Xun trong ti khi trong mt m vui

Mt m, mt m gi chn phng the n cha m v...

XUN CA

Chng Mt

Ti ra i ti nh h sinh s 40 Rue Takou (ph Hng Ct) H Ni vo lc 1 gi 15

sng ngy 05 thng 10 nm 1921, theo m lch l ngy mng 5 thng 9 (nhun) nm
Tn Du. Trc vi gi, m ti cn ang m bng ngi nh t tm vi my b
bn v vi Bc Hn Lng V (1).

M ti va xong vn bi t tm th d d v ngi nh vi vng a vo nh .

Do , khi ti ln ln, mi ln gp Bc Hn l bc nhc ti chuyn vn bi t tm v
gi ti l thng Tm. Ai ng by gi v gi, ti cng tr thnh mt th Uncle Tom.

Tuy lun lun c cho rng mnh ra i trong mt canh bc thng ca m, nhng
khi ln ln thng Tm ny li khoi vi ci tn t do chnh mnh t ra l Mng Vn.
V sao ? V trong mt lc qu yu Tm, m but ming ni rng nm m thy
nhng m my trong thi k c mang... Li cng l mt ci tn tin nh. Thng
Tm s nh my, lang thang sut i. V khi du nhp vo ngh ht rong th ng
ngay mt on ht Ci Lng mang tn Gnh Mng Vn.

Ngoi hai tn hiu , ci tn tht -- rt quan trng v l tn cng cm -- cha m t

cho khi ti va cho i, tuy n chng ng nghnh hay th mng g cho lm, nhng
khi ti tr thnh ca s ca mt gnh ht rong v ch dng ch h v ch m cho
khn gi d nh tn th... ci tn cng cm bin mt. Ngay ch rut ti, v sau,
cng ch gi ti bng tn m m thi. Ging nh l c mt s qun tn hay king
tn vy. C iu chc chn l ti ra thot c tc l t xa ca ngi Vit l
thng t nhng ci tn rt xu x cho con ci ma qu khng thm bt i nh :
(xin li) thng Bui, thng t vn vn...
B ti l Phm Duy Tn, c ngi i bit nh l mt nh bo, mt nh vn
tng tip sc vi vn ha u Ty v khng cn l mt nh nho thun ty na,
nhng khi b ti t tn cho con ci th u da vo ch nho c. Tn ca ng cng
nh tn ca cc con u l tn ca nhng c tnh v nu vit bng ch nho th ch
no cng nm trong b ngn, ngha l b ch thuc vo nhng hng ngi thch n
to ni ln.

Anh c ca ti mang tn Khim, ti hai ngi ch l Thun v Trinh, ri ti ngi anh

hn ti 2 tui l Nhng. Hai ngi anh trong thc t s sng bng ngh n ni, h
u l nhng ng thy dy hc. Nhng h u ging ti ch tnh nt s khng nh
ci tn b t cho. ng Khim nhiu khi c v thiu khim cung. ng Nhng
khng hn lc no cng nhng nhn em nh. Cn ti, vi ci tn Cn, nu sut i
sng nh ch ''ngn'' trong ci tn th tri vi iu mong mun ca b ti, chng
bao gi ti thy trong ti c c mt s cn trng ti thiu ! Tuy vy, v sau ti
cng hc mt b ti trong vic t tn cho tm a con. Chng u phi mang
nhng ci tn tt p nh : Quang, Minh, Hng, Cng, Hin, Tho, c, Hnh. Ti
tha hng tinh thn hng thng ca b ti vy.

ng ni ti l ngi tng gi chc Thin H -- chef de quartier -- cai qun mt

khu ph trong ni thnh H Ni. ng b ti ch c hai ngi con, mt trai l b ti v
mt gi (chng ti gi l c n) ly chng lm n St Bc Ninh. C ti c ngi
con r l ho s Cn Sinh, chuyn v h ho cho bo LOA, ngi khuyn khch ti
vo hc trng M Thut sau ny.

Ti khng bit mt ng ni nhng b ni th c nh chp t ngy xa li. Trng

b tht l p . Lc cn b, khng nh c ai trong h cho ti bit rng b l mt
ca k ti danh ca mt thu xa xa, lt vo i mt ho hoa ca tay chi Thin H
Phm Duy t ri c ng ci v lm v. Cc con, chu v cht ca b c tr
thnh nhng vn nhn, ti t cng nh huyt thng ny. Trong bc nh c, thy
b cn c v phc hu na. Nhng theo li m ti k th b khng hin lnh lm
u, cn c th ni l c nghit na :
-- Khng phi c vi tao m c vi b my...

B ti l mt trong nhng ngi Vit Nam u tin ct bi t v mc u phc. Khng

bit lc chun b ct tc b ti c sai v lp ban th lm l xin t tin tha cho ci
ti ty tri nh nhng ngi cng cnh ng hay khng ? Nhng sau khi b ti ct
tc, b ti bun ru v cm gin n t tr i, mi mt bui sng va m mt
dy l b ti ngi chi con. B c ngi u ging, khng thm i xc ming v
mun lm tng c ca cu chi... Km theo cu chi l cu ra... m vo cu
ra l mt ci bt n -- loi bt bng t nung, r tin nht -- c b ti p xung
t v tan. Ra cho b ti cht. Li ra c v hiu nghim. B ti cht trc b ti
hai nm.

M ti l con du nn coi thi ca m chng l nghit ng nhng ti khng

ngh rng b ti l ngi c tm. B l i din ca mt nn vn minh c, mang
trong lng tt c nhng tn ngng rt lu i v kh b. Vic ct tc ca b ti
khng ch l mt hnh ng chng li m, n cn l s ph mt k lut c
hng my trm nm, nu khng dm ni l c nghn nm. C ci gap generation no
m khng lm au lng nhng ngi trong c hai th h ?

ng ngoi ti lc sinh thi -- c gi l c T Hng Gai -- c nhiu hc tr lm, mi

ln ti ngy k ca ng th c rt ng hc tr c t min qu ln H Ni v ti ph
Hng Gai cng gi. ng ngoi ti c hai v, do h ngoi ca ti ng hn bn
h ni. Khng bit mt ng b ngoi nhng b tr -- nng hu ca ng ngoi -- th ti
bit. B tr hin lnh lm. Khng p v oai phong nh b ni trong bc nh
c, b tr l hnh nh ca s chu ng ni nhng ngi sinh ra lm v th. D
con ci ca b -- cu Khu v d b ly chng lm Tham T tn l Nh -- u l
nhng ngi c a v trong x hi nhng lc no b cng sng nh mt chic bng
nht mu.

M ti l con gi ca mt ng thy v trc khi ly chng, m ti l c hng bn

sch ph hng Gai. Ti khng bit tn h ca ng b ngoi nhng mt hm gp
b d rut Saigon vo khong 1970 th d ni :
-- My c bit b h g khng ? H Lu, dng di Lu Vnh Phc !

Th ra trong ti c dng mu ni lon ? Ngi Php gi Lu Vnh Phc l gic --

Gic C en -- nhng i vi ti, ng l ngi lm Cch Mng.

Ti c kh nhiu cc bc, cc d, cc cu v c rt ng cc anh em, ch em h cng

vi mt rng cc chu gi ti bng ch v bng cu. Mt trong nhng ngi anh h
ca ti l n Nh Nguyn Vn Ngc, con ca Bc Hai Hng ng. Ti thng
c ngi ngm tc gi C HC TINH HOA, TC NG PHONG DAO... nm ht
thuc phin.
Trong i gia nh ti, khng phi ch c anh Ngc mi l bn ca Nng Tin Nu.
Ti c bao nhiu ng ch, ng cu, c bao nhiu ng anh hay em h l c by nhiu
ng tin. Thm ch sau ny, con ca cu ti, tn l B, cn m hn mt tim ht
ph Hng Du, khng c mt nh vn H Ni no hng m l khng ti gp
nhau. y, ti hay gp Phn, Lan Sn, m Quang Thin...

Ni ti i gia nh l nh ti nhng ngy i gi. Gia nh cng ln th hng nm

cng c nhiu ngy gi. Vo nhng ngy ny, ti mi c gp g tt c mi ngi
v ti c nhn xt l cc bc, cc cu v cc anh h ti ai cng c ging ni rt ln.
Ni chuyn trong nh m nh ngi ta ci nhau khi m b. Ngc li, cc m, cc
d, cc chu gi li ni nng rt kh nh b n ng n hip vy. t khi ti c n
cm vi ngi ln. Ti v l chu trai -- gn bng tui nhau nn ton xng h my,
tao -- tranh nhau tng ming gan g hay mnh trng mui. My thng chu ny hn
ti ch chng n ung ru nh ung nc l. Trong ngy gi, ch c con trai
c cho vo n chung mt mm v n trc. Con gi u phi chui xung bp
gip vic ri n sau. Tinh thn trng nam gii ca gia nh ti vo on u ca th
k 20 ny dng nh vn cn eo ng ti cho ti tn by gi.
_________________
(1) Bc Hn l h bn ni.

Nh ti Ph Hng Du
S nh 54, ng u... du cn...
 Phm Duy Cn

Chng Hai

t lu sau khi ti ra i, gia nh h Phm dn t ph M My (Rue Des Pavillons

Noirs -- ph C en, li mt ci tn c lin h ti gia nh ti) xung ph Hng Du
(rue Fellonneau), mt con ph c cha ti 30 cn nh thp b nm m ly nhau.

Bn phi ph Hng Du l ph B H nm i din vi mt khu t trn c n

B Kiu v rp chiu bng Path. H Gm khng xa nh ti my. ng trc ca
nh, ti c th nhn thy mt h lc no cng lng l v xanh c. V thy xe in
leng keng lc cc i ngang. Trong 17 nm sng vi th , ti c ti 14 nm sng
chung quanh h Gm cho nn H Ni i vi ti ch l n Ngc Sn, Cu Th
Hc, Thp Ra, n B Kiu v khu vn nh bn b h l ni ti hay ra leo ln cy
a hoc li hi hi hoa bt d. Trong 3 nm cn li, ti theo gia nh ln bn cnh
H Trc Bch trc khi ri xa H Ni i sinh sng Moncay, Hng Yn, Kin An,
Bc Giang. Thnh thong gh v thm m, ti khng c thi gian yu c tt
c H Ni 36 ph phng.

Cc nhc s nh Trn Vn Nhn, Hong Dng (em h ca Thi Hng, v ti),

Nguyn nh Thi... khi thng hay khi nh H Ni, h u c nhng bi ht ni ti
y cc khu cc ph. Vn Cao c bi Thng Long Hnh Khc xng tng c
Nh H, Thp Gm, Vn Miu, Ct C, Trng Thi... Ti ch c mt mi tnh dnh
ring cho h Hon Kim m thi. Qua bi Gm Trng S...

c nhiu nh vn cho chng ta thy ci th mng ca h Gm. Anh bn

Nguyn nh Ton nhn n nh tri tim ca H Ni ri cn nghe c ting guc
thiu n reo vang trn nhng li i quanh h... ng cn v h ny, vo ma thu,
ging nh con mt bun b ca ngi tnh. Ti cng thy nh vy. Nhng v quanh
nm sng vi h Gm nn ti cn thy n trong nhng hon cnh t nn th hn,
nh ra coi nhng xc ngi treo c trn cy a bn b hay trm mnh xung h
nc, v tht tnh hay v l do bun b hn l s tng qun.

Ni ti H Gm, ngi ta cn ni ti mi nhang thm trong n Ngc Sn hay ni

ti mi hn ngt ca cp tnh nhn trn cu Th Hc. Ti c sng lu vi chic
cu v ngi n nn cn nhn thy c m n my ngi la lit trn li ra vo vi l
rui bu y trn nhng i mt tot lm. V cnh nh nho cui cng mc o bng
rch, ngi vit nhng ch Phc Lc Th hay nhng cu i trn giy ... ch lm ti
bi ngi hn l bi hi. H Gm vi ti l git l, khng phi l ngc ng m l l
bun thng.

H Gm cn c nhng bui chiu ma lnh vi sng m to xung mt h, cnh

vt m o lm ti tng tng nh ang sng trong mt truyn Liu Trai. Ti va
s, va thm gp con ma h Gm m ngi trong khu ph cho rng n thng
hay ra y d d ngi ta t t. Hnh nh con ma ny p lm !

i din vi H Gm l rp chiu bng Path. Pha sau rp c bi t rng, thnh

thong ngi Tu ti dng lu lm tr ma ri. Nhng mn ma ri ny tinh vi hn
ma ri Vit Nam ti c coi Hi Cha Thy. Ch mt c my ng trinh m ti
c bit nhiu mn ca kch rt linh ng ca truyn Tu trc khi bit ch c
tiu thuyt. Ti y cn c ng Hai Ty hay ti lm tr ng inh l mi v tr qu
thut. ng Hai Ty cn thi kn bng mu bn tay v bng ng u . C thm
nhng ngi Tu bn thuc Sn ng v nh v. H dn thuc cao vo nhng vt
dao m h chm trn ngc cho chng ti thy cng hiu ca thuc cao. Nu l
ngy hi 14 Juillet (l Quc Khnh ca Php) th ti y c cc cuc vui nh leo ct
m, p ni, bt mt bt vt. Nht l c nhng m ht xm...

Tt c nhng bin c ngh thut v nhng tr chi bnh dn ny gy nn gic

mng giang h v ci th biu din ni cu b h Phm. Ri c ln ti b nh i
theo mt anh lm tr qu thut sau khi b m hoc thm bi cun tiu thuyt V Gia
nh (Sans Famille) ca nh vn Php Hector Malot. Nh vn ny a ra nhn vt
tiu thuyt l mt ca s ni danh mt thi ri chng may b mt ging. Mun gi mi
hnh nh tuyt vi ca mnh trong lng ngi, anh thay tn i h v sng cuc i
lang thang trong mt gnh xic nh. Cui cng anh cht v i rt trong khi tn tui
anh vn cn vang lng khp u Chu.

Bn tri ph Hng Du l ph Hng Tre thng ra b sng Hng. Vo ma nc

cn, tuy cho chun chun cn rn nhiu ln m vn cha bit bi nn ti hay chy
chi trn bi ct rng. Nhng vo ma nc ln, d trong m ti, ti cng ra b
coi mi ngi trong khu ph php phng ngi canh mc nc, chun b phng
nn lt. Dng sng Ci (ngha l sng M ?) bnh thng m nay bng tr thnh
b m hung d khin ti s lm ! ng nhn dng nc phng i nh in cung, ti
thy con sng lc thng thm vui ti, trong ma lt, sng Hng gin d v
ngu nh mu c.

Pha sau ph ti l ph Hng B, ni v gi hay git ti i ch v ph Hng Thng,

ni c lp mu gio ti i vo ch ngha khi ti ln 6. Ph no cng ngn vi dy
nh t hon. Ring ph Hng B c thm ngi nh ba tng -- gi l nh Ty -- ca Bc
S L Vn Chnh, ngi gc min Nam, c ngi con trai khng hiu v sao m t t
(bng sng lc). Ci cht ca con Bc S Chnh v ca nhng ngi t vn H
Gm m nh ti rt lu.

Ngi m lng cho ti trong lp mu gio ph Hng Thng l mt thy gio mc

o the thm, u i khn xp, vi b ru nm ngang trn ci ming rng en, trng
thy ging nh mt bc tranh h ho. Lp hc trong ci ph chuyn mn lm thng
gnh nc bng st ty, cu b h mi cha sch l ti thng a c bi vi nhp
iu vng vng ca ting p thng nghe ging nh ting trng nhc jazz vy.

u ph Hng Du v x nh ti l mt ca hng tp ho vi nhng mn hng rt

s si. B ch cng ga chng nh m ti nhng khng c con nn b yu ti lm,
thng cho n mai khng ly tin. Bn cnh ca hng ca b l nh lm nc ,
c nc nng ti c tm tp trong nhng ngy ng gi. Khu ph ti cha c
ng dn nc, v gi phi i gnh nc v, t khi c chuyn un nc ti tm.
Gi l ph Hng Du nhng ti ch thy c mt ca hng bn du x ca. Vo
thi ti mi sinh ra, H Ni khng cn dng du lc t n na v c n in
v c loi n Hoa K dng du la (ptrole) tin li v sch s hn du lc. Hoa K
lu c lm, biu khng cho ngi Vit Nam hng vn ci n khi c n ri th
phi mua du ca h. Cnh nh ti l nh ng K Hi, ng lang ni ting. Cc chu
b ca ng l nhng bn thn thit nht ca ti thi th u. Trong thi gian ph
Hng Du, ti khng thy hng xm c dn i hay lng ging mi dn ti. Ch gia
nh ti l s ri b con ph ny khi anh Khim t Php v sau 7 nm du hc.

Nh ca chng ti gia ph v cng thp b nh nhng nh trong ph nhng li

rng hn nh Bc Hai ph Hng ng hay nh cu Trng ph Hng Gai. Trong
nh c xy su ci ging quy chung quanh mt ci sn nh l thin nm gia
nh. Ti thng nm trn ging nhn nc ma bun bun chy xung nhng
chu hoa trn sn. Hoc ra sn tm ma.

Di gm ca nhng ging ng c chn nhng ci vi bng snh rt ln ng

du. Mua li cn nh l mt ca hng bn du nhng b m ti khng sinh sng
bng ngh bn du, nhng vi du trng khng ny ch l mt th chi ca ti khi
cn b. Chi i trn vi anh ch hay vi bn b, ti thng hay nhy vo mt trong
nhng vi du cao hn u ti ny. V trong nh c ti 12 ci vi cho nn bt c
ti rt kh, ti phi nm trong rt lu tng tng mnh l Ali Baba ca
truyn thn thoi Rp.

Ni quan trng th nht ca nh ti l bn th t tin, chim ht mt phn su ca

din tch cn nh. Trc bn th l hai bc tng c gn nhng tng ngi bng
snh rt p. Vo ngy Tt Nguyn n, bn th c m ti lm cho lng ly t
ngy ng To v tri v c duy tr cho ti sau ngy 21 thng ging, ngha l sau
hai ci gi ca b ni ti v ca b ti, ri mi c bung mnh che i. Ti c n
Tt lu hn cc tr con khc trong ph.

Ni quan trng th hai l ci ging g lim ni m con ti nm ng, k st t ch c

tranh nh nm bng s c rt tinh vi. chn ging, trc mt ci sn nh, l hai
chic gh g khch ti ngi chi trong khi ch nhn ngi xp chn bng trn trn
ging tip chuyn. Nu c nh chn hay t tm th canh bc cng xy ra ch
ny. Cuc chi bao gi cng ko di ti m khuya, ti i ng sm th phi nm
cnh nhng canh bi en, tai nghe thoang thong nhng ting reo c thua
trong cn mng m.

Ni khng c coi l quan trng trong cn nh l ci ch. a im phi c gi

l phng v sinh ny b bng ci hp, to bo nh ti by gi th khng th no chui
vo ngi xm trong mt cch d dng c. Khng c hm phn m ch c thng
phn. Vi ba ngy, c ngi ca ng nh thu Nm Dim em thng khc ti i
thng ng y phn. i thng thng lm vo na m v sng. Lc , ting
phu i thng g ca m m trong m thanh vng thng lm thng b ny git
mnh thon tht. Chc ting g ca bt ngi ban m cng ch hi hng n th m
thi.

Hoi nim thi th u, ai cng c k vt, nhn vt hay mt chuyn no bng

khung nh. Ti nh nht ci ng h c k t trn mt t ch. N l chng tch r
rng nht ca thi gian. Mi mt tch tc hay mt hi chung ca n ghi li mt li ti
hay mt khong ngn ca thi ti cn th. So vi nhng vt khc trong nh, ch
c n c s sng.

B con hng xm trong khu ph ti l nhng ngi dn hin lnh sng cuc i m
thm nhng cng c mt nhn vt d thng khin ti . Tn anh l Hng, nhng
ai cng gi l Khng. Hng ngy, anh bc gh u ra ngi ng t, thy ai i qua
cng cho. Cho bng mi th ting. Mi ngi u cho anh l thng ho di.
Tr con thng quy chung quanh anh chc gho. Ring ti, lc no cng ngn
ng ng nhn con ngi knh cho khng mi mt ny. Cho ti by gi ti vn cn
nh gng mt hin ho ca mt ngi lch s nht ph Hng Du.

H Ni c nhng bui tri ma tht to, ma nng n nh ma vy. C thm

nhng tia chp ln. Nhng ht ma cc p xung mt ng cha tri nha, lm
thnh nhng bong bng to. Ngi trn bc ca nhn qua nh trc mt, thng b ny
bit nh nhung da dit mt con b tn l Nguyt. N thy c ni bun ca mt
cu ca dao ri s a vo mt bn trng ca :

Con cc nhy ra
Con cc nhy v
Con cc ngi
Con cc nhy i...
Th An Phm Duy Tn
ghi li trong TIU LM AN NAM

Chng Ba

Ti khng c mt k nim no vi b ti c. ng cht i khi ti mi ln hai. Theo li

m ti ni th b ti c hnh vc hao gy, mt r hoa, rt vui tnh, hay ni a v chc
gho bn b, v con. Ti rt ging b ti im ny.

ng lm nhiu ngh ngoi ngh vit vn, vit bo. Sau khi tt nghip trng
Thng Ngn, ng lm thng dch vin mt vi to cng s tnh nh. Ri b i lm
th k cho mt chi nhnh ca Banque de L'Indochine tnh Mng T bn Tu. Ri
m nh hng cao lu ph Cu G, m tim vng ph Hng o. Sau , i tm
m than hay m vng g Qung Yn... Trong i, ti cng hay i ngh nh b.
Vo vi ngh vit vn, b ti chn con ng t chn v ph bnh x hi, khi th vit
nhng truyn ngn rt ng n khin cho truyn ca ng v sau c a vo
gio trnh ca B Gio Dc, khi th su tp v phng tc nhng chuyn tiu lm
(di bt hiu Th An). Nhng lc ti son loi bi ht ph bnh x hi nh tm ca
hay tc ca ti u lin tng ti vic lm ca mt ngi b tuy khng gn gi m
ho ra thn thit. Sau khi lm bo v cng l mt ngi kh ni danh trong x hi
ri, cng vi Nguyn Vn Vnh, b ti c bu lm Hi Vin Thnh Ph H Ni v
c c i d u Xo Marseille vo nm 1922. Tr v nh, ng lm bnh v ti
nm 1924 th ng qua i v bnh ho lao. May mn cho ti l anh ch ti cn gi
c mt s ti liu v b ti. Chng hn nhng l th hay nhng bu nh b ti
gi v khi ng i Nam K hay i Php. Chng hn nhng mu bo Trung Bc Tn
Vn, Thc Nghip Dn Bo, Khai Ho Nht Bo... ng tin ng mt vo nm 1924
trong c phn tiu s ca b ti. Nhng ti liu ny c anh ch ti em qua
Php t lu v gi cho bn sao trc nm 1975. Do , ti c ''gp'' li b ti
trong nhng k vt ny.

Bo Trung Bc Tn Vn s 2078 ra ngy 25 thng 2 nm 1924 cho ti bit r hn

bc chn dung ca b ti. Trc ht l con ngi k gi, vn s Phm Duy Tn :

... ng Tn khi mi tt nghip trng Thng Ngn Yn Ph nm 1901 th b lm thng

ngn ngch to s Ninh Bnh ri i sang Th Cu (to s Bc Ninh). Ngay lc by gi ng
ni ting l mt tay thng ngn c c sc v bt u kt bn vi ng Nguyn Vn
Vnh, bn bo ch nhim, lc cng lm thng ngn mt to...

Bi bo ny cho bit thm l b ti c :

... ... quan trn tin dng (...) gi ngi khc t c th lm nn ph qu lm, nhng ci ch
kh cao thng, ci tm huyt hng hi ca ng, khng hm v ng cng danh ph qu
nh ai, cho nn d c tn dng th no mc lng, ng cng xin t chc m vo lm bin
tp trong i Vit Tn Bo l ci bo quc vn ra i trc nht ti x ta. Vy th trong
lng bo, cng vi bn bo ch nhim, ng l ngi vo lng trc nht vy.

1913. khi m t ng Dng Tp Ch th ng Mng T c gi nhiu bi v ng

bo, ri ng li t hn Mng T m v gip mt tay trong b bin tp bo ng
Dng Tp Ch, Trung Bc Tn Vn v Cng Th Bo. Ngoi nhng bi x thuyt
c gi tr ca ng, th ng li s trng nht v li Hi Vn v on Thin Tiu
Thuyt l hai mc ng gy ra trc nht trong bo gii vy. Bi bo vit tip, v
ngh lm bo, b ti c tin c vo Nam ch trng t Lc Tnh Tn Vn ri
khi tr ra Bc th gi chc tng th k trong b bin tp Hc Bo...

V con ngi kinh t ca b ti, bi bo ny vit :

... V ng kinh t th ng c m mt ca hng Tn-Nam-Lu l ca hng khch sn ca

ngi Vit Nam ta mi c l mt; ngy y l ngy vo khong 1908 l lc ci phong tro
khai thng x ta mi nhm ln. Cnh nam nhi hc thc mnh mi thot tnh ci gic
mng h vn m khng cho vic bun l tin ngh; trong cnh th ng c th k vo tay
kin tng tin phong vy.

Thuyt gia Hong Vn Ch, trc khi qua i, qua mt bi bo ng trn bo Ngi
Vit Cali gn y, c ci nhn rt ng v x hi Vit Nam. ng cho rng Trung
Hoa c bn thnh phn S, Nng, Cng, Thng nhng ngi Vit ch c ba : S,
Nng, Cng. T xa ng b ta coi ngh bun l tin ngh (ngh hn h) nn vo
u th k ny, ngh bun bn hon ton nm trong tay Hoa Kiu. Thnh ph no
cng c mt ph khch l ni c y cc tim hng ln nh ca ngi Tu. B
ti l mt trong nhng ngi Vit u tin mun ra thot gic mng h vn, ginh li
quyn kinh t ca nc mnh ni tay cc khch tr hay ch khch.

Vn trong bi bo :

... My nm sau ng li c m mt ca hng bun vng bc, tc l ci ca hng Nam

Bo c ting m ng li cho mt ng bang k nghip. ng vn khng phi l nh
 bun, s khai thng ca ng cng v mt ci tn t tng ca ng nng ny qu n xui
gic ng lm vy...

ng nng ny thc ! Theo V Bng vit trong bo Vn s 169 ra ngy 1 thng 1

nm 1972 ti Saigon l s c bit Tng Nim Phm Duy Tn, b ti th mt vai
quan trng trong v ty chay ngi Tu H Ni vo lc b ti l ngi tin phong
trong phong tro khai thng x ta :

... Phm Duy Tn ng trc ca tim Nam Bo ph Hng o ch huy thanh nin
chng li i xp n p cc ngi biu tnh ty chay Hoa Kiu n cm go ca ta bo
mp ri quay li khinh b dn ta...

V Bng cn ghi thm :

... M tim kim hon Hng o, c Phm Duy Tn kho p dng ci ci qung
co cho ca tim. Ring v cch qung co y cng ht sc mi, so vi lc by gi. C
thuyt phc c cc o kp rp Qung Lc qung co cho tim vng ca c. Nhiu ln
ngi ta thy o Cng v o inh ng tung Nht B Nht Bi Phn L Hu v Quan
Cng Ph Nh Tu gi tay ln tri ni mt cu rt tr m cng rt cng hiu : ''Ra hiu Nam
Bo mua vng eo tay... ''

Tuy vy, ti phi chua st m ni rng b ti tht bi ln trong cng vic kinh
doanh. Khch sn Tn Nam Lu v tim vng Nam Bo c m ra vi nh
tranh thng vi Hoa Kiu, khng thnh cng. B ti cht i li kh nhiu
nhng mn n m m ti v anh Khim phi mt hng chc nm sau mi tr ht.

Cn phi bit ng lc no y b ti i vo thng trng trong khi ng l ra ng

ch nn ng i v mt ngi cm bt. Ch mi gn y ti mi c cun ng
Kinh Ngha Thc ca Nguyn Hin L do L BI n hnh ti Saigon nm 1968 v
nh bit thm con ngi chnh tr Phm Duy Tn.

Nguyn Hin L vit :

... c Ty H [Phan Chu Trinh] k r phng php ca Khnh ng ngha-thc [ca Trung
Hoa] v ngh lp ti H Thnh mt ngha-thc tng t. ngh c chp thun v
sau mt hi bn xt, tn ng Kinh Ngha Thc c la chn, mc ch c vch r :
khai tr cho dn. i cng vch ri, t lu sau cc c ti hi t chc ngha-thc v
phn phi cng vic. Ln ny vng mt c Tng [Bt H] v c So Nam [Phan Bi Chu],
nhng thm nhiu nh nho khc nh Dng B Trc, Hong Tng B, Nguyn Hi Thn...
v vi nh tn hc nh Nguyn Vn Vnh, Phm Duy Tn, Nguyn B Hc... Ht thy u
c c Lng Vn Can lm thc trng... Cc c Nguyn Vn Vnh, Phm Duy Tn t m
nhim vic xin giy php m trng v tc th tho n gi Ph Thng S...

Theo Nguyn Hin L, ng Kinh Ngha Thc c m ra vo nm 1906 ny l s

phn cng gia cc nh lm Cch Mng, mt s ch trng bo ng, mt s lm
cch mng vn ha qua mt chnh sch c gi l duy tn. Ngha-thc mun o
to mt lp ngi mi khng nhng ch bng nhng lp dy nhng mn hc mi
nh a d, ton hc... m cn c ngi son sch mi, son bi ca i quc, i din
thuyt truyn b t tng mi. Ngoi nhng phong tro vn ng ct tc, b
nhum rng, mc u phc, ngha thc cn ph b ci tc khinh cng thng nn lc
 ch trng chn hng cng thng. C Phan Chu Trinh l ngi u tin
chn hng thng nghip, m QUNG NAM THNG HI, mn ngi dt vi
ni ho. Ngha Thc cng cn khuyn khch vic khuch trng nng nghip, khai
thc qung m na... Cng cn ni thm rng phong tro ngha thc ny a ti v
m mu u c ngi Php H Ni v Nguyn Vn Vnh, Phm Duy Tn b
bt, dn vo H ng (trang 121, NG KINH NGHA THC - Nguyn Hin L).

Nh vy l nh tham gia ng Kinh Ngha Thc b ti nhn thy k s phi thot ra

khi gic mng h vn bc vo ng khai thng. Cng l ng ch vi b ti
trong ng Kinh Ngha Thc, ng Nguyn Vn Vnh cng nhn thy u l quyn
li ca dn tc. ng cng b c s nghip vn chng v bo ch i tm m vng
bn Lo ri cng cht i cng vi gic mng kinh t ca mnh. Hai nh vn nh
bo ny khi tr thnh nhng Ngh Vin ca thnh ph l nhy ra lm chnh tr
bnh vc quyn li quc dn. C hai u sm nhn thy kinh t mi l sc mnh.
c c i d u Xo Php (Exposition de Marseille -- 1922) th li cng nhn
thy r hn sc mnh . Lm bo, vit vn hay hot ng chnh tr ngha l khai tr
cha . Cn phi khai thng na.

Qu rng c hai ng u l nhng ngi va can m va ngy th. Can m

ch dm lm ch khng phi ch dm ni, dm vit. Khuyn khch ngi Vit lm
kinh t qua nhng bi din vn hay qua nhng bi vit trn bo cha , phi t
mnh nhy vo u trng. Ngy th ch nhy ngang vo thng trng m
khng c vn, khng c hc lc v thng mi. Ngi Php lc ch mun o to
cho ngi Vit tr thnh nhng ngi thng ngn, h u c mun o to nhng
ngi lm kinh t ? Khng c vn th phi i vay n. Hai hay ba bn ngi khng c
kinh nghim thng mi, khng c vn ling th lm sao cnh tranh ni vi Hoa Kiu
? Tht bi l con chu phi gnh ly n nn. By gi th ti nhn thy thi va
hng trng va bi thm ca hai k s mun tr thnh thng gia xy dng t
nc, thi ny ng l ra phi c nhc ti trong bi vit mi gn y ca
thuyt gia Hong Vn Ch, ni v s khim khuyt ca gii thng nc ta, mi
ch c s, cng v nng m thi !

Bao nhiu nm tri qua k t khi c bi hc ca hai ng Vnh v Tn. Nhng ti

nc Vit Nam, qua nhiu ch , vn cha c nhiu nh kinh doanh ln. Di thi
Php thuc, Hoa Kiu Vit Nam nm ngh bun l chuyn d nhin. Nhng sau khi
nc Vit Nam ginh c c lp v b chia i vo nm 1954, ti min Nam, di
hai chnh ph Vit Nam Cng Ho, ngi Tu vn cn nm vic kinh doanh d chnh
ph Ng nh Dim cm khng cho h lm 18 th ngh. V k t 1975 cho ti by
gi (1989) ngay trong cng ng ngi Vit ri rc khp ni trn th gii, ngh
bun bn tiu biu l cc dch v ngn hng, nh t v thc phm ng, hnh
nh vn cn nm trong tay ngi Tu cng t Vit Nam ra i ''t nn chnh tr'' !
trong nc, Cng Sn thnh cng v qun s, chnh tr. H hon ton tht bi v
kinh t.

B ti gp kh khn trong vic khai thng nhng b li, b ti khng b tr ngi

trong vn chng. Trc ht, ng vit nhng on thin tiu thuyt nh Sng Cht
Mc Bay, Con Ngi S Khanh, Nc i Lm Ni... (ng trn bo NAM
PHONG, cc s 18, 20, 23). Cc nh bin kho nh Dng Qung Hm, Nguyn
Vn Cn,V Ngc Phan u cho b ti l nh vn x hi u tin ca nn vn hc
cn i.
Mt truyn rt ngn nh Cu Chuyn Thng Tm khin cho ph bnh gia
Thanh Lng, sau khi gi b ti l ng t ca phong tro tiu thuyt, vit thm : Phm
Duy Tn c mt xu hng x hi r rt : ng ng v pha nhng ngi yu ui, b
bc lt; ng ng v pha ng c gi ko xe chng li b ph nn ngi trn xe,
ng bnh vc bn dn en sng nheo nhc trn b Yn Ph phn i thi
v nhn o ca bn quan li ngi trong sng bc.

Bi May Cho Ta ca tng mt cch x xin ngi Php. B ti vit rng : ngi Php
qua nc ta... v vn minh nn ch n bnh m thi, ch chi m ngi Nht, ngi
Tu (vn n cm) n bo h dn mnh th c nc cht i. Tht l may cho ta qu
!

Loi hi vn ca nh vn Phm Duy Tn s khng cn t nh nh th na khi ng k

truyn tiu lm.

Sau loi on thin tiu thuyt, b ti ghi chp v phng tc nhng truyn ci bnh
dn. Truyn tiu lm An Nam dng ting ci ph bnh x hi hn l dng ting
khc. B ti em chuyn tc v khi hi ra rn i. Cn nh thp b ph hng
Du c mt ci gc nh y bi bm m trong thi th u, ti ch dm leo ln lc li
c mt i ln. Ln u v phi mt ci u lu ! ! ! Ti s qu mun ngt i... Ch
nhn ca ci s ngi l ng anh h Nguyn u Thn c thi tr nh ti theo
hc Trng Y Khoa. Mi ngi trong nh qun khng em chn vt th
nghim ca anh sinh vin bc s sau khi anh Thn tt nghip v khng cn chung
vi chng ti na.

Trong mt ln lc li khc, ti tm thy mt tp bn tho m giy ng sang mu

vng c ghi li mt s chuyn tc hay qu. Tc gi l Th An. Vi em xung hi m
:
-- M i ! Th An l ai h m ?
M ni :
-- L b my ch cn ai na !

V sau, ti c anh Vng Hng Sn tng cho bn sao ca 2 tp TIU LM AN

NAM, ti hiu r hn s nghip ca b ti. Truyn tiu lm l s phn ng ca nhn
dn i vi cc hng ngi trong b my cai tr nh quan huyn, lnh binh, thy
v.v...

Lc cn b, ti thng c nghe cu th bnh dn ch trch quan li :

K truyn ng Huyn v qu
C hai hn di ko l cng ng
B Huyn tng hai hn vng
nh trng nh m c lng ra khing.

Ti khng s ni tc, li cn thch nghe k truyn tc. Lm sao m ti khng

khoi tr khi c mt truyn tiu lm nh m Ba La Ba Ta Cng Khi trong ci
dm c ni ti cng khai ? Thch n s ph nhc truyn tiu lm thnh
bi tc ca s 4. V phc b mnh, vo thi d lun vn cn rt kht khe, khng s
mang ting khi k nhng truyn tc, nh truyn t tn cho con ci sau y :
 Bc Vit c ci tc t cho con nhng ci tn xu v cc bc cha m tin rng tn
t cho con cng xu, cng d th t thn cng ch, do con khng cht yu... nh
t tn con trai l thng Cu, thng C, thng Ct v con gi l ci Hm, ci Trn, ci
i. V th c cu chuyn ny :
Trong mt gia nh theo tc l t tn xu cho con, mt hm b gi con :
-- Ct i ! V n cm
Em thng Ct tr li :
-- Anh Ct cn i a !

Ngoi truyn tc (m ti khng dm k ra y), trong sch tiu lm, b ti hay diu
ct nhng ngi t ph lm th hay. Khi ph bnh bi th d, ngi ta thng gi
l th con cc. Chc ngi ta da vo truyn tiu lm ny :

C ba anh hc tr thng t ph l th hay, vn thng than th vi nhau s cht

non v mng ti tng . Mt hm, c ba cng i vi mt tiu ng vo vng cnh
cha kia. D ru ra ung, ba thy xc cnh sinh tnh, mun lm th th va vn c
mt con cc nhy ra...
Thy th nht xut khu :

Con cc nhy ra
Thy th hai :

Con cc nhy v
Thy th ba :
Con cc ngi

Tn tiu ng cng xin lm phn mt cu :

Con cc nhy i
Ri c ba thy cng ln ra khc, s th mnh hay nh th th tri t ghen ght cht
non. H sai tiu ng i mua ba ci quan ti ng nu c cht th c ci m chn
v khng qun bo tiu ng mua ci o quan th t cho n, v th n cng hay, s
cng cng chung s phn. Vo lc s c trong cha nghe thy chuyn nh th
cng mc ti ly tin a cho tn tiu ng :
-- My mua cho tao mt ci quan ti th nm.
-- ?...
-- L v tao c li th nguyn : trn i ny, ng m thy c mt chuyn nc
ci nht th gian th ng xin cht. By gi vic hin nhin ri, tao cn sng lm
sao c ?

Trong truyn ''rng ci'' ny, ti thy lun lun c s chm bim cc thi s na ma
nh vy. Mt truyn khc : C mt ng quan v thch lm th lm. Mt hm, nhn
thy con ch i qua, ng ni hng ng khu bi th :
Chng phi voi m chng phi tru
y l con ch cn gu gu
Khi nm vi v th li ng
C i khng n mt ming tru...

Anh lng ging nnh b thng c ng quan v cho n ung linh nh mi khi anh
ta khen th ca thi s nh binh, vi vng xin ho theo :
Quanh quanh ng t li ng u
H thy ai vo cn gu gu
 n ht ca thm cng ca thi
Trm nm chng c chn tr tu...

Cng bi v c mt ng b nghim khc nh vy cho nn trong i ti c nhng khi

ti ni hng nh lm thi s th ti vi vng b nh ngay. Ch s ng b i m
sng dy a mnh vo truyn tiu lm !

Con ngi c tinh thn hi hc rt cao nh vy, trong cuc i rt thanh bn v

nht l vo lc mc phi bnh ho lao v ang nm ch cht, c Thc Nghip
Dn Bo v chn dung mt ln cht qua bi bo tin bun :
... ng thin tnh khng khi trc trit, i vi ng bo t quc ng chan cha tm nhit
thnh, tuy v bui i en bc, con to nh hanh, lm cho ng nhiu phen gian nan nguy
him, li b buc v mt ch ngho song ci nhit thnh ng khng khi no ngui, ci kh
khi ng khng lc no li, kim tin v th lc ng khinh nh c rc vy. ng thng ni :
i ngho th ngho ch khng khi no em ch i quc lm mn hng bun. My thng
trc, anh em vo thm ng, da xanh nht, vc gy nh mai, u hoa lm m, hi th
hn hn m mt vn sng nh sao mai, ming vn ti nh hoa n, khoa chn khoa tay
ni chuyn quc k nhn sinh, nhn tnh th thi.
Hi n bnh th ng ci ni rng : Ch c mt cht, ch cn g na. Ti bit cht t
my nm trc. Nhng ti, ci cht ti khng mong m cng khng s, cm n th n,
thuc ung th ung, n cht bao gi th n cht. Nghe nhng cu ng ni bit ci tinh
thn ng khng h mi mt, m ci kh khi, ci nhit thnh ca ng thc c ch hn
ngi vy. V th nn ng pht ra vn chng cng st sng v hng knh khc thng.
ng khng c nhng vn phng phim ph hoa, i p tiu xo, nhi ku m tng
chng c g.
Nay r nhng bi ca ng trong cc bo m xem, nhiu bi cn thy nhit huyt lm ly, ci
tnh cch lng tng (1) hnh nh dng dc (2) trn t giy...
Cng nh nhng ngi cng la tui, phi sng c i trong mt thi tao lon,
khin mnh b nh bt gc ra khi ni chn nhau ct rn, ri lang thang trong nc,
ri lu vong trn th gii... ti c tng ch c th h ti mi gp phi gian nan nguy
him, cuc i en bc, con to nh hanh... Khng ng b mnh trong hon
cnh ri ! Nhng ti rt vui lng v -- d chng c b dy d mt ln no -- t
thy mnh tha k c tinh thn ca bc sinh thnh l khng phng phim ph
hoa trong ngh thut, khng a ra nhng son phm nhi ku m tng chng
c g v nht l khng khi no em ch i quc lm mn hng bun bn.

Ngi c li mt vi on ca bi iu vn xa xa vit v thi th u ca mnh,

ti bng thng xt b ti v cng v b ti la i vo lc cn qu tr, mi ngoi
40 tui. Ti xt xa khi thy vic lm ca ng, chng may nc nh gp thi ly lon
ko di my chc nm, ch c nhc nh mt cch thong qua. Ch c mt s bo
tng nim Phm Duy Tn l bo VN ra ngy 1-1-71 Saigon.

Ti xt xa ngh ti x hi ngy xa vi nhng cnh thng tm m b ti phc

ho, ri ngh ti x hi ca thi ti cn th u, bit yu V Trng Phng, Nguyn
Cng Hoan, Tam Lang... cng v cc v n anh, vi cp mt Nguyn Du, trc
nhng iu trng thy m au n lng, tip tc lm cng vic ph bnh x hi
nh b mnh. Ngh lun ti hon cnh x hi ca thi ti bc vo i, gp g v
sng thc s vi rt nhiu cnh thng tm, ch khng cn ngi yn mt ch
c truyn thng tm na. Ri thy rng ch c mt khong thi gian 10 nm
cho x hi Vit Nam tt p v lnh mnh v ton dn chp nhn gian kh, on kt
nh ui thc dn. Ti khi nc nh b chia i th mt min, bc thang x hi
c thu tm trong cu chm ngn nht , nh cha, ba s, bn tng... ngi hng
trong trng -- nu c -- d y thin ch cng kh lng vo ngi chung vi nhng k
n cp ca cng c. mt min khc, ch c khu hiu ra ng gp anh hng
c p t ln u ton dn m khng h c ch trng ra ng gp ngi hin.

Xt xa cho 20 nm chin tranh, x hi Vit Nam bng hoi v tin bc v v kh m

ngoi nhn vo nc ta ''nh'' ta gii quyt h mu thun ca cng quc.
Ti khi sch bng qun th v tr gi bng ni xng bin mu ri th c nc lm
vo cnh ngho kh, x hi v li thm suy thoi. Ti sao vy ? C phi v th
h i trc khng li cho con chu ci phm gi lm ngi v nhng trch nhim
x hi ? li cho em ny nc non mnh ra lm sao m vo nm 1988 va qua
ngi lnh o phi tht ln : ''Vit Nam ang trn b vc thm ? ''

May thay vn cn c nhng vn ngh s mun v dm cnh tnh x hi. Nh o

din in nh vc my quay phim i tm ngi t t, tip tc s i tm ngi chn
tht m mt nh th nu ln t my chc nm trc. Nh vn hay nht ca thi
i -- i vi ti -- qua mt s truyn ngn ( gy ra nhiu cuc tranh lun trong
nc) t co b mt xu ca ch bao cp trong x hi Vit Nam hin nay. Mt
nc thc thi ch ngha x hi m li lm cho x hi suy thoi nhanh chng nh vy,
tht l au lng ! au lng hn na v, vi nhng iu trng thy ca c i mnh,
trc y c nh hc mt ngi cha v nhng n anh vn ngh, a ra mi bi
tm ca v mi bi tc ca cng hin x hi th b ng nhn.

40 nm nay, ti khng c v thm ci ni ca gia nh h Phm. Khng bit

nm m b ti nm ti lng Phng Lit, H ng c cn nguyn vn khng, sau
bao nhiu nm chin tranh. C mt vi c gi v danh no ti nghing mnh trc
ngi m nh vn x hi u tin ca nc Vit Nam khng ? C cn a chu, a
cht cc k ngho kh no thay mt chng ti ti thp nn hng trn m ng hay
khng, khi ng ch cn hai a con gi nua (ti v b ch 80 tui) ang sng lc lng
ni t khch qu ngi ? Bao gi ti c v nc ng chp tay trc ngi
m ca ngi cha m ti cng ngy cng cm thy gn gi hn qua nhng trang
HI K ny.

kt thc cho Chng Sch vit v ngi cha m nu c sng vi nhau th ti

phi gi bng Cu v t xng l em (ci tc l king khng gi b con ny cng
khng ngn c s chia la sm sa ca cu v em)... xin chp ra y nhng li
cui ca bi iu vn ng trong Thc Nghip Dn Bo :

... ...i ! Ni Nng Sng Nh, kh thing c li mt ngi; nc Nhc non Bng, ci lc
trng vi mun dm. Vn nh bt h, ngi trng t, giy ngn tnh di, my bay nc
chy ! h !

____________________________________
1) lng tng = tng lng th ng hn, ngha l ngang tng
2) dng dc = hng hi

Ti m ci cha nm ln hai tui

M ti thng con nn khng ly chng......
Li M Dn -- Phng Qun
 Chng Bn

B ti cht i li mt gnh nng cho m ti. Ngoi tr Anh Khim v hc gii nn

c hc bng ca Php cho i Ty hc v khng cn n ai lo lng, m ti phi lo liu
nui sng l chng ti lc hy cn th di. Con gi mt ng v v go ca
mt nh vn th lm g c sn ngh nghip chuyn mn trong tay.

Nhng ri cng ging nh hu ht cc b m Vit Nam trong x hi H Ni tr thc

tiu t sn y, m ti kho xoay x nui chng ti ln ln. Khi th m i cc
tnh min thng du mua sng nai, xng cp em v nu thnh cao ban long,
cao h ct, bn thng cho ngi mua. Khi th m mua c dm by chc gnh hoa
sen ri c nh ngi bc cnh sen ly nhy hoa p tr, cng bn trc tip cho
khch hng. Khng h c mt ca hng bn cao hay bn tr sen. Vic bc cnh hoa
sen lm cho anh em chng ti rt th v v c nhy nht hay ng ln quay trn
ng cnh sen va thm va mt. Vic ph gip cho m v cc ch nu cao th cc
lm. Nu cao vo bui tra ma h trong mt ngi nh thp l t l mt cc hnh.
Cho nn phi nu vo ban m. C mt ln ai cng bun ng c, la bn ln mi
bp, xut chy c ph.

Nu em so snh vi l con ti lc chng cn b th phi ni rng ti

sinh ra l con nh ngho. Tuy khng n ni phi sng trong cnh
m go con ci rt bi thm ni ng qu hay trong cnh ng ca
nhng ngi thiu thn hn mnh ni th, nhng cho ti nm 14
tui, ti vn phi quanh nm mc qun o ta -- trong my nm tiu
hc, hc tr u phi mc o di khi n trng -- v phn nhiu l
o rch, o v. Ti khng bao gi c mt th chi no c ! ng
ni chi ti nhng th chi tm thng ca hai a con t ca ti
mi nm trc y nh xe t hay xe la t hon, bp b hay ''gi ai gi'' (GI JOE =
bp b lnh M) ngay c nhng chi ni ho lm ph Hng St H Ni hay
nhng ng tin s giy, nhng n xp, n lng trong ngy Tt Trung Thu, ti cng
khng nh l c m hay c bt c mt ngi ln no tng cho anh em ti.
Ton l t tay lm n giy chi vi nhau. Trong sut nm, lc no hai anh em ti
cng ngong ngng ch ngy Tt n v ch vo nhng ngy ny mi c thm mt b
qun o mi v mi c ngi ln cho tin. M ti phi xoay x vt v lm mi c
tin nui con v tr n c ca b ti, thm ch nhiu ln phi g bc c
tin i ch. Ni cho ng ra, m ti c hai th say m l nh bi v i l cho nn ci
chuyn mi bn b ti nh nh bi ly tin h cng ch l chuyn t nhin.

Khng giu c th lun lun mua chi hay may qun o mi cho anh em ti,
m ti ch c th biu l tnh thng yu i vi a con t bng cch cho ti theo
m trong bt c mt cuc i l xa gn no. Ti c i l nhiu n cha ni danh
min Bc nh Cha Hng, Cha Trm, n Sng Ph Ct... Cnh p ca nhng
ngi cha c lm ti mun tr thnh mt con ngi hiu o. Tht th, cha chin
rt cn khung cnh chung quanh to cho ta s thot tc sau khi phi sng cuc
i y bi bm. Tic rng sau ny ti khng tm li c s rung cm k diu
nhng n cha qu ''vn minh'' ti min Nam.

T lc cn rt b, khng nhng c i l vi m lun lun, ti cn c m ti dy

tng nhng cu kinh Pht : ''... L hng x nhit php gii mng vn ch pht hi
hi... '' Ti li l thng b khng thch n tht hay chm nc mm, nhiu khi ch n
cm vi on, vi chui cho nn ngoi ci tn thng tm, ti cn c thm ci tn l
ch tiu. By gi v gi nu cn phi nh ti mt trong nhng mi su lng lng u
tin ca i mnh th ti phi ni ti bui tra h trn mt no ng ci quan...

... Sau khi i l mt ngi cha no , hai m con ti

ngi m nhau trn chic xe ko bnh g a chng ti
v H Ni, anh phu xe nh nhi m hi, con ng
vng tanh vng ngt, hai bn ng la im phng phc,
thi gian nh ngng tri... Hnh nh m m v bng
khung ny ging nh mt m bn tuyt vi ca tui
th t vo trong mt ci my thu hnh l tr nh ca ti
mi khi mun nh ti m l ti em ra ra thnh
mt tm dng bn. Li cng cn c thm mt m bn
khc, d di hn, vi hnh nh hai m con i l trong khi tri ang ging bo, c ct
n , c cy gy cnh chn ngang ng i... Ngi ta thng nh ti cha m
trong cnh gia nh m m -- ti cng tng ni ti -- vi hnh nh cha ngi xem
bo, m ngi khu o, xa xa c ting ci tu v.v... Ti thng ch nh m ti trong k
nim ca nhng cuc i l xa xa nh vy.

Tt c cc b m trn th gian u l m hin c, nhng m ti, Nguyn Th Ho, l

ngi m hin ho nht. Khng bao gi nh mng ti c. Mi khi ti lm iu tri
th m k cho nghe mt cu truyn c rn i. Truyn Thng Cui hay truyn Lc
Sc Tranh Cng. Hoc dy ti bng nhng cu chm ngn, ca dao, tc ng : Trng
ngi phi gm n ta th s ln gy xem xa hay gn...

L con mt ng , m ti cng lm th. Ti ch nh mang mng qua mt cu th

yt hu, m ti k truyn ch tiu n trm on khi nhn thy ng s ve b vi. Ch
ngha m my anh em chng ti c c, t Khim qua Nhng ti ti, khng hn
ch t ngi cha Phm Duy Tn. Tm lng th chc chn phi t m m ra. Trong
i, i khi ti l ngi tt bng, l lc ti nh ti m ti. C ch khoan thai, i
ng t tn, ni nng nh nhng, khng bao gi m ti c nhng hnh ng qu
ng. Vui va khi mt vn t tm. Bun kn o khi ngi im lng c ngy trc
c bi ph trn. Lc no cng lo lng v nhng mn n c ca b ti. Ch n l
ngi khng giu c cho lm, khng thng no m ti chm tr n.

Tuy ngho nhng m l ngi rt rng ri. Nh ti lun lun c nhng ngi khng
phi h hng ti tr. lu n tr thnh ngi trong gia nh lun. Ti va ln
ln l thy mt ng gi gy g mm mm, c ci tn l ng C Bp, lc no cng
mc o di, sng lun qun trong nh. Giang sn ca ng l mt trong su ci
ging trong nh. Ti sn ca ng l ci trp v ci gi gp, ng hay da vo
ngi tng kinh. Cng vic ca ng ch c th ! ng khng h phi lm bt c vic
no khc hn l ti ti thp hng cng Pht. Ti cng c ng dy tng kinh.
Sinh ra trong mt gia nh th Pht nhng ti khng phi l k sng o. Hay l
t cung tn ca mt o gio. Ln ln, ti hiu c ci hay ca tam gio ng
nguyn trong mi chng ta : lc cn b, o Pht dy ta bit chuyn mun ngn th
gii, ln ln o Khng dy ta php sng trong x hi, v gi o Lo dy ta s v
h.

ng C Bp c ngi con tn l Tng, lm phu co m cao su trong Nam. Lc cn

b, ti c ngi ln cho bit hai chuyn gh gm : chuyn m mn bt tr con
em sang Tu bn v chuyn Ty ''bt cc'' ngi em i lm phu Nam K hay
Tn Th Gii (Nouvelle Caldonie, thuc a ca Php). B bt cc hay ni cho ng
hn l b ng Ty m phu la lc, phi lm vic rt nng nhc, b bc lt mt cch
tn nhn, phi sng ni sn lam chng kh... rt t phu n in cao su cn sng
tr v qu qun. V ti thy c ci thm hi trn con ngi t n in cao su
tr v l anh Tng. Con ng C Bp v H Ni vi thn tn ma di, vi i mt l
ca ngi nghin ru, vi i bn tay trng v cng chng cn sng thm c
bao nhiu nm na. Khi ln ln ti mi thy thng anh Tng. Lc cn b ti nhn
anh nh mt tay anh hng ho hn, dm sng, dm cht, v c anh cho coi
nhng vt so trn ngi v nghe anh k li nhng ngy trong rng cao su, ng
nhau vi mi th anh ch trn i. Cng chnh anh em vo tr tng tng
ca ti hnh nh mt Nam K xa lc xa l m ngi Bc K no cng m c c
ngy c phiu lu vo ni ! V ti ngy ti nghe tin ng Ty m phu ni danh
H Ni l Bazin b m st th ti cm thy nh anh Tng, con ng C Bp
c tr th.

Nm 1930 cng l nm u tin ca s khng hong v kinh t Hoa K, ko theo

s khng hong mi ni trn th gii. Vit Nam v trong x hi trung lu H Ni,
nh hng ca n cng chng l bao v lm g c mt nn kinh t ln lao ti th
min Bc ny. Tuy nhin cng c i ba ngi tht c l vn v m ti cho b
m Chung v b T Hng Yn ti t tc ti nh chng ti. B m Chung m lp dy
n tranh, c lo to dm by hc tr trong c hai ch ca ti. B T th cng m
ti b cau, phi kh em ra ch bn.V sau ti cng tha k tnh rng ri ca m.
Trong i ti, c nhiu lc ti m rng cnh tay ra, nh m yu lm trong d
vng.

Khng phi v thng con nn khng ly chng nh b m Phng Qun trong bi

th Li M Dn, x hi th thnh lc khng cho php ngi go ph cn tr l m
ti bc i bc na. Trong khu ph ti, cng khng thy c go ph no ti gi c.
Ngay c ngi v sa m ti coi nh ngi m th hai cng l ngi lm cnh ga
ba v cng vy sut i d v khng thuc giai cp trung lu H Ni.

V m ti phi lo toan cho cuc sng gia nh nn ti c khon trng cho ch v

sa ch nui nng ti t lc lt lng cho n khi ti 6 tui. Ti sng gn v hn l
gn m, do ti ngy ti ln v khng cn ti s sn sc ca v na, v phi tr
v qu th ti nht nh khng cho v i. Ti khc v ln mnh dy da trn ng
ci. M ti thng con nn d ngt nhng Thy Kim li vo nh nh cho mt trn
n kh nng.

Thy Kim y l Trn Trng Kim, nh vit s v v Th Tng sau ny ca Vit

Nam. T khi b ti cht i -- l lc ti ln 2 -- cho ti khi ti 14 tui -- l lc ng
Khim u xong bng Thc S v tr v nh -- ng Trn Trng Kim, vn l bn
thn ca b ti, tr thnh mt th b u ca chng ti. Chng ti phi gi bng
Thy (danh t ny khng hn ch c ngha l Thy Gio m cn c ngha l Thy
M) v mi tun, Thy Kim u ti nh ti mt hay hai ln coi sc chng ti.
Thy Trn Trng Kim khng c con trai nn hai anh em ti c thy nng ti chm
sc. Ti knh trng Thy nhng thy Thy khng thay th c b mnh. Nhiu khi
c nhng bn c ca b ti nh cc ng Bi K, Nguyn Vn Vnh, Nguyn
Mc... ti chi vi Thy Kim th c ngay mt cuc nh chn hay nh t tm vi m
ti. Ti v cc anh ch ti tranh nhau chia bi ly my chc xu tin thng.

Ti cn nh ging ni sang sng ca ng Bi K, ci tnh hay bo m chng ti ca

ng Nguyn Vn Vnh v lng bn tay nh son ca Thy Trn Trng Kim. Mu
rc ca lng bn tay ny, ci tng ca nhng ngi cai tr dn, ti cng thy c ni
lnh t Cng Sn Trng Chinh m ti gp Thi Nguyn vo nm 1946. Thy Kim
lc lm Thanh Tra Tiu Hc v tun no cng ti nh ti trc khi ra to nh Khai
Tr Tin c cng vi mt s cc v khc hp son cun Vit Nam T in. Khi
ti qua tui ln 10 v ti hay nh c tng vi Thy, c nhng vn c ti
thng Thy mi l hay ch ! K nim kh qun nht l nm ti hc lp Nht trng
Hng Vi, sp ti ngy thi tt nghip Tiu Hc, trong cuc nh nhau vi mt thng
bn (tn l Don th phi), ti dng bt m vo tay n khin cho tay n sng
v ln v sut na n khng i thi c. Nu khng c Thy Kim th ti b ui ra
khi trng ri !

V l con t, li m ci cha nn ti l con cng ca m. Khi ti ln 6 v v ti tr v

qu th t ti c ng chung vi m. Cho ti khi ti 14 tui, ti vn cn c
ng chung vi m. Lc cn rt b, sng no cng nm hay ngi trong chn nhn
m pha tr tu, h chn nc nng ln mt cho h ho, ung tr v... ci nhau vi
v gi. Ti nghip, v gi n n v bng bnh v cng, sng no cng c mt ci
li lm no nghe m ti mng m ri hai bn ci nhau nh hai ch em vy. V
gi trong gia nh ti gn nh sut i nn s to ting khng bao gi d di c.
Ti cn thy vui vui l khc. V c m nung chiu, ti v b vi m v i khi ti
cng ni nhm vi v gi, nhng i vi v nui th ti li yu qu v cng, c l
cng cn do tnh tnh ca v na.

y l mt ngi n b nh qu in hnh ca min Bc lc by gi, ngho mt

rp, ly chng lm lnh l, va c con mn th chng cht, gi con cho m chng v
em chng ri ra tnh thnh em bu sa nng ca mnh nui con ngi khc. Khng
ngu n hay bng bnh nh v gi, tri li, rt nhanh nhn, rt chu kh, rt thng
minh, trn mi lc no cng c mt n ci ngng nghu, ai khen cng ci, ai
chi cng ci. ng nh Nguyn Vn Vnh vit : ngi Vit Nam mnh, ci g
cng ci. Bng d v Cn rt tt. Nhiu khi thy m ti ti tng thiu, v m hu
bao ra ly tin cho m ti mn.

Anh Nhng cng c mt ngi v nui, nhng v Nhng n ri i nh mt ci

bng, cn v Cn th sau khi thi vic vn cn lun lun i li trong gia nh ti nh
mt ngi thn, c ln vi chng ti gn mt nm vi t cch v gi trc khi v
cht trong thi Nht ti chim ng Dng, khi ti 19 hay 20 tui. T khi v
b ti v qu, ti nhiu ln c v sng vi v v con v l thng Cng mt
ngi lng gn Trm Chi thuc tnh Sn Ty. Lc ti i hc ri v qua nhng bi
tp c bng vn sui hay vn vn trong cun QUC VN GIO KHOA TH, ti
c dy d bit yu ng qu Vit Nam nh th no ri ! Hy gi nhng cun
sch hc v lng ra m coi. Cun Quc Vn Gio Khoa Th -- Lp ng u c
55 bi tp c th c ti gn 10 bi t cnh ng qu. Em b th thnh nh ti vo
tui ln 9 m li hc v cy cy, gieo m, gt la. Hc bi con ngi ni chuyn vi
con tru bng th. Hay hc ngh lm rung :

Tru i ta bo tru ny
Tru ra ngoi rung tru cy vi ta
R nhau i cy i cy
By gi kh nhc c ngy phong lu...
Hc v ng rung nhiu hn l hc v va h, ti li c may mn c v sng vi
v ti ti Trm Tri vo lc tm hn ti cn trong trng, ti bit c ci kh hay ci
sng ca mt em b qu ngt nghu ngi trn mnh tru, tai nghe chim ht trong
chm cy, mt trng bm ln trn m c... my chc nm sau c bi dn ca
mi :
Ngi mnh tru, pht ngn c lau
V ming ht nghu ngao...

Gia nh v sng trong mt nh tranh vch t thp b v ti tm. Trong nh khng

c bn gh, khng c c ci ging (k c ging nan), lm sao c c ci bn
th nh s nh 54 ph Hng Du ? Nhng cng c mt ci bt hng t mt
x nh. m m ti m v hay thng Cng nm ng trong rm, sng dy ra sn
xc ming v ra mt bng tay bn ci chum nc v ming. Vch qun ra nh
i th c nh ku tht thanh : '' i vo ci ni t... cn ti rau''... Cm n l
go hm. Mn n l bt rau mung luc, him hoi mi c ngy n cm vi vi ba
qu c hay mt a tp. Cng khng sao, v thu b, ti rt d n.

Chc chn i sng ca dn qu di thi Php thuc rt l cc kh nhng lc

ti mi ln 9 ln 10, xin cho ti ch nhn ci p ca i sng thn . Khi ln ln, ti
s bit cnh dn qu ngho kh ti mc no v b p bc bi c thc dn v quan
li ra sao qua nhng tc phm vn chng ca Trn Tiu (CON TRU) hay Hong
o (BN LY NC NG)... Nht l khi ti tr thnh mt nng dn bn-chnh
thc vng Yn Th. c sng hn hi ni thn nn ti cm thng vi tnh
cnh ca a s dn chng. Ti s nhanh chng c hnh ng tch cc ca mt cng
dn yu nc thng ni. Ti s d dng i khng chin cng vi mi ngi. Nu
ch H Ni v ngi c sch khng thi, cha chc ti tch cc nh th. Ri khi
tr thnh ngh s th c ngay lp trng r rt l bit ci u trc nhng nim vui
ni bun ca nhn dn, a s l dn qu, sng tc. Nu trong thi th u v khi
mp m vo i ti khng v sng ng qu, cha chc ti bn nhy trc
cnh c nng gnh la cho anh ra i dit th hay cnh b m qu cuc t trng
khoai vng Bnh Tr Thin. Cha chc ti li vi dn ca sau khi -- cng nh
a s cc nhc s tr tui -- b hp dn bi s s ca nhc u Ty d c in hay
tn k.

Ti bit n nhng ngy c sng trong thn khi tm hn mnh cn ngy th v

trong trng. Hnh nh rung la xanh r, ng lng hun ht, ly tre bt ngt, cy a
bng rp, ngi cha t l... tt c in su vo tr c ti sau ny khi cn phi
phc ho cnh ng qu qua nhng bi dn ca mi, ti khng phi kh nhc g c.
L ngi sng bng tng tng nn ti c cho rng cnh vt cng rt yu ti v l
gin d l ti yu cnh vt ng qu v cng.

Thng Cng yu ti l chuyn tt nhin. C ti n ht b v. Hai anh em dt nhau

i th diu, i cu c. Th nht l i bt chu chu ri em v rang vi mui n
mt cch ngon lnh. Chng ti chia nhau tng c khoai, c sn. L con t trong gia
nh, nhng ti li c ring mt thng em sa.

Tri qua khng bit bao nhiu bin ng chnh tr trong khng bit bao nhiu u
ri xc cho nhng nhn danh ny n, ngy hm nay, ti vn t hi khng bit
thng em sa bn c nng ca ti c ci tn l Cng y, cn sng hay cht, ang
lm g v u ? Ln cui cng ti gp n l vo ngy Cch Mng va mi thnh
cng, n l phu vc than Ph Hng Than, H Ni. Ti va trong Nam ra, mi n
i n mt ba cm rt sang v cho n mt t tin. Bit rng v cht, ti cng
khng hi thm n v chuyn v con ca n g c !

H Ni bm su ph phng
Hng mt, hng ng, hng mui trng tinh...
CA DAO

Chng Nm

Trc khi cp v s hc ca ti trong thi th u, hy ni ti ci chi ca ti lc

:

Hng Ngang sang Hng o

Hng o vo Hng Bc
Hng Bc tt sang Hng Mm
Hng Mm ngm xung Hng B
Hng B v Hng Du
Hng Du trng ra u L X
L X c mt l b sng
B sng trng thy cu
Trn cu c tu chy...

l ''i tc phm'' ca ti lc cn th, m t ci th gii thu hp ca i chn b

bng, khng i c ti gn ch ng Xun hay i qu cu Paul Doumer. Nhng
cn g phi i u xa ? Khu ph Hng Du ca ti cng cho anh em chng ti
tung honh. Chuyn trn hc i chi l chuyn qu thng i vi ti, qua mt
cu th ''khu kh'' ca con nt ph Hng Du :

Ma c bng (vagabond), m c ci
Li hi vn hoa (cole buissonnire)
ng Ty bt c hi nh my u ?
Nh ti Ph Hng Du
S nh 54 (*), ng u... du cn !

Tuy ch gn b vi khu H Gm, ti cng c lm quen vi cc khu khc. Khi ti

sinh ra th H Ni vn minh lm ri. Thnh ph chia ra hai khu. Khu Ph Ty mi
xy t ngy Php ti cn nh ca khu Ph Ta th c t thi vua L cha Trnh.
Nhng t Thng Long b ph hy bi gic gi lin min trong qu kh cho nn khu
ph ta cng i mi lun lun. H Gm vi Thp Ra v n Ngc Sn tht c
in nhng khu ph Hng Du ca ti li mi m qu. Nh ca c xy ct thng
hng. ng ci rng ri, chy dc chy ngang theo hnh thc th v ang c
tri nha. Anh Nhng b bng nng v sut qu tay khi loay hoay m ci vi ca
thng hc n ang si sng sc.

Trong H Ni, ch cn mt s di tch cho ti thy du vt ca thi xa xa. Chng hn

cha Trn Quc, ca Quan Chng hay ci thp nh, di tch cn st li ca ngi
cha ln tn l Cha Bo n nm trn b h Gm b tn ph mc ln
nh Giy Thp (Bu in). Mun m thm i trong mt con ph tht c knh, ti phi
ti ng Pht Lc. Trong ci ng c nh hp v khut khc ny, c nhng ngi nh
thp b, b ngang cha y 2 thc, tht ra tht vo, vi mi ngi dp, vi nhng
cy leo bm vo tng ru trng nh nhng con rn, con rt. Ti hay ti ng Pht
Lc bit yu thm bi th Thng Long Thnh Hoi C :

Li xa xe nga hn thu tho

Nn c lu i bng tch dng...
Hn mt trm nm trc ti, B Huyn Thanh Quan nh Thng Long Thnh nh
vy.

Cn c thm dm ba di tch c chn thnh lm ti rung ng. Ti chi vi cc

con ca b Suzanne -- v th ca ng Nguyn Vn Vnh -- ph Gim, ti thng
ra ng ngm nhng con ra trong Vn Miu v bng thy mnh gi i c my
trm nm. Ri m c mnh cng thng thi nh cc bc hin s c tn khc trn
bia ...

... Ri khi ti nhn l n trn Thnh Ca Bc do Php to ra th thy ti nhc trong

lng. Nhng khi ti Cu Giy th hnh din v c qun C en ca Lu Vnh
Phc-- ngi c lin h vi h ngoi ca mnh -- h Henri Rivire y...

i trong di tch c tng tng ra truyn lch s hay d s Vit Nam. Ri thuc
lng truyn anh hng dn tc khng phi v c sch m qua li ca ca ngi ht
rong, ht xm : B Trng qu Chu Phong... Nhng phi th tht l chng ti b
nh hng chuyn kim hip Tu hay cinma cm nhiu hn l truyn lch s, d
s. Chng ti thch ng tung Hong Giang N Hip vi nhau hay ng vai anh
hng ca cinma cm l Zorro, eo mt n, khoc chn d, nh gm.

Chng ti cng m bng kinh khng, lun lun theo di thnh tch ca Hi
CLAIR (Tia Sng) vn l hi bng nh, tr s ngay ph Hng Tre. M n
nh tn cc cu th theo th t ra qun, nh nh mt bi th khng c vn :

Ty, (th mn) Tm, Bing (hu v)

Mao, Tm, Thnh (trung phong)
Phao, Mai, Hu, Trng, Tn (tin o)

Chng ti cng lp ra i bng nhi ng trong Nhng l hu v tri, ti l th

mn. bng ngay gn nh ti, trn bi c sau lng rp Cinma Path, cnh n
B Kiu, i din vi H Gm.
Ni ti chuyn coi cinma th trc khi cy ca hng rp Path coi cp cun
phim ni u tin L'Ouest, Rien De Nouveau, chng ti ch c coi phim cm ti
rp FAMILY Ph Hng Bum. Rp ny c hai hng, coi mt chnh th phi tr hai
xu, coi mt tri th ch mt na tin, c hai hng u khng c gh, khn gi ngi xp
xung t m coi. So vi phim thi nay, nhng phim trng en ca thi o c
hn nhiu. Chng ti rt thch coi phim khi hi vi cc vua h nh Fatty, Charlot,
Max Linder... H Charlot c nh hng mnh m trong gii sn khu Vit Nam.
l h ca gnh ht th th no cng c thm ci tn Charlot, v d Charlot Miu.

Vo khong nm 1930, Charlot i du lch vng quanh th gii vi v mi ci l

Paulette Godard v c gh H Ni. Ti thy ng vua h ny ng chp nh cnh
Thp Bo n b h khi ti ti mua lc rang pha hng lu rt ngon ca v
chng mt ngi Tu. H bn hng ngay cnh Thp nhng mi khi tri ma th h
chui vo ngi bn trong ci Thp.

Nhng tr chi hay nhng tr gii tr ca l nhc trc 10-14 tui vo ci thi
1930-1935 ti H Ni, ni chung cng rt l lnh mnh. Khng c chuyn ua i
theo nhau ht thuc l. Khng c chuyn bi bc, ngay c chuyn nh o, nh
khng cng t xy ra, c l va h thnh ph khng ph hp vi cc tr chi .
Khng c chuyn ti tui dy th, ham mun nhc dc, v bn nhau v chuyn trai
gi. Li cng khng c chuyn lp gang i v by trn tng hay i n cp, n cp
tuy cng hay tm nm tm ba chi chy thi, chi nhy saute-moutons, chi nh
boxe...

... Thnh thong gi nhau i nh nhau vi tr con khu khc. Trong khu ph c mt
thng tn l kh to con c coi nh u ng nhng mi khi khi s nh nhau
th thng ny chy trc tin ! Cn c thm ci chuyn ko nhau i tru chc nhng
ngi n m ca hng bn vi cc Ph Hng Ngang, Hng o. Bit h th
b khinh ln, chng ti n trc ca hng ca h, ly hai tay nm hai ci vt o
lm thnh ra hai ci tai ln, ngoe nguy hai ci tai trc mt h ri b chy khi h
vng ln ui theo chng ti.

Ngoi nhng tr chi v ci th vui c truyn kim hip dch t truyn Tu, c
loi sch hng bng Php Vn (livre rose, sch dnh cho tui th ca ngi Php)
th ci th ln nht vn l i coi cinma, nht l cinma c ting ni, ri su tp
nhng t chng trnh (gi l plaquettes) v nh ti t Php hay M. Lc thn
tng ca chng ti l Albert Prjean, l Brigitte Helm, l Annabella vn vn...

Nhng trong ci vui thng thc ngh thut ca thi , l chng ti c m i coi
Cho C ang c Nguyn nh Ngh bin thnh Cho Vn Minh hay khng ?
C thch i coi Tung Qung Lc tc l Tung Tu c Trn Phnh hin i
ho hay khng ? C tranh nhau i coi Ci Lng Nam K ang trong thi thnh
lp vi hai loi Tung Tu v Tung Ty hay khng ? Chng ti c i coi, nhng
khng m. Con nt thng hay b m hoc bi nhng g rt xa vi hn l bi nhng
ci qu gn gi. Tung, Cho, Ci Lng qu quen thuc cho nn d c ci cch
cng khng c g hp dn tui th. V li nhng hnh thc ca din k trn nhm
vo khn gi ngi ln nhiu hn.

Trong phm vi m nhc, chng ti cng khng c nhng bi ht cho tui th do nhc
s Vit Nam son ra nh trong nhng th h sau ny. Qua nhng da ht thuc loi
78 tours c ngi Php sn xut v c ph bin mt cch gii hn chng ti
thuc nhng bi Php hoc nhng bi c gi l bi ta theo iu Ty ngha l son
li ca Vit ht theo nhc iu Php hay M. Nhng trong lc vui chi vi nhau,
khng bao gi chng ti c can m ht cho nhau nghe nhng bi ht m mnh
thuc. Ngay trong trng hc, cng chng bao gi c nhng bui hp mt,
nhng ngy hi vo trng hay ra trng c nhng ting ht ca hc tr, ht
chung vi nhau hoc ht ring cho nhau nghe.

Tuy vy, trong cuc sng gia nh, ring ti c nui dng kh nhiu bng m
nhc. M ti nui mt b nh n tranh ngi Hu tn l b m Chung ngay
trong nh dy n cho hai ch ti nh nhng bi Nam Ai, Nam Bnh, Lu Thy,
Hnh Vn... Ti c lm quen ngay vi nhc dn tc t khi hy cn mng sa. Ti
cn c cm tnh qu nhy bi v ti khc khi nghe mt ngi ht rong n trc ca
nh, va ht va xin tin vi ht bi k chuyn mt hnh kht m b nh mt gy.
Ci v ti cm ng n khc v bi ca ny l ti cho c nh ti lun lun chc
qu ti...

Tui th ca ti cn chng kin nhng ci g c gi l c truyn thng lu i,

nhng truyn thng m chng bao lu na s b o thi v s tip xc vi vn ho
u Ty do ngi Php mang ti. Chng hn mt ngnh ngh thut c truyn l ma
ri m ti c coi khi theo m i l. Ti cc n cha khi xa, vo nhng ngy l
chnh, ngi ta thng hay t chc nhng cuc vui chi nh nh u, nm cn l
nhng tr chi khng c g l c bit cho lm. Nhng tr ma ri th rt hp dn.
C hai loi ma ri : ma ri cn v ma ri nc. Ma ri cn ca Vit Nam cng
ging nh tr marionnette hay tr puppet ca u M nhng t khi c biu din
chn th thnh nn ti thch lm. Tuy nhin, nh ni Chng Hai ma ri cn
ca chng ta khng tinh vi bng ma ri Tu. Nhng ma ri nc th chc chn
u M khng c. Ti khng bit Trung Hoa c loi ngh thut bnh dn ny hay
khng ? Ma ri nc c biu din mt ci h hay ci ao. Khn gi ng chung
quanh b bng dng thy nhng con ri di nc nhy ln v lm tr trn mt
nc. Tht l ngon mc khi ta thy nhng con ri lt i trn nc ging nh con
ngi c php tin. K diu nht l nu c cnh chin tranh th c pho n t di
nc n ln. Tr ma ri b b ri hng my chc nm, by gi ang c phc hi
v canh tn.

Mt trong nhng tr chi khc l chi chim. Nhiu ngi thng cho chim b cu l
hin lnh v n c em ra lm biu tng cho ho bnh. Sai bt ! V ngi ta
khng thy tr chi chi chim Vit Nam nh ti thy khi cn b. Tht ra chim b
cu rt hiu chin. Hai con b cu c c nht trong mt ci chung. Chng rt
ho bnh vi nhau nhng nu em con mi ti, v khi con mi xy th hai con c
nh nhau ti cht ! Ta ng nn ly lm l nu thy hai ngi con trai trong thi
nay nh nhau ti cht v mt ngi con gi.

Cn mt tr chi gi l u h ti ch thy chi trong thi , sau ny khng thy ai

chi na. l nhng thanh que di, c ngi chi ng xa phng ln cho u
thanh que ri xung mt ci trng con ri thanh que bt ngc ln cao ri vo
hng ca mt ci bnh hoa t xa xa. Ngi chi phi t c hai ln chnh xc :
mt ln khi tung thanh que ri xung mt trng v mt ln na khi thanh que ri
vo ci ming hp ca chic bnh hoa. Tr chi ny cho ta nghe hai m thanh vui :
ting tom ca ci trng v ting tht ca thanh que khi ri vo bnh.
Ngoi nhng tr vui m tr con nh ngho nh ti c coi khng mt tin vo
nhng nm 30 nh chuyn ng Hai Ty ng inh l mi, lm tr qu thut v
nhng ngi mi v bn thuc sn ng bi c bn n B Kiu... cn c thm
nhng tr xic ch Hng Da. y l ni dnh ring cho nhng gnh xic ln, ngy
thng l ni hp ch, khi c gnh xic ngoi quc hay xic Vit Nam ti dng lu
th ch Hng Da l ni thu ht tt c tr em H Ni.

Ti thch coi xic v, vi ti xic l ni k diu, con ngi a gin vi t thn khi u
bay hay nghch ngm vi h bo... nhng vic ti cho l siu phm. Ti m khung
cnh n o ca xic, bng dng v hnh ng phi l ca nhng chng h, thn hnh
mm mi nh bn ca c gi xic v nht l mi nng ca th d. V bao gi ti
cng bun b rt lu khi gnh xic nh cc cun lu ra i.

Tr xic ti c coi lc khng hon ton theo truyn thng dn tc d trong qu

kh, Ht Ca nh, tin thn ca Ht o cng c tr i trn dy v c nho ln.
C ba gnh xic Vit Nam, t chc theo xic u Ty. Gnh xic Vit Nam u tin l
Gnh Lc Long...

Xun Li, Xun Tin trong gnh xic

...Ri ti gnh Long Tin v T Duy Hin.

Gi v vo coi cng khng t lm nhng
tr con nh ti th thng chui di lu
vo coi cp mt cch rt d dng. Gnh
Long Tin c cu ht qung co :

Xic ny l xic Long Tin

i xe p trn dy, gy n...

Sau ny Gnh Long Tin tan nhng nhn

vin ca gnh tr thnh nhng nhc cng
gii nh Xun Tin, Xun Li.

Gnh T Duy Hin s hn v c voi, c h ging nh mt gnh xic u M. ng

ch gnh T Duy Hin l ngi Vit Nam u tin iu khin cc th d. u cht
khn ng, mnh mc o gm hoa, tht lng , i chn i ng v mt tay cm gh,
mt tay cm roi di qut ln en t sai khin my con h, trng ng rt oai.

Xic ngoi quc c ti Vit Nam kim n v c mt ch xic ngi Anh, t t

thnh ph Vinh. Ch v my anh h trong gnh lm mt tr khi hi trong c mt
anh ''clown'' ng vai ngi da trng t mt anh h khc ng vai ngi Vit
Nam, chm ti danh d ngi mnh cho nn gnh xic b ty chay. Ch gnh l
Hamilton khng tin tr nhn vin v nui th vt nn t t.

Ti m xic n t t cho mnh thm ci tn bng ting Php : Emecirque (Em-

m-Xic). cng cn bi v lc ti ang m mt con nh lng ging lai Php tn
l Emilienne m ti s ni ti trong mt Chng sau.

Ni n cp trong gnh xic l nh ti Sui Rt bin gii hai tnh Sn La-Ho Bnh
v Ni Ch Sn Ty. Mt ngi bn ca m ti l b Bch, sau khi ly ng chng
Ty v c my ngi con gi lai th tc huyn vi mt ngi Vit Sui Rt. Hai
ngi con gi ca b ly chung mt ng ch n in Ni Ch tn l Thibault. M
ti i mua sng nai hay xng h nu thnh cao ban long hay cao h ct l ln
hai chn sn lm ny v ti thng c m cho i theo. Ni Ch th vui lm
nhng Sui Rt th ti s ma v c nghe cu do : t Sn La (c con) ma Vn
B...

T Ni Ch i Sui Rt phi i qua Ni Tn ca Tn tc l Ba V ca Trn Quang

Dng. i khi Ch B l ti Sui Rt, mt lng sn cc nm Chu Mai (hay
Chu Mc ?), hai ci tn s vo nm trong bi th Ty Tin ca thi s h Trn, anh
bn ca ti trong khng chin. V ngay t khi cn b, ti c sng nhng bui
chiu rng c ln sng lam to ln m p ngn ni cnh nh, c nghe ting
chim rng gi nhau bui sm hay nghe ting cp gm trong m. Sau ny i khng
chin v phi sng vng thng du, ti thy rng ni i vi ti rt l thn thit.
Nh bn c lu ngy gp li.

Trong nhng ngy Ni Ch, ti cn c thy ch Yvonne l v ca ng Thibault

m m vc sng i bn cp. Thy n b khng s cp, li cn git c cp th
ti phc lm. Ngoi ra ti cn c bit rng cp khng bao gi dm v ngi khi
ngi i din vi cp v nhn vo mt cp. Do n , ngi i rng thng
eo mt ci mt n ng sau gy. Cp i theo ngi, nhn vo mt n tng l
nhn vo mt ngi, cp bn lng i.

n in Ni Ch cng nh nh ng b Bch Sui Rt u nm trong khu vc

ngi Mng, ngi Thi. Ti thy c cuc i vt ln vi thin nhin ca ngi
sn cc ngay t khi ti cn b. Vi ci nhn vo s sinh hot ca dn min ni, vi
hnh nh ch Yvonne i m c n pin i bn cp v vi bi hc v Cha Sn Lm
nh vy, ti sm c nim v sc mnh tinh thn v vt cht ca con ngi c
dng c thng rng thing th d ra sao.

____________________________
(*) Thng bn s nh 21 cng dng c cu th ny, min l i s nh.

B t t bi
Ta b b ...
QUC VN GIO KHOA TH

Chng Su

Ti hc v lng trng Hng Thng. Ri hc Tiu Hc trng Hng Vi (1),

trng no cng ch cch nh ti khong 200 thc. Mi sng c m cho hai xu
n bnh m chm dm.
Chng ti l th h u tin i vo nh trng khng phi vi ci bt lng trong tay
nh th h cha ng, m l vi ngi vit bng st c tn hiu Mallart. Vic hc nh
vn cng cha c t g l thi v nh vo thi c phong tro Bnh Dn Hc V sau ny.
Lc l : A B X dt d i a... ch l li hc ch m hc tr mt dy nh ti
hc c l bn lu lo. Thc ra, li dy tr em tp c ca Nha Hc Chnh ng
Php cng nn th lm. Bi tp c th 15 ca lp ng u vi nhng cu ba ba, l
to, t b, b b b, b b b... gip chng ti son ra nhng tc phm nh b ba
bn bnh bo bn bi b b bt b bp ba bn bui...

Ch quc ng rt thng dng khp ni trong nc nhng trong gia nh ti, ch

nho vn cn c coi l thing ling. H thy di t c t giy no in hay vit
nhng mu ch ca Thnh Hin th mi ngi phi trnh trng ci xung nht ln.
Ri cng khng c vt giy c ch nho vo st rc m phi t i.

trng Hng Vi, trong nhng nm hc cc lp ng u (cours enfantin) lp d b

(prparatoire) v hai lp s ng (cours moyen I v II), ti hc dt lm. Trong cc
thy, s nht l thy Qunh -- chng ti gi l Qunh Cc -- rt d, rt c. Thng no
mc li l b qu lt, ngha l phi lt i lt li trong lp bng hai u gi. C ln ti b
tot hai u gi, hai ba tun l sau vt thng mi lnh. Thy Qunh Cc m bn
M by gi th s b s si an uc k bo co v i t bng thch.

Nm ti 13 tui v ln c lp nht (cours suprieur) th ti c coi nh mt trong

nhng hc tr gii nht lp. Ti xut sc trong mn rcitation francaise vi bi Aprs
La Bataille ca Victor Hugo, khi din t bng c ch v ging c mt bi th va
hng hn, va y tnh nhn o.

Victor Hugo k truyn ngi cha ca thi s, c n ci m i (au sourire si doux), sau
mt cuc chin, ci nga i quan st chin trng. Thy mt ngi lnh ch b
thng nng, nm rn v ku kht nc, v tng ra lnh em nc ung ti cho k
tht trn. Ai ng ngi lnh rt sng bn ng, nhng v con ng lng ln nn
ng khng trng n. ng tng km cng nga li, ct ting ni :
--C cho n ung nc i ! Donne lui tout de mme boire !

n by gi ti vn cn nh n thy Qu lp Nht trng Hng Vi, vi li

khuyn khch hc tr c nhng bi th c din t nh vy, thy lm cho kh
nng biu din trong ti c khu gi ri pht trin khng ngng.

Vo tui 13, 14 m hiu bit c ci hay, ci p ca vn chng Php qua nhng

bi th ca Victor Hugo, Andr Chenier, Alfred de Vigny... cng l mt iu tt.
Nhng khng hn phn hn ca th h chng ti ch c nui dng bng nn
vn ho ca Php m thi. Cht liu cn thit cho s hnh thnh con tim v khi c
ca chng ti lc va bc vo ci ngng ca ca x hi l nh trng, l ci
m nh vn Sn Nam nhc ti trong mu truyn ngn nhan Tnh Ngha Gio
Khoa Th trong cun HNG RNG C MU.

ng nh vy, trong bn nm hc tiu hc, nhng bi hc trong cc cun LUN L

GIO KHOA TH, QUC VN GIO KHOA TH do Trn Trng Kim, Nguyn Vn
Ngc, Thn v ng nh Phc son ra cho Nha Hc Chnh ng Php...
khc ghi mt cch rt su m vo tm hn hy cn non nt v trinh bch ca chng
ti, nhng c ca con ngi Vit Nam, khng phi l ca con ngi thnh th
ang sa son mt gc, m l ca con ngi nng thn, (ti nhn mnh) con
ngi mun thu, con ngi cn bn ca mt nc, d l mt nc ang trong
thi k Php Thuc.

Sau bn nm tiu hc ny, chng ti hp th c nhng g gi l cao nh, l

ngha, nhn hu trong con ngi Vit Nam. Chng ti c hiu bit nhng ci gi
l tnh huynh , tnh m bc, s trong sch, nim tng tr, lng cao c, s
cng ngh, nim i lng, tnh khoan hng... sng ng nh th no trong
con ngi, trong cuc sng v trong lch s Vit Nam. Qua nhng bi hc rt ngn
ngi, c th khoanh tay c a trong lp ri v nh l qun i, nhng khng ng
n vo nm su trong lng v s khng bao gi bc ra khi tm hn ca chng ti.

Tuy nhin, khi ri gh nh trng bc chn vo i, than i, ti thy con ngi

Vit Nam x s vi nhau khng ging nhng bi hc lun l m ti hc c khi cn
th. Nhng lc , ti phi gng mnh ln, nh li bi hc c. V ngh rng ph
x hi nng thn thay th bng mt x hi th thnh cha chc l iu ng.

Ngoi nhng iu hay ti hp th c ni nh trng, ti cn cho rng tm hn

ca lp thiu nhi chng ti hi c nui dng bng nhng bi ca i quc.
Thi u th ca la tui chng ti cn l thi u th ca nhng a b sng trong
mt nc b tr. D mun hay khng, chng ti sinh ra c n c ca ngi dn n
l m cha m cy vo bo thai. Chng ti cha c ai dy cho mnh bit l phi yu
nc v chng Ty ra sao nhng chc chn chng ti va ght Ty, va s Ty,
lun lun b m nh bi cu e do ca nhng b m Vit Nam thi :
---My khng ngoan, tao gi ng Ty n bt i by gi.
Hoc bi cu chm ngn do chnh mnh son ra :
-- ng Ty bt c hi nh my u ?

Ght Ty, s Ty nhng chng ti cng lun lun c ngi ln dy cho nhng
bi hc yu nc qua nhng cu ht c tnh cch tuyn truyn hoc qua nhng
hnh ng cch mng c th.

Thi , nh ti ni, tr th Vit Nam sng H Ni khng c nhiu bi ht nh

cc nhi ng trong nhng thp nin sau ny. Chng ti ch c dm ba cu ca lu lo
nh :

Ti ch c ti qua
Sut canh chy chng thy c ra...
hay l :
Mnh i c i b h
Cng ti chn kem ko da...

...ht theo iu c truyn. Tui th no v u m chng thch ca ht ? Do mt

s nh gio bn bt chc ngi xa (nh L Ng Ct, Phm nh Toi dng thi
ca vit cun i Nam Quc S Din Ca) cho ph bin mt s bi ht vi li ca
k li truyn tch trong lch s Vit Nam. Ti cn nh mt bi v dng ging Lc
Hng, ht theo iu C Bn :
Dn s 25 triu
Ni ging da vng ()
Chi Hng Bng
Dng h Hng Vng ( )
 Phi thng
V thi hng hoang...

Son li ca mi ht trn iu c, k truyn lch s hay truyn d s, ct nhi ci

phi thng ca dng ging Vit Nam vo u l tr, lc cc nh gio cn lm mt
chuyn cng kh ng nghnh l dng mt iu ht Vit Nam ang thnh hnh l iu
Hnh Vn, dy hc tr vi li ca bng ting Php :

Mes chers enfants

Mes chers enfants
Vous tes des jeunes gens
Travaillez
Et rappelez vous
Que le temps qui passe
Marche vite...

Cc v cn dng mt iu ht bnh dn ca Php son li ca yu nc, nh

thc ngi dn ang ng vi di ch thc dn vi mt on khc ht trn iu
Frre Jacques ca Php :
Hi hi ng bo
Hi hi ng bo
Tnh dy mau
Tnh dy mau
Nc ta mt ri
Nc ta mt ri
Mau tnh mau
Mau tnh mau...

Tht l hay ! V ngha ca bi Frre Jacques ca ngi Php cng l mt li ku

gi, thc tnh :

Frre Jacques
Frre Jacques
Dormez vous
Dormez vous
Sonnez les matines
Sonnez les matines
Ding dang dong
Ding dang dong

Nhng nu phi tm hiu xem trong thi c bi ht no nh hng rt su vo

tm hn non di ca ti th l bi th c ngm ln nhan Tin Chn Anh
Kho ca thi s Nam Trn Tun Khi. y l mt bi th ngm, ni ti chuyn
ngi thanh nin Vit Nam b cng bch ln ng tng chinh qua Php che
ch ''mu quc'' chng li ''c tc'' trong cuc Th Chin Th Nht. Bi ny c
cc b m Vit Nam thi rt thch, do chng ti lun lun c nghe m mnh
hoc c nghe ch mnh ngm nga :
Anh Kho i
Em tin chn anh ra tn bn tu...
Bi th ngm ny l li than th ca mt ngi v lnh nhng thc s n ni ti
cnh kh ca lp nho, mt tng lp kh cao trong x hi Vit Nam lc v c
coi nh lp ngi i din cho i a s dn chng l giai cp nng dn. H bt lc
trc hon cnh nc mt vo tay thc dn :
Anh Kho i
Em ngh thng anh cng bc anh ho
Ngang tri dc t anh no c chu thua ai ?
Ch tic thay anh sinh chng gp thi
tang bng nng gnh, anh ngm ngi bc ra i...

Hoc l anh Kho ra i, nhng anh i u ? Hoc l anh bt mt, bt tai, bt mm

trc s bt lc :
Anh Kho i
Em cm thng anh, em li gin cho Tri
Bc tranh vn cu, tn tr i by xo nh khng
Anh th nh ai cm ic cho xong
Bng tai nhm mt m ly ming nh chung n cng h i...

V cui cng, vn m c ngy xoay li i cu :

Anh Kho i
Thi k bao nhiu li ng mi quan hoi
Gan vng d st c t tri soi xt cho nhau
Em ch nh anh xoay li qu a cu
Cho non nc khi u su vi lc ma rm...

Ngi Php tm mi cch cm lu hnh bi th ny. C th v th m ai cng

thch bi Anh Kho. Gin d l nh vy. Ti lun lun c m v ch rt bi Anh
Kho ny vo tai, tuy trong lng th thng xt Anh Kho nhng trong u th li m
mng ti chuyn c p tu i Ty nh Anh Kho. Cun NG KINH NGHA
THC ca Nguyn Hin L cng cho bit bi ht Anh Kha c vit ra trong thi
gian Ngha Thc ch trng vic son nhng bi ca i quc.

Ngoi nhng bi ht tnh cm tr thnh bi ht tuyn truyn nh th, cn c nhng

hnh ng cch mng lm cho ti b rung ng. ng Kinh Ngha Thc l mt t
chc cch mng cng khai b tan r sau khi v u c quan binh Php H Ni
b tht bi vo nm 1908. T tr i, ngi ta thy rng mun lt Php th phi
dng bo ng v phi t chc nhng ''hi kn''. Ngy c Phan Chu Trinh t Php
tr v nc ri qua i ti Saigon vo nm 1926 v l truy iu nh i quc ny
c t chc rt long trng trn ton quc ko theo nhng cuc bi kho ca sinh
vin th Php ra tay n p. Sinh vin cao ng thng mi Nguyn Thi Hc b
ui ra khi nh trng.

Cc ng phi cnh mng ngoi nc v trong nc hoc bt u thnh

hnh nh :
-- ng Tn Vit Cch Mnh do Tn Quang Phit lnh o c xu hng cch mng
v sn, nhen nhm Bc Trung K;
-- Vit Nam Thanh Nin Cch Mng ng Ch Hi do Nguyn i Quc thnh lp
Qung Chu, Trung Hoa l tin thn ca ng Cng Sn by gi cng long
thong tuyn truyn quc ni;
-- Vit Nam Quc Dn ng thnh lp ngy 25-12-1927 vi ng Trng l
Nguyn Thi Hc, Ph ng Trng l Nguyn Khc Nhu.
Vo lc ti ln 10, tc l khong nm 1930, ti cn qu nh b c th bit n
nhng hot ng cch mng xa vi ca Cng , Phan Bi Chu, Phan Chu Trinh,
Nguyn Hi Thn hay Nguyn i Quc... nhng ti li c nhn thy tn mt mt
hnh ng ca Vit Nam Quc Dn ng trong v m st mt ngi tn l Gio Du
ngay trc cng trng Amiral Courbet (Nguyn Du) l ni ti i hc. Gio Du
ng lo vi con l i Dng, ngi dt mt thm Ty v bao vy lng Vng La
nh bt cc lnh t Vit Nam Quc Dn ng. Do , Gio Du b bn cht
trc ca cn nh i din vi trng tiu hc ca ti v trc mt ti.

y cng l lc Vit Nam Quc Dn ng cho ph bin mt bi ca Cch Mng m

v sau ny, c ngi ni vi ti l do chnh Nguyn Thi Hc son ra, ht theo iu
Bnh Bn :
Ta l dn nc Nam
Ging Lc Hng nay lm than
Phi lm sao git qun tham tn
Th lng ta ri s mi an.
Ngh cu nc mt nh tan
Su mi nm lm dn n l
Cnh tnh ny rt t
........
Phi lm sao git qun tham tn
Th lng ta ri s mi an...

Tip ti l v Yn By vi kt qu l cc v anh hng trong Vit Nam Quc Dn

ng b a ln on u i. Lc , ti khng cn phi c ai gio dc cho
ti hiu c th no l cch mng nhng ti cm thy ngay l nu mun c lp
t do (thu gn trong hai ch nh Ty) th phi lm nh Nguyn Thi Hc v cc
ng ch ca ng.

Ti b rung ng v s hi sinh tnh mng ca bn thn cc v anh hng ngay trn

t nc ch khng phi v nhng huyn thoi v nhng nh cch mng xa vi. i
vi thng b con nh ti lc , cu ni khng thnh cng cng thnh nhn ca
Nguyn Thi Hc mang nhiu ngha hn bn ch ''bn ba hi ngoi'' rt lng mn
m sau ny ti vn thng c thy hoc nghe thy khi ngi ta ni v nhng ngi
lm chnh tr khc.

Ti c mc kch hnh ng ca ngi anh hng bng xng bng tht ch khng
phi ch nhn nhng gic m ca anh hng trong s liu, trong tiu thuyt hay trong
tranh v. Ti thy nh ca Nguyn Thi Hc v cc ng ch m thc dn cho ng
trn mt bo m tim ti tht li, cng ging nh mi khi ti c coi nhng bu nh
c hnh u lu cc v anh hng Yn Th. C th hnh nh nhng u lu ny m
nh ti ri s hin ra trong vi bi ht ca ti sau ny.

Ngi Php mun khng b dn chng nn cho ph bin nhng hnh nh gh

rn nhng ngc li nhng hnh nh ch lm cho ngi Vit Nam cm th h
hn ln. D cn b, ti cng bit th ght ngi con nui ca C Thm dt
tay sai ca Php l L Hoan ti bt C cng nh ti bit khinh b nhng v quan
li nh ng tun ph h Cung gip k th trong vic bt git nhng anh hng
trong Vit Nam Quc Dn ng.
______________________
(1) C th v ght Php hay cho tin ni cho nn mi ngi khng gi tn Php ca cc trng
hc. Ngi ta dng tn ph gi tn trng. Trng Amiral Courbet gi l trng Hng Vi, trng
Jean Dupuis gi l trng B Sng, trng Henry Russier gi l trng Hng Than...

Lui i chn, tin i thn

Sn g trn, chp chn nh bin gi ...
MI SAY -- V Hong Chng

Chng By

Trong ci x hi xinh xinh l H Ni vo nhng nm 1930 , ngoi bin ng ln

nh s vng ln ca Vit Nam Quc Dn ng, cng c nhng bin ng nh c
tnh cht ci cch phong ho m ti c chng kin.

Thc ra, cuc ci cch bt u t khi ngi Php mi ti nc ta. Nn lun l c

khi s b t chi bi mt giai cp trung lu th thnh c to nn do s c mt
ca ngi Php. Lp ngi ny c tip xc vi vn minh Ty Phng nn c l
thi v tm l khc hn vi qun chng nng thn. H mun bin i th vn ho c
c tnh cht nho phong v thn p m h cho l lc hu. Trc ht l trong phm vi
thm m. Mt t chc yu nc nh NG KINH NGHA THC, tuy chng Php
nhng cng vn ng ct tc, b nhum rng, mc u phc... Nh k ra trong
Chng Mt, vic b ti ct bi t l mt thm kch trong gia nh ti.

Khi ti ln 10, ti c bit thm mt cuc ci cch phong ho rng rn khc. l

chuyn co rng en ca cc ch ti ! Trong thi , ch c hng me Ty mi co
rng i. Con nh nn np, nhng khi soi gng, d bt u thy rng en l phn
m thut nhng ai cng s b lit vo hng gi ly Ty nn ngi no quyt nh co
rng th ngi phi c tinh thn ''kch mnh'' gh lm ! Vi bn tnh hin lnh, m
ti khng nguyn ra hai c con gi sau chuyn co rng ny nhng ti thy hai ch
phi du m i co rng. Co rng xong, tr v nh, hn mt tun l khng dm
m ming ra ni chuyn vi m.

Ri lc li c thm mt bin ng na lm cho dn H Thnh nhn nho c ln.

l mt phong tro do c Hong Th Nga khi xng, vi mt nhm thiu n mc
qun o chn, biu dng tinh thn bnh ng vi nam gii bng cch phng phng
i b trn ng ci, t Bch Mai ti Vn Thi, vt c con ng ''chng gai''
di nhng... 4 cy s ! y cng l mt ch trng bin i phong ho. Thanh nin
by gi phi kho mnh, phi ham chung th thao. Con gi cng khng thua con
trai u nh ! Sau khi biu din mt ng i b nh vy H Ni, cc c lm mt
pht i xa hn, i t H Ni ra tn Sn. Gia ng c c mt qu nh phi b
cuc ln xe la tr v. Ngi H Ni gi phong tro ny l ''Tiu Th i B''. Ai cng
lc u le li bo nhau :
--Con gi nh ai v phc hay sao m dm mc qun i i b nh th kia nh ?
Mt ng gio dy ting La Tinh tn Ptrus L Cng c -- ngi m c H Ni cho
l gn bt sch -- cn vit mt v hi kch ch nho cc tiu th i b ny. V
sau, ngoi phong tro ph n u Chu i b nt v gy kh nhiu xc ng, khng
bit nhng phong tro cc b cc c i bnh quyn nhng nc khc c gy nn
nhng cn ging t no khng ? Ch ci v tiu th i b H Ni vo u thp
nin 30 b d lun ch bai d di lm.

Nhng vic ch bai nhng tiu th i b ny cng khng ngn c s tin ho ca

mt s thiu n H Ni. Vi s ng h ca Thng S Chtel, h thnh lp mt i
nh khc cn cu (hockey) l mn th thao quen thuc ca ngi Hng Mao. Mc
cho iu d ngh ca nhng ngi kh tnh m t h nh nhng m ''thung'' -- ngha
l cc b i gp phn -- cc thiu n tn tin ny vn vung khc cn ln nu cao
tinh thn th thao ca n gii nh thng ! Mt trong cc n cu th ca i hockey
ny s tr thnh hoa khi trong cuc thi hoa hu u tin ca Vit Nam.

Mt v khc cng lm cho H Ni si ni, gy nn cuc bt chin ln trn bo ch.

l s xut hin ln u tin ca mt nh hng khiu v ti Khm Thin. Hi ,
khu vc m Vn Cao sau ny gi l Phng D Lc c mt k n ni danh l p
v ht hay l C c Sao. B ch ca nh ht o ny l ngi lm cho nhiu
khch lng chi phi nghing nga v sau khi b ng chng lm c T th tr
thnh ngi tnh ca mt nh vn kim ch bo ng Ty l Hong Tch Chu. ng
ny l mt thanh nin du hc bn Php tr v v l ngi u tin gy nn phong
tro lng mn, trc c nhng nh vn, nh th lng mn trong T Lc Vn on.

Nh hng khiu v u tin H Ni do C c Sao v ngi em lm ch, v n l

cc o c, c m ra chiu i cc ng Ty ri khi khch lng chi Vit Nam
nm mi khiu v ri th h m lun. Nhy m tr thnh mt phong tro ln. C
ngi chng i, c ngi ng h... sau dn rt nhiu ngi hc nhy m v nu
cn ngng ngng khng dm ti dancing th t chc nhy m t gia vy. ''Gio
s'' u tin ca ngh dy khiu v l nh Khang. Anh ny ly tn Jean Dod K.
cho c v ''kng'' (amricain).

Ngi ta c ti cho Php to ra nhy m ngi Vit n chi ri qun chin

u. Cng c th l nh vy. Nhng v sut i sng bng ngh nhc, nhiu khi phi
nh n hay ca ht cho ngi ta khiu v, ti c mt nhn xt l : nhy m khng
phi mn gii tr tao nh ca vn minh Ty Phng (theo quan nim ca ngi bnh
vc n trong nhng nm 30) hay l mt chuyn bt lng, i phong bi tc (nh
ngi chng i n). N cng chng phi l chuyn dm dt nh ngi o c
H Ni lc gn cho l dm ng (amour vertical).

Khiu v, theo ti, l mt cch thot dc (dfoulement) rt hiu nghim. Khi thy
ngi ta m nhau nhy vi nhp iu c in nh tango, slow... hay khng m nhau
na vi nhp tn thi nh charleston, be bop... v un o hay quay cung mt cch
rt t nhin trn sn nhy, ti c cm gic h ang... ln ng ! Vng, phi l ln
ng th mi c can m ph din ci dc tnh ca mnh ra trc cng chng qua
nhng c ch m di con mt ca ngi kh tnh th l ang lm nhng... tr kh.
Khng nh c ai ni vi ti rng con ngi l hu thn ca loi kh nn vn cn
rt li ci tnh thch biu l ci dc ra ngoi. Ai tng i chi S Th nhiu th u
thy loi kh hay ng dng hng cho loi ngi coi... ci ''ca qu'' ca kh. Nh
nhy m chnh l ni ngi ta, sau khi lm vic, ti m nhau cho bn nng
th tnh -- dc tnh -- c thot ra vi cuc nhy ma, nhy theo ting nhc cng
ngy cng ging nh nhc Ht Chu Vn. Nhy m cng cn l chng ci lut
''nam n th th bt thn'', khng cho trai gi gn nhau ca thi . Ch c nhng
ngi no m dc tnh c th hin mnh m qua nhng no ng khc th mi
khng thch nhy m. Nh ti chng hn. Thi s V Hong Chng c bi th Mi
Say m t s nhy m. Ti c hai bi ca ni ti khiu v l Tnh K N v V N
Thn Gy :

Ta gh cho tan v tri tim ny

Cho ngi v n nhu i lng my
Ta ci cho xanh ngt kip lu y
Cho ngi v n nhu i lng my.
Cha ni yu nhau m lng au...
(V N Thn Gy)

Trong x hi Vit Nam, cng c t lu mt phng cch hiu nghim gii to

n c nh nhy m. l s ln ng. Ti khng bit truyn thng ng c bng
cu c mt nc ta t bao gi nhng vo lc ti cn b, ti thy trong gia nh ti
c nhiu ngi lc no cng mun nhp vo bng b Mu Thoi, b Cha Thng
Ngn, Ng V Vng Quan hay Thp Tam Hong Thi T...

T lc cn b, ti c tham d khng bit bao nhiu ln nhng bui ln ng,

nghe khng bit bao nhiu ln nhng iu ht chu vn v cng phong ph v hp
dn. V sau ny ti cn c lm quen vi ng vua ca lng cung vn l T Qut,
khi ti son nhng chng trnh m nhc dn gii cho mt i Pht Thanh
Saigon.

Ngi Vit Nam, t xa cho ti ngay by gi -- 1989 -- dng nh khng bao gi

chng i s ln ng. Trc 1975, tuy c hai min Nam Bc u c nhng cuc
''cch mng'' c nhng ti in Hn Chn Hu vn cn c nhng cuc ln ng
tp th vi s tham d ca hng trm ph n giu cng nh ngho. Trong cng
ng t nn Hoa K v u Chu hin nay, vn cn c nhng ni ph n ti
ln ng. Trong cun c Kho V Dn Nhc -- nh xut bn Hin i, Saigon
1972 -- ti cho rng... ph n Vit Nam nh s ln ng gii to nhng n c
v th hin nhng nguyn vng thm kn ca mnh. Ngi n b Vit Nam sut
i b lp v nh s ln ng ''ho thn'' thnh thn thnh v ban n cho mi
ngi. cng l mt hnh ng tt lm cho x hi c qun bnh v khng
sinh ra nhiu ti c... Khng bit cc b ln ng ri m cung vn c phi l mt ti
c hay khng nh ? Mt b bn ca m ti b chng i theo mt anh cung vn ht
hay. H sng cng c v hnh phc lm.

Ni ti chuyn ln ng ca thi ti cn b th phi ni ti C B T Hng Bc,

mt c me Ty rt ng nghnh m ti c hn hnh c ti gn. C B T c coi
nh ngang hng vi ngi ni danh trong lng me Ty l c T Hng nhng c B
T c nhiu ngi yu mn v tnh ng bng ca c.

Trc ht, c B T l ngi rng ri, ai xin tin c cng cho. Ri ti ci ngng ca
c l ngay gia thnh ph, c cho xy mt S Th (Zoo) nh vi mt dy chung
nht kh, gu v nhng con th (c lm thnh qui vt) nh g ba chn v ln hai
mm. Ai i qua nh c cng phi dng chn li coi S Th t hon ny. Ti v
thng Bo l bn cnh nh (chu ca Chu Vin, em r ca Duy Lam, Th Uyn)
c c rt yu. c c cho vo chi. Vo trong nh c l nh lc vo trong
truyn v bng tranh, vo trong truyn thn tin. No l nhng xc chim, xc h
c nhi bng. No l nhng con rn sng un mnh quanh chic ngai sn son
thp vng trn c c B T ngi bnh cho v ln ng thng xuyn gia mt
m y t ton l nhng ngi ln. Ai vo nh C th u phi gi C l B Cha.

i vi ti, c B T vi th gii g ba chn, ln hai mm, nhng ngi ln, nhng

ng c bng cu mc y phc lng ly, ma gm hay cho thuyn trong khi
nhang nghi ngt, vi ching trng tng bng... ging nh chuyn o tng c thc.
Ti lun lun cho rng nhng ngi nh C B T, ngi cho khng bit mi
ph Hng Du -- v sau ny nh th Bi Ging -- l nhng ngi sung sng nht,
v h c lun lun sng trong cnh d thng. c sng y vi c B T
trong mt th gii thn tin nn sau ny ti khng cn ham m c nhng tc phm
gi tng ca Andersen v cng khng cn thch coi nhng phim hot ho ca Walt
Disney na.

H Ni ngy ti cn b, lun lun c nhng cn st d oan nh hin tng bn ma

xy ra trong mt thi gian kh lu. Nh no cng c mt ci bn nh ba chn ri
ngi ta ngi chung quanh ci bn , hai tay t vo thnh bn, sau khi khn kha
vi con ma bn, ngi ta hi chuyn n. Hi chng b ny cht bao nhiu nm ri ?
Hi m ca b n bn kia th gii c vui hay khng ? Vui th chn bn g hai ci,
bun th chn bn g mt ci... Ci bn ma tr li vanh vch vi ting chn bn
g canh cch. Va run r va thch th v thy mnh nh lc vo ci ma, nghe c
thng ip ca ngi cht, ti li cng s hn khi thy c ngi o m ly g quan
ti lm thnh ci bn ma.

Hi ca cm chc cu m c giu sang

Giu sang ph qu, trn t di thi ca n
Nm ging lo p chn nm gm
i giy Gia nh, ngi gh phng loan
Cu bt rng vng, trn u m xt du thm du thm
iu Hnh Vn

Chng Tm

Bn cnh nhng truyn thng lu i -- c ci b tiu vong, c ci cn tn ti -- v

trong tt c nhng ci mi va ti vi thi i... ci hay nht i vi ti l s chuyn
mnh ca m nhc Vit Nam t C Nhc qua Tn Nhc.

Vo nhng nm u ca thp nin 30, ti mi l cu b ang bc vo tui ln

mi. Khng nh nhng thiu nhi, thiu nin trong cc thp nin sau ny, s c
hng chc hay hng trm bi ht cho tui ca cc em, lc , ti khng c ti dm
ba bi ca ht mt mnh, ht chung vi bn b hay l ht biu din cho ai nghe c.
m nhc c truyn nh Ht Trng Qun, Ht C L, Ht Quan H... hon ton
vng mt ti cc thnh ph. Ngay c trong cc vng thn qu l ni xut x ca cc
loi dn ca , ngi dn Vit Nam sng di ch thc dn Php cng khng
cn ht lng ca ht trong cc v ht hi, ht m na. Nhng iu dn ca m ti
c nghe ha hon trong nhng ngy l, nh l 14 Juillet do ngi Php t chc
ti chnh quc v ti cc thuc a n mng ngy ph ngc Bastille chng hn...
l loi ht xm, ht trn vi h hay trn bi t trng trc ca nh ti.

(nh bn : Nguyn nh Ngh)

Nu ti c c nui dng thm bng m nhc vo lc

th cng ch l i coi Ht Cho Vn Minh ca c tai rp Sn
Nhin i hay coi Tung Ci Lng ca Trn Phnh (hi
khc vi Ci Lng Nam K) ti rp Qung Lc. Hoc l
nghe nhng bi Ca Hu ca b m Chung l ngi m ti
nui trong nh dy cho hai ch ti nh n tranh.

Cng cn l nhng bn Ht B Min Trung ca mt ng li

bun nc mm, mi khi t Ngh An ch nc mm ra bn
ti ngoi Bc th n ng nh ti v c m ti coi nh em
nui, ti phi gi l Cu. Cu Xun hay a nghch ny l ngi dy cho ti ci tnh
hi hc. Hn th na, y l lc ti hay ba ra nhng chuyn ht tung, v mt bi
ru, cng mt ci mn trn ging ri ng lm tr cho c gia nh coi.

Ngoi loi nhc Vit Nam c truyn ra, ti cng c nghe nhc Php vi loai ca
khc thnh hnh (chanson la mode), nghe th thch y, nhng cha ly g lm say
m cho lm. Cu b ln mi trong mt thnh ph Vit Nam, vo nhng nm
1931,1932... nu mun c ci g mi ht th khng c th lm khc hn l bt
chc ngi ln ht nhng bi nh :

Ti ch c ti qua
Sut canh chy chng thy c ra.
Ch by lu mi bit c l
C l ngi ti hng m mn yu...
l mt iu ht c m ai cng bit : iu Bnh Bn, by gi c dng lm
bi ht ve gi.

Trong nhng nm u ca thp nin 30, v cha c ai dm ngh n chuyn sng

tc ca khc mi vi c nhc iu vi li ca cho nn ngi ta ch dm dng cc iu
quen bit lm li ca mi ph hp vi nhu cu ca mnh. Mt s iu Tu
tng c thu dng trn sn khu Vit Nam cng c ngi ta son li ca mi
ht chi. Ht tn gi bng iu Mi Tp Ho :
Mnh i c i b h
Cng ta chn kem ko da
C i, c i mnh nh
Trong ti c vi Rng Xanh
(Rng Xanh l giy bc 5 ng c hnh con rng)

Mnh i ! Ti xin mt iu
Cng nhau th tht cng liu
 Xin mnh ch nn t chi
i chng mnh c thiu ci chi...

Hi , ko nhau i n kem b h Hon Kim l mt ci th cho mi la tui, Tr

con ch c n kem thng, nhng ngi ln thng ra y c n ''kem s'',
ngha l va n kem va s m cc c bng kem va tr, va p.

Cc iu Tu c dng lm nhng bi ht mi v cng ch diu Hoa Kiu

lun. l my cu ht theo iu Bi T :
Bn Tu ng bn Tu
Bn Tu ng mi qua y
Qua Nam Vit bn bun lm giu
Mi n ng c ci n gnh
Mi n ng bn ch kh
Ch l ng bn m kh
Bn khng c ko nhau v Tu...

Tuy nhin, iu nhc Tu hay iu nhc Vit Nam c truyn, vn nm trong nt nhc
ng cung (pentatonic) qu quen thuc, du c ht ln vi li ca mi, vn cha tho
mn c nhu cu cn thay i mt khng kh m nhc ca tui tr hi u thp
nin 30. Ci mi lc , i vi chng ti l nhng bi ht Ty Phng, c ph
bin ti Vit Nam di hnh thc a ht loi 78 tours, hoc c ph din trn mn
nh chiu phim ni (cinma parlant).

Tm tt li, trong thi gian sng di ch thc dn Php, l thiu nhi hay thiu
nin chng ti, cng nh mt s nhng ngi ln, ch lm mt cng vic rt d
di l : hoc dng nhc iu c Vit Nam son li ca mi, c khi l li ca ting
Php, vi mc ch khu gi tinh thn yu nc; hoc dng nhng nhc iu Tu
son nhng bi ht chi. S chp v ny ch ni ln nhu cu c ci mi trong ca
ht v ch c coi nh ang trong giai on sa son c mt loi ca nhc no
, khc vi nhc c truyn, nhc dn ca c t lu v ang suy tn.

Ngi u tin bit s dng iu ht Ty v ph bin trong cng chng Vit Nam l
ngh s Hunh Th Trung tc T Chi. ng l ngi sng to ra hnh thc tiu ca
kch (oprette) theo kiu u Ty m ng t tn l ''hot k hi hc'' (oprette
comique) trn sn khu cc on ht Ci Lng TRN T v PHC CNG
vo khong 1933-1934.

Sn khu Ci Lng lc c hai loi tung gi l Tung Tu vi tch truyn c,

din vin mc qun o ging nh cc nhn vt ca sn khu Trung Quc v Tung
Ty vi tch truyn tn thi din vin mc quc phc v u phc. Tung Ci Lng
c phn m nhc thot thai t loi Nhc Ti T c bit ca min Nam vi gin
nhc m l cc th nhc c dn tc, c thm mt gin nhc Ty Phng di
t, gia quan khch v sn khu, din tu nhng bi bn Ty Phng trc gi
m mn hay vo gi ngh (entracte).

Ngay t khi xy ra Th Chin I, mt bi ht rt ph thng trong binh lnh Php l bi

Madelon cng c gii Ci Lng Nam K thu dng ton ban ra ht cho
khn gi, l d nhin l ht vi ting Vit : Xin cho ng bo v xin chc qu quan
an vui...

Trn sn khu cc on TRN T v PHC CNG, ngoi vic son ra nhng

tch tung mi phn nh x hi Vit Nam vo lc , phn nhiu l hi kch ngh s
T Chi cn mun ci cch c phn m nhc. ng khng mun dng cc bi bn c
tnh cht c truyn trong oprette ca ng na. Nhc Ty Phng qua nhng bi ht
theo thi (chansons la mode) bt u thnh hnh trong x hi th Vit Nam.
Nhng bi ht Php nh J'ai Deux Amours, Ma Tonkiki Ma Tonkinoise c
nhiu ngi bit n. Bi J'ai Deux Amours do n ca s M en Josphine Baker
ht :
J'ai deux amours
Mon pays et Paris
Par eux toujours
Mon coeur est ravi...
Ngh s Nm Chu

Bi ny lm cho nhng thanh nin thm tng i Ty nh ti, li

cng thm bit th Paris hn na. Nhng n c ngh s T
Chi a ngay ln sn khu vi li ca ca ngh s Nguyn Thnh
Chu tc Nm Chu, ni dung x hi :

Bun thay ngh ht

Trong x ta nhiu gng xu
Tm bn ng tm
u thy ai ? No u ?

Lp tc bo PHONG HO c cu ht giu ct theo iu J'ai Deux

Amours :
Gi ny gi nng
Ai mun mua th xin c
B mt ho ra
Ai mun mua, th mua...

Mt xu hng i tm khng kh mi cho m nhc Vit Nam thc s ra i khi

ngh s T Chi khng nh ng li son nhc ca ng. ng son mt s bi ht
m ng gi ch danh l bi ta theo iu Ty. Hoc ng dng nguyn vn nhng
iu Ty, chng hn iu Hoi Tnh ca ng, rt ph bin trong gii Ci Lng, c
th khi s t bi Tabou, bi ny, theo ti, cng cn l bi ra nhiu bn u tay
ca mt s mm non nhc s vo hi Tn Nhc mi c thnh lp.

Cng mt lc vi vic anh T Chi tung ra trn sn khu loi ht anh gi l bi ta

theo iu Ty, th trong gii yu nhc, vi a s l nam n trong tui thanh xun,
cng c phong tro chuyn ng cc bi ht Ty do cc ca s thi thng nh Tino
Rossi, Rina Ketty, Albert Prjean, Georges Milton... ht vo a ht 78 tours.

Cc ngh s sn khu Vit Nam tr, p, ht hay nh i Lin, Kim Thoa, li c

hng BKa, mt chi nhnh ca hng Path bn Php mn thu thanh cc bi ta
theo iu Ty vo da ht. Sut my nm lin, t 1935 cho ti 1938, rt nhiu cc
bi ht ca Php nh Marinella, C'est Capri, Tant Qu'il Y Aura Des toiles, Un
Jour Loin De Toi, Celle Que J'aime perdument, Les Gars De La Marine,
L'oncle De Pkin, Guitare D'amour, Crola, Signorina, Colombella... v ca M
nh Good Bye Hawaii, South Of The Border... c ph bin mnh m vi li
ca ting Vit, son bi mt nh bo tr tn l Mai Lm.
Trong my chc bi ta theo iu Ty ca hi gia thp nin 30, ti ch cn nh lm
bm vi bi, chng hn bi ht theo iu C'est Capri :
C'est Capri que je l'ai rencontre
Je fus charm encore plus que surpris.
De mille fleurs elle tait entoure
Au milieu d'un jardin de Capri
Tout comme dans un pome
Me voyant elle me sourit
Je lui ai dit : je vous aime.
C'tait au pays de Capri.
.............
Ngy ua xe hoa nm qua bao tnh su xa
Cn nh in su trong tr ti bao ngy vui qua.
Ngi m ti yu, ti m say, ti hng m
n vi ti, trong ngy vui, trong hi hoa.
Ngy nay anh ti y, i ch nng
M sao em n sao, em bit bng ?
Lng anh i cha chan mi tnh i
Li th nguyn non nc em nh sai...

Vo u thp nin 30, mi ln cc gnh ht Ci Lng trong Nam ra Bc trnh

din th cc minh tinh nh cc o Nm Ph, Phng H, Kim Thoa cc kp Nm
Chu, By Nhiu, T Chi ng ti Hotel ng Li (?) ng B H, ngay gn nh
ti. Ti t m ti ng ngoi ca khch sn, ng qua ca knh nhm vo phng n,
thy sao h c th p sang trng nh ngi ngoi quc th kia ? Ti khng th
ng rng c ngy ti ng chung trn mt sn khu vi T Chi hay Nm Chu ti
Saigon trong thi gian trc v sau cuc Cch Mng-Khng Chin.

Lm sao m chng ti khng thch nhng bi ta theo iu Ty cho c ? Trc

ht, nhng bi m ti va dn k trn, khng nhng rt hay v ngha (lc
chng ti cng gii ting Php lm ri) li cn c nhng ging ht ngt lm ca
Tino Rossi, lanh lnh ca Rina Ketty, hi hc ca Georges Milton hay bnh d ca
Albert Prjean... lm tng gi tr. Ri by gi li cn c Mai Lm son nhng li
ca rt ph hp vi tui m mng ca chng ti. c nhng hi ''i Tino'' c
thnh lp. Mt thanh nin c ging ht tt, sau ny l mt nhc s c nhiu ngi
bit ti, nhc s Canh Thn, bt u cuc i ca ht ca anh bng ci tn Tino Thn.

Hi , tui tr Vit Nam c nhng ngy rt vui khi c t chc ch phin (kermesse)
v nhng cuc din hnh xe hoa (corseau fleuri). Nhng i la yu nhau l nh
nhng ngy ua xe hoa vi bao tnh su xa... nh li ca ca bi C'est Capri k
trn. Trai gi gp nhau ch phin hay ti cuc thi xe hoa l nm confetti vo mt
nhau. C anh a nh, nm c bi ng vo mt ngi p ri c nghe chi
thm t. Trong ch phin, ti c coi cuc thi nh yoyo, mt tr chi hin nay vn
cn thnh hnh Hoa K. Ti cn nh tn tay v ch yoyo H Ni lc l Knh
tc Knh ''qu''.

Cuc thi hoa hu u tin Vit Nam din ra trong ln t chc kermesse u Tr
Vin v ngi c gii l mt thiu n ni ting ca H Thnh, vi b y phc
ngi Thi lm tng thm v p ca thn hnh kiu dim. l n cu th trong i
hockey m ti ni Chng By v l b thn sinh ca ca s Khnh Ly sau ny.
Hoa hu u tin ca Vit Nam tn l Tn, ngi m chng ti thm r di khi i bi
v nhn thy thn hnh ca hoa hu trong b tm khng h hang nh by gi
h Qung B lc l ni gp g ca nhng thanh nin nam n H Ni, mnh danh
l nhng ''ti hoa son tr'' ca thi i.

Ni tip v nhng bi ta theo iu Ty trong nhng nm 30, ti thy mi loi ca

khc thnh hnh ca Php c ht ln vi li Vit :

CROLA
Pht m mng ! Gn bn em khc chi Thin ng
V Tri sao cha mun kho tng
i mt em bng sng cho Xun sang.

UN JOUR LOIN DE TOI

Un jour loin de toi est un jour sans bonheur
dch l :
Mt ngy xa mt em l mt ngy anh bun tnh.
hay l :
Xa em trong mt khc, ty ba thu au xa cch.

Ngoi nhng bi m mng mt cch rt ngy th nh vy, cng c nhng bi vui v

hi tc tu :
CELLE QUE J'AIME PERDUMENT
Trng thy c, c c con gi
i qua ph vn chn ln i...

Tc tu hng nht l mt bi ta theo iu ty ht vi nhc iu ca Les Trois Petits

Cochons, bi ht nng ct trong mt cun phim hot ha u tin ca Walt Disney :
LES TROIS PETIT COCHONS
Il y avait trois petits cochons
A la queue en tire bouchon
Qui lorsqu'on parlait du mchant loup
Ne s'affolaient pas du tout...
Li Vit rt tc :
C ba nng t bng ci nong
Ci lng t ngon ngoo un cong
Ai ni n ci si lng t
Th ba nng vng vng khip kinh...

Thnh cng nht ti Bc H trong vic ph bin nhng bi ta theo iu ty l c i

Lin, ngi c ging ht trong nh ting hc bay qua. a ht BKa thu ging c ht
vi phn nhc m ca Charles Thu (tc nhc s V c Thu). Cng vi chng l
H Quang nh, c thnh lp mt on Ci Lng Hi Phng. C Canh Thn tc
Tino Thn, cu ca i Lin ht Tn Nhc. Cng vi ti, Tino Thn l ngi u tin
ht nhc ci cch trn sn khu.

Trong lng ngh s Ci Lng Bc H, cc c i Lin v Kim Chung l nhng ngi

c gia nh m m. Ngc li, ngi ch ca i Lin l Lan Phng -- cng l ngh
s sn khu -- gp nhiu iu khng may trong i tnh i. Lan Phng ly phi mt
anh chng thuc hng du ng tn Mng (anh ny cng c thi sng chung vi mt
ngh s khc l Bch Hp) v thng b anh ta nh p mt cch d man.

Ti l ngi em ti cho nng mt cht an i khi ti bc vo th gii Ci Lng v

sau khi nng khng cn chung vi ngi bn trai th hai tn L. Lan Phng c
i mt xanh thm lc no cng nh long lanh git l, ngay c lc ang n mt n
ci nh hoa gia i m lm ng tin. Trong s cc b m ti hn hnh gp, nng
l ngi c nht mun tm vui trong men ru, c l qun i nhng su mun
chng ? V sau Lan Phng tm c hnh phc bn cnh mt phng vin nhip
nh.

m m ngi m lng ra
Ru ta trong ci m h...
Mng Du

Chng Chn

Ti bt u bit yu t nm 12 tui khi chi vi hai a tr Php lai m ci l Pierre

v Emilienne Ducret, nh ph B H, ngay trc mt ph Hng Du. Mt ngy
no , khng h i hi, t nhin ti c con nh Emilenne m ti tht cht,
khng hn vo m na m hn hn vo mi v l ''n hn u'' thc s trong i
ti.

Lc ti cng c nhng thng bn trong khu ph gn ti vo vi con

Nguyt v con Riu nhng hai con nh ny nht nh cy li cn hay lm b, c
bao gi ti nm c tay chng u, ni g n chuyn m hn. Cn Emilienne c
mu Php nn bo dn hn nhiu. N cng xinh p v n nang hn con Nguyt v
con Riu. N cn c mt mi da tht m c th hai con nh kia khng c. iu ny
cn c xc nh r rng hn khi ti trng thnh v c gn nhiu ngi
tnh, ti thy rng bao gi ngi n b u M cng c mi hn ngi n b
ng. Hnh nh nhng ging dn n tht thng c mi hng nng hn nhng ging
dn n rau. V yu c b c ci tn ''em mi lin'' ny, ng thi ti ang rt m tr
xic, vi ci thi thch c nhiu tn, ti bn t gi mnh l Emecirque ngha l ''em
m xic''.

Ti m xic nn c ln b nh i theo anh lm tr qy thut. By gi m ''em mi lin''

ri th sau khi quen nhau t lu, gia nh Ducret dn nh ln tn Ng X, ti cng chu
kh cuc b i tm Emilienne. Ti khi b m khng tin nui con v gi
Emilienne vo Vin M Ci ng Chanceaulme (Ch Hm) ti cng m ti
ch ng th thn ngoi cng st ng vo trong sn, thy lao xao mt by con gi
lai Php, ri li thi i v... Cho ti khi ti 14 tui v gia nh ti dn tt ln ph
Blocklauss Nord tn phi Bc ca thnh ph H Ni th ti khng cn cch no
i xung Vin M Ci c na, t , ti tm qun Emilienne Ducret.
Ti i kh nhanh vo ci tnh nh vy c l l nh nhng tiu thuyt rt lng mn
ca thi nh Tuyt Hng L S, (T Trm , truyn tu dch) T Tm (Hong
Ngc Phch). Lc , ti cng c nhng truyn kim hip Tu hay nhng truyn
trong loi sch hng -- livres roses -- ca Php hoc c nghe m ht ngm
truyn Kiu, truyn Tn Cung On... nhng nhng loi sch, loi truyn khng
lm ti rung ng nhiu.

Ring vi truyn Kiu th ch vo lc ti 14 tui, anh Khim tr v nc v dy

hc Lyce Albert Sarraut, c ln khng nh ti phm phi mt li lm g m b
ng thc s ang cng tc vi cc ng Bi K v Trn Trng Kim vit cun Vn
Phm Vit Nam pht ti bng cch bt ngi m xem trong truyn Kiu, c
Nguyn Du dng bao nhiu ch '' th '' v bao nhiu ch '' m '' ? Ti phi cm n
ci li trng pht ny nh ti thuc Kiu hn cc tr khc. V ti thm ngay c
ni bun lng lng ca Nng Kiu v ca Nguyn Du:

Bun trng ca b chiu hm

Thuyn ai thp thong cnh bum xa xa.
Bun trng ngn nc mi sa
Hoa tri man mc bit l v u?
Bun trng ngn c ru ru
Chn my mt nc mt mu xanh xanh...

Truyn tnh Kim Trng, Thy Kiu ca hai th k trc nh nhng nh mt ng my.
Cn truyn tnh Tuyt Hng L S ca Tu v truyn T Tm, M C Phng ca
x hi Vit Nam thi by gi lm ly hn nhiu. Ngoi ra, trong lnh vc vn hc, y
l nhng tiu thuyt di c vit ra vi mt ngh thut mi m v hp dn hn
nhng on thin tiu thuyt trc y ca nh vn Nguyn B Hc hay ca Phm
Duy Tn, b ti.

Tuy nhng truyn tnh ny cng na n nh nhng truyn Php m chng ti c

qua nh Paul et Virginie, La Dame Au Camlias nhng truyn Vit Nam lm ti
rung ng v trong T Tm hay M C Phng c nhng cu th st thng ngi
con gi ly tnh mnh bc, c vit ra bng ting Vit:
C i c p nht i
M c mnh bc, th Tri cng thua...

Hn na, qua mt cu truyn tnh lng mn, Hong Ngc Phch a ra mt mi su

xen ln mi hn vong quc ca thi i. Nhng ngi tr thc thi , lp th chng
Php ri b git hoc b t y, lp th hp tc vi Php v danh v li, lp th tranh
u n ho bng nhng hot ng vn ho, s kin ny cho ta thy c nhiu d bit
trong tm hn k s thi by gi.

Mt cun tiu thuyt bi tnh nh T Tm trong c yu ng trn tr, c tht vng

no n v c cht chc thm thng nh vy c th c coi nh mt liu thuc
ngt hay mt liu thuc ng cho nhng ai ang thytrong lng c s thn thc,
khc than cho nc non v cho ngay c chnh mnh na. Mi tnh ca m Thy v
T Tm trong cun tiu thuyt ny lm cho ngi c b m hoc n c nhng
thanh nin bt chc ngi trong truyn, ra vn Bch Th o t chn nhng
bng hoa tn ri cn lm nhng bi th v nhng cu i khc hoa. Hai bi ca
ci cch u tin ra i my nm sau -- nm 1938 -- cng vn cn ni ti kip
hoa sm n ti tn. l hai bi Bng Cc N v Mt Kip Hoa ca Nguyn Vn
Tuyn v Nguyn Vn Cn.

Tuy hy cn b, ti cng bt chc ngi ln thn thc khc than cho mi tnh m
Thy T Tm v cht khn tang cho nhng bng hoa tn a nh c ln ti cng ra
o t chn hoa b H Hon Kim. ng vo lc ti ang sa son bc vo
i, tm hn ca ti b ngay ci bnh thi i nh hng nng n.

chng li tc hi ca s lng mn , cun tiu thuyt Qu Da ca Nguyn

Trng Thut ra i ngay sau khi c T Tm. N cng mang tinh thn phiu lu nh
cc truyn Gulliver hay Robinson Crusoe m chng ti bit, nhng cu truyn
An Tim b y ra o khi c v mun gi ghm tinh thn quc gia qua nhng cu
th c ng v thi th. Cu truyn cng nh bi th m nh chng ti:
Nh con chim quc m h
Non sng hiu qunh ai nghe m go?

C ai ng c rng hn mt na th k sau, ti cng phi sng mt i lu y

gn ging nh i ca chng An Tim trong cun Qu Da cng nhc ti con
chim quc qua mt T Khc nhan By Chim B X.

Bit yu t khi 12 tui. c truyn tnh, nghe truyn tnh t khi mi thng ch quc
ng. Nhng dc tnh trong ti th c khu gi sm hn nhiu, ngay t khi ti mi
ln 7 ln 8, m nm ng vi mt b bn ca m, dm a tay s ln bng b ta ri
nhn c ci tt tai n om m mt. Ln hn cht na l tm nm tm ba vi
my thng qu s, r nhau i nhn trm n b h hang trong phng tm. Do , 50
nm sau, ti c mt bi tc ca nhan Nhn L...

Khi ti ln 9 hay ln 10 th c mt thiu n hng xm ko ti vo nh, y ti ln

ging v cho ti ngi mi v thm nng ca n b vo ci tui ti cha bit khoi
lc l g c. Khng bit phi lm g, hon ton b ngi n iu khin nhng ti sm
thy c s bc chy ca mt ngi c ci v rt e l v lnh lng trong i sng
hng ngy. Tuy cn b, ti thy c s m lo ca con ngi khi dc tnh ni dy.
Ngi thiu n hn tui khng cn nhn thy g na khi nm u thng b v
a n vo nhng cn khoi lc ca ring mnh. Thy c s gia tng ca lc th
trong nhng cuc tnh cm on v vng trm.

c mt ngi n b cho bit mi v ca tnh yu rt sm, d lc ti cha bit

khoi cm ca n ng ra sao, nhng ti khi ti 16 tui v c mt thng bn hc
cng trng Thng Long (tn l Biu) dt i nm mi n b thc s th... ti tht
vng!

Trc ht, ci ng Hng Mnh ( ch Hng Da i vo) ly li qu! Phi vn mt ci

mnh mnh ln bc vo cn nh cht hp v hi hm ny. Ngoi ng nhn
vo th khng thy g, nhng trong nh nhn qua mnh mnh l thy ngi ta i
qua i li ngoi ng. M T B v Ty b chng sa thi -- hay chng v nc -- c
ci nhn soi mi lm cho my anh hc tr vn xu h v chuyn i chi, by gi
cn ti mt thm. Gi ''mt chuyn i'' l mt ng bc ng Dng, so vi chu ht
c u Ng T S l ba ng th hi t ! Bit l t m khng dm mc c.
Mc c th bt c nm ho. Xong gi c ri, li vn thm mt ci mnh mnh nh
na i vo ng hoa... vng. Ngi gi giang h nm im nh tng g, chng k
m thp thm trc cuc vin du khng b bn, khng kh cng thng nh chic l
so... ri than i, va nhy ln yn th ng nga ngay!
Sinh ra v ln ln trong mt nc b tr v trong mt x hi hy cn khp kn, nht l
cn nghim khc trc vn tnh yu v v tnh dc, ti c bit nhng bi hc
v tnh ngay t khi hy cn th. Ri tip tc i trn con ng tnh ca mnh, c khi
bnh yn, c khi bo t, ti thy rng ai cng c th m mui v tnh. Trc khi gp
ngi tnh, i chng ta bnh yn lm. Sau khi gp tnh, tt c c th thay i. Tnh
lm ta quay cung nh con diu trong cn bo t. Ta vui mng hay bun ti, hy
vng hay tuyt vng, nhn i p hay xu tt c ty thuc ngi tnh.

Bit nh vy nhng ti sm thy mt iu l n ng rt cn n b. Hnh nh lc

no n ng cng nh ci xng sn ca mnh nn sut i chy i tm n. Ngoi
tnh m thing ling, ti m khng c ngi n quanh nm th ti sng khng ni.
Tnh bao gi v u cng tht l oi om. Ti x hi Ty Phng, ngi ta c vic
t do luyn i n cng cc nhng ai lm vo cnh a th l gp chuyn rc ri
ngay. Ti H Ni vo nhng nm ti cn b, ngi ta che du nhng chuyn tnh b
bi nhng ai cng c th c nm th by thip. Bn ca b ti, cc ng Nguyn Vn
Vnh, Bi K v Trn Trng Kim u c hai b i vo cuc tnh. B ti m sng
lu th chc cng ''phi'' c hai v.

Ngi ta thng cho rng tnh l dy oan, ci tnh l ci ti. Ring ti trm ngh: Tnh
l ca tri ban cho, ti l do con ngi buc vo nhau. Tm hn ti vn rt nhy
cm t khi ti cn b. Ti c th khc c khi mt ngi ht xm ti trc ca nh
ht cho ti nghe cu truyn ngi n my m lo b mt chic gy hay khi ti c
mt cun tiu thuyt i tnh lm ly. Ti si ni v mun vng ln khi nghe mt cu
chuyn phiu lu mo him hay trc mt ting gi i quc no . Sau ny, khi
trng thnh th cm xc ca ti li cng bn nhy n i, ti phng trin lm coi
mt bc tranh p, i khi tc gy ca ti c th dng ng ln. Bc tranh m cn
lm ti xc ng nh th th hung chi l nhng giai nhn a tnh a cm. Ti d
dng cng h bay ln nh cao hay ri xung vc su ca cuc tnh v cuc i. Ti
chp nhn ht. Ti khng bao gi t than thn trch phn hay gii thch phn trn
vi bt c ai v nhng chuyn rt con ngi ny cng vi tt c nhng h ly ca
n.

Hn na, ti cn mun tri n tt c nhng ngi tnh ca ti v h lm nha sng

trong ti nhy vt ln, tuy ch trong khonh khc nhng cng c khoi cm ti
sng tc nhng bi tnh ca dng hin cho i. Vi c mong rng, c nhng bn
tnh ca ny nghe hay ht, nhiu ngi cm thy i mnh vui hn, cuc tnh
ca mnh p hn.

Ti i t i Nam Quan
Sau vi ngn nm l e ...
CON NG CI QUAN

Chng Mi
K t khi ngi anh c ca ti l Phm Duy Khim -- ngi Vit Nam u tin u
thc s -- tr v nc tr thnh mt gio s dy ting Php cho hc tr Php
Lyce Albert Sarraut th m ti, ch Chinh, anh Nhng v ti c mt mc sng
cao hn trc. Ch ln ca ti ly chng v ra ring. Ngy ci ch, ti hnh
din v m ci ca ch mnh ti tn hn nhng m ci khc. n du trong m
ci thi thng l bng nhng chic xe ko. Sang trng hn na th rc du
bng nm by chic xe song m. Tham T inh Mnh Trit ti n ch ti v lm v
bng 12 chic xe t, c c xe Hoa K mui trn ! Oai khng ?

Tc l trong m ci vn cn c gi, c du phi cm qut che mt bc qua

ci ho l than nng rc la t ht t ma i theo c t dc ng v ch r
phi l m v ng hong. Khng ging nh m ci ca nh bo Nh Phong, v
khng chu ly b m v nn phi hy b m ci, nh trai b bng ko nhau ra v.
Li l mt cuc ci cch phong ho c ng chm. K ra vic qu ly b m v c
th lm cho con ngi vn minh b mt nhn v qu. Nhng nu b tc l c th phi
c nghi thc mi ch ? t lu, ti thy m ci ca ngi Vit khng cn ch
trng nhiu ti l nghi na, m ci m c nh l bui i nhc hi hay l m d
v vy.

Cn nh lp sp ph Hng Du bn cho mt ngi trong h, sau ny, tic qu, s

b ph i xy ln mt ngi nh mi. M con chng ti theo anh Khim ti
cn nh hai tng lu ph L c ri t lu sau li dn ln ph Blocklauss Nord,
cch khu Ng X khong 200 thc. Ngi lm trong nh, ngoi v gi v mt ch
sen c thm mt anh bp bit nu cm Ty cho anh Khim n. Li cn c thm
mt anh phu xe lc lng hng ngy ko xe a anh Khim i dy hc.

Chic xe ko H Ni cng ang trn tin b. Hai bnh xe bng g ca chic xe

ko m m con ti thu i l ngy no by gi c thay bng bnh cao su.
Do chic xe tay c i tn l xe cao su. Xe do hng OMIC lm ra nn xe c
thm mt ci tn na l xe '' mch''. Anh Nhng c xe p i hc. Ti khng
c xe nn thng ly trm xe i chi v thng c n nhng ci t ca
ngi anh yu qu.

Khi ph L c, bn hng xm ca ti l nh v Kin, nhng ngi con ca nh

kho c Trn Vn Gip v on Bnh chu h ca on Thm. nh v Kin c c
em gi rt tinh nghch. Chng ti hay chi i trn v ti khi s b bi vi ci tr
m hn rt ba bi ca ti ri. on Bnh, nh, Kin v c em l nhng khn gi c
''may mn'' c coi ti ng inh l mi v ti lm tr qu thut ti hc c t ng
Hai Ty v anh lm xic rong hi trc.

Ph L c sch s khang trang hn ph Hng Du. Vng v hn v khng phi l

khu bun bn. K nim ng nh l mt hm ma bo d di, ti v anh Nhng
ngi trong xe ko, i t ph L c xung tn rp Philharmonique B H coi
phim hot ho Blanche Neige Et Les Sept Nains. Th mi thy cinma c kh
nng quyn r gh gm. Coi phim cng thch nhng khng quyn r bng nghe bi
nhc vi cu ht ha hn : Un jour mon prince viendra... (Mt ngy kia hong t s
ti vi em). Th ra ci nc nhc s nm trong ti t .

Dn ln ph Blocklauss Nord (Chu Long), ti c sng trong cn nh hai tng, c

cng st, c vn hoa nhng bun i l bun ! Con ng th vng bng ngi qua
li. Cn nh th kn cng cao tng. Ti khng c bn b hng xm no ging nh
nhng ngy ph Hng Du, ph L c. Phi i bt bn Ng X.

Ti vn c ng chung vi m di nh trong khi cc anh ch chim ba phng

trn gc. Ti thy c ni bun ca m khi sut ngy ngi ph trn mt mnh v
khng phi lo ngc sui bun bn, khng c bn b ti nh bi, khng c nhng
bui i l thng xuyn nh trc na. C ngi con c lm ch gia nh ri, m ti
khng cn ng vai ch ng v ang chun b tr thnh mt chic bng khng mu
ri. C l v vy m m ti lc vn m p ti nh mt a b con d ti 14, 15
tui. Ti hay c ngi di t nh tc su cho m. Chao i, mi tc m bc ln
sao m ngt ngo n th. Hoc ngi c tiu thuyt cho m nghe v nhn m lim
dim ng.

y cng l lc ngi anh kh tnh hay nh p ti. B m no m chng yu con

t hn. Ti bt gp nhng nh mt bun ca m nhng khi m chng kin cnh ti
b n n. Cc con ti -- lm sao trnh c -- khi chng n nh nhau, khng bao
gi chng n hiu c v sao ti li bun hn nhng ngi cha khc trong cng
hon cnh. Bn nhc yu mn ca ti by gi hiu c ti sao on SNG M
trong Trng Ca M VIT NAM li cm ng hn nhng on khc...

Cn nh ph Chu Long ny c mt garage b trng. Ti y, ti lp c ci

my radio chy bng galne. Khng dm khoe khoang, khi cn b, ti thch c sch
bo Php, c bit nhng sch bo v k thut v khoa hc nh SCIENCES et VIE
hay l SYSTME D (D = dbrouillard). Ti cng l thng b rt kho tay. Lc , anh
Khim mang v nhiu hp Meccano ca Php trong c nhng thanh st ri dng
lp (bng con c) thnh nhng phi c, xe tng, cy cu v.v... Kh n u, ti
cng u lp ng nh tranh kiu mu. Ri sau ny ti cn c hc hn mt nm
Trng K Ngh Thc Hnh na. By gi, d lung tui, ti vn cn m say
hc hi v ngnh computer l v ngay t khi hy cn th, ti thch khoa hc v k
thut ri.

ng nh ti cng ch cch khu Ng X khong 200 thc. y l ni chuyn

mn c ng nm trn mt eo t rng nh ra h Trc Bch. H Ni l thnh
ph c kh nhiu h. Bn kia h Trc Bch l h Ty. Ngn i hai h ny l ng
C Ng, con ng ca nhng tnh nhn H Ni. H Ty rt rng, gp ngy gi
ln th c sng to. Anh Khim chi thuyn bum y c ln b lt thuyn sut cht.
H Trc Bch v h Ty khng lm ti qun c h Gm. K c hai h Thin
Cung v h By Mu pha Nam thnh ph m ti cng khng xa l g.

Vn thch nhng iu nh trng cha dy, sau khi hc lm v my radio, nay

vo chi khu Ng X, ti hp th thm bi hc v ngh c kim kh. Dng t trn
vi tro lm khun ra sao ? un ng nng ti no ? xong ng vo khun
th bao gi p khun ra ? Nhn thy nh mt rng r ca anh th c khi p khun
thy tc phm ca mnh. Lm quen vi anh thiu nin cng tui, tn l Th, mt
mi en s ging nh nhng bc tng m anh ph gip gia nh c nn.

Ra Ng X cng l ng trc cn nh mu , bng khung nh ti Emilienne

Ducret. Nhng by gi khng c em b lai Php yu mn th ti lm quen vi
ngi khc vy. Ti bt bn vi hai ch em m ci cha m, rt ngho, sng trong mt
tp lu bn b h Trc Bch, hng ngy cong lng m tm bt c trong ci h y
bn ny em ra ch bn. Ti thng em cm ngui nh ti ci lu nh cho
hai ch em n. Ti khng hiu r lc ti yu c gi m tm ny hay ti ch thng
xt hai ch em ngho kh m thi ! l mt th tnh cm ln ln m v sau ti lun
lun vng phi trc nhiu cuc tnh. Tnh yu hay ch l tnh thng ?

Ti c mi m vi tr chi k thut khoa hc v vi chuyn tnh lng mn nh vy

cho nn rt xao lng vic hc. D c ng anh l gio s nhng ti khng c ng
trc tip dy d mt ln no c ! V li t khi ln 6 tui cho ti by gi, ti l mt
a b khng thch b la vo k lut. Nu ng y c dy ti hc v khp ti vo k
lut, ti cng vng ra khi k lut m thi !

Sau khi u xong bng Tiu Hc Trng Nguyn Du, ti chun b bc vo Trung
Hc. Nhng ti thi trt vo trng Bi, hng thi cng v khng lm ng bi lun
vn bng ting Php. Trong k thi ny, th sinh phi vit bi v ti con ng st
xuyn Vit va mi c hon thnh, tu ho bt u i c t Bc vo Nam
v phi ni ti s ch li ca nhng chuyn tu trans-indochinois . ti ny
khng c g l kh, nhng lc ti rt li hc. Thnh th vit mt bi d thi rt lc
. Ngay sau , ti c gng -- mt cch kh s -- hc ting Php hn trc v phi
mt my chc nm sau ti mi tr c mi hn xuyn ng Dong bng bn
trng ca Con ng Ci Quan.

Thi , nhng ai thi trt vo trng Bi th c gia nh cho i hc ti trng

Trung Hc Thng Long. Hng ngy ti i hc bng xe in v c ci th nhy xe
in ca lp tr H Ni thi . Lun lun nhy xung ng trc khi xe in
ngng.

Lun lun ch xe in chuyn bnh ri mi nhy ln xe. Mi ngy, chic xe in gi

nua lc cc a ti t Quan Thnh xung Hng Ct (Rue Takou) -- con ph c nh
h sinh ni ti sinh ra -- ri ti i b qua ng Hng Da, Hng Giy ti nh
trng nm ti Ng Trm (Henri D'Orlans). Trc mt trng l cu xe la vi
nhng chuyn tu ng c hnh khch. Di gm cu l ni tr ng ca nhng k
khng nh.

Vo thi im 1935-36 ny, trng Thng Long l ci ca nhng nh gio mun

lm Cch Mng. Thy dy ca ti l V Nguyn Gip, Trn Vn Tuyn, Phan Anh,
Khut Duy Tin... Thy Gip dy S a v gieo tinh thn yu nc vo u hc
sinh. Thy Tuyn dy Php Vn v ti c thy ph : Petit lve intelligent et
travailleur, pourrait russir en francais (Hc sinh nh tui thng minh v cn mn, c
th thnh cng trong Php Vn). cng nh anh Khim, khi Php v th trong
nh c mt th vin kh ln. Ti tha h c sch Php Vn, mi ln lm bi li
''thung'' vn ca cc tc gi m mnh c. y cng l lc ti ham c sch,
khi s m thch nhng kch bn rt lng l ca Marivaux nh Les Jeux De
l'Amour Et Du Hasard...

Bn hc cng lp v thn nht ca ti trng Thng Long l Nguyn Hin, hin

lnh, chng chc, cui tun ti thng ti nh n ng Chaneaulme, gn Ch
Hm ni chuyn trai gi ri hai thng i b ra ngoi gn h Thin Cung
hng ci th... (xin li) a ng. C khi cao hng cn dt nhau i ng gn h By
Mu na c ! V sau Hin ni ngh cha, khi di c vo Nam lm ha vin cho S Lc
L. Mi ln sa nh, ti li nh Hin v kiu.

Thng bn ng nghch nht, tri i nht v to con nht lp l Nguyn Vn Biu,

ngi gc Qung Yn. Chng ti phc thng ny st t mi khi n t mt ming
ko vng trn mt bn hc ri ly tay cm ci bo vt cng cp ca n p v
tan ming ko ! Do n c thm danh xng l thng ''C Bt''. Chnh thng ny
em ti v thng Hin i ph tn trong ng Hng Mnh. Khi c cuc khng chin
Nam B, Biu l ngi tin phong i vo Nam v cht trn trong .

Lp hc Trng Thng Long, Quang Dng ngi sau ti.

Ngi sau ti hai hng gh l sinh vin Bi nh

Dim (tc Bi nh Du), thi s Quang Dng trong
tng lai. Du cng to con nhng ngoan v hin
hn Biu. Vo u gi hc, khi sinh vin vo lp
m thy cha ti th c lp ''lm lon'' vi nhng
mnh giy vo trn dng lm n nm nhau th
Du tc Quang Dng khng bao gi tham d cuc
chi.

Bc vo Trung Hc l coi nh mnh khi s ra khi thi th u ri. Chng ti

khng nhn i bng i mt thn tin na. By gi trc mt ti l cuc i thc t
v ph phng. Thc t l ti ang sng trong mt nc b tr. Tnh yu nc vn
bng bc trong tm hn. Tri tim vn rung ng trc cnh khn kh ca ngi dn.
Nhng phi c hon cnh thi th ti vi ti, nu khng tm hn v tri tim ti s ch
thp thm m vn c ng yn.

Lc ny, ti Php c s thay i trong b mt chnh tr. Mt chnh ph mi m c

thnh lp vi thnh phn a s l ngi trong Mt Trn Bnh Dn (Front Populaire).
Nc Php c mt chnh sch d di no i vi cc thuc a. Ti Vit Nam
cc phong tro u tranh b km hm sau v khi ngha ca Vit Nam Quc Dn
ng, v khi lon ti Ngh An... by gi c c hi tt hot ng tr li. V
hot ng cng khai, qua bo ch, qua hnh thc hi on.

Nhm Vit Nam Phc Quc do Cng (c ng ti Nht) lm ch tch, c ng

vin l V nh Dy ch trng t Effort Indochinois. Bo Le Cygne (Bch Nga)
ca Nguyn V c bi kch chnh sch thuc a Php. Bo Le Travail tuyn
truyn ch ngha Cng Sn c bi ca V Nguyn Gip, ngi ng vai chnh trong
bo En Avant cng vi ng Xun Khu. ng ny (v sau mang tn l Trng
Chinh) vo lm tng th k trong Hi Truyn B Quc Ng. Hi ny chng nn m
ch nhng ng thi l c quan b mt ca ng Cng Sn ng Dng.

Nhng hot ng bo ch v hi on ny l yu t chun b cho ton dn Vit Nam

ra thot ch thc dn, sau khi Php b Nht lt v Nht b thua trn trong Th Chin
II, tt c y a ti ngy Cch Mng Thng Tm nm 1945.

y l thi T Lc Vn on pht trin v cung cp cho c gi nhng sch

bo ph bin rt nhiu t tng mi ng khung trong hai quan im l duy tn v
cp tin. Ngi qun l ca t Phong Ho l Phm Hu Ninh, ngi sng lp ra
trng Thng Long v l anh h ca ti. Th l mi tun vo ngy bo ra, tan hc
xong, trc khi v nh, ti ti gp anh Ninh xin bo v c ci th l c bo trc
tt c mi ngi. Nhng nhn vt in hnh m t Phong Ho to ra nh Bang
Bnh, L Tot, X X... cho ti thy bo ny mun ph mt th x hi c
c coi nh h lu, lc hu. Nhm T Lc Vn on cn ra nim v t do c
nhn, chng li lun l gia nh chuyn ch.

V r rng cng c t Phong Ho m hu thn ca n l t Ngy Nay, cng nh

c tiu thuyt ca nh xut bn I NAY (cng ca nhm T LC) ti cng nhn
ra quan nim mi v x hi nhn sinh v nhng mc tiu chnh tr ca Nguyn
Tng Tam v cc ng ch. Ko ngi dn ngho thnh ph ra khi chn bn ly
nc ng, xm hp ph bun qua vic vn ng xy nhng nh c gi l Nh
nh Sng l mt u im ca bo Phong Ho.

Ri c lun vic ci tin li n mc ca cc b cc c qua loi o LEMUR do ho s

Ct Tng v kiu. So snh vi o di c in ca thi th kiu o bng vai, tht
eo c coi l tin b. Chng cn phi i ti thi b Ng nh Nhu, lc ny c
kiu o di h c ri. By gi khng c ai phn i s ci cch na, tt c cc b,
cc c u chy theo phong tro ny. Ngay c i bn chn ph n hi cng
c ch vi loi guc c gt cao gi l guc phi m. Thiu n H Thnh khi s
un tc qun sau khi co rng.

Nhng bt u t lc ti i vo Trung Hc cho ti khi tr thnh mt thanh nin 17

tui i, khng phi ch c Nht Linh, Khi Hng, Th L, Trng Lang trong T Lc
Vn on nh hng n tm hn ti. Nhng tc phm ca cc nh vn c lp
nh Nguyn Tun, Nguyn Cng Hoan, Tam Lang V nh Ch, V Trng Phng
cng c ti ngu nghin c. L con mt nh vn x hi, ti nghing v nhng
sch ni ti s khn kh ca con ngi nh Ti Ko Xe, Kp T Bn, H Ni Lm
Than...

Ti cn qu nhiu tng tng n i hnh dung nhng nh cch mng ng thi

nh Nguyn Hi Thn, Nguyn i Quc m ti khng h bit mt, qua nhn vt Hi
Vn trong cun Ging T ca V Trng Phng. Ch c mt iu lm ti bt bnh l
ti sao trong lng vn li c nhng cu th than vn ca Nguyn V :

Nh vn An Nam kh nh ch
Mi ln cm bt ni vn chng
Nhn n ch i gm tr xng
V nhn chng mnh h hc vit...
V ti sao gic mng ca nh vn V Trng Phng li ch l c n mt ming bt
tt ?

Bt bnh trc cnh bt cng x hi, cng nh mi ngi, ti ti cho thc dn

Php gy nn cnh . Nhng khi bc vo i ngh s v d thc dn ''ct''
(sic) i ri, ti thy vn ngh s Vit Nam vn cha ra thot cnh ngho. Theo truyn
thng Vit Nam, thng thng k s u ngho nhng bao gi cng trong sch. Do
c nhiu ngi cn cho rng ngh s phi ngho mi sng tc c ! Ti ch
ng v s trong sch rt cn thit cho bt c ai sng trong x hi, khng c g k
s. Nhng ti nht nh khng bao gi chu sng mt i hn s nh b mnh hay
sng vi nhng li than vn ca cc v n anh Nguyn V v V Trng Phng.
Ngi ngh s phi c a v cao trong x hi. Nu khng c sng nh tin th
cng khng th kh nh ch.
 Ai a ta ti chn ny
Bn kia To n, bn ny Sainte Marie...
Ca Dao ca hc sinh
Trng K Ngh Thc Hnh H Ni

Chng Mi Mt

i ti ang m tri bn m hin, hng ngy nhy xe in i hc trng Thng

Long hoc th thn i chi trong khu Ng X. Bng nhin mt hm, anh Khim phn
:
-- Khng cho thng ny i hc ch na !

Cho ti nm 1974, mt nm trc khi anh ti qua i, ti khng hiu v sao ngi
anh li ght mnh. Lc cn b, nu ti nh khng lm, ti ch c a chi vi anh
Khim c hai ln. Sau khi b ti cht, anh y vo sng ni tr trong trng, cui tun
mi v nh. Li a chi vi hai em nh ca anh rt khc thng. Anh nm hai tay
mt thng em, nhc bng ln ri qut xung t nh ngi ta lm xic vy. Hai anh
em ti khng b gy tay hay gy cng cng l chuyn l.

Khi ti ln 7 th anh Khim c mt hc bng i Ty. Trong by nm, ti khng h

bit g thm v ngi anh ln. Qua th t him hoi gi v cho m, khng thy anh
y nhc nh g n l em. Lc anh Khim t Php v, ti thnh mt a em 14
tui, ci tui ang bin hnh t thiu nhi qua thiu nin m nu ngi ln c
lng th s phi nng tay dn dt. Anh Nhng tnh tnh yu mm li mc bnh
thng hn ngy cn b, thot cht nhng b mo ming nn mang nhiu mc cm
v rt d dy. Ti c m v v nung chiu t b nn bng bnh, nht l trong
tui dy th ny. Trc li i x thiu thn tnh ca ngi anh, nhiu khi ti ra,
khng bao gi t ra mnh c li, d c li hn hoi.

Nhng cha chc ti l thng em h hng v phm nhiu lm li. Ti cn nh

trong ba nm sng chung vi nhau, ti thiu c hai ln anh ti pht ti mt cch v
l. Ti khi s thch n ca t khi anh ti i vng. Ngi ch ln ly chng kh gi
tng cho em t mt n mandoline. Ti v c nhng bn nhc ngn hay nht
ca i Li nh Martha, Back To Sorriento... By gi sng chung vi ngi anh,
ti khng c nh n. Mun n ca, phi ch khi anh y vng nh. C ln qu
cao hng nn khng cao cnh gic, ngi anh cht v, git ci n mandoline
vt xung t v thn tng nhc s mm non mt trn n. Mt ln khc, vo ma
h, ti ang nm trn nn nh hoa hng ci mt du, anh Khim u v,
sng sc ti ch ti nm, nm c li dy, pht ti qu trc s ngc nhin ca m
ti : Ai cho my nm di t ? Qu xung !

Trong my chc nm xa nh, nhiu khi c sng trong khung cnh gia nh m m
ca ngi khc ri chnh lng nh ti hon cnh mnh, ti khng hiu ti sao gia
chng ti khng c tnh huynh ? Th tnh anh em m ti thy tuyt p trong
cun Quc Vn Gio Khoa Th ?

Ti bun v hn v cng nh mi ngi, ti vinh d c ngi anh hc gii, ngi

Vit Nam u tin u bng thc s, nh vn Vit Nam vit vn Php hay hn ngi
Php, ngi Vit Nam qun t mun tr n nc Php o to ra mnh nn u
qun lm binh nh cho Php trong Th Chin Hai, bt chp li d ngh.

Ti bun ri ti hn gin, li cho ngi anh l ch k, kh tnh, vng v trong cch

i x vi mi ngi, bt u t ngi trong gia nh. Mt ngi t cao t i, rt t
bn, khng c ngi tnh v ang bt mn v nhng chuyn g ri c bao nhiu
tc gin vo u thng em t. t ra ti cng c th chng minh anh ti l ngi rt
nghit ng i vi nhng ngi i thi T Ti trong thi k . Gim kho chm thi
kh tnh n u cng ch ph im zro l cng, nhng anh ti ''gin'' th sinh Vit
Nam yu km Php ng n ph im... di zro ! Mt ngi ''kh'' n v
sau ny khi bn ng hc l Lopold Senghor, Tng Thng nc Sngal ng thi
l thi s lm th ting Php ni danh, gi tng mt tp th th anh ti gi tr li vi
nhng dng ch ph bnh bng mc ca mt nh gio !

Cng c th mt ngi cu ton trch b nh anh ti, khng bng lng vi chuyn ti
thi trt vo trng cng v phi i hc trng t, trc vin nh phi nui ti n
hc cho ti khi cng git bng thc s -- v chi l 10 nm -- v phi tr n cho b nn
anh ti khng d tin nui cc em n hc thnh ti. iu ny ng v anh
Nhng cng khng c theo ui vic hc m phi thi ngay vo trng S Phm
tr thnh mt gio vin v danh trong khi -- theo ti -- anh ta l ngi hc chm,
hc gii cn hn c anh Khim na ! Nu khng son ra dm ba bi ht th chng ai
bit Phm Duy Nhng l ai. trng Thng Long, ti u c thua km ai trong
vic hc hnh ? ng th nh trong lp, nu ti c tip tc i hc, ti cng u
bng thc s cho m coi !

Nhng ng mt ci, ti c ngi anh cho bit : My phi hc ngh t nui

thn ! Anh Khim lin lc vi Gim c ngi Php ca Trng Bch Ngh gi
ti vo hc vi t cch hc vin ni tr. Ri khng hiu v sao anh cn pht (?) ti
bng cch xin vi nh trng khng cho ti v nh vo nhng ngy ch nht
(consign la demande de la famille). Ti khng c tip tc hc ch, b bt buc
phi hc ngh ri cn b cm tc trong trng, iu ny lm cho m ti bun -- ti
nh mi ting chp ming th di ca m -- nhng cng cn nhng iu khc lm
cho m ti bun ri, chng hn m ti khng c nh bi hay i l nh lc trc,
m ti mun c chu ni nhng ngi con c nht nh khng ly v. M ti bun
nhng khng ni ra, ti bit chc nh vy !

Ch ti khi anh Khim t t cht ti Php vo u nm 1975 th ti mi ng ra anh ti

l mt ngi c n ti cng cc. Sut i, em tnh tnh v cng nghim khc ra
i x vi tt c mi ngi, khng tr mt ai, k c vi m. Kh khn ngay vi
chnh mnh na. Cui cng tht vng, t st...

Mt nm trc khi anh ti qua i, ln u tin sau my chc nm cch bit, chng
ti trao i th t vi nhau. Trong mt bc th, anh ti vit rng bit chn i t
khi cn tr. V ng sau b mt ng kch vi i l mt s chn ngn v bin. Anh
ni anh l mt ngi (nguyn vn) nihilist. Ti khi , ti mi ngui lng on hn
ngi m ti cho l c nghit, v tnh v ngha v v trch nhim. V bt u thng
ngi anh rut ang sng c n ti mt tri nh min qu nc Php. Bt u
bit n ngi m ti lun lun t ha s phi ni ting hn, giu c hn, thnh cng
hn trong c hai i ht gia nh v x hi. Nu khng c ngi anh nghim khc
m ti nhn nh i tng vt qua, cha chn ti hon thnh i ti nh th
ny.

Ti bng nh ti s m say ca anh Khim khi anh din thuyt nhiu ln v cun
phim BACK STREET trong mt s vic cn con (b kt xe g ) lm cho mt i
tnh nhn b l hn khin cho cuc i ca h v hon ton. Anh Khim cng l
ngi l mt ci hn ln trong khi ti c may mn ti ng gi hn ca lch s
khng phi thc mc g khi cng ton dn vng ln nh ui thc dn. Ti thy
c thm kch ca ngi anh rut. V huyt thng, chc chn anh ti cng tha
hng phn no s bt c ch ca b. Nhng t khi bc vo trng hc cho ti
khi t, phi ni r l chnh nc Php nui anh thnh ti. Tr v nc, anh l
ngi thnh cng trong x hi, nhng khi t nc i ti ch r ca lch s th trong
anh c mt cuc ging co d tn. Yu nc v cng nn vit LGENDES DES
TERRES SEREINES, LA JEUNE FEMME DE NAM XNG (1). Nhng liu c th
dt c n tnh i vi nc Php nh i tnh nhn d chng i vi nhau trong
cun NAM ET SYLVIE (2) ? C thy Php l k th ca dn tc khng ? C thy
c thm c ca nhn dn khng ? Sau ny, anh nhn chc Cao y trong Lin
Bang ng Dng ca Php nn khng cng tc vi mt t chc yu nc no,
l s l hn chua st chng ? Khng cng tc vi Bo i nhng lm i S cho
Chnh Ph Ng nh Dim ( s b ''cm n'' mt cch ti t) c phi l mt s
ng hn b bng khng ? Ch bit khi ti cn vi anh, ti thy anh au n lm.
au n bao nhiu th ni sng by nhiu. Ch ti nghip cho thng em thiu tnh
cha ang ch i th tnh ni ngi quyn huynh th ph nhng ch nhn c
gin d hn l yu thng. Ti cng au n lm, nhng ti khng th c mt phn
ng no khc hn l lng lng xa dn ngi anh. Cng nh v sau ny, khi khng
chu ni s b buc ca mt th lc no th ti lng lng ra i. Lc ti ln tui
ri, ti khng hn gin, khng mc cm, ti ch thng thi... Thng nhng ngi
lm ti bun kh nh thng anh mnh.

Ma Thu 1937. Ti bc vo tui 16, ci tui nn th nht ca mt i. ang l th

sinh m mng, v mun tt p ca ngi anh ln, ti c bc ngay vo cuc
i. Cu thiu nin xa nay ch quen sng di nch m nay chun b bc vo tp
th cng nhn ri. Trong bui nhp hc u tin, vi b qun o mu xanh ca th
thuyn cn mi toanh, ti tung tng chy i chy li trong m ng hc sinh va
Vit, va Php cn tr mng, trong lng hn h hn bao gi ht. S hc sinh ln ti
300 ngi. Sau khi n o i tm ni hc ca mnh ghi trn bng danh sch treo trn
tng, ton th hc sinh c tp trung ti sn vn ng ng nghe nhng li
khuyn d ca vin Gim c tn l Camboulive. Ri chia nhau vo cc xng my
m mnh ghi tn hc.

Ngi trng mang tn K Ngh Thc Hnh, Ecole Pratiques D'Industrie vit tt l
E.P.I. nm gc hai ng Hng Kn v Trng Thi, gn trng Sainte Marie v To
n. Do chng ti c cu ca dao (!) :

Ai a ta ti chn ny
Bn kia To n bn ny Sng Tan.
Cnh To n l ngi nh t ni ting mang tn Nh Ho L hay Nh Sng Tan
(Maison Centrale) dng nht t v sau ny cn c gi l Khch Sn Hanoi
Hilton dng nht lnh M. Nh trng -- ng thi cng l nh ho l ca ti -- c
hai cng ra vo, mi cng vo mt ph k trn. Trong trng c ci sn rng,
quanh nm c bng mt v nhng cy cao ln. Bao quanh ci sn l nhng lp hc,
c xng v nhng gian phng ni tr ca hc sinh. Sn vn ng c y dng
c th thao. Ngay ni cng ra vo c mt dy nh l ni ca gia nh Thy Thng,
thy dy v in v l mt trong my kim sot vin m chng ti gi l s ba ging
(surveillant). Nhng ngy b giam lng trong trng, ti khng bit lm g hn l vo
chi nh Thy Thng.

Trng K Ngh Thc Hnh khng dy trm th ngh cho xng vi ci tn bch
ngh nhng cng dy cho hc sinh va hc va thc tp mt s ngh c trnh k
thut cao hn nhng cng ngh c ti Vit Nam. Tr v lp thuyt ca Hong
Vn Ch cho rng ngi Vit mnh ch c ba cp S Cng Nng m khng c
Thng ri nhn vo cp Cng th ta thy cng ngh nc ta vo u th k cng
ch c tnh cch th cng nghip. So vi nhng nc Anh, Php, c tin ti thi
i k ngh th cng ngh ti Vit Nam cn qu lc hu. Khng nhng khng pht
trin ngh mnh, nh cng ngh Vit Nam li cn hay du ngh na. Mt bi hc
trong Quc Vn Gio Khoa Th lp D B cho ta thy :

ng Php c nhiu cng ngh. Ngh lm ng, g, thu, cn, sn v

ngh dt cc th t la (...) Ngh lm ni, lm bt, lm chiu, lm mt, lm ng. Nhng
xa nay, cc cng ngh ca ta c thi l, l nhiu ni c ngh g ring th c gi khng cho
ngh y lt ra ngoi. Mi ngh li th mt ng thnh s l ngi sng lp ra ngh y.
ch thnh th cng vy, ai lm ngh g v bun bn th g thng chung vi nhau mt
ph nh ph hng st, hng ng, hng giy, hng lng...

Trng K Ngh Thc Hnh H Ni ch dy c hai ngnh l ngnh g v ngnh st.

Hc v g th hc lin t t trong 4 nm. Hc v st th hc t cc mn cn bn nh
th ngui (ajusteur), th tin (tourneur), th rn (forgeron). Hc sinh chng ti
trng ny c th c coi nh mt trong nhng lp th cn bn u tin thnh
lp mt nn k ngh quc gia nu nc nh c t do c lp, c nhng nh lnh
o ti gii, c thi gian, c vn ling pht trin nn kinh t t nng nghip qua
cng nghip nh nc Nht Bn chng hn.

Ti l hc sinh trong ban st. Hc xong ngh th ngui, th tin, th rn l c th i

lm ti nhng cng xng chuyn mn ch bin my mc sn xut k ngh
(machine outils). Ngoi nhng bui thc tp ti c xng chng ti phi em giy
bt vo lp hc v bn k ngh (dessin industriel).

So vi Gim c Camboulive to cao, p trai v rt m gi, vin xp xng lp ti l

Besancon, mt ngi Php nh qu bo ln, c b ru con b nm di mi l, rt
c nghit v thch bp tai hc sinh. Thy dy v xe hi hin lnh nhng thy Vn -
- mt ng surveillant khc -- c khng thua g chef d'atelier Besancon. Trong s cc
thy, c mt ngi b hc sinh khinh thm v b mang ting l th c, ngha l em v
np cho Gim c Camboulive.

Trong nm u, sut ngy ti ng trc ci kp ln (tau) dng gia v c bng

thp hc cch o st, mi st. ng thi ti cng hc cch tin st bng nhng
chic my ti tn, so vi my tin g p bng chn cc ca hng ni ph Hng
Hnh. Ri ra l rn dng ba ln hay ba nh bin nhng thi st nung thnh
nhng dng c k ngh. Trc y ti say m ng coi ngi ta c ng Ng
X, by gi ti c nhng tay vo cng vic sn xut st. ang l mt cu b
con khng c nhiu chi nh con nh giu, bng nhin ti nhy vo mt c
xng v i v c trong tay nhng th chi khng l. y l lc c th ca ti
c c hi n nang, c sng to trong ti c dp ny n. Ti khng cn ngi tn
mn lp nhng thanh st ca th chi hiu Meccano theo mu tranh v na. Ti
ang hc cch to ra nhng vt ca mt thi i vn minh. Ti c cm gic nh
mnh ang t thi i , tre, ng tin qua thi i st.

Hc sinh no cng c mt con s trc tch (numro matricule). Ti mang s 300.

Anh bn c tn vn C v ngi cnh ti l Ph Thnh Cng mang s 301. Anh ny l
hc sinh gii nht lp nhng v sau li lm ngh khc. Ti khi di c qua M cng vi
mt triu ngi Vit Nam, anh li quay v vi ci s hc c ca mnh. Anh ang l
mt ho vin lm vic cho mt xng k ngh no ti vng Maryland, USA. C
kh nhiu hc sinh ngi Php 100% hay Php lai, c l l con nh ngho (hay v
hc ch dt) nn b cha m bt i hc ngh, nh Paul Bonduel, Eugne Dugon,
Pierre Phng... L bn Php ny hay gi ti l grande mre (b ni) v ti thch ln
mt dy d chng n.

Cc hc sinh Vit phn nhiu l t cc tnh nh ln H Ni theo hc v k ngh.

Mt s nhng nh lnh o Vit Nam hin nay l cu hc sinh ca hai trng K
Ngh H Ni v Hi Phng. Trong s c V Vn n -- em Cc Trng Qun Y
V Vn Cn -- tng lm Cc Ph ca Cc Qun Nhu. Ti cn bit c hai ngi
cu hc vin trng K Ngh hot ng tch cc cho Cch Mng v Khng
Chin. Mt l T Ru, ngi cm sng p o mi ngi trong ngy biu tnh 17
thng 8 nm 45 ca cng chc H Ni, b Php cn cht bng xe hi trong thi k
tranh ti tranh sng, khi ip vin Php bit anh ny l ng vin gc ca ng
Cng Sn. Ngi th hai l V Hi, bit danh l Hi Ln, ch huy cn b du kch Th
, trong nhng nm 1946-1950, lm ma lm gi trong ni thnh vi nhng v
t mn Phi Trng Bch Mai, m st ngi Php v ''Vit Gian''.

Tp s lm cng nhn, chng ti tp s u tranh lun. xy ra v phn i nh

thu nu cm qu t. Biu tnh cng khai s b Gim c trng tr, v nh thu t lt
tin cho Camboulive ri. Bn bo nhau mi ba, d n no, mi hc sinh n thm
3 bt cm y. Hn 100 k tc vin nhn vi 3 bt cm trong mt ba. Nh thu
phi lun lun tc trc nu thm cm. Cui cng thy s l vn to nn u hng
hc sinh. T , ba cm c thc n ngon v y hn trc.

H Ni lc c hai anh em Marcel ph Hng Bc ni ting l i du ng. Ch c

hc sinh trng Bch Ngh ny mi tr c h v chng ti vc ba i nh nhau
vi mt nhm anh ch ch c ''qu m st'' (poing amricain) trong tay th h thua l
ci chc ! Nhm anh ch ny khng trng lut giang h t no c, v h vc n i
kin chng ti.

Cng xin tha l d b cm tc nhng thnh thong ti cng c v nh vo mt

ngy ch nht hay trong dp Tt hoc trong mt cn hng ca anh ti. Hoc c khi
ti liu mng tro tng ''vt ngc'' v thm m. Ngoi ra, nh trng hay t chc
nhng bui i picnic Chu Hng hay Chu Trm v bao gi ti cng vui gp i
b bn v ti l k thiu t do hn mi ngi. Hn na, ti cn c my thng bn
Ty lai hay r i camping nhng ni tht xa nh Lng Sn chng hn. Tuy khng
l hng o sinh ti cng c hng ci th cm tri ni rng r hoang vu tnh
mch...

Ti b tri cng trong trng vo nhng ngy ch nht cng l ci hay. l nhng
ch nht bun ging nh trong bi ht Sombre Dimanche m ti bit. Ngy
thng vi ting my chy n o, ting hc tr ci ni xn xao, trng ti vui nhn
bao nhiu th vo ngy ch nht trng ti vng v, trng tri by nhiu. Sn trng
c y cy su, ve su thi nhau ca ht trn cy, ting ve u lp ni ci lng bun b
ca ti. Ngi trong phng ng hoang lnh, nhn qua ca s thy l me ri l t trn
ph vng, thy bng n sinh hai trng Sainte Marie v Gia Long ci xe p vt
qua, ti bun qu. Nhng cng l ci hay ! Ni su m ti c c trong
tng lai gii by qua nhng ca khc c th do nhng ngy ch nht bun ny.

Ni su trong ngy cm tc cng khng ch do ve su ht hay l me ri bi p cho

ti. Trong nhng ngy ch nht , ti c nhiu thi gi c sch. y l lc ti b
Nng Th xm chim tm hn. Dng th mi ra i trong khong 1932-34 vi
nhng bi nh Tnh Gi ca Phan Khi :

Hai mi bn nm xa
Mt m va gi li va ma
Di ngn n m
Hai ci u xanh cng nhau than th
i ! i ta, tnh thng nhau th vn nng
M ly nhau hn l khng ng.

Hoc nh th Bch Nga ca Nguyn V :

Sng ri
Nng tru
Trn cnh
Dng liu
Nhng hi
Gi bc
Thi vo...
... ti thi k pht trin.

Nhng cu th ca lp thi s mi :

Ting ch thi u y
C sao m ro rt
L lng cao a tn lng tri xanh ngt...
(Th L)

Lng nghe ting ht ch a

Ting ht lng l a
Lm xao ng nhng ln da mt ri
Ting ht lng l
Mt on gi t
Nm m trn b c mn...
(Lu Trng L)
 Ti yu t khi cha c tui
Lc cha sinh v vn gia lun hi
Ti s yu khi ht tui ri
Khng xng vc ch huyn h bng dng...
(Xun Diu)

i nng vng sao m nh nhung

C ai n l t chng
C ai tin bit ni xa y
Xui bc chn y cng ngi ngng...
(Huy Cn)

.... i vo hn ti ti s vit ra nhng bi ca nhc nh li nhng g m cc v

n anh ni ln qua nhng dng th mi. Ti li cn phi cm n nhng ngy b
gi li trong mt ni tr tuyt vi ny.

______________________
(1) Truyn Trng Chi-M Nng, Thiu Ph Nam Xng v.v... vit bng Php Vn ca Phm Duy
Khim.
(2) Truyn tnh gia Nam, anh sinh vin ngi Vit v c m Sylvie

m nay Thu sang cng heo may

m nay sng lam m chn my...
ng Th Phong

Chng Mi Hai

Hc cha ht mt nin kho, ti b ui ra khi trng K Ngh Thc Hnh v ti

phm k lut hi nhiu : nh nhau, b cm tc m trn ra khi trng. Ti nng nht
l c mt hm, phm mt li lm no nhng khng chu c ci bp tai ca
Besancon, ti chi nhau vi xp xng ! Li cn gi ba nh nh n na. Ti b
ui ra khi trng ngay lp tc. S ng anh qu, ti khng dm v nh, p xe
hng v Trm Chi vi gia nh v...

... Sau vi ba tun trn mt ng anh, ti l m v nh v b ui ngay xung garage

. Th l sau khi b coi nh a b rn u ng ngnh, vi s b ui ra khi
trng K Ngh, ti tr thnh mc tiu ca s d bu ni hai ngi anh rut v anh
r. Mt bui ti no , trong ba cm, khng nh mt trong hai ngi anh ni mt
iu g qu ng, ti p ca ra i. ng nh li ma mai ca ngi anh r, thng
cho ti l mt k sansfoutiste, ti ''ch'' cn ti s vn v thng yu hay s che
ch nng ca ngi ln na ri.

Ti chung vi mt gia nh quen ri sau vi tun l, ti xin c vic lm hiu

sa radio Nguyn nh Th ti ph Hng Gai. Trc y, d mi ngoi 16 tui, ti
cng c i cht kin thc v radio v t tay lp c mt my radio nh nghe
bng galne ri, do ti rt thch th trong cng vic mi m ny. Cc my radio
ca thi in t s khai cn dng cc bng n v nhng mch dn in theo kiu
htrodyne. Nu so snh vi nhng chips in t by gi th c th ni rng ti i
vo in t ngay t thi k hng hoang ca n. Lm th ph, lng lu khng nhiu
nhng ti rt vui v kim ra nhng ng lng u tin trong i mnh.

Hiu sa radio Nguyn nh Th ngay u Hng Gai, ti c dp chng kin li

sng ca lp tr H Ni vo cui thp nin 30 ny. H Ni c nhiu ni rt vui nhng
khu vc ng t ca cc ph Hng Gai, Hng o, Cu G, B H mi l ch thc
l ni nam thanh n t i ln ph. Cc c th i x vi (mua ) hay i ra mt
(window shopping). Cc cu th phn nhiu ch i nhn gi p.

Ngay t khi cn b, ti quen thuc vi hai ph Hng Gai v ph Hng ng. Ti

thng ti nh cu Trng, em rut ca m ti ph Hng Gai nm trong lng
cu, tn mn nghch nhng ci tng nh -- tng th vt -- t trn khay bn n
thuc phin ca cu.

Gia nh Bc Hai ph Hng ng th c ti ba hay bn ca hng nm chen chc

vi cc ca hng khc trn con ng thng mi sm ut nht H Ni. i t ph
Hng o qua Hng Ngang, Hng ng ln ti Ch ng Xun, ti c b thu ht
bi nhng bng hiu mang hnh th con hu, con voi, con b, con nga. C c
hnh con t gic v con lc na. a s l ca hng bn vi. Ngi n chim
mt s ln ca hng bn vi ngoi quc nh vi ca Php v Anh Ct Li. Mt trong
cc ca hng ca gia nh bc ti cng bn vi, ngoi nhng ni ho tt nh la
H ng, the La C, i Vn Xa, lnh Bi, cn bn c gm Thng Hi na.

Ti ph Hng Gai vo nm 1938 , cu thanh nin sa radio 17 tui ny, trong gi

ngh hay trong ngy ngh, rt thch i ln trong cc ph chung quanh, ph no cng
ni vo Ng T B H, khng phi b m hoc bi nhng con vt gn vi tui th
m bi cc thiu n ngi trong cc quy hng. Lc ti ch m thm i chi mt
mnh v cha c tin sm n din ng mt i ln ph.

Ln ph Hng o l i qua ca hng bn t la m Nguyn Sinh, nhn c

con gi ca ch tim, c i mt trm mc nh h thu. Ln ph Hng Bng l
ngm con gi nh M K, cha m bn vng gi, nhng trn thn hnh ca c
khng c ci g l gi to c ! Cng Hng Bng ny, chng ti chim ngng bn
m n ni danh ca H Ni lc by gi l Kiu Dinh, Kiu Vinh, Kiu Hinh v Kiu
Hng. Bn tiu th ny l nhng con gi ca mt ng dn biu thnh ph, ng
thi cng l trng ty ca mt R.O. (Rgie Opium), ngi no cng p mt cch
rt lng ly. Trong bn c, hai c sau ny tr thnh nhng ngh s ngm th rt hay
v mang nhng ci tn cng rt p l Ging Kiu, Ging Hng.

i ln ph, thanh nin H Ni phi i m lch mi l oai. M phi l m Flchet,

Mossant mua ti hiu Trn Vn Su. a s vn u phc v kiu o vai long nh
lm cho chng ti c v vai to ngc n trong khi thn hnh c khi ch l bng ng t
teo m thi ! i giy hiu Bata ngoi quc hay giy ni ho hiu Vn Ton nhng
phi l giy cu l (deux couleurs = hai mu) mi vung, mi m vt hay mi nhn.
C anh cn vn minh n mc c kiu qun golf, tay cm ba-toong i trn h ph
na.
Ngi ta ht gn danh t vui v tr trung cho m thanh nin ny ri. By gi h
c gi l cng t bt, c l trong h c anh cng nh phn nh n b. m ny
cn mun c gi thm l Cng T Cn Long v b nh hng truyn Cn Long Du
Giang Nam ca Tu, ngha l th cng t cn quy, anh hng. V khi cc cng t
Cn Long ny tn gi hay vit th tnh th u gi cc c l ''i nng''. Ri cng
ging nh cha m mnh, nu c bt nhn tnh c vi ai th cng t no dm
nm tay c gi i ngoi ph.

Cc c gi H Ni lc by gi thch mc o LEMUR h c. Tc c ng ngi r

nghing hay c un qun. Tuy nhin, thiu n H Ni ''chm tin'' hn thanh
nin trong phm vi ci cch y phc. a s cc c vn cn n vn theo li xa, ngha
l vn gi c ci p n np, khng l lng nh con trai. Vo ma lnh, cc c
mc o nhung trn u ph ci khn rua en, trng mn m nh cc madonna ca
tranh c in i Li.

Lc ny c mt thiu n tn l H Th Mch mi khong 16 tui, p xe p t

Saigon ra H Ni. Ai cng phc c con gi nh tui m c can m dng xe p
vt hai ngn cy s trn con ng ci quan c nhng ci o cao vt nh o
Ngang, o C.... t ngi bit c rng c mt hng Vit-Hoa lm ngh nhp
cng xe p Saigon thu c Mch lm chuyn ''phiu lu'' ny, coi nh
qung co cho mt v bun bn nhiu hn l c v tinh thn th thao trong n
gii. Trn con ng thuc a s mt, c Mch ngi trn xe t nhiu hn l p xe
p. Ch khi gn ti mt tnh l c mi xung xe hi lm ''n anh hng xe my'',
phng xe nh bay qua m ngi c tp trung hai bn ng n tip c.

Thanh nin thi no c ting lng ca thi . Ngn ng ca thanh nin hi cui
thp nin 30 cng kh ng nghnh.
* Ch bai thng bn lm nhng chuyn thi th chng ti bo : My l lm ! Danh t
''l'' xut x t giai thoi ny : ng vua a nghch ca Vit Nam l Trng Qunh ph
bnh ai bng hai ch ''i phong''. Gii thch ra th bit : ''i phong'' l gi ln,
''gi ln'' th cha, '' cha'' th tng lo, ''tng lo'' ni li l... ''l tng''. Ngha
l thng thi nh ci l ng tng lu ngy ! Danh t ''l'' dn dn tr thnh
''la'' v cng mang ngha ''khng thm v khng p''.
* Chim gi th c ch ''iu'' ly ra t ch nho.
* Khen ngi p trai sang trng, c danh t ''b'' = beau, v ''kng'' = american, p
dng c ting Php ln ting M.
* i mua i tnh th c khu hiu ''nh i em''. Giy bc 5 ng ng Dng c hnh
con cng th giy 100 ng c hnh ci nh. ''nh i em'' ngha l : Em m ''i'' vi
anh th anh tng 100$ (ch con nh giu mi tr ni...)
* Khng hiu v sao ci ''ca qy'' ca ph n li c gi l ''a'' ?

Thi , tn ngh s cng b chc gho : Thi s Xun Diu vn l cng chc Nh
oan nn c gi l Xun Ru Lu. Kch tc gia on Ph T khng thnh cng
trn sn khu c gi l on Foutue, ngha l hng bng.

... o ht Phng H ni danh c gi l Phng Mm H Ming, so vi Ht Le l ht

ci le (tc qu nh ?)

Di thi Php thuc, vic hi hp ng o gia ngi Vit l iu b cm on v

thc dn cho rng gp nhau nh vy l lm ''hi kn'' hay biu tnh chng
Php. Mun gp nhau, ngi ta tm n nhng hi h. Cui thp nin 30, ti H Ni
v Hi Phng c phong tro i try hi. C ba ni thu ht chng ti : hi Cha
Hng, hi n Hng v hi n Vn Kip. Nu ch c mc ch i ngm cnh th
ko nhau i try hi cha Hng. Mt bi th ca Nguyn Nhc Php do Trn Vn
Kh ph nhc ni ln c tt c ci p ca vic i chi cha Hng :
Hm nay i Cha Hng
Hoa c m hi sng
Cng thy me em dy
Em vn u soi gng
Khn nh ui g cao
Em eo di ym o
Qun lnh o the mi
Tay cm nn quai thao...

T lng yu nc th i try hi n Hng. Hi Hng o ng ra t chc vic

i thm ving ni th phng cc bc tin t ca dng ging Vit Nam. Cc nhc s
mm non nh Thm Onh, Hong Qy v L Thng c nhng ca khc v vic
i thm n t :
Bn nghn nm vn hin
Nc Nam oai hng
L nh cng c Hng Vng...
(Thm Onh)

V nu mun tho lng m tn th r nhau i try hi n Vn Kip coi cnh cc

ng ng, b ct, trn nhng con thuyn xanh xanh , lm php bt ma, bt t.
S m tn khng ch c vng qu. ngay thnh , ngi ta cng rt m bi ton.
Ngh xem bi v coi ch tay vn minh hn xa v by gi c ''Gio S Chim Tinh
Hc'' l Khnh Sn ra i, qung co rt mnh trn bo ch. Gio s bi ton ny c
ngi chu rut l ca s c Qunh, ch nhn sau ny ca mt phng tr Saigon
v l ngi o to ra nhiu ca s nh Thanh Thy, L Thanh vn vn...

Nm 1938, i vi ti, l mt nm rt quan trng v l nm khai sinh ra loi ''nhc ci

cch''. Sau mt thi gian tung honh ca nhng bi ta theo iu Ty do Hunh Th
Trung tc T Chi khi xng v cc ca s Kim Thoa, i Lin c v, by gi l lc
cc thanh nin yu nhc mun c nhng bi ht hon ton Vit Nam, khng cn
phi vay mn nhc iu Tu hay nhc iu Ty na.

Mt thanh nin gc Hu c ging ht hay tn l Nguyn Vn Tuyn, tng s ti mt

cng s Php Saigon v ang ng Th Ngh, th son ra my bi ht mi
c bn b rt hoan nghnh. Anh Tuyn ny c mt cng chc kim thi s lm
vic cho i Pht thanh RADIO INDOCHINE l Nguyn Vn Cn ht lng gip .
ng ny a th ca mnh cho Nguyn Vn Tuyn ph nhc v son lun li ca cho
nhng bn nhc khng li ca Nguyn Vn Tuyn. Hn th na, Nguyn Vn Cn
cn gii thiu Nguyn Vn Tuyn vi Thng c Nam K hi l Rivoalen v xin
c tr cp -- theo tin bo ch lc -- Nguyn Vn Tuyn i din thuyt v m
nhc ci cch ti cc thnh ph ln nh Hu, Hi Phng, H Ni. Chnh Nguyn Vn
Cn l ngi t tn cho loi nhc mi l m nhc ci cch (musique renove) (1)

Thng 3 nm 1938, Nguyn Vn Tuyn ti Hi TR TRI H Ni v Hi TR TRI

Hi Phng sau khi dng chn ti Hu lm cng vic ng gi l vn ng cho
m nhc ci cch. Hai bi c ht ln trong bui vn ng ny l : Bng Cc Vng
v Mt Kip Hoa.
Theo li nhc s L Thng thut li trong mt bi vit : ''... bui ht H Ni khng
thnh cng v... c to ng o, qu n o, lm mt trt t. Ging Hu ca ng hi
kh nghe... Cn c c s phn ng ca nhiu thanh nin Bc H cho rng vic h
ho ca ng l tha, v loi nhc m ng gi l ci cch , ngoi Bc c ri... ''
L Thng vit tip : ''Bui trnh din Hi Phng thnh cng hn, nhng ch c 20
ngi ti nghe. ng Tuyn cn trnh by mt ln na ti rp chiu bng Palace nhn
k hi ca Trng n hc HOI C...''

Nguyn Vn Tuyn c th khng thnh cng trong nhng bui vn ng cho m

nhc ci cch Bc Vit v ging ni kh nghe hay v hai bi ht khng c hp
dn cho lm, nhng hnh ng ca ng th, theo ti, khng th gi l tha c. Bi
v trc khi ng cng khai ra mt cng chng ti cc thnh ph ln ba min Trung
Nam Bc, cha c mt c nhn no, mt nhm nhc s no gy c s ch ca
mi ngi v sng kin ca h trong phm vi m nhc mi, kh d c th thay th
c ci phong tro gi l bi ta theo iu Ty. By gi vic lm ca Nguyn Vn
Tuyn c bo ch tng thut k cng ri c mi ngi bn ra tn vo, ngi
khen k ch m c ln. Tun bo c th lc nht lc l t NGY NAY th ht
lng ng h, cho ng ti bi ht ca Nguyn Vn Tuyn trong s 122 ra ngy 7-8-
1938.

y l lc ti m ht v thch nghe nhc lm ri ! Anh Khim em Ty v rt

nhiu a ht v ti thng ly trm nghe.Ti thuc lng nhng bn nhc c
in nh Srnade ca Schubert, lgie ca Massenet v nhng aria trong cc
opra nh Le Barbier De Sville ca Mozart hay La Norma ca Bellini. Ti cng
hay nghch ngm vi cc iu ht c in ny bng cch thay i m th (mode) ca
bi ht. V d bi Srnade ca Schubert l trong m th ''min'', ti th ht vi m
th ''maj'' thy s khc bit ca tnh cm khi b chuyn th. V sau khi hi
quen thuc vi m nhc, l d nhin ti hoan nghnh cng vic vn ng cho m
nhc ci cch ca Nguyn Vn Tuyn v Nguyn Vn Cn.

Trc khi c ci gi l bin c thng ba 1938 gy ra bi Nguyn Vn Tuyn, ti hay

ti mt tim bn n ngay cnh ni ti sa radio ph Hng Gai ngm nghi cc
th n v nhn nhc s ch nhn ang dy hc tr nh n guitare hawaienne
ngay sau quy hng. l nhc s Dng Thiu Tc. Anh nhc s tr trung v p
trai ny cha bng lng vi b mt trn trnh, trng tro ca mnh nn thnh thong
cn nh phn v bi son na. Cc c gi H Ni rt m chng nhc s cng t bt
v dng di ca Dng Khu ny.

Lc Dng Thiu Tc ni danh H Ni l ngi nh n ghi ta h uy di

rt gii. Cng vi Thm Onh, V Khnh, anh thnh lp mt ban nhc ly tn l
MYOSOTIS (Hoa Lu Ly). Trong sinh hot hng tun vi cc bn nhc s ti t ca
mnh, ngoi nhng bi nhc ci cch ra, Dng Thiu Tc cn sng tc nhng bi
mang nhng u bng ting Php, nh Joie d'Aimer (Th Yu ng)
Souvenance (Hi Nim) Ton Doux Sourire (N Ci m i Ca Em). Li ca ca
nhng bi ny l do Thm Bch (anh rut ca Thm Onh) son ra, l d nhin bng
ting Php.

Thy Nguyn Vn Tuyn tung honh nh vy, cng vi Dng Thiu Tc, cc
nhc s tr ca H Ni lc l Thm Onh, Vn Chung, L Yn... bn tung ra
nhng nhc phm hon ton Vit Nam m h son trc khi Nguyn Vn Tuyn
ra Bc nhng h hy cn e d cha dm em ra trc cng chng. Ch trong mt
thi gian rt ngn, ti c ht nhng bi nh H Xun ca Thm Onh, Tm
Hn Anh Tm Em ca Dng Thiu Tc, Bng Ai Qua Thm ca Vn Chung...
Nhng phi th nhn rng ti ch b rung ng mnh m bi mt bi ht ti ngy nay
tr thnh c in ca nhc ci cch l bi Con Thuyn Khng Bn ca ng
Th Phong, con ngi ti hoa mnh yu, qu qun thnh ph Nam nh b nh v
lng l.

Cng nh con thuyn ca ng Th Phong, ri y ti cng khng tm ra mt ci

bn no cm neo c. Cui cng c l s nh cht gi mt ni th trn gia
ng no m thi !

___________________________________
(1) Vo mu Thu 1982, ti ngi ung c ph vi Thc S Nguyn Vn Cn tai mt qun nh trong khu
Latin Paris, n li nhng ngy c v c nghe ng c vi bi th v thi th... Ti ng rt tic cho
mt nc Vit Nam cha bao gi c an vi c c hi cho tt c nhng ngi trong Lng m
Nhc hp nhau li, vit cho tht k cng mt B Nhc S trong Nguyn Vn Cn phi c mt ch
ngi xng ng.

Bit Ly ! Nh nhung t y
Chic l ri theo heo may
Ngi v c hay...
Dzon Mn

Chng Mi Ba

By gi l nm 1939. Nhc Ci Cch (hay l Tn Nhc Vit Nam) bt u i vo

thi k thnh lp vi nhng nhc phm rt hay nh Khc Yu ng (Thm
Onh), Trn Thuyn Hoa (Vn Chung), Thuyn M (Dng Thiu Tc), C Li
Thuyn M (Dzon Mn)... Ti say m ngi chp ra v ht ln nhng bi ht rt
lng mn ny nhng khng bao gi ti dm ngh rng nay mai mnh s sng bng
ci gi l nhc ci cch hay l tn nhc c.

Lc ny, hnh nh ai cng thm sng cuc i sng nc cho nn cc v tin phong
trong m nhc ci cch ton ni ti nhng con thuyn. Nhng nhng thuyn tnh
ny u khng n ni tuyt vng nh con thuyn ca ng Th Phong, v c b
bn l tnh yu :

Ngn tro a sng, thuyn ti ni u

Chic thuyn tnh xa chm ni.
Thuyn i ! Hy gh v b
ta phi mong ch...
(KHC YU NG -- Thm Onh)
 Dng cho li y c li thuyn i !
Dng cho li y giy pht ngng tri
Chiu nay ti n bn sng xa vng
B sng xa vng khch ring mnh ti...
(C LI THUYN M -- Dzon Mn)

Cho ti vit ra y mt cu kch cm : Cc v nhc s Vit Nam ca nm 1939

nhn thy ci ngy m tt c dn Vit Nam u mun tr thnh thuyn nhn chng ?

Hng ngy ti vn tip tc p xe ti ph Hng Gai vo ngi trong tim sa radio

Nguyn nh Th hay lang thang do chi nhng ph chung quanh. Ti ph
Hng Bng l thy bn ny ph c ngi th ngi bt bng bng mt dng c
ging nh ci n bu hay ci cung bn tn tht ln. ng ta t dng c c o
vo mt ng bng ri cm thanh g nh vo ci dy th dy rung ln rt l mnh
m lm cho ng bng tung ln bi bi. Bn kia ph, i din vi ng bt bng l
mt b ngi gi tht lm gi lm ch. Hai bn thi nhau pht ra nhng m thanh bng
bng v cht cht, khi to khi nh, khi y khi vi, lm thnh mt bn ho tu nghe
y p ''tinh thn dn tc'' (!)

Ri la c ti ph Cu G, bc vo ca hng bn sch bo Php, lc coi nhng

truyn vui bng tranh v, lm quen vi Mickey, Flix Le Chat... Hi , c ho s
Mnh Qunh l ngi tin phong trong vic v truyn bng tranh dnh cho thiu nhi
Vit Nam. Hay vo ph Hng Bc mua bnh u xanh ngon nht H Ni ca c T
R. C T R l bn gi ca ch ti nn nhiu khi mua mt gi, c cho thm mt gi.
Th ghe !

Mt hm ang lm vic ti hiu sa radio, th ng ch ti b vai ni :

-- Cu c mun i Moncay, lm vic vi ng bn ca ti l ng Hong Vn Lin
khng ? ng y cn mt ngi bit qua v ngh rn, ngh st lm vic trong
nh My n...

Bng nhin c i xa nh vy, ti vi vng nhn li ngay. Ti thnh ph rt m

ny, vo thi k Th Chin 2 cha bng n, i sng ca ti qu bnh thng
trong khi ti ang bc vo tui thm phiu lu, thm ci mi ci l. Ti tr v nh
cho tm bit m...

... Mt bui sng tinh m ca ma ng, mnh mc b u phc bng n xanh do anh
r mi cho, u i m ni en bng d, tay xch valy nh, ti leo ln chic xe ko
a ti ra Ga Hng C p tu i Hi Phng. T hi cng ny, ti s ln tu thy
i Tin Yn ri chuyn sang ca n vo tnh Moncay. y l ln u tin ti lm mt
chuyn i xa vi nhiu chng ng nh vy. T b ti gi ti c may mn c x
dch lun lun. Khi th v qu thm v ngi lng cch H Ni khong 20 cy s.
Ln b nh i theo anh chng lm tr qu thut, ti xung ti Nam nh. Ri
c i Bc Ninh thm C n, c i Sut Rt, Ni Ch hay i Cha Hng, i
n Sng Ph Ct vi m... D p ca ra i t lp thn, nhng ti vn cn
trong thnh ph, thnh thong gp li m v ngi trong h. By gi coi nh ti s
thot ly hn gia nh i sng mt ni tht l xa l xa lc. Ra tn bin gii !
Trong mi nm tri sp ti, ti s l mt k t c v thn cho ti khi ti lp gia nh
vo nm 1949.

B ng trong nh ga chnh ca H Ni, ti a tay gi cht ci ti bn trong ca o

veston.
-- Con phi coi chng nh ! Nh ga Hng C ni ting l c nhiu k cp ...

Sng nay trc khi ti leo ln xe ko, m ti dn d v di cho mt t tin. V

ln ri, ti khng khc khi chia tay m nhng by gi ngi trong toa xe ho, ti mi
thy bun. Ni bun cng va phi v ti ang thm i. Xe ho chuyn bnh ri nh
ga. Chy trn ng st cao hn mt ph, tu i qua mt H Ni cha tnh ng.
Nhng ln khi xanh b bng to ln t nhng mi nh c. Cha bao gi ln cao
nhn th , by gi ti thy thnh ph l bc tranh ni lm bng snh. Tu chy ti
cu Doumer (v sau c gi l cu Long Bin). Lc cn t tui, m cho i thm C
n Bc Ninh, ti cn qu b rung ng vi ci sn st trn ny hay vi dng
nc di kia. By gi, khi tu vt qua cu th ti tic l cha c sng vi con
sng lch s ny. Khi nhn nhn H Gm l git l, ti ch coi sng Hng l sc
mnh ca thnh , nht l vo ma nc ln. Khng yu n nh Vn Cao son
cu ht :

Nh H cn kia ! Nh H cn !
L qun chng Tn sp cu tri y sng...

Trn chuyn tu thot ly ny, ti ch kp a mt cho nhng cnh bo v khc ci

rng ang tri vi v di sng.

Ra khi Gia Lm, tu vun vt i trong vng qu t t. Vo gia ma lnh, ti thy

ng qu xanh ti hn ln nh mun vn mnh chng li ma ng cht chc.
Tu lc l lm ti ngy ngt. Nhng ct giy in vt ngang lm ti chng mt. Ting
ci tu r ln khi tro qua ng ci lm tim ti php phng. Qua ca s, ti thong
nhn bng ngi dt tru ng kin nhn sau nhng thanh chn bng tre. Ti thy
ci th giang h ang xm chim ti ! Ti bng chng cn bit s mt chuyn i rt
di ti mt ni rt xa l na.

Trong chuyn i xa u tin ny cng nh trong nhng chuyn i su vo qu

hng hay i rng ra th gii trong tng lai, lm lc ti thc mc v khng thy
trong nc ta c nhng cng trnh xy p v i nh di tch Angkor, Kim T Thp
hay n i La M, Hi Lp... Nhng ri ti thy tinh thn Vit Nam khng cn phi
c th hin qua nhng n i miu mo to ln. Trong sut dc ng lch s,
ngi Vit Nam lc no cng phi gng mnh ln gi nc, dng nc, lc no
cng ngho kh t vua ti dn nn khng c ai ngh ti chuyn xy p nhng cng
trnh kin trc ln lao. T tin ta ch cn biu dng tinh thn dn tc qua nhng
m ngh, qua nhng cu ca dao, qua tnh on kt v s thng yu nhau, rt b
bng, rt va phi, rt ph hp vi mt dn tc lun lun bit t s. Khng huynh
hoang t c nn khng ph trng bng nhng cng trnh kin trc to ln. Vua
cha thng dn, khng bt dn phi nai lng lm cng vic suy tn ngi lnh o
nn nc ta khng c n l. Dn cng khng a nhng ng vua thch khoe khoang.
Ch c nh Nguyn l c dm ba n i thnh quch v nht l c nhiu lng,
nhng khi vua T c t tn lng l Vn Nin th c cu th ch trch :
Vn Nin l vn nin no ?
Thnh xy xng lnh ho o mu dn...

Lch s cn cho ta thy rng c c mt Vn L Trng Thnh, mt Angkor,

mt Kim T Thp, ngi dn Trung Quc, Kmer, Ai Cp phi hi sinh ra sao ?
Hn na, mi khi mt n i lng tm v i ca nc no c xy ct xong l
thy ngay s tn li ca dn tc ca nc . Ngi Vit Nam ng qun bi hc
ny !

Ti Hi Phng, v khng quen ai, ti ra thng bn tu. Ln u tin ti thy mt ca

b. Nhn ci g cng thy th, t ci cn trc ti con tu st han r, t nh my c
ting ci gi sng ti ca kho cht chi hng ha. Bn tu nhn nhp vi m cng
nhn hng hc khun vc. Ngi bn qu rong em ti r xi la hay gnh bn ch,
ct ting rao hng lanh lnh. Hnh khch hi h chen nhau ln tu. Ti nhn thy
bin xa xa. Gi thi vo mi thy mn mi mui. Ti nghe ting chim bin v
cnh...

Ti gi nh neo, tu Bch Thi Bi ko ci ri t t ra khi bn. Hi Phng khut

dn trong sng m. Bun lng lng. Ri con tu tri vo vng nc rng. Sng
bin bc u nh ln ri nho xung. Bt sng ln tn chung quanh con tu. Tuy
c xung Hi Phng lc 14 tui n anh Khim t Php tr v, y l ln u
tin ti gp bin v cn c i trn bin na. Rt lng mn, ti mun tr thnh tnh
nhn ca bin ngay. Bi Vin Du ra i 15 nm sau vi cu ht Ra khi bit mt
trng dng khi s t giy pht ny.

Ri tu chy ti vnh H Long. Tu i qua nhng ci ng mang tn ng K Quan

(Grotte Des Merveilles), ng Ngc Nhin (Grotte De La Surprise)... v lm ti ro
rc v c i qua mt cnh tr mnh ch bit qua sch v. Ri t c v thy mnh l
khch giang h (!) thc th, n khng thy i trong khi mi ngi chung quanh
m khn gi ly n v ni chuyn om xm. a s hnh khch l ngi Tu i
bun bn gia Hi Phng v Moncay. Chuyn i m ti mun l trn mt con tu
khng bn ch mt hn na ngy ti bn.

Ti Tin Yn nhng tu khng vo c bn v nc cn. Tu bung neo cch

b bin khong 50 thc. Hnh khch nhanh nhn nhy xung nc, li vo b.
Tri gn ti, phi ngh li Tin Yn mt m. Trong qun tr, ti nghe ngi ta k
chuyn hi tc ti cp ca git ngi ti y. L gic bin l ngi Tu (gi l Tu
) t vng bin Trung Hoa rt gn vi Tin Yn, thng ko bum sang y n
cp. Nghe vy th ti rt s hi. C ngi ni :
--Ngy mai, chic ca n chy i Moncay s c lnh kh xanh i h tng.

Th l ti yn ch.

Khi ca n ti Moncay, khng c ai n ti c. Ti hi thm ng v nh ng ch

Nh My n. Nh ng nm ngay cnh cy cu bin gii, trn mnh t i din vi
tnh ng Hng bn Tu. Gp ng ch mi, ti c cm tnh ngay.

ng Hong Vn Lin, tt nghip k s in Php v, khng phi l mt ngi cao

ln nhng trng ng rt lc lng. V mt hin t, ging ni thn mt. B Lin rt
p v l b gio ca trng cng lp trong tnh Moncay. ng b c hai a con nh
rt xinh. Anh rut ca ng Lin l Chnh n Hong Vn Chu sau ny s ly ch rut
ca ti bn Php. Lc c hai ngi lung tui v u tc huyn, ti gi sau
khi go v, go chng. Sau khi trnh din ng ch, ti c a ti ni tr
nh trc l nh ng T Cn, th k nh my in.
Thnh ph Moncay nm trn mt con ng di c nhiu con dc. Din tch thnh
ph c l khng ngoi mi cy s vung. Nh ca kiu c qut vi trng tot nm
di ven ng. Trn sn i l nhng l gm ca ngi Tu. Tt c bt a nm
trong bp nc ca ngi dn Bc Vit u c sn xut y. L gm lm vic
sut ngy m. Nhng m bun, ti ch cn ra ca s ngc mt nhn ln i,
ngm nhng ngn la sng rc trn cc l gm l thy m lng ngay.

Ni ti tr nm trn con ng chnh ca th x, gn Nh My in. ng b T

Cn v cc con nh chim mt gian phng rng trn gc. Mt gia nh ngi Tu,
ch nhn ca cn ph, di nh. Giang sn ca ti l mt ci ging k khng xa
ging ng b Cn l my. Trong thi gian su thng tr ti y, sut ngy m
ti c nghe b Cn ay nghin chng v ti n chi, nht l ti bao gi ngi
Tu.

ng T Cn, ngi Thanh Ho, eo knh cn th, mt mi nhn nhi, o qun

bnh bao, b ngoi trng rt hin lnh nho nh nhng bn trong l mt tay n chi
khng khip. ng vn l bn ca Nguyn Tun trong thi trai tr m ! Trong nhng
ngy gn ng, ti c nghe ng ni nhiu chuyn v vn chng v v cc nh
vn m ng quen bit nh Phn, Nguyn Tun, m Quang Thin... Trc y
ng cng l mt nh vn, nh bo nhng khng ni danh v khng bao gi ng c
ti H Ni hnh ngh vn s.

Ngoi chuyn ging vn ra, ng Cn cn hun luyn ti rt k cng trong li sng

hnh lc. i nh bc, i ht thuc phin, i chi gi... i u ng cng dt ti i
theo, khi th i qua ng Hng bn kia bin gii, khi th i chi ngay trong vng
ngoi tnh Moncay. Rt c th ngoi ti ra, ti ni tnh l bin phng nh b ny,
ng khng c ai l bn c nn nh chp nhn ti l ''ng ch''. Trong ti ng lc
no cng c mt ci vng nh c gai bng cao su dng tr dm (ging nh ci
mt d m ti bit sau ny). ng bo ti rng ngi Tu gi n l ci lc quc phong
tng, tc l c ti su quc gia phong n lm tng qun ! Chng trch ng c
ngi tnh l mt thiu n ngi Tu rt tr. Trong bc nh ng cho ti coi, ti thy
c Tu ny rt p v c i mt rt dm.

ng Cn dn ti ti gp ng Cai l ngi ch huy trc tip ca ti ti nh my n

vi nhng li n cn gi gm. Mi nhn vic th ti lm th rn. Sau mt thi gian
ti c i qua vic coi l than trong nh my in.

Lm th rn th d, v ti quen cm ba t vung i tay p xung nhng thi

st nung khi i hc trng K Ngh. Coi l than v lm ca m, t 11 gi ti 4 gi
sng, th hi mt v phi thc m lun lun xc than vo l. L ny nung
nng nc trong nixp-de (chaudire) lm ra hi chuyn ng my bin in.
Vic ny rt quan trng v nu khng un la nung sc nng th my ngng
chy v c thnh ph s mt in ngay. Khng ch ti nt an ton v t nhiu
than qu th lm n ni xp-de, coi nh mnh s l ngi
i t trc tin. V c hai cng vic ny u gip ti
c ht rt nhiu thn kh (Co2) cho nn sau nm thng
lm vic ti y, ti b bnh nm phi v phi vo nm
iu tr ti nh thng Moncay. Sau khi khi bnh, vt
so trong phi cn hnh h ti my chc nm sau mi
ht.
 Lm th Nh My in, Moncay

Tuy nhin, trong vic coi l than ti rt vui v c anh bn

cng ca vi ti lun lun ht nhng cu Vng C rt mi
mn. Anh ta l mt kp ht gii ngh i lm th.
Trong m khuya khot, hai anh cng nhn mnh my
en s v bi than, m hi rng rng v sc nng ca la,
gia ting my chy s s... ngi ni chuyn ht Ci
Lng m qun c mt.

Khi lm vic ti l rn, ti lm quen vi mt n cng

nhn tn l T -- chu ca ng Cai -- ri tr thnh ngi
tnh ca nng. Ngi tnh cng nhn ny (cng ging nng N Yn Th m ti gp
sau ny) kho mnh c tm hn ln th xc, ngoi mt th c v nhu m nhng khi
yu nhau th nng l ho dim sn ! Ti cn nh ngy chng ti yu nhau thc s l
vo mt bui chiu ch nht, sau bui vn ngh ti t trong tnh, c ti v c n
cng nhn tham gia. Sau bui din ngi tnh ko ti v nh n i. Lc ti l
mt anh th tr kho mnh nh hm cho nn ti chng cn n ci lc quc phong
tng ca ng Cn tho mn ngi n cng nhn p v mn m ny. Lm
tnh xong l hc tc chy ra nh my in lm vic d hm y l ngy ch nht.

Ngoi Nh My in ra, ng Hong Vn Lin cn l ch nhn ca mt rp cin

chuyn chiu phim Tu, nm ngay cnh b con sng nh chia i hai nc Vit-
Hoa. Nhng lc khng bn vic ti l rn hay ti nh pht in, ti c ng ch
phi ti kim sot v ti rp cin. Tha h m coi phim Tu. Coi n pht ngy. Ti
rp cin ti c mt ngi Tu tn l Cu (Anh Chn) sai vt. Tui Cu
ngoi ba mi nhng anh ta b chot nh thng b ln mi. Anh Chn ngi Tu
ny nghin thuc phin t lc ln nm, ln su cho nn khng ln ln c. Nh
c thy trc mt kt qu tai hi ca thuc phin cho nn ti khng mc
nghin d ti c rt nhiu dp ti gn Ph Dung. Ti thng sai anh Tu nghin
ny i nh h ti, sau khi ti nm m thy nhng con vt chn s . Chng
bao gi ti trng c cho nn d sng bc ngay trc mt rp cin, t khi ti lai
vng ti ni bc ny. Nu c ti l ch thng thc khng kh nhn nhp ca
sng bc, c nhng c gi Tu ct ting ku ''Hi ! Hi ! '' nghe nh ting gi ca
i... tin !

Trong thi gian Moncay, ti rt mn nguyn trong i sng ca mnh. Khi cn tp

vic ti tim sa radio Nguyn nh Th ph Hng Gai H Ni, lng lu ca ti
cng chng l bao, thnh thong cn xin tin m. V tinh thn cng vy, ti phi da
vo tnh yu ca m sng. By gi, ti Moncay, ti l mt cng nhn thc th,
hon ton t lp trong mi phng din. C vic lm, c tin tiu, c ng b
ch i i t t, c ngi bn hn tui hc hi vic n chi, c ngi tnh
yu, nht l chng c ai m th ght c ! Tuyt vi ! Ti chng thy mnh c n
lc no c, ngay c trong thi gian nm trong nh thng v mt bnh kh nng l
bnh au phi. Ti c ngi tnh ti chm sc lun lun nn ti chng khi bnh.

Ngoi ngi tnh cng nhn ra, ti c thm mt mi tnh cm vi c con gi ca ng

ch nh ngi Tu. Gi l tnh cm v ti khng ni gii ting Tu. Ting Tu ca ti
ch dng mi khi ti qua ng Hng n tm xm (im tm) vo nhng ngy
ch nht m thi. Ngi dn Moncay i qua chi ng Hng chng cn phi giy
thng hnh g c. Ti qua nc Tu cn qu d v lnh gc u cu bn kia
thng qua Moncay coi cin v bit ti l ngi x v. Nhiu khi ti cn cho h vo
coi cin khng mt tin na. Gi lc ti lm ngh bun thuc phin lu th tht l
d dng. V ti giu to ri. Qua ng Hng n sng nhng thnh thong ti cng
i su vo ni a thy i sng c cc ca nng dn Trung Hoa. Cng ngho
i v ngu mui nh bt c nng dn no phi sng di ch phong kin hay thc
dn. Ti nh ti ci ngho ca dn vng Trm Chi, Sn Ty, qu hng ca v ti.
Dn c ngho kh nhng khng bao gi d man. Ti vng ng Hng ny, ngi
Tu (v k c ngi Nng pha bn Moncay, Hi Ninh na) c ci tc git con gi
v bn v.

Trung Quc ang l ci mi bo ca Nht Bn. Chin tranh ti nc ca nhng

ng con Tri ri. Ly bin c L Cu Kiu lm ci c trong mu b ch vng
ng Nam , Nht Bn em qun xm lng Trung Quc t nm1937. Qun i
Nht chim Qung Chu trong nm 1938 v va mi chim xong o Hi Nam
trong nm 1939. Nhng cng chng cn phi c chin tranh, ngay trong thi bnh
i sng ca ngi dn qu nc Tu cng gp nhiu kh khn ri. Sng di
ch quc Nht Bn, chc h cn gp kh khn gp bi, cho nn khi Mao Trch
ng xut hin vi chnh sch ly nng dn lm giai cp ch lc ca cuc cch
mng v sn th dn qu Trung Quc i theo h Mao ngay.

Vo nm 1939, tnh hnh chnh tr Vit Nam c v lng du. Hu ht cc ngi

chng Php thuc phe t nh T Thu Thu, Dng Bch Mai, Trn Vn Giu b bt
giam sau khi cuc ni lon Nam K b tht bi. ngoi Bc, da vo thi k nc
Php c chnh ph thuc phe Mt Trn Bnh Dn (Front Populaire) khin cho thc
dn Php Vit Nam phi ni lng bo ch, lnh t Nguyn Tng Tam by t
c nhng t tng quc gia ca mnh v to c mt mt trn hp php c
danh xng Mt Trn Dn Ch ng Dng. Nhng vo nm 1939, sau khi Mt Trn
Bnh Dn ht cm quyn ti Php, chnh quyn thuc a ra sc lnh nghim cm
mi t chc chnh tr v thng tay n p nhng ngi chng i. a s nhng
ngi lm Cch Mng ca c hai phe t v hu phi rt qua Trung Hoa lnh
nn.

V nhm Cng c lnh t sng lu nm Nht Bn v v thy Qun i Nht

ang nhm ng ng Dng nn Php thc dn nng tay khng khng b nhm
ny. Gio Phi Cao i trong Nam cng c i x nh vy. Tuy nhin hai t
chc thn Nht ny khng c qun chng lm ni cng cuc lt ngi Php.
Ch c Vit Nam Quc Dn ng l vn cn uy tn ln trong dn chng nhng ng
ny cha ti lp c lc lng k t ngy anh hng Nguyn Thi Hc ln on
u i. ng Cng Sn ng Dng rt hn vo bng ti, ch chm ch vo vic t
chc cc tiu t trong gii th thuyn v nng dn nhiu ni trong nc.

Vo ma Thu nm 1939, Hitler xua qun chim Ba Lan. Nh Th Chin khi s

khi cc nc ng Minh u Chu khai chin vi c Quc. i vi ti, tnh hnh
chnh tr trong nc hay cuc i chin va xy ra trn th gii cng chng c ti
ch . V li sng ti tnh l nh b v xa xi ny, ti khng bit g ngoi cng n
vic lm, l cha k vic n vic chi ca ti na. Ti lm g c my radio
nghe hay c bo ch c nhng tin tc trong hay ngoi nc ? Ngay ng Cn l
ngi trng thnh v mi phng din vn ho hay chnh tr trong c hai lnh
vc quc gia v quc t m cng m tt v mi vic xy ra bn ngoi ci tnh bin
gii xa vng ny. i chin c vic tip din vi s thng li ca c Quc X.
''Mu Quc Php'' ku gi con dn cc nc thuc a ng gp vo vic chng
''c tc'' ging nh ku gi trong thi Nht Th Chin. Ti Moncay xa xi
nn chng nghe thy g c !

Cch Moncay khng xa l bi bin Tr C, ni ngh mt ca cc vin chc ngi

Php v l ni dn nh giu tnh l hay i chi vo ngy cui tun. Thnh thong
ti cng cng ngi tnh cng nhn do chi trn bi bin.

By gi ngi nh li th thy, so vi nhng bi bin khc ven Vit Nam m ti t

chn ln, Tr C l mt bi bin hoang vng v lnh lo. Bin khng xanh bng bin
Nha Trang, ct trn bi khng trng bng ct Qui Nhn, du khch khng ng nh
Sn hay Sm Sn, dn lm ngh c khng nhiu nh Phan Rang, Phan
Thit... Nhng khng sao, hai ngi tnh cng nhn ny ch mong c mt bi bin
vng t tnh. Chng cn bi bin phi nguy nga hay trng l. D c ngi do
rng :
--Ny, bi bin Tr C c nhiu ma lm !

i sng ca ti Moncay bnh thn tri i vi qu nhiu hnh phc. Lc gi t gia

nh v tui th khi s bc vo cuc i thc t ti c tng rng cuc phiu
lu ny s v cng vt v. Ai ng cuc sng cng khng c g l ng s ! Tay lm
hm nhai, phng ngn Vit Nam ni vy, ch nhng ngi li bing bung i
tay ra l mi b i thi.

Bng nhin mt hm, vo gia thng 5 nm 1940, khi i lm v, ti thy c th ca

Ph Thnh Cng, anh bn hc ngi cng bn, lm cng xng, ng cng bung
vi ti Trng K Ngh Thc Hnh. Th vit :
''... Cu c mun i Ty lm th khng ngh (ONS = ouvrier non spcialis) trong
Qun i Php hay khng ? Nu mun th v H Ni lm giy ng lnh. Nhiu
thng ang hc trng E.P.I. (Ecole Pratiques D'Industrie) ln tu i Php ri.
Cn rt nhiu chuyn i na. Mun i th phi v ngay...''

Tri i ! I PHP ? Ci mng ca bt c mt thanh nin no trong la tui ti.

y l c hi bng vng. Trm nm mt thu. S c tr th dn tc y nh !
(Di thi Php thuc, cu trai Vit Nam no cng mun c ng vi m tr
ci th lm dn n l) u qun lm lnh th th u c phi ra bi chin trng ? V
li nu c cht v sng n th cng chng sao. My khi c xut ngoi mt cch
d dng nh th ny nh ?

Ti vi vng i gp ng ch Hong Vn Lin xin thi vic. ng Lin tng i du

hc bn Php nn khi nghe ti ng mun tr v H Ni ng lnh i Php th
khng nhng ng khng ngn cn m ng cn bt ti ngi chi nghe ng k
chuyn nhng ngy ng sng Paris. ng cho ti bit trc nhng mnh kho vt
bt tnh vi cc c m, i n tim, i coi opra hay i coi thng cnh theo
li r tin...

T gi gia nh ng b T Cn v tnh l bin gii ny, mt ngy cui thng 5

nm 1940, ti ln ca n i Tin Yn, t li c con tu Bch Thi Bi a ti ti
Hi Phng p xe la v H Ni.
 Nh ti cu thng yu ngi
Mt ngy tui mi hai mi...
KHC HT THANH XUN

Chng Mi Bn
Bc vo tui 19, ti ra khi vng cng to ca gia nh bc hn vo i
sng thc t ti mt tnh bin gii xa xi ho lnh v ti cng tm thy th vui trong
s phiu bt (!) u tin ca i mnh.

c sng trong mt khung cnh mi l hp vi s hiu k ca mt thanh nin va

ln ln, c khoc b o cng nhn ch thy thm mi m hi v thn kh, nht l
t thy mnh nui c mnh ri, khng phi sng nng nh ai hay sng di
quyn c on ca ai na -- ng ch hay ng Cai u l nhng ngi d thng --
tht l khoan khoi ! C tin (d chng l bao), c bn, c ngi tnh, c nhng ngy
m khng trng rng. Yu con ngi, yu cnh vt, yu cuc sng, tht l hnh
phc ! Ti cn mun g hn ?

Vy m sau na nm sng vi cuc phiu lu tr thnh rt bnh thng, by gi,

trc vic Hitler xua qun chim u Chu (cng chng bit ng Hitler ny l ai c !)
ti bng lng b ht tt c nhng hnh phc va k nh i ly mt cuc phiu
lu khc, to ln hn v chc chn k th hn.

By gi nhn li d vng v vi nhn quan chnh tr mi thy rng lc mnh chng

c mt lp trng hay l tng no c ! B Moncay v H Ni u qun lm lnh
th ONS l mt hnh ng v thc. ng l hnh ng lc loi ca con thuyn
khng bn. Hay ca con bm ma Xun. Ln ln trong s ght Ty nhng khng
dm chng Ty. Bit hn th thc dn Php nhng li ng lnh cho Php. D trong
thm tm, ti mun i Php khng phi v qu yu mu quc m ch v thch thay i,
thch giang h, thch xut ngoi v -- c ni tht i -- thch ng vi m ! Nhng
mng i Ty tan tnh nh xc pho v va v ti H Ni, cha kp ti phng tuyn
m lnh ONS th Php thua trn vo thng 6 nm 1940. Mt l bn b ca ti, a s
l cu hc sinh Trng K Ngh Thc Hnh, mc qun phc v xung tu Hi
Phng ri, by gi ang lp ngp quay v H Ni.

Ti v vi m trong mt thng tri. Lc ny gia nh ti dn ti ng Hu

V, khng xa cn nh ng Chu Long l my. Anh Khim vng nh v con ngi
qun t chu n quc gia nui mnh n hc thnh ti nn ng lnh i cu nc
Php cha v. Vic ny lm cho nhiu ngi ch trch anh Khim, nhng ti rt
phc thi thy ng l lm ca anh, bt cn d lun. Ti c sng nhng ngy
m bn m. Nhng ti qu nhn ri, c ngy khng bit lm g ngoi vic i chi
ph. c mt s tin dnh dm kh ln gi m, ti bn quyt nh i hc. i hc g
by gi ?

Mt hm, ti i coi trin lm tranh. Ti sc nh ti nhng tranh ti v lc cn b,

phng theo tranh ng H vi c gi hng da hay m ci chut. Hoc v hnh
Mickey phng theo truyn bng tranh ca bo Php. Ri khi ln ln v c bo
Phong Ho, thy tranh minh ho cho tiu thuyt ca ho s Nguyn Gia Tr v theo
li tranh g rt p th ti ct ra v dn vo album. Ti cn cao hng v truyn thn
ng C Bp, Cu Xun hay B m Chung na. Ngi trong tranh trng cng kh
ging ngi mu. M ti khen con trai t l c hoa tay (!). Nguyn ci truyn T
Uyn vi ngi p trong tranh bc ra cng lm ti m hi ho ri ! Ti cng
nh ti li nhn xt cch y my nm ca ngi anh r h xa l Mng Ngc tc
ho s Cn Sinh. Khi coi cc ''tc phm'' ca ti, anh Ngc khuyn :
-- Ch Cn c vocation v v ! Nn i hc beaux arts.

Th l ti quyt nh ghi tn vo hc Trng Cao ng M Thut ng Dng

(Ecole Des Beaux Arts). Ri vi s ng ca m, ti xch va ly ti tr nh b v
th ca ng Bi K ti khu ch Hm. Ni l tr nhng trong thc t, ti c b Bi
cho n khng phi tr tin. Hoc l gia m ti v b c s chi h hay gp tin
lm n g , hoc l gi sinh hot lc by gi ti H Ni cng chng t g cho
lm, ti c b Bi K nui n nui hng ngy p xe in i hc ti trng
M Thut. Ti nghip b Bi ch c mt ngi con trai -- hnh nh con nui -- tn l
Cng (ng tn vi thng em sa ca ti) th cu con li b bnh polio t khi cn
nh, sut ngy nm lit trn ging. B Bi cho ti vi b cng l cho Cng
c n v c mt ngi anh hay mt ngi bn ti chung. Mi khi ti i hc v
l Cng lo nho ni chuyn vi ti khng ngng ngh. V ton ni chuyn yu i.
Qua thn xc im lm v i mt sng ca Cng, ti thy c hnh nh thm th
ca s bt lc v thy c s ham sng v cng ca con ngi khi b lm vo
cnh t lit.

Trng Cao ng M Thut nm ti gc hai con ng Reinach v Hng Lng.

Ngi c cng thnh lp ngi trng o to ho s Vit Nam l Victor Tardieu. D
tranh sn du (peinture huiles) l mn hc chnh nhng ng Tardieu -- vi s thi
thc ca gio s Inguimberty -- li khuyn khch hc tr hc v tranh mc bn, tranh
la v tranh sn mi l nhng ngh thut to hnh c tnh cht hon ton Vit Nam.
Gim c ca trng lc l Everist Jonchre. Tt c sinh vin khi nhp hc u
phi qua mt lp d b (cours prparatoire) ri ty theo ti nng m tr thnh sinh
vin chnh thc. C nhng anh hc ti 7 nm trong lp d b.

Gi l sinh vin trng M Thut cho oai, ch tht ra chng ti l mt l thanh nin
''tha giy v voi''. Bui sng tt c chm ch ngi v ngi mu kho thn, gi l
hc dessin acadmique. Bui chiu hc cch trn mu, gi l hc dcoration. C
thy Nam Sn ru di dy dessin, lc no thy cng khoe mnh hc v Paris,
nh mnh trn ng Bonaparte, tranh mnh v l Le Portrait De Ma Mre (Chn
Dung M). C iu khc gia Georges Khnh, ngi Vit lai Php dy anatomie. V
thy Khnh p nh tin. Khi hc cch dng mu th thy dy ca chng ti l T
Ngc Vn. Trong my ng thy, ti phc thy Vn nht. ng gn thy, ti c tng
tng thy l nhn vt trong cun tiu thuyt P ca Khi Hng d vc dng ca
thy thp ln, i mt ca thy li ra v thy rt h tin trong li n ting ni.

i hc v ti Trng Cao ng M Thut H Ni, tht l qu vui i vi ti lc .

Mt chn tri mi m ra cho ti thnh thang i vo. Ti khi s hc hi v Ci p.
Trc ht hc ci p trn thn th con ngi l v tranh lo th. V tranh lo th l
mt iu mi m i vi ngi Vit. D bit rng mnh ang bt chc u Chu, t
sau th k 18, 19, coi thn th con ngi khng cn l iu nh nhuc na, nhng
ln u tin bc vo phng v th ti thy ngng. Ngi mu vi i vai trn tra,
vi bng ln v cng th rt thn nhin v nng quen ci qun ci o trc l hc tr
c xp vo hng th ba sau ma v qu : nht qu nh ma th ba hc tr. Thch
nht l sau khi v xong bng bt than ton th thn hnh ngi mu ri ly ngn tay
di trn mt tranh lm ni ln nhng bp tht. Ti c cm gic nh ang mn man
ln da tht ca mt m nhn.

C nhng bui i xung Vn Miu dng nh ni trn vi du lc in li trn giy

bn nhng dng ch nho v nhng ''hoa vn'', khc trn cc bia ln t hng trm
nm trc. Hiu c ci p c knh. C thm c hi gp li d vng vng son ca
dn tc mt cch k lng hn. Cng y, hc phc ho (croquis), hc ng v
trong kin trc (relev architectural).

Khi c vo vi tranh du th ti say sa vi s trn mu. V rt a thch mu xanh

nn trong bt c bc tranh no, ti cng u dng ti a mu xanh. Thy T Ngc
Vn l ngi tng lm cho ti knh phc khi ti c coi tranh trin lm ca thy.
L ngi u tin dng hi ho mi xng tng ngi n b Vit Nam vi nhng
bc tranh m n c hnh, c dng, c khi hn hi ch khng phi l m n c v
phng trong cng thc (stylis) nh tranh c truyn. Ch cn thy b cc
(composition) ca tranh T Ngc Vn cng lm xiu lng ngi coi tranh. Thy
dng mu sc ht sc to bo, so vi thi . Nhng thy dy cho ti thy ci
quan trng trong tranh sn du khng phi ch mu sc. Phi lm sao cho thy
c nh sng ni bt trn nn ng sc . Phi ri, coi tranh Renoir hay tranh
Gauguin, ti ch nhn thy nng. Khng thy g hn l nng ! Tuy nhin nng tri
u m ti thy trong tranh ca cc ho s ch l nng phn chiu (lumire
rflective), cn nng trong tranh sn du Vit Nam (nh tranh ca T Ngc Vn
chng hn) l nng trc tip (lumire directe). Hy coi li bc tranh ngi n b
trc bi chui ca thy Vn : ngi p c hnh c khi, nh sng chi chan, bc
tranh khng gi dm m ch gi tnh. Tuyt

(nh bn : Ha S Mai Vn Hin)

Cc bn cng lp vi ti l V Lng, inh Minh, Mai

Vn Hin, Bi Xun Phi, Phan K An, Quang Phng,
Phan Ti, Nguyn Thanh c, T Thc Bnh, Trn
Phc Duyn... C hai c m tr l Hortense v Josette
cng vo hc chung mt lp vi chng ti. Josette l
con gi ca Cng S Bc K Delsalle. V Lng ngi
Hu l anh chng c may mn ''chp'' c c m
xinh ny.

V Lng cn c thm nhiu s may mn trong cc i ht khc, chng hn trong i

ht chnh tr. L em rut ca V Vn Hi, chnh vn phng sau ny ca Tng Thng
Ng nh Dim, sau khi tt nghip trng M Thut, ho s V Lng phi trn qua
Hng Kng v chng i Vit Minh v b rung bt vo nm 1946. Ti Hng Kng, V
Lng lm ngh v truyn thn cho cc nh giu Trung Hoa sinh sng. y anh
tr thnh ngi quen ca ng Bo i trong thi gian Cu Hong va b Vit Minh
ra i. Ri V Lng qua Php sng trong vi nm. Ti khi c gii php Ng nh Dim
th anh l ngi tch cc nht trong vic vn ng cho ng Ng v nc lm Th
Tng. Anh i gp Bo i Cannes v Thng Ngh S Mansfield M vn
ng cho ng Ng v nc chp chnh. V sau chnh tr gia Hoa K ny l khch
mua nhiu tranh nht ca V Lng.
Khi ng Ng nh Dim nm chnh quyn th V Lng l mt nhn vin quyt nh
nhiu vic quan trng trong to i S Lu ng ca ng Ng nh Luyn, tr s
t Avenue Klber Paris. Lc (1954-55), ti ang i hc ti Institut De
Musicologie, hng ngy ti ti chi vi nhm Ng nh Luyn nhiu hn l ti gp
ng anh Phm Duy Khim ang lm i S Vit Nam ti Php.

Trn i ny kh c nhiu ngi thc hin c gic m chnh tr ca mnh th V

Lng l ngi thnh cng trong i vo chnh quyn. Ti bit r ci quyn ca
V Lng mnh m nh th no. Bc S Th Y Phm Vn Huyn c tr thnh ngi
ph trch vic a mt triu ngi Bc di c vo Nam trong nm 1954 l do V
Lng ngh vi ng Dim. V Lng c bit Phm Vn Huyn l ai u ? Chnh ti
l ngi mch tn ng Huyn khi anh ta hi ti rng : ''Ai lm c vic ny ?'' Ti
quen ng Huyn khi ng ny sn xut thuc b bng mu b Khu IV v c tng ti
vi ba l thuc. Bn tin c ng thn sinh ca b Ng B Thnh lm Tng y Vin
ph trch vic di c ca mt triu ngi min Bc sau Hi Ngh Genve. Gi lc
ti xin lm vic th V Lng cng ng ngay !

ng Ng nh Dim khut bng cng vi ch ca ng nhng V Lng vn

sng phy phy ti Php, tip tc v tranh v cn sn xut c phim na. Mt trong
nhng phim ca anh ta l phim Trng Chi M Nng. V gi, V Lng vn thnh
cng -- thnh cng nhn nhn vn l thnh cng -- trong ngh v ca mnh. Tranh
ca V Lng, p nh tranh Renoir, c by bn trong khong hn 1000 phng
tranh trn th gii. Nhng bn khc ca ti trng M Thut cng thnh cng
nhng s thnh cng ca h khng hn V Lng nhiu lm, nu xt v s bn
tranh.

inh Minh c mt thi rt vinh quang ti min Nam nhng by gi ti khng nghe
thy ai ni ti anh ta c. Mai Vn Hin, Bi Xun Phi, Phan K An u tr thnh
nhng ho s ni danh min Bc. Ti u gp li h trong thi gian khng chin v
c coi nhiu tranh ca h. Tuyt p !

Bi Xun Phi mi qua i gn y nhng nhng tranh anh v cnh ph c H

Ni th chc chn s sng ti nghn thu. Trc y ti ch thy tranh mc bn
(estampes) v tranh khng chin ca Phi. Ti qun mt cm gic khi coi tranh
ph c ca Phi th vo nm 1985, anh bn Ng Vn Tao Montral c lng yu
tng ti mt ho phm v ph ca Phi. Nhn trong bc tranh nh cha y mt
thc vung v bng nt dao (ch khng phi bng cy c) ca Phi, ti thy sng
sng mt ng hm H Ni vi nhng ngi nh c k, tng trc vi, mi siu vo...
V ti rng rng nc mt. y ! H Ni ca ti y, chng cn bit l ph no,
s nh bao nhiu, ph ang ngh g, ph ang ch ai ? Ri ngu nhin ti li c
c mt mu th ca Vn Cao vit vo nm 1967, mi in ra trong nm 1988 ti
Saigon, vi ngh ging ti nh c, bi th nhan Ph Phi :

Khng ngi ,
Khng s nh,
Khng tn ph
Ti gi bi th v Ph Phi
Ngi a th s tm n ph anh.
Tht l tic cho Bi Xun Phi ! Nu anh c mt ni nh Paris th cha chc
tranh ca anh thua tranh ca Utrillo, Matisse, Czanne... Tranh ca anh c th
c by trong nhng Bo Tng Vin quc t.

Hc trc chng ti vi nm l T T, Phm Vn n, Trn Vn Lm, Nguyn Th

Kim... Hai chng sinh vin ho s n v Lm nh nhau d di trong lp tranh
ginh ngi p Nguyn Th Kim. Phm Vn n n n nng ca Trn Vn Lm
nhng li chim c tri tim ca n ho s kim n iu khc gia. i v chng
ny v sau thnh ra c t ti lin h gia nh vi ti : v ti, Thi Hng, l em h gn
ca n v Kim.

T T v dessin hoc v tranh sn du theo li c in hay n tng

(impressionisme) rt thnh cng nhng anh li chn con ng lp th (cubisme)
ca Picasso. Ngoi T T ra, ti khng thy c ho s Vit Nam no dm i vo loi
tranh c. T T cn i xa hn na khi anh i vo loi tranh v lai (futurisme).

Trong thi gian hc trng M Thut, ti v th t m ca ht th nhiu. Lc , ti

cha sng tc m ch son li ca ting Vit cho nhng bi nhc ngoi quc m ti
thch. Chng hn bi valse rt quen bit ca Strauss c ngi M (hay ngi
Anh) son li ca, nhan One Day :
One day when we were young
One wonderful morning in May
You told me you love me...

Ti lun lun ht bi ny trong lp. Sau 49 nm, gp nhau Paris nm ngoi, V

Lng cn nhc ti bi ht :
Ngy y khi Xun ra i
Mt tri bnh minh c l chim vui.
C la i, yu nhau ri
Hn rng cn mi khng ngui.
.........
Ri nm tay cng ni vui
Nhng cu m m khng ri vai.
Ri l li, hnh dng ai
Khut xa bin vo no khi.
T khi xun ti hi
Cho bi ngi thng nh ti xa xi.
Nh ti cu thng yu ngi
Mt ngy tui mi i mi.

Cng nh ti, trong tng lai, c vi anh bn khng tip tc lm ho s. Phan Ti tr

thnh o din kch. Nguyn Thanh c lm vic xut nhp cng ti Lin X. Trn
Phc Duyn (lm g ?) Thy S... H l nhng hc tr ngoan ca nh trng v ht
thy u s tt nghip. Cn ti th ht nhiu hn v v s b trng M Thut sau
mt nin kho. Ti li cn thch th thao hn c hi ho v m nhc. C nhiu ngy
ti b hc i tp in kinh ti sn vn ng SEPTO.

Php thua trn chnh quc, nhng vn duy tr c quyn lc ti cc thuc a.

Chnh Ph Ptain c Ph c Decoux qua ng Dng gi chc v Ton
Quyn. y l lc Php c hai cng tc quan trng. Mt l suy tn Thng Ch
Ptain, bt ton dn thuc i ht bi Marchal Nous Voil. Hai l giao cho i t
Thy Qun Ducoroy t chc Phong Tro Th Dc v Th Thao thu ht thanh nin
nam n. Mt trng o to hun luyn vin th thao-th dc c m ra Phan
Thit. Tt nghip trng ny ra, hun luyn vin c c i khp mi ni trong
nc nm thanh nin v c n lng rt cao. Mt s thanh nin H Ni
xung phong vo hc trng ny.

Ti thch in kinh t lu. L con ngi ho thng, ti thch chy nhanh hay nhy
cao hn ngi khc. Vo tui 19, li ng vo thi gian cc mn th dc, th thao
c khuyn khch, ti mon men ti sn vn ng SEPTO cng mc o maillot
qun i, chn mang giy inh tp chy ua 100 thc v tp nhy cao.

Lc ti thuc hng junior v rt phc anh Thnh, hng senior trong mn nhy cao.
Anh ny l v ch Bc K vi thnh tch nhy qua 1 thc 68. (By gi lc s quc
t nhy qua 2 thc nh chi). Anh dy ti nhy theo kiu nghing ( la Horrine)
ngha l chy nhanh ti mc tiu, tung mnh mt chn ln cao ri theo n mnh
on qua s ngang. Sau mt thi gian, trong mt cuc thi, ti chim c gii nht
vi ci m ay nh bng bc.

y l lc ti v c cun sch ca Bc S Victor Pauchet, trong c on dy

th. Bc s ny cho rng con ngi thng ch bit dng mt na trn ca hai l
phi th. Ai cng ngh rng khi ht hi th vo th phi tht bng li. Khng phi
th. Ngc li th ng hn. Mun ht dng kh cho tht y bung phi, ta phi
lm sao cho bng phnh ln. Ri khi th ra th phi tht bng li. Ti th lm nh
Bc s Victor Pauchet vit trong cun sch. Ti cn tp cch lm sao cho c mt hi
th tht di. Bc s bo : i b, t t ht hi vo phi trong 10 bc i -- Gi hi
trong phi trong 10 bc i -- Th hi ra t t trong 10 bc i... Vic tp th ny
gip ti c mt hi di ht hay hn trc. Ngi ta c cho rng ht hay l do
nhng dy cung hng tt, nhng nu khng c ln hi phong ph ''ch huy''
nhng dy th khng th ht hay c.

Victor Pauchet cn dy ti v auto suggestion (t k m th). Bc s cho ai cng c

th t cha bnh c. Chng hn nu ti b nhc u nhng ti c lm nhm
trong bng (hay trong ming) rng ti khng nhc u na th bnh nhc u ca ti
s tiu tan ngay. Hay l nu i trong m vng m ming c la to : ''Ta khng s ma
! Ta khng s ma !'' Th chng c con ma no dm n bt hn ta (tr ma
femme). Trong x hi Vit Nam thi , ngi n b c mang thng hay mua
tranh nh v tr con p treo trong nh, cho rng hng ngy m nh bi ci nhn
(m th) tr con b bm th s con xinh p. Trong i ti, nhng khi ti lm vo
cnh kh khn, ti thng t cu mnh bng li t k m th nh vy.

Quay v vi hi ho. Ti sao ti khng chung tnh vi hi ho m ch thch ht hay

tp th thao ? , c g l u ! Tuy thch v nhng ti khng tin tng vo ngh v.
N khng hp vi tnh ti, vn l mt ngi n o, bng nhng. Hnh nh ho s l
hng ngi t ni nht trong m thch n to ni ln l gii vn ngh s. Bi Xun
Phi hin nh bt. Mai Vn Hin, Phan K An l nhng qu s trong trng
nhng khi tr thnh ho s th lm vic rt m thm, dng mu sc ni h mnh ch
khng oang oang nh k s dng m thanh l ti.

Mi gp nhau y Paris, V Lng ni :

-- My v c, ti sao khng tip tc v ?
-- Chao i ! Sut mt i, tao phi lm ngh nhc s sng v ngoi ngh ny ra,
tao khng bit lm g hn l em li ca ting ht nh i ly ming cm manh
o. i khi tao cng mun quay v vi cy c, vi mu sc nhng tao qu bn bu
nn khng mun kim thm mt th g khc ngoi m nhc ra. Phi sng thm mt
i ngi na, cha chc tao lm ht c nhng vic tao mun lm trong m
nhc. Do tao khng dm ''ngho m ham'' u...

Ti nh ph bc vi Nng M Thut vy ! Ch xin c tn th Nng, mi khi c dp

qua Paris l ti lang thang c ngy trong Muse Du Louvre hay trong khu
Montparnasse. Vn Cao mi l gii : nhc s kim thi s - kim ho s - kim chin
s... Xin hoan nghnh bn ! Tuy nhin ti xin cm n nhng ngy c hc hi Ci
p ti trng Cao ng M Thut H Ni. Trong nhiu bi ht ca ti, ngoi cn
bn l thi ca v m nhc, c nhiu khi hi ho len li vo. Ngi ni h ti iu
ny l nh vn Xun V, ti bit n anh !

Ma Thu 1941. Ti xp x 20 tui. Bn tay cng nhn c lm quen vi ba vi

xng nay c dng cm bt pha mu. Anh thanh nin ''c'' i y ra bin
gii ho lnh xa xi khi tr v thnh m cng th c thm bit bao nhiu l bn
mi. H Ni cng c ti, trng thnh hn, khm ph thm.

By gi l lc ti bit thng thc cc mn n m t Thch Lam, Nguyn Tun cho

ti V Bng... ai cng ca tng mt cch thn su. Tuy nhin, n ch c m khng c
ma lnh v ma phn H Ni th u c th ngon nh mnh xng tng. C dng
lm ch cho ta n qun L Vng phi l c t mua ng ba Sng , nghe
khng ? Quan trng hn na l cung cch tip khch ca ng ch hay b ch. Bnh
tm ? Ti sao phi l bnh tm C Ng hay bnh tm h Trc Bch ? Tha rng
thc khch phi ngi xm bn b h th n bnh tm mi ngon, ti ngh vy... Thi,
ti khng dm nh li mn n H Ni na, v vit ti on hi k ny th nc di a
ra y ming ti, xin cho ti thng qua i ti nhng k c khc.

Nhng by gi cng l lc ti khng cn c H Ni i hc v i n qu

na ri. Tht l l lng, anh Khim t Php v, tr nh thu cho ch nh ri ti
chung vi ngi ch ti ti ng Carreau, n trch nhim nui m cho anh
Nhng (lc ny tt nghip trng S Phm v c b lm gio hc Hng
Yn). tiu ht s tin dnh, khng c ai tip t i hc v na, ti bn thu
xp hnh l i v Hng Yn vi m.

C hi m i
Khng tr li ti ly mt li...
Nguyn Bnh

Chng Mi Lm

Lc ny Nht Bn ang tin hnh cng cuc chim ot ton th vng ng Nam .
Sau khi Nht th bom cnh co xung Hi Phng, Php phi tho mn nhng
yu sch nh ct ng tip t qun c cho Trung Hoa, cho Nht ng qun
nhiu v tr chin lc, bt nng dn nh la trng ay, thu mua nhng ht thc vt
nh lc, vng p ly du chy my. Vi chnh sch tit kim nhin liu, vi
nhng cuc tp phng th th ng... ngi Vit Nam khi s sng trong tnh
trng chin tranh ri.

Mt ngy thu lnh nm 1941, ti ra bn xe p xe hng v Hng Yn. Sau khi

thua trn trong Th Chin, chnh ph Laval ca Thng Ch Ptain c thnh lp
Php lm b nhn cho c Quc X. B my cai tr ca thc dn Php Vit
Nam cha b lt v c dng duy tr an ninh cho Qun i Nht Bn ang
ng qun nhiu ni trong nc. By gi xe hng ch khch khng cn chy bng
t xng na m chy bng than. ng sau mi chic xe c gn mt ci l than vi
ng khi phun thn kh ln tri. Nhn anh ph x chc que st khi l, ti bng
nh li qung i cng nhn ca mnh nh my in Moncay.

Hng Yn l mt tnh l nh khng nm trn nhng con ng huyt mch nh

ng xung ca khu Hi Phng hay ng thuc a s 1 i vo min Trung,
min Nam mnh danh l ng thin l hay ng ci quan. Nhng trong on u
ca hnh trnh, chic xe hngvi hnh th v tui tc ca mt con khng long phi
dng con ng H Ni-Hi Phng ti Bn Yn Nhn. Sau khi u li cho c ti
x ln hnh khch ngh ngi, xe chy tip ti Ph Ni ri r sang mt tnh l chy v
Hng Yn.

HngYn l qu qun ca nhiu danh nhn v c nhiu di tch lch s nh n th

o Nng, t s ngh ht o ti lng o ng, huyn Tin L. Nh lng Xun
Dc, huyn M Ho, qu hng ca Nguyn Thin Thut, anh hng Bi Sy (tn
chin khu nm gia hai tnh Hi Dng v Hng Yn). C n th Trng n L Nh
H x Tin Chu, huyn Tin L. C n th Phm Ng Lo (ng t ca ti chng
?) lng Ph ng, ph n Thi. Nhng danh nhn khc gc gc Hng Yn l
on Th im, Chu Mnh Trinh...

... Xe hng a ti i trong mt vng qu c hi khc bit vng Sn Ty m ti

bit. y, ngoi cnh ng xanh hun ht vi ly tre tm ngt, cn c nhiu rng
cy nng chu nhng chm nhn trn mu nu nht. Ngay t lc u tin ti vng
Hng Yn ni ting v nhn ny, khi xe hng ngng li dc ng, ti c
thng thc th nhn tin, ngha l loi nhn dnh ring tin vua ngy xa, vi
qu to, ht b, ci dn... ng rung cng c cht thay i. y , chen vo nhng
rung la l nhng mnh t trng ay. Nht Bn ra lnh cho chnh quyn bo h p
buc nng dn trng th cy k ngh ny v l mt trong nhng duyn c gy
nn nn i khng khip vo nm t Du (1945).

Sau khi chy ngon ngoo theo ven sng Hng, xe hng ti tnh l Hng Yn. i qua
con ph ngn -- ph Ch -- l ti ph Bc Ho, ni m ti v ch Chinh ang vi
anh Nhng. Cn nh tnh l m ti s tr ng trong hn mt nm cng kh ln, va
rng va di v c thm mt cn gc. Ti c dnh cho cn phng cui nh, i
din vi ci sn l thin nh. Ti y, ti thch ngi v tranh sn du vi ti l mt
khung ca s trng ra vn chui rc nng.

Trc ca nh ti l nhng cy sa rt ln m mi hoa l l mi thm ca cu ht

m thm nh mt ging sa khi ti son bi D Lai Hng. Mt m Hng Yn,
ngi trc ca nh vi m, ni v s thm ngt ca ph Bc Ho trong m, ti gi
l mi d lan hng. M bo :
--Con phi gi l d lai hng th mi ng !
Cm n m v cng !
Thnh ph Hng Yn b bng ci l mi. Nhng cng c mt ph Khch l ph
thng mi nm trong tay ngi Tu. Ngi Tu cng c ca hng ln ngay ph
Ch, chng hn Ch Dzng, c c con gi p tn l Sm, ngi m ti s gi cho
nhiu l th tnh. Khu hnh chnh gm c To S, cc Dinh Tun Ph, Thng T,
Chnh n nm chung quanh H Bn Nguyt l ni nn th nht ca tnh l. H Bn
Nguyt p khng thua H Gm l my. Ti thng ngi y nh ngy cn b
t t ti. i thm mt qung ng ngn l ht tnh, c nh Cercle nm cnh con sng
nh chy ra sng Ci. To n (l ni ti s lm vic) xy cnh b , trng hc vi
sn vn ng (l ni ti s tr ti in kinh) cng gn ...

Sng tnh nh l d c bn. V c rt ng bn ch khng phi ch c vi ba ngi

nh khi cn H Ni. Lc , l thanh nin 20 tui Hng Yn u tht nghip, n
bm vo cha m, hng ngy tm ti nhau ri ngi nh c tng, i bng hay ra
cui tnh thi bi trn sng Hng. Ti bit bi v bi gii l khc sau nhng
ngy i tm H Qung B v c chim ngng thn hnh hp dn ca hoa hu
H Ni. Hoc dy nhau ht nhng bi ca ci cch v bi ca Nht Bn vi li Vit.

nh bn : Tit Lng c, nhn ngy sinh nht th 80 ca PD

Ti thng nh c vi Hong Th, nh boxe vi

Tit Lng c tc c ''en'', ho n mandoline
vi Quynh, mt ngi ng l phi tr thnh nhc s
v son nhc ngay t lc . L Vy, ng tc gi
vi ti trong bi Con ng Vui hy cn l cu b
con nhng bit thi saxophone ri. To con v n
o nht trong m l ng, k s i lnh heitai cho
Nht v hay tr v nh khoe vi bn b cy kim Nht eo lng lng
bn hng.

Ti ph Khch, c anh bn l Phan Ti, ho s mm non v o din

kch cha c vic lm, lc no cng ngm pipe v trm ngm.
cng ph vi Phan Ti l Hc Phi, ngi s tr thnh hung thn
Cch Mng khi nm chnh quyn v bt git nhiu ngi. Bn ca ti
lc cn l Thip bng, ngi b Php bn cht ti Hi Phng
vo nm 46 v Thn, s quan thit gip sau ny ca min Bc Cng
Sn. l cha k L Ninh, con ng Thng T L Cn, sau ny l
s quan trong Cc Qun C ca Qun i Cng Ho v L Hng
Giang, L Duy K, nhng con trai ca ng b Tun Ph L nh
Trn, hai bc ph mu chi dn sau ny l cha m nui ca ti.

i p thay nhng ngy ti 20 tui tnh nh Hng Yn ! Cng vi bn b, ti hay

ti trc cy bng To n dng sng cao xu bn ri nhng tri bng. Ri chia
nhau n nhng qu bng ngt nh ng. Hay ti gc a nh Cercle hi bp a
ri thi thnh nhng qu bng nh. Hoc r nhau mua sch hc ting Nht. Hc
cho : Konichiwa. Hc cm n : Arigato. Ring ti, ca s mm non, hc cch xng
h : Watakusi wa ongakusen = ti l nhc s... Nhng ngoi tr ng ph Khch,
chng ti khng thch lm vic vi Nht d cng khoi khi thy Nht da vng bt nt
Php da trng qu tri. Nhng chng ti rt thch ht nhng bi Nht nh Mori No,
Kohan No Yado. Lc bi Thu Trn o Kinh Chu va c L Thng son
ra vi mt m giai Nht Bn v lp tc c chng ti ht lun mm.
 Hng Yn, ti c sng rt gn gi vi Tung, Cho mi khi c gnh ht ti
kim n tnh ny. Ngnh sn khu c truyn ang ti k mt vn. Gnh ht no
cng khch, kp ht no cng nghin ngp. M ti c coi l nh Mnh Thng
Qun hng nht ca h. Khng nhng m i coi ht lun lun ng h tinh thn v
vt cht cho cc gnh ht ngho, m cn mi o kp v nh n na. Ti hc
cch nh trng cho vi kp T Lin, hc cch v mt vi h Phm. Ti c ngi
n cm vi t s ca ngnh Ht Cho Vn Minh l Nguyn nh Ngh ngay t lc
, trc khi lm vic vi c ti Lin Khu IV (Thanh Ho) vo nm 1949. V cng vi
bn b, chng ti t chc nhng bui ca kch, trong ti tr ti ht nhc ci cch
hay nhc ngoi quc li Vit.

V i tnh, cng nh hu ht cc anh bn, ti b c st nh bi c con gi ca Ch

Dzng ph Ch tn l Sm. Ch Dzng ngi Tu ly v Vit Nam c h vi
Hong Th nn Sm l chu ca bn ti. Ti d dng lm quen vi c gi p nht
Hng Yn vit nhiu th tnh, nhng bc th ch c ngi nhn th tr li
bng nhng n ci c m lm ng tin v cm lng. Ti khng th no ng rng
c n sinh gc Minh Hng ny cng c thy gio Nhng m lun v hi lm
v. ng gio tnh nh d ly v hn chng tht nghip tnh nh. Ngy anh mnh ci
ch Sm, ti khng cn Hng Yn nhn ngi mnh m thng tr thnh ch
du. Sau khi bit anh mnh ng vai chnh trong truyn Tru Cau (truyn c tch : hai
anh em yu mt ngi) v khng mun lm k tnh ch ca anh, ti lng xa c Sm.
Ri t ti to cho ti mt ni bun rt ci lng. Ni bun vn v ny s tr thnh
ni bun rt thc khi my nm sau ti tr v nh v thy ch Sm qua i sau hai
nm lm du trong gia nh ti, li cho ngi chng au kh hai a con trai nh.
Khi ch Sm mt -- v bnh thng hn do s cu th ca ng bc s tnh nh -- ti
ang i ht rong min Nam. Khng ai bit ti u cho bit hung tin. Ti cn
bun hn na khi bit thm rng sau ngy v cht, trong my nm lin, anh Nhng
lun lun gi nhng chic o di ca v ra coi ri ngi m mt khc. Cho ti khi anh
ti hn vi mt c gi Thi Nguyn vo lc Cch Mng thnh cng th mi thi.

Khi cn H Ni, ti cha tui i ht c u. Ti Hng Yn, v khng c tin

nn l thanh nin tht nghip thng i k vi ngi ln ti xm o Nam Ho.
C u Trn Th o rt p v ht rt hay. Nhng khng a no trong l thanh
nin ti rng s c lng chn ca c. gii quyt sinh l, ch cn cch tn my
ngi bn hng rong, nh ch bn bnh gi ban m chng hn. Thnh thong vo
lc na m, khi nghe thy ting rao hng t xa xa, ti dn dn m ca ra ph dt
ch bn bnh gi ln tui hn ti vo phng n i. Tht l liu lnh v m ti nm
ng ngay nh ngoi. Quen mui, c vi ngy ti li nghe ting ca ch ta, rao i
rao li : Gi nng y !

Trong m thanh nin v cng ri ngh ch bit chim gi, rong chi v ca ht nh
vy, ti l k may mn nht. Ti c cng vic ngay sau khi v tnh ny chng t lu.
Mt ngi anh h xa, anh Ninh, lm lc s ti To n em ti vo lm th k. Hng
ngy, ngoi vic nh my nhng bn n lun lun bt u bng cu : Attendu
que..., cng vi mt th k khc tn Xng, ti thay mt ng Lc S nhn tin t
lt ca nhng ngi i hu To, d l bn nguyn hay bn b. Ti chng kin nhng
chuyn ci ra nc mt, khc ra n ci mt ni c nhiu v hi kch hay thm
kch sng ng cn hn l nhng v tung trn sn khu. Thy v mt lo u ca
nhng ngi v phc nn phi o tng nh. Thy ng Chnh n V i to bo
nh H Php, b v ra ngi trn bc, cha hi cung b can hay chng nhn m
bit x n ra sao. V ngi nhn vi thing ri ! Cho nn ng Chnh n thng
ng gt bn cnh hai ng Thm Phn v Lc S.

Ri ti cn c nhm qua l kho vo mt bui ngh tra h thy ngi v tr

ca mt can phm nm nga trn bn giy t lt ng Thm Phn tn l Tha
bng ci tit hnh ca mnh, va t lt va dy da v rn m m, lm tung to
giy t ca ngi i din lut php. Thy nhng ngi lm Cch Mng th thit b
xt s nh nhng tn cp. Thy nhng k cp thc s b xt s ri v sau thy
h t khoe l nh Cch Mng ! Ngn ngm nht l thy ng anh Lc S Ninh, bo
ln v u hi, ban ngy qut mng l dn en i hu to bng ging ni tht ra la
ma ra khi, chiu ti v nh li tiu ngu nh mo cp ui trc cn thnh n khng
duyn c ca b v rt d.

i lm ti To n vi s tin lng l 12 ng mt thng, ti t sm cho mnh

mt b Ty ma h mu trng. Nhng ti khng tip tc lm ci ngh nha li ny
sau na nm nm mi cng l mu en . V li ti ang c ng Tun Ph L
nh Trn yu thch ging ht ca ti khi ti vo dinh chi vi hai ngi con trai.
Rt chiu chng, b Trn lin xin m ti cho ti lm con nui -- gi l -- dy hc
cho l con nh. Trong thc t, b mun c ti trong dinh lm mt th c u ht
cho ng chng lm quan u tnh ny. Lc ngi Nht em vo Vit Nam hai bi
ht thnh hnh l H Nht Qun Ti Lai (Bao Gi Chng Tr Li) v Shina No Yoru
(m Trung Hoa). Ti rt thch bi H Nht Qun Ti Lai vi li Vit ca Vn Chung
:

i ch hnh bng
Cng vt thng trong lng...
Khng c g ng Tun Ph L nh Trn, ai nghe ti ht bi ny cng phi m ti c.
Qua nhng bui nhc hi, ti ni ting l ht hay ti ni tnh l b bng ny. y
l lc ti b Thn m Nhc m nh v ti ang c ru hn bng nhng bi th
mi ca Huy Cn. ng nh Hoi Thanh vit v th Huy Cn : ''... c ngi s bo
th Huy Cn gi. Gi v bun, gi v hay k l nhng chuyn xa, nhng chuyn xa.
Nhng trong i ngi ta, cn c tui no hay bun hn tui hai mi ? Cn c tui
no vn v hn ?'' Lc , trong gii thi ca, cha c li ngm th theo kiu Tao n
v nu yu bi th no ngi ta thng ngm ln theo ging bng mc, sa mc hay
theo iu o... Ring v phn ti, vi tui hai mi, v thch nhng bi th bun
vn v ca Huy Cn va c in ra trong tp La Thing rt ph hp vi s tht
tnh v vn ca mnh nn ti tp to ''ht'' nhng bi th ln theo li ca ti.
Tc l ti ph nhc y ! Ti chn 2 bi :
i nng vng sao m nh nhung
C ai n l t chng
C ai tin bit ni xa y
Xui bc chn y cng ngi ngng...
(Nh H)

Bng dng bun b khng gian

My bay lng thp ging mn m u
Nai cao gt ln trong m
Xung rng no thuc nhn thu mi v...
(Thu Rng)
Ht 2 bi th trn y, i vi ti, l s tp tnh ph nhc. Ti ch thnh cng 20
nm sau vi th Huy Cn khi ti ph nhc bi Ngm Ngi. Tuy nhin lc ti li
thnh cng khi ph nhc bi th C Hi M ca Nguyn Bnh. Bi th ph nhc ny
ni ti s cm lng ca c hi m hay ca c Sm y ? Nhc hc gia Georges
Etienne Gauthier Canada c lng yu ghi li s thnh cng bng mt bi
vit ng trn bo Bch Khoa Saigon vo nm 1970 :
... 1942, C Hi M, n phm u tin ca Phm Duy. Ta th xem nh son nhc tr mng ca chng ta ph nhc bi
th p ca Nguyn Bnh nh th no. Cu nhc u, xung bc, vi hi iu trm tnh v mnh mng, dn chng ta
vo cnh v chiu m mng ca thi s. Ri th ci nhn ca ngh s ngc ln nh tri v ta c hng mt nt nhc rt
''phm duy'' lc by gi mm mi v uyn chuyn. Nhng chnh phn th hai ca ca khc mi biu l tt c sc tng
tng v nhc hng ca chng ngh s, tt c s to bo v coi thng c l ca ng.
on nhc ny, vi nhc tnh nhanh nhn v hi mnh m hin nhin l on nhc ca mt nh son nhc c cm tnh
tr. Nhng trong trng hp Phm Duy, ''tr'' khng c ngha l vng v hay do d, bi v cn phi ghi nhn li vit rt
vng vng, li chuyn cu rt hp l, cn nht l phi ghi nhn s khoi vt kh ca chng tr Phm Duy. V nhng
kh khn trong on ny th v s : no l tit iu kh phc tp ca nt nhc, no l nhng nhp ngoi (syncopes) v
nhng thanh trnh (intervalles) kh ht, nhng nt mc kp (double croches) him hc, nhng chuyn bin t ngt t hi
trng qua hi th, tt c nhng kh khn chng t rng lc chng ngh s ca chng ta c l tai c bit tinh t v
mt khiu nhc tuyt vi.
Li cn my phch -- vi li c cha v ? v hay c li -- cng tuyt diu na, y, Phm Duy chuyn bin c
ging ni ca ngn ng m thnh ra nhc ng d yu v ng nghnh. Nhng ri thay, nhng s k diu trn y
chng quyn r ni c hi m n, v bi ht kt lun, trong s thm nhc li hai on u... s bun b c tnh
cch rt phm duy qua li chuyn bn cung c bit.

, chng ta phi tha nhn : vic lm u tin ca Phm Duy l vic thnh cng ngay. Vng, trn bn c ngh thut
kh khn, nh son nhc chiu b v thng vn u. Bi v phi ni n ci p d thng ca bn hp ph ny.
Khng c chi l gng p, tt c nh tun ra t mt dng sui thin nhin tinh khit. Nhc tnh ca ca khc khng c v
Vit Nam hay ng mt cch qu ng v cng khng qu Ty Phng : thc s, vt trn vi nt nh hng nh
(nu qu c nh hng), y c ting ni ring bit ca Phm Duy ct cao ln.
Cui cng, hy ti s chn la bi th ca Nguyn Bnh, ngay t nhc phm u tay, chng tr Phm Duy c th
ph din c ci nh-nguyn tnh su xa ca mnh : va l ngi suy t, va l ngi hnh ng...

Ti b vic lm ti To n v vc thn ti n trong dinh th ca ng b Tun Ph

L nh Trn. vui v c thm mt ngi m nui rt yu thng mnh, ti cng
khngbun ru v phi xa m rut, ngy no m ti chng gh v ph Bc Ho thm
m. Ti cn vui mng hn na khi bng nhin c mt ngi cha. D l cha nui. Rt
may cho ti, ng Tun Ph Trn khng phi l hng quan li m ti ght thm. ng
gy g v hin lnh, khng nghim khc vi dn v khng nnh Ty, rt vui tnh, yu
m nhc v thch nh c tng. Ti c ng yu hn l con rut v ti tho mn
hai s thch ca ng. Mi ngy ti phi ht cho ng nghe bi H Nht Qun Ti Lai
t ra l ba, bn ln. Khi nh c th ng thua ti l chuyn d hiu, nhiu khi ti phi
gi v thua ng khoi ch. Tuy nhin, ti khng tm thy ni ng ngi cha l
tng m sut i ti i tm kim. ng tic !

Trong nh c y con ci -- mt na l con b Hai, em rut ca b C, qua i --

nhng b Trn i i vi ti nh con rut. Ti cha h c ai ''hu'' ti nh b
Tun Ph ny. B lo cho ti mi s nh cm n, o mc, tin tiu. B Trn ham lm
lm. Thy b v quan thn hnh y cm chi qut nh, ti thng tranh nhau vi
''b ln'' trong vic dn dp nh ca. Ti hc c m nui s chu kh, s cn
mn sau ny h lm bt c mt cng vic g, ti cng phi lm cho n ni n
chn. Nhng con rut ca ng b Trn c dy d k lng, u l nhng ngi
lch s v ngoan ngon. Khng c ai t ra mnh l con quan, k c hai c con gi c
hnh dng rt l ngc cnh vng.

Mt ngi lm quan, c h c nh. ng nh vy ! Nhng ngi gip vic trong

dinh ton l c h hng vi ng b Trn. Khi thy thn nhn trong gia nh ny
thng yu nhau, nng nhau th ti chnh lng ngh ti tnh cnh anh em nh
mnh. Trong s ngi lm c bc Th, anh h ca ng Trn, 40 tui ri m vn cha
c v. Mt tot, mi to, mi dy v chot v n tru, thn hnh bo tt, hng ngy
bc Th ch phi lo vic chm iu thuc lo, m lng, bp chn cho ng em Tun
Ph. Bc thch a nghch vi chng ti lm. khoe sc kho nh vm ca mnh,
mi ln i i l bc gi ti v Giang ra coi. Thn ca bc kho n bc c th
vn ci tht lng xanh ln, vch ci qun ng chng ra, ng trn h i vt ra tn
gia ng ci. i xa ti bn, nm thc l t... Phc bc qu !

Ti chung phng vi L Hng Giang, chia s vi Giang nhng cuc chi th thao,
n ht. C thn hnh lc lng v ging ht kho, Giang sau ny i hc lp Hun
Luyn Thanh Nin Phan Thit v s ly tn l Phm Thnh khi tp tnh mun lm
ca s nh ti sau ngy Cch Mng thnh cng. Cch Mng Thng Tm ti vo nm
45 m gia nh ng b Trn khng b h hn g trong khi nhiu ngi lm quan b
git cht th bit b m nui ca ti khng b lit vo loi cng ho, a ch gian
c. Ngoi ra, ngi con trai th ca ng b Trn l s quan Vit Minh L Tn Hy
hi sinh ti Trng X, Hng Yn vo thi im thc dn Php quay li ti chim Vit
Nam. Hn na, trong gia nh ng b cn c ngi con r tn Trn Vn Khang, v
gio s to bo dy S Hc v ni danh v nhng hot ng vn ngh trng Bi,
l ngi i theo Vit Minh t lu.

Lc ti Hng Yn, trong nc ang c phong tro th thao do chnh quyn bo h

a ra thu ht thanh nin. i T Ducoroy c Ph Ton Quyn giao cho trch
nhim t chc phong tro ny. Mt trng o to hun luyn vin th dc gi l
ESEPIC (Ecole Suprieure D'Education Physique De L'Indochine) c thnh lp
Phan Thit. Thanh nin Vit Nam tt nghip trng ny s n lng ngch
gardien de la paix tc l lng ca mt C (commissaire) Ty. L Ninh v L Hng
Giang r nhau i hc trng ESEPIC.

Chnh quyn trong tnh cng huy ng thanh nin tham gia phong tro th thao, th
dc. Thy gio Nhng c giao vic thnh lp i bng v i in kinh. Chiu
chiu hai i ko ti sn vn ng tp luyn. Ti c dp tr ti chy nhanh v nhy
cao, ci th in kinh m ti luyn tp v thnh cng sn vn ng SEPTO.
Sau , hai i th dc th thao c phi i khp ni li ko cc thanh nin
nng dn. L Ninh, L Hng Giang tt nghip Phan Thit tr v iu khin hai i
''lc s'' ny. Hai chic xe hng a chng ti i biu dng tinh thn thanh nin.

Th l ti c dp c bit phong cnh v con ngi nhng Huyn, Ph trong tnh

Hng Yn mang tn n Thi, Ph ng, Khoi Chu, Tin L, Kim ng, Ph C....
k sao cho ht. V ti c thm ving cc n th cc danh nhn gc Hng Yn.
c i vo vn i, vn to, vn nhn Vn Miu, n Mu hay nhng nh
lng. c coi my trm pho tng trong Cha Chung, tng bt nh l c
nhng cng c c tng ng quan, tng ngi th cy, tng anh nng dn bt
ch, tng k t ti eo xing eo xch...

V i thm Ph Hin, mt ca khu c thnh lp t th k 16, theo Vn Thch

vit trong bo TRI TN vo nm 42, l mt ni phn hoa hi, c hng nghn nc
nh san st xen ln vi cc lu i nguy nga, dn c ng c, ph x sm ut li
thm c tu to thuyn ln ra vo lun lun, hng ho ln bn tp np. Ph Hin
ngy xa phn thnh n c cu xng tng : Th nht kinh k, th nh Ph Hin.
Tn ph Bc Ho, ni gia nh ti , c t th k 16. Nhng nay Ph Hin ch cn
l mt bi ct bi c lc c my to miu c v vi ngi m c tm bia ghi tn ngi
Ho Lan, Php v Tu. By gi ti c bit v sao trong s rau u m ti n hng
ngy c th gi l u Ho Lan. Ngi Ho Lan em ht u sang trng y t
hi mi c Ph Hin.
Trong phong tro th thao, th dc, ngi Php cn t chc cuc ua xe p vng
quanh ng Dng (Tour D'Indochine) ging nh ua xe p vng quanh nc
Php (Tour De France) chnh quc. Cuc ua xe p thu ht dn chng gh lm.
Sut dc con ng ci quan, cuc ua tin hnh vi hng trm cua-r Nam, Bc
tham d, ti u cng c dn chng ko nhau ra coi. Bo ch rm r theo di
cuc ua. Trong lng bo c nhng k gi th thao u tin l Trng Thn, Thiu
V. Cc cua-r c ban cho nhng ci tn rt ku. Cua-r min Nam lao xe
nh bay xung o l Phng Hong L Thnh Cc. Cua-r min Bc, V Vn
Thn l anh hng leo dc.

Ti khng thch cuc ua xe p nhng thch mn nh boxe lm. Mua c i gng

o ti vi bn b. Lun lun theo di hot ng ca nn v thut c gi l
quyn Anh ny. V s u tin ca Vit Nam l T, ngi min Nam, c gi l vua
m. Cng thi vi T l ng Trn Thng, ngi min Bc, chu n rt gii. Mt
v s tn V Vn n th qung co l c gng Tr Kha. Trong trn nh Qui Nhn
vi mt v s xut thn l phu go tn ng H Khu, bit rng khng h c ch
th, v s Gng Tr Kha xin ho vi v s Khu gi danh d. Hng Yn vo lc
chng ti m nh boxe nhng ch theo di cc cuc u qua bo ch. C c
coi nh boxe bao gi u ? Lm g c ci th nh by gi, c li bing nm
coi chng trnh TV vi Mike Tyson u vi Larry Holmes, trong bt c mt c
m quan trng no cng c cho chiu chm li (instant replay, slow motion)
mnh coi cho sng mt !

Mt nim vui sng rt ln lao cng n vi ti trong nhng ngy Hng Yn ny.
T Trm Chi Sn Ty, v khng cn cch no sng c na, v ti v Hng
Yn vi gia nh ti. c v gi sut i vi chng ti ri, v Cn ch ph vic v
gi mt thi gian ngn ri ban ngy v i lm th dt cho mt xng vi nh, ti n
v v ng nh ti. Ti li c sng bn ngi v sa m ti rt thng yu. D
hai mi tui ri, ti vn m v mi khi t dinh Tun Ph tr v thm m. Tri t
i ! Ti c ti ba ngi m trong mt lc ? M th hin lnh, chng mc, v
nui th nh nhng, kn o, m nui th si ni, rn rng... c ba ngi ny chc
chn nh hng vo ti. By gi th ti hiu v sao, trong s nhng k nim
khp mi ni ti nhng chn tri gc bin xa gn, ti thng nh nhng ngy
Hng Yn nht !

Ri mt ngy kia, Tun Ph L nh Trn c thng quan tin chc, tr thnh ng

Tng c v c b i lm vic ti Kin An. Ti cho tm bit m v v nui ri
leo ln xe t i v sng ti ni ng chua nc mn vi ng b Trn. V sau, thnh
thong ti cm thy hi bun v b hai ngi m ngho i sng vi ngi m
giu sang hn. Nhng ti khng hi hn v l gin d l ti hc c b m nui
kh nhiu iu b ch.

Kin An cng nh b nh Hng Yn nhng i sng y bun nh chu cn.

Ngoi nim vui m trong gia nh ng Tng c ti mt tnh l an tnh mt cch l
thng, ti ch c thm mt ci th l cng vi L Hng Giang, L Duy K leo ln xe
p i tm bin Sn. C khi cn i xa hn na, vo tn bi bin Sm Sn trong
Thanh Ho.

Gi lnh ci m ng trng
Na chn, na chiu, na ging ch ai ?
 Ht Quan H

Chng Mi Su

Kin An bun t n ti khng mun bit mt mi tnh l, sut ngy ch ru r trong

Dinh Tng c. Ngoi cng vic rt d l km hc cho hai em nh, nh c v ht
cho ng Trn nghe, ti khng c vic g lm thm na. L Hng Giang v L Duy
K ln H Ni hc, thnh thong mi tr v thm cha m ri chng ti ko nhau i
tm bin Sn. Ti khng quen bit mt ai Kin An, khng tham gia mt mn
th thao th dc no, khng i coi cin hay coi ht, khng c sch hay c bo nh
xa na. i sng khng bn rn nh khi Hng Yn nhng ti chng thy u su
bun b g c. c sng li bing, v t l, khng am m mt th g cng khoi
lm ch ! Sng m m nh mt cnh bo nm trn mt ao lng l.

Mt hm b Trn hi :
-- Con c mun gip me mt vic ny khng ?
-- ?
-- Thy me c mt ci n in Nh Nam Yn Th. giao cho cu Hai Ninh trng
coi t lu nay. Nay me mun nh con ln gip cu mt tay.
-- Con c bit g v ngh nng u m gip c cu ?
-- Con c ln trn xem cu Hai mun con gip cu nhng g...

Th l ti khng cn c sng li bing ni ''con kin an nhn'' l Kin An na

ri ! Trc khi i Nh Nam, ti tt v Hng Yn thm m v v. Ri ti ln H Ni, ra
thng nh ga, ly v xe la i Ph Lng Thng...

... Bc Giang l mt tnh na trung du, na thng du, ni lin vng ng bng vi
vng rng ni. i khi Bc Ninh, p Cu l thy nhng dy i nhp nh nm
di bn nhng cnh ng rng ri. Rung vn vng ny mu m ph nhiu v nm
mt lu vc gia hai con sng ln : Sng Cu v Sng Thng. t ct c
ti tp k cng qua mt h thng sng o chng cht. Dn c ng c. Ch ba
ng o. Ngi trn xe la ang lc l chy qua mt vng c thi c gi l
Kinh Bc, ti rt vui.

Ti Ph Lng Thng, ti xung dc tri ngc Sng Thng ln B H. Ri

t ni ni ting v cam ngon ny, ti s leo ln xe nga v p Bnh Chng thuc
Lan Gii trong khu Nh Nam, Yn Th...

Nh ti cu ca dao :
Sng Ngu, sng C, sng o
Ba con sng y vo sng Thng...
Ai sng tc ra cu ca dao v vn ny ? Thc ra, chng c con sng no vo
sng Thng c ! Sng pht nguyn t con sui nh Bn Thi thuc Lng Sn,
chy theo dy ni Cai Kinh ri trc khi vo Bc Giang, nc chy lc mnh lc
nh gia hai b , con sng khng dng trong vic giao thng c. Ch khi ti B
H th sng Thng mi rng ra, thuyn b mi i li c. Hai bn b sng c p
v con di l con ng b ca nhng xe b, xe nga, xe p... lin lc t
lng ny qua lng n.

Sng Thng c mt lu lng bt thng. Vo ma cn mt sng khng rng qu

ba thc nhng vo ma nc mt sng rng ti mi thc, nc sng chy rt
mnh cun theo nhng mng t l hai bn b nn i mu v chng ta c cu
sng Thng nc chy i dng, mt dng trong xanh v mt dng en c.

Ci tn Sng Thng tht l hp dn. L yu thng hay l thm thng ? c

nhng cu ca dao rt tnh v con sng ny :
Sng Thng nc chy i dng
Trai qun v, gi qun chng, th ln !
.............
Sng Thng nc chy i dng
n soi hai ngn anh trng ngn no ?
Nh mt p nc kh ln xy Cu Sn v mt h thng sng o trong ton
vng di trn 60 cy s, dn chng c nc tt rung vo ma cn, do ng
la y c c c hai v chim v v ma.

Thuyn tri m i trn dng sng Thng. Ti ngh ti ng Th Phong v bi Con

Thuyn Khng Bn bt h. Phi cho ngc nc, thuyn khng tri gia dng m
tri ven b, nhng chm l chi ra pha sng thnh thong p vo mt khch
giang ang ngi trn mui thuyn l ti.
Sng su, nc dc, ngang.
Mnh v bn y ta sang bn ny.
Thuyn ti B H. Ln b ngh ngi trc khi leo ln xe nga v Lan Gii, ti
lng thng i chi chung quanh th trn nh. Xa gn, trong vng i xanh ngt
thy rc r mu vng i ca nhng vn cam. Bc ti vn, nhng qu cam
mng nm va tm tay vi. Gi tay hi. n ngu nghin. n cam c mi ln v.
tng c thng thc ch c Qun L Vng, bnh tm C Ng, tm sm ng
Hng, nhn Hng Yn... by gi ti c n cam B H ! Nay mai s cn c n
bnh bo Hu, nm nc mm Phan Thit, sc c nng Cn Th. Tht l may
mn c lm k giang h. u cng l nh ca mnh. u cng l qu ca mnh.
n ci g cng n tn gc. V n tn tnh, nht l vi k tham n tc ung l ti. Yu
qu hng, trc ht l yu nhng mn qu qu hng.

T B H v p Bnh Chng Lan Gii cn khong 10 cy s ng xe nga. Ra

khi vng cam ngt, xe ln bnh u u trn ng yn tnh. L tr qu ang
tm di sng o ngng nhn anh thanh nin l mt. Nhng c gi ct c bn
ng, m hng hng. Nhng nng dn ang nh rm trn cnh ng nu tr
gc d. Mi t sao m thm n th ! Trong s ng ngi Kinh vn o mu nu
y cng c lc c nhng ngi Ty vi y phc mu xanh lam ca ni rng.
Vn l hnh nh chung chung ca qu hng quen thuc nhng bc tranh c
thm mu sc. ng qu Bc Giang hng v hn ng qu Sn Ty. S hng v cn
tng ln khi ti cht thy mnh ang i trong mt vng ni ting : vng Yn Th ca
anh hng Hong Hoa Thm. Sau ny c mt bi Tn Nhc ca Vit Lang nhan
Chiu Yn Th :
y chiu Yn Th
Bng sng m ri
 Ting ca trn i
Gieo bun khp ni...
i trong chiu Yn Th, ti chng thy bun g c, ti ch thy hnh din m thi. Ri
c ch v thy mnh c i trong mt vng lch s oai hng.

Kia ri p Bnh Chng ! p nm gia mt ngn i thp, c ngi nh ngi thp

thong sau ly tre gi, cch ng sng o chng na cy s. Ti xung xe
nga, xch hnh l xung con ng rung dn ti vo p. V chng cu Hai Ninh
n ti cng p. Vi t in khn o chnh t nhng qun vn ng thp ng cao
ng trn sn cho mng ''cu'' con nui b Tng c, ph t vin ca ng ch p.

Mi ti p c mt ngy, ti thch ngay khung cnh sn tri nn th ny. C ci

hin ho ca ng bng tri my xanh ngt vo lc ban ngy nhng cng c ci b
him ca rng i tri tm my hng khi chiu t t bung xung.

Sau vi ngy ngh ngi, vi mt ho hc d hiu, ti ngi nghe cu Hai Ninh giao
ph cng vic. Cu Hai ng l mt ng ch p bt c d. Chc cu cng thuc vo
hng ngi n chi d di nh ng bn n anh T Cn ca ti Moncay. Cu
cn hn ng Cn ch ang nghin thuc phin nng. Cu lm vo cnh tht
nghip t lu, nu khng c b ch Tng c gip th khng bit cu ly tin u
va n va ht y ? c giao ph trng coi ci n in ny nhng cu khng
phi lm vic g ht, c ngy cu ch nm ht v coi tiu thuyt. Cng chng cn cu
phi ra tay c thc nhng ngi thu rung. C tay t in no dm c gan chm
np thc cho ng ch p c h hng rut tht vi mt b quan u. Tuy nhin v sau
ny, ti khng thy dn trong p t kh gia nh h L trong thi k ci cch rung
t.

Cng tc u tin m cu giao ph cho ti l mt vic ng l cu phi lm t lu : i

o li v v li bn ca nhng tha rung nm trong 200 mu ty n in.
gip ti i vng vng mi ngy vi ba chc cy s lm cng tc o c, ti c mt
con nga ch to hn con ch mt cht thi. Ngi trn lng nga m thng cho n
qu. May cho con nga gy ny, lc tuy thn hnh ti y bp tht sau nhng
ngy lm cng nhn nhng hy cn nh k lm.

i kim tra rung t nh vy, ti phi bit a d ca n in qua mt bn vng

kh rch nt. Ri nhn din tng tha rung ca h L nm chen chc gia nhng
tha rung ca ch in khc. Ri xung nga, cm cc chng dy o i o li cc
b ngang, b dc, b cho ca tng mnh rung. Tnh ra din tch ca mi mnh t
l bao nhiu ? Ai l t in ? Rung vng no tt ? Vng no xu ? Cng vic tuy
kh nhc nhng ti rt vui v c ci nga i khp vng Nh Nam, Yn Th, i
u cng c t in nim n n tip.

Xong vic kim tra rung t, ti nhng tay vo vic cy cy mt tha rung ring
m b Trn pht cho ngi em, tuy c my nng dn gip cu m lm t,
trng la, trng khoai nhng ti cng xung phong gip vo cng vic , v vui thch
m lm ch khng phi v b bt buc phi lm.

Nhng ngy lm rung Nh Nam l nhng ngy tht p. Ti thc s lm vic

rung ng, bit yu con tru ci cy, yu m m cy la, yu ht thc c khoai do
chnh mnh lm ra. Th nht l vo ngy ma, c i gt la chung vi m th gt
t Bc Ninh i ln. Gt la xong, gnh la v p. Ti lm ng nh trong cu ca
v nhp iu ca bi dn ca khng chin ti son ra sau ny :
Gnh gnh gnh ! Gnh thc v !
Gnh gnh gnh ! Gnh thc v !
Gnh v ! Gnh v ! Gnh v ! Gnh v !
Gnh thc v, ri n cm. Ngh ngi xong l c v p la. Di nh trng, ng
gia sn, dng hai thanh tre c dy tro, qup ly c ca b la ri gi ln cao, p
b la xung ming di chn cho thc tung to ra sn. Ri em thc ra ci gi
go bn vch nh. Ci ln bng c chn di t. C ci cn ln bng g
nm di trn mt t. Mt u cn c ci m bt st km mt vin nng, gia
cn c ci cht ti dng chn nhn xung cho ci m st vn ln v ri thnh
thch xung ci . ng gi go phi gi tay nu ci dy treo trn cao v nu gi
go chung vi mt thn n th c ngi mi nch ca c. Rt thm ! V th no
cng c chuyn tnh t trong m khuya !

Trong thi gian y, ti c hai cuc tnh. Cu Chnh Tng c hai ngi con gi
cha chng : H (c thm na l N) v Lan. C Lan to ln hn ch nhng H cng
khng phi l th tiu th th thnh yu iu cnh xun khin ta phi ngy ngt v b
mt t son im phn hay v thn hnh liu yu o t. N p mt cch man d v
kho nh mt con beo. Trong m, chng ti thch vt nhau trn ng rm v bao
gi ti cng thua trn ngay trong hip u. Chng ti vt nhau thc s nh hai v s
vy. Bi v, khc vi c gi th thnh, thn n khng a tn pht v ch thch t tnh
bng sc kho, nhiu khi m vo lng tnh lang thm thp lm mnh nght th lun
! Ti c nh ly N (ti thch tn N hn tn H) lm v nhng cuc i y
a ti ra khi vng Nh Nam qu nhanh khin ti ht ly v nng dn.

Mt c gi qu khc tn Khu, i ly chng lng bn nhng hng ngy nng

hay tr v p ny ct c. ri chng ti yu nhau. Khu c i mt rt to, lc
no cng nh ngc nhin nhn i. i mi khng t son m rt hng. Mt c v
tai c ta ln mi khi gp ti. Chiu no cng i ti bn kia sng o. Chng ti yu
nhau gia thin nhin nh tri t yu nhau vy. C mt bui chiu, tri va tnh
ma, sau khi tnh t ri chia tay ra v, nng lung cung i trn ng rung va
nh va trn nn ng nga trn m m. Ti vn cn nh n ci t t ca hai
a lc , c v ng ng ca thng xt v cng. V nh mi bng dng nu non
ca ngi gnh c i v pha chn tri tm thm. i quanh co mi mi nh khng
mun bin ngay vo bng ti.

Ngy p Lan Gii, ti c anh nng dn tn l Xun dy ti ht quan h. Nhng

di thi Php thuc v vo nm 1943 ny, tc l ng yu l s t tnh qua ting
ht trong lc ang lm vic ng ng khng cn na. Lm g c chuyn i trn b
sng o, c dng chn nghe ting ht lanh lnh ca c ct c : Ai i ng
, hi ai, hay l trc nh mai i tm ? c th ht cu tr li rt hp tnh, hp
cnh : Hi c ang ct c xanh, c v Lan Gii vi anh th v... Ngay c cuc thi ht
trong nhng ngy hi lng cng t khi c t chc. Ni chung, nhc c truyn t
dn ca, ht hi cho ti nhc trn sn khu Tung, Cho tn li. Ch c Ht Ci
Lng -- nht l Ht Vng C -- l khi sc.

Anh trai lng dng ngi thp b v c i mi nh mi con gi dy ti ht

quan h v lm cho th v v cng. Ti thy c tt c s lc quan, tnh tr tnh ca
ngi nng dn Vit Nam trong qu kh qua nhng ln iu v cng phong ph. Ti
Nh Nam vo nm 1943 ny, khng c ht t tnh thc s vi mt c thn n no
hay i d thi ht mt hi lng nh hi Lim chng hn... th ti nh ht chi trong
p Bnh Chng vy. Sau ny chnh ti l ngi u tin ht bi quan h sau y
H Ni vo nhng nm 45, 46 v trn cc i Pht Thanh Saigon vo nhng nm
52, 53 :
Gi rng gi lnh ch gi lnh ci m ng trng
Na chn l chn na chiu a
Ch my c na ging na ging ch ai ?
Tt c nhng bi dn ca hay trng ca ti son ra sau ny u c khi s
nui dng t nhng ngy ti sng ti p Bnh Chng thuc Nh Nam, Yn Th,
Bc Giang.

Trong ln th hai c v sng vng qu, ti kh trng thnh thy c

tnh cnh dn qu di thi cai tr ca thc dn. ng l ni bn ly nc ng ti
ngi dn l nn nhn ca quan trng. i vi dn qu, quan huyn l mt ng
vua nh, thng thng l k lm quyn. Dn qu cn l nn nhn ca phng
trm cp v vn tr an qu d. Ti khng thy c cnh bn cp ''bt hng''
(t uc) bt ng i kho ca nhng c nghe nhng hi trng ng lin gh rn
trong m khuya. Ngi dn l nn nhn ca ru v thuc phin l ma ty m
Nh Nc Bo H bn cng khai qua cc i l gi l Rgie Alcool (RA) v Rgie
Opium (RO). Nhng nu ai nu ru lu th ngi s b bt b t ngay. Mun hi
ngi no, c vic nht b ru ti nh ngi ri i bo nh chc trch. Ti
cng c thy cnh ngi qu bn v, con tranh nhau mt chc l trng.
Hoc v qu ngho nn phi bn con i. Vng qu ng l ni m s i kh trin
min i i vi s dt nt su m. Tt c nhng s kin ny in su vo tm tr
ti ti s c nhng hnh ng tch cc i vi dn qu trong i sng cng nh
trong ngh thut.

Tuy nhin, vo mu Thu ca nm 1943 ny, i sng ca ti p Bnh Chng c

lng l tri nh dng nc sng o khi trong khi c kia. Ti ang tn hng
nhng ci p ca sn thn. Ci p bao la v b n ca thin nhin. Ci p thm
kn trong giao tnh gia t in v con nui ch in. Ci p o huyn gia sc
ngi v ht la. Nht l ci p l l ca hai ngi tnh. thc c thng kh
ca dn qu cng nh hon cnh ca ring mnh nhng mc cm ngi dn mt
nc c vi i bi kh thing Yn Th v hng hn anh hng Hong Hoa Thm.

Cho ti mt ngy n, ti b cm d bi mt cuc vin du ti hng m c. M ti

nhn tin cho ti bit :
-- Suy ngh i ! Nu con mun i Saigon th v H Ni ngay gp ng c Ph
Hng Trng.

i Saigon ! I SAIGON ! ! ! Mng c ca bt c mt thanh nin 20 tui no min

Bc lc . Cn g phi suy ngh na ? ? ? Thi nh, xin nh gi t Nh Nam, Yn
Th... Gi t sn thn, gi t sng mng, gi t cu m, gi t anh Xun v ting
ht quan h... Gi t con tru, ci cy, ci lim, ci ci... Gi t em N, em Khu a
tnh... Anh v H Ni khng qun -- hai -- c mnh... (1)

____________________
(1) mt cu ht trong Trng Ca Con ng Ci Quan.

Xng ca v loi...
 Ngi xa

Chng Mi By

H Ni c lnh Nht ng qun nhiu ni. Sau khi Nht nh bom Pearl Harbor,
chim ng Phi Lut Tn v nhng hn o vng Thi Bnh Dng, Hoa K
tham chin. Phn cng chim li dn dn nhng hn o , Hoa K ang chun b
gii phng Phi Lut Tn. My bay M ti th bom nhng ni c Nht ng qun.
ng Dng nm mi bom M.

V H Ni, ti ti chung vi Nguyn Hin khu Ph Hu. M ti t Hng Yn ln

gp ti hai m con cng ti nh ng c. Cng nh mt s cc b m H Ni
vo thi , m ti c nhiu ngi t nhn l con nui. Trong s con nui c mt
ngi lun lun bm bm nhai tru l ng c, ch nhn giu tin ca mt tim bn
o lng (fourrures) Ph Hng Trng. V ng c c ngi em gi ly kp ht kim
son gi tung Ci Lng kh ni ting l Charlot Miu, tn tht l Ng Nht Huy.

Ngnh Sn Khu Ci Lng ang thnh cng rc r v ang y Tung C, Cho

C hay Cho Vn Minh vo bng ti. u t vo gnh ht ci lng l chuyn nn
lm. ng c c tin v ng Huy c ti. Hai anh em ct cho ny c hai ngi v
thc y nn cng tc vi nhau thnh lp mt gnh ht ly tn C HUY. Gnh
ht c tham vng i lu din c ba min t nc, i t Bc qua Trung vo Nam.
Ri gnh ny s cn i ht nhiu tnh bn nc Cao Min na. V ng c khng
th b ca hng i theo gnh ht c nn ng xin vi m ti cho ti i thay mt.

Th l ch ngp phi rui, gic mng xng ca giang h ca mnh ti lc c

thc hin. Bao nhiu lu nay, mnh coi thng s khinh b ca x hi Vit Nam i
vi k xng ca v loi, ch m c c i y i , nht l nu c i theo mt
gnh xic lo khn gi vi nhng tr qy thut m mnh hc c khi xa th
tuyt. By gi thy m gi v cho gia nhp mt on ht ci lng th khoi qu !
Khng bao gi ti c th ng rng i vi gnh C HUY ny, ti li c y ln
sn khu cm n ca ht trc nh sng tin trng. Thnh anh ca s trong mn
ph din tn nhc, ting Php gi l attractions... lm tng gi tr cho nhng v
tung x hi ca Charlot Miu trn mt sn khu hi kch t nhn nh b l gnh
C HUY. Ri dn d tr thnh ngi ca qun chng trn mt sn khu rt v i
l nc Vit Nam y bi hi kch. Trong sut 50 nm ! Cho ti khi cht, cha chc ti
ra khi ci sn khu c thi l cuc chin tranh lm rng ng hon cu, li
cn l ni hn th khn ngui gia ng bo mt nc trong sut i mnh, ti
lun lun b rt mt bi nhng ngn n cn nng hn c mt tri.

Ngy u tin gp hai ng c v Huy Ph Hng Trng th bit ngay l trong mt

gnh ht c bng hiu v c y o kp ni danh ri, mnh s khng phi
n ht, lm tr qu thut hay tr xic g c !
-- Cu s l th k v tin o.
-- Ngha l ?
-- Th k l lm cc cng vic ngoi sn khu nh ngi bn v, x v v ca, xp
ch ngi, vit chng trnh qung co, tnh s chi thu, tr lng ngh s v cng
nhn. Tin o l mi khi gnh ht sp ti ni no th cu phi i trc, thu rp,
phi tm cch hi l cc nhn vin thu v cc tnh nh ch phi ng thu impt
indirect (gin thu) rt t...

Tuy hi tht vng v khng c tr ti ca din m phi lm mt th t chc trong

gnh ht, nhng khi bit mnh s l i din ca mt ng ch, khng di quyn ai
c th ti rt th v. Ti lp tc hn vi anh Ng Nht Huy-Charlot Miu ngy gi phi
xung rp TRN M NGC ng Tm Gian Hi Phng l ni cc nhn vin
gnh ht s tp trung sm tung nh phng cnh, y trang, in... v tp
tung trong mt thng trc khi ln ng Nam Tin. Ri ti tr v tr ng ti nh
Nguyn Hin vi hm.

T lu, ti c may mn c lm quen vi Tung, Cho nh m ti l Mnh

Thng Qun ca nhng gnh ht ngho v rt khch thng lui ti tnh l Hng
Yn vo thi suy vi ca hai mn ca kch ngh c truyn ny. Ti thy c mc ch
ca Ht Tung l s ca ngi nhng con ngi trung qun i quc vi nhng ti
vua bng nnh tim v ph vua phc nghip. cao Trung, Hiu, Tit, Ngha. Nhng
nhn vt trong Tung thng b y vo nhng cnh ng y th thch ri phi t
nh ot s phn mnh. Ngi theo chnh ngha bao gi cng thng k t gian. Mt
nhn vt trong Tung l ng Mu, m ca ng Kim Ln, khng mun v mnh m
con b vic nc nn t vn ngi con anh hng c rnh tay qua o i
cu cha.

Ti cng thy c s tn trng n quyn trong Ht Cho. Nhn vt chnh trong

Cho l ph n, hoc t bi h x nh Th Knh, tit tho nh Chu Long, tit trinh v
hiu tho nh Th Phng. Ch tic rng vo thi , ngi ta a chung ci mi v
c kh nhiu ngi hng v nn Kch Ngh u Ty, b qun lun sn khu c
truyn y nhng c tnh ny.

Khi ti ang i hc hay khi ti tht nghip v v sng tnh nh th cng vi bn b,

chng ti hay t chc din kch theo ng li ca Thoi Kch Ty Phng. Chng
ti cng bit qua loa v hot ng ca nhng ngi yu kch Vit Nam. T u th
k ny, c ngi dch nhng bi kch ca Php ra ting Vit. Phm Qunh dch Le
Cid ca Corneille, Nguyn Vn Vnh dch L'Avare ca Molire thnh Ngi Bin
Ln . ng Vnh cn ng vai chnh trong v Ngi Bnh Tng (Le Malade
Imaginaire) khi v ny c trnh din ti hi Khai Tr Tin c, H Ni vo nm
1920. Nhng cng vic ca hai v hc gi mi ch l s phng tc t nhng v bi
kch Php. B ti, Phm Duy Tn -- theo tc gi Phm Th Ng trong cun VIT
NAM VN HC S, B III -- mi l ngi vit nhng mu kch u tin bng ch
quc ng qua mt truyn i thoi gia hai ba nhn vt, chia ra lm 2, 3 hi, trong
khun kh mt hai ct bo v c tnh cch lun l, tro phng nh bi Th C Tr
Chui ng ng trong bo ng Dng Tp Ch s 71.

Ri ti nhng v kch tht s ca nh gio V nh Long nh v Chn Thuc c

ng trn bo HU THANH nm 1921 v v To n Lng Tm sau (1923).
Phong tro Kch Ni ln cao trong thp nin 30 vi nhng v kch ca Vi Huyn c
(cc v Kim Tin, Hai Ti Tn Hn, C c Minh, ng K Cp...), on Ph T
(cc v Nhng Bc Th Tnh, Kiu Lin, M Hoa, Sau m Khiu V, Ghen), V
Trng Phng (v Khng Mt Ting Vang).
 (nh bn : on Ph T, khi lung tui)

Kh nhiu cc on kch c thnh lp nh Nhm

TINH HOA ca on Ph T, NGH S ON ca V
Trng Can, Chu Ngc, Ban Kch TH L ca Th L,
tin thn ca on ANH V khi nh th ny cng tc
vi V c Din, on NGH THUT ca L Vn, Anh
Tm, Thuyt Thun.

Tuy nhin trong dn chng, nu Tung Cho khng cn

kh nng hp dn na th, qua nhng t chc khng
chuyn nghip (non professionel) cho lm, Kch Ni ch c chp nhn trong gii
tr thc, sinh vin hc sinh v ch c coi nh nhng hot ng kch ngh ti t
(amateur) m thi. i a s nhn dn lc rt a coi Ht Ci Lng xut x t
Nam K. Nh ni Chng Tm, mi ln cc gnh ht TRN T, PHC
CNG vi nhng o kp thng thng nh Phng H, Nm Ph, Kim Thoa, Nm
Chu,T Chi, By Nhiu ra din H Ni th l mt bin c ln.

Gii sn khu nh ngh H Ni thy c s thnh cng ca sn khu Ci Lng

Nam K. Trn Phnh, ho s v phng ngi Tu lai l mt trong nhng ngi u
tin lp mt ban ht vi ngh thut sn khu mi m hn Tung Cho v hi ging
Ci Lng Nam K, ly tn l ban NG U TRN PHNH. Thnh phn din vin
ca ban TRN PHNH ton l nhi ng t 10 ti 15 tui, trong c b Thu Nhi (b
L Vn, V Bc Tin sau ny) mi ch c 6 tui v anh rut l Hng K 7 tui cng
c cho vo hc ht lun. Trn Phnh l ngi Tu nn dy cc din vin nhi
ng ht nhng iu ht Qung ng, gi l iu h qung, vi li Vit do ng
son ra. Nhng ch trong t lu, mt ngi Tu khc l ng Ti b tin ra mua o
kp ca ban ht ng u TRN PHNH lp ra ban NHT TN BAN. Khi cc o
kp trong ban NHT TN BAN nh Kim Chung, Bch Thun, Khnh Hi (v tng
lai ca S Tin) ln ln th lp tc h c mua chuc vo ht cho nhng ban
mi thnh lp nh T NH, NG LP BAN... Ri c thm nhng gnh ht nh
gnh HUNH LAN ANH do ba ngh s l Hunh Thi, Lan Phng, Anh lm ch
v gnh I LIN c c o tr v p ht bi ta theo iu Ty mi m hn nhng
bi ht h qung, khin cho gii sn khu H Ni tr thnh mt lc lng ngh
thut trnh din ng k.

Trong khng kh tng bng ca mt th sn khu mi m nh th, Ng Nht Huy l

mt anh h ni danh. Cng nh cc tay h trong lng Ht Cho l H Phm, H
Lin, rt phc ti t cin Charlie Chaplin, Ng Nht Huy bn t t
cho mnh ci tn l Charlot Miu. V by gi, vi s b vn ca
ngi anh ct cho l ng c, Charlot Miu thnh lp gnh C
HUY, c cu thanh nin Phm Duy Cn gip vic tin o v th k.

Khi ti xung rp TRN M NGC ng Tm Gian, Hi Phng

th gnh C HUY ang rt bn rn trong vic mua sm tung v
tp tung. Ti bt u lm quen vi nhng ngi s lm tng v p
ca nhng ngy ti nh hoa n ca ti.

(nh bn : Nht Qu tc Nht Thanh)

Kp chnh ca gnh ht l Qu tc Nht Thanh, em rut ca Charlot Miu. Cc kp
ph l Dn r, Hiu cht, Ba Hi, t mm... o chnh l Tnh v Nga. Gnh C
HUY mun c thm nhng mn ph din do thu nhn ''v s'' Phc, ngi
Tu Lai, chuyn nhy thit hi theo li nhy claquettes (tap dance) ca Fred
Astaire, Shirley Temple, Ginger Rogers... l nhng ti t M ang c b con trn
th gii rt thch v ngh thut nhy giy st tuyt vi ca h. Ngi nhy
claquettes u tin trn sn khu Vit Nam vo nm 1936-38 l o Bch Tng,
em gi ca ng bu Xun ng trong gnh NG LP BAN. Trong gnh C
HUY by gi, v s Phc hun luyn hai em b, con gi ca hai nhc cng trong
on cng nhy thit hi vi mnh.

Cng nh cc gnh ht Ci Lng hi , gnh C HUY c hai ban nhc. Ban

nhc c truyn gm nhng nhc cng nh n nguyt, n guitare c phm trng
gi l octaviana, n bu, n c, violon dng m cho o kp ht trn sn
khu, v ban nhc Ty tu nhc trc sn khu (avant scne) gm c cc nhc s
nh piano, thi saxophone v nh trng jazz.

Ti c anh n n c dy chi nhc ci lng. Ngoi vai tr din vin chnh ca

gnh ht, kp Nht Qy cng nh n trong ban nhc c truyn. Sau ny, vi ci
tn Ng Nht Thanh, anh l gio s dy n bu gii nht trng Quc Gia m
Nhc Saigon. Ban nhc Ty mi u c Paul Tr, nh piano. V sau khi gnh ht
vo ti Saigon th c Mateo, ngi Phi Lut Tn (chng ti gi l ngi Man v ci
tn Manille, th ca Phi) v l nhc s nh piano loi nhc classique rt c.
Trong ban nhc Ty ca gnh ht khi vo Saigon th c thm Paul Bu nh guitare
v Gii ngi Vit gc Min nh trng. Paul Bu dy ti nh n guitare. Thng
Gii s lm cho ti phi nm mi nh t thc dn.

Lao cng trong gnh ht l th v Nguyn, thng Cn, anh Thun v v chng
Cht... ph trch nhng vic nh v qung co, tro thang mc mn sn khu, dn
phng cnh hay khun vc nhng thng tung v hnh l nng hng trm k l
mi khi gnh ht di chuyn t a im ny qua a im khc. Cha k chuyn i
ch, nu nng, dn cm cho nhn vin on ht n, di quyn ch huy ca v
ng bu l ch Miu. Cha k thnh thong, khi cn ti th cc lao cng ln sn khu
ng nhng vai rt ph (figurants) nh lnh nh vua, i xp, khch hng n, khch
qua ng, v.v... Thng Cn cng l th d nhn nh Cu ca ti Moncay,
ngi b chot nhng khng phi v ht thuc phin, rt kho, lm vic rt tn ty.
Anh Thun, hi tng tng, thch gi ti l b, d ti thua anh mi tui, lun lun
ti ra tm qut, bp tht, b xng.

Sau mt vi tun trang b y phng cnh, tung v sau khi tp xong dm ba

v tung mang nhiu tnh cch ph bnh x hi, ti lc gnh ht khai din. Vo
qung bui tra ca ngy lch s, thng Cn i thu mt c xe nga ri anh th v
gn ln tm bng c nhng dng ch ln :
Gnh C HUY CHARLOT MIU mi thnh lp
Ti nay khai din ti rp TRN M NGOC
Din tung NG GI NH AI
C ph din nhy thit hi

Ba gi chiu, hai c o tr mt my lo lot leo ln ngi trn gh xe nga. Np sau

tm bng qung co l thng Cn v anh Thun nh ching trng tng tng xo.
Ngi ng sau xe, ti c bn phn tung chng trnh bm bm. Dn cc ph
Tm Gian, Cu t, Lch Chay... t trong nh x ca ra nhn chng ti. L tr b
chi chy theo xe nga, tranh nhau nht nhng t chng trnh mu .

Ti n, thng Cn vc trng ra ca rp, nh nhng nhp trng ma s t. Khn

gi lc tc ko n. Ti lng xng i t ngoi rp vo bung v, t bung v vo ch
khch ngi, t ch khch ngi ln sn khu. Trn ban th t s ca ngnh xng ca
l L Nguyn Ct t hu trng o kp khn vi trc khi ra ng tung
c by mt a hoa qu v c cm hng, khi ln nghi ngt. Ban nhc avant
scne chi m nhng bi pasodoble, rumba.

ng h im 8 gi. Gi lch s ti. Anh Thun bm xong ba hi chung in,

gi hai tay ko mn. Tm mn nhung t t m ra. Sn khu lng ly di nhng
ngn n 1000 nn v n mu. V tung bt u. Mt qung i mi ca ti cng
va m ra vi tm mn nhung.

Ta ca tri t cn ring ta
TRNG CHI - Vn Cao

Chng Mi Tm

Trong gn hai thng gnh Ci Lng C HUY-CHARLOT MIU tp trung y

t chc v ra mt khn gi, ti c lm quen vi thnh ph ca b chnh ca Bc
K ny.

Vi hai ln xung Hi Phng trc y, mt ln i n ng anh du hc Php v,

mt ln p tu thy i Moncay, ti ch bit qua loa khung cnh bn tu nhng ti
thch s no nhit ca ni c ting mi gi giang h tht l quyn r. Thnh H
Ni m thm vi nhng h nc im lm ch ko ti v d vng, n khng m rng
cnh ca cho ti i ra nm chu bn b c. ng bn tu Hi Phng l c
cm gic xut ngoi ri ! H Ni cng khng phi l ni qun c ngha l c nhiu
ging ngi c ng vnh vin hay tm thi. Hi Phng, sng bn cnh ngi Vit
l nhng thng gia hay thy th Php, Y Pha Nho, Anh Ct Li, Ho Lan, Xim La,
n , Nht Bn v.v... Ngi Tu th ng v k, h bt r vo Hi Phng ng hn
H Ni cng nh bt r vo tt c thnh ph ln trn th gii. Nu lc ti
cha c c hi vt bin v i sng nhiu th hay hi cng trn th gii nh
by gi th nhng ngy Hi Phng, i vi ti, c nhiu v quc t ri .

Mun c cht g ko ta v qu kh th ta c th tng tng ra khung cnh

thng khu lc hy cn mang tn Bn Ninh Hi, vn nm trn ng ba sng Tam
Bc v sng Cm ny v vo u th k 19 c Triu nh Hu giao vic tu b cho
Quan Doanh in S, ng quan ny c ngi Vit Nam u tin xut dng qua M
l Bi Vin gip sc. Trc , t th k th 17, cc tu bun Ho Lan, Anh, Nht
ra vo Bc Vit bun bn, thm him hay truyn o nhng h li i vo nc
ta bng ca sng Thi Bnh ngc ln sng Hng ri chn Ph Hin Hng Yn
lm thng khu. Khi ngi Php ti v nhn thy i vo Bc Vit bng ca sng
Cm, cch ca sng Thi Bnh chng my chc cy s pha Bc v chn Ninh Hi
lm thng cng th tin li hn. T Ninh Hi tr thnh Hi Phng v l ca khu
ln nht ca Bc Vit.

Hi Phng no nhit hn tt c cc th trn ln nh m ti sng trc y. Khng

c g bn Su Kho vi tu b to ln u san st nhau v vi hnh khch ln xung
tp np, khu bun bn pha Bc thnh ph gn sng Tam Bc l ni ti ang
cng gnh ht cng n o khng km. Khu Ph Khch ca ngi Tu lin ngay
cn m hn na. V tt c hng ho xut cng i nc ngoi hay nhp cng vo
Vit Nam u phi i qua ca khu ny, Hi Phng ng u Bc Vit v s phn
thnh thng mi.

Hi Phng cn l mt thnh ph k ngh vi nhiu nh my, nhiu cng ty sn xut

v l tt nhin vi nhiu xng ng tu v sa cha thuyn b. C nh my xi
mng, nh my go, xng ch ho snh, x, xng my lm chai v cc
thy tinh khc, xng c gang, st, ng, xng sn xut than, xng
thuc da. C c nh my si, nh my lm s phng.

Hi Phng ng l mt thnh ph ca cng nhn. tng lm vic trong xng th

ti Trng K Ngh H Ni v Nh My in Moncay, ti ro rc sng li mnh i
cng nhn ca mnh. V ti thy yu thnh ph ny qu, khi ngi ung cc c ph
mt qun nh, lng tai nghe ting ci tm ca cng xng vo nhng bui sm c
nng hng. Hay khi ngi n ba cm bnh dn mt h ng trong chiu ma,
bn cnh nhng ngi dn khng ch mn mi mui b m cn nng mi du m
bi than. i khi cng my anh em trong on ht vo n tim th thy ming n Hi
Phng cng ngon khng thua ming n H Ni. Trong cc hi v y, ngoi tm
ra, c song, c thu Hi Phng ni ting l ngon.

V Hi Phng l ni thnh vng v c hai mt sn xut v thng mi nn thu

ht ngi t x ti. Ngi Nam nh, Hi Dng, Kin An gn gi ti Hi Phng
sinh nhai l chuyn thng. Ngi Bc Ninh, Bc Giang, Thi Nguyn xa xi cng
ln m v kim n ti hi cng. Ti sng h h trong thnh ph c hng ngi
cc i phng trong nc, c thm cc hng ngi cc vng tri u , tt c
nhng sc dn ny sng chung vi nhau ging nh s pha trn by mu ca mt
chic cu vng to ln.

Tuy nhin, trong nhng ngy ti lu li ti hi cng ny ti thy b mt chin tranh

phi ra vi hnh nh nhng ton qun k m Nht i nga qua thnh ph hay
nhng ton b binh Nht ci trn ng kh va i va ht nhng bn hng ca. Hi
Phng cng nm mi bom M. C nhng ngy, theo lnh ca chnh quyn, ti
cng hng ngn gia nh ko nhau i trnh bom vng ngoi , xm xm ti mi tr
v thnh ph, coi nh tp dt cnh tn c trong khng chin chng Php sau ny.

Nht Bn chim hon ton vng ng Nam . m nhc v in nh ca tng tinh

thn chin u ca con chu Thi Dng Thn N c ph bin rng ri khp
ni, t Trung Hoa qua ng Dng, xung M Lai v xung c vng Nam Dng
na. Ln th nht trong i, ti c nghe nhng bn nhc hng ca ng.

Thng thng nhc ng l nhc n tng ch em s trm ngm ti cho ngi

nghe. Nhc s Php Debussy ni danh v c c s trm ngm , khi ng ch
dng nhng phm en ca n piano. Nm phm en l thang m ng cung ca
ng. Lc c u Chu ang b nhc ca Wagner p o, nhc Debussy ra i v
c gi l musique impressioniste. By gi ti Hi Phng, nhc hnh ca m ton
qun Nht Bn va i va ht trn ng ph, tuy vn l nhc ng cung nhng ti
thy sao m hng trng n th ! Cc rp chiu bng cng chiu nhiu phim Nht
xng tng ch ngha ngi hng qua nhng phim hip s o. Ngoi nhng phim
truyn, ti cn c coi chin cng ca Nht Bn trong phim thi s hoc do hng
PATH JOURNAL thc hin (vi hnh nh con g trng gy te te) hoc do qun i
Nht thc hin v chnh quyn bo h bt ch rp phi chiu.

Trong thi gian ti Hi Phng, ngoi th vui ca mt ngi thm xut ngoi c
sng ti mt ca b sut ngy nhn ra trng dng, ngoi ho hc ca mt thanh
nin thch xng ca c sng trong mt gnh ht rong ang chun b ln ng
''vin x''... ti cn c ci may gp mt ngi bn mi. Ngi l Vn Cao.

Vn Cao l tn tht, h Nguyn, ra i sau ti vi nm ti bn Bnh, bn dng sng

Cm. Cha (hay anh rut, tn l T) lm cai ca nh my bm nc b sng
nn sut thi nin thiu, anh sng trong nh my ny. Hc tiu hc ti trng
Bonnal, trung hc trng Saint Joseph, Vn Cao c khiu vn ngh ngay t khi
cn i hc. n trong mt cn nh nh c ci my bm rt ln nm chnh nh gia
nh sut ngy m ht nc t di sng ln khng lc no ngng ngh, Vn Cao
cn vt v hn na l phi ly mt tm phn k ln my bm lm bn hc. Sau
ny nh ti ging my bm nc, Vn Cao s c cu th :

Anh mun gi tay ln mt tri

vui da mnh hng hng sc mu
My nm mt iu so
Nh ging my nc thu m chy...
(Anh C Nghe Khng, trong L, tuyn tp th Vn Cao)

Thp b hn ti, khp kn hn ti, nhng Vn Cao ti hoa hn ti nhiu. Chc chn
l ng n hn ti. Lc mi gp nhau, anh ta cha dm my-tao vi ti, nhng ti
th c ci tt thch ni vng mng (v vng tc) t lu, kt cc, cu cu cng theo ti
m x ch nho. Nhng Vn Cao bn tnh lm l, t ni, khi ni th bn tay gy g lun
lun ma trc mt ngi nghe. Anh ta thch ht thuc lo t khi cn tr, c ln say
thuc ng vo tay ti. V sau, anh cn nghin ru rt nng.

Hnh nh Vn Cao c i hc v trng Cao ng M Thut nh ti, nhng chc

chn anh c ho s Lu Vn Sn dt vo hi ho. Vn Cao v rt gii. Ti gi
c bc tranh t ho ca Vn Cao, tranh sn du v trn ba cng cho ti ngy
Php nh Saigon vo nm 1945 th mt, tic qu ! Vn Cao lm th cng rt hay.
Vo nm 1941 m anh c nhng cu th nghe nh th Huy Cn :
Sng chm chm chy trong ma
Nghe chng c gi tha nht cho
Ma trong trng ting nh u
Bn m mt : my mi lu b v...
(m Ma)

Cha gp Vn Cao nhng ti bit ti son nhc qua my bi nhc hng ca anh
ri. Khi ti Hi Phng, sau khi gp Hong Qy ti tm n Vn Cao. Cng nh tt c
thanh nin m trng (blanc bec) thi , Vn Cao ang tht nghip sau mt thng
lm vic ti Nh Bu in. Thanh nin tht nghip Hng Yn gp nhau l ni
chuyn ca ht th thanh nin tht nghip Hi Phng cng vy. Vn Cao cng c mt
s bn b chi tr m nhc. Gp ti ang lp cuc i mi trong mt gnh ht th
kt thn ngay. Lc , ti tp to nh n vi cc nhc s trong ban nhc Ty
ca gnh c Huy. Vn Cao li chi vi ti v thy mi ngi trong on ang tp
dt th b cm d ngay. Tuy c ging ht kh hay nhng cha c dng n trn
sn khu ca gnh ht, ti cng bit x dng cy n guitare ht nhng bi
nh Bn n Xun ca L Thng, Con Thuyn Khng Bn ca ng Th
Phong. Nht l ht bn rut ca mnh l C Hi M. V ti ht cho Vn Cao
nghe. Nghe xong, Vn Cao vi vng a cho ti dm ba bi anh ta mi lm xong.
Lc bn cnh hai a chng ti cn c Hu ch, con ng ch bn st ph
Hng ng, son li ca rt hay. a s nhng bn u tay ca Vn Cao u c
Hu ch gip trong phn li ca. Dn d ti bit hn v Vn Cao v Hu
ch.

Vo nm 1944 ny, Tn Nhc Vit Nam qua giai on chun b vi nhng bi ta

theo iu ty v bc vo giai on thnh hnh vi hai loi nhc tnh v nhc hng.
Nhc hng c hai nhm l Tng Hi Sinh Vin H Ni v NG VNG
Hi Phng lm cho khi sc vi nhng bn hng ca ca hai ngi cm u hai
nhm l Lu Hu Phc v Hong Qy. Trc , c nhng bi ht hng o
cng nh nhng bi lch s ca son ra c v lng yu nc ca thanh nin (cho
nn c gi l thanh nin-lch s ca) nh :
Vui ca ln no anh em i !
Ht cho i thm ti...
(Linh Mc Thch)

Anh hng xa nh hi l hi nin thiu

Dy binh ly lau lm c...
(Lu Quang V)

By gi hai nhm Tng Hi Sinh Vin v NG VNG tung ra nhng bi nh Vui

Xun, Bn ng, Bch ng Giang ca Lu Hu Phc, m Trong Rng,
Bng C Lau, Nc Non Lam Sn ca Hong Qy. u l nhng bi ht hay
nhng ch hay mt cch bnh thng.

Vn Cao ng gp vo loi nhc hng ny vi nhng bi nh Vui Ln ng, Gi

Ni, Anh Em Kh Cm Tay, ng a, Thng Long Hnh Khc... Theo ti, nhng
hng o ca v thanh nin-lch s ca ca Vn Cao c nhiu ''souffle '' (hi th) hn
trong cu nhc v c nhiu tnh th hn trong li ca. Trong nhng bi ca hng o
Anh Em Kh Cm Tay, Gi Ni ta thy manh nha nhng phng bt tuyt vi ca
Chin S Vit Nam, Bc Sn hay Thin Thai, Trng Chi sau ny :
Anh em kh cm tay
Mau n cng nhau ht nh
Ni y chng mnh ca
Trong gi ho m m.
Bao nhiu gi v y
Chim chc v y ht nh
A vui sng lm sao
Ta ng tri xanh m...
(ANH EM KH CM TAY)

Gi ni qua mi lu vi vu
Vng trng x lu
Pha cch xa ni m nh trng
 Li ca ht rng :
Cng ngi li y ta ch hi gi
Thong qua mi lu
L ting ht pht ph t u ?
..............
Ngn i v xa mun qun thng tic
Bao nhiu thy cht ni y
Ngn i v sau nu nung mu hn...
(GI NI)

V phn nhc hng th bi ng a vi cu ca : Tin qun hnh khc ca, tht vang rng ni xa... n
phi dn ti bi Tin Qun Ca ca Cch Mng Thng Tm. Cn bi Thng Long Hnh Khc ? Ti
yu n v cng. Bi ny c on kt tic thay c t ngi ht ti, vi li ca nh nhng li tin tri
ca con ngi hn ti rt nhiu ch c sut i sng vi Thng Long :
Cng ngc mt v phng Thng Long thnh cao ng
Khng c by gi chng ta tm i
Ngi i ny qua
Dm ng d vng
Khp ni rn theo i vui ti ch ta !
Chng ta ! Mun ngn nm yu sng di khi my
Trn thnh x Bc y
Chiu vng dn sp tt
Ch i mt m qua
Nng mai hng ln n chim vang li ca...

a ! Vo nm 43-44 m Vn Cao tin tri ngy thnh x Bc, chiu vng sp tt ? Tt cho ti
nay... Nng mai hng no s ln ? T u ti ?

By gi ni ti nhc tnh. Vo u thp nin 40, nhc tnh H Ni nm trong tay nhm MYOSOTIS
(Hoa Lu Ly) vi nhng bi nh Thuyn M, Khc Yu ng, H Xa ... ca Thm Onh, Tm
Hn Anh Tm Em ca Dng Thiu Tc v trong tay nhm TRICA vi nhng bi nh o Hng
Nhung, Bng Ai Qua Thm ca Vn Chung, B Bng ca L Yn, C Li Thuyn, Bit Ly ca
Dzon Mn. Nhc tnh ang ph bin d di lc cng cn l ca mt ngi Nam nh, ng Th
Phong vi ba bi ht ma Thu : m Thu, Con Thuyn Khng Bn v Git Ma Thu...

Hi Phng, nhc tnh l a ht ca L Thng vi nhng bi u tay rt hay nh Bn n Xun,

Mt Ngy Xanh -- hay Bn B Giang, Nng H Tin... Nht l vi bi Thu Trn o Kinh Chu
son trn m giai Nht Bn v ang rt thnh hnh (n i vo nhc mc ca Ht Quan H Bc
Ninh).

Trong mt khng kh nhc tnh lng mn ton ni v ma Thu nh vy, chng tui tr Vn Cao cng
son ra nhng bi ht ma Thu nh Thu C Liu, Bun Tn Thu... nhng cha bao gi anh ta c
c hi ph bin. Ti s l ngi u tin em nhc ca Vn Cao i -- ni theo li Vn Cao ta
trong mt bi ht -- gieo bun khp chn. Danh t ngi du ca u tin cng do chnh Vn Cao
gn cho ti vi mt s thm sng cuc i xng ca v loi nh ti lm lm !

Khc vi nhng bi ht tnh thu b nh hng th vn lng mn Php ca cc nhc s khc, bi Thu
C Liu ca Vn Cao c ci bun ca ng Phng. Li ca nghe nh mt cu th ng :

Thu c liu tch liu, c thn chiu

Ta yu thu, yu Thu, yu Ma Thu !
Vng hoen y nc soi r ng i
Mt ma Thi ! Mt ma Thi !
L ri, ri rng, bun chi l vng
Trng p lnh non, sng cng l
tng nghe gi bit Thu sang.
Vng theo cnh gi lp bay tm em
Mt chiu m ! Mt chiu m !

Nhc iu ca bi ny theo nhc ch th Ty Phng (musique tonale) vi nhng ''p-m'' hay ''cm
m'' (notes sensibles) lm cho nt nhc c nhiu cm tnh. Giai iu tri ra trn mt m vc rt rng
nn hi kh ht. Tri li, bi Bun Tn Thu dng ng cung Vit Nam vi nt nhc gin d hn cho
nn d i vo dn chng. Ti s lm nn cuc i du ca ca ti vi bi ht ni v ngi thiu ph an
o ch chng ny :
Ai lt i ngoi sng gi ?
Khng dng chn n, em b bng !
i va thong nghe
Em m ngy bc chn chng
T t xa tm n.
m ma Thu cht
Nghe ma ang rt
Ri theo l vng.
Em ngi an o
Lng bun vng vn
Em thng nh chng...
Ngay t lc ny, Vn Cao ni ti ma Thu cht. May cho anh ta, lc cha c Ma Thu Cch
Mng nn cha b vu co l ra Cch Mng. Nh ti b ln n vi bi Ma Thu Cht, ph th
Apollinaire vo nm 1970. Son ra bi ny ch v ti ang tht tnh (sic) ch lc ti u c thm
ti Cch Mng, Cch Mic g na. m nguyn ra.

Nhng vo lc ti gp Vn Cao Hi Phng, ti thch bi Cung n Xa nht. Vn Cao son bi ny

th khng ni ti ma Thu m ni ti ma Xun nhng li l mt ma Xun tn, cht nh ma
Thu. Tuy l mt bi ht ngn, nhng Vn Cao cng chia ra 4 on khc r rng. on u ni ti
cung n nm xa :
Hn cm phong hng
Hnh bng Xun tn
Ngy dn bung tri
Su vng cung n.
Li n nm xa
Xe kt i lng
Li n nm nay
Chia r i lng...

on 2 ni ti cung Thng, cung Nam m L Thng, Phm Duy cng u ni ti qua nhng bi
Bn n Xun, Khi Tnh Trng Chi :
Cung Thng l ting n
Cung Nam l ting ngi
Ai on khc ca cm chm ri
Tnh duyn lng ng
Nh thng dn pha phi...

on 3 chuyn qua mt nhp iu khc, ni ti s bun ru trong cung n xa :

Cung n ngn
Bun xa vng trong ting thm
Bun nh lc Xun sp tn
i n xa
Cn vang nhc chi n ngi
Lng ta tt bao thm ti
U hoi duyn a...

Th ra tt c ba on ni ti mt cung n xa ch mun nhc ti mt ngi m Vn Cao din t

mt cch tuyt m, mt ngi tnh tng tng c i mt gi li ma Xun, c i chn i ti u
hoa n ti , c thn hnh thm hng, c ting ni khi dy thng yu... khin cho hin thn ca
anh Trng Chi l Vn Cao , by gi phi ct ln ting n giao hoan v dt nn khng bit bao
nhiu l mng m :
Chiu nm xa
Gt hi khai hoa
Mt huyn lu Xun
Dng hng thm hng.
Chiu nm nay
Ting ngi khi thng
 Ting n giao hoan
Gic mng chng Trng...
Ti mun ni nhiu ti hai bi ht Thu C Liu, Cung n Xa ny hn l
ni ti bi Bun Tn Thu m ai cng bit l v, ng tic thay, rt t ngi
bit ti nhng bn nhc tnh u tay ca Vn Cao, trong ta thy
manh nha nhng hnh nh, nhng tnh, nhng ci p m Vn Cao s
pht trin tt trong hai bi ca bt h l Thin Thai v Trng Chi...
Nhng c hi m, c bn hoa, c hng nc, c li , c lng ging m ta
thy xut hin trong cc bn nhc tnh thu , lm sao m c c nhng
gt hi khai hoa, mt huyn lu Xun, dng hng thm hng... nh trong
bn Cung n Xa ca Vn Cao ? Ch cn 12 ch v d ch xng tng
mt ngi tnh tng tng m thi, Vn Cao a nhc tnh 1943-44
vt khi nhng khun so c mm. Sau ny, xng tng mt ngi tnh
c thc v cng l mt cch xng tng Vn Cao, ti c ht trong bi
ng Em i :
ng em c i
Hng m bc qua
N nhng o hoa i d k.
ng m c khi
Ch em bc qua
L nghing gic m c th...

T Thu C Liu, Cung n Xa ca lc ti Sui M, Bn Xun sau ny (v vi c bi Chin S

Hi Qun na) Hu ch ng gp rt nhiu vo phn son li ca.

Hu ch c mt c em gi rt p tn l Yn m chc chn Vn Cao phi m. Nh ti m.

Trong mt bui c nh i lnh bom my bay M ngoi , ti leo vo nh Hu ch n cp
tm nh v ci o lt ca c em gi. em tm nh vo ti Saigon, C Mu ri em ra H Ni. Nu
khng lm vo cnh phi chy gic ti thiu cng l bn ln th chc chn tm nh ny cha b tht
lc.

Khi kt bn vi Vn Cao Hi Phng vo nm 1944, ti c nhiu kinh nghim v tnh ri nhng ti

thy Vn Cao lc rt c c, khng c mt th nhn tnh, nhn ngi no c ! Ti khng t tnh vi
Yn bi v ti ang c ngi tnh l c o chnh trong gnh ht. Vn Cao khng dm t tnh vi Yn
chc chn v tnh nht gi. Vn Cao lc cn tr l ngi chng mc. t khi anh chng chu theo ti
trong nhng cuc chi. Ti ng rng nhng bn nhc tnh u tin ca Vn Cao son ra l mi tnh
cm lng i vi Th Yn.

Trong lc ngi nh li mt thi sng vi Vn Cao Hi Phng vo u nm 44, ti khng mun ng

khung nim nh bn vo mt thi im qu ngn ngi ny. Bi v trong nhng tp HI K ti sp
vit, ti s ch nhc ti Vn Cao vi loi nhc Cch Mng Khng Chin ca anh m thi, ti mun vit
ngay ra y nhng ngh ca ti v nhc tnh ca Vn Cao ngay sau khi chng ti xa nhau ri gp li
nhau ti H Ni vo nm 1946.

Nu em so snh vi nhng bn nhc tnh ca 50 nm Tn Nhc th nhng bi Sui M, Bn Xun

l cc im ca lng mn tnh trong ca nhc Vit Nam. S khng bao gi c nhng bi ca lng mn
nh th na ! S c nhc tnh cm tnh, nhc tnh no tnh, nhc tnh nhc tnh v o tnh nhng
khng th c thm nhng bi nhc tnh lng mn no hay hn nhc Vn Cao. Khng ai c th m t
ci p ca con sui trong rng Thu nh th ny na :
Sui m !
Bn rng Thu vng
Dng nc tri lng l ngoi nng.
Ngy cha i sao gi vng ?
B xanh ngt bng i cy thy dng...

Hoc ca tng ngi tnh ni Bn Xun :

Ti y chn bc cng ngp ngng
Mt em nh dng thuyn soi nc.
..........
Ti y my ni i chp chng
Liu dng h tc vng trong nng...
Trong c hai bi nhc tnh v ma Thu v ma Xun ny, bao gi nt nhc mineure m u cng rt
lng lng ri cng s chuyn qua mt nt nhc majeure ngn din t mt nim vui thong qua.
Hnh nh ngi tnh trong c hai bi ht ny u rt l lng ly, cao sang. Tnh cm ca c hai bi
nhc tnh u khng dm con ngi vo ci u ti, tri li lm cho ngi nghe thy ngui ngoai, sng
khoi. Con sui trong rng Thu bun mun thu l v cn lu luyn hng v tnh yu chng ta :
Sui i !
Nghe rng heo ht.
Dng m a l kh gi trt
Cn nh lu hng yu du
Vi sui xa tri ni u...

ng trn bn Xun nhn nhng cnh bum xa v nghe ting chim ca lu luyn cuc tnh ca
chng ta, cuc tnh va mi i qua :
Sng mnh mng che lp kn non xanh
i cnh bum nu cn trn lp sng xun
Ai tha hng nghe ru rt oanh ca
Cnh nhn vo my thit tha
Lu luyn tnh va qua...

Khng ''ch k'' (!) nh ti, ngh s ti hoa Vn Cao hin thn cho Cch Mng. Nhng Cch Mng s
khng cho anh sng tc na nn s nghip anh nh d dang. Trong sut mt i, con ngi tnh
cm hn ti ny ch son ra dm by bn nhc tnh trong hai bi Thin Thai v Trng Chi
lm m i bn bi cn li nh hai bi k trn v hai bi na l Sui M v Bn Xun . (Cch
Mng xng ti nn Bn Xun b i thnh n Chim Vit ).

Bi Bun Tn Thu khng c gi tr ngh thut cao bng nhng bi khc ca Vn Cao nhng v n
c ht ln trn sn khu gnh ht rong v trn i Pht Thanh Saigon trong nhng nm 44-45 l
lc TN NHC cn mi phi thai, cho nn n c nhiu ngi bit ti. Nhng nhng bi tnh ca nh
nht s b m i khi Thin Thai v Trng Chi ra i. Vi ti nng n chn mi, Vn Cao
s dt ta ti nh cao nht ca i tnh cng nh s a ta vo ci su thm nht ca kh au vi hai
cu chuyn c dn gian bin thnh hai bn tnh ca mun thu.

Ti c dp ni ti khng kh ng Thi trong nhc Vn Cao, ngha l ni ti cht th trong sng,

c ng ngay t trong nhng bn nhc u tin ca anh. Ta thy nhng bi Thu C Liu, Bun Tn
Thu ... nh c v va thot ra t khung cnh THU HNG ca Ph. Nghe cu ht Chiu nm xa
gt hi khai hoa, mt huyn lu Xun, dng nng thm hng... trong bi Cung n Xa th ta nghe
ra nh mt cu th ca Thi Hiu.

Nhng trong thi k thnh hnh v pht trin ca TN NHC, Vn Cao cng khng phi l chng
nhc s tr tui c nht b nh hng ca Th ng. Nhc s n anh L Thng m chng
bit dng khung cnh TRNG QUAN SAN ca L Bch son ra cu ht : Qua Thin San ka ai tin
ru va tn khin cho ba bn Hn Vng Phu ca anh tr thnh bt dit ?

C l cng cm thy ma lc ca ng Thi trong Tn Nhc cho nn v sau ny ti cng mn khng

kh ca C T thnh ngoi Hn Sn T -- D bn chung thinh o khch thuyn ca Trng K
son ra cu ht trn sng L : Thuyn ti u bn Sng L -- Na m nghe ting qun th th than.

Nu chng ta i xa thm vo d vng, ta li cn thy trong truyn thng HT O, nhng bi th

nh TNG TIN TU, TIN-HU XCH BCH... ca Th ng tr thnh nhng iu ht hon
ton Vit Nam. Cn sn khu Ci Lng Nam K th c hn mt iu ht c gi tn l D BN
CHUNG THINH. Ai cng b nh hng ng Thi m chng ni ra hay cha c dp ni ra.

Nhng vi bi ThinThai in ra vo nm 1944 th Vn Cao t nhn mnh l ''Ngi Sng Ng'' v

khng ngn ngi vit my cu ta trn u bn nhc do nh xut bn TINH HOA Hu n hnh :
nh hng sng nc khc Thin Thai c trong khung cnh huyn diu ca ng Thi vi hai truyn
Thin Thai v o Nguyn. Ngi Sng Ng lc cm xc ri ! Trong bn in cn r : li ca ca
Vn Cao v Hong Thoi -- ti ng Hong Thoi l b danh ca Hu ch.

Ta hy th xem nhng bi th ng m Vn Cao va k ra nh O NGUYN HNH ca Vng

Duy v LU NGUYN NHP THIN THAI ca To ng c nhng g khin cho ngi nhc s
mang thm b danh Ngi Sng Ng ny phi lc cm xc ? Trong cun NG THI in ti
Saigon vo nm 1971, Gio S Phm Liu cho rng cnh o Nguyn l cnh p v cng l
tng. Bi th ca Vng Duy dn chng ta vo mt khung cnh thn tin :

Chic thuyn cu y a trn sng nc

M sc tri ni p nh xun xa...
i b o Hoa, bn thuyn xa y
Ngi ngm nhn cy thm, khng bit xa...

Chn sui hoa o thn tin m c c, chng qua cng ch v thi s c qu nhiu gian kh trong
cuc i nn phi to ra cho mnh mt ni n lnh. Mt ni sau ny thi b V Hong Chng
bc vo th phi lc li, ngi th ca ln ng Tn ti c th, sau na nm tin cnh, mt
bc trn ai... s phi gi bit ni cnh p l tng vi ting sui tin, ting oanh a...V nu
chng ta c ti c th cng chng c lu, cng ging nh truyn hai chng th sinh mang h
Lu, h Nguyn lc vo ci Thin Thai vy. di trn th m ln tin cnh. tin cnh th li i v
dng trn. l thn phn con ngi, la condition humaine. ng ni ny trng ni n...

Bi th ca To ng th din t cnh hai chng th sinh i hi thuc, khng ng li ti c chn

o Nguyn :
Khe cy, li nhn ng vo
Hoa c khng vng my bi no
Nhn bng dng my qun vic trc
Trng chiu cy nc ng chim bao.
Mun bit v u, non nc y
Hi thm, nn ti sui Hoa o...

Ngi Sng Ng/Vn Cao th nhn rng mnh b nh hng sng nc ca hai truyn O
NGUYN, THIN THAI cho nn son ra mt bi ht. Mt bi ht, theo ti tht l tuyt diu ! N
va c tnh cht trng ca, va c tnh cht nhc cnh. Nu hnh thc ca khc trong Tn Nhc Vit
Nam cho ti nm 1944 ny vn cn nm trong khun kh mt on khc c c nh trong mt s
khun nhc no , vi mt li chuyn cung, chuyn iu cng thc no ... th Thin Thai ca Vn
Cao vn ln mt thc rt ln, chia ra nhiu on, nhiu cnh, gm ti con s chn mi bn
khun nhc, chan cha nhng giai iu thn tin v nhng li ca thn diu.

Vi ti nng n r cng vi bc i ti ca Tn Nhc, Vn Cao m t cnh u ca bi Thin Thai

ca anh, cnh hai chng Lu Nguyn lc ti o Nguyn :
Ting ai ht chiu nay vang lng trn sng
Nh Lu Nguyn ngy xa lc ti o Nguyn.
Ka ng ln tin,
Ka ngun hng duyn,
Theo gi ting n xao xuyn.
Phm t lu luyn
My cung u huyn
My cung tru mn
Nh nc reo mn thuyn...

Sau khi m ra mt ting ht ca ai khng bit, ht vang lng trn sng y a hai chng Lu
Nguyn lc ti o Nguyn... th, vi mt nt nhc leo thang, Vn Cao v ra con ng ln tin, ni
ngun hng duyn, theo gi bay ln vi ting n xao xuyn... Ngay trong cnh u ca bi ca,
ngay t khi con thuyn no (con thuyn cu ca O NGUYN HNH ?) a hai k si tnh ny i
vo ci mng, Vn Cao ch ni ti phm t lu luyn, my cung u huyn, my cung tru mn nh
nc reo mn thuyn. Tuyt nhin khng c t cnh. Con ng ln ti sui hoa o cng khng
phi qua khe cy hay li nhn ng vo... nh trong bi th ca To ng.

Ti ngh rng y c l l chic thuyn ca anh Trng Chi m Vn Cao cho hai chng Lu
Nguyn mn tm. V nhng m ba ca ging ht m Vn Cao ni ti trong on ny lm cho
hoa o ni sui tin phi rng cnh, c l chnh l ting ht ca ngi th chi trn Sng Ng,
trong cuc i c thc hay trong c truyn lung linh vy.

Ting ht a y con thuyn tnh tri trn nc ngc tuyn, v ngi trn thuyn cng thy qu
hng dn xa lp trong ni ngn nh trong hai bn ng Thi... gp mt ting ht khc bn b
o Nguyn :
 m ba, thong rung cnh o ri
Nao nao bu sng khi ph quanh tri.
Lnh nh di hoa chic thuyn lan
Qu hng dn xa lp ni ngn
Bng khung cho khua nc ngc tuyn
Ai ht bn b o Nguyn...

Trong on ny, Vn Cao chuyn nt nhc mt cch rt ti tnh, dng nhng nt-bn-cung di
chuyn rt nhanh chng cu ht i t mt ch m mineure ny qua ch m mineure khc, cho ta thy
c rt nhiu mu sc ca khung cnh thn tin ny. Mu sc y li khng c g l sc s, n
m h, n nn th, n huyn diu...

Ai ht bn b o Nguyn ? Ngoi ting ht Trng Chi hay Lu Nguyn ang a y con thuyn ?
Tha l by thin tin ang ng ht n ch hai g tnh lang ti mt ni cn nguyn vn trinh tit
bi v ma Xun y cha bao gi gp bm trn gian ti lm cho Xun phi u, v ma o th
heo dng ngy thng cha h bao gi tn phai !

Vi mt nhc iu rt p chy di t bt trn xung bt di, vi mt nhp iu lng l nhng

thanh thot, Vn Cao cho chng ta mt on khc c th l khc Ngh Thng m ta vn nghe ni
ti trong ng Thi :
Thin Thai !
Chn y hoa Xun cha gp bm trn gian
C mt ma o
Dng ngy thng cha tn qua mt ln.
Thin tin !
Chng em xin dng hai chng tri o thm
Khc Ngh Thng ny
u cng ma vui by tin theo n...

Nhc bng sng ln, chuyn qua ging majeure nhng li ca th vn ch ni ti ting n, ting nhc.
Tuyt nhin khng ni ti ngi. By tin ch l h nh. Bit u, ngay c hai chng Lu Nguyn
cng khng c mt trong bi ca :
n soi trng ln, nhc lng ting quyn
y ni lng mong nh
Ny khc Bng Lai
L c mt thin thu trong ting n chi vi...

Ri nhc chuyn vi v ging mineure ni rng ting n xui qun i dng th, ting n khao
kht tnh duyn :
n xui ai qun i dng th,
n non tin n khao kht khc tnh duyn.

Cho mi ti by gi Vn Cao mi h cho ta thy cuc i n ni dy gia ngi tin ngi phm bng
cch quay li vi nhc chnh trong bi ca :
Thin Thai !
nh trng xanh m tan thnh sui trn gian
i n thin tin em ng pht m cung c mt ln...

n phch li ni ln ! Nhc Vn Cao rn r mt cch khc thng trong on ny. Gi ht i nhng

ting ht. Nhng ting ht ny s lm se lng ngi mi khi c nghe li. Lu Nguyn qun trn
hon ri... H cng by tin n ca mt vi ba th k :
Gi ht trm ting ca
Ting phch rn lng xa
Nhc chi ngy xa n se bun lng ta.
o Nguyn trc, Lu Nguyn qun trn hon
Cng by tin n ca bao nm.
Nh qu chiu no xa khi
Chc khng ng v tin n i...

Khng ni n s tr v trn hon ca Lu Nguyn khi nh qu, khng ni n s tht vng ca h

khi v ti ci trn, ni chng cn ai bit ti hai ngi na ! Vn Cao b qua s ng ni ny trng
ni n ca h, ch ni ti s quay v ng tin ca hai c gi Lu Nguyn. Nhng than i, o
Nguyn bin mt ri ! Ch cn rn li ting ca ca ci tin :
Gi ht trm ting ca
Ting phch rn lng xa.
Nhc chi ngy xa n se bun lng ta.
o nguyn trc, Lu Nguyn khi tr v
Tm o Nguyn, o Nguyn ni nao ?
Nhng khi chiu t trng ln
Ting ca cn rn trn ci tin...

Ti hiu c bi hc khng bit chn la ca hai g Lu Nguyn trong bi Thin Thai ca Vn Cao.
V khng bit chn la nn h mt c ci tin ln ci trn. H ang sng b v u ?

Tuy vit ra mt bn ht va c tnh cht trng ca, va c tnh cht nhc cnh, nhng Vn Cao
khng t thc trong bi Thin Thai ny. Nhng nhn vt chnh ca cu truyn nh hai chng Lu
Nguyn, by thin tin hoc nhng cnh vt nh sui hoa o, chic thuyn lan, nc ngc tuyn,
u c m t mt cch rt m h. Ging nh trong mt gic mng vy ! Ta bit l c con thuyn
ch Lu Nguyn ti ci Thin Thai, c by thin tin ma ht dng tri o thm... nhng ta khng
thy h c.

Khi cng ngi yu xy c ngi nh c bn sui m hay trc bn xun vi hai tnh khc trc,
Vn Cao c th mi n chng ta bc vo cn nh bn chic cu soi nc ngi nhn n nai a
trn ng l vng kh. Nhng trong Thin Thai, ci m ca Vn Cao, chng ta khng th no bc
vo vn cm ny c. y l ci ring ca Ngi Sng Ng. Nhng ta li c t do tuyt i
nghe ln ton th ting n, ting ht vt ln t u ti cui ca trng khc Thin Thai, ting n
ht m ti cho l ca Trng Chi trong truyn c v Vn Cao cho Thin Thai mn tm. Ti kt
lun : Thin Thai l ci ring ca Vn Cao. Trng Chi mi l ting ht ca Vn Cao.

Ni ti Trng Chi th nh li thu ti cn nh, H Ni thng c nhng ngi i hnh kht bng
ging ht, ngha l h n trc ca tng nh ht nhng cu chuyn c Vit Nam, ht xong th
nga tay xin tin. Ti vn nh hnh nh ngi ca s n my , ming ht, tay p vo ci hp st b
trong ti o g nhp cho bi ht. V hnh nh anh ta ch c mt bi ht duy nht lm v kh cho
ngh i n xin m thi. l bi ht v anh Trng Chi :
Ngy xa c anh Trng Chi
Ngi th thm xu, ting ht th tht hay
C M nng vn Lu Ty
Con quan Tha Tng ngy ry cm cung...

Sau ny, ti thng cm n thm ngi hnh kht bng ging ht , v ngay t khi ti cha c tr
khn hiu bit cuc i th anh ta nui dng tnh cm ca ti bng mt cu chuyn tnh p
ngang vi nhng chuyn tnh p nht trn th gii.

Cu truyn c tch v anh Trng Chi ngi th thm xu, ting ht th tht hay m ca nhc c truyn
xng tng qua hnh thc ht rong, ht do, ht xm... cng c cc thi s, vn s ca thi nay
nhc ti. Chng hn trong bi th BI CA NG PH ca V Hong Chng m Hong Th ngm
ln mt cch m ly trn cc i Pht Thanh trong nc cch y my chc nm. Thc S Phm
Duy Khim vit truyn LE CRISTAL D'AMOUR bng Php Ng, in trong cun Lgendes Des Terres
Sereines. Thi s Hong Cm cn dng truyn c son v kch th TING HT vi ni dung
khng ai giam nht ni ting ht.

Trong gii Tn Nhc, c Hng Ln vit bi Hn Trng Chi. Phm Duy vit bi Khi Tnh Trng
Chi v Vn Cao vit bi Trng Chi . Vi bi ht ni ln mt ni hn, Hng Ln khng k chuyn
anh Trng Chi, ng ch mn mt nhn vt tiu biu cho gii cm ca ni lun n chuyn T K
v B Nha, chuyn ngi ht hay, n hay m khng c ngi thng thc. Phm Duy l ti lc cn
u tr, th khch quan k li cu truyn c truyn. Ring ch c Vn Cao l ni ti nhn vt ti hoa
truyn k ny, ni ti s no nut trong ting nhc Trng Chi, ti con ngi v s phn, ng thi
cng l ni v mnh !

Khng phi by gi Vn Cao mi ni ti Trng Chi. Ngi Sng Ng a hn Trng Chi vo

hn mnh t lu ri ! T khi ni ti mt trong nhng chiu nm xa c nhng cung n cng nm xa
y ro rt ln, bn mt ngi con gi p m... gt hi khai hoa, mt huyn lu Xun, dng hng
thm hng khin cho Chng Trng/Vn Cao phi a vo mng m :
 Chiu nm nay
Ting ngi khi thng
Ting n giao hoan
Gic mng chng Trng...

Lc , Vn Cao ch mi h l cho ta thy tm hn ca anh l tm hn ca chng ng ph tht tnh

h Trng. By gi, anh pht trin ting ht cm lng bng mt trng khc no nut nhng cng
rt kiu sa.

Bi ht m u bng cu nhc di hi nh trong Thin Thai nhng nhc trong Trng Chi c nhiu
tnh m t hn :
Mt chiu xa trng nc cha thnh th
Trm trm khng gian mi rung thnh t.
Vng vt heo may hoa yn mong ch
i ting cm ca, Thu ti bao gi...

Kiu sa lm ch ! Khi Vn Cao cho rng t lc mi c Tri, c t, khi cha c Th th c Nhc

ri. V ch c nhc th mi ko c ma Thu ti cho loi hoa, loi chim, loi ngi. Ri cng vi cu
nhc , Vn Cao a ting nhc ca Trng Chi ti M Nng :
Lng chiu b v lc thu va sang
Chp chng m khuya thc ai phng loan
Mt cnh chim ri trong khc nhc vng
y tng song he h i n...

Mt nt nhc khc cho ta thy M Nng vui v ch i ting ht :

Ty hin M Nng khi nghe ting ngn
H khoan m bng con tri.
Giai nhn ci np trng sng l li
L li bn tri...

Nt nhc by gi vt ln, nh ting nc n ca Trng Chi sau khi M Nng b tht vng v ci
nhan khng c sc ca anh :
Anh Trng Chi
Ting ht vng ngn xa cn rung
Anh thng nh, on trch cuc t ly no nng.
trng cm gia sng vng
Gi a cu ca v u ?
Nhn xung y nc sng su
Thuyn anh chm u...

Tha rng thuyn anh chm su ! C ngha l anh gieo mnh xung sng t t, nhng oan hn
ca anh cn khin cho ting ht vn khng tt ngh. Khch giang u cn c nghe mi mi ting
than khc ca Trng Chi :
Tng khc nhc xa vi
Trong m khuya du dt ting t ri
Sng thu va bung xung
Bng cy ven b xa m xo dng sng
Ai qua bn giang u tha thit
Nghe sng than mi tnh Trng Chi
Dng a trng khi v khuya
Bao ting ca ru ma Thu...

Nhng Trng Chi c thc s than khc ci ngho nn, ci xu trai ca mnh khng ? Ta hy nghe
Vn Cao chuyn cung t RE th qua SOL trng mt cch sng tai v cng, din t git ma
ri ngoi song ca M Nng nh ri trn nhng cung n huyn diu. Ma cng ri trn con
thuyn ngoi dng sng lnh, thuyn ny cha chc l ca Trng Chi :
Ngoi song ma ri trn bao cung n
Cn nghe nh ai nc n v than
Trm vt ting gi ma
Cng vi ting nc rc rch ai c bun chng ?
Lng bng khung theo ma a canh tn
 V phng xa ai nc n v than
Trm vi ting gi vng
Nhn thy ngn nc lp lnh in bng xa...

Vo lc Tn Nhc mi chp chng bit i m Vn Cao vit c nhng cu nhc din t git ma
ti tnh nh vy, tht l him c. Nu ta nhn ra c nt nhc SOL trng trong on ma ri trn
cung n ny l nhc ng cung th ta li cng yu qu Vn Cao hn ln.

Cu chuyn tnh o le nhng ri cng kt thc mt cch p : Trng Chi cht i nhng v cuc
tnh cha tho cho nn tri tim khng chu tan i v ho thnh ngc . Ri ngi i em vin ngc
ra lm thnh mt b chn tr dng tng gia nh nh quan. Trong mt tic tr, M Nng bng
chn ngc ln, thy hnh nh chng ng ph ct ting ht trong ming chn. Thng nh con ngi
v ging ht nm xa, nng ri l ! Git nc mt nh xung chn ngc. Th l mi oan tnh t bao
nm nay c tho mn. V by gi th chn ngc, hay l tri tim ca Trng Chi mi chu tan i.

Vn Cao khng ng ti chuyn . Anh tip tc xoy vo nhn vt Trng Chi :

i !
m nay dng sng Thng dng cao
M ai ht di trng ng
Ngi y ta g vn thuyn ta ca tri t cn ring ta.
n m thu ! Trch ai khinh ngho qun nhau.
i la bn giang u
Ngi ra i vi cuc phn ly
u bng thuyn Trng Chi ?

Nh ti ni, Vn Cao khng k li cu chuyn Trng Chi/M Nng. Anh ch t thi ca

Chng Trng sau khi tht tnh, trc khi cht cng nh sau khi cht :
Ngi y ta g vn thuyn
Ta ca tri t cn ring ta...

Tm hn ti p -- v ti ht hay m -- nhng hnh hi ti xu, ngi khng yu ti ? Th ti vn c

cuc i hay tri t ny ra tuyn ngn : Tri t cn ring ta. Trch ai khinh ngho qun nhau.
Trch ai ? Trch chnh quyn hay trch ngi i khng bao gi dung ni con ngi ngh s ? Khng
dung th thi ! Ta vn cn ring Ta. l ngha ca bi Trng Chi.

Ngi Vit Nam yu nhc, tri qua gn 50 nm lch s ca Tn Nhc lc no cng sn sng b phn
bi. Khng phi ti by gi, trong nhng cng ng Vit Nam trn hi ngoi, nhng nh ti bn
sch nhc, nhng con bun ca ngh sn xut lu bng nhc, nhng ca s khng bit t trng... lun
lun khinh mit ngi sng tc bng cch s dng ba bi nhng tc phm lm bng m hi v
nc mt ca tc gi nh : khng xin php, khng tr tc quyn, khng tn tc gi trong ba bng,
khng ht y li ca ca tc phm. Ngay t hi Vn Cao vit bi tnh ca bt h Trng Chi ny,
ngi ta cng khng bao gi chu ti li 2 ca nhc phm in ra hoc ht ln. Hm nay, ti c
dp ghi li nhng li ca p nh tri tim ngc ca ng ph h Trng :
T ngy trng m nc in thnh th
Lc loi hng thu thong vng ng t.
Ngy ngt khng gian rn xit lay b,
Bao ting cm ca rung nh sao m.
Nhc cn lu luyn nhc ai huyn m.
Lnh lng i dy t lan trm ngn
Trong lc m khuya ai lng ting cm
Thu chm xa xa nh nguyt m.
Khoan khoan i ! Tng t ting ca
Chng Trng Chi ct ln h khoan
m thu di n, khoan ting nhc i !
Nhc i, thi n !

C mt iu bun n vi ti khi ht ln li 2 ca bn Trng Chi ny. Vn Cao tin tri ci ngy anh
khng c php n ht na ? Nh xy ra sau v Nhn Vn Giai Phm. m Thu di n,
khoan ting nhc i ! Nhc i, Thi n... m Thu n vi Vn Cao, qu rng n qu di. Di ti
ba mi nm c l ! Trong thi gian , Vn Cao l ''Ngi Thng Long Thnh'' hay ''Ngi Sng
Ng'' th cng phi cht i nh Trng Chi, tri tim anh c l cng thnh vin ngc . Ti
nhiu ln t hi : Ai l ngi s nh l ln tri tim Vn Cao ?

Sau ba mi nm b bt, p n Vn Cao, by gi v tro lu tin ho ca nhn loi, trc s i

hi v thng li ca ci ch thc gi l dn ch, dn quyn, theo gt cc nc x hi ch ngha n
anh hay n em, chnh quyn H Ni ch trng ci m v phc hi i v cho ngh s Vn Cao.

Xa cch nhau, b cm khng c lin lc vi nhau trong mt thi gian di hn mt i ngi, vo

ma Xun 1988, chng ti gi cho nhau nhng ci hn bng giy mc. Qua mt vi bc nh mi
chp, thy Vn Cao lc ny coi b yu lm, v ''Ngi Sng Ng'' ung ru gh qu ! Vo cui th
k 20 ny, ti chc anh c sc kho cng ti bc qua th k mi. Xin anh tip tc n ca nh,
va ca va v mn thuyn, nh ti bt chc anh :

Ta ca tri t cn ring ta...

n bao tui ri, n ca chng ngi

Bao giy pht trong qung i
Tnh tang tang tang tnh tnh
Tnh tang tang tang tnh tnh
Ca tnh duyn s mng ngi...
BN N XUN -- L Thng

Chng Mi Chn

V tung nng ct ca gnh C HUY l mt v tung x hi nhan ng Gi

Nh Ai do Charlot Miu th vai chnh. V ny do anh Miu vit v dn cnh, a ra
nhn vt ng gi nh qu, khi ra tnh th b cm d bi ru ngon, gi p ri sa o.
Cui cng c cu vt. Trong v tung c cnh ng gi dn gi p i n cm ti
mt tim n sang trng, c m nhc v khiu v. y l lc phi c mt mn ph
din, trc l v nhu cu ca v tung, sau l cho sn khu C HUY c thm
mi l. Mn ph din thng c gi l mn attractions ngha l mn li ko khn
gi. Gnh ht C HUY mi ''v s'' Phc vo on ngay t lc mi thnh lp
gnh. Dn Bc K m li nhy claquettes ca Fred Astaire v Ginger Rogers t
lu qua nhng phim ca v nhc c chiu trn mn nh cin. Ngay t nhng nm
1936-38, trong gnh NG LP BAN c mn nhy thit hi ca c o tr Bch
Tng. Trong thi gian tp tung ti Hi Phng ti thy v s Phc cm roi
dy cho hai em nh, con gi ca hai gia nh o kp trong on, nhy tng tng
trn sn khu vi i giy c gn ming st mi giy. Ti nghip hai a b,
c nui dng bng rau mung v go hm, lm g c sc phc v mt mn
v thut phi vn dng ti a tt c nhng bp tht tay chn v thn hnh. Ngay v
v s Tu lai ny, gy g cn hn ti lc , mi ln nhy xong mt bi tap dancing
l mt ti mt, m hi ra nh tm, th hn hn nh anh phu khun vc va mt
t go xung lng tu Su Kho. Ti thng gi a Phc l ''anh phi bng''. Anh
nhy claquettes ging nh ngi ang i trn ng dm phi nhng cc than
cho nn i chn phi dy da v nhy ln. c ln khng kim sot c s
thng bng khi dy da, Fred Astaire ca Gnh C HUY ng quay cu l xung ch
ban nhc ngi avant scne, may m khng cht nh Charlot trong phim
LIMELIGHT...

Rt vui v c sng trong gnh ht, ti ca ht ti ngy. Ting ht lt vo l tai mi

ngi trong gnh ht. Mt hm, trong ba cm chiu, khi hi ng say, anh Miu
g ti :
-- Ti nay, ch Cn ra lm mt pht ph din chi...
-- Ti ht ra ci g m ht vi hng !
-- C th coi.

Kp chnh Nht Thanh tc Qu, anh Dn mt r, n n c nhao nhao ln ting :

-- Cn ht Bn n Xun c lm !
-- Ht i...
C o chnh tn Tnh, ngi hin tnh cho ti balcon rp ht Trn M Ngc
mt m mi y cng lic ti mt ci tht di v nng nu :
-- ! Con Thuyn Khng Bn hay hn !

Ti thy trong nhng m u ra mt Hi Phng, v cha ni ting, gnh C

HUY khng ng khch lm, nu mnh ra ht th cng khng n ni s khn gi lm
u ! , anh em mun th ''moa'' ht. S g ? !

Ti hm , trong v tung ng Gi Nh Ai, khi ti mn Charlot Miu a c gi ti

n cm ti nh hng Quc T, sau mn nhy claquettes ca Phc v hai em nh,
ti m n guitare nhy ra sn khu, khng nhn vo o kp ang ng tung m
nhn vo khn gi -- ni cho ng ra l nhn vo khong trng -- khng cho khn
gi, khng gii thiu bi ht v cng khng c ai gii thiu ti l ai c. Ri ti r ln :
n xun ti lng
Ny cung i mong
Reo ai on trong khu phng
Tnh tang tang tnh tnh tnh
Tnh tang tang tnh tnh tnh
Lnh lng hn gi ngoi ng...

Chn bi Bn n Xun ca L Thng ht trong m-u tin ra sn khu, ti

khng ng ti chn ng mt bi Tn Nhc khng xa l vi l tai (hay s thm m)
ca gii bnh dn Vit Nam. Giai iu ca bi ny -- cng nh mt s nhng bi Tn
Nhc ra i vo lc -- nm trong nhc ng cung, l l nh iu ht sa mc rt
quen thuc. Li c thm nhng ting m tnh tang tang tnh tnh tnh lm cho bi
ht ht sc gn gi vi nhc bnh dn c truyn. Cng vi o kp trong v tung
ang ngi trn sn khu, khn gi ngi di kia v tay hoan nghnh anh ca s gy
g eo knh cn th ht mt bi ht sa mc mi ! Nh bi ht nhiu hn l nh
ging ht. Th l bc u tin c tr gi. C'est le premier pas qui coute.
Mt ci gi khng c g l t c ! Ti chng mt g, cn c thm ci v tay m m
lm mnh n mi. Gnh ht khng mt mt xu teng no cho ti c m c thm mt
mc attraction mi l.

Sau vi bui ra mt thnh cng nh vy, Charlot Miu quyt nh ti s ht Tn

Nhc thng xuyn trn sn khu, khng c g trong v ng Gi Nh Ai. Bi v c
phi m no cng ht v ny u ? Trong nhng m ht vi cc v khc trong
khng c cnh ht ph din nh hng th c ring mt mn ti ht Tn Nhc,
ht ngoi mn nhung (avant scne) trong khi anh Thun h mn i cnh.

By gi ti cn c mt ci tn ngi trong gnh ht gii thiu s xut hin trn

sn khu ca mt trong hai ngi ht Tn Nhc u tin trong gnh Ci Lng
(ngi khc l Tino Thn tc Canh Thn trong gnh I LIN, lc ang lu din
Thi Bnh) cng nh lm qung co trn bin ng hay trong nhng t chng
trnh bm bm. Trong mt bui ngi ung c ph trong rp ht, anh em bn tn
v ci tn ngh s ca ti. Charlot Miu ngh :
-- Hong c, c khng ? (v trong c ch C v mt ch gn ging nh
HUY).

B Miu gp kin :
-- Bn i Lin c Tino Thn th mnh cng phi c Tino Cn ch ?
-- Hay l Mng Vn ? Ti ni. V t t cho mnh ci tn ''ci lng'' ny t lu ri
!
Ba Hi ngi Hu, bo hong hn vua :
-- A l ! t tn l Bu Cn.

Sau mt hi bn tn, ti xin ct b tn tht, dng tn h lm tn ngh s. Ch cn mt

ci tn hai ch cho d gi, d nh. Th l tn tc (Cn) do cha m t cho, tn ph
(thng Tm, ch Tiu) do h hng gn cho bin i. Ci tn, ng l phi do mnh
to nn. Ti ch hi phin l lc ti khng tin on c nhng ngy phi sng
Hoa K nh hin nay, mi ln c ai gi in thoi hay c nhn vin hng khng ro
tn phi trng th tn mnh c gi l Fem ai ! ! ! Nghe tc ci l tai qu !

Trn sn khu C HUY, sau khi thy c ngay b quyt thnh cng vi bi
Bn n Xun ca L Thng, ti ht bi Con Thuyn Khng Bn ca ng Th
Phong. Bi ny cng c son trn m giai ng cung. Trong bi ht c cu tri trn
sng Thng nc chy i dng ti bn thm hai ch ai i vo sau hai ch sng
Thng. Nghe cng c v Vit Nam hn na trong mt bn Tn Nhc !

Khi u cuc i ca ht ca mnh, ti ch c hai bi trnh din mi m.

Nhng bi ht khc, hoc l ca ti nh bi C Hi M hay ca cc nhc s khc
nh Tm Hn Anh Tm Em (Dng Thiu Tc), C Li Thuyn M (Dzon Mn)
khng ph hp vi ni ph bin l sn khu v i tng l i chng. l nhng
bi ht ch ph hp vi th vn ngh salon, vn ngh b ti.

Chng ai dy m ti nm ngay c k thut ht trn sn khu. Ti thy khi mnh

ng ht trn sn khu, khn thnh gi ngi gn mnh nht cng t 4 ti 5 thc.
Khn gi ngi gia rp hay cui rp th cn xa mnh ti 20 hay 30 thc l t.
Vy th ca s phi cng iu ho li ht ca mnh. Lc lm g c micro, ampli v
speaker ? Ca s phi m to ming ra, phi dng cp mi un nn tng ch trong
mi cu ht. B mt phi din t tnh tnh ca bi ht. C khi phi dng c thn hnh
v tay chn na. Bi ht trn sn khu phi c nhng nt tnh cm phng i, khng
th l th tnh cm t nh, cao siu. Ht hai bi Bn n Xun, Con Thuyn Khng
Bn th phi dng tiu so, nhn mnh vo nhng ting m tnh tang tang tnh tnh
tnh v ai i...

ng vo lc khi u ngh ht rong ca mnh, ti c may mn c gp Vn Cao.

Trong my bi ht anh ta va mi son ra l Thu C Liu, Cung n Xa v Bun
Tn Thu, ch c bi Bun Tn Thu l c yu t d dng thnh cng trn sn
khu. Bi ny l mt bi ht bun, tuy rt ngn nhng c y nhng hnh nh
nh : ma Thu cht ( v khng phi ch cht c mt ln), sng ri, gi thi, l vng
bay, ngi c ph ngi an o v thng nh ngi tnh ra i hay qu c,
bng chim uyn... Rt lng mn, rt hp thi.

Ngy cn Nh Nam, Yn Th, khi hc ht nhng bi ht quan h, ti nhn ra

ci hay trong li ngn ging v trong li dng nhng m m h h h h hrt c
bit ca loi dn ca-tnh ca-ht hi ny. Ti li cn thy k thut ngn ging ca Vit
Nam khc vi k thut ngn ging ca Ty Phng. Ht o th phi hm ging,
ht quan h phi rung ht. Ti bn p dng li rung ht v li dng m m
vo vic ht bi Bun Tn Thu :

m h hi h ma Thu cht
Nghe h hi h ma ang rt
Ri theo l h ha h vng...

Ti vn cho ting Vit l mt trong nhng th ting c nhiu vn v nhiu m thanh

nht. Ting Nht, chng hn, khng pht m c vn '' r ''. Tuy ch c 5 du
nhng ting Vit c ti 8 thanh khc nhau :
* ph bnh thanh, gm nhng ting khng c du;
* trm bnh thanh, ting c du huyn;
* ph thng thanh, ting c du ng
* trm thng thanh, ting c du hi
* ph kh thanh, ting c du sc
* trm kh thanh, ting c du nng
* ph nhp thanh, ting c du sc, ng sau c c, ch; p, t
* trm nhp thanh, ting c du nng, ng sau c c, ch; p, t...

By gi, ti thm m m vo mt cu ht l ti lm cho giai iu ca bi ht phong

ph hn.

Gnh ht t bit Hi Phng vo mt bui sng tinh m. Ti thu c hai chic

xe t ca ln, mt chic chuyn ch tung, phng cnh, hnh l, mt chic
chuyn ch o kp ri sau khi c, ngi v ch (v chng n nui ch) chng
cht ln nhau, hai chic xe ca phnh phch chy trn ng ci vng v.

on ht khng ngng li trnh din Kin An, mt tnh l ch cch Hi Phng trn10
cy s v l ni ti sng vi gia nh ng b Tng c trong mt thi gian.Ti hi
tic v ti vn nh ti ci th x b nh v bun thu bun thiu, ni ti li mt
phn nh ca i sng.

Sau khi qua khi Ninh Giang, trn con ng ci khng cn hiu ht na, xe chy
bon bon gia nhng lng xm ca vng ng dn nht Bc Vit l Thi Bnh.
Cng nh nhng tnh nm ven bin vnh Bc Vit, Thi Bnh c nhiu sng ngi v
nhng con rch. Ba con sng ln chy qua tnh ny l sng Hng, sng Luc v
sng Tr L. V nc sng Hng t mn ngc chy v ti y c chia bt cho
nhng con sng khc nn dng nc khng cn hung hng na, hai bn b sng
khng cn phi p phng lt na.

Thi Bnh c v tr ph vi nhng cnh ng ph nhiu v l ni sn xut nhiu

chiu nht Bc Vit. Khung cnh ng qu y c t im thm bng mu sc
lng ly ca hng ngn mnh chiu m dn chng phi nng hai bn ng. Tnh l
Thi Bnh nm ngay cnh sng Tr L. Dn chng chen vai thch cnh trn ng
ph v trong ch. Trong tnh c ti 200 ci ch. Ch to nht l Ch Bo. Rp ht
ngay cnh ch. Nhng m din y, gnh C HUY c nhiu khch ti coi hn
l lc din Hi Phng. Tung tch c din vin thuc lu hn. Ti hi
quen sn khu. Rt bn bu v phi lm hai cng vic hnh chnh v trnh din
nhng ti thy sng khoi v cng. Theo lnh anh Miu, vic tin o giao cho anh
Chc, ngi cng c kinh nghim v vic ny, ti lun lun c mt trong nhng
m ht. Khng c ai lm bn trong nhng ngy Thi Bnh nhng d rut ti ly
chng lm Tham T y, ti c dp ti nhn h v c hng phn no khng
kh m cng ca gia nh.

Sau mt tun l trnh din -- m no cng din ch khng phi ch din trong
nhng m cui tun -- gnh ht di chuyn qua Nam nh. V khng c mt ci cu
ln no bc qua con sng Hng rng ri gip gii hai tnh Thi Bnh Nam nh, xe
ca chuyn ch gnh ht phi xung ph bn Tn . Cng nh nhng bn ph
khc, y c rt ng hng qu. V cng c rt ng nhng ngi n my.

Nam nh l ni xut thn ca cc nhn ti thi trc khi cc ngi phi thi lt qua
Trng Thi Hng c thnh lp y t 1845. Trong qu kh, Nam nh ni
danh l t vn hc. Nhng ngi t ti bc i khoa thng xut x t lng
Hnh Thin. i vn ho nh Nguyn Khuyn, Trn T Xng u l nhng ngi
sinh trng Nam nh.

Tnh l Nam nh l thnh ph ln th ba ti Bc Vit, sau H Ni v Hi Phng

nhng cng khng thua Hi Phng v mt k ngh. y c nhiu xng sn xut
ln nh Nh My Ru, Nh My Si, Nh My T... Vic thng mi cng pht
t nh s giao thng rt tin li gia Nam nh v cc tnh khc bng ng b
hay ng thy. ng xe la xuyn Vit phi i qua Nam nh. y cn l ni c
rt ng ngi theo o Cng Gio. Nh th mc ln ti khp cc th trn ln nh v
ti cc lng x. Trong tnh l c trn 150 ci ch, ch ln nht l ch Rng. Rp ht
cng gn ch. Ti li c ho mnh trong m ng d l ban ngy i do ph
hay l ban m khi ting nhc, ting ht ni ln trong rp ht cht cng ngi coi.

Trong lng Tn Nhc Vit Nam, mt s cc nhc s tin phong l ngi Nam nh.
l ng Th Phong, Bi Cng K, an Th, Hong Trng. Khi ti ti Nam nh
cng gnh C HUY, cc thanh nin ny tm n ti ngay. Vo thi i a s cc
nhc s amateur u l nhng thanh nin tht nghip bi v, ni theo ngi Php, la
musique ne nourrit pas son homme = m nhc khng nui c ngi nh nhc,
hn na ai cng s b mang ting xng ca v loi nn khi thy ti sng c vi
ngh ht nhc ci cch trn sn khu th cc nhc s ti t n nghe ti ht. Bi
Cng K c v rt ng t. an Th ko violon rt mi. Hong Trng son ra
nhng bi tango rt hay...

y cng l lc ng Th Phong qua i. t ngi bit ti tiu s ca anh. Ngay

ti, lc ti Nam nh, cng khng t m hi nhng bn ti mi lm quen v tc gi
ca nhng bn m Thu, Con Thuyn Khng Bn v Git Ma Thu. Mi ti nm
1962 mi thy in ra tiu s ca ng Th Phong, mt sau ca bi Con Thuyn
Khng Bn do nh xut bn Tinh Hoa n hnh. Thy thi th u ca anh cng na n
nh ca Vn Cao v ca ti :

ng Th Phong sinh nm 1918, th nam ca c ng Hin Th, thng phn S Trc B

thnh ph Nam nh, l con th hai ca mt gia nh c su anh em, hai trai bn gi. Thn
ph mt sm, gia nh thiu thn, ng phi b d hc vn khi ang hc lp 2me anne
P.S. (by gi l lp Lc bc Trung Hc Ph Thng). ng c ln H Ni theo hc trng
Cao ng M Thut vi t cch bng thnh vin. Trong mt k thi, ng v tranh cho bo
HC SINH (ch bt l Phm Cao Cng) nh tranh cc truyn Hong T S Da, Gic C
en ly tin n hc. Ma Xun nm 1941 ng c i Saigon ri Nam Vang. Nam Vang
ng c m mt lp dy nhc. n ma Thu 1941 ng li tr v H Ni. Lc sinh thi ng
 Th Phong l mt nhc s rt ngho nn cuc sng ca ng tht l kh cc, cht vt.
Ngoi ti sng tc, ng cn l mt ca s, tuy cha hn c l tnor nhng ging ht kh
cao, nhiu ln ra sn khu m ln u tin ng ht bi Con Thuyn Khng Bn ti rp
chiu bng Olympia (ph Hng Da) H Ni nm 1940. n u 1942 th ng t gi ci i
ti nh, trn mt cn gc hp ph Hng ng v bnh lao. ng hng th c 24 tui.

Ti vn cho ng Th Phong l ngi u tin a ra nhng bi ht lng mn v

Vn Cao l ngi pht trin n tt loi nhc lng mn . Ngay t lc u ma
ca Tn Nhc, ba hay bn nm trc Vn Cao, trong khi cc nhc s khc nh
Dng Thiu Tc, Thm Onh, Vn Chung, L Yn... ch lm ta rung ng v
nhng bi ht v thin nhin th ng Th Phong dt ta i thng vo lng ngi.

Thi i ca nhng nm cui thp nin 30 l thi i ca b Tng Ph trong phm

vi th (Git Ma Thu) v ca Hong Ngc Phch trong phm vi tiu thuyt (T
Tm) cn rt li, ng thi cng l thi i ca cc thi nhn, vn nhn lng mn
ang ni ting nh Lu Trng L, Xun Diu, Nht Linh, Khi Hng, L Vn
Trng.

Nu c ngi ni rng bt c mt ngi Vit Nam no cng l mt thi s th ti

cng c th ni rng bt c mt nhc s no, vo lc Tn Nhc mi thnh hnh, cng
l nhc s son nhc lng mn c. Min Bc Vit l ni c y bn ma v ma
Thu y th nn th khng thua g ma Thu Paris hay ng Kinh, Nam Kinh,
Bc Kinh g ...

Trong ba nhc phm ca ng Th Phong v cng l ba bi trong s nhng bn

nhc tnh u tin ca Tn Nhc Vit Nam, ta u thy ma Thu hin hin mt cch
bng bc, lung linh, quyn r. Bi m Thu c son vi nhc thut Ty Phng
dng nhp valse chm din t lng ngi trc cnh m Thu vng v :

Vn khuya trng ri hoa ng im nh mt bun

Lng ta xao xuyn lng nghe li hoa.
Cnh hoa vng bun trong gi
nh hng yu nh nhng say, gi lay...

Vi ging mineure rt p ng Th Phong dn ta vo mt vn trng , cng nh

L Thng trong bn n xun, tnh t vi hoa. Nhng c l ng Th Phong thy
trc c mnh yu ca mnh nn mun m lng ra tht rng thu tm vo tt
c cnh vt chung quanh, t ting cn trng trong gi ti nh sao trong v tr. Ca
khc c hai phn, mt phn theo m hng mineure ca Ty Phng, mt phn
nghing hn v nhc ng cung Vit Nam :
m lng bun ting Thu nh th thm
Trong hng cy trm m.
Ln gi lt ti cun a hn ta phiu diu
Theo my trng tri l lng
Ngn mun ting ro rt
Cn trng nh than van
M h theo gi lan.
Trng xung dn c cy thm m thm
Dng bun trong nh sao
Nh chiu nhn mt ta bao lnh lng
Lay hn ta ri tan...
Qua ti bi Con Thuyn Khng Bn, nh ngh s khng cn ng trong khu vn
nh na, anh dt ta ra trc cnh Thu v trn mt dng sng :
m nay Thu sang cng heo may
m nay sng lam m chn my
Thuyn ai l lng tri sui dng
Nh'nh thng ai trng t lng...

Dng nh ng Th Phong ni ln c tm trng ca thanh nin nam n

trong thi i. B v lc lng nh con thuyn khng bn. Nhng phi l con thuyn
tri trn mt dng sng dn tc, dng sng Thng - ai i - nc chy i dng.
Quan trng nht l phi tri trong mt ma Thu Vit Nam c gi heo may, c sng
lam chn my, c gi van thng ngn v c nh trng m chiu... Nu l con
thuyn tri trong ma H th cha chc bi ht c th quyn r v m nh chng ta
t lu v mi mi c :
Lt theo chiu gi
Mt con thuyn theo trng trong
Tri trn sng Thng (ai i) nc chy i dng.
Bit u b bn ?
Thuyn i thuyn, tri ni u ?
Tri trn sng Thng
No ai bit nng su...

Tht l huyn diu i vi ti ! m trong lng bi ht tuyt m ny khi tri

ngc dng sng Thng bn c bn trong, m ti bit c khi nng, c khi su,
trn mt con thuyn c bn hn hi, ra i t bn Ph Lng Thng ti bn B H.
Ri ch sau t lu li c ht bi ngay ti qu hng ca ngi son ra bi
ht v ht cng khai trc mt c to bnh dn cha chc bit ti tn cng gi tr
ca bi ht trong giai on Tn Nhc hy cn b sa.

Bi Con Thuyn Khng Bn cn c mt u im l c son vi giai iu nghe

nh ht sa mc hay ngm Kiu. Nhc s Php Debussy, khi i tm cht liu mi trong
nhc ng cung, c mt cu nhc tng t nh nt nhc ca cu ht m u
''m nay Thu sang cng heo may''. Ngoi ra, trong Con Thuyn Khng Bn cn
c nhng on ht vi ''nhp chi'' (syncope), mt th nhp ta thng thy trong
nhng bn ht Cho :
Nh khi chiu sng
Cng ai trc n tm lng.
Bit bao bun thng
Thuyn (syncope) m (syncope) bung sui dng
Bn m d thit tha (syncope)
Thuyn i ! ng ch mong !
nh trng m chiu
Mt con thuyn trong m thu
Trn sng bao la
Thuyn m bn ni u ?

Thuyn m ti ni u ? Ly Cha ! May mn hn anh nhc s xu s h ng,

ngay t lc ti bit thuyn m ca ti s tri ti bn no, khi ti bt chp s
khinh r ca x hi i vi nhng k xng ca v loi v cm n i vo i chng.
Li c gan ng ht trn mt sn khu Ci Lng khi ming i c cu nguyn
ra : ba thng kp ht ti nh mi. Trong qu kh, ngi ta thng cho rng : ai v
phc th mi b o kp ti nh. Sinh hot hng ngy vi cc bn trong gnh ht
C HUY, i khi ti cng chng kin nhng hnh ng hi thp km ca o kp
Ci Lng, vn l nhng ngi c i sng rt bung th. Bit vy nhng ti khng
dm dy i ai c, ch t khuyn mnh khng nn ging h !

T khu vn nh ra ti sng di, sng rng, by gi ng Th Phong cn i xa hn

na, i ti cui cuc i ca mnh qua mt ca khc m mi u anh nh t tn l
Vn C Su. l bi Git Ma Thu :
Ngoi hin git ma thu thnh tht ri
Tri lng u su my ht hiu ngng tri.
Nghe gi thong m h
Trong ma thu ai khc ai than h...

By gi ma Thu i vi anh l mt s chia ly, s cht chc, dng th trong ma

Thu bao la su, gi s thi v, ma s ging m l th v chim non trn cnh hay v
chng Ngu s mi mi khc v Thu...
Vi con chim non chim chip ku trn cnh
Nh nh tri xanh
Gi ngng i
Ma lm chi
Cho ci i lm ly.
Hn Thu ti ni y gieo bun ly
Lng vng mun b khng lip che, gi v
Ai nc n thng, i chu bung mau
Dng th bao la su...

Nghe nh bn Nhc Su trong th Huy Cn :

Ai cht ? Nhc bun chi lm th
Chiu m ci, i rt mt ngoi ng.
................
Tng ting l : y mng su l a
Chim vui u ? Cy gy vi cnh.
................
Trong bi Git Ma Thu ng Th Phong dung hp c hai m giai tht cung Ty
Phng v ng cung Vit Nam ni ln ci ht hiu, ci lm ly, ci xa xi ca ma
Thu ngoi i v trong i mnh.

Ma Thu s cn c xng tng nhiu ln trong Nhc S Vit Nam, khi th lm cho
mt cuc Cch Mng c thm cht lng mn (Nhc Tui Xanh) khi th ni ti ci
cht ca mt cuc tnh (Ma Thu Cht) nhng vo bui bnh minh ca Tn Nhc
ny, ta c mt bi ht su sc thm trm, t ti nh bi Git Ma Thu, ta ch cn
bit tic thng cho ngi ngh s ti hoa b thn bnh cp i khi tui cn thanh
xun.

V phng din nhc ng, vi Git Ma Thu, ng Th Phong cn cho ta mt bi

hc v s chuyn th trong ca nhc Vit Nam. Li hnh m t ging Mi mineur qua
La majeur trong nhiu on chng khc chi li chuyn th trong loi ht bng mc,
sa mc. Nu nghin cu theo li Ty Phng th ca khc c xy dng trn mode
dorien rt gn gi vi mt dng trong ng cung ng. m vc ca bi ny rt
rng, nt nhc i t nt SI trm vi ln tn SOL cao, ct din t ci su thin c
trong ma thu, c ma ri khng bao gi ngng.

Cha chc ng Th Phong son nhng bn nhc ma Thu ca ng ti Nam

nh v thnh ph ny khng c g l bun b u su c. Ti thch do ph mt mnh
ti ni o to ra cc bc s t khi xa. Thnh ph nm trn ng xe la xuyn
Vit v c mt nh ga ln. T y vo ti Saigon, qua tng chng mt, gnh ht ca
chng ti s dng xe la di chuyn.

ti ngy gnh ht phi tm bit thnh ph sm ut ny ri ! C bao nhiu khn

gi th h i coi ht cc tung ca gnh C HUY ri... Anh Chc tin o
tr v Nam nh v cho bit :
-- Khng ht c Ninh Bnh. V kt rp. Hin nay ang c gnh I LIN ht .
Ta i vo thng Thanh Ho thi. Ti thu c rp ri...

Ni Hng Lnh my tun ng sc

Cnh Bng Lai vng vc bng trng soi...
Ca Dao Ngh An

Chng Hai Mi

i tu ho hay tu thy l mt ci th i vi anh thanh nin i giang h my nm v

trc Bc Giang hay Moncay. Nhng by gi i trong mt gnh ht rong vi
hng tn ngh v bu on th t ca mt ng o kp trong thi k bom M ti
nh ph ng Dng v ti y c Qun i Nht... th tht l mt ci kh ! a
chng ti vo Thanh Ho, s phi c M bay ti bn, tu ho phi chy ban m.

Cu Hm Rng trn sng M b bom lm cho h hi. Hnh khch phi xung tu
bn ny sng, leo qua ci cu lm bng nhng mnh g ln chuyn tu khc bn
kia sng. Li i tu ny c gi l transbordement. i tu vo na m, khing
nng nh vy m khng c ai ng xung sng cng tht l l.

Tu ho chy trong m, ti khng thy c phong cnh ca min Thanh Ho

hiu v sao m ngi xa li c cu ca dao :

n chanh ngi gc cy chanh

Ly anh th ly, v Thanh khng v...

n b li, sau ny i khng chin, ti c lu vi x Thanh sng vi cnh

vt v ... ly v y lun.

Thnh ph Thanh Ho kh ln nm di theo ng thuc a s 1. Rp CINAC

ph Trch in gn nh my in l mt rp chiu bng nhng anh tin o Chc
thu gnh C HUY ti ht v rp ny sch s v c nhiu ch ngi hn cc rp
C THNH (ca mt trong cc t s ca ngnh Ht Cho l ng trm Thnh) hay
rp CA HU chng hn. Cng nh mi tnh khc, nhn vin gnh ht n ng
ngay trong rp. l ca s thc th, ti khng phi lo vic hnh chnh na. Ti cng
khng phi leo ln xe nga hay xe cao su, chy quanh quanh trong thnh ph g
trng g ching, tung chng trnh bm bm vi thng Cn hay vi anh Thun.
Cho ti by gi ti vng tin trong s chn la lm mt anh ht rong ca thi i.
c sng tc d mi ch l mt bi hon tt v nhiu bi cn dang d, ng
ra ht ti tin trng sn khu d nhc mc ch c dm by bi, c c hai gii
tr thc v bnh dn chp nhn c hai i bn vn ngh salon v vn ngh i
chng. T nay tr i ti cn phi c bi dng thm rt nhiu trong c ba i ht
sng tc, ca din v hc hi v m nhc ca ti.

S hc hi ca ti v nhc thut theo ng li u Ty ch mi ng khung trong s

nghe a nhc c in ca anh Khim mang t Php v, trong s c ngu nghin
nhng bi hc nm trong cun sch dy nhc ca LAVIGNAC ti mua c H
Ni t lu, nay l sch gi u gh b. Trong s m mm t hc nh guitare v s
ho n hng m vi ban nhc Ty trong gnh ht. Ti thuc lng nhiu bn
nhc ho tu l nhng bn nhc bn c in hay nhc khiu v rt ni danh. V
nhc c truyn, ngoi vic c nui dng bi nhng m ht xm ph B H,
bi nhc n tranh ca b m Chung ph Hng Du trong nhng nm cn b,
nh ht quan h Nh Nam khi ti l mt anh nng dn a tnh... by gi ti c
nui dng thm bi nhng nhc bn nm trong nhc mc Ci Lng v bi loi
dn nhc a phng. Ti mang n nhng ngy theo gnh C HUY i khp mi
ni trong nc v c dp thu tm c hu ht cc bi dn ca c truyn t
son ra dn ca mi. Trng AI HC M NHAC ca ti, l nhng chuyn i vo
nhn dn bng gnh ht rong ny vy.

Nhng ngy Thanh Ho, ti thch ra b sng M nghe mt loi h trn nc --

dn ca Vit Nam c hai loi h l h trn cn v h trn nc -- c gi ch danh
l h sng M hay h sui dng :
Vng anh c mt chuyn
Tru n khng c, chuyn tr th khng.
V nh cha nh m h
Th em cng chng b anh trai c u...

Ngi nghe h v c n mn ''phi'' ca i phng ngon tuyt trn. l nhng

con nghu di nh ngn tay v trng nh mc, n vo thy dn ch khng dai nh
mc.

Thanh Ho cng l ni c nhiu di tch lch s nh Lng Vua L Li, Thnh Nh H

nhng ti thch i coi hang T Thc Nga Sn hn. V tic rng mt ngi nh
Vn Cao, thnh cng vi truyn Lu Nguyn nhp Thin Thai m khng c thm
mt bi na cho ngi tnh h T, ci o gm ra chuc ti lm gy cnh mu
n ca ngi p mang tn Ging Tin. Cng vi ch Miu, ti i l n Sng
Ph Ct. Khi cn b, ti c m cho i l n th b Cha Liu Hnh ri. Ti
m nht ci h nh vi nhng con c mu ln gn bng bp tay vui mng ln i
ln li trong h nc xanh ru. Ti cng i vi Trng violon ra chi Sm Sn
bit thm cnh ma lnh ca mt bi bin ni danh v cun tiu thuyt TRNG
MI ca Khi Hng. Khng hoang vu nh bi bin Tr C m ti bit nhng vo
ma ng, bi bin Sm Sn cng khng km phn m u. Hng thng trn cn ct
rt p nhng trng rt qunh hiu. Li cng thy bi bin m u v hng thng c
qunh hn khi trong tay mnh khng c mt ngi tnh m p. Ngi m ti
mun c coi nh ngi tnh th ch khi gnh C HUY vo ti Ngh An th ti
mi c gp.
Xong thi gian khong hn mt tun l, by gi l lc gnh ht ri Thanh Ho i
ti Vinh, tnh l ca x Ngh. Tu ho i ban ngy, sng qu, ti c thy cnh :
ng v x Ngh quanh quanh
ng ra H Ni nh tranh v rng.
.............
ng v x Ngh quanh quanh
Non xanh nc bic nh tranh ho .

Vng Ngh An l vng t qu hp. Mt bn l ni, mt bn l bin, vng ng bng

hp li hp thm v tip gip vi bin l nhng cn ct v tip gip vi ni l
nhng mnh t rng y si , t ai dng vo vic cy cy trng trt chng cn
bao nhiu. Ngi dn y ngho lm. Ngi trong toa tu nhn xung ng l thy
ngi phu lc l y ci xe rt th s cc mch m ngi Bc gi l xe kt kt -- cng
c gi l xe ln v thng dng ch ln -- ch c mt ci bnh g tht to v rt
kh gi thng bng. Thy nhng tiu phu i n ci trn rng khng bun ngng c
khi c mt hnh khch qu ho hng v cuc i l ti gi tay vy cho h. Phong
cnh th p v cng, d l ng v x Ngh hay ng ra H Ni. a mt nhn
v pha no cng thy y ni cao, bin rng, tri xanh, my tm, nhng ngn
o, nhng ng ... p mt cch hng v. Cnh hng v v i sng khc kh
y l nhng yu t to ra nhng con ngi thng xuyn lm cch mng.

Dn ca y ni ting l c nhiu kh phch. Qua loi ht gim. Nhc iu khng

cn l li, ng nh ht quan h chng hn, tri li nng n, nghim chnh. Sau ny,
khi c dp nghin cu dn nhc Cao Nguyn ti khm ph ra s gn gi gia ht
gim v nhc dn ca ca sc tc Takua. i sng vt v ca nng dn Ngh An
c th hin qua cu ht gim :

ng C Mai th hc
ng Tr th di
Ra n ng Hai Vai
Thm chng chi l kho.

i sng ngho nn nhng cnh vt li phong ph. Trong cu ht gim sau y, ta

thy sng bin, my rng v gi lng cng vui vi v chng qu v con ci :
Sng ngoi bin dn v
My rng xanh cun li
Gi ngn ngun cun li.
M (m) cng c thng cu ri
Ti cng c con ri
Mc vng ln ta ngi
Ru cu hi con hi
Ru cu hi con hi.

Sau ny c thm bi dn ca rt hnh tin :

Trai i Phong quyt lay rng
Th rng kia phi chuyn.
Gi i Phong dc lng tt bin
Th bin cng phi lui.
Ta ua nhau x ni ph i
 Bt dng sng Lam chy ngc
Quyt chng tri th tri cng phi thua...

Ti sung sng t chn ti vng Hng Lnh, Lam Giang ni ting ny. Ti tng
bit ting tm ca ni nhn s mang tn La Sn Phu T n, ca ni tng c
Quang Trung Nguyn Hu nh dng lm th .

Ti bng nh ti Cu Xun, ng li bun ngi Ngh thng ch thuyn nc mm

ra Bc bn v tr nh ti, nh ti cu m ni a Cu Xun l dn c g (C giai
thoi cho rng Ngh An c nhng gia nh ngho qu, thc n hng ngy l mt
khc g o hnh con c ngm nc mm, mi ngi trong nh va n cm va
mt con c g..) By gi th ti hiu ci ngho ca dn qu x Ngh. Ngho nhng
yu lng xm ca mnh nn khng b ra i. Bm ly t m sng. Chu sng kh
ni t cn si , chu ht th th khng kh kh khan bng c v nhng trn gi
Lo khng khip. i sng ca ngi dn x Ngh nng n nh ging ni Ngh An.

Dn thnh ph th khng ngho lm. Vinh l mt th trn sm ut. Thnh ph cch

Bn Thy chng 5 cy s v cng c mt bi bin l Ca L, rt tnh mch. Nm
gia Vinh v Bn Thy l nh my Trng Thi, ni sn xut v sa cha xe la dng
ti 4000 cng nhn. Khi cn i hc trng K Ngh Thc Hnh H Ni, ti tng
m c c ngy c vo lm vic ti nh my ln nht ng Dng ny.

Gnh ht C HUY chn i im ht rp ANNAM CIN, trc mt ch Vinh,

cnh b sng c con dc a ti Cu Rm. m no cng ng khch cho nn
gnh ht li thnh Vinh kh lu. Cng nh cc tnh min Bc v tnh Thanh m
ti va gh qua, thanh nin nam n ca thnh ph Vinh l nhng ngi c Ty hc.
H mua v i coi gnh C HUY l nghe ti ht ''nhc ci cch'' ch khng phi
coi tung ci lng. Cng c mt phn t m mun bit mt ngang mi dc ca
ngi em ng Trng Mo (anh Khim u agrg v grammaire) dm c gan lm
ngh ca xng.

Phong tro Tn Nhc trn lan mi tnh l ln. Tnh no cng c ban nhc ti t
lun lun t chc nhng bui ho nhc ti t gia hay ht ph din cho nhng bui
chiu phim ly tin lm vic ngha. Cc ban nhc lun lun cn c nhng bn
nhc mi. By gi c mt anh ht rong l ti em nhng bi ht mi toanh i ph
bin t tnh ny qua tnh khc th h ua nhau n tip ti.

V nhng bn nhc cha c in ra nh sau ny, ti thnh ph Vinh, ti c hn

hnh chp tay mt vi nhc phm ca Vn Cao tng nhng ngi i m. Trong
m ngi ny c mt ngi cn gi c bn ti chp tay bi Cung n Xa t
nm 1944 hn bn mi nm sau, gp ti Th Trn Gia ng (Midway
City) thuc tiu bang California, tng li ti. Ngi l t ph Thn Trng Lc.

Trong m ngi ti mi lm quen Vinh c ti t v o din in nh tng lai

ca Vit Nam l Hong Vnh Lc. Lc anh ta ang lm steward tc l nhn vin
tip i hng khng ca hng Air France v vi tn D Chung, anh son li ca
cho dm ba bn nhc ca em rut anh l nhc s Lm Tuyn.

Mt ngi bn na l ch Trn M Ngh, ngi thiu n u tin m ti knh phc.

c ln ln trong mt gia nh v trong mt x hi ch tn trng phi nam, lun lun
d dng yu n b nhng cha bao gi ngng bt nt con gi tr nhng lc b c
gi qu tn l N Yn Th vt ng trn rm... lc no ti cng ch coi phi n
nh mt mnh xng sn ca mnh m thi ! Ti Vinh, ln u tin trong i, ti c
c s knh yu i vi phi n qua s giao thip vi ch Trn M Ngh. Ch l con
gi ca ng Trn B Vinh, mt cng chc ln ca S Cng Chnh v thuc hng
nh giu thnh ph Vinh v c ti 40 cn nh cho thu, cha k ci bit th rt to
m ti c ch mi ti ung tr. Cha bao gi ti c gp mt thiu n m ngoi
v p ngt ngo ca gng mt v thn hnh lm cho mnh no i con mt cn c
nhng li n ting ni du dng nghe xng l tai qu. Chuyn g ch cng bit, t
chuyn vn chng ngh thut qua chuyn chnh tr, x hi. Ti yu ch nh mt
a em yu ngi ch ln. Mt ph n lch lm nh th t phi cao s. V sau, khi
gp li ch Saigon, ch vn cha ly chng. Khi hi lung tui ri ch mi kt
duyn vi mt ngi chng t tui hn ch rt nhiu. Lc ch l ch nhn ngi nh
m anh rut ca ti thu. Ri t nhin ch qua i Ph Nhun vo nm 1965.

Ti thnh ph Vinh ti c lm quen -- mt cch khng trc tip -- vi mt ngi

ti rt phc ti l nhc s L Thng. Ngha l cha c hn hnh bt tay anh ri cng
hot ng vi anh nh khi ti vo ti Saigon m qua mt ngi con gi tn l H
Tin.

Thu cn nh, ti rt yu mt bi th Php, Sonnet d'Arvers. Ti ch cn nh hai

cu ting Php nh sau :

Mon coeur a son secret, ma vie a ses mystres

Toujours ses cts et pourtant solitaire...

Nh vn Khi Hng dch bi th ra ting Vit mt cch tuyt vi :

Lng ta chn mt khi tnh
Tnh trong giy pht m thnh thin thu
Tnh tuyt vng ni thm su
M ngi gieo thm nh hu khng hay.
Hi i ngi ta y
Sao ta thui thi m ngy chic thn
Du ta i trn ng trn
Chuyn ring khng d mt ln h mi.
Ngi d ngc tht hoa ci
Nhn ta nh th nhn ngi khng quen
ng i lng l bc tin
Ng u chn p ln trn mi tnh.
Mt nim tit lit oan trinh
Xem th no bit c mnh trong.
Lnh lng lng li hi lng
Ngi u t my dng th y ?
Thi s d'Arvers yu mt ngi p m thi s gp g hng ngy nhng khng bao gi
chng dm t tnh vi ngi mnh yu c. Chng gi kn mi tnh cm sut i
mnh v ngh rng s mt c ngy ngi p c bi th ny ri bng khung t
hi : Ngi u t my dng th y ?

Vo nhng nm u ca thp nin 40, cng nh mt s nhc s tr khc va bc

vo con ng nhc tnh, ti rt thch bi Sonnet d'Arvers. c ao c c mi
tnh cm lng nh th. C l v vy m ti chn bi th ca Nguyn Bnh ph
nhc thnh bi tnh ca p ng l C Hi M chng ? Ti khng bit cc ng t s
ca nhc tnh trong lng TN NHC Vit Nam nh Dng Thiu Tc, Thm Onh,
Vn Chung, L Yn, Dzon Mn... c bt chc thi s nht gi d'Arvers yu vng
nh thm mt ngi tnh no v son ra nhng bn tnh ca bt h m ai ny u
ht... nhng by gi ti bit chc chn khi son ra bi ht nhan Nng H Tin,
qu rng nhc s L Thng c yu mt ngi con gi c xng c tht mang tn
H Tin.

Ngi mang tn bi ht ca L Thng ang thnh ph Vinh, i nghe ti ht v

mi ti v nh chi. H Tin c gng mt trn nh trng, c i mt sng nh sao,
c i mi nh chm nho chn, c i m lm nh hai qu to ngon, tnh tnh nhanh
nhn, ci m. Cng vi ngi ch xinh p khng km nhng tnh tnh khp kn hn,
hai c gi thnh Vinh ny rt thch nhng bi ca mi, nht l bi Bun Tn Thu
c nghe ti ht gnh C HUY. Sau hai c mi ti ti tham d bui vn
ngh salon nh mnh.

Cu chuyn v m nhc n nh pho ran ti cn nh mt tng ca gia nh gia

thnh ph. Hai ch em ht rt hay, nht l H Tin. Trong cu chuyn, hai c ng
ti L Thng. Trc y ti ch bit qua loa l nhc s h L c son hai bi ht
nhan Mt Ngy Xanh v Nng H Tin. By gi c mt c b mang tn H
Tin thnh Vinh ht cho nghe th tht l khoi ! Ti bit nhc s L Thng c tn
tht l Ng nh H, ci o thy dng lm ngh dy hc Hi Phng ri li b
Hi Phng i tut vo Bn Tre lm vic cho mt n in cao su ca Php. Ti mun
tin rng ti mt ni no , anh gp H Tin v gia hai ngi l mt chuyn tnh,
nh nhoi hay v i. V nhng nhc phm L Thng nh Mt Ngy Xanh, Nng
H Tin ra i. Ngoi nhng bi m ta bit nh Bn n Xun, Thu Trn o
Kinh Chu...

Bi Mt Ngy Xanh m t cuc tnh m ti mun l c thc ca L Thng bn b

Giang. M u bi ht L Thng cho ta bit anh tr v ngi bn b sng xa
nh ti ngi yu c :

Tri khuya thanh vng

Anh ngi b sng
Nhn my en trng bay m trn khng.
T xa a n
Ting trng canh im m
V ting d ku m m.
Di sng c vng trng sng
Chiu trong lng giang...

Ngi tnh trong bi ht, ngi bn b Giang, nhc li li th cn ghi trn d c

mc xanh r che du li th :
Di anh c ghi nhng li
Phi c chung mt lng son.
Em yu k bn m, anh hn
Anh th cng em
B cn sng mn vi cuc tnh duyn.
Tuy by gi anh ra i
Li th cn ghi di c xanh r
Bn b Giang...
Nhng cu ht kt thc hn phi l nhng li bun :
Mt ngy xanh ghi vo lng anh
Cuc tnh duyn c khi no anh qun ?
Ngy nay trng chiu trn b Giang
Lng anh thy thiu mi tnh m mng...

Bi Mt Ngy Xanh l mt bn tnh ca bun b th bi Nng H Tin l mt truyn

ca huyn o. Ti vn cho rng trong lng Tn Nhc, sau 50 nm sinh hot, vn cha
c ai k truyn hay cho bng nhc s L Thng. Truyn ca b bng l bn Nng H
Tin ny bo trc ci v i ca b ba HN VNG PHU.

Vi Nng H Tin, ta hy nghe chng L k truyn :

Ba trm nm qua bn b Cu Long Giang
Mt ngi n b hay xung m sng
ng tip rc khch try ngang
Lng ngao ngn tic thn cha c chng...

Qua nt nhc majeur rt lu lot v nhp i nhanh vun vt, anh k rng 300 nm v
trc, c mt ngi n b lm ngh rc khch try ngang, ang bun phin v
cha c chng th :
Ngy kia t nhin c mt thiu nin no
T quan san xa cch xa tm n
Mi bc xung xe va trng thy cp m o
Chng thiu nin bn ng li kt duyn...

L Thng chuyn nh qua DO mineur vi nt nhc tht l ngt ngo :

Hai nm sau sinh mt nng tin....

Qua mt on ging nh mt ip khc, L Thng li tr v vi ging majeur v

vi nhp iu bnh tnh, anh k truyn tip v c tin kt tinh ca mi tnh gia c li
v chng thiu nin (teen ager ?) :
Nng nghch a sng
Ph nc thay dng
Nng cm ngn ma
Ti ra Bin H.
Chiu chiu nng mong
Ch mt ln sng
n dng cho nng khc n
u ym m mng...

Nng tin , sinh ra trn mt dng sng nn thch a nghch vi sng. Dng i
tay cm ngun ma ti qua Bin H (Cao Min). Ri ch i ln sng a n cho
nng khc ca u ym. Ch i hoi m vn khng gp c qu nhn d tin
nng c em thn ti Vnh Xim La (Thi Lan) i na ! Nng tin s khng c
nh m, s khng c ngi yu v s bin thnh mt bn nc mang tn H TIN :
Hai mi nm sau nng H Tin
Bc mnh v lng thiu cht duyn
em thn tin nng i tm Vnh Xim
Ho chng c bng qy nhn thuyn.
Ngy kia mt cn gi mang ti bin thy
Mt cng tn i ng trng kiu qy
Bng dng qu nhn va trng
 thy ho ra nng gp mt gic m.
Tin c i yu mt bi th...

Bi ht kt thc cng ging nh mt bi th m h hay mt gic m huyn hoc m

L Thng v ra trong cc on trn :
T mng thuyn quyn
Ti gic m huyn
Lng ngi c quen
Th vui hoc huyn
T ry H Tin
Thnh mt b bn
n a nhng ngi xung
thy m h....

Ngay t u thp nin 40, ta thy L Thng cho ta nhng cu nhc di hi

bng chng ca c sng to, khc vi nhng ti nng yu km ch vit ni nhng
cu nhc ct thun ln. C ai trong m chng ti c c u c phong ph nh
chng L, to ra mt cu chuyn h h thc thc, chuyn ngi ra tin, ri nng
tin bin thnh mt bn nc ? Nhng khi s ra cu chuyn ny, chc chn c
mt ng lc l c con gi m lm ng tin tn l H Tin.

Chng nh mt v n anh m mnh knh phc l L Thng yu mt c gi p

v vit ra mt truyn ca tuyt vi m mnh li c th dng dng trc c ta hay sao
? Ti bn bt chc ng anh nhng d hn chng L, ti chng son ni mt cu
nhc cho nng tin ny c ! Sau ny c gp anh L Thng yu qy Saigon,
hai anh em nhc ti chuyn cng yu H Tin th c hai u ci t t nh hai con
vt c.

C b H Tin cng khng trnh c s phn Tri cho l ban pht hnh phc cho
nhng chng nhc s. Nng Tin kt duyn vi mt nhc s c hng H Ni l
Nguyn Thin T, tc gi bi Gio ng Im Bng.

Ti c c hi gp li ng b Nguyn Thin T vo nm 2000 ti H Ni.

Chiu chiu my ph i Vn
Chim ku gnh , gm thn li bun......
Ca Dao

Chng Hai Mi Mt

Gnh C HUY-CHARLOT MIU gi t thnh Vinh sui Nam. i qua cc tnh

H Tnh, Qung Bnh, Qung Tr vo ni ti hng m tng l Hu.

ng b a chng ti i qua o Ngang, hn mt trm nm v trc in du

chn ca B Huyn Thanh Quan trong mt bui chiu bng x t, c lom khom di
ni tiu vi ch, lc c bn sng (sng Cm L ?) ch vi nh... Ngng li ht
ng Hi v ng H, v khng ng khch lm nn gnh ht rt i nhanh chng.
Ti khng c k nim no hai th trn nh b ny c.

Vo ti Hu l bt gp ma Xun vi ma phn lm tng v th mng ca ni c

. Gnh ht ti ng rp TN TN trn ng Paul Bert (sau i tn l
ng Trn Hng o) i din vi dng Hng Giang ni ting.

m c nm sng Hng t lu, ti vi v vc va ly xung bn. Ngay trong

m u tin ti Hu, ti c hng ci th nm trong khoang thuyn nghe
ca Hu thu m sut sng. Trc y ti ch bit ca Hu qua ting n tranh ca
b m Chung hay qua ging c Nhn trong a ht Bka loi 78 tours. By gi c
nghe nhng ca s nh Bch Liu (v nhc s Vnh Phan), Minh Mn rt ngay vo tai
mnh nhng cu h mi y, h mi nh, nhng bi Nam Ai, Nam Bnh hay L Tnh
Tang, L T Vi... Li c nghe ht nhng bi ca tnh t trong khung cnh rt
nn th l mt khoang thuyn m cng c ngn n du le li, c ting ht ca ca k
vng ra ngoi, m ba lan ra mt nc ri di ngc vo khoang thuyn v nh
m thm phn ro rt. C l ting ht ca chng ng ph Trng Chi trong truyn
truyn k cng nh hon cnh ht trn sng nc m c phng m ln v tr
nn hp dn hn i vi l tai ca tiu th l ngc cnh vng M Nng chng ?

Tuy l mt trong nhng ngi u tin a ra ch trng l phi to nn mt dng

nhc mi thay th cho dng nhc c nhng ti vn lun lun tm nghin cu
k cng nhng ln iu ca dng nhc bnh dn tng a phng t pht
trin ln dng nhc ci cch. Sau khi nm c ni dung v hnh thc ca hu
ht cc loi dn nhc min Bc nh Ht C L, Ht Quan H, Ht Cho, Ht
o v.v... vo u nm 1944 ny, ti bt gp mt h thng ca nhc hon ton khc
vi h thng dn nhc min Bc. Lc cn b, nghe ca Hu, ti cha nhn ra s khc
bit ca hai h thng m giai m nh ngh gi l hi Nam, hi Bc. By gi th ti
nhn ra s l l ca cung bc trong nhng iu ht m ngi ca k ang rt vo tai
ti trong khoang thuyn m cng ca con cm so bn b sng Hng.

Khm ph ra tnh cht l l ca giai iu h hu ri, ti s l ngi u tin ghi m

nhng bi ca Hu mt cch khoa hc hn cc bc tin bi nh Hong Yn trong lot
bi ng trong tp san Bulletin Des Amis Du Vieux Hu hay nh danh cm Trn
Quang Tn trong mt cun sch dy nh n t b vo hi u th k th 20.

Ghi m iu h Hu bng k m php solfge vo nm 1944 nhng cha c c hi

in ra. Phi ti khi ti i khng chin ti Thanh Ho vo nm 1948, gp Trn Thiu
Bo, gim c nh xut bn MINH C th iu h Hu mi c in ra trong mt
nhc tp nhan Nhng iu Ht Bnh Dn Vit Nam. Ri khi ti di c vo
Saigon, trong nm 1953, ti li c thm mt c hi na cho n hnh mt bn
nhc ri v iu h c bit min Trung. Trong c hai n phm c in ra Thanh
Ho v Saigon ny, ti nu ln mt l thuyt : m giai ng cung l l ca h mi nh
khc hn vi m giai iu ho (gamme tempre) ca u Ty v m giai ng cung
ng ca dn nhc min Bc. Cc cung bc ca h hu c nhng cao
(intervalles) non hn hay gi hn cc cung bc trong m giai u Ty hay m giai
min Bc.

Ti cn v ra mt s so snh s khc nhau ca nhng h thng m thanh

na. Chnh v c im m giai l l ny m cc iu ht min Trung, c bit l
iu h Hu, vi nhng nt nhc m h nh nt nhc Chm hay nt nhc n ,
hp dn ngi nghe hn l nhng iu ca bnh d ca min Bc. Trong phn tiu
dn in trong n phm ca bi h mi nh hay h mi y, cch y na th k, ti
ni ti s thn b ca m giai l l nh sau:

H mi nh hay h mi y l ting ni in hnh ca ngi dn ti mt min nn

th nht ca nc Vit. Ting ht xy dng trn mt h thng m giai l l th
hin c s thm b ca ci lng, v vy nn d dng i su vo tm hn ngi
nghe hn l nhc ng cung ng ca min Bc. S thnh tu ca nhp iu cng rt
l t nh :

Trc Bn
Vn Lu
Chiu chiu...
..........
Chiu chiu trc bn Vn Lu
Ai ngi ai cu Ai su ai thm
Ai thng ai cm
Ai nh ai trng...

Tip theo l nhng cu th th ct nng niu chnh ca ton bi ri s kt thc

bng ting nc n, c nhiu du chm than ( ! ) v du chm hi ( ? ):
Thuyn ai thp thong bn sng
a cu mi y a ri
A
Mi y ng tm lng
H... ...
A non nc l non
A a i h...

Li ca ca bi h Hu trn y l ca mt vn gia thuc lp

ngi quyn qu Hu, Thc Gi Th ng Bnh. Ni dung c
v kch thch lng yu nc ca ngi nghe.

--nh c ng Bnh

Cng vo nm 1944 ny, ti su tp thm c mt bi h

i quc vi li ca (c th l) ca c Phan Bi Chu...(coi
on di)

nh bn : nhc s Vnh Phan

Gnh C HUY dng li ni c lu hn nhng ni khc, hng m sau khi tan

ht xong ti thng ko nhng bn mi nh V c Duy, Vnh Phan xung
chi, khi th nm ht thuc phin v tn pht, khi th nghe cc bn ca Vnh Phan
n ht.
 m vui no cng ko di ti 2, 3 gi sng. Hm sau, ng dy vo
na tra l ti leo ln b, ra ch ng Ba n qu ri ti qun Lc
Sn gn ung c ph, ngm cc c gi Hu i ch...

nh bn : Kch S V c Duy

Mt hm ti thy t xa i n mt ng gi m ti ng l say ru,

tay cm ng tiu, lng vc mt con kh, lo o trn ng ci, coi
thng xe c ng o lui ti... Ri ti thy ng ta ng li trc
qun nc, da lng vo gc cy, a ng tiu ln ming thi ra mt iu nhc Hu
rt l lng lm xn xao v bt rt lng ngi nghe. Ti m lun ng gi thi tiu m
ngi Hu cho l in di ny. Ngy no cng vy, rt ng gi, ng gi ti qun
Lc Sn vi con kh v ng tiu, ri sau khi thi tiu m khng i hi ngi nghe
phi tr tin nh mt g ht xm, ng gi d nhn lng lng ra i.

Ri c mt bui tra, ti khng ngn c ti bc chn i theo ng v by gi th

ti bit ng i t min Gia Hi ti Cha T m, dc ng ng thng dng chn
li v thi ln nhng ting tiu quyn r nhng ngi nhy cm nh ti. Ti cha
T m, ngi trn sn cha, ti nh bo lm quen vi ng. Hi thm v cc iu
nhc Hu, ti c ng cho nghe mt bi h Hu vi li ca -- ti ng rng -- rt ra t
mt tp th no ca c Phan Bi Chu :

Ch anh hng thy chung mt khi

Ngho kh khng th than
Giu sang khng m ui
T ti khng i lng.
Chuyn i lm s bt cng
Ngi n khng ht k mn khng ra...

Nhng h Hu khng hon ton l nhng bi ca Cch Mng. Bao nhiu cu h l

by nhiu cu ht tnh t:
Trm nm du li hn h
Cy a bn c con khc a...

c nhiu ngi ci nhau khi tranh lun v ci cy trong cu ca dao tr thnh

cu h Hu ny. Ngi th bo l cy ''da'', ngi th bo l cy ''a''. Ring ti
khng thc mc lm, ch cn mi ln nghe cu h l c nh ti ngi gi Hu
mnh yu, lc ang lm ngh a p bn b sng Hng. Ri v l
hn m khng bao gi tm thy nng na... Li nh phi yu mt con khc vy !

Ti s c khng bit bao nhiu l k nim vi con ngi v cnh vt ni c v

nhng k nim p s c ti nhc li trong mt cun HI K khc. Ti ch vit
ra y s cm nhn ca ti lc trc s trm lng ca thnh ph v ca nhng
c gi Hu. Th trm lng b ngoi che du nhng t sng ngm d di nu ta c
c hi sng lu c th ni nh ti rng : bit i tnh dng sng Hng (cu
ht trong bi TNH CA). Trong ln gp nhau u tin gia ti v Hu vo nm 1944
ny, ti ch m mi i tm ci p ca Hu qua nhng cu h, cu ht :
t Tha Thin, dn hin cnh lch
in ngc, lu vng
Non xanh, nc bic
Thp by tng Thnh Miu, Chu ng
Chung cha Diu , trng rung Tam To.
 ............
Cu Trng Tin su vi mi hai nhp
Anh qua khng kp, ti lm em i...

Nhng ngy Hu, hc hi v nhc c truyn, ti c may mn c gp cc nhc s

Vnh Phan, Bu Lc... Trong nhm ny cn c c Vnh Trn tc Ng i l anh ca
vua Duy Tn, nh n t b rt hay. Nhng ngi trong hong phi ny yu m
nhc vi tm hn phng khong, khng nh mt nhc cng gc Qung Tr, ngi
m ti ngh rng ch nn ko n nh cho hay ch khng nn lp lun v m nhc
bng na con mt v nhng rt ngh rt hp hi v nng cn.

Khng mt nn nhc c truyn no c th tn ti nu khng c s ci cch lin tc.

Ch ngi ngu dt mi thn thnh ho ci c ri cho rng mi s ci cch l bi
phn (sic). Ngay lc , ti khm ph ra s lin tc pht trin ca nhng bi ca
Hu. Mt s nhng bi thuc loi ht l do cc nh gio va mi phng tc v
cho in ra dy hc tr, v d bi L Hoi Xun. Nghe mt bi ca Hu l T i
Cnh ti nhn ra l nhc iu ca bi Khi Tng Phng trong loi ht quan h
ca min Bc Ninh. Trong khi nhc c truyn lun lun chuyn ng th anh nhc
cng m ti khng yu lc no cng m dn bng s c h ca mnh.

V phn Tn Nhc, c cc nhc s nh Ng Ganh, Vn Ging... ko nhau ti nghe

ti ht Bun Tn Thu rp TN TN ri sau chng ti kt thn vi nhau. c
s trao i kinh nghim, trao i ti liu gia anh ca s chuyn nghip v cc nhc s
ti t min sng Hng, ni Ng.

Ti bit thm nhng bi ht mi, chng hn bi Hng Giang D Khc ca Lu

Hu Phc m ti vi vng ht ngay trn sn khu gnh C HUY.

Li c thm Nguyn Vn Thng tng cho nhng bi Trn Sng Hng, Bm

Hoa, m ng nh n vi ban nhc Ty trong gnh ht.

50 nm gia hai bc nh

y cng l lc ti t mc ch cao nht ca i mnh l phi c mi ht trn

I RADIO INDOCHINE ti Saigon. Nn nh lc vn v tuyn truyn thanh
cn l chuyn kh mi m i vi ngi dn Vit Nam. Ti cha bao gi c c
mt ci my nghe radio c d tng l th sa cha radio ph Hng Gai H Ni.
V chng chng trnh vn ngh ca nhng i truyn thanh H Ni hay Saigon
khng c g hp dn tui tr ang yu m nhc mi. Chng trnh m nhc ca
i radio lc l trnh by Tung c hay Cho c, ht nhng bi bn Ci Lng,
phn nhiu l bi Vng C do cc c T Sng, Ba Bn Tre, Ngc N ph trch. Ch
ti thng Novembre 1944 l lc ti vo ti Saigon mi c mc ht nhc ci cch
do Nguyn Vn Cn ni chuyn v vi ti ht 3 ln mt tun i I RADIO
INDOCHINE.

Thnh ph Hu cng c nhng thanh nin hot ng vn ngh ho hng khng thua
g gii vn ngh s H Ni hay Hi Phng. V c Duy, ngi tin phong ca lng
kch dng v thoi kch phng tc t phim BEN HUR l truyn c La M. My anh
em Hong Trng Thc, Hong Trng Khanh thnh lp t nm 1938 mt gnh
ht ly tn l KIM SANH vi ng li ngh thut ging nh ca mt on ht ci
lng Nam K, ch khc ch v phn m nhc, gnh KIM SANH khng dng
nhng bn ca nm trong nhc mc ca sn khu min Nam m dng ton nhng
iu ca Hu. D khng thnh cng ngha l khng lan trn i khp ni nhng s ra
i ca gnh KIM SANH cho ta thy trong ngnh sn khu Hu cng c nhng
ngi mun lm cng cuc cch mng.

Th l trong ln gp g u tin vi chic ni ca m nhc Vit Nam l thnh ph

Hu, ti hc hi c rt nhiu v nhc c truyn. Nu trong nhng chuyn i v
thn qu trc y v trong chuyn i theo gnh ht rong lc ny ti tip thu
c kho tng m nhc nhn dn (ch khng phi trong sch v v nhc Ty
Phng) nhiu ti liu ''nhc sng'' c thm vn ling cho vic son ra nhng bi
ht ca mnh th chnh ti vng Hu ny ti khm ph ra s phong ph ca nhc ng
Vit Nam qua h thng m giai c bit ri s d dng vit ra mt bn trng ca
nh CON NG CI QUAN.... Ri y trn ng Nam Tin, ti s c dng
chn ti vng Phan Rang l ni cn d vang ca nhng bn nhc Chim Thnh
xc nh bng l tai s tng hng gia hai dng nhc Chm, nhc Hu m ngi
ta thng ni trong sch v.

Sau nhng ngy c sng vi ma Xun t lnh Hu, gnh C HUY gi t

sng Hng ln ng vo Tourane ( Nng). Ln u tin vt o i Vn, ti
tng mnh l mt trng s thi xa, i m rng bin thy nc Vit. i trong my
ph i Vn ca cu ca dao quen thuc, tai khng nghe thy ting chim ku trn gnh
nhng nghe thy nhng cu ht ca bi L Qua o vang di trong lng.

m nay ho c mnh ta
t trm hng c ch ma do n...
Lu Trng L

Chng Hai Mi Hai

Ti Tourane ( Nng), gnh C HUY-CHARLOT MIU ng neo ti rp CINAC

nm u hai con ng Phan Chu Trinh v Hm Nghi. Tuy cng l mt thnh ph
ca bin quan trng nhng Tourane lc cha bnh trng kinh khng nh vo
thi c qun i M ti Vit Nam.

Ph x vng v tnh mch vi nhng hng cy cao vt. Nhng ph n i trn ng,
d l ngi bnh dn cng mc o di, i nn Hu. a s cn rng en. Ngh s
ci lng ca gnh C HUY khng c sc nh ca cc gnh Nam K chnh gc
nhng cng li ko khn gi hng m chen chc ti coi. Anh Miu vn l ci inh
ca gnh ht. Kp Qu tc Nht Thanh, tuy khng p trai hn hay ht hay hn
nhng ngi sao ca lng Ci Lng Bc H nh S Tin, Anh hay Hunh Thi
nhng cng c v s cc b, cc c m nh iu t lc gnh ht ra i t Hi
Phng v vo ti khong gia ca min Trung ny. Cc anh kp khc nh Hiu,
Dn, Ba Hi tr thnh nhng bn thn ca ti. Chng ti i i vi nhau nh
nhng anh em rut trong mt gia nh.

Gii nhc s -- k c trong ban nhc Ty v trong ban nhc c -- u rt yu ti,

khuyn khch ti trong c hai phng din hc hi v trnh din. Ti c d tin
mua li ca anh n mt ci n violon tht tt. V cng ng nguy ko n vo
nhng lc mi ngi i ng c ri. o Tnh, o chnh ca gnh ht vn cn c
thn, vn cn cho ti nhng m i n mi mn v s tr thnh v yu ca mt bc
s gi khi gnh ht tan. o Nga l v bn chnh thc ca anh Phc claquettes.
o Chu tr tui nht l o ph ca gnh ht v s l ngi tnh ca ti khi gnh
ht vo ti C Mu. L con ca anh ch Miu ln nh thi, i theo gnh ht, chng
c hc hnh g c nhng vn l nhng b ngoan. V sau, nhng con gi ca anh
ch Miu tr thnh nhng v n ni danh ca ban v Trnh Ton. Ti c nhiu
ngi bit ti tn tui, nhiu hn ci thi ti mi nhy ra sn khu ht nhc ci cch
Hi Phng, Thi Bnh, Nam nh...

Tin n v chng du ca u tin i rt nhanh t Thanh Ho vo Vinh ti Hu v

by gi th thanh nin nam n Tourane ko nhau ti rp CINAC nghe ti ht.
rt t tin mnh, bit trau di ti ngh cng nh sc p (sic). tc di cho
c v ngh s (re-sic). sm c b o ma lnh bng n c gi l n pattes de
poule (si to nh chn g) si m lng ti trong nhng ngy ma lnh
Tourane ny. c lm quen vi nhng ti nng ca i phng nh nhc s Phan
Hunh iu, nguyn l lnh trong qun on 16 RIC ca Php ng Qui Nhn,
va mi tr v ni sinh trng ca mnh ng gp vo vic thnh lp mt nn
nhc mi vi bi Tru Cau. Gp Phan Quang nh tc gi bi Sn Tinh Thy Tinh.
Lm quen vi anh Tm, ngi Cng Gio, nh n organ Nh Th.

Th v nht l gp chng thi s m mnh yu qy v cng l Lu Trng L. Lc

anh L ang dy hc ti trng Phan Bi Chu (hay Phan Chu Trinh ?), sau khi
nghe ti ht, anh nng nc li ti ln xe ko a ti ti trng hc ht cho hc
tr ca anh nghe. T trc ti gi, ti cha gp ai nn th nh con ngi Lu
Trng L. Cha gp anh nghe ni anh l ngi rt l ng. Gp anh ri th nhn
b ngoi ca anh cng thy anh l mt con nai vng ng ngc. c ai k cho
ti nghe chuyn anh cm tin i ch mua cng nhn ngy gi v nhng anh gh
vo tim ht ri qun pht chuyn ! Theo li k ca Hoi Thanh, c ln Lu
Trng L nm c tp th TING THU ca mnh ri ngi dy ci to :
-- A ha ! th m my ba ni c tng (...) hai cu : ''Git mnh ta thy m hi lnh,
mng p bn chn bin ri...'' l ca Th L... Hai cu th y l ca Lu Trng
L.

Sau khi ti ht cho l hc tr xanh xao v gy g nghe bi Bun Tn Thu ri th nh

gio Lu Trng L u b tc ri, qun o li thi lch thch v nt nhu, mc
trong ti ra nhng mu th tng ti ngay trong lp hc. Ti nh rt k l
nhng on th ca bi Giang H m khi in ra th anh L tng Nguyn Tun v
V Hong Chng :

Mi anh cn ht chn ny
Trng vng cui non ty ngm bun
Ting g rn trong thn
Na i phiu lng ch cn m nay...
tng th ri, anh tng lun cho ti mt tnh nhn ca anh, ngi Tu Lai. Lu
Trng L c ra mt tuyn ngn v ngi n b m anh gi thm l Qu. Khng bit
khi anh trao k vt cho thng em ny th l Ngi hay l Qu ? Ti khng cn nh
tn ca ngi qu c i mt mu ht d ny nhng ti nh r rng l ngoi thn
hnh kiu dim ra nng cn mang ti khch sn mt ci bnh gteau ln. Chng ti
ngi n bnh ngt v nhn qua ca s thy nh ga Tourane ang u m nm cnh
bn sng, cht c vt nng chiu vt ti lm cho cnh vt bng nhin rc r.

Ti s c nhiu ln ph nhc nhng bi th tuyt vi ca anh L tr n mi tnh

na ng phiu lng ny. T bi Ting Thu. qua Vn Th Su Rng ti Th au
Thng v Cn Chi Na (bi ny ti mn php i tn l Hoa Rng Ven Sng).

Gp li anh L Hu vo nhng ngy u ca Cch Mng, ti vn thy anh nn th

nh c v tin rng chng bao gi anh ht nn th d rng sau ny c nhiu phen
anh c phi tuyn b l gi tay xua ui con nai vng trong anh chy i.

Nhng ngy Tourane l nhng ngy rt m i ca ti, d b mt chin tranh vn

m nt qua hnh nh nhng ton lnh Nht di chuyn trn xe nh binh trong mt
thnh ph c tnh cht qun cng ny. Ti c ra bi bin Tin Sa hng ci
th nm trn mt bi ct rt l hoang di. Cng nh s c ra o Hn Yn
Faifoo (Hi An) coi ngi ta leo tro trn gnh ni ly t chim yn.

Thanh nin Faifoo yu m nhc hn tt c

thanh nin nhng ni ti i qua. Nhc s ni
danh y l anh Tu lai La Hi, tc gi ca bi
Xun V Tui Tr, tt nghip nhc vin Thng
Hi v c chn trong Hi i Nhc (Socit
Philharmonique) Faifoo. Cc hi vin khc ca
hi ny l v ch huy trng ngi Php ca
Garde Indigne (Lnh Kh Xanh), l ng cng
chc cao cp cng ngi Php ca Nh oan,
l nhng nhc s Minh Hng nh Vng
Quang, Vng Quc M... La Hi hot ng
ngm cho Chnh Ph Tng Gii Thch Trng Khnh nn v sau anh b Nht bt
v th tiu. Faifoo cn c Trng nh C chi violon, sau ny vit nhiu bi kho
cu v nhc Vng C.

Th ri ti lc gnh ht phi tip tc ln ng. T Tourane ( Nng) vo

Faifoo (Hi An), ch mt hn mt gi xe hi. Ti mt th trn c nhng ngi nh c
nht Vit Nam l Hi An ny, gnh C HUY treo bng hiu rp HO BNH trn
ng Cy Me, gn nh Tin Hin. Faifoo my trm nm trc l mt th trn xy
bi nhng ngi Tu t o Hi Nam ti Vit Nam lp nghip. Ci tn cng do
ting Tu m ra. Theo nhc s L Trng Nguyn, tc gi bn Nng Chiu -- vn l
ngi sinh trng Hi An -- khi ngi Php ti th trn ny th c ngi dn
(Tu ?) cho bit y l ni chuyn bn hoa (bn = ph v hoa = ba) nn h gi tn
thnh ph l Ba Ph. Dn dn Ba Ph tr thnh Faifoo. Cng c ngi cho rng tn
Faifoo l do ting B o Nha m ra.

Lc ti ti y, dn chng trong thnh ph tr thnh ngi Minh Hng c ri.

Ti hai ph chnh l Ph Qung ng v Ph Cha Cu ti c thy cn nguyn
vn nhng ngi nh c xy t th k th 16. Trong khi di tch ca Ph Hin chng
cn g ngoi nhng ngi m c, ti Hi An, ti c bi hi ngm ngha nhng ngi
nh nh nhn mang nhiu vt tch ca thi xa xa. Ri cn c i trn mt ci cu
ln do ngi Nht xy vo thi xa xa . Cu ny gi l Kiu Thng Gia, c lp
mi ngi v c bc ngang mt con lch nh. u cu ny c tng con kh (khi
s xy nm Thn), u cu kia c tng con ch (xy xong nm Tut), bn trong
cu c xy ban th lc no cng thy khi hng nghi ngt.

Gnh ht khng lu ti Faifoo. Nhng chng ti s l Qung Ngi, Bnh nh y.

Ti gi t min Qung Nam v ngm ngh v mt cu chm ngn trc y ti cha
hiu ht ngha :
Qung Nam hay ci
Qung Ngi hay co
Bnh nh hay lo
Tha Thin nch ht.

By gi th ti hiu ngha ca cu ny, do dn chng son ra vch mt quan li

Vit Nam cng thc dn Php v rn nhau : Ngi dn ba min Qung Nam,
Qung Ngi, Bnh nh m a ci nhau, i co vi nhau, sut ngy ch lo chuyn
kin tng nhau... th rt cc ch c quan trng Tha Thin l hng li.

Bun lu cy o xin hi xun

Bun sang cy tng thm ng qun
hay bun vng cy ng ng
Vng ri ! Vng ri ! Thu mnh mng...
Bch Kh -- TY B (TINH HUYT)

Chng Hai Mi Ba

Xa kia, khi cn l t Chm th min t Qung l ni c nhiu thnh ly kin c

ngn chn cuc Nam Tin ca dn tc Vit. Khng ngn c xm lng th phi np
thnh C Ly cho H Qy Ly vo nm 1402 20 nm sau ngi Chim s c gng
chim li thnh ny. Nhng min t Chm s vnh vin tr thnh t Vit khi vua L
Thnh Tng em 100.000 qun tin vo bt sng vua Chim l Tr Ton. Khi s
mang tn Qung Nghi di thi nh Nguyn nhng mt s a danh y vn cn
dng ting Chm. Ngi Chim c bn dng h chnh thng l On, Ma, Tr, Ch.
Ti Qung Ngi, nhng con sng to nh cn mang tn Tr Khc, Tr Bng, Tr Cu,
Tr N, Tr Nt... Ca bin th mang tn Sn Tr.

Cng nh tt c cc tnh min Trung ti i qua, Qung Ngi l di t nm gia

bin v ni, phong cnh p v cng nu ta c ng trn ngn ni Thin n l
nht thng cnh y nhn ra bin ng nc xanh phng l ni tip vi tri
my, nhn xung nhng xm nh n hin trong rng da trn bi ct trng phau,
nhn ln dy Trng Sn nng vng rc r. c bit l nhn nhng gung xe nc
khng l t trn nhng con sng ri xung gn sng nghe ting nc reo vui,
tung bt trng xo chy vo ng xanh bao la vi vi.
Ngi ta c cho rng v t xu, dn ngho nn ngi Qung Ngi khng kho nh
ngi Bnh nh, khng thc nh ngi Phan Thit, khng nh nh ngi Nha
Trang... v rng ngi Qung Ngi l ngi m ang hn tt c ! C iu chc
chn ngi y l nhng ngi c tnh tnh qu khch. Lc Cch Mng ni ln, ai
cng nghe ting n v s hiu st ca du kch Ba T. V s m ang, nu ti
khng nhm th trong cuc khng chin chng Php, ci li dng xe p th hng
l do ngi Qung Ngi sng ch ra. Ch cn gn mt ci gy tre vo tay li, ni cao
ln bng mt ci gy na l chic xe p c sc ch nh mt chic xe b. Cng
tc chuyn ch lng thc v v kh n dc bng xe p th m Qun i Php
khng hiu ni ny l yu t chnh em li thng li cho mt trn in Bin Ph
sau ny.

Nhng ta ng qun rng ni o to ra nhng con ngi qu khch v m ang

ny cn l ni sinh trng ca nhng nh th ln ca chng ta nh Nguyn V,
Bch Kh, T Hanh vi nhng vn th tuyt vi.

Tn tin nh :

Tng git
Thnh tht
Tng git
Ti bi
Ma ri
Gi ri
L ri
Em i !
Nguyn V - SNG RI

Siu thc nh :
Nng i, tay m ng ging mm
Trng an qua cnh mun t m...
C in nh :
Lng ti vn chuyn ngh chi li
Nc bao vy cch bin na ngy sng...
T Hanh -- QU HNG

Ni m ngi ta c cho l t ai cn ci ny cn l ni sn xut ra loi qu ho

hng, tt hn qu Tch Lan hay qu Trung Quc. V l ni c hng vn mu t
trng ma lm ng.

Qung Ngi, gnh C HUY-CHARLOT MIU ti n ht hng ti rp ht Kin

Thnh ng Phan Bi Chu. Vo nhng nm u ca thp nin 40, Vit Nam hy
cn di thi Php thuc d chnh quyn bo h mt mt v b thua trn chnh
quc v b Nht p o ng Dng, i sng tnh nh ti min Trung xa vng
nh Qung Ngi, Qui Nhn, Tuy Ho rt l bun t. Vn ho nm trong tay ngi
Php, kinh t nm trong tay ngi Tu. Khng mt gnh Ci Lng Nam K ln no
-- nh gnh NM PH, PHC CNG -- dm ti ht nhng ni t khch ny c.
Ch c nhng gnh ht Bc K b bng nh C HUY mi dm gh li nhng ni
khng hi vng c ng khch. Nhng gnh Ci Lng ca chng ti, nh c thm
mc m nhc ci cch nn ngoi khn gi bnh dn cn li ko thm c mt s
khn gi thanh nin, hc sinh.
 Ri ti c lm quen vi gii nhc s tnh nh trong c
nhc s Vn ng l ngi s mi mi l ci inh ca nn Tn
Nhc khu vc ny. Ri ti tham d nhng bui vn ngh
salon nghe anh bn mi tn l Trnh cng vi em trai, em
gi ca anh n ht. V sau ban nhc gia nh ny b th tiu
trong nhng ngy u ca cuc Cch Mng 1945 ch v l con
ci nh quan.

Cng c thm mt ngi yu, Phng Nga, mt xanh, rng

vng, cu hn th ca mt ng Ty. c c cho n mn qu
a phng ngon v cng. l mn '' don '', mt th hn nh
ch thy c trong nhng con sng vng ny. Ra cho tht
sch, nu ln ri n vi bnh trng th tuyt...

... Gi t Qung Ngi, nh mt gnh ht qu i khch nn khng b st mt i

im no, C HUY-CHARLOT MIU gh li nhng th trn nh nh Tam K, Tam
Quan trc khi tin vo tnh l Qui Nhn. Ti Qui Nhn, ti c bit thm mt bi
b na. Bi b ny sch s, gn gng hn tt c cc bi b khc v nm ngay trong
thnh ph. Ti y, ti cn c bit thm mt loi ht na l ht bi chi ca m
ht rong ngoi ch, chuyn k nhng truyn th bnh dn nh truyn KIU hay
truyn NH MAI qua li ca ting ht. Li khm ph thm mt m giai khc vi
ng cung min Bc v ng cung Hu. Trong ht bi chi c mt bn-m m trong
cc m giai min ngoi khng c. m giai DO MI FA SOL LA ny cng l m giai
nhc Chm v m giai Vng C min Nam. Th ra nhc Chm gn gi vi nhc Vng
C hn l vi nhc Hu.

Gnh ht gh Tuy An. Ri khi ti Tuy Ho th ti b xc ng bi ci thp Chm nm

trn i cao ngay sau lng rp ht. Thp b hoang lu ngy l ni n chn ca kh
v di. Ti leo ln ngi trong thp, m mng truyn tnh Huyn Trn Cng Cha,
thng xt mt ging ni b dit vong, lm nhm ngm my cu th ca Ch Lan
Vin...

Ti tt c bn nm th trn va k, hng m trong m khn gi lo to chng c

ma no m tn nhc c, anh ca s eo knh cn th ca gnh Ci Lng ny ch nhn
c ting v tay la tha ca cc b gi v con nt. Nhng y cng l lc ti
khng cn t nhiu quan trng vo vic ng ra sn khu ht cho ngi khc
nghe m ch mun ht tho mn cn am m ht ca mnh. Ht trc m ng
hay ht mt mnh cng vy thi ! C ngi v tay hoan nghnh hay khng c ai
thng thc ti ngh mnh cng chng sao c. ct cao ging ht l thy trn
tr hnh phc ri ! Ngi ngh s no cng vy, sau mt thi gian phc v (sic) qun
chng s quay v phc v chnh mnh.

Ch khi gnh ht vo ti Nha Trang th mi c khn gi thanh nin hc sinh m tn

nhc rm rp ti nghe ti ht. Khng quen thm mt ngi bn nhc s no y
nhng ti li qu quen thuc vi phong cnh ca cc tnh nm di ni c thy dng
bng da ngn thng v c bin c chi vi ri. D bin Nha Trang xanh v nc
m hn bt c ni no ht, trong thi gian y ti ch ngong ngng ch ngy gi
t min ct trng tin ln chn Lt thn tin.
 Tri m trong cnh thc huyn m
Trng sao m ui trong sng nht
Nh n t xa mt th...
Hn Mc T -- DALAT TRNG M

Chng Hai Mi Bn

Nhng trc khi leo ln c mt ni thn tin l Lt, gnh C HUY-

CHARLOT MIU ti ht Phan Rang. Nhng ngy lu li tnh ny khng c g l
ng k nu ti khng c mt k nim p...

... Vo lc ti bc vo ngh ht, lm g c bo ch chuyn mn loan tin v nhng

hot ng ca kch trng hay m nhc. Cha c nhng v phng vin hay k gi
sn khu mnh kn o b vo ti h t tin c ph, nh h vit bi qung co,
khen ngi. Lc cha c mt bi bo no ni ti ti hay ni ti nhng bi ht ca
Vn Cao c. Nhng ting n v anh du ca u tin i gieo rc nhc bun c
kh nhiu ngi trong mi gii bit ti. Cho nn mt hm bng c xe hi ca ng
tnh trng Phan Rang l Nguyn Duy Quang ti rp ht n ti vo Dinh, gia
s ngc nhin ca nhn vin on ht.

Vo trong dinh ti mi bit l c ng Bo i ang ngi . ng thng tr v ti

Lt v i bn trong rng nhiu hn l ngi trn ngai vng ti Hu. Hm nay ng
t mt vng sn bn no xung chi thnh ph Phan Rang v ngh ngi trong
Dinh Tnh Trng. Ti bit ti s yu nhc ca ng vua khi thy ng em ngi
con trai ca Thng Th Phm Qunh l Phm Bch vo lm b th ring ch v anh
ny nh n guitare rt gii.

khng cn coi i tng l quan trng na, ch trng khi ct ln ting ht l

ht cho mnh nhiu hn l ht cho ngi, nn ti chng c mt mc cm no khi
ngi m n ht cho ng vua nghe. ng Bo i, rt lch s, rt nh nhn, sau khi
nghe ht xong, ngi mi ti n bnh ngt v ni chuyn vi ti bng ting Php. Hi
ti hc nhc u ? T bao gi ? Hi ngc nhin khi thy ti tr li l chng hc ai
c ! Hi thm v ng Khim, v gia nh ti. Mt ng vua yu ngh thut nh vy
chc chn l ng sau cp knh en m ng thng eo, c n np mt i mt
nhn t. , ng nh vy, tri qua bao nhiu bin thin ca lch s, c nhiu k quai
mm ra ph bnh Bo i l th ny th n, nhng ti cha thy ai dm ni ng ta
b t hay git mt ngi Vit Nam. Trong khi qua hai ba ln Cch Mng quc
gia v quc t, c bit bao nhiu ngi b th tiu hay b cm t bi nhng nh
lnh o mnh danh l yu nc thng ni...

Xong bui ht ''vo'' (theo ting nh ngh l : ht khng ly tin) khi ti ra v, tnh
trng Nguyn Duy Quang tin ti ra ca, rt t nh, tay cm sn mt gi qu l 5
thc vi phin rt tt tng anh ca s tr tui. Vi s vi ny, ti may c hai ci
o s-mi, mt ci mc cho ti khi rch, mt ci s tng anh bn thi s Nguyn Bnh
khi gp anh Saigon mt vi thng sau anh bn ly tin vo nm tim ht. V ti
rp v khoe l va ht cho vua nghe, c gnh ht lc u le li thn phc...
... Vi ngy sau, gnh ht gi t Phan Rang, gi t mt min c nhng cn ct ln
v trng tot nh cnh siu thc ta ch thy trong mt gic mng m h. Mun ln
Lt, hnh khch phi i tu ho t ga Phan Rang chy ra Tourcham chuyn
qua nhng con tu c mc st (crmaillre) gm xe th mi leo ti ni cch mt
bin 1.500 thc cao.

Thnh ph Lt qu l mt ni thn tin. Khi u l mt bc s ngi Php tn l

Yersin, t cui th k th 19, sau khi dng c hai ng b v ng thy thm
him vng pha Nam ca min Trung nc Vit, leo ln cui dy Trng Sn v
tm ra mt bnh nguyn c ni rng hng v nhng khng hi hng hoang d, c kh
hu hin ho v c mi loi hoa ua nhau n nh trong mt ma Xun bt tn.
Ri Ton Quyn Doumer nhn thy cng ch ca ni lm vin ny sau khi Bc S
Yersin qua i th cng cuc xy dng ni ngh mt Lt c khi s vo nm
1923 v ti nm 1944 l lc ti ti th c y nhng ci lm nn Lt m
chng ta gi l H Than Th, Rng i n, Thung lng Tnh Yu,...

c i nhiu ni trn t nc nhng ti khng thy phong cnh u p

nh y. Mang tinh thn vng ngoi nh hu ht thanh nin thi , ti sung
sng c ti mt thnh ph ging nh u Chu. Tng mnh ang Thy S
hay c Quc. i trong my, th ra khi, nhn ni rng, nghe chim ht, ngi mi
hoa... l tt c nhng g m tui hoa nin m mng c th thc hin khi ti
Lt.

Cnh nh ga Tourcham l ngi thp Hi cha b lm vo cnh hoang tn nn hng

ho v sch s hn ci thp c l li Tuy Ho rt nhiu. Gp g dng di ca Ch
Mn, vi con mt ho s, ti m mu o ca nhng c gi Chm, khi th l mu hoa
l ti, khi th l mu vng anh nht, nhng mu sc khng thy c nhiu trn y
phc ca cc c gi Vit. Sau ny ti c Trung Tm in nh phi ra y quay
phim v n Chm, cm qut ma iu padit (ma bm) trc to thp c. V khm
ph ra m giai Chm c dng trong t tam ta ra (bi ht n tnh) l m giai hi
on DO MI FA SOL LA, ging nh m giai trong Ht Bi Chi hay ca Vng C ch
khng phi ging nh m giai trong Ca Hu.

Vo hi u thp nin 40, ngi dn en mun ti thnh ph Lt khng phi l

chuyn d dng u ! Phi lm n xin php v ch S Mt Thm iu tra ri ba
thng sau mi c giy i. Thng thng ch l giy cho php ti ni ngh mt
(villgiature) ny trong mt thi hn no . Nu mun ti lm n sinh sng Lt
th li mt chuyn khc, mt chuyn kh khn v cng. Ngi Php thnh lp ra
thng cnh Lt dnh ring cho ngi da trng. Gnh C HUY ln Dalat d
dng v anh Chc t tin cho S Cnh St ri.

Ti Lt, gnh ht C HUY c ng v trnh din rp NGC HIP trn ng

Cy Quo. Ngi bn mi ca ti l L Xun i, tc gi ca nhng bi Hn Nam
Tng, Chinh Ph Hoi Khc, Thin L M, Huyn Trn Cng Cha, Con
Thuyn Trn Sng... v c chn trong ban nhc ca Nm Lnh, em v (v b) ca
mt triu ph min Nam l ng i C.

Ngh s ti hoa L Lin (trong ban A.V.T.) cng ang lm vic ti Nha Cng Chnh
Lt. Nguyn l cu th banh ca i banh v ch ng Dng l
COTONKIN, L Lin, cng nh s ng thanh nin thi , a thch cuc i giang
h v Nam Tin t nm 1942. Ti Lt, L Lin hot ng trong ban kch ti t
ri lm vic ti i Pht Thanh trc khi vo Saigon, tr thnh ngi thng hoa
loi nhc hi hc m ngi khi u l Trn Vn Trch.

Sau ny, ti c ti thiu hn mi ln i v chn cao nguyn Lt. Ln no cng

nm trn trong vng tay n i ca mt ngi tnh. Mt ngi gip ti son ni rt
nhiu cu ht i tnh, t... ngy c em i nh vo i ... cho ti... nghn trng xa
cch ngi i ri... V c y nhng k nim ti vui hay bun b nhng tt
c nhng ni hn hoan hay r cng u khng se st hay nng n m ch m m
nh mu trng p ti vo nhng m u tin ti Lt ny. Mt mu trng
n t lu vi nh th Hn Mc T :

C tri say nhum mt mu trng

V c lng ti ch ni rng
Khng mt ting g nghe ng chm
Du l ting v ca sao bng...

Ngi p vn thng hay cht yu

Thi nhn u bc sm hn ai...
Jean Leiba

Chng Hai Mi Lm

Ch cn gh li vi ba ch na l gnh ht s ti min Nam, s ti thnh ph Saigon,

mc ch ca chuyn i xuyn Vit ny y.

Trc mt chng ti l Phan R, Phan Thit... Ri l Bin Ho, ca ng vo Saigon.

T nay tr i gnh C HUY CHARLOT MIU s phi so ti vi nhng gnh ht
ni danh khc y ri nghe ! Phi tranh thng ri ! Anh Chc phi em ht
kinh nghim ca ngh nghip vo vic ly rp min Nam. Khng gii giang v
nhanh chn nhanh tay l b gnh ht khc ly tranh rp ngay. Kt rp l mt khn
kh cho bt c gnh ht no.

Gi t Lt, gnh ht xung Tourcham bng xe la c mc st. Ri i tu i vo

pha Nam. Th trn Phan R qu nh b, chng ti ch ht c mt m ri leo ln
chuyn xe i Mng Mn. ng xe la khng qua thnh ph, chng ti xung ga
ny i Phan Thit bng xe camion.

Thnh ph min bin cn ang ngi ng, chng ti vt qua mt ci cu ln thy

thuyn u nh l tre ti bn tu b trng ngay ra bin. Ri ti ngay ph Ch. Nhn
vin gnh ht va ly, hm , phng cnh xung trc nh ht nm ngay mt ch.
Thong mt ci, nng bnh minh vt ti, ch ng y ngi, trong cc qun
c khch ngi nhm nhp c ph. Ti cha thy thnh ph no sng sa nh
Phan Thit. , c mt ni cng rt sng sa khng xa Phan Thit, l Mi N, th
trn ca dn chi, ni gnh ht s gh li trn ng vo Saigon.

Dn Phan Thit l ngi c tin v c cuc sng phong lu nh dn Saigon ri.

Vng ny l ni sn xut nc mm, nu so vi nhng t chc lm nc mm
Bc K (nc mm Vn Vn) hay Ngh An (nc mm Ngh) th cc ''vn'' nc
mm y tht l khng l. Ti ti thm nhng ni c hng chc va ngm c,
ci no cng to nh ci nh vy. c thy hng ngn ci h trng xo (gi l ''tn'')
nm phi nng trn nhng sn rng ri, trng nh bc tranh lp th ca Picasso.
Cng vic sn xut nc mm cng khng c g l vt v, ch cn cho c v mui
vo va ri ch ngy c nc mm, m vi ra cho nc mm chy vo thng em
bn khp ni trong nc, ngi dn vng ny sng mt cuc i an nhn, ban ngy
ngi qun ung c ph, ban m ti rp coi ht ci lng.

Trng o to thanh nin th thao th dc E.S.E.P.I.C. c thnh lp cch tnh

l Phan Thit khong 20 cy s. Ti gp li nhiu bn ang hc hay ang dy hc
trong trng, v d anh L, chng tng lai ca Th Yn, hng ngy ra thnh ph
chi.

Tnh l Phan Thit l ni dng chn kh lu ca nhn vin gnh ht C HUY v

ca nhng ngi bn ng khc. Trong sut dc ng t Bc vo Nam, ti
thng gp nhng anh thanh nin ngi Bc cng c ch giang h (sic) nh ti,
cng b nh i vo Nam, em ti vt ca mnh ra ly tin ng. i tnh no
cng thy l l anh chng chuyn ct hnh bng ba en tn l Vn Thnh, vc dng
nng n, rng h ra, tc dng ln, chuyn ng u ng cc thnh ph, tay
cm chic ko nho nh, thon thot ct hnh nghing ca dm ba khch hng ngy
th v nht nht. Ri ti chng phng vin nhip nh gy g L Vinh, vai eo nhng
my nh nng hn mnh, lun lun trng mi chp hnh cc hoa khi i phng...

Ho s Vn Gio, cao ln, kho mnh, ngi ph Hng Tre ni lin vi ph Hng
Du ca ti ngy xa, vi ci bt lng v nt v ti kho nh ngi cm bt, i
chu du t Bc qua Lo vo Nam, qua c Cao Mn c nhng bc tranh v n ci
Champa siu thot. Tnh l Phan Thit l ni chng ti gp li nhau. Vui o .

Nu nhng m ht ti Phan Rang, Phan R vng khch n rn ngi th ti Phan

Thit, gnh C HUY CHARLOT MIU rt ng khch nn ai cng thy vui. Hng
ngy ti thng i tm bin vi n hay Chc, nhng ngi khng ht thuc phin
nn khng s lnh v khng s tm. Trong chuyn i sut dc min Trung, ti lun
lun b xc ng bi nhng s thay i qu nhanh, qu nhiu ca i sng lng t
(bohmien) nn ti bn bu nh mt con ong, con bm. By gi ti thnh thi hn
v ti t t m hn...

... V by gi ti thy rt sng khoi trong tm hn. S sng khoi ny n vi ti

cng cn do mt ngi n b na. Phan Thit l ni ti c mt mi tnh ti cho l
rt c bit. Lc u tin, gia chng ti ch l mt gp g bnh thng.

Mt n khn gi, va chu tang chng, tay dt hai con nh, t mt n in no

khng xa Phan Thit lm, thng ra vo tnh l ny hng ngy, hng tun hay hng
thng. Tt nhin vo thnh ph cng l i coi ht ci lng, mn gii tr hp dn
hn l coi cinma hay c tiu thuyt.

Ngi go ph tr mng, vi v p va mn m va chi li ca mt thiu n Vit

c pha dng mu Anh Ct Li, ti nghe ti ht Bun Tn Thu... Nghe nhng cu
nh Em ngi an o, lng bun vng vn, em thng nh chng... th b thi min
ngay. Nghe cu ... Thi tnh em , nh ma Thu cht ri theo l vng... th thi
khng cht na, m lng ra ngay vi anh ca s Bc K ny.
Ti bit tn nng l Hlne Defrosse, con gi yu ca mt mc s ngoi quc t o
Anh Quc xa xi ti Vit Nam hi u th k truyn gio... Ri ngi ci o nh tu,
ly v ngi Phan Thit v ti lp n in Sui Kit, cch tnh l ny khong 20
cy s. Hlne ly chng rt sm v cng tr thnh qu ph qu sm. Chng h
Lm l ngi Tu lai, con nh giu vng ny, qua i sau hn hai nm sng
chung hnh phc, li cho ngi v tr hai a con th. Khi ti gp Hlne th b
gi c ti ba dng mu Anh-Hoa-Vit ny mi ln hai tui, mang tn Alice, ging m
nh c. B trai, Roger, c th ging cha, trng rt khu khnh.

Ngi go ph tr tui c hai dng mu Vit Anh ny khng bao gi t ra l mnh

yu thch vn chng u Ty kim c m ch cho ti thy nng yu vn th Vit Nam
v cng. Nng theo ri k cng sinh hot ca nn vn chng thi ca Vit Nam ang
trong thi k pht trin mnh m. Nng thuc th Th L, Lu Trng L, Huy Cn,
Xun Diu, Nguyn Bnh... cn hn ti na. i i vi ti nh mt ngi bn hn
tui. Thy trn u ti c vi mng tc trng -- trong gia nh ti, ai cng bc tc
sm -- nng tng cho ti cu th ca Jean Leiba :

Ngi p vn thng hay cht yu

Thi nhn u bc sm hn ai...

Chng cn l thi nhn, ti cng yu ngay Hlne ri. Nhng khc hn nhng mi
tnh dc ng thin l va qua, gia ti vi nng l mt mi tnh cao thng -- ti
mun ni : amour platonique. Ngha l khng c ng chm xc tht, khng c m
hn, khng c c ci nm tay i trn nhng con ng Phan Thit c nng vng
tung to.

Xa nay, ti l ngi bit x th trong vn tnh yu. Khi ti ti Phan Thit -- cng
nh t tr i -- ti c kh nhiu ngi tnh v ti lun lun bit i x vi cc c
hay cc b. Ngi tnh no cho mnh hnh phc n tung ca xc tht ? Ngi tnh
no em ti cho mnh s sng khoi trong tm hn ? Ngi no gip cho mnh tm
thy thi v ca cuc i, tm thy hng khi trong hot ng ngh thut ? Ngi no
mnh kt bn trm nm ?

Lc Phan Thit, ti thy tho mn trong tm hn khi gp mt ngi nh

Hlne. Th l qu ri ! Ti khng cn i su vo nhng hnh ng m ti bit l
c hai ngi s cho tm thng. Hon cnh go ba ca nng cn khin ti knh
trng nng hn ln. V khi thy c s p gia i bn ri th i trnh khng
lm iu g khin cho ci p tan v. Ngoi ra, ti cng c t ti mc cm v i sng
''b h ming'' v ngh xng ca ca mnh. L ca s ca mt gnh Ci Lng ngho
nn, lng lu ca ti c l bao nhiu m dm ngh ti nhng chuyn g khc hn l
chuyn gn gi v an i mt go ph tr p ? Hn th na, chc chn vo lc ,
gia hai tnh yu n b v tnh yu ln ng, ti chn tnh yu th hai.

Ti khng dm ni rng vo lc nu ti ng li kt tnh vi Hlne th chc chn

s khng b c tuyt nhng sau khong mt thng gn nhau v chng ti hon ton
ch coi nhau nh hai ngi bn tm tnh, khi gi bit nhau sn ga Mng Mn,
nng tng ti bc nh ca nng ang ngi trn mt tng ln, v mt ti ci,
tay chng trn , chn bung xung sui, sau lng l cnh rng xanh sng sa.
ng sau bc nh c my cu th :
 Ngh s cht sinh giu cm ly
Du tn thn th h qun u...

Khi ti vo ti Saigon, i ht lang thang trong c hai min Tin Giang, Hu Giang,
thnh thong ti vn nhn c nhng bc th rt thn mt ca Hlne. Cho ti khi
Cch Mng ni ln vo ma Thu nm 1945, khng chin min Nam bng n ngay
sau , ti tr ra min Bc i theo cuc khng chin ton quc, ly v vo nm
1949 ri tr v H Ni v i thng vo min Nam vo nm 1951... ti qun pht
Hlne Defrosse ngay t khi ri khi Saigon vo ngy 12 thng 10 nm 1945.

Saigon p lm !
Saigon i ! Saigon i !
Y Vn

Chng Hai Mi Su

Cng vi gnh C HUY-CHARLOT MIU i qua nhng rng cao su vo ti

Bin Ho, ti bng nh li nhng chuyn phiu lu ca anh Tng, ngi phu co
m cao su, con ng C Bp ngy xa. Hi ti c tng tng t sng ca
nhng tay c gi ch danh ''anh ch S gn'', giang sn ca m ngi t
ching giang h phi l ni y him nguy v bt trc. By gi ti thy phong cnh
ca min Nam khng c g hung d, huyn b m hin lnh v ng qu chng vi
mu xanh man mc ca rng v mu m m ca t.

Ti tnh l Bin Ho l coi nh ngi thy mi Saigon. Gnh ht cn ang lp

phng, treo mn ti rp ht, ti leo ln xe autocar i ngay vo ni ti coi l mc
ch ca chuyn i xuyn Vit ny : Thnh Ph Saigon, Hn Ngc ca Vin ng,
La Perle de l'Orient nh ngi Php ni.

T ngoi vo thnh ph, trn chic xe ca va vt qua cu Bng, ti ng ngc

nhn nhng nh cao ca rng hin ra vn vt trc mt ti. Saigon giu sang hn
H Ni nhiu ! Ri khi xe ti bn ca ng ch Bn Thnh, ti th b i trn ng
ph. Con tim ca Saigon chnh l khu ch rt ln ny. Ti y c bn xe th m, bn
xe ca (gi l bn xe Lc Tnh) v bn xe in ni lin th min Nam vi cc
vng ngoi nh Ch Ln, Gia nh. Lc ti cha thy c xe taxi. Xe ko th
khng c bn, my ng phu ko xe lm vic rt thnh thi, gia bui tra nng nc,
khi cc ng gc xe vo h lm mt gic la-sit (sieste = ng tra) th hnh khch tr
bao nhiu tin cc ng cng khng thm chy.

Thnh ph Saigon rng lm, xe ko t khi c dng i ra ngoi m ch ch

khch quanh qun trong khu vc ta c th gi l downtown Saigon, gm khu ch
Bn Thnh, khu X Ty (To Chnh) khu chung quanh ng Catinat (T Do) v
Nh Th c B gn y. Trc mt nh th ln nht Saigon ny cn c bc
tng Gim Mc Pigneau de Bhaine gi tay che ch Hong T Cnh. Hai v danh
nhn bng ng en ny v sau s b Cch Mng 1945 bng i ri v sau na li
c ngi Cng Gio thay th bng tng M Maria.
Ngi dn thch dng xe th m t Tn Bnh, Ph Nhun i v Saigon, hay
ngc li. Ti nhy ngay ln xe i Tn nh chi. Chic xe nga xinh xn c lc
lc eo c nga ku leng keng lm cho hnh khch thy vui tai. Trn u nga c
nh mt chm lng g trng ging nh ci chi pht trn nh, nhy tng tng lm ti
vui mt. Nh ti ngy ti nm vng ti Hng Yn, coi tranh v xe th m chy trn
ng Catinat in trong cun sch qung co ca hng du c l Nh Thin ng,
ri m tng ti ngy mnh c ngi trn mt chic xe th m... By gi ti rt vui
lng ci u co chn ngi trong chic xe mnh khnh v cht chi nh ci hp dim
ny v ti thc hin c mt gic m xa ri.

Vo nm 1944, Saigon cn nhiu cy to, cc tng l rt dy che kn nng khin cho

khch ''b hnh'' hay ''th m hnh'' thy trong lng mt ri, d ang l mt bui
tra nng chang chang. Nhn ra hai bn ng thy mi ngi u mc o b ba
hay s mi trn. K c n ng, n b v con gi. Khng thy ai mc veston, tht
cravate, mc o di c. Ai cng ung dung, th thi. Ch c anh chng Bc K l ti
ang kh s v m hi ra nh tm di b Ty lm bng n pattes de poule...

i xa hn na, chng hn t G Vp hay t Ch Ln vo Saigon th dng xe -t-

but hay xe in. Khi gnh ht C HUY CHARLOT MIU ng y ri, ti
thng i xe in hn l i xe but, nhng khng bao gi ti dm gi tr nhy xe
in nh thi H Ni na. Nu nhy xe th c nhiu hi vng b xe hi ng sau i
ti tng vo t mnh.

ng xe in y di hn ng xe in H Ni rt nhiu. Mt ng ni lin
Saigon Ch Ln, khi i t bn chnh (bn Cuniac) ngay xt Bn Binh, chy qua rt
nhiu trm trn ng Gallini (Trn Hng o) v trn ng Marins (ng
Khnh) vo trm chnh Ch Ln nm trn ng Gaudot (Khng T). Mt
ng xe in khc, ni lin Saigon vi G Vp th chy qua Bnh Ho, B Chiu.
Tt c cc trm xe in, ngoi tn Php ra, cn c ch nh bng nhng bin v
cho hnh khch bnh dn d nh nh tranh con cua, tranh con ra, tranh con
rn... Ti cn nh bin v ca trm Jaccaro (Xm Ci) l tranh ci co c.

Nh ga xe la rt ln cng nm ngay trong khu Ch Bn Thnh. Ngoi con ng

st i ra min Bc qua ng Bin Ho, Phan Thit, ga Saigon cn c ng st i
xung M Tho. Ngi Php tr tnh ni thm ng ho xa t M Tho xung C
Mu ri i lun qua Cao Min ti ga Phnom Penh (Nam Vang) cho nn mi c danh
t trans-indochinois (xuyn ng Dng) nhng cha thc hin c chng trnh
th Php b ui ra khi ng Dng. D c ba nc cu thuc a Vit-Min-
Lo ginh c c lp gn na th k ri, vn cha c c hi no tht tt c
c mt ng thit l ni lin ba nc lng ging, gip vo s thnh vng
chung, m ch c mu xng ho ln vi nhau xung mnh t khn kh ny.

Trong thi gian gnh C HUY-CHARLOT MIU y, chng ti lun lun di ng.
Lm sao c th ht lu mt ch c ? u cng ch ht c mt tun l ti a.
Nhng Saigon ln lm, c rt nhiu khu ch chng ti ti kim n. Cha k cc
vng k cn l Ch Ln v Gia nh...

Nh ch phi lun lun di ng nh vy, ti bit Saigon k cng hn. Anh Chc th
bn v cng, anh phi chy i chy li trong thnh ph v vng ln cn thu rp.
Ti phi gip anh Chc mt tay, do sau gn 50 nm tri, d ti ch cn nh c
dm ba tn rp nhng ti khng th no qun c khung cnh ca tng rp ht ti
tng vng

Nhng ch Min Nam -- nht l trong vng Saigon v ln cn -- thng mang tn

ng ny b n, nh ch ng Lnh, ch B Chiu, ch B im v u c rp ht
gn ch. T min Lc Tnh, cc b ch thc phm ln bn Saigon thng thng
ti cc ch vo khong 6, 7 gi ti. Khng cn phi thu phng ng, h ko nhau
vo rp ht bn cnh ch, ngi nhai tru bm bm coi ht cho ti 1 gi sng ri ra
by hng t m sng l ch ng ngi ri.

Bnh Ho hay Th Ngh, rp ht ch cch ch c khong trn di 30 thc. Ti

ht nhng rp v c ngi lun ci mi nng nc ca ch Vit Nam.
Dakao, c ti 3 rp : mt rp ngay cnh ch, mt rp l ci nh nh (khng nh tn)
gn i Pht Thanh ng Richaud (Phan nh Phng), mt rp ht na l rp VN
HOA kh ln nm ng Paul Bert (Trn Quang Khi), gn Cu Bng. Ph Nhun
c rp ht rt ln. Ch rp l ng i C, mt trong nhng triu ph min Nam. Rp
nm gn ci ch nh ti ng t V Di Nguy v Chi Lng.Ti Ch Qun, rp ht cng
l mt ci nh c m ti cn nh tn l nh Tn King. Trong Ch Ln, gnh C
HUY ca chng ti ti ht Xm Ci, ch Bnh Ty, cu Palikao, cu Nh
Thin ng... Rp no cng gn ni ch ba c.

Rp ht ln nht ti trung tm thnh ph lc -- ngoi nh ht Ty m khng bao

gi ti c ht c -- l rp CINAC. L d nhin rp ny phi nm ch ng
o nht, vui v nht l ng d'Espagne (L Li) pha ca Bc ch Bn Thnh. V
sau rp ny b ph i mc ln nhng ca hng, v d tim bn vng Nguyn Th
Ti. Rp CINAC rt cao v rt rng nhng cng rt nng v by gi khng c my
lnh. Khng c micro ampli v loa nn ti khng ch ht m cn phi go ln na !
Vy m m no cng ng khch. Chc cng bi v anh Miu nghe li ti, cho
ng qung co trn vi t ''nht trnh'', nhn mnh vo mc ht ph din cho nn
dn Ty hc ko nhau ti nghe ti ht nhc ci cch. C nhng khn gi mua v vo
ca, khng ngi vo gh, ch ng bn hng hay cui rp, nghe ti ht xong l h ra
v. Tht l cm ng, i vi ti.

Gnh C HUY cn ht ti hai rp khc cng nm trong khu Ch Bn Thnh l rp

THUN THNH v rp ARISTO, c hai u gn ga xe la. Rp ARISTO vn cn
tn ti cho ti by gi v tng l i bn doanh ca gnh ht Bc K di c KIM
CHUNG trong sut hai mi nm.

Ti vn cn n trong rp vi anh em ng nghip nhng ti thng c bn b

ti mi quen nh Phm Xun Thi, ko ti v nh. C khi ti mn phng ng, nh
htel KIM HOA tng hai trn dy ca hng ng Bonard i din vi Nh
Thng Thnh, ni y thi s Nguyn Bnh n thm ti, mt chiu ma. Ti
sng rt thn mt vi khu ch Bn Thnh. Nh Phm Xun Thi ngay u ng
La Grandire (Gia Long), bui sng ti theo ch Thi ra sp bn vi ca ch trong
ch chen chc trong m ng.

Bui tra ngi n cm u ng, mt ba cm no ch cn tr hai ho (hai mi

xu). Ngi Saigon c v thch sng ngoi ng nhiu hn l trong nh. Qun n,
tim nc y ph, lc no cng cht nch thc khch. Mn n Saigon l ming v
kho phn nhiu l c pha nc da. Tic rng ti khng bit n cc loi mm. C
mt thc mc ca ti v mt mn n : Bc K c mt mn n rt ngon l nem rn.
Bnh a nhng nc ri bc tht v cua cho vo cho m rn ln. a ln ming n
thy gin tan. Ngi Nam bn tip thu mn v gi l ch gin. ng ! Gin kinh
khng. Th nhng khng hiu v sao v sau ta c gi n l ch gi ?

Bui chiu vo ngi qun bn kem v bnh ngt Cte D'Azur ng Sabourin, i
din ca ng ch Bn Thnh, tn tnh mt c bn hng tn l Tuyt, da c
bnh mt nn gi l Tuyt ''en'', ging c t mm nn gi thm l Tuyt ''nh''.
ng Sabourin cn l ni c ng ca ch o Phi Phng, em rut nh th Vn i.
Ti c hn hnh lm quen vi hai n s hu danh ny v gp lun c ngi ph
n m ti knh phc l ch M Ngh t Vinh vo Saigon, ng ti nh ch o Phi
Phng. ng ny c thm hiu sch v nh in Tn c Th X vi hai c gi ni
ting l tn tin, c anh bn ti mi quen l Thng nh guitare rt gii thng hay
lui ti ri thnh r gia nh ny lun. C em tr nn mt ca s hng nh. C ch sau
ny l v n dn biu Trn Kim Thoa.

Bui sng v bui tra n chi nh th ri th vo bui ti, sau gi ht, cng nh mi
ngi, c khi ti bc gh b nm ng ngay trn h ng, c gi t bin thi vo
lm ti thy mt du c tm hn ln da tht.

Thnh ph Hi Phng c ti coi l thnh ph quc t. By gi, i vi ti, Hi

Phng thua Saigon xa ! Ti Hn Ngc Vin ng ny, da trng, da en, da vng
ln ln v ng o. Ngi n lm ngh ''st-ty'' (ngh cho vay nng li) chim
c mt khu ph gn ch Bn Thnh. C mt ngi n n , ngoi con chu Gandhi
ra cn c ng ngi Vit ti cng bi. Ti rt thch mi hng n nn hay vo
ngi trn nn gch hoa mt lnh ca ngi n ny.

Ch Ln hon ton l mt thnh ph Tu. Min Nam c nhiu triu ph nh ng i

C hay Bch Cng T, Hc Cng T nhng t ph th phi l ngi Tu. Nh Ch
Ho (Hui Bon Hoa), vua nh t v Ch H, vua tu b. Khc vi H Ni hay Hi
Phng, Saigon l thnh ph c rt nhiu tim cm , tt c nm trong tay Ch Ho.
T tng, bn mn try lc nh ru ch, c bc, im, thuc phin th xin
tha rng Saigon v Ch Ln c y hn cc ni khc ! Ti khng bit ung
ru v nh bc nn khng i su vo hai ci th nhng hai ci t m khc ca
ti th c tho mn ngay.

Ti Ch Ln c nh im Tu, m cng khai ng Marins (ng Khnh). D tm

lm v l mt dy nh c n lng treo trc ca, di chn tng c bn th
Thn Bch Mi. M ca bc vo l thy ngay cc c im Tu ngi trn gh trng
k i khch, mt my lo lot phn son, trng gn ging o ht bi. Mt cuc hoa
nguyt y khng r mt nh ''chuyn i'' ca ti ph Hng Mnh, H Ni. Ti
khng nh r phi tr bao nhiu ng nhng ch c l trc ph, tay bun, thy k...
th mi dm lai vng ni chn Thin Thai ny. Hc sinh, cng nhn th ng hng lui
ti. Ti ng Thy Binh (Rue Des Marins), khch lng chi cn c n cho mui
rt ngon ca ngi Triu Chu m m gnh thng cho nng ti t trn h.

Tim ht trn lan khp mi ni. Ti thng ti nm ht vi Nguyn Bnh khu Ch

C. Nguyn Bnh hn ti hai tui v cng nh ti hay nhng ngi ng la tui,
vo lc thc hin c gic mng Nam Tin. Dng ngi thp b, u tc
bng, lun lun vn b complet mu trng d tri Saigon ban ngy nng nh la.
Rng ci m khng phi v ht nhiu thuc l hay thuc phin m v thi s vn l
ngi min qu, lc t tui hn c nhum rng en ri khi thnh thi s th anh
lm ''cuc cch mng'' co rng nh cc ch ti. V co khng k nn hm rng ca
anh c hai mu. Nguyn Bnh gp ti rp ht ri chng ti ko nhau v hotel VN
HOA ti ht cho anh nghe bi th ph nhc C Hi M.

(nh bn : Thi s ca ng qu, Nguyn Bnh)

Chng ti d dng tr thnh bn thn. Ti yu Nguyn Bnh

n c hai ci o s mi p nht th vo mt m n, v
khng sn tin nn phi tng bn mt ci o bn em
ngay ra tim cm i ly t tin vo nm tim ht. m
hm , tng li ti, Nguyn Bnh chp ra bi th anh
va lm xong. Bi th gi ch, nh mun tr li nhng g
ch dn trong L Bc Sang Ngang :

Em i ! Em li nh
Vn du em n m gi em thng
Hm nay xc pho y ng
Ngy mai xc pho cn vng khp lng.

Ch dn em nh th, nhng em khng cn nh lo chuyn m gi. Em ra

i, vo tn trong Nam, ln ti Cao Nguyn, ri ma Xun ti, em vit th gi ch :
Vit cho ch cnh th ny
Mt m l th em say ru cn
Nh ngi cch mt ma Xun
Hnh nh ngi mt ln sang sng
hay thng nh v cng
Ru hay l t khn hng ch i...

V sau Nguyn Bnh i theo gnh Nhn Trng c ni n chn v khi khng
chin Nam B bng n th anh i theo khng chin ngay.

Cng gp trong mt tim ht no , mt nh vn m

mnh ngng m t lu l L Vn Trng. Thy anh ta
hch hn Nguyn Bnh nhiu. Cao ln, ni to, ni g
cng nghin rng li m ni. Ngi chuyn vit chuyn
ngi hng nm ht vi mt dng iu rt p -- chng
ti thng ni a l nm p nh Robert Taylor, mt
chn co mt chn dui -- nghin rng k chuyn i Cao
Min, bn tay cm ci tim nhng vo thuc phin,
thon thot nhy ma trn ngn n thn, nong thuc
vo tu ri trnh trng nng dc ln ming ht mt hi
khng ngh, trng Robert Taylor ny cng c v anh
hng lm lm ! C ln ti chng kin v anh c kha vi
mt ''ngi hng'' khc cng ang nm chn co chn dui ging bn cnh. Ti
phi can ht hi anh Trng mi thi hng h.

Nhng ngy gnh ht C HUY-CHARLOT MIU hnh ngh Saigon, ti c

ban nhc Ty m n cho ti ht.
(nh bn : PD v o Mng Long gp li nhau sau 60 nm)

y cng l lc mt gnh ht Bc K khc l gnh

NAM HNG vi o kp chnh l Mng Long v v l
Thu Chung vo ti min Nam. Trong sut dc ng
xuyn Vit, cha bao gi hai gnh C HUY v NAM
HNG ng nhau. By gi th khc. sc cnh
tranh vi NAM HNG v cc gnh ht khc, ngoi s
tng cng o kp Ci Lng mi, ban nhc Ty ca
gnh C HUY cng c ''bi sc'' vi nhc s gi
Mateo, ngi Ma N nh piano, nguyn l mt tng
lnh Phi Lut Tn, v hot ng chng li vic Hoa K
chim ng nc ng nn phi qua Saigon t nn chnh tr. C thm Paul Bu nh
guitare dy st dy ti nhng bi jazz v blues nh IN THE MOOD, SAINT LOUIS
BLUES.

Vinh d nht l c mt m anh T Chi, t s ca phong tro ''bi ta theo iu

Ty'' ti rp CINAC nghe ti ht ri hai anh em ra ngi tn gu mt qun c
ph. Lc ci mi to ca anh cha ngu v sn si ln v nghin ru nng,
trng anh phong lu nh mt Cng T Bc Liu. V sau, vo thi Ng nh Dim,
khi ti ph gip anh V c Din iu khin Qun ANH V ng Bi Vin, hng
m, nh nh n sn khu, anh T Chi thng chng ba toong, lo o ti qun
chng ti mi anh mt chu Martel. Anh qua i trong s lnh lng ca chnh
quyn. Trong khi ng l ra phi c mt l quc tng cho anh.

Trong nhng ngy u tin ti ht Saigon, ti c hn hnh lm quen vi anh

Nm Chu, anh Ba Vn, ch Phng H l nhng thn tng m khng bao gi ti
dm ngh n chuyn ti gn.

Nhc s n anh V c Thu -- lc cn mang tn Charles Thu -- l thy

dy ti g n piano. Ti hc ti nh thy, c mi n cm vi mn mm,
tuy khng hp vi khu v ca mnh nhng ti cng bm bng n v khen ngon m
m. Ch Thu khng H ng m cng cm tinh con h, ghen chng n nu
tng cng ghen ln cht su l c th ti sng t chng nh c Qn lm
sau ny. cng bi ti Charles Thu, cho ti gi, lc no cng m gi. V c Thu
vi ba ch V..T. c chng ti gi l ''V ng T'' ch v c mt hm ang
nh o th v ti nh ghen, V c Thu bn lm nh bt c mt anh chng s v
no vo lc nguy nan l... v ng trong mt ci t ln. V sau anh l nhc s lun
lun m n cho chng ti khi i lu din H Ni, Hi Phng vo nm 1953 vi
ban GI NAM do ti t chc cng nh khi ban THNG LONG ht cc i Radio
FRANCE -ASIE hay i QUC GIA. V m Thi Thanh cht b.

Lc cn b ti b m nh bi huyn thoi cc triu ph min Nam nh Bch Cng

T, Hc Cng T, nhng con ngi ho hoa phong nh n tt khi bao nui c
o ht ln gnh ht. Triu ph Georges Phc cn ho hoa n t t giy bc
mt trm ng soi tm mt ng xu m ngi p ngi bn cnh nh ri xung
t. '' B '' Nguyn Du tht l kh tnh, a ra mu ngi Kim Trng vo trong phong
nh, ra ngoi ho hoa. l ngi qun t th i vi ngi ngoi ho hoa bao
nhiu th i vi ngi trong nh cng phi phong nh by nhiu.
By gi vo Saigon, i chi ch ny ch n, nghe tn tai chuyn Bch Cng T bao
gi, i ng b bn, tiu tin nh rc nhng v nh th nh v hc mu mm ra !
Ring v phn ti, trong sut mt i, lc no ti cng c gng thc hin nhng iu
l tng ca ''b'' Tin in. i vi v con cng phi tt nh i vi ngi ngoi.
Bn phn gia nh phi ngang vi bn phn x hi. Khng c ci no hn ci no
c.

By gi hy quay v vi chng ht rong Saigon vo thng 11 nm 1944. Vo tui

22 qua 23, nh gnh C HUY CHARLOT MIU gip ti c hi i du ca, nh
nhng bi ht ca L Thng, ng Th Phong v nht l nh bi Bun Tn Thu
ca Vn Cao, c coi nh ti thnh cng trong gic m i vo min Nam v trong
l tng lm ngh ca xng ri. Nhng cha t chn vo Saigon, s thnh cng
trong ngh ht ca ti cng ch c bit n tng a phng v trong mt s
ngi m thi.

Phi i ti khi ti c ln ht i Pht Thanh RADIO INDOCHINE th ti mi

c ton quc bit ti v cng nhn l ngi thnh cng u tin trong loi nhc
ci cch. Trong k vo Nam ny ti cng thc hin mt gic m khc l c gp
hai ngi tin phong trong phong tro nhc ci cch : nhc s Nguyn Vn Tuyn v
thi s Nguyn Vn Cn. Ti thm anh Nguyn Vn Tuyn Th Ngh th thy anh
thi khng lm ca s ti t na, tip tc lm cng chc cao cp ti mt c s ln ca
Nh Nc Bo H.

Mt bui p tri, ti c mi ti i RADIO INDOCHINE ng Richaud (Phan

nh Phng) th ging. Ti gp Nguyn Vn Cn, l thi s nhng cng l cng
chc cao cp ca i ny. Cng vi trng ban nhc l Jean Tnh, hai ngi chp
nhn ti l ca s ca i RADIO INDOCHINE ngay. Ti c mi ht 3 ln mt tun.
C lnh tin th lao hu hnh. Ting ht ca ti truyn i khp ni trong nc. Ti bt
u nhn c cm tnh ca nhng ngi ti cha gp bao gi. Trong s ny c
Bng Thanh, ch rut ca n s tng lai Minh c Hoi Trinh. Sinh vo thi i
c radio gip cho vic truyn thng, cho vic ph bin vn ngh, ti c may mn
hn th h cha ng rt nhiu !

Th l coi nh ti thnh cng trong ci ngh mnh chn, thc hin c gic
m ca mnh. Ch v ti l ngi ho thng. C ai trn i ny li ''ho bi'' khng
nh ? Nn ho thng. Ch cn ngi ho thng c tinh thn thng m trong s
tranh ua thng li vi ngi khc. S ho thng trong ti c khu gi ngay t
khi ti chi tr in kinh H Ni, Hng Yn. Khng chy thi vi ai th thi, chy
thi vi cc lc s khc th bao gi mnh cng c gng khng v bt. Hn na,
trong i ti, c nhiu lc ti phi t thng mnh khi ti lm vo nhng cnh kh v
mang tinh thn ch bi. S quyn sinh ca anh Khim c nhng nguyn nhn cao
c m ti khng th bit, ti ch bit thng st ngi anh rut khng thng ni
s bi trn ca mnh. Cng nh thng nhng ngi t vn ph Hng Du, H
Hon Kim... Ho thng cn l biu l ca s yu i, yu cuc sng na.

Ngy u tin ln ht trn i RADIO INDOCHINE l ngy sung sng nht ca ti.
Huy hong bit bao nhiu khi thy mnh c mt trn i Pht Thanh bn cnh H
Biu Chnh vi Cu Chuyn Vn Hc, bn cnh Hunh Tn Pht vi Cu Chuyn
Thi S. l cha k c ht chung mt i vi cc c Ngc N, T Sng, Hai
, Nm Hu v.v... Cn sung sng bit bao nhiu khi thy, ln u tin trong i,
c ngi vit bo v mnh l Nguyn Vn Cn di bt hiu Thn in T. Bi bo
qu bu v cng nn tri qua bao nhiu ln chy lon, ti vn cn gi n v by gi
n c in ra nhng trang cui ca tp HI K ny. c khn gi v tay khen
ngi, c cc nh ngh s ni danh bt tay, c mt bi bo tng bc, cng ngy
cng c thm ngi i m... ti lo mt ln, say sa trong thng li (sic) v qun hn
m. Trong chuyn i xa ny, khng c mt lc no ti nh ti m. Khng gi mt l
th no v cho m c. Tht l bt hiu ! ng nh ngi Php ni, tui vo i l
tui v n (l'ge ingrat). Lm sao c ? Ngi Vit chng c cu nc mt
chy sui ? Ch khi no mt cha, mt m th lc nc mt mi chy ngc
m thi.

qun m ri, ti cng qun lun l mnh ang sng trong mt thi c cuc chin
tranh ang e do min ng Nam . Tu bay M ti th bom xung ng
d'Espagne trong lc ti ang khu Ch Bn Thnh. Nhng anh thanh nin ang
trong cn st ca danh vng chng c lc no thm ngh ti bt c ci g khc
hn l hnh phc ca ring mnh. Ti sng v tnh nh mt con bm trng.

Ti sa son ri Saigon i ht Lc Tnh ri. Tng kt thi k kt duyn vi

ton vn min Nam ny cha y mt nm. Ti ch c rt t ngy gi vui th vi
cnh vt v con ngi x ng Nai m m. Sau nm 1951, khi gi t H Ni yu
qy cng gia nh nh v di c vo Nam, ti c sng vi Saigon trong 24 nm.
Mt phn t th k ! u c phi l t ? Nu so thi gian ti sng vi H Ni v min
Bc l 21 nm -- tr i 10 nm cn b bng qu nn chng bit g v nhng nm
Moncay, Hng Yn, Kin An v Bc Giang -- th Saigon v min Nam mi ch thc
l ni ti cm r, c qu nhiu k nim, chuyn vui cng nhiu m chuyn bun th
chc chn cn nhiu hn. Ti s c dp nhc ti thi k ny.

Nh B nc chy chia hai

Ai v Gia nh ng Nai th v...
Ca Dao

Chng Hai Mi By

Hai gnh ht Ci Lng C HUY-CHARLOT MIU v NAM HNG vi o kp

ton gc gc Bc K m dm i vo thi th ti nng min Nam, ni sinh trng
ca nn ca kch Ci Lng, th tht l liu lnh. Khng phi v cc gnh ht Bc K
thua km cc gnh ht Nam K v din xut hay v bt c mt i ht no khc nh
vit v, o din, trang tr hay trang phc u ! M v mt bi ht quan trng nht
ca th k : bi Vng C.

Cho ti nm 1944, d sn khu Ci Lng t ti mc cao nht sau nhng thi

k chun b (1912-1917), thnh lp (1918-1922) vi cc hnh thc CA RA B, HT
KIM THI v pht trin (1923-1944) vi hai loi Tung Tu, Tung Ty... nhng
sn khu ny ng vng c trong sut my chc nm tri l nh mt bi ht
m ton dn yu thch l bi Vng C. Sau 1945, sn khu Ci Lng ni chung s
i ti giai on phn ho vi cc loi tung thp km nh Tung La M, n , Nht
Bn v.v... nhng bi Vng C bao gi cng vn l ct tr ca tung ht. o kp ht
Vng C hay bao gi cng l o kp chnh, n lng to nht v c qun chng
i m nht.

(nh bn : Tng ng Su Lu)

Khi s l bi D C Hoi Lang (m nghe ting trng nh

chng) do ng Su Lu Bn Tre son ra vo nm 1920, ly
m hng t iu Hnh Vn, ri i tn, i nhp, i c hi
nhc tr thnh bi Vng C Hoi Lang (Trng mi tnh xa
nh chng), m iu Vng C hon ton nm trong hi on
ca iu Ru Con min Nam :

u ... V du tnh bu mun thi

Bu gieo ting d cho ri bu i...

... vi nhng nt cm m v m giai l l m ch ngi sinh trng min Nam mi

pht m ng. o kp Bc K khng th ht Vng C cho tht ''mi'', tht ''ru''
c v trong l tai v c hng khng c ci m giai l l .

u tin, mt bi Vng C ht ln vi nhp hai hay nhp t th khng cn nhiu ch.

Bi ca ngn, c ti 20 cu ht. Lc ti Saigon vo nm 1944 ny, cc o kp
ang n khch v ht Vng C hay l Nm Ngha, T t, Nm Cn Th, Ba Bn
Tre... Lc Vng C c ht vi nhp 8. Ngha l mi mt cu ht i hi
phi c nhiu ch hn l khi ht vi nhp 2 hay nhp 4. Ti khi Vng C pht trin ti
nhp 16 th bi ht tr nn qu di nu ht 20 cu. Do , trong lng Ci Lng
c l li ch ht 6 cu Vng C m thi.

Th l trong khi i du ca khp mi ni trong nc v cng hin cho bnh dn mt

loi nhc mi, ti li c ci may c tip thu mt bi ht rt bnh dn m cng nghe
ti cng thy m mn tm hn. Vng C khng ch l v kh ring ca o kp
Ci Lng na, n tr thnh ting ni ca nhn dn Nam B ri. i bt c ni
no min Lc Tnh ny, ti cng c tham d nhng bui ho nhc ti t ti t
gia nghe dn chng v danh ht Vng C.

Nhng ngi lm chnh tr qu khch thng ch c mt con tim nh b nn hay kt

n Vng C l bi ly (sic) ! Ti khng bao gi thy Vng C lm ti tr thnh con
ngi yu hn c. Nghe ht Vng C, ti ch thy nh ti c bn tay ca mt
ngi ch hay ca mt ngi m vut ve ti. Hay ni mt cch thnh thc hn, nh
c vut ve bi mt ngi tnh.Ti cho rng trong sut th k 20 ny, dn d Vng
C khng cn l ting ht ca ring mt min Nam m tr thnh ting lng ca c
mt nc. N c kh nng an i l thng. Ny bn c thn mn ! Hy nghe ti,
th nm xung m nghe Vng C. Nghe ht xong, ng dy, s thy mnh nh va
thot ra khi mt gnh nng. Gnh nng m ai vo i l phi gnh vc.

D o kp ca gnh C HUY-CHARLOT MIU ht Vng C khng hay bng

ngh s gc Nam nhng ti lc chng ti phi tm bit Saigon, leo ln tu ho
i M Tho. Tuy khng thu tin mt cch gh gm nhng gnh ht Bc K ny cng
c khn gi c th i khp cc tnh Tin Giang, Hu Giang, i u cng c thm
ci tr m nhc ci cch thu ht thm khn gi hc sinh, sinh vin, cng chc, t
chc, thng gia... ngoi khn gi lm rung, bun thng bn mt v lm ngh lao
ng. c bit gii cm di khui, eo sng lc l C Cnh St hay i xp th thch
nghe ti ht m nhc ci cch lm. Ti cn nh anh C Ty Lai Cn Th "bt" ti
v bt Cnh St nh ti dy nh guitare.

i lu din min Lc Tnh, ci th v nht i vi ti l gnh ht by gi khng

hon ton i bng ng b m cn di chuyn bng ng sng na. Min Nam l
ni chng cht nhng sng to, sng nh, sng ng tri cho, sng con ngi lm ra --
tc l sng o -- mang nhng ci tn kinh, rch... rt tin li cho s giao thng.
Mt con thuyn ln ch chng ti i trong vng G Cng, Bn Tre, Tr Vinh, Vnh
Long, Sadec... V ti c thy mt phong cnh qu hng khc vi nhng min ti
i qua.

Min qu y khng ging nh ngoi Bc, nh ca khng thu li lm thnh

lng xm bao bc bi ly tre xanh, u lng cui lng c cng v c khi c c mt
ng ci i xuyn qua lng. y, nh ca c dng ln ri rc hai bn b
sng, b rch. nh, cha, ch ba, trng hc... u c ct ln ng ba nhng
dng nc ln. Vn minh mit vn (ni theo nh vn Sn Nam) l vn minh sng
nc. Min Nam l ni rt phong ph v cc iu h trn sng. Khng th no ti
qun c nhng m nm trn mui thuyn, nghe nhng cu h nh :
Ghe anh nh mi trng ln
trn Gia nh xung vn thm em...
.........
Qu li ni vi diu
Ng ba Bn Lc c nhiu c tm...
........
Ch tre bn so cho dy
Ngn ngang Sng M c ngy gp nhau...
........
Gic Ty nh ti Cn Gi
Biu ng thng nh i ch ung cng...

Ti li c hc lch s nc nh, hc tm tnh ca ngi dn qua nhng cu ca

dao c ht ln. Nh ti ni, trng nhc ca ti l nhng cuc h ht sn
khu hay trong lng trong xm, trn ry, trn sng. Thy dy nhc ca ti l ngh
s nhn dn.

i di mit vn, ti bt gp thm nhng ngi bn mi v -- d nhin -- c thm

c nhng ngi tnh. Trong lng Ci Lng c nhng ngi chuyn lm ngh
bao gin. H tr khon cho gnh ht mt s tin ri h khai thc gnh ht. Li n, l
chu. Mt c v tr ca mt ng bao gin Tr Vinh yu ti ht d. Ti cha bao gi
gp mt ngi con gi no c mt thn hnh l tng nh c. Tc mt, mt nhung,
mi dy, rng u, v to, bng ln, t b, chn di... p nh mt ngi p khc
ca ti sau ny, tn Hiu, p hn tng Thn V N. Trng c nh mt con rn v
ai cng c th sn sng cho con rn p ny cun cht mnh li. Vui lng tt th v
rn.

Mt hm ci nhau vi ng chng ghen tung, con rn p ung ru tht say, leo

ln con thuyn ca gnh ht, ci ni ngt ng, nhn ti khiu khch... ri ng tm
xung sng. Tuy tui g nhng ti cng vi vng nhy xung cng rn ln, khng s
rn n tht ci con g t l mnh. Rn khng n tht ti nhng ti n tht rn. y
l mt cuc tnh va tnh c va to tn m ti khng qun.

Chc chn trong chuyn i ny ti c nhiu con ri con vi lm y. Nhng ngay lc

gnh ht cn ang Saigon, ti cng c mt thng con nui ri . S mnh phi
lm b l tr con ca mnh v ca ngi ti vi ti t khi ti cn rt tr. Chng
cn i ti khi l tr Saigon 1960 ua nhau gi ti l ''b gi'' v ti c mt m con
ni danh trong lng Nhc Tr. Trong gnh ht, anh Thun cng ku ti l b ri !
K c thng Cn, i khi cng mun bt chc anh Thun.

Thng con nui mi ca ti tn l Lu, 13 tui, tr m ci, v gia c (homeless), l la

nh giy khu ph Dakao. Ti rp VN HOA, bui tra, chng ti thng ngi xm
ung c ph trong qun cc trc rp, thng Lu m ti ''chi'' vi chng ti. Rt
kho nnh mi ngi. C cm tnh c bit vi ti. Ri tr ti vt. Vi hai ngn chn,
n qup ci nt chai bng st v... nhy claquettes trn h ph. c mi ngi
trong gnh ht thng, n ti lun trong rp, nhn ti l b, khuya no cng rc
vo chn ti ng.

Gnh ht lang thang trong Saigon-Ch Ln-Gia nh, thng Lu c i theo nhng
ti i Lc Tnh th n li. Khi ti tr v Saigon v khng cn lm cho gnh ht na,
n n vi ti ti s 13 ng Paul Bert, Dakao cho ti khi Php nh chim
Saigon, cuc khng chin Nam B xy ra, ti tr v Bc th hai "b con" xa nhau.
Sau ny ti nghe ni n phc v cho cuc chin Nam B v tr thnh anh hng
khng chin.

Chuyn i v min Cu Long Giang ny khng kch thch s t m ca ti v trong

Nam, khng c nhiu danh lam thng cnh nh cc min ngoi. Nhng ti cng
c sng vi cnh vt ca qu hng ti, sng vi nhng nhnh sng ca ''chn
con rng'' chiu chiu, ging nh thi s Huy Cn, nhn ra mnh l ci kh lc my
dng tri trn sng mnh mng khng mt chuyn ngang...

my chc nm sau, c mt bi ht nhan Chiu V Trn Sng :

Chiu bung trn dng sng Cu Long

Nh mt cn c mong, i chiu
V u i hng cy g rong
Nghing mnh trn sng sng yu kiu.
Bun ti, khng v sao bng dng
Theo ngang qu giang, thng chiu.
Bi v thng nhiu nn nh tnh yu...

Son bi Chiu V Trn Sng vinh danh bi th Trng Giang l bi th tng

m nh ti t lu. Nhng ngi bn b mt con sng qu hng, nu Huy Cn khng
c mt chuyn th ti li mun c mt ngang, c l bi ti l ngi lun lun
s ngn cch.

Sng vi qu hng ngha l vo xm da, vo vn chui la , sng vi bu v

sa trn v mnh tri thm rn, vi hng su ring ngt ngon... Leo ln rng chm
ly ong hay xung ng da n c nng thm ngy ma... ng nh ti s din t
khi son PHN III ca Trng Ca CON NG CI QUAN.
Sng vi con ngi th bn v danh l nhng c gi min Nam, mi tc xu xo,
ging ni mn m. L nhng thanh nin min qu ra tnh hc, u chi bng, mc o
chng, i guc mc, thch m nhc. Bn hu danh nhng mnh qun tn th c
ng ch in vi hng ngn mu rung thng cnh c bay Bc Liu, l triu ph
nhng sng rt gin d. C ng gio Chu c mi v nh n ch ht vt. C ng
bc s coi ch tay rt ti Long Xuyn, tin on ti s giu. 70 tui ri, bao gi th
ti s giu h ng bc s thch coi ch tay ?

Bn cng ngh v s dnh lu vi mnh sut i l L Thng, ang Bn Tre, ht

h ht hi t mt n in no ra nghe ti ht. L Trn Vn Kh Vnh Long,
hy cn l th sinh nhng khng mnh hc vc mai m to bo nh ng H Php, ti
nghe ht ri chng ti ko nhau ra mt nh thy t b sng gi l Cu L, ngi ni
chuyn huyn thuyn ti 3 gi sng vn cha ht chuyn. Ti Vnh Long, ti cho
Trn Vn Kh mn cun sch dy nhc ca Lavignac m ti coi nh mt bo vt.
Yu bn nn sn sng trao bo vt. Tri qua mt cuc chin di dng v khc lit,
sau hn 30 nm, khi ti qua Florida, Hoa K vo nm 1975, t Paris Trn Vn Kh
gi tr li ti cun sch , sch vn cn y nguyn, khng mt mt trang no, khng
mt mt dng ch no ca ti ghi ch trn nhng trang sch .

Gnh C HUY-CHARLOT MIU khng ch ngng li nhng chu thnh ln lao

nh Cn Th, Sc Trng, Bc Liu, Long Xuyn, Chu c... m cn ht nhng
ni nh nh Tn Chu t vt qua Cao mn, ti ht Kong Pong Cham, Kong
Pong Thom v th kh-me l Nam ''Ziang'', ni ai cng ni l i z kh zi. i
th tht d nhng v th cng khng c g l kh khn u !

V khng c dim phc i thm n i Angkor ngm n ci Champa m mnh

m khi coi tranh ca Vn Gio, ngoi ngi cha ln Nam Vang trong ti ch
thy khoe vng khoe bc, ti khng c g lu luyn vi t Chu Thp c. V li
ti cng gp ngi Min sng ln ln vi ngi Vit nhiu ni trong vng Sc
Trng, Long Xuyn ri. c nghe h tu nhc kong thom (n thuyn) v ht d
k (Ci Lng Cao Min) ri. Cng nh bit thm hng v giang h khi ti ht
vng c ngi Chm theo o Hi Hi ti Chu c.

Tr v t nc Vit Nam th gnh C HUY gh ht H Tin, qu hng ca thi

s ng H. Bin y khng p lm. Cng nh Rch Gi, c qu nhiu bn
rng trm tun ra nn bin y thiu mu xanh rc r.

V by gi th sau khi c ln ng mnh t a u ca nc ti l Lng Sn,

ni ti i cm tri hi ti 17 tui cng vi bn ng hc Trng K Ngh... vo
ma Xun 1945 ny, ti ti mnh t ng ui ca Vit Nam l C Mu. Cng
nh cc chu thnh khc min Nam, tnh l C Mu c con sng chy qua, c ch
bn sng v c rp ht bn cnh ch. Rp HU TINH kh rng, so vi mt tnh l
nh. Tung Ci Lng c hoan nghnh nhiu hn Tn Nhc.

Tt c mi ngi trong gnh ht u c cm tng nh ti l ti cui con ng

phiu lu ca gnh C HUY-CHARLOT MIU ri, d vn cn mt ni cha ti ht
l Rch Gi. Tt c u nh x Bc ! Ring ti th mun c i xa hn ci tnh l
cui cng ca bn o ny, i ra tn Mi C Mu c... Khng c ai l bn ng, ti
bn ra i mt mnh. Ti i su xung vng rng c, rng trm v thy cnh vt
y c v tiu iu qu. ang thy nn nhng cha mun v th, may qu, sau khi
ng vi mui C Mu, ti vi vng lui chn v thnh ph ngay lp tc. Trc
y, ti nghe ting n l mui Saigon rt c lit. Khi Bn Tre, ti nghe mt
cu h v mui :

X no vui cho bng x c lao

Ting mui ku nh ng so thi
Bng mc nh hng ro sng ly...

Nu mui Bn Tre bnh yn nh ting so thi th mui C Mu l ni kinh hong

cho ngi du khch l ti. m ti, ngi th phi rc vo np, tru th phi nm
trong mng. Ti khng th no ng c v b nght th trong nh t t hon l ci
bao lm bng mt th c tranh i phng.

Gnh ht cn li C Mu vi ngy. Ti lang thang trong ph x n o, gia m

ng xa l. Khng c bn, khng c nhiu khn thnh gi nh khi ht ti nhng tnh
l khc, ti cm thy c n. Vic ca ht tr thnh nhm nhng cha ti chn.
Ti dng ngy gi m p c o tr tn Chu.

Ti vo i nh mt loi c di
V ln ln nh mt l th rng
Xng tht m cha cho cng ting khc
Anh em mi ngi tng cht yu thng...
Yn Thao ( ?)

Chng Hai Mi Tm

ng Minh b ln u Chu. Paris c gii phng. De Gaulle v nc nm

chnh quyn. Ton Quyn Decoux c mt lnh t chc lt Nht ng Dng.
Qun i Nht mt Min in v Phi Lut Tn, e ngi ng Minh c th b ln
b bin Vit Nam. Nht Bn triu hi i S Yoshizawa, b nhim Matsumoto, mt
nh ngoi giao ni ting cng rn. Khng kh cng thng gia Qun i Nht v
chnh quyn bo h ng Dng.

Hm nay l ngy mng 9 thng 3 nm 1945. Di Saigon gn 3 thng, chng ti

i qua hu ht cc th trn ln nh min Nam. Gnh ht ch cn gh ht Rch
Gi ri s, hoc i Nam Vang mt ln na, hoc tr v Saigon tr ra Bc. Tt c
ty thuc vo anh Chc. Ti thnh ph C Mu rt vng v ny, m nay vng
khch, anh Miu cho tan ht sm. Ti l m bc ci gh b ra gia sn khu, cm
cc bung mn, sa son i ng. Vi tm hn lng lng ca mt l khch ti
chng cui con ng mnh chn, ti cha mun i vo gic ng ngay. Nm chp
tay ln bng, ti m to mt, nhn ln nh mn, tng l mn nh cinma, qu
kh hin ra ln xn nh mt phim ti liu cha rp ni...

Ph Hng Du, ngy ma ln, a b si tnh ngi trn bc ca nhn bong bng tri
trn mt ng H Ni cha tri nha... H Gm, mu Thu u m, xc ngi t
vn, bng chng to, ni lu bu, cu b con khng s, ch bun... Bi t rng
bn n B Kiu, ngi ht xm, ng Hai Ty v ti ngn ng ng m gic mng
ti t... Hc tr nh, mc o di rch, i m ni, vo lp, thy Qu y vo din
xut... Nhng tia la bng tung to trn mn nh. Ka ! Ti ang vung ba t p ln
ming st ... Chuyn sang hnh nh ti dt tru, lng thng i trn sng o
Yn Th, nhng sng la dt do xa xa... Hin ra i bp chn to ca gi qu N...
i mt ngy di v m hng o ca Emilienne Ducret... V nc bt trn mi mt
thiu n, nm tc ti li vo da tht... Tt c nho i, ri ti en. Nhm nghin i
mt, ti c nh li nhng bi hc khi cn th u v khi a chn bc vo i. Ri
m mt ra coi tip cun phim d vng...

... Trn nh mn, t t hin ra ba b m -- m rut, v nui, m nui -- ngi no

cng p nh Thin Thn. Mt lc sau, thy bn th t tin, khi hng nghi ngt,
nh ngi cha cht sm, vi gic mng ln (mn ca Tn ) nui chung cng
vi nhng ngi trong th h nh Nguyn Vn Vnh, Nguyn B Hc... vo lc
thnh lp ca mt Ngha Thc vi Lng Vn Can, Tng Bt H, Phan So Nam,
Phan Ty H... Hnh nh gic mng cha thnh. T chc th ca ng cha cho
con chu : Phi thc hin gic mng ca cha ng. Nhng ngi con no ni tip
cng vic ? Vo lc no ? u ? ? Vi ai ? ? ?

Cun phim cm bng ngng chiu. Nhng tr nh ca ti cha mun ngh ngi. Ti
cha mun nhm mt ng, nm nh ti nhng bi hc v thut sng, v tnh bn, v
tnh yu, v tnh ngi, v ngh thut, nht l v ngnh ca ht m mnh chn... l
lt n t ni ti gi l trng i Hc Nhn Dn, trong nhng chuyn i vo nhn
dn...

... Thy mang mng mnh sinh ra, mang dng mu ca mt ngi cha bt mn, bit
mnh s phi i ti u nhng lc ny mnh cn l con chim cha lng cnh.
Bit r rng cha mnh l ngi lm rt nhiu ngh nh thy thng thy k, nh kinh
doanh m tim vng tim n, ngi khai hoang i tm m, nh chnh tr lm Hi Vin
Thnh Ph... Nht l lm ngh vit bo, vit sch ni vo x hi Vit Nam trong giai
on u ca thi Php thuc...

... Mang trong ngi dng mu xng xo ca cha, mnh c gng chy theo gt b,
bt c ni no cng xng vo hc hi v t ha s phi thnh cng. Nhng trong
giai on mi bc vo i ny, thi c cha ti ngay c vi nhng ngi ti gii,
th mnh ch c php xng xo m thi...

... C c nhng thao thc ca th h cha ng nhng ch mi c la nh mt

con bm, nhn nh bay t vn i ny qua vn i khc, ri thc hin mt gic
mng con (cng mn ca Tn ), tr thnh mt ca nhn. Cng nh lun ti bi
hc v lng ch bai con bm ch vi khoe sc p trong Quc Vn Gio Khoa Th
v nh c mt na cu th c v ca dao : ng nh con bm lc loi chi
Xun... Ny ! Con bm khng hn l ng ch u nghe ! N cng c ch y ch.
Khng c n i ht nhy th lm sao loi hoa sinh si ny n c ? Khng c con
bm lm g c ma Xun ?

Nh rt nhiu chuyn nh vy m trong mt m nm ngh ngi mt tnh l cui

cng ca t nc l C Mu ny sau khi coi nh hon thnh mt cuc i ln
nht ca i mnh, ti khng nh rng trn th gii xy ra i chin, ngi
Php vn cn cai tr mnh, ngi Nht ang ng qun trn khp nc mnh. Trong
ba thng i loanh quanh trong mit vn rt thanh bnh, ti ch vui th vi chuyn i
vo qu hng v s thnh cng ca mnh, khng h nh rng chin cuc mi
ni thay i, ng Minh ang thng c Quc X, Pht Xt v Nht Qun
Phit. Ti khng h bit rng nc mnh ang c nhng ln sng ngm sp sa lm
o ln tt c !
 Lng mn v khi hi hn na l vo lc ang t kiu, t mn l thnh cng, ti
li nh ti s phn ca anh ca s mt ging m nh vn Php Hector Malot to ra
trong cun tiu thuyt V GIA NH (Sans Famille). A ! Ti s khng lm cm nh
anh danh ca Carlos Balzini, phi i tn i h thnh Vitalis ri cht trong s th
ca mi ngi u ! Chuyn i ca ti s phi nh th ny :

Vo ci ngy ti mt ging nh Carlos Balzini v khng cn c ng trc tin

trng sn khu na th, a l, ti xung ngi n vi ban nhc m. Sn sng v vui
v tr thnh mt nhc cng hay mt ngi ko mn khi khng cn l vai chnh na.
lun lun phc v Ngh Thut v Con Ngi. Nh ti tng ko mn cho ban
THNG LONG hay cho ban DREAMERS ca cc con ti. Ch c mt iu vt v l
ti vn cha c lm ngi ko mn thc th. Vo tui 69-70 ri m nhiu khi vn
cn phi ng trn sn khu cng mt lc vi 4, 5 th h ca s i sau. Vn cha
trnh c sc nng rt mt ca nh sng tin trng. Mt qu ! Nhng cng m
lng qu !

Nm ngh ngi mng lung gia ting ngy m m ca cc bn ng nghip yu

mn, ti khng th no ng rng qua ngy hm sau, i ti s r qua mt no khc.
a ti vo mt ''thi th to anh hng'', thc hin gic mng khng thnh ca b
mnh v ca nhng bc cha ng khc.

Thnh ph C Mu ang i su vo m thu. Ti gi tay tt ngn n t u

gh b. Rp ht ti om. Ting ngy ca o kp nghe nh ting hp ca ba, bn
ging. C kh nng ru ng. Ti thip i lc no khng bit.

T thng ging 45 tnh hnh ng Dng tr nn rt trm trng. Ngy mng 5, Qun
i M gii phng Manille, th Phi Lut Tn. Ngy hm sau, khong 40 tu chin
Nht b bom M nh m bn Saigon. Ngy 12, bom xung nhiu ni trong ba
x ng Dng. B T Lnh Nht Bn thy Qun i ng Minh c th b ln
b bin Vit Nam nn vo ngy 1 thng hai, nhng ngi iu khin B Chin Tranh
Tokyo quyt nh chim ot ng Dng, chm dt s h ca Php. Ngy thi
hnh quyt nh ny l mng 9 thng 3, 1945. Trong chin dch c t tn l '' Mei
'', ton th b my cai tr ca thc dn Php trn nc Vit Nam b Qun Nht tn
cng v bt giam qun lnh, quan chc Php. Ch mt s nh lnh Php chy thot
nhng nu khng qua c Trung Hoa th trong 24 gi sau, nhng ton lnh Php
bi trn ny b Nht bt ngay.

Trong khi tnh hnh nc Vit Nam hon ton i thay vi ch n l thc dn di
80 nm b lt ch trong mt ngy nh vy, th trn chic gh b t chnh nh gia
sn khu rp HU TINH ca tnh l C Mu, ti vn cn ang m mng gic ip, i
gic m ca bm.

HT CUN MT