Professional Documents
Culture Documents
Astronomi̇k Seyi̇r Ders Notlari
Astronomi̇k Seyi̇r Ders Notlari
BLM-1
GK KRES VE GNE SSTEMNN TANIMLANMASI
BLM- 2
Gk Ekvatoru sistemi koordinatlarn, gk ufku sistemi zerinde gsterebilmek amacyla izim yaplr. izimin
gksel seyir zklerinde kullanm yoksa da, zmn canlandrlmasna yardmc olur. zellikle gk cisimlerinin
meridyen geilerinde, enlem tayini zmlerinde ekil zmn ne ekilde yaplacan ak olarak ortaya koyar.
izimde ,orthographic, stereographic ve equidistant yntemler kullanlr. Bu yntemlerden en kolay anlalr
olan, gk ufku sistemi dzlemi zerindeki euidistant (eit uzaklk) izimidir.
2.1 Eit Uzaklik Izdm izimi
Eit uzaklik izdmnde gzlemci gk kresinin diindan gk kresinin yariapinin 2 si kadar uzaktan bakar. (NFSC-
ekil-96) da KM mesafesi R/2 kadardr. Bu izdmde ekil zerindeki mesafeler birbirine eittir. ekil-96 da
gzlemcinin enlemi 45 K olduunda, Q nun ufuk dzlemi zerindeki izdm Q olur ve QS=QZ, ayn ekilde, P
noktasnn izdm NP=PZ olur. ekil-96 ya bakarak eit ykseklik iziminde, kuramn ne olduunu ve gk ekvator
sistemi noktalarnn ufuk dzlemi zerinde ne ekilde gsterildiini grdk. Daha sonra bu ekli, kenarndan tutup
ufkun K (north) noktas eklin tepesine gelecek ekilde saa doru 90 evirelim. Daha sonra eklin arka tarafinda kalan
D(east) noktasi eklin sagina gelecek ekilde 90 daha evirelim. Bu durumda, ufuk dzlemi tam karimizda yer alir. Ufuk
dzleminin st tarafi K ynn, aagi tarafi G ynn, sagi, Doguyu ve solu batiyi gsterir.
imdi de bir rnek zmle eit uzaklik iziminin ne ekilde yapildigini grelim;
Gzlemcinin enlemi 40K, gk cisminin meyili 30K ve gk cisminin yerel saat as 050 olsun ve gk
isminin, azimut ve yksekliini eit uzaklk izdm izimiyle bulalm.
izim iin nce belirli bir lek seilir. rnein dairelerde, 180 nin kariligi aptir ve (pR) na eittir. O halde
biz 1cm=20 alrsak, 180/20 = 9 cm. izilecek eklin legi olur ki genellikle bu lek kullanilir. Yariapi, 4.5 cm olan
daireyi izdikten sonra, bu dairenin merkezine Z (baucu) noktasi yerletirilir. Dairenin st K, alti G, sag tarafi D ve sol
tarafi B olur. K ve G noktalarini birletiren dogru, gzlemcinin gk meridyenini ve ayni zamanda ana dik daireyi
(principal vertical circle) gsterir. D ve B noktalarini birletiren dogru ise balangi dik dairesi (prime vertical circle) dir.
K ve G noktalarini birletiren dogruyu 18 eit paraya blersek, her biri 10 lik eit mesafeler elde etmi oluruz.
Ekvator dzlemini elde etmek iin, Zenit noktasndan aaya doru, 40 enlem/ 20 lek = 2 cm alnr.
Enlem kuzey olduundan, baucu noktas ekvatorun 40 kuzeyinde olur. Bu ekilde ekvator dzleminin getigi Q
noktasinin yeri de bulunmu olur. Ekvator dzleminden 90 yukarya kp gzlemcinin st kutup noktasn da elde
etmi oluruz. Bu noktay Pn olarak iaretleriz. nk gzlemci kuzey yarmkrede bulunduundan st kutbu kuzey gk
kutbudur. Ekvator dzlemini izmek iin B(W), Q ve D(E) noktalarndan geen daireyi izmemiz gerekir. Bu dairenin
kirileri BQ ve DQ olacandan, bu kirilerin orta dikmelerinin kesim noktalar K,Pn;G dorusunun zerinde olur. Bu
nokta deneme yanlma yntemiyle, pergelin sivri ucu K,Pn,G dorusu zerinde gezdirilerek, B, Q, D noktalarndan geen
daireyi elde etmek eklinde de olabilir. Ekvator dzlemi elde edildikten sonra elle 15 er derecelik aralklarla
leklendirilir.
Ekvator dzlemi zerinde, Q dan kuzeye doru meyil 30/20 = 1.5 cm alnarak gk cisminin gzlemcinin
meridyeni zerindeyken bulunduu (d) noktas elde edilir. Eit meyil dairesini izebilmek iin (d,d1 ve d2 noktalarndan
geen), gk cisminin dou noktas olan d1 ve bat noktas olan d2 noktalarn elde etmemiz gerekmektedir. Bunun
iin genlik (amplitde) forml kullanlr.
Sin genlik = sin meyil X sec enlemden, genlik 40 42 olarak bulunur. Genlik, gk cisimlerinin doarken veya
batarken, gk ufku zerindeki, balang dik dairesinden olan asal uzakl olduuna gre, gk cismi doarken D 40
42 K den doacak, batarken de B 40 K den batacaktr. ekildeki, Balang dik dairesini gsteren D, B dorusundan
genlik deerini aldmzda ve baucu noktasndan itibaren izdiimizde, a dorularnn douda ufuk dzlemini
kestii nokta d1 noktasn ve batdaki nokta da d2 noktasn verir. noktadan geen eit meyil dairesini izmek iin
(d1,d,d2), d1d ve d2d kirilerinin orta noktalarnn kesitii nokta merkez alnarak daire izilir. d1,d,d2 noktalarndan
geen dairenin merkezi de deneme yanlma yntemiyle bulunabilir.
Gk cisminden geen saat dairesini izebilmemiz iin nce kuzey kutbu, ufkun dou ve bat noktalarndan
geen kesit gk meridyenini izmemiz gerekir. Bu i iin noktadan geen dairenin, kirileri olan B Pn, D Pn
kirilerinin orta dikmelerinin kesim noktas merkez olarak alnr. Bu merkez, K, Pn, Z, Q, G noktalarn birletiren
doru zerindedir. Merkezin bulunduu yerden, K, Pn, Z, Q, G noktalarndan geen doruya bir dik izilerek yeni bir
doru elde edilir. Bu doruya locus line ismi verilir. Bundan sonra izilecek btn saat dairelerinin merkezleri bu doru
zerinde olur.
Gk cisminin Yerel Saat As 320 olduundan, meridyen as 40 B dr. Ekvator dzlemi zerinde 40 B
deeri iaretlenir. Pergelin sivri ucu locus hatt zerine konularak, Kuzey gk kutbu ve ekvator dzlemi zerindeki
iaretli noktadan geen saat dairesi deneme yanlma yntemiyle izilir. Eit meyil dairesiyle, saat dairesinin kesitii
nokta gk cisminin bulunduu yeri verir. Gk cisminin bulunduu yer X, ZX noktasnn uzantsnn ufuk dzlemini
kestii yerA ile gsterilirse; AX gk cisminin yksekliini, ZX baucu mesafesinin degerini verir. Ufkun kuzey
noktasndan balayarak, azimut veya azimut as deerleri elde edilir. Problemin zmnde Z= K 86 B, ykseklik=
48 olacaktr.
BLM 3
AY
Dnyann ortalama 376284 kilometre uzaktaki yrngesinde dolanan tek bir uydusu vardr. Latince ad Luna olan bu
uydunun dilimizdeki ad Aydr. Dnya ve Ayn bir sistem olarak Gnein yrngesi etrafnda dndkleri, ortak arlk
merkezi (Barycentre) Dnya yzeyinden bir miktar ieridedir.
Ay kendi ekseni etrafnda dnd gibi, Dnya etrafnda da bir yrnge zerinde dner. Ayn yrngesi zerindeki
Dnyaya en yakn olduu noktaya en yakn nokta (perigee), en uzak olduu noktaya en uzak nokta ( apogee) isimleri
verilir. Ayn yrngesinin baskl 1/8 dir. Ayn Dnyadan grnen yarap bykl, en yakn noktada 16.4 en
uzak noktada 14.7 dir.
3.1 Ayn Gk Kresindeki Hareketi
Ay, Dnyann nnde (conjunction) durumunda olduunu dnelim. Bu durumda Ay, Dnya ve Gne bir hizadadr ve
Ay Gnele Dnyann arasndadr. Ay bu durumda yrngesi zerinde hareketine balayp 360 dnerek ilk harekete
baladigi noktaya geldiginde geen sre, 27 1/3 gndr. Bu sreye yldz ay (sideral month) denir. Ay gk kresindeki
yldzlara gre yrngesi zerinde 360 lik hareketini tamamladnda, Gne, Ay ve Dnya bir hizada deildir. Bunun
nedeni Dnyann bu sre iinde yrngesi zerinde yapt harekettir. Ayn bir nnde (conjunction) durumundan,
dier nnde durumuna gelmesi iin geen sre ise 29G 12S 44D dr. Bu sreye ise Gne ayi (synodic month) ismi
verilir (PPN ekil-8.1).
3.6.2 Ay Tutulmalar
Dnyann Ay ile Gne arasnda ayn doru zerinde bulumalar sonucunda olur. Ay tutulmas, Dnyann gece
blmnde her yerden izlenebilir. Dnyann glgesinin Ay uzaklndaki bykl 2.5 Ay apdr ve Ay bu blgeyi
ksmen veya tamamen tarayabilir. Bir Tam Ay Tutulmas, balangtan bitime 6 saat kadar srebilir. Bu durumda, ilk
saatler iinde Ay, yar glge (penumbra) denilen alaca karanlk alanndadr. Tam glge (umbra) ile temas baladnda,
Ayn zerinde, daire eklinde bir glgenin (Dnyann glgesi) batdan douya Ay yzeyini taradn grrz. Bu
ilem 2 saate yakn srebilir. Daha sonra da ikinci yar glge durumu balar. Gne tutulmalarnda tam tutulmalar 7.5
dakikay gemezken, Ay tutulmasnda tam glge sresi 105 dakikay bulabilir. Ay tutulmalar, Dnyann Aya dnk
olan yarsnda her yerden grlebilir.
3.6.3 Gne ve Ay Tutulmalarinin Tekrarlanmalari
Bir yl iinde Gne Tutulmalarnn says bee kadar kabilir. Her zaman iin de senede en az iki Gne Tutulmas
olur. Ay tutulmalarysa bir sene iinde en ok kere olabilir veya hi olmayabilir.
BLM 4
GEZEGENLER
Gne sisteminde, Gnein etrafinda hemen hemen ekliptikle ayni dzlem zerinde dnen dokuz adet gezegen
bulunmaktadir. Bu gezegenlerin isimleri, Gnee en yakin olanindan en uzak olanina dogru, Merkri (Mercury), Vens,
Dnya, Mars, Jpiter, Saturn, Uranus, Neptn ve Plutodur. Bu gezegenlerden sadece drt adedi astronomik seyir amaciyla
kullanilmaktadir. Bunlar; Vens, Mars, Jpiter ve Satrndr. Gezegenler gk kresinde, yildizlar sabit oldugu halde,
hareketleri ve kesintisiz devamli parlak iiklariyla taninirlar.
4.1. Kepler ve Newton Kanunlar
lk alardan beri Dnyann evrenin merkezinde olduu ve dier gezegenlerin ve Gnein onun evresinde dnd
kuram (Ptolemaeus kuram), 1600 l yllarda, tartlmaya baland. 1601 senesinde Danimarkal gk bilimci, Tyco
Brache lnce, asistan Kepler, almalara devam ederek, ilk ikisi 1609 ylnda, ncs ise 1618 de yaymlanan
Kepler kanunlarn ortaya koydu;
Gezegenlerin yrngeleri, ortak merkezlerinden birinde Gnein bulundugu elipslerdir.
Gne ve gezegenlerden birini birletiren yariap vektr, eit zaman araliliklarinda eit alanlari sprr.
Her hangi iki gezegenin yldz srelerinin (sideral period) kareleriyle, bu gezegenlerin gneten olan ortalama
uzaklklarnn kb birbirleriyle orantldr.
Keplerin kanunlar gzleme dayanan kanunlard. 1687 ylnda Isaac Newton, Keplerin kanunlarn bilimsel yoldan
ispatlayarak kendi kanunlarn ortaya koydu;
Her cisim, dardan bir kuvvet tarafndan etkilenmedike, durur veya eit sratle bir doru zerindeki hareketine devam
eder
Bir cisme bir d kuvvet etki ettiinde, bu cisim etki eden kuvvetin gcyle doru, cismin ktlesiyle ters orantl olarak
ivme kazanr. Kazanlan ivme kuvvetin etki ettii ynde olur.
Uygulanan her kuvvete, eit ve ters ynde bir tepki kuvveti oluur.
Newton kanunlarna ek olarak, tm cisimlere uygulanabileceini dnd, evrensel ekim kanunu kuramn da
ortaya att;
Her cisim, dier cismi ktleleriyle doru orantl, cisimlerin arasndaki mesafeyle ters orantl bir kuvvetle eker.
Bu gn iin Keplerin nc kanunu tam olarak doru olmasa da doruya ok yakndr. nk Kepler nc
kanununda gk cisimlerini dier gk cisimlerinin ekim kuvvetlerinden yaltlm bir ortamdaym gibi dnmtr.
4.2 Gezegenler (Inner Planets)
gezegenler olarak Merkri ve Vens vardr. Bunlardan sadece Vens astronomik seyirde kullanlr.
4.2.1 Gezegenlere ait tanmlar
Kavuum (nferior Conjunction)
gezegenin, Dnyayla Gne arasnda ve ayn gk meridyeni zerinde bulunduu durumdur (V1 durumunda).
D Kavuum (Superior Conjunction)
gezegenin Gnein arkasnda, Gnein gk meridyeninden, 180 farkl gk meridyeninde olduu durumdur (V2
durumunda).
Aklk (Elongation)
Dnyadan bakld zaman, gezegenin Gnee gre grnen mevkini belirten bir deyimdir. Dnyayla Gnei birletiren
doruyla, Dnyayla gezegeni birletiren doru arasnda kalan adr.
Bat Ynnde En Byk Aklk (Maximum Elongation West)
gezegenin Gnee gre bat ynnde ald en byk aklk deeridir. Gerek bat ynnde, gerekse dou ynnde
gezegenin en byk akl ald durumlarda, Gnei, gezegene birletiren doruyla, gezegeni Dnyaya birletiren
doru arasndaki a 90olur. Yani Dnyay gezegene birletiren doru, gezegenin yrngesine teet olur (V3
durumunda).
Dou Ynnde En Byk Aklk (Makimum Elongation East)
gezegenin Gnee gre dou ynnde ald en byk aklk deeridir (V4 durumunda) (PPN ekil 9.4).
Sabah Yldz
Bir i gezegen bat ynnde akla sahipse, Gne domadan nce doar ve gzlemcinin dou ufkunda parlak ekilde
grlr. Bu gezegene sabah yldz (morning star) denilir.
Akam Yildizi
Bir i gezegen dou ynnde akla sahipse, Gne battktan sonra gzlemcinin bat ufkunda parlak bir ekilde
grlr. Bu gezegene akam yldz (evening star) denilir.
Gezegenlerin Grece Hareketleri
gezegenler, Gnee Dnyadan daha yakn olduklarndan, yrngelerinde Dnyaya kyasla daha hzl dnerler.
gezegenlerin, Dnyadan bakldnda, dou ynne doru dz bir hat zerinde hareketlerine doru hareket (direct
motion), bat ynne, doru bir hat zerinde hareketlerine ters hareket (retrograde motion) denilir. gezegenler ters
hareketlerini, gezegen i kavuum noktasna yaknken yaparlar.
4.2.2 Bir Gezegen olarak Vens
Vensn Gneten olan ortalama uzakligi 108 000 000 km. dir. Dnya ve Ven diindaki btn gezegenler, Kuzey Gk
kutbundan bakildiginda, batidan doguya dnerlerken, Vens ters ynde, dogudan batiya dner. Vens kendi ekseni
etrafinda 243 gnde dner. Yrngesi zerindeki yildiz sresi (sideral period) 224.7 gndr. Yrngesi zerindeki gne
sresi (synodic period) 584 gndr. Dogu veya bati ynndeki maksimum aikligi yaklaik 46 dir.
ZAMAN
Zaman, bilimde, uzunluk, ktle ve scaklkla birlikte kullanlan bamsz ve temel l birimlerinden biridir.
lk alardan beri zaman lei ve kavramn belirli deimeyen standartlara balamak yolunda almalar
yaplmtr. Gk cisimlerinin zellikle Gnein grnen hareketinden faydalanarak zaman tanmlanmaya
allmtr. Bununla beraber gerek Dnyann kendi evresinde yapt dn hareketinin her zaman ayn hzda
olmamas, gerekse Dnyann yrngesi zerinde her noktada ayn yrngesel hzla hareket etmemesi, deimeyen bir
zaman biriminin elde edilmesini gletirmitir.
5.1 Temel Zaman Sistemi
Ephemeris Zaman
1900 tropikal ylnn 1 Ocak gn, saat 1200 deki bir gnlk srenin 86400 e blnmesiyle bir ephemeris saniyesi
kavram ortaya atlarak bu zaman biriminin deimez olduu kabul edilmitir. Ephemeris zaman Astronomik Seyir
uygulamalarnda kullanlmasa da baz tanmlamalarn anlalabilmesi amacyla aklanmtr.
Evrensel zaman (Universal Time)
Evrensel zaman, Grinvi meridyenindeki ortalama Gne zamanidir. Bir Gne gn 24 ortalama Gne saatinden oluur
ve gece yarisi 00 00 da balar. Evrensel zaman, grnen Gnein Grinvi meridyenine gre yaptigi grece harekete gre
hesaplanir. Evrensel zamanin hesaplanmasinda yildizlarin meridyen geiinden faydalanilir. Dogrudan gzleme
dayanarak, grnen gnein birbiri pei sira grinvi meridyeninin alt meridyeninden (180 D-B) gemesiyle elde edilen
zamana UT0 denilir.
Dnya ekseninin gezinmesi nedeniyle, corafi kutbun deimesi, UT0 n Vainton D.C ye gre 15 mili saniye
dzeltilmesini gerektirir. Bu dzeltmenin yaplmasyla elde edilen zamana UT1 denilmektedir. UT1 Astronomik Seyirde
kullandmz Grinvi Ortalama Zamandr (Greenwich Mean Time).
UTe, Dnyamzn ekseni etrafndaki dn hzndaki deimeler nedeniyle (rzgar, gel-git, dier sebeplerin yol
at) yaplan 30 milisaniyelik bir dzeltmeyle UT2 zaman elde edilmitir.
Atom zaman
Cesium radyoaktif elementinin dnm sirasinda, yayinladigi radyoaktif dalgalarinin 9 192 631 770 saykili, 1
ephemeris saniyesine eit kabul edilerek atom zamani elde edilmitir. Bu yolla degimeyen, hep ayni araliklarla
tekrarlanan bir zaman birimi elde edilmitir. Atom zamani, 1 Ocak 1972 tarihinde UT1 zamaniyla ezamanli hale
getirilerek elde edilen zaman birimine Egdml Evrensel Zaman (Coordinated Universal Time, UTC) denilmitir.
Gnmzde egdml Evrensel zaman kullanilmakta olup, astronomik gzlemle elde edilmi zamanla, atom zamani
arasindaki farkin 1 saniyeyi gemesine izin verilmemektedir. ki zaman arasndaki fark 1saniyeye ulatnda, gerekli
ayarlama yaplarak (atom zamannn geri veya ileri alnmasyla) iki zaman lei arasnda uyum salanmaktadr.
5.2 Dnyann Ekseni Etrafnda ve Yrngesindeki Dn ve Zaman
Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesi sonucu ortaya kan zaman leklerinde gz nnde bulundurulacak hususlar;
Gk kresinde lt olarak alnacak nokta,
Yeryznde lt olarak alnacak meridyen,
Gnn balangi noktasi olarak alinacak yer nemlidir.
5.2.1 Gne Gn (Solar Day)
Gnein yeryzndeki ayni meridyenden birbiri pei sira iki kez gemesi sirasinda, geiler arasindaki zaman araligidir.
Gne gn, Gnein gzlemcinin meridyeninin alt meridyeninin zerine gelmesiyle balar. Bu sirada zaman 00s 00d.
Olup gece yarisidir. YSA (yerel saat aisi ) ve zaman arasinda yakin baglanti vardir.
Gnein YSA 0 olduunda, zaman 1200 dr.
Gnein YSA 90 olduunda, zaman 1800 dr.
Gnein YSA 180 olduunda, zaman 2400 dr.
Gnein YSA 270 olduunda, zaman 0600 dr.
Gnein YSA 360 olduunda, zaman tekrar 1200 olur.
Dnya bir gne gnn tamamlamasi iin 361 derece dner. Bunun sebebi, Dnyann kendi ekseni etrafnda yapt
dnme hareketine ek olarak yrnge zerinde yapt yrngesel ilerlemedir.. Dnya 360 dndnde Gne
gzlemcinin meridyeninin zerinde olmaz. Bunun salanmas iin Dnyann ekseni etrafnda 1 lik dn daha yapmasi
gereklidir. Buna karin Gnein gnlk YSA degimesi 360 dir. Bunun sebebi de Dnyann ekseni etrafndaki
dnyle, grnen Gnein ekliptik zerindeki hareketinin ayn ynde yani batdan douya olmasdr. Gne de gk
kresinde gnde 1 douya kayarak (grnde), Dnyann bir Gne gnnde yapt 361 lik dnn 1 derecesini
karilar. Bylece bir Gne gn ierisinde, Gnein YSA degimesi daima 360 olur (PPN ekil 7.1).
5.2.2 Zaman Denklemi (Equation of Time)
Dnyann kendi ekseni etrafnda olduu kadar yrngesi zerinde de hareketlerinin her zaman iin ayn hzlarda
olmadn biliyoruz. Sabit bir zaman biriminin elde edilebilmesi iin bir takm tanmlarn yaplmas gerekli olmutur.
Grnen Gne (Apparent Sun)
Grnen Gne gzlemcinin gzlem yoluyla izledigi gerek Gnetir. Dnya yrngesinin elips olmasi nedeniyle
yrngesi zerinde daima ayni hizla hareket etmez. En yakin noktada (periphelion) daha hizli, en uzak noktada (aphelion)
da daha yava hareket eder. Dolayisiyla Grnen Gnein hareket sreleri de daima eit ve sabit zaman araliklariyla
llebilen sreler degildir.
Dinamik Ortalama Gne (Dynamical Mean Sun)
Grnen Gnein ortalama hiziyla (yrnge zerindeki tm senelik hizinin) ekliptik zerinde hareket ettigi varsayilan
Gnetir. Bu Gne yine ekliptik zerinde hareketini srdren Grnen Gnele kiyaslandiginda, bazi noktalarda grnen
Gne, bazi noktalarda dinamik ortalama Gne ne geer. Iki Gne arasindaki en byk fark sekiz dakikaya kadar ulair.
Zaman denkleminin yrngenin elipsliginden dolayi oluan bileenini (eccentricity component) bu iki Gne arasinda
ortaya ikan fark oluturur (PPN ekil 7.3 ve 7.5)
Astronomik Ortalama Gne (Astronomical Mean Sun)
Grnen Gnein (Apparent Sun) ortalama hiziyla Gk Ekvatoru zerinde hareket ettigi varsayilan Gnetir. Astronomik
seyirde ve baka amalarla kullandigimiz ortalama Gnetir. Gk Ekvatorunda hareket ettigi varsayilan Astronomik
Gnele, Ekliptik zerinde hareket ettii varsaylan Dinamik Ortalama Gnein kyaslanmas, zaman denkleminin
basklk bileenini (obliquity component) oluturur. (PPN ekil 7.4 ve 7.6)
ekil 7.5 ve 7.6 daki sinsoidal egrilerin birletirilmesi sonucunda ekil 7.7 deki zaman denklemi egrisi elde edilir. Zaman
denkleminde, grlecegi zere, grnen Gnele, Astronomik ortalama Gne arasindaki en byk fark 16 dakikadir (PPN
ekil 7.7).
Zaman denklemi, Notik Almaklarn gnlk sayfalarnn sa sayfa alt kelerinde verilir ve ortalama zaman ve grnen
zaman birbirine evirmeye yarar. YGZ (Local Apparent Time) veya GGZ (Greenwich Apparent Time) astronomik seyirde
sadece cayro hatasnn bulunmasna yarayan baz kitaplarda kullanlr.
Mer. Pass. Stununun altnda verilen deerler, yerel ortalama Gne zaman olarak gerek Gnein yerel meridyenden
gei zamann verir. Bu zaman 1200 dan nceyse, gerek Gne, ortalama Gneten ilerde demektir ve gerek Gne
zamann bulmak iin, zaman denklemi deerlerinin iaretinin (+) olmas gerekir. Meridyen gei zaman 1200 dan
sonraysa, gerek Gne ortalama Gneten geri demektir ve gerek Gne zamann bulmak iin zaman denklemi
deerinin iareti (-) dir. Meridyen gei zaman tam 1200 ise, zaman denklemi iaretinin (+) veya eksi oluuna, bir iki
gn nceki ve sonraki zaman denklemi deerlerine bakarak karar verilir.
rnek 1 Kasm 1974 gn Grinvi meridyeninde saat 1800 GOZ da (GMT) ki GGZ (GAT) bulunuz?
Cevap
Gn Zaman denk. Meridyen Gei
00 12
31 16 19 16 20 11 44
1 16 21 16 22 11 44
2 16 23 16 24 11 44
Gnein meridyen geii 12 00 dan ncedir. Zaman denkleminin degeri (+ 16 d 22.5 s) dir. GGZ = 18 00 + 16 d
22.5 s = 18 16 22.5 olur.
5.3 Zaman ve Saat As
Zaman ve saat as e anlamldr. Bu yzden zaman, gzlemcinin meridyeniyle gz cisminden geen meridyen
arasndaki a olarak da ifade edilebilir. Zaman aya, a zamana evrilebilir. Gnein gnlk yerel saat as
deimesi (LHA gne) 360 olduundan, 360/24 = 15 = 1 saat , 1 = 4 dakika, 15= 1 dakika, 15= 1saniye eitlikleri
elde edilir. Zaman ve ainin birbirlerine evrilmesi hesap yoluyla yapilabilecegi gibi, Notik Almanagin sari sayfalarinin en
bainda bulunan sayfadaki evirme tablosundan faydalanilarak da yapilabilir.
5.4 Yerel Zaman, Grinvi zaman ve Blge zaman
Yerel Ortalama zaman (LMT)
Yerel meridyendeki ortalama Gne zamanidir. Deger olarak gk kutbunda, gzlemcinin alt meridyeniyle,
ortalama Gneten geen gk meridyeni arasinda gk kutbunda oluan aiya eittir. Alt meridyenden itibaren daima bati
ynnde llr.Yeryzndeki tm meridyenlerin yerel zamanlari birbirlerinden farklidir. Yerel zaman Notik almanakta,
dogu bati zamanlari, meridyen geileri, alacakaranlik zamanlarini belirtmek iin kullanilir. Yerel zamana bulunulan
meridyenin aisal degeri zamana evrilerek eklenir veya ikartilirsa Grinvi ortalama zamani (GMT) bulunur.
evirmelerde bati boylamlarinin iareti (+), dogu boylamlarinin iareti (-) alinir (yerel ortalama zamandan, Grinvi
ortalama zamani elde edilirken). Grinvi ortalama zamani yerel ortalama zamana evrilirken boylam iaretlerinin tersi
alinir.
Yerel Ortalama Zaman = Ortalama Gnein Yerel saat aisi 12 saat
.
Sekstant, iki nokta arasndaki ay len bir seyir aletidir. Bu noktalarn birinden k dorudan gelirken,
dierinden gelen k ift yansma yapar. Sekstantn ana kullanl amac gk cisimlerinin deniz grnen ufkundan
olan asal yksekliklerini lmektir. Ykseklii bilinen bir yapdan olan mesafeyi bulmak zere dikey ann llmesi,
sekstantn yatay durumda tutularak iki cisim arasndaki ann llmesi dier kullanl biimleridir.
Deniz sekstantlar 120 kadar olan alar lebilir. Sekstantda, llen a, aynalar arasnda kalan ann iki
kat olduundan, rnein 60 lik bir lm yay, 120 ye gre leklendirilmi oldugundan bu lm ii gerekletirebilir.
6.1 Sekstantn Optik Prensipleri
Bir dz yzey k nlarn yansttnda, yansma as, geli asna eittir. Ayn dzlemde ift yansma
yapan k nlarnn ilk ve son ynleri arasnda kalan a, nlarn bu yansmalar yapt dzlemler arasnda
kalan ann iki mislidir. (APN 1995-ekil 1601)
ekilde grldg zere BDC = 2BFC = 2BGC ;
Sekstantn iki aynas birbirine paralel duruma geldiinde, ykseklik sfr olur.
6.2 Silindirik lekli Sekstant
Modern deniz sekstantlar Silindirik lekli Sekstant (Micrometer Drum Sektant) eklinde imal edilmektedir
(APN 1995- ekil1602). Sekstantn yapsna bakldnda u paralar grlr;
Ana Gvde (frame)
Sekstantn ana gvdesi, prin veya aliminyumdan yaplmtr. Yaps iki kenar doru, bir kenar ember yay
olan gene benzer. ember yay olan ksmn tabanna, her biri bir dereceyi temsil eden diler almtr. ember
yaynn alt yan taraf, llecek en fazla ykseklie gre derecelendirilmitir.
lm Kolu (Index arm)
lm kolu, ana gvde zerindeki hareketli koldur. Hareketinin merkezi ana gvdeyi meydana getiren daire
parasnn merkezidir. Kol bu merkez etrafnda alt biti ucundan tatbik edilen kuvvetle hareket ettirilir.
Tanjant dilisi
lm kolunun alt tarafnda bulunur. Bir taraftan ana gvde emberinin tabannda bulunan dililerle temas
durumundayken, dier balantlar mandal ve silindirik lekledir.
Mandal (release)
Tanjant dilisiyle, ana gvdenin tabaninda bulunan dilerin arasindaki baglantiyi ayirir, mandal sikili
durumdayken lm kolu, lm yayi zerinde rahata hareket ettirilebilir.
Silindirik lek ( micrometer drum)
Tanjant dilisinin sonuna baglanmitir. Silindirik lek derecenin alt birimi olan dakikaya gre
blmlendirilmitir. Silindirik legin tam bir devri sirasinda, lm kolu, lm yayi zerinde bir di ilerler.
nce lek (vernier)
Dakikann onda birine kadar ksrat gstermek zere silindirik lein kar tarafna yazlm hareketsiz
lektir.
lm Aynas
lm kolunun ana gvde zerinde hareket ederek izdii dairenin merkezinde, lm koluna dik arkas
btnyle srl aynadr.
6.6 Rasat
Gk cisimlerinden rasat yaplaca zaman yedi yldzn, yaklak ykseklikleri ve kerterizleri bulunur. Yldz rasat
yaparken, kerterizleri arasnda fark olmasna dikkat edilmelidir. Ayrca rasatta kullanlacak yldzlarn ykseklikleri
30- 70 arasnda olmaldr. Akam rasatlarnda, en parlak yldzlarn ykseklikleri ilk nce, sabah rasatlarndaysa en
sonra alnr.
Eer yksekliini alacamz gk cisminin altndaki ufuk, sis, parlama, baka bir geminin engellemesi nedeniyle ak
olarak grlemiyorsa, gk cisminin bulunduu kerterizin tam tersi ynne dnlerek, ters ykseklii (back sight) alnr.
Bu iin yaplabilmesi iin, sekstantn lm yay uzunluunun yeterli byklkte olmas gerekir. nk ters ykseklikte
elde edilen ykseklik 180- cismin yksekliidir. Gne veya Ayn ters ykseklik yntemiyle ykseklii alnrken,
grnt olarak Ay veya Gne ufka st kenarndan teet durumunda grldnde gerekte alt kenarndan teet
durumunda olduu gz nnde bulundurulmaldr. Bu bakmdan ters ykseklik yntemiyle zellikle Gnein ykseklii
alnrken Gne ufka st kenarndan teet duruma getirilmelidir. st kenardan teet durumunda Gnee salnm
yaptrlrken en yksek nokta bize doru Gne yksekliini verir.
Sekstantda bulunan teleskop, zellikle gk yznn greceli olarak aydnlk ve parlak olduu durumda kullanlr.
Grlen alan daralmasna karn gk cisimleri daha net grlebilir. Alacakaranln, tam karanla yaklat zaman
diliminde teleskopun kartlmas daha geni bir grnm alan elde etmek bakmndan faydaldr.
Ykseklik alnrken gk cisimlerine son ana kadar ift gzle bakmak gzlerin yorulmasn nler. Rasat yaparken bir
yardmc varsa, ykseklik almaya yakn, hazr komutu verilir. Doru ykseklik elde edildii dnldnde tam
iareti verilir. Yardimci yksekligin alindigi zamani kronometreyle saptar. Eger rasat bir kiiyle yapiliyorsa, kronometre sol
el avu iine alinarak, yksekligin alindigi anda bota kalan parmakla kronometre alitirilir.
6.7 Sekstantn Okunmas
Modern sekstantlar daha nce de belirtildii gibi silindirik lekli (micrometer drum sexstant) sekstantlardr. Eski tip
sekstantlar ise nce lekli Sekstant(Vernier sextant) olarak isimlendirilir. nce lekli sekstantlarda lm yay
zerindeki bir derece e blnmtr. Her blm 20 gsterir. Bu tip sekstantlarda, lm kolu (index arm) zerinde
bulunan ince lm lei 20 lk bir lektir ve 40 eit paraya blnmtr. lm yay zerindeki 39 paralk lek
ince lm leindeki 40 paraya eittir. Okuma yaplrken nce lm kolu (index arm) zerinde bulunan ince lm
leinin ( ^) iaretinin karisina gelen, lm yayi zerindeki derece ve yirmi dakikalik degerler okunur. Daha sonra,
ince lek blm zerindeki blm izgileriyle ve lm yayi zerindeki tam olarak kari kariya geldigi yerden ve lm
kolu zerindeki lekten kalan dakika ve ksrati okunur.
Silindirik lekli (Micrometer drum sextant) sekstantlarda ise lm u ekilde yapilir;
lm kolu zerindeki () iaretinin, lm yayi zerinde gsterdigi derece olarak deger okunur.
nce lek (vernier) zerindeki, 0 izgisinin karsnda, silindirik lek zerinde grnen dakika olarak deer okunur.
nce lek zerindeki lek izgileriyle, silindirik lek zerindeki izgilerin hangisinin tam olarak kari kariya geldigi
saptanir ve ince lek zerinden dakikanin ksrati okunur (APN 1995 ekil-1608a)