___________________________________

___________________________________

___________________________________

7. PELITNI SEDIMENTI ___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
7.1 UVOD

• sedimenti s česticama veličine < 0,0625 mm ___________________________________

• zajednički naziv im je muljnjaci
• najzastupljenija skupina stijena (čine oko 50 % svih stijena) ___________________________________
• slabo izložene na površini (sklonost trošenju; često su prekrivene vegetacijom)
• njihovo istraživanje zahtijeva detaljna laboratorijska ispitivanja (primjerice RTG)
• najčešći taložni okoliši:
___________________________________
– poplavne ravnice
– jezera
– velike delte
___________________________________
– distalna područja klastičnih šelfova
– bazenske padine
– dubokomorska dna ___________________________________

___________________________________

• glavni sastojci
___________________________________
– minerali glina
– kvarc (veličine silta)
___________________________________
• obzirom na veličinu čestica razlikujemo:
– glina (< 4 µm) ___________________________________
– glinjak – tvrdi, litificirani ekvivalent gline
– silt (prah) (4-62 µm)
___________________________________
– siltston (siltit) - tvrdi, litificirani ekvivalent silta

• pod pojmom gline kao minerala podrazumijevamo hidratizirane alumosilikate s ___________________________________

karakterističnom listićavom strukturom

___________________________________

___________________________________

75
 ___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
Preuzeto iz 1

Klasifikacija siliciklastičnih sedimenata bazirana na sadržaju pijeska, silta i gline.

___________________________________

___________________________________
• mulj (lutit)
– smjesa čestica veličine gline i silta

• muljnjak (madston)
___________________________________
– čvrsti ekvivalent mulja, masivnog izgleda

• šejl (“glineni škriljavac”?!) ___________________________________

– čvrsti ekvivalent mulja
– lisnatog izgleda
___________________________________

___________________________________

___________________________________
Preuzeto iz 9i
Uzorak šejla karakteristične crne boje.
Širina fotografije 12cm.
___________________________________

• lapor
___________________________________
– vapnenački muljnjak
– smjesa gline i kalcita (aragonita)
• udio obje komponente u rasponu 20-80 %
___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
Tupinolom u tvornici cementa u Našicama.

___________________________________

76
 ___________________________________
Značajke koje se bilježe kod opisa pelitnih sedimenata:

___________________________________
značajka primjeri opisnih pridjeva
boja siv, zelen, crven, smeđ, šaren
stupanj listićavosti listićav, nelistićav, zemljast ___________________________________
sedimentne teksture uslojen, laminiran, slampiran, bioturbiran, masivan
mineralni sastav kvarcni, ilitični, kaolinitni, zeolitni, tinjčasti, kalcitni, dolomitni
sadržaj organske materije bogat org. materijom, bitumenozan, ugljevit ___________________________________
fosilni sadržaj fosiliferni, foraminiferski, ostrakodni

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
7.2 STRUKTURE I TEKSTURE

___________________________________
• Pelitni sedimenti siromašniji su strukturama i teksturama od srednjezrnatih i
krupnozrnatih klastita
___________________________________
strukture

• istraživane struktura je zbog malih dimenzija čestica i kohezivnih osobina mulja ___________________________________
dosta otežano i nije jednostavno za interpretaciju

• određivanje veličine čestica

– sedigraf
___________________________________
– sedimentacijska vaga nekonsolidirani
– Atterbergov cilindar

– SEM – konsolidirani ___________________________________

___________________________________

___________________________________
teksture

– preferirana orijentacija ___________________________________

– cjepivost
– laminacija
– masivnost ___________________________________
• preferirana orijentacija
– najčešća tekstura ___________________________________
– preferirana orijentacija minerala glina i tinjaca paralelno slojevitosti

– rezultat je taloženja minerala paralelno slojevitosti, a u manjoj mjeri kompakcije i

istiskivanja vode
___________________________________

___________________________________

___________________________________

77
 ___________________________________
• cjepivost
– sposobnost kalanja muljnih stijena duž ploha paralelnih stratifikaciji
– karakteristična je za šejlove ___________________________________
– postanak je rezultat kompakcije listićavih minerala glina
– nije razvijena ili očuvana ako su sedimenti bioturbirani ili sadrže puno siltnih
čestica (kvarc, kalcit) ___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Cjepivost - tekstura karakteristična za šejlove.

___________________________________

___________________________________
• laminacija
– rezultat varijacija u veličini čestica i/ili sastavu

– lamine pelita nastaju taloženjem iz suspenzije kroz duži vremenski period ako postoji ___________________________________
sezonska ili godišnja fluktuacija u donosu sedimenta

– organske lamine sezonska mikrobiološka cvatnja

– lamine u glacijalnim jezerima promjene godišnjih doba ___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
Horizontalno laminirani lapori. Izmjena svijetlih lamina bogatih
kalcitom i tamnijih lamina bogatih glinom i organskom
materijom. Bukova glava, Našice. ___________________________________

___________________________________
• masivnost
– rezultat taložnog mehanizma
• iz gravitacijskih tokova velikog viskoziteta u vrijeme taloženja (prim. muljni tokovi ili
debritni tokovi) ___________________________________
– rezultat naknadne bioturbacije, slampiranja, gubitka vode ili pedogeneze

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
Masivni lapori s fosilnim kršjem mekušaca. Vranović, Našice.
___________________________________

78
 ___________________________________
• strujni riplovi (kosa laminacija)
• valni riplovi
___________________________________
• horizontalna laminacija javljaju se u siltu (i u sitnom pijesku)
• flazer slojevitost
• lećasta slojevitost
___________________________________
• erozijske teksture
– usijecaju se u pelite a očuvane su na d.sl.pl. pješčenjaka (tragovi tečenja, tragovi vučenja) ___________________________________
• slamp teksture

• biogene teksture ___________________________________

• desikacijske pukotine
pokazatelji subaerske izloženosti ___________________________________
• tragovi kišnih kapi

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
10 cm 10 cm

Recentne desikacijske pukotine. Recentni tragovi kišnih kapi.

___________________________________

___________________________________

___________________________________

10 cm
Mud cracks u miocenskim pelitima. Tragovi kišnih kapi u miocenskim pelitima. ___________________________________
Precordillera (Ande) Argentina. Precordillera (Ande) Argentina.

___________________________________
• konkrecije i nodule
– kuglaste, jajolike, diskoidalne, bubrežaste ili nepravilne mineralne nakupine u stijeni
___________________________________
– nastaju izlučivanjem neke mineralne tvari u sedimentu oko neke jezgre (konkrecije) ili
u šupljinama (nodule)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________
Rožnjačka konkrecija. Ahatna nodula (geoda).
___________________________________

79
 ___________________________________
7.3 BOJA PELITNIH SEDIMENATA

• ovisi o mineralogiji i geokemiji

___________________________________
• glavni kontrolni faktori
– organska materija
– pirit
___________________________________
– oksidacijski stupanj željeza

• siva-crna ___________________________________
– rezultat većeg ili manjeg prisustva organske materije i pirita

• crvena i ljubičasta
– rezultat prisustva Fe3+ iona, hematita ___________________________________
• zelena
– javlja se kad peliti ne sadrže hematit, org. materiju ili Fe-sulfide, a sadrže Fe2+ ion u
strukturi ilita ili klorita
___________________________________
• ostale boje obično su rezultat miješanja spomenutih komponenti

___________________________________

___________________________________
7.4 MINERALNI SASTAV

– minerali glina
___________________________________
– kvarc
– ostali sastojci
minerali glina
___________________________________
 minerali iz kupine filosilikata; hidratiziranih alumosilikata listićave ili slojevite strukture

 sastoje se od slojeva SiO4 tetraedara i Al ili Mg oktaedara povezanih zajedno kisikovim

atomima ___________________________________

___________________________________

___________________________________

Preuzeto iz 1
___________________________________
Osnovne jedinice u građi minerala glina.

• način slaganja slojeva determinira vrstu minerala glina, kao i postoji li zamjena Si
___________________________________
i Al iona drugim elementima
• obzirom na strukturu postoje
– kanditi ___________________________________
– smektiti
kanditi
___________________________________
• dvoslojne strukture sastavljene od slojeva SiO4 tetraedra povezanih Al-
oktaedrijskim slojem (gibsitna struktura)
• strukturna formula glasi (OH)4Al2Si2O5 ___________________________________
• kaolinit - najznačajniji član

Preuzeto iz 1
___________________________________

___________________________________

___________________________________
Struktura kandita.

80
 ___________________________________
smektiti
• troslojne strukture u kojoj se Al-oktaedar nalazi u sendviču između dva SiO4
tetraedrijska sloja ___________________________________
• imaju sposobnost adsorbcije „bubrenje“ (često se nazivaju ekspandirajuće
gline
___________________________________
• montmorilonit – najčešći član te grupe

___________________________________

___________________________________

___________________________________
Preuzeto iz 1

Struktura smektita. ___________________________________

___________________________________
• illit
– najčešći mineral glina u sedimentima
– troslojne strukture poput smektita ___________________________________
samo što u međuslojnom prostoru
sadrži K+

Preuzeto iz 1 ___________________________________
Struktura illita.
 kloriti
 česti minerali glina ___________________________________
 troslojne strukture poput smektita i ilita
 u međuslojnom prostoru sadrži brucitni ___________________________________
sloj (Mg-OH)
 prisustvo Fe2+ iona u strukturi daje im
Preuzeto iz 1
zelenu boju ___________________________________
Struktura klorita.
 mješanoslojni minerali glina
 sastavljeni od slojeva spomenutih grupa minerala glina (prim. illit-montmorilonit,
klorit-montmorilonit) ___________________________________

kvarc
___________________________________
• najčešće je veličine silta
• uglavnom detritičnog podrijetla, rjeđe dijagenetski ___________________________________

ostali sastojci
___________________________________
• feldspati
– najčešće prisutni u malim količinama (mehanički i kemijski nestabilni)

• muskovit ___________________________________
– relativno čest

• kalcit ___________________________________
– u obliku skeletnih fragmenata ili dijagenetski

• organska materija
– česta (posebno u crnim šejlovima) ___________________________________
– ako je ima u suvišku može dati naftne šejlove

___________________________________

81
 ___________________________________
7.5 FORMIRANJE I DISTRIBUCIJA MINERALA GLINA U
MODERNIM SEDIMENTIMA
načini postanka
___________________________________
• nasljeđivanje
– detritične gline nastale na drugoj lokaciji, ali stabilne na trenutnoj lokaciji ___________________________________
– daju nam podatke o provenijenciji taloga i klimi
– najveći dio minerala glina u sedimentima je detritičnog podrijetla
___________________________________
• neoformiranje
– in situ precipitacija iz otopine ili iz amorfnog silikatnog materijala
– reflektiraju kemizam pornih fluida, stupanj ispiranja i temperaturu koja je egzistirala
unutar uzorka u neko vrijeme
___________________________________
• transformiranje
– modifikacija detritičnih glina izmjenom ili reorganizacijom kationa ___________________________________
– daju podatke o izvornom području (provenijenciji) kao i o kemizmu okoliša kojem je
uzorak kasnije bio podvrgnut
___________________________________

___________________________________
područja nastanka

___________________________________
• okoliši trošenja i formiranja tla
– formiranje minerala glina u korama trošenja
pedogenetski procesi
i tlima razvijenim na čvrstim stijenama ili
nekonsolidiranim sedimentima ___________________________________
– direktna precipitacija iz vode
– alteracijom vulkanskog stakla
– precipitacija unutar krupnozrnatih nepedogenetski procesi ___________________________________
siliciklastičnih sedimenata kod dijageneze

• taložni okoliši ___________________________________

• tijekom dijageneze i niskog stupnja metamorfizma
___________________________________

___________________________________

___________________________________
7.6 DIJAGENEZA MINERALA GLINA I PELITA

___________________________________
• tijekom rane i kasne dijageneze, kao i metamorfizma minerali glina mogu biti
modificirani i izmijenjeni

kompakcija ___________________________________
– glavni mehanički posttaložni proces koji zahvaća pelite u cjelini

– neposredno nakon taloženja peliti sadrže oko 70-90 % vode

___________________________________
– kompakcijom peliti gube vodu i volumen im se smanjuje do 10x

___________________________________

___________________________________

___________________________________

82
• na 1000 m zalijeganja
___________________________________
– sadrže oko 30% vode
• manji dio slobodna porna voda
• veći dio se nalazi u kristalnoj rešetci minerala glina ili je adsorbiran na ___________________________________
njihovu površinu
Preuzeto iz 1

• na 2-4 km zalijeganja ___________________________________

– temperature oko 100 0C
– daljnji gubitak vode zbog
dehidratacije minerala glina uz
istovremene promjene u mineralnom
___________________________________
sastavu minerala glina

• preko 4 km zalijeganja ___________________________________

– definitivna kompakcija
– zahtijeva povišenu temperaturu i tlak
– sediment sadrži svega nekoliko % vode
u svom sastavu ___________________________________

Grafički prikaz stadija gubitka vode iz ___________________________________

pelita s povećanjem dubine zatrpavanja.

___________________________________
• promjena sastava minerala glina

– tijekom dijagenetskih procesa uglavnom je povezana uz porast temperature zbog ___________________________________

povećanja dubine zalijeganja

– glavne promjene zahvaćaju alteraciju smektita u illite preko mješanoslojnih minerala

glina (ugradnja K+ iona u građu smektita i gubitak međuslojne vode) ___________________________________
– alteracija smektit-illit je temperaturno ovisna, pa smektit započinje nestajati na oko
70-95 0C što znači na oko 2-3 km dubine (kod prosječnog geotermalnog gradijenta od
oko 30 0C/km) ___________________________________
– na nešto većim dubinama i temperaturama kaolinit prelazi u illit i klorit
___________________________________
– u zoni početnog metamorfizma (anhizona) nastaju novi filosilikatni minerali poput
pirofilita (povezan s talkom) i laumontita (zeolit)

– klorit i illit stabilni su i u zoni početnog metamorfizma ___________________________________

– s povećanjem dubine zalijeganja i u zoni početnog metamorfizma raste stupanj
kristaliniteta ilita
___________________________________

83