Chæång 6 : KỸ THUẬT SIÃU ÁM

6.1. Caïc khaïi niãûm cå baín

6.1.1. Âaûi cæång:
Siãu ám âæåüc phaït cuäúi thãú kyî 19 nhæng måïi âæåüc
phaït triãøn vaì æïng duûng räüng raîi trong caïc lénh væûc
cuäúi thãú kyî 20. Siãu ám laì soïng ám (16105KHz), laì
soïng cå hoüc lan truyãön trong mäi træåìng âaìn häöi. Âáy
chênh laì âiãøm khaïc biãût so våïi soïng âiãûn tæì. Vaì
khi lan truyãön trong mäi træåìng âaìn häöi siãu ám coï
taïc duûng laìm cho caïc pháön tæ váût cháút cuía mäi
træåìng thæûc hiãûn dao âäüng âaìn häöi xung quanh vë trê
cán bàòng våïi täúc âäü dao âäüng væìa lan truyãön soïng
âoï trong khäng gian.
Phán loaûi soïng: khi lan truyãön soïng siãu ám coï:
+ soïng doüc: âæåüc hçnh thaình khi sæû chuyãøn âäüng cuía
caïc pháön tæí trong mäi træåìng doüc theo phæång truyãön
soïng.
+ soïng ngang: âæåüc hçnh thaình khi pháön tæí váût cháút
dao âäüng vuäng goïc phæång truyãön soïng.
+ soïng màût: soïng âæåüc hçnh thaình khi soïng siãu ám
truyãön trãn bãö màût, soïng màût chè lan truyãön trãn bãö
màût khäng xuyãn sáu vaìo trong váût.
Váûn täúc truyãön cuía soïng doüc låïn nháút.
Váûn täúc truyãön cuía soïng ngang bàòng
0,63 váûn täúc truyãön soïng doüc. Váûn täúc
truyãön cuía soïng màût bàòng 0,9 váûn täúc
truyãön soïng ngang.
6.1.2. Caïc thäng sä kyî thuáût:
1. Phæång trçnh truyãön soïng:
a f (t, x )
a2 2 a 2
c
t 2 x 2

x
a( x, t ) A sin (t )
c
Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng
+ nãúu xem toüa âäü x laì tham säú thç
a(x,t) tuáön hoaìn theo t.
x
Âà
ût c

a( x, t ) A sin (t )
(t T ) (t ) 2
1 2
T
f

+ nãúu xem t laì tham säú, âàût t

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

 x
a( x, t ) A sin ( )
c
x x
( ) ( ) 2
c c
2 1 c

c f f
c
f

c: váûn täúc truyãön cuía soïng siãu ám.

Baíng tham säú c soïng doüc
The c 6.10 3 m
ïp / s
Næåï c 1500m 2m theïp
c / s

Nãú f 0,5MHz
u 3m næåïc
f 1MHz 6m theïp
3m theï
f 2MHz 
0,5m p
næå
ïc
2. Täúc âäü dao âäüng:
Goüi v: váûn täúc dao âäüng
a x
v A cos (t )
t c
x ct v A
v max
3. Gia täúc
dao âäüng:
2

a v x
b 2
A 2 sin (t )
t t c
2
b max A

4. Cæåìng âäü ám:

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

 1 2 x
Eâ f A 2 cos 2
(t )
2 c
1 2
Eâ f A2 E t
2
1
E E â Et f 2
A2
2

1 2
I cE c. f A2
2
I 2
I (dB) 10 lg
I 0
16 2
I0: cæåìng I 0 W / cm
âäü chuáøn 10

I 1W / cm2 I (dB) 160dB

5. AÏp suáút ám thanh (ám aïp):
P cA
Âënh luáût Ohm våïi soïng ám:
P
c tråí khaïng ám cuía mäi træåìng.
Z
v max

Tråí khaïng caìng låïn thç khäng truyãön âi xa.

Cd(m/s)
6
Z(10 ) Khäng khê
343 4,29
Næåïc cáút 1483 1,47
...
Maïu 1570
1,61
Tim 1568
1,66
6.1.3. Caïc tênh cháút cuía soïng siãu ám:
1. Tênh háúp thuû xoïng siãu ám cuía mäi træåìng cháút
Khi soïng siãu ám lan truyãön trong mäüt mäi træåìng thç
cæåìng âäü soïng siãu ám giaín dáön do sæû háúp thuû cuía
aính hæåíng âàûc træng båíi hãû säú háúp thuû naìy sinh ra

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

do kãút qua ma saït tæång häù cuía pháön tæí váût cháút vaì
tênh nhåït cuía mäi træåìng.
x 0 0 A0
x A( x ) A0 exp(x )
: hãû säú háúp thuû hãû säú suy giaím.

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

 A 2 ( x ) 0 A 2 exp(2x )
1 2 2 2 1 2 2
c A ( x ) c A 2 exp(2x
0 )
2 2
2z
I ( x 0e
) I

x I ( x1 ) 0e 2x1
Kh x1 I
i
x I ( ) 0 e 2x2
x2 x2 I

Láûp tyí säú:

I ( I 2 ( x 2 x1 )
x1 ) e
1
I (
I
x2 )
2

Láúy ln 2 vãú:
I1
2( x1 ) ln
x2

I 2

1 I1
ln
2( x 2 x1 ) I 2
Âáy laì cäng thæïc tênh hãû säú háúp thuû
2
A
1 1
ln
2( x 2 x1 )A 2
2
A1 I1
do
A2 I
2
1 A1
ln
( x2 x1 ) A2
A1 1 1
e
A2 ( x2 x1 ) x
hãû säú tyí lãû våïi x, x: khoaíng caïch maì taûi âoï
biãn âäü soïng giaím x láön.
2 2
Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng
 f
. (cäng thæïc Stick)
8
3
c 3
: âäü nhåït cuía
mäi træåìng
tyí lãû våïi
táön säú f2.
Táön säú caìng cao thç caìng låïn soïng suy giaím caìng
nhanh vaì cæû ly truyãön tháúp ngæåüc laûi åí táön säú
caìng cao tênh âënh hæåïng cuía soïng siãu ám vaì âäü táûp
trung nàng læåüng caìng låïn.
Choün f=25 MHz: khoaíng
caïch gáön
f=(vaìi chuûc vaìi tràm) KHz: khoaíng caïch xa

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

khäng khê 12
naîo 0,9
måî 0,6
thán 2,5
gan 1,0
maïu 0,0
da 9
3,5
2. Sæû phaín xaû vaì khuïc xaû soïng siãu ám:
Quy luáût phaín xaû vaì khuïc xaû soïng siãu ám tæång
tæû quy luáût phaín xaû vaì khuïc xaû cuía soïng aïnh saïng.
Nghéa laì khi soïng siãu ám truyãön qua màût phán caïch
giæîa 2 mäi træåìng thç chè 1 pháön nàng læåüng soïng siãu
ám phaín xaû laûi mäi træåìng thæï nháút vaì mäüt pháön nàng
læåüng coìn laûi seî tiãúp tuûc lan truyãön vaìo mäi
træåìng thæï hai vaì tyí säú giæîa nàng læåüng phaín xaû
giæîa mäi træåìng thæï nháút vaì nàng læåüng háúp thuû åí
mäi træåìng thæ hai phuû thuäüc vaìo tråí khaïng ám cuía
mäi træåìng.

Khi soïng siãu ám truyãön tæì mäi træåìng 1 coï máût âäü
váût cháút 1,vaì váûn täúc truyãön soïng doüc c1 sang mäi
træåìng 2 coï máût âäü váût cháút 2,vaì váûn täúc truyãön
soïng doüc c2.
sin 1 sin 1 c1
hoà
n2 ûc
sin sin c2
n1

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

 Âiãöu kiãûn coï thãø xaíy ra hiãûn 1 c2 c1
tæåüng phaín xaû toaìn pháön khi
Khi =900 xaíy ra hiãûn tæåüng phaín
xaû toaìn pháön

Goüi cæåìng âäü chuìm tia saïng tåïi It thç cæåìng âäü
chuìm tia saïng phaín xaû Ipx=kIt
k: hãû säú phaín xaû
k=1: phaín xaû toaìn pháön
k=0 Ipx=0: toaìn bäü tia saïng tåïi bë khuïc xaû hoaìn
toaìn

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

 2
cos
1 m

k cos
1 m cos
cos
1c1
m
2 c2

cos cos 1
k 0 1 m 0
cos cos m

cos 2 c2
cos 1 c1

cos c11
cos 2 c2

k=1
:

Nãúu tråí khaïng ám cuía 2 mäi træåìng caïch biãût khaï

låïn luïc naìy k1 toaìn bäü chuìm soïng âãöu phaín xaû
háöu hãút vãö mäi træåìng.
Âã siãu ám (khuïc xaû hoaìn toaìn) thç baïc syî phaíi
thoa mäüt låïp måî (låïp gen) vaìo
da muûc âêch laì taûo mäi træåìng trung gian coï tråí
khaïng ám åí khäng khê giæîa cuía 2 mäi træåìng.
k caìng låïn thç âäü chãnh lãûch tråí khaïng ám cuía 2
mäi træåìng caìng låïn, ngæåüc laûi k caìng nhoí thç âäü
chãnh lãûch tråí khaïng ám cuía 2 mäi træåìng caìng nhoí.
k nhoí, duìng phæång phaïp phaín xaû cáön phaíi quan tám
âãún âäü nhaûy cuía maïy thu.
Khi soïng siãu ám truyãön qua 2 mäi træåìng coï tråí
khaïng ám ráút khaïc nhau. VD:
truyãön tæì khäng khê sang thuíy tinh.
Khäng khê: z1=0,44.103, thuíy tinh: z2=13.106
z1<<z2: sinh ra hiãûn tæåüng phaín xaû toaìn pháön do âoï
âãø soïng ám coï thãø âi vaìo mäi træåìng thuíy tinh,

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

ngæåìi ta duìng mäüt vuìng âãûm giæîa 2 mäi træåìng coï
1c1<0c<2c2 thæåìng duìng låïp måî.

3. Sæû xám thæûc cuía soïng siãu ám:

Khi truyãön mäüt chuìm soïng siãu ám coï cæåìng âäü låïn
vaìo trong cháút loíng, dæåïi taïc duûng cuía ám aïp trong
cháút loíng seî hçnh thaình nhæîng vuìng neïn giaîn caïch
nhau liãn tiãúp, vuìng neïn, aïp suáút tàng cao, vuìng
giaîn aïp suáút giaím tháúp. Kãút quaí laìm cho cháút loíng
càng ra hçnh thaình caïc tuïi khê, luïc âáöu coï âæåìng kênh
ráút nhoí nhæng do sæû chãnh lãûch aïp suáút, caïc tuïi khê
bë våî tung ra vaì xaïo träün vãö moüi hæåïng vaì cháút
loíng seî láúp laûi caïc läù häøng do tuïi khê våî ra. Vaì
chênh quaï trçnh láúp läù häøng xaíy ra ráút nhanh. Trong
quaï trçnh phaï våî vaì xaïo träün caïc boüt khê nhoí seî
liãn tiãúp våïi nhau hçnh thaình nhæîng tuïi

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

khê to vaì sau âoï våî tung ra dæåïi taïc duûng cuía ám aïp.
Vaì chênh quaï trçnh naìy taûo nãn soïng va âáûp coï aïp
suáút ráút låïn vaì âäöng thåìi trong cháút loíng taûo
nãn nhæîng vuìng co nhiãût âäü cao lãn âãún 10000C, hiãûn
tæåüng naìy goüi laì khê xám thæûc. Hiãûn tæåüng khê xám
thæûc xaíy ra trong cháút loíng hoaìn toaìn phuû thuäüc
vaìo cæåìng âäü vaì táön säú cuía soïng siãu ám.
VD: åí f=20KHz, âãø taûo hiãûn tæåüng khê xám thæûc thç
cæåìng âäü soïng siãu ám bàòng
10W/cm
2

Kãút luáûn: åí táön säú caìng cao thç khaí nàng taûo
hiãûn tæåüng khê xám thæûc khoï hån. Ngæåìi ta taûo hiãûn
tæåüng khê xám thæûc âãø taûo ra thiãút bë laìm saûch.
ÆÏng duûng: maïy giàût siãu ám, nha khoa, tuyãøn näøi,
khæí truìng hoàûc duìng âãø thay âäøi thaình pháön hoïa
hoüc, liãn kãút hoïa hoüc hoàûc taûo ra nhæîng phaín æïng
phuû, taûo quaï trçnh truìng håüp hoàûc khæí truìng håüp
cuía håüp cháút cao phán tæí, taûo ra quaï trçnh oxy hoïa,
thay âäøi cáúu truïc haût trong cháút loíng.
6.2 Nguäön phaït vaì thu
soïng siãu ám
6.2.1. Âaûi
cæång:
Caïc pháön tæí chuí yãúu trong
thiãút bë siãu ám.
+Nguäön taûo dao
âäüng siãu ám.
+Biãún täúc siãu ám cuía
cháún tæí, biãún tæí.
Nguäön taûo dao âäüng siãu ám: nguäön phaït vaì thu soïng
siãu ám gäöm 2 daûng chênh: cå hoüc vaì daûng âiãûn. Cå
hoüc : daûng biãún âäøi træûc tiãúp nàng læåüng cå hoüc
thaình thaình pháön tên hiãûu siãu ám. Vê duû: keìn, coìi
siãu ám. Âiãûn : biãún âäøi nàng læåüng âiãûn thaình tên
hiãûu siãu ám vaì trong thæûc tãú âãø taûo ra bäü biãún
âäøi naìy duìng hiãûn tæåüng: tæì giao, aïp âiãûn.
Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng
6.2.2. Hiãûu æïng
tæì giaïo:
Bäü biãún âiãûn tæì giaío dæûa trãn hiãûn tæåüng tæì giaío
thuáûn vaì nghëch. Tæì giaío thuáûn: hiãûu æïng khi âàût
váût liãûu sàõt tæì vaìo trong tæì træåìng biãún thiãûn
hiãûu æïng cå hoüc, nghéa laì hçnh daïng cuía noï seî biãún
thiãn. : coï thãø giaîn ra hoàûc co laûi.
Tæì giaío nghëch: ta laìm biãún daûng váût viãût sàõt tæì
nghéa laì taïc âäüng vaìo sàõt tæì nghéa laì taïc âäüng
vaìo sàõt tæì læûc neïn hoàûc giaîn thç seî taûo ra tæì
træåìng biãún âäøi.
Tæì giaíi thuáûn: tên hiãûu âiãûn
cå: trong cháún tæí phaït. Tæì giaíi
nghëch: tên hiãûu cå âiãûn: trong
cháún tæí thu.
Æu: coï âäü bãön cå hoüc cao, cho pheïp
chãú taûo våïi cäng suáút låïn. Nhæåüc:
daíi táön laìm viãûc tháúp cåî vaìi tram
KHz.
Duìng trong maïy thuyí âënh vë, haìm siãu
ám, táøy ræía siãu ám.

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

Mäüt säú váût liãûu coï hiãûu æïng tæì giaío cao Niken,
Coban. Hçnh daûng cuía biãún tæí tæì giaío:
daûng thanh, daûng màût, daûng xuyãún.
+Daûng thanh: coï thãø taûo tæì giaío thuáûn, nghëch.
+Daûng màût.
+Daûng xuyãún.
6.2.3. Hiãûu æïng aïp âiãûn:
Thuáûn: taïc âäüng læûc neïn, giaîn vaìo pháön tæí aïp
âiãûn (thaûch anh) thç trãn bãö màût xuáút hiãûn caïc
âiãûn têch vaì goüi laì hiãûu æïng aïp âiãûn, coï caí tênh
cháút thuáûn nghëch.
Ngæåüc laûi, dàût pháön tæí aïp âiãûn vaìo âiãûn træåìng
biãún thiãn laìm thay âäøi kêch thæåïc hçnh hoüc (neïn,
giaîn). Hiãûu æïng aïp âiãûn coìn goüi hiãûu æïng âiãûn
giao.
Hiãûu æïng aïp âiãûn thuáûn duìng
trong cháún tæí thu. Hiãûu æïng
aïp âiãûn nghëch duìng trong
cháún tæí phaït.
Phaït siãu ám: duìng pháön tæí aïp âiãûn âæa vaìo truûc
âiãûn mäüt âiãûn thãú biãún thiãn trãn truûc cå seî co
dao âäüng : cäng thæïc lan truyãön trong mäi træåìng daìn
häöi.
d11: moâun aïp âiãûn m/v.
thu : dao âäüng taïc âäüng vaìo truûc cå trãn truûc
âiãûn xuáút hiãûn âiãûn thãú.

Âãø taûo ra biãún tæí phaït, thu thç choün pháön tæí
aïp âiãûn coï thäng säú nhæ thãú naìo? Hiãûu æïng
aïp âiãûn cuîng coï daûng thanh, daûng màût.
+Biãún täúc: khuãúch âaûi cå: duìng váût liãûu chäúng àn
moìn vaì kêch thæåïc hçnh hoüc thay âäøi.
+dæûa trãn cå såí váût lyï naìo âãø taûo ra biãún täúc.
Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng
Baìi táûp:
+Tiãúng la heït 80 dB coï cæåìng âäü låïn gáúp bao nhiãu
láön tiãúng thç tháöm 20dB.
+Soïng siãu ám coï thãø duìng âãø âo täúc âäü maïu chaíy
trong âäüng maûch vaì ténh maûch.
+Vuìng táön säú nghe âæåüc ngæåìi bçnh thæåìng : 20Hz-
20KHz. Hoíi bæåïc soïng soïng ám å táön säú âoï.
+Cháøn âoaïn siãu ám åí táön säú 4,5KHz
duìng âãø kiãøm tra khäúi u. a.Hoíi bæåïc
soïng trong khäng khê cuía soïng ám.
b.Nãúu täúc âäü soïng ám trong mä 1500m/s thç bæåïc
soïng soïng ám trong mä laì bao nhiãu?
Hiãûu æïng Doppler:

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng

Duìng âãø biãún thiãn, dao âäüng, khäng nhæîng đuïng cho
soïng siãu ám maì âuïng cho soïng âiãûn tæì.
Nguäön âæïng yãn, maïy
thu di chuyãøn
Nguäön phaït soïng coï táön säú
f, v: váûn täúc dao âäüng vD:
täúc âäü dëch chuyãøn cuía maïy
thu
+vD: maïy thu di chuyãøn laûi
gáön f’ låïn hån f.
-vD: maïy thu di chuyãøn ra xa
f’ nhoí hån f.
vs: täúc âäü di
chuyãøn cuía nguäön
+Nguäön di chuyãøn gáön
maïy thu
+Nguäön di chuyãøn xa
maïy thu
+Caí hai maïy thu vaì nguäön
âãöu di chuyãøn
Baìi
táûp:
+Laìm thãú naìo coï thãø duìng hiãûu æïng Doppler trong
duûng cuû âãø phaït hiãûn tiãúng âaûp tim cuía thai nhi.
+Mäüt maïy doì toïcc âäü âàût nàòm im phaït soïng ám coï
táön säú 150KHz vãö phêa mäüt chiãúc xe âang tiãún laûi
gáön våïi täúc âäü 45m/s, hoíi táön säú soïng phaín xaû
tråí laûi maïy doì laì bao nhiãu?
+Mäüt maïy baïo âäüng träüm baìng soïng ám gäöm mäüt
nguäön païht coï f=58KHz, hoíi táön sä soïng phaín xaû tæì
keí träüm âi ra xa maïy baïo âäüng våïi täúc âäü trung
bçnh 0,95m/s.

Bài giảng Điện tử Y sinh_ Nguyễn Văn Phòng