Uluslararası  Türk  Dünyası  Kültür  Araştırmaları  Dergisi                                      

Bahar 2015 - 1 (1)

Çeviri :

TÜRKLERİN  ÇİNCE  ADI TᶜOU-KİUE SÖZÜNÜN  KÖKENİ HAKKINDA

Paul  PELLİOT

(Çeviren:  Arş.  Gör.  Ebru  KABAKÇI )

Günümüzde   oryantalistler,   Çinçede   Türklerin   adının  

transkripsiyonu olan Tᶜou-kiue (Türk)  sözünün  varlığı  konusunda  
görüş  birliğine  varmışlardır.  Ancak  bu  transkripsiyon  yine  de  tatmin  edici  
değildir. Tᶜou-kiue  aslında  orijinal  bir  *Dürküt’e  giden  eski  bir *Dwïδ-kᶜi-
uδ şeklidir.  Yine  de  hatırlamakta  fayda  var:  
1) VI-VIII.  yüzyıllarda  yaşayan  Çinliler,  Orta  Asya’nın  söz  başı  t’lerini  
daima d gibi   duymuş,   bu   yüzden   meselâ   tarķan yerine darķan
yazmışlardır.   Hatta   Tibet   transkripsiyonunda   Türklerin   adı   Drug ya da
metateze  uğramış  haliyle  Dru-gu’dur.  
2)  Eski  Çinçede  *dwïδ sedasızının  sedalı  karşılığı  yoktu;  ancak  ikinci  
transkripsiyon   karakterinin   sedasızlığı,   ikisi   için   de   yeterli   kanıttır.  
Dolayısıyla   Çinliler   esasen   *Türküt   olan   kelimeyi   ellerinden   gelenin   en  
iyisiyle  *Dürküt  şeklinde  aktarmışlardır.    
Peki  Türküt  şekli  nereden  geliyor  olabilir?  Şüphesiz  Türkçe  değildi  
çünkü  eski  Türk  yazıtlarında  çokluğu  türkler olan tek bir türk  şekli  vardı.  
Ancak  Moğolca  bir  çokluk  ekiyle,  yani  ünsüzden  sonra     -ut/-üt,  ünlüden  
sonra bazen -s bazen -t (-n hariç,   -n Türk  ve  Moğol  dillerinde   asla  sabit  
değildir;   düşerek   yerini   -t’ye   bırakır)   karşı   karşıya   olduğumuz   varsayımı  
kendiliğinden   ortaya   çıkar1.   Uzun   zaman   önce   Tengüt ismi de   böyle   bir  
çoklukla  açıklanmaya  çalışılmıştı; benzeri durumlar Reşidüddin’de  olduğu  
gibi, Moğolların   Gizli   Tarihi’ndeki (Yuan   tch’ao   pi   che)   Moğol  
dönemindeki  boy  isimlerinde  de  sıkça  görülür.  
Ancak  hiç  unutmamalıyız  ki  -t’li  çokluklar,  gerçekten  Türkçe  değilse  
bile  en  eski  Türkçe  metinlerde  örneklerine  rastlanır:  Orhon  yazıtlarında2
tarķan’ın   çokluğu   tarķat, işbara’nın   çokluğu   işbaras ve yılpaġut
(alpaġut’la  aynı  kökenden  gelen?)  görülür;  el  yazmaları  tegit, bayaġut ve

Paul Pelliot, L’Origine  de  Tᶜou-kiue, Nom Chinois des Turcs,  T’oung  Pao  Second  
Series, Vol. 16, No. 5 (Dec. 1915), 687-689.
Ege  Üniversitesi  Eğitim  Fakültesi  Türkçe  Eğitimi  Bölümü  /  İzmir  - TÜRKİYE

220
 Uluslararası  Türk  Dünyası  Kültür  Araştırmaları  Dergisi                                      
Bahar 2015 - 1 (1)

el-ügäsit’i   tegin, *bayaġu ve el-ügäsi3’nin   çokluğu   olarak   verir;   bunlar  

Eski  Türkçede4 varlığı  kanıtlanan  Moğolca  çokluklardır.
Yalnızca  bu  örneklere  bakarak  tüm  bu  kelimelerin  ortak  özelliğinin,  
saygınlık   ve   unvan   bildirmek   olduğunu   görürüz   ve   böylece   gerçek   Türk  
metinlerindeki  varlıklarına  olası  bir  açıklama  getirmemiz  mümkün  olur.  
Türklerin,   ya   da   Çin   tarihçilerinin   Tᶜou-kiue’lerinin   adı   tarihte   ilk  
kez  ancak  6.  yüzyılda,  Juan-Juan ya  da  Avarlara  karşı  zafer  kazanmalarıyla  
ortaya  çıkar5.  Bu  genç  milletin  siyasi  ve  idari  organizasyonlarında,  yerine  
geçtiği   en   eski   krallıktan   ödünçlemeler   yapması   doğaldı.   Tᶜou-kiue’ler  
Avarlardan,  Orta  Asya’da  ilk  kez  Avarların  kullandığı  yüce  kaġan unvanını  
ve  Orhun  epigrafyalarında  çok  bilinen  tegin unvanını  miras  aldılar.  Tegin
sözünün  6.  yüzyılın  başlarında  Eftalitlerdeki  varlığı  kanıtlandığına  göre  bu  
söz,   Tᶜou-kiue   kağanlığının   kuruluşundan   çok   önce   vardı   ve   bu   sözü   bir  
Türk  boyuna atfetmenin gereği  yoktur6.  Dolayısıyla  Moğolca  -t’li  çokluğa  
sahip   unvanların   Avarların   mirası   olduğunu   ve   bunun   sonuncunda  
Avarların   dilinde   bu   çokluk   şekillerinin   gerçekten   var   olduğunu  
düşünmek   olasıdır.   Aslında   tam   olarak   Wei’nin   Çin   hanedanlığından  
yardım   istemeye   gelen   kaçak   Avarlar,   ona   ilk   kez   Türk   adını  
duyurmuşlardır. Avarcada  çokluk  -t ile yapıldığı  için,  Çinlilere  Türklerden  
bahsederken *Türküt’ü  kullandıkları  ve  Tᶜou-kiue  şeklinin  bundan  çıktığı  
düşünülebilir.
Bu   teori,   kanıtlanırsa,   pek   çok   büyük   sonucu   beraberinde
getirecektir.  Derecesini   henüz   bilmesek   de   Türkçe   ile   Moğolca   arasında  
gerçek   bir   akrabalık   bağı   olduğu   şüphe   götürmez.   Ancak   Schmidt   ve   P.  
Hyacinthe   gibi   eski   panmongolistler   ile   M.   Pozdnéiev   ya   da   M.   Blochet  
gibi  çağdaş  haleflerini  bir  kenara  bırakacak olursak, öz  Moğolca  şekilleri  
ancak  Cengiz  Han  zamanında  gördüğümüzü  kabul  etme  eğilimindeydik  ki  
bunlar   da   Türkçe   alıntılarla   doluydu.   Avarca   kökenli   –t eki bulunan
Türkçe   unvanlar   ve   yalnızca   Tᶜou-kiue’den   önceki   *Türküt   şekli   için  
önerdiğim   çözüm şudur:   Orta   Asya’da   dili   Türkçeden   çok,   Moğolcaya  
benzeyen   bir   imparatorluk   daha   vardı. Kısacası   XIII.   yüzyılda   Moğollar,  
siyasi   ve   dini   bakımdan   Türklere,   özellikle   de   kendilerinden   önce   gelen  
Uygurlara   çok   şey   borçluydular   ve   bu   etki   söz   varlıklarında   kalıcı   izler  
bırakmıştı.   Ancak   Türkler   de   Tᶜou-kiuelerin halefiydiler ve onlar da
Avarlardan  (ki  Avarlar  Moğolların  daha  yakın  komşusuydu)  bazı  yönetim  
biçimi  adlarını  ve  unvanları  miras  almışlardı7.    Daha  önce  de  aynı  şekilde  
başka   nöbetleşmeler   meydana   gelmiş   olabilir;   Hiong-nou’ların   ilk  
imparatorluğuna   giderek   buradaki   ipuçlarını   daha   sonra   incelemek  
gerekir.

221
 Uluslararası  Türk  Dünyası  Kültür  Araştırmaları  Dergisi                                      
Bahar 2015 - 1 (1)

NOTLAR
1
Çin   transkripsiyonu   sondaki   ünsüzün süreksiz,   sürekli,   patlamalı,   sızıcı   ya   da
akıcı   karakteri   hakkında   karar   vermeye   müsaade   etmez;   bunun   yalnızca   Çin  
bakış   açısıyla   Türküt   yerine   Türküd,   Türküδ ve   hatta   Türkür   veya   Türkül  
olduğunu   varsayabiliriz.   Schmidt’ten   sonraki   Rus   Mongolistler   edebî  
Moğolcada,  en  azından  XIII.  ve  XIV.  yüzyıllarda,  genelde  sondaki  çokluğun  –d
değil,  -t olarak  transkribe  edilmesi  gerektiği  kanısındadırlar.  Schmidt,  Sanang-
Setsen   çevirisinde   ve   Ramstedt   Mongolische Briefe Aus Idiqut-Schahri Bei
Turfan adlı   eserinde   bu   transkripsiyon   şeklini   kullanır.   Ben   şu   sebeplerden   –
t’yi   tercih   ettim:   1)   Modern   telaffuz   –t iledir.   2)   XIII.   ve   XIV.   yüzyıllarda  
Reşidüddin   gibi   Müslüman   yazarlarda   olduğu   gibi,   Yuan   tchᶜao   pi   che’nin  
dikkatli transkripsiyonunda da –d değil   –t vardır.   3. Tᶜang   hanedanı  
döneminde   bile,   -t ve –d’nin   birbirinden   dikkatlice   ayırt   edildiği   Orhon
yazıtlarında   tarķad değil,   yazılır.   Bu,   -d’li   şekiller   hiç   var   olmamıştır   demek  
değildir;   aksine   sanıyorum   ki   Macarcadan   Tunguzcaya   kadar   Ural-Altay
dillerinde   görülen   -t, -r, -l ve -s’li   çoklukların   oluşumunda   esasen   iki   ünlü  
arasında   kalan   diş   süreklisi   ve   hatta   sızıcısı   etkili   olmuştur.   Yalnızca   gerçek  
Moğol  tipli  şekillerde  tek  kabul  edilen  süreksiz, patlamalı  diş  ünsüzüdür.
2
Krş.  Radloff  ve  Thomsen’in  eserlerine hatta  Ramstedt’in  Journal  de  la  Societé  
Finno-Ougrienne,  1933,  t.30  fas.  3,  s.  27  ve  57’de  yayımlanan  Zwei uigurische
Runeninschriften adlı  yazısına  eklenmiş  söz  varlığı.  
3
Krş.  F.  W.  K.  Müller,  Uigurica II, s. 97; Mahrnâmag, s. 9, 29.
4
Eğer   güncel   “milletin   zaferi”   açıklaması   doğruysa   el-ügesi terimi,   el+üge’nin  
iyelikli  şeklidir  ve  Türkçe  bir  yapıdır.  
5
Hindistan’daki   Turuşkaların   isimleri   de   aynı   şekilde   oluşmuştur.   Klasik
edebiyatta  ya  da  Çin’de  keşfedildiği  sanılan  Türk  adına  dair  iddia  edilen  önceki  
atıflar  bana  geçersiz   görünüyor.  
6
Yue-çi  gibi  Türklerle  de  Moğollarla  da  akrabalığı  bulunmayan  bir  dizi  Orta  Asya  
boyu   tarafından   ödünçlenen   ve   Hiong-nu’lara kadar uzanabilecek yabġu,
jabġu unvanının   kökenini   bir   kenara   bırakıyorum.   Görünen   o   ki   Avarlar   bu  
terimi kullanmışlardır;  T’ou-kiue’lerde  de  sıkça  görülür.  Bu  unvan  Batı  Asya’da  
ve   Doğu   Avrupa’da   saygı   çokluğu   -l’ye   denk   gelir.   Köktürk   ve   Uygur  
metinlerinde   şimdiye kadar yabġut ya da yabġus’a   (*yabġuz)   denk   bir   şekle  
rastlanılmamıştır.
7
Avarların,  Türklerin  Moğolca  çokluk  şekillerini  miras  aldığını  belirttim.  Türklerin  
bu  şekilleri  Kuzey  Çin’de  hüküm  süren  ve  Nan  t’ai  chou’dan  pek  çok  kelimenin  
transkripsiyonuna sahip   olabildiğimiz   Wei   (T’o-pa)   İmparatorluğu’ndan   almış  
olması   da   ihtimal   dahilindedir;   -çin’li   değil,   –çi’li   casus   isimlerine   rağmen  
Wei’nin   söz   varlığı   “Moğol”dan   çok   “Türk”tür.   Ancak   bu   mesele   daha  
dikkatlice  ele  alınmaya  değer.

222