INŽENJERSKA MATEMATIKA 2

Glava IX : INTEGRAL PO FIGURI U Rn. DVOJNI, TROJNI I VIŠESTRUKI

INTEGRALI. (KRIVO)LINIJSKI I POVRŠINSKI INTEGRALI

§9.0. Osnovni pojmovi o integralima realnih funkcija više realnih promjenljivih

U Inženjerskoj matematici 1 proučavani su određeni integrali (u Riemannovom) smislu, definirani

na nekom segmentu [a, b](⊂R) i (Riemannovi) nesvojstveni integrali, kao i niz primjena određenih i
nesvojstvenih integrala (realnih funkcija jedne realne promjenljive). Metode koje su tipične za
primjenu određenih integrala na segmentu realne prave pokazuju se vrlo korisnim kod niza problema
vezanih za «segmente» (pravougaonike) u ravni R2, odnosno prostoru R3 ili pak, uopšte, u prostoru
Rn. Naime, u cilju poopštenja Riemannovog (određenog) integrala definira se n – segment (segment u
prostoru Rn), zatim podjela toga segmenta i mjera segmenta. Dalje se uvode izmjerivi skupovi u Rn i
najzad određeni integral po n – segmentu kao i po proizvoljnom izmjerivom skupu u Rn, tj. definira
se n – integral u (u Rn) (za n = 2 dobijemo dvojni, a za n = 3 trojni integral). Zatim se dokazuje
teorema o svođenju n – integrala na n – tostruki (višestruki) integral (specijalno, o svođenju dvojnog
integarala na dvostruki, a trojnog na trostruki integral), te metoda izračunavanja n – integrala pomoću
smjene promjenljivih (specijalno, izračunavanje dvojnih integrala pomoću polarnih i uopštenih
polarnih koordinata / x = ar cosαθ, y = br sinαθ, r ≥0, 0 ≤ θ < 2π /, te trojnih pomoću cilindričnih,
sfernih i uopštenih sfernih koordinata). Primjene se daju u pravcu definiranja i izračunavanja
zapremine geometrijskih tijela, masa fizičkih tijela, momenata inercije i dr. Pojam n – integrala
uopštava se na nesvojstvene n – integrale.

Pojam određenog integrala se poopštava i u drugim pravcima. Kada se za oblast integracije uzme
luk krive u prostoru Rn za n ≥ 2, a podintegralna funkcija se definira na tom luku, dobije se
(krivo)linijski integral. Ako se, umjesto krive linije, za oblast integracije uzme površ u prostoru, a
podintegralna funkcija se definira na toj površi, dobije se površinski integral, po mnogo čemu sličan
krivolinijskom integralu. Krivolinijski i površinski integrali, analogno kao i određeni integrali, dosta se
koriste, kako u matematičkim, tako i u mnogim drugim naukama. Posebno je važna primjena
krivolinijskih integrala pri izračunavanju rada, cirkulacije fluida, izračunavanja mase i dr., a primjena
površinskih integrala se posebno ističe u teoriji fluida. Zbog potreba u primjenama, obično se
posmatraju dvije vrste takvih integrala – krivolinijski integrali prve i druge vrste (u ravni R2 i u
prostoru R3), površinski integrali prve i druge vrste (u prostoru R3).

Sva navedena poopštenja (generalizacije) određenog integrala (realne funckije jedne realne
promejnljive) mogu se dobiti kao specijalni slučajevi integrala po figuri u Rn (ili neznatnom
modifikacijom). Pri tom se pod figurom (ograničenom) Φ podrazumijeva jedan (bilo koji) od
sljedećih povezanih zatvorenih (ograničenih) skupova tačaka: a) linija L (u R2, u R3 ili, opštije, u
R n za n ≥ 2), specijalno odrezak [a, b] koordinatne ose; b) oblast D u ravni R2; c) površ Q (u
prostoru R3 ili, opštije, u R n za n ≥ 3); d) prostorna oblast V (u prostoru R3 ili, opštije, u R n za
n ≥ 3) ograničena zatvorenom površi (tijelo u R3, odnosno, u R n za n ≥ 3 ).

Pod dijametrom d ograničene figure Φ∈{[a, b], L, D, Q, V} podrazumijeva se maksimalno

rastojanje među dvjema tačkama figure Φ, tj. d = sup ρ (T1 , T2 ) (= max ρ (T1 , T2 )) .
T1 ,T2∈Φ T1 ,T2∈Φ

Pod mjerom µ figure Φ podrazumijeva se: a) za odsječak [a, b] – njegova dužina, tj. µ ([a, b]) =
= b – a ; za liniju L - njena dužina l, tj µ(L) = l ; b) za oblast D u ravni R2 - njena površina, tj.
µ(D) = P(D) = S; c) za površ Q u R3 (a analogno i u Rn za n ≥ 4) – njena površina, tj. µ(Q) =
= P(Q) = S; d) za prostornu oblast V u R3 – njena zapremina (a analogno i za V⊆ Rn za n ≥ 4), tj.
µ(V) = V.
1
 Posmatrajmo figuru Φ, čija je mjera µ(Φ ), i na toj figuri definirajmo skalarnu funkciju f (T),
T∈Φ. Zatim izvršimo sljedeće:
I. Podijelimo figuru Φ, na proizvoljan način, na n elementarnih figura ∆Φ i (i = 1, ..., n) s
mjerama µ(∆Φ i) = ∆µ i (i = 1, ..., n).
II. Na svakoj elementarnoj figuri odaberimo po našoj volji jednu tačku Ti∈∆Φ i i izračunajmo
f (Ti).
III. Izračunamo proizvode f (Ti)⋅ ∆µ i (i = 1, ..., n) i formiramo sumu
n
Sn = ∑ f (Ti )∆µi . (*)
i =1

Ova suma Sn se naziva n – ta Riemannova suma za funkciju f (T) po figuri Φ.

IV. Potražimo graničnu vrijednost sume (*), pri uslovu da najveći od dijametara elementarnih
figura ∆Φ i (i = 1, ..., n) označimo ga sa λ, konvergira ka 0, tj. pri uslovu da se svaka od
elementarnih figura steže u tačku ∆Φ i (očito je da u tom slučaju n →∞):
n
lim S n = lim
λ →0 λ →0
∑ f (Ti )∆µi . (**)
i =1

Definicija 9.0.1. Granična vrijednost (**) integralne sume (*), za datu figuru Φ i datu funkciju
f (T) definiranu na Φ, pri uslovu da se svaka od elementarnih figura ∆Φ i (i = 1, ..., n) steže u tačku
(tj. λ → 0), ako postoji ta granična vrijednost i ako je konačna i nezavisna od načina na koji je
formirana integralna suma (*), naziva se integral po figuri Φ skalarne funkcije f (T) i označava sa
∫ f (T )dµ . Dakle je
Φ
n

∫ f (T )dµ = lim
λ →0
∑ f (Ti )∆µi . (***)
Φ i =1

Sljedeća teorema daje jedan od mogućih dovoljnih uslova pod kojim postoji integral po figuri (dat
sa (***)).

Teorema 9.0.1. (O egzistenciji integrala po figuri). Ako je skalarna funkcija f neprekidna na

povezanoj zatvorenoj (ograničenoj) figuri Φ, onda postoji ∫ f (T )dµ .
Φ

Primijetimo da ako u integralu ∫ f (T )dµ funkciju f (T) ostavljamo jednu te istu a figuru Φ
Φ

mijenjamo, dobijemo integrale koji se mogu razlikovati međusobno. Također, primijetimo da integral
(***) predstavlja poopćenje integrala funkcije jedne promjenljive. Imamo sljedeće primjere integrala
(***):
1) Ako je Φ = [a, b] podskup neke ose, recimo ose Ox, onda je µ(Φ ) = b – a , ∆µ i = ∆ x i
n
( i = 1, n ), λ = max{∆ x i | i = 1, ..., n}, f (T) = f (x), Sn = ∑ f ( xi )∆xi . Otuda dobijemo
i =1
n b

∫ f (T )dµ = lim
λ →0
∑ f ( xi )∆xi = ∫ f ( x)dx ,
Φ i =1 a

što predstavlja određeni integral u Riemannovom smislu (funkcije jedne promjenljive), koji se još zove
i (obični) jednostruki integral.

2) Neka je Φ prostorna (ili ravna) linija L. Tada je µ(Φ ) = µ (L) = l, ∆µ i = ∆ l i ( i = 1, n ),

n n
λ = max
1≤i≤ n
∆ l i, Sn = ∑ f (Ti )∆li . Granična vrijednost lim
λ →0
∑ f (Ti )∆li (ako postoji) naziva se (krivo)linijski
i =1 i =1

integral prve vrste (ili krivolinijski integral po dužini luka – po luku) i označava sa ∫ f (T )dl , gdje je
L

2
f (T) = f (x1, x2) = f (x, y) ako je L⊂R2(= Oxy), odnosno f (T) = f (x1, x2, x3) = f (x, y, z) ako je
L⊂R3(= Oxyz), dl je diferencijal luka krive L (ili diferencijal dužine luka krive L).

3) Neka je Φ = D oblast u R2. Mjeru ∆µ i elementarne figure ∆Φ i označimo sa ∆S i

( i = 1, n ), a maksimalni dijametar sa λ. Integralana suma za funkciju f datu sa
⎧ f ( x, y ), ako D ⊂ Oxy,
f (T) = f (x1, x2) = ⎪⎨ f ( y, z ), ako D ⊂ Oyz,
⎪ f ( x, z ), ako D ⊂ Oxz
⎩
n n
ima oblik Sn = ∑ f (Ti )∆Si = ∑ f ( x1(i ) , x2(i ) )∆Si . Njenu graničnu vrijednost pri uslovu λ → 0 (ako
i =1 i =1

postoji) nazivamo dvojni integral (u Riemannovom smislu) funkcije f (T) = f (x1, x2) po oblasti D i
taj dvojni integral označavamo sa ∫∫ f ( x1 , x2 )dS . Dakle,
D
n

∫ f (T )dµ = lim
λ →0
∑ f ( x1(i ) , x2(i ) )∆Si = ∫∫ f ( x1 , x2 )dS (= ∫∫ f ( x, y )dx dy ),
Φ i =1 D D

gdje je D oblast integracije, x1, x2 (odnosno x, y) promjenljive integracije, dS (= dx1 dx2 = dx dy)
diferencijal površine ravne oblasti D.

4) Neka je Φ = V ⊂R3 prostorna oblast ograničena zatvorenom površi. Tada je mjera µ

zapremine V (µ = V ). Mjeru ∆µ i elementarne figure ∆Φ i označimo sa ∆ V i ( i = 1, n ). Neka je
λ maksimalni dijametar elementarnih figura. Tada integralna suma (*) za funkciju
f (T) = f (x1, x2, x3) = f (x, y, z), T = (x1, x2, x3) = (x, y, z)∈ Φ
n n
dobija oblik Sn = ∑ f (Ti )∆Vi = ∑ f ( x1(i ) , x2(i ) , x3(i ) )∆Vi .
i =1 i =1

Njenu graničnu vrijednost pri uslovu λ → 0 (ako postoji) nazivamo trojni integral od funkcije
f (x1, x2, x3) = f (x, y, z) po prostornoj oblasti V ⊂R3 i označavamo ga sa ∫∫∫ f ( x, y, z )dV . Dakle,
V
n

∫ f (T )dµ = lim
λ →0
∑ f (Ti )∆Vi = ∫∫∫ f ( x, y, z )dV , T i = (xi, yi, zi)∈V,
Φ i =1 V

V je oblast integracije; x, y, z su promjenljive integarcije, dV je diferencijal zapremine prostorne

oblasti V.

5) Razmotrimo slučaj Φ = Q, gdje je Q površ u R3. Ovdje je mjera µ = µ (Φ ) površina S

površi Q (µ = S ). Mjeru µ (∆Φ i) elementarne figure ∆Φ i označimo sa ∆S i ( i = 1, n ). Neka je λ
maksimalni dijametar elementarnih figura ∆Φ i. Tada integralna suma (*) za funkciju
f (T) = f (x1, x2, x3) = f (x, y, z), T∈Q
dobija formu
n n
Sn = ∑ f (Ti )∆Si = ∑ f ( xi , yi , zi )∆Si , T i = (xi, yi, zi)∈Q.
i =1 i =1

Granična vrijednost ove integralne sume Sn pri uslovu λ → 0 (ako postoji) nazivamo površinski
integral prve vrste (prvog reda) po površi Q ⊂R3 ili površinski integral od funkcije f (T) =
= f (x1, x2, x3) po površini površi Q ⊂R3 i označavamo ga sa ∫∫ f (T )dS = ∫∫ f ( x, y, z )dS . Dakle,
Q Q
n

∫ f (T )dµ = lim
λ →0
∑ f (Ti )∆Si = ∫∫ f (T )dS = ∫∫ f ( x, y, z )dS ,
Φ i =1 Q Q

gdje je Q površ integarcije; x, y, z su promjenljive integracije, dS je diferencijal površine površi

Q ⊂R3 (ili diferencijal površi Q ⊂R3).

Primjedba. Razmotreni dvojni integral u 3) nazivamo Riemannov integral od funkcije f (T) =

= f (x1, x2) dvije promjenljive po ravnoj figuri. Analogno, razmotreni trojni integral u 4) nazivamo
Riemannov integral od funkcije f (T) = f (x1, x2, x3) tri promjenljive po prostornoj figuri.

3
 Uopštavajući razmatranja. Moguće je na analogan način definirati Riemannov integral od funkcije
f (T) = f (x1, x2, ..., xn) n nezavisno promjenljivih po n – dimenzionalnom skupu S⊂Rn i nazivati ga
n – strukim integalom po Riemannu (ili n – strukim Riemannovim integralom).

§9.1. Svojstva integrala po figuri od skalarne funkcije

Navedimo i dokažimo osnovna svojstva integrala po figuri od skalarne funkcije. Ova svojstva su
analogna svojstvima određenog (jednostrukog) integrala na intervalu [a, b] od funkcije f (x) jedne
nezavisno promjenljive (vidjeli smo da je jednostruki integral samo jedan od slučajeva – i to najprostiji
slučaj – integrala po figuri skalarne funckije).

(S1) Integral po figuri od algebarske sume skalarnih funkcija jednak je algebarskoj sumi integrala
po figuri Φ od tih funkcija:
∫ ( f1 (T ) ± f 2 (T )) dµ = ∫ f1 (T ) dµ ± ∫ f 2 (T ) dµ .
Φ Φ Φ

Dokaz:
n n n

∫ ( f1 (T ) ± f 2 (T )) dµ = lim
λ →0
∑ ( f1 (Ti ) ± f 2 (Ti )) ∆µi = lim
λ →0
∑ f1 (Ti )∆µi ± lim
λ →0
∑ f 2 (Ti )∆µi = ∫ f1 (T ) dµ ± ∫ f 2 (T ) dµ .
Φ i =1 i =1 i =1 Φ Φ

U dokazu smo koristili definiciju integrala po figuri od skalarne funkcije i svojstva graničnih
vrijednosti konačnih suma.

(S2) Ako je figura Φ sastavljena od konačno mnogo figura koje nemaju zajedničkih unutrašnjih
tačaka, onda je integral po figuri Φ jednak sumi integrala po figurama koje su sastavni dijelovi
figure Φ :
∫ f (T )dµ = ∫ f (T ) dµ + ∫ f (T ) dµ .
Φ =Φ1∪Φ 2 Φ1 Φ2

(S3) ∫ c ⋅ f (T )dµ = c ⋅ ∫ f (T ) dµ , c = const.

Φ Φ

(S4) f (T) ≡ 1 na Φ ⇒ ∫ dµ = µ (Φ ) . Specijalno :

Φ
b
a) ∫ dx = ∫ dx = µ ([a, b]) = b − a = dužina intervala [a, b];
[a ,b ] a

b) ∫ dx = µ ( L) = l = dužina linije L;
L

c) ∫∫ dS = µ ( D) = S = površina ravne oblasti D ⊂R2 ;

D

d) ∫∫ dS = µ (Q) = S = površina prostorne površi Q ⊂R3 ;

Q

e) ∫∫∫ dV = µ (V ) = V = zapremina tijela V⊂R3 .

V

n
Dokažimo, recimo e). Stvarno, ∫∫∫ dV = lim
λ →0
∑ ∆Vi = V .
V i =1

Napomenimo da formule od a) do e) (uključivo) imaju široku primjenu u geometriji i u

praktičnom životu.

(S5) a) f (T) ≥ 0, ∀T∈Φ ⇒ ∫ f (T )dµ ≥ 0 ;

Φ

4
 b) f (T) ≤ 0, ∀T∈Φ ⇒ ∫ f (T )dµ ≤ 0 ;
Φ

c) f (T) ≤ ϕ (T), ∀T∈Φ ⇒ ∫ f (T )dµ ≤ ∫ ϕ (T )dµ .

Φ Φ

(S6) Neka je f (T) neprekidna na Φ. Neka je m = min f (T), M = max f (T). Tada vrijedi
T ∈Φ T ∈Φ

m ⋅µ (Φ ) ≤ ∫ f (T )dµ ≤ M ⋅µ (Φ ).
Φ

Dokaz: Primjenom (S3), (S4) i (S5) i integrirajući m ≤ f (T) ≤ M po figuri Φ dobijemo

∫ m ⋅ dµ ≤ ∫ f (T )dµ ≤ ∫ M ⋅ dµ , odnosno m ⋅ ∫ dµ ≤ ∫ f (T )dµ ≤ M ⋅ ∫ dµ , tj.
Φ Φ Φ Φ Φ Φ

m ⋅µ (Φ ) ≤ ∫ f (T )dµ ≤ M ⋅µ (Φ ).
Φ

(S7) (Teorema o srednjoj vrijednosti integrala po figuri). Ako je f (T) neprekidna skalarna
funkcija na ograničenoj i zatvorenoj figuri Φ, onda postoji (bar jedna) tačka T0∈Φ takva da vrijedi
∫ f (T )dµ = f (T0) ⋅µ (Φ ).
Φ

Dokaz: Neka su m, M kao u (S6). Tada vrijedi

m ⋅µ (Φ ) ≤ ∫ f (T )dµ ≤ M ⋅µ (Φ ).
Φ

Otuda imamo
1
m≤ ≤ M.
µ (Φ ) Φ∫
f (T )dµ

Odavdje i iz premise da je f (T) neprekidna na Φ, slijedi da postoji T0∈Φ takva da je

1
µ (Φ ) Φ∫
f (T0) = f (T )dµ . No, tada je

∫ f (T )dµ = f (T0) ⋅µ (Φ ).
Φ

def. 1
µ (Φ) Φ∫
Napomenimo, da ovu vrijednost f (T0) = f (T )dµ nazivamo srednja vrijednost integrala

∫ f (T )dµ .
Φ

Primijetimo da (S7), u slučaju Φ = [a, b], f (T) = f (x), ima posve određeno geometrijsko
značenje:
b

∫ f ( x)dx y
a
= f ( x0 ) , za neki x0∈[a, b].
b−a
f (x0) ⋅ (b – a) je površina pravougaonika čije su stranice
b
dužina µ(Φ ) = b – a = µ ([a, b]) i f (x0). Dakle, ∫ f ( x)dx = f (x)
a
b
= f (x0) ⋅ (b – a) znači da je površina ∫ f ( x)dx (površina
a

krivolinijskog trapeza) jednaka površini pravougaonika čije su

dužine stranica f (x0) i (b – a). 0 a x0 b x

5
 §9.2. Mehaničko tumačenje ∫ f (T )dµ
Φ

Ovdje ćemo figuru Φ smatrati materijalnom, tj. da posjeduje određenu masu, a mjera µ = µ(Φ )
će izražavati neko geometrijsko svojstvo figure Φ.

Kako izračunati masu M = M(Φ ) figure Φ ?

Ako je figura Φ homogena, onda da bismo izračunali njenu masu dovoljno je pomnožiti njenu
gustoću (gustoća je masa jedinice mjere) ρ sa mjerom µ(Φ ) figure Φ, tj.
M = ρ ⋅µ(Φ ).

Međutim, za izračunavanje mase nehomogene figure Φ , potrebno je uvesti pojmove:

a) srednja gustoća elementarne figure ∆Φ i ;
b) gustoća figure Φ u datoj tački T∈Φ.
U tom cilju izvršimo razbijanje figure Φ na n elementarnih figura ∆Φ i ( i = 1, n ) čije su mase ∆Mi
i mjere ∆µ i ( i = 1, n ). Tada odnos
def . ∆M i
ρs = ρs (∆Φ i) =
∆µi
nazivamo srednja gustoća elementarne figure ∆Φ i.
Graničnu vrijednost (ako postoji) srednje gustoće elementarne figure ∆Φ i, pri uslovu da se ona steže
u tačku T∈∆Φ i (tj. pri uslovu da dijametar d = d (∆Φ i) → 0) nazivamo gustoća figure Φ u tački
T i obilježavamo je sa ρ (T). Dakle,
def. ∆M i
ρ (T) = lim ρs (∆Φ i) = lim ; d = d (∆Φ i), T∈∆Φ i.
d →0 d →0 ∆µ i

Npr., ako je Φ = [a, b] ⊂ Ox, onda je ρ (T) = ρ (x); ako je Φ = D⊂R2, onda je ρ (T) = ρ (x1, x2);
ako je Φ = V⊂R3, onda je ρ (T) = ρ (x1, x2, x3) itd.

Odaberimo po volji tačku T∈∆Φ i čija je gustoća ρ (T i). Smatrajući da je gustoća elementarne
figure postojana (tj. smatrajući da je ∆Φ i homogena) mi možemo pisati
∆Mi = ρ (T i) ⋅ ∆µ i ( i = 1, n ).
n n
Otuda masa M figure Φ je M ≈ ∑ ∆M i = ∑ ρ (Ti ) ∆µi . Preciznije,
i =1 i =1
n
M = lim0 ∑ ρ (Ti ) ∆µ i . (1)
λ→
i =1

U (1) se pretpostavlja da se svaka elementarna figura ∆Φ i ( i = 1, n ) steže u tačku T i (to znači da

broj n elementarnih figura obavezno →∞); λ je maksimalni dijametar figura ∆Φ i ( i = 1, n ).

Suma u (1) je n – ta integralna suma skalarne funkcije ρ = ρ (T) definirane na figuri Φ i otuda
(prema definiciji integrala po figuri) mi imamo:
n
M = lim
λ →0
∑ ρ (Ti ) ∆µi = ∫ ρ (T ) dµ . (1*)
i =1 Φ

Formula (1*) kazuje da integral po figuri od skalarne funkcije f (T), tj. ∫ f (T ) dµ , s mehaničke tačke
Φ

gledišta (tj. tumačen mehanički) predstavlja masu figure Φ pod uslovom da podintegralnu funkciju
f (T) smatramo funkcijom ρ (T) gustoće figure Φ.

6
 §9.3. Geometrijsko tumačenje ∫ f (T )dµ
Φ

Jedinstveno geometrijsko tumačenje ∫ f (T ) dµ nije moguće dati. Geometrijsko tumačenje tog

Φ
b
integrala u slučaju kada je Φ = [a, b]⊂Ox (tj. integrala ∫ f ( x) dx = ∫ f ( x)dx ) dali smo u Inženjerskoj
[a ,b ] a

matematici 1.
z
Objasnimo ovdje geometrijsko značenje z = f (x, y)
∫ f (T ) dµ u slučaju kada je Φ =D ⊂R . Radi
2

određenosti uzet ćemo da je D ⊂ Oxy. Tada je

f (T) = f (x, y). Svaki od sabiraka f (Ti) ∆µ i = M
n
= f(Ti)∆Si integralne sume ∑ f (Ti )∆Si ,
i =1

geometrijski tumačen predstavlja zapreminu f (Ti) = zi

cilindričnog tijela čija je osnova površ ∆S i, y
visina f (Ti), Ti = (xi, yi)∈ ∆S i a bočna površ
je cilindrična površ čija je generatrisa paralelna
n x Ti D⊂Oxy
osi Oz. Dakle, ∑ f (Ti )∆Si jeste zapremina
i =1

odgovarajućeg stepeničastog tijela. Ova

zapremina je približno jednaka zapremini
cilindričnog tijela koje je odozdo ograničeno oblašću D⊂Oxy, odozgo ograničeno sa površi
z = f (x, y) = f (T) a generatrisa (izvodnica) je paralelna osi Oz.

Prelazeći na graničnu vrijednost po λ → 0 ove dvije zapremine se izjednačavaju. Dakle,

∫ f (T ) dµ = ∫∫ f ( x, y )dS = V = V (C ) , gdje je C cilindrično tijelo gore opisano.
Φ D

§9.4. Izračunavanje dvojnog integrala

Pokazat ćemo kako se izračunavanje dvojnog integrala

∫∫ f (T )dS = ∫∫ f ( x, y)dS
D D

može pod određenim uslovima svesti na uzastopno izračunavanje dva jednostruka određena integrala
od kojih je jedan po promjenljivoj x a drugi po promjenljivoj y.

Neka je D ⊂ Oxy. Za oblast D kažemo da je pravilna u y

smjeru ose Oy akko svaka prava paralelna osi Oy siječe granicu X
L oblasti D najviše u dvije tačke. Npr., na slici je prikazana oblast D
D koja je pravilna u smjeru ose Oy i koja nije pravilna u smjeru
ose Ox.
A m l B
U tom slučaju (tj. u slučaju kada je D pravilna u smjeru ose
Oy) liniju AmlB nazivamo linija ulaza u oblast D a liniju AXB
0 a x b x
nazivamo linija izlaza iz oblasti D.

Dokazat ćemo, sada da se izračunavanje dvojnog integrala svodi na izračunavanje (uzastopno) dva
jednostruka integrala (tj. na uzastopnu integarciju funkcije f (x, y) po svakoj od svojih promjenljivih

7
x, y). U cilju tog dokaza koristićemo geometrijsko značenje (geometrijsko tumačenje) dvojnoga
integrala, tj.
∫∫ f ( x, y)dS = V = V (C ) .
D

Izračunajmo zapreminu tog tijela (tog cilindroida C) na drugi način (preko poznate formule u kojoj se
pojavljuju poprečni presjeci)
b
V = ∫ S ( x)dx . z
a

Ako oblast D projektiramo na osu Ox dobit ćemo z = f (x, y)

interval [a, b]⊂Ox. Tačke A i B dijele granicu L
oblasti D na liniju ulaza u D i liniju izlaza iz D, čije α ⊥Ox
su jednačine redom y = y1(x) i y = y2(x). U
proizvoljnoj tački x∈[a, b] postavimo ravan α = S(x)
=α (x) ⊥ Ox. Ona siječe cilindroid C po krivolinijskom 0
trapezu čija je površina recimo S(x). Ova površina S(x) a A y
može biti izračunata po formuli
y (Q ) y2 ( x ) x P Q
S(x) = ∫ f ( x, y)dy = ∫ f ( x, y )dy b
y( P) y1 ( x )
B
(integral je jednostruk jer je ovdje x fiksirano). Otuda, x
b⎛ y2 ( x ) ⎞ b y2 ( x )
V = ∫ ⎜ ∫ f ( x, y )dy ⎟dx = ∫ dx ∫ f ( x, y )dy . Dakle,
⎜
a ⎝ y1 ( x )
⎟
⎠ a y1 ( x )

b ⎛ y2 ( x ) ⎞ b y2 ( x )

∫∫ f ( x, y )dS = ∫ ⎜ ∫ f ( x, y )dy ⎟dx = ∫ dx ∫ f ( x, y )dy . (2)

⎜
a ⎝ y1 ( x )
⎟
D ⎠ a y1 ( x )

Analogno, ako je oblast D⊂Oxy pravilna u smjeru ose Ox i ako se ona projektuje na [c, d]⊂Oy i
ako su x = x1(y), x = x2(y) redom linija ulaza u D i linija izlaza iz D, onda radeći analogno kao
ranije dobit ćemo
d ⎛ x2 ( y ) ⎞ d x2 ( y )

∫∫ f ( x, y )dS = ∫ ⎜ ∫ f ( x, y )dx ⎟dy = ∫ dy ∫ f ( x, y )dx . (2')

⎜
c ⎝ x1 ( y )
⎟
D ⎠ c x1 ( y )

Iz (2) i (2') vidimo da, u slučaju kada je oblast D⊂Oxy pravilna u smjeru ose Ox i pravilna u
smjeru ose Oy, vrijedi formula
b y2 ( x ) d x2 ( y )

∫∫ f ( x, y )dS = ∫ dx ∫ f ( x, y)dy = ∫ dy ∫ f ( x, y )dx . (2'')

D a y1 ( x ) c x1 ( y )

Primjedba. Iz formule (2) vidimo da u slučaju Φ = D⊂Oxy vrijedi formula

dµ = dS = dx dy,
koja kazuje da je diferencijal dS površine ravne figure jednak proizvodu diferencijala nezavisno
promjenljivih (ovdje su to x, y).

§9.5. Izračunavanje trojnog integrala

Dokazati ćemo da se trojni integral

∫∫∫ f ( x, y, z )dV
V

može, pod određenim uslovima, izračunati pomoću tri jednostruka integrala od kojih je svaki uzet po
jednoj od promjenljivih x, y, z od kojih zavisi podintegralna funkcija.

8
 Pretpostavimo da je prostorna oblast V⊂Oxyz pravilna u smjeru ose Oz (tj. prava paralelna osi
Oz ima sa površi koja je granica oblasti V, ne više od dvije zajedničke tačke). Prema mehaničkom
tumačenju trojnog integrala vrijedi
M = ∫∫∫ f ( x, y, z )dV ,
V

gdje je M = M(V) masa tijela V, pod uslovom da je funkcija f (x, y, z) funkcija gustoće tijela V.

Izračunajmo masu te iste figure Φ = V na drugi način.

Pretpostavimo da je z = z1(x, y) površ ulaza u

oblast V (donja površ oblasti V) i da je z
z = z2(x, y) površ izlaza iz oblasti V (gornja površ
oblasti V ) i da se oblast V projektira na oblast
D⊂Oxy. Pretpostavimo još da se oblast D projektuje
na [a, b]⊂Ox i da je D pravilna oblast u odnosu na z= z2(x, y)
osu Oy te da su y = y1(x), y = y2(x) redom linija dz
ulaza u oblast D i linija izlaza iz oblasti D.
Uočimo elementarnu figuru (oblasti D) čija je z= z1(x, y)
površina dS i izračunajmo masu šipke (grede, štapa)
koju odsijeca iz tijela V cilindrična površ kojoj je 0 y
direktrisa granica uočene elementarne površi a A
generatrisa joj je paralelna osi Oz. Uočenu A
elementarnu površ možemo smatrati koliko god
hoćemo malom i zato koordinate x, y svake tačke b y= y2(x, y)
koja pripada toj površi možemo smatrati postojanim. x y= y1(x, y) B
Na po volji odabranoj visini z∈( z1(x, y), z2(x, y))
uočimo elemenat dz visine (uočene grede).
Zapremina tog elementa je dv = dS ⋅ dz, a masa mu
je približno f (x, y, z) ⋅ dS ⋅ dz.
Sada je jasno da je masa uočene grede jednaka sumi masa svih takvih elemenata, tj.
z2 ( x , y ) z2 ( x , y ) ⎛ z2 ( x , y ) ⎞
⎜ f ( x, y, z )dz ⎟ dS
dM = ∫ f ( x, y, z )dS ⋅ dz = dS ⋅ ∫ f ( x , y , z ) dz = ∫
⎜ z ( x, y ) ⎟
.
z1 ( x , y ) z1 ( x , y ) ⎝1 ⎠
Da bismo dobili masu tijela V treba sabirati mase svih greda, koje obrazuju tijelo V (njihova suma se
projektuje na oblast D⊂Oxy). To znači da je
⎛ z2 ( x , y ) ⎞ z2 ( x , y )
M = ∫∫ ⎜⎜ ∫ f ( x, y, z )dz ⎟⎟ dS = ∫∫ dS ∫ f ( x, y, z )dz.
D ⎝ z1 ( x , y ) ⎠ D z1 ( x , y )

Ovo, prema formuli (2) možemo pisati i ovako

b y = y2 ( x ) z 2 ( x , y )
M = ∫ dx ∫ dy ∫ f ( x, y, z )dz .
a y = y1 ( x ) z1 ( x , y )

Dakle, mi finalno imamo

b y = y2 ( x ) z 2 ( x , y ) ⎛ ⎞ b ⎛ y = y2 ( x ) z2 ( x , y ) ⎞
∫∫∫ f ( x, y, z )dV = ∫ dx ∫ dy ∫ f ( x, y, z )dz = ∫ ⎜ ∫ ⎜⎜ ∫ f ( x, y, z )dz ⎟⎟ dy ⎟ dx . (3)
⎜ y= y ( x) z ( x, y ) ⎟
V a y= y ( x) z ( x, y )
1 1 a ⎝ 1 ⎝ 1 ⎠ ⎠

Primjedba. a) Iz formule (3) vidimo da u slučaju Φ = V⊂Oxyz vrijedi formula

dµ = dv = dx dy dz. (3*)
b) Ako prostorna oblast ne zadovoljava gore opisane uslove, onda je treba razbiti na konačno
mnogo podoblasti od kojih svaka zadovoljava te uslove i ∫∫∫ prikazati kao sumu trojnih integrala po
V

tim podoblastima.

9
 Primjer 9.5.1. Odredite granice integracije u integralu ∫∫∫ f ( x, y, z )dV , ako je oblast V ograničena
V

površima
x2 + y2 + z2 = 3a2 (a > 0), 2a z = x2 + y2.

Rješenje:

y
z

V D

y a 2 x

Prostorna oblast V, u našem slučaju, je ograničena sferom x2 + y2 + z2 = 3a2 (a > 0) i paraboloidom

(obrnutim) 2a z = x2 + y2. Ove dvije površi se sjeku po kružnici x2 + y2 = 2a2 koja pripada ravni
z = a. Oblast V je skup tačaka T = (x, y, z) koje su u prostoru Oxyz i koje zadovoljavaju uslove:
x2 + y2
( – a 2 ≤ x ≤ a 2 ) ∧ (– 2a 2 − x 2 ≤ y ≤ 2a 2 − x 2 ) ∧ ( ≤z≤ 3a 2 − ( x 2 + y 2 ) ).
2a
a 2 2a2 − x2 3 a 2 −( x 2 + y 2 )
Dakle je ∫∫∫ f ( x, y, z )dxdydz = ∫ dx ∫ dy ∫ f ( x, y, z )dz .
V −a 2 − 2 a 2 − x2 x2 + y 2
2a

Primjer 9.5.2. Izračunati ∫∫∫ ( x + y )dV , ako je oblast V ograničena površima: y = 0, z = 0, x = 1,

V

y = x, x + y +z = 4.

Rješenje:

z
4
V ={T =(x, y, z)∈Oxy | 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ x, 0 ≤ z ≤ 4 – (x + y)}
y
y=x

D
1 4 y x
D 1
4 D : (0≤ x ≤ 1) ∧ (0 ≤ y ≤ x)

x y=x

1 x 4−( x + y )
13
∫∫∫ ( x + y )dV = ∫ dx ∫ dy ∫ ( x + y)dz = ... = 4 .
V 0 0 0

10