1) Filosofija Jovana Itala

Jovan Ital, bio je naslednik i učenik Mihaila Psela na Konstantinopoljskom univerzitetu. Ital je
bio jedan of filosofa koji sa lakoćom razumije Aristotelov sistem, kroz prizmu dijalektike.
Aristotel, Platon, Porfirije, Proklo i Jamvlih su njegovi omiljeni filosofi. Ital je bio optužen za
jeres i u tužbi koja je protiv njega bila pokrenuta stoji da je rasuđivanjem pokušao objasniti
jedinstvo ipostasi, da je htio da oživi paganska učenja starih filosofa o duši, nebu, zemlji,
stvorenjima; da je poučavao o metempsihozi, poričući besmrtnost duše i budući život; da je
ispovijedao vječnost tvari i ideja; da je svetovnu književnost smatrao ne samo kao elemente
intelektualnog obrazovanja, nego čuvarem istine; da je prihvatao novoplatoničarske ideje i
pretenduje da tvar postoji sama po sebi, i da zaodijeva forme saobrazno idejama, odričući time
apsolutnu nezavisnost Tvorca.Vidimo iz gore navedenih optušbi da je Italovo učenje bilo
natopljeno novoplatoniznom, i da on nije htio da asimiluje pagansku misao u hrišćansko učenje,
nego da ih učini nezavisnim od dogme. Govorio je o preobraćanju Sina u Oca, i o jednom
nestvorenom i nepojavnom, koga ne naziva Bogom, te u tome vidimo Plotinovsko Jedno. Ovo
nije samo jedno preibjegavanje racionalističkoj krajnosti da bi se razumski objasnili crkveni
dogmati, nego Ital ide dalje. Ital je ponudio sistem misli koji u mnogim tačkama daje prednost
paganskoj filosofiji i umu. Ital prvi vraća filosofiji njenu autonomijuu čisto racionalističkom
kretanju misli koja teži za jasnim rešenjima, ne samo u vezi sa problemom ljudske sudbine, nego
i vezama sa uzvišenim tajnama Hrišćanstva, tainstvo ovaploćenja i tainstvo Svete Trojice. On je
pokušao da teološke probleme postavi na filosofskim osnovama, stavljajući teologiju u položaj
koji je čini zavisnom od filosofije, kao čuvara istine.

2) Odnos između filosofije i teologije kod Svetog Jovana Damaskina

Sveti Jovan Damaskin, kao i njegovi prethodnici teolozi, tvrdi da je filosofija sluškinja, a
teologija carica. Sveti Jovan Damaskin ne oklijeva da implementira sve ono što pomaže u
razjašnjavanju dogmata. Smatrao je da pošto se Istina daje otkrovenjem, ostaje da se nađu ljudska
sredstva (filosofija i nauka) da bi se Istina shvatila i racionalno zasnovala i izrazila. On je koristio
dijalektiku, shvaćenu kao formalnu logiku, kao oruđe koje je nezavisno od nauke i filosofije, koja
je usvojena za praktične i teorijske potrebe da bi se zasnovali dogmati. Branio je pouzdanost
filosofije, nasuprot skepticima. Posebno je važna njegova upotreba dijalektike, za koju je govorio
da izlaže istinu na svoj način, putem sadržaja, koji se daju upotrijebljenim pojmovima.
Sv. Jovan Damaskin je načinio dug uvod u dijalektik, gdje je razmatrao: osnovne oblike uma,
načine na koji ih možemo plodonosno koristiti, znanje filosofiju biće i posebno pet glasova i
kategorija. U tom poslednjem dijelu vidimo da iako je dijalektika običan instrument uma, sadržaj
koji pridajemo terminima istine, ipak je izvor istine. Sv. Jovan Damaskin kao i većina Crkvenih
otaca pokušavao je da naglasi novi smisao koji treba dati nekim terminima tradicionalne
dijalektike ili treba da se stvore novi termini, kako se ne bi iznevjerili temelji Hrišćanskog učenja.
Na ovaj dragocjeni posao može da se svede filosofski doprinos Hrišćanske misli. Što se tiče
razlike između filosofije i teologije, ključna razlika je u shvatanju usije. U Hrišćanstvu, suštastvo
i akcidencija su predikati bića, odakle slijedi da usija (suštastvo) nije prosto zajednički element
koji se nalazi u jedinkama(individuama). Ljudska priroda Hrista nije zajednička usija, ali
pritežava individualizujuće oznake, a da pritom ne biva ipostas, iako ovo usiju ne sprečava da
bude zajednička svim ipostasima koje obuhvata. To je ono zbog čega je usija ekvivalent prirode,
forme, vrste, dok filosofi razlikuju usiju od prirode. Jovan Damaskin ističe šest određenja
filosofije: 1) Filosofija je poznanje bića, onakvh kakva bića jesu, odnosno poznanje njihove
prirode. 2) Filosofija je poznanje božanskih i čovječanskih stvari. 3) Filosofija je izučavanje
smrti, dobrovoljne i prirodne. 4) Filosofija je upodobljavanje, koliko je moguće čovjeka Bogu,
bivamo podobni Bogu po pravednosti, prepodobnosti i dobroti. 5) Filosofija je umjetnost nad
umjetnostima i nauka nad naukama, odnosno, filosofija je početak svake umjetnosti jer je njome
pronađena svaka umjetnost. 6) Filosofija je ljubav prema mudrosti, a istinska mudrost je Bog.
prema tome, ljubav prema Bogum to je istinska filosofija.

3) Izvor zla i grijeha po Sv. Jovanu Damaskinu

Problem zla kod Sv. Jovana Damaskina predstavlja najveću poteškoću koju čovjek treba da
prevaziđe da bi ostvario željeni cilj. Sv. Jovan Damaskin ističe kako je istina saznanje bića, a
nasuprot nje neznanje je nebiće, te analogno ovome on zaključuje da je biće dobro a nebiće zlo,
gdje zlo predstavlja zabludu i lišenost. Pošto je Bog apsolutno biće i kao takav apsolutno Dobro,
on ne može predstavljati izvor zla, jer zlo, kao što je navedeno gore u tekstu predstavlja nebiće,
dakle lišenost bića je nebiće. Izvršeno zlo čini postojanim nebiće, a uzrok i izvor zla jeste
slobodna volja, i zbog toga se moralno zlo određuje kao hotimično iskrivljenje onoga što je u
skladu sa prirodom u pravcu onoga što je protivprirodno. Isto određenje važi i za fizičko zlo.
Nijedna od sposobnosti koja je data čovjeku od strane Boga, po sebi nje zla, nego je zlo kada se
njome služimo protivno zakonu Boga. Zlo predstavlja individualnu odgovornost, i njen temelj je
u slobodnoj volji. Na postavljeno pitanje zašto je Bog stvorio čovjeka i time dopustio zlo,
Damaskin odgovara da se Bog uzdržao da stvori čovjeka, usled sopstvenog predznanja da će ovo
stvorenje, zloupotrebljavajući svoju slobodnu volju počiniti zlo, onda bi zlo pobijedilo Dobrotu
Božiju.

4) Učenje o moralu kod Sv. Jovana Damaskina

5) Ikonoborstvo i spor oko ikona

Ikonoborstvo je složen pokret reformi i inovacija, koji su htjeli da ostvare carevi Isavrijske
dinastije. Kako mu samo ime kaže, u korijenu ovog pokreta je kult ikone, koji će podijeliti narod
u dva tabora: ikonoborce i ikonopoštovaoce.
Ikonoborci razobličavaju ikonopoštovaoce u njihovim prestupima obožavanja relikvija i slika,
govoreći za slikarsku umjetnost da je prokleta umjetnost, jer sebi dozvoljava da prikazuje
natprirodni svijet. Car Konstantin V, govori da slikati Hrista, znači pokušavati ograničiti
Božansku prirodu koja je neograničiva.Suština ikonoborstva nije u tome da li je ikonoborački
pokret bio pod jevrejskim ili muslimanskim uticajem, kako su im ikonopoštovaoci prebacivali,
nego u tome da racionalizam nalazi nov način da se okrene protiv religioznog misticizma, i da
ponovo dovodi u pitanje hristološki problem, i da, ovoga puta na jedan paradoksalan način
napadne i vizantijski humanizam, jer ipak je kult slika, u osnovi, humanizacija natprirodnog.
Sveti German Konstantinopoljski, pobijajući ikonoborce, govori da moramo razlikovati apsolutan
i relativan kult u kultu. Apsolutan kult je onaj kult namijenjen samo Bogu, dok je relativan
namijenjen slikama, tom jednostavnom sredstvu našeg uzdizanja do obožavanja Boga samog.
Sličnosti spoljašnjeg držanja koje vjernici, bilo paganski ili hrišćanski, zauzimaju prema slikama,
ne znači da trebamo zaključiti da su njihovi kultovi slični. Ono što je važno jeste unutrašnje
osjećanje koje upravlja činom koji izvršavamo. Sveti German Konstantinopoljski dalje govori da
Bog nije taj koga slikom ograničavamo, nego mi prikazujemo Isusov ljudski lik i sliku njegovog
tjelesnog obličja, a ne njegove nevidljive i nesaznatljive božanskosti.
Sveti Jovan Damaskin vidi kult slike kao prirodnu posledicu pravoslavne hristologije, i
razobličava ikonoborce kao monofizite, koji spriječeni svojim racionalizmom, ne mogu da shvate
misteriju Bogočovjeka. Slika je, dodaje Damaskin, simbolički i mistički izraz neizrecivog i put da
se ono zahvati.

6) Isihazam Sv. Grigorija Palame

Grigorije Sinait, pošto je došao na Svetu Goru, donosi život molitvenoh tihovanja, isihiju.
Grigorije Sinait pristupa podrobnom određivanju metode isihastičke molitve, za koju on govori
da je naučna metoda neprestanog prizivanja Hrista. Italijanski monah, Varlaam izaziva spor oko
isihazma, prebacujući im da dopuštaju da je Božija blagodat stvorena i da je biće Božije pojmivo,
i tako ruše osnovne crkvene dogmate. Sveti Grigorije Palama brani isihazam od Varlaamovih
napada. Isihazam Svetog Grigorija Palame zasniva se na ljubavlju prema Bogu, u osami.Sv.
Palama govori da ukoliko su roditelji inovjerni, morali bismo da ih mrzimo. On ne govori o
neblagoslovenoj strasti mržnje i neprijateljstva, nego o nepodlijeganju i odbijanju svega što se
kosi sa istinom Pravoslavne vjere, prateći jevanđeljske riječi da je hrana za istinskog hrišćanina
da tvori volju Oca svoga Nebeskoga. Sveti Palama je govorio da samoća i tihovanje ne uništavaju
i umanjuju prijateljske veze, nego ih uvećavaju. Isihazam Svetog Palame polazi od hrišćanskoh
učenja da ljudsko tijelo, hram Božiji, nije princip zla. Dakle, ni um nije princip zla, ukoliko ne
slijedi zakone grijeha. Palama kaže da put bez zabluda prolazi kroz inteligenciju, ka Bogu. Ali
mjesto inteligencije, govori Palama, nije izvan tijela, nego unutar njega. Inteligencija van tijela je
najveća zabluda Helena, korijen i izvor svakog pogrešnog mišljenja. Za isihastu, izvan tjelesne
osjećajnosti, ne položaj ili mjesto, pošto je inteligencija bestjelesna, ali kada je u um u srcu, on je
u svojoj riznici.

7) Mistička teologija XI i XII vijeka

Tok spekulativnog misticizma, koji se nadovezuje na Svetog Dionisija Psevdo-Areopagita i

Svetog Maksima Ispovjednika, nastavlja se kroz čitavu Vizantijsku epohu, sve do pada
KonstantinopoljaBio je to najdragocjeniji proizvod monaške duhovnosti, koji sačinjava živu
tradiciju i nepomućeno ocrtava stav vizantijske duše u njenim naporima da zahvati Boćanstvo u
svoj Njegovoj čistoti, i intelektualno i duhovno- sozercanjem. Iako duboko hrišćanski stav, on je
u prisnoj vezi sa novoplatonizmom, kome duguje metodu vidjenja i žeđi za sozercanjem jedinstva
kosmosa.Prepuštajući asketici ispitivanje spoljašnjih duđnosti hrišćanskog života, mističko
bogoslovlje se zanima za unutrašnji život hrišćaninov u njegovom neposrednom i duhovnom
odnosu sa Bogom. Vizantijska mistika je karakteristična zbog njene vezanosti za ritualne obrede,
ne zbog njih samih, nego zbog dubokog i simboličkog smisla koji je on u sebi sakrivao.
Razotkrivajući ga, dobijala se prilika za razvijanje sopstvenih razmišljanja.Da bi se dobro shvatio
osnov ove mističke teologije, uvjek treba imati na umu da, počev od njenog osnivača Svetog
Dionisija, ona može biti samo odrična (apofatička) teologija. Čovjeku nije dato da Boga
pozitivno određuje, i sve staze koje mu pruža njegov um, treba odbaciti. Za poznanje Boga, koji
je nedokučiv, diskurzivni um je više štetan, nego koristan. Do poznanja Boga, može se doći
sozercanjem. Monahe je sve više i više na taj put navodila sopstvena imperativna potreba da
osjete i da vide natčulnu i natprirodnu stvarnost. Tako se platonovsko sozercanje preobražava u
lično mističko iskustvo. Najvažniji predstavnici mističkog bogoslovlja iz ovog perioda su: Sveti
Simeon Novi Bogoslov, Nikita Stitat i Kalist Katafigiotis.

8) Teološko i antropološko učenje Sv. Jovana Damaskina