KAPITULLI2
VEKTORET
Ne kete kapitull do te studiojme disa nga vetite themelore te vektoreve
2 VEKTORET NJESI
Le te shprehim nje vector si si shume te vektoreve njesi
A=AI+A,[ +A R= AG, +42, +48, = AB, ay
Ku komponentet e vektorit 4 jane (4,,4,.4,) 08e (4..4,,4,) dhe vektoret njesi jane (@,.é,.€,) ose
(G85) simbolet 4, dhe ¢, preferohen te perdoren sepse eshte me e thjeshte te paragitesh edo dimesion
numrash
Ne ekuacionin (2.1) ne po perdorim shumen e Ajnshtajnit per indekse te perseritura
xy, = day, (2.2)
me jae te tjera do te thote se kur indekset perseriten do te thote se perfshihet nje shume
Ne do te perdorim kete marveshje gjate giith lendes. Me vektore njesi eshte gjthmon e lehte te mbledhim
dhe te zbresim vektore
At B= Ag, +B2,=(4, +B) 3)
Keshtu komponentet ¢ 4+ meren duke mbledhur komponentet e vektoreve A dhe B te mare vec e vee.
Ne menyre te ngjashme,
A-2B = Ag, -2B2, =(4,—28, 2, (24)
2.2 PRODHIMISKALAR
Le te studjojme produktin skalar (shpesh I quajtur gjthashtu produkti i brendshem) te dy vektoreve sic
jane
A-B=A-Beosd (2.5)
ku A=A| eshte vlerae 4 dhe @ eshte kendi midis A dhe B
Si rrijedhim
AB=AG BE, (2.6)
Verehet se kur shumezojme dy madhesi qe te dyja perdorin permbledhjen e marreveshjes se Anjshtajnit, ne
duet te perdorim indekse te ndryshme (Ne ishim dakord me pare kur mblodhem). Per te kuptuar kete le te
punojme me (2.6) ne dy dimensione A= 4,é, + 4,é, dhe B= Be, + Bye,
keshtu ge AB =(4,2, + 4,0,)-(B2, + Bye.) = A.Be,2, + A,B.8,8, +A, B28, + A,B.2,2
ge eshte ajo qe marrim nga zgjerimi i (2.6)
Le te kthehemi tek sistemi yne skalar
AB=Aé,-B2,=(6,-e,4,-B,)=8,4B, (2.1)
ku ne gjeime nje madhesi g,, ¢ quajtur matrice tenzorjale sic eshte g, = @,2,. Bj . Vini re qe komponentet €
vektorit 4, kane vetem nje indeks, skalaret nuk kane asnjehere indeks dhe elementet e matricave kane nga dy
indekse A,. Megiithate skalarete jane quajtur tenzoret e nivelit zero, vektoret jane quajtur tenzoret e nivelit te
pare dhe disa matrica jane tenzoret e nivelit te dyte. Jo te gjitha matricat jane tenzore sepse ato duhet gjithashtu
te kenagin rregullat e transformimit te tenzoreve [1] me te cilin nuk do te merremi ketu, Megiithate te gjithe
tenzoret e nivelit te trete Ay. et). Tenzoret me tre indekse jane quajtur tenzore te nivelit te trete, Ata nuk kane
nnje emer special si skalar dhe vektor. E njejta gje eshte e vertete edhe per tenzoret e nivelit me larte se tre,
Tani nese ne zgjedhim vektoret tane njesi é, ge te jene ne madhesine e pjeses |é|=1 dhe ortogonal
(pingul) me njeri ~tjetrin ne (2.5)
2, =¢,e, c080 = cos = 65, 28)
ku
6, =1 nese i=j dhe 5, =0 nese i#j 29) 10
cila mumd te shkruhet edhe si matrice: ie ‘} (2.10)
per dy dimensione, Edhe nese g,, = 6,, atehere ne do te kemi ate qe quhet hapesira karteviane (ose hapesira
e sheshte), keshtu qe
A-B=g,A,B,=5,AB,=5,ABy+
= 8), 4,B, + 84,B, +81.4,B, +824,B, = (2.11)
= 4B, +4,B, = AB,
keshtu ge:
AB=AB, (2.12)
Tani A-B = 4,8, = A,B, + A,B,eshte vetem produkti skalar qe ne kemi perdorur ne fizike dhe teorema ¢
Pitagores vazhdon si
AA=A=AA= A+R (2.13)
Vini re lidhjet kryesore te produktit skalar (2.12) dhe formen e teoremes se Pitagores nga ku bindemi se
0)
Nerastse g, =|, | dotekishim
AA, =AL+AP+ AA, 14)
Qéllimi kryesor i tenzorit g, = é¢, sipas té cilit jepet prodhimi skalar i vektorve njesi éshté t# pércaktoj
drejtimin dhe largésiné né hapsir duke marré giithgka né konsiderat
2.3 PRODUKTI VEKTORIAL
Ne seksionet ¢ meparshem ne shumezuam dy vektor per te gjetur nje skalar 4-B. Megjthate nese ne
fillojme me dy vektor ndoshta ne mund te gjejme gjithashtu nje shumezim ge rezulton si nje vektor,e cila eshte
zajidhje tjeter e jona. Ky eshte quajtur produkt vektorial ose produkt kalues i dhene si 4x B. Vlera e produktit
vektorial eshte
|4x B= ABsino (2.15)
ku drejtimi 1 C= 4xB percaktohet nga rregulli i dores se djathte, nese ngreme gishtin e madh te dores
gishtin tregues dhe gishtin e mesit te dores tuaj te djathte ne kend te drejte me njeri- tjetrin, Gishti i madh
perfageson vektorin C, gishti regues prefageson A dhe gishti i mesit perfaqeson vektorin B.
Shembull 2.3.1. Ne qofte se D eshte nje vektor nga e majta ne te djathte te fages dhe E nga lart poshte
fages, cili do te ishte drejtimi Dx Bdhe E xD?
Zgiidhje: D eshte gishti tregues, E gishti I mesit dhe DE ge prefaqesohet nga gishti I madh perfundon
duke treguar fagen (shpon fagen). Per Ex D ne ndryshojme gishtat dhe gishti 1 madh Dx tregon jashte
fages (del nga fagja)
DxE D ExD D
‘Nga prfundimet tona te mesiperme per vleren dhe drejtimin e produktit vektorial duket ge
(2.16)
sepse ne keto raste =
ax
17) e cili percaktohet nga rregulla e dores se diathte dhe sepse 0=90".
Le te prezantojme tani disa shenime te shkurtra ne formen e simboleve Levi-Civita (q@ mos (@ jeté nje
tenzor) qe jepet si
6 =+1 nese ijk jane ne rregullin 123 (nje ndryshim i madh ne rritje)
nese (jk nuk jane ne rregullin 123 (nje ndryshim tek ne zbritie)
nese ndonje nga i, j.k perseritet (nuk ndodh ndryshimi ) (2.18)
Per shembull ¢,,,=+1 sepse 1 2 3 jane ne rregull. Gjithashtu ¢,
rregull por ¢,,, =—I sepse 132 jane jashte nga sekuenca numerike
perseritur.
Gjithashtu veme re se: 6 =
=+1 sepse numrat jane akoma ne
1 =0 lj, sepse dy numra jane
0 = Ey = Ey A
Ne mund te ndryshmojem indekset pa ndryshuar pergiigjen por ne marrim nje shenje minus kur ne
ndryshojme vendet e dy indekseve (bej pro. 2.2). Ne tani mund te shkruajme produktin vektorial te vektoréve
njesi si
EA (2.19)
ku indeksi suplementar i shumes & eshte perfshire sepse kjo eshte nje e dhene e perseritur.
Shembull 2.3.2. Duke perdorur (2.19) trego qe &, xé
Zagiidhje: Nga ( 2.19) ne kemi:
8, KE, = 640, = Engl; + Ezub, + Ezyyby = +18, +08, +08, =6
i & XE,
she é, xé, =0
XE, = Bay, = 831)0) + 82:28; +E 30; 0, +08, +(e, =-€,
8x8, = 68, =0
sepse ¢,, =0 dhe s*ka rendesi sa eshte vlerae &
Duke perdorur (2.19) tani ne mund te shkruajme produktin vektorial si
AxB= AG, xB,8, =ABE,x8, = AB,6 6,
Formula kryesore per produktin vektorial eshte:
Ax B= 6A BO, (2.20)
Avantazhi i kesaj formule eshte se ajo na jep te dyja dhe vieren dhe dejtimin, Vihet re qe komponenti ki
AxB eshte vetem koeficienti para é,, p. sh
(4x8), = 64.8, 2.21)
Shembull 2.3.3 Gjej Komponentin x ne (2.20)
Zgjidhje: Ana nga dora e djathie ne ( 2.20) ka 3 pjese me te dhena ge perseriten dy here ijk te cilat
perfshijne )7,. 0 ,. Yi, .Lete beime }, me pare. Ax B=6,,4,B, +6,.4,B +6,.4,B,
Komponenti x i Ax eshte vetem koeficienti para é,
Le te bejme se pari shumen mbi “i *
Keshtu ge
(4x8), =6,.4,B, =6,,,4,B, +6,,,,4,B, +6,,,4,B, =
AB y+ 8p ApBy & 5, AyByt 6) AB +
=04,B, +0A,B, +0A,B, +0A,B, +0,
= A,B,~ ABs
By + 65,A,B, +65), AB, +8 55)Ay
1A.B, + 0A,B, +(-1)A,B;+0A,Bs =
Ey ABs =
Ne menyre te ngjashme mund te tregoj (bej problemin 2.3) se
(AxB), = A,B, —A,B,dhe (AxB), = A,B, —A,
, ose me fale te tera Ax B=(4,B, — A,B,¥, + (A,B, — 4,B, 6, +(4,B, — A,B, 6, (2.22)
qe eshte thjeshte nje rezultat I punes ne (2.20) . Formula (2.20) mund te memorizohet duke e shkruar ate si
nje percaktor
é & &
AxB=|4, 4, | (2.23)
IB, BB,
Kjo nuk yjen nga teoria e matricaye apo ndonje gje tjeter m& e ndérlikuar. Kjo eshte thjesht nje mbaitje
‘mend per te arritur te (2.20) (Bej problemin 2.4)
24 PRODHIMI TREFISHE DHE I PERZIERA
Ne tani do te shqyrtojme produktet vektoriale dhe skalare te cilat jane trefishe dhe te perziera si jane
A(BxC) dhe Ax(BxC)etj. Te dhena delta 5, dhe simbolet Levi-Civita ¢,. do ta lehtesojne punen tone, Ne
do te tregojme thjesht disa shembuj dhe keshtu ju mund te beni disa problema Megjithate perpara se te
veprojme ka nje te dhene qe ne duhet ta perdorim:
im —SnB x (2.24)
Per te treguar ge kjo eshte e vertete eshte me lehte per te punuar ne te majte dhe ne te djathte per vlera t&
vecanta té indekseve,
Shembull 2.4.1, Trego qe (2.24) eshte e vertete per
Zajidhje: Ana e majte eshte
48m = Fe128e39 = EcE as + E2829 + 128429 = 9-040-04 (4 1)-0=0 (2.5)
‘Ana e djathte eshte
55m ~Snbx =6, -0-0:0=0 (2.26)
Keshtu ge ana e majte del e barabarte me anen e djathte (bej problemen 2.5)
Shembull 2.4.2. Trego 4-(BxC) = B-(C x A)
Zaiidhje: ABXO)= A, (BxO), = Ae BC,
ku ne perdorim faktin qe (bej problemin 2.6)
Bgl A 1, = B-(Cx A) (2.27)
Bex,
2.5 DIV, GRAD DHE CIRKULACIONI (LLOGARITJET DIFERENCIALE PER VEKTORET)
Disa te dhena per kete kapitull jane marre nga librat e Griffiths dhe Anfken [2.8]
Ne kemi mesuar derivatin “£022
te funksionit f(x) ne logaritjen elementare, Mbani mend ge derivati
de
na jep ne kulirin e ndryshimit te funksionit ne drejiim te x. Nese _f eshte nje funksion i tre ndryshoreve ne
: aw :
mund te formojme derivatet ¢ pjesshme a ¢ te cilat na tregojne si verat ndryshimi i “f” ne tre
is” de
drejtime te ndryshme, Duhet patur parasysh qe komponentet e vektorit 4,, 4,. 4, na tregojné vlereén e
vektorit 4 ne tre drejtime, Keshtu ge ne presim qe te tre derivatet e pejsshem mund te interpretohen si derivat i
komponenteve te vektorit dhe percaktohet
WV, ku V,
ar, ar,
(2.28)
Duke e zgjeruar (me marreveshjen e Ajnshtajnit) jepet
+k
wy &
V=é,— +2,
ax
(Vini re qe eshte e rendesishme te shkruaime se — ne te djathte te é,, perndryshe ne mund te mendojme
gabimisht qé — vepron mbi é,). Edhe pse ne perdorim simbolin e vektorit standart V- nuk eshte pothuajse 1
a njejte me vektorin 4. V eshte me shume nje vektor derivati ose vektor operator. Aktualisht ky eshte emri i
duhur matematikisht si nje vektor i dyfishte
Tani ge jemi pajisur me nje vektor operator. le te fillojme ta perdorim ate. Te dy tipet e objekteve qe ne
dime jane funksionet (x,y,z) dhe vektoret 4. Te vetmit objekt qe ne mund te formojme me V qe vepron
mbi ® eshte quajtur gradient (shpejtési e ndryshimit) i funksionit « dhe eshte dhene
vous? (29)
I cilii zgjeruar eshte: Vo
Tani le te shqyrtojme si V_vepron tek vektoret
Dy zgjidhjet e vetme ge ne kemi per shumezimin jane produkt skalar dhe produkti vektorial, Produkti
skalar jep divergiencen e vktorit:
a,
(2.30)
duke u zgjeruar V-A=V,4,=V,4,+V,4,+V,A,=V.A.+V,A, +V.A,
0A, 2A, GA, 04, OA, A
2A, , As _ 0A, , Ay | oA,
ose ekuivalent me: V-4 =. +, Gs Ch
&, a, ay ey
Produkti vektorial na jep cirkulacionin (pérdredhije) e vektort si
A,
“el VAR,
vxd
@31)
duke u zgjeruar:
vxde( 2%
a,
ose
Divergjenca, gradienti dhe cirkulacioni (shpesh te shkurtuara si: div, grad dhe curl) jane menyrat e vetme
te kombinit te V me vektoret dhe funksionet.
Fusha skalare dhe vektoriale
Per te bere qe ekuacioni (2.29) te kete kuptim eshte e qarte qe funksioni duhet te varet nga ndryshoret x, y
z si (x,y,z). Ky tip funksioni shpesh eshte quajtur fusha skalare sepse vlera ¢ skalarit eshte € ndryshme ne
pika te ndryshme, $’ka asgje te komplikuar ketu, Fusha skalare @(.x,
eshte funksion I tre ndryshoreve qe
te gjithe studentet dine rreth saj, Megjithate vektori 4 qe ne flasim perreth ekuacioneve (2.30) dhe (2.31) nuk
eshte nje vektor fiks sig eshte 4= 3i +2] +4K ge ne kemi paré me paré né fiziké. (Kjo mund te jete atehere
V-4=Vx4=0 i cili eshte njé rast i papérfillshm, Ne deshirojme te kemi_rastin e pérgjithshém), Mé sakts
A eshte, ne pergjithesi, nje fush vektoriale 4= 4(-x,y.z) ku gdo komponente eA eshte veté njé fushé skalare
si A((x.y.z). Keshtuge A= ACs.y,
HAR YZ +A (EY ZI] + ACY IR. Theksojme q@ ndonese
31 +2j+4K nuk eshté njé fush vektoriale pasi ai paraget njé zon’ pikash né hapsiré, ndérsa yektori
A(x,y.2) ka nj ndryshim thelbésor, ai paraget gjith hapsirén, Per shembell A(.x,y,z)=x°yi +27} + ay2k
dhe ACL) =i + j7+K, ACOLL
je
Shembulli 2.5.1 Paragit nje shembull perfaqesues te vektoreve nga fusha vektoriale A(x,y)=.x7 + yf
Bak dhe C(x,y)=-yi ta Zgiidhje A(x.y) llogaritet_ ne pika te —-ndryshme sic jane
AO.1)= J ,A(10)=7 ALI =i +], A(0.2)=2) eli, Vizatojme vektoret perkates ne edo pike (ndértoni
figuren)
Per rastine dyte B=, veMtori nuk varet nga kordinatat (x.y.7), dmth, B= j ne edo pike te hapesires
(ndértoni figuren)
Dhe ne fund per C (xy), ne kemi C//.1)
figuren)
Tani le te studiojme implikimet fizike shume te rendesishme si divergjenca, gradienti dhe cirkulacioni (2.5)
-P+j. C(1-1)=-i-j. C(-11)=i +] efi. (ndertoni
Interpretimi fizik i gradientt,
‘Ne mund fe kuptojme shume lehte kuptimin e V, duke e konsideruar sindryshim ne funksion te d@ te
cilit i korespondon nje ndryshim ne gjendjen df. ¢ cila shkruhet: df =dxi + dyj +dzk
Nese @=(x,y, alehere nga Ilogaritje te thjeshta-ky —ndryshim — jepet__ nga:
ee ras
aye
e cila seshte gje jeter vee
dD =(VO)dl =|VOldi|cosd (2.32)
Duke patur parasysh drejtimin e Va, eshte e mundur qe d@ merr vlere maksimale kur cos = 1, ndersa
dl merret paralele me V@. Ne kete menyre nese levizim ne drejtim te njejte me gradientin, atehere D
ndryshon maksimalisht, Si rrjedhim drejtimi i V@ shkon pergiate rritjes se ndjeshme te ® ( kujto siperfaqen e
kostantes @ e dhene nga vijat e mbyllura né njé plan, Atehere drejtimi i gradientet jepet atje ku vijat e konturit
jane te mbyllura). Madhesia |V@} jep pjeresin e pergiat ketij drejtimi. (Cdo komponent i
oo ye
0
+h5
a” ey
d@=
e +&2 jop qartesisht pjeresine)
Gradienti i funksionit verehet me lehte per nje funksion dy dimensional @(x,y) ku x, dhe y jane
ajeresia dhe gjatesia dhe @ eshte lartesia e nje kodre. Ne kete rast siperfaget e kostantes @ do te jene si vijate
ne kontur te nje harte. Duke dhene zbulimin tone se dretimi i gradientit eshte ne drejtimin e nje ngjitje shume
te pjerret dhe moduli eshte pjerresia ne kete drejtim, alchere eshle e qarte se nese ne leme te lire, nje shkemb te
lemuar ne forme sfere, te bjere drejt fundit te kodres ai do te levize ne dretim te pjerésisé me nje shpejtesi
proporcionale me modulin e gradientit. Ne kete menyre drejtimi dhe moduli i gradientit eshte e njejta gie si
drejtimi dhe shpejtesia ge do te kete shkembi kur rotullohet lishem nga lart-poshte kodres. Nese yradienti
shut kjo do te thote qe ne po qendrojme ne nje vend te rafshte si kulmi inje lugine dhe sfera do te ngelet e pa
levizur te ky vend
Shembull 2.5.2
Shgyrto fushen e thjeshte skalare ®/.x,y’) =x. Llogarit gradientin dhe trego modulin dhe drejtimin e ti
Zeiidhje. Qartesisht @ ndryshon vetem sipas drejtimit x dhe nuk ndryshon sipas drejtimit y. Ne kete menyre
drejtimi i rritjes maksimale shirihet vetem pergiate drejtimit /. Kjo perputhet me llogaritjen e gradientt si
V@=i. Cdo student di se vijae drejte @ = x kanje pjeresi 1, e cila konfirmon modulin si || = 1
Interpretimi fizik i divergjences
Divergienca e nje fushe vektoriale perfageson vlerén ge fusha vektoriale perhapet ose divegjon
shqyrtojme tre raste te fushes vektoriale A(x,y)=xi +3), B=] dhe C(x.y)=—Ji +47, Ndértoni figurén
ge paraget keto fusha vektoriale, ne mund te shohim se A pethapet, ndersa B dhe C nuk pethapen. Ne kete
menyre ne kemi ge B dhe C kane divergjence zero. Kjo u verifikua ne menyre te qarte nga Hogaritja
divergiences.
Shem!
53 Llogart divergiencen ¢ A(x,y)=ai + yf
6 a,
Zgiidhje V-A=V,A,
ox oy ar ey
Shembulli 2.5.4 Llogarit divergjencen e B =k
ap, 2B, al a
raithje V-9=¥ 7, = Ba 4 Be 9494 0494
ar ey &
Nga kjo kuptojme se fusha vektoriale nuk perhapet
Inerpretimi fick | cirkulacionit.
Cirkulacioni mat sasine e rrotacionit te nje fushe vektoriale. Kjo mund te matet me te vertete duke
vendosur nje rrote me flete (te vogel)( me nje bosht rrotullimi fiks), qe eshte ¢ lire te rrotullohet ne fushen
vektoriale (si nje rrote e vogel me flete ne nje vorbull uji). Nese rrota me flete rrotullohet, atehere fusha
vektoriale ka nje cirkulacion jo zero, por nese rrota me flete nuk rrotullohet, atehere fusha vektoriale & ka
cirkulacionin zero, Nga fig 2.1, 2.2 dhe 2.3, ne presim qe A dhe B nuk prodhojne rrrotacion , ndersa C ndoshta
prodhon. Kio verifikohet ne shembujt e meposhtem.
Shembulli 2.5.5 Llogarit cirkulacionin e A= xi +f
‘Zagiidhje
=(0-0¥ +(0-0)j +00}
Shembulli 2.5.6 Llogarit cirkulacionin e C=—yi +x
Zajidhje
=(0-0¥'+(0-0)j +(1+ 8 = 2
(Duet te Kemi parasysh se drejtimi i cirkulacionit (£ ne kete rast) eshte perpendikuluar ne planin
fushes vektoriale C, sic i pershtat nje produkti vektorial
Derivatet e dyta.
Ne deri tani Kemi pare skalarin V-A dhe vektoret V@ dhe Vx 4. Ne mund te operojme perseri me V
Megjithate ne mund te formojm gradientin e skalarit V-A si 1) ¥(V-4), por nuk mund te japim divergjencen
dhe cirkulacionin e te dy vektoreve V@® dhe Vx si
2) V(V)dhe 3) Vx(V@) dhe 4) V(V x A)dhe 5) Vx(V x A)
Por 3) dhe 4) jane identitete zero dhe 5) permban 1) dhe 2) brenda saj
Ne do te perdorim derivatin e dyte V(V@)=V"®, shpesh te quajtur Laplasian, dhe jepet nga:
FO 0 0
233)
Ushtrim verifiko ge Vx(V@)=0 dhe V(Vx4)=0
2.6 INTEGRALET E DIVERGJENCES, GRADIENTIT DHE CIRKULACIONIT Ne kemi mesuar rreth (vijave) integrale te vellimit, siperfaqes dhe vijes si [ Ad ose [Bd ose | fiz, ku
aI eshte nje segment i orientuar, dA eshte nje siperfage elementare e orientuar (e cila nga perkufizimi bie
jithnje pingul me nje zone siperfageje) dhe dr eshte vellimi elementar. Do te interesohemi per marjen e
inlegrleve lineare, siperfagesore dhe vellimore, te divergjentit, gradiemtit dhe cirkulacionit. Nje nga integralet
me te perdorshme te ketyre integraleve do te shendrohet nga ekuacionet e Maksuellit nga trata diferenciale ne
trajte integrale.
Ne hasiren tre dimensionale kemi 3 trajta shume te vogla te gjatesise te shenuara dx, dy, dhe dz. Keshtu
eshte shume natyrale ti vendosim se bashku per te formuar gjatesine shume te vogel te vektorit si
dl =dl,i +dl,j +dl,k = dxi +dyj +dzk (2.34)
Githashtu natyrale ti kombinojme te giitha ato ne nje vellim elementar shume te vogel
dt =dsdydz (2.35)
i cili eshte nje skalar. Si mund te formojme nje siperfage elementare? Mund te perdorim dvdy ose dxdz
ose dydz. Keto tre kombinime sugjerojne perseri te formojme nje vektor.
dA=dAi +dA,j +d4,k =dydsi +dedzj +dedyk (2.36)
ku
dA, =dydz dA =dulz dA, =dxdy (2.3)
‘Veme re qe, per shembull, dydz formon nje siperfage ne planin yz qe ka drejtimin e 7. Kjo zone eshte nje
vektor qe tregon drejtimin pingul me siperfagen. Le te shohim qe ne qofte se ne do te kishim thene 4~permasor
ne do te kishim mundur te formonim nje 4—vektoriale jashte vellimit elementet qe do te kishin gjithashtu nje
drejtim ne hapesiren e zonave te larta katerdimensionale.
Ne do te diskutojme kater rezultate te rendesishme ne kete sektor te quajtur teoria themelore e llogarive,
teoria themelore e gradientit, teoria themelore © derivatir (teorema e Gausit) dhe teorie themelore e
cirkulacionit (teorema e Stoksit). Megiithate ne do te leme keto prova te ketyre teoremave né kurset €
matematikés. Megjithate ne shpresojme te bejme keto teori te besueshme ne menyre evidente nepermjet
diskutimit dhe shembujye.
Ne ecim ne analogji me teoremen themelore te Hlogaritjeve e cila eshte’
jg dx=f(b)- f(a) (2.38)
ku derivati “jane *perhire” jase integrait mi cc qe i japinperparesikesaj ane varetvetem ne pit
kufitare te integralit.
Derivatet e vektoreve qe kemi jane Vf, V-Cdhe VxC dhe ne duam qe te "pérfshijme" derivatet me nje
integral
2.6.1 TEORIA THEMELORE E GRADIENTEVE
Me i lehte per tu marre me te eshte gradienti: vf =i sepse te tre komponentet
ex
ef oF
(24+) jane thieshte derivate t€ pjesshme si ajo qe paragitet ne anen e majte te teoremes themelore te
ex
Hogaritjeve per ekuacionin (2,38). Megjithate, sepse V/ eshte nje vektor dhe ne nuk mund te integrojme mbi
af
de si ne ekuacionin (2.38), Ne duam te integrojme 2 mbi ar dhe & mbi dy dhe
or oy
do te kemi_versionin tredimensional te ekuacionit (2.38). Rruga me thjeshte per te integruar_mbi
mbi dz dhe atehere dl wide jdy +kde ge we na jape (Vp Jat =Lac+ Lay cili eshte nje version tredimensional i
ar tay
integralit te ekuacionit (2.38), e quajm rezultatin e teoremes themelore te gradientt
[OSf at = f(6)- f(a) 2.39)
i cili eshte nje rezultat i kuptueshem me Iehtesi ne baze te ekuacionit (2.38). Dicka per tu vene re eshte se
f= f(x)ne (2.38), por f=f(%.y.2) ne (2.39). Megiithese a dhe b ne (2.39) jane tre kordinateshe, Le te
shohim serish qe ana e djethte e (2.39) varet vetem nga pikat e fundit. Integralet tre dimensionale [ jane te
ndryshme nga integralet nje dimensionale [dx ne ate qe integralet tridimensionale me te njejtat pika
perfundimi mund te paragiten mbi hapesira te ndryshme, kurse integrali nje dimensionalgjithmon shtrihet ne
aksine x
Per shkak se ana e djathte te (2.39) varet vetem ne pikat © perfundimit te integralit ekzistojne dy
Konkluzione t@ réndasishme.
Ipari eshte: [(V/Jal eshte i pavarumga siperfagja e integrimit (2.40)
dhe se dyti fevpdt=0 241)
ku fal do te thote ge integrali ka qene ndertuar rreth nje zone te mbyllur me perfundime te njejtaa =>
Keto dy rezultate vijne menjehere pas diskutimit t& mésipérm, Veme re qe [(V/ Jd eshte i pavarur nga vija
por kjo nuk eshte arbitrarisht e vertete per vektoret. Ne pergjithesi [Cd nuk eshte i pavarur nga rruga.
Shembull 2.6.1 Ker
f =xydhe a=(0000) dhe b=(1,10).
Hogaritet Jor Jd per giate dy integrimeve te ndryshme dhe tregojme ge rezultatet jane te njejta.
Zajidhje: Nga figura 2.5 zgjidhim me pare integralin pergjateAB.
Ys fovea = [Las = | vae=0 sepse
[xdy=Jdv=1 sepse x=1
Rruga A (dy
0 pergit kesaj rruge
Rruga B(dx=dz=0): [(VF jal
Keshtu ge [ (Vf Jal = [Wf Jal + (VI dl =0+1=1
og
RrugaC (dz=0, y d+
x): fevpyat =f
x ay) [ye + fry 2f te = 1 sepse y=
Kjo pergjigie eshte e njejte per rrugen AB
Shembull 2.6.2 Kontrolloni teoremen themelore te gradientit duke perdorur shembullin e mésipérm,
‘Zaiidhje: Per te kontrolluar teoremen tek shembulli barazojme anene majte te (2.39). me anen e djathte
per f =xy, Keshtu:
f(a)= f(00)=0
f(b)=fl=1
F(b)—flaj=1
¢ cila perputhet me llogaritjet e shembullit te meparshem,
2.6.2 TEOREMA E GAUS!
(Teorema themelore e divergjences) [ Divergjenti V-C eshte nje madhesi skalare keshtu qe eshte normale ge te integrojme me nje skalar.
Elementet ¢ jashtem te integrimit jane d/, dd dhe dr, keshtu ne do te kerkojme Je C)dt Teorema
themelore e divergjences (2) (ose e quajtur ndryshe teorema e Gaustit) eshte’
J0v-Code= feds = 0 (2.42)
ku f/4 eshte integral mbi nje siperfage te mbyllur dhe
(CdA eshte quajtur fluks. Kemi fluksin mbi
nje siperfage te mbyllur. Ne duhet te shenojme @ = [dd si nje fluks i zakonshem. Eshte e thjeshte per tu
Kuptuar (2.42) ne baze te teoremes themelore te gradientit. Ne fillim dz mund te mendohet si dt =dxdyddz dhe
kesh ai do te hij vetem thenien 2 ne V-C dhe do tengalet ne ane majté te dhe i cli eshte integral
a
dA i anes se djathte te (2.42). Ne nuk ishim te afte te gjenim vleren e integralit dz sepse V ka vetem gijera te
tilla si ne te, ¢ cila mund te konvertohet vetem nga dr ne dA. Sipas asaj qe ne jemi ne nje siperfage te
a
mbyllur integrali fd eshte saktesisht i ngjajshm me integralin linear te anes se majte te (2.39) duke dhene nje
term ne anen e djathte te varur vetem nga pikat ekstreme, Nje siperfage e mbyllur permbledh nije vellim sig dy
pika te fundit permbledhin nje vije.
Shembulli 2.6.3 Gjeni teoremen e divergjences per C= xi + ysj-+x8
_
a3
Ana e majte ¢ (2.42) behet
wide =tactaytatrec)<3 Te
fev code =facfay| dete 2) 3[a]o :
Zgjidhje V-C=
Qe te gieime kete duhet qe ana e djethte te jete e barabarte me siperfagen e integralit mbi te githa pjeset
kubit, Siperfagia e integralit eshte:
ficd4=[Cad+ [cad + [caa+ fous
Per siperfagen A(x = 1):C =i +.
da+ [Cad
+K dA=dydei_ na jep [Cd = [ay
Per siperfagen B(y=1): C= ai +2) +xk d= dude] na jep [Cad = fde| -4
Per siperfagen C(x =0): C= yoj_ dA =—dydzi na jep [CdA=0
Per siperfagen D(y=1):C=xi +x dA=—dxdsj najep [Cd4-0
Per siperfagen E(z=1):C=xi +xk d=—dxdyk na jep [Cda =—[ xdx dy
z)
frurfay = i
Per siperfagen F° I):C=xi + yjt-xk dA=dxdyh na jep [Ca
i i 1_3
sh da=1+ 44040 =2 ne perputhje me anen e ma
Keshtu fica Te S4040-S45=5 ne perputhje me anen e mate
2.6.3 Teorema e Stoksit (Jeorema themelore e cirkulacionit)
Me ne fund ne integruam vektorin VxC ne zonen elementare dA. Teorema themelore e cirkulacionit
eshte:
[(vxAldd= fear 2.43)
10 ku fal do te thote nje integral_mbi nje vijé te mbyllur, Per ta kuptuar kete razultat ne arsyetojme si ne
rastin e meparshem,
You might also like
- Teoria e Informacionit Dhe KodimitDocument1 pageTeoria e Informacionit Dhe KodimitleotrimNo ratings yet
- Fushat e Shkencave KompjuterikeDocument1 pageFushat e Shkencave KompjuterikeleotrimNo ratings yet
- FilozofiaDocument1 pageFilozofialeotrimNo ratings yet
- EtimologjiDocument1 pageEtimologjileotrimNo ratings yet
- AlgoritmetDocument1 pageAlgoritmetleotrimNo ratings yet
