayda renci yetitirdi. Msiki-i Osmani'de al
t. Ud, Piyano ve Keman alan ve zel dersler de veren
Hancyan, bildii eserlerin okluuyla nlyd. Haf
zasndaki ok saydaki eseri Hampartzum sistemiyle
notaya ald ve bugne ulamasn salad. 19. yy'n so
nu ve 20. yy'n balarnda yaam bestecilerin eserleri
iin en salam kaynaklardan biri olarak kabul edildi.
zellikle Hac Arif Bey'in ok sayda eseri ya dorudan
doruya Hancyan'dan alnd, ya da onun nota kolek
siyonlarndan elde edildi. Hancyan yaad dnemin
nde gelen msikcileri ile yakn dostluklar kurmutu.
O dnemlerin stanbul'unda ok nemli bir yeri olan,
saraylarda ve konaklarda dzenlenen msik toplant
larnn aranlan ismiydi. Hoca olarak da byk n ka
zand: Refik Fersan, Lika Karabey, Fatma Nigr, Galip
Ulusoy, Lem 'i Atl, Zeki Arif, Ataergin ve Suphi Ziya
zbekkan gibi bir ok msikci, Hancyan'n renci
leri arasndayd. Birok eser bestelediini ifade etmesi
ne ramen perev saz semaisi, ark, mar, operet gibi
formlardan 40 dolaynda eseri Trk msiksi repertu-
vanna ulaabildi. Kilise msiksine ait eserleri de var
dr. Ankara Radyosu'na satt byk apl nota kolek
siyonu, Trk msiksi repertuvan iin byk bir kazan
oldu. 1990'da rencisi Muharrem Tunarslan'da, ge
ni bir koleksiyonunun daha bulunduu ortaya kt.
Tamamyla el yazmas olan koleksiyon, stanbul Dev
let Klasik Trk Mzii Korosu'na baland. Koro y
netimince, Osman N uri zpekel Bakanlnda kuru
lan komisyonun incelemeleri sonucunda Trk Msiksi
repertuvannda hi bulunmayan eserlerin yam sra, ad
gfte mecmualarnda geip de notalar gnmze ula
amayan ok sayda klasik eserin koleksiyonunda yer
ald anlald. Ayrca bilinen bir ok arknn,, hibir
kaynakta rastlanmayan nc msralannn ortaya k
mas msik edebiyat asndan da bir kazan oldu.3
 Manol Aa
Hnende Maruk
(? - 1902?)

Hnende

Hayat ve nerede domu olduu hakknda sarih bir bil

gi bulamadk. Mevzubahis hnende hakknda bir tek msik
kitabnda pek cz'i bir bilgi bulduk, ancak yanl deerlen
dirmelerden kaynaklanan bu cz'i bilgi, hemen hibir ie ya
ramam olduundan, en azndan Ermeniler hakknda yanl
bilgilerle bezendirilmi kaytlara itibar edilmemesini salaya
bilmek maksadyla, niz mtalamz gemeyi uygun grdk.
Ermeni Kavminin erkek isimlerinde Manok eklinde okunan
veya sylenen bir isim yoktur. Mezkr ismin asl Manuk'dur.
Ermeni dmda olan kavimlerin telffuz edememelerinden kay
naklanan bir hata yznden Manuk, Manok ekline dnm
ve bylece bozuk bir deyimle kullanlmaya balanmtr. Ma
nol adna gelince; bu isim Osmanlca'da yozlam olmayp,
Bizans tarafndan zorla Ortodokslatrlm ve bylece lakap
lar Rum-Ermeni'ye km mehur Karaman Rumlar arasn
da sk kullanlan ve ayrca Ermenilerin de az da olsa erkek o
cuklarna taktklar bir addr.
Bugn notas elimizde olmayan bir saba arksnn szle
ri verilirken, Manol kayd dlmtr ki, bu Hnende Ma
nuk olmaldr.1
 Mardik Aa
(? - 19 10 )

Bestekr

Doum tarihi ve hayat hakknda hemen hibir bilgi d

lmemi bulunan bu talihsiz mzik insannn lm tarihi ve
bilinen iki eserinden sz eden kaytlar mevcuttur. Gnm
ze ulaan eserlerinden biri Hicaz Ar-aksak arks "Hlime
rahm-etmeyip, g-etmedin, efgnm" diye bilinen eserdir.
Peki hl byle iken nasl oluyor da daha fazla bir bilgi bulu
namyor, bilinmez!?
 Markar Aa ilingir
(? - 1880?)

Hanende

Kaytlardan rendiimize gre Hnende Markar Aa i

lingir, Trk Sanat Msiksi'nin deerli bestekrlarndan birisi
olmasna ramen sanat hayat, doum tarihi ve mahalli ba
ta olmak zere, lm tarihi ve mevkii yine mehul kalmtr.
Nitekim, bu adan incelediimiz bir kaynak, bizim yanl
mam olduumuzu kayda getii biyografide aka meyda
na koymaktadr:
Markar Aa: Hanendedir. 20 kadar deerli bestesi vardr salam
bir bestekrlk teknii iyi bir mzik grd bilinmekte, eserlerinden
klasik Trk Msiksinin genel kurallarn iyi bildii anlalmaktadr.
Leon Hanciyan'n annesi Eftk'in msik hocas olduu bilinmekte
dir. stanbul'da ld tahmin edilmektedir.
 Melik Efendi Mahdesi
Hac Merker
(? - 1920?)

Msikins

Hampartzum eriyan'n Kk Hampartzum rencisi

olarak bilinmekte ve takriben 1920'lerde Msr'da vefat ettii
tahmin edilmektedir. Hnende mi, szende mi, bestekr m
olup olmad hakknda hemen hibir bilgi bulunamad!
 Mihran ?
Bursal Hanende
(? - 19 10 ?)

Bestekr-Hnende

Kaytlara gre Bursal ve Hnende olarak bilinmekteymi,

fazlaca beste retmemi olduundan pek tanmamam. Kimi
kaytlarda gnmze ulam adet bestesi olduu yazar.
TRT nota arivinde, "ek elini zevk u safadan" adl bir bestesi
bulunmaktadr. Doum tarihi ve mahalli hakknda bilgi olma
d gibi vefat tarihi ve mahalli de mehuldr. Kimi kaytlarda
tam adnn Mihran Kavukcuyan olduu gese de, bu bilgi p
helidir. Zira Mihran Kavukcuyan olarak bildiimiz bir mzik
adam vardr ve o 1882-1931 yllar arasmda yaamtr. Ya bi
lileri isimleri kartrm veya ayn isimli iki farkl ahs vardr.
 Mihran Keresteciyan
(1865-1940)

Enstrman Ustas

Ermeni asll saz imlatlar arasnda, bilhssa aranan us-

talarndand. Santur, Keman, Kemene ve zellikle d imla
tnda zerine yoktu denebilir. 1865 ylnda, Nide'de domu,
1940 ylnda 75 yanda stanbul'da vefat etmitir.
 Misak Aa
(? - 1930?)

Keman-Hnende

Kaynaklara gre piyasa hnende ve kemnisi. Doum ta

rihi, doduu mahal ve pek gvenilir olmayan lm tarihi ile
mahalli bilinmeyen bu talihsiz msikinasn eserleri de pek
bilinmemektedir. ztuna, birini kayda gemiler ve nihvend
Sengin Sem ark onundur buyurmulardr: Bir nigehle yak-
dm-ey mehve teni.
 Mihran Kavukcuyan
( 1882 - 19 3 1 )

M sik Hocas

11 Austos 1882 tarihinde dnyaya gelen Mihran Kavukcu

yan, piyano ve keman almas yan sra msik hocal yap
makta ve ayrca kk apta saz imlatyla megul olmakta
ve mezkr dkknnda Trk Sanat Msikinaslaryla tan
p, derin msik sohbetleriyle msik bilgisini daha da geli
tirmekteydi.
Muallim Mihran olarak tannan bu msik adamnn Ni-
havend, Rast, Saba, Uak gibi deerli makamlarda taksimleri
mevcuttur. Kapalar'daki dkknna gelince; zaman iinde
bilhassa Trk Sanat Msiksi aklarnn adeta vazgeemedik
leri bir mekn olmutur.
Msik dnyasna tamamen bal bir msikinas olarak, he
men hemen birok alanda msik iin hizmet vermeye alan
Muallim Mihran, Alaturka msikye kendisini adam birok
Ermeni msikinasm biyografilerini kaleme ald ve bu konu
da bir makale yaynlad. 1931 ylnda vefat etmitir.
Melekzet (Mustafa Nuri) Efendi
( 1857 - 1937 )

Notac

1857 ylnda stanbul'da dnyaya gelen ve zet biyografisi

ni sunduumuz mezkr msikinasm asl ad Melikset'tir ve
ihtida ettikten sonra, Mustafa Nuri Efendi adn almtr. Me
lekzet ise, Melikset'in bozulmu eklidir.
Ancak bu zatn ihtida etmesinin inantan ziyade, kiisel
menfaate dayandn, daha sonraki davran aklkla mey
dana koymutur. nk slm' setikten sonra, Msr'a gidip
Kahire'ye yerleince tekrar Hristiyanl seerek eski dinine
dnm ve Kahire'deki Ermeni Mektebinde msik dersleri
vermeye balamtr.
Kaytlara gre Melikset Efendi iyi bir hnende ve ikinci s
nf bir kemn olarak yetimi, Baba Hampartzum ve Bat no
talarn gayet iyi bellemi ve bylece pek ok ark notaya al
m, msik dersleri vermi ve hayatm kazanmaya alm,
Kahire'de kurduu Msik Cemiyeti'nde mzik retmi ve
Msrl Prenslerce himaye grmtr. 1890 ylnda henz 33
gibi gen bir yata beste retmeyi brakm ve 1937 ylnda 80
yanda vefat etmitir. En mehur eseri Ferahnak arksdr.
 Nigoos Aa Melkonyan
( 1820 - 1890 )

Bestekr-Hnende

Daha ziyade Hanende ve Tanbr Nigoos Aa Melkon

yan olarak anlr. Ancak, TRK SANAT MZNDE ERME
N BESTECLER adl eserde bestekrn soyad MELKOYAN
olarak gemektedir. Ylmaz ztuna ise TAIYAN kayd ge
milerdir. Asl ise MELKONYAN'dr. Yani, ne MELKOYAN
ve ne de TAIYAN'dr.
Keza, bestekrm doum tarihini 1830 ve 1836 gsteren
kaynaklar mevcuttur ki, bunlarn ikisi de yanltr. Dorusu
1820'dir.
Muteber kaytlardan edindiimiz bilgiye gre, 1820 ylnda
stanbul'un surii blgelerinden ve bir zamanlar esnaf tabaka
snn mehur sayfiye mahllerinden Topkapu'da dnyaya gel
mi ki, bu mes'ut olayla birlikte, Trk Sanat Msiksi yepyeni,
iei burnunda mhir bir bestekr daha kazanmtr.
Msikye nasl balad kesin olarak bilinmemektedir. An
cak kaytlar geilmesine ramen, hemen her Ermeni ocuu
nun, Kadim Ermeni Kilisesi mdavimi olmasyla Trk Msiksi
makam ve usullerinin kullanld bir ortamda, otomatikman
Alaturka msik ile kk yalarda tanp, kaynamakta ol
duu hususu hi mi hi dikkate alnmamtr!
ilk Balatl Garabed Aa, daha sonra ise, Kapriyel Eran-
yan'dan msik dersleri alan Nigoos, henz ocuk denecek
yalarda smail Dede Efendi'den bir sre mek etmi ve bil
hare, Dede Efendi'nin talebesi, Delllzde smail Efendi'den
ders alarak msik bilgisini daha da ilerletmi ve bu meyanda
Trk Msiksi okuyuuna aksanmn uyabilmesi dncesiy
le, Ahmed Vefik Paa'dan edebiyat dersleri alm ve kahredici
bir sabrla renimini l ekilde tamamlamtr. Nigoos'un
kusursuz bir stanbul ivesiyle okuduu eserler onun bir anda
hretli duruma gelmesini salayarak revata olan hnendele-
rin nde gelenlerinden olabilme erefine eriebilmitir.
Nigoos Aa'nn, Kapril ve Sinekemni Nian adlarnda
iki kardei daha vardr ki, onlar da msikinastrlar. Kapril
bestekr, Nian ise Sinekemni idi. Nigoos Aa, Hristiyan
dininden olmasna ramen, Kadim Ermeni Kilisesi'nin sa
lad msik bilgisi ve makamlarna olan ainal ile slm
din msiksinde hi mi hi yabanclk ekmemesi, onun Mev-
levhnelerde mukabelelere katlarak, Mevlevi yinleri oku
mas, bir msik hocas olarak, aralarnda Yenikapu Mevle-
vihnesi eyhi Mehmed Celleddin Dede'nin de bulunduu
birok msiksevere, Trk Sanat Msiksi retmesi ve ayrca
Trk Sanat Msiksine eserleriyle katkda bulunmas, bizlere
sadece faydal icraatlarn deil, ayn zamanda devrinin top
lumsal mnasebetleri ve aralarndaki kltr takasn vs. g
nmze aktarabilecek zellikler tamas asndan da hayli
nem tamaktadr. Yani ne din ve ne de milliyet taassubunun
Osmanl'nm muhteem beraberliine, glge drememi ol
duu aklkla grlmektedir.
Ancak, Milliyetilik akmnn, rk ehresini gnmzde
dahi gsterebilmesi ve zellikle aydn snfn bylesi zararl
kimselerin aralarnda barnmalarn grmezlie gelmeleri, ta
rihimizin hemen her alamnda siyaseten kaytlar geilmesine
ve bylece tahrif edilerek, uzak-yakn tm mazimizin hemen
her karesine, dmanlk ve ayrlk tohumlar serpilmesine ba
lca sebep tekil etmitir!
Mesel, szde msik tarihi ve msikinas biyografileri yaz
m olan ztuna, Ermeni asll msikinaslarn hemen her bi-
risine birer sistemli kmseme taktii uygulayarak, akimca
Nigoos Aa'y kmsemi!

Hristiyan olmasna ramen, Mevlevhnelere devam

eder ve Ayin okurdu. Mehur eyh Ahmed Celleddin
Dede, Nigoos'un talebesidir. 200 'den fazla ark beste
leyen Nigoos'un zamanmza 63 arks gelebilmitir.

Nota yazan bir bestekrn eserlerinin unutulmas,

msikmize mahsus garabetlerdendir. Mamfih Erme
nice msik kitaplar henz Trk mzikolojisi bakmn
dan ok az incelendii iin, buralarda, Nigoos'un ve
baka bestekrlarmzn bilinmeyen eserlerine rastlana
ca hemen hemen muhakkaktr. Yukardaki biyogra
fi, daha ok Ermeni kaynaklarna dayanmakla beraber,
doruluu kesin ekilde iddia edilemez. Baka Nigoos-
larn biyografileriyle karm olmak ihtimli vardr.
Fakat bugn iin, daha kesin bir biyografi tespit etme
miz mmkn olmamtr.1

Hazretin kanaat notu ise aynen udur:

iyi bir ark bestekr olan Nigoos'un baz eserleri

ok parlktr. Tabii ada Arif Bey, onu da emsali gi
bi glgede brakmtr.

Arif Bey'in 1831-1885 byk bir ark bestekr oluunun,

Nigoos Aa'nn sanat nne niin glge drsn ki? He
men her byk bestekrn kendine has zellikleri muhakkak
ki vardr ve bu zellii, dierininkini asla glgeleyemez. a
yet yle olsayd, daha sonralar, biri dierinden deerli nice
sanat yetiebilir miydi? Bu yanl deerlendirmenin tek bir
izah vardr: Hamaset duygularla bezenmi, rk bir deerlen
dirme ki, hemen hibir deeri yoktur!
Her ne ise geelim... Sultan Abdlmecid Hn dneminin
(1839-1861) sonlarma doru Dellalzde'nin nerisiyle msik
hocas olarak Enderun'a girebilme erefine eriti. Devrinin ta
nnm msik aklarnn bata gelenlerinden Mir Edhem
Paa tarafndan himaye grm ve mehur koleksiyonundaki
eserlerden birou, onun okuyuuyla tespit edilmitir.
Dede Efendi ve Dellalzde kaynakl bir repertuvar notaya
alndnda Nigoos, Dede Efendi'nin rencisi olduu iin,
bilhassa tercih edilmi ve bylece mezkr kaytlar Trk M
sik tarihinde aktarm zincirinin bir halkasn oluturabilmitir.
Dier kaynaklarda da belirtildii gibi, 200'den fazla eser
bestelemi olmasna ramen, ounluu kaybolmutur. An
cak, gnmze ulaabilen eserleri, 63 deil, 72 paradr. Bel
gesi ise bizim naiz arivimizde mevcuttur.
bnlemin Mahmut Kemal nal'm, Ho Sad - Son Asr Trk
Msikinaslar adl ve 1958 ylnda Maarif Basmevi tarafndan
stanbul'da yaynlanan eserle, 500 Yllk Trk Musikisi Antoloji
si adl ve Trkiye Yaynevi tarafndan 1967 ylnda stanbul'da
yaynlanan Sadun Kemali Akst'n eserinden derlediimiz
kk bir blm bilhassa ibret iin alyoruz. bret iin diyo
rum; zira, duygularm izah iin bakaca bir kelime bulam
yorum. Ne denir bylesi hamaset ruhlu ciddi konular dahi
kendi menhus inanlarna let edebilen zavall szde msik
tarihi yazarlarndan Hz. Allah milletimizi korusun. Ve ne ac
dr ki, bu iren yaratklar mill ve siyasi tarihimiz ile alka
l eserlerde de iren kalemlerini oynatabilmektedirler... Her
ne ise biz yine asl konumuza dnelim.

Bu Byk Bestekrn Gzlerden Uzak Kalan Ynleri

Sadun Kemali Akst, deerli eserine getii Nigoos Aa Mel-
konyan maddesinde yle buyurmaktadr ki, ibrete ayandr:

Sultan Aziz devrine mensup msikinaslar arasn

da mmtaz bir mevkii olan Nigoos Aa, kulaklarna
kadar geen Aziziye Fesi, eski stanbul Efendilerinin
mtd olan kyafeti, iri vcud, krmz ve gzel yz,
ak sakal, rkmza hs olan ar tabiat ile, Ermeni'den
ziyade Trklere yeklam bir ahsiyet idi.
 Din msikye byk merak vard. Bu tesir ile
rendii birok n't ve yinleri okuyabilmek iin tekkele
re devam ederdi. Sesi gzel ve ahenktrd. Hatt Sultan
Abdlmecid'in arzusu ile bir defa da Ezan- Muham
medi okuduu rivayet edilir. Bestekrlk sahasnda bi
hakkn USTAD payesini hak etmi olan Nigoos Aa,
biribirinden sanatl, klsik slpta, salam bir teknik
le fevkalde gzel eserler bestelemitir. Eserleri nezih
ve hassas bir rhun tezahrdr.

Nail Bey'in notlarndan aldm Nigoos Aa hakkmdaki

u notu da kaydetmeyi uygun buldum:

Edhem Paa eski eserleri ihtiva eden bir koleksiyon

hazrlatyormu Nigoos Aa'y davet etmi. Edhem
Paa dairesine girerken Nigoos Aa ihtiyarl sebe
biyle ar yryormu. Orada bulunan Ihtisab Aas
Hseyin Bey'in olu, bu vaziyeti stdn kaytszlna
hamlederek, "Hzl yr be herif!" diyerek Nigoos'a bir
tokat vurmu. Bu ar muamele biareyi pek mtees
sir etmi. Evine dndkten sonra fazla yaamam, bir
mddet sonra vefat etmi, hissiz bir ahsn kurban ol
mutur! Vefat tarihi hakknda pheli olmasma ramen
1885 kayd dlebilir. Nigoos Aa, Topkap Ermeni
Mezarl'nda gmldr. Doum tarihi aslnda 1820
olan Nigoos Aa'nn lm tarihi ise, Ermeni kaynak
larna gre 9 Eyll 1890 'dr.

Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisinin VI. didinin 75 ve

76. sayfalarnda, deerli aratrmac-yazar Mehmet Gntekin
tarafndan yazlan Nigoos Aa maddesinden aynen alyorum:

Nigoos Aa'nn bugne ulaaben 70 dolaynda

eserinin oluturduu repertuvar, stanbul msik kl
trnn nemli yaptalarndan biri olma zelliini ta
r. Bu eserler, Nigoos'un yaad dnemden bala
yarak gnmze kadar msik evrelerinin daima ilgi
duyduu eserler olmu hatt birok eseri, ekici msik
slubu gfte zellikleri ile halk arasnda da byk ra
bet grmtr: Hicaz Niin a sevdiim niin, Muhay-
 yerkrdi Var m hacet syleyim ey gl-tenim gibi ar
klar vs. bestelendikleri dnemden gnmze kadar
geen yaklak 100 ylda, zevkle dinlenen arklardr.

Sayn Ylmaz ztuna'ya sormak lzm; ama bunca belge

den sonra sormak yerine "el insaf!" deyip gemek, en doru
su olsa gerek. nk biz kavga deil, hakiki mnda bir ciddi
kaynak eser meydana getirebilmeyi hedeflemi durumdayz!
 Nigoos Nian Tayan
(18 4 1-1885)

Tanbur

Tanburi ve Sinekemni Nigoos Nian Tayan, stanbul,

Hasky'de 1841 ylnda dodu. Doum tarihini 1836 gsteren
kaynaklar da vardr. Ancak biz 1841 kaydn esas aldk.
1861 ylnda Nvak Osmanyan (Osmanl Nameleri) adnda
Ermenice bir msik mecmuas neretmeye balam ve ayrca
nota yaynlarna da girimiti. 1873 ylnda, Umum Ermeniler
Bapatrii IV. Kevork Gatoigos, aragan ilhelerini notaya al
mas iin Tayan' Ermenistan'a davet etti. Emiyadzin'e gi
den Tayan, araganlar en l ekilmde notaya ald ve 1875
ylnda Ermenice olarak basld. 1879 ylnda stanbul'a dnen
Nigoos Nian Tayan, Osmanl-Ermeni Patrikhnesi tarafn
dan, Kumkapu'daki Patriklik Katedrali mehur Meryem Ana
Kilisesi'ne Ba-Muganni atand. Kirkor ulhayan, Kirkor Meh-
teryan, Rupen Givenyan gibi nl msikinaslar, Nigoos Ni
an Tayan'n talebeleri olmulardr. 1885 ylnda vefat etmi
olan Tayan, Nigoos Melkonyan ile kartrld iin, yeni
nesillere pek lykyla tantlamamtr.
 Nigoos Hdaverdi
(1829-1884)

Kemn

stanbul'un Topkapu semtinde 1829'da dnyaya geldi. H-

daverdi lakabyla anlr ve iyi bir Kemn'dir. Sebuh'un tale
besi olmu ve nefis icralaryla ksa zamanda nam her tarafa
yaylnca, Padih'm huzurunda alabilme erefine erimitir.
Ancak gen yanda ve en verimli anda yakaland verem
illeti bu deerli kemnyi 25 Austos 1884 tarihinde, 55 yan
da, stanbul Beykoz'da aramzdan alp gtrmtr ki, o yllar
ile 1940'l yllarda stanbul nice gencini bu illete kaptrmtr!
 Nigoos
(?-?)

Mzik Hocas

Hakknda shhatli ve detayl bir kayt bulunamad. Nerede

doduu, nerede yaad, nerede vefat ettii, tespit edilemedi!
Nigoos, "Mzisyen" lakapl bir msik hocasdr. 1863 yln
da bir han odasnda Msik Dershnesi aarak, msik ders
leri vermeye balam; ancak bu ii uzun srmemi ve ancak
iki ay dayanabilmi ve dershneyi kapamaya mecbur kalm.
Zira, onun dershne at dnem iinde Enderun- Hma-
yun'da, ncelikle Mevlevi derghlar olmak zere tekkelerde
ve ayrca nl mzik adamlarnn evleri ile mzik merakls
kiilerin konaklarnda renim sunulmaktayd. Mzik Hoca
s Nigoos, dershnesini kapattktan sonra neler yapm, na
sl bir sanat yaants srdrm olduuna dair, sarih bir bil
gi edinemedik.
 Nubar Efendi
(1885-1954)

Kann-Bestekr

Kann Nubar adyla bilinir. Mzik lemine, krkl Ar

monika alarak intisap etmitir. 1885 stanbul doumludur.
Mehur Kemn m Ali'den feyz alarak, kann ve msik
renimi grd ve bylece Piyasa saz heyetlerinde almaya
balad. 1920 ylnda 35 yanda stanbul'dan ayrlarak Ba
dat'a gitti. Kahire ve Beyrut'ta Kann olarak saz heyetlerin
de alt. Halep'e yerletikten sonra mezkr ehirde ikili bir
lokanta at. 1954 ylnda, 69 yanda ayn ehirde vefat etti.
Baz besteleri de mevcuttur.
 Nubar Tekyay mlekiyan
(1905-1955)

Kemn

Udi ve bestekr nl Arak Efendi'nin mahdumudur. Se-

rafin admda ablas ve Valantin adndaki Piyanist kzkardei
ile birlikte tm aile, babalarnn dnyasna yabanc deillerdi
ve tek kelime ile msiksever bir aile idi. 4 Eyll 1905 tarihin
de stanbul'da dnyaya gelen nl msikinas Nubar Tek
yay mlekiyan, 6 yalarnda Bat usul keman dersi almaya
balad ve daha sonra, babasndan grd tevikle, alaturka
renimine geti. Ald derslerle arzu edilen kvama geldi
inde, 13 yalarndan itibaren babasnn fasllarna katlmaya
balad. Salam renimi ve stn kabiliyeti sayesinde ksa za
manda byk bir kemn olduunu btn sanat otoritelerine
kabul ettirdi. Keman pozisyonlarn en yksek oktava kadar
ilemekte olup, emsaline zor tesadf edilen kemnlerden ol-
duunu ispat etmitir. Bu meyanda 21 yanda ark da beste
lemeye balayan Kemn Nubar, en ziyade kemnlii ile h
ret sahibi olmutur.

Tekyay Soyadn Kim Vermitir?

Bu esiz Kemni'ye "Tekyay" soyadn yaktran, esiz n
derimiz Gazi Hazretleri olmutur ve hikyesi aynen udur:
Birok sanatyla birlikte Atatrk'n huzuruna ilk olarak
ktnda, Gazi Hazretleri kendisiyle lkadar olup adn ve
milliyetini sormular, "Adm Nubar, Ermeni'yim Paam!" deyin
ce, esiz nderimiz, Nubar' alnndan perek u tarihi cevab
vermiler: "Aferin Nubar. Tebrik ederim seni. Ben kimliklerini sak
layan birok insan tandm. Fakat unu bilmelidirler ki, kendi mille
tine faydas olmayann bakasna hi faydas olmaz."
* * *

Youn almalar yan sra, evlenip bir yuva kurmay da

ihml etmeyen bu deerli sanat. Zaman iinde kalp hastal
na yakalanm ve hayli strapl yllar geirdikten sonra, 12
ubat 1955 tarihinde vefat etmitir. Kabri, Balkl Ermeni Me-
zarl'ndadr.
 Onnik Sar
(7-1885?)

Bestekr

Doum tarihi mehul, vefat tarihi ise gvenli olmayan bir

kayttan geilmitir. Sar lakabyla anlan bu deerli sanat,
Lavtac Ovrik'in hocas olmakla tannmasnn yan sra, dev
rinin en iyi mni okuyan sanats olduunu da unutmamak
lzmdr.
Takriben, 1885 ylnda vefat etmi olan Sar Onnik'in,
adet Krdili Hicazkr makamnda arks vardr.
 Onno Tun Boyacyan
(1948 - 1996)

Besteci-Aranj r

Trk Pop Mziine, besteci ve aranjr olarak deerli par

alar kazandrm olan mteveffa Onno Tun Boyacyan, Trk
Pop Mziine kazandrd birok nefis parann melodilerini
olutururken Ermeni melodilerinden esinlenmitir. Eserlerini
Sezen Aksu'nun ruh dinlendirici kadife sesiyle yorumlamas
ise bestelerine daha da g katm, bylece Pop Mzii lemi
nin aslar arasndaki mstesna yerini alm ve de yeni bir bes
te peinde koanlar, Onno'nun kapsmda kuyruk olmulardr.
1948 ylnda stanbul'da domu olan Onno Tun Boyac-
yan'm ilk refikas, Canan Ate olmutur. Erkek kardei Arto
Tun Boyacyan da kendisi gibi mzisyendir.
1962 ylnda mzik hayatma balayan Onno Tun, stn
Poyraz Set Orkestras'yla almaya balayp 1965 ylnda pro
fesyonel olmutur. 1969'da Durul Gence, 1970'de Sheyl Or
kestras'nda almtr. Sezen Aksu'nun byk bir hret ol
masnda balca rol oynamtr. Eurovison Finalleri Trkiye
elemelerinde "Besteci, aranjr ve orkestra efi" olarak hizmet
sunmutur. 1986 ve 1987'de Rumuz Goncagl ve Aaah Belinda
adl iki filmin mziklerini bestelemitir.
Ne var ki, 14 Ocak 1996 tarihinde, zel ua ile Bursa'dan
Yalova'ya dnerken, Selimiye Ky yaknlarnda ua ani bir
arza neticesi dm ve yol arkada Haan Kanik ile birlikte,
en verimli anda hayatn yitirmitir.
 Onno Tun, sanat hayatna byk katk salad Sezen Aksu ile birlikte...

Her ey bir tarafa, Onno Tun'u hi unutmayan ve her lm

yldnmnde kabrini ziyaret eden yegne candan dostu ve
sevgili talebesi, MNK SERE SEZEN AKSU'dur!
 Osep Ebeyan
(1873-1959)

Hnende-skdarl

Asl ad Hovseptir. Aabeyi, Rahip Apraham Ebeyan adl

ruhanidir. Biraderi besteci Kapriyel Ebeyan'dr. stanbul sk-
adar'da 1873 ylnda domutur. Lakab skdarl Hovsep'tir.
Levon Hancyan'm talebesidir. Hancyan ve Aabeyi Ra
hip Apraham'dan din msik de renmi, her Ermeni ocu
u gibi, Kilise hizmetini de yerine getirmi olduundan, din
msik reniminde pek zorluk ekmemitir.
Msik dnyasnda biraz tanndktan sonra, piyasa hnen-
deleri saflarna katlan Hovsep Ebeyan, hnendelik ve hocalk
yaparak msik hayatn srdrrken, ehremini Vezir Rd
van Paa ile Mabeyinci Ragp Paalardan 1908 ncesine ka
dar himaye grd.
Bir sre, Ne'e-i Dil ad altmda ark sz tantan bir mec
mua neretti. Msik sever ve msikinaslarn katldklar, ko
naklarda icra edilen zel msik toplantlarna katld.
1924 ylnda 51 yalarnda Fransa'ya g etti ve oraya yer
leti. Takriben 20 kadar beste yapan skdarl Hovsep, 16 Ara
lk 1959 tarihinde, 86 yanda Fransa'nn Rems ehrinde vefat
etti ve Paris yaknlarndaki Montmorency'de topraa verildi.
 Ohannes Geyan
(1848-1872)

Piyanist

1848 ylnda dnyaya gelen Ohannes Geyan muhteme

len Viyana doumludur. Babas, Hovsep Geyan olup, aa
beyi Ressam Kirkor Geyan'dr (1845-1883).
Katolik bir ailenin kk mahdumu Ohannes Geyan, is
tikbl vadeden eden bir piyanist olmasna ramen, verem ille
ti sebebiyle henz 24 yalarnda gen bir piyanistken 26 Eyll
1872 tarihinde vefat ettiinde, ardnda onu her daim hatrla
tacak bir beste brakmt ki, besteledii yegne eseri de oydu
Viyana Mitarist Rahiplerinden Yeprem Rahip Boosyan, G
eyan ailesi hakknda 1961 ylnda 128 sahifelik bir monografi
inceleme yazs yazmtr.
 Oskiyan Voskiyan
(1780-1870)

Tanburi-Neyzen

1780 ylnda stanbul Samatyakapu'da dodu. Tanburi ve

neyzen olarak tannmtr. Ayrca kuyum sanatkr olduu iin,
Oskiyan veya Voskiyan lkabyla da anlmtr. Tanburi olarak,
msik dnyasnda hakl bir hret yapm ve nl bir Tan
buri olmutur. Isak'dan klasik tanbur rendi ve ney fledi.
Zeki Mehmed Aa'dan saz eserleri mek etti. Neyzen ve bil
hassa tanburi olarak gen yalarda n yapt. III. Selim Hn'n
huzurlarnda ald. II. Mahmud Hn zamannda tanbur ve ney
hocas olarak Enderun- Hmayn'a alnd. ok deerli tale
beler yetitirdi. Bunlardan Neyzen Salim Bey'e ve Baba Raid
Efendi'ye ay ney retti. Apraham Paa'nm amcas Gara-
bed Efendi'ye Tanbur dersi verdi. En deerli talebesi kendisi
gibi tanbur ve ney virtz olan eyh Abdlhalim Efendi'dir.
Abdlhalim Efendi klasik tanbur tavrn Dr. Subhi Ezgi'ye o
da Mes'ud Cemil'e retmitir. Peref ve Saz Semaileri beste
lemitir. Zamanmza gelen tek eseri, bir Beyati Saz Semaisi
dir. 1870 ylnda 90 yamda vefat etmitir. Hz. Allah'n rahmet
zerinden eksik olmasn.
 Ovrik (Hovrik) Kazasyan
(1872-1936)

Lavtac

Patrik Vekili, Smpat Yebisgobos Kazasyan'm biraderidir.

1872 ylmda, stanbul Kumkapu'da domutur. Lavta alan son
ustalardandr. Ermeni asll bu sanatkr, daha evvel yazmac
lk yapm, ancak msik sevgisi ar basnca, mehur lavta
c Sar Onnik'ten Trk msiksi dersi alm ve usta bir lavtac
olmutur. Lavtay ylesine mkemmel almtr ki, kendisine
"Lavtac Ovrik" lakab taklmtr. Bylece gen yata piyasa
msikinaslar iinde bulunan byk sanatlarla tanabilme,
onlarn zengin daarcndan istifade edebilme imkn elde
etmitir. Nitekim, mehur saz heyetlerinde alabilecek sevi
yeye ulatnda, onlarla alma imkn elde etmi ve kendi
ne has tavryla, divan, koma ve semailer okumaya balam
ve hatta plaklar doldurmutur. Bilinen ve gnmze erimi
arklar iinden u eserlerdir: Hicz Yrk Curcuna: A
sam derdimi ey mh, nfile, Hiczkr Curcuna: Mestim b.u ge
ce, sen de bna mest-olarak gel, Krdi'li Hiczkr Aksak: Bir
Bahri Gam dald gece fikr- haylim.
Yakalanm olduu mide lseri hastalndan muzdarip ola
rak, 1936 ylnda, 64 yanda vefat etmitir.
 Arda Panosyan
(18 8 1- 19 8 1)

Dans Hocas

1881 ylnda stanbul'da dodu, ilk, orta ve lise tahsilini,

Kadky'deki Saint Joseph Fransz mektebinde ikml ettikten
sonra, eczac olmaya karar vererek Mekteb-i Tbbiye'ye yazld
ve Eczaclk blmnden mezun olarak Edirne II. Ordu Mer
kez Hastanesi'nde 10-12 yl hizmet vererek Kolaas Yzba
rtbesine eriti. 1914'te ordudan ayrlarak, dans renimine
giriti. Niyeti bakalarna dans dersi verebilecek dzeye erie-
bilmekti. Mezkr gaye ile Paris'e gitti ve Uluslararas bir dans
akademisinde dansrln gelitirdi ve dans profesrl
diplomas ald. Yurda dndkten ksa bir mddet sonra ken
di adna bir dans dershanesi at ve bylece gayesini tahakkuk
sahasna koyabildi. Polka, Tango, Vals, Pas de Patineur, Slow
fox-trot, Swingler, Kurtz Polka, gavotte-Vals, Charleston gibi
o yllarda moda olan btn danslar ders repertuvarma ald
ve bylece kendisinden beklenenden ziyade renci yetitirdi.
Cumhuriyet'in ilnma kadar talebelerinin ounluunu H
ristiyan ve Museviler tekil etmekteydi. Daha sonra hemen her
dinden insan ders iin mracaat etmeye balad ki, bata Yce
nderimiz Gazi Hazretleri olmak zere Trk ve yabanc dip
lomatlar, devlet adamlar, sanatlar vs. bir dierini takip etti.
hreti her yana yaylan Prof. Arda Panosyan, halk arasmda
"Dans Kral" olarak anlmaktayd. Beyolu'ndaki dans std
yosunu, 1971 ylma kadar srdrd ve gayesine ziyadesiyle
eriebilmi bir sanat olarak 1981 ylnda vefat etti.
 Sahak Hocasar
(1889-1946)

Kemn ve L id

Yldz Saray bahvanlarndan Hocasar Efendi'nin mahdu

mu Sahak Hocasar, 1889 ylnda Beikta'ta domutur. Henz
ilk mektep anda msikye kar derin bir sevgi duymaya
balam, kendisini henz ocukluk anda bu sihirli leme,
hi kopmamak zere adamtr.
Okuduu mektebin msik retmeni Aram Efendi'den no
ta ve keman dersleri almtr. Mehur hnendelerden mork ve
Rumelihisarl Hampartzum Efendilerden, Trk Msiksi'nin
btn incelikleri ile ark repertuvarmm en titiz ekilde geli
tirmesini rendi. Selnikli Udi Ahmed Efendi'den ud alma
y renmi ve sayl udilerden olmutur. Ud Ahmed Efen
di'nin delletiyle sahne hayatna atlm ve ksa zamanda nl
bir kemn olarak, her tarafa nam sald.
1924 ylnda piyasa szendeliini brakarak ud ve Keman
dersleri vermeye balamtr. 30'a yakn bestesi olan bu de
erli sanat, gftelerini de kendi yazarak bestekrlk alann
da da, eserleriyle var olduunu ispat etmitir. Ancak bu ky
metli msikinas kalp hastalna yenik derek, 57 yamda,
6 Nisan 1946 tarihinde vefat etmitir. Kabri ili Ermeni Me-
zarl'ndadr.
M M

Z f

v & n is t u r ja ^

m rm d
nin
(0
V 0)

V -
N
>

ffl

lU A O O ttlil
Sahak Hocasar'n nerettii bir mzik mecmuas.
 Sebuh Aa Simonyan
(1828-1894)
a

Samatyal-Am-Kemni

1828 ylnda, stanbul Samatya'da dnyaya gelmi Kemn

Sebuh Aa Simonyan, m bir mzisyen olmasna ramen,
msik dnyamzda nl bir kemn olarak varln st d
zeyde kabul ettirmitir. Mzka-y Hmyn'a alnd ve bir
mddet sonra, mln ne srp dedikodu mevzuu ya
panlar sebebiyle, vazifesinden uzaklatrld. Ancak kendisi
ni seven Sultan Abdlaziz, emekli maana 3 altun zam yap
m ve Beikta Ihlamur'da kendisine bir ev ihsan etmitir (16
ubat 1869). Unkapan'nda bir gazinoda uzun zaman al
m, keman alndaki kvraklk ve neeli tarz, oyun havala
rnda da tesir etmitir: Krdili Hicazkr Longa, onun mah-
retinin eseridir.
Kemani Nigoos ve Kemani Tatyos'un Hocalar olmutur.
Kaytlara gre 12 eser retmi ve 8 Aralk 1894 tarihinde 66
yanda vefat etmitir.
Dikran Sebuhyan adnda bir mahdumu bulunan Sebuh Aa
Simonyan'm biyografisini yazan sayn Ylmaz Oztuna, bu de
erli msikinasm tantmnda u irkin ve yersiz ibareyi ge
miler, aynen aktaryorum: Krd. Belki Ermeni ingenesi'dir.
Bu benim ahs tahminimdir, bir yerde kayda rastlamadm." Bu ir
kin ve yersiz yaktrma ile aklamay aynen iade ediyor ve
Ermeni msikinas ve bestekrlarn hemen hepsine de birer
menfi kulp takmalarnn, o gzelim insanlardan hemen hibir
ey eksiltmeyeceini ve fakat kendisinden ok ey alp gtr
dn bilmesini isterim!
Sayn Ylmaz ztuna u hususu bilhassa bilmelidir:

TRKYE SADECE TRK IRKINDAN OLANLARIN DE

L, BlR BTN OLARAK, TRK MLLETlNNDlR! NE BlR
EKSK, NE BlR FAZLA!
 Sami Hazinses
Samuel Ulu
(1925-2002)

Aktr-Bestekr

Asl ad Samuel Ulu'tur. 1925 ylnda, Diyarbakr'da do

mutur. Hi evlenmemitir. lk renimini Diyarbakr'da ifa et
tikten sonra, alp hayatn kazanabilmek gayesiyle stanbul'a
gm ve ksmeti onu Yeilam'a srklemi ve sinema oyun
cusu olarak hayata atlm bu meyanda msikye olan tutkusunu
da tatmin edebilmek gayesiyle gfte ve beste almalarna y
nelmitir. Trk Mzii ve fantezi tarzmda birka esere imza att.
23 Austos 2002 tarihinde vefat eden bu ok ynl sanat
nn eserleri unlardr: Derdimi Kimlere Desem, Yeter Alat
ma Beni, Dinleyin beni dalar, ses verin bu yaralya, Bir dilbe
re mpteladr deli gnlm, Gel gzel gller aan baheme de
Kerem ile Asl gibi olalm, Bir uhun sevgisi gnlme doldu,
Sevda Trks, Aka tvbeler olsun, Bar yank, Sevda Rz
gr, Nereden grdm seni, Gitti Canmn Canan.
 Serkis Efendi Suciyan
Kemani Searkis
(1885-1944)

Keman-Bestekr

skdarl Kemeneci Ovrik Efendi'nin mahdumudur. 1885

ylnda stanbul'da domutur. Msik sevgisi ona babasndan
intikl etmi, ilk msik bilgisini de babasndan almtr. Keman
dersiyle birlikte msik kltrndeki geni ufkunu salayan,
devrinin en mehur keman statlarndan, Kemni Aleksan Aa
olmutur. Besteleriyle de nl olan bu deerli kemn, msik
lemine sld nm ile nne n katm ve deerli besteleri
nin fasllarda icra edilmesiyle, gnmze varan saysz eser
leriyle her daim anlm ve anlmakta berdevamdr ki, Acem-
krdi, Sengin Semai ve Nihavent Curcuna tarznda dikkatlere
eken eserleri bilhassa reva grm ve grmektedir. 1930 y-
lmda Yunanistan'a giderek Atina'da icra-i sanat etmitir. Da
ha sonra ise ailece Fransa'ya gerek, Paris'e yerlemitir. Bu
g ve gurbet, deerli msikinasa pek tesir etmi olacak ki,
u beste ve gftesi dnce ve duygularn anlatabilmek a
sndan yeterli deil midir? .

Kimseye etmem ikyet, alarm ben hlime

Titrerim mcrim gibi, baktka istikblime
Perde-i zulmet ekilmi, korkarm ikblime
Titrerim mcrim gibi, baktka istikblime.

12 Aralk 1944 tarihinde 59 yanda Paris'te vefat eden mer

hum Kemni Sarkis Efendi Suciyan1, bu deerli eseriyle yaban
c lkelerde yaayan nice Trkiyeli Ermeni'nin buruk duygu
larna en l ekilde tercman olabilmitir.

nsan var ardnda her daim hatrlanacak eserler brakr.

nsan var, deil eseri, kendi dahi bir an olsun hatrlanmaz!...

Ne diyeyim, Hz. Allah, meknn Cennet klsn!

1 S o y a d T rk e s y le n i k o la y l b a k m n d a n "S u c u y a n " o la ra k te la ffu z ed ile

e d ile , b u e k ild e a n lr o lm u sa d a , g e r e k te S u ciy a n 'd r.
 Sarkis Nurluyan
(1836-1888)

Sungurlulu-air

Hnende Kapril'in (Kapriyel) kaynpederidir. Sungurlulu

bir ailenin mahdumu olan Sarkis'in soyad Nurluyan'dr. An
cak, Serkis Efendi olarak tannmtr. d ve Hnende olarak
bilinen Sarkis Efendi. Ayn zamanda air olduundan beste
formlarna uyan iirler yazm ve sylemitir. air ve msiki-
nas hnende sanatmz iyi koma, divan, destan, semi okurdu.
Ayrca mahdumu olan Aleksan da o yllarn tannm mnici-
lerindendi. Sarkis Nurluyan'm gnmze sadece drt ark
s ulaabilmitir. 1888 ylnda vefat eden air, hnende ve Udi
Sarkis Nurluyan'da gryoruz ki, gerektii kadar lka g
remediinden, hreti sadece kendi yaad yllarda kalm!
Ne denir, sanatlarn kaderi!
 Serkis Efendi
(? - 1925)

d-Byk Serkis

stanbul'un sahil eridi incilerinden mehur Yenikapu'da

dnyaya gelmi ve d Byk Serkis adyla nam salm bulu
nan Serkis Efendi'nin, doum tarihi bilinmemektedir. Tatyos
Efendi'nin saz heyetinde d olarak alm ve ark formun
da iki eseri mevcuttur ki, bir tanesi udur: Hicz Orta Aksak
ark: Cemlin Benziyor, Ay'a.
Serkis Efendi'yi yakndan tanyan nl msikinaslardan
merhum Yorgo Bacanos, bu deerli sanat hakknda "O iyi bir
teknie sahip byk bir d icracsdr" demitir ki, devrinin m-
sikinaslarmm hemen hepsi de ayn gr paylamlardr.
d Byk Serkis olarak n yapm bu unutulmaz msiki-
nas, 1925 ylnda Yedikule'de vefat etmitir.
 Serkis Efendi
(?-?)

tid - Kk Serkis

Doum yeri stanbul Yenikapu'dur. Ancak doum ve ve

fat tarihleri maalesef bilinmiyor! d'u tanbur tavryla almas,
onu ksa zamanda mehur etmi ve n her tarafa yaylmtr.
Sarkis Efendi bir mddet Msr'n bakenti Kahire'de icra-i sa
nat etti ve bilahare stanbul'a dnm, Mtareke'den sonra ise
Yunanistan'a giderek, Atina'ya yerlemitir.

Serkis (Sarkis) Glbenkyan

(? - 1940?)

Bestekr

Kaytlarda, hayat hakknda hemen hibir kayt yok ve an

cak, bir Rast Curcuna arks olduu kayd geilmi.
 Serupe (Serovpe) Efendi
(? - 1925?)

Serovpe Efendi'nin doum tarihi ve mahlli bilinmiyor.

lm yl da tam olarak bilinmemekte. Ancak, slbunun ga
yet mkemmel olduunu btn nl msikinaslarn pei
nen kabullendikleri kaytlarda gemektedir.

mork Efendi
(? - 189?)

mork Efendi'nin hayat hakknda, bir btn olarak her

hangi bir bilgi mevcut deil? Sadece, d olduu ve 1800'ler-
de yaad bilinmektedir, o kadar.
 Tatiyos Enkserciyan Efendi
, (1858-19 13 )

Kemani ve Kanuni

Tatiyos Enkserciyan Efendi Trk Sanat Msikisi'nin en ba

ta gelen msikinaslarnn, n saflarnda olanlardandr. Tam
ad Tatiyos Enkserciyan'dr. Ancak ad zamanla yanl kul
lanla kullanla Tatyos'a dntrlmtr. Soyad bahsinde
Keseryan olarak geen kaynaklar da vardr. 1858 ylnda, s
tanbul Ortaky'de domutur. Babas, Ermeni Kilisesi mugan
nilerinden ve Manuti lakabyla bilinen, Manuk Enkserciyan'm
mahdumudur. lk renimini, Ortaky Ermeni lkokulunda
ifa etti. Bilhare, kk yalarda i hayatna atlarak, ilingir
ve savat rakl yapt.
 Ancak onun asl hedefi msik lemi idi ve nihayet ilk m
sik derslerini, days Movses Papazyan'dan, Kanun sazm
renerek ald. Daha sonra tam bir itenlikle sarlaca kemn
ise Kemn m Sebuh'tan rendi. Asdik ve Civan Aalar
ile mek etti. Daha sonra ise Hnende Karaka, Tanburi Yo-
vagim ve Kanuni emsi gibi yakn arkadalaryla bierlikte, o
yllarn en popller elence mahllerinden Galata'da Pirini
Gazinosu'nda almaya balad ki, ondan kann dinleyebil
mek iin, nice msiksever adeta akn etmekteydiler. Kaytla
ra gre Ahmed Rasim, Kemeneci Vasil ve evki Bey, Tatiyos
Efendi'nin en yakn arkadalaryd. Hemen birok msiki-
nasmzm adeta ortak paydas saylan ikili sohbetler, bu de
erli insan da aynen biroklar gibi iren tuzana dre
bilmi ve bylece alkolizmin kurban olup kmt. Ne var ki,
onun lm alkolden deil de, Kara-sarlk hastal yzn
den olmutur ve vefat ettiinde sanatnn en verimli dnemini
yaamaktayd. Heyhat ki, bu menhus hastalk onu da iren
kursana kaydrabilmiti. Kabri Kadky Uzunayr Erme
ni Kabristan'ndadr. Malm hastalk kurban Tatiyos Efen
di'nin Arak mlekiyan, Mnir Mazhar Kamsoy, Nasibin
Mehmed Yr, Eyubi Mustafa Sunar ve Abdlkadir Tre gibi
msik dnyasmm unutulmazlar arasnda yer alan esiz m-
sikinaslara Hocalk yapm olduu dikkate alnrsa. Sadece
bu yn dahi onun nasl esiz bir deer olduunun ispata ye-
terlidir! Birok arknn gftesi kendisine ait olduu gibi, Ya
kn arkada Ahmet Rasim'in baz iirlerine de beste yapm
tr. ok sayda arks, onun yaam bulunduu bohem hayat
ve hayata bak asn derinliine inceleyip sunan zellikle
re haizdir. Yani, Ressam Van Gogh o etin hayatnn tm st
rapl ehresini nasl tuvaline aktarabilmise, Kemn Tatiyos
Efendi de ayn duygular notalara gemitir. Onun byk bir
bestekr ve Kemni olduunu kabullenmeyen nl Msiki-
nas Lem'i Atl "yi keman alamazd, geimsiz, sarho ve rhan se
fildi. Fakat msikyi iyi bilirdi, iyi bestekrd" demeye de mecbur
kalmlar?! Bununla ne yapmak istemiler? Tek kelime sade
ce, kskanlklarn gidermeye almlardr ki, bu menfi duy
gu, zaten hemen her insann mayasnda vardr ve ancak onu
gemleyebildiimiz kadar insan olabilmekteyiz. Sayn Ylmaz
ztuna Bey'in Trk Ermeni Cemaati ile nasl bir alp verecei
var ise bilemem?.. Zira, ne mensubu bulunmaktan eref duy
duum Ermeni Cemaati ve ne de sayn ztuna ile yakn ili
kim yoktur. Ancak, saym Ylmaz ztuna Bey, hangi eserinde
olursa olsun, Sz Ermenilere geldi mi, bir ekilde karalamak
tan zevk almaktadrlar ki, bu tavr kendilerinden ok ey alp
gtrr ve ortada sadece kupkuru bir hamaset kalem kalr ki
okuyan sadece basireti bal hamasetiler olur!
Buyurun Ylmaz ztuna'nm, msik alannda Ermeniler
hakknda dncelerini okuyun, medh mi ediyor, yoksa yeri
yor mu hi belli deil? Hlbuki, bildiim kadar ile ansiklope
diler aratrmacya ham bilgiler verir. Yani, fikir veya yorum
katmaz ve ayn meslekten olan bir baka sanatnn, dieri
hakkndaki yorumuna da ayrca yer vermez. Hele tenkit edi
len oktan vefat etmi ise, bu daha da zcdr. nk, ken
disini mdafaadan aciz de deil, tamamen yoksundur. Saym
ztuna'nm kaytlarn buyurun okuyun:

Trk Msiksi'nde aznlklardan ok deerli bes

tekrlar yetimitir. Bunlarn iinde Rumlar'dan Za-
harya, Yahudiler'den Isak, Ermenilerden Tatyos bata
gelir. Geri Tatyos, Klasik Trk Msiksi'nde Zahar-
ya ve Isak'm derecesine erimi deildir. Fakat devir
artk o devir deildir. Yoksa bestekrlk kabiliyeti b
ykt ve klasik msik renseydi, onlarn derecesi
ne kard. Gene de byk Trk bestekrlarndan biri
olduuna phe yoktur. Kanunla balam, sonra Ke-
mn'a dnmtr. Fakat, szendeliinin iyi olmadn
da ittifak vardr.
Piyasada byk hret yapmt. ok gzel fasl
lar idare etmitir. Fasl msiksi iin ok tutulan ark
lar ve saz eserleri bestelemitir. Evli olan Tatyos'un 3
fakir kzkardei vard. Nice eseri srf ihmli yznden
kaybolmutur. ok iyi nota bilir, bir nameyi derhl
yazard. Orta derecede gzel, ok gzel arklar beste-
 lemitir. Saz eserleri de parlaktr. En parlak paralan
srasyla: Krdili Hicazkr Saz Semisi, Sznk Pere
vi ve Hseyn Saz Semsi'dir.1

Batan beri okunduu gibi, Ylmaz Oztuna, bu byk bes

tekr bir nevi alaya alm; kh drm, kh kaldrm. yle
ce Ermenilere kar olan sevgilerini zel(!) surette belirtmiler!
Tanbri Isak Efendi (1745-1814) ve Zaharya Efendi (? -1740?);
birincisi Yahudi, kincisi ise Rum cemaatinden. Yani ok ans
ldrlar, nk Ermeni deiller! Bilmem daha fazla yazmaya
lzum var m? Ve zaten merhum o mehur Uak arksyla,
yalnz kendisinin deil, ayn zamanda kadersiz kavminin de
duygularn dile getirmitir!..

Gamzedeyim deva bulmam

Garibim bir yuva bulmam
Kaderimdir her ektiim
nlerim hi reh bulmam

Elem beni terk etmiyor

Hi de fasla vermiyor
Nihayetsiz bu ta'kbe
Dorusu tkat yetmiyor
 d Hrant Emre Kenglyan
(19 0 1-1978)

m d

lk soyad Emre olan stadn tam ad ve soyad, Hrant Em

re Kenglyan'dr. m olan deerli sanat daha ziyade, d
Hrant adyla belleklere yerlemitir. Adapazan'nda 1901 yln
da dnyaya gelen d Hrant Emre'nin babas, mahir bir ma
rangoz olarak binen Garabed Usta'dr. Talihsiz sanat, he
nz 4 gnlk bir bebekken gzleri grme kudretini yitirmi ve
bylece btn hayat boyunca, ruhunu aydnlatan yegne k
msik olmutur. 1917 ylnda Adapazar'ndan Konya'ya g
eden Kenglyan aesi, bilhare stanbul'a gelerek, Belde-i a
hane'ye yerlemiler ki, bu g onun kader izgisini deitire
rek istikblde nl bir ud olmasm salayan bu belde olacak
tr. Bir arkadamdan ve daha sonra kendi kendine alarak ud
almasn renen Hrant Emre, bir mddet sonra d Hrant
adyla anlmaya balanmtr. Piyasada alarak ekmek paras
kazanmaya balam ve muhtelif gazinolarda aranan ud ko-
numuna ykselmitir. stanbul'un en mehur saz heyetleriyle
birlikte alm, birok sanatya elik etmitir. Kemni Hgo-
pos, Kemni Dikran ve d Kirkor Berberyan Efendilerden ders
alabilme ansn elde etmesiyle birlikte, bu nllerle birlikte
alabilme erefine de erimitir. Btn bu hayrl gelimeler
onu gerekten sevindirmektedir. Zira, stanbul'a gelilerinde
babas vefat etmi ve onu koruyabilecek tek varl annesi ol
mutu. Ancak fakirliin meydana getirdii zaruret, o zavall
kadn da aresiz klmaktadr. Ne var ki, Hz. Allah emslsiz
yardmm bu aileden esirgememi ve kk Hrant'a, istikbl
vadeden bir k ufku amtr. Ana-oul yar a, yar tok ha
yata tutunmaya alrlarken Hrant'n msik bilgisi gl bir
arkada, onun mzik kabiliyeti olduunu kefedince, Hrant'a
ud dersi vermeyi teklif etmi ve e-dost yardm ile bir ud te
darik edilmi ve bylece msik dnyasna ilk admn atm
tr. Henz 16 yalarnda bir ocukken uduna kavuabilen bu
deerli m sanat, onu eline aldnda okam ve hznl
bir tavrla yle demitir: "Grmemi salayan k!"
Evet, mutluluk yolu byle alm ve yukarda kayda geti
imiz gibi nl msikinaslar da eitim asndan ondan yar
dmlarn esirgememilerdir.
1934,1933 diyenler de var; ilk bestesini yapmtr. Krdili-
hicazkr makamnda besteledii "Niye kstn syle bana ey
iveknm" arksyla bestekrla balam ve ayn yl iinde,
plk da doldurmutur. kard albmler adeta kaplrca-
sna i yapmtr. O yllarn en mehur ikili gazinolar olan
Maksim, Kristl, Tepeba, Suadiye, ifte Saraylar ve Yenika-
pu'daki akr, Mavi Tuna ve Nurbahe Gazinosu -ki akr'n
zorlu rakibi Mehmed Raif Bey tarafmdan altnlmaktadr-
Udi Hrant' aralarnda adeta paylaamamlardr. En mehur
saz topluluklar, onu muhakkak aralarnda grmek istemekte
ve onu uurlar saymaktadr. 1939 ylnda "Hastaym yayo
rum grnmez haylinle" msrasyla balayan mehur arksn
yazp besteledikten sonra, sanat hayatnn zirvesine erimiti.
1946-1947 aras, talebelerinden mteekkil bir koro ile prog
ramlar yapm ve bilhare ABD'ye giderek New York, Bos
ton, California, Los Angeles, Detroit gibi ehirlerde son de
rece baarl konserler vermitir. Bilhare Avrupa'ya geerek
Paris, Atina, Beyrut, Kbrs ve Sovyet Ermenistan dahil Sov-
yetler Birlii lkelerini de ziyaret ederek konserler vermitir
ki, ayn baary o lkelerde de salam ve hemen herkesin
takdirini kazanmtr. 25'den ziyade mehur gfte ve bestesi
bulunan d Hrant Emre, eserlerinin ounluunu, Colum-
bia Plk irketine okumu ve ayrca msik a yzlerce
rencisi olmutur. 25 Austos 1978 Cuma gn 77 yanda ve
fat eden bu nl sanat'nn na, 29 Austos 1978 Sal gn,
Beyolu Galatasaray'daki Surp Yerortutyun Katedrali'nde ic
ra edilen hazin bir dini yinle kaldrld zaman, Mslman,
Hristiyan ve Musevi, tm mzikseverler ve cefakr meslek
talar, yine itirak etmi ve bu deerli msikinas tabutunu
omuzlar stne alarak sayg ve sevgi ile ebedi istirhatgh-
na eller zerinde uurlamlard. d Hrant'm vefat haberi
ni veren gazeteler, ayn zamanda biyografisini de yazmaktan
geri kalmamlardr. Dahas, haberi veren balklar da ayr bir
mn ifade etmekteydi.

Hrriyet: Sanat Dnyasndan bir Yldz Kayd.

Gnaydn: nl Besteci Udi Hrant ld
Tercman: Trk Sanat Msiksi'nin nl Bestecilerinden
Udi Hrant ld.

Merhumun, ardmda brakt mehur arks ise bellekler

den hi silinmedi!...

Hastaym yayorum grnmez haylinle

Belki bir gn, bir gn diye, beklerim md ile
ryor zavall kalbim aknn hasretiyle
Belki bir gn, bir gn diye, beklerim md ile
 Prof. Vahram Mhendisyan
(1895-1953)

Mzik Hocas

1895 ylnda stanbul'da dnyaya gelen Vahram Mhendis

yan, Avukat ve orlu Mstantiki (Sorgu Hkimi) Krikor M
hendisyan Efendi'nin oludur. Amcas ise matbaac ve harf
dkmcs, Kevork Mhendisyan Efendi'dir.
Kk yalarda msikye iten ballk duyduunu gren
ebeveynleri, ona tercihi olan keman dersi aldrmaya karar ver
diler ve bylece istikbalin byk msikinaslarmdan birisi ola
bileceine dair emareler gsteren kk Vahram, Zeki Bey ve
Sinanyan Efendi'den keman dersi alabilme imknn elde etti.
Armoniye Prof. Edgar Manas Efendi ile birlikte alt. Cum-
huriyet'in ilk yllarnda balayarak, daha sonraki yllarda da
muhtelif orkestralar kurup ynetti ve bylece stanbul'un m-
zik lemine yeni bir canllk getirdi, renk katt ve birok talebe
yetitirdi. Kendi yetitirdii talebelerle kurduu orkestralarla
senfonik konserler verdi ve muhtelif okullarda mzik dersle
ri verdi. Bu meyanda, Heybeliada'daki, Mekteb-i Bahriye'de
(Deniz Harp Okulu) mzik retmenlii vazifesine atand.
1918-1922 arasnda, sadece ders vermekle kalmayp, bir de
deniz zabiti namzetlerinden kurulu bir orkestra meydana ge
tirdi. Ayrca, gelitirdii keman teknii metotlarn telif ettir
di. Nianta Halkevi Orkestras'n ynetti ve Devlet Operas
Ynetim Kurulu'na ye seildi. Robert Kolej, Pangalt ve Be-
zazyan Liseleri, Nor-Tbrots Yeni Mektep retim yuvalarn
da da mzik hocal yapt. lk konserini kendi rencileri ile
Deniz Harp Okulu rencilerinden oluan karma bir orkestra
ile 1926 ylnda Robert Kolej'de verdi.
1927'den itibaren seri konserler vermeye balad ve byle
ce yerli ve yabanc basn vg dolu yazlarda takdirlerini sun
dular. Artk Prof. Mhendisyan'd. ili Genler Birlii ad,
ili Halk Evi olarak deitirildiinde, kendi adn tayan or
kestras ile baarl bir konser verdi. ili Halk Evi Mdriye
ti'nin nerisiyle Park Oteli giri salonunda kk bir orkestra
ile Atatrk erefine ve kendi huzurlarmda, ilk defa icra edilen
Beethoven'in remajr keman konertosunu mkemmel bir ic
ra ile takdim etti. 1934 ylndaki bu konserin Solist kemanis-
ti ise Vahak Arslanyan'd. Daha sonra Beethoven'in ayn ese
ri Fransz Tiyatrosu (Thetre Franais) Salonunda birok defa
tekrarland ki Beethoven'i Trkiye'de ilk aldran Prof. Vahan
Mhendisyan olmutur.
1935 ylnda Getronagan Korosu'nun efliine atand. s
tanbul halkna senfonik mzii ilk tantan ve sevdiren bu b
yk mzik adam olmutur.
5 Haziran 1953 tarihinde vefat etmitir.
 Yetvart Margosyan
( 1912 - 1956 )

Viyolonist

Deerli bir viyolonist olarak n yapm bulunan Yetvart Mar

gosyan, 1912 Biga doumludur ve 1956 ylnda stanbul'da vefat
etmitir, tik renimini Nor Tbrotz (Yeni Mektep) ilkokulunda
ikml ettikten sonra orta ve lise renimini Pangalt Ermeni Li
sesi'nde tamamlad. stanbul Devlet Konservatuar'ndan baar
ile mezun oldu. Prof. Vahram Mhendisyan'dan keman ders
leri alarak, gayet iyi Keman almasn rendi. Profesyonellik
dneminde ilk, stanbul Belediye Konservatuar'nda, Bilha
re de, stanbul Belediye ehir Orkestras'nda solist olarak hiz
met sundu. Keman brannda yksek teknie sahip bulunan
Yetvart Margosyan, yurtii ve yurtdndaki baarl konser
leriyle mzikseverlerin iten sevgilerini kazand. Bu deerli
kemanist, 1956 ylnda stanbul'da vefat etmi ve ili Ermeni
Mezarlnda topraa verilmitir.
*74 Sanat Dnyamzda Ermeniler
 zel Blm:

Ermeni nsannn Ruh Btnl

Rahip Gomidas Vartabed
( 1869- 1935 )

1915 Tehciri esnasnda, stanbul'da bir konservatuar ku

rabilme gayret ve abas iinde abalarken, hi beklenmedik
bir anda 24 Nisan 1915 gn, 250 Ermeni mnevveri ile bir
likte tutuklanm ve ankr'ya srlmtr. Tutuklananla-
rn hemen hepsi de, Osmanl Ermenileri'nin adeta beyin ta
km olan nl siyaset, sanat ve edebiyat insanlaryd. Hayat
balanan ve sa-slim geri dnebilen -be kii iinde, Er
meni ruh birliinin btnln temsil eden nl Gomidas
da vard ve "onu lmden kurtaran kii, nl Trk Mnevveri
ve Trk Oca mensubu Halide Edip Advar'dr" denir ki, niz
aratrmam bunun doruluk paynn byk olduunu gs
termektedir.
Hemen her mnevver Ermeni'nin iftiharla and Gomidas
Vartabed Rahip, Ermeni kavminin ruh btnln temsil
eden, istisna bir ahsiyetti. Dahas, Anadolu insann btn
benliiyle tanm ve benimsemi ender yetien kiilerdendi.
Onun bu ynn tm inceliiyle tanyp en l ekilde de
erlendirerek, kendi dnceleri paralealinde yourup, ken
di arzuladklar kalba sokmaya alanlar sadece ve sadece
ttihatlar olmutur. Evet, hayret edeceksiniz lkin inanlsa
da, inanlmasa da gerek olan budur! Onun hakiki mnda
ruh yapsn ne Ermeni kavmi, ne de bir baka kavim anla-
yamamtr. Geri Ermeniler kendisini aziz mertebesinde se
verler ve bu sevgileri hi mi hi azalmamtr ancak, onlarn
sevgisi daha ziyade din kiilii ve msik daarcnn zen
ginliine dayanr. Yoksa ondaki asl cevheri kefedebilen az
miktarda Ermeni mnevveri, Batl otoriteler ve de ttihat ve
Terakki ileri gelenleri olmutur. Mesel, ttihatlarn mer
kez toplant mahlleri olan Trk Ocana davetle defalar
ca konser verdiren, Anadolu Folkloru hakknda sz ederken
"Anadolu folklorunun deerini anlayabilmek, ona sahip kmak,
Rahip Gomidas' iyi deerlendirmekle mmkndr..." diyebilen
Hamdullah Suphi Tanrver Bey, Halide Edip Advar, Meh-
med Emin Yurdakul vs. ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin
Gomidas Vartabed'e vgler yadrdktan sonra, birdenbi
re yzseksen derece dn yapm olmalar, gerekten pek
dndrcdr?!

Gomidas Vartabed'in ruhani libas giymeden ekildii nadir fotoraflardan biri.

 Mesel, sonradan din adam olup, Ba-Yebisgobosluk rtbe
sine erien, Yazar Dikran Srmeyan'm ERTORUL adl eserine
nsz yazan, nl yazar, siyaset ve devlet adam Hamdullah Sup
hi Tanrver, bu yazsnda u bahse deer ibarelere yer vermiti:

iddetli arzuma ramen, geen gn bana gnder

mek ltfunda bulunduunuz mektubunuzun cevabn
geciktirdim. Sava ve seferberlik sorunlarnn, irademin
dnda gecikmeme sebep olduklar iin zgnm. Ben,
ocukluumdan beri, Ermener'i tanmak, onlar ya
kndan incelemek iin, birok frsatlar elde etme ans
na sahip olmuumdur. Okul anda geirdiim uzun
renim yaamm, karde gibi yrekten balandm
sevgili arkadalar bahetmitir bana. Bizim lkemizde
Ermenilerin uram olduklar mutsuzluklardan son de
rece etkilenen, onlarn aclarn derin bir znt ile his
seden Trk yurttalarnzdan biriyim.1

Benim bu satrlar yazdm u an 22 Aralk 2010 aramba

ABD. Devlet Bakan sayn Obama'nn Ermeni tasarsn gn
demden drdn gazetelerden okuduk. Bununla ne de
imitir? Bu uursuz tasar tamamen ortadan kalkm mdr?
Kesin olarak diyebilirim: Hayr! kalkmamtr ve ABD. Trki
ye'ye kar her sktnda gndeme getirecektir. Daha evvel
naslolmusa, imdide yle olacaktr: Ne bir eksik, ne bir faz
la!... Bu nasl dzelir? yle dzelir: Bizler ne zaman Gazete
ler olarak Gomidas gibi, dnyaya mal olmu ahsiyetlerin hey
kelleri zerine pislik yerine iek bugeti koyarsak. O zaman
her ey zaman iinde normale dnecektir. Bu hususta hemen
hi kimsenin en ufak bir phesi olmasn ve yeter ki n
c lkelerden her iki taraf da medet beklemesin, arac kulla
nlmasn!... O hlde, sadece Ermeniler'e deil, Cihana mal ol
mu Byk Gomidas' daha yakndan tanmaya alalm ve
siyaslerin veya baka unsurlarn dolduruuna gelerek, byle-
sine deerli ahsiyetlere kar menfi dnceler tamayalm.
 Gomidas Vartabed'in zet Biyografisi
Ktahya doumlu ve vaftiz ad Soomon Kevork Soomon-
yan olup, 26 Eyll 1869 tarihinde dnyaya gelmitir. Ktah
yal olan babas Kevork Soomonyan kundura ustas idi. An
nesi ise, Bursal Hovhannesyan ailesinden Takuhi Hanm'dr
ki, 15 Mart 1870 tarihinde vefat etmi ve henz alt aylk olan
talihsiz ocuk bylece anadan ksz kalmtr.
Dinine ve Ermeni Kadim Kilisesi'ne (Lusavoriagan) temel
den bal bulunan baba Soomonyan. Surp-Asdvadzadzin Er
meni Kilisesi ile gnmzde bir dn salonu olarak kullanlan
Ermeni Kilisesi Surp-Teotoros Yegeetzi'de teganni sfatyla
yinlere itirak etmi ve ayrca Ermenice, Trke besteler yap
mtr. Kk Kevork ise hemen her yini takip ettiinden k
k yalarda okunan dualar renip, ezberlemekteydi ki, 18
Mays 1880 tarihinde babasn da kaybedince ksz ve yetim
kalm ve bu ac onu hayat boyunca her daim zmtr. Ken
di kaytlarna gre, dads Maryam'm byk apta gayret ve
abasyla 1876 ylnda nihayet ayan mektep binasnn basa
maklarna koyabilir. Bulunduu ehrin mektebi drt blm
den mteekildir ve 1880 ylnda mezkr mektepten mezun
olur. Babas vefatndan takriben drt ay evvel onu Bursa'daki
mektebe kaydeder. Ancak babasnn vefatndan dolay, ehre
dnmeye mecbur kalr.
Kevork IV. Gatoigos'un huzuruna karldnda, Vehapar
tabii olarak Ermenice konumakta, Soomon ise Trke cevap
vermekteydi. Bu durum karsmda Vehapar Zat- Cenaplar ile
arasnda u konuma cereyan etmitir:
Sen Ermenice bilmiyor musun?
Ermenice ilahe ve ark sylerim ama, Ermenice bilmem. Bu
raya renmeye geldim.
Bu grmeden memnun kalan Kevork IV, yetkililere "Bu
ocua en l ekilde Ermenice retilsin" emrini verince, yksek
snflardan, en baarl olan talebelerden ileri gelenleri bu g
revi seve seve stlenip emri harfiyyen uyguladlar ve birka
ay sonra lisan renme bahsinde kk Soomon hayli mesa
fe katetmiti, hem de hi beklenmedik derecede! Emiadzin'in
ses uzman Rahipleri, ses notas yazar Rahipler, Cemaran'da
Soomon' en l ekilde bilgilendirdiler. Halk arklar ve di
er din bestelerden her ne duyarsa notaya geiyor ve ok iyi
bir ynetmen olarak yetiebilmek iin adeta yanp tutuuyor
d u .... Ancak snrl Ermeni notalar onu bu yolda hayli zorla
maktayd. Bu vaziyet karsnda Cemaran'n air retmen
lerinden Hovhannes Hovhannesyan ona yardmc olabilmek
gayesiyle Rusya'dan notalar getirdi ve Bat dnyas notas ze
rine dersler vererek, bu yolla Bat mziinin zelliklerini re
nebilmesini salad. Magar Gatoigos dneminde, Cemaran'n
drdnc snfndan Soomon, balca retmen seildi ve iki
yl sonra, altmc snfta Sargavag oldu. 1892'de Cemaran'm M
zik Ynetmenliine retmen seildi. Sesinin emslsiz gzel
lii ve engin zeksndan fkran bilgi dnyas, hemen herkesi
ona kar sevgi ve sayg duymasm salamaktayd.
Soomon Mays 1893'de Cemaran'dan mezun olduktan son
ra, ayn okula koro arkcl retmeni olarak tayin edildi. 11
Eyll 1893 tarihinde, Mgrdi Gatoigos'un emriyle Apea
(Rahip Namzeti) iln ve tasdik edildi ve rhni snfa intikl
ettii iin, kendisini yeni bir adla takdis ettiler ve ona Gomi-
das dendi ki, bu isim daha sonraki yllarda Ermeni kavminin
kalbine kaznacakt...

Avrupa'ya Gitmeden Evvel (1893 -1896)

Cemaran dnemini sonulandrdktan iki yl sonra Apea
Gomidas iin yeni bir dnem balamakta, ruhani dnyada o
pek etin ve ileli hizmetlere doru yeni bir adm atmaktayd.
26 ubat 1895 tarihinde dini bir yin ve merasimle Vartabed
(Rahip) iln ve tasdik edildi. Avrupa'ya hareketinden evvel
retim dnyasmda daha geni imknlar edinebilme aba
lar iinde Ermeni halk arklar bestelemekte, Ermeni ky
lsnn ruh yapsm dile getiren kfteleri bir dierini takip
etmekteydi. Hovsep Canikyan'dan halk arklar ve muhte
lif makamlarda dzenlenen trkleri, Ermeni msik anlay
ve melodileriyle sslemekteydi. 1894'te Gomidas Rahip ye
ni yeni makamlarda ark ve trkler bestelemekte ve onla
r nota ktlarnda dzeltmelerle, yeni, yeni ark ve trk
besteleri arivlemekteydi. 1895 ylnda Ana Kilise'nin matba
asnda 25 arks basld.

Gomidas Vartabed'in 1911 senesinde ekilmi bir fotoraf.

 Gomidas Rahip Tiflis'te
Gomidas Rahip, Tiflis'e giderek rimyan Hayrik ile bulu
abilmek iin ancak frsat bulabildii bir anda Tiflis'e hareket
etti. O tarihlerde Tiflis'te M. Yekmalyan'm ad nplnda idi ve
kendi zel korosu ile tannmaktayd.
Mayestroluk renimini tamamlayabilmek maksadyla Ber
lin'e gidebilmesi ve renimini orada tamamlamas lzmd.
Zira, Bat tarz msik icrasn renebilmek iin bu artt. An
cak, bunun iin ilk o dnemin Gatoigosu rimyan Hayrik'in
onayna ihtiya vard.

Gatoigos rimyan Hayrik Onaylyor

Gomidas Rahip, birka sefer Gatoigos rimyan'a mra
caatta bulundu. Sanatsever olan Gatoigos, Rahib'in dileine
kar duyarsz olmam ve hatta pek sevinmiti. Ancak, Gomi
das Rahip'in yol harcrah ve renim gideri iin lzm olan
mebl temin edebilmek hemen, hemen imknsz gibi bir ey
di. Ancak, rimyan Gatoigos'un bu problemi zebilmek
iin elinden geleni esirgemeyeceinden hemen kimsenin en
ufak bir phesi olmamas lzmd. Zira, bu nl Ruhani'nin
mensubu bulunduu millete denemeyecek derecede ar olan
manevi bir borcu vard ve bu borcu bir ekilde demeye a
lmaktayd. yle ki, din adam olarak drt drtlk bir ruha
ni idi ve farknda olmadan Rus siyasetine bulanca, stanbul
Patriklii yllarnda Osmanl Ermenileri'ne istemeden de olsa
byk apta zarar dokunmutur.
Tiflisli zengin tccarlardan Aleksander Mantaof, Gomidas
Rahip'in Berlin'e giderek Almanya'da orkestra ve koro eflii
renimini en st dzeyde ikml edebilmesi iin lzm olan
mebl tamamen stlenince, Gatoigos ve Gomidas Rahip,
son derece sevinmilerdi.
Gatoigos'un Aziz Emiadzin'e dnnden ksa bir md
det sonra Gomidas Rahip de, peinden Emiadzin'e giderek,
son ve kesin olarak Gatoigos'un onayn almak istedi ki, bu
grmeyi ve sonucunu bizat Gomidas'tan dinlersek, sanrm
daha isabeatli olacaktr:

"Em iadzin'e vardmda, Zat- Cenaplarna duru

mu aynen arz ettim. ok sevindiler ancak, B. Manta-
of'un bu babta kesin kararl olduu hakknda imzal
bir belge getirmemi emrettiler ki, yerden ge kadar
haklydlar ve bu tabii idi. Nitekim Tiflis'e dnerek is
tenen belgeyi o nl tccardan aldm ve bu idealist i
adam ki, byleleri pek zor bulunur, bana yle dedi:
'Vartabed bunlarn hemen hepsi gayet gzel. Ancak
beni endielendiren Berlin'in dilberleri senin Rahiplik
cbbeni attrmasn!' Cevabm u olmutur: Hibir dil
ber gzellii beni ne cbbemden, ne milletimden ve ne
de Ermeni muzikisinden koparamaz. Msterih olun."

1896-1899 yllar aras Berlin'de orkestra ve koro eflii ile

birlikte kompozitrl de A'dan Z'ye renenek, baarl e
kilde renimini noktalad.
Berlin Friedrich Wilhelm niversitesi Felsefe Blm ile
orkestra ve koro eflii blmlerinden baarl ekilde mezun
olan Gomidas Rahip'in hocalar u deerli retim yeleri idi:
Pellerman, Oskar Flayer, Frid Lender.
Bu dnem iinde, orkestra efi yetitirme blm bakan
Flayer'in nclnde, beynelmilel ef yetitirme blm al
mt. Birok milletten maestroluk uzmanlar bu kuruluun ye
si olmu, Ermenistan' temsilen de Gomidas Rahip yer almtr.
Dier efler arasnda Rahip Gomidas' daha st mertebeye
karan ve onlardan ayran balca faktr, halk melodileri ile
din msik arasndaki balar tam bir aklkla meydana kar
mak gibi hususiyetleriydi ve Alman gazeteleri, retim ye
lerinin ileri gelenleri, srarla Gomidas Rahip'ten bahsetmekte
ve onun olaanst baarlarn ve ve bitirememekteydiler.
Nitekim, 16 Temmuz 1899 tarinli, Oskar Flayer'in mektu
bu ile Dr. Max Zayfert'in 19 Temmuz 1899 tarihli mektubun
daki samimi methiyeler, Rahip Gomidas'm Avrupa'da nasl
baarl olduunun balca delilerindendir. Mezkr mektup
lar 1914'te stanbul'daki Ermenice neredilen gazetelerde oku
yuculara sunulmutur.
Muhtelif tarihlerde bizzat Avrupa lkelerinden davet ala
rak diyar diyar dolaan Rahip Gomidas, Ermeni msiksini ve
folklorunu btn dnyaya tantmtr.
1909 ilkbaharnda Galata Teganni Kilise korosu, Gomida
Rahip'i stanbul'a getirtmek istiyordu. Bu fikri ortaya atan ise,
Gomidas Rahip'i Aziz-Emiadzin'de tanm ve birlikte re
nim grm bulunan Garabed Bardizbanyan'd. Nitekim bu
arzusu gerekleti, zira Gomidas Rahip de hemen hemen ayn
gr paylamaktayd ve stanbul'a gelerek yerlemeyi ok
arzu etmekteydi. Nitekim bir yl sonra bu istek gerekleti ve
1910 ylnda stanbul'a yerledikten sonra Kusan adn koydu
u ve 300 kiiden oluan muhteem bir koro meydana getirdi
ve kendi eseri olan ok sesli kilise yinleri, sadece mzik oto
ritelerince deil, ayn zamanda halk tarafndan da byk ap
ta rabet grd. Halk ark ve trklerinin de onun beste ve
gftelerinde ayr bir mn kazanmas, Trk sanatseverlerinin
de dikkatini ekmi ve kendisine kar yakn ilgi duyulmaya
balanmt. Hele onun Anadolu ruhunu dile getiren halk kon
feranslar Trk mnevverlerini bilhassa etkilemiti.

ttihat Ve Terakki Frkas, Trk Oca ve

Gomidas Vartabed (1912-1915)
Kasaba kasaba, ky ky, da bayr demeden Anadolu'yu
kar kar dolap, Ermeni folklorunu yerinde tetkik ederek,
unutulmaya yz tutmu Ermeni msiksini barlaryla, hemen
her yn ile meydana karmaya alm ve bu meyanda ya
ant folklorunu incelemeyi ihml etmemiti.
Gomidas Rahip'in bu deerli almalar ylesine olumlu
neticeler vermi, ylesine yank uyandrmt ki, ttihatlar'n
merkezi bulunan Trk Oca mdavimleri de bu durumdan
etkilenmilerdi.
 Trk Oca ileri gelenlerinden Hamdullah Suphi (Tanr-
ver) Bey, air Mehmed Emin (Yurdakul) Bey, air ve yazar S
leyman Nazif ve bilhassa stanbul Ermenilerinin adn sayg
ve sevgi duyarak andklar nl Trk hanmlarndan Halide
Edib (Advar) Hanmefendi ve Trk hekim ve dnr Dr.
Abdullah Cevdet Bey, stanbul Ermenileri ile yakmen gren
ve onlarla dostluk kurmu ve muhtelif konularda ve bilhassa
sanat konularnda samimi grmeler yapmaktaydlar. Yukar
da adlarm kaydettiim byk Trk mnevverlerinin Gomidas
Rahip ile yakn ilikileri vard ve kendisini zaman zaman Trk
Oca'na davet ederek konferans veya konser verdirmeleri d
nda ayrca piyano dersleri de vermekteydi. Yani ttihatlar
Gomidas Rahip ile gayet samimi mnasebetler iindeydiler.

Gomidas Rahip Srgne Gnderiliyor!

(24 Nisan 1915)
O elem verici uursuz 1915 yalnn Nisan balarmda Go
midas Vartabed Trk Ocana davet edilmi ve onun geliiyle
tklm tklm dolan Trk Oca salonu yine her defasmda oldu
u gibi Gomidas Rahib'i tam bir samimiyet iindte dinleyerek
sylediklerinden istifade etmeye almakta ve hele Anadolu
ezgileriyle bezenmi arklar, o hznl melodileri, davetli
leri adeta kendilerinden geirmekteydi!
Bu konserde Ittihatlar'm adeta beyni saylan mehur Talt
Paa da mevcut olup, takriben ttihat ve Terakki Frkasnn b
tn st dzey yneticileri bu konser ve konferansa eksiksiz ka
tlmlard. Mevzubahis konferans ve konser esnasnda dinle
yicilere Gomidas Rahip'i vg dolu cmlelerle takdim eden
nl Trk yazar ve Devlet adam Hamdullah Suphi (Tann-
ver) Bey zetle yle buyurmulard:
"Anadolu'nun ocuu bu Ermeni Rahip, uzun almaylar ne
ticesinde Ermeni Mzii'ni kanatlandrmtr. Rahatndan vazgeip
btn zamann kyleri tek tek gezerek eserleri toplamaya harcamtr.
Ermeni ulusunun mirasn sergilemitir. Bizim din adamlarmz da
ayn eyi yapmaldr. Trk ulusunun gelimesi ve hzinesinin ke
fi iin yrekleriyle almaldr. u bir gerektir ki, Ermeni klt
r, bizim kltrmz karsnda gelimektedir. Trkiye'ye giderek
Anadolu'nun hangi kesini gezerseniz gezin Ermeni yaratcln
ve akln greceksiniz. Eserleriyle, rettikleriyle 'Ben buradaym' si
ze anlatacaklardr. Saraya giderseniz greceksiniz Mimarn Ermeni
olduunu. Ermeni ustalarn dnyaca mehur yzklerini greceksi
niz Van'dan. Gelitirdikleri tp mekteplerini ve yazarlarnn yazdk
lar kitaplar ile bilim alnndaki kitaplar, hepsi Ermeniler'in. Bun
lar asrlardr birlikte yaadmz insanlardr."
Saygdeer Hamdullah Suphi Bey'in konumasndan son
ra piyanonun bana geen Gomidas Rahip, Gen Trkler ve
ittihatlar tarafndan ayakta alklanr ve dinleyiciler hep bir
azdan "Tanr eytan'n gzlerinden korusun Gomidas'!" diye
haykrnca, bu samimi istein yanklar her yan kaplar!
Ne var ki iki hafta sonra tam tersi, zifiri karanlk bir gr
n rn olan bir zihniyet, ittihatlar adeta esir alm, 24
Nisan 1915 gn 240 Ermeni mnevveri -ki, ilerinde Gomi
das Vartabed de mevcuttur- srgne gndermitir. nl ya
zar ve siyasetilerimizden Halide Edib (Advar) Hanmefendi,
Gomidas Rahip'in tevkif edildiini renince, hi dnmeden
u tarihi deerlendirmeyi yapmlard: "nsan ve sanat olarak
ok nadir karlaabileceimiz bir deerdi... Gomidas benim evime
de gelir, saatlerce alar, sylerdi. Bu ziyaretler Ermenilerle Trklerin
birbirlerini boazladklar zaman dahi devam etti. kimizin de iin
de, bu vaziyet, birbirimize ifade edemediimiz birac uyandrmt.''
Bendeniz bu konuda daha fazla yazmak istemiyorum. Zi
ra, bir biyografi yazarken, konunun ynn tarafgirlilie veya
siyas bir yne kaymasn istememekteyim. Dahas Gomidas
Vartabed'in trajik hayat, muhtelif kaynaklarda hemen hemen
btn detaylaryla okuyuculara aktarlmtr. Dolaysyla, bu
mevzuyu burada keserek zet bir bilgiyle noktalamak istiyorum.
Merhume Halide Edib Advar Hanmefendiye gre mer
hum Gomidas' srgnden kurtaran Trk Oca olmu. An
cak, o malm yllar yaayabilmi baz mnevver Ermenilere
gre kurtarlmasnda merhum ehzade Abdlmecid'in zel
bir af karttrarak, Gomidas Rahib'i kurtarm olduu iddi
alar da mevcuttur. Yani bu konu ayrca tetkik edilmesi icap
eden bir husustur!

Gomidas Vartabed lm deindeyken...

Kaytlara gre, Gomidas Vartabed ankr'da srgn gnle

rini yaarken, Amerikan Bykelisi Henry Morgenthau, Meh-
med Emin Yurdakul ve baz devlet adamlar ile mnevverler
tarafmdan srgnden kurtarlm.
ankr'dan geri dnenler sadece 12 kii olmu ki ilerinde
ikisi Gomidas Vartabed ile Dr. Vahram Torkomyan'dr. ank
r'da yaadklar yetmezmi gibi, evine geldiinde hemen her
eyinin tarumar edildiini grnce, sinir sistemi tamamen bo
zulan Gomidas Vartabed, Dr. Vahram'm tavsiyesiyle ilk i
li'deki Fransz Lape Hastahnesi'ne yatrlm, daha sonra ise
yurt haricine kabilmesi iin Halide Edib Hanmefendi tara
fmdan ilgili makamlara mracaatla msaade alnnarak Paris'e
gnderilmitir (1919). Paris'te birka hastane dolarldktan
sonra Villejuif Sanatoryomu'na nakledilmi ve tam 13 yl bu
hastahnede ile doldurduktan sonra. 20 Ekim 1935 gn
leden sonra Hakkn Rahmetine kavumu, btn ileleri bir
anda son bulmutur. u veya bu ekilde 1915 Tehciri aklma
geldiinde dorudan Enver Paa'y hatrlar, hep dnrm:
Acaba bu adamda bir zerre olsun, vicdan yok muydu? Zira,
Sarkam Harekt esnasnda bir Ermeni nefer tarafndan ha
yat kurtarldktan sonra, yurdun drt bir yanna Ermenileri
ven afiler astrdktan bir yl sonra, hemen hepsinin yok edil
mesi iin canla bala almtr!

Merhum Gomidas Vartabed'in yukarda grlen portresi onun

sonsuz frtnal ruh hlini en l ekilde dile getirmektedir!..
Bir insan, bir sanatkr ve bir Ruhani olarak, mensubu bulunduu kavmin
talihsiz yazgsn benliinde yaatmakla nce saln ve daha sonra
akln yitirmi, ruhunu Hakka teslimle de btn zdraplar son bulmutur!
 Bu Blmde Yararlanlan
Kaynaklar

50 YILLIK TRK MUSlKtSt, Mustafa Rona, Trkiye Yaynevi, st. 1960,

ikinci Ilveli Bask.
HO SAD - SON ASIR TRK MUSKNASLARI, bnlemin Mahmud
Kemal inal, Maarif Basmevi, st. 1958.
500 YILLIK TRK MUSKlS ANTOLOJS, Sadun Kemali Akst, Trkiye
Yaynevi, st. 1967.
KADM ERMEN KlLSELERl YILLIKLARI, (Ermenice).
OGAGAT - st. Ermeni Ruhban Okulu Yayn, 1962 (Ermenice).
GAANTEK, 1978 Yl Takvimi, stanbul (Ermenice).
KOTAN YERKAUMPUN 45NCI KURULU YILI HATIRASI, Varu-
jan Kseyan, st. 1971, (Ermenice).
STANBUL ERMEN PATRKHANE KTPHNES
STKLL MARIMIZIN TARH, Muhiddin Nalbantolu, st. 1964.
STANBUL ANSKLOPEDS, Read Ekrem Kou, Cilt: I-II.
DNDEN BUGNE STANBUL ANSKLOPEDS, Cilt: III. VI.
TRK SANAT MZNDE ERMEN BESTECLER, Hazrlayan: Erdener
Koyutrk, st. 2007.
SEVLEN ARKI GFTELER - Derleyen: Gnbey Zakolu, Gn Matba
as, st. 1966.
ADA TRKYE, Prof. Dr. Pars Tulac, Cilt: II, Cem Yaynlan, st. 1989.
TRK MUSlKlSl ANSKLOPEDS, Hazrlayan: Ylmaz ztuna, Cilt: I-II,
MEB, st. 1969-1974.
 Blm II

Osmanl'dan Cumhuriyete -
TRK TYATROSU VE
KURULUUNA HZMET GEEN
ERMEN SANATILAR
 Osmanl devrinde Bat tr tiyatro almalarna girierek
gnmzdeki Trk Tiyatrosu'nun temelini atan kadim tiyat
ro sanatlarnn Osmanl Ermenileri oluunu inkra kalk
mak, ancak ve ancak gnei balkla svamaya benzer ki, bylesi
bir uran akntya kar krek ekmekten ileri gidemeyece
i aikrdr! nk, bu bir gerektir. Gerei gizlemeye al
mak ise dorudan mantkszlktr!
Bu tarihi hizmeti, o devrin Trk mnevverlerinin candan
yardm ve himayeleriyle, koordine eklinde alarak meyda
na getiren Ermeni sanatlar, ne yazk ki zaman iinde baz art
niyetlilerin haksz eletirilerine hedef tekil etmiler ve Osman-
l topraklar zerinde menfi plnlar olan baz devletlerin k
krtmalar neticesi meydana getirilen bu gibi eletirilerle boy
hedefi seilen byk sanatlar, sonraki yllarn tiyatro seyirci
lerinin onlar yanl tanmalarna baylca sebep tekil etmitir.
Mesel gnmzde, Osmanl Tiyatrosu oyuncular sz konu
su olunca, akla ilk gelen Ermeni sanatlarn bozuk bir ive ile
Trke'yi adeta katletmi olduklardr. Halbuki tam aksi ol
mu ve modern Trk Tiyatrosu'nun temelleri atlrken, ede
bi bir dille konuan bir Trk Tiyatrosu meydana getirerek, bu
hususta son derece baarl olabilmek gayesiyle, devrin Trk
edip ve mnevverlerini bir araya toplamay ilk dnen, yi
ne o devrin Ermeni sanatlar olmutur. Keza, Fransz Tiyat
rosu deyimini dikkate alarak sevinle, "Tiyatromuzun ad bu
andan itibaren Trk Tiyatrosu olsun!" teklifinde ilk bulunan yi
ne Ermeni asll hanm bir sanat olmu ve mevzubahis teklif
derakap kabul edilmitir. Bir baka misl daha: Gll Yakp
Agop Efendi'nin, piyesle oynanan tiyatro imtiyaz almas da
muhtelif yorumlara sebep olmutur. Halbuki, bu baz saplan
tlardan kaynaklanm bir yanlgdr! Zira Gll Agop, Bat Ti
yatrosu tarzn en l ekilde uygulayp, ayn kalitede oyunlar
sunabilmek gayesi gtmekte baka kumpanyalarn devreye
girmesiyle, tasarsnn henz uygulama safhasnda iken, ba
ka kumpanyalar tarafndan dejenere edilebileceini dnm
ve bundan endie duymutur.
Gll Yakp Agop Efendi'nin piyesle oynanan Bat rnei
tiyatroyu, halka sevdirip kabul ettirebilmesi iin, rekabet m
cadelesinden kurtulmas lzmd. Sayn Metin And, Osmanl
Tiyatrosu adl deerli eserinin ikinci basksnn arka kapan
daki tantm yazsnda yle diyor:

"Yaygn dncenin aksine, Trkiye Tiyatrosu'nun

milad Muhsin Erturul'la deil, Ermeni asll Gll
Agop'un kurduu Osmanl Tiyatrosuyla balamtr.
Bu incelemeden kacak bir takm sonular yalnz ken
di a iin deil, gnmz tiyatrosu ve kltr ortam
iin de geerli ve nemlidir. Bu sonular ksaca yle
zetlenebilir:

Gll Agop 150 yl nce Bat tiyatrosu tarznda bir

tiyatro kurarken ne seyirci, ne yazar, ne de tiyatro sa
natlar vard. Osmanl Tiyatrosu ksa zamanda bun
larn hepsini salamtr. Hi tiyatro grmemi halk
tiyatroya sndrmak, nyarglar krmak, Mslman
kadn oyuncu ve seyirci sorunlarna zm getirmek
Gll Agop'un Osmanl Tiyatrosu ile gerekletirdii
en nemli katkdr. Oyun yazarlarnn tiyatro sanatla
ryla birlikte almalarna olanak salamtr. Bylece,
tiyatrocu eylemi ile edebiyat eylemi g birlii yap
mtr. Gnmzde yle mi? Yazarlar oyunlarn evle
rinde yazp, tiyatroya verdikten sonra yalnz ilk gste
riminde grrler! Bu kadar ksa srede her bakmdan
iyi rgtlenmi yerleik bir repertuvar Tiyatrosu'nun
kuruluuna, dnya tiyatro tarihinin hibir dneminde
rastlanmamtr.
 Osmanl Tiyatrosu'ndan, gnmz Tiyatrosu'na k
tutabilecek en nemli ders, oyuncular iindir. Osmanl
Tiyatrosu'nun sanatlar tam anlamyla profesyoneldi
kendilerini yalnzca sanatlarna adamlard. Gnm
zn tiyatrocular tiyatromuzun geliimi iin altyapy
canlarn dilerine takarak byk bir zveriyle hazr
layan bu nclerin varln unutmasnlar. Bu onlara
kaynak g olacaktr."

Grlyor ki, hakiki mnda Trk ve Mslman mnev

verler, meseleyi gayet iyi bilmekte Trkiye Ermenilerinin tarih
boyunca verdikleri nice hizmetleri, bizzat kendi kalemleriyle
dile getirerek, yeni nesilleri baz hususlarda uyarmaya al
maktadrlar. te btn bu noktalar bilhassa dikkate alarak,
Trkiye Ermenilerinin olumlu nice hizmetlerini dile getirmeyi
iar edindim ve bu gaye ile gzel sanatlarn son derece nemli
bir kolu olan Tiyatro alanma hizmeti geen sanatlarn zet bi
yografilerini de yeni nesillere sunmay ve bylece, onlar gerek
ehreleriyle grebilmelerini salamay, mill bir bor bildim.
Ancak msik bahsinde yaptmz gibi, Trk tiyatro ve si
nemasnn bugnlere gelmesinde nemli rol oynam, gn
mz tiyatrocularn derinden etkilemi Trk asll iki ismi yd
etmemek, hi kadirina bir davran olmayacandan, biyog
rafilere gemeden nce iki nemli ismi zet hayat ykleriyle
vermeyi de bir vazife addediyorum: Afife Jale ve Cahide Sonku.

Afife Jale
Sahneye kan ilk Trk-Mslman kadn tiyatro oyucusu
dur. Dr. Sait Paa'nn torunudur. Tiyatro sevgisiyle 1918'de,
Trk ve Mslman kadnlarnn sahneye kmalar yasak olan
bir dnemde Darlbedayi'ye (ehir Tiyatrolar) alnmak ze
re alan snava girmitir. Prof. Metin And, Trk Tiyatrosu Ta
rihi kitabnda o dnemi "1920 ylnda Darlbedayi, Hseyin
Suat'n Yamalar adl oyununu Kadky'deki Apollon Tiyatro-
su'nda (imdiki Reks Sinemas) sahneye koyuyordu. Bu oyunda
Emel adl kz oynayan Eliza Binemeciyan topluluktan ayrlp
yurt dna gittii iin bu rol yklenecek bir bayan aranyordu.
Bu rol iin seilen Afife, Jale takma ismiyle Kadky'de Apol-
lon Tiyatrosu'nda sahneye kar. O tarihi geceyi, alt yl sonra
Refik Ahmet Sevengil'e anlatrken 'Hayatmda mesut olduum
ilk gece...' diyordu; 'Sanatn, ruhuma verdii gzel sarholuk
iinde idim. Opiyekte gzel bir sen (scene: sahne) vardr; ala
ma sahnesi... Orada takn bir saadetle aladm. Sahiden ala
dm... Alk, alk, alk... Perde kapand; ald, bana iekler
getirdiler. Muharrir Hseyin Suat bey, kuliste bekliyormu; ben
karken durdurdu; alnmdan pt: 'Bizim sahnemize bir sanat
fedaisi lazmd; sen ite o fedaisin.' dedi, eklinde konumutu."
 Daha sonra Tatl Sr ve Odalk oyunlarnda da polis bask
n ile karlar. Dahiliye Nezareti'nin gnderdii bir tamimle
mslman kadnlarn sahneye kmalar yasakland. Ancak bu
iin bir de gemii vardr. 10 Kasm 1918'de, Behire, Memdu-
ha, Beyza, Refika ve Afife stajyer kadrosuna alnmlar, teki
ler ii brakmlard. kisi de sahneye karlmamlard. Refika
suflr olarak alyordu. Tm basklara karn bundan sonra
Burhanettin Topluluunda Seniye, Yeni Sahne'de aziye (Mo
ral), Mnire (Neyyire Neyir), Bedia (Muvahhit) Milli Sahne'de
Huriye ve Hikmet, Ruhat gibi Mslman Trk kadnlar Afi
fe'yi izlediler diye anlatr.
Nezihe Araz'n kaleminden Afife yle sesleniyor: "Beni ac
yarak deil, dnerek severek, kucaklayarak hatrlayn. Ti
yatro varsa ben varm" inanc ve akyla yayordu Afife, "Ol
mak ya da olmamak" ite gerek buydu onun iin. "Olmak'Ta
sanatn icra etmek eanlamlyd, bu eanlam da tiyatroydu.
Toplum hayatnda ilk olmak; yani onun deyimle "ilk atei yak
mak"," ilk trky sylemek"," ilk ak ya da direnii balat
mak" bir olayd ve bunun her zaman bir bedeli vard. lkler
yol boyu bu bedeli dediler."
Bu zaptiye basknn ilkinde Afife arkadalarnca karl
msa da daha sonra sokakta polise yakalanarak karako
la gtrlr ve sahneye kt iin burada hrpalanr. Aile
iinde babas da onun tiyatrocu olmasna kardr. Babas
nn gznde Afife artk fahiedir. Evden de ayr yaamak
zorundadr. Bu arada Darlbedayi'deki cretli grevine de
son verilir. Gvencesiz ve paraszdr. nne geilmeyen id
detli ba arlar balar. Hekimi morfinle tedavi yoluna gi
derek byk bir yanllk yapar. Bunun sonucu Afife artk
bir morfin bamlsdr. Bu nedenle yaamnn son yllarn
Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi'nde geirir ve
39 yamdayken burada lr.
1929'da evlendii ei Selahattin Pnar, Afife Jale iin "Huy
suz ve tatl kadn" adl arky bestelenmitir.
 Gnmzde Yap Kredi Bankas tarafndan dzenlenen ve
geleneksellemi hale gelen Afife Tiyatro dlleri her yl sa
natnn ansna dzenlenmektedir.

C ah id e Sonku
Cahide Serap ya da bilinen adyla Cahide Sonku (27 Aralk
1916, Yemen -1 8 Mart 1981, stanbul), Trk sinema ve tiyatro
oyuncusudur. Trk sinemasnn ilk kadn film ynetmeni ve
ilk kadm yldzdr.
 16 yanda Darlbedayi'ye girmi, zamanla stanbul ehir
Tiyatrolar'nm gzde oyuncular arasnda kabul edilmitir.
Muhsin Erturul dneminin nemli isimlerindendir. 1933'te
"Sz Bir Allah Bir" filmiyle sinemaya gemi, akabinde 1950
ylnda kendi adna Sonku Film irketini kurmutur. "Fedakar
Ana" filmiyle ynetmenlii denemitir. Oyuncu Talat Artemel
ile evlenip ayrlm, bir sre sonra da Fabrikatr hsan Doruk
ile evlenen Sonku'nun bu evlilikten Ender admda (d. 1953) bir
kz oldu. Daha sonra bu einden de boanmtr.
"Batakl Damn Kz Aysel" adl filmle nlenen Cahide Son
ku, o gnden sonra adeta bir "feti" olmu ve hemen her film
de erkeklerin kalbini krp kaan gzel kadn rolyle izleyici
nin karsma kmtr.1963 ylnda bir yangn sonucu kurmu
olduu Sonku Film'in yanmas zerine iflas eden Cahide Son
ku hayatnn geri kalan ksmnda ksa bir sre ehir Tiyatro
su'nda alm, daha sonra buradan ayrlan Sonku mrnn
son yllarn sefalet iinde geirmitir.
1979 ylnda Sinema Yazarlar Demei hizmet dln al
mtr. Alkol bamls olarak, 1981'de Alkazar Sinemas'nda
fenalaarak 64 yanda iken lmtr. Mezar Zincirlikuyu Kab-
ristan'ndadr.
* * *

imdi, gemiten gnmze zellikle tiyatro ve bir nebze

de olsa sinema sanatmda isim sahibi olmu Ermeni portrele
re geebiliriz...
 Agop (Hagop) Vartovyan
(1840-18 9 1)

Gll Agop (Yakup)

Asl ad Hagop Gllyan'dr. Bilhare soyadn Ermeni

ce'ye evirerek Vartovyan yapmtr. htida ettii dnemde
ad "Gll Yakup" olmutur. Muhtelif kaynaklardan ren
diimize gre, 1840 ylnda, Badasar Gllyan'm mahdumu
olarak Kayseri'de dnyaya gelmi ve kk yata babas Ba
dasar Efendi ile birlikte stanbul'a gerek Beikta semtine yer
lemiler. htida ettikten sonra, Gll Yakup olarak nam salan
Hagop (veya Agop) Vartovyan, oyuncu, rejisr, tiyatro sahibi
olarak Trk tiyatro tarihinin en byk hretlerinden biri ol
mutur. Ne var ki, bu byk sanatmm mensubu bulunduu
Ermeni kavmi ile Trk Kavmi arasndaki olumlu balar ko
parabilmek iin baz iren manevralar eviren Emperyalist-
lerin kkrtmalarna kar, birliklerini diri tutmaya almas
sebebiyle, meseleyi sath ve duygusal deerlendirmelerle ele
alan Ermeni ve Trk fanatikleri Gll Agop'u yanl anlamak
ta ve onu her frsatta yermekteydiler!
Sayn Metin And, Osmanl Tiyatrosu adl eserinin 29. sahife-
sinde bu konuda, daha deiik bir yorumda bulunmu ki, cid
den enteresandr ve aynen geiyoruz: "Gll Agop, hem Trk,
hem Ermeni olmak zere iki toplumun iliginiydi. Bizler her za
manki deerbilmezliimizle onunla ilgilenmemiiz. Ermeniler
ise, bu kitap boyunca gstermeye alacamz gibi haksz bir
fkeden tr onun zerine bilgiler toplamada gerekli zeni
gstermemilerdir. Ne garip bir rastlantdr ki, gnmzde de
ayn hrslar, ayn inanlar devam edip gitmektedir! Mesel sa
yn Metin And, kavimler aras meselelerde her iki tarafn da
adil davranmam olduunu aka sylerken, yukarda kayda
getiimiz eserinde pek yle adil davranmam olduu, ayn
aklkla grlmektedir. Zira, o gzelim eserine, ERMENLER
VE ERMEN SORUNU balyla katt Ermenileri yeren zel
bir blmn varl, gerekten deerli eserlerine ancak ve an
cak sadece glge drmekten ileri gidememitir!.. Keke ol
masayd, demek isterim lkin ne are, olmu bir sefer!..
Sayn Metin And'm Trk dostu, Ermeni tarafls olarak iki
kategoriye ayrarak kayda getii kurul veya akademisyenler
ki, Trk dostu olarak lanse ettikleri: Prof. Bernerd Lewis, Prof.
Stanford Shaw ve Prof. Justin McCarthy gibi ABD akademis
yenlerinin dostluklar bence phelidir. nk bu ahslar ayet
gerekten Trk dostu olsaydlar, Trk-Ermeni ihtilafna deil
taraf olmak, sadece iki cenah da birletirici nerilerde bulun
malar yeterdi. Ancak, bu szde akademisyenler ki ABD'nin
cihan politikasn geri plndan yrten ekoln mensuplar
drlar. Tam aksi yangma krkle giderek, iki kavmin aralar
n daha da amlar ve bu iren icraatlarna lkemiz iinden
kendilerine yardak da bulabilmilerdir...
Gll Agop, 17-18 yalarnda svaclk daha sonra Balkhne
memuriyeti ile gen yata hayata atld. Ancak onun sanat ya
radl olmas sebebiyle, frsat bulduka resim ve heykeltralk
sanatlar ile ilgilenmekteydi ve fakat hemen hepsinden ziyade
sahne sanatyla, yani tiyatro ile pek iten lkadar olmaktayd.
Nitekim, 1861 ylnda ark Tiyatrosu Mdrne mracaatta
bulundu ve bylece sahne hayatna merhaba dedi. 1861 yln
da ksa bir mddet stanbul'dan ayrld ve dnnde ise ark
Tiyatrosu'nun dalmak zere olduunu grnce, Hekimyan
tarafmdan kurulan ve Ermenice temsiller veren grupa katld.
Ancak, katld topluluk da dalnca, bu sefer bizzat bir top
luluk meydana getirmeyi ve Trke temsiller vermeyi dn
d ki, bu dncesinden yeni bir tiyatro anlay, yeni bir tarz
doacak ve bu Bat tr tiyatronun douuna nc olacakt.
Nitekim, Bat tr tiyatroda edeb eserlerin sahneye konabil
mesi ile Osmanl Tiyatrosu'nda, bir inklp hasl olmutu ve
bu Trk Tiyatrosu'nun, Bat tarznda da eserler sahneleyebile-
ceinin en ak ifadesi olacakt. Bu reformun kapsn aan ta
bi ki, Hagop Vartovyan'd. Yani, Muhsin Erturul Bey deil!
Muhsin Bey'e Cumhuriyet Tiyatrosu'nun Kurucusu sfat
verilmi ve kendileri de rahatlkla mezkr unvan kabullen
miler!.. Bylece Osmanl-Cumhuriyet ayrm taktiiyle, Gl
l Agop bir ekilde safd edilerek, unutturulmaya allm.
Nasl, gzel mi!...
Osmanl Tiyatrosu'na yeni bir kan ermeye alan Gll Agop,
Yeni Tiyatro hareketinin salam temeller zerine oturtabilmek
gayesiyle, devlete mracaatla 10 yllk, yazl senaryo ile oyna
nan piyes imtiyaz ald. Ancak, bu hareketi ona pek pahahya mal
olacakt. Zira zamanla ou sanatnn kendisini tenkit etmesi
ne ve de durumu daha da ileri gtrerek aka eletirmelerine
sebep oldu ki, gnmzde dahi srp gitmektedir.
Ermeni'yi savunan Trk dman, Trk' savunan Trk
dostu olarak vasflandrmak, yanllarn en bydr. n
k, iki kavim arasnda bulunan bir hayati problemi dostlar de
il, tarafsz ve drst kimseler tarafmdan olumlu yne kayd
rlabilir. Bunun dmda davranmak ilenmi bir suu rtbas
edebilecek pek kuvvetli bir savunma avukat bulmaya al
maktan ileri gitmez. lenmi su var m? Evet vardr! Mezkr
suu ileyen ise Trk Milleti deil, dorudan bir hkmet, ya
ni namdier ttihat ve Terakki Frkas'dr. Bunu gizlemeye a
labilmek iin Trk adn bu konuda kullanmaya kalkmak
ise, dorudan vatana ihanetle eittir.1
Bence, sayn Metin And hocamz, Osmanl Tiyatrosu'nu g
nmz nesillerine aktarabilmek, bilgileri olmasn salamak
gibi pek deerli bir eserlerinde, bylesi bir uursuz meseleyi
katmasayd, daha olumlu bir neticeye varlabilirdi. Ancak g
ryorum ki Gll Agop'a ramen, Ermeni=ASALA benzet
mesinden ileri gidilememi. Yazk, ok yazk!..
1868'de mehur Osmanl Tiyatrosu'nu ap, devrin edebi
yat ve mnevverlerinden, edeb bir dille konuan bir Trk
Tiyatrosu meydana getirebilmesi iin, maddi-mnevi yardm
larna ihtiyac olduunu, kendisine yardm edilmesini rica etti.
Gll Agop'un bu istei memnuniyetle kabul edildi ve Nfia
Nazr Reid Paa'nm bakanlnda bir zel heyet kuruldu.
Mezkr heyetin en faal yesi, vliliklerde bulunmu, Namk
Keml ile gazete neretmi, telif ve tercme eserler meyda
na getirerek yaynlam, gayet mnevver bir insan olan Ali
Bey'di. lk ii aktr ve aktristlere Trke telffuz dersleri ver
di. Bu meyanda, Gelibolu Mutasarrflndan azledilen nl
air Namk Keml, stanbul'a dnnde, Hagop Vartovyan'm
trupuna katld. Yani bylece Gll Agop veya Gll Yakup,
siyas hayata merhaba demekteydi. stese de istemezse de bu
byle idi ve nleyebilmesine de imkn yoktu!..
1 Nisan 1873 tarihinde Namk Keml'in mehur, Vatan Yahu
Silistre piyesi oynand ve seyircilerin cokusu baz yazarlarn
srgn edilmesiyle sonuland ki, bu hadise Osmanl Tiyatro
su mazisinde son derece nemli bir yer igl etmitir. Srgn

1 B e n im b u k o n u d a m u fa s sa l v e m u v a ssa k d rt e se rim var. D a h a s 1979-1981

y lla r a ra s S o n H a v a d is g a z e te sin d e n e re d ilm i v e g e r e k ta ra fsz te frik a la
rm la a c a b a k a k ii l k a d a r o lm u tu r. K e z a , m a k a le le rim v e d a h a so n ra la
r n e re tti im ese rle rim d a h i, g rm e k iste m e y e n le rin k u rb a n o lu p , g e ri p l
n a itilm i v e d e v le tim iz in ta v siy e le ri o lm a sn a ra m e n h e r z a m a n g z le rd e n
u z a k tu tu lm u tu r. A c a b a b u n u n se b e b i n e o la k i? H i d n e n v a r m ?
edilen yazarlarn banda gelenler: Namk Keml, Ahmet Mit
hat, Ebzziya Tevfik gibi isimlerdi ki, onlarn bu sebepten do
lay Tiyatro Komitesinden uzaklamaya mecbur kalmalar, Os-
manl Tiyatrosu'nu hayli sarsmt.
Ancak, Sultan Abdlhamid Hn devrinde durum deiti ve
hem iyi hem kt durumlar zuhur etmiti. yle ki, Osmanl
Tiyatrosu kapatlmt ve bu kt bir haberdi. Velkin, Gll
Agop namyla halk tarafndan anlan nl aktr ve tiyatrocu
Hagop Vartovyan, Pdih tarafndan Saray hizmetine aln
d; bu da iyi haberdi. Saray hizmetine alndktan sonra ihtida
ettii ve Gll Yakup adn ald kaytlarda gemi olmas
na ramen, bu durumun aslnda Saray hizmetine alnmadan
evvel zuhur etmi olduuna dair gayet ciddi kaynaklar var
dr. Konuya ilikin en shhatli bilgiyi veren ise, byk tiyatro
sanats, nl Vasfi Rza Zobu olduunu bizlere saym Metin
And, Osmanl Tiyatrosu adl eserinin 31. sahifesinde kayda ge
milerdir. Aynen alyoruz:

G nm zde bu nemli Tiyatro adamnn gerek

deerini en iyi anlayan sanat Vasfi Rza Zobu olmu
tur. 1958 ylnda Cum huriyet gazetesinde alt maka-
lelik bir dizide, Gll A gop hakknda Saray'la yakn
dan ilgisi olan K olaas Halil Bey'den ilgin bilgiler
edinmitir.

Gll Agop'un Saraya girdiinde oktandr Msl

man olduunu, Mslmanl ve Kur'n- Kerim oku
may Osmanl Tiyatro Sanats Ahmet Necip'ten
rendiini kendisine akladn bildirmitir.

Saray Tiyatrosu'nun dier sahne sanatlar gibi, Mzka-i

Hmyn'da neferlikten, Mlzmla Temen kadar terfi etti.
Ne var ki, Esvabcba lyas Bey tarafndan himaye gren Mar-
diros Mmakyan'm Saray Tiyatrosu'nun Rejisr olarak hizmete
alnmas, Gll Yakup'un ihml edilerek geri plna dmesine
sebep olunca, bu byk sanat adeta hayata ksm ve son
yllarn unutulmuluun eziklii altnda adeta kvranrcasma,
strap ekerek geirerek, 1891 ylnda vefat edip, hemen her
derdinden kurtulmutur. Kabri, Yahya Efendi Mezarl'nda-
dr. Sayn Metin And'm eserinde bu hususta u not geilmitir:
"Gll Agop namnda bir Ermeni, Devr-i Hamid'de ihtida eylemi
ve Yakup Efendi namiyle yed ve irtihalinde b irade Yahya Efendi
Dergh- erif bahesindeki kabristana defnedilmitir."
Batan beri zet biyografisini sunmaya altm, tiyatro
tarihimizin unutulmaz isimlerinden, daha dorusu piri, Gll
Yakup Efendi, yerli-yersiz muhtelif tenkit ve eletirilere ura
m, kendisini kskanan baz sanatlar, her daim aleyhinde ve
rip veritirmilerdir ki, ou ynyle pek haksz bylesi ele
tiriler, ne acdr ki hl srp gitmektedir!..
Ancak, insafsz iftiralara maruz kalan Gll Yakup'un, ileri
srlen iddialarm tam aksi bir kiilie sahip bulunduunu, ta
rafsz ve de insafl yorumlarla klliyen rten, hakiki mnda
sanat ve yazarlar vard. Biz bunlardan bazlarnn Gll Ya
kup hakkmdaki gr ve yorumlarndan zetleri dikkatinize
sunmak istiyorum. Merhum Namk Keml'in, Gll Yakup
hakkmdaki gr ve yorumunu aynen geiyorum: "Syi me
kr olsun. Gll Agop Efendi mkltn hibirinden dar-i ftur
olmakszn bir Osmanl Tiyatrosu vcuda getirmitir. Herkes nazar-i
memnuniyetle gryor. lk zamanlarda halkn bittabi gsterdii ra
betsizlikle beraber koca tiyatronun masrafna tahamml etmek ve hi
yoktan, oyun ve oyuncu kazandrmann ne kadar mkl bir ey ol
duu dnlrse, Agop Efendi'nin gayret ve hizmetinde olan ky
met o zaman anlalr. Agop Efendi bu syinde yakn zamana gelin
ceye kadar yalnzca bir edibin Ali Beyin muavenetine mazhar olarak
o iki zatn hizmet-i mahsusu Osmanl Tiyatrosu'nun umumun na
zar-i dikkatine mazhar olacak bir hle getirdi."2
Yeri asla dolmaz yazarlarmzdan merhum Refii Cevat Ulu-
nay'n 10 Nisan 1965 tarihli Milliyet gazetesinde neredilen ve
hemen herkese tarafmdan taktirle karlanan, "Biz ve Erme-
niler" serlevhal makalesi ise, rk harslarla, siyasi grn

2 T rk T iy atrosu A n sik lop ed isi, H az: M . N ih a t z en , B a h a D rd e r; b r e t g a z e te sin

d e n e re d ile n m a k a le. S a h ife: 32 2 . Y l: 19 6 7 , sta n b u l.
birbirine katan ve bylece akl arkadan gelenler iin gerekten
okunmas icap eden bir yazdr. Ulunay zetle, "mparatorluk
devrinde Mmakyan ve Gll Agop olmasayd, sahne sanatna has
ret kalacaktk. Karagz'de bile Samatyal Takvor en mehur hayalci
ler meyamndadr!" demitir.
Byk Tiyatro sanats merhum Vasfi Rza Zobu Bey'in,
Tercman gazetesinde, "Tiyatromuzdan Sohbetler" serlevha-
l yaz serisinin, 24 Mart 1982 tarihli blmnde zetle u ka
yt gemektedir:

"Kayseri'den bir delikanl babasyla stanbul'a ge

lecek; tiyatronun ne olduunu hi bilmeyen bu o
cuk, baba sanat ileri ile urarken iinden bir kuv
vet onu karanlklar iinde kprdayan tiyatro sanatna
doru srkleyecek. Bat Tiyatrosu'na gnl verecek
alacak didinecek, engeller aacak ve okuyacak...
Nihayet, 114 yl evvel, yani 1868'de Bat rnei Trk
Tiyatrosu'nu kuracak. Gll Agop adyla tannan, Kay
seri'nin Hristiyan Trklerinden, Mslman olduktan
sonra Gll Yakup Efendi tesmiye edilerek, mezkr
isimle Yahya Efendi Mezarl'nda yatan Pirimizden
sz ediyorum.
Bylece gemi asrn iinden: Aktr Necip Efendi
ler, Ahmed Fehim Efendiler, Fasulyacyan, Mmakyan
Efendiler... 20-Yzylda da Nuirettin evkati, adi, Ra-
it Rza, Muhsin Erturul, Behzat Butak, ve Galip Arcan
Beyler geldilerse bunlarn yerlerim hep Tiyatromuzun
banis Yakup Efendi hazrlad. Yalnz Trk aktrlerini
mi hazrlad? Hayr! Trk Tiyatro Yazarlarn da o se
ti, o tututurdu, eserlerini o sahneye koydu, koydurdu.
Zamamn byk Trk edipleri, Gll'nn ap ha
zrlad yoldan yrdler. Nesiller boyu devir, devir
onlarm pelerine taklarak yetien Tiyatro yazarlar sa
yda ve kymette artarak zamanmza kadar geldiler.
Bugn sahip olduumuz sanatmzn Gll Yakup
Efendi'den balayarak, onu takip eden fedakr insan-
 lann bize devrettikleri bir sanat olduunu dnen ka
kii vardr bilemem?

Am a "Trk tiyatrosu bizden balad" sayklamas

na tutulmu delikanllar tamdm!

Bizim btn bu yazlanlara ilve edecek hibir fikir

veya yorumumuz yok ve zaten olmas da gerekmez.
Zira Hagop Vartovyan hakknda bizim sylemek iste
diklerimizi, en yetkili ahslar ziyadesiyle sylemiler.
Kendilerine minnettarm, sonsuz teekkrler demekten
gayr hibir szm olamaz!

Baz kaynaklarda Gll Agop'un Gedikpaa'da kurduu me

hur Osmanl Tiyatrosu iin devletten maddi yardm grdn
ileri srlmektedir. Bu tamamen yanltr. Zira, Gedikpaa'daki
Osmanl Tiyatrosu'na devlet katiyen maddi veya mnevi yardm
da bulunmam ve fakat dnemin muharrir, air ve dier mnev
verlerin mnevi destei Gll Agop'a en byk yardm olmu
tur. Dahas, devlet tarafmdan zel tiyatroya ilk maddi yardm,
mehur Naom Efendi'nin Tiyatrosu'na yaplmtr.
Hagop Vartovyan veya Gll Yakup'un ilk evlilii hayli k
k yalarda, henz 18'inde iken olmu ve nl Cezayirliyan ai
lesinden Rose veya Roza adndaki kzlaryla evlenmitir (1859).
Bu evlilikten Virgin - Verjin adnda bir kz olmu ki, onun ifa
desine gre, iki kz ve iki erkek olmak zere 4 ocuu olmu ve
bunlarn bir iek salgn esnasnda lmler. sefer evle
nen Gll Agop'un son zevci Huriye Hanm olarak bilinen Ms
lman bir kadndr. nl viyolonist Necip Yakup ise herhlde
bu Hanm'm olu olmaktadr. Kendi ifadesine gre, babas vefat
ettiinde 62 yanda, kendisi iki yanda imi: 1900.
Evet, bu deerli sanat adamnn sanat hayatna ait biyogra
fisi zetle bundan ibarettir. Tiyatrosu'nda, bilhassa nl Erme
ni air Bedros Turyan'a ait Ermenice eserler de sahnelemi ve
bir de Ruhumun zc Bunaltlar veya Dou Halk Mzii adl
Ermenice bir kitap yazmtr (1888).
 W
Arak Gaaduryan
(1865-1923)

Benliyan - bi

1865 ylnda stanbul'da domu olan Arak Efendi'nin so

yad aaduryan'dr. Trke'de a, Ha olarak getii iin
ou kaynakta Haaduryan kayd mevcuttur. Keza, Benliyan
ad ise, arkadalar tarafndan kendisine taklan bir lkapr.
ibi ise, Bulgaristan'da Bulgarlar tarafndan yaktrlm bir
lkaptr.
Doru dzgn bir renim grememi, son derece cahil bir
fert olmasna ramen, gzel sanatlardan tiyatroyu beenmi
ve sahne hayatna kar duyduu akla, kap, kap dolam,
ancak onu hibir tiyatro kabul etmemi ama, bizim gen Ar-
ag asla ylmam ve bu sefer de ansn Bulgaristan'da dene
mek isteyerek sessizce oraya gitmitir. Bulgarlar onu benimse
mi ki, 1897 ylnda yava, yava tannmaya balayan bir aktr
olarak dikkatlere ekmi ve onu benimseyen Bulgarlar Tulat
komiklerine ibi dedikleri gibi, ona da ibi lkab takmlar.
Yani Arag Efendi'yi, sevilen bir komedyen olarak benimse
miler. Bulgaristan'ran hemen, hemen btn ehir ve kasaba
larn ve ayrca Msr'a giderek Kahire gibi Msr'n belli bal
ehirlerinde de gsteriler sunmu ve bylece 12-13 yl gurbet
hayat yaadktan sonra, Payitaht stanbul'a dnmtr (1910).
Bulgaristan ve Msr'da bizde artk bayatlam tulat pi
yesleri ile bizde ok eskiden sahnelenmi ve oynana oynana
budanm trajediler Leblebici ve Deirmenci Kz operetlerin
den uydurulmu kk paralarla Anadolu halk havalar ve
ayak oyunlar vs. bi'in gurbette balca sermayesi olmutur.
1910 Yl, Ramazan- erifinde Read Rdvan'la, Burhanet-
tin'in, Odeon Tiyatrosu'nda verdikleri temsillere, haftada iki
defa kendi repertuaryla itirak etmi ve bylece l, arala
rnda anlaarak Leblebici'yi sahnelemede karar klmlardr.
Drt aylk bir almadan sonra sahneledikleri operet muvaf
fakiyetle oynandnda Arak aaduryan, Horhor Aa rol
n o derece gzel temsil etmitir ki, stanbul'da bir anda h
ret olmutur.
Kara cahil denecek derecede, renimden yoksun bir insa
nn, rol yaparken olaanst kabiliyetle hemen herkesi hayran
brakabilmesi, cidden hemen herkesi dndrebilecek bir hu
sustu ki, Arak Benliyan bylesi bir kabiliyete haizdi.
1911 ylnda zel bir angajman suretiyle ngiltere'nin ba
kenti Londra'ya gitmitir. Bilhare stanbul'a dndnde, tek
rar kyl safln, kyl sadeliini en baarl ekilde temsil
etmeye devam etmitir. Bunu o derece gl mizansen ve dik
siyonlarla canlandrmtr ki, onun sokaklarda grenler, Ak
tr Benliyan' deil, adeta Kyl Horhor Aa'y grdklerini
sanmlardr. Operada da, hafif komedilerde de ayn derece
de varlk gsterebilen nadir aktrlerden olduu bylece ke
sinlik kazanmtr.
1923 ylnda, bir Leblebici matinesinde, aniden rahatszlan
m ve ayn akam, Aklar Komedisi'ni de oynadktan sonra
tekrar rahatszlanp yataa dmtr. Doktorlarn ihtimam-
l mdahalelerine ramen, lmn kucana dmekten kur
tulamamtr.
 Arusyag Bezirciyan
( 1841 -1907)
Aktrisi

Osmanl'da sahneye kan ilk kadm sanat, Ekiyan'm bal

dz Ofelya olmusa da, bunun daha ziyade akrabalk bala
rna dayand, birka temsilden sonra ekilmesiyle sabittir.
Dolaysyla, ilk kadm sanat olmak erefinin Arusyag Bezir-
ciyan'a ait olduu aikrdr diyebiliriz.
Yazar, oyuncu ve sahne koyucusu olarak ok ynl bir sanat
olan merhum Aot Madat (1886-1965) byle buyurmu ise, hi
phesiz byledir. Zira yeri asla dolmaz o byk sanat, Trk
Tiyatrosu adna konuabilecek otoritelerin bamda gelir ki, iki
ciltten mteekkil ve yeni nesillere Tiyatro sanat hakkmda de
erli bilgiler sunan, 1943 ylnda stanbul'da neredilmi, Sahne
mizin Deerleri adl eserinde, sahne dnyasm detaylaryla bizlere
aktarmasndaki olaanst ustal, bu byk insann daarc
nda ne derece eriilmesi g bilgiler bulunduunu bizlerin an
layabilmesi asndan yeterlidir inancmdaym.
Grlyor ki merhum, sahne hayatn, alayl-okullu gr
ne gre deerlendirmi ve bu sebeple, Ekiyan'm baldz
na bu hakk tanmam olsa gerek! Yoksa o yllarda hatr veya
enitesinin menfaati akna dahi olsa, sahneye kmak, deil
aile, serbest bir kadm iin dahi byk apta riskli bir iti. Ya
ni tek kelime ile yksek cesaret isteyen bir iti.
Gryoruz ki, aktr Istepan Ekiyan'm baldz, yle sra
dan bir amatr deil. Tam aksi, en azndan nl Aktrist Arus-
yag Bezirciyan'a dahi nclk etmi, kadnlara, sahne yolunun
klarn yakmtr. Yani meseleye bu adan da deerlendir
mek elzemdir.
Ancak her eye ramen Arusyag Hanm'm, bir profesyo
nel olarak tam 10 yl faaliyet gsterebilmi olmas, kendisinin
profesyonel aktristlerin ilki olma erefine lyk klmaktadr.
Arusyag Hanm, 1841 ylnda stanbul yakas sahil semtle
rinden mehur Kumkapu'da domu, renim dneminden
sonra retmenlik gibi mukaddes bir meslei semi, fakat
sahne sanatma olan meyli zaman iinde ar basnca meslein
den istifa ederek, S. Hekimyan'm Naum Tiyatrosu'nda verdii
temsillere itirak etmitir. Sahne dnyasyla ba byle balal
ve bu mutlu ba 1868 ylnda Ressam S. Bezirciyan'la evlendi
i gn noktalanmtr.
Aktristlik mesleinin adeta ahikasna kt noktada, ev
lilii sebebiyle sahneden ekilmek zorunda kal, onun ko
casn nasl sevdiini gsteren en ak ifadesidir ki, gerekten
takdire deer!
Zira, sahne hayatnda bir ilke damgasm basan bu idealist sa
nat, byk aktrist Arusyag, dnya apnda bir sanat olduu
nu 1865'de dnyaca nl talyan aktrisi Ristori'nin stanbul'da
temsiller vermesiyle gstermitir. talyan aktristi verdii temsil
lerde halkmzn olaanst ilgisiyle, beklediinden ziyade ba
ar salam, fakat ayn rolle sahneye kan Arusyag' seyreden
tiyatroseverler, hayranlklarndan adeta kk dillerini yutacak
duruma gelmilerdi! Zira, dnyaca nl talyan aktristin olaa
nst bir oyun sergilemesi, onlar hayran brakmt ama, Arus
yag'm, temsil ettii, Antigon ve Tizbesi, btn seyircileri adeta
bylemiti. nk bu emslsiz sanat olaanst rol yerine,
temsil ettii kiiyle bizzat btnleiyor ve hemen herkesi de ayn
tesir altma alyordu. Evet o esiz ve emsalsiz bir aktrist olduu
nu hemen herkese ispat etmi bir sanat konumuna ykselmiti.
Ancak, bu emsalsiz hanm sanat, mrnn son yllarn
nasl o hle geldii bilinmez karanlk bir ruh hli iine dm,
hafzasn ksmen yitirmi ve bylece adeta lgn bir durum
sergilemekteymi. Meselenin en hazin yan da aktristlik ylla
rndan ve oynam olduu rollerden bazlarn zaman zaman
hatrlamasym ki; akn akn bakan gzlerinden szlen
yalar grenler itenlikle zlmekteymi. Lkin hemen her ge
en gn daha da yalnzla itilmi ve bylece meslektalarnn
da ilgisizliiyle, hastane kesinde unutulmu ekilde hayata
gzlerini yummutur.
 Harutyun Aleksanyan
( 1857 -1918 )
Tiran rolleri uzman

1857 ylnda Bursa'nn ilingir Ky'nde domu ve k

k yalarda ebeveynleriyle birlikte veya onlar tarafndan s
tanbul'a gnderilmi ve renim dneminden sonra ilk Gl
l Agop trubunda, daha sonra Fasulyacyan ve Mmakyan ile
Bursa Tiyatrosu'nda almtr. 1893 ylnda Kafkasya turne
sine katlmtr. 1897 ylnda Mmakyan ile Msr turnesine k
m, dnnde ise Mmakyan'm kumpanyasmda kalmaya ka
rar vermitir.
zellikle Tiran rollerinde olaanst dikkatlere eken Alek
sanyan, Mmakyan'm melodram repertuarnda bulunan btn
hain rollerini oynam ve mezkr rollerin adeta sembol h
line gelmitir.
1918 ylnda vefat eden Tiran Aktr Harutyun Aleksan
yan, onca yllk alma ve gayretine ramen ok bozuk olan
ivesini bir trl dzeltememi ve bylece bozuk iveli aktr
olarak nam salmtr.
 Siranu Aleksanyan
(1878-1959)

Aktris t

1878 ylnda zmit-Bahecik'te domutur. renim dne

minden sonra Mmakyan Tiyatrosu'na girmi ve alma esna
snda tamt Tiran aktr Aleksanyan ile evlenmitir. 1918'de
Dramatik adyla kurulmu olan Ermeni Tiyatro Topluluu'na
katlmtr. 1923'te Fransa-Paris'e gitmi ve 1959 ylnda vefat
etmitir. Doum ve lm tarihlerini 1876-1950 olarak gsteren
kaynaklar da vardr, ancak bu tarihlerin yanl olduunu ke
sin olarak syleyebiliriz.
 Ohannes Acemyan
(18 4 1-18 7 1)

Heykeltra-Aktr

1855-1861 yllar arasnda Venedik'te Murat-Rafayelyan mek

tebinde okumutur. stanbul'a dnnde heykeltralk ve res
samlk yapm ve bilhare Hekimyan Trupu ile ark Tiyatro
su'nda altktan sonra ayrlarak Naum Tiyatrosu'na girmi,
Ermenice oyunlarda rol almtr. 1871 ylnda vefat etmi bu
lunan Acemyan Ohannes veya Hovhannes'in oyun arkada
lar: Atamyan, Vartovyan, Gll Agop, Arusyak veYeranuhi
Karakayanlar olmutur.
 Bedros Adruni
(1862-1922)

Yazar ve Aktr

1862 ylnda domu bulunan Bedros Arduni, yazar ve oyun

cu olarak tannmtr. Ortaky Tiyatrosu aktrlerindendir. 14
Temmuz 1922 tarihinde vefat eden bu sanat, 1889-1890 ylla
rnda Grtaran adl Ermenice bir derginin mdrln yap
m, baz Avrupal edebiyatlarn eserlerini de Ermeniceye
tercme etmitir.
 Ohannes Acemyan
(? - 1895)

Tenor ve Tiyatro Mnekkidi

Ohannes veya Hovhannes, Tenor ve Tiyatro Mnekkidi ola

rak tannmtr. Doum tarihi ve doduu mahl bizce me-
hulmzdr. Heykeltra ve aktr olan ada ile sk sk kar
trlmaktadr.
Bestekr uhacyan'm operetlerinde barol alarak n ka
zanm bir tenordur. Ermeni ve Fransz gazetelerinde, tiyatro
tenkit yazlar her daim okuyucu bulmu ve takdir edilmitir.
Devaml olarak yazar olduu Ermeni gazetesi, Arevelk (ark)
adl mevkutedir. Bu deerli sanat, 1895 ylnda vefat etmitir.
 Mgrdi Acemyan
(1838-19 17 )

air ve Mtercim

Mgrdi Acemyan, 1838 ylnda stanbul Ortaky'de do

mu ve 1917'de stanbul'da vefat etmitir. lkrenimini Orta-
ky Ermeni llk-Mektebinde ikml ettikten sonra, Venedik'deki
Murad Rafaelyan Mektebinde yksek tahsilini tamamlam ve
stanbul'a dndnde (1858) edebiyat semi ve kendini ona
vakfetmitir. Bu meyanda devlet memuriyetinde de hizmet sun
mu, Posta-Telgraf Nezaretinde nemli grevler ifa etmitir.
Tiyatro dnyasna da yaknlk duymasyla stanbul Erme
ni Tiyatrosu'nun inkiafna nclk etmi ve htiyar k adl
bir eser yazarak, Ortaky Ermeni Tiyatro Topluluunun tem
sil etmesini salamtr. Eserinin gayet muvaffakiyetle temsil
edilmesiyle birlikte gayet memnun kalp, sahne iin daha ve
rimli almalara girimitir. Schiller'in Haydutlar adl piyesi,
Lamennais'in Halk'n Kitab'm, avular ve Parcinella adl bir
komediyi Ermeniceye evirmitir (1870).
Muhtelif zamanlara ait iirleri ile Avrupal airlerden ter
cme ettii iirler birer kitap hlinde neredilmitir.
 Altundrri
(1840-1886)

Arakel Altunyan

Tiyatro messisi ve asl ad Arakel Altunyan olan Altun

drri, nl devlet adam ve yazar Aristakes Altundrri'nin
mahdumudur. 1846 ylnda skenderiye'de domu, 7 Hazi
ran 1886 tarihinde stanbul'da vefat etmitir.
lkrenimini Msr'da ifa eden Altundrri, renim gr
d ehirde Trke, Arapa, Franszca ve talyanca lisanla
rna vkf olmutur. renim dneminden sonra, babas onu
stanbul'a getirmi ve baba-oul Hasky'e yerlemilerdir. Da
ha sonra bu semtin Ermeni okulu olan Nersesyan Mektebi'nde
de bir mddet okumutur. 1858-1859 sezonunda faaliyete ge
en stanbul'un ilk Ermeni Tiyatrosu'nun kuruluuna byk
apta yardm olmutur. Sahneye konan ilk temsil ise Yervant-
I adl oyundur. Ancak, bu uzun srmemi ve bina tiyatro iin
deil, gazino iin msaadeli olduu iin kapatlmtr.
Daha sonra ise, ark Tiyatrosu'nun da kurucular arasnda
yer alan Altundrri, bilahare Ermeni-Patrikhnesi'ne Umumi
Meclis Azas seilmitir.
 Araksi Hanm
(?-?)

Aktrisi

Benliyan Kumpanyas ve daha baka baz kumpanyalardan

sonra, Ceml Shir Operet Kumpanyas'nn bakadm rollerin
de oynam, Primadonna olarak operetlerde rol alm, Safane,
yz, vcut gzellik ve nefasetiyle nice kalplerde yer etmi,
o yllarn sanat mahfelerinin aranlan nl hretlerden ola
rak hatralarda yer etmi olmasna ramen, doum ve lm
tarihleri dahil, hayat hakknda sarih bir bilgi edinilememitir.
Reat Ekrem Kou'nun stanbul Ansiklopedisi, ikinci cil
dindeki kayda gre, bu talihsiz sanat, 1946 ylnda sa imi.
Ne denir, sahne hayatna gnl verenler, gerekten birer
fedaidir dense, herhlde abartlm olunmaz!
 Azniv Hraya
(1853-1920)

Aktrisi

smi kimi kaynaklarda Aznif olarak da geer. 1853 ylnda

stanbul'da domutur. Henz efkatine ihtiya hissettii yl
larda babasn yitirmitir. renimini Fransz Katolik Mekte
binde yapm, okul gsterilerinde iirler okumu ve okuyu
tarz pek beenildii iin Bedros Magakyan, onu tiyatroya ka
zandrmak istemitir. Ancak annesi buna mani olmaya al
mta. Zira o yllarda Ermeniler de Trkler gibi kz ocuunun
tiyatroya intisabna kar kmakta ve uygun grmemekteydi
ler. Ne var ki, Bedros Magakyan Efendi son derece sabrl ve
inat bir yaradla sahiptir ve bylece gen kzn akln elme
sini bilmi ve henz 16 yalarnda krpecik bir kz olan Azniv
Hraya'y kandrarak bu tazeyi sahne dnyasna kazandrm
tr. Bylece 1869 sonbaharnda, henz 16 yanda sahneye
kan gen kz ilk Kahraman Hayk temsilinde Hayganu roln
canlandrmtr. Sahne arkada ise o dnemde henz 20 ya
larnda bir gen sanat olan nl aktr Bedros Atamyan'dr.
1870 ylndaki nl yangnda evinden olan Hraya, daha
sonra Gll Agop'un Tiyatrosu'na girmi; lkin ksa sre son
ra ayrlarak Magakyan ile birlikte Ortaky'de almaya ba
lamtr. Mesleinde son derece titiz olan Azniv, hemen her
role kmayp, metni inceler, uygun grdnn derinlikle
rine iner, canlandraca kiinin ruh hlini iyice renmee
alp, onun kimliini benimseyerek, geree en yakn ekil
de temsil edebilmeye almtr ki, onun bu titizlii kendisi
ne ksa zamanda hret kaplarn ardna kadar amtr. Ma
gakyan ile az alm olmasna ramen, birok Ermenice ve
yabanc temsillerinde oynamtr. Rol arkadalar ise oun
lukla Atamyan olmutur.

Azniv Hraya, bir grup Drlbedayi oyuncusuyla birlikte.

Orta srann ortasndaki Azniv Hanm'dr.

1875 ylnda evlenmi ve bir sre adeta akla sevdii sahne

den uzak kalmtr. Osmanl-Rus Sava'nda Edirne'ye gide
rek Trke temsiller vermi ve Vatan yahut Silistre'de Zekiye
rolnde byk baar gstermitir. Daha sonra Atamyan, As-
tig, Siranu, Karakayan Kardeler, Mari, Nvart ve Mmakyan
ile birlikte Kafkasya'ya gitmi ve 1881-1882'de Tiflis'te baarl
temsiller sunmutur. Murasan, Schiller, Shakespeare, Lermon-
tov, Griboyedov gibi dnya apnda nl yazarlarn eserleri
ni canlandrmtr. Venedik Taciri, Kamelyal Kadn gibi mehur
eserlerde rol almtr. Ancak bu sralarda hastalanm ve duru
mu arlanca vatam Trkiye'ye dnmtr. 10 yl sahneler
den uzak kaldktan sonra, 1893 ylnda tekrar Tiflis'den davet
almtr. Geri sal ok yerinde deildir ve zaman zaman
azmdan kan gelmektedir ama bu daveti geri evirmeyip git
tii Tiflis ve Bak'de sahneye kmtr. Rus gazeteleri onun
Marguerite Gauthier rolnde en nl Rus sanatlar derecesin
de baarl bularak, vglerle sz etmitir. Hastal daha da
arlanca, 1896 ylnda Bak'de yaayan kznn yanna yer
lemitir. Bundan sonra sahneye pek nadir kmtr. 1901'den,
1903'e kadar hastanede yatm, sahne ile nadiren ilgilenmitir.
Bu esnada rencileri olmutur ki, Aruz Voskanyan bunlar
dan birisidir. Ermenice ve Franszca yaynland hatratnda
Ermeni Tiyatrosu hakknda gayet enteresan bilgiler vermitir.
Birinci Dnya Sava yllarnda adndan pek sz edilmez.
Daha dorusu adeta unutulmutur. Bilhare, tedavi iin Di-
lican'a gitmi; ne var ki o menhus hastalk onun yakasn bir
trl brakmam ve bylece 1920 ylnn Mays aynda bu ma
halde vefat etmitir.
 Acemyan Hanm
(?-?)

Aktrisi

Dikran uhacyan'n Opera-yi Osmani Tiyatrosu'nda sah

neye km bir hanm oyuncudur. Kimlii hakknda bundan
baka bir bilgi mevcut deildir. Yani unutulanlar kervanndan
bir talihsiz sanat daha diyebiliriz!
 Bedros Atamyan
(1849-18 9 1)

Aktr

Osmanl Ermenilerinin yetitirdii dnya apnda aktr

lerin bata gelenlerinden Bedros Atamyan Efendi, 1849 yln
da stanbul Kadky'de domutur. Babas Heronimos, ana
s Peprone'dir.
Ana ve baba adlarna baklacak olunsa ebeveynlerinin Os
manlI'dan ziyade, Bizans Ermenilerinden olma ihtiml dahi
lindedir! Bilindii gibi, Osmanl Ermenileri Anadolu kkenli
dir ve onlarda Rum adlar pek reva grmemitir ve sadece
Karaman Ermenileri Rum adlar kullanmlardr ki, onlar da
zorla Ortodokslatrlm ve kendilerine Karaman Rum'u de
nen Ermenilerdir. Nitekim onlarla birlikte ikence edilerek zor
la Ortodokslatrlm Trkler de mevcuttur. Ancak Karaman
Rumlar denen kesim, Ermenice bilmez, bildii Rumcay da
asla konumayp, Trkeyi tercih eder. Dolaysyla, bu byk
sanatnn ebeveynleri byk bir ihtimalle Bizans Ermenileri
olsa gerek. Bu konunun ayrca tetkiki lzmdr.
ocukluk yllar, aynen benim ocukluk yllarmn bir ben
zeri olduunu grmekteyim. Zira, hemen hemen ayn idi di
yebilirim. Ancak bir farkla, Atamyan, Askeri Okula girebilme
imkanna sahipti. Benim ise ne yle bir imkn ve ne de yle
bir ansm, hi mi hi olmamtr. Zira Yce nderimizin er
ken lm, bizleri tamamen ksz klmtr!
ocukluk yllarn mesleini kendi arayan bir maceraperest
olarak geirmi, serseri mayn gibi oraya, buraya savrulup dur
mutur. lkrenimini Kadky'de Ermeni Katoliklere ait Surp-
Prgi ve Muhtaryanlar mekteplerinde ikml etmitir. Ancak,
akl-fikri sahnelerdedir ve henz 12-13 yalarnda bu akla ya
np tutumutur. Ne var ki, babas sahne hayatma pek scak bak
mamaktadr ve aktrl pek masum bir meslek olarak grme
mektedir. Olunu ilk nce saati, sonra kuyumcu ve daha sonra
tccar yanma rak vermitir. Lkin gen Atamyan hemen hibir
meslekte bannamam ve girdii her iten kovulmadan kendisi
kmtr. Babas ise ansm son bir defa daha denemek istedi ve
gen Atamyan' Asker Okula koydu. Ancak Atamyan onun da
aresini buldu ve kendisini kabiliyetsiz gstererek, okuldan
karlmasn salad. Nihayet babas pes ederek, onu kendi hli
ne brakt. Bu esnada 14 yama basm olan Bedros, S. Hekim-
yan'm kumpanyasna kulis alan girdi ve bir mddet sonra
ise Naum Tiyatrosu'nda, Giyom Tel piyesinde kk bir zabit
rolne kt (1863). Bu ilk ve kk bir rolle dikkatlere eken
Atamyan, nihayet tiyatroya merhaba diyebilmiti!
nl tiyatro yazar ve eletirmen aktr Aot Matatyan, bu
deerli sanat hakknda "Orta tahsilli fakat dile, felsefeye, psi
kolojiye, iire ve resme byk istidad olan Atamyan, 1880 son
larnda Mmakyan, Karaka Hemireler ve Siranu'la birlikte
Tiflis'e gitti" demitir.
Evet o, Bedros Atamyan'da mnevver bir sanat hviye
ti grmekteydi.
 Giyom Tel'deki baars ise kk rtbeli bir zabit roln
de rol icab hasmyla yapt dello esnasnda onu ldrd
an "Geber hain!" diye baracaktr. Gen Atamyan, kk de
olsa, rolne ylesine konsantre olmu ve ylesine iten bar
mtr ki hemen herkes hayranlk duymu ve bir anda btn
seyircilerin sempatisini kazanmtr. En nemlisi ise seyirci
ler arasnda bulunan Hassa Mimar Hagop Bey Balyan kulis
te kendisini tebrik etmi ve "Yavrum, himayemi kabul etmeni rica
ederim, sende istikblin byk bir aktrn gryorum1." demitir.
Atamyan, daha sonra meslek adan daha verimli olabil
mek iin tiyatro renimine nem vermi ve bir mddet Ek-
iyan'm kontrol altnda bir staj dnemi geirdikten sonra sa
nat kiiliinin bizzat kendi sanat ak ve sanatseverliiyle
mmkn olabileceine kanaat getirmitir ki, bu onun en isa
betli gr olmutur.
Ekmeini kazanabilmek gayesiyle kk kumpanyalarda
almaya balam ve bilhare 1869 ylnda Gll Agop'un
kumpanyasna getikten bir mddet sonra Fasulyacyan ile
birlikte turneye km ve Nahcivan'da temsiller vermeye ba
lamtr. Ancak iki ay sonra, evlerinin yand haberi gelince,
derhl vatanna dnm ve bu sefer bilhassa William Shakes-
peare'in trajedileri ile ilgilenmeye balamtr. Ksa zamanda
bir Shakespeare hayran olup kmtr ki, 1879 ylna kadar,
yani on yl sren bir ettler, mtalalar dnemi geirmitir.
Bunun sonucunda da, dnya apnda bir Shakespeare yorum
cusu olarak n yapmtr.
Atamyan, 1879 ylnda Tiflis'e davet edilmitir. 1880'de k
k bir toplulukla Ahlaksa, Ahalkabak, Aleksandropol turnesi
yapt. 1881'de Gansak Gence ve ui, 1882'de Kiinef, 1883'te
Moskova ve Nijni Novgrod, 1884'te Petersburg, Ejderhan, Ros-
tof ve Harkof, 1885'te Kiev, Petersburg ve Moskova, 1886'da
Bak, Tiflis, Viladi Kafkeas, Nazdak, Patigorak, Yegoderuma-
dar, Poltava, Teodosya, Tiflis, 1887'de Batum, Odesa, 1888'de
Elizabetgrad, Moskova ve Kazan ehirlerini dolam ve 1888
ylnn Haziran aynda stanbul'a dnmtr. Anavatan dn
da, dokuz yl sren hayli yorucu gurbet turnesinde VVilliam
Shakespeare'in Kral Lear, Hamlet ve Othello adl oyunlarn,
Lermondav'un Maskeli Balo adl oyununu ve dier baka n
l oyunlar Rusya'nm byk ehirlerinin hemen hepsinde mu
vaffakiyetle temsil ederek umum Rusya'nn takdirlerine maz-
har olmutur. Btn bu sre boyunca, hayranlarndan gayet
pahal hediyeler ald.
Anavatana dnnde ise, edindii kk serveti, grtla
na musallat olmu bir illeti de birlikte getirmitir ki, bu iflah
olmaz bir hastalktr. 30 Aralk 1888 tarihinde sanatnn 25. y
l kutlamasm yapm ve zmir'den ald bir davetle bu zen
gin ehre gitmitir. Ancak sadece iki temsil verebilmitir; zi
ra o illet cann ok yakmaktadr ve derhl stanbul'a dner.
Sahne hayatnn sona erdiini kabule mecbur kalan bu b
yk sanat iir yazmak, resim yapmak ve kitap okumakla ken
disini avutmaya alr. 1890'da boaz kanserine ek olarak bir
de verem hastalna tutulur.
1891 ylnn ubat aynda stanbul'daki Rus bykelisi
nin emriyle, Sen-Nikola Rus Hastanesine yatrlr. U ay sren
gayet titiz bir tedavi sonucu iyici toparlannca, tamamen ifa
bulduunu zanneder ve evine dner. Ancak, hafta sonra
ani bir krizle vefat eder.
Evet, Osmanl-Trk Tiyatrosu onun lm ile deerli bir
evldn daha yitirmi olur. Zira merhum, dnya sahnelerin
de "biz Osmanllar da varz!" diyebilenlerdendir.
 Aot Madat
(1886-1965)

Yazar-Oyuncu-Sahne koyucusu

1882 ylnda Terzi Bedros'un mahdumu olarak, ran'n Tah

ran ehrinde domu ve 24 Mays 1965 tarihinde stanbul'da
vefat etmitir. Be yalarnda annesiyle birlikte stanbul'a gele
rek, skdar'daki Berberyan Okulunda ilk ve ortarenimini
tamamlamtr. 1896-1900 yllar arasnda Mmakyan Toplulu
una girmi ve zaman iinde sahne amirliine kadar yksel
mitir. 1905'te Mmakyan ile birlikte, Samsun turnesine km
tr. 1909'da Hr Tiyatro'yu kurmu ve mezkr tiyatroda Victor
Hugon'un "Le roi s'amuse" (Kral Eleniyor) adl manzum pi
yesini sahneye koymutur.
1912 ylnda zmir'e giderek Vahram Papazyan'la birlikte
temsiller vermitir. Ayn yl iinde stanbul'a dnerek Felek-
yan biraderlerle birlikte Halep'e gitmi ve orada baarl tem
siller vermitir (1913).
1914 ylnda Yeni Osmanl Truplarnda "Glnihl" piye
sinde oynamtr. Bir yl sonra o uursuz 1915 Tehciri onu da
kurban semi ve Der Zor'a srlmtr. Ancak ans yaver
gitmi ve bir yolunu bulup kurtulduktan sonra Halep'te bir se
ri temsil vermi, akabinde de payitaht stanbul'a dnmtr.
Belde-i ahane'ye gelir gelmez, Darlbedayi'ye girerek yl
sahne ynetmenlii yapmtr (1925-1928).
Sahneye koyduu birok eserler ve bilhassa "Aktr Kim?"
adl oyunda Raid Rza, Fazl Rza, I. Galip, Bedia Muvahhit
gibi deerli sanatkrlar rol almtr. 1931-1932 yllarnda Ra-
id Rza ile Yunanistan ve Karadeniz turnesine kmtr. 1930-
1938 yllar arasnda Halk Opereti'nin de ynetmenliini yapan
Aot Madat, uzun sre Jamanak gazetesinde tiyatro ile lkal
makaleler yaynlamtr. Ermenice'den Trke'ye, Trke'den
Ermenice'ye kitap evirileri yapmtr, ki Suntukyantz'dan e
virdii Bebo piyesi bunlardan birisidir. Ayrca telif eserleri de
vardr ve "Bakasnn Suu" bunlardan biridir.
1939'de Ermeni amatr genlerinden kurulu Stdyo adl bir
topluluk kurup sreli temsiller sergilemitir. 20 Mays 1957 ta
rihinde kendisine 50. yl jbilesi yaplmtr.
Sahnemizin Deerleri adl ve 1943 ylnda 1000 adet baslm
bulunan sahne sanatlarmzn en nllerinin biyografilerini
ieren mehur iki ciltlik eserinin, birinci cildinin 500 adetini
Mill Eitim Bakanl satn alm, dolaysyla da ikinci bas
ks yaplmtr.
Madat'm eserini beenen devrinin byk yazarlar vg
dolu cmlelerle eserinden sz etmilerdir. zetle birer numu
neyi deerli okuyucularma sunuyorum:

AOT VE ESER
N u sret Safa C okun

Sahnemizin emektar ve feragatkr sanatkr dos

tum Aot bir gn masamn stne bir tomar kt b
rakt. Nedir bunlar? diye sordum. Kk notlar, sanat
krlar hakknda... dedi. Merakla ve sevinle okudum.
Merakla okudum, nk beyaz bir yn yuma
na benzeyen, dostumuzun ak salar, sahnede aar
mtr. mrnn 40 yln sahneye vermitir. 50 se
neden bu tarafa, gelmi gemi btn artistleri tanr.
Biroklaryla oynam, biroklaryla dostluk tesis et
mitir. Hepsini btn hususiyetleriyle bilir. Binaena
leyh grdmz, grmediimiz, tandmz, tan
madmz artistlerin sanat hviyetlerini tahlil etmee
hakk ve selhiyeti vardr. Sevinle okudum. nk
 bu suretle, Tiyatro Ktphnesi'nin bo raflarna, bu
iin merakllarn her zaman tenvir edebilecek bir eser
konuyordu.
1 ubat 1943
* * *

TRK SAHNESNN KIYMETL EMEKTARI

A. MADATA

Refii Cevat Ulunay

Efendim!
Eserleriniz hakknda bir fikir edinmek zere emane
ten verdiiniz provalar grdm. Yaknda kitap eklin
de kacak olan bu sarlarn daha imdiden bende ok
kuvvetli bir lka uyandrdn sylemei bir vazife
biliyorum. Sahnemizin Deerleri phesiz tiyatro tarihi
mizin canl ve deerli bir kitabdr. Trk Sahnesine sa
nat iin uraan, alan ve ok defa da maddi, mnevi
bin trl mahrumiyet iinde hayata gzlerim kapayan
bu fedakr adamlar iin dikilmi yksek bir bidedir.
Siz memleketin byk kadirinaslna tercman ol
dunuz ve Trk sahnesindekileri bir araya getirerek bir
sanat demeti yaptnz.
Eserinizi btn tiyatro merakllarnn edinmesi ve
ktphnesinde bulundurmas bir lzum, bir zaruret
ve bir ihtiyatr efendim.

Bu byk tiyatrocunun vefat da yank uyandrmtr. ok

sevdii yakn dostu, Aot Madat'm lm haberini alnca hay
li zlen, yeri dolmaz duayenlerden, Refii Cevat Ulunay Bey,
28 Nisan 1965 tarihli Milliyet gazetesinde zntlerini yle
dile getirmitir:
 AOT MADAT'IN LM HABER ZERNE

Refii Cevat Ulunay

Kadirinas dostum Hafi Kadri Bey, dn bir mektup
la bana kendini tamamen tiyatroya, tiyatro edebiyatna
ve Tiyatro dnyasna vakfeden emektar dostum, Aot
Madat'n vefatn haber verdi.
zldm. Bu terbiyeli, mtevaz adam iki lem
de yaar. Biri herkesin yaad lem, dieri de tiyat
ro idi. O herkesin yaad lemi bir mecburiyet kabul
eder asl yaanacak hayat olarak tiyatroyu bilir ve an
cak onu severdi.
Madat bizdet ayakl ansiklopedisi idi. Gelmi gemi
btn artistlerin mmmelerini bilir, Trk ve Avrupa
sahnelerinde temsil edilen btn piyesleri tanr, tiyatro
ya ait bitmek tkenmek bilmeyen menkbeler anlatrd.
Onun bu bilgisini grdm zaman kendi kendime
hayflanr, "Allah geinden versin, bu adam avdet bi
leti olmayan ahiret postasma binerse, memleket tiyat
ro bilgisi nmna byk ziyana urayacak!" derdim.
Sahnemizin Deerleri balkl kitab kt. Byle bir
eser bizde ilk ve galiba son olarak nerediliyor. Mte
veffann bu eseri byk bir boluu doldurmutur. (...)
 Araksiya Bistos
( 1852 -1882)
Aktrisi

Genliine doyamadan 30 yanda ldrarak hayatndan

olan, talihsiz aktrist, Araksiya Bistos, 1852 ylnda stanbul Be
yolu'nda domu, 1882 ylnda stanbul'da vefat etmitir.
renimini Franszlarn Srler Mektebinde grm ve ilk
olarak mezkr mektepte sahneye kmtr. 1863'te ise ark Ti
yatrosu'na girmi, ancak orada kalmayp ayrlmtr. 1867 y
lnda Naum Tiyatrosu'da ilk olarak nemli rollere kt ve Gl
l Agop Vartovyan'm Osmanl Tiyatrosu'na girerek, kendisini
tamamen bu tiyatroya adamtr dense yeridir. Gzel yzl ve
pek sevimli bir kzcazdr. Birinci snf bir aktrist olabilmesi
iin hemen hemen her eye sahiptir. Ancak, Osmanl Tiyatro-
su'nda alan Karakayan kardeler ve Mari Nvart'n gl
kiilikleri onun nnde kaim bir perde gibi durmu ve n
n kesmitir. nl Ermeni airi Bedros Turyan ona k ol
mu adna iir yazmtr. 1878'de Benliyan ile muhtelif hirle-
ri dolamtr. Edirne'de bir Musevi topluluu ile oynamtr.
 Agop (Hagop) Ayvaz
(1 9 1 1 -2006)

Aktr-Tiyatro tarihisi

1911 ylnda stanbul'da dnyaya gelmi olan Hagop Ay-

vazyan, kkl bir stanbul ailesi mensubudur. Trk tiyatro ta
rihinde kendine has bir yeri olmu, uzun yllar sahne hizmeti
ve ayrca Ermenice neretmi bulunduu Kulis dergisi ki, ne
ir hayan 50 Yl devam ettirebilmitir. Gerekten bir tiyatro
sanat hazinesiydi denebilir (1946-1996). Ne acdr ki, bu dergi
Kltr Bakanl tarafmdan deerlendirilememitir!
Tiyatro aktr, tiyatro-sanat yazar Hagop Ayvaz'm ocuk
luk yllar mehur Direkleraras'nda gemitir. Byk tiyatro
sanatlaryla i ie yaayabilme imkn bulmu, 19-20 yala
rnda ark Tiyatrosu'nda bir lira gndelikle sahne hayatna
atlm ve bir daha kopmamacasma hayat boyu bal kalmtr.
 1946 ylnda neir hayatna soktuu Kulis adl Ermenice ti
yatro dergisi ise Trk tiyatro tarihine k tutabilecek kapasi
tede bir eserdir ki, 1996 ylma kadar varln srdrmtr.
Takriben bir asra yakn hizmetinden sonra 29 Eyll 2006 Cu
ma gn Hakkn rahmetine kavumu, 5 Ekim 2006 Perem
be gn, Feriky Ermeni Kilisesi'ndeki yine mteakip, top
raa verilmitir.
 Amelya Hanm
c? - 1966)

Kanto ve Detto

Kantolar ve Dettolarla hret yapm olan nl Amelya

Hanm, Kantocu Kk Verjin'in kz, Tiyatrocu Nait'in refi
kasdr ve Selim ile Adile Nait onun evltlardr. 1966 yln
da vefat etmi bulunan Amelya Hanm'm doum tarihini te
min edemedik.
Kanto ve dettolarda olaanst baar salamtr. Hele
dettolarda karlkl atmada pek mahirdir.
 Aavni-Zabel Binemeciyan
(1865-1915 )
Tiyatro Aktrisi

1865 ylnda stanbul'da domu, 1915'de vefat etmi olan

tiyatro oyuncusu Aavni-Zabel Binemeciyan'n lm tarihini
1922 gsteren kaynaklar da vardr, ancak kincisi pheli bir
kayttr. Evlilik ncesi soyad ilingiryan'dr.
Mehur Aktr Rupen Binemeciyan'm (1857-1912) zevci, Eli-
za Binemeciyan ile Onnik Binemeciyan'm vlideleri olan Agav-
ni (asl, Aavni'dir) Zabel, Mmakyan Tiyatrosu'nun oyuncu-
lanndandr. Daha ziyade gen kz rollerinin oyuncusu olarak
dikkatlere ekmitir.
Kocasnn partneri olmaz, katiyen mka (ak kadn) ro
l almazd. Bu rollerin ehli olan ise, Madam Hekimyan idi.
Sermed Muhtar Alus'un tarifine gre, ksa boylu, tomba
lak ve fakat Trkesi aynen kocas gibi gayet mkemmeldir.
1915 ylnda vefat etmitir.
 Rupen Binemeciyan
( 1857 - 1912 )

Aktr

1857 ylnda Osmanl'nn ikinci payitaht konumundaki Edir

ne'de domutur. Aavni-Zabel'in kocas Eliza ve Onnik Bi-
nemeciyanlarm babalardr.
1885'ten, 1908'e, Merutiyet'in ilnma kadar stanbul'da "Os-
manl Dram Kumpanyas" adndaki tiyatro kuruluunun idare
sini stlenmi, Mmakyan'm jnprmiyeliini yapm, yakkl
bir aktrdr. nl sahne sanats olan kznn, Eliza Binemeci
yan'n ykseli devrini gremeden 1912 ylnda vefat etmitir.
Sahne hayatna suflrlkle balayan, Gll Agop'un Ge
dikpaa Tiyatrosu'nda rejisr ve oyuncu olarak faaliyet gs
termi bulunan, sonra ayrca bir grup kuran Fasulyeciyan'm
yetitirmesi Rupen Binemeciyan, Kara ka, kara gz, kapkara
salar olan, yakkl bir jndr.
Yaz mevsiminde Kadky ve evresinde temsil verilirken
mhllin tiyatrosever hanmlar tarafmdan pek sevilen Rupen,
zel izleyiciye sahiptir. Piyeslerde her zaman ak delikanl ro
lne kar, La Dam O Kamelyada Arman'1, Bir Fakir Delikan
lnn Hikyesi'nde Maksim'i oynar, nice krpecik hanmn y
reini hoplatmtr.
Sahnede nezih Trkesiyle hitap ederken, gerekten hemen
hemen btn seyircilerin takdirlerine mazhar olmutur. Ge
ni kltr ve nezih diksiyonu ile de ayrca dikkatlere eken
gerek bir sanat adam olmutur.
 Sermed Muhtar Alus kendisi hakknda "Mnakyan'n Kum
panyas Ramazanlar ehzdeba'nda, Direkleraras'nda, Yazlar
Kadky'de Zambolu Bahesinde, Kudili ayrnda, Papazn Bah
esinde Cuma ve Pazar gnleri temsiller verirdi. Dier gnleri de
Bakrky'deki Millet Bahesi, cadiye'deki Beylerolu Bahesi veya
Gksu'da temsiller verilir dilddeleri, Rupen Binemeciyan'n adeta
yollarn gzlerlerdi."
 Onnik Binemeciyan
(?-?)

Aktr

Doum ve lm tarihleri hakknda bir bilgi edinemedik.

Eliza Binemeciyan'm aabeyidir. Kaytlara gre, btn Bine-
meciyanlar gibi Trkesi gayet dzgn ve fakat pek yakk
l saylmazm.
Darlbedyi kurulunca kzkardei ile birlikte mezkr kuru
lua girmiti. Ancak annesi vefat edince 1915 ylnda ABD'ye
gm ve daha sonra kendisinden hemen hibir haber al
namamtr.
 Eliza Binemeciyan
(1890-19 8 1)

Aktrisi

1890 ylnda stanbul'da domu, 1981 ylnda Toronto-Ka-

nada'da vefat etmitir. Aktr Rupen ve Aktrist Aavni Zabel
Binemeciyan'm kzdr. renimini Ntre dame de Sion Fransz
mektebinde ikml etmitir. Asl ad, Eliz'dir. Eliza sahne addr.
Anne ve babasnn tiyatro oyuncusu olular onun doru
dan sahne ile i ie olmasn salam, adeta sahnede domu,
sahnede bymtr.
Ebeveynlerinin Mnakyan Topluluunda sahneye kma
s kk Eliza'nm iine yaram ve ayn sahnede kk kz
ve erkek ocuklarn temsil eden rollere kmtr ki, bu dne
minde henz 10 yalarnda bir kz ocuu olmasna ramen,
istikbl vadeden bir kabiliyet olduu hemen herkesin dikka
tine ekmitir.
II. Merutiyet'in ilk gnlerinde bir grup Ermeni genci tara
fndan kurulan "Serbest Sahne" ekolne itirak ederek, profes
yonellik hayatna gemi ve mezkr sahnede Ermenice tem
sillerde oynam ve iki ay sonra, Mmakyan'n kumpanyasna
katlmtr.

Bayku adl oyundan bir sahne. Eliza Binemeciyan sol bata.

Mmakyan topluluunda dramatik rollerde byk apta de

er kazanm ve her geen gn yldz biraz daha parlamtr.
Donanma Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi'nde, Yeni Sahne ve
Darlbedayi'de her daim mmtaz bir mevkii olmu ve sanat
hayatnn byk bir ksm, Darlbedayi'de gemitir.

Sahnemize Trk Tiyatrosu Adtn Koyan

Eliz Binemeciyan Olmutur
1914 ylnda alan snava katlarak, Darlbedayi'e girme
hakkn kazanan Eliz Binemeciyan 1920'de Darlbedayi'den
ayrlp, Yeni Sahne topluluunu kuran gruba katld. 1921 y
lnda kendisinin de yer ald ayr bir gruba bir ad lazm olun
ca, Eliz arkadalarna "Arkadalar! Franszlar kendi tiyatrolarna
Fransz Tiyatrosu diyor ve dnyaya yle kabul ettirmiler. O hl
de bizim Tiyatromuzun ad da dorudan TRK TYATROSU ol
sun!" demitir.

Aralarnda Eliza Binemeciyan'n da bulunduu bir grup Darlbedayi oyuncusu.

Tavsiyesi tabii ki anmda kabul edilmitir. Tiyatro duayen

lerimizden merhum Vasfi Rza Zobu Bey, bu konuda u mni-
dar notu dmlerdir ki gnmz Ermeni ve Trk unsurla
rmzn ibretle okumalar gerekten bahse deerdir. Zira, her
iki tarafm da buna iddetle ihtiyalar var: "Benim de ilerinde
bulunduum yeni bir topluluk meydana getirmiiz. Ancak, bu top
luluumuzun bir isme ihtiyac var ve lkin bulduklarmzn hibirisi
beenilmiyor!. te bu mklmz, bizim Eliza Hanm bir rp
da hlletti ve ad TRK TYATROSU olsun deyince hemen herkes
hi dnmeden kabullendi!"
Dnn, Anadolu'da Trk-Ermeni sava hlinde, stan
bul'da bizlere o nezih Trkesiyle, Trk Tiyatrosu adn ne
ren ve aramzda yer alp benimsenen bir Ermeni kzmz olu
yor! te bu nans iyi bellememiz lzmdr!
 Eliza Binemeciyan Bayku adl oyunda.

Eliza bir sre sonra Darlbedayi'ye dnm ve kendisine

ynetim kurulunda sanat temsilcilii vazifesi tevcih edil
mitir. Ayn yl iinde (1921) evlenip, hem balay ve hem de
ett iin seyahate kp, Paris Fransa'ya gitmitir. Bilahere
1924 ylnda tekrar gittii bu ehirden geri dnmemi ve bu
raya yerlemitir. 1926 ylnda, Rt Rza ve arkadalarnn
davetiyle stanbul'a gelerek, Ramazan ay sresince sahne
ye kmtr. Bu jesti onun gurbette dahi vatan Trkiye'yi,
Trk insanlarn hibir zaman unutmam olduunun bariz
bir delili deil de nedir?
Bir ayr numune de u gazete haberidir. Baknz:

"Bayan Eliza Binemeciyan gnderdii mektupta di

yor ki:

Sbk sahne arkadalarmdan Vasfi Rza jbilesi do

laysyla neredilen eseri son derece sevin ve mem
nuniyetle okudum. Trk Tiyatrosu'nun gnden gne
ykselmesi beni son derece sevindirdi. Ve sevgili vata
nma ve sahnesine olan muhabbetim bir kat daha artt.

stanbul her an gzmn nndedir. Galatasaray'n

kesi, Taksim yolu. Bunlar o derece canl olarak hay
limde yaarlar ki, seneler getii hlde kendimi vata
nmda sanrm.

Yirmi seneden beri uzaklatm vatanmda kim bi

lir ne byk deiiklikler olmutur!

kinci Umumi Harbin 1941-1946 yllarn Londra-ln-

giltere'de geirdim. Orada bizim Sefirimiz ve Konsolo
sumuzla grerek, eski sahne hayatndan bahsettik.

1946 'da Fransa'ya avdetimde grdm ki Fransz ar

tistleri, Fransz sahnesini canlandrmaya almaktadr
lar. Kasm'da olduumuz halde burada scak bir hava
vardr. Taraada oturup bu mektubu yazdm. Vatanma
kar itiyakm o derece iddetlenmitir ki, onun evki
ile belki yaknda sevgili vatanm ziyaret edeceim. Be
ni unutmayan ve soran vatanda ve meslektalara say
g ile selmlar ederim."1

Aot Madat, Eliz hakknda u satrlar gemi:

 "Eliz'in bata gelen hususiyeti, isterseniz meziyeti de
yiniz; onun tiyatro ve roman edebiyat ok okumu ve ay
n nisbetle de arbal olmasndadr. Diyebiliriz ki talebe
lik andan balayarak durmakszn okumu, okuduu
eserlerin tesirinde kalm, ruhunda bu bin bir tesirlerin
hercmercinden yorulmu romantik bir dnya kurmak
istemi, bu dnya zerinde ciddiyetin hkmferma ol
masn tercih etmi ve Fransz edebiyatyla gdalanarak
fikri, ruhu ve hissi nevnema bulmu bir ahsiyettir."

Merhum Read Ekrem Kou'nun yakn dostu merhum Ser-

med Muhtar Alus, Eliz Binemeciyan hakknda u enteresan
notu tevdi etmi ki, aynen geiyorum:

"Darlbedyi'in ilk temsil heyeti kurulduu srada

Eliza 12 Lira aylkla, yani emsallerinin hepsinden fazla
maala angaje edilmiti. Knar Hanm'mki ayda 9 , Er-
turul Muhsin, Sdi, Bedia Muvahhid, Rid Rza, Nu-
reddin efkati 7 lira, 1. Galip ve Eliza'nm kardei Onnik
Binemeciyan 5 Lira aylk.

Birinci Cihan Harbi yllarndaki Darlbedyi tem

sillerinde, Tahsin Nhidin Bir iek, Bir Bcek, Raki
be gibi vesir piyeslerde bakadm rollerini muvaffaki
yetle oynamt.

Gzleri ehl, fakat idare ederdi, ekseriya profil du

rarak vaziyetler alrd. Sahnede pek dilber, zarif ince
grnrd. O devirde Trk kadnnn sahneye kmas
yasak. Aktristlerden dzgn Trke iitmek imknsz,
Eliza'y dinleyenler ml bulmu marbiye dnmler,
pek sevinmilerdi. Aktristin parlak hreti biraz da bu
noktada aranmaldr."2

Rza Tevfik Bey'den Osmanlca dil ve edebiyat dersleri al

m, Halit Ziya Uaklgil ve smail Mtak'tan Trke dersle
ri alm, lisan ve kltr asndan her ne yaplmas icap etmi
ise, hemen hepsini de harfiyen yerine getirmitir. Buna ra-
men, "Trk kadnnn yokluundan istifade ederek, krk d
kk Trkeleri ile sahneye hkim olan Ermenilerin iinden sy
rlp btn sfatlar ahsnda toplayan, bir frsat a" demek
istemi. Nasl, gzel mi?!3

Kamelyal Kadn temsilinde yerde yatan oyuncu Eliza Binemeciyan.

3 B y le le ri i in T rk l k sa d e ce k a n b a a sn d a n d e e r ta r v e k a la n b t n
O sm a n l te b a a s k a v im le r h i b ir d e e r ifa d e etm e z ! O n u n i in B in e m e c iy a n la r
b ir h i tir! P e k i tiy a tro b l m n n b a m a a ld m m e rh u m A fife H a n m (1902-
1941) ile m e rh u m C a h id e S o n k u H a n m la r T rk d e ille r m iy d i? O n la ra n i in
sa h ip k lm a d ? G n m z d e s z d e s a n a t g e in e n v e a sln d a s a n a t p erd esi
altn d a v c u d u n u sa ta n z a v a llla ra n e d e m e li?! u u n u tu lm a sn , T rk iy e b ir
d e v im p a ra to rlu u n d e v a m d r. T rk iy e 'd e te k b ir r k d e il, T rk l k B a y ra
a ltn d a b irle m i, k a v im le r to p lu lu u n d a n m e y d a n a g e lm i b ir m ille t v a rd r
v e d e b u n u n a d " T r k m le ti"d ir. B y le le rin e te k b ir su a l so rm a k l z m : O s-
m a n l te b a a s o la n h e r Isl m d in i m e n su b u k a d n , T rk rk n a m m en su p tu ?
H i sa n m y o ru m . P e k i o z a m a n n i in T rk k a d n d e n iy o r? Y a sa k o la n u m u m
Isl m le m i i in d ir, sa d e ce T rk K a d n d e il. O sm a n l Im p a ra to r lu u 'n d a ise,
Isl m d in in e m e n su p m u h te lif rk la rd a n o n b in le rce k a d m y a a m a k ta y d . Y a
sa k u m u m Isl m le m i i in d i. M sl m a n o lm a y a n la r a a la m a k v e b ilh a ssa
E rm e n ile ri k t le y e b m e k i in b in b ir d e re d e n s u g e tirm e y e k a lk a n la r, b y -
le s i te rtip le rle sa d e ce lk e le rin e z a ra r g e tirm ile rd ir. n k , b y le c e a ld a tla n
m ille tim iz y a n l te sp itle rle , o la y la r h e p te rsin d e n d e e rle n d irm i v e b u d u
ru m d a n d a h e r z a m a n lk e m iz in d m a n la r istifa d e e tm i v e e tm e k te b e r d e
v a m d rla r! B a n a g e lin c e , a z iz h a tra s i in d u a ed ip , ra h m e t o k u y o ru m .
 Serovpe Benliyan
(1835-1900)

Ses ve Sahne Sanats

Benliyan veya Benkliyan Serovpe, Trkiye'de tiyatro ve ope

ret tarihine gemi, en eski ve en mhim simalarndan birisi
olarak kaytlara gemitir.
1835 ylnda stanbul-Beyolu'nda domu ve 1900 yln
da Msr-skenderiye'de vefat etmitir. 1976-1977 yllar ara
s, Trkiye-Ermenileri Patrikhnesi'nin Basn Szcln ifa
ettiim dnem iinde, Patrikhne Ktphanesi'nden istifade
ederek hazrladm, Serovpe Benliyan maddesinden aktard
m satrlar, Sarkis Ttncyan'm, arasan mahlsla neret
tii, Turkya'yi Hayotz Pemi (Trkiye'deki Ermeni Sahnesi" ad
l deerli eserinden, Trkeye tercme ettiim dokmandan
aynen aktarlmtr ki, o dnemde Patrikhne'nin Ktphne
Mdr merhum Kevork Pamukciyan'd, topra bol olsun.
Bendeniz de dahil olmak zere, bilhassa Bab- li yazarlar,
tarih-aratrmaclar ve tarihileri kendilerinden hayli istifade
edebilmilerdir...
Ayrca, yeri dolmaz aktr ve yazar merhum Aot Madat'm,
Sahnemizin Deerleri adl eseri, merhum Read Ekrem Kou'nun
emsalsiz stanbul Ansiklopedisi ile Dnden Bugne stanbul Ansik
lopedisi gibi deerli kaynaklardan da ayrca istifade ettim. Yani
mezkr biyografi, aynen dier biyografilerde uyguland gibi,
en muteber kaynaklardan istifade edilerek kaleme alnmtr.
Baz kaynaklarda, ok fakir bir ailenin evld olduu iin
okuyamam olduu ileri srlmtr ki, bizce bu tamamen
yanltr. Zira benim niz aratrmam, hi de yle olmadn
aklkla gstermektedir. nk Serovpe'nin ebeveynleri yoksul
deil, orta tabakaya mensup bir aile olduu bu konuda otorite
olanlarca da kabullenmitir. Yani kk Serovpe, yoksulluk
tan deil ebeveynlerinin onu okutmaktan ziyade, i hayatna
vermek istemeleriyle okuyamam. Buna ramen 1857-1858
yllarnda Hasky'de, Mnakyan-Acemyan birleik topluluk
lar tarafndan verilen temsillere amatr bir eleman olarak i
tirak etmi. 1859'da ise ark Tiyatrosu'na girmekle, profesyo
nel oyuncu sfatyla sahne hayatna intisap etmi. 1861 ylnda
ise Ekiyan'm zmir Turnesine itirak etmitir. 1864-1866 ara
s Naum ve ark Tiyatrolar'nda verilen temsillere kmtr.
1867 ylnda Gll Agop'un Tiyatrosu'na intisap ederek 1877
ylma kadar burada kald. 1878 ylnda Gll Agop'un tiyat
rosu maddi sarsnt geirince, Edirne'de bulunan aprast'n
dram-vodvil trupuna katlmay dnrken Mmakyan' da
beraber alp bir operet grubu ile Edirne'ye gitti ve burada gr
d yakn alkadan cesaretlenerek, mezkr heyeti takviye ile
daha gl duruma getirip, Adana turnesine kt.
Bu meyanda gayet nemli olan bir hususa da temas etme
min elzem olduu inancndaym. yle ki, 1861 ylnda ark
Tiyatrosu'nun ihyasna allrken Serovpe Benliyan, hangi
sahada olursa olsun hemen her ferdin en azndan vasatst
bir renim dnemi geirmesinin art olduuna iyiden iyi
ye kanat getirmiti ve bu hakl grn derakap yrrl
e koyarak tiyatronun suflr Romano Sedefiyan'dan Erme
nice ve Trke okuma yazmay renmi, bilhare sanatyla
lkal kitaplar okumu ve bunun mkafatm sonradan ziya
desiyle grmtr.
1879 ylnda dekorlarn, gardrobunu ve eyasn deitire
rek, tamamen yeniledikten sonra, Selnik, Kavala, tekrar Sel-
nik ve ald davetlerle Ege adalarn ziyaret etmi ve bu tur
nesi iki yldan fazla srmtr.
1882 ylnda nc defa Selnik'e gitmi ve srasyla Lim
nos, Midilli, Samos ve dier adalarda da temsiller vererek, z
mir'e gemi ve oradaki temsillerinde de baar saladktan
sonra, Yunanistan'a gitmeye karar vermi ve 1883 yl sonuna
kadar Pire, Atina, Patras, Zanta, Birzu gibi belli bal ehirleri
gezmi; akabinde mezkr ehirlerin sakinleri tarafndan pek
sevilmi ve onlarn takdirlerine mazhar olmutur.
1884 ilkbaharnda stanbul'a dnm ve alt ay sren baa
rl temsiller verdikten sonra Mmakyan' rejisr ve ba-aktr
olarak yanma alm, 36 kiiden mteekkil bir heyetle Msr-
Kahire'ye hareket etmitir.
1885 k verdii temsillerle Kahire'de nam salnca, Msr
Hdivi Tevfik Paa, Hdiv Tiyatrosu'nu Benliyan Kumpanya
s'na tahsis etmitir. Bu, onlar iin sadece byk bir mkafat
deil, ayn zamanda muazzam bir gelir kayna olmutur. Ya
ni ksmet kaplar ardna kadar almtr!
Ancak, Msr Hdivinin ltfettii byk bir imknn deer
ve hikmetini takdirden uzak ve adeta ne oldum delisine dnen
Benliyan Serovpe, Msr Hdivi'nin Operet-Heyeti namna ba
lad 150 Napoleon altnnn tmne de el koymu ve bu
sebeple arkadalaryla ihtilfl konuma gelmitir. Bu vaziyeti
renen Msr Hdivi ise, Benliyan'dan soumu ve daha son
ra bir temsil esnasnda Benliyan tarafndan rencide edilmesi,
barda taran son damla olmu ve bylece yapt mark
lklar ve bencillikler sebebiyle sarayndan resmen kovmutur.
 Dier taraftan ona krgn olan kumpanya arkadalar da
kendisini terk ederek stanbul'a dnmler ve bylece baz
sradan adr Tiyatrosu mensuplar seviyesine inmesiyle sa
dece maddi kayba uramam, ayn zamanda yalnzla mah
km olmutur.
1896 ylnda genlerden mteekkil yeni bir trup kurmaya
alm, ancak muvaffak olamad bir yana elindeki btn
parasn da yitirince, be parasz ortada kaldnda ar bor
lanmann da etkisiyle zor duruma dm, nihayetinde hapi-
si boylamtr.
Hapisten ktktan sonra evsiz barksz sefil bir durumda ol
masyla, istese de istemese de sefletin kucana dmt ve
pek berbat bir seflet kskacnda birka yl daha yaadktan
sonra 1900 ylnda skenderiye'de yaad sefil bir barnakta
vefat ederek, btn straplarndan kurtulmutur. lm ol
duu ise, lmnden birka gn sonra, pis bir koku etraf sa
rnca anlalm ve kokmu cesedini oradan alp topraa tes
lim etmilerdir.
Evet! Sanat asndan ei zor bulunur bir ses ve sahne sanat
s. Fakat, kiilik asndan pek nasip almam olmann zaval
ll iinde bulunan Benliyan Serovpe'nin zet hayat hikyesi
bundan ibarettir. Ancak hemen biroumuz iin baz alar
dan ibret tekil edebilecek bir hayat!
 Agop Benliyan
(?-?)

Aktr

Mehur GedikPaa Tiyatrosu'nun, Fasulyeciyan'n idaresi

altnda olduu dnemde mevzubahis toplulukta sahneye k
m, oyunculukta olaanst baarl olarak adn gnmze
kadar duyurabilmi olmasna ramen, ne yazk ki ne ahs ve
ne de sanat hayatyla ilgili detayl bilgi mevcut deildir.
 Rozali Benliyan
(7-1951)

Ses Sanats

Arak Benliyan'n zevcesi olarak Primadonna - Opera'da

kadn ses sanats sfatyla hizmet sunmu, fevkalde enfes
sesiyle nam salm bir yldz sanat idi.
Annesi Rum, babas Bulgar olan Rozali, Bulgaristan doum
ludur. Ancak doum tarihi bizce mehl kalm bulunan Ro
zali, 1951 yl sonlarnda Bulgaristan'n Varna ehrinde vefat
etmitir.
II. Merutiyetten sonra, kocas Arak Benliyan'la birlikte s
tanbul'a gelmiler, Read Rdvan Bey'in destei ile bir operet
kumpanyas kurdular.
ilk olarak 1909-1910 sezonunda Odeon Tiyatrosu'nda Dik-
ran uhacyan'm, mehur Leblebici operetini sahnelediler ve
bilhare Msahibzade Cell Bey'in ve uhacyan'm dier eser
lerini de sahnelemiler ve byk apta takdir toplamlardr.
Trkiye-Istanbul'da evrilen ilk Trk Filmleri Breki Kz, Be-
sa, Himmet Aann zdivac adl filmlerde hanmefendi rollerine
karak sinema alannda da varlk gsterebileceini ispatlamtr.
Rozali Benliyan gzellii, zarafeti ve seksi ekicilii ile baz
tannm ahsiyetlerin kalplerini adeta fethetmi, aralarmda onu
elde edebilmek iin her ne lzmsa yapmaktan geri kalmayanlar
olmutur. Mesel kaytlara gre Prens Saadettin Bey, Faik Read
Bey, Burhaneddin Bey ve gen bir Zabit, bunlardan bazlardr.
 Yana yakla anlatlan ve de onbinlerce gencin pembe rya
s olarak, gnmzde de varln devam ettiren hem de daha
gl bir istekle devam eden bu istein sihirli ad ise sinema ve
tiyatro sanats olabilmektir ki, bilhassa gnmzde binlerce
gen kzmz bu sihirli arzu uruna harcanp gidiyor olmasna
ramen, hemen hibiri umursamadan bu pembe grnen kar
mak labirentte dnp durmaktadr!
Ancak Arak Benliyan'n zevci Rozali'nin ister istemez r
za gstermeye mecbur kald, seks ilikileri ve de en ac ta
raf kocasnn da grmezlikten gelii vs. dikkate alnrsa, nasl
bir batan iine kaydklar aklkla grlr!4

4 B u d u ru m a g re , sa h n e v e sin em a m e sle in d e n a m u slu k a la b ilm e k le iffe tin i

y itirm e k g ib i b ir fa k t r a ra sm d a p e k in c e b ir iz g i o ld u u n u a sla u n u tm a m a k
v e b ilh a ssa d ik k a te a lm a n n e lz e m o ld u u n u b ilm e k g erek ir. B ilm e k l z m d a
ki, in s a n la rn k lt r se v iy e sin i y k se k tu ta n sa n a t le m i h e r n e k a d a r o lu m lu
a d a n h iz m e t su n m a k ta y sa d a, siy a se t v e se k s k ilisin in d e a y n le m in i in
d e, k e n d ile rin e a v a ra m a k ta o lo u u n u asla u n u tm a m a k l z m d r! K im i y ld z
o y u n c u , k im i s iy a s in a n , k im i a k u ru n a h a rc a n r g id e r ... D a h a s b ir o k
g e n e rk e k d e b a k a b a k a y o lla rla iste n ile n d u ru m a so k u la b ilm e k te d ir. S a h
n e d e T rk k a d m o lm a d i in , E rm e n i k a d n la r v a rlk g ste re b ilm itir g ib i
h a m a s e t k e l m la rla s z d e m illiy e t ilik y a p m a y a a la n b a z z a v a llla r o lm a
sa y d k i m a a le s e f h l m e v c u ttu r ; d e il sa n a t lem i, k o c a m p a ra to rlu u
m u z d a h i b e lk i p a r a la n m a z d ! B t n b u n a n sla r h i d ik k a te a lm a y p , h er
z a m a n sa fsa ta fik irle r z e rin d e d u ra n b a z z a v a llla ra so rm a k l z m : T rk k a
d n sa h n e h a y a tn a g ird ik te n so n ra a ca b a b y le le ri o n la r k o ru y a c a k te d b irle
ri a lm a k b ir y a n a , a c a b a h i d n m le r m id ir? H a y r, h i m i h i d n m e
m ilerd ir. n k b y le le ri n a m u sta n , iffe tte n b a h se d e rle r a m a , k e n d ile rin e b u
h u su sta ih tiy a h is se d ild i in d e se s le ri ta m a m en k s lr ... n k sa h te d irle r,
k a lp le rin d e se v g i h issi, a k h is si ta m a y a n b y le si in s a n la rd a r k s e v g i n asl
o lu y o r, o n u d a p e k a n la m d e ilim ? ! A n ca k , m e rh u m A fife Ja le 'y i d e , C a h id e
S o n k u 'y u d a v e d a h a n ic e le rin i y iy ip y o k la ra g n d e re n le r h e p b y le s i a n r
k tu tu cu la r, sa h te a y d n la r, s a h n e v e sin e m a sa n a t h a re k e tle rin e , sa d e ce d
z e y d e n b a k m , d z e y d e n d e e rle n d irm e le re g itm ile rd ir. D o la y sy la so n ra
d a n m e y d a n a g e le b ile ce k h a y a ti y a n lla ra z e m in te k il e d e b ile c e k fa k t rle r
o la b ile ce i h i b ir z a m a n d n lm e m itir. M e se l , n c C u m h u rb a k a n
m z b ir d o st to p la n tsm d a s o h b e t ed e rk e n , n l T iy a tro v e S in e m a o y u n c u la
rm z d a n b ir h a n m s a n a t m z , C u m h u rb a k a n m z n p a n to lo n d m e le rin in
k a z a e n a k u n u tu lm u o ld u u n u g rd n d e , g a y e t ra h a t e k ild e u esp riy i
y a p m : "M e fta a k ta k a lm e fe n d im !" E v e t, sa d e ce T rk a s l l d e il, T rk i
y e C u m h u riy e ti v a ta n d a v e sa n a t d n y a s m e n su b u h e r k z n , h e r h a n m n
g a y e t titiz e k ild e k o ru n a b ilm e si i in g e re k li te d b irle rin a ln m a s la z m d r ki,
b u h u su s z e rin d e h a s sa siy e tle d u rm a k e lz em d ir. n k g n m z d e sa n a t
le m im iz i sa rm b u lu n a n esra r, k o k a in , e r o in v s. c m le m iz in m a l m u d u r!
G z le rd e n u z a k tu tu lm a k iste n e n b ir g e r e k d e u d u r: M u n ta z a m v e z a rif b ir
 Berberyan
(?-?)

Oyuncu

Gll Agop Vartovyan'n Tiyatrosu'nda baz operetlerde

oynam ve bylece adn gnmzde dahi duyurabilmi, fa
kat buna ramen, hemen birok mehul kalm sanat gibi do
um ve lm tarihleriyle, mevkileri ile hemen hepsinden de
nemli olan sanat hayat maalesef kaynak yetersizlii yzn
den bizlerin bilgisi dnda kalmtr.
Ne denir, Hz. Allah'n rahmeti zerinden eksik olmasn!

k a d n v c u d u , a sln d a k a d n la n d a h i h a y ra n b ra k r. B u n u n b ir o k m is li g s
te rileb ilir. D o la y sy la ro l ica b d a h i o lsa b ir e rk e in b ir k a d n , s ek s a rz u la ry la
p m e si v e y a p m e y e k a lk m a sn d a ta m b ir m a su m iy e t a ra m a k b e y h u d ed ir!
A d m a a k d e n e n m efh u m u n b u d u y g u la rn n n e k o n m a s ise, sa d e ce b ir k a
m u fla jd a n ile ri g itm e z ! S a d e c e lk e m iz d e d e il, B t n d n y a d a tiy a tro v e si
n em a H ollyvvood g d m n d e siste m li e k ild e sek s o rta m n a k a y d rlm tr.
B u n a sl o lm u tu r d iy e u z u n u z a d y a d n m e y e m a h l y o k tu r. B y le si b ir
o rta m n o lu m a sn d a k a d n e n b y k a ra o la ra k d e e rle n d irilm itir. U n u tu l
m a sn k i tiy a tro , k e n d i ta rih i i in d e te tk ik e d ild i i z a m a n , b u sih irli sa n a tn en
z iy a d e to p lu m la n s iy a s v e a h l k i a d a n en k o la y e k ild e d e itire b ilm e y o
lu n d a b a lc a sil h o lm u v e o lm a k ta b e r d e v a m d r ... a y e t n a sip o lu rsa h a le n
z e rin d e a lt m S in em a A n sik lo p ed isi a d l e se rim d e b u h u su s g a y e t d e ta y l
a k la n a c a k tr. n a lla h n e ri n a sip o lu r d a , siz d e e rli o k u y u c u la rm n d e e r
li e lle rin e g e e b ilir.
 Mgrdi Beiktalyan
( 1828- 1868)

air ve Piyes Yazar

Mgrdi Beiktalyan, Ermeni Edebiyat'nin nde gelen

air ve ilk Ermeni piyes melliflerindendir. 1828 ylnda stan
bul'da domu, 29 Kasm 1868 tarihinde stanbul-Ortaky'de
vefat etmitir. Kabri ili Katolik Ermeni Mezarl'ndadr.
Ermeni Katolik mezhebine mensup bulunan velileri, fakir bir
aileden mteekkildir. Annesi Fulik Hanm, amansz bir hasta
la yakalanp hayata gen yata veda etmeye mecbur kalm
tr. Babas Terzi Rafael Beiktalyan ise, zevcesinin zamansz
lmne fazla dayanamayp, ksa bir mddet sonra vefat edin
ce, Mgrdi henz kk yalarda yetim ve ksz kalmann
acsn kalbinin derinliklerinde hissetmek zorunda kalmtr.
ilkrenimini, Sakzaac'ndaki Mitarist Rahipleri Mek
tebi'nde ikml etmi ve onun stn zekl olduunu kefeden
hocalar, bu kk dhiye sahip karak 1839'da, Pakradun-
yantz Muradyan Ermeni Mektebi'ne gndermilerdir. Kk
Mgrdi bu mektepte Alian ve Pakraduni gibi nemli hoca
lardan ders alabilme ansn elde etmi ve onlarn fikir yap
larnn tesiri altnda yetimitir.
1845 ylnda mevzkr mektepten birincilikle mezun olup s
tanbul'a dndkten sonra, zengin ailelerinin ocuklarna ders
vererek geimini salamaya alm ve daha sonraki yllar
da Tartmanatz ile Lusavoriyan adl mekteplerde Ermenice
ve Franszca lisanlarn okutmutur. Bu dneminde, devrinin
en nl Ermeni ahsiyetlerinden Dr. Hosep imanyan (1822-
1888) ve Krikor Oydan (1834-1887) ile tanp yakn dostluklar
tesis edebilme ansn elde etmitir.
Bylece her geen gn daha geni bir evre edinmeye ba
layan Beiktalyan, nihayet arad ortama kavutuuna ka
naat getirerek oktandr dnd bir tasarsn yrrle
koymaya karar vermitir. Bu dorudan, sahne sanatyla ala
kaldr ve genlerden kurulu bir topluluk meydana getirerek,
Ortaky'deki Lusavoriyan adl mektepte amatrce temsiller
vermeye balamtr. Temsilleri seyre gelen semt sakinleri, ilk
merak ettikleri iin, ancak daha sonraki gelilerinde mezkr sa
nata yaknlk duyup, bizzat yardmc olmaya karar vererek be
nimsemilerdi. Yani, gen Mgrdi'in emekleri boa gitmemiti.
1856'da onun gayretleriyle bir tiyatro heyeti teekkl et
mitir. 1867'de, ayn mahldeki Hayrsever Cemiyeti tarafn
dan tesis edilen tiyatro da en ziyade Beiktalyan'm eserleri
ni sahnelemitir.
Bu deerli sanat adam iir, edebiyat ve msik alnlarm-
da da eserler vermi, cemiyet faaliyetleri ise, dier almalar
iin bir gdm mahiyeti arz etmitir. Ancak, biz asl konumuz
tiyatro olduu iin daha ziyade bu yn zerinde duracaz.
zetle Beiktalyan, Osmanl devletinde tiyatronun kuru
lu ve inkiafma, gerek telif ettii tarih piyesleriyle ve gerek bir
rejisr, bir aktr sfatyla hayli nemli katklarda bulunmutur.
Ayrca iki vodvil - hafif gldr de brakm bulunan bu de
erli insan, 1862 ylnda rahatszl dolaysyla sahneyi brakt
nda hemen herkes zlmtr. Talebeleri arasnda gayet gzel
ve zarif bir kza gnl vermi, karlk bulmaynca da platonik
akla yaamaya mecbur kalm, tek tarafl bu sevgi kara sevdaya
dnm ve bu uursuz ak, hemen birok sahada nice eserler
verebilecek bu esiz airi, henz 40 yamda olduu bir dnem
de aramzdan ayrlmasnn balca sebebi olmutur. Bu dramatik
son, sadece Mgrdi Beiktalyan' alp gitmekle kalmam, ayn
zamanda yeni yeni eserler sunabilmesine de mani tekil etmitir.
 Bedros Baltazaryan Efendi
( 1866- 1953 )

Aktr

Ermeni ruhanilerinden Papaz Vrtanes Baltazaryan'm mah

dumu Bedros 1866 ylnda stanbul'un Salmatomruk semtin
de dnyaya gelmi ve renimini, Karagmrk-Ermeni Mek
tebinde ikml etmitir.
Melodram ve operet oyuncusu olmasyla, Trk Tiyatro
su'nun temel stunlarndan birisi konumundaki Baltazaryan
Bedros Efendi'nin, o uursuz Ermeni isyanlarnn meydana
getirdii, nahodan da te, blc, paralayc hadiselerin do
urduu dehetengiz dmanlklara ramen, Trk-Ermeni m
nasebetlerindeki candan dayanmada doruluk paynn ne
derece byk olduunu grmezden gelenlerin nasl birer i
ren yalanclar olduklarn, maceral yaantsn okuyanlar biz
zat greceklerdir!
Btn bu hususlar dikkate alarak, yeni nesillere ibret bel
gesi tekil edebilecek hayat hikayesini aynen geiyorum. Zira,
o uursuz isyan yznden nice nice ilelere katlanmaya mec
bur kalm ve siyas kazazede durumuna dm bu byk
sanatnn durumundan sorumlu olanlar gnmzde olduu
gibi, o yllarda da ayn emperyalist glerdi. Ne bir eksik, ne
bir fazla! Okuyacaz ve greceiz!
Baltazaryan Efendi sulu muydu, deil miydi? Biz o husus
zerinde durmayacaz. Zira, bizim asl konumuzu aar. An
cak kendi mtevaz aratrmamza gre Baltazaryan Efendi'ye
isnat edilen sulamalarn hemen hepsi sabit olarak tespit edi
lememi ve sadece zan veya ihtimli olabilecei gibi tahmini
yaktrmalardan ileri gidilememitir! Dolaysyla biz Baltazar-
yan Efendi'nin bandan geenleri, tarih kaytlara gre ge
meyi daha mnasip bulduk!
Bedros Baltazaryan Efendi, mektepten ayrldktan sonra k
sa bir mddet kuyumcu rakl yapm ve daha sonra deiik
mesleklerde de almtr. Ancak, hemen hibirisinde diki tut
turamamtr. Zira akl fikri her daim tiyatrodadr. Gayesinde
muvaffak olabilmek iin tiyatronun nde gelen sanatlaryla
tanabilme yollarn aratrmaya balam ve bir mddet son
ra dilei geree dnerek bazlaryla yakn dostluklar kur
mutur. Nitekim Gll Agop'un Osmanl Tiyatrosu'nda Re
jisr olarak alan Bedros Magartyan'm yardmlaryla, 1889
ylnda 23 yanda mehur Tepeba Tiyatrosu'na girmitir. Er
menice oynanan adaptasyonlarda sahneye kmtr.
Tepeba Tiyatrosu'nun ilk Rumeli turnesine itirak ederek
Trke oynanan piyeslerde rol almtr. stanbul'a dndkten
sonra ise bir mddet sahnelerden uzak kalmtr.
1891 ylnda Yervant Fasulyeciyan, Ahmet Fehim Efendi,
Arak ve Aot Efendilerle birlikte tekrar Rumeli Turnesine k
mtr. Ancak turne baarsz geince be parasz kalarak aile
sinden yardm istemi ve gnderilen para ile tek bana stan
bul'a dnmtr. Akabinde Mmakyan'm Osmanl Tiyatrosu'na
barol oyuncusu olarak girmi ve mezkr kumpanya daldk
tan sonra 1903'te, Read Rdvan Bey'in Vodvil Kumpanyasna
dahil olup iki yl orada almtr.
1905'te Yldz Suikasti Vak'asma ad karnca Read Rd
van Bey7in evinde misafir bulunduu bir gece tevkif edilmitir.
Saray'a yaplan bir jurnaldan dolay tevkif edilen Baltazaryan
Efendi, 73 gn Hasanpaa Karakolu'nda ve bir ay da Zaptiye
Nazrl'nda mevkuf kalmtr.
Gayet titiz yrtlen derin bir tahkikata ramen malm
suikast vak'asna itirak etmi olduuna dair en ufak bir delil
bulunamamtr. Lkin hakkndaki pheler de bir trl zail
olmad iin Dada'ya srgn edilmitir. Ancak, evrak tetkik
edilene kadar da Kastamonu Hapishnesi'nde aylarca tutuklu
olarak yatmaya mecbur kalmtr. 1947 ylnda sahne hayatma
veda eden Baltazaryan, 1953 senesinde vefat etmitir.
 Agop Baronyan
(1842-18 9 1)

Komedi Mellifi

Tarihi ve Ktpaneci merhum Kevork Pamukciyan'm

iddialarna gre, yazar Agop Baronyan, Ermenilerin Molie-
re'i saylan bir komedi ve mizah yazar olarak n yapm bir
ahsiyettir. Ancak benim niz aratrmalarm unu gster
mektedir ki merhumun methiyesi yaplrken en azndan bi
raz abartlm olduunu syleyebiliriz. Zira, yarm kalm
olmasna ramen, bu hlinde dahi ei asla bunamaz bir an
siklopedi olmakla varlm srdrebilen ender yaynlardan,
stanbul Ansiklopedisi'nin drdnc cildinin 2122. sahifesin-
de Baronyan maddesini yazan Kevork Pamukciyan, her ne
dnmse, Baronyan'm yazarlk ynn haddinden zi
yade abartm. Ancak, mezkr ansiklopediyi hazrlayan ve
bizzat nereden merhum Read Ekrem Kou, bu yanl tam
bir tesbitle ayr bir blmde Baronyan'm yazarlk derecesi
ni tarafsz bir yorumla sunmu. Biz, her iki aratrmacnn
da stunlarndan birer blm sizlere niz yorumumuzla
birlikte sunuyoruz.
Mizah Muharriri, Agop veya Hagop Baronyan, Osmanl
Devleti'nin ikinci payitaht Edirne'de 1842 ylnda dnyaya
gelmi, 27 Mays 1891 tarihinde nc ve son payitaht s
tanbul'da vefat etmitir.
ilkrenimini Edirne'deki Aragunyantz adndaki Erme
ni mektebinde ikml etmitir. Mezkr mektepte Din Hocas
Boos Varabedyan (bilahare stanbul Patrii) ve Din Hocas
Rupen amiuyan Partoomieos Ba-Yebisgoboslardan ders
alabilme ansn elde etmitir.
Rumca renebilmek gayesiyle, Rum Mekteplerinden biri
sine kaydolmu, fakat lisanm zorluunu ileri srerek ayrlm
tr. Daha sonraki yllarda Yunan Moralisti Lukianos'un llerin
Diyalogu adl eserini Yunanca'dan Ermeniceye evirebilmitir
ki, bu durum onun daha sonra zel ders aldn gstermekte-
di. Nitekim Baronyan'n matematik dersini de pek sevmedii
kaytlarda gemesine ramen mehur Ermeni Lisesi Getrona-
gan'da muhasebe hocal yapm olduu da ayn ekilde d
ndrc bir vak'adr?!
Lise hocaln braktktan sonra, bir eczac yanma rak girmi
ve bu sefer de bu meslee heves sarm, bu sahada nazari bilgi
ler elde edebilmek iin eczaclk ve tp ile lkal kitaplar okuma
ya balamtr ki, bu hevesi de iki yl srmtr. Daha sonra ise
Franszca, talyanca ve Yunanca lisanlarn tam mnda rene
bilmek iin zel almalara girimi ve bu meyanda Ermeni ve
Fransz melliflerinin eserlerini okumaktan da geri kalmamtr.
1863 ylnda stanbul'a gelerek, amcazadesi Dr. Ktipyan'n
evinde ikamet etmitir. 1864-1867 yllar arasnda Postahne
memurluu grevi ifa etmitir ki, bu dneminde eski ve yeni
komedi melliflerinin eserlerini okumadan edememi ve by
lece yaz hayatma atlmtr (1870).
1870 ylnn Mays aymda Beyolu'nda vukubulan mehur
yangnda ikmet ettii bekr odas da yannca, Beikta'da Ma-
nukyan Ailesi yannda czi bir cretle mrebbilik etmi ve
bylece sokakta kalmaktan kurtulmutur. Daha sonra bir yl
mddetle, skdar'daki Cemaran Ermeni Mektebinde hoca
lk yapmtr.
1871-1872 yllar arasnda Simon Felekyan tarafndan nere
dilen Yeprat (Frat) gazetesinin yazilerini idare etmi ve ayn
yllar iinde, Kumkapu'daki Mezburyan Ermeni mektebinde
Ermenice ve Franszca dersleri vermitir.
1872-1874 de Harutyun Svacyan'm Meu (Ar) gazetesinin
neriyatn idare etmi, mezkr gazete 1874'te kapannca im
tiyaz hakkn Svacyan Baronyan'a devretmitir. O da gaze
tenin adn deitirerek Tadron (Tiyatro) adyla 6 Nisan 1874
ylnda ilk saysm karm ve neri Mays 1877'ye kadar sr
mtr. Bu almalar esnasnda skdar'dan Ortaky'e ta
man Baronyan, 1879'da Satenik Ekmekciyan admda bir Er
meni kz ile evlenmitir.
1883 yl balarnda Dzidza adl bir mizah gazetesini ne
riyata sokmu, ancak gazetenin mr uzun srmemitir. Ay
n yl iinde, Yergrakund (Kre-i arz) adl gazete yaynlam,
1884 ylnda Edirne'de Kidun (Bilgin) admda mizahi bir mec
mua neretmitir. Ancak 1886'da mezkr mecmuay maddi im
knszlklar sebebiyle stanbul'a nakletmeye mecbur kalmtr.
1888 yl Ekim ayndan itibaren haftalk karmaya teebbs
etmise de, maddi imknszlklar peini brakmadndan ya
yn kesmeye mecbur kalmtr.
Genliinde aktrlk de yapm olan Baronyan'm Erme
nice komedileri ve mizahi eserlerinin en bilinenleri unlardr:
Alaturka Dii (1868), Mill Kodamanlar (1878) stanbul Ma
hallelerinde Bir Gezinti (1880) Badasar Ahbar (1886-1887),
Adabn Zararlar (1886-1888), iki Efendili Bir Hizmeti (1911).
Merhum Ansiklopedici Read Ekrem Kou ise Baronyan
konusunda daha deiik ve vicdani adan dndrc bil
giler sunmaktadr. Zira Baronyan, yeri asla dolmaz biri ve ti
yatromuzun kurucusu olan merhum Gll Agop Efendi'nin
her zaman aleyhinde neriyat yaparak, o byk aktr kk
gsterebilmek iin elinden geleni yapm ve onun hakknda
mizah dergileri ve gazetelerinde adeta yerden yere vuran ya
zlar denmitir. Meselenin en hazin taraf da, Baronyan mad
desini yazan bir kalemin btn bu noktalara temastan kamp,
kendine has yorumlarla, biyografiyi kua evirmi oluudur!
Reat Ekrem Kou'nun ifadelerine bakalm bir de:

Agop Baronyan'n Ermeni mizah edebiyatndaki

mevkii zerinde konumak bu ansiklopedinin melli
fi Kou'nun kalem selhiyeti dndadr. Fakat Baronyan
Ermenice ad Tiyatro mnsna "Tadron" olan mizah
gazetesini Tiyatro ismi ile aym zamanda Trke olarak
da karmtr. Mezkr gazetenin Trke basks ze
rinden A. Baronyan "Ermenilerin Moliere'i" unvanm
vermek Ermeni mizah edebiyat diye bir ey mevcut
olmad sylemekle birdir; bu muharririn, Cumarte
si ve aramba gnleri haftada iki defa olarak drt sa-
hife hlinde kard "Tiyatro"nun bir nshas, balk
ksm, bendlerin serlevhalar ve ilnlar hari ortalama
950-1000 kelimedir. Bu da gsterir ki Baronyan gaze
tesini tamamen kendi kalemi ile doldurmaktadr; as
lnda btn yazlar da aym kalemin mahsul oldukla
rn gstermektedirler. "Tiyatro" en bozuk bir Trke
ile intiar etmi, edeb ahsiyeti olmayan bir soukluk,
dilik rneidir. Bire sahibi sknt iinde rpman
ciz bir kalemdir ki, o devirde benzeri Trk yazarlar
da pek oktur, gnlk rzk yolunda sre aksaya ko
mu durmutur.

Gen mdekkik, aziz arkadamz Kevork Pamukci-

yan, Tadron' un ilk nshasnn 6 Nisan 1874 'te intiar et
tiini ve neriyatna, Mays 1877 tarihine kadar devam
ettiini kaydediyor. stanbul Ansiklopedisi arivinde de
Tiyatro'nun 18 Temmuz 1874 ve 5 Mart 1875 tarihli iki
nshas vardr ki gazetenin 32 ve 75 . saylardr. 32 . say
zzetefendi Matbaas'nda baslmtr. Gazete darehnesi
de, Bbli Caddesi'nde 25 numaral dairedir. 7 . sayda
ise idarehne Baekap'da Esadefendi Ham'nnda, 7 .
 numaral dire olarak gsterilmi ve Aya Dendesyan
matbaasnda baslmtr. Gazetenin bask hviyetinde
en kk bir deiiklik grlmediine gre bu gebe
lik sdece para skntsndan, idrehne kiras ile mat
baa borcunun denmemesinden olsa gerektir.

Hagop Baronyan 32 . saydaki bayazsnda, Ceri-

de-i Havadis gazetesine, 75 . saydaki bayazsnda da,
Trk Tiyatrosu'na byk hizmetlerde bulunmu Erme
ni asll sanatkr Gll Agop'a hcum etmektedir. Gl
l Agop hakknda aadaki satrlar yazan bir muhar
rir iin, "Ermeniler'in Moliere'i" unvan pek hazin bir
cmertlik olur:

"Anasnn karnndan dar o kadar mehret ve o dere

ce hz ile kt ki mehretini gren perde arkasndan senaya
kyor zannetti ve byle hzl zuhuru ebe biresinin vcu
dunu fena hlde zedeledi."1
Merhum hocamzn deerli yorumlarna bir tek katkmz
olur ki, o da sadece ve sadece teekkrlerimizle birlikte, ruhu
iin duac olmak. Zira, saygdeer Read Ekrem Kou'nun, biz
Osmanl ve Trkiye Ermenileri'nin nice hizmetlerini gnm
ze aktarabilmi balca tarihi ve Ansiklopedicidir.
 Nubar Bayvertyan
(1922-1994)

Tenor

nl Opera sanatkr, merhum Nubar Bayvertyan, stanbul

Operas'nm nl tenorlarmdandr. Samatyal olduu iin, bil
hassa Samatya Ermenileri merhumu gururla anarlar. Satenik
adnda bir Ermeni hanmla evli ve erkek ocuu olan Bay-
vertyan'm ilk hanmndan da Sona adnda bir retmen kz
vardr. Tenor Bayvertyan, 29 Mart 1994 tarihinde stanbul Ye
ilky'devefat etmitir. Kabri Balkl-Ermeni Kabristam'ndadr.
 Bedros Maakyan
(1826-18 9 1)

Aktr

Bedros Maakyan Efendi'nin asl meslei kunduraclk ol

masna ramen sahne hayatm semesi, sadece sahne ak veya
tesadf deildir. Zira, kunduraclk mesleini icra eden kundu
ra zenaatkrlarmm tiyatro ve sinema gibi sanatlara ar d
kn olmalarndan ileri gelmektedir.1Bedros Maakyan sahne
hayatna nereden nereye ar merak salm nasl bir duygu
nun tesirinde asl zanaatn terk ederek, sahne hayatn benim-

1 B en im b ab am m erh u m K irk o r E fen d i k u n d u ra cy d v e b u seb ep le o m eslek ten

o lan larn d k k n larn d a o k b u lu n d u m . B ir d e ar tarih d k n d rler v e siz
an lattka, bk m ad an enm ed en sizi d inlerler. H em d e m erakla, h eyecanla. G eri
b a b a m ev in e d k n d v e p a y d o s etti in d e d erakap ev in in y o lu n u tu tard am a
o u k u n d u ra c u sta s v e kalfalar, d kkn d a ilin g ir so fra s ku rar, aralarm d a
so h b et ed erek, h o a v ak it g eirirlerd i k i b u n la rn h em en b iro u n d a b u lu n m u ,
so h b etlerin e itira k etti im o lm u tu r. eriki sah ifelerd e b u a n la rm a da tem as
ed ece im , n k sta n b u l fo lk lo ru asm d a n n em lid ir, h em d e ok.
semi, bilinmez. Kundurac Bedros, sahne hayatna merak sa
rnca, danalyasn2, ekicini bir tarafa brakp, Ortaky'deki,
Lusavoriyan Mektebi'nde amatr bir toplulukla sahneye mer
haba demitir. Daha sonra ise Gll Agop Vartovyan Trupuna
katlm ve bylece profesyonellie getikten sonra, Mnakyan
Trupu ile ark Tiyatrosu'nda 1-2 yl alm; akabinde bu mes
lein hudutsuz fedakrlk istediine kanaat getirerek, isteme
den de olsa eski mesleine dnmtr. Ancak bu durumdan
ikayeti deildir, zira meslektalarmm ilingir sofralarnda
anlatacak ok eyi vardr!

2 K u n d u ra cla rn , k e rp e te n e b e n z e r, a y a k k a b y k a lb a o tu rtm a k i in k u lla n d k

la r b ir alet.
 Civanyan
(?-?)

Tiyatro oyuncusu

Mmakyan Tiyatrosu oyuncularndand!-. Doum ve lm

tarihleri bata olmak zere ferdi ve sanat hayat hakknda en
ufak bir bilgi elde edinemedik. Meselenin en hazin olan tara
f da Kel Haan ve Nait Tiyatrolarnda da alm olmasna
ramen, shhatli bir kayt bulunamam olmasdr. Mmakyan
Trupu ile 1890-1908 yllar aras devaml olarak alm ve bu
topluluk dalncaya kadar sahne hayatm devam ettirmitir.
 Jirayr arkyan
(1929- 1970)

Opera Sarats-Maestro

nl Opera sanats ve Maestrosu Jirayr ark, 18 Mart

1929 tarihinde stanbul Samatyakapu, mrahor, lyas Bey Cad-
desi'nde mtevaz bir evde domu, 13 Austos 1970 tarihinde
stanbul'da vefat etmitir. Kabri Balkl Ermeni Kabristam'ndadr.
Tannm ses sanatlarmzdan olarak hret yapm olan
ark, ayrca Ermeni Kilise korolarn da yllarca altrm,
mezkr alanda da kusursuz hizmeti gemitir. lkrenimini,
Samatya-Sahakyan Lisesi'nin ilkrenim blmnde ikml et
mi, orta ve liseyi de Pangalt Ermeni Lisesi'nde okumutur.
1953'te stanbul Konservatuvar'nda an blmnde oku
mu, renimini ikml ettikten sonra Viyana'ya giderek Prof.
Steinbrn'den an retmenlii dersi almtr. Bu meyanda s
tanbul ve Beyrut'ta verdii konserlerle dikkatleri ekmi ve ay
rca Viyana Radyosu'nda orkestra refakatinde iki konser ver
mi ve bylece sanat dnyasna ben de varm diyebilmitir.
Ayrca Prof. Edgar Manas'tan da ders alarak kalan eksiklerini
tamamlam, 1960 ylnda stanbul Operas kurulurken solist
olarak kabul edilmi ve bilahane Koro ef Muavinliine yk
seltilmi ve burada Sahne Mzik Direktrl grevi almtr.
Takriben 40'a yakn an eseri ve koro paralar olarak besteleri
vardr. Mezkr eserleri yabanc radyolar tarafndan da yayn
lanmtr. nl Opera sanats Jaklin ark kendisinin kzdr.
 Mikayel aprastyan
(1848-1907)

Aktr

Byk sahne sanats ve ilk mzikli oyun koreograflarndan,

aprastyan Mikayel, 1848 ylnda Romanya-Bkre'te do
mu, 1907 ylnda stanbul'da yoksulluk iinde vefat etmitir.
1853 ylnda iyi renim grebilmesi gayesiyle, payitaht s
tanbul'a getirilen kk Mikayel, babas aratrma dalmda uz
man retmen Kevork aprastyan'm grev yapt Yediku-
le Ermeni Hastanesi Mektebi'ne verilmi ve renim hayatna
burada atlmtr.
1864 ylnda Diilik renimi iin o yllarn en mahir ve
nl di hekimlerinden imanyan'm yanma verilmi, ancak
Mikayel bu meslei hi sevmeyince, bu sefer de bir peruku
yannda rak olmutur. Gelin grn ki, mezkr meslee de
bir trl snamayan Mikayel, babas tarafndan Asker Mek
tebe yazdrlm ve bu mektepten de ne yapp edip kendisini
kovdurmasn bilmitir. Babas ne yapacan armtr, n
k 15-16 yalarna gelmi krpecik bir gen olan olunun, bi
leinde hl bir bilezii yoktur!
1865 ylnda babas nihayet rahat bir nefes alr. Aile dost
larndan bir dans hocas, onu yanma alarak bir ders vermeye
karar vermi ve ocuk da seve seve kabullenmitir. Kk Mi-
kayel'in artk bileinde bir altun bilezii vardr ve babas bu
sebeple sevinmeyi oktan hak etmitir.
O yllarda zengin Ermeni aileleri iinde Bat yaayna im
renip, Avrupai hayat kendilerine rnek seenler, bu hayat tak
lit ederdi. Bu durum bizim gencin iine pek yaram ve hemen
birounun ocuklarna, rendii dans derslerini vermitir.
Bat yaantsn taklit etmeye balayan ve kendi rf ve an'ane-
lerinden her geen gn biraz daha uzaklaan Osmanl Ermeni-
leri iindeki varidatl grmemiler ilerde kendilerini nasl ya
man bir tehlikenin beklediini tasavvur bile edememekteydiler!
Mikayel aprastyan ise 1867 ylnda Kumkapu ve Samat-
yakapu Ermeni Mekteplerine dans hocas tayin edildikten son
ra, Kumkapu'da aprast Salonu adyla bir dans salonu aarak
faaliyete geirmi ve bu mekn, ksa zamanda alafranga gen
lerin devam ettikleri bir mahfil olup kmtr.

Sahne Yolu Alyor

aprast Salonu adyla altrd salonun mdavimleri ara
snda, mehur tenor aik Papazyan da vardr ki, mezkr te
nor, Gll Agop Tiyatrosu elemanlarmdandr. Mikayel, kendi
siyle yakn arkadalk tesis ettikten sonra, Papazyan tarafndan
sahnenin gizemli atmosferi ylesine ballandrarak anlatlm
tr ki, bizim gen dans hocas kendisini bir anda tiyatro dn
yasnn iinde bulmutur. Bylece 1868 ylnda tiyatro dnya
sna giri yapm olur.
 Bu gen kabiliyetin sahneye intisabnn yaz mevsimine denk
gelmesi, skdar'daki yazlk Aziziye Tiyatrosu'nda sahneye
kmasma vesile olmu ve sahneye merhaba demitir.
Voltaire'in Alzire trajedisinde, Amerikal Sedar Old'u o de
rece muhteem bir oyunla sergilemitir ki, seyircilerin hemen
hepsi de hayranlk iinde ayakta alklamlardr. Bu gerekten
pek byk bir baar olmutur. Zira trajedi uzman olarak n
yapm bulunan aktr Karekin Rituni, o tarihlerde en parlak
devrini yaamaktadr ve bylesi bir ortamda gen oyuncunun
baars hi de kmsenecek cinsten deildir!
Mikayel, bu baarsmdan sonra Gll Agop Tiyatrosu'nda
dokuz yl sren baarl bir almay takiben, iyi bir mevki ve
hret sahibi olmutur. Ayrca operet ve kk ara skeleri iin,
gen kz ve olanlara engi, kek oyunlar, spanyol rakslar,
kankanlar, kadviller, polkalar, valsler retmi ve bylece ti
yatro dnyas iin ei zor bulunur ok ynl bir sanat oldu
unu hemen herkes grebilmitir.
1877 ylnda Gll Tiyatrosu'nun Selnik turnesine itirak
etmi, 1878'de kendi kurduu bir toplulukla Edirne'ye gitmi
tir. Bu turnede meslek adan ok nemli bir zellik renmi
tir: idarecilik ile aktrlk ayr ayr zellikler tayan unsurlardr.
Mesel tiyatro idarecilii dorudan ticari zellikler tar. Aktr
lk ise dorudan sanat nplna alan bir meslektir. Bu nemli
farkll Edirne turnesinde renmi ve ayn ehre gelmi bu
lunan Benliyan Tiyatrosu ile kendi Tiyatrosu'nu birletirmitir.
Bir hamle daha yapmaktan da geri kalmayp, kendi topluluu ile
Adana-zmir ve tekrar Adana olmak zere yeni bir turneye k
m ve 1880'de stanbul'a dnerek, Gll Agop ile birlemitir.
1885 ylnda Benliyan Opereti'ne katlm ve bu topluluu
en yetkili simalarndan birisi sfatyla Msr'a gitmi; temsil et
tii btn rollerde son derece muvaffak olarak, sanat dnya
snda hretinin zirvesine ulat.
1886-1892 yllarnda Benliyan ve Mnakyan'la almtr.
Mnakyan'n Tiyatrosu'nda onu kskanan oyuncular, akla gel
medik hainlikler sergilemiler, sahne sabotajlaryla bu byk
aktr yldrmaya almlardr... Ancak iinde bulunduu
maddi zorluklar onu, btn bunlara tahamml etmeye mec
bur brakmtr.
1903 ylnda Read Rdvan Bey'in maddi-mnevi yardm
laryla yeni bir topluluk kurmu ve Mesire Tiyatrosu ad altn
da faaliyete geen topluluk, dilimize evrilmi Fransz vodvil
lerini oynamaya balam ki, bu durum onun yeniden hayat
bulduunun en ak rneidir. nk, seyirci hemen her gn
ayakta alklamakta, seyirciler memnuniyetlerini aklkla be
lirtmekteydiler.
Ne var ki, bu sefer de Read Rdvan Bey'in babas, ehremi
ni Rdvan Paa mani tekil etmitir. Paa, mahdumunun tiyat
rocularla alkadar olmasn istememektedir. Mkayel aprast-
yan' tehdit ve tazyikle Tiyatrosu'nu kapatp, topluluunu
datmasn salamtr.
Evet, Paa'nm istedii olmasna olmutur ama, bizim de
erli sanatmz da hem isiz ve hem de be parasz kalmtr.
Nitekim 57 yanda bir sahne duayeniyken, be parasz ve se
fil hlde olduundan Mmakyan'm Samsun turnesine itirake
mecbur kalmtr ki aslnda byle bir yolculua sal hi mi
hi msait deildir.
Hayatnn ilerleyen gnlerinde ise, hakiki mnda lice
nap dostlarnn gizli yardmlaryla, sanatkr vakarn hi ze
delemeden, iinde bulunduu kahredici yoksulluu hi mi hi
belli etmeden, 1907 ylnda kalbi buruk bir ekilde "...ve per
de!" demitir.
 Yetvart aprastyan
(1892 - ?)

Aktr

nl Tiyatro sanats aprastyan Mikayel'in mahdumu

olan Yetvart aprastyan, 1892 ylnda skdar'da domu
tur. Sahne hayatna, Hr Tiyatro topluluunda balam, 1910
ylnda Zarifyan'm idare ettii trupa katlm ve bir sre de Ar
ak Benliyan ile almtr.
1919'da Ermeni Dramatik Kumpanyas'nm yeniden teek
kl esnasnda, byk apta gayret sarf etmi, olaanst a
lmalaryla bizzat katkda bulunabilmenin mutluluunu tat
masyla birlikte, temsil edilen piyeslerde de rol almtr.
1965'lerde ABD'de yaad ve mezkr tarihte sa olduu,
merhum Read Ekrem Kou'nun nerettii stanbul Ansiklope
disi' nin, yedinci cildinin 3742. sahifesinde gemektedir.
 Karekin aprastyan
(1830-1862)

Rejisr-Aktr

Tp ve sanat dnyalar iin, byk bir kayp saylabilecek

derecede, henz 32 yanda iken vefat eden Karekin aprast-
yan, Kevork Badveli'nin byk mahdumu olarak 1830 yln
da stanbul'da domu, 1862 ylnda stanbul'da vefat etmitir.
lkrenimini Romanya'nn bakenti Bkre'teki Ermeni
Mektebinde ikml etmitir ki, babas Kevork Badveli o tarih
lerde mezkr mektebin mdrdr. Daha sonra yksek bir
mektebe intisap etmi ve bu dneminde Ermenice ve Trkenin
dnda, Franszca, Ulaha, Rusa, Yunanca, talyanca, Ltin
ce, ngilizce ve spanyolca lisanlarn anadili gibi renmitir.
stanbul'a avdetinden sonra 1850'lerde Hasky-Ermenileri
arasnda balayan tiyatro hareketlerine nclk etmi ve ayr
ca rejisrlk yapm, bu meyanda Hasky Nersesyan Ermeni
Mektebi'nde hocalk yapmtr.
Daha sonra hekim olmaya karar vererek Tbbiye'ye yazl
m ve 1851 ylnda mezun olduktan sonra, Yedikule Ermeni
Hastanesi'nde doktorlua balamtr.
Ne var ki, henz 32 yanda gen bir hekim iken hem hok-
torlua ve hem de aktrle, menhus bir kader neticesi "per
de!" demek zorunda kalmtr.
 Krikor obanyan
(18 6 1- 1944)

Aktr

Mmakyan Trupunun en deerli oyuncularmdadr. 1890 y

lndan, 1908 Merutiyetine kadar, mezkr trupta alm ve
dalana kadar hi ayrlmamtr. Daha sonra mehur Kel Ha
an ve Nait'in truplarnda da almtr. 1931 ylnda ABD'ye
giderek bu lkeye yerlemi ve orada vefat etmitir.
 Teresa & Annik uhacyan
(?-?)

Kerime Aktristler

Teresa ve Annik uhacyan adl kzkardeler, 1871-1872 yl

lar iinde adlar duyulmu ve Gll Agop'un trubuna katl
m olmalaryla birlikte, orta dereceli oyuncular olduklar ka
ytlarda gemilerdir.
Teresa byk olandr ve daha ziyade anne rollerine km,
mezkr tiplemede olduka baar salamtr. Daha sonralar
htiyar Onba ve Cesar Borgia temsillerine stn baar sa
lad ve hl gen saylabildii hlde, sahneyi erken terk et
meye karar vererek bu dnyay terk ettii kaytlara gemitir.
Kk olan Annik Hanm ise, uzun yllar sahnede kalabil
meyi baarm, ark ve danslaryla seyircileri adeta byledi
inden hayli takdir toplayabilmitir.
Her ikisinin de doum ve lm tarihlerine ait bir kayt bu
lunamamtr.
 Dikran Efendi
(?-?)

Karagzc

Geen asrn ikinci yarsnda yaam bir karagzc. Ad d

nda hemen hibir bilgi edinemedik?... Halbuki, sinemann
atas mehur glge oyunumuz sradan bir elence vastas ol
mayp, ayn zamanda lke halkna hemen her konuda mesaj
verebilecek kapasiteye sahip bir sanat daldr. Dolaysyla, Ka
ragzc Dikran Efendilerin hemen hi bilinmemesi, gerekten
en azndan sanat adna utan verici bir kayptr!...
 Da "Knar Hanm" Svacyan
(1876- 1950)

Aktrisi

1876 ylnda stanbul'da domutur. "Knar Hanm" lkaby

la hret olmu ve byk bir tiyatro aktristi olarak n salm
tr. Ermenilerde hanmlara taklan "Kmarik" adnn ksaltlm
"Kmar"dr. Ancak her ikisi de hanm ismi olarak kullanlr.
Bu byk sanat ksaltlm olann m, yoksa ksa olann m
tercih etmi orasn bilemeyiz ama, mezkr isim ona pek ya
km diyebilirim. Deerli aktristin soyad meselesine gelin
ce; aslen Aavni Maazacyan veya Terziyan'dr. Herkese bi
linen sahne ad Knar'dan ayr bir de "Kantocu Knar" adyla
bilinir. Mehur komik Arak Svacyan'la evlendikten sonra,
tabii olarak Svacyan soyadn alm, fakat kocasnn gen ya
ta lmesinden birka yl sonra 1940'ta, "Da" soyadn kullan
maya balamtr. Yine de en ziyade merhum kocasnn soya
dn kullandn syleyebiliriz.
Son derece fakir bir ailenin evladdr. Annesi Bercuhi Hrip-
sime, ikinci derecede bir tiyatro aktristidir. Babasn henz pek
kk yalarda kaybetmi olduu iin, baba efkatinden mah
rum bymtr ki, bu bir kz ocuu iin nemli bir kayptr!
Balarda da belirttiimiz gibi, gayet yoksul olduklarndan,
doru dzgn ilkrenim dahi grememitir. Ancak, olaa
nst zeks ve renim hrs ile, kendi kendisini en l ekil
de yetitirmesini bilmitir.

Knar Hanm, Mnakyan Kumpanyas'nda (sol bata).

1811 ylnda annesi, Bercuhi Hripsime, kz Aavni'yi de

yanma alarak, Tovmas Fasulyeciyan'm Trubuna girmi ve by-
lece Tekirda turnesine itirak etme ansn elde etmilerdir.
Bu meyanda, trupun yldz aktristi Takuhi Hiranu'un l
mnden bir sene sonras (1891), annesinin de tevikiyle Tekir
da'da sahneye km ve Krn Olu dramnda Viktor rol
ile sahneye merhaba demitir. Bu onun ilk roldr ve ylesi
ne muvaffak olmutur ki, seyirci onu bir anda benimsemitir.
Evet, o artk tiyatro dnyasnn yeni bir yldzr...
n srada sada Knar Hanm, solda Eliza Binemeciyan. Ortada Dlgeryan,
Aznif Mnakyan, Aram Mnakyan. Arkadaki de suflr Arak.
Knar Hanm Trabzon turnesinde Afife Jale ile birlikte...

Ahmet Fehim ve Mnakyan ile birlikte.

 1892-1893 yllar aras Fasulyeciyan'm stanbul temsillerine
itirak etmitir. 1894'te ayn kumpanya ile Bulgaristan turne
sine km ve Bulgaristan-Romanya aras 6 yl adeta mekik
dokumutur. Ancak btn ekip sersefil ortada kalmann ac
sn tatm; yar a, yar tok adeta srnmlerdir ki, byle bir
durumda olduklar hlde, mehur komedyen Arak Svacyan
ile evlenmitir. Evlenmi ama birka yl sonra hi beklemedii
bir anda kocasn yitirince, olu ile birlikte 1901 ylnda stan
bul'a dnmtr. Dul ve bir ocuk anas olarak stanbul'a gel
dikten sonra, Mnakyan Topluluuna girmitir. 1901-1912 aras
Mmakyan'm himayesi altnda, onun tecrbelerinden istifade
ile sahne sanatnn btn inceliklerine vkf olmu ve bylece
mesleinde sratle ilerledi. Bu meyanda, 1905'te zmir'de oy
nad tek kiilik bilezik adl komedideki olaanst baars
n zmir seyircileri hi mi hi unutmamlard.

Knar Hanm Azarya adl oyunda Behzat Haki Bey ile birlikte..
 Knar Hanm (sa bata oturan), Trabzon turnesinde Muhsin Erturul ve
dier arkadalaryla birlikte...

1913 ylnda Mnakyan Topluluu'nun dalmasndan son

ra, nl aktrist Binemeciyan'la birlikte kendi zel topluluunu
kurmutur. Yeni Osmanl Tiyatro Trubu adn koyduu bu top
luluun mr uzun olmam ve ksa zamanda dam; o da bu
sefer muhtelif topluluklarla sahneye kmtr. II. Meruiyet'ten
sonra yerden mantar biter gibi birok topluluk tremitir. Ancak
Knar Hanm, Drlbedayi'nin ilk kadrosuna katlm ve ksa za
manda mevzubahis kuruluun nemli elemanlarndan birisi ko
numuna ykselmitir. Ahmed Fehim'le oynad piyesler yle
sine tutulmutur ki, komedi dnyasmm en komik kilisi olarak
aranmaya balamlardr. Ayrca Knar Hanm' zaman zaman
dndren bir tasars vardr ve bu tasarsn yrrle koy
ma zamarunn geldiine inanan deerli aktrist, kafasmdakileri
oyuncu arkada Ahmed Fehim Bey'e aar. Knar Hanm Osman-
l-Trk sahnesinde hi Islm-Trk kadm yoktur. Trk adn ta
yan bir tiyatroda, Trk kadm olmamas doru deildir ve ne
yapp edip Trk kadnlarnn da Trk Tiyatrosu'nda yer almala
rn salamak lzmdr!... Her ikisi de bu dorultuda almayla
girimiler ve sahneye ilk kazandrdklar, Neyire Neyir ve Be-
dia Statzer (Muvahhit) gibi gayet deerli oyuncular olmutur.
Bu hadise, ileriki yllarda onlar daha bakalarnn da takip ede
bileceinin en ak iareti olmutur ve bylece, Trk Sahnesi'ne
Trk oyuncu kazandrabilmek hareketinin ncs Knar Hanm
ile Ahmed Fehim olmutur.

Knar Hanm sahnede (elleri ak olan)

Evet, Knar Hanm ve Ahmed Fehim, Trk aktristleri sa

dece sahneye kazandrmakla kalmamlar; ayrca Knar Ha
nm onlarla birlikte sahneye karak, gen kabiliyetlere sah
nede g katmtr.
Kadky'de Apollo, bilhere Hale Tiyatrosu ve onlar ta
kiben Muhsin Erturul, Rit Rza ve adi Fikret'in kurduu
topluluklarda almtr. Ayrca syledii kantolarla yaygn
bir hret elde etmi, lkin bir tiyatro aktristi olarak elde ettii
n, lkemizi de amtr. 1945 ylnn Aralk aynda 56. sanat
yldnm kutlanmtr. Lkin yava yava byk ve sonsuz
yolculua hazrlanmaktadr. Vasiyetini yazm, kendisini o
lunun yanma gmmelerini istemitir. 14 Austos 1950 tarihin
de vefat ettiinde, Kadky Kurbaaldere'deki Ermeni Mezar
lnda olunun yanma defnedilmitir.

Knar Hanm Trk Tiyatrosu mecmuasnn kapanda...

 Knar Hanm'n naa din merasimde omuzlarda. Bir tarihin sonu...

Knar Hanm'tn Kiilii

nl tiyatro ve sinema sanats Behzat Butak (1891-1963)
bir mlkat esnasnda Knar Hanm'n ad zikredilince yle
demitir: "Sahneye ilk ktm tarihte Knar Hanm'dan utanr
dm. Ge geldiimi grp de beni ayplamasn diye dm kopard."1
nl aktr ve eletirmen merhum Aot Madat ise, Sahne
mizin Deerleri adl deerli eserinin ikinci cildinin 65-69. say
falar aras olan biyografisinde yle yazmtr:

"Cokun hisleri ve takn ifadeleriyle seyirciyi de

vaml heyecan iinde tutabilen, almakla yorulma
yan, zntlerden ypranmayan, hislerinin iddetine
yenilmeyen, kahrlardan bklmeyen ve mahrumiyet
ten rkmeyen bu gavur sanatkr hakknda besledii
miz hrmet ve takdirimizle beraber, onun yksek bir
sanatkr olmasndan ziyade, muhayyilenin fevkinde bir
sanat muhafazas olduunu sylemek mecburiyetinde
yiz. Son yarm yzy zarfnda aramzdan gen ve ara
mzda kalan btn kadn sanatkrlarmzn en hassas,
ruhlusu, yksek mefhumlusu, en kuvvetli idealisti K
nar olmutur. Knar bu hususiyetleriyle iftihar edebilir."
 Evet, Knar Hanm boydan, yz ve vcut gzelliinden yok
sundu. Ancak, sahneye kt an hemen hibir problemi kal
mamaktayd. Zira, sahne onun sihirli dnyasyd ve sahne
ye adm atar atmaz menfi grnen hemen her ey, en olumlu
biimde, seyircilere tesir etmi ve onlar adeta bylemitir!

TYATROSU
evirme Evi: TEPEBAI TtYARTOSl' 1 Ekim 1950 SAYI: 241 Sahibi: EHR TYATROSI' MDRLt

Rahmetli Knar Hanm

Vasfi Rza Zobu
B u. byk sanatk&r ilk defa 1912 d elaad eband a F e ra h tiyatrosun d a gr-
dm zam an, 10 yanda b ir ocu k olm am a ram en zerim de o kadar byk b ir
tesir bra k m t k i - Bundan be sene so nra D arlbedavie talebe o la ra k kabul edil-
* digim v a k it, prov a . salonundan ifleriye g irln c c d erhal kend isini tan m , kendisilo
beraber o gn sahnede sey re tti im a rk ad alarn n hi birin i hatrl>;am am tm .
1017 den 1921 e k a d a r <Darlbea.vi> de. K n a r H anm la b ir Khnede alm ak
ba h tiy arln a eritim . Ondan fey iz - aldm . S a n a t v e sa n a tk r terbiyesin in ne o l
duunu onun gnlk hayatndan rendim,. eidi) m ez iy etle rin i h a y ra n lk la sey
retti im bu m uhterem sahne kadnndan sonra kendim in ve yak n lk duyduum
sa n a tk rla rn m nekkidi oldum. T iy a tro y a yeni in tisab edenler-, frs a t bulduka
onun hayatndan, onun a lm a tarznd an rn ek ler naklettim .
A llah, onu tiy a tr o iin y a ra tm t. Tluhan ve bedenen cokun h islere m a lik olan
K n ar H anm da bunu bilirm i g ib i, btn h ayatn Rahneye vak fe tm iti. Onun n a
zarnd a sahnenin hnricinde kalm h er e y : H iti.. Onu yaatan , ona nefes aldran,
onu o lu h ly etc gt ren yol yalnz v e yalnz tiyatroyd u.. A na, ba b a ve k o ca : Kendisi
iin ne dereceye kadar m ukad d esli: biliniyorum A m a len ooun ve yayan tiy a t
rosu onun m ukaddesat: st ta r a f g a fille r in h ava-i hevesi idi..
T iy a tro bilenlerim izden A. M adat'm .S a h n em iz in D e erleri isim li eserinden
rendiim ize re, K n a r Hamm 1876 da stan bu ld a dom u ve an asn n tev iklle
1891 de, yan i on be yanda ken Tek lrd an da sahneye k m tr.. Annesi B crcu h i
hanm , sahne sa natkryd .. G eni Oam anl m parato rlu u lkesinde uzun turn elere
k ard.. H er g itti i yere kuUk k z K n a n da gtrrd.. Bundan dolay gen kzn
15 y a n a kad ar esasl b ir m ekteb ta h s ili g rebilm ek im knn bulabildiini zan net
m iyorum . 15 yandan so nra do, o d evirde, -hem de sahnede a lrk en - b ir m ektebe
g irebilecei a k la gelm ez.. A m a K n a r Hann ya ln z sahnem izin deil, m uhitim izin
de okur y a z a r k a d n la r n d a k i.. E sk i t rk e le ith a f e tti i resim lerin i, gene eski
t rke ileyazd uzun uzun m ektu blarn em salsiz b ir k y m et o larak sa k la rm . L>a-
rlbedsyi> e gird iim in ik in ci senesiydi. Onu Kadkyllnden sta n b u la inen vapurda
F u zu li d ivann okurken grdm zam an h ayret etm i ve hayran olm utum . Y a n n
da oturdum. K prye c.-lln ccy e kad ar b a n a , sevdii m sralar veznile. a h eng ile par
a p ara okudu; te f s ir e tti, erheyledi
ayan h a y ret b ir h a fz a y a eahlbdl.. Onu, h i b ir zam an, h i b ir provada, h i b ir
provann ilk gnnde roln yznder. okuduunu grm edim .. O. yeni gelen p iy e *
a lr. B oln yazarken m i. yoksa piyesi okurken m i. pek bilm em am a. arkad alar
provada keke liy erek yznden skm ee a lrk en , o a tr a tr, sanki ev velcc o y
nad b ir rolm g ib i ezbere s ylerd i.. B ir papaan g ib i yalnz kendi s zlerin i de
il. k a rsnd a oynyonn l fla r n da ezberlerd i.. G enliinde p iy esleri de ezberledi
ini e s k i sahne a rk adalarndan duymutum. M m akyan kum panyaaile Kmelide
turnede bulunduklar b ir eyyam da, b ir eh ird en d i erine h a rek et edip tem sile balya
ca kla r b ir zam anda p iy esi,, geld ik leri ehirde un uttuk larnn fa rk n a varan kum
panya h ey e ti ne ya p a ca k la rn a rm la r . D erken, K n a r H anm o ge ce sU flr deli-

Vasfi Rza Zobu'nun Trk Tiyatrosu mecmuasnda Knar Hamm ile ilgili yazs...
Knar Hanm "Drt ihar" oyununda Nurettin efkati bey ile birlikte...

Simone ve Mari oyunundan bir sahne...

 Hikmet Ferudut Es'in Knar Hanm le Roprtaj2

htiyar Yldz "Knar" Anlatyor...

Yazan: Hikmet Feridun

Kudiline varmadan nce 6 numaral katl tahta evin ka
psn aldk...
Bizim aldmz kap deil de, yanndaki kk servis ka
ps ald. ts elinde, salar kna boyasyla kzllam bir
kadn kt. Bu, Trk sahnesinin bir zamanlar en parlak yld
z olan Madam Knar'd

HTlYAte V)\_(712

AN LATIYO R...
Yomi/j :
HKMET FERDUN
EtajtilUac i'irauoD bnr* 9 numaral
katl tniCB (rvir. kapan aldk .
Esritc oiigsjz kap d*fiU de, yoan-
ku&k servi j kps ald. tsi
fl&dt. sulan kuta boyale krl) mjmtj
hir kbltr. kt, Bu. Tlik jahr^inln bir
JsauH r tn parlak yldi olan Madarr
Krt
Ct3 clir.i- bii (-linllil...
Bcnla tk hnc te at& v n n**
d: . jle j!briiy'juriij2: Sahne ka
dm acgj, m- kadnym-., s t n e ic
n jliyflijbTica k? MaronafiK buyuru

Ktyd; bra evvd iklfi kfiptdir.

girdi. S i* ie onu lalcb cdecek olduk;
- Yo m .. . I>di tiit ntWliTOft bytlk
kaputan g i, c fe lc i...,
;1h;K bir l y t k s n .
oldu. Bj-Ui r r ^ r n fep, fclMl- .Ki-

Roprtajdan enstantaneler...

2 1 M a y s 1 9 3 6 'd a A y d a B ir d e rg isin in 9. sa y sn d a y a y n la n m tr.

 t elinde bizi selamlad...
- Benim artk sahne ile alakam ne?., dedi... te gryorsu
nuz: Sahne kadn deil, ev kadnym... Sahne iin ne syli-
yebilirim ki? Maamafih buyurunuz...
Kendisi biraz evvel kt kapdan girdi. Biz de onu takib
edecek olduk:
- Yooo... dedi, siz merdivenli byk kapdan gireceksiniz...
Merdivenlerde telal bir ayak sesi oldu. Byk merasim
kaps ald. "Knar Hanm" nde biz arkada tipik bir eski za
man odasna girdik... Mermer masal konsolun stnde kar
puz lambalar... Aynann kenarma ilitirilmi aile fotoraflar...
Kede bir kerevet... Alaturka sigara iskemleleri...
Her tarafta bek bek, defter defter eski piyesler... "Demir
hane mdr" nden tutunuz da, La dam o Kamelyaya kadar...
Aklma Hazm'm bir sz geldi.
Hazm bir gn bana demiti ki:
- Madam Kmar'da hepimizden fazla sahne ve sanat ak
vardr. Evinin drt kesinde yzlerce piyes bulabilirsiniz. O
amar ykarken bile bir yandan entarilerini itiler, bir yan
dan da eski rollerini, eski tiradlarm tekrar eder:
- Evladm... Evladm... Cierparem... Seni kardlar de
mek ki...
Bu sefer Hazm'm anlattklarn gzmle grdm.
Madam Knar diyor ki:
- Gya ben sahneden ekildim deil mi? Halbuki btn gn
aklm, fikrim eski piyeslerde, eski rollerdedir...
Hayalimde eski rollerimi oynar, hayalimde sahneye ka
rm... Mesela imdi siz gelmeden evvel "Eski rya" y oynu
yordum...
-Y aaa...

Bu sanat ak ihtiyar yldza, gzlerim hayretle dald.

 Yannda byk byk katlara yazlm muhavereler
grdm...

- Bunlar nedir Madam Knar?

- Sahneyi brakal tam on sene oldu. 10 sene sonra tekrar
dnyorum...

- Hayrl bir haber... Bay adi'den sonra sizin sahneye dnnz...

- Yllarca evvel Celal Esad'm (Byk Yarn) piyesini oyna
mtk... Sonra bu piyes kalmt. imdi tekrar onu oynama
a karar verdik... Kadky'nde oynayacam... bir haftadan
beri ona alyorum...

- Tiyatro hayatnzn kanc senesini idrak ettiniz?

- Tamam 43 sene oldu... 43 senelik tiyatro artistiyim...

- Sahneye nasl ktnz?

- ok kkken... ocuktum... Annem artistti... Beni 12
yanda sahneye kardlar...

- lk oynadnz rol hatrlar msnz?

- Nasl hatrlamam?.. Krek ocuu piyesinde Kk Vik-
tor rol... Kk bir ocuk rol oynuyordum. Piyesteki, o
cukta 12 yanda idi...
Ben de... Bunun iin rolme tam uymutum. Size hayatn
garip bir tecellisini syleyeyim.
- insan bunlara baktka ihtiyarladn anlyor. Sahneye ilk
ktm zaman bir piyeste ocuk roln oynamtm. Aradan
birka sene geti. Bu sefer ayni piyeste anne roln oynadm...
Aradan yirmi be, otuz sene geti, bu sefer de yine ayni piyes
te bykanne roln oynadm...
 - Dnn: Evvela ocuk, sonra anne, sonra bykanne...
nsann ihtiyarln, bu rol yzne insafsz bir tokat gibi
arpyor.

- imdi gnlerinizi nasl geiriyorsunuz?

- Tamamyla bir mtekaid hayat ve tam bir inziva... Ba-
zan, iki ay olur ki sokaa kmam. Evimin ileriyle ura
rm. Mtemadiyen kitap okurum, eski rollerimi...
- Her gn hakkmda yazlan eski tenkidleri kanr, bir ke
re okurum. Kendi kendime:
- Hey gidi gnler hey... derim.

- Hi sahnede ak oldunuz mu?

- Bir defa oldum... ldrasya sevdim ve sevildim...Rah
metli kocam... Tiyatroda gen komik rolleri oynuyordu... G
zel bir adam m idi? diyeceksiniz... Katiyyen... Gayet irkindi.
Lkin sevdim... Evlendik... Tamam 34 sene oluyor... 33 sene
den beri de dulum...

- Demek ancak bir sene beraber yaadnz?

- Evet... Yalnz bir sene... Sonra kocam ld... Hayatta o
cuumla yapayalnz kaldm... Sonra ocuum da ld... Ha
yatta pek ok aclar grm bir aktrisim...
- Lkin sahne bana hayatmdaki btn aclar unutturmutur.
- Sahneyi ailem, hayatm, imanm kadar severim. En b
yk aclarm sahnede byk melliflerin szleriyle unutmu-
umdur. nsan sahnenin byk zevkini salarna ak dt
zaman anlyor. Eski rollerimi kaybettiim sevgililer gibi kal
bime gmdm... Bugn kalbimde bir sevgili mezarl var...

Madam Knar iir syler gibi konuuyor. Yalnz ar iitti

i iin epeyce barmak mecburiyetinde kalyorum.
 Knar Hanm Hikmet Feridun ile birlikte...

- imdi bugn de gazeteleri elime alr almaz hemen tiyat

ro havadislerini, tiyatro tenkidlerini arar, onlar adeta ier gi
bi okurum. Halbuki benim bugn tiyatro ile alakam ne ki?..
10 seneden beri tiyatrodan ekildim ve bir tiyatroya da ayak
bam deilimdir.

- Sahnede hi tehlike geirdiniz mi? Heyecanl hatralarnz var

mdr?
- Tabii... Bir kere Tolayan, Natan ile Klodine piyesini oy
nuyorduk. Ben bir erkek ocuu rolnde idim. Srtmda sert
kolal gmlek vard.
- Rol icab Tolayan bam ekip zerime yryecek, ya
lancktan beni gsmden vuracakt.
- Oyunun burasna gelince Tolayan o kadar heyecana ka
pld ki sipsivri ba gsme hzla saplad.
- Bak nce kolal gmleimi, sonra gsm deldi... Ve
birka damla kan akt...
 - Bir kere de Binemeciyan Efendi yanmda bir tabanca at
t. .. Tabanca bana isabet etti. Yzm yand...
- Lkin birinci geirdiim tehlike daha mhimdir. nk
eer srtmda kolal sert gmlek olmam olsayd belki de ada
makll yaralanacak, hayatm tehlikeye girecekti...

Birdenbire artistlik izzeti nefsine mhim bir darbe indi

rilmi gibi:

- Biliyor musunuz? dedi, birisi benim hakkmda ne yaz

m... Gya Darlbedayi kurulduu zaman benim maam
12, Eliza Binemecyan'm 15 lira imi... Halbuki Darlbedayi
kurulduu zaman en yksek maa iki kiiye tahsis etmiler
di. Benimle Eliza Binemecyan'a... On beer altn lira... O za
man iin mhim bir para... Bunun er lirasm da messese-
ye terk ediyorduk. 12er altm alyorduk...

- Muhsinin, Galibin, Behzadn maalar ne kadard?

-1 0 lira, 8 lira ve saire... 12 lira olanlar da vard...

- Eskiden Mnakyan'n tiyatrodan ok para kazand sylenir,

deil mi?
- Evet... yle sylenir... Fakat zavall Mmakyan ne masraf
lar ederdi, ne masraflar... Sansrden bir piyesi karmak iin
neler ekerdik neler... Ne hediyeler giderdi...
- Sonra bilirsiniz, piyeslerin ounu kendi tercme ederdi.
Bir piyes beenip tercme etmek iin en aa 10 piyes okurdu.
- Bunlar yazdrmak iin de ayrca avu avu para dkerdi.
- Maamafih bugnk aktr kazancna gre eski kazanlar
ok fazla idi... imdi bakyorum da... 30 kuru...
 - Para sknts ekiyor musunuz?
Azmdan kaan bu fazla laubali suale glerek cevap verdi:
- Kimseye muhta olmadan geinip gidiyoruz ite... Hayat
ta idealim de bu idi. Kimseye muhta olmamak...

- Bu 43 sene iinde hi jbile yapma dndnz m?

- Aklma bile gelmedi... Baz dostlar bunu bana sylerler...
Ben jbileye layk mym? Jbile yapacak artisti, sahne, da
rsna atmaz...
- Ka yanda olura olsun bir artist kuvvetli olduka sah
nede kalr.

Sahnemizin en eski artisti yaknda oynayaca rolden bi

ze bir para okudu.
Resim ektirirken dikkat ettim. Kendisinde sanat heyecan
o kadar fazla ki, en ehemmiyetsiz, basit hareketleri bile mt
hi bir dram oynuyormu gibi hkrarak yaatyor:

- Heyhat... Heyhat!..

Bizi kapya kadar uurlad. Ve sahnede kendisine ebedi

yen veda eden olunu uurlayan bir annenin hareketleri ile
bir melodram havas iinde ayrldk!
Saygdeer Madam Knar Hanm! Nur iinde yatnz! Bu
gn sahneye inanan bir avu tiyatro tutkulusu varsa hala, on
larn hamuruna bir imdik mayay katanlardansnz!
 David (Tavit) Triyans
(1840-1898)

Aktr

Ermeni Komedi sanatlarndan Kevork Dertavidyan ve Ri-

tuni gibi nllerin arasmda sivrilerek ykselen David Triyans,
bylesi zorlu komedyenler arasmda en baa geebilme an
sn elde edebilmitir. "Seyircisine Glmeyi reten Adam"
nmyla sanat evrelerinde kendinden sz ettirebilmi olan
bu sanat adam, ne gariptir ki hayat boyunca bir sefer olsun
glememi, btn hayat yokluk ve zaruret iinde gemitir.
ark Tiyatrosu'nda seyirciyle tanp, 40 yl onlara adeta
kle olmuasma hizmet veren David (veya Tavit) Trkiye
bata olmak zere Balkanlarda, Msr'da, Kafkasya'da, onbin-
lerce seyirciyi kahkahadan krp geirmi, fakat yukarda da
belirttiimiz gibi kendi hayat gzyalar ve aclar iinde ge
mitir. Geri bu durum, hemen birok sanatnn deimez
kaderi olmutur ama, bazlar bu adan hemen hibir iz b-
rakamadan, gp gitmitir! Halkmz nezdinde, sanat her
ne kadar takdirlere ayan bir zellie sahipse de, ayn zaman
da da acnacak bir kimse olarak deerlendirilmektedir. Erme
ni Tiyatrosu'nun stanbul'da yava yava yoklara doru kay
d yllarda ise, oradan oraya srklenip durmutur. Ancak,
gittii hemen her ehirde evreyi, ehir halknn yaantsn,
geleneklerini vs. titizlikle incelemi ve an artlarn da esas
almtr. Geri ne gecesi ve ne de gndz belliydi ama, yine
de onun nezdinde sanat hemen her rizke katlanmaya deer
dir! te halk nezdinde sanatnn btn takdirleri hak etmi
olmasndaki sihirli deerlendirme bu olsa gerek.
1840 ylnda stanbul-Beyolu'nda domutur. Babas Sa
ray'n Srmakei olan bir Srma Ustas idi. Kk Tavit, ilk
renimini Beyolu-Mitaryan-Ermeni Katolik Mektebi'nde ik
ml etmitir. 1858 ylnda yksek renim iin, Venedik'deki
mehur Rafaelyan-Ermeni Katolik Mektebi'ne gnderildi. An
cak hi beklenmedik bir anda hastalannca tahsili yarda kal
m ve ayrca Rafaelyan evesinden dost edinememitir. Fakat
talya'da kald sre iinde talyanlarn komedi anlaylarn,
komedyenlerini tetkike zaman bulmu ve ksa da olsa elinden
geldiince tetkik etmitir. Bu esnada da Rafaelyan Mektebi tem
sillerinde oynama frsatn da iyi deerlendirerek ayrca resim
sanat ile megul olmutur. stanbul'a dndnde tekrar ti
yatro ile ilgilenerek 14 Aralk 1861'de ark Tiyatrosu'nun ki
avular adl melodramnda Gustave roln alm ve onu ta
kiben bakaca oyunlarda sahneye kmtr. Sahne Koyucusu
Asti, onda komedyen zellii grm ve komedi tarz oyun
lara yneltmitir.
ark Tiyatrosu kapannca, Ekiyan ile zmir'e giderek Vaspu-
ragan Topluluuna katlmtr. Ne var ki ark Tiyatrosu men
suplar da, Vaspuraganllar da, ne hikmeti var ise bilinmez;
Tavit'ten hi holanmamlardr. O yllarda popller komed
yen, Hafset ereyan'dr. Lkin btn bunlara ramen, Tavit
takriben on oyunda rol alabilmitir. zmir'de yaynlanan Ar-
aluys Araradyar adl mevkutenin, onun rol kabiliyeti hakkn-
daki yorumu ise aynen yledir: "O daha ok aptal, akn, bece
riksiz kiileri canlandrmada ustadr." Evet, Tavit'in rolleri yanl
seilmektedir ve bu durum nihayet ge de olsa anlalabilmi
tir. Tavit Triyans ise bu esnada zmir'de kalmaya karar vermi
ve Abdullah Biraderler nmyla fotoraflk alannda n yap
m bulunan Ermeni biraderlerin yannda i bulmu ve ayrca
evlenmitir. Evet, gerekten de zmir'i sevmi ve bu beldeye
yerlemeye karar vermitir. Dahas resme olan merakn da bu
iinde gidirebilecektir.
Nihayet ge de olsa, gurbet yaants onu rahatsz etmeye
balaynca, payitaht stanbul'a dnmeye karar vermi ve 1868
ylnda stanbul'a dnmtr. Ksa bir mddet Gll Agop'le
aldktan sonra, Fasulyeciyan ile birlikte Nahcivan'a gitmi
ve orada btn gsterilere katlmtr. Sonu mkemmeldir.
Seyirci kendisini beklediinden ziyade beenmitir. 1872-1873
yllar aras Magakyan Topluluuna girmi, B. Atamyan ve A.
Hraya'dan sonra nc isim olmutur. 1874-1878 yllar ara
s Osmanl-Tiyatrosu'nda altktan sonra, 1878'de, Benliyan
Operet Topluluu ile Edirne'ye gitmi, Leblebici Horhor Aa
vs. operetlerde rol almtr.
Ancak btn bunlar onun tarz deildir ve tek kelime ile o
bir Moliere oyuncusudur. Hastalk Hastas, Zoraki Evlenme
vs. onun ne byk bir kabiliyet olduunu sadece seyircilere
deil, ayn zamanda sanat eletirmenlerine de ispat etmektey
di. Moliere'in eserlerini ylesine itenlikle incelemi, ylesine
benimsemiti ki, sahneye ktnda bir bak veya kk bir
hareketle olaanst neticeler alabilmekteydi.
Bursa'da Fasulyeciyan ile Ahmed Vefik Paa'nm kurduu
toplulukta almtr. Bu temsiller Trke oynanmaktayd. K
sa bir sre Bulgaristan'da oynam ve 1883'te Tiflis'e gitmitir.
Ancak, maddi adan pek tatmin olamadmdan derhl stan
bul'a dnm ve burada bazen Benliyan ve bazen de Fasulyeci-
yan'la alarak sahne hayatn devam ettirmitir. 1898 ylnda
Bak'ye davet edilmi ve Baronyan'n Badasar Apar oyu
nunda rol alm, sonrasnda Saygn Yoksullar oyunuyla Tif
lis'e dnmtr. Ancak, orada hastalanarak ayn yln (1898)
Austos aynda hayata gzlerini yummutur. Cenazesi ise ar
kadalar ve onu sevenlerin aralarnda topladklar para ile d
zenlenen bir din merasimi takiben defnedilmitir.
 Dikran Tosbatyan
Aktr
(18 52-19 0 ?)

1852'de stanbul'da domutur. renimini skdar ile

Kumkapu mekteplerinde ikml etmi, 1870 ylnda Dikran
Kalemciyan'm destek ve yardmlaryla Osmanl Tiyatrosu'na
girmitir. lk oyunu Azniv Hraya ile birlikte oynad Tahta
Kl adl temsildir. Dikran Tosbatyan Rituni ve Triyans aya
rnda olmasa da Moliere'in eserlerinde ald barollerde hay
li baarl olmutur.
Bu meyanda Ermeni piyeslerinde de ayn apta baarl ol
mu ve ald nemli rollerde byk baar salamtr. zel
likle severek oynad Ermeni temsillerine arlk vermi, Arda-
es, Baruyr, Byk Drtad, Hrant vs. onun bilhassa muvaffak
olduu temsillerdir.
 Yabanc oyunlarda Kamelyal Kadn, ki avular vs. gibi
tannm piyeslerde barol alm ve bu meyanda perde arala
rnda okuduu hafifmerep ak arks ylesine tutulmutur
ki, dillerden dmemitir.
Sayn Metin And'n yazdna gre Tosbatyan, ok salam
yapl, salkl, uzun boylu, gl bellekli, tane, tane konuan
gr sesli, bunun yan sra alkanl ve ileyen kafasyla sah
ne koullarnn btn zorluklarn yenmesini bilen bir sanat
olarak 1877-1880 yllar aras turneye km, Rodos, Edirne,
zmir, Selnik, Drama, Serez vs. muhtelif yerlerde, dramatik
ve mzikli oyunlarda sahneye kmtr.
Kaytlara gre 1880'lerde, Trke oynamak istemedii iin
sahneden ekilmi. Ancak bu bilginin doru olmadn sy
leyebiliriz. Zira sahneden ekilmesinin asl sebebi, sahne ka
zancyla ev geindirebilmenin imknnn kalmamasdr. Do
laysyla, ocuklarnn istikblini dndnden sahneden
vazgemeye mecbur kalmtr.
Sayn Metin And bu hususta yle yazmaktadr:
"Sahne yaamnn ilk on yln Osmanl Tiyatrosu'nda geirdi.
Ama Trke oynamamak iin hep direndi, bu yzden Trke gste
rimlere pek kmad. Bu bakmdan Ermeni toplumunda saygn bir yer
kazand. Bir iki rolnde Fasulyeciyan veMnakyan ile eit tutuldu.
Sayn Metin And, Baronyan'm ifadesine gre hareket etmi
ve btnnden yle bir kanaate vasl olmu: Dikran Tosbat
yan Trk lisanm sevmiyor ve sevmedii iin de Ermeni top
lumu iinde saygn bir mevki kazanm. Dikran Tosbatyan
byle bir densizlik niin yapm ve nasl bir gayenin rn
olarak deerlendirmi ise, bilemem? Bu husus, ayrca tetkiki
icap eden bir meseledir!1

1 E rm e n i to p lu m u b y le s i o cu k su b ir s e b e p te n d o la y s a n a t d a h i o lsa b ir in
sa n a d e ta g k le re k a rm a z . D a h a s, T rk e iir y a z a n , T rk e g fte y a z a n ve
h atta O sm a n l-T rk T a rih i y a z a n E rm e n i B a -Y e b isg o b o sla r o ld u u g ib i, ra h ip
v e m u sik iin a sla r m e v c u ttu r. M e se l , 1 7 4 9 -1 7 5 2 y lla rn d a O sm a n l-E rm e n ile -
ri P a trik li i'n i ifa e tm i o la n v e a y rca E rm e n i ru h a n ile ri i in d e sa y g n k iili
i b u lu n a n , P a trik H a g o p II. N a ly a n (1 8 1 2 -1 8 8 0 ), O sm an l D ev leti T a rih i ad y la
 Bizzat dikkatlere ekmi bulunan u dramlar pek mehur ve
tamamen kendisinindir: Canl Resim, Balo Dknleri, 8-Gn-
lk iek Demeti, Affet Allah'm, Affet!
Son seneleri hakknda shhatli bilgi edinilememi olundu
u iin, 1900'lerden sonra vefat ettii bilinmesine ramen, ke
sin tarih tam olarak tespit edilememitir.

ik i c iltlik b ir ta rih k ita b b ile y a z m tr. A srla ra d a y a n a n k o ca b ir m a z i i in

d e n a ld m s a d e ce b u ik i m is l d a h i h er ik i k a v im in n e y a m a n a ld a tm a c a la r
la y e k d i e rin e h a sm d u ru m u n a g e tirile re k g e r e k le rin rtb a s e d ilip , g z ler
d e n u z a k tu tu lu p , h u su m e tle rin k r k le n d i in in en a k rn e id ir!
 Istepan Ekiyan
(1834-19 0 1)

Aktr

1834 stanbul doumlu Istepan Ekiyan, 12 yama geldiin

de en l ekilde renim grebilmesi iin, Paris'teki Ermeni-
Muradyan Mektebi'ne gnderildi. renimini baarl ekilde
ikml ettikten sonra stanbul'a dnnde Krm Sava m
nasebetiyle stanbul'da bulunan yabanc ordu mensuplarnn
tercmanl grevi ifa etti.
1856 ylnda Hekimyan ve Beiktalyan'la birlikte, Orta-
ky-Ermeni Mektebi'nde amatr temsiller vermitir ki, bylece
sahne hayatna merhaba derken, Beyolu'ndaki mehur Naum
Tiyatrosu'nda Odun Kl, Don Gregorio'yu Trke sahnele-
milerdir. Son derece baarl verilen temsillerin birisini, Sul
tan Abdlmecid Hn varl ile ereflendirmitir.
 Ortaky Hayrsever Tiyatro Dernei'ni tesis etmiler ve Ek-
iyan ark Tiyatrosu'nda sanatn icra etmitir. Lkin Ermeni
seyircilerin yetersizlii maddi zorluklar meydana getirmi ve
bylece mezkr topluluk dalmaya mecbur kalmtr.1
ark Tiyatrosu sahnesinde Haydutlar Rober, Anecelo Mal
Piyeri piyeslerinde gayet baarl oyunlar sergilemesi, Eki-
yan' daha da mehur etmi ve hemen herkes ondan bahset
meye balamtr.
1862 ylnda baz arkadalarn yanma alan Ekiyan, zmir'e
gitmi ve verdii temsillerle hayli skse yaptktan sonra, tek
rardan skntya dnce, perian bir hlde stanbul'a dnm
tr. Ekiyan Istepan bylece sahne hayatn terk ederek ticarete
atlm, lkin bu tutkusunu hi mi hi unutamam ve uzaktan
olsun ilgilenmeyi hayat boyunca bir mecburiyet addetmitir.

1 T rk T iy atrosu A n sik lo p ed isi se y irc i y e te rsiz li i b a h sin d e E rm e n i se y irc ile rin in

y e te rli o lm a d se b e b iy le a r k T iy a tr o s u 'n u n k a p a n m o ld u u k a y d n d
m t r. A n ca k b iz c e b u id d ia y e te r li o lm a y p , b a z a la rd a n a y rc a in c e le n
m e si ic a p e d e n b ir k o n u d u r!
 Tomas Fasulyeciyan
(1843-19 0 1)

Ynetmen ve Aktr

Ermeni asll Osmanl aktrleri iinde kendine has bir mevkii

olan Tomas Fasulyeciyan 1843 ylnda stanbul-Fener'de dn
yaya gelmi, renim hayat Yeni-Mahalle ve Kumkapu semtle
rindeki Ermeni mekteplerinde gemitir. rencilik yllarnda,
okuduu iirlerle dikkatlere ekmi, 1858 ylnda Hasky'de-
ki, mahalle temsiellerine katlmtr. lk olarak, ark Tiyatro
su'nda profesiyonellie gemi ve gen ak rolleriyle, sahne
hayatnn sihirli atmosferine merhaba demitir.
Tomas Fasulyeciyan Efendi, Gll Agop'un adalar ara
snda en nde gelen aktr ve ok ynl ynetmen olarak dik
katlere ekmitir. Ancak Gll Agop'un idarecilik vasfna hi
bir zaman eriememi olduundan, her sezondan sonra yeni
bir topluluk kurmaya mecbur kalmtr. Gezginci tiyatroyu
daha ziyade tercih ettii iin, sabit elemanlarnn azlndan,
sanat yetitirme hususunda pek baarl olamamtr. An
cak oyun repertuvar son derece zengindir. Nitekim takriben
yarm asrlk sanat hayatnda, 200 civar eserin kiminde oyna
m, kimini de sahnelemitir. Rol datmnda olaanst us
talyla dikkatlere ekmi, Atamyan, Rituni, Mari Nvart gibi
kendi dneminin en baarl sanatlarn bnyesinde bulun
durmay baarmtr.
1862'de Ekiyan ile birlikte zmir'e giderek, Ermenilerin
mehur Vasburagan Tiyatrosu'na katlm ve burada aktrist
Bayzar ile evlenmitir. 1863'te ei ile birlikte Trabzon'a gide
rek, orada genlerden bir trup kurarak temsiller vermitir ki,
Fasulyeciyan'n bir mektubuna getii nota gre, Trabzon'da
hayli kabark bir Ermeni topluluu mevcuttur ve ayrca Kaf
kasya yolu zerinde de, 150 veya 200 kiilik Lusinyan adnda
bir tiyatro bulunmaktadr. Devlet yneticilerinin temsillerde
hazr bulunmalar rabeti daha da arttrm mezkr topluluk
ta Fasulyeciyan, II. Arak temsilinde Kral II. Arak rolnde ba
arl olmutur ki, onun kralm bakomutan Muak (veya Mu-
e) rolne ktn yazan kaynaklar da mevcuttur. 1863-1864
dnemi Rusya'ya geip, Kafkasya'da temsiller vererek, iki se
ne sren baarl bir turneden sonra stanbul'a dnm, Bel-
de-i ahane'deki, Naum Tiyatrosu'nda Mmakyan'la ve ayrca
muhtelif semtlerde ahsi olarak temsiller vermitir. 1865 ilkba
harnda Tiflis'e gitmi, orada kendisini karlayanlarla birlikte
almaya karar vererek Kevork mgyan ile birlikte sahne
ye kmtr. Bu meyanda Tiflis basn da Fasulyeciyan' adeta
gklere karmtr. Tiflis'te gsterim hazrlklar ksa zaman
da son bulmu ve 1 Mays 1865 tarihinde sahnelenen mehur
"Bir Kumarbazn 30 Senelik Hayat" adl temsili sahneye ko
yarak kumarbazn yallk dnemini gayet iyi oynam, bu ro
lyle dikkatleri ekmitir.
1869 ylnda yeni bir kumpanya ile tekrar Kafkasya'ya git
mi ve stanbul'a dnnde tekrar mstakil olarak kurduu
bu kumpanya ile skdar Aziziye Tiyatrosu'nda almaya
balamtr. Ancak daha evvel belirttiimiz gibi idarecilik vasf
nn zayf oluu sebebiyle muvaffak olamaynca, Gll Agop'un
teklifine evet diyerek, Gedikpaa Tiyatrosu'na gemitir. Fakat
Gll Agop'un tekeline tahamml edemeyen topluluk da
lnca, Fasulyeciyan ailesi de arkadalarnn protestolarna pa
ralel Gll Agop'tan ayrlp 1872 Eyll'nde Osmanl Tiyat
rosu'na girmiler ve be yl hizmet verdikten sonra, 1877-1878
sezonunda oradan da ayrlarak Kk smil ile birlikte tulat
larla birleerek gezici sahneyi tercih etmilerdir.
1880'de Ahmet Vefik Paa'nm davetiyle Bursa'ya geerek
Ahmet Vefik Paa'nm Tiyatrosu'nda almaya balam ve be
yl sren baarl bir almadan sonra Vefik Paa'nm Bursa v-
liliinden azli ile beraber 1885'te Fasulyeciyan ekibiyle birlikte
Bulgaristan'a gemitir. Filipe'de, Luxemburg Tiyatrosu'nda
verdikleri temsillerde bilhassa Ahmet Vefik Paa'nun evirile
rinden Moliere'i oynamlardr. Bulgar gazeteleri, Fasulyeciyan
ekibini adeta ara karm ve vglere bomutur. 1888 yln
da Belde-i ahne'ye dnm, 1890'da Samsun'da, 1891 ylnda
ise Tekirda'nda turnelere kmtr. 1892 ylnda stanbul'a
dnmtr. Bu esnada Krikor Zohrab Masis dergisini yaynla
maya balamtr. Bu meyanda Hayrettik gazetesinde toplanan
Ermeni yazarlar arasnda Zohrab da vardr ve Geminin Bat
adl bir makale kaleme almtr. Konusu Ermeni Tiyatrosu'nun
iine dt kmazdr. Fasulyeciyan, Zohrap'm makalesini
okuyup zn esas alm, Ermeni sahnesini kurtarabilme a
balarna girimitir. Nitekim, aprastyan'n dalan toplu
luundan ahinyan, Koharik irinyan gibi sanatlar bnyesi
ne katm, onlara ek olarak yeni sanatlar bulmutur. Bunlar
arasnda Knarik adnda gen bir kz vardr ki, Merutiyetten
Cumhuriyetimizin ilk yllarna kadar Trk Tiyatrosu'na nice
emei geecek olan, istikblin nl Knar Hamm' olacaktr.
1891-1895 yllar aras stanbul'da drt Ermeni tiyatro top
luluu vard: Benliyan'n operet topluluu, aprastyan top
luluu, Mnakyan topluluu ve Fasulyeciyan topluluu.
 Tomas Fasulyeciyan'n yeni topluluu iin setii oyun
lar son derece umut verici olmutur. Zira Fasulyeciyan gn
lk yaant ve gerek hayattan rnekler sergileyen oyunlar
hazrlam, tiyatroya yeni bir soluk katmaya almtr ki, di
er arkadalar da ayn solua ortak komulardr. Bu dne
minde Fasulyeciyan, stanbul Ermenileri'nin yaantsn ele
tiren "Salerem" (Yanlmm) adl bir oyun yazmtr. Ancak
mezkr eseri kendi mi yazd, yoksa sadece sahneye mi koy
du; oras mehuldr.
Ancak Ermeni Tiyatrosu'na siyaset bulanca, Fasulyeci-
yan'm topluluunu srdrebilmesine imkn kalmam ve 1895
Ermeni Hadiseleri yznden Ermeni Tiyatrosu Osmanl Tr-
kiyesi'nde son bulmutur. Nihayetinde de Ermeni sanatlar
Avrupa dahil birok lkeye dalmlardr.
Fasulyeciyan 1900 ylma kadar Romanya ve Bulgaristan ara
snda adeta mekik dokumu, hastaland dnem iinde git
tike aptan dm ve yle bir duruma gelmitir ki, hanm
Bayzar onun iin bir temsil vererek toplad yardm parasy
la Avrupa'ya tedaviye gitmesini salamtr. Paris'te birka ay
tedavi grdkten sonra Msr'a gemi, skenderiye'de birka
temsil ancak verebilmitir. Zira, hastal hayli arlamtr
ve nihayet 1901 ylnda tam bir seflet iinde "Perde!" diye
rek hayata veda etmitir.
Fasulyeciyan'n Trk Tiyatrosu ve milletine en byk hiz
meti, takriben 10 yl kadar sren bir zaman dilimi iinde, Ro
manya ve Bulgaristan halklarn Trk Tiyatrosu'na, Trk dili
ne balayabilmesi olmutur. Dahas Bursa halkn tam be yl
daimi ekilde tiyatro ile lkadar olmasn salamas dahi ba
l bana bir byk hizmet olmutur.
 Bayzar Fasulyeciyan
(1845-1920)

Aktrisi

Kzlk soyad Papazyan'dr. 1845 ylnda stanbul'da do

mu, henz bebeklik anda ebeveynleri Romanya'nn Foc-
ani ehrine gmler ve birka yl burada yaadktan sonra
tekrar stanbul'a dnmlerdir.
lk renimini stanbul'da ikml etmitir. Gayet zeki ve oku
may seven bir kz olarak dikkatleri ekmi ve kltr asndan
yeterli duruma gelebilmek iin hayli aba sarfetmitir. ark Ti
yatrosu' nda Arusyak Papazyan' seyrettikten sonra, hayat yo
lunun dorudan sahneye bal olduunu itenlikle hissetmi,
aktrist olmaya karar vermitir. Nitekim bir mddet sonra ark
Tiyatrosu'na kabul edilmitir. Geri ebeveynleri onun aktrist
olmasna kardr ama o Ekiyan ile zmir'e gitmi, Vaspura-
gan Tiyatrosu'na katlmtr. Bu dneminde Fasulyeciyan'a ak
olmu ve evlenmitir. Bursa ehrindeki dnemine kadar ko
casyla birlikte sanat icra etmitir. Ancak, Bursa onlara hi de
hayrl gelmemi, nl aktrist Takuhi Hiranu ile Tomas Fa-
sulyeciyan arasnda balayan ak hayat kar-kocann arasn
am ve talihsiz kadn ocuklarn alarak stanbul'a dnerek
Mmakyan'la almaya balamtr. Birka yl ayr kaldktan
sonra tekrar birlemiler ve yine mterek hayatlarna devam
etmilerdir. Sonrasnda kocasnn Bulgaristan'da ar hastalan
mas zerine Bayzar sahneye km, kocasnn tedavisi iin aile
btesine katk salamtr. Onun lmnden sonra 1899-1900
sezonunda tekrar tiyatroya dnm, lkin eski kabiliyetinden
eser kalmamtr. Sahneyi tamamen brakmaya mecbur kaln
ca genliindeki gibi resim yapmaya balam ve bir yandan
da diki yaparak geimini salamaya almtr. Bylece yir
mi yl daha yaadktan sonra, 1920'de fani hayata veda ede
rek "Perde!" demitir.
 Roza Vartiter Felekyan
( 1869- 1952 )

Aktrist

1869 ylnda stanbul'da domutur. Kz kardei Hiranu

ve o "Felekyan Hemireler" lakabyla anlmlardr. Yurtd-
nda Felekyan Temsil Heyeti adyla kurup faaliyete geirdik
leri grupla turneler tertipleyip, hayli baarl olmulardr. II.
Merutiyet'ten sonra 1908 stanbul'a dnen Roza, Burhaneddin
Tepsi temsil heyetinde alm ve Drlbedayi'nin ilk temsili
olan rk Temel de oynam ve ayrca Muhsin Erturul'un
ili Gzeli Mediha Hanm'm Facia-y Katli filminde oynaya
rak 19221erdeki Trk Sinemas'nda da varln gsterebilmi
tir. 1952 ylnda hayata veda etmitir.
 Dikran Kalemciyan
(?-?)

Yazar

Opera-yi Osman darecisi ve yazar. Indiana, Opera Paro

disi 4 p. 1881. Bunun dnda herhangi bir bilgi bulamadk.

Mari Kamer
(?-?)

Opera Sanats

Bayan Opera aktrisi. Doum tarihi ve mahlli dahil sa olup

olmad hakknda da herhangi bir bilgi yok? Yegne bilgi Dev
let Operas'nda, 1955'te, Don Pasquale de rol alm olduudur.
 azig Kylyan
( 18 5 7 - 1935 )

Aktrisi

Ermeni topluluklar iinde, Trke Temsiller vermeye bala

yan ilk truplarda yer alan Bayan oyunculardan olmasna ra
men. Daha vazla bir bilgi bulamadk. Ne denir sanat gei
nenler utansn ve Hz. Allah rahmet eylesin!
 Toto Karaca
(19 12 -1992)

Aktrisi

ran'dan lkemize g etmi Ermenilerden Felekyan aile

si'nin kz olan Toto'nun asl ad ve soyad, Irma Felekyan'dr.
Babas Harut Felekyan ile annesi Mari Hiranu ve teyzesi Ro
za Vartiter Felekyanlar, ailece Tiyatro sanats olduklarndan,
Irma'nm ocukluu Tiyatro kulisleri, sahne dekorlar arasnda
gemi, sahne kokusunu ve tozunu krpecik cierlerine ek
mitir. Bu meyanda Rusya'da zuhur eden Komnist htilli
nin dehetengiz karabasanndan kap kurtulabilmek gaye
siyle Trkiye'ye iltica eden Beyaz Ruslardan, nl bale hocas
Madam Polyakova'nm am bulunduu kursa 8 yalarmda
iken kaydolmutur ki henz 7 yandan kk olduu bir d
nemde keman ve piyano derslerine oktan balam olduuna
baklrsa, ebeveynlerinin onun drt drtlk bir aktrist olarak
yetiebilmesini salayabilmek asndan, fedakrlktan hi ka
nmam olduklar grlr! Nitekim klasik ve modern baleyi
bu dneminde renmi ve ayrca teyzesinin arkada Ressam
Muazzez'den de, zeybek oyununu renmitir.
18 Mart 1912 tarihinde domu ve 22 Temmuz 1992 tarihin
de vefat etmi bulunan deerli sanat, ilk ve orta renimini,
Esayan Ermeni Mektebi ile British School'da tamamlamtr.
Babas Harut beklenmedik bir zamanda vefat edince, kk
yata ksz kalan Irma Felekyan, henz 12 yalarnda krpe
cik bir kz olduu dnemde, maddi skntya dm bulunan
ailesine yardm edebilmek iin stanbul'da o yllarn en lks
lokallerinden Maksim'de 250 kuru yevmiye ile dansz ola
rak almaya balam ve Irma Toto adn almtr ki, evlene
ne kadar ad yle kalp, evlendikten sonra Toto Karaca adn
kullanm ve vefat edene kadar ayn adla yaamtr.
1929 ylnda Cemal Sahir tarafndan kurulan Sahir Opere
ti'nin zmir turnesine itirakle, Kurumlar adl operette sahne
alma ansn elde etmi ve bu dneminde dikkatleri ekmitir.
1930 ylnda bir dnem Muhlis Sabahattin Ezgi'nin toplu
luunda alm ve mzikli temsillerde baar gsterince, o
yllarda pek moda olan mehur arliston dans yarmasna
katlarak kralie seilmitir.
Daha sonra Sreyya, Halk, Yeni Ses ve Muammer Karaca
Operet topluluklarnda nemli rollere km, 1940 ylnda e
hir Tiyatrolar oyuncularmdan Mehmed Karaca ile evlenmitir.
1955'te Yeni Ses Operetinin dalmasndan sonra, mezkr
topluluktan arkadalaryla birlikte stanbul Opereti'nin kuru
cular arasna katlmtr. Bu topluluk bilahare adn stanbul
Tiyatrosu yapmtr.
Komedi ve vodvillerin sevilip aranan sanatlarndan To
to Karaca muhtelif yabanc piyesleri dilimize evirmi ve ba-
zlarm da uyarlamtr. Tiyatro ve sinemada Rum ve Ermeni
ivesiyle meydana getirdii hizmeti tiplerinde de son derece
baarl olmutur. Bu deerli sanat 1947 ylnda balad si
nema ve daha sonra balad TV-dizi filmlerinde de son de
rece baarl olmu ve Beyaz Perde ile beyaz camn aranan ak
trislerinden olarak bu sahada da varlk gstermitir.

Toto Karaca, kocas Mehmet Karaca ve olu Cem Karaca ile birlikte...

1991 ylnda Ses Tiyatrosu'na emei gemi sanatlara say

g gecesinde oktan hak etmi olduu bir plketle onurland
rlmtr.
nl ses sanats Cem Karaca'nm da annesi olan Toto Ka
raca, 1992 ylnda vefat etmi ve cenazesi Ermeni Patrikhne
si'nin Patriklik Katedrali Surp Asdvadzazin Kilisesi'nde mah
eri bir kalabalk eliinde icra edilen din yinden sonra ili
Ermeni Kabristan'nda topraa verilmitir.
 Mari Nvart Karayan
(1853-1885)

Aktrist

1853 ylnda stanbul'da dnyaya gelmitir. Asl ad, Mari

Karayan'dr. Nvart adn sahnede almtr. renimini, Beyo-
lu'nda Katolik-Srler Mektebi'nde ikml etmitir. 1869-1870 se
zonu aldnda, Tomas Fasulyeciyan o tarihlerde henz 16
yanda krpecik bir kz olan Mari Karayan' kadrosuna alm
ve birlikte Nahivana gitmiler ve orada sahneye kmtr. s
tanbul'a dnnde Magakyan topluluuna girmi ve ilk bu
rada kendini gsterebilme imkn bulmutur. Ancak, 1874'te
mezkr topluluk dalnca, Osmanl Tiyatrosu'na gemi ve
5 yl Gll Agop'la almtr.
Ne var ki, Osmanl Tiyatrosu'nun takriben 10 yl baka-
dn oyuncusu kornumundaki Yeranuhi Karakayan, Mari N-
vart'm varlndan rahatsz olmutur. Zira bu iei burnun
da dram aktristinin, Karakayan' ikinci plna ittiini hemen
herkes grmtr. Dahas Gll Agop da ondan pek holan-
mamtr, ki Mari Nvart'n da Gll Agop'tan pek holand
sylenemez. Mari Nvart, ancak tiyatronun idaresi Mnak-
yan'm eline getiinde rahat bir nefes alabilmitir.
Mari Nvart, her roln gerek hayatndaym gibi benim
semi; zlrken, hakikaten zlm ve itenlikle aam, ba
ylma sahnelerinde de gerekten baylmtr. Onun bu derece
tabi oynamas seyirciye pek tesir etmiy ve onsuz hibir tem
sil deerli bulunmamtr. O artk bir aktrist deil, bir efsane
dir, hem de yaayan bir efsane!
Bu meyanda nl yazar emsettin Sami, zarif grnl
saf ve sevimli baklaryla insan adeta byleyen bu aktriste
ak olmu ve onu elde edebilmek iin byk aba sarfetmitir.
lk balarda direnen Mari Nvart, ona kar kaytsz olmad
n hissettiinde, kendisine uzak kalabilmek iin Tiflis'e gitmi
ve orada verdii baarl temsillerle bir nebze teselli bulmu
tur. 1882 ylnn yaz aylarmda stanbul'a dnerek Mmakyan'n
tiyatrosunda Trke temsillerde oynamaya balam ve tabii
ki en ziyade Kamelyal Kadn temsilinde Marguerite Gauthier
rol onun tutkusu olmutur. Bu esnada nihayet sevdii erkee
kendini teslim etmi ve aralarnda din fark sebebiyle evlene
bilmeleri adeta imknsz olmasna ramen, emsettin Sami'ye
hayr diyememitir. Ne var ki, bir mddet sonra ondan ocuk
beklediini anlaynca adeta yklmtr. Zira ailesi bu duruma
kar kmaktadr. Bylece birka ay kabuuna ekilmi, da
ha sonra malm akibet tecelli etmitir.
8 Temmuz 1884 tarihinde hastalktan ldne dair gazete
haberleri km; fakat zehir ierek intihar ettiini iddia eden
ler de olmutur.
nl aktr ve eletirmen Agop Madat, talihsiz aktristin lm
tarihini 1885 gstermektedir.
Feriky Ermeni Katolik Kabristan'na gmlm bulunan
Mari Nvart'n, cenaze yini Santa-Maria Kilisesi'nde icra edil
mi, lm zerine tiyatrolar kapanm, sanat dnyasnda ade
ta matem tutulmutur.
 Yeranuhi Karakayan
(1848-1924)

Aktrisi

Osmanl Tiyatrosu'nun takriben 10 yl bakadm oyuncusu

olarak hizmet sunmu, Ermeni aktristler iinde Arusyak Pa-
pazyan'dan sonra nde gelen bir sanatdr. Nitekim, Arusyak
Papazyan'm dnden sonra onun tahtma, Yeranuhi Kara
kayan gemitir. stanbul'da, Tiflis'te, Balkanlar'da, Msr'da,
hemen herkesin sevgisini kazanmtr.
Gsterie pek dkndr. Drt atl faytonla dolar, her g
ren ona imrenirken, o bundan derin bir haz duymutur.
Sahnede bilhassa setii dramatik rollerdeki baars ise,
onun daha ziyade sempati kazanmasn salamtr. Duygulu,
seven veya kahraman kadm rolleri ise onun iin adeta biilmi
kaftandr. Masum gzellii ve sanat gcndeki sihir, hemen
her sanatyla dalga gemeyi det edinmi olan Baronyan' da
hi etkilemi ve Yeranuhi'yi her daim vmesine vesile olmutur.
Yeranuhi Karakayan 1848 ylnda stanbul skdar'da do
mu, ilkrenimini, semtinin Ermeni mektebinde ikml ederek
1861'de mezun olmutur. O tarihlerde ark Tiyatrosu henz
kurulmu, bakadn oyuncusu Arusyak Papazyan'm olaa
nst baarlar birok Ermeni kznn yreklenip aktristlie
heves sarmas gibi, bizim Yeranuhi'yi de tesiri altna alm ve
henz 13-14 yalarnda krpecik bir kzken, tiyatro dnyas
na katlmtr.
1865 ylnda, Hekimyan'n, Harmak ve Ayren adl piyesin
de Aren rolne ktnda henz 17 yamda gencecik bir ak-
tristtir ve o derece baarl olmutur ki, bu baarsnn Baron-
yan tarafmdan vlmesi, aktrist Arusyak'n kskanlk hislerini
krbalamasna yetmitir!
Ancak Yeranuhi'nin hakiki sanat hayat 1867 ylnda kardei
Verkine Karakayan ile Gll Agop Vartovyan'n tiyatrosuna
girdikten sonra balamtr. Melodramlarda birka role birden
km, Monte Cristo'da Mercedes, Cesar Borgia'da Terasa, Ve
nedikli Kadn'da Teodora, Tom Amca'nm Kulbesi'nde zenci
kadn Elisa Harris'i oynamtr. Canlandrd karakter iinde
en nemlisi zenci kadn rol olmu ve herkesi tesiri altna ala
rak, gerek bir zenciden farksz grnm ile seyircileri ade
ta bylemitir. Rollerini yaarcasna oynam, tavr ve dav
ranlarndaki tabiilik, yry, fiziki gzellii, tesirli sesi,
insann ruhunu okuyan derin baklar, ona sihirli bir kimlik
kazandrmtr. z Trkesi, orta boyu, ince ve zarif bedeni,
siyah gzleri, uzun gr salar ve beyaz teni, her daim glen
yz ile gerekten bir gzellik abidesiydi kabul edilmitir ki,
bu sebeple oyun arkadalar hakl olarak onu kskanmlardr.
Rus-Trk Harbi esnasnda Benliyan'm Operet Topluluu'na
girmi, Edirne'de Ruslara gsteriler verdikten sonra daha ba
ka beldeler dolamlardr. 1880-1881 sezonunda kardei ile
birlikte Tiflis'e gitmi ve onlar orada Atamyan, Siranu, As-
tik karlamtr.
 Burada iki sezon oynamlardr. Sonuncu gsteri, 22 Ara
lk 1880'de sergilenmi, Tiflis Ermeni gazeteleri, bu deerli sa
naty vmekte adeta yarmtr ki gerek mnda hakkdr.
Ertesi yl 8 Ocak 1881'de Karakayan, Griboyedof ve Lermon-
tov'un eserleri ve nihayet Shakespeare'in lmez eseri Hamlet'i
Ermeni seyircilere ilk olarak sunmulardr. Siranu ve Verki-
ne'nin Ophelia'y paylatklar bu temsilde Kralie'yi Yeranuhi
oynamtr. Bunu ayn yazarn mehur Venedik Taciri izledi ve
Nerissa rol ile byk skse yapmtr. Ayrca Suntukyan'n
eserlerinde de rol almtr.
1882 yaz mevsiminde Karakayan kardeler stanbul'a dn
mler ve onlar hyl krklna uratan bir durumla kar
lamlardr, nk lkede Ermenice oyunlar yasaklanmtr,
iki karde Beliyan'n topluluuna girmiler ve Balkanlar'a,
oradan da Msr'a gitmilerdir.
1890 ylnda Kahire'de sahneye kan Yeranuhi, sonrasnda
uzun zaman sahneden uzak kalm ve skenderiye'den sonra
Tiflis'e yerlemi ve orada yalanarak, 1924 ylnda vefat etmitir.
Karakayan kardeler, Osmanl Tiyatrosu'nda en yksek
creti alan aktristler olmutur. Gll Agop bu aktrist karde
lere 60 lira aylk vermitir.
 Verkine Karakayan
(18 5 6 - 1933)

Aktrist-Soprano

1856 ylnda stanbul'da dnyaya gelen Verkine Karaka

yan da aynen ablas gibi yldz bir aktristtir ki bilhassa sesi
ve konuma sanatnn inceliklerine vkf oluuyla, 1 1 yan
da sahneye kmtr.
Aktrist Verkine ablasnn aksine, alakgnll, utanga, i
lemine dnk, alklardan marmayan, mtevaz ve yce
gnll bir yaradla sahip biri olarak tannmtr. Kelimeleri
ifade edi tarz, seslerin hakkn vererek, tane tane konumas,
szlerine uygun el, kol hareketlerindeki uyum ve zerafet, iir
misli akc slubu ve Ermenicesinin przsz gzellii, Er
meni toplumunu kendisine hayran brakm ve tamamen ba
lamtr. Dramatik, romantik arklarda olduu kadar, neeli
arklarda da gayet maharet gstermitir.
Osmanl Tiyatrosu'nda daha ziyade dramatik sanat ola
rak n yapmtr. Trke oyunlardan Zavall ocuk'ta efi-
ka, onun en beenilen rollerinden birisi olarak gsterilebilir.
Osmanl Tiyatrosu'ndan ayr bir de Benliyan Topluluu'nda-
ki operetleriyle de dikkatleri ekmi ve Siranu ile bu husus
ta yarmtr. En yksek perdelere kadar kabilen gr etkili
bir sesi olduu kaytlara gemitir.

Sibirya'da Bir Mezar Ta Ve Aktrist Verkine

Ermeni toplumunun adeta gzbebei konumundaki Mika-
yel Nalbantyan'm lmnn birinci yldnmnde anma gn
tertiplendiinde, merhumun lmez eseri Vartan Mamigonyan
sahnelenmi, ona ait Hrriyet iirini okumak gen Verkine'ye
nasip olmutur ki, bu onun sahne hayatna parlak bir gelecek
salayacaktr. Kaytlara gre bu onun ilk temsile kdr ve
henz 1 1 yanda krpecik bir kzdr.
Tiyatro tklm tklm dolmu ve buna ramen salonda hi kim
se yokmuasna derin bir sessizlik hkimdir. Btn herkes yeni
bir aktristin sahneye kacan bildiinden heyecanla o an bek
lemitir. Aslnda ayn heyecan, ayn merak, gencecik Verkine'de
de mevcuttur. Seyirci karsnda acaba baarl olabilecek midir?
te kalbinin hzla arpmas, gsnn hzl hzl inip kalkmas
nn balca sebebi budur. Nihayet yava yava perde alm ve
insana hzn veren bir grnmn meydana kmasna ramen,
sihirli ekicilii, btn seyircileri adeta bylemitir. Mkem
mel bir dekorun salad grnt aynen udur: Sibirya'da bir
mezarta banda beyazlar iinde bir gen kz hznl bir iir
okuyor ve gen kzn evresini ise, yine beyazlara brnm me
lekler hznl grnm tamamlamaktadr. Bir elini ileri uzat
m, Nalbantyan'm Hrriyet iirini hznl bir sesle hecelerken,
seyirciler adeta kendinden gemi bir cokuyla ayaa frlam,
gen kz inanlmaz bir cokuyla alklamlardr.
* * *

1914 ylnda sahne hayatn brakm, bir sre zmir'de ya

adktan sonra Atina'ya gitmi ve 1933 ylnda burada haya
tn kaybetmitir.
 Kuharik irinyan
(1860 - ?)

Aktrisi

Mtevaz bir kiilii olan aktrist Kuharik (kimi kaynaklar

da Koharik olarak da geer) irinyan, 1860 ylnda stanbul'un
mehur sahil semtlerinden Kumkapu'da dnyaya gelmitir.
1869 sezonunda ki avular' daki idama mahkm subaym o
cuu rolne ktnda, 9 yanda bir kzcazd.
1874 ylnda Gll Agop'un Tiyatrosu'nda sahneye km
tr. Bu byk usta onu lirik tiyatroya yatkn bulmutur. Ope
retlerde erkek rollerine kmtr, zira tenora yakn ses tonu
ona bu imkn salamtr. Daha sonra 1878-1880 yllar aras
solist olarak alm, 1882 ylnda Benliyan ile sahne almtr.
nce bedeni, sevecenlii, tatl tavrlar, yz anlatm taze parlak
przsz sesiyle, operetlerde byk baar salam ve ba
rollerde nl Siranu'a rakip konuma ykselmitir. Benliyan
Topluluu'nun kmesiyle, Mmakyan Topluluu'na gemi ve
orada dramatik rollere kmaya balamtr. Ermenice telffu
zu mkemmeldir. 1900'lerin banda Reat Rdvan Bey'in Os-
manl Komedya Topluluu'nda ksa bir sre almtr. Da
ha sonraki yllarda neler yapm olduu ve hangi tarihte vefat
ettii hep mehul kalmtr.
 Karekin Ristuni
(1840 - 1879)

Aktr

1840 ylnda Romanya-Bkre'te domutur. Henz pek

kk yalarda stanbul'a gnderilmi ve renimini stanbul
Ermeni Hastahnesi Mektebinde ikml etmi, 1858 ylnda
retmenlik vazifesiyle Romanya'ya gitmi ve 1860 ylnda tek
rar stanbul'a dnm ve bir eczahnede ktiplik vazifesiyle
almaya balamtr. Bu dneminde Gll Agop'un tiyatro
suna gitmi ve seyrettii temsillerin tesirinde kalarak, sahne
ye kar bir yaknlk duymaya balam ve iinde doan sanat
atei onun Gll Agop'un tiyatrosu'na girmeye itmi, byle-
ce sahne hayatna merhaba demitir (1865).
Ksa zamanda mehur bir komedyen olarak nam salmtr.
Zira halk bu yeni kabiliyeti pek beenmitir. Bu meyanda pi
yesler yazmaya balam ve bu sahada da kabiliyetli olduu
nu ispat etmitir ki, u eserler onundur:
 Sarhoun arks, Askerin Kayb, Fena Zaman, Sahne ar
klar, Niks, Niks!, Alt Buuk Gbekten Miras Kalan Sandk,
Kt Yakalkl Ak, uhacyan'm besteledei Kse Khya ope
retinin diyalog ksmlarn yazmtr.
1876'da hastalanm, 1877'de hasta hasta Bursa, zmir, Te
kirda ve Selnik turnelerine itirak etmitir. Selnik'te daha
da arlaarak yataa dm ve kimsesizlik ve yalnzlk iin
de 1879 ylnda hayata gzlerini yummutur.
 Kevork Hols
(1858 - 1907)

Aktr

1858 stanbul doumlu, orta mektep renimli Kevork Hols,

sahne hayatna 1878 ylnda Gll Agop Vartovyan'm tiyatro
sunda merhaba demitir. Bu tiyatro tamamen dalnca, 1880
ylnda Bursa'da Fasulyeciyan'la birlikte almtr.
1884 ylnda Serope Benliyan'la, Mnakyan'm operetiyle,
Msr'a gitmitir. 1885 ylnda Msr'dan dndnde Mmak-
yan'm kurduu melodramatik heyete girmi ve baz ayrlklar
istisna, sanat hayat boyunca orada kalmtr.
Bu deerli sanatkrn balca meziyetlerinden birisi de, te
miz ve hatasz Trkesi olmutur. Kendisinden evvel olsun,
kendi zamannda olsun, Trkleri dahi hayrette brakacak de
recede nezih bir Trkeye sahip olmu ve bilhassa bu yn ile
halk tarafndan pek tutulmutur.
Lkaytl yznden pek ykselemeyen, fakat buna ramen
unutulmazlar listesine girebilmi olan Kevork Hols, 1907 y
lnda hayata gzlerini yummutur.
 Siranu Kantarciyan
(18 5 7 - 1932)

Aktrisi

Sayn Metin And, bu unutulmaz aktristi o derece mkem

mel anlatmlar ki, dier kaynaklara da bakm olduumuz
hlde, Saym Metin And'n eserinde bulunan biyografiye sa
dk kalmaya mmkn mertebe zen gsterdik.
25 Mays 1857 tarihinde stanbul Beyolu'nda dnyaya
gelen Siranu'un asl ad, Merobe veya Mehrbe Kantarci
yan'dr. Hemen herkese bilinen Siranu ise sahne addr. 1870
Beyolu Yangnndan sonra ebeveynleri Pangalt'ya yerle
mi, kk Siranu ilkrenimini Ermeni Mektebi'nde ikmal
ettikten sonra orta ve lise tahsili iin Franszlarn St. Esprit
Manastr Mektebi'ne kaydedilmitir. Burada iki yl okuduk
tan sonra, koyu Katolik disiplinine isyan ederek mezkr okul
dan ayrld. Zira, mensubu bulunduu Ermeni kavminin kl-
trne yrekten bal olduundan, Katolik inanc ona ters
tepki yapmtr.
Ablas Astig, Teyze Kz Azniv Hraya da tiyatro oyuncu
lardr ve sahneye kmaktadrlar. Kk Siranu onlar izleme
frsat bulduka mutlu olmu ve bu sahne sanatna kar sevgi
duymutur. Nitekim, 1872-1873 sezonunun k aylarnda oy
nanan Hortans'm Kanarya adl komedisinde Hizmeti rolne
karak sahneye merhaba demitir. Ve bu selmlay karlk
sz kalmam ve dikkatlere ekmitir. Agop Balyan onun iin
Kk Kz adl bir iir yazm ve uhacyan bestesini yapnca,
Siranu da billur gibi sesi ile onu okumu ve okuyuu ylesine
beenilmitir ki, bu sebeple muhtelif armaanlar alm ve hi
mi hi farkna varmadan sahneye genlik, tazelik getirmitir.
Ertesi sezon daha deiik roller alarak sahneye km ve bil
hassa aldatlm gen ak kz rol ona pek yakmtr. Hele,
Charlotte rolnde, seyirciyi adeta bylemitir.
1875 ylnda Amerigyan'n Bebo adl mzikli oyununda oy
nam ve takdir kazanarak alkanl ve sebat ediiyle abuk
ilerlemi, sratle zirveye trmanmtr. Nitekim zamanla nl
Bedros Atamyan'dan sonra Ermeni Tiyatrosu'nun en parlak
yldz olarak kabul edilmi olmasma ramen, kendi kavmi-
ne ve siyas inanlarna ar ball, onun bir yere balana
bilmesine balca mni tekil etmitir. Halbuki hem dramatik,
hem lirik tiyatroda eit lde baar salamtr ve dahas sah
ne koyuculuu da vardr.
Drt ba mamur bir sanat olmasndan dolay srprizler
le dolu biri olarak dikkatleri ekmitir. Mesel l bir mzik
renimi olmad hlde, billur gibi sesiyle hemen her dinle
yeni tesiri altna almay baarmtr. Ama o menhus siyaset
dnyas yok mudur!
1875 sonbaharnda Gll Agop'un tiyatrosuna girmi ve
operetler iin Siranu'u bizzat uhacyan yetitirmitir. Me
hur Arif'in Hilesi dahil birok operette oynamtr. Bu meyanda
Gll Agop'a kar olan sanatlar grupuna katlmtr. Onun
yetiip mkemmel bir sanat olabilmesinde Gll Agop'un
byk emei vardr. Mesel insan hayatnda en nemli un
surlarn banda gelenlerden meslek dzen ba, sorumluluk
duygusu vs. Lkin Ermenilik konusu btn onlar unutturmu
ve siyasete bulam sanatlarn saflarna katlmtr. O siya
set ki, zavall Ermeni kavminin trajik bir sona srklenmesin
de balca rol oynamtr.

Siranu Kantarciyan Hamlet oyununda...

1878 ylnda Benliyan Topluluu ile Edirne'ye gitmi ve ar

tk her daim barole kmtr. 1879 ylnda nl sanat Kevork
amgyan stanbul'a gelerek, Tiflis'e gtrmek iin sanat
aramaya balam ve Atamyan ile Siranu'u alp Tiflis'e gtr
mtr. Siranu orada sanatnn doruuna erimitir. Klasik
eserlerde rol alm; 1881 ylnn Kasm aynda, Shakespeare'in
mehur Hamlet'inde Ophelia rolne kmtr ve Atamyan da
Hamlet rolndedir. Her ikisi de ayakta alklanmtr. Ayn yl
iinde stanbul'a dnm ve Benliyan'n tiyatrosuna girerek
eitli ehirleri dolam, temsiller vermitir. Leblebici Horhor
Aa'da Fatma rolnde, azik Kylyan ile ok beenilmiler
dir ki, bilhassa Trk milletinin sevgisine mazhar olmutur.

Siranu Kantarciyan Ophelia rolnde...

1892 ylnda stanbul'da seyircinin karsna Marguerite Ga-

uthier ile km ve bilhassa eletirmenler ondan hayranlkla
bahsetmitir. 1901 ylnda Tiflis'te, bizzat erkek rol olan Ham-
let'i oynam ve bylece Hamlet'i temsil eden ilk kadnlardan
birisi olmutur.
Moskova'da da sahneye km, ynetici, sahneye koyucu
ve retici olarak da hayli emei olmutur. Onun yetitirdii
talebeler arasnda H. Apelyan, Olga Masuryan, Olga Kulay
san, Hovhannes Zarifyan, Krikor Avediyan, Mkayel Vanvel-
yan gibi isimler vardr.
Bu byk sanat 1920'lerde stanbul'a dnm, lkin sah
neye kmam ve daha sonra Msr'a giderek 1932 ylnda bu
lkede vefat etmitir.
 Mardiros Mmakyan
(18 3 7 - 1920)

Aktr, Ynetmen

Byk Tiyatro insan, merhum Aot Madat (1886-1965) o

byk sanatdan yle bahsetmektedir:

Onun kudret ve istidadn inkr eden ham kafalar

beni mtessir etmez: uur ve muhakeme farkirlerinin
saygszl tebessmle karlanabilir. Deerleri takdir
ederken her tesirden silkinerek aklselime ve lm ha
kikatlere dayanmak mecburiyeti vardr.

Mmakyan, 20 sene sahne devlerinin yan bamda

gne gibi parlayabilmi ve 30 sene mtemadiyen az
ok bir kymet arzeden sanatkrlarn bamda durarak,
onlarn dmencisi olmu, onlarn hareket kuvvetini te
kil etmi byle yarm asr sren bir devrede eref mev
kiini muhafaza edebilen bir ahsn mstesna kabiliyet
sahibi olmas lzm gelir.
 Piyeslerin ruhunu anlamak, piskolojik tahliller yap
mak, karakterleri tetkik etmek ve sahne zerafeti husu
sunda hayret edilecek bir iktidara malik bulunuyordu:
Mnakyan' derin grl ve gzide bir rejisr yapan
bu hususiyetler oldu.1

Sayn Metin And ise Osmanl Tiyatrosu adl eserinde ayrd

yedi sayfalk Mmakyan maddesinde o yeri dolmaz sanat
bahsinde u girile sze balam ki, Mnakyan' anlatabilme
asndan yeter de artar bile:

Mardiros Mnakyan denebilir ki, Gll Agop'tan son

ra Trk Tiyatrosu'nun gelimesine en ok katks olmu
Ermeni Tiyatro adamdr. Sahneye koyucu, Ynetmen,
Oyuncu, evirmen ve Yazar, retmen olarak almtr.2

Trk Tiyatrosu'nun dou ve gelime merhalelerinde kat

klaryla Batl anlamda tiyatronun yerlemesinde nemli de
recede rol oynam olan Mardiros Mmakyan, stanbul'un Balat
semtinde 1837 veya 1839 ylnda dnyaya gelmitir. Grld
gibi iki ayr iddia mevcut ve biz her iki tarihi de sizlere sun
may mnasip grdk.
renimini, Hasky Nersesyan Ermeni Mektebinde, semtin
zengin Ermeni erafnn maddi yardmlaryla, yani bir nevi burs
la ikml ettikten sonra, ayn mektepte retmen yardmcl ve
zel matematik dersleri vermekle hayatn kazanmaya alrken,
mektep msamerelerinde amatrce sahneye kmaya balamtr.
O yllarda Ermeni mekteplerinin hemen hemen hepsind
amatr tiyatro almalar mevcuttur. Nersesyan Mektebi'nde
de kk apta piyesler oynanmaktadr. Ortaky Mektebinde,
Beiktalyan'm Ermenice piyesleri oynanyor, buradakilerin
banda Istepan Ekiyan bulunuyordu. Bedtros Maagyan, a-
marcyan, ilk bayan oyunculardan Matmazel Fani, mezkr
truptandr. Bu amatr trup, Sultan Abdlmecid'in huzurun
da temsil vermi ve takdirlere mazhar olmutur. Bu meyan-

1 A o t M a d a t, S ah n em izin D e erleri, c. I, s. 50 4 , st. 1943.

2 M e tin A n d , O sm an l T iy atrosu , s. 250.
da Kuzguncuk Ermeni Mektebi'nde ise Babayan Kardeler ile
Sisak muhtelif msamerelerde oynamaktaydlar. Nersesyan
Mektebinde ise Mmakyan'dan ayr, Tlbentiyan Kardeler
de vard. Bunlarn banda ise aprastyan bulunuyordu. 1857
ylnda Beyolu'nda bir Tiyatro'da Aristodem Piyesini sahne
leyecekleri zaman, ihtiyalar olan bir kadn oyuncu bulama
mlar ve Gesira roln, yani tek kadn roln Mmakyan st
lenmi, creti ise be yz bakr kuru olmutur.

Mmakyan Leblebici Horhor rolnde...

Hasky'de bir tiyatro binas yaplmas istendiinde bir ta

km maniler sebebiyle proje suya dm bina yaplp tiyatro
almken, temsil verilemeden kapatlmtr. Peinden daha
birok aksilikler bir dierini izlemi ve bylece, vak'alar kar-
snda direncini kaybeden Mmakyan, sahneleri terk ederek Tes-
ticiyan adyla retmenlie dnm ve zel dersler vermeye
balamtr. Bu meyanda, Manugyan Kardeler, Aramyan Kl
tr Birlii adna Kayseri'de bir Kz Mektebi amlard ve bu
mektep iin, evli bir retmen aile aramaktaydlar. Mmakyan
ise artk bezmi ve i hayatna atlmak istemekteydi. Manuk-
yan Kardeler onu semiler ve Mmakyan bu duruma ok se
vinmitir. Ama bir engel vardr ve bu da onun bekr oluudur.
Bu meyanda Ermeni Patrii de onu lyk bulmu ve huzuru
na davet ederek evlenip bu grevi stlenmesini emretmitir.
aresiz kalan Mmakyan mezkr mektepte hocalk yapabil
mek iin evlenmeye raz olmutur. Dolaysyla skdar'daki
Ermeni Cemaran Mektebi'nde retmen olan masduhi Esmer-
yan Hanm ile evlenip Kayseri'ye gitmitir (1866).
Drt yl bu mektepte geometri hocal yaptktan sonra, sz
lemesinin sona ermesini frsat bilerek stanbul'a, kendi asl
dnyas olan tiyatro lemine dnmtr. Kayseri'de bulundu
u yllar zarfnda stanbul'da neler olduu hakknda devaml
haber alm ve ilgisini eksik etmemitir. Yani, iindeki tiyat
ro atei asla snmemi ve sadece bir frsatn domasm bekle
mitir. Nitekim, arzu ettii ortam kendiliinden domutur. O
gnlerde Gll Agop Vartovyan Trke temsiller verme d
ncesindedir ve bu ynde almalara girimitir. Durumu
renen Mmakyan bu sebeple derakap stanbul'a dnmtr.
stanbul'a dndnde ilk ii, Agop Balyan'm kurduu Ma
nugyan Trupuna girmek olmutur. Bir mevsim sonunda trup
dalnca, oyuncularn tm Gll Agop'un tiyatrosuna ge
milerdir. Bu durum, Mmakyan asndan hayrl olmu by-
lece Mardiros Mmakyan dzgn ve dzenli bir alma alan
na kavuabilmitir.
Topluluk dalnca (1878), oyuncularn bir ksm Fasulyeci-
yan'la birlikte stanbul ve Bursa'da temsiller vermitir. Mnak-
yan'a bal bir kesim ise Selnik'e gitmitir. Benliyan, Mmak-
yan' kendi topluluuna alm, uhacyan'n eserleriyle eviri
operetleri sahnelemitir. 93 Harbi'nde Edirne'ye giderek Rus-
lar'a temsiller vermiler, Rus Ordusu ekildikten sonra, Mnak-
yan stanbul'a dnmeyip Mari Nvart ile birlikte, topluluunu
alp Selnik, Mersin, Adana'da turneye km ve bilhare s
tanbul'a dnmtr. Ksa bir sre, Aznif Hraya idaresinde
Ortaky Tiyatrosu'da temsiller vermi ve daha sonra tekrar
Gll Agop Tiyatrosu'na dnmtr. Bu dnemde topluluktan
ayrmalar yaanmtr. Kafkasya'ya giden Mmakyan, Tiflis'te
turnenin son temsilini 26 Mays 1882 tarihinde verdikten son
ra, stanbul'a dnm, Osmanl Tiyatrosu'nda Gll Agop'la
almtr. 25 Ekim 1882'de Gll Agop Vartovyan Saray hiz
metine girince, tiyatronun ynetimi Mmakyan'a gemitir.
dareyi ele aldndan bir yl sonra, Benliyan ile birlemi, fa
kat bu meyanda bir de Osmanl Dram Kumpanyas'm kurmutur.
Bu kuruluu meydana getirmesindeki balca sebebin d kaynak
l siyas telkinlerin olma ihtimli kuvvetlidir diyebiliriz (1884).

Mmakyan "Haydutlar" oyununda...

Osmanl-Ermenisi olan tiyatrocularn zaman iinde Kafkas-

lara uzanmalar, Selnik ve Tiflis gibi siyas entrikalarn cirit
att ehirlerin bilhassa Osmanl mnevverleri asndan ne
yaman tuzaklarla avlanm olduklarn ve bu sebeple koca bir
mparatorluun ba yendii zaman, hi de istemedikleri hl
de, nasl kahpelerin iren entrikalarna let olduklarn vs. az
buuk olsun Osmanl tarihini okumu olanlar rahatlkla bilir.
mparatorluklarn, krallklarn ve daha nice medeniyetlerin y
klp yok olmasnda, her zaman bilmeden let olma durumu
na drlen sanatlar olmutur ki bunlarn nde gelenleri
airler, romanclar, ressamlar ve de en tehlikeli olan tiyatro
oyunculardr. u tarihi bir gerektir ki, Kafkas Ermenileri her
daim Osmanl Ermenilerini kskanm ve ekememitir daha
s hl yle olduunu Ermeni mnevverlerinin, bilhassa Rus
siyasetine temelden bal olanlarnn siyaseten susarak, soy
dalarn bu adan bilgisiz klmalar, Ermeni toplumunu her
daim kanayan bir yaras olarak kalmtr ki, gerekten onu ta
lihsiz klmtr. Mesel Tiflis'teki Ermeni tiyatrocularnn, Os-
manl Ermeni sanatlarn zaman zaman muhtelif methiyelerle
adeta gklere karmalar siyaseten sylenmi koca bir yalan
dan ileri gidemez. Geri Osmanl Ermeni Tiyatrosu oyuncu
larnn, Kafkaslardakinden kat be kat stn olduunu kendi
leri de bildii hlde, bunu bir trl hazmedemez, korkun bir
kskanlk iinde kendilerinden dahi saklarlard. Mesel Os-
manl Ermeni sanatlarnn, Kafkas Ermenilerince nasl g
rldn, buyurun Trk Tiyatro tarihinin yeri asla dolmaz
uzmanlarmdan merhum Aot Madat, bu iddiamz kesin te
yit eden notlaryla bu nemli noktaya k tutmutur: "Kafkas
ya'nn sanat muhiti sitayi hususunda ok hasistir: Hususiyle biz
Trkiyeli istidatlardan phe ve alayla bahseder: Byle olmakla be
raber, bu kendini beenmi muhit, Mnakyan'n sanat hayatnn el
linci yl jbilesi mnasebetiyle gnderdii takdirnamelerde dehkr
sahne nderi... meale... retmenimiz... parlak sahne mmesili ve
daha bu gibi sfatlarla onu tavsif etmekte tereddt gstermedi. p
he yok ki, bu kadar scak ve vukuflu bir takdir izhar, aktr namn
tayan her ahsa yaplmaz."3
 Merhum stad, Aot Madat, grlyor ki terbiye hudutla
r nezdinde problemi dikkatlere ekmiler!
Ayn zamanda Mmakyan'm sanat gcn de bizlere zet
le aktaran Madat stadmzn bu tahlilinin de, deerli okuyu
cularmza faydal bir hizmet olaca inancndayz.

Piyeslerin ruhunu anlamak, piskolojik tahliller yap

mak, karakterleri tetkik etmek ve sahne zerafeti husu
sunda hayret edilecek bir iktidara mlik bulunuyordu:
Mnakyan' derin grl ve gzide bir rejisr yapan
bu hususiyetler oldu.

Halk zerinde tesir brakm ve kendilerine bir isim

yapm olan birok sanatkrlarmz Mmakyan'a ok ey
borludurlar.4

Rus siyasetinin uygulad sistem neticesi Kafkas Ermenile-

ri'nin Osmanl Devleti bata olmak zere, Osmanl Ermenilerine
de dmanlk ve haset duygularyla donatlmlard. Osmanl
Ermenileri'nin mezheplere blnm olmas ise onlarm ileri
ne yaramtr. Bu konunun detaylarna inmeden zetle gee
ceim. Zira bu mtevaz eserin mevzuu dnda kalmaktadr.

Mnakyan ynetimindeki Osmanl Tiyatrosu oyuncular...

 Daha nce de temas ettiimiz gibi Mmakyan, Tiflis'ten dn
dnde yeniden ve daha gelimi bir Ermeni Tiyatrosu kurma
y tasarlamtr. Ancak tasarsnn gerekleebilmesine katkda
bulunabilecek gl elemanlardan yoksun olduunu grnce,
Benliyan ile birlemi ve 1882-1883 k sezonunda Manug Sisak,
Aleksanyan, Sancakyan gibi isimlerle Trke gsterimler hu
susunda anlamtr. Mmakyan 1884'te de mezkr topluluun
bana gemitir. 30 Mart 1885 tarihinde Kahire'de Leblebici
Horhor Aa'y oynam ve bir Arap mektebi yararna verilen
gsterimde, sahneleyen Mmakyan, rejisr ise Benliyan olmu
tur. Ne var ki Ermeni halk iinde reklenmi iblislerin iren
telkinlerine kaplm bulunan baz gen gruplar, Mmakyan'm
icraatlarndan memnun deillerdir ve Trke oyunlar sahnele
dii iin tepki gstererek yzne tkrp temsillerini boykot
etmiler, hemen hibir oyununu izlememilerdir.
te Osmanl Ermenisi bir ekilde yalnzla itilmi durum
dadr. Nitekim, 1895-1896 aras Ermeni hareketleri sebebiyle
artk Ermeni kltr hayat son bulmu, Ermeni Tiyatrosu'nun
btn ileri gelenleri klliyen Trkiye'den ayrlm ve sadece
Mmakyan ile baz deerler kalmtr ki, onlar da stanbul'u
terk ederek zmir'e gitmilerdir. Mardiros Mmakyan, Manug
Sisak, Binemeciyan familyas vs. bu ehirde baarl temsiller
vermitir.
Mmakyan 1884 ylnda, Osmanl Dram Kumpanyas'n kur
mu ve bu takriben 250 oyun, opera ve operet sahnelemitir.
Mezkr topluluk varln 1908'e kadar srdrm ve 1904'de
ehremini Rdvan Paa'nm, olunu tiyatro evresinden uzak
latrmak iin tiyatroyu yasaklamas gibi baz hadiseler dn
da faaliyeti hi kesintiye uramamtr.
1909'da, Tasfiye-i Ahlk Kumpanyas'na katlan Mmakyan,
1912'de 80 kiilik bir topluluk kurmu ve 50. yl jbilesini d-
zenlettirmitir, ki bu Trk tiyatro tarihinin ilk jbilesi olmu
tur ve Mmakyan Pdih Mehmed Read tarafndan Maarif
Nian ile dllendirilmitir.
 1914'te Osmanl Donanma Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi'nin
sanat ynetmenliini ve bir yandan da Darlbedayi'nin oyun
culuk hocalm stlenmitir. 1916'da sahne hayatna son ver
mi, 1920'de Temaa dergisi okurlar arasnda yapt bir an
kette "50 yldan beri Trk Tiyatrosu'na en ok emei geen
kimdir?" sorusunda en fazla oyu Mnakyan almtr.
Trk Tiyatrosu'nun dou ve gelime merhalelerindeki kat
klaryla Batl manda tiyatronun yerlemesinde nemli dere
cede rol oynam, oyuncu ve ynetmenliinin yan sra yazd
ve evirdii oyunlarla Trk Tiyatrosu'na emslsiz katklar
olmutur. Mnakyan ok sayda Ermeni aktr ve aktrist yeti
tirmi ve II. Merutiyet'ten sonra ise Trk aktr ve aktristlerin
yetimesinde de balca rol oynamtr. 22 ubat 1920 tarihin
de stanbul'da vefat ettiinde gerekten yorgundur. Velkin
grevini ziyadesiyle yapm bulunan bir insann huzuru iin
dedir. Byk sanat Muhsin Erturul onun bykln tek
cmleyle ebediletirmitir: "Bir sanat heykeli devrildi!"
 Maryam Asdig
(1852 - 1884)

Aktrist

Kantarciyan Siranu'un ablas ve 1852 stanbul doumlu

olan Maryam Asdig, sahne ile kardeinden ok evvel tan
mtr. renimi mahalle mektebi seviyesini gememitir.1

1 O sm an l E rm en ileri'n in k en d ilerin e h as b ir retim sistem i v a rd r k i, 1965'lere

kad ar d evam e d en v e d ah a so n rak i y lla rd a y o z la a n b u sistem m a a rif sistem iy le
kay n am ve C u m h u riy et e itim sistem iy le ters d m ed en v a rl n s rd reb il
m itir. N itek im , b en im v e b en im gib ilerin varl, m ezk r sistem in n e k ad ar d e
erli o ld u u n u isb a t a sn d a n y eterlid ir. M esel , B e z ciy a n o rtam ek teb in in 4. s
n fn d an a yrlm o lm am a ra m en , b u e itim say esin d e elim d en g e ld i in ce T rk
ve E rm en i m illetlerin e h iz m et e tm e k an sm a k av u m u u m d u r. D o lay sy la, m a
h a lle m ek teb i tab iri ile om u z silk ip g eem eyiz! D a h a s, E rm en i e itim yu v alarn
da sah n e d ersleri d e ayrca g l id i. O sm an l v e C u m h u riy et d n em i T rk iye
E rm en ilerin in k lt r v e h ay atlarn n a y rca in cele n m esi b iz ce elzem d ir. nk
E rm en ileri eh em m iy etsiz b ir y a b a n c o la ra k g r p d e erlen d irm ek sad ece b
y k b ir y an l d e il, a y n z am an d a m ill b irlik v e b era b e rlik a sn d a n e lm n eti
celere seb ep olur. B iz T rk iy e E rm en ilerin e k a r y lesin e d u y arsz olu n m u tu r
ki, n e G ll A g o p V a rto v y a n , n e M a rd iro s M m akyan v e d i erleri h ib ir su rette
in celen m em i, a sl d e erleri b u seb e p le an lalam am tr! D ah as o n ca id d ialara
 Tiyatro sanatlar iinde kendine has bir mevkii bulunan
Maryam Asdig'in mtevaz, hret hrs olmayp, daha ziya
de insan sevgisiyle yorulmu, sahne sanatna ak bir kiilie
sahip olup, bilhassa dramatik rollere dkn olmasyla tann
m olduu kaytlarda mevcuttur.
1870-1871 sezonunda, Gll Agop'un tiyatrosuna girmi ve
ald kk bir rol, onun kabiliyetli olduunu ortaya kar
mtr. Bilhare Magakyan'm trupuna gemi ve Kral Eleni
yor temsilinde ve birok adaptasyon eserde oynam ve b
yk baar salamtr.
Maryam Asdig'in baarl oluu Gll Agop'u ok mem
nun etmitir. Zira onun kabiliyetli olduunu ilk kefeden sa
nat Gll Agop olmu ve onu ikinci defa kendi tiyatrosuna
almtr. Maryam Asdig 1878'e kadar Osmanl Tiyatrosu' nda
sahneye km, daha sonra kardei Siranu'la Kafkasya'ya git
mitir 1881'de stanbul'a dnm ve kardeiyle birlikte Benli-
yan topluluuna girmitir. Seyirciler onu ok tutmutur. ara-
san'n ifadesine gre, o esiz bir sanatdr ve sahnede ylece
grnmesi bile seyirci asndan yeterli olmutur.
Tesirli sesi, olaanst oyunculuu, nefis dans edii bal
ca meziyetleridir. Ancak aniden hastalanm ve ksa zaman
da durumu arlam, 1884 ylnda da vefat etmitir. Muhte
em bir yin ve merasimiyle kaldrlan cenazesi, unutulmaz
bir kortejle Fransz Tiyatrosu nnden geirilirken, sandukas
zerine pencere ve balkonlardan taze iekler serpitirilmitir.

ra m en tiy atro n u n a sl d eeri d ah i h en z p ek an lalm deild ir. A n lalm as

b ir y an a, dah a ziyad e E rm en i aktrist - T rk a k trist a y rm z e rin d e d u ru lm u
olm as b ile, n a sl b ir ten ak u z iin d e b o ca la d m z n en a k m islid ir! te san at
lem in d en m a d d eler su n m am d ak i b a lca gay e, b u d n cey e d ay anm aktad r.
Bizim , y an i T rk iy e in sa n la rn n b ir an ev vel m ill b irlik v e b era b erli in e k av u
ab ilm em iz, T rk iy e'n in y a rn la r a sn d a n o k n em lid ir! te M ary am A sd ig
b y lesin e talih siz b ir k av m in m en su b u o ld u u iin , g n m z in sa n lar taraln
dan h i m i h i tan n m am aktad r! S a n a t ev relerin d en b a z la rn n h atrlam as v e
ya san at k ita p la rn d a n ren d ikleri k ad ary la tan m alar y eterli deild ir. Z ira b ir
san aty h a lk tan y p da k en d in e m l etm e d ik e, o sa n a t ileleb et v arl n s r
d rem ez, ken d isin i h atrlatam az! D em em o d u r ki, lk em iz d e b a z g ler iste
dik leri san atn n h a tra sn g n m ze tam , k a y b etm ek isted ik lerim d e d e
erli o lm alarn a ra m en, g zlerd en u zak tu tu p yo k lara gn d ereb ilm ilerd ir! ite,
M ary am A sd ig b y lesi ku rb an lard an sa d ece birisid ir!
 Manuk Sisak
( 1839 - 1897 )

Aktr

1839 ylnda stanbul Kuzguncuk'da domutur, ilkre

nimini mahalle mektebinde ikmal etmi, 1861 ylnda sahne
hayatna atlm ve nce ark Tiyatrosu, bilahare Osmanl Ti
yatrosu'na geerek uzun yllar mezkr tiyatroda almtr.
Ancak sahne hayatna atlndan bir sene sonra, yani 1862 y
lnda Osmanl Tiyatrosu'na gemeden, yakn arkadalaryla
birlikte Ermeni Dostlar adyla bir topluluk kurmu ve 1866
ylna kadar Kuzguncuk'ta mezkr toplulukla daha ziyade
tarih piyeslerde oynamtr. 1867-1879 yllan aras Aziziye,
Naum ve Ortaky tiyatrolarnda gsteriler sunmu, 1872-
1873 sezonu Magakyan topluluunda almtr. Mezkr
topluluk dalnca Osmanl Tiyatrosu'na girmi ve bu tiyat
ronun salam ve devaml oyuncularndan birisi olmutur.
Sahne ve zel hayat boyunca drst ve gvenilir bir sanat
olarak bilinmitir. En ziyade, hain ve kt adam rollerinde
boy gstermitir ki, mehur Kamelyaly Kadn piyesinde Ba
ba Duval rol bunlardan biridir. Bu karakteri o derece canl
oynamtr ki, seyirciler tesirinden uzun zaman kurtulama
mtr. 1880-1881 sezonunda Ortaky Tiyatrosu'nda oynam,
daha sonra Mmakyan'm topluluuna girmitir. Bu onun ka
tld son topluluk olmu ve yakaland verem hastaln
dan kurtulamayarak 1897 ylnda vefat etmitir.
 Bir eletirmen, "Birinci snf oyuncu olmad halde lmn
den sonra Mnakyan onun nemli sanatlar arasnda saym
tr." der. Bizce onunla yakn temasta bulunmu, birlikte al
m nl bir sanat adamnn fikrine sayg duymak, herhalde
akla daha yakndr!

/
 Nalyan Takvor
(1843-1876)

Aktr-Oyun Yazar

1843 ylnda stanbul Hasky'de doan Nalyan Takvor, Os-

manl Tiyatrosu'nun en alkan, en yararl elemanlarnn ban
da gelenlerdendir. renimini ikml ettikten sonra 1865-1868
yllar arasnda Msr'da retmenlik hizmetinde bulunmu
tur. 1868'de anlamas hitam bulduunda stanbul'a dnm,
Gll Agop'un henz am bulunduu Gedikpaa Tiyatro-
su'na bizzat Gll tarafmdan alnm ve burada sonuna kadar
sadakatle almtr.
Baz melodramlarda rol alm, Batnn byk yazarlarmdan
eviriler yapm ve de ksa mrne birok deerli hizmet s-
drabilmitir. Analisan Ermenice'yi, Trke'yi ve Franszca'y
gayet iyi bilen Takvor, birok deerli eseri Trke'ye tercme
etmitir. Trk folklorunu gayet iyi bilmesi, Leblebici Horhor
Aa gibi bir eserin metnini kaleme almas neticesini dourmu
tur. Henz 33 yandayken, 1876 ylnda hayata veda etmitir.
 Nvart Aleksanyan
Nvart Suat Hanm
( 1895- 1973 )

Aktrisi

1895 ylnda stanbul'da domu, 28 Mart 1973 ylnda s

tanbul'da vefat etmitir.
Mardiros Mnakyan'n muhasebecisi Aleksan Efendi'nin k
zdr. renimini, Bomonti'deki Fransz Srler Mektebi'nde
ikml etmitir.
Operet oyuncusu ve devrinin yegne primadonnas konu
mundaki Nvart Hanm, henz ocukluk yllarn yaad d
neminden itibaren ok sevdii babasyla sk sk Mnakyan'n
tiyatrosuna giderek sahne hayatn sevmeye balam ve daha
sonra temelden balanmtr.
Mezkr dnceyle hayl kurduu dnemde Mnakyan'n
gelini Azniv de tevik edici davrannca, ilk Kadky Zambo
Olunun sala sahneli bahesinde sahneye km ve Ibnrre-
fik Ahmed Nuri Bey'in uyarlamas, Gelin Kaynana vodvilinde,
evltlk rolyle sahneye merhaba demitir (1912).
Daha sonra ise, Druttlim-i Msik Topluluu'a katlp s
mail Hakk ve Kaptanzde Ali Rza beylerin kurduklar, stan
bul Operet Heyeti'nde stanbul Efendisi, Kaklar, Lle Dev
ri, Yedeki operetlerinde bakadm rollerinde, ylesine baarl
olmutur ki, seyirci onu ayakta alklam ve bir anda hrete
kavumutur (1920). Mevzubahis topluluun dalmasndan
sonra srasyla Hale Opereti, Sahir Opereti ve Sreyya Ope-
reti'nde almtr. Carda Fristin, en Dul, Kontes Maritsa,
Lksemburg Kontu gibi birok operette bakadm rollerini ola
anst baaryla oynayp nne n katmtr. Trk Operet
Tiyatrosu'na gzel yz candan baklar, nefis sesi ve kusur
suz diksiyonu ile seyircilerinin sonsuz hayranln kazanp,
yllarca hizmet verdikten sonra geirdii bir felle sahnelere
veda etmeye mecbur kalm, yllarca sahnenin dmda iine
kapank yaadktan sonra 76 yamda hayata veda ederek, Fe-
riky-Ermeni Kabristan'nda ebedi uykusuna ekilmitir. Kay
da geilen Nvart Suat Hanm adn nasl ald hakknda bilgi
bulamadk. Tahminen sahne ad, slm bir bey ile evlilik veya
htida etmi olabilir. Lkin Ermeni kabristanna gmlm ol
duuna gre sahne ad olmas mmkndr.
 Anna Papazyan
(?-?)

Aktrisi

stanbul ehir Tiyatrolar oyuncusu Anna (veya Anayis) Pa

pazyan, Ermeni asll Trk tiyatro aktristidir. Doum ve lm
yllar hakknda herhangi bir kayt bulamadk. 1937 ve 1943
yllar aras nemi eserlerde rol almtr. 1937: Lfonten Ba
ba, Turandot, Erkek ve Hayaletleri; 1938: Peer Gynt, Yanllk
lar Komedisi; 1939: Yzkaras; 1941: Kibarlk Budalas, Kira
lk Odalar; 1942: kse ve Skse, Kzlar Eleniyor, K Masal;
1943: Burbaalar, Su Kz.
 Arusyak Papazyan
(18 4 1-1907)

Aktrisi

tik Ermeni kadn tiyatrocudur. 1857 ylnda Naum Tiyat-

rosu'nda sahneye kmtr. 1861 ylndan sonra ark Tiyatro
su'nda temsillerde rol almtr. Kardeiyle birlikte olarak sahne
hayatna katlmlar ve yllarca hizmet sunmulardr. Arusyak,
Kumkapu semtinde bulunan Ermeni Mektebi'nde retmen
lik de yapmtr.
1868 ylnda saray dekoratr Sepon Bezirciyan ile evlene
rek sahne dnyasn terk etmi, kocasmn soyad alarak Arus
yak Bezirciyan olarak hayatn srdrmtr. 1900 ylnda ra
hatszl sebebiyle Surp Prgi'e kaldrlm ve 7 sene burada
ile doldurduktan sonra hayata gzlerini yummutur.
 Garabed Papazyan
(?-?)

Mtercim

Doum tarihi, yeri, nerede ld hakknda herhangi bir

kayt bulamadk. Eletirmen ve mtercim olarak tannm bu
lunan Garabed Papazyan, mehur Sezar Borgia eseri ilk sahne
lendiinde Ermenice'den Trke'ye adapte eden kii olarak da
kaytlara gemitir ve hakknda daha fazla bilgi bulamamamz
bizleri gerekten zmektedir! Zira btn bu zc kaynakszl-
m temelinde, Ermeni Kilisesi ktklerinin yllar zarfnda eroz
yona uram olduunun rktc kokusunu vermektedir?!
 Haik Papazyan
(1845 - 1877)

Aktrisi

stanbul Balat'ta domu, ufack bir ocukken ailesini kay

betmi ve bu yzden mecburen skdar'da yaayan ve fakir
bir insan olan teyzesinin yanma yerlemitir. Hayrseverlerin
yardmyla Surp Prgi'te tahsil grm, bu esnada, tant
Takvor Nalyan'la ok samimi dost olmulardr. 1865-66'da s
kdar'da retmenlik yapm; Nalyan, Gll Agop'un trupu
na girince, Papazyan da arkasndan mracaatta bulunmu ve
Nalyan'm da kefillii ile mracaat kabul edilmitir.
1867'de ilk kez Gedikpaa'da sahneye kmtr. 1870'de
Fasulyeciyan ile birlikte Kafkasya'ya gitmi, burada Bedros
Atamyan'la birlikte alma imkn bulmutur. Bilhare stan
bul'a dnm, 1872-1873'te Ortaky sahnesinde almtr. Ma-
akyan'm umduunu bulamamas ve iflas etmesi zerine, tek-
rar Gll Agop'un trupuna katlmtr. Bu seferki katlnda
kendisine ok nemli roller verilmi ve o da bu rollerin hakk
n teslim etmitir. Cesare Borgia, Bayan Saint Tropez, ki a
vular, Yal Onba, Monte Christo, Kr Diran, Byk Drtad
barol ald oyunlardandr. Canlandrd karakterlere ken
disinden bir eyler katyor olmas, seyirci tarafndan ok tak
dir edilmi ve alk almtr.
Btn bu kouturma ierisinde, biraz da gnlne gre biri
sinin karsna kmamas nedeniyle hi evlenmemitir, ileri
nin ktye gitmesinden sonra skntya dm, stelik salk
sz artlarda almas yznden verem illetine yakalanmtr.
Kumkapu'da virane bir kulbede, souk ve alkla mcadele
ederek, kendisine bakacak, tedavi edecek bir hekime bile git
mesini salayacak bir kuru paras olmadan, sefil bir ekilde
hayatm kaybetmitir.
Vefatn duyan btn eski dostlar ok zlmler ve b
yk bir cenaze merasimi tertipleyerek Balkl Mezarl'na def
nettiler. Haik Papazyan'm mezar da, emsali yzlerce mezar
gibi ta olmadndan yoklara karp gitmitir!
 Peruz Terzakyan
(1866-1920)

Kantocu

1866 ylnda Sivas'da domutur. Ailece stanbul'a g et

tiklerinde ilk ocukluk yllarndan itibaren hep hayl ettii ti
yatro dnyasna kavuabileceine sevinmi, nice hayller kur
mutur. Ancak ebeveynleri onun bu tutkusuna pek taraftar
deilllerdir. Peruz'un karar kesindir ve bylece 14 yalarn
da krpecik bir taze iken, sahnenin sihirli atmosferi ile tan
mtr (1880).
Bu krpecik aktrist namzetinin fizik grnmne gelince
orta boylu, etine dolgun, olduka dikkatlere eken bir taze ol
masna ramen atk kalar, sert baklaryla hayli itici bir g
rnm sergilemi, buna ramen onu sahnede izleyebilen er
kekler, gizemli ekiciliine kaplmadan edememitir.
Byk Peruz olarak nam salm bulunan Peruz Terzakyan
byle bir kadndr ve mehur Rum asll bir portre ressam
olan Dimitri Andreodis, onun bir boy portresini izmi ve bu
yalboya sanat eserini ylar sonra, 1995 ylnda Yeni Yzyl
gazetesinde grmek nasip olmutur. Nitekim ahsi arivimde
bulunan, mezkr gazeteden fotokopi ile temin ettiimiz ya
lboya tablonun fotorafn bu niz eserde neretmekteyiz.

Kantocu Peruz'un Rum asll ressam Dimitri Andreodis tarafndan yaplan

yalboya tablosu.

Peruz Hanm, iyi bir aktrist olamam, fakat iyi bir dansz
olmay denemi ve olmutur da. O yllarda Avrupa'dan lke
mize giren opera ve operet bilhassa Beyolu mntkasnda ra
bet grmt. Peruz Terzakyan "tiyatro sanats olamadmsa,
arkc dansz olurum" dncesiyle kantoda karar klm ve
yle benimsemi, yle baarl olmu ki adeta btn tiyatro-
cular peinden koar olmutur. Peruz'un bu dneminde, Rd
van Paa'nn yasaklamasyla tiyatrolar kapatlm (1904) ve
Paa'nn ldrlmesi ile (1906) tekrar almtr. Bu meyanda
Mmakyan da hissesine den sknty ehir haricinde kaamak
almalarla karlamaya alm ve tiyatrolara yeni vli tara
fndan izin verilince, tiyatrosunu amtr. Ancak bu dnemde
Kantocu Peruz'un yldz ylesine parlamtr ki, sahne ald
tiyatro hangisi ise, oras hemen hepsinden fazla i yapmtr.
te Mnakyan'm o talihsiz dnemde en ziyade rahatsz oldu
u bu husustur; yani Peruz ve Kanto!...
Sayn Metin And, Osmanl Tiyatrosu adl eserinin 255. sahi-
fesinde bu durumu u deerli satrlarla belirtmiler:

Bu yllarda Mmakyan'n en nemli rakibi Peruz'du.

1880 'lerde sahneye atlan Peruz Terzakyan ok evik,
gzel bir kzd, nceleri tiyatroda yeterince baar kaza
namaynca ark ve dansa balad. Bu kantolar kendisi
yazyor, kendisi oynuyordu. Byk ilgi grd, ark
lar Trkiye dma tat. Mmakyan zayfladka, Peruz
gleniyordu. Peruz, Mnakyan'm seyircilerini kendi
ne ekiyordu.

Kanto dnyasnn adeta sembol konrumunda bulunan Pe

ruz Terzakyan, 1920 ylnda vefat etmitir. Ancak, kantolar
hibir zaman unutulmam ve daha sonraki yllarda da dei
ik adlar altnda tekrarlanmtr. 1980'lerde Nuran Damco-
lu adl sanatmz abartl da olsa kantoyu gnmz nesille
rine tantmtr.
 Dikran Sancakciyan
(1845-19 15 ?)

Aktr

Kevork Pamukciyan'n, Biyografileriyle Ermeniler adl ese

rinin 344. ve Trk Tiyatrosu Ansiklopedisi'nin 361. sahifesinde
pek cz'i bir malumat ve oynad temsillerden bazlar kay
da geilmitir.
Pamukciyan'n yazdma gre, Sancakciyan 1864-1865 ylla
rnda ark Tiyatrosu'nda sahne hayatma balam, Benliyan'm
opera grubunda uzun yllar grev alm; akabinde de Mardi-
ros Mnakyan'm grubuyla almtr. Tiyatro oyuncusu Mari
Nvart'n kzkardeiyle evlenmi olan Sancakciyan, 1914 sene
sinden sonra vefat etmi olmakla birlikte, tarihi kesin olarak
belli deildir.
Rol ald oyunlardan bazlar unlardr:
1894: Paris Paavracs; 1904: Paris Fukaras, Demirhne M
dr, ki Yetime, Kumarbazm Encam; 1906: Paris Fukaras, Pi-
yer d mn. 1907: Dalila, Jak Varley, Simon ve Mari, Ekmeki
Kadn, Fanfan-Klodine, Kantocu Kz, Dilenci Kar; 1908: Paris
Kptileri, Tereza, Balmumcu, Fazilet malp olur mu? Eceli
Kaza, timat-Emel-Rikkat, Gammazn Cezas, Osmanl Kah
ramanlar, Tahamml, Tayarezade.
 Ani pekkaya
(1939 - )

Aktrisi

1939 ylnda stanbul'da domutur. Evlenmeden nce ah-

nazar soyadm kullanmaktayd. Aktristlik renimini stan
bul Konservatuvar Tiyatro blmnde ikml etti. Bir mddet
amatr sahnelerde altktan sonra Oralolu Tiyatrosu'na gir
mitir. Daha sonra Arena ve Glriz-Cezar topluluuna gemi
ve etin ile zel Kadky Tiyatrosu'nu kurdu. 1965 ylnda s
tanbul ehir Tiyatrosu'na gemitir.
 amram Hanm
(18 7 1-1955)

Kantocu

Garabed Kelleciyan adnda bir Osmanl Ermenisi'nin k

z olarak 1871 ylnda stanbul'da dnyaya gelmitir. Doum
tarihini 1870 gsteren kaynaklar da vardr. amram Hanm,
renim hayatna stanbul Ermenileri'nin Galata'daki mehur
Surp Lusavoriyan Mektebi'nde ikmal ettikten sonra annesiyle
birlikte i hayatna atlarak terzilik yapmaya balamtr. 1895
ylnda, o malm ve uursuz Ermeni meseleleri balaynca,
geim sknts ekmeye balamlar, teyzesinin kz mehur
kantocu Peruz, imdatlarna yetimi ve amram'a kanto yap
masn teklif etmitir. Israrl tevikler neticesinde de amran
sahneye kmtr. Bu zarif gzel yzl ve uh bakl tazeyi
seyirci pek beenmitir. evki Bey ve Kel Hasan'n kumpan-
yalaryla ehzadeba'nda Direkleraras Mill Tiyatro. Pera'da
Petit Champs Tiyatrosu, skdar, cadiye ve Kadky Kudili
tiyatrolarnda sahneye kmtr. hreti her yan sarm ve B
yk Peruz gibi syledii kantolar kendi yazarak bestelemitir.
Onun sanat yn, sanat gc ylesine deer kazanmt ki,
hreti Yldz Saray'na kadar ulam, Saray tarafndan a
rlan amram Hanm, Sultan II. Abdlhamid Hn'n huzurla
rnda taltif edilmitir.
Ancak, bilhassa stanbul'daki tiyatrolarn siyaset mahfiline
dndrlmesi Saray' tedirgin etmi ve bylece Sultan'n ira
desiyle stanbul'daki btn tiyatrolar tatil ettirilmiti. amran
Hanm bu sebeple Anadolu'ya turneye km, Edirne, Sel-
nik, Konya, Bursa, Trabzon ehirlerinde sahne almtr (1906).
amram Hanm'm bu dneminde sinemac Aleksan Agop-
yan'la evlenmi (1909), kocasnn istei zerine, bir yl sahne
lerden uzak kalm, 1910'da tekrar sahnelere dnerek Nait
zcan'la birlikte uzun yllar sanat hayatn srdrmtr. Bir
ok nl sanatyla sahneye kt ve hemen herkesin sevgisi
ni, saygsm kazand.
1934 ylnda sahne hayatn tamamen terk etmi, 14 Mart
1955 tarihinde vefat ettiinde arkasnda kendisine bilhassa sa
nat arkadalarna hatrlatacak hatralar brakmtr. Merhu
menin kabri, ili Ermeni Mezarl'ndadr.
 Tokatl Lsi
(1901 - ?)

Tiyatro ve Opera Sanats

Tiyatro ve Opera sanats Lsi Tokatl 1901 ylnda stan

bul'da dnyaya gelmitir. lk renimini ikmal ettikten sonra
tiyatro hayatna atld ve 1923 ylma kadar muhtelif truplarda
staj grerek, sahne hayatn gelitirmi, aktristlik mertebesine
eriebilmek gayesiyle var gc ile alp, adeta sahne ile i
ie yaamtr. Nitekim, Benliyan operetinde sahnelenen ko
medide subret rolnde hizmeti kz o derece muvaffak olmu
tur. nemli klasiklerden Othello, Mehul Kadm-Emilya, Jaklin,
Quo Vadis gibi eserlerde rol alarak, hretini perinlemitir.
Ne var ki, 1923 ylnda mensubu bulunduu dramatik he
yeti dalnca, dram ve komedi aras ayr bir trde sahnelenen
operetlerde sahneye kmaya balamtr. Bu onun bran de
ildir ama gayet baarl olup bir ayr ynnn meydana k
masna kendisi de ahit olmutur.
Agop Benliyan tarafndan sahnelenen Arm Mal Alan Ope-
reti'nde Glehre rol ile bilinmeyen ynn tamamen mey
dana koymutur. Sahir Opereti ile uzun yllar sahne arkada
l olmu ve 150'den fazla arda Opereti'nin Sbreti olarak
atai roln baar ile temsil etmitir. adi Fikret'in Mill Sah
nesine girerek, 1926 ylna kadar bu sahnede kalm ve daha
sonra tekrar Sahir Sahnesi'ne dnmtr. Ancak nemli bir
hastalk geirdiinden, kendisine 1927 ylma kadar istirahat
etmesi tavsiye edilmitir.
 1929'da Sahir Opereti'nin zmir turnesine itirak etmi, sop
rano olarak katld bu operette Silva Varesku, Kontes Mari-
ca, Fadime rolleriyle son derece baarl olmutur. Daha sonra
muhtelif kurulularn bazen operet, bazen komedi temsillerin
de kendisini defaten ispat etmitir.
1931'de, Reid Rza'nn Rumeli turnesine katlm, Atina'da
Leblebici temsilinde Yunan Artistleri Cemiyeti Reisi, M. Lepon-
yotis'in dikkatini ekerek bir yllk teklif almtr. stanbul'a d
nnde hekimler kesin istirahat tavsiyesinde bulununca sah
neden ekilmi, lkin ylda birka sefer sahneye kmadan da
edememitir. Sanat hayatnn 25. yldnmn ehir Tiyatro
su'nda, mehur Arn Mal Alan adl 4. perdelik operette Asya
rol ile kutlamtr (4 Mays 1944).
 Sarkis Ttnciyan
(1880-1948)

Tiyatro Tarihisi

1880 ylnda stan

bul'da doup
1948 ylnda vefat
etmi bulunan
Sarkis Ttnci
yan, yazlarnda
arasan mstear
adn kullanm
tr. nl bir tiyat
ro tarihisi olan
Ttnciyan'n, ti
yatro alannda
Trk Ermenileri
|*PIHI3 PblH Sahnesi ve Yara
hp ncfrmbrc tclar (st. 1915)
>
11850 1908

adl esiz bir ese

ri mevcuttur. Bu
eser, bilhassa
sahne sanat ve
sanatlar hak
knda gayet de
erli bilgiler ie
b l S t YAYINLARI
ren bir eserdir.
Sarkis Ttnciyan'n eserinin gnmz
Trkesiyle yaplm nerinin kapa.
 Agop Topuz
(1923 -?)

Opera Sanats

stanbul Operas sanatlarndan, Opera oyuncusudur. 1923

ylnda domutur. 1960'l yllarda sahne ald programlara ili
kin eitli gazete haberleri dnda daha geni bilgi bulunamad.

Agop Topuz'un 1962 ylna ait bir konser kitapnn kapa.

 Tospatyan
(?-?)

Aktr

Mnakyan Tiyatrosu aktrlerinden olarak kayda geilmi.

Genellikle komedilerde oynadna ilikin baz bilgiler dn
da, hakknda bakaca bir malumat edinemedik.
 Nigoos Tlbentiyan
(?-?)

Aktr

Mehur Hasky Ermeni Tiyatrosu oyuncularnda olan bir

aktrdr. Kevork Pamukciyan'm Biyografileriyle Ermeniler ad
l eserinin 369. sahifesinde bu isimle kaytl bir biyografi mev
cuttur, ancak burada tiyatrocu deil, gazeteci olarak bahsedil
mektedir. Bu da, ya ayn isimle bir baka ahsiyetin mevcut
olduunu, ya da Pamukciyan'm maddeyi yazarken Tlbent-
iyan'm tiyatroculuu hakknda bilgi sahibi olmadna iaret
ediyor. Bu ahsn ayn kii olup olmadn teyit edemedik. O
yzden kesin dorudur diyemiyoruz. Pamukciyan'm ifadesine
gre 1841-1886 yllar arasnda yaam ve Ermeni harfli Trke
neredilen Kheyal gazetesinde mdrlk ve nirlik yapmtr.
 Kenan Pars
(1920-2008)

Aktr

Trk sinemasnn emektar oyuncularndan olan Kirkor Cez-

veciyan, sahne ad olarak Kenan Pars ismini kullanmtr. 1920
ylnda stanbul'da doan Pars, oyunculuk hayatma 1953 se
nesinde balam ve Trk sinemasnda, sert karakterleri can
landrmasyla mehur olmutur.
Oyunculuk hayat boyunca hi barol almam olsa da, ka
rakter oyunculuu ile sinema tarihimizin unutulmazlar arasn
da yer almay baarmtr. Toplam 249 filmde rol alma baars
gsteren Pars, ayn zamanda 6 filmin ynetmenliini yapm,
2 filmin de yapmcln stlenmitir.
Kenan Pars, slm sanatlarndan olan Hat sanatndaki ustal/la da tannmtr.

mrnn ilerleyen dneminde sinemadaki yozlama ve ka

litesiz rnlerin artmas zerine, bu ltl dnyadan elini ete
ini ekmi, sadece birka sinema filmi ve birka tane de dizi
filmde roller stlenmitir. Bakrky Meydan'ndaki bfesin
de, halkla i ie yaayarak gazete bayilii yapm ve kimseye
muhta olmadan, kendi rzkn temin etmitir. Ayn zamanda
bir hattat olan Kenan Pars, bu ynyle de takdir toplam bir
isimdir. 2008 ylnda vefat ettiinde cenazesi Bakrky Erme
ni Kilisesi'ndeki din merasimin ardndan bu semtteki Erme
ni Kabristannda topraa verilmitir.
 Nubar Terziyan
(1909-1994)

Tiyatrocu-Aktr

Asl ismi Nubar Alyanak'tr. 1909 ylnda stanbul'da do

mu, Bakrky Bezezyan Lisesi'nde tahsil grmtr. 1940 y
lnda Genler Temaa Heyeti'nde sanat hayatna balayan Ter
ziyan, 1949 ylnda Hseyin Rahmi Grpnar'n Efsuncu Baba
roman filme alndnda ald rolle sinema oyunculuuna ba
lamtr. 400'n zerinde filmde rol almtr. Saryer Bykde-
reli olan Nubar Terziyan 14 Ocak 1994 tarihinde stanbul'da
vefat ederek dnya hayatna noktay koymutur.
Nubar Terziyan, daha ziyade sevecen baba ve dede, mahal
lenin iyiliksever amcas, dindar mslman rolleriyle Trk in
sannn gnllerini fethetme bahtma erimitir. Cenaze mera
simi Kumkap Patriklik Meryem Ana Ermeni Kilisesi'nde icra
edilmi ve naa Balkl Ermeni Mezarl'ndaki aile kabrine
defnedilmitir. lmnden tam bir yl nce 14 Ocak 1993'te
Nubar Terziyan, Ankara Uluslararas Film Festivali'nde "Emek
dl" ne deer bulunmutur.
 Misak Torosyan
(19 4 1-2010)

Tiyatrocu-Aktr

Sahne ad olarak Misak Toros ismini kullanmtr. 1941 do

umlu olan tiyatrocu ve sinema oyuncusu olan Toros, saysz
TV dizisi ve sinema filminde rol alm, canlandrd babacan
tiplemelerle seyircilerin kalplerini fethetmitir. Kendisi gibi
bir oyuncu olan Anta Toros ile evlilik yapm ve bu evlilikten
rna adyla bir kz evlad olmutur. Ayn zamanda kuyum
culukta, gitar almada ve tiyatroda ustalk derecesine varm
olan Toros, mrnn son demlerinde oyunculuk dersi ver
mi, dzgn Trke kullanm hususunda otorite kabul edil
mi bir isimdir. 2010 ylnda vefat etmitir. Beyolu U Horan
Kilisesi'ndeki din merasimin ardndan, ili Ermeni Mezarl-
'na defnedilmitir.
 Anta Torosyan
(1909-1994)

T iyatr ocu-Aktrisi

stanbul'da 1948 ylnda domutur. 1965'te amatr bir sa

nat olarak tiyatroya admn atm, Dostlar Tiyatrosu'nda
tiyatro tahsili grm, 1971'de Glriz Sururi - Engin Cezzar
Tiyatrosu'nda profesyonel sanat icra etmeye balamtr. Ali
Poyrazolu ve Nisa Serezli - Tolga Akmer Tiyatrosu gibi top
luluklarda bulunan Toros, Amerika'da da tiyatro zerine a
lmalar yapt.
U ay Vera Vlasova, bir yl da Actors Btudya yelerinden
Mitehel Mestor ile alma imknma kavumutur. Yine kendisi
gibi tiyatro sanats ve ynetmeni olan Misak Toros ile evlen
mi ve bu evlilikten ima adnda bir kz ocuu sahibi olmutur.
Anta Toros, eserimizin baskya girdii tarihlerde, halen si
nema filmi ve dizi filmlerde oynad rollerle sanat hayatna
devam etmektedir.
 Kamer Sadkyan
(1 9 1 1 -1986)

T yatrocu-Aktrist

Trk sinemasnn "Kamer Baba" lkapl, nl bir karakter

oyuncusudur. Sahne ad olarak Kamer Sadk ismini kullan
mtr. 1911 ylnda stanbul'da domu, lise tahsilini Pangal-
t Lisesi'nde yaparak bu okuldan mezun olmutur. Sinemaya
1954'te "ifte Kavrulmu" filmiyle balamtr.
Trke, Ermenice yannda Franszca da bilen Kamer Baba,
1961'de Belikal filmcilerin byk blmn stanbul'da ek
tikleri "Tenten ve Altm Post" filminde de rol almtr.
ok sayda Yeilam yapm filmde, foto romanlarda oy
namtr. Daha ok 1977 yapm Sakar akir filmindeki Sabri
Amca rol ile hafzalara kaznmtr. Bu kymetli sanatmz,
1986 ymda Kayseri'de vefat etmitir.

Kamer Sadkyan'm rol ald, Belika yapm Tenten filminden,

sanatnn da yer ald baz sahneler.
 Nian Haneryan
(1923-1997)

Tiyatrocu-Aktr-Senarist-Ressam

Sinema dnyasnda bilinen adyla Nian Haner 1923 yln

da Ankara'da domu, 1997 ylnda stanbul'da hayata gzle
rini yummutur. Tiyatro ve sinema oyuncusu, ynetmen, res
sam olarak tannm ve itibarl bir hrete kavumutur.
Sanat hayatna tiyatro ile balayan Nian Haneryan, Ses
Tiyatrosu gibi topluluklarda alm, ilk ynetmenlik tecrbe
sini bu sanat dalnda kazanmasnn akabinde, Ltfi Akad'tan
rendikleriyle 1955 ylnda kamera arkasna geerek sinema
dnyas iinde yer almtr. Senaristlik ve yapmcln yan s
ra sinemada oyunculuk da yapan Haneryan, ayn zamanda
ressam kimliiyle de tannm, sergiler amtr. Haneryan,
Yldrm Gencer, Trker nanolu, Erol Ta gibi sanatlarn
yetimesinde byk rol oynamtr.
 Aravir Alyanak
(1907-19 8 1)

Aktr-Senarist-Ynetmen

Adapazar'nda 1907 ylnda domu ve 1981 ylnn 1 Ma

ys'mda stanbul'da hayata gzlerini yummu oyuncu, ynet
men, senarist, yapmc.
stanbul niversitesi Di Hekimlii Fakltesi'nden mezun
olan Aravir Alyanak, Trk sanat mzii yorumcusu, keman
c Agopos Efendi'nin mahdumudur. 1920'li yllarda Gedikpa-
a'da Genler Temaa Dernei adnda bir toplulukta tiyatro
sahnesine karak sanat hayatma giri yapm, daha sonra Ha-
gop Ayvaz, Torkom Srabyan, Apraham Hdyan gibi isim
lerle Tan Sinemas'nda "Gen Tiyatro Sevenler Dernei" adl
toplulukla tiyatro almalarn srdrmtr. 1948 ylnda ilk
kez kamera karsnda oyuncu olarak yer almtr.
1951 ylndan itibaren yapmclk ve ynetmenlik koltuuna
oturan sanat, 1952 ylnda filmlerinin senaryolarn da kendi
yazmaya balamtr. "Yakut Film" adyla kendi film irketini
de kuran Aravir Alyanak, 1970'li yllarda seks ierikli filmler
furyasnn balamasyla film evirmeyi brakmtr.
 Hovsep Yazcyan
(?-?)

Oyun Yazar-Mtercim

Aktr ve Yazar. Mehur Arif Aa'nn Hilesi tiyatro eserini-

nin librettosu ona aittir. Kevork Pamukciyan'n Biyografileriy
le Ermeniler adl eserinin 377. sahifesinde bu isimle kaytl bir
biyografi mevcuttur, ancak burada tiyatrocu deil, Kbrs'taki
Fransz konsolosluunda mtercim olarak bahsedilmektedir.
Dolaysyla, ayn ahstan bahsedip bahsetmediini bilemiyoruz.
 Osmanl Dnemi Tiyatrolar

BO SC O T Y A T R O SU
Aadaki derleme, merhum Muharrir Refik Ahmed Se-
vengil'in (1903-1970) Opera serlevhal ve bir asr evvel Trk-
eye evrilmi eserle lkal Cumhuriyet gazetesinde neredil
mi makalesinden aktarlmtr.

Bosco Tiyatrosu'nda bir temsil...

Geen asr balarnda stanbul'a gelmi bir talyan hokka

baznn Beyolu'nda kurduu ve Bosco yazlp, Bosko oku-
nan bir adla faaliyet gsterip, BOSCONUN TYATROSU ady
la anlan mezkr kurulutur. Mevzubahis talyan hokkabaz,
1839 ylnda Tanzimat'n iln dneminde stanbul'a gelip, he
men birok Avrupal seyyah gibi Beyolu'nu tercihi ile mez
kr mahalle yerlemi, henz 2-3 ay gemi olmasma ramen,
kendisini sevdirmesini bilmi, ilk umm elence yerlerinde,
enliklerde, kibar ve ricl konaklarnda hnerlerini sergilemi
ve bylece hemen herkesi adeta bylemitir.
Nitekim 1840'da, Ticret Nzr Fethi Paa'nm devrin h
kmdar Abdlmecid'in hemiresi ile olan dnnde, Sul-
tan'm Arnavutky Aknt Burnu'nundaki muhteem yalsmda
yaplan gz kamatrc davete bu Italyan hokkabaz da arl
m ve Padih'm huzurunda aklalmaz hnerler gstererek
ad her tarafta duyulmutur. Zira, ehrin gazeteleri balland
ra ballandra ondan bahsetmilerdir.
Bylece hayli n salan Bosco, sabit bir i meknna sahip ol
ma zamannn artk geldiine knaat getirerek, hkmete bir
dileke ile mracaat etmi, Beyolu'nda bir oyun yeri yaptrp,
cretli oyunlar gsterebilmek iin izin talebinde bulunmutur.
Dilekesinin kabulnden sonra, varln gnmzde de
muhafaza eden mehur Galatasaray Lisesi'nin kar srasn
da, yine mehur Galatasaray Postahnesi ve bitiiindeki bi
nalarn yerinde bulunan mahlde byke bir tiyatro bins
yaptrmtr. Buras faaliyete getiinde halk tarafndan gs
terilen olaanst rabet karsnda, tabi olarak ziyade mem
nun kalmtr.
Mezkr tiyatro sadece stanbul'da deil, Aym zamanda Tr
kiye apmda ilk tiyatromuz olmakla sahne tarihimize gemi
tir. Nitekim, Gedikpaa Tiyatrosu ile Beyolu'ndaki Naum Ti
yatrosu daha sonraki yllarda ina edilmilerdir.
Bosco Tiyatrosu deer asndan sadece Trkiye'nin ilk ti
yatrosu olmasyla deil, ayn zamanda tiyatroda oyun seyret
menin usl, erkn ve dbm da izah eden ilnlar datarak,
halk tiyatro ile kaynatrmaya almasyla da dikkatlere ek-
mi, sahne kltrn halk arasna yayabilmek iin ne lzmsa
yapm olmasyla da takdir toplamtr.

T
BSC O .
-. V
t T85SflAf3tii JSSUJHB,
lVEUARS tUKjrifELV.VRS. #

m ora seest m s s n r uwrsnikE> iW.

UtKTOLOMCt I!os u

Bosco'nun Avrupa seyahatlerinden birine ait kitapn kapak ve ii.

Nitekim 10 Austos 1840 tarihli Cerde-i Havadis gazetesin

de neredilmi bulunan 2 numaral ilnnda u nemli akla
ma mevcuttur ki, aynen geiyoruz:

Bina yuvarlaktr, salon be-alt yz kii oturabile

cek geniliktedir. Gzelce ve tiyatro kltrne yarar
ekilde donatlmtr. stanbul gibi byk bir ehirde
kendisinden sonra oyun gsterecek kimselere de elve
rilidir. Oynanacak temsillerin defteri vakit ve zaman
ile halk bilgilendirilecektir.

Tiyatro seyircerinin canlar sklmamas iin oyun

fasllar arasnda gayet nefis ve l msikye dair ahenk
icra olunacaktr.

Seyircilerin oturacaklar yerler iki trl olur: Biri

si alt tabaka, tekisi st tabaka. Yani, parter ve balkon
demek istenmitir.
 Seyircilerin yer seerken birbirleriyle kavga etmeme
leri iin oturacak yerlere numara konulmutur. Seyirci
lerin ellerine birer numaral girme kd verilmektedir.
Herkes bahtna, talihine gre elindeki numara nereye
rast gelirse o iskemleye oturur, baka yere gitmemek
lzmdr. Bu girme ktlar ancak bir geceliktir, baka
vakitte ie yaramaz.

Birinci snf yer: 20 Kr. kinci snf: 10. Kr. Aa ka

tn sahne n sandalyalarnn birinci ve ikinci sralar
Hkmet adamlarna tahsis edilmitir.

Tiyatroda yiyecek, iecekle donanm eitli sofra

lar da vardr. Bfe isteyenler fasllar arasnda cretini
deyip, dilediklerini yiyebilirler. Oturacak yer semek
isteyenler her gn oyun zamanndan evvel Tiyatroya
gelerek, beendii yerin numarasn belgeletebilir. Filn
filn geceler ayn oyun vardr ve katiyen sigara iilmez.

Bosco, iki ay sonra gazeteye verdii yeni bir ilnnda ise, bi

let szcn ilk defa kullanm, Tiyatro deyimini de L'bet-
gh diyerek, devrinin lisn zevkine gre deitirmitir.
Bosco'nun bu tiyatroda gsterdii ilk oyun, 1840 Austos
aynda, 24 gizli marifetten mrekkeb, beheri iki fasllk eski
Msr sihirbazldr ki oyununa Tonando adn koymutur.
1840 sezonu Avrupa'dan getirtilen sanatkrlar muhteli
oyunlar sahnelediler ve bu meyanda ilk defa Pandomimler
oynand, komediler, vodviller temsil edildi.
Ticaret Nzr Fethi Paa bu messesenin faaliyetinden son
derece memnundu, zira tiyatronun kltr sahasmda ne derece
nem tadn gayet iyi bilmekteydi. Nitekim Hkmet'ten
msaade almak isteyen Bosco'nun mracaatn kolaylatrm
ve yardmc olmutur. Arz edilen ise Filleul adnda bir Fran
sz aktrn idaresindeki kumpanyanm temsiller verebilmesi
ile lkal idi ki, gerekli msaade verilmi ve Franszca muh
telif temsiller oynanmtr.
5 Aralk 1841 tarihli Ceride-i Havadis'in 63 numaral saysn
da u kayt gemektedir:
 "1841 yl Ekim ay iinde, Avrupah sanatkrlar tarafndan Bos-
co'nun Tiyatrosu'nda opera oyunu sahnelenmitir. Eserin bestekr,
Gaetano Donizetti'dir."
1841 yl knda ve 1842 yl baharnda Bosco Tiyatrosu'nda
oynanan dramatik yabanc temsiller daha ziyade talyanca ve
rilmekteydi ve oyuncular tabii olarak ounlukla yabanclar
d. Seyircilere gelince; stanbul Beyolu'nda yaayan ecnebi
ler ile Avrupa grm, Bat sanatlarmdan zevk alan slm ve
Hristiyan unsurlardan mteekil olduunu Ceride-i Havadis
gazetesinin, 30 Nisan 1842 tarihli ve 84 nolu nshasnda iln
olarak kayda gemitir.
Bosco Tiyatrosu'nda opera temsilleri 1842 Haziran ayma
kadar devam etmitir. Yaz dolaysyla tatile giren tiyatro, 1843
sezonunda maddi veya baka engellerden dolay srekli faal
olamam ve 1844 ylnn sonlarna doru Halepli mprezar-
yo Mihail Naum tarafndan satn alnm ve bylece Naum Ti
yatrosu kurulmutur.
Bosco'ya gelince; Trkiye'den ayrlan bu nl hokkabaz tal
ya'ya geri dnm, uzun yllar Avrupa'mn muhtelif ehirlerin
de hokkabazlk yaparak hayatn idame ettirmeye alm ve
nihayet 1866 ylnda Hollanda'da hayata gzlerini yummutur.1
Bosco'nun ahs ve tiyatrosu konusunu eserimize almam
zn balca sebebi Osmanl-Trkiyesi'nde ilk Opera'nm tan
tm ve sahnelenmesinin ilk olarak Naum Tiyatrosu'nda de
il Bosco Tiyatrosu'nda icra edilmi olduunu gstermekti.

H A SK Y ER M EN T Y A T R O SU
1858 ylnda Hasky'de Ermeni-Katoliklere ait mehur Ner-
sesyan Mektebi retmenleri, aralarnda anlaarak bir tiyatro
trupu kurmular, amatrce temsiller vermeye balamlard.
Onlarn baarl faaliyetlerini yakndan izleyen ve gayet mem-
nun kalan Arakel Altndrri, Daha verimli olabilmeleri iin
mektep binasnn yannda bir tiyatro salonu yaptrd. Ancak
faaliyetleri henz iki yl bulmutu ki, tiyatronun kapatlma
sna dair yaplan resmi emir, insanlarn heveslerini adeta kur
saklarnda brakmt!
Naum Efendi devlete mracaat ederek, stanbul hudutlar
dahilinde tiyatro tekelinin kendisine bal olmasn, yani bir
nevi imtiyaz istemi ve bu istei kabul grmtr. Yni, bu
sahada Naum Efendi'nin tekeli sz konusu idi. Dolaysyla,
bu babta dava aan Naum Efendi, davay kazannca mahke
me karar ile byk heveslerle ve amatr bir ruh birlii iinde
alan tiyatro kapatlmtr (1860).
mtiyaz konusunu Naum Tiyatrosu - XIX. Yzyl Istarbulu-
nur talyan Operas adl Emre Arac'nm kapsaml eserinden su
nuyoruz (s. 305-306):

Daha nce de grld zere Pera'da Palais de

Fleurs'in de dahil olduu cafeden bozm a Cafe Orien-
tal ve Cafe de Roumelie gibi deiik sahneler alp
kapanm bunlar giderek ve zamanla N aum Tiyatro
su'na rakip olm ulardr. N auim yine de 18 62'de 5 se
ne uzatld gibi stanbul'da opera ve tiyatro oynat
ma tekelini, Pdih'n Irade-i Seniyyesi ile hl elinde
tutmaktadr. Ancak Micel N aum 'un dier tiyatrolarla
yapt antlamalarla para karl im tiyazndan baz
feragatlarda bulunduu ve onlara oyun oynam a yet
kisi verdii de belgelerle tespit edilmitir. Suha Umur,
Michel N aum ile Seraphim M anasse arasm da 1 Nisan
1865 tarihinde yaplan ve Babakanlk Osmanl A ri
vi'nde ortaya kan byle bir antlam aya2 deinirken
u saptam ay yapar:

"Bu szlemeye gre, rade-i Seniyye ile stanbul'da her

trl Tiyatro temsili oynatma imtiyazm elinde bulunduran
Miel Naum Duhani, Seraphim Manasse'a eskiden olduu

2 B O A , M e c lis-i V l 2 3 8 7 1 , U m u r, A b d la z iz , B ey o lu N a u m T iy atro su , M ill S a

ra y la r, 19 9 3 , s. 82.
 gibi, Fransz dilinde ve opera haricinde olmak kayd ile, her
trl tiyatro temsili oynatma hakkn vermitir. Bu m saa
de iki sene, Yani iki Tiyatro mevsimi iin, '1 Ekim 1865 ile
1867 senesi Nisan sonuna kadar geerlidir.' M anasse, mu
kavelede belirtilen taksitlerle iki sene iinde Naum'a 400 Os-
manl Liras deyecektir."

Naum, kendi tiyatrosundan baka yerde olmamak

kayd ile opera-komik, komedi ve vodviller oynatma
hakkn da elinde tutmaktadr. Manasse, stanbul'dan
geen artistler ile, Fransz artistlerden bakasn tiyat
rosunda oynatamayacaktr. Bundan baka mzisiyen-
ler, hokkabazlar, canl-tablo yapanlar ve danslar da
bu tiyatroda temsil veremeyeceklerdir.

Naum, her temsilde para demeden bir loca, bir kol

tuk ve 7 duhuliye bileti alabilecektir. Manasse kendi ti
yatrosunda sadece Pazar, Pazartesi aramba ve Cu
ma gnleri temsil verebilecektir. Menfaat iin haftada
birden fazla olmamak kayd ile baka bir gn de tem
sil yapabilecektir.

Bu mukavele, Belediye VI. Dairesi tarafndan tasdik

edilmiti. Tabii belediyenin de koyduu artlar vardr.
Tiyatro oynanacak yer belediye tarafndan kontrol edi
lecek ve mahzur varsa izin verilmeyecektir. Devlete
uygun grlmeyen oyunlar oynanmayacaktr.

Evet! Kayda geilen resmi belgeden de anlalaca gibi bu

pek byk tiyatrocu olarak bizlere tantlmaya allan Mi-
chel Naum'un ayn zamanda, tam bir tekelci olduu, her ne
hikmeti var ise, mmkn mertebe gzlerden uzak tutulmaya
allmaktadr?
Mesel Katolik mezhepine girmi Ermeni veya Hristiyan-
Katolik olmu Musevi ve Italyan karm bir aileden gelen
Michel Naum'un bu yn dahi muallkta braklp, pek te
mas edilmemesine ramen, sz konusu sadece Ermeni ol
duunda fazlas dahi yazlr... Niin Ermeni? nk, gzel
sanatlar ve hemen dier alanlarda, Bat dnyas Osmanl ve
gnmz Trkiyesi'nde kendi menfaatleri karsnda yeg
ne engel olarak sadece ve sadece Ermeni kavmini grm ve
dolaysyla Trk-Ermeni mnasebetlerini her ekliyle boza
bilmek iin her ne melnetlik var ise uygulam ve hl uy
gulamaktadrlar!
Bylesi entrikalarn bir dierini tekip ettii -yz yl iin
de hemen her daim, Batl emperyalist devletlerin muhtelif do
laplar evirerek, Trkiye topraklar iinde Trkiye Cumhuriye
ti vatandalar konumundaki muhtelif unsurlar, yekdierine
hasm durumla getirebilmelerinde, bizdeki Bat hayran konu
mundaki baz brokrat, siyaset adam, gazeteci ve yazar snf
larndan kimselerin, kendi lkesi iindeki gayrimslim unsur
lar, Avrupa veya ABD gibi Bat Devletlerinin verdikleri szde
shhatli bilgelerden renip, ona gre deerlendirmelerinin et
kisi ciddidir. Bir ayr sebep de ki, bu en nemlisidir devlet
ve tarihi ekolnden ileri gelenler arasnda mezkr meseleyi
ok iyi bildikleri halde, Bat'nm iine geldii adan deerlen
dirip, Trk halkna bu gr zaviyesinden Ermeniler hakkn
da bilgi aktarmalardr. nk bylelerinin ipleri Bat dev
letlerinin ellerindedir ve iki adan onlara tbidirler: Birincisi
Farmason olular, kincisi ise altuna olan sevgilerinin vatan
ve milletten daha stn olmasdr.

N A U M T Y A T R O SU
1840-1870 tarihleri arasnda faaliyet gstermi olan tiyatro.
Aslen Bosco Tiyatrosu'nun alnmasyla ortaya kmtr. 1844
ylnda Theatre de Pera adyla faaliyete gemitir. lk sahnelen
oyun da Lucrezia Borgia olmutur. Ahap olan tiyatro bina
s yanm, 1846 ylnda yeniden ina edilerek, bu sefer Theat
re Italien Naum adyla faaliyete gemitir. 1870 ylndaki yan
gnda bu bina da yanm ve akabinde buras Hristaki Pasaj
olarak yeniden ina edilmitir, ki bugnk bilinen adyla i
ek Pasaj'dr.
<2y* A V JT c*^ . ^ ^ fr Jfy 'JS ./i^

TEATRO NAUM
l\ PER\ III C0STAM1\W0U
IVr la sera ili Htcoledi 16 Maggio 18o
Sorala Slraordinaria Ik'vohla a tolale Reelicio.
Del |>rin Huio {.mm Assolulo.
V1NCENZ0 GALU
lHIM \IHPPRESE\T WIO\K HEI.I/OPKRA BITFA
BBS TM A T T I M T T C U lT

illt\ l*ASl \LB

llusica del Hilesin Cav. Gactato Doizetli
Ik . I*qnal^ \Vcrbw rnl> U r>.
iflm
S I * . V i'c c u n ( u l u
m .U nr M a bU n ta M i II I). Iav|ir
p HKiU-vliHi d S*f- P u r H O u n m
E n n io , nlpnU-dlf). I*aaqu#leman*
crri>.(MM(u di Hg. K *a c u S a * ii
Morina. flovinr t r io tn ................................ 5Wg~. K LEi4.V W A
Un R tU ro ........................................ 81*. N. N.
(Jori d i Servi e l
M *giordcm o, M oduta, P arrvechirrr rk* t o n parlan o
V Aiom* S i fim* i Rom *

fi R rif m lo * * t a r I -detta Opera di mm porltooUrr talic. arlla p e n f M > m-

r i tcnUloK-n- radlta da (|iksIo C if < Pabblio*. r rbt \frt ocfe* lu ** Wo**r*r*ri*
qull* p>p d in p tll* e copUtntc. rhe j(f< cocnparti nri'a eorrrnle !'t* . atk^Modubr
p r r HA i piit vU H ft *tfa n tta ti.

Ouesta rerila mm dabbonameto

Si priiK'ip a alle g ro 8 \\i preeise

N. B. Sono (ire^ili i Sigori lboali di a m t ir e
al Canerino del Teatro il iorm ili Marledi serile n im i
r lor rispeltive logjie diversamenle verranno disposle.
Naum Tiyatrosunda sahnelenen bir oyunun afii.
 FR A N SIZ T Y A T R O SU
Trk Tiyatrosu Ansiklopedisi kaytlarna gre, Fransz Tiyat
rosu stanbul'da ilk ina edilen tyatro binas olarak, Venedik
li Justinus tarafndan yaptrlm. Roman adnda bir yap us
tas tarafndan ahap olarak ina edilen (1885) yap bir dnem
sirk olarak faaliyet gstermi ve Avrupa'dan getirtilen trup
lar burada muhtelif temsiller vermilerdir. 1868 ylnda mez
kr kuruluun mdr Manas veya Minas adnda bir Osman-
l Ermenisi idi.
1871 ylndaki Byk Beyolu Yangn esnasmda yanm
ve bilhare Halep ars iinde yeniden ina edilmi bulu
nan bu tarihi tiyatro zaman iinde birok isim alm ve bu
isimlerle anlmtr: Pera Sirki, Varyete Tiyatrosu, Darlbeda-
yi Operet ve Komedi Sahnesi, Ses Tiyatrosu, Dormen Tiyatro
su, Ses Sinemas.

A R K T Y A T R O SU
1861-1865 yllar arasnda faaliyet gstermi olan tiyatro, Na-
um'un doymazl ve hkmetin ald kararla yktrlan me
hur Hasky Tiyatrosu'nun kurucusu ve hamisi konumundaki
Altun Drri ve kardeleri ile o yllarn ileri gelen Ermeni zen
ginlerinden ve sanat merakllarndan olan Meryem Kuliler, Kir-
kor Hurdacyan, Abraham Narinyan, Kirkor Frengliyan, Rupen
Hseyinciyan ile ortaklaa, Beyolu Balkpazar'ndaki, Surp
Yerortutyun Katedrali vakf Horan Kilisesi ve Tokatlyan
Oteli'nin yerinde bulunan, Cafe Oriantal adndaki gazinoya,
baz deiiklikler uygulayp, tiyatro ekline sokmalaryla or
taya km ve devletten msaade alnarak faaliyete gemitir.
Hasky'den Mardiros Mmakyan, Tomas Fasulyeciyan, Se-
defciyan; Beyolu'ndan Ekiyan, Bedros, Magakyan, Agop Var
tovyan, Ohannes Acemyan, Serope Benliyan, Tavit Triyans,
erai Liei; kadnlardan 1860 ylnda Dominyan ile Mar
yam Zankayan veya Zagakyan ile birlikte kuvvetli bir ekip
olumu, Bezirciyan ve kzkardei Aavni ile Yeprus Krk-
yan da ekibe alndktan sonra, talyan asll Asti de rejisrl
stlenmitir. lk piyes ki Ahbap avular adl perdelik
dram ile bir perdelik Puninell komedisidir. 14 Aralk 1861
tarihinde sahnelenmitir.
Tiyatronun baarl gidiat, Ermeni Cemaati arasnda zu
hur eden ve mezhep atmalarna yol aan mehur Sasun-
yan Vak'as zuhur edene kadar srmtr. Ancak daha son
raki yllarda ark Tiyatrosu'nun talihi ters dnm, muhtelif
maceralar ve sahip deiiklikleriyle varln zar zor 1865'lere
kadar srdrebilmitir.

G ED K PA A C A N B A Z H N E T Y A T R O SU
Trk Tiyatro Tarihi zerinde balca otorite saylan, merhum
Refik Ahmet Sevengil'in (1903-1970), mehur Gedikpaa Tiyatro
su hakknda Read Ekrem Kou'nun mehur stanbul Ansiklope
disi' nin 6077. sahifesinde, Trkiye Ansiklopedisinden aktarlarak
aynen geilmi metni teferruatl malumat ierir: "Trk dilinde s
rekli temsiller veren ilk sahne teekkl 1868 ylndan 1884 ylna ka
dar srmtr. Trk soyundan aktrler ilk defa bu tiyatroda sahneye
kmlar, tiyatro yazarlarmzn eserleri ilk defa bu tiyatroda oynan
m ve Trk sahne oyuncular bu eserlerde rol almlardr."
nl gazeteci-yazar merhum Ahmet Rasim ise (1864-1932)
Gll Agop iin yle buyurmular: "Tiyatroculukta mahareti
y ise de, ben Besa temsilinde tabancasnn sesiyle aladktan son
ra bir daha grmedim." Ahmet Rasim merhum, kendi ifadeleri
ne gre Gll Agop'u henz ocukken bir sefer izleyebilme
imkn bulmu ve buna ramen bu deerli sahne adamnn
meslek maharetinin bir sylentiden ibaret olduu inancyla
hareket etmekten geri kalmamlar? Grlyor ki, bir Ermeni
aznla ku tutsa, hamas duygularn esiri olanlar iin hemen
hibir deer tamaz ve de hl yledir!
Gll Agop Vartovyan ve daha evvel yazm olduumuz
gibi Eliza Binemeciyan ve Knar Hanm, Trk Tiyatrosu'nun
dorudan kurucusu olmu deerli ahsiyetlerdir. Dolaysyla
Trk Tiyatrosu'nun kurucusu veya Cumhuriyet dnemi Trk
Tiyatrosu'nun kurucusu Muhsin Erturul'dur diyemeyiz. By
le bir yaklam, dpedz hakszlktr! Trk Tiyatrosu'nun Os-
manl dnemi ile Cumhuriyet dnemi gibi bir ayrm olamaz.
Zira Osmanl dnemi de, Cumhuriyet dnemi de Trk'dr!

Gll Agop Vartovyan ve

Gedikpaa Tiyatrosu'Nun Tarihesi
Edeb eserleri sahnelemekle, sahne sanatnda bir inklb
meydana getirerek sflrl tiyatro imtiyaz elde edebilmek
iin hkmete mracaatla msaade alp tasarsm gerekle
tiren Gll Agop'un, kendi biyografisinde belirttiimiz gibi,
zel imtiyaz almasndaki balca sebep, baka truplarn da sah
nelerinde benzeri faaliyetler sergilemelerine mni olabilmekti.
nk, bozuk bir ivenin hem esere ve hem de lisana zarar
dokunabilirdi. Ancak, tercme ve telif eserlerin en l ekilde
hazrlanabilmesi iin mezkr konuda uzman yardmclara ih
tiya vard. Gll Agop'un bu ihtiyacn da, Jn-Trkler kar
layp, gayet nemli bir ihtiyacn, problem hlini almasn nle
milerdir. Dolaysyla 1868-1884 yllar aras Trke oyunlar,
Trk yazarlarnn eserleri ilk olarak bu tiyatroda sahnelenmi
ve Trk sahne oyuncular ilk bu tiyatroda hayat bulmutur.
Tiyatro binasmm bulunduu mevki stanbul arkapu'dan
Beyazt'a giderken sol kolda kalan mehur Gedikpaa semtine
inen sokakt. nce, bir sirk olarak faaliyet gstermitir. Soulie
adndaki bir sirk direktr tarafndan 1860 veya 1861 ylnda
yaptrlan sala binada, 1862 yl Ramazan aynda aramba,
Perembe ve Cumartesi geceleri temsiller verilmitir.
1863 ylnn Ramazan aynda Ohannes Kasparyan, talya'dan
getirttii bir trupa Cambazhne Tiyatrohanesi'nde pandomim
ve baz mzikli oyunlar sergiletmi ve hayli baarl olmutur.
1866 ylnda, Ramazan dolaysyla verilen temsiller hakknda
baslan ilnlarn okunaksz oluu, tiyatroseverlerin ikyetle
rine mucip olunca mezkr tiyatro sahip deitirmitir. Bu d
neminde sirk eklinden karlp, derli toplu bir tiyatro binas
tesis edilmi, 1867 sezonunda Ardeli ve ortaklarmca kiralan
m, opera ve bale gsterileri sahnelenmi, 5 Ocak 1868 Pazar
gn, Trke baz oyunlar gsterilecei iln edilmitir.
Gll Agop'un dneminde Tiyatro-i Osmn adnn kul
lanld mezkr binada ilk Trke temsiller oynanm oldu
unu belirten belgelerden birisi, 3 Ocak 1868 tarihli gazeteler
olmutur. Mezkr tiyatrodaki temsillerin tm, uzun yllar
Gll Agop'un ynetiminde icra edilmitir.
Balarda yabanc yazarlarn eserlerinden istifade edilmi ve
yabanc dillerden eviriler sahnelenmi, fakat seyirci pek tut
maynca bu sefer de halk hikyelerinden semeler zerinde
durulmu, skdar Karakol Kumandan olan Kayserili Mus
tafa Efendi tarafndan yazlan ve 1869'da sahnelenen, Leyl ile
Mecnun Masal adl yapm ilk telif ve ilk yerli eser olmutur.
Yazlp meydana getiriliinde, Gll Agop perde ve sah
ne blmlerinin pln zerinde alm, szlerini de Musta
fa Efendi yazmtr.
Gedikpaa Tiyatrosu'nun temel talarndan birisi de hi p
hesiz Mehmed Ali Bey (1844-1898) olmutur. Ali Bey Ermeni
sanatlara diksiyon dersleri vermi, evirdii veya adapte etti
i eserleri bu tiyatroda sahneletmi ve ayrca Gedikpaa Tiyat
rosu'nun en candan destekilerinden olmutur. Dahas, Trk
tiyatro yazar yetimesi ve yerli temsillerin oaltlabilmesi ga
yesiyle gazetelere iln verilmesini Gll Agop'a telkin etmitir.
Bylece kimi ilnlar grerek, kimi de baka vesilelerle top
lulua katlmtr. Trk asll bu aktrlerin arasmda Ahmed
Necib, Hamdi, smail, Mehmed Vmk, Mehmed Edib, Selim,
Hsn, Edhem ve brahim Efendi gibi isimleri zikredebiliriz.
1872-1873 sezonu, Gedikpaa Tiyatrosu'nun en verimli d
nemi, yani altun devri olmu, devrin nl yazarlar bu tiyatro
ya kar sempati duymu, 12 Kasm 1872 gn Namk Keml
(1840-1888) tiyatro sanatnn halkn kltr seviyesini ykselten
ok nemli bir sanat dal olduu eklindeki grlerini, bret ga
zetesinde imzasz bir makale kaleme alarak, Gedikpaa Tiyatro
su'nun yeni bir kadro ve yeni bir sistemle hayli faydal olduu
nu dile getirmitir. Geri makalede imzas yoktur ama yaznn
slbundan kim tarafmdan yazlm olduu anlalmtr.
1873 ylnda Gedikpaa Tiyatrosu'nda edeb bir heyet kurul
mu, Nuri ve Hayret beylerin nclyle Ali Bey ile Namk
Kemal Bey de heyete katlmlar, tiyatronun yneticisi Gll
Agop ile birlikte be kiiden mteekil bir heyet bylece faa
liyete gemitir.
1 Nisan 1873 gnnn akam, Namk Kemal'in mehur Va
tan Yahud Silistire adl eserinin sahnelenmesi bal bana bir
hadise olmu mill hislerle coan seyircilerin ar hareketleri
ve Namk Kemal'i grmek istemeleri gibi olaylar ii rmdan
karm, Namk Kemal evine kamaya mecbur kalm, pein
den bret gazetesi kapatlm, Namk Kemal ise tutuklanarak
yakn arkadalaryla birlikte srgne gnderilmi ve bylece
tiyatronun edebi heyeti de dalmtr.
1874-1875 sezonunda Gedikpaa Tiyatrosu, nl besteci Dik
ran uhacyan'm Opera Tiyatrosu adnda bir topluluk meyda
na getirmesi ve Gedikpaa Tiyatrosu'ndan nde gelen oyun
cularn ounluunun uhacyan'm topluluuna gemesiyle
nemli derecede kan kaybetmitir.
Bu durum zerine Gll Agop, Fransa'dan Menadier admda
bir rejisr getirterek, taze kan elde edebilmek gayesiyle tiyatro-
sever gen Trk yazarlara Fransz operetlerinden semeleri dili
mize evirtmi ve Offenbach'm besteledii Gzel Helen Opere
ti'ni, 2 Ocak 1875 gecesi Gedikpaa Tiyatrosu'nda sahnelemitir.
Sonraki gnlerde "tiyatroyu halkn ayana gtrelim di
yerek" topluluu ile skdar, Kadky, Ortaky ve Beyo-
lu'nda temin edebildii sahnelerde oynamtr. Temsillerine
sezon sona erdikten sonra, skdar Balarba'ndaki Yazlk
Tiyatro'da devam etmitir.
23 Ekim 1875 akam Namk Kemal'in Zavall ocuk adl pi
yesini sahnelemi, ancak eserin yazarnn ad aklanmamtr.
 Opera Tiyatrosu'na gelince, sadece bir mevsim alabilmi
ve daha sonra 1875-1876 sezonu balamadan, Gll Agop'un
tiyatrosundan ayrlm bulunan oyuncular tekrar Gedikpaa
Tiyatrosu'na, yani eski yuvalarna dnmlerdir.
29/ 30 Mays 1876 gecesi Abdlaziz Hn tahtndan indi
rilmi ve V. Murad tahta gemitir. Bu meyanda Namk Ke
mal ve arkadalar Magosa Zindanmdan kurtularak stanbul'a
dnmlerdir.
Ancak Gedikpaa Tiyatrosu'nun ileri iyi gitmemi ve Gll
Agop, tiyatronun yneticiliini bakasna devretmeye mecbur
kalmtr. Nitekim 17 Ocak 1877 gn akam Vatan piyesinin
temsilinde ynetici olarak Dikran Kalemciyan ad kaytlara
gemitir.
Gll Agop 1877-1878 sezonu banda Gedikpaa Tiyatro
su'nun idaresini tekrar devralmi, mezkr sezonda oynanan
tek yeni piyes Alman iri Schiller'in Haydutlar piyesi olmu
tur. Eser Franszcasmdan Trkeye, Manastrl Rifat ve Haan
Bedreddin tarafndan tercme edilmitir.
Bu meyanda Gll Agop'a verilen on yllk Trk dilinde
suflrle tiyatro oynatma imtiyaz, 1880 ylnda sona ermesiyle
birlikte Gedikpaa tiyatro binasnn konturat da sona ermitir.
Gll Agop, birka arkadan alarak ehzadeba'na git
mi, bir sala tiyatroda temsiller vermeye devam etmitir. Bu
esnada, Saray tarafndan Mzka-i Hmyn'da tiyatro oyun
culuuna yatkn olanlara ders vermek zere greve alnmtr.
Gedikpaa Tiyatrosu ise nl tiyatrocu Mmakyan tarafn
dan kiralanm ve temsiller verilmeye balanmtr. 1881-1882
sezonunda Alexandre Dumas'm Kamelyah Kadm adl eseri Ah-
med Midhat Efendi'nin tercmesiyle sahnelenmitir.
Ancak Mmakyan, ehzadeba'nda zel bir tiyatro kurup
temsillere balaynca, Gedikpaa Tiyatrosu tam bir sessizlie
gmlmek zorunda kalmtr.
Bu sefer, Bursa'dan stanbul'a dnen nl Fasulyeciyan, Ge
dikpaa Tiyatrosu'na talip olmu ve kiralayp temsiller verme-
ye balamtr. Lkin masraflar o derece ardr ki, gelir gideri
karlayamaymca brakmaya mecbur kalmtr.
1884 sezonunda Gedikpaa Tiyatrosu Ahmed Fehim'in te
ebbs ile yeniden alm, bu sefer Ahmed Midhat'n yaz
d, Ali Haydar'm besteledii engi Opereti sahnelenmitir.
Daha sonra yine Ahmed Midhat'n yazd erkez zden
leri piyesi sahnelendiinde "erkezleri bamszlk yolunda
kkrtyor" eklinde yaplan bir jurnal zerine, Gedikpaa Ti
yatrosu bir gecede yktrlp yerle bir edilmitir.

O SM A N LI D R A M T Y A T R O SU

1884-1908 yllar arasnda faal olan tiyatrodur. Osmanl Dram

Tiyatrosu, stanbul'un yegne kaliteli tiyatrosu olarak kaytla
ra geilmi ve Mardiros Mmakyan'm bu husustaki gayret ve
abalar, bilhassa dikkatleri ekmitir.
Ne var ki, Mmakyan'm gerek mnda hak ettii vgler
ard arda yadrlrken, dier taraftan Trk Tiyatrosu'nun temel
ta konumundaki Gll Agop Vartovyan adeta ikinci plna
itilmi, Mmakyan' yetitiren usta olmasna ramen, n plna
karlan Mmakyan olmutur. Daha dorusu istifade ettiimiz
deerli kaynaklardan biz bu intibay edindik!
Halbuki Gll Agop'un sadece Mnakyan'a deil, ayn za
manda birok tiyatro hretine emei gemitir. Nitekim bu
noktaya bret gazetesinde ak szllkle temas eden mill a
irlerimizden Namk Kemal, Gll Agop Vartovyan Efendi'yi
verek hizmetlerine temas ederken sanat ve memleket aky
la ne byk bir aba ve mcadele vermi olduunu nefis ka
lemiyle dile getirmitir:

"Syi mekr olsun, Gll Agop Efendi bu m

kltn hi birinden dar- ftur olmakszn bir Osman-
l Tiyatrosu vcuda getirdiini herkes nazar-i memnu
niyetle gryor.

lk zamanlarmda halkn bittabi gsterdii rabetsiz

likle beraber koca tiyatronun masrafna tahamml etmek
ve hi yoktan oyun ve oyuncu peyda eylemek ne kadar
mkl bir ey olduu dnlrse Agop Efendi'nin
gayret ve himmetinde olan kymet o zaman anlalr.

Agop Efendi bu syinde yakn zamana gelinceye

kadar yalnzca bir edibin Ali Bey muavenetine maz-
har olarak o iki zatn himmet-i mahsusu Osmanl Ti
yatrosu'nu umumun nazar-i dikkatine mazhar olacak
bir hale getirdi."

te Gll Agop'u hakiki kimlii ile gsteren, deerli bir bel

ge! Peki buna ramen Gll Agop, niin ou kalem tarafndan
hep ikinci plnda gsterilmeye allyor, bir trl anlayam
yorum? Dolaysyla bu hususun ayrca tetkiki bence elzemdir.
Trk Tiyatrosu'nun iki temel direinden kincisi olan n
l aktr ve ynetmen Markdiros Mnakyan, kendisini Gll
Agop'un devam saym, kendi bana bir tiyatro kumpanya
s kurmay her daim hayl etmitir ki, Msr turnesi dn bu
haylini gerekletirmitir (1884). Mnakyan'm kurduu top
luluk ise, Gedikpaa Osmanl Tiyatrosu'nun 15 yllk sresin
de, Trk Tiyatrosu varln erefle yaatm, 1908 Merutiye
ti' nden sonraki dneme kadar muhafaza edebildii mevkiini
Darlbedayi'ye teslim etmitir. Evet, bu bir nbet meselesidir!

K A D IK Y T Y A T R O SU
Kadky Istanbul-lzmit Demiryolu'nun yaplp, trenlerin bu
hatta da almaya balamasndan sonra tara ile irtibat glen
mi, bu mahal nefis bir sayfiye ve tenezzh blgesi olduundan,
II. Abdlhamid dneminin ileri gelen zevat ve zenginleri tara
fndan nefis baheli kkler yaplmaya balanm ve bylece bil
hassa kaymak tabakanm balca ihtiyalarndan birisi olan tiyat
ronun eksiklii ortaya kmtr. Bu eksii de tiyatro imtiyaznn
maddelerinden birisi olan stanbul'a bal her blgeye tiyatroyu
getireceini kabul etmi bulunan Gll Agop tamamlamtr.
Kadky Tiyatrosu'nun kurulduu ilk yllarda Gll Agop
Vartovyan Efendi, 9 Ocak 1874 Cumartesi gnnden itibaren
geceleri temsiller vermi, Ayyar Hamza ile Zor Nikh sahne
lenmi, 30 Ocak 1874 Cuma akam Cesare Borgia ile Ereti
Sa temsilleri oynanmtr.
1880 ylndan sonra ise, sayfiye mahalli olarak gelien Kad
ky'de, Yourtu ayr, Aya Mama, Papazn Bahesi, Kudi
li gibi birok mahlde, gazino ii veya ayr ortasnda sala ti
yatrolar tesis edilmi, Cuma ve Pazar gnleri muhtelif oyunlar
sergilenmitir. Kadky Tiyatrosu 1908 Merutiyeti'nden 1918
Mtarekesi'ne kadar Mslmn-Trk kadnnn sahneye k
mas ve canl operet oyunlarna sahne olmutur.

K A N TO V E K A N T O C U LA R
19. asrn ikinci yarsnda, stanbul tiyatrolarnda meydana
kmtr. Varyete gibi, ark-dans karm hayli elendirici bir
sahne gsterisi olarak tiyatro tarihimize kendine has bir gr
nmle katlm olumlu olduu kadar, menfi ynleri de bulu
nan bir sahne tr olarak hafzalarda yer etmitir.
 Piyes balamadan veya perde aralarnda, seyircileri oyala
yabilmek gayesiyle meydana getirilmi hareketli ark tarz
na Kanto denmi ve bylece sahnede bir yenilik meydana ge
tirilmitir. Bunun mucidi de Mnakyan'm son dnemlerinde
adeta rakibi(!) olabilecek kadar tesirli olmu bulunan 1866 Si
vas doumlu nl Kantocu Peruz Terzakyan'dr. 14 yanda
sahne ile tanan Peruz, ansn ilk nceleri tiyatroda denemi,
bilhare kantoda karar klmtr ki, daha geni malumat Pe
ruz maddesinde vermitik.
Kanto arklarna ruh katan oynak msikni u sazlardan
kurulu idi: piyano, keman, klarnet, trombon, trompet, davul,
zil, trampet.
Kantolarn ok basit bir ezgileri vard ve hemen her isteyen
ezberleyip, akimda tutabilirdi. amram Hanm, Byk Peruz,
Amelya gibi nl kantocular, seslendirdikleri eserleri kendi
leri bestelemitir.
Mehur olup, adlar gnmze kadar gelmi olan dier
kantocular arasnda Lehli Byk Amelya, Kk Eleni, am
ram Hanm, Kk Verjin, Byk Verjin, Kk Peruz'u sa
yabiliriz.
nceleri baletto, raks, anson, ansonet adlaryla sahnede
yer alan kanto, sanat yn kuvvetli ve kaliteli seyirciye hitap
eden bir mzik tryd. Ancak, Galata tiyatrolar, balozlar,
kafe-antanlarda alt snfa hitap eder hale getirilince, sanat y
n her geen gn biraz daha kan kaybna uram, tulatlar
tarafndan ehzadeba'na getirilmesinden sonra ise seviyesi
iyice dm, stanbul halknn bugnn artlarnda ar g
rlmese bile, o gnn artlarna gre dekolte kadn grebilmek
gayesiyle kantolu tiyatrolara rabet edileri, kadm oyuncularn
ounluunun, kantoya kmaya mecbur kalmas, ksa etekli,
kol ve gsleri ksmen ak olularyla erkek seyircileri da
ha da tahrik etmelerine vesile olmu ve bylece kanto bir iret
sofrasndan farksz bir seviyeye dmtr.
 Mehur kantocular bir arada...

Ekmek elden, su glden misli bir hayat srmeleriyle dik

katleri eken Galata ve Beyolu'nun Avrupal tccar ocukla
r da mezkr akmn mdavimlerinden olmutur. Dier taraf
tan ayak takm ise, kantocu kzlar iin aralarnda kapm ve
hatta bu mcadele esnasnda kan dahi dklmtr.
1919-1920 aras kantoya yenilik getirebilmek iin gayret sar-
fedenler tango ve arliston gibi o yllarn modas dans fgr-
lerini de katarak, bu sahne sanatn daha cazip hle getirmeye
alm, fakat kanto balad gibi devam ettirilemediinden,
yasaklanma tehlikesiyle kar karya kalmtr. Buna ramen
varyete, dans, teganni, solo, det, raks, ayak oyunlar gibi ad
larla, kanto yaatlmaya allmtr.
Kanto varln 1950'lerin balarna kadar srdrebilmitir
ki benim doup bydm mehur sahil mesirelerinden Ye-
nikapu semtinin sala gazinolarnda ocukluk ve ilk genlik
yllarmda bizat kaamak da olsa izleyebilenlerdenim.
 Tiyatro Konusunda
stifade Edilen Kaynaklar

stanbul Ansiklopedisi, Read Ekrem Kou, Muhtelif Ciltler.

Dnden Bugne - stanbul Ansiklopedisi, Muhtelif Ciltler.
Trk Tiyatrosu Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi Yayn.
ada Trkiye, Prof. Pars Tulac, Cilt: I.
Biyografileriyle Ermeniler, Kevork Pamukciyan.
Osmanl Tiyatrosu, Metin And - Dost Kitapev
Sahnemizin Deerleri, Aot Madat, Cilt: I-I.
Naum Tiyatrosu, Emre Arac - Yap Kredi Yaynlan
Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu, Metin And - I Bankas Yayn
50 Yln Trk Tiyatrosu, Metin And
O Gnden Bu Gne, Vasfi Rza Zobu - Milliyet Yaynlan
100 Opera, Doan Karde Yaynlan.
Trk Tiyatrosu Tarihi, Refik Ahmet Sevengil
zel Gazete Ve Mecmua Arivi, Levon Panos Dabayan
PLASTK SANATLAR,
FOTORAFILAR
 Dou Anadolu topraklarnn kadim halklarmdan Ermeni-
ler, Bizans mparatorluu'nun dost ve efktli(!) yaklam ile
Ermenistan' ele geirmesinden sonra, mill hrriyetini kaybet
mi, Bizans esaretinde bir hayat srmeye balamtr. Seluklu
Trklerinin, Anadolu'ya girileri, Ermeniler'in karsna yeni
imknlar karm ve bylece huzura kavuarak, kendilerini
din ve gzel sanatlara hasretmiler, gzel sanatlarn hemen
her dalnda nice harikalar meydana getirip nice sanat eserine
imzalarn basabilmilerdir ki, bunlardan birisi de, hi phe
siz resim sanatdr.
Resim sanat deyince de hemen herkesin akima ilk gelen, dn
yaca nl deniz ressam, Hovhannes vanovi Ayvazovski'dir.
Bu blme, Ermeni asll deniz ressamlarndan birisiyle ba
lamamdaki balca sebep ise, bir sahil semti olan Yenikapu'da
doup bym olmamn etkisi mutlaka vardr. Hovhannes
vanovi Ayvazovski ile balamamm sebebi ise, ruhumdaki fr
tnalar en iyi dile getiren ressam olmasdr! Bu hl sadece ben
de deil, hemen birok Ermeni'de mevcuttur. Zira, ayn yal
nzl, ayn zdrap onlar da ekmektedirler. nk, 1939'dan
balayarak, kademeli ekilde birleri, bizlere "sizler aznlks
nz, bizler sizlerin Efendileriniziz" gibi lzumsuz kelamlar Saf-
retmiler ve bu da bizleri ok, hem de pek ok zmlerdir!
Birisi ressam, dieri ruhani1 olarak kendi sahalarnda me
hur olmu olan Ayvazovski biraderlere, Cenab- Hak son de

1 H o v h a n n es A y v a z o v sk i'n in ru h a n i o la ra k h a y a t s rm b ira d e ri K a p riy el B a-

Y e b isg o b o s A y v a z o v sk i h a k k n d a ta fsila tl m a lu m a t, O sm a n l E rm en ileri ad l
rece cmert davranarak, kendi sahalarnda birer otorite, birer
emslsiz hizmetkr olmalarn salam ve bylece insanlk ta
rihi, Ayvazovski biraderleri, iyiliklerin de, ktlklerin de asla
silinemez bir sihirle kaplanm bulunan tarih hzinesine altun
harflerle kaydedilmelerine msaade buyurmutur.

e se rim in 136. sa h ife sin d e v e rm i b u lu n d u u m d a n , b u n o tu b e lirtm e k te fay d a

m la h a z a e d iy o ru m . B u n l ru h a n i h a k k m d a k i m a lu m a ta , Y e d ire n k Y a y n
lar ta ra fn d a n 2 0 1 0 se n e sin d e b a sla n e se rim d e o k u y a b ilirsin iz .
 Hovhannes van
Konstantinovi Ayvazovski
(1817 - 1900)

Ressam

Ayvazvoski'yi ilk ocukluk yllarmda, okul kitaplarndan

tandm ve sahil ocuu olduumdan, deniz ressam oluu be
ni bilhassa etkilemiti. Daha sonra ondan bahseden, onun hak
knda bilgi veren hangi mevkute var ise, hemen arivliyordum
ki, ayn yllar iinde kenid almalarmn biri dierini takip et
mekte ve evimizin duvarlarn kt zerine izmi bulundu
um muhtelif resimler sslemekteydi. Sonraki yllarda ocukca
abalarm geree dnt ve bir peyzaj ressam oldum ki, bu
durum 1967'lere, yazarlk hayatna atldm yla kadar srd.
29 Temmuz 1817 tarihinde Krm-Kefe'de dnyaya gelen
bu byk deniz ressamnn babas, birka dil bilen kltrl
bir ticaret adam, Konstantin Kevork Ayvaz veya Ayvazyan'd.
 Tam ad, Hovhannes van Konstantinovi Ayvazovski olan
bu emslsiz deniz ressam, pek kk yalarda sanat ekoln
den birok meslee bel balam, hangisini tercih edeceine bir
trl karar veremez durumda bocalad yllarda, 11-12 ya
larnda krpecik bir ocuk iken kemanla yerel halk nameleri
alp, muhtelif milletlere mensup kahraman portreleri, sava
krokileri izmitir. Onun izdii krokilerle Feodosiya Beledi
ye Bakan A. Kazmaeyev ilgilenmi ve vlilik grevine ata
np, Sinferopol'a tayin edildiinde, bu kk kabiliyeti de be
raberinde gtrmtr. Ayvazovski kentin lisesine kaydolmu
(1830), burada tant Dk Rosdobin torunu Feodor Dimitri-
yevi'in siparii, "Yahudiler Ibadethnelerinde" adl yalbo
ya tablosu ile ylesine beenilmitir ki, hemen herkes ondan
hayranlkla bahsetmitir. Nitekim Feodor'un annesi Narikina
ve Prens Volvonski'nin araclklar ve abalar neticesi, yapt
almalar ar I. Nikola Pavlovi'e sunulmutur. Kendisine
takdim edilen eserleri beenen ar, bu gen kabiliyetin ar
lk Gzel Sanatlar Akademisi'ne kabul edilmesini emretmi,
onun ressamlkta parlak bir istikbli olduunu, peinen gr
m ve bu gen kabiliyetin btn masraflarnn devlet kese
sinden karlanmasn buyurmutur.
Ancak, hemen her dhide olduu gibi, Ayvazovski'de de
doutan itibaren kiiliinin bir simgesi olarak zel izlenim
leriyle, hemen her konuya sadece manta deil, ayn zaman
da duygularna da yer vermesi gibi hususlar, onun hem kii
lik ve hem de sanat ynnn olaanst gelimesinde balca
rol oynamtr.
Yaad Feodosiya ehri, Tatarlar, Trkler, Ermeniier, Rus-
lar, Yahudiler ve Araplar'n i ie bulunduu, kozmopolit bir
yapya sahip olmasyla birlikte kendine has mimarisi ve bir
deniz ehri olmas da her sanatkra ilhm verebilecek nitelik
tedir. Nitekim bizim kk ressammza da balca ilham kay
na bu ehir olmutur.
Ayvazovski ehrin o derece tesiri altnda kalmtr ki, yk
sek bir yerden izleyerek ehri izen bir ocuk ressam tasvir
eden tablosunda, setii model bizzat kendisi olmutur (1887).
Onun gerek deerini bilhassa bu tablosu belirtmitir: "Feo-
dosiya ve ocuk Ressam".

Ayvazovski'den bir stanbul Manzaras.

Ayvazovski'nin atalar Osmanl tebas Ermenilerdendir.

XVIII. asrda g ederek nce Avusturya'ya gitmi, Lenberg
ehrinde bir sre kalmlar ve bilhare Valakya, Bodan ve
oradan da Krm'a geerek, XIX. asrn banda Feodosiya eh
rine yerlemilerdir.
Ayvazovski ocukluk yllarndan itibaren, yaad eh
rin en ziyade sahil ve dolaysyla denizi ile alkadar olmu
ve bilhassa gnn dou ile bat esnasndaki romantik gi
zemine saatlerce kaplp gitmekten kendini alamamtr. De-
niz'in adeta kudurmuasma patlad lodos frtinalar ise
onun minik kalbini rperterek kinat yaratan ve idare eden
g ve kuvvetin ulvi varln ruhunun derinliklerinden adeta
fkran izah gayrkabil bir hazla hissetmitir! Btn bu say
dklarmz hayat boyunca ona izilen rota olmu ve mezkr
izgiden hayat boyunca asla kaymam, rotasnda en ufak
bir sapma olmamtr!
 Onun drt drtlk bir usta ressam olarak yetiebilmesinde,
mezkr ehrin mimar ve babasnn yakn arkada Koch da
katkda bulunmu kk yalarda evinin duvarlarna kmr
den eskizler yapan bu minik ressama resim zerine perspek
tif gibi baz temel bilgilerle, teknik adan da yardmc olmu,
bu kk dhinin resimlerini ehrin yneticisi Kaznaachev'e
gstermi ki, Ayvazovski'nin yldznn parlamasnda balca
rol oynam bulunan bu zattan, nceki satrlarda bahsetmitik.
18. asrda, Bat sanatnda olaanst deiimler bagste-
rince, arlk Rusya's kendine has sanat ve kltr anlay ile
Bat'daki gelimeleri birletirip bir sentez meydana getirmeye
karar vermi ve bylece olumlu neticeler elde edilmiti.

Ayvazovski'den bir stanbul Manzaras.

1757 ylnda imparatorluk Akademisi kurulmu, 19. asrn

balarnda birok Rus ressamnn en mkemmel ekilde ye-
titirilebilmi olduu aklkla grlmtr. Yani emekler bo
a gitmemi ve bylece St. Petersburg balca kltr ve sanat
ehri olma zelliine kavumutur ki bu zaten hakkyd. Zira,
St. Petersburg 1712-1918 yllar aras, yani uzun yllar Rus m-
paratorluu'nun bakenti olma zelliini tam, 1703-1914
yllan aras, muhtelif vak'alarm tesiri altnda, milletler sos
yetesindeki yerini en hassas ekilde korumaya alm, Pet-
rograd adyla da 1914-1924 tarihleri aras mparatorluk taht
n inatla tamaya alm ancak, 1924 ylnda hemen her ey
tersine dnmesine, dnya kabuk deitirmi, birincisi he
nz szde bitmiken, Petrograd ad da deiecek, 1924'te Le
ningrad adn alacaktr.
te Ayvazovski'nin bilhassa sanat asndan hayat buldu
u bu ehrin knyesi buydu. Yani, yarnlar karanlk tarihi bir
ehir! O ehir ki, onbinlerce insann hunharca boazlanmas
na bizzat ahit olmutur!
Ayvazovski'nin akademide devam ettii blm, manzara
ressaml snf idi ve hocalar da nl tabiat ressam Vorobi-
ov'du. Mezkr resim hocas atmosfer koullar zerinde duran
ve ak hava almalarn savunan bir sanatyd. Ayvazovs-
ki hayat boyunca bu hocann tesirinde kalm, ancak atlye
almalarn tercih etmi ve hafza gcnden yararlanmtr.
rencilik dneminde Akademi Bakan Olenin'in tav
siyesi zerine yapt Deniz zerinde Hava almas adl
tablo, kariyerinin balangcnda, sanat ynnn gelimeye
balam olduunu gstermitir ki, bu tablo okulun sergi
sinde yer alarak takdirlere mazhar olmu ve gm madal
ya kazanmtr.
Bu baars mparator I. Nicholas'n da takdir etmesi ve hu
zura alnmasna vesile olunca, mparator Baltk donanmasy
la Finlandiya Krfezi'ne deneme seferine kacak olan olu,
Grandk Konstantin Nikolaievich'e katlmasn emretmi ve
bylece Ayvazovski ilk olarak denizcilerin yaantsn, bizzat
deniz zerinde grebilme frsatna kavumu ve bu ball
hayat boyunca devam etmitir.
1836 ylnda akademi sergisine yedi tablo ile katlm,
1837'de Deniz Manzaras tablosundaki dikkat ekici baa
rsndan dolay altun madalya kazanm ve okulundan me
zun olmutur.
 1840 ylnda talya'ya gitmi, Papa XVI. Gregory, mehur Ka
os adl tablosunu Vatikan iin satm alnca btn Rusya bu haber
le adeta alkalanmtr. Bu olay, bir Rus ressammn eserinin Bat
sanat seviyesinde olduu anlamnda kabul edilmitir.

Ayvazovski'den bir sava manzaras. Tabloda, Sinop'ta

Osmanl donanmasnn top ateine tutuluu tasvir ediliyor.

1842 ylnda Bat resim sanatnn iki nemli merkezi, Hol

landa ve ngiltere'yi ziyaret ettikten sonra, ayn yl iinde Pa
ris Resim Sergisine itirak etmi ve olaanst ilgi grmtr
ki, mezkr sergiye katlan tek Rus ressam olarak da ayrca
dikkatlere ekmitir. Ancak onu kskananlar tarafndan ka
rlan ve bir anda btn ehre yaylan ayia, Ayvazovski'nin
zamanndan evvel Rusya'ya dnmesine balca sebep tekil
etmitir. Hlbuki, Paris sanat evresinde biraz uzun kalmay
plnlam, Fransz ressamlarnn alma tarzlar ile eserlerini
yerinde tetkik etmek istemitir. Ancak art niyetli baz kimsele
rin etrafa yaydklar "Ayvazovski Paris'i ok beenmi, Fran
sz vatanda olup, hayat boyu Paris'te kalacakm" nevinden
sylentilerle bu nl ressam krmlar ve o da derakap lke
sine dnmtr ki, ar bata olmak zere, Rus milleti bir b
tn olarak son derece sevinmitir (1844).
 Ayn yl iinde Rus donanmas ile ilikileri resmiyet kazanm
ve Rus donanma tarihi ile alkal bir seri tablo siparii almtr.
Bylece kendisini, tamamen Rus mparatorluu deniz kuvvetleri
ne adam, Rus donanmasnn vazgeilmez bir paras olmutur.
Ayvazovski, pek az ressama nasip olacak byk bir ans
elde etmi ve dorudan ar'm istei ile dnyay, Avrupa'nn
birok lkesini ve 1869'da Msr ve ABD'yi gezerek, oralar
dan da sanat asndan hayli bilgi edinebilmi, fakat, bilhassa
o tarihlerde hl sihirli gzelliini yitirmemi olan, Paytaht-
ahane olarak emslsiz ve iirsel gzelliini devam ettirmek
te olan ehr-i stanbul'u bir baka sevigi ile kucaklam, bir
baka ruhla benimsemitir. Nitekim bu iddiamz hlhazrda
lkemizin Saray ve dier malikhnelerinin duvarlarn ssle
yen ve zaman zaman mezat salonlarnda hznle boy gste
ren muhtelif tablolar ahittirler.
Krm Sava'nn (1854-1857) sona ermesiyle, Paris'e gide
rek bir sergi dzenlemi, gayet baarl bir sergi olmu, mpa
rator II. Napoleon o derece memnun kalmtr ki, onu Legion
d'Honneur ile dllendirmitir. Paris dn stanbul'a da
uram ve bylece stanbul'a ikinci bir ziyarette bulunmu
tur. stanbul seyahatlerinde Sarkis Bey Balyan'm konanda
misafir edilmitir. Bu emri veren ise bizzat Sultan II. Abdl-
hamid Hn olmutur. 1860-1880 aras Kafkasya, 1868 Msr,
1869 Fransa ve talya, 1872 stanbul, 1874-1878 Hollanda, tal
ya, Fransa gezileri yapmtr. Hayatnn son 20 yln, bir sanat
galerisi at Feodosya'da geirmi; Feodosya, St. Petersburg
ve Moskova'da muhtelif sergiler am, 1892 ylnda ABD'ye
gitmi ve bilhassa Niagara elalelerinin tesiri altnda kalmtr.
83 yanda olmasna ramen din ve istekli olarak evindeki
atlyesinde muhtelif resimler zerinde alm ve o sihirli fra
s elinden asla dmemitir. Nitekim, sanatnn duayeni olarak
evinin atlyesinde 18 Nisan 1900 tarihinde, bir Osmanl gemisi
nin infilak ile alkal tablo zerinde altnn ertesi gn, -
valinin banda beyin kanamas geirerek hayata ved etmitir.
 Maide Arel
(1907 - 1997)

Ressam

Maide Arel Maide (Mayda Feruhan) Ermeni asll, Trk ka

dn ressamdr. Ziraat Bankas Tefti Kalem mdrlerinden H-
rant Feruhan Bey'in kzdr. 1907 ylnda domu, Fransz lk
Mektebi Immaculee Conception'da ilkrenimini ikml ettik
ten sonra (1917) Esayan Ermeni Kz Lisesi'nde kz retmen
blmnden mezun olmutur (1924). Daha sonra, 1931 yln
da Gzel Sanatlar Akademisi'nin resim blmn ikml et
mitir ki Nazmi Ziya, Ruhi Bey, Hikmet Onat ve Avni Lifij'in
rencisi olabilme ansn elde etmitir. 1935 ylnda, Ressam
Ruhi Beyin mahdumu, emsi Arel ile evlenmi, Erzincan orta
mektebinde, Franszca ve mzik retmenlii yapmtr. Kon
ya Halkevi sergisine katlm (1945) Ankara Halkevi sanat ya
rmasnda ikincilik dl almtr (1948).
Fransa'ya giderek, Paris'te Andre Lohte Akademisi'nde iki
yl renim grm (1949-1951), pekiyi derece ile mezun olduk
tan sonra stanbul'a dndnde ferd sergisini amtr (1951).
1954'te Uluslararas Sanat Eletirmenleri Kongresi'nde ve
Akademi'de alan sergiye katlmtr.
TBMM tarafndan mahalli tablolar yapmak zere, Hatay'a
gnderilmi (1957), ayn yl Edinburgh Festivali sergisine ka
tlmtr. stanbul ve Edirne'de zel sergiler am, bilhare
Paris'e giderek Foyer des Artistes Galerisi'nde eserlerini ser
gilemitir (1959). Ayn yl iinde ngiliz Turizm Bakanl'nm
davetlisi olarak Londra mzelerinde tetkik gezisine kmtr.
Bilahare Paris'e giderek Kadn Haklarm Koruma Dernei Sa
nat Kolu Sergisi'nde grev alm ve Club International Femi-
nin Sergisi'ne Trk Hanm eseriyle katlmtr (1960).

Maide Arel'in frasndan Mevlev derviler.

Paris Uluslararas Kadm Sanatlar Sergisi'nde bronz ma

dalya kazanmtr (1964). Daha birok sergiye katlan bu deer
li sanatnn Mevleviler, Ney alan adl eserleri Devlet Resim
Heykel Mzesi'nin duvarlarn sslemektedir. Kanuni Sultan
Sleyman portresi ise Beikta Deniz Mzesi'nde muhafaza
edilmektedir. Ayrca yurtd, yurtii muhtelif zel koleksi
yonlarda Ankara Mill Ktphne ve Viyana'da zel bir m
zede de eserleri vardr. almalarnda geometrik stilizasyon-
lar gereki bir grle, figrl dzenlemelerde uygulamakta
olup, Devlet Gzel Sanatlar Akademisi tarafndan eref belgesi
almtr (1980). Sanat 1997 senesinde vefat etmitir.
Maide Arel'in frasndan zm yiyen kadn.
 Mari Gerekmezyan
(19 13 -1947)

Heykeltra

Babas'nn Kirkor adnda Kayseril bir Ermeni olduu dn

da hibir bilgi bulamadk. Kayseri Talas'da 1 Mays 1913 ta
rihinde dnyaya gelmi, 29 Ekim 1947 tarihinde stanbul'da
gen yata vefat etmitir.
Parlak bir istikbl vaad ettii sanat otoritelerince kabul edi
len nl heykeltra Mari Gerekmezyan, ne acdr ki, en verim
li anda hayata gzlerini yummutur.
Kk yata stanbul'a getirilmi, lk renimine mtea
kip, Esayan Kz Lisesi'nden 1935'te mezun olmutur. stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi felsefe blmn ise 1943 y
lnda bitirmitir.
Bu meyanda Esayan ve Getronagan Ermeni liselerinde
retmen olarak hizmet verirken, dier taraftan da stanbul G
zel Sanatlar Akademisi'nin heykel blmnde okudu ve sa
nat renimini bylece tamamlamtr (1946).
1943'te Devlet Gzel Sanatlar Sergisi'ne katlm ve Dr. Ne
et mer ile Prof. ekip Tun'a ait bstleri dikkatlere ekmi
tir. ki yl sonra ayn sergiye Yahya Kemal'in bronz bst ile
katlarak birincilik kazanmtr (1945).
Ne yazk ki gen yata vefat edii, daha nice eserler vere
bilmesini engellemitir!
 Sirvart ahbaz
(1894-1985)

Heykeltra

Litograf ta baskc Mihran ahbaz Efendi'nin kz Sirvart

ahbaz, 1894 ylnda stanbul'da dnyaya gelmi, 8 Kasm 1985
tarihinde stanbul'da vefat etmitir.
Esayan Kz Lisesi'nin orta blmn bitirmi (1912), lise
blmn ise Birinci Cihan Harbi'nin patlak vermesi yzn
den okuyamamtr. nas Sanayi-i Nefise Mektebi ile Sanayi-i
Nefise Mektebi'nin resim blmnde okumutur (1921-1928).
Bir sre renimine ara vermi ve bilhare 1932 ylnda yeni
den ayn mektebe balayp, bu sefer Heykel blmnde drt
yl renim grmtr (1932-1938).
ikinci Cihan Harbi yllarnda Ortaky Tartmanats, Esayan
Kz Lisesi ve Karagzyan Yetimhne Mektebi'nde resim der
si vermitir (1944-1970).
1970 ylnda emekli olan bu deerli sanatnn Atatrk mas
k, Sabiha Gke'nin portresi dahil birok eseri mevcuttur.
 Szan dil
(?-?)

Ressam

Doum tarihi ve mahali ile birlikte, gnmzdeki durumu

da bizce mehul kalm bulunan Szan dil'in Ermeni asll
oluu dnda sadece sanat hakknda bilgi edinebildik.
Szan veya Suzan ad Ermenilerde hanmlara ait isimler
dendir. Hl byle olduuna gre, bir hanm olduundan asla
phe edilemez. Mmezkr ressamn sadece sanat yn hak
knda Kevork Pamukciyan'm Biyografileriyle Ermeniier adl ese
rinin 6. sahifesinde malumat vardr.
Pamukciyan'm kaytlarna gre, Suzan henz ocuk oldu
u yalardan itibaren resme kar ftr bir istidat gstermi ve
bilhassa portre alannda hemen herkeste hayranlk uyand
racak dzeyde muvaffakatiyetli eserler meydana getirmitir.
1935 ylnda ilk sergisini am ve beklediinden ziyade tak
dirlere mazhar olmutur ve ayrca itirak ettii Kzlay Sergisi'nde
Krolu adl eseri aym derecede takdirlere mazhar olmutur.
Bir yl sonra 1936'da Ankara'da alan El leri Sergisi'ne
drt deerli eserle itirak etmi, jrinin takdirini kazanm, k
tisat Vekleti'nce bronz madalya ile taltif edilmitir.
Bahsi geen drt eser iinde en ziyade alka uyandrp tak
dir gren, Atatrk'n yalboya portresi olmu.
 Istepan Akayan
(1870 - 1937 )

Minyatr Sanats-Ressam

nl bir Ermeni minyatr sanats olarak hatrlanan Iste-

pan Akayan, 1870 ylnda Istanbul-Beikta'ta domu, 1937
ylnda yine stanbul'da vefat etmitir.
Gzel sanatlara kar hayli sempatisi bulunan Istepan Aka
yan, ressam ve mimar diplomalaryla Sanayi-i Nefise Mekte
bi'nden 1897 ylnda mezun olmutur.
ilk Haydarpaa Demiryollar Idaresi'nde grev alm, daha
sonra ise, Vitalis irketinde muhtelif vazifeler ifa etmitir. An
cak, tamamen bamsz olma arzusu ona Kulekapu'da ahs
na ait bir atlye atrmtr.
Ancak hi de arzu ettii gibi yrmemi, nl Karagzyan-
larn messeselerinde ef desinatr olarak hizmet vermesi, ha
l resimlerini denetlemesi istenmitir.
1900 ylnda Fransa Paris'de alan beynelmilel resim ser
gisine Byk skender'in Cenaze Alay adl tablosu ile itirak
etmi ve en mkemmel eseri olarak bilinen mezkr yalbo
ya ile iftihar madalyas kazanmtr. Bilhare, devlet tarafn
dan yaptran gayet zarif bir askeri tura iin ayrca altun sa
nat madalyas kazanmr.
ok ynl bir sanat olan Istepan Akayan, renkli minyatr
portreler, tarih manzaralar, ark hallar desenleri, kapak resim
leri, diploma kenar desenleri gibi eserler meydana getirmitir.
 Ayrca dindar bir sanat ve bilhassa Ermeni mezhebine
kalpten bal olan Istepan Akayan, kilise msiksini ak de
recesinde seven biri olarak dikkatleri ekmi ve Galata Surp-
Krikor Lusavori Katedrali'nin tam 12 yl ba-mugannilik g
revini ifa etmitir.
 Vien Aslanyan
(1866-1942)

Ressam

1866 ylnda stanbul'da doup, 1942 ylnda stanbul'da

vefat eden nl ressam Vien Aslanyan, 1883 ylnda Sanayi-i
Nefise yani Gzel Sanatlar Akademisi'ne girmi ve 1887'de
mezun olmutur.
Mezuniyetinden sonra Galatasaray Lisesi ve muhtelif Er
meni mekteplerinde resim hocal yapm; 1903,1916,1921,
1930 yllarnda muhtelif sergilere katlmtr. Deerli eserlerin
den bazlar unlardr:
Tahtakale'de Bir eme, Ayasofya'dan Bir Ke, Sultan Se
lim Trbesi, Rstempaa Camii Kaps, stanbul (yalboya ve
suluboya).
 Andon Babayan
(? - 1904)

Ressam

Yedikule Ermeni Hastahnesi'nin salnamesinde, Ermeni

sanatkrlar hanesinde ad getii hlde, ertesi ylki kaytlar
da ad gememekte olup ayrca, Patrikhne ktisat Heyeti'nin
1872 tarihli bltenlerinin nshalarnda ad getii hlde 1904
yl nshalarnda aynen gememekte olduundan, ayn yl l
m olmas kuvvetle muhtemeldir!
stanbul Boazii Kurueme semtinde ikmet etmi bu
lunan bu deerli ressamn hayat, sanat ve eserleri hakknda
daha fazla bir malumat bulamadk!
 Beyzad Hovhannes Umed
(1809 - 1874)

Ressam

1809 ylnda stanbul Hasky'de Andon Minas mira'nm

mahdumu Badasar Efendi'nin olu olarak dnyaya gelen n
l ressam Hovhannes Umed, Ein'in Abueh kasabasnn en
kdemli slalelerinden birine mensup Andon Minas Amira'nn
torunu olduuna gre, kkeninin Ein olduu sylenebilir.
izdii biri dierinden nefis tablolaryla n gnmze
kadar ulaan Hovhannes Umed, henz iki- yalarnda bir
ocukken, ebeveyleri Hasky'den skdar'n Selmsz sem
tine tandklarnda kendilerini nasl bir felketin beklediini
tabii ki bilmiyorlard! Ancak bu ylesine dehetengiz bir fel
ketti ki, bilselerdi dahi hibir ey deimeyecekti. 1812 stan
bul byk kolera salgn nice oca sndrd gibi, minik
Hovhannes'in ana-babasm da yutmu ve bylece zavall o
cuk pek kk yalarda ksz ve yetim kalmtr.
renimini skdar'daki Ermeni Cemaran Mektebi'nde
ikml etmi, henz ilkrenim anda resme alka duyarak,
resim hocas Markar Krkyan'm dikkatini ekmi ve onun
son derece istidatl olduunu gren hocas, bu kk istidata
ders vermekle kalmam, ayn zamanda maddi-mnevi yardm
larn esirgememi, her daim onu korumu ve sahip kmtr.
Ancak, zaman iinde gen Hovhannes, hocasnn babas,
Hagop elebi Krkyan'm byk boy bir yalboya portre
sini yapm, muhteem Kkleri'nin tavanlarn, Boazii'nin
muhtelif manzaralar ile sslemi, duvarlarna da ayn tr re
simler ileyerek minnet borcunu ziyadesiyle demitir.
Ressam Hovhannes, Kayseri erafndan mehur Beyleryan
Hac elebi'nin kerimeleri, Ebrakse Hanm ile evlenmi ve by-
lece scak bir yuvas olmutur (1840).
Bu deerli insann mensubu bulunduu Ermeni Cemaa-
ti'ne de hayli hayrl yardmlar olmutur ki cz'i bir blm
aynen udur:
Cemaran Mektebi'ne mdr tayin edilmi ve birka sene
bu grevi ifa etmitir (1849). Surp-a Kilisesi'nin idare Heyeti
Bakanlna seilmi (1860), keza ayn Kilise'nin idare Heye
ti Azal'na getirilmi ve bu dneminde btn fakirlere elin
den geldiince maddi-mnevi yardmda bulunmutur (1870).
Behzad Hovhannes Umed, btn bu deerli almalar ve
faaliyetleri esnasnda, tabi olarak Saraym da dikkatini ekmi,
Sultan Mecid Hn, huzur-u Hmaynuna kabul etmi ve onu
beenip, Saray Ressam yapmtr. Bylece Ressam Hovhan
nes mesleinin zirvesine ykselmi ve Saray Ressam sfaty
la en yksek mertebeye erimitir.
izmi bulunduu birok Kilise resmi ile, skdar mutasarrf
Tosun Paa'nm, Mikayel Amira Pimiyan ile esiz Deniz Ressa
m Ayvazovski'nin portreleri ve suluboya resimleri mevcuttur.
Bu nl Saray Ressam, ikinci snf Mecid Nian ve M
temayiz rtbeleriyle Fransa, Rusya, Avusturya ve talya dev
letlerinden de nianlarla onurlandrlmtr.
mrnn son yllarnda kalp ve gs hastalklarndan muz-
darib olarak, 24 Nisan 1874 tarihinde Hakkn Rahmetine kavu
mu ve pek muhteem bir din merasimle skdar Balarba
Ermeni Kabristan'nda topraa teslim edilmitir. Ancak hepsi
o kadar. Zira daha sonra Trk Ermeni Patrikhnesi bata ol
mak zere, dier Ermeni ileri gelenleri mezkr sanaty yle
sine unutmular ki zerine herhangi bir ta dahi konmadn
dan kabri zamanla silinip gitmi, yeri dahi bilinmez olmutur!
 Sepon Bezirciyan
(1839 - 1919 )

Ressam-Dekoratr

1839 stanbul doumlu Sepon Bezirciyan, usta bir ressam ve

dekoratrdr. Cevahirci olan babas, kk Sepon'un da ken
di mesleinde yetitirmek istemi, ancak olu kendisiyle ayn
fikirde olmadndan resim sanatna ilgi gstermi ve bu isti
kamette almtr. Nitekim usta bir ressam olmak iin, Av
rupa'nn nl ustalarn atlyelerinde alarak, kendisini ge
litirmitir.
1858 ylnda zmit Hnkr Kasr'nm i tezyinat, gen sanat
ya tevdi edilmi ve son derece mahir bir alma ile sanatkr
l tescil edilince Saray Nakka tayin edilmitir. Kthane,
Dolmabahe, raan gibi baz kasr ve saraylarn tezyinatn
da alm, zmir Ermeni Kilisesi'nin tezyinatm da bu byk
sanat yapmtr. Sultan Aziz'in, emr-i hmynu ile birok
tablo yapmtr ki, bunlardan bir tanesi Londra'daki Hint M
zesi' nde ziyaretilerini hznle selmlamaktadr.
Sultan Aziz vefeat edince Msr'a giderek, Hidiv smail
Paa'nm yardmlarna mazhar olmu ve daha sonra Avru
pa'ya gemi, Londra'da Prenses Christina'nm takdirlerini
kazanmtr.
1900 ylnda Paris'teki uluslararas bir sergide Osmanl re
yonuna emei gemi ve almalar pek beenilmitir. Paris'te
ark tezyinat sanat hakknda bir albm hazrlam ve bu a
lmasyla dllendirilmitir.
 Sepon Bezirciyan, kendisine hayat arkada olarak Trk ti
yatrosunun ilk kadn sanats, Arusyak Papazyan' semi ve
ei, onunla evlendikten sonra sahne hayatn terk etmitir. Be
zirciyan ebedi hayata 1919 ylnda intikl etmitir.
 Harutyun Civanyan
(?-?)

Ressam

Ressam ve Resim Hocas, Ressam Mgrdi Civanyan'm k

k biraderi ve Sultan Abdlmecid'in Saray Kemancs Usta
Civan asl adyla, Hovhannes Aa'nn mahdumu olmasma ra
men, Harutyun Civanyan hakknda daha fazla bilgi bulamadk.
Halbuki Civanyanlar'n hemen hepsinin biyografileri yazlm,
fakat Harutyun'un hayat hikyesi adeta sr olarak kalmtr?!
 Mgrdi Civanyan
(1848 - 1906)

Ressam-Dekoratr

Deerli bir ressam ve dekoratr olmasna ramen, son yl

lara kadar kimlii karanlkta kalm ve unutulmaya terk edil
miti. ok kr ki, biraderinin aile eceresini yazmas ve de
erli ressam ve mnekkid Rafayel imanyan'm (1885-1959),
Sovyeadagan Arvest (Sovyet Sanat) adl mecmuann 1957 Ocak
saysmda, kardei Harutyun Civanyan'dan 1907'de ald bi
yografik notlardan biyografi gnmze ulamtr.
Deerli ressam ve dekoratr Mgrdi Civanyan, 1848 y
lnda stanbul Beikta'ta dnyaya gelmitir. Babas Kemani
Hovhannes Aa Usta Civan, Sultan Mecid dneminde Saray
kemanilerindendir. lkrenimini, Beikta Ermeni Mektebi'nde
ikml etmi ve renim yllarnda skdarl ressam Apraham
Sakayan'm talebesi olmutur. 1862 ylnda ilk mektepten me
zun olduktan sonra, ressam olmaya karar vermitir. Ne var ki
o yllarda Sanayi-i Nefise Mektebi henz almam olduun
dan, renim ve alma imkn pek kstlyd. En azndan re
sim malzemesi temin edebilmek iin, maddi imkn salamas
lzmd. Ama nasl? Bu meseleyi halleden ise Cambaz Hov
hannes Kasparyan olmutur.
Pangalt'daki yazlk tiyatroda temsiller oynanrken, mez
kr kumpanyaya girerek sahne perdesi ile afileri hazrlama
iini alm, bu almalar esnasnda, gen ve usta ressamlar
dan Harutyun Hekimyan ile tamm ve tiyatro ressaml ala
nnda yeterli derecede bilgi edinmitir. Talebesinin kabiliyetli
olduunu gren Hekimyan, baz mesuliyetti ileri ona verme
ye balamtr.
Daha sonra raan Saray'ndaki dekorlaryla da ayrca h
ret kazanan ressam Civanyan, bu baarsndan sonra, mstakil
olarak almaya balayp, Tekirda, Samatya, Gll Agop'un
tesisi olan Osmanl Tiyatrosu'nun perde ve dekorlar ile Rum
asll Sotiraki'nin Galata'daki Byk Tiyatro'sunun dekorlar
n hazrlam; baz Trk, Ermeni ve Rum zenginlerinin muhte
em kklerinin tezyinatn bizzat yapm, duvar ve tavanlar
n, Boazii ve Hali'ten manzaralarla sslemitir.
Portre ressamlnda da hayli mahir olan Civanyan, Dik-
ran uhacyan'm keman icma ederken bir portresini izmitir.
Gayet gzel bir sese mlik bulunan Civanyan, Beyolu'ndaki
Opera Tiyatrosu'nda baz temsillere itirak etmi, talyanca'ya
da ksmen vkf bulunduundan, 1876-1879 yllan aras tal
ya'da kalmtr. stanbul'a dnnden sonra 1885'te bir tal
yan kz ile evlenmi, einin 1889'da vefat etmesinden sonra ye
niden baka bir talyan kadmla hayatn birletirmitir. 1894'te
Odesa'ya gitmi, hayatn yedi yl orada srdrmtr. 1905
ylnda ailece stanbul'a dnmler ve bir yl sonra 14 ubat
1906 tarihinde stanbul'da vefat etmitir.
 algcyan
(?-?)

Ressam

18. asrda stanbul'da yaam bulunan deerli bir ressam

olmasna ramen, hayat ve almalar hakknda tafsilatl ve
shhatli bir bilgi edinilememitir. stanbul Ermenilerine ait, me
hur Masis adl Ermenice neredilen mecmuann, 29 Mays 1904
tarihli nshasmda neredilen Hayk Nigoosyan imzal bir ma
kalede, algcyan tarafndan izilen, Kitab- Mukaddes'ten
bir temann ilendii tablosunun, 1904 ylnda stanbul'da bir
Amerikal tarafndan hayli yksek bir fiyata satn alnp New
York'a gnderildii bilgisi yer almaktadr.
 Diran rakyan
(1875 - 19 2 1)

Ressam

Arapgirli, Kaspar rakyan'm mahdumu olan nl Res

sam Diran rakyan, 1875 ynda stanbul skdar'da dn
yaya gelmitir. lk renimini Surp-Ga mektebinde ikml et
mitir. Babas, Osmanl Bankas tahsildar olmasma ramen,
ne bankacla ve ne de ticaret hayatna meyletmeyip, kk
yalarda gzel sanatlara ynelmi, iir ve bilhassa resme kar
, olaanst istidat gstermi ve zaman iinde o derece iler
lemiti ki, nl ressam Ayvazovski, dnemin Ermeni patrii
ne, "ayet bu kk ressam sebat ederse Ayvazovski'yi geride
brakabilir!" demitir.
1891'de skdar'daki Berberyan Ermeni Mektebi'nden me
zun olmu ve bir yl da Sanayi-i Nefise Mektebi'nde renim
grmtr. 1895 ylnda resim sanatnda daha fazla bilgi edi
nebilmek gayesiyle, Paris'e gitmi, fakat orada renimden zi
yade gazetelere karikatrler izip takdir kazanmtr. 1898'de
Msr tarikiyle stanbul'a dndkten sonra, retmenlik hayat
na atlarak Samsun, Bafra, Adapazar, Konya, Gelibolu, Malka
ra ve Adana'da hocalk yapm, bilhare stanbul'a yerleerek
1915 ylma, yani o malm trajedinin zuhuruna kadar Berber
yan, Getronagan, Bezazyan gibi mehur Ermeni okullarnda
muhtelif branlarda hocalk grevi ifa etmitir.
Yukardaki satrlarda belirtmi olduumuz gibi, bu byk
sanat karikatrst olarak da hayli dikkatleri ekmi ve hat
ta Seruet-i Fnun mecmuasnda da karikatrleri takdirle ne
redilmitir. Bu dneminde nl air Tevfik Fikret'le tanm
ve onun da takdirlerine mazhar olmutur.
1914 ylnda, Savatistlii (Mjdecilik) kabullendikten son
ra, kendisini dine adam ve 1900'de byk bir ak neticesi ev
lendii zevcesini dahi terk etmitir.
1917'de askere arlm, fakat Hz. Isa'nn tembihlerini ha
trlatarak, "elime silh almam" demi ve inancna sayg gs
terilerek stanbul dahilinde ktiplik grevi verilmi ve vatan
grevini bu ekilde ifa etmi ve hibir makam bu deerli res
samn inancna kar kmamtr! ite Osmanllarn adlet an
lay budur! Acaba arlk Rusyas da ayn anlay gsterir
miydi, hi sanmyorum?
En mehur eserleri Tadelen Yolu ile Bafra Yolu adl tab
lolardr. mrnn son yllarn tamamen vaaza vakfeden bu
byk sanat, 1921 ylnda Mjdeciler tarafndan Konya'ya
gnderilmi ve Konya bata olmak zere Anadolu'nun muh
telif vilyetlerinde vaazlar vermi, Diyarbakr'da hastalanm
ve Haziran 1921'de vefat ederek Silvan Kprs'nn sa tara
fnda bulunan bir tarlann kenarnda topraa verilmitir.
 Takvor rakyan
(1873 - ?)

Ressam

Diran rakyan'm aabeyidir. Kevork Pamukciyan'n tes

pitine gre Takvor rakyan, 1873 ylnda skdar'da do
mu ve 1903-1904-1905 tarihli, Ermeni hastanesi salnameleri
ne gre, ressamlar blmnde ad gemekte olmasna ramen,
1906 ylndakilerde olmay; ld veya stanbul dna k
t tahminine yol amaktadr.
Hayastani Gonak (Ermenistan'n an) adl mecmuanm 1939
New York nshasnn 763. sahifesinde amlca taraflarnda bir
fotoraf atlyesi altrm olduundan bahsedildiini, ancak
bu bilgideki amlca ibaresinin hatal olduunu, dorusunun
skdar Selamsz olmas icap ettiini, Pamukciyan'n kayt
larndan reniyoruz.
 Tavit rakyan Efendi
(?-?)

Ressam-Resim Hocas

stanbul Ermenilerinden Tavit Efendi rakyan, ou Erme

ni ressam gibi, hakknda yeterli kayt bulunmadndan unu
tulup gitmiler arasmdadr. 1901 il 1908 yllar aras Mekteb-i
Mlkiye'de resim hocal yapm olduuna dair Yedikule Er
meni hastanesi salnamesinde bir kayt mevcuttur.
 Hagop Damadyan
(1839 - 1920)

Ressam

1839 ylnda stanbul'da domu ve 1920 ylnda Lozan'da

vefat etmi olan Hagop Damadyan, nl bir deniz ressam
olarak tannmtr. Tahsilini Fransa-Paris, Muradyan Mekte
bi' nde ikml eden Ressam Hagop, stanbul'a dnnde gayet
zengin bir tccr olan babasnn muhalefetine ramen, tekrar
Paris'e dnerek ressamlk bilgisini daha da glendirmek ka
rar alm ve resim sanatnm btn inceliklerini renebilme
ye alp, tekniine varncaya kadar hafzasna naketmitir.
1890 ylnda ses sanats Eleonore Peyrnet ile evlenmi, da
ha sonra ise Avrupa'nn bakentlerini devaml ziyaret etmi,
ABD'ye gitmi, dnnde Lozan'a yerlemi ve 1920 ylnda
bu ehirde vefat etmitir.
 Esayi
(?-?)

Ressam

Kayserili olan Esayi (veya Yesayi), Galata'daki Surp Krikor

Lusavori Katedrali'nin duvarlarna Aziz tablolar yapmakla
tannm gayet mahir bir ressam olmakla birlikte, hayli deerli
eserler vermi olmasma ramen yine de ismi unutulanlar ara
sndadr, nk hakknda bakaca malumat yoktur.
 Kirkor Keolu
(1845 - 1883?)

Ressam-Hattat

stanbul-Kadky'n mehur zenginlerinden Hovsep K-

eyan'm mahdumu olan Kirkor, 1845'de domu, yaklak
1883'de vefat etmitir.
1870 ve 1880 yllar aras muhtelif sergilere katlarak, resim
sanatnda ben de varm demitir. Ancak onu en ziyade nl
klan Kadky Kzl toprak'taki Zht Paa Cami'nin kitabe
leri olmutur. Zira mevzubahis kitabeler onun emeinin r
ndr. Keza kfi harflerin ve motiflerin Trkiye'de gelime
sinde katks olmutur.
 Rupen Manas
(18 10 ? - 1875?)

Ressam

Hariciyeci ve Saray ressam Zenop Manas'm byk mah

dumu Rupen 1850'de, Bab- li Tercme Kalemi Azalmda
bulunduu zaman, Sultan Abdlmecid'in emriyle resim tah
silini ikml edebilmesi iin Paris'e gnderilmitir. Daha sonra
ise Paris Elisi Sleyman Paa'nn tercman olmutur. 1869'da
Milano Bakonsolosluuna getirilmitir. 1 Temmuz 1875'te Da-
rlfnun'da alan resim sergisine itirak etmitir. Tablolarn
Rubens Manasse eklinde imzalamtr.
 Sebuh Manas
(1816 - 1889)

Ressam

Hariciyeci ve saray ressam. Zenop Manas'n ikinci oludur.

renimini Avrupa'da ikmal etmitir. Abdlmecid ve Abd-
laziz dnemlerinde saray ressaml grevini ifa etmitir. 1852
ylnn Kasm aynda, Paris'teki Osmanl Elilii'nin baterc-
man olmu ve 30 yl kadar bu grevde kalmtr. Eserleri ara
snda Abdlmecid'in minyatr ile Abdlaziz'in yalboya
tablolar mevcuttur.
 Mgrdi Melkonyan
(18 10 ? - 18 8 1)

Ressam

Ressam Mgrdi Melkonyan, 1846 ylnda tahta paralarn

dan iml ettii stanbul ve Boazii'nden grnmlerden m-
teekil eserlerini Paris'te tehir etmitir. Dier eserleri arasnda
yer alan ve kabartma teknikle hazrlanan ve Beikta Denizci
lik Mzesi'nde yer alan Galata, Tophne, Beikta, Eminn
ve Sarayburnu manzaralar gerekten birer aheserdir. Bir di
er nemli ve mehur eseri de Topkap Saray koleksiyonun
da yer alan Beikta Saray tablosudur.
 Parse
(?-?)

Ressam

Kayserili bir Ermeni ressam olan Parse, 18. asrda yaam

nl bir portre ressamdr. En ziyade pdih portreleriyle ta
nnmtr. Kumkapu Surp Asdvadzadzin Katedrali ynetim
kurulunda da grev alm ve Ermeni cemaatinin nfuslu ah
siyetlerinden biri olarak tannmtr.

Dirazdsu Parse
(? - 1745)

Ressam

Bizde ressamlndan ziyade matbaaclyla tannmtr.

Sivasl olan ressam Parse, biraderi Hagop ile birlikte, 1735'te
Kumkapu Surp Asdvadzadzin Katedrali'nde bir matbaa ku
rarak 1740 ylma kadar altrmlardr.
 Bedros Srabyan
(18 31 - 1898)

Ressam

Bahse deer saray ressamlarmzdandr. Doum tarihi e

likilidir; 1831 veya 1833 kaytlar gemektedir. Biz, birincisini
setik. Resim renimini talya Roma'da ikml etmitir. talya
dn nl Balyan ailesinin hizmetinde alm, saraylarla,
resm binalarn tavan ve duvar tezyinatn, en mkemmel e
kilde naketmitir.
1867 ylnda, Osmanl Devleti'ni temsilen katld Paris Ser
gisi'ne Hz. sa'nn Ha'tan indirilii ve Eyp Sebili adl yalbo
ya tablolaryla itirak etmi ve eserleri hayli beenilmitir. Bu
meyanda skdar'deki Ermeni Berberyan Mektebi ile sonra
dan Trkiye Ermenilerinin bana bel olacak Robert Kolej'de
resim hocal yapt.
Sultan Abdlaziz'in yalboya portresi bata olmak zere,
eserleri zetle unlardr: Beyolu'daki Yeni Tiyatro Binas, Yu
nanistan Elilii, skdar cadiye'deki Vasf Paa Kona, Al
man mparatoru II. VVilhelm'in stanbul'a ilk gelii mnasebe
tiyle Yldz Saray'nda ina edilen muhteem bina.
1896 ylnda Sofya'ya yerlemi ve 1898 ylnda bu ehir
de vefat etmitir.
 Rafayel imanyan
(1885 - 1959)

Ressam - Sanat Tarihisi

Ressam ve aratrmac olarak tanmm olan Rafayel iman

yan, Ein yresi Ermenilerindendir. Aratrma dalnda da eser
leri bulunan mezkr ressamn, muhtelif ressamlarn hayat ve
eserleri hakkndaki makaleleri de yaynlanmtr.
 Voskan Yervant Efendi
(1855 - 1914 )

Ressam - Heykeltra

Heykeltra, Ressam ve Eitimci olarak sanat leminde ken

dine has bir sanatdr. Kevork Pamukciyan'a ait Biyografileriyle
Ermeniier adl eserin 376. sahifesindeki kaytlarda mezkr sanat
hakknda iki ayr biyografi yer almtr. Kitab nene hazr
layan Aras Yaynlar bu hususta u notu dm: "AnaBritan-
nica'da (c. XVII, s. 202) Yervant Vosgan hakknda muhtemelen
Kevork Pamukciyan tarafndan kaleme alnm yle bir me
tin yer almaktadr: (...)" Akabinde de, mezkr ansiklopedide
ki maddeyi aynen aktarm.
1855 ylnda stanbul'da domutur. Resim renimini 1866-
1872 yllar aras Venedik'te, 1877'ye kadar da Roma'daki G
zel Sanatlar Akademisi'nde renim grmtr.
1881'de stanbul'a dnm, nl ressam Osman Hamdi Bey
ile tanm, bu tanma, her ikisinin de sanat yaantlarm te
melden deitirmi ve bu deiiklik lkemize iki deerli kltr
hzinesi kazandrmtr. Bu deerli isimler Sanayi-i Nefise, g
nmzdeki adyla Gzel Sanatlar Akademisi ve arkelojik al
malara nc olmulardr. 1883 ylnda tedrisata balayan mez
kr okula retim yesi olarak atanan Osgan Yervant Efendi,
ayn zamanda heykeltratr ve bu sahada da muhtelif eserler
vermitir. Mermer, tun ve piirilmi toprak nevinden malze
melerle sanatn icra eden Osgan Yervant Efendi'nin tarih ve
gnlk konular ilemi olduu baz deerli eserleri gnmz
de stanbul Devlet Resim ve Heykel Mzesi'nde bulunmakta
dr. Bu eserlerden bazlar unlardr:
Zeybek: 1900, Tavuku Kadn: 1900, Gezginci Kasap: 1900
ve Naime Hanm'm Bst: 1901. Ayrca Osman Hamdi Bey ile
Nemrut Da aratrmalarna (1883), daha sonra ise 1887'de
Sayda kazlarna katlm, Byk skender Lahiti'ni onarmtr.
Heykeltra, ressam ve eitimci olan bu deerli sanat, 1914
ylnda Hakkn Rahmetine kavumasyla birlikte, zaman iin
de unutulmaya terk edilmitir diyebiliriz. Zira gnmzde
deil hatrlayan, varlndan dahi haberi olmayan onbinlerce
vatandamz mevcuttur!
 Erol Sarafyan
(1937 -)

Ressam - Heykeltra

Dnya apnda ressam ve heykeltra olarak tannm ve

halen eser veren gen sanat 1995 ylnda dnemin Papa's
nn muhteem bir portesini yapm ve bu almas Kumkap
Ermeni Patrikhanesine ziyarete gelen Papa'ya takdim edilmi
ve kendisi tarafndan ok beenilmitir.
Bu nl sanatmz, almalarn gnmzde de srdr
mektedir.
 Ara Gler
(1928-)

Fotoraf Sanats

Sadece Trkiye'de deil, dnya apnda ne kavumu bu

lunan nl fotorafs stad Ara Gler, Ermeni asll bir Trk
Fotoraf ustasdr.
16 Austos 1928 tarihinde stanbul'da dnyaya gelmitir.
renimini Pangalt Mitaryan Ermeni Katolik Lisesi'nde ve
ya Galata Ermeni Getronagan Lisesi'nde ikml etmitir. Han
gi lise olduunu kesin olarak tespit edemedik. Kendi kitapla
rnda ise sadece "lise" ibaresi gemektedir.
Henz lise renimini devam ettirirken, Fil Stdyolarnda
sinemann hemen her dalnda almaya balam ve bir yan
dan da Muhsin Erturul'un tiyatro kurslarna katld. Hedefi
ise ya rejisr veya piyes yazar olabilmektir. 1950 ylnda Yeni
stanbul gazetesinde gazetecilie baladnda, dier yandan da
stanbul niversitesi'nin ktisat Fakltesi'ne devam etmekteydi.
1958 ylnda Bat dnyasnn en popler siyas arlkl ak-
talite dergilerinden Time, Life, Paris-Match ve Der Stern'de,
muhtelif konularda yakn dounun foto muhabirlii grevi
ni stlendi.
1961 ylnda vatani grevini ifa ettikten sonra, devrin en
mehur haftalk aktel ve siyas mecmuas Hayat Mecmuas'nin
fotoraf efliini stlendi.
Pek parlak bir istikbale namzet Ara Gler, gerekten son
derece ansl bir sanatyd. Geri dnya apnda kazand
hretinin hemen her zerresini alnnn teri ile kazanm ve de
hellinden hak etmitir. Lkin ona glen ansz ou sanatya
pek glmemitir. Yani ender yetien ansl sanatlardandr!
1960'l yllarda Paris Magnum Ajans sorumlularndan Hen-
ri Cartier Bresson'la tanmak ansn elde etti ve mevzubahis
ajansla alt. ngiltere'de yaynlanan Photography Annual An
tolojisi bu gen ve dinamik fotorafy, dnyann en byk
yedi fotorafsndan biri olarak iln etti. Ayn yl iinde Ame
rikan Dergi Fotoraflar Dernei'ne tek Trk ye olarak ka
bul edildi. Almanya'da pek az fotorafya nasip olan Master
ofLeica nvanm kazand (1962). Ayrca, svire'de neredilen
Camera dergisinde kendisine zel bir say ayrd.
Mariana Noris'in ABD'de baslan YoungTurkey adl eserin
de gen fotorafnn ekimleri kullanld (1964). Grlyor ki
Ara Gler fotoraf alnmda olaanst almalar sergiledik
e, mezkr alandaki mevkii her geen gn daha da ykselmek
teydi. Yani, denebilir ki, ona ait bulunan sanat deeri yksek
hemen hi bir resim karesi boa gitmemitir.
Zaten her geen gn sanat dnyasnda biraz daha ykse
len hret basamaklarn ikier ikier atlayarak zirveye koan
Ara Gler'in karsnda bulunan hemen her nevi engel, ksa
zamanda gne altnda kalan kar gibi eriyip gidecekti.
1967'de Japonya'da neredilen, Photography ofthe World anto
lojisinde Richard Avedon ile birlikte bir seri fotoraf neredil
di. Buna mteakiben ayn yl iinde Kanada'da alan nsanla
rn Dnyasma Baklar sergisinde, 1968'de New-York Modern
Sanatlar Galerisi'nde dzenlenen Renkli Fotorafn On Usta
s adl sergide, ayn yl iinde Almanya'da Kln'de Fotokina
Fuar'nda eserleri sergilendi. 1970 ylnda Trkei adnda bir
fotoraf albm Almanya'da yaynland. Sanat ve sanat ta
rihi konularndaki fotoraflar ABD'de Time, Life, Horizon ve
Newsweek kitap blmlerince ve ayrca svire'de Skira Yay
nevi tarafndan kullanld.
1971 ylnda Lord Kinross'un Hagia Sophia kitabnn foto
raflarn ekti. Keza, Skira Yaynevi tarafndan Picasso'nun 90
ya iin yaynlanan Picasso Metamorphose et nite adl kitap
iin Picasso ile foto-rportaj yapt. 1972'de Paris Ulusal Kitap
l'nda sergisi ald.
1975 ylnda ABD'den davet edildi ve Amerika'da birok
nl kiinin zel fotoraflarn ekti ve bylece Yaratc Ame
rikallar adyla, dnyann birok lkesinde sergilendi ki, bu
davet ve dnyann birok lkesinde at sergisi, onun dn
yaca nnn perinlenmesi demekti ve zaten yle de oldu. Zi
ra ABD'den davet edilmesi, nl Amerikallarla yakn temas
kurmas, fotorafl-rportajlar yapabilmi olmas, btn dn
yada eserlerini sergilemesi, nnn perinlenebilmesi asn
dan gerekten yeterli saylabilirdi ve zaten yle de olmutur.
Ayn yl 1975 iinde Yavuz Zrhhs'nm sklp yoklara ka
rtrlma ileminin uygulanmasnda, o trajik anlar ebediletiren
fotoraflar ekebilmesine imkn tannm olmas, Kahramann
Sonu adl tarihi deer tayan bir belgesel film ekebilmesine
nc olmutur.
1979 ylnda Trkiye Gazeteciler Cemiyeti'nin foto muha
birlii dalnda birincilik dl kazand. 1980'de fotoraflar
nn bir ksm Karacan Yayncl tarafndan Fotoraflar adl ki
tapta neredildi.
1986 ylnda Hrriyet Vakf tarafmdan baslan Prof. Ab
dullah Kuran'n yazd Mimar Sinan kitabnn fotoraflarn
hazrlad. 1987'de Institute of Turkish Studies tarafmdan n
gilizce olarak yaynland. 1989'da Ara Gler'in Sinemaclar ki
tab basld.
Ara Gler, Pablo Picasso ile birlikte.
A RA G LER FO T O R A FLA R IN D A N
SE M ELER
 LEVON |)ANOS DAB A YAN
gem iten g n m ze m illet-1 sddUa-a
sanat driyamzda
Ermeniler
T r k le r 1 0 7 1 y l n d a A n a d o l u t o p r a k l a r n a a y a k b a s t k l a r a n d a n i t i b a r e n ,
b u t o p r a k l a r d a y a a y a n E r m e n ile rle 1 0 0 0 yla y a k n bir s r e d ir o r t a k y a a m
kurm utur. E r m e n il e r , g e r e k S e l u k l u l a r g e r e k s e O s m a n l l a r d n e m i n d e
o l u a n o rt a k k ltre b y k katk s a l a m , her iki millet yllar b o y u birbiriyle
b a r i i n d e y a a m t r . 1 9 . y zy ln s o n u v e 2 0 . y z y ln b a l a r n d a d n y a
s iy a s e tin d e talarn y e rin d e n o y n a m a s , hem ieriden hem d e d a rd a n
g e l e n ta h rik v e y n l e n d i r m e l e r , tarifi i m k n s z a c la r n y a a n m a s n a s e b e p
o lm u t u r . O y s a h er iki m illette n v i c d a n s a h i b i v e insafl o l a n l a r b i lm e k t e d i r
ki, d e v l e t v e m i ll e t e h i z m e t l e r i y l e millet i s d k a o l a r a k i s i m l e n d i r i l m i
Ermeniler, b u toprakla rn e tl e trnan birbirinden a y r la m a m a misali, nem li
bir p a r a s d r . E rm e n i tarihi v e T rk -E rm e n i ilikileri z e r in e a l m a l a r v e
so u k k a n l d e e rle n d irm e le riy e ta n n an Levon P a n o s D a b a y a n , yap lan
o l u m s u z p r o p a g a n d a v e a b a l a r a bir c e v a p m a h i y e t i n d e , o r t a k ta rihim izin
nem li nokta larm g z le r n n e se rm e y i k e n d in e g r e v a d d e t m i nem li
bir aratrm ac- yazard r . D a h a n c e birincisi y a y n la n a n G e m i t e n g n m z e
m i ll e t- i s d k a s e r i s i n i n e l i n i z d e k i i k in c i k i t a b , T r k s a n a t t a r i h i v e
g e l e n e i n d e c id d i y e r i b u l u n a n E r m e n i s a n a t k r l a r g n m z n s a n n a
an laty o r . B u e s e r d e , trk tiy a tr o s u n u n n c le rin d e n biri o la n G ll A g o p 't a n
Klasik Trk M zii'nin e f s a n e isimleri T a t y o s Efen di, K e m a n i S e r k i s E fe n d i ye,
f o t o r a f san a tn n d n y a c a nl ismi Ara Gler d e n k la sik resm in u stala rn d an
A y v a z o v s k i y e . . . k a d a r y z l e r c e Erm eni s a n a t n n h a y a t y k s , k o n u y a ilgi
duyanlarn istifad esin e sun u lu yor.

YEDIRENK KTAPLARI