Vasilije Kresti, Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848 1914

REVOLUCIJA 1848 1849

Duhovno jedinstvo Srba

Uoi revolucije 1848 1849. Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji sa Sremom su inili oko
30% ukupnog stanovnitva. Najvei njihov deo, oko 2/3, iveo je na prostoru Vojne
krajine. Sve do 30ih godina 19. veka i Ilirskog pokreta oni nisu uestvovali u
politikom ivotu. Ipak vezivala ih je svest o verskom, kulturnom, nacionalnom i
politikom jedinstvu. Na uvrivanju te svesti radila je Srpska pravoslavna crkva i
pravoslavno svetenstvo, jedina organizovana ustanova na hrvatskoj dravnoj
teritoriji.
Postoji vie primera iz vremena revolucije 1848/49. koji nedvosmisleno potvruju
visoku svest Srba o njihovom duhovnom jedinstvu. Jedan od tih primera je izbor
graniarskog pukovnika iz Petrinje Stevana upljikca za srpskog vojvodu, koji se
desio na Majskoj skuptini odranoj u Karlovcima, kad je bilo proglaeno i osnivanje
Srpskog Vojvodstva. Iako je veina prisutnih na skuptini bila iz Banata, Bake i
Srema nije se odluila za kandidata po zaviajnoj pripadnosti. Izabran je oficir koji je
roen na podruju Hrvatske krajine. Zahvaljujui toj svesti Srba iz Ugarske na elu
Vojvodine kao vojvoda i na elu Karlovake mitropolije, kao mitropolit i patrijarh,
nala su se dvojica Srba iz Hrvatske: upljikac i Rajai.

Jednakost, sloga i odbrana domovine

Uoi revolucije 1848 1849. Srbi, koji su iveli na prostoru Hrvatske i Slavonije,
nisu bili zadovoljni svojim poloajem. Stoga su rado prihvatili ideje koje je sobom
nosila revolucija 1848 1849. Glavni zagovorenici tih ideja bili su Glavni odbor
naroda srpskog i karlovaki mitropolit Josif Rajai. Oni su se zalagali za
poboljanje drutvenog i ekonomskog poloaja srpskog naroda, kao i za njegova
verska i nacionalna prava. Prvi zahtevi ticali su se crkve i kole. Traili su, na primer:
da srpski uitelji i svetenici dobijaju platu iz dravne kase; da se u kolama ui
maternji jezik i koristi irilino pismo; da se narodna vojska vrati sa italijanskog
ratita...
25. marta 1848. godine u Trojednoj Kraljevini je proglaena ravnopravnost svih, bez
obzira na veru i stale. Ova mera je doprinela prevazilaenju srpsko-hrvatskih
razmirica u Trojedinici. Hrvatsko i srpsko graanstvo bilo je poneseno idejama
liberalizma i verskom trpeljivou.
U nastojanjima da se prevaziu sve srpsko-hrvatske razmirice posebno su se istakli
karlovaki mitropolit Josif Rajai i hrvatski ban Josip Jelai. Oni su dobro znali da
ukoliko Srbi i Hrvati ele da ouvaju svoja prava i slobode, oni se moraju udruiti u
borbi protiv zajednikog neprijatelja sa severa Maarske. Stoga je na Majskoj
skuptini u Sremskim Karlovcima utvren politiki savez izmeu Srpske Vojvodine i

1
Trojedne kraljevine. Taj savez je uvren na dan sveanog ustolienja Josipa
Jelaia za hrvatskog bana (05. juna 1848). Tom prilikom je hrvatski ban pred
srpskim patrijarhom poloio zakletvu da e raditi u interesu naroda.
Ostaje injenica, meutim, da jedan deo hrvatskih politiara nije blagonaklono gledao
na saradnju sa Srbima. Na primer, zagrebaki nadbiskup Juraj Haulik, stavivi se na
elo konzervativno-klerikalnih krugova, optuio je Srbe da nastoje Hrvate prevesti u
pravoslavlje. Onog trenutka kada je posejano seme razdora po pitanju vere,
vaskrsnula su i druga nereenja pitanja, na primer: pitanje pripadnosti Srema; pitanje
ovlaenja hrvatskog bana, odnosno srpskog vojvode; pitanje da li Hrvati treba da
pomau Srbe iz Vojvodine, a koji su ratovali protiv Maara... U takvim okolnostima,
reagovao je Glavni odbor naroda srpskog objavivi jedan proglas u kome je opovrgao
glasine o pokuajima Srba da preobrate Hrvate. Poto su te glasine opovrgli i
karlovaki mitropolit Rajai i hrvatski ban Jelai, strasti su se smirile i izbegnut je
srpsko-hrvatski sukob.
Inae, tokom perioda 1848 1849. poloaj srpskog naroda u Hrvatskoj se poboljao u
odnosu na ranije. U kolama je dozvoljena upotreba maternjeg jezika i irilinog
pisma. U dravnim slubama broj zaposlenih Srba je bio srazmeran hrvatskim. Srbi
su ak bili zastupljeni i u politikim telima. Nekoliko njih je bilo u Odboru za borbu
protiv maarona. Posebno vane poslove obavljao je Maksimilijan Prica, pravnik i
publicista. On je najpre bio jedan od sekretara bana Jelaia, potom je postao lan
Hrvatske deputacije na Slovenskom kongresu u Pragu. Kasnije, tokom revolucije, bio
je lan urednitva demokratskog lista Slavenski jug. Inae u tom listu saraivali su i
mnogi drugi demokratski opredeljeni Srbi iz Hrvatske, Slavonije i Vojvodine. List se
zalagao za obrazovanje federativne Austrije, koju bi sainjavalo 7 nacionalnih
krunovina: nemaka, eko-slovaka, maarska, junoslovenska, poljsko-rusinska,
rumunska i italijanska.
Ostaje jo da se pomene da su u vreme zasedanja Hrvatskog sabora, tokom juna i jula
1848, Srbi svojim brojem i javnim istupima odigrali znaajnu ulogu. U Saboru je bilo
oko 50 Srba, bezmalo polovina od ukupnog broja zastupnika. U Sabor su uli mahom
intelektualci, trgovci i zanatlije. Oni su nepokolebivo stajali uz bana Jelaia, uvereni
da brane domovinu i zajednike hrvatske i srpske interese.

2
U STEGAMA APSOLUTIZMA (1849 1860)

O broju Srba i o verskoj ravnopravnosti

U Habzburkoj monarhiji, ako se izuzme prostor Ugarske, najvie Srba je bilo na

podruju Hrvatsko-slavonske vojne granice, kao i na prostoru Banske Hrvatske. Ovde
su Srbi inili 1/3 ukupnog stanovnitva. Poto je 27. decembra 1860. Hrvatskoj
pripojen Srem, poveao se i broj Srba. Oni su sada po brojnosti bili odmah iza
Hrvata, sa tim da su u nekim krajevima inili veinsko stanovnitvo (na primer, u
Lici, Baniji i Sremu). U Provincijalu najvea koncentracija Srba je bila u Osijeku i
njegovoj okolini. Ako se uporedi broj srpskog stanovnitva iz vremena pre revolucije
sa onim iz doba Bahovog apsolutizma, lako e se uoiti da je ono u neprestanom
opadanju. Stvarni uzroci naglog smanjenja broja Srba nisu jo dovoljno ispitani i ne
mogu se objasniti samo tvrdnjom da je umiranje kod njih bilo masovnije nego kod
ostalih stanovnika.
Sve do 1873. godine Srbi u Habzburkoj monarhiji, bez obzira na ijoj dravnoj
teritoriji su se nalazili (austrijskoj, maarskoj ili hrvatskoj), iveli su u okvirima
Karlovake mitropolije. U njenom sastavu nalazile su se dve pravoslavne srpske
eparhije iz Hrvatske: Pakraka i Gornjokarlovaka sa seditem u Plakom.
Mada je 1848. proglaena ravnopravnost vera u Trojednoj Kraljevini, poloaj Srpske
pravoslavne crkve se u mnogo emu razlikovao od poloaja katolike, na primer:
prva je bila trpljena, druga povlaena; prva je bila siromana, druga bogata... Naime,
SPC se izdravala uglavnom od priloga vernika, a njeni vernici su bili siromani
srpski seljaci na rubu egzistencije. Razliitost u materijalnom stanju dveju crkava
uslovila je i razliitost u nivou obrazovanja pravoslavnog i katolikog svetenstva.
Pravoslavno svetenstvo jedva da je bilo pismeno. Njegov poloaj se dodatno
pogorao tokom revolucije, kada se izmenio odnos vernika prema svetenstvu. Ugled
svetenika je naglo opao, a u skladu sa tim opala su i njihova primanja. Stoga i ne
udi zahtev pravoslavnih svetenika da, kao i katoliki, dobijaju platu.
Postavlja se pitanje kakav je bio odnos Hrvata prema SPC? Vii slojevi hrvatskog
drutva, izmeu ostalih ban Jelai i biskup Haulik, bili su manje-vie tolerantni
prema SPC. Oni je nisu progonili, ali nisu ni inili nita da poprave njen teak
poloaj. Biskup Haulik se potajno nadao da e siromatvo i beda nagnati pravoslavce
da preu u katolianstvo. Za razliku od viih slojeva, najiri slojevi hrvatskog drutva
nisu bili toliko trpeljivi prema srpskom narodu i SPC. Posebno teak poloaj SPC je
bio u Vojnoj krajini, gde su zvanine vlasti zabranjivale zvonjenje crkvenim zvonima
na pravoslavne praznike i gde su pravoslavni svetenici zatvarani i batinani.

Srpske kole, odnos prema irilici, naziv jezika i naroda

U vreme Bahovog apsolutizma Srbi nisu imali povoljnih uslova za nacionalni i

duhovni razvitak. Na tlu Hrvatske nije bilo ni gimnazije, ni uiteljske kole, niti bilo
kakvih slinih narodnih uilita. Na itavom tlu Hrvatske i Slavonije, zajedno sa

3
Vojnom krajinom, u 1856. godini bile su ukupno 32 slaveno-serbske osnovne ili
elementarne kole verskog karaktera. Meutim, dve treine ovih kola tavorilo je u
zaputenom i zanemarenom stanju. Nastava je bila neredovna i na niskom nivou.
Uitelji su bili nestruni i slabo plaeni. Te kole nisu pruale ni najosnovnije
obrazovanje.
U periodu Bahovog apsolutizma veze Srba iz Hrvatske sa Srbima iz Vojvodine
svedene su na najmanju moguu meru. Do prekida nije dolo samo u politikim
odnosima, nego i u drugim oblastima drutvenog ivota, posebno u kulturi. Bahove
vlasti su, na primer, zabranile unoenje ,,ilirskih'', tj. srpskih knjiga u Austriju. One
knjige koje su i stizale iz Beograda i Rusije, bile su skupe i dostupne samo uskom
krugu italaca.
to se tie odnosa Hrvata i Srba u Hrvatskoj, u ovo vreme se trai podesan i
prihvatljiv naziv za narod i jezik. Predlagana je upotreba sledeih pojmova: ,,Hervati
i Slavonci'', ,,junoslavenski narod srpskog i hrvatskog plemena'', ,,hervatsko-ilirski''
jezik... Istina, postojali su i oni, kao na primer Starevi, koji su tvrdili da u Hrvatskoj
postoji samo jedno slovensko pleme, a to je hrvatsko, koje ima dve vere, jedan jezik i
iste obiaje i zakone.
I Pored svih tekoa, u periodu Bahova apsolutizma, na ouvanju srpske nacionalne
svesti na tlu Hrvatske radili su pravoslavni svetenici i dr ore Natoevi, koji je
1857. postavljen za nadzornika osnovnih kola. Dr Natoevi je, na primer, traio od
pravoslavnih svetenika da prilikom slube pominju srpske istorijske linosti: kneza
Lazara, cara Uroa... a od uitelja da deci itaju srpske narodne pesme. SPC je u elji
da ouva irilicu i duh srpskog jezika uspostavila nadzor nad udbenicima i knjigama
uopte. Mada su Bahove vlasti organiavale slobode i prava, one su ipak Srbima
dozvolile upotrebu irilice. Najodluniji u upotrebi irilice bili su srpski svetenici,
izmeu ostalih, karlovaki i pakraki episkopi: Eugen Jankovi i Stefan Kragujevi.
Eugen Jankovi je ak predlagao mitropolitu Rajaiu da srpska pravoslavna jerarhija
nabavi tipografiju radi tampanja knjiga na irilici.

4
OD SLOMA APSOLUTIZMA DO NAGODBE 1868. GODINE

Sporovi oko pripadnosti Srema i priznavanje

srpske nacionalne i politike posebnosti

Godine 1859. Austrija je u ratu protiv Sardinijske Kraljevine i Francuske pretrpela

poraz, to je za posledicu imalo i slom Bahovog apsolutizma. U tom periodu prelaza
sa apsolutistikog na ustavni nain vladanja, koji je bio obeleen otrim i otvorenim
istupima protiv propalog sistema, germanizacije i centralizacije, Srbi i Hrvati su bili
jedinstveni. Sredinom 1859. godine osnovali su tajno drutvo pod
imenom ,,Hrvatsko-ilirski srpski generalni skup'', a zalagali su se za obnovu svih onih
prava i sloboda koje su uivali u okvirima Ugarske.
Srpsko-hrvatska saradnja nije bila dugog veka. Do novih razmimoilaenja je dolo
oko pitanja pripadnosti Srema, poto je 27. decembra 1860. ukinuta Srpska
Vojvodina, a njena teritorija podeljena izmeu Ugarske i Hrvatske. Hrvatski politiari
su eleli Srem pripojiti Hrvatskoj. Pri tom su se pozivali na naelo istorijskog i
dravnog prava. Srpski politiari pak su Srem videli kao autonomnu teritoriju u
okvirima Ugarske. Pri tom nisu toliko polagali na istorijsko pravo, koliko na
injenicu da su u Sremu veinsko stanovnitvo inili Srbi.
U vezi sa pitanjem pripadnosti Srema bilo je i pitanje pripadnosti Vojvodine. Naime,
Hrvatski sabor je trebao da donese odluku da li da prui podrku zahtevu srpske
Blagovetanske skuptine o osnivanju srpske autonomne teritorije na prostoru
Banata, Bake, Srema i Vojne granice. Jedan deo poslanika Hrvatskog sabora,
predvoen Ivanom Kukuljeviem, bio je za podrku Srbima iz Ugarske. Kukuljevi je
verovao da, ako se ovim poslednjim izae u susret, lake e se reiti i srpsko pitanje u
Hrvatskoj. Meutim, veina poslanika Hrvatskog sabora je bila protiv te podrke.
Ubrzo je spor oko pripadnosti Srema i Vojvodine prerastao u spor oko priznavanja,
odnosno nepriznavanja srpske nacionalne i politike posebnosti u Hrvatskoj. Veina
hrvatskih politiara je smatrala da u Hrvatskoj postoji samo jedan politiki narod, a to
je hrvatski. Srbi iz Hrvatske su se nali pred izborom: ili da prihvate da su deo
hrvatskog politikog naroda i da vie ne postoje ili da stupe u politiku borbu protiv
onih koji su osporavali njihovo postojanje. Izabrali su drugi put.
U borbi protiv onih koji su osporavali njihovo postojanje, Srbi iz Hrvatske su se
oslonili na Srbe iz Ugarske. Oni su gotovo u potpunosti prihvatili politiku koja je tada
voena u Novom Sadu, a iji su predstavnici bili Jovan Suboti, Svetozar Mileti,
Mihailo Polit-Desani i Jovan ivkovi. U nedostatku svojih politikih organa, oni
su prihvatili novosadske listove kao tumae sopstvenih interesa: Srbski dnevnik,
Napredak, Srbobran, a naroito docnije osnovanu Zastavu. Prihvatili su Srbe iz
Ugarske kao predvodnike srpskih nacionalnih interesa u celoj Austriji.

5
Nesuglasice oko rukovodee uloge u reavanju
Istonog pitanja i dravnog ureenja Monarhije

Posle sloma Bahovog apsolutizma, na tlu Hrvatske su se javile brojne koncepcije o

nacionalnom razvitku. Meutim, ni jedna od ovih koncepcija nije dobila podrku
Srba iz Hrvatske, jer su zastupale samo hrvatske nacionalne i dravne interese. Stoga
je ubrzo dolo do novog srpsko-hrvatskog razmimoilaenja, naroito oko pitanja
vodee uloge u reavanju Istonog pitanja, a u skladu sa tim i oko pitanja pripadnosti
Bosne i Hercegovine.
Tih godina najjaa i najbrojnija stranka u Hrvatskoj bila je Narodna stranka na elu sa
biskupom trosmajerom. Ona je nastojala Hrvatima i Hrvatskoj obezbediti vodeu
ulogu u reavanju Istonog pitanja. Verovala je da se to moe postii u federalistiki
ureenoj Monarhiji, u kojoj bi Hrvatska ostvarila teritorijalnu celokupnost i iroku
unutranju autonomiju. Planirala je da teritorijalno jedinstvena Hrvatska sebi privue
sve June Slovene u Habzburkoj monarhiji. Time bi Zagreb, a ne Beograd, postao
sredite junoslovenske oslobodilake akcije. Ovome su se odluno suprostavili Srbi
iz Ugarske, koji su bili uverenja da Srbima a ne Hrvatima, Beogradu a ne Zagrebu,
pripada rukovodea uloga u reavanju Istonog pitanja.
U takvoj situaciji, Srbi iz Hrvatske su stavljeni pred mogunost da se opredele za onu
politiku, koja im je bila blia. Svrstali su se u dve politie partije: 1) Unionistiku i 2)
Samostalnu narodnu stranku. I jedni i drugi su se borili za srpske interese; sa tim da
su prvi ostvarivanje tih interesa videli u okvirima Ugarske, a drugi u okvirima
Austrije. Naime, unionisti su se zalagali za saradnju i savez sa Maarima. Bili su za
dualistiko ureenje Monarhije. Svoje stavove su iznosili u ,,Srpskom dnevniku''
i ,,Napredku''. Samostalna narodna stranka pak je bila provladina stranka. Zalagala se
za federalistiko ureenje Monarhije, ali ne na naelima istorijskog i dravnog prava,
ve na naelima prirodnog prava (na nacionalnoj osnovi). Svoj program iznosila je
u ,,Srbobranu'' i ,,Zastavi''. Ovoj stranci je zamerano da radi protiv interesa srpskog
naroda, jer je priznala ukidanje Srpske Vojvodine, kao i pripajanje Srema Hrvatskoj.
Ostaje injenica, meutim, da nijedan Srbin, bez obzira kojoj stranici pripadao, nije
odobravao program trosmajerove Narodne stranke. Srbi se nisu mogli sloiti sa
trosmajerovom koncepcijom o federalistikom ureenju monarhije na naelima
istorijskog i dravnog prava; zatim, koncepcijom o vodeoj ulozi Hrvata u reavanju
Istonog pitanja; najzad, ,,velikohrvatskom'' idejom i postepenom pohrvaenju Srba.
Stoga do 1866. godine u Narodnoj stranci, iako je trosmajer vie no drugi radio na
politikom i kulturnom ujedinjenju Junih Slovena, nije bilo nijednog Srbina.
Ve 1861. Srbi iz Hrvatske su, nezadovoljni odlukama Hrvatskog sabora, koji je,
istina, priznao postojanje Srba u Hrvatskoj i dozvolio upotrebu irilice, ali je
istovremeno zanemario sve ostalo, istupili sa sledeim zahtevima:
da im se prizna pravo na nacionalni identitet
da se srpski jezik i irilino pismo proglase za zvanian jezik i pismo u Hrvatskoj
da se Srbi izjednae sa Hrvatima pred zakonom
da u organima vlasti Srbi budu zastupljeni u srazmernom broju
da se srpske ustanove finansiraju iz dravne blagajne

6
 da nadzor nad srpskim crkvama i kolama vre Srbi
Srpski zahtevi su uvredili mnoge hrvatske politiare, koji su ih smatrali preteranim i
hegemonistikim.

Politiki narod Hrvatske

Po uzoru na maarsku staleku politiku zapoetu sa kraja 18. veka, koja je izraena u
devizi da na tlu Maarske postoji samo jedan narod maarski veina hrvatskih
politiara je smatrala da na teritoriji Hrvatske postoji samo jedan politiki narod, a to
je hrvatski. Po tom shvatanju su svi stanovnici Hrvatske, bez obzira na njihovu
nacionalnu i versku pripadnost, inili hrvatski politiki narod. Dakle, i Srbi su bili
deo hrvatskog politikog naroda. Njima su priznavana graanska prava, ali ne i
nacionalnopolitiki identitet.
U elji da obrazuju homogenu i etniki istu Hrvatsku, hrvatski politiari su
preduzimali brojne administrativno-politike i kulturno-prosvetne mere u cilju
osporavanja postojanja Srba na tlu Hrvatske. Jedna od tih mera bila je i brisanje
srpskog imena. Na primer, SPC je nazivana ,,grko-istonjakom'' ili ,,grko-
nesjedinjenom''. Srpski narod nije nazivan svojim nacionalnim imenom, ve
pogrdnim nazivima: Vlasi, Cigani, Grko-istonjaci, tzv. Srbi...
Znaajno je naglasiti da su Srbi kao graani uivali punu ravnopravnost. Ali zato to
nisu priznavani za poseban politiki narod, bili su nezadovoljni, pa su ne samo otro
osuivali hrvatsku politiku, ve su joj se i otvoreno suprostavljali.
Na Hrvatskom saboru odranom u prvim mesecima 1866, kada je povedena rasprava
o tekstu adrese koju je trebalo uputiti vladaru, ponovo su izbile nesuglasice oko
priznavanja Srba u Hrvatskoj. U elji da jo vie pridobiju srpske poslanike za
politiku svoje stranke, ije su redove nameravali ojaati Srbima, unionisti su u adresi
koju su podneli Saboru pominjali Srbe, to je znailo da su bili voljni da ih priznaju.
Meutim, to nije bio sluaj sa adresom Narodne stranke koju je sastavio Franjo
Raki, a koju je Sabor prihvatio. Ogorene time, mnoge srpske optine iz Hrvatske su
pokuale da putem kolektivnih peticija privole Sabor na njihovo priznanje. Svetozar
Mileti je ba tada u Zastavi istakao i konkretne zahteve za Srbe u Hrvatskoj: da im
se prizna pravo na nacionalni identitet, da se srpski jezik i irilino pismo proglase za
zvanian jezik i pismo u Hrvatskoj, da se Srbi izjednae sa Hrvatima pred zakonom,
da u organima vlasti Srbi budu zastupljeni u srazmernom broju, da se srpske ustanove
finansiraju iz dravne blagajne, da nadzor nad srpskim crkvama i kolama vre Srbi...
Drei se principa vajcarskog teoretiara dravnog prava Bluntlija ,,da je narod
velik koliko i drava'', to znai da svi stanovnici Hrvatske ine jedinstven narod
Hrvata, Pozor, kao glasilo Narodne stranke, odbacio je sve Miletieve zahteve za
Srbe u Hrvatskoj.

7
Priznanje Srba u Hrvatskoj, sloga i saradnja

Pogledati sledei odeljak: Vojna granica u nacionalnooslobodilakim planovima

Srba i Hrvata 1860 1873, Sporazum i saradnja

8
VOJNA GRANICA U NACIONALNOOSLOBODILKIM
PLANOVIMA SRBA I HRVATA 1860 1873

Cilj ovog odeljka je da obuhvati nacionalnooslobodilake planove i akcije vezane za

Krajinu u razdoblju od 1860. do 1873, kako one sa srpske tako i sa hrvatske strane.

Neusaglaenost planova i politikih ciljeva

Stanovnitvo Vojne granice, nezadovoljno svojim poloajem i svim onim to se sa

Granicom desilo u revoluciji 1848/49. i posle nje, u vreme Bahovog apsolutizma, nije
bilo spremno da u svemu sledi politiku Austrije i da svoje ivote rtvuje za interese
dvora i dinastije Habzburga. To se posebno ispoljilo u vreme rata Austrije protiv
Sardinijske Kraljevine i Francuske. Graniari Vojne granice, i hrvatske i srpske
nacionalnosti, nisu pokazali zavidan borbeni nivo. Savremenici su ih ak optuivali
da su svojim dranjem doprineli porazu Austrije u bitkama kod Maente i Solferina.
inilo se da graniari nisu zainteresovani za sudbinu Austrije i da sve veu panju
poklanjaju Bosni i tamonjem stanovnitvu.
Spremnost graniara da svoje oruje stave u slubu osloboenja Bosne eleli su
poetkom 60ih godina 19. veka da iskoriste u sopstvene nacionalne interese kako
srpski tako i hrvatski politiari. Na primer, trosmajer i Narodna stranka su nastojali
iskoristiti graniare za dizanje ustanka u Bosni i njeno pripajanje Hrvatskoj, odnosno
Monarhiji. U tom poduhvatu su oekivali podrku Austrije. Stoga se trosmajer u
vreme zasedanja Hrvatskog sabora 1861. godine opredelio za ouvanje Krajine kao
vojne institucije. Tek onda kada se pokazalo da nee moi realizovati plan, izjasnio se
u korist ukidanja Vojne granice (1863).
Srbi iz Hrvatske i Ugarske takoe su nastojali da se nametnu vlastima i da postanu
takav inilac bez kojeg se pitanje ukidanja Granice ne moe reiti. Iz tih razloga na
Blagovetanskom saboru dranom u Sremskim Karlovcima 1861. godine odlueno je
da se Vojna granica moe ukinuti samo uz saglasnost optenarodnog sabora Srba iz
Ugarske, Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i cele Vojne granice. Pri tom je Srbe iz
Vojne granice zanimalo ta e dobiti pripajanjem Civilnoj Hrvatskoj. Naime, u
dotadanjoj Vojnoj granici su smatrani za graane drugog reda: nazivani su pogrdnim
imenima, a nisu mogli dobiti ni najniu slubu.
Kad zbog razliitih ciljeva i meusobno suprostavljenih nacionalnih planova Srbi i
Hrvati nisu bili u stanju da Vojnu granicu koriste udrueni, akcije su pokretali
odvojeno. Jedna od prvih bila je ona koju je avgusta 1860. organizovao izvesni
Matija Ban. On je u Beogradu osnovao tzv. ,,Odbor srpsko-bosanski''. Ovaj odbor je
imao zadatak da uz pomo graniara digne ustanak u Bosni i da je zatim pripoji
Srbiji. U ovom poduhvatu Ban je oekivao podrku Rusije. Traio je od nje garanciju
da e, u sluaju ustanka, velike sile ostati neutralne. O itavoj akciji Ban nije
obavestio srpsku vladu. Tek onda kada je izostala materijalna podrka Rusije, Ban se
za pomo obratio srpskoj vladi i knezu. Meutim, knez Mihailo je naredio obustavu
akcije. Premda ona nije postigla nikakve posebne uspehe interesantna je stoga to je

9
imala izrazito jugoslovenski karakter.
Ve 1862. godine, podstaknuta Banovom akcijom, vlada Srbije je, predvoena Ilijom
Garaaninom, u Beogradu osnovala tzv. ,,Srpski odbor''. Ovaj odbor je imao zadatak
da vri propagandu u susednim zemljama, da vrbuje graniare za vojnu slubu u
Srbiji, da za njene potrebe krijumare oruje i municiju i da preduzimaju upade u
Bosnu. Kako je za realizaciju revolucionarne propagande srpskoj vladi bila
neophodna materijalna podrka, upuena je na saradnju sa Italijanima i Maarima.
Sve njih povezivala je zajednika opasnost od Austrije, koja je ugroavala kako
njihovo osloboenje tako i ujedinjenje.

Vojna granica i ustanak u Poljskoj

Januara 1863. je izbio ustanak u Poljskoj. Podstaknuta ovim pokretom poljskih

ustanika, srpska vlada je ubrzala sa pripremama dizanja ustanka u Bosni. Plan je bio
da se upad u Bosnu izvede sa severa, iz Hrvatske, a ne sa istoka, iz Srbije. Naime,
graniari-dobrovoljci, koji su preli u Srbiju u vreme krize izazvane turskim
bombardovanjem Beograda, krajem zime 1863. poslati su u zapadnu Bosnu preko
Karlovca u Hrvatskoj, gde su od tajnog odbora trebali primiti oruje i zapoeti
ustanak. Meutim, ovaj plan su osujetile austrijske vlasti. Zahvaljujui izdaji jednog
garibaldinca, one su saznale za postojanje tajnog odbora u Karlovcu. Istragom je
ustanovljeno da ustanak priprema Srbija, a da graniari treba da ga pomognu na taj
nain to e pod rukovodstvom svojih odbora i predstavnika italijanskog pokreta za
ujedinjenje provaliti u Bosnu. Vlast je saznala da je krajnji cilj itavog pokreta
stvaranje jedne junoslovenske drave u iji sastav bi ula i Vojna granica. Posle ovog
otkria usledila su hapenja istaknutijih lanova Karlovakog odbora, a svi sumnjivi
oficiri Vojne granice, pre svega oni srpske nacionalnosti, ili su premeteni u druge
krajeve ili su razreeni komandnih poloaja. Time je revolucionarnom planu Srbije
zadat teak udarac.
Meutim, mada se nala u tekom poloaju, srpska vlada nije odustala od
revolucionarne akcije. Ve sredinom 1864. godine Garaanin i Orekovi su
italijanskoj vladi ponudili saradnju. Njihov predlog je bio da se u Ugarskoj i Vojnoj
granici u isto vreme podigne ustanak, a da potom u rat ue i Italija. Sadejstvo
graniara sa Maarima i Italijanima predviali su iskrcavanjem maarsko-italijanskih
trupa na obalu Dalmacije. Meutim, na ovaj predlog italijanska vlada nije odgovorila.
Na takav ishod uticali su brojni dogaaji, meu kojima je pre svega uguenje ustanka
u Poljskoj i nesuglasice unutar italijanskog pokreta za ujedinjenje.

Akcija meu graniarima u ratu 1866. godine

Kada u vreme poljskog ustanka nisu ostvareni planovi o ukljuivanju Vojne granice u
ustanak protiv Turske i rat protiv Austrije i kada je Austrija razbila mreu tajnih
agenata, Srbija je u razdoblju od 1864. do 1866. imala malo dodira sa Granicom i
graniarima. U takvim vrlo slabim odnosima sa Granicom nala se Srbija kada je

10
1866. izbio rat izmeu Austrije, sa jedne, i Italije i Pruske, sa druge strane. Stoga se,
izmeu ostalog, ona nije ni umeala u ratne dogaaje.
Veliku aktivnost u vreme rata sa Hrvatske strane razvio je meu graniarima Imbro
Ignjatijevi Tkalac. U svojim proklamacijama i brourama on je odvraao graniare
od borbe protiv Italije i Pruske, podsticao ih na podizanje revolucije u Vojnoj granici i
Hrvatskoj, na zbacivanje Habzburgovaca i sporazumevanje izmeu Hrvata i Maara.
On je prvi meu Hrvatima i Srbima snagu Vojne granice pokuao da iskoristi za
njihove zajednike, a ne posebne nacionalne interese. U tom pogledu on je pretekao i
vladu Srbije na elu sa Garaaninom i Narodnu stranku pod vostvom trosmajera.

Sporazum i saradnja

Po okonanju austro-pruskog rata 1866. godine, Austrija je napustila plan o

federalistikom ureenju i opredelila se za dualistiko ureenje Monarhije. U takvim
okolnostima, trosmajer i Narodna stranka morali su napustiti koncepciju vodee
uloge Hrvata i Hrvatske u reavanju Istonog pitanja. Pred njima je sada stajala
opasnost da Hrvatska doe pod vlast Maara. Stoga je trosmajer, uvidevi da Be i
Peta predstvaljaju veu pretnju nego Beograd, rado prihvatio poziv srpske vlade i
Ilije Garaanina za pregovore oko reavanja Istonog pitanja i stvaranja zajednike
drave Junih Slovena.
Aprila 1867. je sklopljen sporazum izmeu hrvatske Narodne stranke i srpske vlade.
Odlueno je da zajedno rade na oslobaanju junoslovenskih naroda pod turskom
vlau i stvaranju jugoslovenske drave. U vezi sa ovom odlukom je bio i dogovor o
dizanju ustanka u Bosni. Plan je bio da se Bosna napadne iz pravca Hrvatske i Vojne
granice. Time bi se stekao utisak da je napad izveden sa ciljem pripajanja ove oblasti
Hrvatskoj, odnosno Austro-Ugarskoj. Sam napad bi dao povod da Srbija, kao
navodno verni turski vazal, vojno intervenie. Jednom kada bi srpska vojska ula u
Bosnu ne bi je tako lako napustila. Napad je trebao da se izvede po izbijanju novog
austro-pruskog rata, a uz podrku Rusije.
Sporazum izmeu Narodne stranke i srpske vlade je doprineo poboljanju odnosa
Hrvata ne samo sa Srbima u Srbiji, ve i sa Srbima u Hrvatskoj, Dalmaciji i Vojnoj
granici. Do promene stava prema Srbima je moralo doi i zbog potrebe to tenjeg
povezivanja Srba i Hrvata kako bi se udrueni na Hrvatskom saboru mogli uspenije
odupreti i snanim pritiscima Bea i Budimpete i dosta jakoj Unionistikoj stranci,
kojima je bio cilj da privole Hrvatsku na nagodbu sa Ugarskom. Imajui to u vidu, na
posebnoj stranakoj sednici odranoj 10. maja 1867, narodnjaci su jednoglasno
pristali da priznaju Srbe u Hrvatskoj. Istina, tom prilikom bilo je dosta onih koji su
glasali za priznanje pod pritiskom dogaaja, a ne iz uverenja. Nekoliko meseci ranije,
kada je ve bilo dolo do zaokreta u politici Narodne stranke, Hrvatski sabor je
ispunio i elju Srba u pogledu naziva i upotrebe zvaninog jezika u Trojedinici. Kako
vladar nije potvrdio odluku Sabora iz 1861. o jugoslovenskom jeziku, to je Sabor
poetkom janura 1867. preinaio tu odluku i ,,hrvatski ili srpski jezik'' proglasio za
slubeni. Time je priznato postojanje srpskog naroda i jezika u Hrvatskoj.

11
Sami Srbi iz Hrvatske i Vojne granice pak, iznevereni u svojim nadama o
ravnopravnom sporazumu sa maarskim politiarima, napustili su unioniste i
shvatajui kakva opasnost preti Hrvatskoj od Bea i Budimpete, ogromnom veinom
ukljuili se u redove Narodne stranke.
U periodu koji sledi, poto nije izbio austro-pruski rat i poto se Pruska protivila,
Srbija je odloila dizanje ustanka u Bosni. Kada je ubrzo zatim Garaanin bio
smenjen, dolo je do zastoja u aktivnoj politici Srbiji. Ubistvom kneza Mihaila juna
1868. zadat je nov udarac Srbiji, pa i vezama sa Vojnom granicom i hrvatskom
Narodnom strankom.

Nacionalni planovi u vreme razvojaenja granice

Habzburka monarhija je shvatila da sve dok postoji Vojna granica, ne moe raunati
na mir i bezbednost u zemlji. Stoga je avgusta 1869. godine car izdao jedan reskript
kojim je proglaeno razvojaenje Vojne granice. injenica je, meutim, da su protiv
razvojaenja bili vojni krugovi u Beu. Oni su eleli da iskoriste graniare za
osvajanje Bosne i Hercegovine i njeno pripajanje Monarhiji. Bilo je pokuaja da se u
jednu takvu akciju uvue i Narodna stranka. Meutim, ona je na vreme osetila da je
re o prljavoj igri koju je vodio general Vagner i nije dozvolila da postane orue
reakcionarnih krugova Bea.
U meuvremenu, graniari su bili nezadovoljni nainom kako je teklo razvojaenje.
Pokret koji je izrastao iz njihovog nezadovoljstva, vrlo brzo je dobio optehrvatski i
optesrpski karakter. tavie, njime su rukovodile dve najjae politike stranke Srba i
Hrvata, ije sedite je bilo izvan Granice, u civilnim predelima Hrvatske i Ugarske.
Zahvaljujui tome to se rukovodstvo Hrvatske narodne i Srpske slobodoumne
narodne stranke stavilo na elo pokreta, on je dobio i sasvim odreene programske
nacionalno-politike sadraje. Hrvatska narodna stranka je nastojala Vojnu granicu
pripojiti Hrvatskoj i pomou nje izvriti pritisak na maarsku vladu za revidiranje
nagodbe. Srpska narodna slobodoumna stranka je razvojaenje shvatila kao priliku da
Srbi najzad dobiju srpsku autonomnu teritoriju u okvirima Monarhije. Pristala je da
se Vojna granica pripoji Ugarskoj, pod uslovom da Srbi na ugarskoj teritoriji dobiju
posebne politike i upravne oblasti, tj. autonomiju. Dok su se hrvatski narodnjaci u
politikoj borbi koristili iskljuivo legalnim sredstvima, Srbi i Ujedinjena omladina
srpska su se pripremali za ustanak. Ipak do ustanka nije dolo, jer su protiv njega bili
namesnici Srbije i Rusije. Bio je to krah kako srpske tako i hrvatske politike, jer ni
jedni ni drugi, niti posebno niti zajedno, nisu uspeli da iskoriste vojniki potencijal
Granice. Kada je institucija Vojne granice 1873. godine konano bila ukinuta, od toga
su najvie koristi imali Maari, a najmanje Srbi i Hrvati.

12
SRBI I REVIZIJA HRVATSKO-UGARSKE
NAGODBE 1873.

Godine 1873. je izvrena revizija hrvatsko-ugarske nagodbe iz 1868. godine. Dok je

sama nagodba iz '68. godine delovala na Srbe i Hrvate kao integriui inilac, njena
revizija je razbila to jedinstvo.

Obnova srpsko-hrvatske saradnje

Uopte uzev, Srbi u Ugarskoj i Hrvatskoj su bili protiv austro-ugarske nagodbe iz

1867, odnosno hrvatsko-ugarske nagodbe iz 1868. godine. Stoga su poetkom 1869.
godine prihvatili tzv. ,,Bekereki program'', iji je tvorac bio Svetozar Mileti, Srbin
iz Ugarske, predvodnik ,,Srpske narodne slobodoumne stranke''. Bekereki program
je ustao protiv nagodbene politike. Zalagao se, izmeu ostalog, i za stvaranje
autonomne Hrvatske, kojoj bi se pripojile Rijeka i hrvatsko primorje.
U cilju udruivanja snaga u borbi protiv politike Bea i Pete, Srbi u Ugarskoj i
Hrvatskoj su nastojali da uspostave politiko jedinstvo sa Hrvatima. eleli su da
zajedniim snagama ustanu protiv, na primer, realizacije tzv. ,,Zakona o
ravnopravnosti narodnosti'', koji je Ugarski sabor doneo odmah po izglasavanju
hrvatsko-ugarske nagodbe. Takoe, nastojali su da se zajedniki obraunaju sa
hrvatskim banom Levinom Rauhom, pristalicom nagodbene politike, a koji je inio
sve to je u njegovoj moi da zavadi Srbe i Hrvate. Na primer, svojevremeno je
naredio da se u Sremu ukine irilica kao zvanino pismo. Protiv Rauhovih nasilnih
mera ustali su Svetozar Mileti i srpski knez Mihailo. Knez Mihailo je posredstvom
svojih predstavnika u Peti insistirao da se Rauh smeni i na njegovo mesto dovede
grof Julije Jankovi, pristalica unionistike manjine.
U isto vreme kad su Srbi iz Ugarske i Hrvatske odluno radili na politikom jedinstvu
sa Hrvatima, kada su stvorili jedinstven pokret da bi sruili Rauha i njegovu nagodbu,
poelo je ponovno postepeno pribliavanje i izmeu politikog rukovodstva hrvatske
Narodne stranke i zvaninih predstavnika Kneevine Srbije. Ve krajem 1870. godine
namesnik Jovan Risti je pozvao biskupa trosmajera na pregovore oko pitanja
pripadnosti Bosne i Hercegovine. Onda kada su Bosnu i Hercegovinu Maari
ponudili Srbiji, Risti je izrazio gotovost da se o tim oblastima sporazume sa
Narodnom strankom. Tom prilikom je trosmajer, poto je shvatio da su u datom
trenutku, budui pod maarskom vlau, Hrvatima ruke vezane, prepustio Srbiji i
Srbima vodeu ulogu u reavanju Istonog pitanja. On je, dakle, izjednaio politike
interese Hrvata i Srba.
Na ovu obnovu srpsko-hrvatske saradnje je sa neodobravanjem gledao austro-ugarski
konzul u Beogradu, Benjamin Kalaj. On je verovao da srpsko-hrvatsko prijateljstvo
Monarhiji ne moe doneti nita dobro. Stoga je sve svoje znanje i umee uloio u
razbijanje te veze. Na primer, u tampi je ponovo pokrenuo pitanje pripadnosti Srema
i Vojne granice. Meutim, ako je Kalaju i polo za rukom da zamuti odnose izmeu
srpske i hrvatske tampe, austro-ugarski konzul se nikako ne bi mogao dovoditi u

13
vezu sa onim to se zbilo na Prvoj optoj hrvatskoj uiteljskoj skuptini, koja je
odrana avgusta 1871. godine. Naime, u vreme kada su Narodna stranka i srpski
politiari obnovili saradnju, kada su zajednikim snagama sruili bana Rauha i kada
su na majskim izborima 1871. odneli ubedljivu pobedu nad unionistima, uiteljski
sabor je bezobzirno odbacio odluke Hrvatskog sabora iz 1867. godine, ukinuo irilicu
kao zvanino pismo i dozvolio samo upotrebu hrvatskog jezika u kolama.

Plan konzula Kalaja o razbijanju

jedinstva Srba i Hrvata

Po obnovi saradnje sa vladom Srbije, Narodna stranka se stala pripremati za majske

izbore. Njen plan je bio da ostvari veinu u Hrvatskom saboru i preuzme vlast od
unionista. Podrku u tom poduhvatu su joj pruili Srbi u Hrvatskoj i Ugarskoj. Ovi
poslednji su svoju tampu stavili u slubu predizborne borbe, na primer:
Miletieva ,,Zastava'' je pozivala svoje itaoce da glasaju za kandidate Narodne
stranke, bilo da su oni bili hrvatske bilo srpske nacionalnosti.
Meutim, posle tri uzastopna sazivanja i odlaganja Sabora, Narodna stranka je
septembra 1871. uputila proglas biraima, otro kritikujui Rauhov neustavni nain
vladanja i samu nagodbu. Bio je to uveni Rujanski manifest. Meu 53 potpisnika
Manifesta nalazili su se i svi srpski poslanici iz redova Narodne stranke, to je jasno
ukazivalo da je opozicija Hrvata i Srba vrsto reila da nastavi zapoetu borbu.
Manifest je naiao na veliki odjek u hrvatskoj i srpskoj javnosti, a uznemirio je i
vodee politiare Maarske. Podstakao je austro-ugarskog konzula u Beogradu,
Benjamina Kalaja, da aurnije radi na raskidanju srpsko-hrvatskih veza.
Kalaj pred sobom nije imao ni tako teak zadatak, budui da su srpski i hrvatski
politiki interesi bili suprotni. Naime, Srbija je sanjala o stvaranju Velike Srbije, u
koju bi, pored postojeih teritorija, ule Bosna i Hercegovina, a docnije moda
Dalmacija i Hrvatska. Hrvatska pak je matala o stvaranju Velike Hrvatske, u koju bi,
pored postojeih teritorija, ule Dalmacija, Bosna i Hercegovina, a kasnije moda i
Srbija. Imajui na umu te suprotne politike programe, kao i injenicu da se Hrvatska
nalazila pod maarskom vlau, a Srbija u sastavu druge drave, Kalaj je shvatio da
je klju reavanja junoslovenskog pitanja u izmirenju Hrvata i Maara. Stoga je
pozvao Andraija i maarske politiare da obnove saradnju sa Hrvatima. Predloio im
je da odobrovolje hrvatske politiare tako to e Hrvatskoj priznati teritorijalnu
celokupnost i dati joj iru autonomiju. Zauzvrat e Hrvatska privui sve June
Slovene u Monarhiji i doneti joj Bosnu i Hercegovinu. Dakle, ve tada se poela
kristalisati misao da jabuka razdora moe biti revizija hrvatsko-ugarske nagodbe,
kojom e zadovoljeni Hrvati napustiti Srbe i okrenuti se ak protiv njih. Stoga
dravnopravni akt iz 1873. godine, kao i onaj iz 1868, nisu nastali samo kao rezultat
odnosa snaga Hrvatske i Ugarske. Jedan od znaajnijih inilaca u njegovom
nastajanju bili su i Srbi i Srbija.

14
Kapitulacija hrvatske Narodne stranke

Na incijativu Benjamina Kalaja, krajem 1871. godine povedeni su pregovori izmeu

maarskih politiara i Narodne stranke. Ve tada su narodnjaci bili na putu naputanja
opozicione borbe i prelaska na politiku oportunizma. Srpska vlada se dosta naprezala
da osujeti sporazum narodnjaka sa Maarima, ali u tome nije imala uspeha. Posle
majskih izbora 1872. godine, na kojima su narodnjaci pobedili i prihvatili da se
udrue sa umerenim unionistima i da unionistima obezbede polovinu mesta u
deputaciji za pregovore o reviziji nagodbe, dolo je do prekida saradnje srpske vlade
sa Narodnom strankom.
Postavlja se pitanje zato je Narodna stranka odustala od ranijeg programa. Vostvo
stranke dolo je do zakljuka da su zahtevi Hrvata vei od stvarnih mogunosti
kojima je Hrvatska raspolagala, da ona nema ni materijalnih sredstava ni ljudstva
spremnih za dalju borbu i da se mora zadovoljiti minimalnim ispunjavanjem svog
programa. Takvim stavom Narodna stranka je napustila politiki savez sa Srbijom,
koji je namesniku vladu uvukao u otvorene sukobe sa severnom dravom.

Revizija nagodbe. Razlaz Srba i Hrvata

Kada je Narodna stranka krajem 1871. izrazila spremnost da povede pregovore o

reviziji nagodbe, veina Srba u Hrvatskoj i Ugarskoj je nastavila slediti raniji
politiki kurs. Srpska narodna slobodoumna stranka i njeni predstavnici, kao na
primer Mileti, Vaso Pelagi i Jovan Jovanovi Zmaj, i dalje su se drali Bekerekog
programa. Zalagali su se za potpunu autonomiju Hrvatske, a koja bi se ogledala u
izboru bana neposredno od cara1, potpunom finansijskom samostalnou, potpunom
unutranjom samostalnou... a insistirali su i da Hrvatska dobije Rijeku i primorje.
Verovali su da samo slobodna i nezavisna Hrvatska, koja bi uivala potpunu
autonomiju, moe dati svoj doprinos zajednikoj akciji osloboenja i ujedinjenja
jugoslovenskih naroda i njihovih zemalja.
Ostaje injenica, meutim, da je postojao i mali broj Srba, uglavnom iz redova
imunijih slojeva, koji su podrali politiku Narodne stranke. U Hrvatskoj su to na
primer bili Maksimilijan Prica i Nikola Kresti, a u Sremu konzervativno-klerikalni
krugovi: veliki upan Svetozar Kuevi i arhimandrit manastira Grgetega German
Aneli. Oni su bili umorni od opozicione borbe koja nije davala rezultata. Stoga su
se priklonili prilagoavanju. Svojim stavom doprineli su cepanju srpskog
nacionalnog pokreta u Hrvatskoj. Bili su rodonaelnici tzv. politike notabiliteta.
Mada je Srpska narodna slobodoumna stranka oekivala da e pobeda na majskim
izborima 1872. uiniti kraj svim suprotnostima izmeu Srba i Hrvata i mada je tokom
predizborne borbe, iako su se narodnjaci ve tada kolebali oko pitanja revizije,
pruila punu podrku Narodnoj stranci, dogodilo se suprotno. Narodna stranka se
ubrzo posle majskih izbora otvoreno opredelila za oportunistiku politiku. Odustala je
od Rujanskog manifesta i opozicione borbe. Prihvatila je nagodbu. Kako je srpska
1 ime se htela zaobii preporuka ugarskog ministra predsednika

15
opozicija ocenila da prema nagodbi Hrvatska nema dravnu, ve samo provincijalnu
autonomiju, da je pretvorena u maarsku koloniju i da predstavlja kapitulaciju
Narodne stranke, razlaz izmeu srpske opozicije i Narodne stranke bio je neminovan.
Tako se dogodilo ono to je Kalaj eleo da postigne revizijom nagodbe. Dve najjae
stranke Srba i Hrvata koje su do revizije imale usaglaene ciljeve, razile su se.
Ispostavilo se takoe da je Narodna stranka sa srpskom opozicijom sledila jedinstven
nacionalnopolitiki program dok uz njenu pomo i uz snanu podrku srpske vlade
nije osvojila vlast. Kada je u tome uspela, ne samo da je odustala od ranije utvrenog
zajednikog programa ve je povela takvu politiku koja je najneposrednije bila
uperena protiv dojueranjih srpskih saveznika.

16
PROSVETNA POLITIKA ZA VREME
BANA MAURANIA

Borba protiv komunalnih kola i kolskog

zakona iz 1874. godine

Jedno od znaajnih pitanja koje je decenijama zaokupljalo panju kako srpskih tako i
hrvatskih politiara bilo je pitanje kola na tlu Hrvatske. Sve do hrvatsko-ugarske
nagodbe 1868. bili su retki sluajevi teih nesporazuma oko kola izmeu zemaljskih
vlasti sa jedne i Srba sa druge strane. Meutim, to se promenilo po donoenju
nagodbe. Naime, 1871. godine donet je tzv. ,,Propis o nastavi u pukih uionah vojne
Krajine''. Prema ovom Propisu trebalo je sve narodne kole koje ne zadovoljavaju
standarde o podobnosti kolskih zgrada pretvoriti u komunalne kole. Kako gotovo ni
jedna narodna kola izdravana sredstvima graniarskog budeta ili optinske uprave
nije zadovoljavala standarde, one su bile osuene na komunalisanje. U skladu sa tim i
srpske veroispovedne kole su bile osuene na nestajanje.
U borbi za i protiv komunalisanja srpskih kola u Krajini ukljuili su se i hrvatski i
srpski politiari iz Hrvatske. Uopte uzev, hrvatski politiari su podrali ovaj Propis.
U njemu su videli jo jedno sredstvo u borbi za stvaranje homogene i etniki i verski
iste Hrvatske, odnosno u borbi protiv svega srpskog i pravoslavnog na tlu Hrvatske.
Najradikalniji u toj borbi bio je Eugen Kvaternik, predvodnik Stranke prava. Srbi
pak, predvoeni dr orem Natoeviem i SPC, ustali su protiv realizacije Propisa.
Shvatili su koju opasnost Propis sobom nosi po srpske autonomne (veroispovedne)
kole. Zalagali su se da srpski narod na tlu Hrvatske sam finansira svoje uitelje i
kole, u kojima bi se uio crkveno-slovenski jezik, irilsko pismo i srpska veronauka.
Meutim, u svojim zahtevima su ostali usamljeni, budui da je i sam car Franjo Josif
podrao Propis.
Za vlade bana Ivana Maurania (1873 1880), 14. oktobra 1874. godine, donet je
tzv. ,,Zakon o pukom kolstvu''. Ovaj kolski zakon je nastojao odvojiti kolstvo od
crkve i sve nadlenosti poveriti hrvatskoj zemaljskoj vladi. Stoga su tome odluno
suprostavile i katolika i pravoslavna crkva. Zakon je, zatim, propisao da svako selo,
odnosno vie manjih sela, samostalno izdrava jednu komunalnu kolu. Kako su sela
uglavnom bila siromana, ona nisu mogla istovremeno izdravati i komunalne i
autonomne kole. U takvim okolnostima, autonomne kole su bile osuene na
nestajanje. Najzad, zakon je predvideo da se kao nastavni jezik u svim kolama
izuava iskljuivo hrvatski jezik. Protiv ovih odredaba odmah se pobunio kolski
savet Srpskog narodno-crkvenog sabora. On se pozvao na kolski zakon Ugarske iz
1868. godine, koji, suprotno zakonu Hrvatske, nije zaveo komunalne kole
imperativno ve fakultativno i to samo u onim mestima u kojima verske kole nisu
ispunjavale zakonom propisane uslove i tamo gde su to zahtevali sami stanovnici.
Meutim, njegove primedbe su i ban Maurani i Hrvatski sabor odbacili. Ve
oktobra 1875. je kolski zakon stupio na snagu. To nije obeshrabrilo kolski savet da
banu uputi svoj protest. Pitao se da li su kolskim zakonom unitene uredbe o srpskim

17
narodnim kolama, koje je odobrio vladar, da li su ukinute srpske crkveno-kolske
vlasti i ustanove obrazovane pomenutim uredbama, i da li je ukinuta srpska narodno-
crkvena autonomija odobrena carskim reskriptom od 10. avgusta 1868. i ponovo
potvrena 15. maja 1875. godine? Meutim, Maurani je svojim odgovorom jasno
stavio do znanja kolskom savetu, ali i Srbima u Hrvatskoj, da njihova autonomija na
tlu Hrvatske moe biti iroka onoliko koliko joj dopusti Hrvatski sabor i hrvatska
vlada.

Akcije protiv Srba i zatvaranje Srpske uiteljske

kole u Pakracu

Godine 1871. u Pakracu u Hrvatskoj je osnovana Srpska uiteljska kola. Njen prvi
upravitelj je bio Dimitrije Josi, a njen prvi redovni profesor Petar Despotovi. Oni su
bili pristalice Miletieve Srpske narodne slobodoumne stranke i zagovorenici
naprednih srpskih graanskih ideja. Zalagali su se za osnivanje Srpske uiteljske
kole svetovnog karaktera, u kojoj bi uticaj crkve bio minimalan. Stoga je njihov
napor naiao na otpor ne samo hrvatskih vlasti, ve i SPC. Ve leta 1876. godine
hrvatska vlada je povela hajku protiv Josia i Despotovia kao agitatora Miletieve
stranke. Tom prilikom ih je uhapsila i zatvorila. Za sve vreme njihovog progona, SPC
se drala po strani2. Onda kada su Josi i Despotovi nakon tri meseca osloboeni
usled nedostatka dokaza, hrvatske vlasti nisu odustale od namere da im zabrane
uiteljski rad na tlu Trojedne Kraljevine.
Decembra 1877. godine ban Maurani je uputio jedan dopis patrijarhu Ivakoviu u
kome je teko optuio dvojicu profesora. Optuio ih je da su pristalice Ujedinjene
omladine srpske, da agituju u korist srpskog kneza, da u nastavi koriste zabranjeno
istorijsko delo Miloja Milojevia, a u kome se napada habzburka dinastija... Stoga je
traio da se dvojica profesora otpuste. Meutim, patrijarh Ivakovi nije pristao da
Josia i Despotovia udalji iz kole. Obavestio je Maurania da u njegovoj
nadlenosti nije da otputa profesore zbog politikih prestupa.
U takvim okolnostima, Maurani je reio da protiv Josia i Despotovia povede
politiku istragu. Poverio je Janku Jurkoviu, kolskom nadzorniku zemaljske vlade,
da ispita rad dvojice profesora. Istovremeno je jednak zadatak kolski savet Srpskog
narodno-crkvenog sabora poverio dr Niki Maksimoviu. Posle sprovedene istrage,
Jurkovi i Maksimovi su podneli svoje izvetaje. Interesantno je da su se ti izvetaji
razlikovali. Dok Maksimovi nije naao zamerke u radu srpskih uiteljskih kola u
Karlovcu i Pakracu, Jurkovi je u svemu potvrdio Mauranieve optube. Josi i
Despotovi su otputeni kao politiki agitatori i zabranjen im je uiteljski rad ne samo
na prostoru Hrvatske, ve i na teritoriji Ugarske. Godine 1880. zabranjen je i rad
kole u Pakracu.
2 Dok se SPC na podruju Ugarske tesno povezala sa maarskom vladom da bi ouvala svoje pozicije i da bi
nadvladala Miletia i njegove sledbenike, dotle se na tlu trojedinice drala uzdrano i prema vladi i prema
pristalicama Srpske narodne slobodoumne stranke. Njoj je odgovaralo to se hrvatska vlada obraunava sa vodeim
linostima Slobodoumne stranke u Pakracu, ali je smatrala da je politiki oportunije da se dri po strani i da se ne
kompromituje.

18
Josievo i Despotovievo vienje problema njihovog progona, i progona drugih Srba
iz Hrvatske i Slavonije, svodilo se na izgon srpskog jezika, srpskog pisma, srpske
misli i Srba iz Hrvatske u celini.

Stanje srpskih narodnih kola

Osnovne injenice
kolske zgrade i uionice: bez osnovnog kolskog inventara
uitelji: nestruni, premetani iz jedne kole u drugu, bedne plate,
neredovno isplaivani
nastava: na niskom nivou, neredovna
kole u Provincijalu bile u neto boljem stanju nego one u Krajini
Znaajan dogaaj za istoriju srpskih kola i pedagogije predstavlja
pokretanje lista ,,Uitelj''. Njegov prvi broj se pojavio 1873. godine u
Zemunu, a nastavio je izlaziti u Vrcu.

19
OD BERLINSKOG KONGRESA 1878. DO
PADA KUENA HERDERVARIJA 1903.

Od Ivana Maurania do Kuena Herdervarija

U periodu od 1873. do 1880. godine dezintegraciji srpskog i hrvatskog nacionalnog

pokreta doprineli su:
vraanje Narodne stranke svojoj politici iz 60ih godina, koja bila
zasnovana na dravnom i istorijskom pravu
ukidanje srpskih autonomnih kola i proganjanje irilice
odluka Berlinskog kongresa o davanju mandata Austro-Ugarskoj da
okupira Bosnu i Hercegovinu
Razlaz sa Narodnom strankom bili su od presudnog znaaja za politiki razvitak Srba
u Hrvatskoj u poslednjim decenijama 19. i poetkom 20. veka. Dotle jedinstven,
srpski nacionalni pokret se za vlade bana Ladislava Pejaevia (1880 1883)
pocepao na dva dela. Jedan njegov deo je nastavio slediti protiv-nagodbenu politiku i
tzv. Bekereki program, a drugi se opredelio za politiku realistikog prilagoavanja i
tzv. ereviki program3. injenica je da su i jedan i drugi zahtevali iste stvari:
zakonito priznavanje srpskog imena, slubenu upotrebu irilskog pisma, srazmerno
zapoljavanje u dravnim ustanovama i organima vlasti, uvaavanje srpskih narodnih
i crkvenih ustanova... sa tom razlikom da je jedan deo to eleo ostvariti u okviru
saradnje sa hrvatskom opozicijom, a drugi u okviru saradnje sa vladajuom strankom
i banom.
Iste godine kada se srpski nacionalni pokret u Hrvatskoj podelio, dolo je i do cepanja
Narodne stranke. Iz Narodne stranke se izdvojila Neodvisna narodna stranka,
poznatija kao stranka Obzora, na elu sa Matijem Mrazoviem. Ta injenica nije
omela Narodnu stranku da odnose pobedu na predstojeim izborima. Meutim, ona je
ostvarila neznatnu veinu. Dobila je 38 poslanikih mesta, dok su obzorai i pravai
zajedno drali 32 mesta. U elji da uvrsti svoj poloaj, odluila je obnoviti saradnju
sa srpskim politiarima. Raunala je i na to da e Hrvatskoj uskoro biti pripojena
Vojna granica, kada e se poveati broj Srba u Provincijalu. Izrazila je spremnost da
Srbima da neke male povlastice i zauzvrat dobije njihove glasove. U tom cilju je
Pejaevi mesto predsednika Sabora i naelnika unutranjih poslova poverio Srbima.
Ve septembra 1880. veina srpskih poslanika u Hrvatskom saboru, inae pristalica
notabiliteta, prili su vladajuoj stranci. Meutim, poslanik Milan orevi nije
verovao praznim obeanjima. On je bio spreman pruiti podrku ne vladi, ve
obzoraima, pod uslovom da oni u svoj program uvrste srpske zahteve: priznavanje
srpskog imena, slubenu upotrebu irilskog pisma, uvaavanje srpskih kola,

3 ereviki program je nastao sredinom 1878. godine. Njegov tvorc je bio deo srpskih politara iz Hrvatske: saborski
poslanici, notabiliteti, pripadnici imunijih slojeva. Poto su bili umorni od opozicione borbe koja nije davala
rezultata, priklonili su se politici prilagoavanja. Sastavili su na jednom tajnom sastanku u ereviu program, koji je
u potpunosti odstupao od Bekerekog programa. Izrazili su spremnost da priznaju hrvatsko-ugarsku reviziju
nagodbe iz 1873, kao i pripajanje Vojne granice Hrvatskoj, pod uslovom da se Srbima priznaju neke povastice. Dok
je ovaj program rado prihvaen meu srpskim politiarima u Hrvatskoj, u Ugarskoj je odmah saseen.

20
izjanjavanje o pripadnosti BiH. Kako obzorai nisu bili radi preduzeti takav korak,
orevi je odluio osnovati samostalnu stranku, koja bi bila nezavisna i od vlade i
od opozicije. U tom poduhvatu dobio je podrku Miletieve Srpske narodne
slobodoumne stranke.
Godine 1881. u Rumi je osnovana Samostalna srpska stranka. Glavnu re u njenoj
organizaciji imali su politiari iz Srema, iji su prvaci bili novinar Milan orevi i
advokat Stevan Dimitrijevi. Glasilo stranke je prvo bio Srpski glas, a zatim
Srbobran. Stranka se zalagala za: istupanje srpskih poslanika u Saboru kao posebna
stranka; zakonito priznavanje srpskog imena; slubenu upotrebu irilice; izmenu
kolskog zakona i ouvanje srpskih autonomnih kola; pripajanje Vojne granice4 i
Dalmacije Hrvatskoj; ravnopravnost Hrvatske sa Ugarskom.
Godine 1883. odran je zbor u Sremskoj Mitrovici. Odluke Mitrovakog zbora u
svem su usaglaene sa programom Samostalne srpske stranke, sa tom razlikom da je
zbor stao na stranu hrvatsko-ugarske nagodbe iz 1868. i njene revizije iz 1873.

Prve godine Kuenove vlade

Posle narodnog pokreta i politike krize iz 1883. godine, na mesto hrvatskog bana
doao je Kuen Herdervari. Ova promena na banskom prestolu postavila je i pitanje
kako e se u periodu koji sledi hrvatski politiari odnositi prema Srbima. Dok
hrvatske opozicione partije nisu izmenile svoj stav prema Srbima naime, one i dalje
nisu priznavale postojanje bilo ega srpskog na tlu Hrvatske ban Kuen i vladajua
Narodna stranka su pokazali vie elastinosti. Na primer, ban Kuen je podrao
osnivanje Srpskog samostalnog kluba u Saboru.
Srpski klub je osnovan 1883. godine. U njegove redove su uli srpski poslanici u
Saboru, preteno predstavnici notabiliteta. Sam klub se zalagao za priznavanje
srpskog imena, slubenu upotrebu irilice, uvaavanje srpskih kola i crkve, dravno
finansiranje srpskih prosvetno-crkvenih potreba... On je priznao hrvatsko-ugarsku
nagodbu iz '68. i njenu reviziju iz '73. Osnovao je jedan odbor na elu sa Jovanom
Subotiem i Bogdanom Medakoviem kao posrednika u pregovorima sa Narodnom
strankom. Njegovo glasilo je u poetku bio list ,,Zastava''5.
U elji da obezbedi podrku Srpskog kluba, ban Kuen je izrazio spremnost da
prihvati njegove zahteve. Tome su se odluno suprostavile hrvatske opozicione
partije: obzorai i pravai. Upravo neprijateljstvo ovih poslednjih je srpske poslanike
pribliilo vladajuoj stranci. Ve oktobra 1884. lanovi Srpskog kluba su postali
istovremeno i lanovi Narodne stranke.

4 Od Granice, njenog razvojaenja i ukljuenja u politiki ivot Hrvatske Srbi su mnogo oekivali. Ukljuivanjem
Granice u politiki ivot Hrvatske, srpsko pitanje u Hrvatskoj sve vie se nametalo i zahtevalo reenje. Bio je to
jedan od prelomnih trenutaka u istoriji srpsko-hrvatskih odnosa, kada se odluivalo o tome da li e Srbi i Hrvati u
borbi protiv Bea i Pete ii zajedno, na temelju jedinstvene jugoslovenske politike, ili odvojeno, sledei i dalje
svoje nacionalno-politike i stranake programe. Meutim, izborna borba povedena u Krajini 1883. pokazala je da
su Srbi i Hrvati jo daleko od usaglaavanja svojih stavova.
5 U periodu od 1884. do 1888. Zastava je bila glasilo notabiliteta. Od 1888. Zastava postaje glasilo radikala, a
notabiliteti kao svoje novine uzimaju prvo Srpski dnevnik, a zatim Narodne novine. Od 1884. do 1901. glasilo
samostalaca je bio Srbobran, odnosno od 1902. Novi Srbobran, a glasilo liberala Branik.

21
Na izborima odranim 1884. godine Narodna stranka je, zahvaljujui podrci Srpskog
kluba, odnela pobedu. Tom prilikom Srbi su dobili ak 30 poslanikih mandata. Ta
injenica je doprinela da se iste godine, 1884, u Saboru pokrene rasprava o tzv.
Srpskom zakonu.
Srpski zakon je Srbima u Hrvatskoj trebao dati pravo da ureuju svoje autonomne
(crkveno-kolske) poslove na narodno-crkvenim saborima, a u skladu sa zemaljskim
zakonima. Zatim, garantovati ispovednicima ,,grko-istone'' vere odreenu dravnu
pomo. Takoe, izjednaiti upotrebu latininog i irilskog pisma. Najzad, predvideti
da nadzor nad sprovoenjem svih ovih odredaba vri ban.
injenica je, meutim, da je ban Kuen ak tri godine odugovlaio sa izglasavanjem
Srpskog zakona. Bilo je oigledno da je on samo iz taktikih razloga, da bi pridobio
Srbe uoi izbora za Sabor 1884. godine, izdejstvovao prihvatanje osnove, a kada je u
tome uspeo, onda je namerno odlagao njeno sankcionisanje uslovljavajui je
poslunim dranjem srpskih poslanika u Saboru. Tek onda kada su nezadovoljni
srpski politiari zapretili istupom iz kluba Narodne stranke, Kuen i maarska vlada su
poeli raditi na redigovanju osnove zakona o srpskoj narodno-crkvenoj autonomiji.
Cilj im je bio da osnovu zakona usklade sa 9. lanom Zakona iz 1868. godine i da
maarskoj vladi zadre sva prava nadzora. Konano, 1887. je Kuen ponudio
izmenjen tekst Srpskog zakona. Novi zakon je samo kodifikovao ono to je na
temelju 9. lana Zakona u praksi ve postojalo. On nije osigurao upotrebu srpskog
imena, niti ravnopravnost irilice i latinice. Takoe nije predvideo banski nadzor nad
sprovoenjem zakonskih odredaba. Mada su srpska opozicija6 i patrijarh German
Aneli ustali protiv ovog krnjeg zakona, Srpski klub ga je podrao. I pored svih
manjkavosti, znaaj Srpskog zakona je u tome to predstavlja prvi zakon na tlu
Hrvatske u kome se nalazila re ,,Srbin'', ime je zvanino priznato postojanje Srba u
Hrvatskoj i Slavoniji.

Srpska samostalna stranka

Na izborima odranim 1887. godine Narodna stranka je, uz podrku Srpskog kluba,
ponovo ostvarila pobedu. Tom prilikom se Srpski klub potrudio da uzme sva
poslanika mesta, ne ostavivi ni jedan mandat srpskoj opoziciji.
U to vreme, a po rascepu Srpske narodne slobodoumne stranke, srpsku opoziciju su
inili radikali okupljeni oko Zastave, liberali okupljeni oko Branika i samostalci
okupljeni oko Srbobrana.
U elji da ojaaju svoj poloaj i skre mo Narodne stranke i Srpskog kluba,
samostalci su na konferenciji u Sremskim Karlovcima, a uoi izbora 1887, usvojili
nov program. Ovaj program, koji je na snazi bio od 1887. do 1901. godine 7, zalagao
se za: priznavanje srpskog imena, slubenu upotrebu irilice, izmenu kolskog
zakona, potpunu autonomiju srpskih kola i crkve, dravno finansiranje srpskih

6 Radikali okupljeni oko Zastave, liberali okupljeni oko Branika i samostalci okupljeni oko Srbobrana.
7 Godine 1902. na konferenciji u Zagrebu usvojen je nov program, koji na snazi bio do 1914. godine, a glasilo stranke
je postao Novi Srbobran.

22
prosvetno-crkvenih potreba... Priznao je Nagodbu iz 1868. i njenu reviziju iz 1873,
ali se i dalje zalagao za potpunu samostalnost Trojedinice. Ranije zapostavljena sada
su u samostalskom programu dobila mesto i drutveno-ekonomska pitanja.
Obnavljanje Samostalne stranke i donoenje novog programa nije bitnije uticalo na
njen dalji rad. Sve do potkraj 19. veka, prisustvo te stranke u javnom ivotu Hrvatske
svodilo se uglavnom na ono to je inio Srbobran. Kao i ranije, njen uticaj je bio
manje vezan za broj pristalica i privlanost programa, a vie za bliske odnose sa
radikalima iz Ugarske i njihovom Zastavom. Stoga su samostalci i radikali od 1887.
do 1896. sainjavali jednu politiku organizaciju, ali su imali dva osamostaljena dela;
prvi na dravnopravnom podruju Hrvatske, a drugi na dravnopravnom podruju
Ugarske. injenica je, meutim, da su odnosi izmeu samostalaca i radikala stalno
bili zategnuti. Na primer, oni se nisu mogli sloiti oko pitanja priznavanja hrvatsko-
ugarske nagodbe, zatim pripadnosti Srema i najzad oko saradnje sa hrvatskim
opozicionim partijama. Stoga je ve 1896. na majskoj konferenciji samostalaca u
Zagrebu dolo do njihovog razlaza. Tom prilikom su samostalci dobili novu
organizaciju i reili da u okviru Hrvatskog sabora i Narodno-crkvenog sabora osnuju
sopstveni klub.

Srpsko-hrvatski odnosi (1885 1903)

Izbori predvieni za 1887. nagnali su i vladajuu i opozicione stranke da izmene svoj

stav prema Srbima. Na primer, Narodna stranka je ponovo ostvarila saradnju sa
Srpskim klubom, a stranka Centruma se povezala sa delom srpske opozicije.
Klub saborskog sredita ili Klub Centruma je osnovan u Zagrebu 1885. godine. Na
njegovom elu nalazili su se grofovi Juraj Jelai i Ivan Drakovi i baron Jovan
ivkovi, koji je bio tvorac njegovog programa. Oni su u redove svoje stranke primili
onaj deo obzoraa, hrvatske i srpske aristokratije koji je bio protiv Kuenove vlade.
Zalagali su se za dosledno sprovoenje nagodbenih odredaba. U elji da uvrste svoj
poloaj i odnesu pobedu na predstojeim izborima, odluili su se na saradnju sa
srpskim politiarima. Izrazili su spremnost da prihvate srpsku crkveno-prosvetnu
autonomiju i time postali prva hrvatska opoziciona stranka koja je priznala postojanje
Srba na tlu Hrvatske. Preko Jovana Jovanovia Zmaja pokuali su da se poveu sa
srpskim liberalima.
Procenjujui sve hrvatske opozicione stranke i raspoloenje koje je vladalo meu
Srbima, liberalski prvaci su zakljuili da u tom trenutku, uoi izbora 1887. godine, ne
postoje uslovi za stvaranje bilo kakve trajnije veze izmeu Srba i Hrvata. Meutim,
da bi opozicija poslala u Sabor to vie svojih predstavnika, liberali su bili spremni na
izborni sporazum sa centrumaima, ali na temelju reciprociteta, tj. da Hrvati pomau
srpske, a Srbi hrvatske poslanike kandidate.
Sklapanje izbornog sporazuma nije ilo lako. Srbi iz Hrvatske i Samostalne stranke,
koji su bili blii liberalima nego radikalima, postali su partner u pregovorima o
sklapanju izbornog sporazuma. U njihovo ime Bogdan Medakovi je sainio srpske
zahteve i predao ih Centrumu. Voi Centruma, braa Drakovii, prihvatili su sve

23
zahteve Srba. Zapravo, sporazum sa Srbima sklopljen je priznanjem programa Srpske
samostalne stranke. Treba napomenuti da Srbi koji su sklopili sporazum nisu
predstavljali nikakvu organizovanu politiku stranku, ve mali broj politiara koji se
privremeno, ali ne i formalno, izdvojio iz redova Samostalne stranke. Kako je
sporazum sklopljen uoi samih izbora, ova koalicija nije imala realnih izgleda za
uspeh.
Na izborima odranim 1887. godine pobedu su ponovo odneli Narodna stranka i
Srpski klub. Sama stranka Centruma se raspala. Meutim njen razlaz nije oznaio i
kraj saradnje izmeu hrvatske i srpske opozicije. Ve 1888. godine je Franjo Raki,
predvodnik obzoraa, poveo pregovore sa Jovanom ivkoviem. Rezultat tih
pregovora bio je predlog o sporazumu sa Srbima. U prvoj taki predloga reeno je da
je pitanje odnosa Srba i Hrvata njihovo unutranje pitanje, u koje se niko sa strane ne
moe meati. Drugom takom Hrvati i Srbi su proglaeni za ,,dva plemena jednog
naroda'', ali su oba narodna imena ravnopravna. Treom takom su latinica i irilica
proglaene za potpuno ravnopravna pisma, a etvrtom je priznata srpska crkveno-
prosvetna autonomija. Liberali su se odmah i bezrezervno izjasnili za sporazum.
Radikali su se izjanjavali za sporazum, ali ne sa onakvim oduevljenjem kao liberali.
Oni su se zalagali za slogu Srba i Hrvata da bi oborili Kuena, ali obzorako uverenje
da su Srbi i Hrvati jedan narod, nije im bilo prihvatljivo. to se tie samostalaca, oni
nisu bili protiv sloge i sporazuma, ali obzoraima nisu nita verovali.
Osnovu odgovora na ponudu obzoraa izradio je sa zakanjenjem, sredinom 1890.
godine, Jovan ivkovi. Srbi su u celini prihvatili ponude obzoraa, ali su dopunili i
do pojedinosti razradili onaj deo koji se odnosio na njihovu narodno-crkvenu
autonomiju. Meutim, u to vreme su obzorai ve uveliko napustili politiku
sporazuma sa Srbima. Raki se okrenuo delu pravaa koji je predvodio Josip Frank.
Oni su 1892. godine obrazovali tzv. Ujedinjenu opoziciju, koja je postala glavni
zagovorenik hrvatskog dravnog prava.

Antisrpske demonstracije Jedna od posledica srpsko-hrvatskih suprotnosti bile su i

antisrpske demonstracije, na primer: 1895. godine, uoi posete cara Franje Josifa
Zagrebu, kada istaknute srpske zastave; 1899. godine, uoi proslave
pedesetogodinjice knjievnog rada Jovana Jovanovia Zmaja; 1900. posle okonanih
rasprava u Hrvatskom saboru o srpskim zahtevima, koji podneti prethodne godine, a
koji ticali slobodnog isticanja srpske zastave, ravnopravnosti upotrebe irilice,
ravnopravnosti pravoslavne i rimokatolike crkve, izmenu kolskog zakona, javnost
rada srpskih uiteljskih kola, pravilan naziv SPC, otvaranje katedre za istoriju na
Filozofskom fakultetu u Zagrebu, slobodu tampe...; srpski pogromi od 01, 02, i 03.
septembra 1902.
Trezveni politiari jugoslovenskog opredeljenja videli su iza kulisa antisrpskih
demonstracija Austro-Ugarsku i njenu tenju da uz pomo odreenih drutvenih i
politikih krugova Hrvatske, a sa osloncem na Vatikan i Katoliku crkvu, pripremi
teren za aneksiju Bosne i Hercegovine i dalje proiri svoje granice na Balkanu.
Uzroke protivsrpskih demonstracija valja traiti i u veoma ogranienim uslovima

24
ekonomskog razvitka Hrvatske. Sitna hrvatska buroazija, koja se okupila u
Frankovoj stranci prava, sve svoje ekonomsko zlo videla je u svojim srpskim
konkurentima, pa stoga nije sluajno da su u demonstracijama meta napada bili srpski
trgovci, zanatlije i njihove privredne ustanove.

Ujedinjena hrvatska i srpska omladina Pod uticajem Tomaa Garika Masarika,

profesora Prakog univerziteta, i eke ideje o stvaranju jedinstvenog fronta Slovena
protiv nemake opasnosti, dolo je do zbliavanja hrvatske i srpske omladine. Ve
1896, samo godinu dana po antisrpskim demonstracijama u Zagrebu, osnovana je
Ujedinjena hrvatska i srpska omladina. Njen cilj je bio uspostavljanje prijateljskih
odnosa i saradnje izmeu Srba i Hrvata. Predvodili su je Jovan Banjani, Milan
Kosti, Duan Maner, Lav Macura i Svetozar Pribievi. U svom almanahu
Narodna misao donosi zakljuak da Srbi i Hrvati moraju imati jedinstven nacionalni
program. Ovim ona se opredelila za onaj put koji e 1905. dovesti do stvaranja
srpsko-hrvatske koalicije.

Stanovnitvo, privreda, prosveta i kultura

Osnovne injenice
1895. u Zagrebu osnovana Srpska banka (Jovan ivkovi, Bogdan
Medakovi)
1897. u Zagrebu osnovani Privrednik i Savez srpskih zemljoradnikih
zadruga. Pored Srpske banke, odigrali znaajnu ulogu u privrednom
ivotu Srba iz Hrvatske i Slavonije i podizanju njihove privredne moi
Godine 1888. izmenjen kolski zakon iz 1873. godine. Meutim, ovaj
tzv. Kuenov zakon nije doneo nita novo. Dozvolio je optinama da,
pored komunalnih, izdravaju i autonomne kole ako za to imaju
sredstva. Zatim, ouvao je dravni nadzor nad srpskim autonomnim
kolama. Najzad, nije poveao broj srpskih uitelja.
Na teritoriji Hrvatske Srbi su imali ukupno 4 srednje kole: Srpsku
pravoslavnu veliku gimnaziju u Sremskim Karlovcima, srpske uiteljske
kole u Pakracu i Karlovcu i bogosloviju u Sremskim Karlovcima. Dok
je pakraka uiteljska kola bila isto muki zavod, karlovaka je
primala samo ensku decu.
Godine 1904. kola u Pakracu je ponovo otpoela sa radom

25
OD PADA KUENA HERDERVARIJA DO
PRVOG SVETSKOG RATA (1903 1914)

Novi smer srpske politike, programi srpskih

stranaka i meustranaki odnosi

Novi smer srpske politike. Programi srpskih stranaka Godina 1903. je godina
mea kako u istoriji Srba u Hrvatskoj i Slavoniji tako i u istoriji Hrvata. Njome je
prestalo doba obeleeno tekim hrvatsko-srpskim nesporazumima i sukobima, a
zapoelo novo sa izgledima za iznalaenje zajednikih osnova ne samo za pomirenje,
ve i za plodnu saradnju. Na to su delom uticali i sledei faktori: smena Kuena sa
poloaja hrvatskog bana; zatim, dolazak Petra I Karaorevia na elo Kraljevine
Srbije i njegovo naputanje politike oslonca na Austro-Ugarsku; najzad, nestanak
Kalajevog reima u BiH. Na to je uticala takoe i pojava tzv. politike novog kursa. Ta
politika se zasnivala na tenji da se Srbi i Hrvati udrue u borbi protiv prodora
nemako-austrijskog politikog i ekonomskog pritiska. Naime, i jedni i drugi su znali
da ukoliko ele da se odre u Monarhiji, moraju ostvariti makar minimalnu saradnju.
U takvim okolnostima, poetkom 20. veka sve srpske stranke u Austro-Ugarskoj, bilo
da su delovale na tlu Hrvatske bilo na tlu Ugarske, osavremenile su svoje politike
programe. U tim programima su sada istakle ravnopravnost srpskog i hrvatskog
naroda. Naime, napustile su gledite da se odbrana Hrvatske ne tie Srba u Hrvatskoj.
Stalo se na gledite da se ona tie Srba ba toliko koliko i Hrvata. Za Srbe nije moglo
biti ravnoduno hoe li Maari Hrvatsku politiki i ekonomski podrediti. Pobeda za
Maare znaila bi i za Srbe ugroavanje njihova jezika, maarizaciju i potinjavanje
ekonomsko. Za Srbe nije moglo biti svejedno hoe li maarski kolonisti zauzeti
hrvatski seljaki posed ve stoga to su Maari brojniji i jai od Hrvata i tako opasniji
protivnici. Videlo se to u Vojvodini, gde je maarsko-nemako nadiranje bilo svelo
Srbe na slabu manjinu.
Godine 1902. u Zagrebu je Samostalna srpska stranka odrala konferenciju na kojoj
je donela nov program. Dok je stara stranka vodila rauna u prvom redu o Srbiji i
srpskim interesima, nova je, okupljena oko Novog Srbobrana8 i predvoena mladim
politiarima na elu sa Svetozarom Pribieviem i Bogdanom Medakoviem,
nastojala uskladiti interese srpskog naroda sa interesima Hrvatske. Nju je proimala
tenja za ujedinjenjem Junih Slovena. Meutim, samostalsko jugoslovenstvo je po
svojoj sutini bilo drugaije od jugoslovenstva trosmajerovog tipa. Ono je bilo
antiaustrijsko i po tome je svoje korene imalo u politikim planovima Ilije
Garaanina, kneza Mihaila i Ujedinjene omladine srpske. Dakle, ono je bilo
oslonjeno na Srbiju. Istina, nova stranka je izrazila spremnost da prizna hrvatsko-
ugarsku nagodbu iz '68. i njenu reviziju iz '73, ali pod uslovom da Hrvatska dobije
iru autonomiju.
U isto vreme kada je Samostalna stranka dobila nov program, svoje politike

8 Juna 1903. pored Novog Srbobrana samostalci su pokrenuli jo jedan list nazvan Srpsko kolo. Uinili su to stoga to
Novi Srbobran nije bio prilagoen nivou irih slojeva naroda, posebno seljaka, koje su eleli da veu za stranku.

26
programe su osavremenili i liberali, na konferenciji u Novom Sadu 1902, i radikali
predvoeni Jaom Tomiem, na konferenciji u Okuanima 1903.
U svojim programima Srbi su traili:
da se najzad uredi pitanje slubenog naziva naroda i jezika, sa
predlogom da naziv bude dvolan
ravnopravnost irilice i latinice
slobodno isticanje srpske nacionalne zastave
da se srpsko stanovnitvo oslobodi od plaanja komunalanih kola
da se SPC u pravima i obavezama izjednai sa Rimokatolikom crkvom
da drava pomae srpske crkveno-prosvetne potrebe
Radikali su jo zahtevali da se na Filozofskom fakultetu u Zagrebu osnuje katedra za
prouavanje istorije srpskog naroda i srpske knjievnosti na elu sa profesorom
Srbinom. Takoe, za razliku od programa Samostalne stranke, koji je utke preao
preko pitanja ujedinjenja Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom, uslovili su samo
ujedinjenje promenom politikih prilika u tim zemljama i prethodnim ispunjavanjem
osnovnih srpskih zahteva.

Meustranaki odnosi Godine 1902. na konferenciji u Zagrebu Samostalna srpska

stranka je izradila plan o osnivanju svog kluba u Hrvatskom saboru. Meutim, tome
se odluno suprostavila vladajua Narodna stranka. Ve 1904. godine hrvatske vlasti
su zabranili samostalcima da odravaju svoje skuptine. Ta injenica nije omela
samostalce da nastave da se sastaju na tzv. poverenikim skupovima. Ovi su se
razlikovali od skuptina po tome to za njihovo sazivanje nije bila potrebna dozvola
vlasti. U elji da se obraunaju sa Narodnom strankom i ostvare uspeh na
predstojeim izborima, samostalci su prihvatili poziv radikala na meusobnu
saradnju. Mada su odnosi izmeu samostalaca i radikala oduvek bili zategnuti,
posebno od 1903. kada su radikali osnovali svoju stranku u Hrvatskoj i Slavoniji ne
bi li suzbili uticaj samostalaca, ipak je 1905. u Brodu odran zajedniki sastanak.
Postigli su dogovor da se uzajamno pomau u predizbornoj borbi, da ostvare saradnju
sa svim hrvatskim opozicionim strankama, izuzev sa Frankovim pravaima, kao i da
se pri tom svaka strana dri svog programa.

Srpsko-hrvatsko pomirenje, jedan

narod sa dva imena

Poetkom 20. veka, a naroito od 1903. godine, gotovo sve hrvatske politike
stranke, izuzev Frankove iste stranke prava, izmenile su svoj stav prema Srbima.
Tome su delom doprinele i zajednike akcije hrvatske i srpske omladine. Na primer,
1903. na Zagrebakom sveuilitu su i hrvatski i srpski studenti uestvovali u
protestima protiv povrede akademske asti. Naredne godine oni su podrali Rusiju u
ratu protiv Japana. 1905. su zagrebaki studenti na poziv beogradske omladine otili
u srpsku prestonicu i prisustvovali Kongresu jugoslovenskih studenata, proslavi u
ast Prvog srpskog ustanka i krunisanju Petra Karaorevia... Moe se rei da su

27
mladi isticali jedinstvo Srba i Hrvata. Stoga i ne udi to je deo hrvatskog javnog
mnjenja prihvatio Srbe kao narodnost, dakle kao nacionalnu manjinu, dok je drugi
video samo jedan narod sa dva potpuno ravnopravna imena. Istina, sa time se nikako
nisu slagali Frankovi pravai, koji su se i dalje drali koncepcije da na tlu Hrvatske
postoji samo jedan politiki narod, a to je hrvatski. Oni su, kad god im se ukazala
prilika, organizovali antisrpske demonstracije i pogrome.

Rijeka i Zadarska rezolucija

Hrvatsko-srpska koalicija

03. oktobra 1905. vee hrvatskih zastupnika iz Dalmacije i Hrvatske proglasilo je

Rijeku rezoluciju. Njome je data podrka maarskoj opoziciji u borbi za potpunu
dravnu samostalnost Ugarske, koja bi bila ostvarena u personalnoj uniji sa
Austrijom. U rezoluciji je naglaeno da su Hrvati i Maari upueni na saradnju zbog
zajednike opasnosti od nemakog ,,Dranga''. Jedini uslov koji je postavljen
maarskoj opoziciji bio je ujedinjenje hrvatskih zemalja i obaranje maaronske
Narodne stranke.
Srpska samostalna stranka je pozdravila donoenje Rijeke rezolucije jer su njome sa
jedne strane pravai napustili svoj dotadanji program, koji se zasnivao na istorijskom
dravnom pravu, a sa druge strane prekinute sve veze sa Beom. Smatrajui da u
takvom trenutku Srbi ne smeju ostati ravnoduni, samostalci su pozvali Radikalnu
stranku i Srpsku narodnu stranku na Primorju da razmotre itavo pitanje koje se ticalo
Rijeke rezolucije. Ve 17. oktobra 1905. u Zadru je odran sastanak srpskih
zastupnika u Carevinskom veu i Dalmatinskom saboru, lanova upravnog odbora
Srpske narodne stranke na Primorju i izaslanika Srpske narodne samostalne stranke i
Srpske narodne radikalne stranke iz Hrvatske i Slavonije. Tom prilikom je doneta tzv.
Zadarska odluka, kojom su Srbi izrazili spremnost da potvrde Rijeku rezoluciju, pod
uslovima da Maari pomognu Hrvatskoj i Slavoniji u borbi za proirenje njihovog
dravnog-pravnog poloaja, kao i da se sa strane Hrvata prizna ravnopravnost
srpskog naroda sa narodom hrvatskim.
Prvi pregovori o izbornoj saradnji sa hrvatskim strankama koje su donele Rijeku
rezoluciju i koje su elele sporazum sa Srbima, odrani su u Zagrebu dva dana posle
Zadarskog sastanka. U isto vreme kada je u Hrvatskoj nastajala Hrvatsko-srpska
koalicija, u Dalmaciji je postignut sporazum izmeu klubova Hrvatske stranke i
Srpske narodne stranke. Dva kluba su stala na stanovite da treba da rade na
ujedinjenju Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom, a da bi predupredili nesporazume
istakli su ravnopravnost srpskog i hrvatskog naroda i jezika.
Poto su Rijekom rezolucijom i Zadarskom odlukom postavljeni temelji, krajem
1905. obrazovana je Hrvatsko-srpska koalicija. Nju su inile: Hrvatska stranka prava,
Hrvatska napredna stranka, Srpska narodna samostalna stranka, Srpska narodna
radikalna stranka, Socijaldemokratska stranka i nekoliko opozicionih politiara koji
nisu pripadali ni jednoj stranci. U svom proglasu za narod, 12. decembra 1905,
Koalicija je iznela svoj program, koji se uglavnom zasnivao na odredbama Rijeke i

28
Zadarske rezolucije: saradnja sa maarskom opozicijom, ujedinjenje Dalmacije sa
Hrvatskom i Slavonijom, demokratizacija hrvatskih zemalja, ravnopravnost naroda...
Rijeka i Zadarska rezolucija i Hrvatsko-srpska koalicija doekani su u Beu sa
velikim podozrenjem, naroito poto su odreeni politiki i vojni krugovi sa
nadvojvodom Franjom Ferdinandom na elu u to vreme ve kovali planove o
pretvaranju Monarhije u veliku silu. Kako su veliko-austrijski krugovi dobro znali da
Maari i Srbi nikako ne bi pristali na raanje centralistiki ureene Velike Austrije, u
kojoj bi Nemci imali glavnu re, reili su da potrae saveznike meu Hrvatima.
Nabacili su ideju o trijalistikom ureenju Monarhije u kojoj bi Hrvatska, kao
posebna jedinica, dobila naglaeno nacionalno i versko-katoliko a protivsrpsko
obeleje. Mada je ova ideja privukla neke hrvatske politiare, ipak veini je bilo jasno
da je ona u suprotnosti sa veliko austrijskim tenjama.
Pre nego to su obavljeni izbori u Hrvatskoj i Slavoniji, poetkom aprila 1906. dolo
je do sporazuma izmeu cara Franje Josifa i Maarske koalicije. Koalicija je preuzela
vlast u Ugarskoj, ali se, zauzvrat, odrekla zahteva kojima je nameravala da izvojuje
personalnu uniju. Ipak, ona je uoi izbora za Hrvatski sabor prihvatila zahtev
predstavnika iz Dalmacije i Hrvatsko-srpske koalicije da ne podrava Narodnu
stranku. Zahvaljujui tome izbori u Hrvatskoj i Slavoniji, odrani maja 1906, bili su u
odnosu na sva ranija, neuporedivo slobodniji, pa su pobedu izvojevali kandidati
Koalicije.
Dolazak na vlast Hrvatsko-srpske koalicije desio se u trenutku kad je politika ,,novog
kursa'' bila bez izgleda na uspeh. Svi planovi o zajednikoj aktivnosti sa maarskim
opozicionim strankama postali su neizvodljivi onog asa kada je Maarska koalicija
osvojila vlast i prihvatila dualistiki sistem. Umesto partnera u borbi protiv Bea za
osamostaljivanje Ugarske i Hrvatske, Hrvatsko-srpska koalicija je u Maarskoj
koaliciji dobila novog suparnika. Da ne volja bude vea, sama Hrvatsko-srpska
koalicija je predstavljala pre svega savez stranaka sa nekim istim, ali i brojnim
razliitim shvatanjima o odnosima Srba i Hrvata. To su pokazale i estoke rasprave
unutar Koalicije oko pitanja naziva naroda u adresi Sabora ili pitanja pripadnosti
Bosne i Hercegovine. Kako je oko pomenutih pitanja unutar Koalicije u svakom
trenutku moglo doi do nesporazuma i spora, Frano Supilo je doao do zakljuka
da: ,,ovaj narod ovdje zajedno sa svojim predstavnicima nije zreo za politiku novog
kursa''.
Ipak jedinstvo Srba i Hrvata unutar Koalicije, i pored svih neusaglaenih stavova,
uvreno je u vreme zasedanja Ugarskog sabora, u kojem su sredinom 1907. voene
rasprave o tzv. ,,eljezniarskoj pragmatici''. Mada je hrvatsko-ugarskom nagodbom
iz 1868. zakljueno da je u Hrvatskoj i Slavoniji kod zajednikih ustanova zvanini
jezik iskljuivo hrvatski, maarski dravnici pokuali su elezniarskom
pragmatikom da na eleznicama u Hrvatskoj i Slavoniji uvedu maarski kao slubeni
jezik. Svesni opasnosti koja je otuda pretila hrvatskoj autonomiji, Hrvati i Srbi,
poslanici sabora u Budimpeti, poveli su najeu opozicionu borbu. U nameri da
oslabi Hrvatsko-srpsku koaliciju i njen otpor, maarski ministar predsednik andor
Vekerle pokuao je da korumpira neke srpske politiare. Ponudio im je da napuste

29
Hrvate u parlamentu, a da zauzvrat dobiju sve ,,to kao Srbi mogu dobiti u
jedinstvenom Maarorsagu''. Meutim, kako je odbijen, posluio se parlamentarnim
udarom. Uz podrku cara, doneo je odluku da se sve odredbe mogu uvesti mimo
zakona, naredbenim putem. Zatim je otpustio bana Pejaevia, koji je podrao
Koaliciju u pitanju elezniarske pragmatike, i na njegovo mesto doveo andora fon
Rakodcaja, nekadanjeg Kuenovog saradnika. Najzad, raspustio je Hrvatski sabor.

Samostalno-radikalski odnosi i
istupanje radikala iz koalicije

Poetkom 1906. godine samostalci predvoeni Svetozarom Pribieviem i radikali

predvoeni orem Krasojeviem razmiljali su o moguoj fuziji: da se obe stranke
spoje u jednu, jer se ni po programu ni po spoljnoj politici nisu mnogo razlikovale.
Meutim, pitanje fuzije dveju stranaka nije dugo bilo aktuelno. Onog trenutka kada
se razbuktao novinski rat izmeu samostalaca i radikala, kada su Srbobran i Zastava
zapoeli meusobna prepucavanja i kada su iz dana u dan dolazile do izraaja sve
vee razlike u stavovima, bilo je jasno da je na pomolu raskol, a ne spajanje.
Samostalsko-radikalski sukob se naroito zaotrio posle konferencije radikalskih
prvaka u Zagrebu 03. aprila 1907, na kojoj je odlueno da se stvori organizacija
radikalne stranke u Hrvatskoj i Slavoniji i da se u hrvatskoj prestonici pokrene list
koji e, kao i Zastava, zastupati misao o jedinstvu Srpske narodne radikalne stranke.
Ve je septembra iste godine iz Zemuna u Zagreb preseljen Novi glasnik kao novo
glasilo radikala. Meutim, posle nepunih mesec dana izlaenja, glasilo je zapalo u
teku finansijsku krizu, pa je ubrzo i ukinuto.
Ako bi se davale uoptenije ocene o srpskoj tampi na itavom podruju Hrvatske i
Slavonije onda bi se moglo zakljuiti da za period od 1884. do 1905. nju obeleava
borba izmeu radikala, notabiliteta i liberala. Za period od 1905. do 1914. nju
karakterie nepomirljivi sukob izmeu radikala sa jedne, i samostalaca i liberala sa
druge strane.
Posle mnogih nesuglasica, novinskih polemika, otvorenih sukoba i uzajamnih
vreanja radikala i samostalaca, radikali su na sednici izvrnog odbora Hrvatsko-
srpske koalicije, koja je odrana u Zagrebu avgusta 1907, proitali izjavu o istupanju
njihove stranke iz Koalicije. Taj postupak obrazloili su, izmeu ostalog, time to
Hrvatsko-srpska koalicija za sve vreme svoje vlade nije uinila nita po pitanju
ostvarivanja naela ravnopravnosti izmeu Hrvata i Srba.9
Postupak radikala naiao je na otru osudu. Zbog naputanja Koalicije kritikovali su
ih samostalci, Srbi iz Dalmacije, socijaldemokrati Vitomira Koraa, liberali Mihaila
Polit-Desania, veliki broj listova iz Beograda, Supilo... Optuivali su ih da su
Koaliciju napustili da bi ugodili maarskom ministru predsedniku andoru Vekerleu i
9 Jaa Tomi je svojevremeno istupanje radikala pravdao i time to samostalci nisu dovoljno branili srpsku misao u
Hrvatskoj i Slavoniji i to su se suvie priklanjali hrvatskoj misli. Naime, radikali nisu mogli prihvatiti tezu da su
Srbi i Hrvati jedan narod. Tvrdili su da Srbi i Hrvati imaju dve istorije, dva pisma, dve knjievnosti, dve vrste
obiaja i da ih stoga ne treba siliti da postanu jedan narod. Takoe radikali su ustali protiv stvaranja velike Hrvatske,
tj. protiv pripajanja Bosne i Hercegovine Austro-Ugarskoj

30
banu Rakodcaju; da su to uinili stoga da bi ugarska vlada potvrdila reenje Srpskog
narodno-crkvenog sabora i da bi na mesto novog patrijarha prihvatila radikalskog
kandidata. Samo listovi Narodne stranke iz Hrvatske nalazili su da je postupak
radikala razuman i opravdan. Time se Narodna stranka preporuivala radikalima kao
partner u predstojeim izborima za Hrvatski sabor. Tu preporuku su radikali i
prihvatili kako u predstojeoj izbornoj trci ne bi ostali osamljeni.

Veleizdajniki proces u Zagrebu

Godine 1905. Rijekom i Zadarskom rezolucijom je osnovana Hrvatsko-srpska

koalicija. Ona je bila uperena protiv Monarhije i njene politike. Kako je nastala u
vreme kada je Monarhija planirala da proglasi aneksiju Bosne i Hercegovine, utoliko
je njeno postojanje bilo opasnije. Stoga je Monarhija inila sve to je u njenoj moi
da razbije Koaliciju.
27. novembra 1907. beka vlada je raspustila Hrvatski sabor u kome je Koalicija
imala veinu. Potom je januara 1908. na mesto hrvatskog bana dovela Pavao-Rauha,
sina nekadanjeg bana Levina Rauha, a koji je bio pristalica nagodbene politike.
Pavao Rauh je imao zadatak da uz pomo Bea, Frankove iste stranke prava i starih
maarona zavadi Srbe i Hrvate i razbije njihovu koaliciju. On je proklamovao ideju
barona Hlumeckog o trijalistikom ureenju Monarhije, a koja bi bila protivtea
jugoslovenskoj misli. Meutim, i pored svih napora hrvatskog bana da razbije srpsko-
hrvatsko jedinstvo, na izborima odranim februara 1908. Koalicija je ipak odnela
pobedu. U takvim okolnostima, vlada je ponovo raspustila Sabor i zavela
apsolutizam.
Izbijanje mladoturske revolucije nagnalo je Be da pouri sa pripremama za aneksiju
Bosne i Hercegovine. U tom cilju je Erental, ministar inostranih poslova Austro-
Ugarske, naloio Rauhu da prikupi podatke o izvesnim Srbima, protiv kojih e u
pogodnom trenutku biti poveden sudski proces. Sam proces je trebao posluiti
Austro-Ugarskoj kao opravdanje za aneksiju. U isto vreme je ore Nasti, agent-
provokator i austro-ugarski plaenik, objavio jednu brouru po imenu Finale. U njoj
je optuio Srbe za revolucionarno delovanje u cilju otcepljenja junoslovenskih
zemalja od Austro-Ugarske i njihovo pripajanje Kraljevini Srbiji.
Ve avgusta 1908. se otpoelo sa hapenjem i sasluavanjem sumnjivih Srba. Tom
prilikom su, kao dokazi protiv njih, plenjene srpske zastave, ilimi sa izvezenim
srpskim grbom, ae sa predstavama iz srpske istorije. Pod sumnjom da ire srpstvo i
da su veleizdajnici, uhapeno je 53 graana srpske nacionalnosti. Uhapenici su bili
uglavnom iz redova samostalaca i radikala, na primer Adam i Valerijan Pribievi,
braa Milana i Svetozara Pribievia. Uoeno je da meu ,,veleizdajnicima'' nije bilo
vodeih linosti srpske politike u Hrvatskoj.
Poto su uhapeni, sve do decembra 1908. ,,veleizdajnici'' su drani u zatvoru, a da
pri tom ni jednom nisu izvedeni pred sud. Dravni tuilac, Milan Akurti 10, imao je,
usled nedostatka dokaza, dosta muka prilikom sastavljanja optunice. On je obilazio
10 Po enskoj liniji potomak srpskog vojvode Stevana upljikca

31
sve krajeve Hrvatske ne bi li naao svedoke koji bi teretili osumnjiene za irenje
srpstva i za veleizdaju. Na kraju je uzeo za svedoke 77 posto frankovaca i 36 posto
raznih drutveno i moralno posrnulih osoba.
12. januara 1909. je dravni tuilac konano podigao Obtunicu. Kako je bila
zasnovana na Nastievoj brouri, ona je predstvaljala pre politiki pamflet, nego
pravni akt. Istakla je da je velikosrpska propaganda, podsticana iz Srbije, unela u
Hrvatsku srpsko ime, irilicu i srpske nacionalne simbole. Optuivala je Srbe za
dizanje revolucije u cilju otcepljenja junoslovenskih zemalja od Monarhije i njihovo
pripajanje Kraljevini Petra I Karaorevia. Kao dokaz ovoj svojoj tvrdnji, pozivala
se na statut srpskog oficira Milana Pribievia, iako se ovaj poslednji ustvari zalagao
za stvaranje jugoslovenske federacije na republikanskim osnovama. U Obtunici je
istaknuto da je aneksijom Bosne i Hercegovine i hapenjem ,,veleizdajnika''
osujeena planirana ,,velikosrpska revolucija''. Usled takvih tekih optubi, dravni
tuilac za optuene nije traio ni manje ni vie nego smrtnu kaznu.
Kada je Obtunica objavljena, dva srpska istoriara, jedan iz Austro-Ugarske drugi iz
Srbije, Radoslav Gruji i Ljubomir Kovaevi 11, nezavisno jedan od drugog,
prihvatili su se zadatka da daju odgovor na optunicu, a koji bi bio zasnovan na
nauno utemeljenim injenicama i objektivnom tumaenju srpske istorije. Sam Gruji
je pisao kako se naao pred tekim zadatkom. Sa jedne strane on je morao izuzetno
poznavati istoriju srpskog naroda kako u Monarhiji, tako i van njenih okvira. Sa
druge strane, morao je biti efikasan i odgovor sastaviti za kratko vreme. U tom
poduhvatu je i uspeo. 03. aprila 1909. je objavio Apologiju srpskog naroda u
Hrvatskoj i Slavoniji, a koja je doprinela razobliavanju Obtunice.
U elji da pomognu u odbrani uhapenih Srba takoe se angaovalo ak 38 advokata,
od kojih je 16 bilo hrvatske nacionalnosti. Ova injenica jasno pokazuje da su mnogi
Hrvati veleizdajniki proces smatrali nepravednim.
Pored angaovanja advokata i istoriara, Hrvatsko-srpska koalicija je iskoristila i
svoju tampu da javnost upozna sa nepravednou procesa. Njoj su se pridruili
socijalisti, Hrvatska seljaka stranka Stjepana Radia, srpska vlada na elu sa
Grgurom Jakiem, koji je Obtunicu preveo na francuski jezik i poslao je u redakcije
najvienijih evropskih listova. Tako je veleizdajnika parnica postala tema koja je
mesecima zaokupljala evropsku i svetsku javnost.
Meutim, najznaajniju ulogu u razobliavanju scenarista veleizdajnikog procesa
odigrao je Toma Garik Masarik, profesor Prakog univerziteta, eki poslanik u
austrijskom parlamentu i uesnik sudskih rasprava. On je, na elu grupe od 68
poslanika, predloio Parlamentu da osnuje Odbor za aneksiju BiH, koji bi ispitao
dokaze o postojanju veleizdajnikog pokreta na jugu Monarhije. Uoi rasprave o
predlogu, Masarik je odrao govor, a koji je trajao dva dana (maj 1909). Tom
prilikom je obesmislio sve optube ora Nastia, koga je razobliio kao agenta
provokatora.
U meuvremenu, 26. marta 1909. je Rusija priznala aneksiju, a nju je sledila
Kraljevina Srbija. Time je okonana aneksiona kriza, a izbegnuta je i mogunost
11 Lj. Kovaevi, Srbi u Hrvatskoj i veleizdajnika parnica

32
austro-srpskog rata. U takvim okolnostima, itava akcija bekog dvora uperena protiv
Srba, a pod tim se misli i na veleizdajniki proces, izgubila je svaki smisao. Ipak,
proces u Zagrebu, zapoet 03. marta 1909, je nastavljen. Isto onako kao to je
nezakonito voen istrani postupak, nezakonito je bilo i suenje.
Oktobra 1909. je doneta presuda. Od 53 optuenika, 31 je osuen zbog irenja srpske
dravne misli, irilice i srpskih dravnih simbola, kao i zbog namere da revolucijom
od Austro-Ugarske otcepe i Srbiji pripoje: Hrvatsku, Slavoniju, Dalmaciju, Istru,
BiH, slovenake zemlje, Banat i Baku. Tom prilikom su Adam i Valerijan Pribievi
osueni na 12 godina tekog zatvora, a ostali na zatvorske kazne u trajanju od 5 do 8
godina.
Protiv presude prvostepenog suda odbrana je odmah uloila albu. alba je bila
uvaena i odreena je obnova itavog procesa. Iznenada, novembra 1910. car Franja
Josif je doneo reenje o obustavi daljeg postupka i uhapeni Srbi su amnestirani.
Time je i okonana veleizdajnika parnica u Zagrebu.12
Fridjungov proces, crkveno-kolska teritorijalna
autonomija Srba, Tomaieva vlada

Fridjungov proces Ubrzo po zapoinjanju zagrebakog procesa (03. marta 1909) u

bekim listovima, iza kojih je stajala austrijska vlada, objavljeni su lanci protiv
Srbije i njenih ,,agenata'' u Hrvatskoj, Frana Supila i Hrvatsko-srpske koalicije. U
akciju beke vlade protiv Srbije, Koalicije i Supila ukljuili su se i austrijski istoriar
Hajnrih Fridjung i urednik Rajhposta (Reichpost) Fridrih Funder. Oni su, dobivi
neka dokumenta od Erentala, ministra inostranih poslova Austro-Ugarske, optuili
Srbiju i Hrvatsko-srpsku koaliciju da sarauju u cilju cepanja Monarhije. Cilj itave
akcije je bio da se od strane austro-ugarskih vlasti izvri pritisak na Srbiju da prizna
aneksiju i da se javno mnjenje Monarhije, u sluaju da Srbija ne prizna aneksiju,
pripremi na rat. Meutim, ve dva-tri dana posle objavljenih lanaka u Rajhpostu,
Rusija je priznala aneksiju, posle ega je to uinila i Srbija. Time su uklonjeni mogui
uzroci i povodi za rat sa Srbijom. Nadajui se ratu, svi oni koji su pripremali optube
protiv Srbije, Koalicije i Supila nisu vodili rauna o tome koliko je optuujui
materijal verodostojan. O tome su poeli da razmiljaju tek kad su lanovi Koalicije i
Supilo podigli parnicu zbog klevete protiv Fridjunga i Fundera, traei da iznesu
dokaze o veleizdaji i saradnji sa Srbijom. Parnica po toj tubi je zapoela tek
decembra 1909. godine
Fridjungov proces je voen u Beu od 09. do 22. decembra 1909. Tokom procesa
Fridjung je optuio Supila, vou Hrvatsko-srpske koalicije, da sarauje sa srpskim
ministrastvom inostranih poslova u cilju ruenja Monarhije. Ovu optubu Supilo je
energino odbacio kao neistinitu, ali zbog toga to je teko osumnjien napustio je
Koaliciju da je ne bi kompromitovao. Posle tog uspeha Fridjunga, proces je krenuo
12 U najtenjoj vezi sa zagrebakom veleizdajnikom parnicom bile su i neke protivsrpske akcije hrvatske vlade:
zabrana da se u srpskim kolama odravaju svetosavske slave, zabrana tampanja knjiga na irilskom pismu, zabrana
rada uiteljskoj koli u Pakracu (februar 1909).

33
pravcem koji je za zvaninu politiku Austro-Ugarske bio porazan. Naime, vetaci iz
Srbije, Miroslav Spalajkovi i Boidar Markovi, ukazali su pred itavom evropskom
javnou da su dokumenta na kojima je tuilac Fridjung zasnivao optunice falsifikat.
To je bacilo runu sliku na austrougarsku diplomatiju i metode kojima se sluila.
Ubrzo posle toga je Fridjung odustao od daljih optubi da ne bi dalje kompromitovao
Monarhiju.

Tomaieva vlada Veleizdajniki i Fridjungov proces uslovili su promenu vlasti u

Hrvatskoj. Kompromitovani Pavao Rauh morao je dati ostavku na poloaj hrvatskog
bana. Na njegovo mesto je, na predlog Kuena Herdervarija, koji je po drugi put
postao predsednik maarske vlade, doao dr Nikola Tomai. Ovaj je, odmah poto je
preuzeo dunost, poveo pregovore sa Hrvatsko-srpskom koalicijom, na ijem elu je
sada umesto Supila bio Svetozar Pribievi. Januara 1910. je izmeu Tomaia i
Koalicije sklopljen sporazum. Koalicija je izrazila spremnost da podri novu vladu,
pod uslovom da ona zavede ustavni nain vladavine. Tom prilikom su Srbi istupili sa
zahtevom da se dozvoli rad uiteljske kole u Pakracu, a Tomai im je izaao u
susret.
Ohrabreni Tomaievom politikom poputanja, Srbi su u jednom trenutku zatraili da
Zagreb postane sedite nove pravoslavne eparhije. Takoe su traili obrazovanje
posebne autonomne oblasti na teritoriji Kraljevine Hrvatske i Slavonije, sa seditem u
Glini, a koja bi bila preteno srpskog karaktera. Ipak, Tomai nije bio toliko
popustljiv i srpski predlozi nisu usvojeni.
Saradnja Tomaia i Koalicije nije bila dugog veka. Do razmimoilaenja je dolo oko
pitanja zadravanja u organima vlasti onih ljudi koji su svojevremeno uestvovali u
organizovanju veleizdajnikog procesa. Poto ih Tomai nije mogao otpustiti,
Koalicija mu nije pruila podrku na predstojeim izborima. Do razlaza izmeu
Tomaia i Srba pak je dolo onda kada je ban izjavio da ne postoji zakonski osnov
za samostalno stranako istupanje Srba i da nemaju pravo na zasebnu stranaku
organizaciju u Hrvatskom saboru. Naime, nastojao je obrazovati hrvatsko-srpsku
vladinu stranku, nalik na nekadanju Narodnu stranku Kuena Herdervarija. Stoga je i
predlagao integraciju Srpske samostalne stranke sa vladajuom strankom. Meutim,
kako se program budue stranke zasnivao na hrvatskom dravnom pravu, Srbi su
odbili bilo kakvu saradnju.
U periodu koji sledi Tomai je, bez saglasnosti Sabora i ne obazirui se na Srpski
zakon, zabranio sve irilske natpise, izuzev na srpskim autonomnim kolama, a 1911.
je izdao naredbu o nazivu srpske vere i crkve, a to je grko-istona ili istono-
pravoslavna.
Na izborima odranim 1912. godine Tomai je, ostavi bez podrke Koalicije i Srba,
pretrpeo poraz. Na njegovo mesto je doao Slavko Cuvaja.

34
Cuvajev i Skerlecev komesarijat, Balkanski
ratovi, Sarajevski atentat

Godine 1912. na mesto hrvatskog bana je, na predlog Kuena Herdervarija, doveden
Slavko Cuvaja. Ovaj izbor je oneraspoloio Srbe, poto je Cuvaja svojevremeno bio
Rauhov podban i jedan od organizatora veleizdajnikog procesa. Svoju vladu novi
ban je zapoeo nasilnim merama. Raspustio je Hrvatski sabor i zaplenio mnoge
listove. U takvim okolnostima, protiv njegove apsolutistike vlade ustala je i hrvatska
i srpska omladina. Ve aprila 1912. je beka vlada zbog nemira bila prinuena zavesti
komesarijat, a car Franja Josif je doneo reenje kojim je suspendovao sve odredbe
vezane za srpsku crkveno-kolsku autonomiju. injenica je, meutim, da su ove
restriktivne mere samo razjarile omladinu. Ona sada javno slavi srpske pobede u
Balkanskim ratovima kao pobede jugoslovenske ideje, a jedan mladi Hrvat je
pokuao ubiti bana. Stoga je nova maarska vlada na elu sa Itvanom Tisom
promenila politiku. Smenila je omraeni Cuvajev reim i na mesto bana dovela Ivana
Skerleca. Takoe je ukinula komesarijat i ostvarila saradnju sa Koalicijom.
Kada je 28. juna 1914. u Sarajevu ubijen nadvojvoda Franc Ferdinand, Srbima u
Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, BiH je zapretila opasnost. Tom prilikom je Nikola
Frank, sin pokojnog Josipa Franka, organizovao antisrpske demonstracije u Zagrebu.
On je optuio Srbe za smrt nadvojvode i pozvao je na istrebljenje srpskog naroda.
Hrvatska prestonica je zatim tri dana bila svedok protivsrpskih progroma.
Posle sarajevskog atentata veina hrvatskih politiara je smatrala da sa Srbima treba
raskinuti sve odnose. Verovali su da e u ratu Austrija pobediti i bojali su se njene
osvete u sluaju da budu solidarni sa Srbima.

35