‫منهنجي دل موهن جو دڙو‬

‫منهنجي دل موهن جو دڙو‬

‫چوڻ چاهيم‪ ،‬تاج محل دل هجي ها‪ ،‬ڀڄي پوي ها‪ ،‬جٽا ُء نه ڪري ها‪ .‬پر جيڪي چوڻ چاهيم‪ ،‬چئي نه سگهيم‪ .‬لفظ ڪروڌ‬
‫جي ڀنڀٽ ۾ ڀسم ٿي ويا‪.‬‬
‫فقط ايترو چيم‪“ ،‬تو مونکي دوکو ڏنو آهي‪ ،‬نجمه‪ ”.‬هن جواب نه ڏنو‪ .‬وڌي وڃي آرٽس آڊيٽوريم جي ٺلهه وٽ بيٺي‪ .‬رئي جي‬
‫ڪنڊ آڱر تي ويڙهڻ لڳي‪.‬‬
‫مان نيپام بم جي گهائل وانگر ڦتڪي اٿيس‪ .‬وڃي سندس پٺيان بيٺس‪ .‬اندر جا اڌما حواسن کي سنگسار ڪري رهيا هئا‪ ،‬نه‬
‫ڳالهايان ته جيڪر جگر مان جواال وهي نڪري‪ .‬تڏهن چيم‪”،‬ڀانيو هوم‪ ،‬تون ائين نه ڪندين َء‪ .‬منهنجي اميدن جي ڪناري‬
‫کي وير وانگر لٽي نه ڇڏيندين َء‪ .‬پر منهنجي ڀائڻ ۽ نه ڀائڻ مان ڇا ورندو‪ .‬مون حياتي َء ۾ هميشه غلط سو چيو آهي‪”.‬‬
‫هو َء خاموش رهي‪ .‬سندس ڪنڌ جو خم وڌي ويو‪.‬‬
‫ڪراچي َء کان ڪوهن تي روهن ۾ ٺاهيل يونيورسٽي موهن جو دڙو ٿيندي ويئي‪ .‬صبر‪ ،‬زندگي َء جي گهڙين وانگر منهنجي‬
‫قبضي کان ڌار ٿي‪ ،‬ڇڙواڳ گهوڙي جيان هوش جي ڌرتي َء کي سنبن سان لتاڙيندو رهيو‪.‬‬
‫هن نه ڳالهايو‪.‬‬
‫مون ڳالهايو‪ “ ،‬مان ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن تنهنجي بيوفائي وساري ڇڏيندس‪ ،‬نجمه‪ ،‬پر نه وساري سگهندس ته تنهنجي ياد‬
‫‪”.‬‬
‫نجمه منهن ورائي منهنجين اکين ۾ نهاريو‪ .‬وڇڙيل نگاهون مليون ‪،‬ته ڪجهه دير تائين ڌار ٿي نه سگهيون ‪ .‬تڏهن ڏسندي ئي‬
‫الء سڪل چپ ڦڙڪي اُٿيس ‪.‬آواز نڙي َء ۾ وچڙيس‪ ،‬ته وچڙيل ئي‬ ‫ڏسندي ‪،‬سندس اکين ۾ پاڻي تري آيو‪ .‬ڪجهه چوڻ ِ‬
‫رهيس ‪ .‬ٻه لڙڪ پنبڻين مان ڇڻندا‪ ،‬ڪنول جهڙل ڳلن تان ِترڪندا سندس رئي جي ڪنڊ ۾ جذب ٿي ويا‪.‬‬
‫پاڻ روڪي نه سگهيم ‪.‬چيم‪ “ ،‬تنهنجا ٻه چار لڙڪ منهنجين بي پناهه مايوسين جو معاوضو ناهن‪ ،‬نجمه ‪”.‬‬
‫هن آليون اکيون کڻي مون ڏانهن ڏنو ‪ ،‬ڳيت ڏيئي نڙي َء کي ليپ ڏنائين ‪ .‬رئي سان ڀنل اکيون اُگهي‪ ،‬ڇپر ڇنڀي ‪ ،‬منهن موڙي‬
‫ڇڏيائين ‪.‬‬
‫چيم‪“ ،‬تنهنجي بيرخي منهنجي َء دل جو داغ آهي‪ ،‬نجمه‪”.‬‬
‫مون ڏانهن ڏسڻ بنا چيائين ‪ “ ،‬تون مونکي سمجهي نه سگهيو آهين ‪ .‬مونکي سمجهڻ جي ڪوشش ڪر خدارا ‪”.‬‬
‫“ تون ريگستان جي رڃ آهين‪ ،‬صحرا جي سڃ آهين ‪ ،‬تون منهنجي سڪرات جي اُڃ آهين‪ ”.‬لڇندي پڇندي چيم ‪ “ ،‬مان تو‬
‫کي خوب سمجهي ويو آهيان ‪ ،‬نجمه “‬
‫“ تون مونکي سمجهي نه سگهيو آهين ‪ ”.‬گهٽيل گهٽيل آواز ۾ چيائين ‪ “ ،‬تون مونکي سمجهي نه سگهيو آهين ‪”.‬‬
‫“ تون پٿر آهين” ڪنهن سنگتراش جو بت آهين” ‪ .‬چيم‪“ ،‬منهنجي چري چاهت جو آواز فرهاد جو ٽيڪم ناهي جو تنهنجي‬
‫دل ۾ لهي وڃي‪”.‬‬
‫ڊين فيڪلٽي آف آرٽس جي در ٻاهران اسٽول تي ويٺل پٽيوالو اوٻاسي ڏيئي‪ ،‬آرس موڙي اُٿي بيٺو‪ .‬هٿ وڌائي ‪ ،‬نوٽيس بورڊ‬
‫تان ڪاٺ جو ڏونڪو کڻي پتل جي ٿالهه تي چار دفعا هيائين ‪ .‬پتل جي وت مان آواز جا اڻ ڏٺا سلسال نڪرندا رهيا ۽‬
‫ورانڊن جي ٺلهن سان وچڙندا رهيا‪.‬‬
‫نجمه چيو‪ “ ،‬مان وڃان ٿي‪“ .‬‬
‫“ مان توکي روڪڻ جو حق نٿو رکان ‪ ”.‬چيم ‪ “ ،‬تون وڃ‪”.‬‬
‫ٻه وکون کڻي بيهي رهي‪ .‬مٿي تي رئو ٺاهيندي چيائين‪،‬‬
‫“روحن جارشتا هڪ ڇڪ سان نه ڇنبا آهن جيئن تو ڪيو آهي‪“ .‬‬
‫“ ورهيه ٿيا جو مون پنهنجو روح تنهنجي پيار تان قربان ڪري ڇڏيو هو‪ ”.‬وراڻيم “ اڄ منهنجي دل موهن جو دڙو آهي‪”.‬‬
‫الء ڊراما لکندي ۽ ڊرامن ۾ ڪم ڪندي ‪ ،‬تون زندگي َء ۾ به ڊرامائي انداز اختيار ڪري ويو‬ ‫“ ڪاليج ۽ يونيورسٽي َء ِ‬
‫آهين‪ “ .‬مون کان نظرون بچائيندي ‪ ،‬چيائين ‪ “ ،‬تون حقيقتن کان پري ٿي ويو آهين‪“ .‬‬
‫“ جنم زندگي َء جي ڊرامي جي ابتدا ۽ موت ان جو انجام آهي‪ “ .‬صبر جوبند ڀڄي پيو‪ .‬چيم ‪ “ ،‬فرق فقط ايترو آهي‪ ،‬جو‬
‫ٿ ۾ چڙهي مونکان‬ ‫زندگي َء جي المناڪ ڊرامي ۾ مان ڪارو ڪفن ٻڌي ايندو رهيو آهيان ‪ ،‬۽ تون چئن گهوڙن جي َر َ‬
‫پري ڀڄندي رهي آهين‪”.‬‬
‫وراڻيائين ‪ “ ،‬مان تو وانگر ڊائالگ ڳالهائي نٿي سگهان ‪ ،‬تو وانگر دل جو حال اوري نٿي سگهان‪”.‬‬
‫“ مان ان جي ضرورت به نٿو محسوس ڪيان‪ ”.‬چيم‪ “ ،‬تون فقط هڪ دفعو ٻيهر انڪار ڪر‪ .‬پنهنجي نٺرتا سان منهنجي‬
‫من جو رهيو کهيو شيشو ُچور ڪر‪ .‬ناڪار جي آخري بڙڇي منهنجي هنيان َء ۾ هڻ‪ .‬چئه نجمه ته تو مون سان محبت نه‬
‫ڪئي هئي ‪ .‬چئه ته مون سان گڏ هڪ گهر ۽ هڪ زندگي َء جا خواب نه ڏٺا هيئه‪”.‬‬
‫ڏاڍي ڏک وچان چيائين ‪ “ ،‬مان تنهنجي آڏو جلي مران ‪ ،‬تڏهن به تو کي منهنجي اڻميي پيار تي اعتبار نه ايندو‪”.‬‬
‫پوء منهنجي ڳالهه ڇوٿي ٺڪرائين ‪ .‬مونسان هلين ڇونٿي؟”‬ ‫هڪدم چيم ‪ “ ،‬ته ِ‬
‫ولهه جهڙي آواز ‪ ،‬۽ جذبن کان خالي لهجي ۾ پڇيائين ‪ “ ،‬ڀڄي هالن ؟”‬
‫“ جيڪي سمجهين ‪”.‬‬
‫“ٻي ڪا راهه ڪانهي ؟”‬
‫“ نه ‪ .‬مان توکي تنهنجي خاندان کان ڏهن جنهن ۾ به حاصل ڪري نه سگهندس ‪”.‬‬
‫“ ڇو؟”‬
‫“ ڇو جو مان پٽيوالي جو پٽ آهيان ‪ ،‬تون چيف انجنيئر جي ڌي َء آهين‪”.‬‬
‫“ پر پاڻ ٻنهي ته ائين ڪڏهن به نه سوچيو آهي‪“ .‬‬
‫“ تنهنجي منهنجي سوچڻ سان ڪجهه نه ورندو نجمه ‪”.‬‬
‫وراڻيم‪ “ ،‬اسان جي شادي منهنجي پي ُء ۽ تنهنجي ڊيڊي َء جي سماجي رتبن جي فٽ بال ميچ تي منحصر آهي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫منهنجو پي ُء زخمي گول ڪيپر آهي‪“ .‬‬
‫هو َء ڪنهن اونهي سوچ ۾ گم ٿي ويئي‪.‬‬
‫“ مان طبقاتي ڪشمڪش جي ڌٻڻ مان اُڀري تنهنجي خاندان کي ڪلهو هڻي نه سگهندس‪ “ .‬چيم‪ “ ،‬مونکي سچ پچ چاهين‬
‫ٿي ته مونسان نڪري هل ‪ ،‬هن ڪوڙي شان شوڪت ۽ ٺاهه ٺڳي َء کي ڊاهي مونسان نڪري هل‪“ .‬‬
‫هن جواب نه ڏنو‪ .‬ڪلها ڪنبڻ لڳس‪ .‬ٿڪل نگاهن سان مونڏانهن ڏسڻ لڳي‪.‬‬
‫ُ‬
‫الء چيم ‪ “ ،‬مان ڪورٽ ۾ بيهي ‪ ،‬قانون جي دائرن ۾ توکي پنهنجو ڪندس ‪ .‬اتي طبقاتي ڪشمڪش نه‬ ‫کيس قائل ڪرڻ ِ‬
‫هوندي‪ .‬اُتي ڪوبه توکي مون کان ڌار ڪري نه سگهندو ‪ .‬هل ‪ ،‬نجمه هل ‪”.‬‬
‫الء تيار ڪيو‬
‫“ مان –” هو َء هٻڪي ‪ .‬جملو پورو ڪري نه سگهي ‪ “ .‬چيم ‪ .‬هٻڪين ڇو ٿي؟ مون پاڻ کي سڀ ڪجهه ٻڌڻ ِ‬
‫آهي‪”.‬‬
‫ڪجهه دير ترسي‪ ،‬اونهو ساهه کڻي ‪ ،‬ڳيت ڏيئي چيائين‪.‬‬
‫“مان جدائي َء جو عذاب سهنديس ‪ ،‬پر ڪنهن به قيمت تي توسان ڀڄي نه هلنديس‪”.‬‬
‫“نه نه ‪ .‬ائين نه چئه‪ ”.‬ڦاٽ کاڌم‪“ ،‬چئه ته منهنجي ڪنگال ۽ مفلس زندگي َء سان پلئه نه اٽڪائيندين َء‪”.‬‬
‫“سوچ ته سهي‪ .‬مان توسان ڀڄي هالن ‪ ،‬ته منهنجو ڪراڙو پي ُء ۽ جوان ڀائر دنيا ۾ ڪهڙو ڪنڌ کڻي سگهندا! چيائين “اهو‬
‫منهنجي خاندان جي عزت جو سوال آهي‪”.‬‬
‫“۽ منهنجي زندگي َء جو سوال آهي‪”.‬‬
‫الء تيار آهيان‪ .‬پر ڀڄي نه هلنديس‪”.‬‬‫پوء مان مرڻ ِ‬ ‫ِ‬ ‫“تنهنجي زندگي جيڪڏهن منهنجي ساهه سان سينگار جي سگهي‪ ،‬ته‬
‫“ تون نه فقط دو کيباز ۽ بيوفا آهين ‪ ،‬پر چاالڪ به آهين‪“ .‬‬
‫وراڻيم‪ “ ،‬تو وٽ بهانن جي کوٽ ناهي‪“ .‬‬
‫جاء تي جيڪڏهن تون هجين ها ته ڇا‪”-‬‬ ‫“تون ٿڌي َء دل سان ته سوچي ڏس‪ .‬منهنجي ِ‬
‫پرچاء ‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“مونکي دليلن جي رانديڪن سان نه‬
‫“تون بيحد جذباتي آهين‪”.‬‬
‫“ ها‪ .‬ها مان جذباتي آهيان‪ ،‬تڏهن ته تنهنجي پيار تان پنهنجي دل جي دنيا قربان ڪري ڇڏيم‪ .‬سوچيو هيو‪ ،‬تنهنجو پيار‬
‫سرڪ ڏيندو‪ .‬پر نه‬ ‫منهنجي مايوس زندگي َء جي اُداس چپڙن کي مرڪ ڏيندو منهنجي هيڪلي حياتي َء کي جيئڻ جي ُ‬
‫منهنجي سوچڻ مان ڇا ورندو‪ .‬مون هميشه غلط سوچيو آهي‪ .‬تون بيوفا آهين‪ .‬تون بيوفا آهين ‪ ،‬نجمه‪”.‬‬
‫اندر اڌ ٿي پيو‪ .‬من ملول ۽ پيار پري جي پيڙا ٿي پيو‪.‬‬
‫دل ڀڳي‪ ،‬ته ڄڻ ڪائنات جو نظام به درهم برهم ٿي ويو‪ .‬هو َء اکين کان اوجهل ٿي‪ ،‬يونيورسٽي َء جي کنڊرن ۾ گم ٿي ويئي‪.‬‬
‫تڏهن ڊوڙندو ‪ ،‬شهر ويندڙ بس جي فٽ بورڊ تي وڃي پير رکيم‪ .‬بس خالي هئي‪ .‬پوئين سيٽ جي ڪنڊ ۾ ڪٻو ٿي ويٺس ‪.‬‬
‫سمورو وجود خود –عذاب جي چکيا تي چيچالئڻ لڳو‪ .‬حياتي ٻٻر جي ٽاري ٿي پيئي ‪.‬‬
‫مان بس جي دري َء تي منهن رکي ايٿليٽڪ گرائونڊ جي ڇٻر ڏانهن ڏسڻ لڳس ‪ ،‬جتي هڪ دفعي نجمه چيو هو‪ “ ،‬اسان جون‬
‫يونيورسٽيون ۽ ڪاليج تعليم سان سماجي نظام مان ننڍ وڏائي َء جو فرق ختم ڪري ڇڏيندا‪ .‬تون به هڪ نه هڪ ڏينهن سي‪-‬‬
‫ايس – پي ڪري وڏو عهدو حاصل ڪري سگهندين‪ ”.‬مون وراڻيو هو‪ “ ،‬مان اتفاق جو قائل نه آهيان‪ .‬هنن ڪاليجن ۽‬
‫يونيور سٽين مان ڪندذهن ڪالرڪ‪ ،‬دفتري‪ ،‬ڊيسپيچر ۽ ماستر پيدا ٿيندا رهيا آهن ۽ ٿيندا رهندا –مان اُن محڪوم رعيت‬
‫الء بهترين شڪار ٿيندس‪.‬‬ ‫جو هڪ معمولي ۽ غير‪-‬اهم فرد رهندس ‪ ،‬مان حاڪم نه‪ ،‬پر چنگيز ۽ هالڪو َء جهڙن حاڪمن ِ‬
‫هڪ ڏينهن ‪ ،‬جڏهن ڪنهن سي –ايس پي َء سان تنهنجي شادي‪ ”،-‬نجمه مونکي جملو پورو ڪرڻ نه ڏنو هو‪ .‬چيو هئائين ‪”،‬‬
‫مان تنهنجي آهيان ‪ ،‬تنهنجي ٿي رهنديس ‪ .‬مونکي گار نه ڏي‪”.‬‬
‫ڪيڏانهن ويئي تنهنجي غيرت ‪ ،‬عورت ! نجمه جو وجود ڀڳل شيشي وانگر منهنجي َمنَ ۾ چڀيندو رهيو ‪ .‬تون بيوفا آهين‪،‬‬
‫الء چاهيو‬
‫دنيا جي هر عورت بيوفا آهي‪ -‬مان ڀڻڪندو رهيس – تو مونکي نه‪ ،‬منهنجي اندر ۾ لڪل فنڪار کي گهڙي پل ِ‬
‫هو‪ ،‬جنهن کي اسٽيج تي ڏسي تو تاڙيون وڄايون هيون ‪ .‬تون اُنهن انسانن جي برادري َء منجهان آهين نجمه‪ ،‬جن وان گو کي‬
‫مفلسي َء ۾ مرڻ ڏنو ‪ ،‬پر سندس تصويرن جو ملهه لکين رپيا لڳايائون – جن سقراط کي زهر جو پيالو پيئاريو ‪ ،‬پر سندس‬
‫عيسي کي صليب تي لٽڪايو ‪ ،‬پر سندس مورتين سان گرجائون ڀريائون ‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫افڪار ڪتابن ۾ ڇپايائون – جن‬
‫نجمه سان گذاريل هڪ هڪ گهڙي مونکي گهائڻ لڳي‪ .‬هڪ هڪ ياد دل تي رت جي ليڪ ڇڏيندي رهي‪ .‬هڪ دفعي‬
‫چيو هئائين‪“ ،‬ڪنهن کان ٻڌو هوم ته هندستاني عورت زندگي َء ۾ فقط هڪ دفعو محبت ڪندي آهي‪ .‬پر مونکي يقين آهي‪،‬‬
‫دنيا جي هر عورت زندگي َء ۾ فقط هڪ دفعو محبت ڪندي آهي‪ ”.‬اُن دفعي کيس وراڻيو هوم‪ ،‬محبت ۾ سچائي انفرادي عمل‬
‫ليلي مجنون ‪ ،‬سسئي پنهون ۽ سهڻي ميهار جن جي محبت جا قصا‬ ‫جي حدتائين قبول ڪري سگهجي ٿي ‪ .‬خوش قسمت هئا ٰ‬
‫قلمبند ڪرائي پڪن جلدن ۾ ٻڌايا ويا آهن‪ .‬مان پنهنجي دوست رام کي عظيم سمجهندو آهيان ‪ ،‬جنهن محبت خاطر هندستان‬
‫وڃڻ نه قبوليو ۽ جڏهن دين ڌرم جي نالي ۾ کيس ناڪامي ملي‪ ،‬تڏهن لينڊس ڊائون پل تان سنڌو درياهه ۾ ٽپو ڏيئي جان‬
‫ڏنائين‪ ،.‬نجمه خوف کان ڪنبندي پڇيو هو‪ “ ،‬تون محبت ۾ مرڻ جائز ٿو سمجهين؟ ۽ مون وراڻيو هو‪ “ ،‬موت جائز يا‬
‫ناجائز نه هوندو آهي‪ .‬جائز يا ناجائز ٻار هوندا آهن موت معمولي ‪ ،‬يا غير معمولي هوندو آهي‪ .‬آپگهات غير معمولي موت‬
‫آهي ‪ .‬جن انسانن جو ضمير جر ڪندڙ هوندو آهي‪ ،‬تن جو موت به غير معمولي هوندو آهي‪ “ .‬هن جيلي فش جهڙي سرد ۽‬
‫ڌڏندڙ آواز ۾ پڇيو هو‪ “ ،‬جيڪڏهن مان تنهنجي ٿي نه سگهان ‪ ،‬تو کان وڇڙي وڃان‪ ،‬تڏهن تون به خود ڪشي ڪندين ‪”.‬‬
‫تڏهن وراڻيو هوم‪ “ ،‬ها نجمه ‪ ،‬مان خودڪشي ڪندس‪”.‬‬
‫ڏامر جي ڪاري ڪوجهي رستي تي ڊوڙندڙ بس يونيورسٽي َء جي حدن مان نڪري ويئي ‪.‬‬
‫مان خودڪشي ڪندس! ذهن جي مقبرن ۾ ماضي َء جو آواز پڙاڏا ڪرڻ لڳو‪ .‬منهنجو پنهنجو آواز صدا بڻجي مون کان‬
‫محبت جو دان گهرڻ لڳو‪ .‬زندگي! ها زندگي ‪ .‬مان تو کي زندگي َء جونذرانو ڏيندس ‪ .‬مان هڪ بيوفا عورت کي ثابت‬
‫ڪري ڏيکاريندس ته دنيا جي ڪابه عورت مرد جي محبت جو معاوضو ڏيئي نٿي سگهي‪ .‬مرد محبت ڪرڻ ۽ نڀائڻ ڄاڻي‬
‫‪ .‬دل ڏيئي پڇتائڻ مرد جو مرڪُ ناهي ‪ .‬اسان جو سينو جيڪر غمن جو سمنڊ ۽ مصيبتن جو هماليه به لڪائي ڇڏي!‬
‫بس ڊوڙندي رهي‪.‬‬
‫ُ‬
‫هرڄاتل سڃاتل عورت جي شڪل منهنجي تصور ۾ مڪروهه ٿيندي ويئي ‪ .‬سندس وار واسينگ ‪ ،‬اکيون اال َء ‪ ،‬هٿ پير‬
‫وڇون ۽ جسم بال ٿيندو ويو‪.‬‬
‫خيالن جي ڄار مان تڏهن نڪتس‪ ،‬جڏهن ڪنڊيڪٽر چيو‪“ ،‬سعيد منزل “‬
‫االء ڪيئن بارنيس اسٽريٽ تائين پهتس‪ .‬بيچين هئڻ‬ ‫بس اسٽاپ تي لهي ‪ ،‬ڪينچي َء وانگر رستا ڪپيندڙ ٽريفڪ کان بچندو ِ‬
‫جي باوجود محسوس ڪيم ته هر ڪو مونکي گهوري رهيو هو‪ .‬سندن نگاهون ‪ ،‬اُهي نگاهون نه هيون‪ ،‬جي منهنجيون‬
‫سڃاتل هيون‪ .‬احمد پان واري وٽ غفور حاجي پچيو‪“ ،‬ڏي خبر‪ ،‬ڪا کڙڪ پيئه؟” مون ڏانهس ڏٺو‪.‬‬
‫هن چيو‪“ ،‬روئين ٿو چريا! مڙس ٿي وقت کي منهن ڏبو آهي‪”.‬‬
‫“غفور‪ ،‬منهنجي دل ڀڄي پيئي آهي‪ ”.‬روئڻهار ڪي آواز ۾ چيم‪“ ،‬عورت بيوفا آهي‪”.‬‬
‫ڪوهاٽ هوٽل کان اڳ ڀرو ٿيس ته خيال آيو‪ ،‬غفور کي منهنجي ناڪام محبت جي خبر ڪيئن پيئي ! غفور حجم گهٽ‪ ،‬۽‬
‫سياستدان وڌيڪ آهي‪ .‬سوچيم‪ ،‬صبح کان جو گهر مان غائب آهيان‪ ،‬سو ضرور اڳ ڦريو آهي‪ ،‬دئوس‪.‬‬
‫چاچي نورو َء منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو‪ .‬مون ڏانهنس نهاريو‪.‬‬
‫چاچو نورو منهنجو سڳو چاچو ناهي ‪ .‬چاچو نورو سڄي بارنيس اسٽريٽ جو چاچو آهي‪ .‬هر ڪو سڏيس چاچا‪.‬‬
‫چاچا نورو َء منهنجي منهن ۾ نهاريندي چيو‪“ ،‬ايڏو نااُميد ٿيو آهين ! همت ڪر‪ ،‬پٽ‪“ .‬‬
‫سڌ آهي ! سوچيم‪ ،‬سچ چوندا آهن چريا‪ ،‬ته عشق ۽ مشڪ لڪائڻ سان نه لڪن‪.‬‬ ‫ته چاچا نورو َء کي به منهنجي محبت جي ُ‬
‫ُ‬
‫ڏاڍي ارمان مان چيم‪ “ ،‬هڪ عورت مان ٻي ڪهڙي اميد رکي سگهجي ٿي‪ ،‬چاچا‪”.‬‬
‫“ ها ٻچا‪ ”.‬چاچا نورو َء وراڻيو‪“ ،‬مردن جي عزت عورت جي هٿ وس هوندي آهي‪ .‬مرضي پوين ته مٿي تان الهي مٽي َء ۾‬
‫هڻن‪”.‬‬
‫“اسين مٽي َء جا مندر آهيون چاچا‪ ،‬وڃئون ڀرندا‪”.‬‬
‫“سوئر صبح کان غائب آهي‪”.‬‬
‫“ڪير؟”‬
‫“اهو قادر سائيڪل وارو ٻيو ڪيو‪”.‬‬
 ‫“قادر سائيڪل وارو!” مون حيرت مان چاچا نورو َء ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫“ها‪ ،‬ها‪ ،‬قادر سائيڪل وارو‪ ”.‬چاچا جي منهن تي نفرت تري آئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬سڀني جو شڪ ان سوئر ۾ آهي‪”.‬‬
‫چاچا نورو بارنيس اسٽريٽ جو جاسوس آهي‪ .‬سعيد منزل کان الرينس روڊ تائين جيڪي ڪجهه ٿيندو‪ ،‬کيس ڪن پوندو ‪.‬‬
‫سوچيم‪ ،‬اڄ هي پوڙهو بيزار ڪندو‪ ،‬هون َء ئي دل دفن ٿي ويئي آهي‪ .‬مان کيس ڇڏي‪ ،‬ڪمپائونڊ جو لوهي در لنگهي ‪ ،‬تارا‬
‫چند بلڊنگ جي ڏاڪڻ ٻه ٻه ڏاڪا ڪري چڙهي ويس‪.‬‬
‫ٻه ماڙ جو در کڙڪائي ‪ ،‬ڀت کي ٽيڪ ڏيئي بيهي رهيس‪ .‬ٽه –ماڙ تان رعوف ٽيلر ماسٽر هيٺ لٿو ‪ ،‬هو مونکي گهوريندو‬
‫هيٺ هليو ويو‪.‬‬
‫امان در کوليو ‪.‬‬
‫الء هڪٻئي ڏانهن نهاريو‪ .‬نه هن ڳالهايو‪.‬‬
‫اسان ٻنهي هڪ کن ِ‬
‫۽ نه مون‪.‬‬
‫مان اندر ويس‪ .‬هن در بند ڪري ڇڏيو‪ ،‬نفرت ۽ بغاوت جي طوفان کي يونيورسٽي َء کان گهر تائين اندر ۾ جهليندو آيو‬
‫ڀونء ٿي ويندس‪ .‬واچوڙي وانگر اُڏامي ويندس‪ .‬پنهنجي َء‬
‫ِ‬ ‫هوس‪ .‬گهر پهتس ته طوفان جي زور ۾ جي جهرڻ لڳو‪ .‬ڀانيم‪،‬‬
‫ئي آڳ ۾ ٽانڊي وانگر سڙي رک ٿي ويندس‪.‬‬
‫تڏهن امان جي آواز تي منهن ورائي ڏانهس ڏٺم‪ .‬چيائين‪“ ،‬پڻهين کي دل جو دورو پيو آهي‪”.‬‬
‫کيس جواب نه ڏنم‪.‬‬
‫ُگهٽيل ُگهٽيل آواز ۾ چيائين‪“ ،‬جڳ کي ڪهڙو منهن ڏيکارينداسين ‪”.‬‬
‫“ڇو ؟ اسان جڳ کي ڀونڊو ڏنو آهي ڇا ! “ وراڻيم‪ “ ،‬دل جو دورو ته وڏن ماڻهن کي به پوندو آهي ‪ .‬غريبن کي پيو ته ڄڻ‬
‫عيب ٿي پيو ! ڇا اسان کي دل جي دوري جو به حق ناهي ؟ “‬
‫امان عجب مان مون ڏانهن ڏٺو ‪ .‬پڇيائين ‪ “ ،‬صبح کان ٻاهر رهيو آهين “ ڪٿان پيو اچين ؟ “‬
‫“ يو نيورسٽي َء مان ‪“ .‬‬
‫“ ته توکي سچ سچ خبر ناهي‪ “ ،‬امان جي اکين مان لڙڪ لڙي پيا‪.‬‬
‫فقط ايترو پڇيم‪ “ ،‬گهر تي ائٽم بم ڪريو آهي‪ ،‬ڇا‪ ”.‬امان وراڻيو‪“ ،‬رخسانه قادر سائيڪل واري سان ڀڄي ويئي آهي‪”.‬‬
‫“منهنجي ڀيڻ قادر سان ڀڄي ويئي ! “ ڀانيم‪ ،‬منهنجي رڙ سان عرش ڏري پوندو‪ ،‬ڌرتي ڦاٽي پوندي ‪ ،‬سج آسمان مان ڇڏائجي‬
‫ويندو ‪ .‬پر ڪجهه نه ٿيو ‪ .‬هڪدم محسوس ڪيم ته آواز سڪرات جي کونگهري وانگر منهنجي َء نڙي َء ۾ کر کر ڪري‬
‫رهيو هو‪.‬‬
‫ڪائنات جي ڪوڏ مان پڙال ُء ايندو رهيو‪-‬تنهنجي ڀيڻ ڀڄي ويئي آهي‪ -‬تنهنجي ڀيڻ ڀڄي ويئي آهي‪.‬‬
 ‫سر مارٽيمر ويلر ۽ قلندر‬

‫سر مارٽيمر ويلر (قديم آثارن جو جڳ – مشهور ماهر) هوٽل جي انتظار گاهه ۾ داخل ٿيو‪ .‬ٿڪل ٿي ڏٺو‪ .‬چيائين‪“ ،‬معاف‬
‫ڪجو‪ .‬مان اصل هينئر موهن جي دڙي کان حيدرآباد پهتو آهيان‪”.‬‬
‫انتظار گاهه ۾ صحافي‪ ،‬پريس فوٽو گرافر‪ ،‬ريڊيو پاڪستان جانمائيندا‪ ،‬شاگرد ۽ سرڪاري ڪامورا موجود هئا‪ .‬هڪڙي‬
‫صحافي َء سرمارٽيمر ويلر کان پڇيو‪”،‬موهن جي دڙي کي ڪڏهن کان ڪلر ڪوري رهيوآهي ؟”‬
‫سر مارٽيمر ويلر ٺهه پهه وراڻيو‪“ ،‬اهو سوال سياسي نوعيت جو آهي‪ .‬مان جواب نه ڏيندس‪”.‬‬
‫“موهن جو دڙو سنڌ جي عالمت آهي‪ ”.‬يونيورسٽي َء جي هڪ شاگرد سر مارٽيمر کان پڇيو ‪ “ ،‬موهن جي دڙي کي بچائڻ‬
‫الء اوهان ڪهڙا اُپا َء وٺي رهيا آهيو‪”.‬‬
‫ِ‬
‫“ اهو سوال پنهنجي حڪومت کان پڇو‪ ”،‬سر مارٽيمر سرڪاري ڪامورن ڏانهن ڏسندي وراڻيو‪.‬‬
‫هڪ بندرو ‪ ،‬ٺوڙهو ۽ نهايت بيڊولو شخص‪ ،‬شاگرد ‪ ،‬صحافين ۽ پريس فوٽو گرافرن کي تڪيندو‪ ،‬اڳتي هليو آيو‪ .‬هن ڀڳل‬
‫ٽٽل ۽ انگريزن جي ارواح کي عذاب ڏيندڙ انگريزي َء ۾ سر مارٽيمر سان پنهنجي واقفيت ڪرائيندي چيو ‪ “ ،‬مان فلمن جو‬
‫مشهور ۽ سڀ کان شاهوڪار پروڊيوسر آهيان‪”.‬‬
‫“ مون کي افسوس آهي‪ ،‬مسٽر پروڊيوسر‪ ”،‬سر مارٽيمر وراڻيو‪“ ،‬اسان حڪومت کي تاڪيد ڪئي آهي ته ڪنهن کي به‬
‫موهن جي دڙي ۾ فلم جي شوٽنگ ڪرڻ نه ڏين‪”.‬‬
‫“ اسان کي موهن جي دڙي سان ڪابه دلچسپي نه آهي‪”.‬بيڊولي ٺوڙهي ساڳي لهجي ۾ چيو‪ “ ،‬مون کي پنهنجا پيسا حرام‬
‫ڪرڻا ناهن جو کنڊرن جي فلم ٺاهيان‪”.‬‬
‫پوء ؟” سر مارٽيمر ويلر حيرت مان پڇيو‪.‬‬ ‫“ته ِ‬
‫الء بنيادن سميت اصلوڪي هنڌان کڻي‬ ‫“ ڪجهه سال اڳ مصر ۾ فرعون جي قديم عبادت گاهن کي پاڻي َء کان بچائڻ ِ‬
‫جاء تي پهچاپو ويو هو‪ ”.‬بيڊولي پروڊيو سر چيو‪“ ،‬اسان کي به بس اهڙو هڪ ڪم ڪرائڻو آهي‪”.‬‬ ‫محفوظ ِ‬
‫سر مارٽيمر عجب مان پڇيو ‪“ ،‬تون ڇا کڻائيندين‪”.‬‬
‫“هر سال سڀيئي فلم اسٽار ۽ هيرامنڊي َء جا هيرا ڪشاالڪڍي قلندر شهباز جي ميلي تي سيوهڻ ايندا آهن‪ ،‬اسان جو وقت‬
‫برباد ڪندا آهن‪ ”.‬ٺوڙهي ۽ بندري پروڊيو سر چيو‪“ ،‬اسان فيصلو ڪيو آهي‪ ،‬ته ائين قلندر لعل شهباز جي سموري‬
‫درگاهه بنيادن سميت پٽائي الهور کڻي وڃون‪ .‬ان سلسلي ۾ تون اسان جي ڪهڙي مدد ڪري سگهندين؟”‬
 ‫سچل سرمست ‪ Trouble‬۾‬
‫ٻه اڇن اُجرن ڪپڙن سان قداور‪ ،‬ٿلها ۽ ٽڪڻ وٽان گنجا شخص ٽنڊي جي مشهور ٻاڪڙا هوٽل ڪيفي ڪنگال ۾ لنگهي آيا‪.‬‬
‫ٻئي پنجاهه جي لڳ ڀڳ هئا ۽ وٽيل سٽيل هئا‪ .‬ٻاڪڙي ۾ ويٺل گراهڪ سندن شخصيت کان بيحد متاثر ٿيا ۽ منهن ورائي‬
‫هنن ڏانهن ڏسڻ لڳا (ٿلها ماڻهو ڏسڻ ۾ رعبدار۽ معتبر ايندا آهن ‪) .‬ٻئي ٿلها نڪ سڌو وڃي دخل *تي بيٺا ۽ ڪيفي ڪنگال‬
‫جي مالڪ عاشق آزاد سان ڳالهائڻ لڳا‪.‬‬
‫ڪيفي ڪنگال جو اصلو ڪو نالو “ اسٽار آف سنڌ ريسٽورنٽ” آهي‪ ،‬تنهنڪري سندس ستارو گردش ۾ آهي‪ .‬هن ٻاڪڙا‬
‫هوٽل ۾ فقط اُهي گرا هڪ ايندا آهن ‪ ،‬جن جي هٿن جا ليڪا ٽيڪن ۽ ڪوڏرن جي رهڙن سان ڊهي ويندا آهن‪ .‬ٻاڪڙن جا‬
‫گرا هڪ پنهنجين پيشانين تي صدين جي تاريخ جا آثار کڻي گهمندا آهن ‪ .‬سندن چپن تي انسانيت جي اُها گم ٿيل مرڪ‬
‫هوندي آهي‪ ،‬جنهن جي تالش ۾ انسان “ فيس پائوڊر “ کان “ گن پائوڊر “ تائين ايجادون ڪري ڇڏيون ‪ ،‬پر ُمرڪن جي‬
‫فيڪٽري تيار ڪري نه سگهيو آهي‪.‬‬
‫ٻاڪڙا هوٽلن ۾ ڇوڙ ڀڳل چيڪاٽ ڪندڙ ٽيبلون ۽ ڪرسين بدران بينچون رکيل هونديون آهن‪ ،‬جتي مون جهڙا موالئي ايندا‬
‫آهن ‪ ،‬ويهندا آهن ۽ ڪڙڪ چانهه پي فلمن جا گانا ۽ قوالين جا رڪارڊ ٻڌندا آهن‪.‬‬
‫ڪيفي ڪنگال جو مالڪ عاشق آزاد‪ ،‬آسر کان اڌ رات تائين زور زور سان لتامنگيشڪر ۽ محمد رفيع جا رڪارڊ‬
‫وڄائيندو آهي ۽ اهڙي َء طرح پنهنجي ٻاڪڙي جي پبلسٽي ڪندو آهي‪ .‬هوٽل ۾ چار الئوڊ اسپيڪر لڳل آهن‪ ،‬جن مان ايڏو ته‬
‫آسمان ڦاڙ آواز نڪرندو آهي‪ ،‬جو ٻاڪڙي جا گراهڪ اندريان آواز وساري گانن جي لهرن ۾ لڙهي ويندا آهن‪ ،‬سپ سپ‬
‫ڪري چانهه پيئندا آهن ۽ پنڪيون کائيندا آهن‪.‬‬
‫پوء‬
‫ڪيفي ڪنگال جي بلڪل سامهون نور مسجد آهي‪ .‬مسجد جي مينارن تي اڳ ٻه الئوڊ اسپيڪر لڳل هوندا هئا‪ .‬پر ِ‬
‫جڏهن عاشق آزاد محمد رفيع جو فلم “ برسات” ۾ ڳايل ڳانو “ مين زندگي مين هردم روتا هي رها هون” جو رڪارڊ وٺي‬
‫آيو‪ ،‬تڏهن مسجد جي انتظامي ڪاميٽي َء هڪ هنگامي اجالس سڏايو ۽ ٿڏي تي ٻن وڌيڪ الئوڊ اسپيڪرن خريد ڪرڻ جي‬
‫رٿ پاس ڪري ڇڏي‪ .‬تڏهن کان نور مسجد جي مينارن تي چار الئوڊ اسپيڪر لڳل آهن‪ ،‬جن مان ڏينهن ۾ پنج دفعا ٻانگ‬
‫جو آواز ايندو آهي ۽ جمع ڏينهن موالنا عبدالجبار گپچاڻي الڳيتو ڏيڍ ڪالڪ تائين خطبي کان اڳ ڳالهائيندو آهي‪ .‬هو ماڻهن‬
‫کي قبر جي عذاب‪ ،‬قيامت جي ڊپ ۽ هللا سائين َء جي قهر کان ڏڪائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي‪ .‬ماڻهو ‪ ،‬جيڪي بک جي‬
‫عذاب ‪ ،‬بيروز گاري َء جي ڊپ ۽ خالي ذهن ۾ ويٺل راڪاسن جي قهر کان ڪنبيل آهن‪ .‬تن تي موالنا عبدالجبار گپچاڻي َء جي‬
‫تقريرن جو زبردست اثر ٿيندو آهي‪.‬‬
‫جڏهن به نور مسجد جي چئن الئوڊ اسپيڪرن مان ٻانگ جو آواز اچڻ شروع ٿيندو آهي‪ ،‬عاشق آزاد هڪدم رڪارڊنگ *‬
‫بند ڪري اکيون به ڪري ڇڏيندو آهي ‪ .‬۽ پو ِء جڏهن ٻانگ ۾ محمد رسول هللا جو نالو ٻڌندو آهي‪ ،‬تڏهن ٻئي اڱوٺا چمي‬
‫اکين* تي رکندو آهي‪ .‬ٻانگ ختم ٿيندي آهي ته پنهنجي قميص جا بٽڻ کولي وارن ڀريل سڀني کي شوڪارو هڻي‪ ،‬هڪدم‬
‫رڪارڊنگ شروع ڪندو آهي‪ “ ،‬مين زندگي مين هردم روتاهي رها هون ‪“ .‬‬
‫هڪ دفعي موالنا عبدالجبار گپچاڻي ڪيفي ڪنگال آڏو اچي بيٺو هو‪ .‬چولي جون ٻانهون ٺونٺين تائين کنجي ‪ ،‬هٿ لوڏي ‪،‬‬
‫ٻانهون لوڏي‪ ،‬پير ڌرتي َء تي هڻي‪ ،‬ننهن چوٽي َء جو زور لڳائي‪ ،‬رڙيون ڪرڻ لڳو هو‪ .‬ايڏي َء جفاڪشي َء کان پو ِء به‬
‫ماڻهو فقط “ روتا هي رها هون “ ٻڌي رهيا هئا‪ .‬جڏهن ماڻهن جو ميڙ ٻاڪڙي جي ٻاهران وڌندو ويو ‪ ،‬تڏهن عاشق آزاد‬
‫الء تيار ٿي ويٺو ‪ .‬موالنا اول آزاد کي قبر جي عذاب‪ ،‬قيامت جي ڊپ ۽ هللا سائين‬
‫رڪارڊ الهي ڇڏيو ۽ موالنا جي ڳالهه ٻڌڻ ِ‬
‫پوء چيو هئائين ‪ “ ،‬شرم ڪر‪ ،‬عزيزم‪ ،‬جناب عاشق علي آزاد بن معشوف‬ ‫جي قهر کان ڏڪائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي‪ ،‬۽ ِ‬
‫علي برباد* شرم ڪر‪ ”.‬عاشق آزاد دخل جي خاني مان رڪارڊنگ ڪرڻ جو ليسن ڪڍي موالنا کي ڏيکار يندي چيو هو‪،‬‬
‫“مون وٽ رڪارڊنگ ڪرڻ جو ليسن آهي‪ ”.‬موالنا ليسن نظر انداز ڪندي پنهنجي ڳالهه جاري رکي هئي‪ “ .‬من مسلمان‬
‫هوندي به تون هندستاني فلمن جا رڪارڊ‪ ،‬يعني ڪافرن جو رڪارڊ وڄائيندو رهين ٿو ‪ .‬ڇا پاڪستاني ڳائڻا مري ويا آهن؟‬
‫ڇا ملڪه ترنم ميڊم نور جهان صاحبه تمغه خدمت ۽ جناب مهدي حسن صاحب تمغه خدمت مري ويا آهن؟ ڇا پاڪستان ۾‬
‫گوين جو ڪال پئجي ويو آهي! شرم ڪر‪ ،‬ڪجهه ته خيال ڪر‪ .‬پاڪستاني فلمن جارڪارڊوڄائيندو ڪر‪ ،‬جهڙوڪ –‬
‫“ميرا کوئي نهين هي تيري سوا‪”.‬‬
‫موالنا جي تلقين ‪ ،‬قبر جي عذاب ۽ قيامت جي ڊپ جو عاشق آزاد تي تر جيترو به اثر نه ٿيو ۽ هو اڃان تائين زور زور سان‬
‫لتامنگيشڪر ۽ محمد رفيع جارڪارڊ وڄائيندو آهي‪ .‬هر جمعي تي موالنا عبدالجبار گپچاڻي پنهنجي تقرير ۾ نمازين کي‬
‫ٻڌائيندو آهي ته عاشق آزاد هندستان جو سيڪريٽ ايجٽ آهي‪ ،‬پاڪستان جو دشمن ۽ غدار آهي‪ ،‬۽ اندرئي اندر ائٽم بم تيار‬
‫ڪري رهيو آهي‪ .‬جڏهن ٻه اڇن اُجرن ڪپڙن سان قداور‪ ،‬ٿلها ۽ ٽڪڻ وٽان گنجا شخص ڪيفي ڪنگال ۾ لنگهي آيا‪ ،‬تڏهن‬
‫سڀني گراهڪن کي سخت تشويش ٿي ۽ هر ڪو منهن ڦيرائي هنن ڏانهن ڏسڻ لڳو‪ .‬مون سمجهيو خدائي فوجدار آهن ۽‬
‫عاشق آزاد جي ڪهاڻي ختم ڪرڻ آيا آهن‪.‬‬
‫هو ٻئي دخل تي ٺونٺيون رکي بيٺا هئا ۽ رڙيون ڪري عاشق آزاد سان ڳالهائي رهيا هئا‪ .‬سندن سموريون رڙيون محمد‬
‫رفيع جي رڙين ۾ گم ٿي پئي ويون‪“ ،‬او دنيا ڪي رکهوالي‪ ،‬سن درد بهري ميري نالي‪ ”.‬هو ٻئي مٺيون ڀيڪوڙي ۽ ڍريون‬
‫ڀانء ته‬
‫ِ‬ ‫ڪري‪ ،‬منهن سڄائي ۽ لڙڪائي‪ ،‬اکيون ڦوٽاري ۽ چنجهيون ڪري عاشق آزاد سان ڳالهائي رهيا رهيا هئا‪ .‬پريان‪،‬‬
‫گونگي فلم هلي رهي آهي‪.‬‬
‫رڪارڊن جي مغز ٽوڙ آوازن ۾ فقط هوٽل جو ٽيبل وارو * ڌڻي بخش عرف ڌنو ڳالهائي سگهندو آهي‪ .‬رڪارڊن جي گوڙ‬
‫گهمسان ۾ سندس آواز ٻڌي سگهبو آهي‪“ ،‬ساب سي ڇهي آنه ليو‪ ،‬ڇهه آنه” – “ايڪ سنگل دال فرائي اور ايڪ پتير‬
‫پهينڪو” – يا “بهائي ڪو ايڪ ڪڙڪ گولي مار چائي مارو‪ ”.‬جڏهن رڪارڊ وڄڻ بند ٿي ويندوا آهن‪ ،‬تڏهن ڌڻي بخش‬
‫الء ڳائڻن وانگر‬
‫عرف ڌنو به ڳالهائڻ بند ڪري ڇڏيندو آهي‪ .‬اصل ۾ ڌني جو آواز گهگهو ٿي ويهجي ويو آهي ۽ ڳالهائڻ ِ‬
‫ڪ ٿي غالم” جهڙن سازن جو سهارو رڪارڊن مان وٺڻو پوندو آهي‪ .‬ميوزڪ يعني موسيقي َء جي آڌار‬ ‫کيس “ڌوم ڌڙام ٿ ُ َ‬
‫تي ڌني جو آواز بيحد دلفريب‪ ،‬وڻندڙ ۽ سريلو ٿي پوندو آهي‪ .‬ڌني جو دنيا ۾ فقط هڪ دوست آهي‪ ،‬اُهو آهيس قلندر شهباز‬
‫چو‬‫چو هو‪ .‬لتامنگيشڪر ۽ محمد رفيع جي گانن تي مست ٿي ڌنو آرڊر تي آرڊر ڏيندو ويندو آهي ۽ قلندر لعل شهباز جو ُ‬ ‫جو ُ‬
‫سرن تي سر ڌوڻڻ لڳندو آهي‪.‬‬ ‫هو ُ‬
‫هاء گهوڙا ۽ وٺ پڪڙ ۾ ڌني جو آواز ٻڌي ۽ سمجهي سگهندو آهي‪ .‬ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي‬ ‫عاشق آزاد رڪارڊن جي ِ‬
‫ته عاشق آزاد جيڪڏهن ٽنڊي ۾ ٻاڪڙا هوٽل نه کولي ها ته جيڪر اسماعيل آزاد قوال جي مقابلي ۾ قواليون ڳائي ها‪ ،‬ملڪ‬
‫۾ نالو ڪڍي ها ۽ ملڪ جو نالو روشن ڪري ها‪ .‬هن ۾ اهڙا “ گٽس” آهن‪ .‬عاشق آزاد کي ٽي هابيون يعني مشغوليون پسند‬
‫آهن ‪ .‬هو اخبارن ۽ رسالن مان فلم ايڪٽريس شميم آرا جا فوٽا ڪپي هوٽل جي ڀتين تي چنبڙا ئيندو آهي ۽ ريڊيو پاڪستان ‪،‬‬
‫ريڊيو سيلون ‪ ،‬آڪاش واني “ آمدآباد (ني) ٻڙودا” ۽ آل انڊيا ريڊيو جي اردو پرو گرامن ۾ فرمائشي خط لکندو آهي‪*.‬‬
‫عاشق آزاد ڪَنَ تي هٿ رکي ٻنهي ٿُلهن جي ڳالهه سمجهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو ‪ .‬جڏهن کيس رڪارڊ جي گوڙ ۾‬
‫ٿلهن جي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ‪ ،‬تڏهن هن رڪارڊ الهي ڇڏيو ‪ .‬اوچتو رڪارڊ الهڻ ڪري هوٽل ۾ مڪمل خاموشي َء ڄڻ‬
‫اچي ڦهڪو ڪيو‪.‬‬
‫رڪارڊ بند ٿيڻ شرط ڌني به ڳالهائڻ بند ڪري ڇڏيو‪ .‬ٻئي ٿلها پنهنجو ڦاٽل دهل جهڙو آواز ٻڌي ششدر ٿيا‪ .‬هڪ ٻئي جي‬
‫منهن ۾ ڏسي خاموش ٿي ويا‪.‬‬
‫ٻنهي ٿلهن مان هڪ جي ڦٿل نڪ هيٺان ڀوائتيون مڇون هيون ۽ ٻيو صفا چٽ هو ۽ سندس نڪ سر ڻ جي چهنب جهڙو‬
‫هو‪ .‬هن کنگهڪار ڪري زور سان پڇيو‪ “ ،‬سچل ڪٿي آهي؟”‬
‫پنهنجو نالو ٻڌي مون ڪن کڙا ڪيا‪ .‬هنن ڏانهن نهاريم‪ ،‬عاشق آزاد مون طرف هٿ سان اشارو ڪندي چيو‪ “ ،‬سامهون‬
‫جيڪا دري آهي نه‪”.‬‬
‫“ ها‪ ”،‬صفا چٽ وراڻيو‪.‬‬
‫“ ۽ دري َء جي ڀرسان شميم آرا جو فلم “ برباد جواني” مان ورتل فوٽو لڳل آهي نه‪”.‬‬
‫“ ها‪”.‬‬
‫“ ان فوٽو َء جي بلڪل هيٺان ڀت کي ٽيڪ ڏيئي جيڪو موالين جهڙو ڇوڪراٽ ويٺو آهي نه‪”.‬‬
‫“ ها‪”.‬‬
‫“سو آهي سچل‪”.‬‬
‫ٻنهي ٿلهن مون ڏانهن اهڙين نظرن سان ڏٺو ڄڻ مان ماڻهو نه پر مترڪو هوس ۽ سماجي شيش محل کي ُچور ُچور ڪري‬
‫رهيو هوس‪ .‬ٻنهي جي اکين جي مشڪوڪ نگاهه‪ ،‬نرڙ جا گهنج ۽ ڪنڌ جي آڪڙ ڏسي هڪدم سمجهي ويس ته هو ٻئي‬
‫عاشق آزاد جي نه‪ ،‬پر منهنجي ڪهاڻي ختم ڪرڻ آيا هئا‪.‬‬
‫جن ڏينهن ۾ مان پرائمري ماستر هوس ۽ هڪ سئو پنجن رپين مان پندرهن ڀاتين جو نه پيٽ ڀري سگهندو هوس ۽ نه تن‬
‫ڍڪي سگهندو هوس‪ .‬تڏهن حڪومت کي دڙڪو ڏنو هوم ته منهنجي پگهار وڌايو يا وڏي پگهار واري نوڪري ڏيو نه ته‬
‫الء پنهنجي مرضي َء‬‫پوء جلدئي مون کي خبر پئجي وئي هئي‪ ،‬ته هتي نه فقط مون جهڙن انسانن ِ‬ ‫مان خودڪشي ڪندس‪ِ .‬‬
‫مطابق زنده رهڻ ڏوهه آهي‪ ،‬پر پنهنجي مرضي َء سان مرڻ به ڏوهه آهي‪ .‬خودڪشي َء جو اعالن ڪري پاڻ کي اجايو‬
‫قانون جي نظرن ۾ ڏٺو ڪيو هوم‪ .‬ٻنهي ٿلهن کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏسي سمجهي ويس ته خدائي فوجدار آهن ۽ مون کي ُمڙدن‬
‫الء مجبور ڪرڻ آيا آهن‪.‬سوچيم‪ ،‬ڀڄي وڃان‪ .‬پر اوچتو خيال آيو ته انسان عزرائيل کان پيڇو ڇڏائي‬ ‫جهڙي زندگي گذراڻ ِ‬
‫سگهي ٿو‪ ،‬پرهن قسم جي مخلوق کان جان ڇڏائڻ ناممڪن آهي‪ .‬تنهنڪري رب جي رضا تي راضي ٿي ويهي رهيس‪.‬‬
‫سڄي ٻاڪڙي جا گراهڪ ٿلهن ڏانهن ڏسي رهيا هئا ۽ ٿلها قدم قدم سان مالئي مونڏانهن وڌي رهيا هئا‪ .‬جڏهن ٻئي ڄڻا مون‬
‫کانپوء هڪ ٻئي ڏانهن ڏٺائون‪،‬‬
‫ِ‬ ‫کي ويجهو پهتا‪ ،‬تڏهن ڳالهائڻ بنا النگ ورائي بينچ تي ويهي رهيا‪ .‬منهنجو جائزو وٺڻ‬
‫پوء ڊوميسائيل سنڌي َء ۾‬
‫هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيائون‪ .‬ڄڻ سندن شڪ پڪ ۾ بدلجي ويو هو‪ .‬صفا چٽ نڙي صفا ڪئي ۽ ِ‬
‫پڇيائين‪ “ ،‬تنهنجو نالو سچل آهي؟”‬
‫“ ها‪ ”،‬وراڻيم‪ “ ،‬منهنجو نالو سچل آهي‪ .‬مون اڄڪلهه خودڪشي َء جو ارادو ملتوي ڪري ڇڏيو آهي‪ ،‬۽ خدا جي فضل‬
‫سان ۽ منسپالٽي َء جي ڪرم سان راحت سينيما جي ڀرسان پڪوڙا وڪڻڻ شروع ڪيا اٿم‪”.‬‬
‫پوء به نه ڳالهايو‪.‬خاموش رهيا ۽ منهنجي منهن ۾ چتائي ڏسڻ لڳا‪ .‬سندن نگاهون پنهنجي جسم ۾‬ ‫هنن منهنجي ڳالهه کان ِ‬
‫چڀنديون محسوس ڪيم‪ .‬بيچيني محسوس ڪيم ته چيم‪ “ ،‬توهين يقين ڪريو‪ ،‬مون سچ پچ خودڪشي َء جو ارادو ملتوي‬
‫ڪري ڇڏيو آهي‪ ،‬ذري گهٽ رد ڪري ڇڏيو اٿم‪ .‬ڏسو نه‪ ،‬زنده رهڻ ۾ ڪيڏو نه مزو آهي‪ .‬مزوئي مزو آهي!اسان هوا ۾‬
‫الء ته پڪوڙا وڪڻڻ شروع ڪيا اٿم‪ .‬مرڻو‬ ‫ساهه کڻي سگهئون ٿا‪ ،‬کلي سگهئون ٿا‪ ،‬روئي سگهئون ٿا‪ .‬ڏسو نه‪ ،‬جيئرو رهڻ ِ‬
‫هجيم ها ته جيڪر ماستري نه ڪريان ها!”‬
‫هنن تڏهن به نه ڳالهايو‪ .‬ٽيبل تي ٻانهون رکي‪ ،‬کاڏين هيٺان اُبتا هٿ ڏيئي مون ڏانهن ڏسندا رهيا‪ .‬سندن خاموشي مون کي‬
‫پريشان ڪرڻ لڳي‪ُ .‬گهٽ محسوس ڪيم ته ڳالهايم‪ “ ،‬مان سچ پچ پڪوڙا وڪڻندو آهيان‪ .‬توهان به دل ۾ سوچيندا هوندا‪ ،‬ته‬
‫ڀال گريجوئيٽ به ڪڏهن پڪوڙا وڪڻيا آهن! گريجوئيٽ ته ڪالرڪ ٿيندا آهن‪ ،‬دفتري ٿيندا آهن‪ ،‬ماستر ٿيندا آهن! سائين‬
‫مان گريجوئيٽ آهيان‪ ،‬پر مون وٽ سرٽيفڪيٽ ڪونهي‪ .‬مون پنهنجو سرٽيفڪيٽ سچل نالي هڪ شخص کي ڏهن رپين ۾‬
‫وڪڻي ڇڏيو آهي‪ .‬هن وٽ جئڪ هو‪ .‬هو هينئر گزيٽيڊآفيسر آهي‪”.‬‬
‫ٻنهي ڄڻن تڏهن به نه ڳالهايو‪ .‬سندن منهن سانڊي وانگر رنگ مٽائيندا رهيا‪ .‬منهنجو ساهه منجهڻ لڳو‪ .‬منهنجي ڀرسان آچر‬
‫ويٺو هو ( آچر جي پي ُء جو نالو سومر آهي)‪ .‬هن منهنجي حال تي رحم کاڌو‪ .‬منهنجي پاران چيائين‪ “ ،‬ها سائين‪ ،‬سچل‬
‫جڏهن پرائميري ماستر هو‪ ،‬تڏهن بک مرندو هو ۽ هڪڙي ڏينهن بک ۾ پاهه ٿي خودڪشي َءجو ارادو ڪيو هئائين‪،‬‬
‫چريو‪ ”.‬ٻنهي ٿلهن ڪافور جي ُگڏن وانگر ڪنڌڦيرايو‪ .‬مون تان نظرون هٽائي آچر جي منهن تي کپائي ڇڏيائون‪.‬‬
‫آچر چيو‪ “ ،‬سچل جڏهن کان ماستري ڇڏي پڪوڙا وڪڻڻ شروع ڪيا آهن‪ ،‬تڏهن کان آسودو آهي‪ .‬خودڪشي َء جو خيال‬
‫به دل مان ڪڍي ڇڏيو اٿائين‪”.‬‬
‫ٻنهي ٿلهن جون اکيون عقاب جي اکين وانگر گول ٿي ويون‪ .‬هنن تڏهن به نه ڳالهايو‪ .‬آچر جي حالت مون جهڙي ٿي ويئي‪.‬‬
‫هن چيو‪ “ ،‬سائين‪ ،‬مان ني ‪،‬راحت سينيما وٽ ڳنڍيريون وڪڻندو آهيان‪”.‬‬
‫“ خاموش‪ ”،‬ٻنهي ٿلهن اوچتو رڙ ڪئي‪ .‬رڙ بيحد خوفناڪ هئي‪ ،‬ايتري قدر جو قلندر لعل شهباز جي چوهي کان به ڇرڪ‬
‫نڪري ويو‪ .‬آچر ڊپ وچان سوال جي نشاني ٿي ويو‪ .‬جنهن ٿلهي جو نڪ ڦٿل هو‪ ،‬سو ڏسڻ ۾ هوبهو مانگر مڇ جهڙو پئي‬
‫آيو‪ .‬هن آچر کي ڇڙٻ ڏيندي چيو‪.”get out “ ،‬‬
‫آچر انگريز ي ڳالهائڻ ۽ سمجهڻ ۾ سنڌ جي نمائندن جهڙو آڙي ڪاپ آهي‪ .‬هن جملو االئي سمجهيو هو يا نه‪ ،‬پر جملي جو‬
‫لهجو هڪدم سمجهي ويو ۽ بنا دير جي ٻاڪڙي مان کسڪي ويو‪.‬‬
‫ٻيا گراهڪ به ٻاڪڙي جي هنگامي حالت ڏسي کسڪڻ لڳا‪.‬‬
‫ٻنهي ٿلهن ٻيهر پنهنجون نظرون مونتي ُکپائي ڇڏيون‪.‬‬
‫مون جست ج ي چٻي ٽنڊي جڳ مان جست جي چٻي ٽنڊي گالس ۾ پاڻي پيٽيو ۽ يڪ ساهي پي ويس‪ ،‬پاڻي پي‪ ،‬ٿڏو ساهه کڻي‬
‫ٻنهي ڏانهن ڏٺو‪ .‬کين ڏسي نظرون جهڪائي ڇڏيم ۽ آڱر سان ميز جي مر الهڻ لڳس‪.‬‬
‫کنگهڪار جو آواز ٻڌي منهن مٿي ڪيم‪ .‬صفاچٽ پڇيو‪ ،‬تون ڪڏهن کان شاعري ڪري رهيو آهين؟”‬
‫“شاعري‪ ”.‬مونکان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬ڄڻ پٿر هڻي ڪڍيائون‪.‬‬
‫“ ها شاعري‪”.‬‬
‫وراڻيم‪ “ ،‬مان ۽ منهنجي گهر جا ڀاتي جڏهن بک مرندا هئا ۽ دوا بنا درد ۾ ڦتڪندا هئا‪ ،‬تڏهن به مونکي مرڻ جو خيال آيو‬
‫هو‪ ،‬پر شاعري َء جو خيال نه آيو هو‪”.‬‬
‫صفاچٽ پنهنجي مانگر مڇ جهڙي ساٿي َء کي انگريزي َء ۾ چيو “ڏاڍو چاالڪ آهي‪ ”.‬مانگر مڇ جو ڦٿل نڪ پڪوڙي‬
‫جهڙو ٿي ويو‪ .‬هن پڇيو‪ “ ،‬تون انڪار ٿو ڪرين‪ ،‬ته تون شاعر ناهين‪”.‬‬
‫“ مان بلڪل سالم دماغ جو انسان آهيان‪ ”،‬وراڻيم‪ “ ،‬شاعرن ۽ افسانه نگارن کي کوپري َء ۾ خلل هوندو آهي‪ .‬مان چاڪ‬
‫چڱو ڀلو آهيان‪ ،‬۽ پڪوڙا وڪڻندو آهيان‪”.‬‬
‫“ ياد رک‪ ”.‬صفا چٽ چيو‪ “ ،‬اسان تنهنجو هڪ هڪ جواب نوٽ ڪري رهيا آهي‪ .‬ڇاتون شاعر ناهين؟”‬
‫“ نه منهنجو پي ُء شاعر هو ۽ نه مان شاعر آهيان ۽ نه ئي منهنجي اوالد مان ڪو شاعر ٿيندو‪”.‬‬
‫“ ڇا تنهنجا شعر رسالن ۾ نه ڇپيا آهن؟”‬
‫وراڻيم‪ “ .‬مونکي فقط هڪ رسالي جي خبر آهي‪ ،‬جيڪو ڪاغذ جو نه پر ڏامر جو ٺهيل آهي ۽ جتي شعر نه پر ڪتا نظر‬
‫ايندا آهن‪ .‬اُهو آهي حيدرآباد جو رساال روڊ‪”.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬اسان کي کلڻ جي عادت ڪونهي‪ ،‬تنهنڪري اسان کي اجايو کالئڻ جي ڪوشش نه ڪر‪”.‬‬
‫وراڻيم‪ “ .‬مان گذريل هڪ ڪروڙ سالن کان کلي نه سگهيو آهيان‪ ،‬ٻين کي ڪيئن کالئي سگهندس‪”.‬‬
‫صفاچٽ چيو‪ “ ،‬تو شايد اسان کي سڃاتو ناهي‪ “ ”.‬نه‪ ”،‬وراڻيم‪ “ ،‬پر ايترو سو سمجهي سگهان ٿو ته توهان ٻئي منهنجي‬
‫ڪهاڻي ختم ڪرڻ آيا آهيو‪”.‬‬
‫صفا چٽ ۽ پنهنجي ساٿي َء جي واقفيت ڪرائي‪ .‬مان سندن ناال ۽ عهدا ٻڌي ڏاڍو متاثر ٿيس‪ .‬ٻئي عالمي جاسوس هئا‪ .‬کين‬
‫پڪ ڏيارڻ خاطر چيم‪ “ ،‬توهان ناميارا ڊٽيڪٽو پنهنجو قيمتي وقت وڃائي رهيا آهيو‪ .‬مان اقرار ٿو ڪريان ته مون‬
‫خودڪشي َء جو ارادو ڪيو هو‪ ،‬پر مان شاعر نه آهيان ۽ ايندڙ ست هزار سالن تائين شاعر ٿي نه سگهندس‪”.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬اسان ٻئي خالئي ستاري جا مشهور ۽ بي مثال عالمي جاموس ‪ 008‬۽ ‪ 009‬آهيون‪ .‬اسان جي اک‬
‫ڪيميرا آهي‪”.‬‬
‫وراڻيم‪ “ ،‬سائين‪ ،‬منهنجي فوٽي جو نيگيٽو پازيٽو هوندو آهي‪ ،‬۽ پازيٽو هميشه نيگيٽو لڳندو آهي‪”.‬‬
‫“ تنهنجيون ڳالهيون بلڪل جپاني شاعرن جهڙيون آهن‪ ”.‬صفاچٽ چيو‪.‬‬
‫“ اسان کي معمولي ماڻهو نه سمجهه‪ ”،‬مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬اسان اُن خالئي ستاري جا باشندا آهيون‪ ،‬جيڪو زمين تي امن‬
‫الء صدين کان گردش ۾ آهي‪ .‬پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ به اسان هتي اچي چڪا آهيون‪ .‬جيڪي‬ ‫امان برقرار رکڻ ِ‬
‫به انقالبي هندو ۽ مسلمان شاعر زهريلي شاعري ڪنداهئا‪ ،‬تن جا پول پڌرا ڪندا هئاسين ۽ کين ٽيپ کارائيندا هئاسين‪.‬‬
‫‪1857‬وارو بلوو اسان جي غير موجود گي َء ۾ ٿيو هو‪ .‬اُنهن ڏينهن ۾ اسان آفريڪي حبشين خالف مهم سر ڪرڻ ويا‬
‫هئاسين‪”.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫هنن هڪ ٻئي ڏانهن ڏٺو ۽ پنهنجو سونهري ماضي ياد ڪري گد گد ٿيا‪ .‬مان حيرت مان سندن حيرت انگيز ڪارناما ٻڌندو‬
‫رهيس‪ .‬صفا چٽ چيو‪“ ،‬جيڪي به باغي شاعر عالمتي يعني ‪ Symbolic‬شاعري ڪندا هئا ۽ عوام کي سجاڳ ڪرڻ‬
‫جي ڪوشش ڪندا هئا‪ .‬اسان تن جا ارادا خاڪ ۾ مالئي ڇڏيندا هئاسين‪”.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬جتي انگريز ڊٽيڪٽو ناڪام رهندا هئا‪ ،‬اُتي اسان اهڙا ته ڪارناما ڪري ڏيکاريندا هئاسين‪ ،‬جو انگريز‬
‫عملدارن کي ڏندين آڱريون پئجي وينديون هيون‪”.‬‬
‫وراڻيم‪“ ،‬سائين‪ ،‬ڏندين آڱريون اسان ديسي ماڻهو ڏيندا آهيون‪ .‬انگريز ڏندين بُرش ڏيندا آهن‪”.‬‬
‫ڳالهاء سچل‪ ”،‬ڦٿل نڪ واري چيو‪ “ ،‬تنهنجو رويو جپان جون حدون ٽپي چين ۾ داخل ٿي رهيو آهي‪”.‬‬ ‫ِ‬ ‫“ زبان سنڀالي‬
‫صفا چٽ چيو‪ “ ،‬تو عالمي امن خطري ۾ وجهي ڇڏيو آهي‪ .‬اڄ ڪلهه تون سخت اعتراض جو ڳي ۽ انقالبي شاعري ڪري‬
‫رهيو آهين‪”.‬‬
‫“ انقالبي شاعري!” حيرت مان پڇيم‪.‬‬
‫“ ها‪ ،‬تون سو في صدي خالص ملحدانه ۽ انقالبي شاعري ڪري رهيوآهين‪ ”.‬عالمي جاسوسن ‪ 008‬۽ ‪ 009‬ڪورس ۾ چيو‪.‬‬
‫انقالب ۽ شاعري َء جون ڳالهيون ٻڌي‪ ،‬رهيا کهيا گراهڪ به ڊپ وچان ٻاڪڙو ڇڏي ڀڄي ويا‪ .‬هوٽل ۾ ٻن ٿُلهن ۽ مون کان‬
‫سواء عاشق آزاد‪،‬ڌڻي بخش عرف ڌنو ۽ قلندر لعل شهباز جو چوهو وڃي بچيا‪ .‬شاعري‪ ،‬فساد ۽ افقالب جي بحث جو قلندر‬ ‫ِ‬
‫لعل شهباز جي چوهي تي زبردست اثر ٿيو‪ .‬هو هڪ بينچ تي ليٽي پيو ۽ کينوڙي جيتري مٿي هيٺان ٻانهون ڏيئي ٿُلهن جون‬
‫ڳالهيون ٻڌڻ لڳو‪.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬تو جهڙا انقالبي شاعر سماج دشمن آهن‪ ”.‬چيم‪“ ،‬جيڪا شي َء وجود ۾ ئي ڪونهي تنهن جو مان دشمن‬
‫ڪيئن ٿيندس‪”.‬‬
‫“ تون سماج جي وجود کان انڪار ٿو ڪرين؟”‬
‫پوء مان سماج جي وجود کان انڪار نٿو ڪريان‪”.‬‬ ‫وراڻيم‪ “ ،‬گهاڻي جو ٻيو نالو جيڪڏهن سماج آهي‪ .‬ته ِ‬
‫پوء صفا چٽ چيو‪ “ ،‬اسان تو کي گرفتار ڪنداسين‪”.‬‬ ‫ٻنهي ٿلهن پاڻ ۾ سرگوشي ڪئي‪ِ .‬‬
‫“ ڇو؟”‬
‫“ ڇو جو تون سچل آهين‪”.‬‬
‫“ مان سچل آهيان‪ ،‬اُن ۾ منهنجو ڏوهه ڪونهي ‪ .‬ڏوهه منهنجي پي ُء جو آهي جنهن منهنجو نالو سچل رکيو آهي‪ ”.‬جواب‬
‫ڏنو‪ “ ،‬پر مان پنهنجي پٽ جو نالو ڪُوڙل رکندس‪ .‬جهڙو ديس تهڙو ويس‪”.‬‬
‫کانپوء چيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫“ جيڪي ڪجهه تنهنجي باري م ٻڌو هئوسين‪ ،‬تون ان کان به سرس آهين‪ ”.‬صفا چٽ ڪجهه دير‬
‫“ڇا ٻڌو هيو؟”‬
‫“ته تون سڌو سنئون ڪارل مارڪس جي اثر هيٺ آهين‪ “ ”.‬مان مئچ باڪس جي اثر هيٺ آهيٺان‪”.‬‬
‫“يعني‪ ،‬تنهنجي شاعري ۾ شعال آهن‪ .‬تنهنجي شاعري ساڙيندي آهي!”‬
‫ڌڻي بخش عرف ڌنو بحث ۾ ٽپي پيو‪ “ ،‬سائين هي ويچارو ڇا ڄاڻي شاعري َء ٻاعري َء مان‪ .‬هي ته مستانو آهي‪ ،‬مستانو‪”.‬‬
‫پوء ويهي رهيو‪ .‬چيائين‪ “ ،‬مستانو‪ ،‬يعني مست‪ ،‬يعني سر مست‪ ،‬يعني‬ ‫“ڇا چيئه‪ ،‬مستانو!” صفا چٽ رڙڪري اُٿي بيٺو ۽ ِ‬
‫هي سر مست آهي‪”.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪“ ،‬ڪيئن ! ڦاسي پئين نه سچل سرمست‪”.‬‬
 ‫صفا چٽ چيو‪“ ،‬اسان کان بچي وڃڻ سولو ڪونهي‪ ،‬مسٽر سچل سرمست‪”.‬‬
‫چيم‪“ ،‬مان سچل سرمست ناهيان‪ ،‬سچل پڪوڙائي آهيان‪.‬‬
‫راحت سينيما جي ٻاهران پڪوڙا وڪڻندو آهيان‪”.‬‬
‫“تون نه فقط سچل پڪوڙائي آهين‪ ،‬پر سچل چرچائي به آهين‪”.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬تون اصل ۾ سچل سرمست انقالبي شاعر آهين‪”.‬‬
‫ٻڌاء مذهب جي باري ۾ تنهنجو ڪهڙو خيال آهي؟”‬ ‫صفا چٽ هڪدم پڇيو‪ ،‬ڀال ِ‬
‫“مذهب!” پڇيم‪ “ .‬ڪهڙو مذهب؟ دنيا ۾ گهڻائي مذهب آهن‪ ،‬اسالم‪ ،‬عيسائي‪ ،‬ٻڌ ڌرم ۽ ‪“ -‬‬
‫“بس بس بس‪ ”،‬صفا چٽ ذري گهٽ اُٿي بيٺو ۽ ويهي رهيو‪ .‬سندس منهن مان فتح جو احساس ظاهر ٿيڻ لڳو‪ .‬چيائين‪“ ،‬تون‬
‫سياڻي ڪانو وانگر ٻه ٽنگو ڦاسي رهيو آهين‪ ،‬سچل سرمست‪”.‬‬
‫مونکي توهانجي ڪابه ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي‪ ”.‬ٻنهي ٽهڪ ڏنو ۽ مون تان ٺٺولي ڪندي چيائون‪ “ ،‬ڪهڙو مذهب!”‬
‫صفا چٽ چيو‪“ ،‬تون ڄائي ڄم کان مذهب‪ ،‬مسجد‪ ،‬نمازن‪ ،‬پيرن ۽ بزرگن جي خالف آهين‪ ،‬تون ڪميونسٽ آهين‪”.‬‬
‫مانگر مڇ هڪدم شعر پڙهيو‪:‬‬
‫“مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا‪،‬‬
‫پيرن بزرگن پنڊتن بيحد ڀُاليا‪،‬‬
‫ڪي نمازون نو ڙي پڙهن‪ ،‬ڪن مندر وسايا‪،‬‬
‫اوڏو ڪين آيا‪ ،‬عقل وارا عشق کي‪”.‬‬
‫صفا چٽ پڇيو‪“ ،‬ڇا اهو ملحدانه شعر تنهنجو ناهي؟”‬
‫کانسواء هن دنيا ۾ منهنجو ڪجهه به ڪونهي‪”.‬‬ ‫ِ‬ ‫وراڻيم‪ “ ،‬تيل جي ڪڙائي ۽ پڪوڙن جي گاڏي‬
‫ڪجهه دير تائين ٻئي ٿلها خاموش رهيا‪.‬‬
‫“مسٽر سچل سرمست‪ ”،‬مانگر مڇ نيٺ ڳالهايو‪.‬‬
‫“سچل سرمست نه‪ ،‬مان سچل پڪوڙائي آهيان‪”.‬‬
‫“‪ ”،o.k‬هن کلندي چيو‪ “ ،‬ڇا تون مسلمان آهين‪”.‬‬
‫“ها‪ .‬پڪو‪”.‬‬
‫“توکي ڪنهن مسلمان ڪيو آهي؟”‬
‫“هان!”‬
‫“توکي ڪنهن مسلمان ڪيو هو؟”‬
‫“جي ! ڪنهن به نه‪”.‬‬
‫“ڪنهن به نه؟”‬
‫“منهنجو مطلب آهي‪ ”،‬مان سندس آڏي پڇا آڏو هٻڪڻ لڳس‪،‬‬
‫“منهنجو مطلب آهي‪ ،‬مان ڄائي ڄم کان مسلمان آهيان‪”.‬‬
‫“ڦاٿين‪ ”،‬مانگر مڇ ٽيبل تي مڪ وهائي ڪڍي‪ .‬چيائين‬
‫“ٻيهر ڦاٿين‪ ،‬مسٽر سچل سرمست‪”.‬‬
‫صفا چٽ چيو‪ “ ،‬پنهنجو هڪ بيت ٻڌ‪-‬‬
‫ڪلمي مونکي ڪين ڪيو ُمورئون مسلمان‪،‬‬
‫نڪو احمد موڪليو عرب کان ايمان‪،‬‬
‫سچو آهي سبحان‪ ،‬ماڻهن ليکي آدمي‪”.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬جنهن ڳالهه جو اظهار هينئر ڪيو اٿئي‪ ،‬تنهن جو اقرار پنهنجي هن شعر ۾ اڳ ئي ڪري چڪو آهين‪”.‬‬
‫“ڇا تون اڃان به انڪار ٿو ڪرين ته تون باغي شاعر سچل سرمست ناهين؟” صفا چٽ پچيو‪.‬‬
‫“مان سچل سرمست ناهيان‪ ”.‬مون احتجاج ڪيو‪.‬‬
‫“اسان تون کي ٻيهر ‪ Catch‬ڪنداسين‪”.‬مانگر مڇ ڇيو‪،‬‬
‫“خبردار ٿي ُء” ۽ هن ٻنهي هٿن جون ڀيڪوڙيل ُمڪون ٽيبل تي هڻي ڪڍيون‪.‬‬
‫قلندر لعل شهباز جو ُچو هو ڇرڪ ڀري اُٿي ويهي رهيو‪ .‬صفاچٽ پڇيو‪ “ ،‬اُردو ڄاڻين‪”.‬‬
‫“واهه‪ ”،‬وراڻيم‪ “ ،‬هزارين اڙدو فلمون ڏٺيون اٿم‪ ،‬اڃان به اڙدو نه ايندي ته قيامت ڏينهن ايندي‪”.‬‬
‫“‪ ”،Good‬هن پڇيو‪ “ ،‬پنجابي ڄاڻين؟”‬
‫“ها‪ ”،‬وراڻيم‪ “ ،‬فردوس منهنجي پسنديده اداڪاره آهي‪ .‬هو َء پنجابڻ آهي‪ .‬سندس پنجابي فلمون ڏسي ڏسي پنجابي سکي ويو‬
‫آهيان‪”.‬‬
 ‫“يعني تون پنجابي به ڄاڻين‪”.‬‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“سرائڪي ڄاڻين؟” صفا چٽ پڇيو‪.‬‬
‫“ثريا ملتانيڪر جون سرائڪي ڪافيون سمجهي ويندو آهيان‪”.‬‬
‫“يعني ته سرائڪي به ڄاڻين‪”.‬‬
‫“ها‪”،‬‬
‫“فارسي به ايندي اٿئي؟” پڇيائون ‪.‬‬
‫“ها‪ ،‬پاڪستان جو قومي ترانو سمجهي ويندو آهيان‪”،‬‬
‫وراڻيم‪ “ ،‬۽ مون کي اها به خبر آهي ته ڀوري َء کي پارسي َء ۾ عندليب چئبوآهي‪”.‬‬
‫“واهه واهه‪ ”،‬مانگر مڇ خوش ٿيندي چيو‪ “ ،‬ته تو کي فارسي به ايندي آهي‪”.‬‬
‫“ها‪ .‬ڪجهه ڪجهه‪”.‬‬
‫“هندي‪ ،‬ڄاڻين؟”‬
‫“ها‪ .‬لعل پشپ ۽ گني سامتاڻي َء جا سنڌي افسانا سمجهي سگهندوآهيان‪”.‬‬
‫“۽ عربي؟”‬
‫“ڪلمي جي معني تشريح سان ايندي اٿم‪”.‬‬
‫“۽ سنڌي تنهنجي مادري ٻولي آهي؟” صفاچٽ پڇيو‪.‬‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“ڦاٿين‪ .‬سچل سرمست ڦاٿين‪ ”.‬مانگر مڇ ميز تي مڪون هڻندي چيو‪ “ ،‬تون هڪ ئي وقت اردو‪ ،‬پنجابي‪ ،‬سرائڪي فارسي‪،‬‬
‫عربي‪ ،‬هندي ۽ سنڌي ڄاڻين ٿو‪ .‬يعني تون ست ٻوليون ڄاڻين ٿو‪”.‬‬
‫صفا چٽ آڱر سان منهنجي منهن ۾ اشارو ڪندي چيو‪،‬‬
‫“تنهنجو ٻيو نالو شاعر هفت زبان به آهي‪ .‬ڪيئن‪ ،‬سچل سرمست!”‬
‫مانگر مڇ اکيون ڦوٽاريندي پڇيو‪ “ ،‬ڇا ان کان وڌيڪ به تون ثبوت گهرين ٿو؟ تون سچل سرمست آهين‪ .‬سو فيصدي‪،‬‬
‫خالص ۽ نجو سچل سرمست آهين‪”.‬‬
‫مان منجهي پيس‪ .‬ٻنهي ٿلهن جا ثبوت ٻڌي مونکي به ٿورو ٿورو شڪ ٿيڻ لڳو ته مان سچل پڪوڙائي نه‪ ،‬پر سچل سرمست‬
‫هوس‪.‬‬
‫صفا چٽ چيو‪ “ ،‬تون سابق صوبه سنڌ* ڪفر‪ ،‬الحاد ۽ ڪميونزم جو پرچار ڪري رهيو آهين‪”.‬‬
‫“ڪميونزم جو پرچار!” چيم‪“ ،‬سائين‪ ،‬مان انبن جو اچار وجهي رهيو آهيان‪ .‬توهان کي ڪنهن غلط خبر ڏني آهي‪”.‬‬
‫“اسان کان ڪوبه جديد شاعر بچي نه سگهندو‪ ”،‬مانگر مڇ چيو‪.‬صفا چٽ چيو‪ “ ،‬اڄ تون گرفتار ٿيو آهين‪ .‬سڀاڻي کان هڪ‬
‫ٻئي انقالبي شاعر جي ڳوال شروع ڪنداسين‪”.‬‬
‫پڇيم‪ “ ،‬اهو ڪير خوشنصيب آهي جيڪو توهان کان بچي ويو آهي؟”‬
‫“اوهه! ته تون پنهنجي ساٿي انقالبي شاعر کي سڃاڻڻ کان به انڪار ٿو ڪرين!”‬
‫“ساٿي! منهنجو ساٿي؟”‬
‫“ها‪ ،‬تنهنجو ساٿي‪ “ ،‬مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬ڇا تون شاهه عبداللطيف ڀٽائي َء کي سڃاڻڻ کان به انڪار ٿو ڪرين‪”.‬‬
‫قلندر لعل شهباز جو چوهو اُٿي بيٺو ۽ حيرت مان ٿلهن جون ڳالهيون ٻڌڻ لڳو‪.‬‬
‫“ڪيئن! پنهنجي ساٿي َء جو نالو ٻڌي ڇرڪ نڪري ويئه نه؟”‬
‫صفا چٽ چيو‪ ”،‬اسان کان ڪوبه بچي نه سگهندو‪”.‬‬
‫مانگر مڇ چيو‪ “ ،‬اڄ سچل سرمست تون گرفتارٿيو آهين”‬
‫سڀاڻي شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو وارو آهي‪”.‬‬
‫اُن وقت قلندر لعل شهباز جو چوهو مٿو پٽيندو ڊوڙندو‪ ،‬ٻاڪڙا هوٽل مان ٻاهر نڪري ويو‪.‬‬

‫ڪن محاورن جي وضاحت‪:‬‬

‫دخل اها شيءِ آهي‪ ،‬جتي ڏوڪڙن جي ڏي‪-‬وٺ ٿيندي آهي‪ .‬وڏين هوٽلن ۾ دخل کي ڪائونٽر چئبو آهي‪ .‬دخل تي دخل ڏيڻ ڏوهه آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ڪراچي َء وارن جي محاوري ۾ رڪارڊ وڄائڻ کي رڪارڊنگ چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عاشق علي آزاد جو پي ُء معشوق علي شاعر هو ۽ پاڻ کي “برباد” سڏائيندو هو‪ .‬برباد سندس تخلص هو‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫جيڪو ماڻهو گراهڪن الءِ چانهه کڻي ايندو آهي‪ ،‬تنهن کي ٻاڪڙن ۾ “ ٽيبل وارو” وڏين هوٽلن ۾ “ بيرو” اڃان به وڏين هوٽلن ۽ هوائي سفر ۾ “اسٽيورڊ” چئبو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫عاشق آزاد جو نالو جڏهن به ڪنهن ريڊيو اسٽيشن جي فرمائشي پروگرام ۾ نشر ٿيندو آهي‪ ،‬تڏهن هو مٺائي ورهائيندو آهي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬سرڪاري گماشتا ون يونٽ جي خدا کي خوش ڪرڻ ِ‬
‫الء جيئري جاڳندي سنڌ کي سابق صوبه سنڌ سڏيندا هئا‪.‬‬
 ‫خوني رات‬
‫هڪ خاموش ۽ اونداهي رات ۾‪ ،‬جڏهن سنڌ تي اوڀر کان ڪارا ڪڪر ڪاهي آيا هئا‪ ،‬ٻه نوجوان هڪ ٻئي کي قتل ڪرڻ‬
‫الء پنهنجي پنهنجي ڳوٺ کان روانا ٿيا‪ .‬نه اڳ پاڻ ۾ مليا هئا۽ نه ئي هڪ ٻئي کي ڏٺو هئائون‪ .‬ٻنهي فقط هڪ ٻئي جو نالو‬ ‫ِ‬
‫ٻڌو هو ۽ سرڪشي َء جا ڪارناما ٻڌا هئا‪.‬‬
‫هڪ ٻئي کي خون ڪرڻ جو پڪو پهه ڪري‪ ،‬هو ٻئي رات جي تاريڪي َء ۾ پنهنجي پنهنجي دشمن جي ڳوال۾ نڪري پيا‪.‬‬
‫ٻنهي کي سنڌو َء جي ڪپ تي‪ ،‬ستين جي آستان ڀرسان‪ ،‬سڪي ساڌ ٻيلي وٽ مقابلو ڪرڻو هو‪.‬‬
‫جمال رائيفل ڪلهي سان لٽڪائي‪ ،‬چلڪندڙ خنجر چيلهه سان ٻڌي‪ ،‬ڪاري گهوڙي تي چڙهي ٺيڙهي َء کان روانو ٿيو‪.‬‬
‫جمال جي رواني ٿيڻ جي خبر سڄي ڳوٺ ۾ پکڙجي وئي هئي‪ .‬جيتوڻيڪ رات جو پهريون پهر وهامي ويو هو‪ ،‬پر تڏهن به‬
‫الء ٺيڙهي َء ٻاهران‪ ،‬ڏامر جي سخت رستي تي اچي گڏ ٿيا هئا‪ .‬جمال‬ ‫ڳوٺ جا مرد ۽ عورتون‪ ،‬ٻار ٻڍا کيس الوداع ڪرڻ ِ‬
‫جڏهن ڳوٺ ٻاهران کوهه وٽ پهتو ته هڪ ضعيف عورت سندس گهوڙي جي واڳ ۾ هٿ وڌو‪ .‬گهوڙو هڻڪيو‪ .‬ٽهيو‪.‬‬
‫نراکنيائين ته جمال فوالدي ٻانهن سان رينن کي سٽ ڏيئي گهوڙي جي هستي مستي مات ڪري ڇڏي‪ .‬ضعيف عورت‬
‫ڇڏجانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪنبندڙ آواز چيو‪“ ،‬خالقو َء جي پي ُء منهنجا ٽي جوان پٽ ماريا هئا‪ .‬تون مئي خالقو َء جا ڳترا ڳترا ڪري‬
‫الء نفرت ۽ حقارت تري آيس‪ .‬هن گهوڙي کي اڙي هنئين ۽ اڳتي وڌي‬ ‫جمال جواب نه ڏنس‪ .‬خاموش رهيو‪ .‬اکين ۾ خالقو َء ِ‬
‫ويو‪ .‬ماڻهو اونده ۾ سندس ُمنهن تي نفرت جا آثار ڳولي رهيا هئا‪.‬‬
‫پرڀرو هڪ اڌڙ عمر جي شخص گهوڙي سان وک کڻندي چيو‪“ ،‬خالقو َء جو پي ُء ڀريل ڄڃ مان منهنجي ڪنوار کڻي ويو‬
‫هو‪”.‬‬
‫جمال پنهنجو هٿ اُن شخص جي ڪلهي تي رکي هلڪو زور ڏنو‪ .‬ٻنهي هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو‪ .‬اونده ۾ هڪ ٻئي جي منهن‬
‫تي پيدا ٿيل تاثر ڏسڻ جي ڪوشش ڪيائون‪.‬‬
‫ان شخص چيو‪“ ،‬منهنجي سيني تي ڏنڀ آهن‪ ،‬جمال‪ ”.‬جمال کي ڪاري ململ جي ٻٽ ٻڌل هئي‪ .‬اونده ۾ سندس اکيون ڪيهر‬
‫جي اکين جيان چمڪي رهيون هيون‪ .‬هن ٻٽ کوليندي وراڻيو‪ “ ،‬جيڪڏهن جيئري هوندي‪ ،‬ته مان تنهنجي ڪنوار‬
‫موٽائيندس‪ ”.‬ان شخص چيو‪ “ ،‬خالقو َء جي پي ُء جي کاريل رن کي مان کوهه ۾ اڇليندس‪”.‬‬
‫جمال وراڻيو‪ “ ،‬ان ۾ اُن بدنصيب عورت جو ڪهڙو ڏوهه!”‬
‫“ اسين سنڌي آهيون‪ ،‬جمال” اُن شخص ڳوري آواز ۾ چيو “اسان پَلو ُء ڪندا آهيون‪ .‬منهنجي زال ڪاري ٿي چڪي‪ .‬مون‬
‫کي خالقو َء جو الش گهرجي يا خالقو َء جي ڀيڻ‪”.‬‬
‫جمال کيس جواب نه ڏنو‪ .‬رين ڍري ڪيائين ‪ .‬گهوڙي ٻه چار وکون مس کنيون جو هڪ قداور شخص پيهه مان نڪري‬
‫جمال جي سامهون اچي بيٺو‪.‬‬
‫قداور شخص اڳتي وڌندي چيو‪ “ ،‬مونکي سڃاڻين ٿو جمال؟”‬
‫“ هائو‪”.‬‬
‫“ خالقو َء جا ماڻهو منهنجو فصل ساڙي‪ ،‬مال ڪاهي هليا ويا آهن‪”.‬‬
‫“ مون کي خبر آهي‪ ”،‬جمال وراڻيو‪ “ ،‬مان خالقو َء جو الش گهوڙي جي پڇ سان گيلهيندو ايندس‪”.‬‬
‫جمال گهوڙي کي اڙي هڻي ڇوٽ ڇڏي ڏنو‪ .‬گهوڙوسنبن سان مٽي اڏائيندو ٺيڙهي جي پيچرن کان پري نڪري ويو‪.‬‬
‫هجوم مان مختلف آواز اُڀريا‪ “ ،‬خالقو َء جو الش‪”.‬‬
‫اچجانء جمال‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“ خالقو َء جو سر الهي کڻي‬
‫ڇڏجانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“ شل جواني ماڻين جمال‪ ،‬خالقو َء کي گهوڙي جي سنبن ۾ چچري‬
‫ٽ ٻڌي گهوڙي جي واڳ روهڙي َء ڏانهن ڪري ڇڏي‪ .‬گهوڙو رات جي خاموشي َء جو جگر ڏاريندو‪،‬‬ ‫جمال هڪ هٿ سان ٻُ ِ‬
‫اوندهه جو سمنڊ جهاڳيندو‪ ،‬اڳتي ڌوڪيندو ويو‪.‬‬
‫رات جي ساڳي پهر‪ ،‬خالقو َء بندوق هني سان لٽڪائي ۽ النگ ورائي پنهنجي اڇي‪ ،‬کير جهڙي گهوڙي تي چڙهي ويٺو‪.‬‬
‫رڪاب ۾ پير پختو ڪري‪ ،‬سٿر تي هٿ ڦيرائي روالور جي چڀندڙ نالي پاسيري ڪري ڇڏيائين‪ .‬مٿو اُگهاڙو هوس‪ .‬ڪلهن‬
‫تي اجرڪ ويڙهي‪ ،‬گهوڙي کي اڙي هينائين‪ .‬گهوڙي جي ڪنڌ جون مشڪون سيٽجي ويون‪ .‬هڻڪيو‪ .‬اڳيان سڀ مٿي‬
‫ڪري گول دائري ۾ چڪري هڻي‪ ،‬اک ڇنڀ ۾ سانگين جي جهڳين ۽ ڪچن گهرن کي پوئتي ڇڏي ڳوٺ کان ٻاهر نڪري‬
‫ويو‪.‬‬
‫خالقو َء پنهنجين طاقتور ٻانهن سان لغام کي سٽ ڏيئي گهوڙي کي بيهاري ڇڏيو‪.‬‬
‫ڳوٺ ٻاهران مٽي َء جي دڙن تي ڳوٺاڻا سندس انتظار ڪري رهيا هئا‪ .‬کين اوندهه ۾ خالقو َء جوا ڇو گهوڙو تاريڪي َء ۾‬
‫ترندو نظر آيو‪ .‬راڪاس جهڙي خالقو َء گهوڙي کي مٽي َء جي دڙن وٽ آڻي بيهاريو‪.‬‬
‫گهڙي کن ماڻهن پاڻ ۾ سر گوشي ڪئي ۽ خاموش ٿي ويا‪ .‬سندن اکين ڇنڀڻ ڇڏي ڏنو وقت جي ڪنڌ ۾ ڄڻ زنجير پئجي‬
‫ويو‪ ،‬۽ وقت حالتن آڏو ڪنڌ نوائي بيهي رهيو‪ .‬سڀني جون نگاهون خالقو َء تي کپيل هيون‪.‬‬
‫هجوم مان هڪ عورت ماڻهن کي ڌڪيندي‪ ،‬پاسي ڪندي خالقو َء جي سامهون اچي بيٺي‪ .‬خالقو َء ڏانهنس نهاريو‪ .‬هو اونده ۾‬
‫چهرو ڏسي نه سگهيو‪ .‬عورت چيو‪ “ ،‬ٽيون ورهيه جمال جي پي ُء منهنجو گهر وارو ماريو هو‪”.‬‬
‫عورت جو آواز ڀرجي آيو‪ .‬لفظ نڙي َء ۾ وچڙي پيس‪ .‬خالقو َء ٻانهن سڌي ڪري عورت جي مٿي تي هٿ رکيو‪ .‬هڪ سڏڪو‬
‫عورت جي ساهه سان وچڙندو هليو ويو‪.‬عورت سڏڪن ۾ چيو‪ “ ،‬اسان جي شادي َء کي هفتو کن مس ٿيو هو‪”.‬‬
‫“ جمال جو پي ُء جيئرو هجي ها ته مان جيڪر سندس الش جا ڳترا ڳترا ڪري ڇڏيان ها‪ ،‬ڀيڻ‪ ”.‬خالقو َء جي آواز ۾ بيپناهه‬
‫نفرت هئي ۽ هو ساڳئي لهجي ۾ چوندو رهيو‪ “ .‬مان جمال جي الش جون ٻوٽيون سانگي ڳوٺ جي ڪتن کي کارائيندس‪.‬‬
‫اسان اهڙو پلئه ڪندا آهيون‪”.‬‬
‫عورت منهن رئي ۾ لڪائي هڪ طرف هلي ويئي‪ .‬خالقو چپ ڀڪوڙي اڳتي هليو ويو‪ .‬هڪ ننڍڙي دڙي وٽان لنگهندي‪،‬‬
‫ڪنهن شخص پنهنجو هٿ خالقو َء جي گهوڙي جي واڳ ۾ وڌو گهوڙو ڇر ڪيو‪ .‬نرا کڻڻ تي هو جو خالقو َء ٻچڪار ڏيئي‬
‫ماٺو ڪيس‪ .‬هڪ ڪراڙو مرد دڙي تان لهي آيو‪.‬‬
‫پوء هن خالقو َء جي ڪلهي ۾ هٿ وجهي کيس ڇڪي هيٺ‬ ‫ڪراڙي کان اکر نٿي اُڪليو ڪجهه دير خاموش بيهڻ کان ِ‬
‫ڪيو‪.‬ڄڻ ته ڪجهه رازدري َء ۾ چوڻ ٿي چاهيائينس‪ .‬خالقو َء پنهنجو منهن ڪراڙي جي منهن ڀرسان ڪري ڇڏيو‪ .‬نيٺ‬
‫ڪراڙي ڪنبندڙ آواز ۾ ڳالهايو‪“ ،‬مان بيشرم آهيان جو اڃان به پيو تڳان‪”.‬‬
‫خالقو َء جي لون َء لون َء ڪانڊار جي وئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬تو به ته پنهنجي ڌي ُء جو خون ڪري ڇڏيو‪”.‬‬
‫“هو َء ڪاري هئي خالقو” پوڙهي کيس رهڙيندي چيو‪“ ،‬منهنجن پوڙهن هٿن مونسان دغاڪئي‪ ،‬نه ته جمال کي به ٿڏي تي‬
‫ماري وجهان ها‪”.‬‬
‫خالقو ڪلهو ڇڏائي سنئون ٿي ويٺو‪ .‬ڪراڙي چيس‪ “ ،‬مون کي جمال جو الش آڻي ڏي‪ ،‬خالقو‪”.‬‬
‫خالقو کيس جواب نه ڏنو‪ .‬سندس ڪلهي تي همدردي َء وچان هٿ رکي‪ ،‬اڳتي وڌي ويو‪.‬‬
‫پوئين دڙي وٽ ڳوٺ جي مرشد سائين خالقو َء کي ترسايو‪ .‬چيائينس‪،‬‬
‫” اڙي اهو جمال مون سيد مان به نه مڙيو‪ .‬منهنجو سمورو فصل ساڙائي ڇڏيائين‪”.‬‬
‫“ دل نه الهه سائين‪ ”،‬خالقو َء کيس دلداري ڏيندي چيو‪ “ ،‬جيستائين هن ڳوٺ جو ٻچو ٻچو جيئرو آهي‪ ،‬تنهنجي جهولي خالي‬
‫نه ٿيندي‪”.‬‬
‫“ مون کي دولت نه‪ ،‬جمال جو الش گهرجي‪”.‬‬
‫“ فڪر نه ڪر سائين‪ ”.‬خالقو َء وراڻيو‪ . ،‬مان جمال جو الش آڻي تنهنجن قدمن ۾ اُڇليندس‪”.‬‬
‫مرشد گد گد ٿيو‪ ،‬چيائين “ ڀلي مون کان تعويذ تڙ به وٺي وڃ‪ ،‬فتح پائيندين‪”.‬‬
‫خالقو َء وارڻيو‪ “ ،‬اڃان منهنجن ٻانهن ۾ جمال کي ڇلڻ جي طاقت آهي‪”.‬‬
‫خالقو َء جو جواب ٻڌي ڳوٺاڻن جي پيرن هيٺان ڌرتي نڪري ويئي‪ .‬ڪنهن صالح ڏس‪ “ ،‬ڪفر ٿو بڪين خالقو تعويذ وٺي‬
‫وڃ‪ ”.‬۽ جڏهن خالقو تير وانگر پيهه وٽان لنگهي ويو‪ ،‬تڏهن سندس ڪن تي ڪنهن عورت جو آواز پيو‪ “ ،‬بدزبان خالقو‬
‫تعويذ وٺي وڃ‪ ،‬نه ته تون نه موٽندين‪”.‬‬
‫خالقو َء پنهنجي گهوڙي جورخ روهڙي َء ڏانهن ڪري ڇڏيو‪ .‬ڪائنات جي اونده کان وڌيڪ ٻنهي جوانن جي دل ۾ نفرت ۽‬
‫حقارت جي اونده هئي‪ .‬چپ ڏندن ۾ ڀڪوڙيل ۽ سڄي بدن جون مشڪون وٽجي سٽجي لوهه ٿي ويون هئن‪ .‬اکيون دشمن جي‬
‫الء گهوڙن کي اڙيون هڻي رهيا هئا‪ .‬گهوڙن جون ناسون ڦونڊار جي ويون هيون ‪ .‬پنهنجي‬ ‫وجهه ۾ کتل هئن‪ .‬رفتار قائم رکڻ ِ‬
‫ڀانء وڄ جو چمڪاٽ هئا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫پويان سنبن سان مٽي َء جا ڪڪر اُڏائيندا‪ ،‬سرڙاٽ ڪندا‪ ،‬منزلون ماريندا ويا‪ .‬گهوڙا ائين ٿي آيا‬
‫ڄڻ ته انساني نفرت حيواني رڳن۾ به شامل ٿي رهي هئي‪.‬‬
‫ٻٻرلوء وٽ ساهي پٽائي‪ .‬گهوڙي سان گڏ پاڻ به سهڪي رهيو هو‪ .‬پاڻ مسجد جي مٽ مان ٽين جو‬ ‫ِ‬ ‫جمال پنهنجي گهوڙي کي‬
‫ُ‬
‫دٻو ڀري يڪ ساهي پي ويو‪ .‬قميص جي ٻانهه سان وات اگهي‪ ،‬شهپرن تي هٿ ڦيري گهوڙي کي ڪنڌ تي ٿڦڪي ڏنائين‪.‬‬
‫سندس هٿ گهوڙي جي ڪنڌ مان ٽمندڙ پگهر ۾ آلو ٿي ويو‪ .‬گهوڙو هڻڪيو‪ .‬اونده ۾ منهن ورائي مالڪ کي ڳولڻ لڳو‪.‬‬
‫جمال گهوڙي کي واڳ کان ورتو ۽ ڪسي َء تي آڻي بيهاريائينس‪ .‬گهوڙي پنهنجو وات ناسن سميت ڪسي َء جي پاڻي ۾‬
‫وجهي ڇڏيو‪.‬‬
‫جمال ڪلهي تان رائيفل الهي هٿ ۾ جهلي‪ .‬آرس موڙي بدن جو ٿڪ ڀڳائين‪ .‬رائيفل تي هٿ جي گرفت مضبوط ڪري ٻي‬
‫هٿ جون آڱريون رائيفل جي نالي َء تي ڦيرائڻ لڳو‪ .‬هزارين خيال کن ۾ آيا ۽ سندس ذهن کي باهه ڏيندا هليا ويا‪ .‬خالقو َء کي‬
‫گولين سان ڇيهون ڇيهون ڪري ڇڏڻ جو جذبو ٻين جذبن تي حاوي پئجي ويس‪ .‬سندس آڱريون رائيفل جي ٽرگر تي رڪ‬
‫وانگر ڄمي ويون‪ ،‬خالقو َء جي تصوير تصور ۾ ظاهر ٿي بيٺس‪ .‬سندس نگاهون تصور جي دائرن کي چنبڙي پيون‪ .‬تڏهن‬
‫اوچتو‪ ،‬جمال رائيفل جو رخ آس مان ڏانهن ڪيو ۽ پهرين آڱر کٻ کاڌل ٽرگر تي کپائي ڇڏيائين‪ .‬سندس ڏوري جون مشڪون‬
‫ٿڙڪڻ لڳيون‪ ،‬هڪ گولي زوڪاٽ ڪندي رائيفل جي نالي َء مان نڪتي ۽ ڪڪرن جي ڪارن تهن مان پارهلي وئي‪.‬‬
‫اونداهن وڻن تي ويٺل پکين ۾ ٽاڪوڙ پئجي ويو ۽ ڳوٺ جا ڪتا ڀونڪڻ لڳا‪ .‬جمال ڇرڪيل گهوڙي تي النگ وارئي ويٺو ۽‬
‫هوا وانگر ٻٻرلو کان ٻاهر هليو ويو‪ .‬پٺيان‪ ،‬اونده ۾ ڪيتري دير تائين پکي وڻن جي ٽارين سان وچڙندا رهيا ۽ پرڙا‬
‫ڦڙڪائيندا رهيا‪.‬‬
‫جمال اونده جا پاٽ ڦاڙيندو اڳتي ڌوڪيندو ويو‪ .‬ڪروڌ ۾ سندس ڏند جڪڙجندا ويا‪ .‬جيل جي ڀت وٽان ڦيرو کاڌائين ته سکر‬
‫بيراج جي بتين جي روشني اکين ۾ اچي لڳس‪ .‬گهوڙو ٿورو ڇرڪيو‪ .‬ٽهيو‪ .‬ڪچو ڇڏي پڪي سڙڪ تي چڙهي آيو‪ .‬سنبن‬
‫جي آواز تي ٻهراڙي َء جاڪتا ڀونڪڻ لڳا‪.‬جيل جي در تي کونگهرا هڻندڙ سپاهي خبردار ٿي بيٺو‪ .‬جمال لغام کي سٽ ڏيئي‬
‫گهوڙي کي ڪچي ۾ الهي ڇڏيو‪ .‬بيراج جون بتيون کيس ويجهو پونديون پي ويون ‪ .‬بيراج ۽ روهڙي کان ايندڙ بند جي وچ‬
‫۾ هڪ سپاهي ڪرسي َء جي ٽيڪ سان مٿو ٽيڪي ننڊ ۾ الوٽ پيو هو رائيفل سندس پاسي ۾ ڏامر جي رستي تي پئي هئي‪.‬‬
‫بئراج روڊ وٽ ڪچو ختم ٿي ويو‪ .‬جمال گهوڙي جي رفتارڍري ڪري ڇڏي ۽ روشني َء کان بچندو ‪ ،‬پاڇن ۾ لڪندو‬
‫بئراج ڏانهن وڌڻ لڳو‪.‬‬
‫سنڌو درياهه بيراج جي درن سان لڙ ڪري رهيو هو‪ .‬بيراج جي پهرين وراڪي وٽ جمال اوچتو ئي اوچتو گهوڙي کي‬
‫اڙي وهائي ۽ تير وانگر سپاهي َء وٽان لنگهي ويو‪ .‬سپاهي ڇرڪ ڀري اٿي بيٺو جيستائين اکيون مهٽي رائيفل ۾ هٿ وڌائين‪،‬‬
‫تيستائين جمال نارا ڪينال ٽپي بڙن جي گگهه اونده ۾ گم ٿي ويو‪.‬‬
‫سنڌو َء جي پرئين َء ڀر جيتوڻيڪ سکر جي بندر جون بتيون ٽمڪي رهيون هيون‪ ،‬روهڙي َء جي رستي تي هيبتاڪ اونده‬
‫ٻٻرلوء کان نڪرندي به جمال آسمان تي ڪارا ڪڪر ڏٺا هئا‪ ،‬پر اونده ايڏي نه هئي جوهٿ هٿ کي نه ڏسي سگهي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫هئي‪.‬‬
‫پر نم‪ ،‬بڙن ۽ پپرن جي گهاٽن وڻن هيٺان لنگهندي کيس سچ پچ اونده ۾ پنهنجو هٿ به ڏسڻ ۾ نه آيو سندس ساڄي هٿ تي‬
‫قاضين ۽ قريشين جا باغ هئا جن ۾ بيٺل کجيون چٽڪٻرن ڪڪرن جي پس منظر ۾ راڪاسن وانگر وا ُء ۾ ڄڻ وار کولي‬
‫لڏي رهيون هيون‪ .‬ڪنهن ڪنهن وقت رکي رکي ڪو ٽانڊاڻو ٽمڪيو ٿي ۽ وري ٻاٽ اونده ٽانڊاڻي جي جوت ڳڙڪائي پي‬
‫ڇڏي‪.‬‬
‫جمال پنهنجي گهوڙي جي رفتار ڍري ڪري ڇڏي ايڏي اونده ۾ کيس پنهنجو ساهه ٻوساٽجندو محسوس ٿيو‪ .‬هن پٺي َء جو‬
‫ڪنڊو سنئون ڪري ٻه چار اونها ساهه کنيا ائين ڪرڻ سان کيس جڪڙيل سيني ۾ سڪون محسوس ٿيو‪ .‬سندس ذهن مان‬
‫پوء کيس‬ ‫انيڪ خيالن جو نه کٽندڙ سلسلو ڦٽي نڪتو‪ .‬ڳوٺاڻن جا جمال سندس دماغ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پڙاڏا ڪرڻ لڳا ۽ ِ‬
‫خالقو َء جو خيال آيو‪ .‬ڪيئن هوندو؟ سوچيائين‪ .‬کن ۾ هڪ قوي هيڪل جوان سندس نگاهن ۾ تري آيو‪ .‬جمال پنهنجي رائيفل‬
‫۾ هٿ وڌو ‪ .‬خالقو قداور آهي‪ ،‬سندس سينو ويڪرو آهي‪ ،‬هن ڀڻڪيو‪ ،‬مان هڪ گولي َء سان سندس دل چٽي کيس اُڦٽ ماري‬
‫سگهان ٿو! پر ڇو؟ هن پاڻ کان پڇيو‪ .‬ٻئي لمجي پاڻ کي پاڻ جواب ڏنائين‪ ،‬اسان سنڌي آهيون‪ ،‬صدين جا پلو َء ڪندا آهيون‪.‬‬
‫خالقو َء جي پي ُء جي ڪڌن ڪرتوتن جي سزا خالقو َء کي ڀوڳڻي پوندي” هن سوچيو‪ .‬خيالن ۾ ڳالهايائين ۽ ڳالهائيندو رهيو‪.‬‬
‫جڏهن وڻن جي اوٽ کان لينڊس ڊائون پل جون بتيون ظاهر ٿيون‪ ،‬تڏهن جمال پنهنجو رات جهڙو ڪارو گهوڙو هڪ وڏي‬
‫بڙ جي اوٽ ۾ بيهارويو‪ .‬سامهون‪ .‬کانئس سڏ پنڌ تي سڪو ساڌ ٻيلو هو‪ .‬جمال ڪجهه دير تائين ساهه روڪي سڪي ساڌ‬
‫ٻيلي جي ڊٺل ڪوٺين ڏانهن چتائي ڏسندو رهيو‪ .‬گگهه اونده ۾ کيس ڪجهه به ڏسڻ ۾ نه آيو‪ .‬ڪجهه دير دم پچائي هو خالقو َء‬
‫الء واجهائڻ لڳا‪ .‬تڏهن اوچتو اونده ۾ ڪجهه سڪل پن کڙڪيا ۽‬ ‫جي سڏ جو انتظار ڪندو رهيو‪ .‬سندس ڪن ڪنهن آواز ِ‬
‫ڀري پيا‪.‬‬
‫ڪجانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫جمال هڪدم پنهنجو هٿ رائيفل ۾ وجهندي چيو‪“ ،‬خالقو مڙسن وانگر مقابلو‬
‫جواب جو انتظار ڪيائين‪ .‬جواب نه مليس‪ .‬سندس دل ۾ شڪ جا ڳيو‪ .‬خالقو َء کي هر هڪ وڻ جي اوٽ ۾ لڪل محسوس‬
‫ڪيائين‪ .‬سندس لون َء لون َء ڪانڊارجي ويئي‪ .‬سڪل پنن جي ڀرڻ جو آواز ٻيهر سندس ڪن تي پيو‪ .‬ڪنهن ڄڻ سنڀالي‬
‫وک کنئي هئي‪ “ .‬متان ڀاڙي ٿيو آهين‪ ،‬خالقو‪ ”.‬هن رڙ ڪري چيو‪ .‬کيس جواب نه مليو‪ .‬سندس شڪ پختو ٿي ويو‪ .‬دوکي‬
‫جي پڪ ٿي ويس‪ .‬سمجهيائين ته سامهون اچي مڙسن وانگر مقابلو ڪرڻ بدارن خالقو لڪي ڇپي مٿس وار ڪندو‪ .‬بچا َء‬
‫الء سامهون ويڪرو ٿڙ هوس‪ ،‬پر سندس پٺ خالي هئي‪ .‬هر لمحي پٺي َء ۾ خنجر لڳڻ جو احساس ويس ٿي وڌندو‪.‬‬ ‫ِ‬
‫تڏهن‪ ،‬هن ساڌ ٻيلي جي ڊٺل ڪوٺين ۾ لڪي ويهڻ جو فيصلو ڪيو‪ .‬گهوڙي جو منهن ساڌ ٻيلي ڏانهن ڪري‪ ،‬پير رڪيب ۾‬
‫پوء گهوڙي کي کپائي اڙي هنيائين‪ .‬گهوڙي جا چارئي سنڀ ڌرتي َء تان کڄي ويا‪ .‬اک‬ ‫پختا ڪري هن‪ ،‬چپن ۾ ڪجهه چيو ۽ ِ‬
‫سڪي ساڌ ٻيلي جي ٻاهرين ڀت وٽ وڃي پهتو‪ .‬ان کان اڳ جو جمال گهوڙي جي رفتار گهٽ ڪري‪،‬‬ ‫ڇنڀ ۾ گهوڙو ُ‬
‫گهوڙي ج ون اڳيون ٽنگون ڪنهن شي سان وچڙيون‪ .‬گهوڙي ٿاٻو کاڌو‪ .‬جمال جا ٻئي پير رڪيب مان نڪري ويا‪ .‬اڇل‬
‫کائي ڀت جي ڀرسان وڃي ڪريو‪ .‬ٻي لمحي گهوڙي ڪنڌ تي قالبازي کائي‪ ،‬جمال جي ڀرسان اچي ڦهڪو ڪيو‪.‬‬
‫جمال جي هٿ مان رائيفل ڇڏائجي وئي‪ ،‬ڪرڻ ڪري هڏ گڏ ساڻو ٿي پيس‪ .‬ڪجهه دير هو اونده ۾ تارا ڦاڙي حيرت ۽‬
‫ڪاوڙ مان خالقو َء کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو‪ ،‬پر کيس ڪجهه به ڏسڻ ۾ نه آيو‪ .‬تڏهن‪ ،‬هن ٻئي ٺونٺيون ڌرتي َء‬
‫تي رکي پاڻ کي مٿي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي‪ .‬اوچتو هڪ وزني پير بوٽ سميت سندس سيني تي لڳو ۽ هو موٽي وڃي‬
‫ڌرتي َء سان لڳو‪ .‬سور پچائي‪ .‬هٿ وڌائي چيلهه سان ٻڌل خنجر ڪڍڻ چاهيائين‪ .‬ان کان اڳ جو سندس هٿ خنجر تائين‬
‫پهچي‪ ،‬کيس مغز تي بندوق جو ڪنداڪ لڳو ۽ سندس ٻئي ٻانهون تڪليف جي احساس ۾ مٽي َء ۾ ڄمي ويون‪ .‬هڪ سٽ‬
‫سان سندس چيلهه مان خنجر نڪري ويو‪.‬‬
‫“مونسان ويسا گهاتي ڪئي اٿئي خالقو‪ ”،‬جمال خارن مان چيو‪ .‬جواب ۾ ڪنداڪ وات تي لڳس۽ سندس وات مان رت ريال‬
‫ڪري وهڻ لڳو‪.‬‬
‫مهارن ۽ چچريل چپن مان خون نڪرندو‪ ،‬واڇن وٽان وهندو‪ ،‬جمال جي ڪنڌ تي ڪرندو رهيو‪ .‬سندس سڄو وات رت سان‬
‫ڀرجي ويو‪ .‬هن ڪنڌ ورائي رت جي گرڙي ڪئي‪.‬‬
‫قميص جي ٻانهن سان وات اُگهندي چيائين‪ “ ،‬مونکي سوالئي َء سان ماري نه سگهندين‪”.‬‬
‫کيس جواب نه مليو‪.‬‬
‫جمال پاسو ورائي مٽي َء تي اونڌو ٿي سمهي پيو‪ .‬ڪجهه دير ساهه پٽي‪ ،‬سموري طاقت ميڙي هٿ جي ترين تي پاڻ کي مٿي‬
‫ڪيائين‪.‬‬
‫اوچتو زور سان کيس ڪک واري لت لڳي‪ .‬هو درد ۾ ٻيڻو ٿي ويو‪ .‬گوڏا وڃي ڇاتي َء سان لڳس‪ .‬اکين ۾ تر ورا نچڻ لڳس‪.‬‬
‫ساهه سين ي ۾ رهجي ويس‪ .‬بدن ساڻو ٿيندو محسوس ڪيائين دماغ ڀنواٽيون کائڻ لڳس‪ .‬ان عذاب ۾ فقط ايترو محسوس‬
‫ڪيائين‪ ،‬ته سندس هٿ رسي َء سان ڪشجي ويا ۽ کيس اُٿاري‪ ،‬هڪ ڪوٺي َء جي در تائين آندو ويو‪ .‬ڪوٺي َء جي در جا‬
‫الء هڪ پراڻو صندل استعمال ڪيل هو‪ .‬صندل کي سوري کيس ڪوٺي َء ۾ اندرڌڪيو‬ ‫طاق نڪتل هئا‪ .‬در کي بند ڪرڻ ِ‬
‫ويو‪.‬‬
‫در جي چانئٺ سان وچڙندو‪ ،‬هڪ انساني جسم تان ٿڙندو‪ ،‬جمال سڌو وڃي ڀت سان لڳو‪.‬‬
‫هڪ هلڪي دانهه اوندهه ۾ اُڀري ۽ خاموش ٿي وئي‪ .‬ڀت کي ٽيڪ ڏيئي جمال ڪوٺي َء جي ڇت ڏانهن ڏٺو‪ .‬ڪوٺي َء کي‬
‫ڇت نه هئي‪ .‬مٿان جبل جهڙا ڪارا ڪڪر آسمان کي چنبڙي پيا هئا‪ .‬ڪڪرن تان نگاهون هٽائي‪ .‬ڪوٺي َء ۾ نهاريائين‪.‬‬
‫اوندهه ۾ کيس ڪجهه به ڏسڻ ۾ نه آيو‪ .‬تڏهن‪ ،‬اوچتو کيس ٻئي شخص جو خيال آيو جيڪو ڪوٺي َء جي وچ ۾ فرش تي پيو‬
‫هو ۽ جنهن سان وچڙندو پاڻ ڀت سان وڃي لڳو هو‪.‬‬
‫آهستي پڇيائين‪“ ،‬ڪير آهين؟”‬
‫“ تون ڪير آهين؟” اجنبي َء جواب بدران سوال ڪيو‪.‬‬
‫“ مان واٽهڙو آهيان‪ ”،‬جمال وراڻيو‪ “ ،‬۽ تون؟”‬
‫“ مان مسافر آهيان‪”.‬‬
‫پوء اهو شخص ڀت‬ ‫ِ‬ ‫۽‬ ‫ڪيو‬ ‫محسوس‬ ‫ٿندي‬‫ُ‬ ‫ا‬ ‫تان‬ ‫فرش‬ ‫کي‬ ‫شخص‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫ا‬ ‫جمال‬ ‫۾‬ ‫اوندهه‬ ‫ڳالهايو‪.‬‬ ‫نه‬ ‫به‬ ‫ڪنهن‬ ‫ٻئي خاموش رهيا‪.‬‬
‫کي ٽيڪ ڏيئي ويهي رهيو‪.‬‬
‫الء نفرت ڊوڙي رهي هئي‪ .‬حقارت جي شدت ڪري سندس لوندڙين مان پگهر وهي رهيو‬ ‫َ ِ‬ ‫ء‬‫خالقو‬ ‫جمال جي رڳ رڳ ۾‬
‫ُ‬
‫هو‪ .‬سوچيائين‪ ،‬خالقو َء کي وار جو وجهه نه ڏئي ها – اتيئي وڻ جي اوٽ ۾ لڪل هجي ها‪ .‬پر کيس اها خبر نه هئي ته‬
‫ساء خيالن ۾ خالقو َء جون ٻوٽيون چٻاڙڻ‬
‫الء مقابلو سڏائي خالقو اهڙي مڪار نموني کيس دو کو ڏيندو‪ .‬هن پنهنجي ِ‬ ‫معرڪي ِ‬
‫الء ڏند ڪرٽيا‪.‬‬ ‫ِ‬
‫” ۽ هو ڪير آهي؟” اجنبي َء جي آواز تي جمال جي سوچ ويچار جو سلسلو ٽٽي پيو‪.‬‬
‫“ ڪير؟”‬
‫“ جنهن اسان ٻنهي سان هي َء جٺ ڪئي آهي‪”.‬‬
‫االء‪”.‬‬
‫“ ِ‬
‫“تون نٿو سڃاڻينس ڇا؟”‬
‫“ نه‪ ”.‬جمال وراڻيو‪ “ ،‬سڪي ساڌ ٻيلي وٽ ڌاڙا لڳندا رهندا آهن‪ .‬هوندو ڪو ڌاڙيل‪”.‬‬
‫جمال آواز جي آڌار تي اجنبي َء جي ڀر ۾ وڃي ويٺو‪ .‬سندس هڏ هڏ سور ۾ چور هو‪ .‬بدن مان ٽڙڪاٽ پي نڪتس‪ .‬قميص جي‬
‫ٻانهه سان چپن مان ٽمندڙ رت اُگهي ڇڏيائين‪ .‬ويٺي ويٺي‪ ،‬پنهنجا زخم وساري‪ ،‬کيس اجنبي َء تي رحم آيو‪ .‬وڙهن شينهن‬
‫لتاڙجن ٻوڙا – ويچارو مفت ۾ مارجي ويو! خالقو َء جي ذاللت کي بيگناهه اجنبي َء جي موجود گي َء پختو ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫“ اڌ رات جو ڪيڏانهن وڃي رهيو هئين؟” اجنبي َء کائنس پڇيو‪ .‬جمال جي سيني ۾ دل بال وانگر اُڇل کاڌي‪ .‬هو ان سوال‬
‫الء چيائين‪ “ ،‬بيدل سائين َء جي در گاهه تي سالم ڀرڻ نڪتو هوس‪”.‬‬ ‫الء بلڪل تيار نه هو‪ .‬ڳالهه ٺاهڻ ِ‬ ‫ِ‬
‫“ هن مهل؟”‬
‫الء به وقت مقرر آهي ڇا؟”‬ ‫“ ڇو؟ سالم ڀرڻ ِ‬
‫اجنبي جواب ڏيئي نه سگهيو‪ .‬جمال ورائي پڇس‪ “ ،‬۽ تون اڌ رات جو ڪيڏانهن نڪتو هئين؟”‬
‫“ مان سکر وڃي رهيو هوس‪”.‬‬
 ‫ڪوٺي َء ۾ ماٺ مسلط ٿي ويئي‪ .‬جمال جي دل ۾ شڪ جاڳيو ۽ سمهي پيو‪.‬‬
‫“ چٿيل آهين؟” اجنبي َء جي آواز تي هن ڪن کڙا ڪيا‪،‬‬
‫“ ڇا چيئه؟”‬
‫“ ڏاڍو زخمي آهين ڇا؟”‬
‫“ نه‪”.‬‬
‫“ مون آواز ته ڏاڍا ٻڌا هئا‪”.‬‬
‫“ چپن مان رت بند نٿو ٿئي‪ ”.‬جمال وراڻيو‪.‬‬
‫“ ڏسان‪ ”.‬اجنبي جمال ڏانهن سري ويو‪ .‬تڏهن ڪجهه سوچي هلڪو ٽهڪ ڏيندي چيائين‪ “ ،‬اوندهه ۾ ڪيئن ڏسي‬
‫سگهندس‪”.‬‬
‫“ ڪُک ۾ چڀندڙ سور محسوس ڪري رهيو آهيان‪.‬ڏس‪ .‬پاسري ڀڄي ته نه پئي آهي‪”.‬‬
‫ڏسانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“ منهنجا ٻئي هٿ ٻڌل آهن‪ ”.‬اجنبي َء وراڻيو‪ “ ،‬منهنجا هٿ کول ته‬
‫کوليانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“ منهنجا هٿ به ٻڌل آهن‪ .‬ڪيئن‬
‫“ ڏي ته اول مان تنهنجن ٻانهن تان رسي کوليان‪”.‬‬
‫جمال اوندهه ۾ ٿاڦوڙا هڻي‪ ،‬پنهنجا ٻئي هٿ اجنبي َء جي گوڏن تي رکيا‪ .‬اجنبي َء ٿوري ڪوشش سان جمال جي ٻانهن تان‬
‫ڏندن سان رسي کولي ڇڏي‪.‬‬
‫جمال پنهنجيون ويڻيون مهٽيون‪ .‬اوندهه ۾ پنهنجي محسن ڏانهن ڏسڻ جي ڪوشش ڪيائين‪ ،‬پر کيس ڏسي نه سگهيو‪ .‬آزادي َء‬
‫جي احساس ۾ سندس دل احسان جي جذبن سان ڀرجي وئي‪ .‬ڪجهه دير خيالن ۾ غرق ٿي ويو‪ .‬ٻانهون آجيون ٿيس ته ڄڻ‬
‫ٻوساٽيل روح ۾ تاز گي موٽي آيس‪ .‬زخمن جو عذاب کانئس وسري ويو‪ .‬دل چاهيس ته هڪدم صندل پري ڪري‪ ،‬ٻاهر‬
‫نڪري خالقو َء جو مڻڪو ڀڃي ڇڏي‪ .‬کيس پيٽ ۾ ايتريون ته لتون هڻي جو آنڊا پاسرين کان ٻاهر نڪري وڃنس‪.‬‬
‫“ مونکي نه کوليندين؟” اجنبي َء سندس خيالن جو سلسلو ٽوڙي ڇڏيو‪.‬‬
‫” ها ها‪ ،‬ڇو نه!” جمال سمت ۾ ايندي وراڻيو ۽ جهٽ پٽ اجنبي َء جي ٻانهن ۽ ويڻين تان رسي کولي ڇڏيائين‪.‬‬
‫اجنبي َء پنهنجن ٻانهن کي هوا ۾ اُڇل ڏني‪ .‬ٻانهون ڦيرائي‪ ،‬پٺي َء جي ڪنڊي وٽ آڻي ڏورن کي سٽ ڏئي ٿڪ الٿائين‪ .‬سندس‬
‫ٻانهن تان رسيون کوليندي جمال محسوس ڪري ورتو‪ ،‬ته اونداهي ڪوٺي َء ۾ سندس ساٿي بيحد طاقتور ۽ سگهاروهو‪.‬‬
‫کانئس رهيو نه ٿيو‪ .‬اجنبي َء کان پڇيائين‪ “ ،‬تو کي سوالئي َء سان ته سو گهو ڪري نه سگهيو هوندو‪”.‬‬
‫اجنبي َء کيس جواب نه ڏنو‪ .‬سندس هٿ ڳولي‪ ،‬موڪري ريگمال جهڙي هٿ ۾ جهلي‪ ،‬پنهنجي ڪنڌ ۽ ڪياڙي َء تي رکيائين‪.‬‬
‫جمال کان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬جمال جون آڱريون انچ کن اجنبي َء جي ڪنڌ ۾ لهي ويون‪.‬‬
‫اجنبي َء چيو‪ “ ،‬مان هن شخص جو خون ڪندس‪”.‬‬
‫جمال جي دل خوشي َء سان ٽمٽار ٿي وئي‪ .‬هڪدم وراڻيائين‪.‬‬
‫“ مان به کيس قتل ڪري سندس الش گهوڙي جي سنبن ۾ چچري ڇڏيندس‪”.‬‬
‫ٻنهي هڪ ٻئي کي اول ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي‪ .‬ڏسي نه سگهيا ته هڪ ٻئي جي وجود کي هٿ الئي محسوس ڪيائون‪.‬‬
‫سندن هٿ پاڻ ۾ جڪڙجي ويا‪ .‬جذبي ۽ خيال جي هڪ جهڙائي َء کين پاڻ ڏانهن ڇڪي ورتو‪.‬‬
‫جمال اجنبي َء کان پڇيو‪ “ ،‬تنهنجو نالو ڇاهي؟”‬
‫اجنبي هٻڪيو‪ .‬جواب ۾ ترسيو‪ .‬نيٺ وراڻيائين‪ “ ،‬مان عالمو کوسو آهيان ۽ تون؟”‬
‫“ مان ڪمال جکراڻي آهيان‪ ”،‬جمال هڪدم وراڻيو‪.‬‬
‫“ ڪک ڪيئن ٿو ڀانئين؟”‬
‫“ سور آهي‪”.‬‬
‫“ ڏسان‪ “ ،‬اجنبي َء جمال جي ڪک تي هٿ رکي‪ ،‬هلڪو زور ڏيندي چيو‪ “ ،‬ڪک ڀڳل ناهي‪”.‬‬
‫“ پر سور ڏاڍو آهي‪”.‬‬
‫اجنبي َء پنهنجي اجرڪ جمال جي چيلهه ۽ ڪک تي ويڙهندي چيو‪ “ ،‬توکي ذري گهٽ ماري وجهي ها ظالم‪”.‬‬
‫جمال وراڻيو‪ “ ،‬مان سوالئي َء سان مرڻ جو نه آهيان دوست‪”.‬‬
‫اجنبي َء کي جمال جو جواب پسند آيو‪ .‬سندس ڪک مهٽيندي پڇيائين‪ “ ،‬گهڻا ٻار اٿئي‪”.‬‬
‫“ اڃا پر ڻيو نه آهيان‪”.‬‬
‫“ پر ڻيو نه آهين!”‬
‫“ نه‪”.‬‬
‫“ ڇو؟”‬
‫“ جنهن سان پرڻجڻ چاهيم ٿي سائي نه رهي ته پرڻجڻ ڇاجو‪ ”.‬جمال جو آواز ڳورو ٿيندو ويو‪.‬‬
 ‫“ ڪيئن‪”.‬‬
‫جمال ڳيت ڏيئي خشڪ نڙي آلي ڪئي‪ .‬هڪ اونهو ساهه کڻي خاموش ٿي ويو‪ .‬جيڪي چوڻو هوس‪ ،‬چئي نه سگهيو‪.‬‬
‫“ ڇو‪ ،‬ڇا ٿيو؟” اجنبي َء ورائي پڇيو‪.‬‬
‫ُ‬
‫تڏهن جمال وراڻيو‪ “ ،‬جنهن سان پرڻجان ها‪ ،‬تنهن کي ماري کوهه ۾ اڇالئي ڇڏيائون‪”.‬‬
‫اجنبي َء جي وات مان هلڪو آواز نڪتو‪ “ ،‬ڇو؟”‬
‫“ هو َء مونتي ساهه ڏيندي هئي‪ ”،‬جمال جي آواز مان درد ٽمي نڪتو‪.‬‬
‫“ مائٽن کان سڌو سنئون سڱ ڇڪائين ها‪”.‬‬
‫“ ڪهڙيون ڳالهيون ٿو ڪرين دوست‪ ”.‬جمال ڀريل آواز ۾ ڳالهايو‪،‬‬
‫“ ٻنهي خاندانن ۾ صدين کان نفاق هلندو اچي‪ .‬اسين سنڌي صدين جا وير وٺندا آهيون‪ .‬هڪ ٻئي کان پلو ُء ڪندا رهندا‬
‫آهيون‪”.‬‬
‫“پلو ُء !”‬
‫“ ها پلو ُء‪”.‬‬
‫پوء پهر کن ٻئي ڀت سان مٿو لڳائي‪ .‬اکيون بند ڪري‪ ،‬ڪجهه سوچيندا رهيا‪ .‬ڪومشڪل مسئلو حل ڪرڻ جي ڪوشش‬ ‫۽ ِ‬
‫ڪندا رهيا‪ .‬ماحول جي خاموشي َء کي ڪنهن ڪنهن وقت بندر تان لنگهندڙ مال الريون چيرينديون اڳتي وڌي ٿي ويون‪ .‬يا‬
‫رکي رکي ڪجهه سڪل پن هوا ۾ منتشر ٿي‪ ،‬کڙڪا ڪري‪ ،‬خاموش ٿي پئي ويا‪.‬‬
‫اجنبي َء اکيون کولي آسمان ڏانهن ڏٺو‪ .‬ڪڪر منتشرٿي رهيا هئا‪ .‬هن هٿ وڌائي سٿر سان ٻڌل روالور کولي ورتو‪ .‬اوندهه‬
‫وڃي لڳي‪.‬‬‫پوء جمال ڏانهن وڌايائين‪ .‬تاريڪي َء ۾ روالور جي نالي جمال جي سيني سان ِ‬ ‫۾ روالور تي آڱريون ڦيرائي‪ِ ،‬‬
‫جمال پنهنجي مٺ روالور جي نالي َء ۾ وجهندي حيرت مان پڇيو‪“ ،‬هي ڇاهي!”‬
‫“ روالور‪”.‬‬
‫“ سو ته مان به پيو محسوس ڪيان‪ .‬پر تو ڪٿان آندو؟”‬
‫“ منهنجي سٿر سان ٻڌل هو‪ ”،‬اجنبي َء وراڻيو‪ “ ،‬جنهن دشمن مونسان دوکو ڪيو آهي‪ .‬تنهن جي سيني ۾ هن روالور جون اڌ‬
‫ڊزن گوليون الهي ڇڏيندس‪”.‬‬
‫جمال جي بدن مان سيسڙاٽ نڪري ويو‪ .‬سندس مٺ روالور ۾ قابو ٿي وئي‪ .‬سندس ذهن ۾ شڪ جا ڪرڻا روشن ٿي‬
‫اُجهامندا ويا‪.‬‬
‫هو ويچارن ۾ ويڙهيل هو جواجنبي َء چيس‪ “ ،‬تون منهنجي پٺي َء تي پير رکي ڀت ٽپي ڀڄي وڃ‪”.‬‬
‫“ ۽ تون؟”‬
‫“ مون وٽ روالور آهي‪ .‬مان جيستائين پنهنجي دشمن کي ماري مات نه ڪندس هتان نه ويندس‪”.‬‬
‫“ مان به جيستائين سندس الش گهوڙي جي سنبن ۾ نه لتاڙيندس هتان نه ويندس‪ ”.‬جمال ڏند ڪرٽيندي ڳالهايو‪.‬‬
‫جمال چيو‪“ ،‬صبح جواسان ٻئي گڏجي کيس قتل ڪري ڇڏينداسين‪”.‬‬
‫“ ها هو اسان ٻنهي جو دشمن آهي‪ ”.‬اجنبي َء وراڻيو‪ “ ،‬تون روالور سنڀال” منهنجي شايد اک لڳي وڃي‪”.‬‬
‫جمال اجنبي َء کان روالور وٺي پنهنجي هٿ ۾ جهليو‪ .‬ٻئي ڄڻا پير پٿاري‪ ،‬ڀت کي ٽيڪ ڏيئي ويهي رهيا‪ .‬ويٺي ويٺي صبح ٿي‬
‫وين‪ .‬پکي پرڙا هڻي آکيرن مان اُڏامي ويا‪.‬‬
‫پوء جڏهن سج جا پهريان ڪرڻا کجين تي پيا‪ ،‬جمال اجنبي َء کي ٻانهه کان وٺي ڌونڌاڙيندي چيو‪ “ ،‬صبح ٿي ويو‪ .‬ان کان‬ ‫۽ ِ‬
‫اڳ جو هو اندر اچي اسان ٻنهي کي ماري وجهي‪،‬اسان ئي ٻاهر نڪري کيس قتل ڪري ڇڏيون‪”.‬‬
‫پوء ٻنهي جي منهن تي مرڪ تري آئي‪ .‬هڪ ٻئي ڏانهن‬ ‫ٻئي ڄڻا بيٺا‪ .‬روشني َء ۾ پهريون دفعو هڪ ٻئي کي ڏسڻ کان ِ‬
‫ڏسندا رهيا‪.‬‬
‫“ اونده اسان کي انڌو ڪري ڇڏيو هو‪ ”.‬جمال چيو‪ .‬اجنبي َء ڪجهه چوڻ تي هو جو ٻاهر سڪل پنن ڀُرڻ جو آواز ٿيو‪ .‬ٻئي‬
‫ڄڻا ڀت سان لڳي‪ ،‬ساهه روڪي بيهي رهيا‪ .‬جڏهن ڳپل وقت تائين ڪوٺي َء جي در وٽان صندل سرڻ جو آواز نه آيو‪ ،‬تڏهن‬
‫ٻئي ڄڻا پير پير ۾ کڻندا صندل وٽ اچي بيٺا‪.‬‬
‫هڻجانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫اجنبي َء چيو‪ “ ،‬مان صندل کي وٿ ڪندس‪ .‬تون دشمن تي گوليون هالئيندو سڌو وڃي سنڌو َء ۾ گت‬
‫“ ۽ تون؟”‬
‫“ مان باغن مان نڪري شاهه مقصود جي جبل وٽان ٿيندو اڳتي ڀڄي ويندس‪”.‬‬
‫پوء” جمال جي سوال تي اجنبي َء ڏانهنس ڏٺو‪.‬‬ ‫“۽ ِ‬
‫“ زندگي رهي ته ڪٿي نه ڪٿي ضرور ملنداسين‪”.‬‬
‫الء پنهنجا هٿ صندل ۾ وڌا ۽ منهن‬ ‫جمال صندل ڏانهن منهن ڪري‪ ،‬روالور سڌو ڪري بيهي رهيو‪ .‬اجنبي َء صندل سورڻ ِ‬
‫ورائي جمال ڏانهن ڏٺو‪ .‬ٻنهي جي دل ۾ پويون دفعو هڪ ٻي کي ڀاڪر پائڻ جي تمنا جاڳي اٿي‪.‬‬
‫اجنبي َء صندل کي وٿ ڪئي‪ .‬باغن ۾ اڃا پهريان ڪرڻا ڪريا هئا‪ .‬هڪ راڪاس جيڏو پاڇو ڪوٺي َء جي در ٻاهران سڪل‬
‫پنن تي پيو هو‪ .‬جمال پاڇو ڏسندي چيو‪ “ ،‬انسان آهي يا آفت‪”.‬‬
‫“ اسان ٻئي دنيا جي هر آفت کان ڏاڍا آهيون‪ ”،‬اجنبي وراڻيو‪ .‬اجنبي َء وٿ ويڪري ڪري ڇڏي‪ .‬ٻنهي جون نگاهون پاڇي‬
‫تي کتل هيون‪.‬‬
‫جمال آهستي َء چيو‪ “ ،‬هي ُء پڪ خالقو آهي‪”.‬‬
‫“ تون خالقو َء کي ڪيئن سڃاڻين؟” اجنبي َء جمال ڏانهن ڏسندي پڇيو‪.‬‬
‫“ تر ۾ خالقو َء کان سگهارو جوان ڪوبه ڪونهي‪”.‬‬
‫“ نه نه‪ .‬هي ُء پاڇو خالقو َء جو ناهي‪ ”،‬اجنبي َء وراڻيو‪ “ ،‬هي ُء جمال آهي‪”.‬‬
‫“ هي جمال جو پاڇو ناهي‪”.‬‬
‫“ ڪيئن ٿو چوين؟”‬
‫جمال اجنبي َء ڏانهن ڏٺو‪ .‬صندل کي پٺي ڏيئي ڏانهس منهن ڪري بيٺو‪ .‬روالور جو رخ اجنبي َء ڏانهن هو‪ .‬ٻئي هڪ ٻئي‬
‫ڏانهن ڏسي رهيا هئا‪.‬‬
‫جمال چيو‪ “ ،‬مان جمال آهيان‪”.‬‬
‫پوء اڇل ڏيئي صندل کي لت وهائي ڪڍيائين‪ .‬صندل ڦهڪو ڪري سنئو‬ ‫اجنبي َء حيرت ۽ اچرج مان جمال ڏانهن چتائي ڏٺو‪ِ .‬‬
‫ٿي پيو‪ .‬اجنبي اک ڇنڀ ۾ صندل تي چڙهي بيٺو‪ .‬چئني طرف نظرون ڦيرايائين‪ .‬کيس ڪوبه شخص ڏسڻ ۾ نه آيو‪.‬‬
‫جمال به بل ڏيئي ڏسي پاڇي ڏانهن ڏٺو‪ .‬ٻنهي کان هلڪو ٽهڪ نڪري ويو‪ .‬ڪوٺي َء جي در وٽ بڙ جو وڏو وڻ بيٺو هو‪ ،‬۽‬
‫سڪل پنن تي پئجي رهيو هو‪.‬‬ ‫اُن جو پاڇو ڪوٺي َء آڏو ُ‬
‫تڏهن‪ ،‬هٿ ۾ ورالور نچائيندي جمال چيو‪ “ ،‬نيٺ ڀڄي ويو بزدل خالقو‪”.‬‬
‫“ نه‪ ”،‬اجنبي َء جمال ڏانهن ڏسندي چيو‪ “ ،‬مان آهيان خالقو‪”.‬‬
‫جمال کان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬آڱريون روالور تي ڄمي ويس‪ .‬اکين ڇنڀڻ ڇڏي ڏنس‪ .‬خالقو َء کي وارن کان پيرن تائين ڏسڻ‬
‫پوء سندس نگاهون روالور تي کپي ويون‪ .‬ڪجهه دير روالور ڏانهن ڏسي خالقو َء ڏانهن چتائي ڏٺائين‪ .‬من ئي من ۾‬ ‫کان ِ‬
‫فيصال ڪندو ۽ فيصال رد ڪندو رهيو‪.‬‬
‫خالقو ٻئي هٿ چيلهه تي رکي ڏانهس ڏسي رهيو هو‪ .‬اوچتو جمال ٻانهن ورائي ڦيرو کائي‪ ،‬سموري قوت سان روالور سنڌو َء‬
‫ڏانهن اُڇاليو‪.‬‬
‫روالور پپر ۽ املداس جي پنن سان وچڙندو‪ ،‬ٽارين مان پار ٿيندو ۽ ڪجهه املداس ڪيرائيندو سنڌو َء جي هنج ۾ غرق ٿي‬
‫ويو‪ .‬خالقو َء ۽ جمال سڪي ساڌ ٻيلي جي ٻاهرين ڀت ڏانهن ڏٺو‪ ،‬جتي نه سندن گهوڙا هئا ۽ نه رائيفلون‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:57 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫گائيڊ ۽ ٽرانزسٽر سياح‪،‬‬

‫سياح‪ ،‬گائيڊ ۽ ٽرانزسٽر‬

‫پوء مون کان پڇيو‪ “ ،‬گائيڊ‪”.‬‬
‫غير ملڪي سياح جي اکين ۾ اچرج تري آيو‪ .‬هن منهن ورائي هر طرف ڏسڻ کان ِ‬
‫“ يس سر‪”.‬‬
‫“ توهان جي ملڪ جو هي ُء ڪهڙو حصو آهي؟”‬
‫“ هي ُء اسان جي ملڪ جو سرسبز‪ ،‬آباد ۽ تيزي َء سان ترقي ڪندڙ عالئقو آهي‪ ”.‬کيس ٻڌايو‪ “ ،‬هتان جا ماڻهو مهمان نواز‬
‫۽ سٻاجها آهن‪”.‬‬
‫سياح جي منهن تي اچرج جا آثار ظاهر ٿيا‪ .‬هن چيو‪ “ ،‬تاريخ جي ڪنهن به دور ۾ مهمان نواز ۽ سٻاجهيون قومون هڪ ٻن‬
‫صدين کان وڌيڪ پنهنجي وجود کي برقرار رکي نه سگهنديون آهن‪”.‬‬
‫“ ڇو؟” مون کانئس پڇيو‪.‬‬
‫“ ڇو جو سٻاجهين ۽ مهمان نواز قومن وٽ اهڙا شاهينگ مهمان به اچي نازل ٿيندا آهن جيڪي سندن ونين ۽ ٻنين جا مالڪ‬
‫ٿي ويهندا آهن‪ ”.‬سياح وراڻيو‪“ .‬ڪمال آهي‪ ،‬هتان جا ماڻهو گذريل سٺ صدين کان هن ڌرتي َء تي موجود آهن!”‬
‫“ هتان جا ماڻهو سخت امن پسند به آهن‪ .‬ڄورون پالڻ سندن عادت آهي” ادب سان وراڻيم‪ “ ،‬هن عالئقي ۾ ٻڪري شينهن‬
‫جي ساهيڙي ۽ شينهن ڌوٻي َء جي گڏهه جو دوست هوندو آهي‪”.‬‬
‫هڪ هنڌ سڙيل ڳريل مريضن جو ميڙ ڏسي سياح بيهي رهيو‪.‬‬
‫اسپتال جي لوهي در وٽ هڪ ڏنڊو مشٽنڊو چوڪيدار ڪاٺ جي اسٽول تي ويٺو هو ۽ نسوار جي دٻلي َء تي لڳل ٽڪ ۾‬
‫پنهنجو عڪس ڏسي‪ُ ،‬مڇن کي مروٽي رهيو هو‪ .‬جنهن مريض سندس تري َء تي چار آنارکيا ٿي‪ ،‬تنهن کي لوهي در جي وٿ‬
‫مان اسپتال ۾ اندر وڃڻ ٿي ڏنائين‪.‬‬
‫ماڻهن جو اتحاد‪ ،‬تنظيم ۽ يقين محڪم ڏسي سياح ڏاڍو خوش ٿيو‪ .‬کيس ٻڌايم‪ “ ،‬هن عالئقي جي ماڻهن کي هللا سائين صبر‬
‫جي توفيق عطا ڪئي آهي‪”.‬‬
‫پڇيائين‪ “ ،‬هي سڀ هتي ڳاهٽ ڇو ٿيا آهن؟”‬
‫وراڻيم‪“ ،‬هي اسان جي عالئقي جي مشهور سئنيما ‪ -‬سول سئنيما آهي‪ ،‬جتي سالن کان فلم‪ .‬ڊاڪٽر ۽ نرس هلي رهي آهي ۽‬
‫جنهن جو هر شو هائوس فل ويندو آهي‪”.‬‬
‫سياح ڏاڍو متاثر ٿيو‪ .‬وڌي وڃي هڪ هڪ ماڻهو َء جي منهن ۾ ڏٺائين‪ .‬موٽي آيو‪ .‬چهري تي اچرج جاآثار هئس‪.‬‬
‫“ هتان جي ماڻهن کي اکيون آهن‪ ،‬پر ڏسي نٿا سگهن‪ .‬زبان اٿن‪ ،‬پر ڳالهائي نٿا سگهن دماغ اٿن‪ ،‬پر سوچي نٿا سگهن”‬
‫سياح پڇيو‪ “ ،‬توهان جي ملڪ جو هي ُء ڪهڙو عالئقو آهي؟ هن عالئقي جو نالو ڇاهي؟”‬
‫وراڻيو‪ “ ،‬هن عالئقي جو نالو مان پنهنجي زبان تي آڻي نٿو سگهان‪”.‬‬
‫“ ڇو؟”‬
‫“ ڇو جو مان مجبور آهيان‪”.‬‬
‫سياح پڇيو‪ “ ،‬تون ڪير آهين؟”‬
‫“ مان گائيڊ آهيان‪ ،‬۽ غير ملڪي سياحن کي پنهنجي ملڪ جو سير ڪيرائيندو آهيان‪”.‬‬
‫“ سا ته مون کي خبر آهي ته تون گائيڊ آهين‪ ”.‬سياح پڇيو‪ “ ،‬پر تنهنجو نالو ڇاهي؟”‬
‫وراڻيم‪ “ ،‬منهنجو نالو ٽرانزسٽر آهي‪ ،‬۽ مان پگهار جي بيٽري سيل تي هلندو آهيان‪”.‬‬
‫پوء مون سياح کي ملڪ جي رهيل حصي جو به سير ڪرايو‪.‬‬ ‫ِ‬
 ‫راهون جدا جدا‬
‫پريڊي اسٽريٽ ۽ ايلفي َء جي چئو واٽي تي کتل سنگل ايلفي َء طرف ڳاڙهو ٿي ويو‪.‬‬
‫ايلفي َء تي ڊوڙندڙ ٽريفڪ بيهجي ويئي‪.‬‬
‫شام هئي‪.‬‬
‫شام جو ڪراچي َء جي اڌ ٽريفڪ صدر ۾ هوندي آهي‪ .‬جنهن رخ ڏانهن سنگل ڳاڙهو ٿيندو‪ ،‬ان طرف موٽرن‪ ،‬ٽيڪسين‪ ،‬آٽو‬
‫رڪشائن ۽ اسڪوٽرن جو نه کٽندڙ سلسلو ڇپ ماري بيهي رهندو آهي‪ .‬بيهڪ ۾ بيچيني هوندي آهي‪ .‬سنگل سائو ٿيڻ شرط‬
‫سمورو سلسلو ُچرندو‪ ،‬ڪجهه ڪجهه اڳتي وڌندو ۽ ٻيهر سنگل ڳاڙهو ٿيندي ئي بيهي رهندو آهي‪.‬‬
‫ايلفي َء تي ٽريفڪ جو سلسلو ترسي پيو هو‪ .‬ڀانت ڀانت جي موٽرن ۾ اڇي مرسيڊيز ڪار به هئي‪،‬جنهن جي پوئين سيٽ تي‬
‫هڪ چوويهن‪ -‬پنجويهن سالن جي سانوري سهڻي عورت ويٺي هئي‪ .‬ڪنڌ سيٽ جي ٽيڪ سان لڳائي ڇڏيو هئائين‪ .‬ائين ئي‪،‬‬
‫الء دڪان ن جا سائن بورڊ پڙهڻ لڳي‪ ،‬جيڪي اڳ ئي سندس ڏٺل وائٺل ۽ ڄاتل سڃاتل هئا‪ .‬کيس خبر هئي ته‬ ‫وقت ڪاٽڻ ِ‬
‫ڪهڙي دڪاندار وٽ چاالڪ سيلزمين آهن‪ .‬ڪهڙو دڪان جا اگهه مناسب ۽ ڪهڙي جا ڳاٽي ڀڳا آهن‪ .‬ڪهڙي دڪان تي‬
‫پاڪستاني ڪپڙي کي والئتي ٺپو هڻي گراڪن کي ٺڳيو ويندو آهي‪ .‬ڪهڙي دڪان تي سمگل ڪيل ڪا سميٽڪ‪،‬‬
‫ڪراڪري ۽ سينگار جو سامان ملندو آهي‪ .‬کيس صدر جي هڪ هڪ دڪان جي باري ۾ ايتريقدر مڪمل ڄاڻ هئي‪،‬‬
‫جيتري ڪنهن قابل سرجن کي جسم جي عضوي عضوي ۽ رڳ رڳ جي خبر هوندي آهي‪.‬‬
‫سنڌي اک پري کان پڌري‪ .‬منجهس رڪ کي ڇڪ ڪرڻ جي ڪشش هوندي آهي‪ .‬هو َء ماڻڪين کي ڦيرائيندي رهي ۽‬
‫دڪانن جا سائن بورڊ ۽ شوڪيس به ڏسندي رهي‪.‬‬
‫زبي جئيلرز‪.‬‬
‫نه‪ .‬مون وٽ ڪافي زيور آهن‪ .‬ڪافي ڇا‪ ،‬ضرورت کان به وڌيڪ آهن‪ .‬اجهو گذريل مهيني ئي ته ربي جئيلز کان پکراج‬
‫جو سيٽ ورتو اٿم‪ .‬هڪ ٻن هنڌ پائي ويئي آهيان – هلندو اڃا ته پورو فيشن ۾ ئي نه آيو آهي! ارادو هوم ته نيلم جو سيٽ‬
‫الء سٺو پٿر ناهي‪ ،‬توکي نه ڦرندو‪ ،‬اجايو پاڻ کي بيمار نه ڪري‬ ‫وٺان ها‪ ،‬پر هنن منع ڪري ڇڏي‪ .‬چيائون ته نيلم تنهنجي ِ‬
‫وجهين‪ ،‬پکراج جو سيٽ وٺ‪ .‬ڪيترو نه منهنجو خيال رکندا آهن! ٻڌندي هيس ته دولتمند سنڌي عيش جا ڪوڏيا‪ ،‬بازاري‬
‫عورتن جا قدردان ۽شراب جا شوقين هوندا آهن‪ .‬غلط‪ .‬ها‪ ،‬غلط ٻڌو هوم‪ .‬هو اهڙا نه آهن‪ .‬مون کي دل جي گهراين مان‬
‫چاهيندا آهن‪ .‬بيحد مصروف رهندا آهن‪ .‬حڪومت جا ٺيڪا کڻندا آهن دير سان گهر ايندا‪ ،‬ٿڪل هوندا پر اهڙو پيار ڏيندا‪ ،‬ٻه‬
‫ٻول ڳالهائيندا جو دل وڃي سندن قدمن ۾ ڪرندي آهي‪.‬‬
‫ايلفي َء طرف سنگل سائو ٿيو‪ .‬ان وقت شاهراه عراق کان هڪ آٽو رڪشا ڦيرو کائي آئي ۽ مرسيڊيز ڪار جي سامهون‬
‫اچي رستو ورتائين‪ .‬ڪار ُچري نه سگهي سنگل ڳاڙهو ٿي ويو ۽ موٽر هٿ کن به وڌي نه سگهي‪ .‬هو َء سوناري ربي‬
‫جئيلرز جي شوڪيس ڏانهن نهاريندي رهي‪.‬‬
‫ربي جئيلرز جي شوڪيس ۾ تاج رکيو آهي‪.‬‬
‫وٺان؟‬
‫نه‪ .‬مان ڇو راڻين سان ريس ڪيان؟ پر هو ته مون کي راڻي سڏيندا آهن‪ .‬چوندا آهن‪ ،‬ناز تون منهنجي گهر جي راڻي آهين‪.‬‬
‫ڀل چون‪ .‬راڻي چون يا مهاراڻي‪ ،‬مان تاج مٿي تي رکي پنهنجن وارن جي سيٽنگ خراب نه ڪنديس ڪيڏي محنت ۽ مشڪل‬
‫سان اُڀا وار ٺهندا آهن! هڪ دفعي منهنجي وارن کي اُڀي نموني قابو ٿيل ڏسي هنن جي ٻن جاهل مائٽياڻين حيرت مان چيو‬
‫هو‪ ،‬اڙي ڪنوار‪ ،‬وارن ۾ لوٽو لڪائي رکيو ٿئي ڇا! هونهه‪ .‬بي عقل بيوقوف‪ ،‬جاهل ڳوٺاڻيون‪.‬‬
‫سنگل سائو ٿيو‪.‬‬
‫ڦيٿاڦرڻ لڳا‪ .‬ٽريفڪ جو سلسلو ڪجهه اڳتي وڌي‪ ،‬سنگل ڳاڙهو ٿيڻ شرط بيهي رهيو‪.‬‬
‫“ چيپ جان” اسٽور ٻاهران فٽپاٿ تي هڪ ڏهن ٻارهن سالن جو ڪارو ميرو ۽ گدلو ڇوڪرو ٽانڊن تي پاپڙ پچائي رهيو‬
‫هو‪ .‬پاپڙ پچائيندو‪ ،‬سڳڙي َء جي ڀرسان ٽوڪري ۾ رکندو پئي ويو‪ .‬ڪيپيٽل سينيما واري گهٽي َء مان ٻه چار نوجوان جن کي‬
‫ڪراچي يونيورسٽي جا بليزرپيا هئا ۽ رانديگر پي ڏٺا‪ ،‬ڪيڪڙاٽيون ڪندا ٽرڙائي جي حد ٽپندا ‪ ،‬پاپڙن واري ڇو ڪري‬
‫وٽ اچي بيٺا‪ .‬منجهائن جيڪو وڌيڪ هلڪڙائي ڏيکاري رهيو هو‪ ،‬تنهن هٿ وڌائي هڪ پاپڙ کڻي ورتو ۽ چار ٽڪر‬
‫ڪري دوستن ۾ وراهي ڇڏيائين‪ .‬ٻئي نوجوان کيسي مان پنجويهه پئسن جو سڪو ڪڍي پاپڙن واري ڇوڪري جي ٽڪڻ‬
‫تي رکيو ۽ چار پاپڙ کڻي کلندو‪ ،‬پنهنجي چاالڪي َء تي خوش ٿيندو اڳتي هليو ويو‪ .‬ساٿي ڪڍ لڳس‪ .‬پاپڙ وارو ڇوڪرو پاپڙ‬
‫پچائيندو رهيو‪.‬‬
‫هو َء کيس موٽر جي دري َء مان ڏسي رهي هئي‪ .‬ڪهڙو نه ڪنو آهي هي ڇورو‪ .‬ميرو‪ ،‬ڏامر جهڙو ڪارو‪ .‬ماڻهو ڪيئن ٿا‬
‫هن سڪل سڙيل کان پاپڙ وٺي کائين! مان ته جيڪر چکيانس به نه‪ .‬بيماري ٿو وڪڻي‪ .‬قوم جي صحت جو ستيا ناس ٿو‬
‫الء ته نه گهريو هو جو هڪ‬ ‫وزير صحت کي ملڻ گهرجي‪ .‬اسان پاڪستان ان ِ‬ ‫ِ‬ ‫ڪري‪ .‬هن ڇوري جي پاپڙن جي خبر‬
‫پاپڙن وارو پاڪستانين کي بيمار ڪندو رهي‪ .‬پر پاپڙن پچڻ جي سوادي خوشبو! هو مون کي شڪارپور کان پاپڙ گهرائي‬
‫سر هين جو آچار‪ ،‬ٺاڪرداس جي قلفي ۽‬ ‫ڏيندا آهن‪ ،‬چوندا آهن اسان جي شڪارپور ٽن شين کان دنيا ۾ مشهور آهي” ُ‬
‫الء‬
‫ڪورين جا پاپڙ‪ .‬چوندا آهن‪ ،‬شڪارپوري کنڊ جا ٺهيل هوندا آهن‪ ،‬مٺائي جهڙا مٺا هوندا آهن‪ .‬سچ چوندا آهن‪ .‬پاڻ مون ِ‬
‫مصري آهن‪.‬‬
‫ٽريفڪ ٻيهر چرڻ لڳي‪ .‬ڪجهه تيزي سان وڌڻ لڳي‪ .‬ڪيپيٽل سينيما جو ميٽني شو ختم ٿيو هو‪ .‬هجوم فينٽومس فلم ڏسي‬
‫نڪتو هو‪ ،‬تنهنڪري هر ڪو پراسرار نظر اچڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو‪ .‬فٽ پاٿ تي پيهه وڌي ويئي ته ماڻهو‬
‫سڙڪ تي ڪاهي پيا‪ .‬ڳتيل موٽرون آڏو ڦيرا ڏيندا‪ ،‬رستو لنگهي بوري بازار ڏانهن ويندا رهيا‪.‬‬
‫ڊرائيور بريڪ تي زور ڏنو‪ .‬هو َء سيٽ جي هنج مان اُڇل کائي اڳتي وڌي ٻيهر سيٽ جي ڪونئري ڪشن ۾ قابو ٿي ويئي‪.‬‬
‫پٺيان ايندڙ موٽرن‪ ،‬ٽيڪسين ۽ آٽو رڪشائن جي راهه روڪجي ويئي‪.‬‬
‫هن ويٺي ويٺي محسوس ڪيو‪ ،‬ڄڻ ڪو کيس الڳيتو گهوري رهيو هو‪ .‬هن ڪنڌ ورائي دري کان ٻاهر ڏٺو‪ .‬پاسي ۾ هڪ‬
‫اڇي رنگ جي جيپ بيٺي هئي جنهن مان ڪجهه نج سنڌي قسم جا مرد کيس کائي ڇڏڻ وارين نگاهن سان چٽي رهيا هئا‪.‬‬
‫سندن شهپر ذري گهٽ ڪنن جي پاپڙين يا وڇون جي پُڇ وانگر وٽ کائي پنبڻين سان ٿي لڳا‪.‬‬
‫هن سند ن نگاهو ن پنهنجي بدن ۾ چڀنديون محسوس ڪيون‪ ،‬منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيائين پر تڏهن به چڀڪي جو احساس‬
‫کيس محسوس ٿيندو رهيو‪ .‬هن سامهون سنگل ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫سنگل سائو ٿيو‪ .‬ڦيٿا ڦرڻ لڳا‪ .‬اڇي جيپ سندس گاڏي َء کان اڳ نڪري ويئي‪ .‬هن ٿڌو ساهه کڻي جيپ جي نمبر پليٽ ڏانهن‬
‫ڏٺو‪ .‬جيپ تي سنڌ جي نمبر پليٽ لڳل هئي‪ ،‬جنهن تي ايم اين اي لکيل هو‪.‬‬
‫پوء رعب رکن عوام تي‪ .‬۽ هي سنڌي‬ ‫هونهه‪ ،‬اها به ڄڻ ڪالياقت ياقابليت آهي! ووٽ وٺن عوام کان ۽ چونڊجڻ کان ِ‬
‫گماشتا! سڄي سڄي رات ڪن عيش‪ .‬صبح جو اجالس ۾ کائن جهوٽا! سنڌ‬ ‫ٰ‬ ‫نمائينده‪ !.‬ون يونٽ جا ڀرجهليا‪ ،‬ايوبي آمريت جا‬
‫جو نصيب ئي ستل آهي‪.‬‬
‫ان جيپ مان ڪيئن ته ُمڇر مون کي گهوري رهيا هئا! ڄڻ سڄي عمر ۾ عورت ئي نه ڏٺي هئائون‪ .‬بيشرم ‪.‬پنهنجين عورتن‬
‫کي ڦٽو ڪري فصلن جو پئسو کڻي ڪراچي اچن ۽ هر عورت کي تاڙيندا رهن‪ .‬رڳو ُمڇ تي زور‪ .‬ٺلهي آڪڙ‪ .‬منهنجون‬
‫غير سنڌي ساهيڙيون ته مرڳو ٺٺوليون ڪنديون آهن” چون‪ ،‬سنڌي مرد عورتن کي ائين گهوريندا آهن جيئن بکايل ڏاند وڏين‬
‫وڏين اکين سان ڏاري ڏانهن ڏسندو آهي‪ .‬پڇنديون آهن وڏيرا ُمڇ تي طوطو ته نه ويهار يندا آهن‪ .‬ٽريفڪ جڏهن تيزي سان‬
‫هلڻ لڳي تڏهن به کيس جيپ وارن جي نظرن جو خيال ايندو رهيو‪ .‬هن پاڻ کي پريشان ٿيندي محسوس ڪيو‪.‬‬
‫مڇن وارا ٺيڪ ماڻهو نه هوندا آهن‪ .‬هنن جو به هڪ سنگتي ُمڇو آهي‪ .‬منهنجي شادي کان اڳ جو سگنتي اٿن‪ .‬سڀني کان‬
‫گهاٽو ۽ ويجهو سنگتي اٿن هر وقت مدد علي مدد علي ڪندا رهندا آهن‪ .‬هو به مدد علي سان اڏن تي ويندا ۽ هوٽلن تان‬
‫ڪيبري ڊانسر ڇوڪريون کڻي راتيون گذاريندا هوندا! نه ‪ .‬نه مون کي وهم ڪرڻ نه گهرجي‪ .‬هو اهڙا ڇڙواڳ نه آهن‪ .‬پر‬
‫رات جو اڪثر ٻاهر ڇو رهندا آهن؟ ڪم گهڻو هوندو اٿن ته ٻاهر رهي پوندا آهن‪ .‬ٺيڪي جو ڪم جلدي پورو ڪري‬
‫انجنيئرن ۽ اووسيئرن کي حصو ڏيئي موڙي ڇڏائڻي هوندي اٿن‪ .‬اهو ڪم سولو ته ڪونهي ! رات ٻاهر ته رهڻي ئي پوندي‬
‫اٿن‪.‬‬
‫پريڊي اسٽريٽ ڏانهن ڪار ڦرندي کيس هلڪو لوڏو آيو ۽ سوچ جا سلسال ٽٽي پيس‪ .‬دل ۾ وهم جي ڇيت ۽ شڪ جو ڀڳل‬
‫شيٽو چڀندو رهيس‪.‬‬
‫ڊرائيور احترام سان پڇيو‪ “ ،‬بيبي‪ ،‬گاڏي بيهاريان؟”‬
‫پوء پنهنجي جواب تي سوچڻ لڳي‪.‬‬ ‫“ هون! نه ‪ .‬ايلفي َء تي موٽي هل” هن جواب ڏنو ۽ جواب ڏيڻ کان ِ‬
‫وڪٽوريا روڊ تي صدر پوسٽ آفيس ٻاهران کيس ساڳي جيپ نظر آئي‪ .‬ڪارين مڇن جا ڪارا عڪس سندس تصور کي‬
‫ڪارو ڪرڻ لڳا‪ .‬موٽر جڏهن پيراڊائيز سينيما وٽ پهتي تڏهن هن منهن وارئي پوئين شيشي مان جيپ ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫بازاري عورتن جي تاڙ ۾آهن ‪ .‬وس پڄين ته جيڪر ملڪ جون سهڻيون عورتون کائي کپائي‪ ،‬ٻاهرين ملڪن جون عورتون‬
‫در آمد (‪ ) lmport‬ڪن‪ .‬پر سڀئي ته اهڙا نه هوندا‪ .‬مدد علي به اهڙو بڇڙو نه هوندو‪ .‬جيڪڏهن بداخالق هجي ها ته هو‬
‫هوند ساڻس دوستي نه رکن ها‪ .‬مان به ڪهڙي نه بيوقوف آهيان‪ .‬وهمي آهيان‪ .‬شڪ ته عورت جي وجود الزمي حصو‬
‫هوندا آهي پر منهنجو شڪ ته بلڪل بي بنياد آهي‪ .‬ڀال ائين ڪيئن ٿي ٿو سگهي جو هڪ مرد جيڪو پنهنجي گهر واري‬
‫سان خوش هجي اهڙي خوشي جو هر هر اظهار ڪندو هجي‪ ،‬سو ڪنهن ڌاري عورت وٽ ڪيئن آسود گي محسوس‬
‫پوء هي جو هر رات عصمتن جا سودا ۽ جسمن جا واپار هلندا آهن؟ ڇا سڀئي مرد پنهنجي‬ ‫پوء ته ِ‬
‫ڪري سگهندو ! ته ِ‬
‫پنهنجي گهر واري َء مان بيزار هوندا ! نه نه مون کي اهڙيون اُگهاڙيون ڳالهيون سوچڻ نه گهرجن‪ .‬ڇو نه سوچڻ گهرجن؟‬
‫مان پڙهيل آهيان‪ .‬ڪراچي يونيورسٽي مان ايم اي ڪئي اٿم‪ .‬سنڌ جي آڱرين تي ڳڻڻ جيترين پڙهيل عورتن مان هڪ آهيان‪.‬‬
‫مان هر معاملي تي سوچينديس‪ ،‬ان جو مونکي حق آهي‪ .‬مان ٻهراڙي َء جي قديم‪ ،‬دقيانوسي ۽ جاهل عورت نه آهيان‪ ،‬جو هر‬
‫آفت کي االهي اُمر سمجهي شڪر ڪندي رهان‪ .‬هي مون کي ڇا ٿيندو ٿو وڃي؟ مان ايتريقدر پريشان ڇو ٿي رهي آهيان؟‬
‫“ بيبي گاڏي روڪيان؟ ڊرائيور جي آواز تي کانئس ڇرڪ نڪري ويو‪.‬‬
 ‫“ ها‪ .‬ها گاڏي روڪ‪ ”،‬هن جواب سان پنهنجي پريشاني لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي‪.‬‬
‫ڪار فٽ پاٿ سان لڳي بيٺي‪ .‬ڊرائيور پنهنجي سيٽ تان اُٿي آيو‪ .‬موٽر جو پويون در کولي‪ ،‬ادب سان بيهي رهيو‪ .‬هو َء‬
‫خاموش ويٺي رهي‪.‬‬
‫مون کي وڌيڪ سوچڻ نه گهرجي‪ .‬اجايو ب لڊ پريشر وڌي ويندو‪ .‬مون وٽ ڇا نه آهي! دنيا جي هر خوشي مون وٽ موجود‬
‫پوء ڇو پاڻ کي پريشان ڪري رهي آهيان؟ ڇو سوچي رهي آهيان؟ مان پاڻ ته نه سوچي رهي آهيان بلڪ سوچ جا‬ ‫آهي‪ِ .‬‬
‫سلسال خود به خود‪ ،‬پنهنجو پاڻ بيپاڙي َء وانگر پيدا ٿي رهيا آهن ۽ وڻ ويڙهي َء وانگر مون سان وچڙي رهيا آهن‪ .‬مون کي‬
‫خيال مٽائڻ گهرجي‪.‬‬
‫پوء ساڙهي سنڀاليندي موٽر مان‬ ‫ِ‬ ‫۽‬ ‫آئي‬ ‫کسڪي‬ ‫اڳتي‬ ‫ڏيئي‬ ‫سٽ‬ ‫ء‬
‫َ‬ ‫هو‬ ‫هوس‪.‬‬ ‫ڇڏيو‬ ‫چنبڙائي‬ ‫سان‬ ‫سيٽ‬ ‫جي‬ ‫ڄڻ ڪنهن ڪار‬
‫ٻاهر نڪري فٽ پاٿ تي قدم رکيائين‪.‬‬
‫ڊرائيور آهستي در بند ڪري ڇڏيو‪ .‬فٽ پاٿ تان لنگهندڙن جون نگاهون ڦري گهري مٿس ٿي پيون‪.‬‬
‫هو َء ماحول کان بي نياز هئي‪ .‬جيئن ساڙهي سنڀاليندي موٽر مان ٻاهر نڪتي تيئن سامهون” ڪتاب محل” جا ٻه ڏاڪا‬
‫چڙهي دڪان ۾ هلي ويئي‪.‬‬
‫جنهن وقت هو َء دڪان ۾داخل ٿي تنهن وقت هڪ خوش پوش نوجوان دڪان مان ٻاهر نڪري رهيو هو‪ .‬هن منهن ورائي‬
‫ذري گهٽ اچرج سان اجنبي َء ڏانهن ڏٺو‪ .‬اجنبي َء دڪان مان ٻاهر نڪري ڦري مٿس هڪ نگاهه وجهي‪ ،‬اڳتي هليو ويو‪.‬‬
‫ڪيترو نه هنن سان ملي رهيو هو! قداور‪ ،‬پورو پنو‪ ،‬بدن اڇو ڪڻڪ مائل رنگ ڪلين شيو سنهڙو ڊگهو نڪ وار جائيتا ۽‬
‫پوء پڇتايان ها‪ .‬مون کي پنهنجن ڇڙواڳ خيالن تي‬ ‫اکيون وڏيون! بيخيالي َء ۾ اوپري کي پنهنجو سمجهي سڏي ويهان ها۽ ِ‬
‫ضابطورکڻ گهرجي‪.‬ڪٿي ڪا اڙٻنگائي نه ڪري ويهان‪.‬‬
‫ُ‬
‫الء هو َء ريڪ مان ڪتاب ڪڍندي‪ ،‬ورق اٿالئيندي‪ ،‬ڪائونٽر تي اڇالئيندي ويئي‪ .‬هو َء هميشه ائين‬ ‫خيالن کي جائيتو ڪرڻ ِ‬
‫ئي ڪندي هئي ۽ آخر ۾ پنجاهه ياسئو جا ڪتاب کڻي ويندي هئي‪ .‬هميشه جڏهن به ڪتاب ريڪ مان ڪڍي ڪائونٽر تي‬
‫اڇالئيندي ويندي هئي‪ ،‬تڏهن ڪتاب جي مواد تي دڪاندار سان بحث ضرور ڪندي هئي‪.‬‬
‫پراڄ مان خاموش آهيان‪ .‬مون کي ڳالهائڻ گهرجي‪ .‬ڇا ڳالهائڻ گهرجي؟ ڪجهه نه ڪجهه ضرور ڳالهائڻ گهرجي‪ .‬پر‬
‫ڪهڙي موضوع تي ڳالهايان؟ ڪنهن به موضوع تي‪ .‬ڪنهن به مسئلي تي‪.‬‬
‫“ توهان وٽ ‪ Sixth sense‬تي ڪتاب آهي؟” هن ڪتابن جا ورق ورائيندي دڪاندار کان پڇيو‪.‬‬
‫توهين ته هميشه ناول ۽ افسانن جا مجموعو پسند ڪنديون آهيون!”‬
‫“ ڀالتوهان ٻڌائي سگهندا ته ‪Sixth sense‬۽ ‪ Intuition‬۾ ڪهڙو فرق آهي‪ .‬ٻئي الشعور جي ساڳي پيداوار جا ٻه‬
‫مختلف ناال ته نه آهن؟”‬
‫“ جي!” دڪاندار جا چپ ڌار ٿي ويا‪ .‬حيرت اکين مان ليئا پائڻ لڳس‪.‬‬
‫“‪ Telepathy‬جي باري ۾ توهان جو ڇاخيال آهي؟” هن ٻيهر پڇيو‪ .‬نگاهون مٿي ڪري دڪاندار ڏانهن ڏٺائين‪ ،‬جيڪو‬
‫وائڙن وانگر ڏانهس ڏسي رهيو هو‪.‬‬
‫هن هڪدم پنهنجي غلطي محسوس ڪئي ۽ ڳالهه اڌ ۾ ختم ڪري ڇڏيائين‪ .‬پشيمان ٿيڻ لڳي‪ .‬پشيماني دور ڪرڻ ال ِء ڪجهه‬
‫پوء پرس مان سئورپين جو نوٽ ڪڍي ڪائونٽرتي اُڇالئي دڪان‬ ‫ٻيا ڪتاب ريڪ مان ڪڍي ڪائونٽر تي ڊهه ڪيائين‪ِ .‬‬
‫مان ٻاهر نڪري ويئي‪.‬‬
‫دڪان جي در ٻاهران ڊرائيور بيٺو هو‪ .‬اهو دستور هو‪.‬‬
‫هو َء دڪان مان ڪتاب پسند ڪري ٻاهر ايندي هئي ۽ ڊرائيور ڪتاب کڻي موٽر ۾ آڻي رکندوهو‪.‬‬
‫دڪان مان ٻاهر ايندي ڊرائيور کي چيائين‪ ”،‬گاڏي سلڪ پئليس وٽ آڻي بيهار‪”.‬‬
‫پوء پاڻ سلڪ پئليس ڏانهن وڌي ويئي‪.‬‬ ‫۽ ِ‬
‫مون کي دڪاندار سان اهڙي نموني ڳالهائڻ نه گهربو هو‪.‬‬
‫ڇاسوچيندو هوندو منهنجي باري ۾‪ .‬مان ضرور پريشان آهيان‪ .‬پر‬
‫پوء ڪنهن ڪنهن وقت انسان اوچتوئي اوچتو پريشان ڇو ٿيندو آهي!‬ ‫الء جو خاص سبب به ته ڪونهي‪ .‬ته ِ‬ ‫پريشان ٿيڻ ِ‬
‫الء فقط سب جو هئڻ الزمي ناهي‪ .‬پر مان‪ ،‬مان‪ ،‬ها منهنجي ذهن ۾ ۽ منهنجن خيالن تي مدد علي َءجي ڀيانڪ‬ ‫پريشان ٿيڻ ِ‬
‫الء هوندو‪ .‬هو اهڙا نه آهن جو مدد علي ُمڇو َء جي‬‫شخصيت جو بد روح ڇانئجي ويو آهي‪ .‬مدد علي بڇڙو آهي ته پنهنجي ِ‬
‫ڏسيل رستي تي اکيون پوري وڌي وڃن‪ .‬اُف ڇا منجهان ڇا سوچي رهي آهيان! گهر موٽي وڃان؟ نه‪ .‬گهر ۾ اڪيالئي ورائي‬
‫االء‬
‫ويندي‪ .‬چئي ويا آهن دير سان موٽندا‪ ،‬ڪنهن انجنيئر کي ٺيڪو ڏيارڻ جي خوشي َء ۾ ڪانٽينينٽل ۾ ڊنر ڏني اٿائون‪ِ .‬‬
‫ڪڏهن موٽن‪ .‬اهي مئا انجنيئر ٺيڪو ته ڏيندا آهن‪ ،‬پر ٺيڪي جي آمدني َء جو پنجهتر سيڪڙو پاڻ ۾ ناني ويڙهي ڪري‬
‫ڇڏيندا آهن‪.‬ٺيڪيدارن کان ڊنرون کائيندا آهن‪ .‬ڪيبري ڏسندا آهن‪ ،‬شراب ۽ ڪال گرل ال ِء فرمائشون ڪندا آهن ۽ مٿان هر‬
‫هر احسان به جتائيندا آهن‪ .‬اڄ رات به هڪ انجنيئر سان هوندا‪ ،‬جنهن کين سڙڪن ٺهرائڻ جو ٺيڪو وٺي ڏنو آهي‪ .‬مدد‬
‫علي به ساڻ ويو اٿن‪ .‬مدد علي!مدد علي! مان مئي مدد علي مڇو َء جو خيال دل مان ڪڍي ڇو نٿي سگهان! مان شايد ٿڪل‬
‫آهيان‪ .‬ها‪ ،‬بيحد ٿڪل آهيان‪ .‬سلڪ پئليس مان ڪجهه ساڙيون وٺي گرانڊ ۾ وڃي ڪافي پيئنديس‪ .‬ٿڪل آهيان‪ ،‬شايد تڏهن‬
‫اجايا سجايا خيال پريشان ڪري رهيا آهن‪ .‬هي سموري بيچيني ٿڪ سبب آهي‪ ،‬ٿڪ انسان جي عقل جو دشمن هوندو آهي‪.‬‬
‫سامهون ايندڙ ماڻهن ۾ هن هڪ شڪل کي ڄڻ سڃاتو‪.‬‬
‫ساڳئي نوجوان کي سامهون ايندي ڏٺائين‪ ،‬جنهن ڪتابن جي دڪان مان نڪرندي منهن ورائي ڏانهس ڏٺو هو ۽ جنهن جي‬
‫شڪل سندس مڙس سان ملندڙ جلندڙ هئي‪ .‬هو اڳ اڪيلو هو‪ .‬هن دفعي هڪ چست ڪپڙن ۾ ڦاٿل ۽ ميڪ اپ سان ٿڦيل‬
‫ڇوڪري ساڻس گڏهئي‪.‬‬
‫پوء ڇاهي‪ ،‬عورت ته‬ ‫ِ‬ ‫آهيان‪.‬‬ ‫نه‬ ‫نجومڻ‬ ‫مان‬ ‫خبر‪.‬‬ ‫ڪهڙي‬ ‫کي‬ ‫مون‬ ‫ر‬ ‫پ‬ ‫ناهيس‪.‬‬ ‫به‬ ‫ڀيڻ‬ ‫ناهي‪.‬‬ ‫زال‬ ‫هي َء ڇوڪري سندس‬
‫آهيان‪ .‬هڪ عورت ٻئي عورت کي هر رنگ روپ ۾ سڃاڻي وٺندي آهي‪ .‬هي َء ڇوڪري هن نوجوان جي زال ناهي‪ .‬بوري‬
‫بازار جي ڪنهن ڪنڊ تي‪ ،‬ياڪنهن هوٽل جي فيملي روم ۾ انتظار ڪندڙ ڇوڪري آهي‪ .‬اک جي اشاري سان ڪڍ ايندڙ‬
‫ڇوڪري آهي‪ .‬مان جڏهن يونيورسٽي َء ۾ پڙهندي هيس تڏهن اسان جي گفتگو جو مو ضوع اهڙين انتظار ڪڍندڙ‬
‫الء منتظر ڇوڪري – هو به ائين ڪندا هو ندا‪.‬‬ ‫ڇوڪرين تي اچي پورو ٿيندو هو‪ .‬هي َء ڇوڪري به ڪال گرل آهي ‪ -‬سڏ ِ‬
‫پر هو ته لڄارا آهن‪ .‬عورتن سان لهه وچڙ ۾ ئي نه ايندا آهن‪ .‬پر ڪهڙي خبر! مدد علي ُمڇو ڪنهن هوٽل جي ڪيبري‬
‫ڊانسر‪ .‬ڪا ڪال گرل‪ ،‬ڪا انتظار ڪڍندڙ ڇوڪري ڪٿان هٿ ڪري آڻيندو هوندو‪ .‬هو به ساڻن گڏ هوندا‪ .‬اُف! اوه! اجايو‬
‫پاڻ کي پريشان ڪري رهي آهيان‪ .‬چري آهيان جو مٿن شڪ ڪري رهي آهيان‪ .‬۽ مدد علي! کوهه ۾ پئي مئو ُمڇو‪ .‬هو مدد‬
‫علي جي ٽيڪ رن تي ڪنهن به ڌاري ۽ اجنبي عورت کي ويجهو اچڻ نه ڏيندا‪ .‬مان سندن اخالق جي قائل آهيان‪ .‬مان اکيون‬
‫پوري سندن شرافت جو قسم کڻي سگهان ٿي‪.‬‬
‫هو َء سلڪ پئليس ۾ لنگهي ويئي‪ .‬ڪائونٽر جي پٺيان ويٺل سيٺ صاحب‪ ،‬جنهن جي منهن تي ڇهه انچ کن ڏاڙهي هئي ۽‬
‫مڇون غائب هيون ۽ جنهن جو وات ۽ چپ پان جي پڪ ۾ ڳاڙها هئا‪ ،‬اٿي بيٺو‪ .‬ڪاروباري ُمرڪ چپن تي تري آيس‪.‬‬
‫واڇون ڪنن جي پاپڙين سان وڃي لڳس‪ .‬دڪان جا ٻه ٽي سيلزمين‪ ،‬جن وٽ گراهڪ نه هئا‪ ،‬سي به اڳتي وڌي آيا‪ .‬هو َء ان‬
‫دڪان جي اهم خريدار هئي‪ .‬هڪ سيلزمين پالسٽڪ سان واڻيل ڪرسي ڏانهس وڌائيندي کيس ويهڻ جي آڇ ڪئي‪ .‬هن‬
‫پرس ڪائونٽر تي اُڇاليو ۽ ڪرسي تي ويهي رهي‪.‬‬
‫سيٺ صاحب پاڻ وٽس وڌي آيو‪ .‬نيٺ لکوي انداز ۾ اول کانئس طبيعت‪ ،‬سندس مڙس جي طبيعت ۽ موسم جو حال پڇيائين‪.‬‬
‫پوء ملڪ جي سياست‪ ،‬سوشلزم ۽ مهانگائي جو رئڻو رنائين‪ .‬آخر ۾ سيلزمين کي خاص قسم جون ساڙهيون آڻڻ ال ِء حڪم‬ ‫ِ‬
‫ڪيائين‪ .‬سيلزمين ڪائونٽر تي ساڙهين جو انبار ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫“ هي َء هلڪي گالبي ساڙهي‪ ،‬خاص روايتي بنارسي ڪم تي ٺهيل آهي‪ ،‬ال جواب ۽ بيمثال آهي‪ ”.‬موالنا سيٺ ڳالهائيندو‬
‫رهيو‪”،‬عام رواجي عورتون ته هي َء ساڙهي ڏسي بيهوش ٿي وينديون‪”.‬‬
‫پوء هو اميرن‪ ،‬وزيرن‪ ،‬صنعتڪارن وغيره جي عورتن‪ ،‬جن اها ساڙهي ورتي هئي‪ ،‬تن جا اهڙي نموني حواال ڏيئي ويو‬ ‫ِ‬
‫جيئن هوٽل جو بيرو ڪورما‪ ،‬ڪوفتا‪ ،‬مٽن برياني‪ ،‬چڪن برياني‪ ،‬مغزپايا وغيره چئي ويندو آهي‪.‬‬
‫“ هي رنگ مون کي پسند ناهي‪ ”.‬هن نيٺ ڳالهايو‪.‬‬
‫سيٺ حيرت مان وراڻيو‪ “ ،‬توهين ته خاص ڪري هلڪا رنگ پسند ڪنديون آهيو‪ .‬ڀالهي َء بسڪ ڪلر جي ساڙهي ڏسو‪”.‬‬
‫“نه اهو رنگ به ٺيڪ ناهي‪”.‬‬
‫اعلي‬
‫ٰ‬ ‫پوء ڪهڙو رنگ توهين پسند ڪنديون؟” موالنا سيٺ پڇيو‪ “ ،‬توهين حڪم ڪريو‪ .‬مون وٽ دنيا جي هر رنگ ۾‬ ‫“ ته ِ‬
‫قسم جون ساڙهيون آهن‪”.‬‬
‫هو َء منجهي پئي‪.‬‬
‫چيائين‪ ”،‬ڪجهه اهڙو رنگ هجي جيڪو تکو ناسي‪ ،‬ڳاڙهو ياڪرمچي يا‪ ،‬ڪاري رنگ سان ملندڙ ُجلندڙ هجي‪”.‬‬
‫سيٺ عجب مان ڏانهس ڏٺو‪ .‬اهڙي قسم جو رنگ هن پنجاهه سالن جي دڪانداري َء ۾ به نه ڏٺو هو‪.‬‬
‫مون کي ڇا ٿي ويو آهي! ڪرمچي‪ ،‬ڪارو‪ ،‬ڳاڙهو‪ ،‬تکو ناسي! انهن رنگن جو ميل؟ اُف‪ .‬هي مون کي ڇا ٿي ويو آهي‪ .‬ڇا‬
‫سوچيندو هوندو م والنا‪ .‬ائين ته ناهي‪ ،‬ڪو لڪل غم جو پاڇو منهنجي پسند تي پئجي رهيو آهي‪ .‬رنگن سان شخصيت جي‬
‫نفسيات جو ڏس ملندو آهي‪ .‬منهنجي الشعور جي ڪنهن ڪنڊ ۾ شايد شڪ ۽ انتقام جا جذبا پاڻ ۾ گنڊجي رهيا آهن‪ .‬مان‬
‫فلسفو ڇو سوچي رهي آهيان! ڪا خاص ڳالهه ڪونهي‪ .‬ڪجهه خاص به نه ٿيوآهي‪ .‬شادي َء جي هڪ سال جي عرصي ۾‬
‫ڪجهه به غير معمولي نه ٿيو آهي‪ .‬بس ڪڏهن ڪڏهن رات جو دير سان يا ڪڏهن ڪڏهن نه ايندا آهن‪ .‬پر اهو به تڏهن‪،‬‬
‫جڏهن ڪم جو زور هوندو اٿن‪ .‬پر مدد علي ڇو ساڻن پاڇي وانگر گڏ لڳو رهندو آهي‪ .‬عمر ۾ به کانئن وڏو آهي‪ .‬پڙهيل به‬
‫ناهي‪ .‬فقط زميند ار آهي ته ڇا ٿيو؟ اها ڪا خوبي ته ناهي‪ ،‬رڳوقسمت جو چڪر آهي‪ .‬پر سنڌي زميندارن جي باري ۾ ٻڌل‬
‫ڪهاڻيون ڪوڙيون ناهن‪ .‬شل نه رن رو ڳڙي ڏسن! ۽ مدد علي؟ ڪهڙي خبر‪ ،‬هو به لڪ ڇپ ۾ مدد علي َء جي ڏسيل‬
‫رستن تي هلندا هجن ديسي ڇوڪرين مان دل ڀرجي ويندي هوندن ته غير ملڪي ڇوڪرين کي هٿ ڪندا هوندا‪ .‬شايد‬
‫ڇوڪرين کي تحفا به وٺي ڏيندا اهوندا‪ .‬واليت ۾ ساڙهي َء جو مان آهي‪.‬‬
‫“عابد صاحب جن ته نه آياهئا؟” هن موالنا کان پڇيو‪.‬‬
‫“ نه‪ ”.‬موالنا عجب مان وراڻيو‪ “ ،‬هو ڪڏهن ڪڏهن توهان سان گڏ ايندا آهن‪ .‬اڄ تائين اڪيال نه آيا آهن؟”‬
‫“ ويجهڙائي ۾ ڪا ساڙهي ته نه وٺي ويا آهن؟” هن پڇڻ ڪاڻ پڇي ورتو‪ ،‬پر خود ئي پنهنجي سوال تي پريشان ٿيڻ لڳي‪.‬‬
‫“ معاف ڪجو‪ ”.‬موالنا سيٺ چيو‪ “ ،‬توهان جي طبيعت ته ٺيڪ آهي نه؟”‬
‫“ ها ها‪ ،‬ٺيڪ آهيان‪ ”،‬هن پريشاني لڪائڻ چاهي پر اندر ۾ اُٿيل گهمسان کيس ورائيندو ويو‪.‬‬
‫“ ڪوڪا ڪوال گ ُهر ايان؟” موالنا سيٺ پڇيو‪.‬‬
‫“ نه‪”.‬‬
‫“ ڪافي؟”‬
‫“ نه‪ ،‬مهرباني‪ “ .‬هن پرس مان چيڪ بڪ ڪڍندي چيو‪ “ ،‬ڪيش ميمو ڏيو‪”.‬‬
‫“ پر توهان ته اڃا ڪا ساڙهي ئي پسند نه ڪئي آهي‪”.‬‬
‫موالنا حيرت مان وراڻيو‪ “ ،‬ڪيش ميمو ڇا جو ڏيان؟”‬
‫پوء تڙ تڪڙ ۾ جيڪي ٻه چار ساڙهيون هٿ لڳس ڊهه مان ڇڪي‬ ‫هن ڪاوڙ مان چيڪ بڪ ڪائونٽر تي وهائي ڪڍيو‪ِ .‬‬
‫ٻاهي ڪڍيائين‪.‬‬
‫موالنا کيس ڏسندو به ويو ۽ ڪيش ميمو تي رقم به لکندو ويو‪ .‬ان وچ ۾ هن چيڪ تي موالنا جو نالو ۽ پنهنجي صحيح‬
‫ڪري ڇڏي‪ .‬سيٺ ڪيش ميمو ڪتاب مان ڦاڙي آڏو آڻي رکيس‪ .‬هن رقم ڏسي چيڪ ۾ داخل ڪئي ۽ چيڪ ڪڍي‪،‬‬
‫ڪائونٽر تي اُڇلي‪ ،‬دڪان مان ٻاهر نڪري ويئي‪.‬‬
‫ڊرائيور عادت ۽ حڪم مطابق دڪان ۾ هليو ويو‪.‬‬
‫هن سامهون بيٺل ڪار جو در کولي‪ ،‬اندر ويهندي زور سان در ڦهڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫ڊرائيور دڪان مان ساڙهيون کڻي ٻاهر آيو ۽ موٽر جي اڳئين سيٽ تي رکي پاڻ پنهنجي سيٽ تي وڃي ويٺو ۽ گاڏي اسٽارٽ‬
‫الء حڪم جو انتظار ڪرڻ لڳو‪.‬‬ ‫ڪري هلڻ ِ‬
‫ڪجهه دير تائين جڏهن کيس هلڻ جو حڪم نه مليو تڏهن آئيني مان پوئتي نهاريندي پڇيائين‪ “ ،‬بيبي هالن‪”.‬‬
‫جاء تي بلور وانگر بيجان ٿي ويون هئس‪.‬‬ ‫هو َء سيٽ جي ٽيڪ سان مٿولڳائي ويٺي هئي‪ .‬اکيون هڪ ِ‬
‫ڊرائيور ٻيهر پڇيو‪ “ ،‬ڪيڏانهن هالن بيبي؟”‬
‫هن ڇرڪ ڀري وائڙي ٿي‪ ،‬هيڏانهن هوڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫“ گهر هالن بيبي؟”‬
‫“ ها ها‪ ،‬گهر هل‪ “ ،‬هن جواب ڏنو ۽ وري سيٽ جي ٽيڪ سان مٿو لڳائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ڪار ايلفي َء جي پيهه مان ٻاهر نڪري ويئي‪.‬‬
‫شڪ جو شيطان ڪهڙي ڪنڊ مان من جي مسجد ۾ گهڙي آيو آهي!کين جو خبر پوي مان مٿن شڪ ٿي ڪريان‪ ،‬ته ڪيڏو‬
‫نه ڏک ٿئين جيڪر! نه نه‪ .‬مون کي وهم دل مان ڪڍي ڇڏڻ گهرجي‪ .‬وهم دل مان ڪڍي ڇڏيان؟ها‪ ،‬وهم دل مان ڪڍي‬
‫ڇڏيان‪ .‬پر مدد علي َء کي ڪيئن کانئن ڌار ڪريان؟ مدد علي سنڌي آهي‪ .‬نج سنڌي زميندار آهي‪ .‬سنڌين جي برتري ڌارين‬
‫عورتن تي پيسو خرچ ڪرڻ ۽ کين حاصل ڪرڻ ۾هوندي آهي‪ .‬بازاري عورتن تان لکين رپيا گهوري ڇڏڻ سنڌ جي تهذيب‬
‫جو عظيم الشان ثبوت آهي‪ .‬پر مان ته ٻهراڙي َء جي اڻپڙهيل اٻوجهه عورت نه آهيان جومڙس جي ڪڌن ڪرتوتن جي خبر‬
‫ٻڌي خوش ٿيان ۽ ساهڙين کي سندس سرتين جو تعداد ٻڌائي سندس مڙسي جا ڳڻ ڳايان‪ .‬مان خود دار پڙهيل لکيل عورت‬
‫الء ان کان وڌيڪ ٻيو ڪو عذاب ڪونهي جو سندس مڙس ڪنهن ڌاري عورت ڏانهن اک کڻي ڏسي‪ .‬مان‬ ‫آهيان‪ .‬عورت ِ‬
‫کين ٻي عورت جي ٻانهن ۾ ڏسڻ کان اڳ خودڪشي ڪنديس مون کي آپگهات ڪرڻو پوندو‪ .‬جيڪڏهن کين ٻي عورت وٽ‬
‫ڏٺو مان ڪيئن برداشت ڪري سگهنديس ته منهنجي هوندي سوندي منهنجو مڙس ڌارين عورتن وٽ آسود گي تالش ڪندو‬
‫رهي! مونکي مرڻو پوندو‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫هارن جي آواز تي سندس اڌمن جي اڇل ڍري ٿي ويئي‪.‬‬
‫ڪارملير ناڪي وٽان سنڌي مسلم هائوسنگ سوسائٽي جي پهرين رستي ڏانهن ڊوڙڻ لڳي‪ .‬رستي جي آخري وراڪي وٽ‬
‫سندن بنگلو هو‪ .‬سامهون کيس پنهنجو بنگلو نظر آيو‪.‬‬
‫بنگلي ٻاهران مدد علي جي جيپ بيٺي آهي‪ .‬اُف مان مدد علي جي وجود کان ڪيتري نه نفرت ڪريان ٿي‪ .‬وس پڄيم ته‬
‫جيڪر ڪراچي اچڻ تي بندش وجهائي ڇڏيانس‪ .‬پنهنجون زمينون نٿو سنڀالي! بس فصل لٿو مڙس موڙي کڻي ڀڳو‪.‬‬
‫ڪراچي َء ۾ پاڻ بازاري عورتن جي ڪڍ ۽ سندس عورتون هارين نارين جي حوالي‪ .‬اسان کي ڄڻ خبر ئي ناهي ته عياش‬
‫زميندارن جي غير موجود گي َء ۾ سندن ڪوٽن ۾ ڪهڙا ڪهڙا ڪلور ٿيندا آهن‪ .‬مئو مڇو بيشرم‪ .‬هن ڊرائيور کي موٽر‬
‫پاسي واري بنگلي وٽ بيهارڻ الچيو‪ .‬ڊرائيور ڊاڪٽر شيخ جي بنگلي وٽ موٽر بيهاري ڇڏي‪ .‬هو َء موٽر مان لهي آئي‪.‬‬
‫الء اشارو ڪيائين‪ .‬ڊرائيور سندس ڪڍ هلڻ لڳو‪.‬‬ ‫ڊرائيور کي پنهنجي پوئتان اچڻ ِ‬
‫پنهنجي بنگلي جو لوهي در لنگهي هو َء گلن جي ٻارن وٽان ٿيندي ڇٻر تي پهتي‪ .‬مالهي َء ڦوهارو رکي کيس سالم ڪيو‪ .‬هن‬
‫جواب نه ڏنس‪ .‬ڇٻر اڪري ٽيريس تي پهتي‪ .‬ٽيريس وٽان کيس اوطاق جو در ۽ ٻه دريون بند نظر آيون‪ .‬هن جو رت ٽهڪڻ‬
‫لڳو‪ .‬مغز جون رڳون ڌنوڻ لڳس‪ ،‬ڀانيائين ته پاڻ روڪي نه سگهندي‪ .‬اڄ هن پڪ ڪارن روڳڙي آندي آهي اڄ مان سندن‬
‫شرافت جو راز کولينديس‪ .‬کين بڇڙو ڪنديس اهڙي تعدي ڪندي مان جو پڙهيل ڇوڪري سان شادي ڪرڻ جو سڄو مزو‬
‫ملي ويندون‪.‬‬
‫ورانڊي ۾ سندن پراڻو نوڪر گلو بيٺو هو جيڪو سندس مڙس جو سڀ کان وفادار نوڪر سمجهيو ويندو هو‪ .‬گلو َء کيس‬
‫ٽيريس تان ورانڊي ڏانهن ايندي ڏٺو‪ .‬هو ٿٿان پٿان ٿيڻ لڳو‪ .‬اوطاق ڏانهن ڀڄڻ تي هو جو هن دٻيل دٻيل رڙڪري کيس‬
‫بيهاريو‪.‬‬
‫“ بيبي توهين ايترو جلد موٽي آيون آهيو؟” هن ششدر ٿيندي ڳالهايو‪.‬‬
‫الء به وقت مقرر ڪرڻو پوندو ڇا؟” هن رکائي َء سان جواب ڏنو “ صاحب ڪٿي آهي؟”‬ ‫“ پنهنجي گهر ۾ اچڻ وڃڻ ِ‬
‫“ اوطاق ۾ ڪجهه ضروري نقشا تيار ڪري رهيا آهن‪”.‬‬
‫هن جواب ڏٺو‪ “ ،‬مان کين ٻڌايان ٿو ته توهين موٽي آيون آهيون‪”.‬‬
‫“ ٻڌائڻ جي ڪابه ضرورت ڪونهي‪”.‬‬
‫“ پر بيبي‪”.‬‬
‫“ خاموش‪”.‬‬
‫“ منهنجو عرض ته ٻڌو‪ ”،‬هن وڏي واڪ ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي‪.‬‬
‫انء‪”.‬‬
‫“ وات بند ڪر گلو‪ ”.‬هن کيس ڇڙٻ ڏني‪ “ ،‬مان ايس‪ .‬پي دالور حسين جي ڌي َء آهيان‪ .‬کل الهرائي ڇڏيندي م ِ‬
‫هن ڊرائيور کي چيو‪ “ ،‬تون هن ڌوتي کي ڪنڌ کان جهلي ٻاهر وٺي وڃ‪”.‬‬
‫ڊرائيور حيرت مان حڪم جي پيروي ڪئي‪ .‬گلو َء ٻاهرين در وٽان به منهن ورائي کيس هٿ ٻڌا‪ .‬هن کيس ڏٺو اڻ ڏٺو ڪري‬
‫ڇڏيو‪.‬‬
‫هو َء ورانڊي جي ڀرسان سمهڻ وارن ٻن ڪمرن مان ٿيندي‪ ،‬ڊرائينگ روم ۾ پهتي‪ .‬ڊرائينگ روم جو هڪ در اوطاق سان‬
‫الڳو هو‪ .‬در اوطاق طرفان بندهو‪.‬‬
‫هو َء پٻن تي هلندي در وٽ آئي‪ .‬هڪ اک بند ڪري هڪ اک سان در جي طاق ۾ ڪا چير‪ ،‬ڪا سير‪ ،‬ڪا وٿ تالش‬
‫ڪرڻ لڳي‪ .‬ٻنهي طاقن جي ٻيڪڙ وٽ سندس نگاهه هڪوار جيتري وٿ تي ڄمي ويئي‪.‬‬
‫وٿ مان اوطاق جو جيترو حصو نظر آيس تنهن م کيس ڪوبه شخص ڏسڻ ۾ نه آيو‪ .‬هن چڱي طرح چتائي ڏٺو‪ .‬ناڪام‬
‫الء وڏي ميز رکي هئي‪.‬‬
‫رهي‪ .‬سامهون ڀت وٽ نقشن ٺاهڻ ۽ لکپڙهه ڪرڻ ِ‬
‫ميز تي نقشو وڇايل نه هو‪ .‬ميز وٽ ڪوبه نه هو‪.‬‬
‫ميز تي پاڻي َء جي اڌ ڀريل جگ‪ ،‬ٻه گالس‪ ،‬ڪجهه چيني َء جون پليٽون ۽ مروڙيل سروڙيل سڻڀيون اخبارون ٽڙيون پکڙيون‬
‫پيون هيون‪ .‬خالي پليٽن ۾ چوسيل ۽ چٻاڙيل هڏا پيا هئا‪.‬‬
‫ميز هيٺان هن پنهنجي مڙس جو بوٽ ڏٺو بوٽ جي ڀرسان سليپر جو هڪ پادر اونڌو پيو هو‪ .‬ميز جي ڀرسان ڪرسي َء تي‬
‫بلو ٽيٽران جي پتلون پيئي هئي‪.‬‬
‫منهنجو مغز ڀنواٽيون کائي رهيو آهي‪ .‬ڊرائينگ روم جي هرڪا شي ڦيريون پائي رهي آهي‪ .‬دل ڀڙڪندڙ باهه جو کورو ۽‬
‫روح ريگستان جي رڃ ۾ آهي‪ .‬ڪرنگهي مان سور جون سٽون اُڀري رهيون آهن‪ .‬اندر اوطاق ۾ ضرور ڪا عورت آهي!‬
‫پر ڪٿي آهي؟ هتان ته نظر نٿي اچي‪ .‬هتان ڪيئن نظر ايندي‪ .‬پلنگ اوطاق جي پرئين ڪنڊ ۾ پيو آهي‪ .‬هن وٿ مان نظر نه‬
‫ايندو ‪ .‬ڏٺيئه نه چري ڀڳو نه تنهنجو ڀرم‪ .‬نڪتو نه سچو تنهنجو وهم مرد حوسي جانور آهي ڪتو آهي‪ .‬ڪميڻو آهي‪ .‬مرد‬
‫الء نفرت آهي‪ ،‬بيپناهه‬
‫هڪ عورت سان ڪيئن نيبهه ڪندو! مرد فريبي آهي‪ ،‬دو کيباز ۽ مڪار آهي‪ .‬مون کي مردن ِ‬
‫ڌڪار آهي‪ .‬عابد چوندو هو ناز خدا ٿو ڄاڻي تون منهنجي زندگي ۾ داخل ٿيل پهرين ۽ آخري عورت آهين‪ .‬ناز‪ ،‬تو منهنجي‬
‫ڇڙوڇڙ حياتي کي جائيتو ڪيو آهي‪ ،‬ٻيا مرد شادي کان پو پنهنجين زالن سان پيار نه ڪندا آهن فقط نڪاح جي ظاهري لڄ‬
‫رکندا آهن‪ -‬مان ناز توسان محبت ڪندو آهيان‪ ،‬تو کي چاهيندو آهيان‪ ،‬تو کي پيار ڪندو آهيان‪ -‬بس خاموش ماضي جا پڙاڏا‬
‫ڪوڙ جي ڌوڙ نه اُڏائين‪ .‬منهنجن ڪنن تي تاڪيون چڙهنديون ٿيون وڃن‪ .‬من ۾ مونجهه ۽ اندر ۾ آنڌ مانڌ محسوس ڪري‬
‫رهي آهيان‪ .‬هر طرف ٻوسٽ آهي‪ .‬اوطاق ۾ ضرور ڪارن آهي‪ .‬بازاري عورت آهي ڪال گرل آهي‪ .‬اڄ مان عابد کي‬
‫سڳ سوڌو جهلينديس‪ -‬رن جي پاسي مان اُٿاري کڙو ڪنديس ڇا ٿو سمجهي مون کي! مان پرهيل ڳڙهيل ۽ حساس آهيان‪.‬‬
‫هن عذاب تي مان طالق کي ترجيح ڏينديس‪ .‬منهنجي دل ڇو دفن ٿي رهي آهي؟ مون کي همت ڪرڻ گهرجي‪ .‬اگهاڙين‬
‫الء تيار رهڻ گهرجي‪ .‬در ُکڙڪايان؟ نه نه‪ ،‬ڪهڙو فائدو رن کي اوطاق جي اڳين در مان ڪڍي ڇڏيندو‪.‬‬ ‫حقيقتن کي مڃڻ ِ‬
‫ڇاڪريان؟ ڇا ڪريان! ڇا ڪريان‪.‬‬
‫هو َء ڪتابن جي ڪٻٽ جو تالو الهي آئي‪ .‬اوطاق ۽ ڊرائينگ روم جي وچ واري در جو ڪڙو آهستي آهستي بندڪري‬
‫پوء تڪڙيون تڪڙيون ٻرانگهون کڻندي ڊرائينگ روم مان نڪري سمهڻ وارن ٻن‬ ‫ڪنبندڙ هٿن سان تالو لڳائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫ڪمرن مان ٿيندي ورانڊي ۾ اچي بيٺي‪.‬‬
‫ورانڊي جي سامهون اوطاق جو ٻاهريون در هو ۽ دريون بند هيون‪ .‬هو َء ورانڊي ۾ اچ وڃ ڪرڻ لڳي هٿن جون تريون‬
‫مهٽڻ لڳي چپ چٻاڙڻ لڳي مٺيون ڀيڪوڙڻ لڳي‪ .‬سندس ڳچي َء جون رڳون اُڀري آيون‪ .‬اکيون ڏرن ۾ پئجي ويس‪.‬‬
‫مان به ڏسنديس ته عابد ڪيئن ٿو پنهنجي دل گهريئي دوست ۽ رن کي وٺي اوطاق مان ٻاهر نڪري‪ .‬سمجهيو هوندائين‬
‫شاپنگ تي ويئي آهيان دير سان موٽنديس‪ ،‬عيش ڪري وٺون هونهه! رن سوڌو جڏهن اوطاق مان نڪري ندو‪ ،‬تڏهن مون‬
‫سان اک مالئي سگهندو؟ ڏاڍي اشرافت ڏيکاريندو آهي! ڪوڙو فريبي‪.‬مدد علي مڇو جو مريد‪.‬‬
‫هو َء ورانڊي ۾ وکون کڻندي رهي‪ .‬ڪڏهن تڪڙيون‪ ،‬ڪڏهن ڍريون ڪنڌ ڪرنگهي جي سنوت ۾ شيڪجي ويو هوس‪.‬‬
‫پوء هٿ وڌائي سورج مکي َء جو گل ڇني‬ ‫هلندي هلندي بيهي رهي‪ .‬نظرون ورانڊي ۾ رکيل ڪونڊين تي ڄمائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫آڱرين ۾ مهٽي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ان وقت اوطاق جو در کليو‪ .‬مدد علي مڇون وٽيندو ٻاهر آيو‪ .‬هو وڃي پنهنجي جيپ ۾ ويٺو ۽ ڪيڏانهن هليو ويو مدد علي َء‬
‫جي سليپر جو چيڪاٽ ڪجهه دير تائين ماحول ۾ گونجندو رهيو‪ .‬وس پڄيم ته جيڪر هن بيحيا کي سنگسار ڪرائي‬
‫ڇڏيان‪ .‬ڇا ٿو سمجهي مون کي؟ سمجهي ٿو ته منهنجي مڙس کي بدراهه ڪندو رهندو ۽ مان خاموش رهنديس! هر گز نه‪.‬‬
‫منهنجي اندر ۾ علم آهي‪ ،‬عل م نه فقط روشني آهي پر بغاوت جي باهه پڻ آهي‪ .‬مان گهر جون ڪنگريون ڪيرائي ڇڏينديس‬
‫ڀتيون ڀوري ڇڏينديس ڇت ڇيهون ڇيهون ڪري ڇڏينديس‪ .‬مان هن گهر کي اٿينس جو آثار ڪري ڇڏينديس ‪.‬‬
‫پوء هن پنهنجي مڙس کي اوطاق مان ٻاهر ايندي ڏٺو‪.‬‬ ‫گهڙي کن کان ِ‬
‫هو اڪيلو هو‪ .‬گڏ ڪابه عورت نه هئس‪ .‬کيس بلو ٽيٽران جي پتلون ۽ اڇي قميص پهريل هئي‪ .‬قميص جا سڀيئي بٽڻ کليل‬
‫ٽاء ڪلهي تي رکي هئس‪.‬‬ ‫هئا‪ِ .‬‬
‫هو َء حيرت ۽ اچرج وچان اکيون ڦاڙي ڏانهس ڏسڻ لڳي‪.‬‬
‫هو کيس اجنبي ڏسڻ ۾ آيو‪ .‬هميشه وانگر کڙو تڙو ۽ ڦڙت به نه هو‪ .‬ٿڪل ٿڪل ٿي نظر آيو‪ .‬سندس وار جيڪي برل ڪريم‬
‫جي اشتهار واري وانگر چمڪڻا ۽ جائيتا هوندا هئا‪ ،‬وکريل هئا چهرو ڪومايل گلن وانگر ڦلڙو ٿي ويو هوس‪.‬‬
‫هن مڙس جي ڪومايل چهري تان نظرون هٽائي‪،‬آڱرين ۾ مهٽيل سورج مکي ڏانهن ڏٺو‪ .‬مهٽيل گل تان نگاهون کڻي اوطاق‬
‫جي کليل در ڏانهن ڏٺائين‪ .‬اوطاق جي کليل در مان کيس ڪنڊ ۾ رکيل پلنگ نظر آيو‪.‬‬
‫پلنگ خالي هو‪.‬‬
‫جاء تي آزادي َء جي مجسمي ‪Statue of liberty‬وانگر پنڊ‬ ‫پلنگ تي وڇايل چادر مروڙيل سروڙيل هئي‪ .‬هو َء پنهنجي ِ‬
‫پهڻ ٿي ويئي‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:54 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫جدا جدا راهون‬

‫راهون جدا جدا‬
‫پريڊي اسٽريٽ ۽ ايلفي َء جي چئو واٽي تي کتل سنگل ايلفي َء طرف ڳاڙهو ٿي ويو‪.‬‬
‫ايلفي َء تي ڊوڙندڙ ٽريفڪ بيهجي ويئي‪.‬‬
‫شام هئي‪.‬‬
‫شام جو ڪراچي َء جي اڌ ٽريفڪ صدر ۾ هوندي آهي‪ .‬جنهن رخ ڏانهن سنگل ڳاڙهو ٿيندو‪ ،‬ان طرف موٽرن‪ ،‬ٽيڪسين‪ ،‬آٽو‬
‫رڪشائن ۽ اسڪوٽرن جو نه کٽندڙ سلسلو ڇپ ماري بيهي رهندو آهي‪ .‬بيهڪ ۾ بيچيني هوندي آهي‪ .‬سنگل سائو ٿيڻ شرط‬
‫سمورو سلسلو ُچرندو‪ ،‬ڪجهه ڪجهه اڳتي وڌندو ۽ ٻيهر سنگل ڳاڙهو ٿيندي ئي بيهي رهندو آهي‪.‬‬
‫ايلفي َء تي ٽريفڪ جو سلسلو ترسي پيو هو‪ .‬ڀانت ڀانت جي موٽرن ۾ اڇي مرسيڊيز ڪار به هئي‪،‬جنهن جي پوئين سيٽ تي‬
‫هڪ چوويهن‪ -‬پنجويهن سالن جي سانوري سهڻي عورت ويٺي هئي‪ .‬ڪنڌ سيٽ جي ٽيڪ سان لڳائي ڇڏيو هئائين‪ .‬ائين ئي‪،‬‬
‫الء دڪانن جا سائن بورڊ پڙهڻ لڳي‪ ،‬جيڪي اڳ ئي سندس ڏٺل وائٺل ۽ ڄاتل سڃاتل هئا‪ .‬کيس خبر هئي ته‬ ‫وقت ڪاٽڻ ِ‬
‫ڪهڙي دڪاندار وٽ چاالڪ سيلزمين آهن‪ .‬ڪهڙو دڪان جا اگهه مناسب ۽ ڪهڙي جا ڳاٽي ڀڳا آهن‪ .‬ڪهڙي دڪان تي‬
‫پاڪستاني ڪپڙي ک ي والئتي ٺپو هڻي گراڪن کي ٺڳيو ويندو آهي‪ .‬ڪهڙي دڪان تي سمگل ڪيل ڪا سميٽڪ‪،‬‬
‫ڪراڪري ۽ سينگار جو سامان ملندو آهي‪ .‬کيس صدر جي هڪ هڪ دڪان جي باري ۾ ايتريقدر مڪمل ڄاڻ هئي‪،‬‬
‫جيتري ڪنهن قابل سرجن کي جسم جي عضوي عضوي ۽ رڳ رڳ جي خبر هوندي آهي‪.‬‬
‫سنڌي اک پري کان پڌري‪ .‬منجهس رڪ کي ڇڪ ڪرڻ جي ڪشش هوندي آهي‪ .‬هو َء ماڻڪين کي ڦيرائيندي رهي ۽‬
‫دڪانن جا سائن بورڊ ۽ شوڪيس به ڏسندي رهي‪.‬‬
‫زبي جئيلرز‪.‬‬
‫نه‪ .‬مون وٽ ڪافي زيور آهن‪ .‬ڪافي ڇا‪ ،‬ضرورت کان به وڌيڪ آهن‪ .‬اجهو گذريل مهيني ئي ته ربي جئيلز کان پکراج‬
‫جو سيٽ ورتو اٿم‪ .‬هڪ ٻن هنڌ پائي ويئي آهيان – هلندو اڃا ته پورو فيشن ۾ ئي نه آيو آهي! ارادو هوم ته نيلم جو سيٽ‬
‫الء سٺو پٿر ناهي‪ ،‬توکي نه ڦرندو‪ ،‬اجايو پاڻ کي بيمار نه ڪري‬ ‫وٺان ها‪ ،‬پر هنن منع ڪري ڇڏي‪ .‬چيائون ته نيلم تنهنجي ِ‬
‫وجهين‪ ،‬پکراج جو سيٽ وٺ‪ .‬ڪيترو نه منهنجو خيال رکندا آهن! ٻڌندي هيس ته دولتمند سنڌي عيش جا ڪوڏيا‪ ،‬بازاري‬
‫عورتن جا قدردان ۽شراب جا شوقين هوندا آهن‪ .‬غلط‪ .‬ها‪ ،‬غلط ٻڌو هوم‪ .‬هو اهڙا نه آهن‪ .‬مون کي دل جي گهراين مان‬
‫چاهيندا آهن‪ .‬بيحد مصروف رهندا آهن‪ .‬حڪومت جا ٺيڪا کڻندا آهن دير سان گهر ايندا‪ ،‬ٿڪل هوندا پر اهڙو پيار ڏيندا‪ ،‬ٻه‬
‫ٻول ڳالهائيندا جو دل وڃي سندن قدمن ۾ ڪرندي آهي‪.‬‬
‫ايلفي َء طرف سنگل سائو ٿيو‪ .‬ان وقت شاهراه عراق کان هڪ آٽو رڪشا ڦيرو کائي آئي ۽ مرسيڊيز ڪار جي سامهون‬
‫اچي رستو ورتائين‪ .‬ڪار ُچري نه سگهي سنگل ڳاڙهو ٿي ويو ۽ موٽر هٿ کن به وڌي نه سگهي‪ .‬هو َء سوناري ربي‬
‫جئيلرز جي شوڪيس ڏانهن نهاريندي رهي‪.‬‬
‫ربي جئيلرز جي شوڪيس ۾ تاج رکيو آهي‪.‬‬
‫وٺان؟‬
‫نه‪ .‬مان ڇو راڻين سان ريس ڪيان؟ پر هو ته مون کي راڻي سڏيندا آهن‪ .‬چوندا آهن‪ ،‬ناز تون منهنجي گهر جي راڻي آهين‪.‬‬
‫ڀل چون‪ .‬راڻي چون يا مهاراڻي‪ ،‬مان تاج مٿي تي رکي پنهنجن وارن جي سيٽنگ خراب نه ڪنديس ڪيڏي محنت ۽ مشڪل‬
‫سان اُڀا وار ٺهندا آهن! هڪ دفعي منهنجي وارن کي اُڀي نموني قابو ٿيل ڏسي هنن جي ٻن جاهل مائٽياڻين حيرت مان چيو‬
‫هو‪ ،‬اڙي ڪنوار‪ ،‬وارن ۾ لوٽو لڪائي رکيو ٿئي ڇا! هونهه‪ .‬بي عقل بيوقوف‪ ،‬جاهل ڳوٺاڻيون‪.‬‬
‫سنگل سائو ٿيو‪.‬‬
‫ڦيٿاڦرڻ لڳا‪ .‬ٽريفڪ جو سلسلو ڪجهه اڳتي وڌي‪ ،‬سنگل ڳاڙهو ٿيڻ شرط بيهي رهيو‪.‬‬
‫“ چيپ جان” اسٽور ٻاهران فٽپاٿ تي هڪ ڏهن ٻارهن سالن جو ڪارو ميرو ۽ گدلو ڇوڪرو ٽانڊن تي پاپڙ پچائي رهيو‬
‫هو‪ .‬پاپڙ پچائيندو‪ ،‬سڳڙي َء جي ڀرسان ٽوڪري ۾ رکندو پئي ويو‪ .‬ڪيپيٽل سينيما واري گهٽي َء مان ٻه چار نوجوان جن کي‬
‫ڪراچي يونيورسٽي جا بليزرپيا هئا ۽ رانديگر پي ڏٺا‪ ،‬ڪيڪڙاٽيون ڪندا ٽرڙائي جي حد ٽپندا ‪ ،‬پاپڙن واري ڇو ڪري‬
‫وٽ اچي بيٺا‪ .‬منجهائن جيڪو وڌيڪ هلڪڙائي ڏيکاري رهيو هو‪ ،‬تنهن هٿ وڌائي هڪ پاپڙ کڻي ورتو ۽ چار ٽڪر‬
‫ڪري دوستن ۾ وراهي ڇڏيائين‪ .‬ٻئي نوجوان کيسي مان پنجويهه پئسن جو سڪو ڪڍي پاپڙن واري ڇوڪري جي ٽڪڻ‬
‫تي رکيو ۽ چار پاپڙ کڻي کلندو‪ ،‬پنهنجي چاالڪي َء تي خوش ٿيندو اڳتي هليو ويو‪ .‬ساٿي ڪڍ لڳس‪ .‬پاپڙ وارو ڇوڪرو پاپڙ‬
‫پچائيندو رهيو‪.‬‬
‫هو َء کيس موٽر جي دري َء مان ڏسي رهي هئي‪ .‬ڪهڙو نه ڪنو آهي هي ڇورو‪ .‬ميرو‪ ،‬ڏامر جهڙو ڪارو‪ .‬ماڻهو ڪيئن ٿا‬
‫هن سڪل سڙيل کان پاپڙ وٺي کائين! مان ته جيڪر چکيانس به نه‪ .‬بيماري ٿو وڪڻي‪ .‬قوم جي صحت جو ستيا ناس ٿو‬
‫الء ته نه گهريو هو جو هڪ‬ ‫وزير صحت کي ملڻ گهرجي‪ .‬اسان پاڪستان ان ِ‬ ‫ِ‬ ‫ڪري‪ .‬هن ڇوري جي پاپڙن جي خبر‬
‫پاپڙن وارو پاڪستانين کي بيمار ڪندو رهي‪ .‬پر پاپڙن پچڻ جي سوادي خوشبو! هو مون کي شڪارپور کان پاپڙ گهرائي‬
‫سر هين جو آچار‪ ،‬ٺاڪرداس جي قلفي ۽‬ ‫ڏيندا آهن‪ ،‬چوندا آهن اسان جي شڪارپور ٽن شين کان دنيا ۾ مشهور آهي” ُ‬
‫الء‬
‫ِ‬ ‫ون‬ ‫م‬ ‫ڻ‬ ‫پا‬ ‫هن‪.‬‬ ‫آ‬ ‫چوندا‬ ‫سچ‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫هوندا‬ ‫مٺا‬ ‫ڪورين جا پاپڙ‪ .‬چوندا آهن‪ ،‬شڪارپوري کنڊ جا ٺهيل هوندا آهن‪ ،‬مٺائي جهڙا‬
‫مصري آهن‪.‬‬
‫ٽريفڪ ٻيهر چرڻ لڳي‪ .‬ڪجهه تيزي سان وڌڻ لڳي‪ .‬ڪيپيٽل سينيما جو ميٽني شو ختم ٿيو هو‪ .‬هجوم فينٽومس فلم ڏسي‬
‫نڪتو هو‪ ،‬تنهنڪري هر ڪو پراسرار نظر اچڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو‪ .‬فٽ پاٿ تي پيهه وڌي ويئي ته ماڻهو‬
‫سڙڪ تي ڪاهي پيا‪ .‬ڳتيل موٽرون آڏو ڦيرا ڏيندا‪ ،‬رستو لنگهي بوري بازار ڏانهن ويندا رهيا‪.‬‬
‫ڊرائيور بريڪ تي زور ڏنو‪ .‬هو َء سيٽ جي هنج مان اُڇل کائي اڳتي وڌي ٻيهر سيٽ جي ڪونئري ڪشن ۾ قابو ٿي ويئي‪.‬‬
‫پٺيان ايندڙ موٽرن‪ ،‬ٽيڪسين ۽ آٽو رڪشائن جي راهه روڪجي ويئي‪.‬‬
‫هن ويٺي ويٺي محسوس ڪيو‪ ،‬ڄڻ ڪو کيس الڳيتو گهوري رهيو هو‪ .‬هن ڪنڌ ورائي دري کان ٻاهر ڏٺو‪ .‬پاسي ۾ هڪ‬
‫اڇي رنگ جي جيپ بيٺي هئي جنهن مان ڪجهه نج سنڌي قسم جا مرد کيس کائي ڇڏڻ وارين نگاهن سان چٽي رهيا هئا‪.‬‬
‫سندن شهپر ذري گهٽ ڪنن جي پاپڙين يا وڇون جي پُڇ وانگر وٽ کائي پنبڻين سان ٿي لڳا‪.‬‬
‫هن سندن نگاهو ن پنهنجي بدن ۾ چڀنديون محسوس ڪيون‪ ،‬منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيائين پر تڏهن به چڀڪي جو احساس‬
‫کيس محسوس ٿيندو رهيو‪ .‬هن سامهون سنگل ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫سنگل سائو ٿيو‪ .‬ڦيٿا ڦرڻ لڳا‪ .‬اڇي جيپ سندس گاڏي َء کان اڳ نڪري ويئي‪ .‬هن ٿڌو ساهه کڻي جيپ جي نمبر پليٽ ڏانهن‬
‫ڏٺو‪ .‬جيپ تي سنڌ جي نمبر پليٽ لڳل هئي‪ ،‬جنهن تي ايم اين اي لکيل هو‪.‬‬
‫پوء رعب رکن عوام تي‪ .‬۽ هي سنڌي‬ ‫هونهه‪ ،‬اها به ڄڻ ڪالياقت ياقابليت آهي! ووٽ وٺن عوام کان ۽ چونڊجڻ کان ِ‬
‫گماشتا! سڄي سڄي رات ڪن عيش‪ .‬صبح جو اجالس ۾ کائن جهوٽا! سنڌ‬ ‫ٰ‬ ‫نمائينده‪ !.‬ون يونٽ جا ڀرجهليا‪ ،‬ايوبي آمريت جا‬
‫جو نصيب ئي ستل آهي‪.‬‬
‫ان جيپ مان ڪيئن ته ُمڇر مون کي گهوري رهيا هئا! ڄڻ سڄي عمر ۾ عورت ئي نه ڏٺي هئائون‪ .‬بيشرم ‪.‬پنهنجين عورتن‬
‫کي ڦٽو ڪري فصلن جو پئسو کڻي ڪراچي اچن ۽ هر عورت کي تاڙيندا رهن‪ .‬رڳو ُمڇ تي زور‪ .‬ٺلهي آڪڙ‪ .‬منهنجون‬
‫غير سنڌي ساهيڙيون ته مرڳو ٺٺوليون ڪنديون آهن” چون‪ ،‬سنڌي مرد عورتن کي ائين گهوريندا آهن جيئن بکايل ڏاند وڏين‬
‫وڏين اکين سان ڏاري ڏانهن ڏسندو آهي‪ .‬پڇنديون آهن وڏيرا ُمڇ تي طوطو ته نه ويهار يندا آهن‪ .‬ٽريفڪ جڏهن تيزي سان‬
‫هلڻ لڳي تڏهن به کيس جيپ وارن جي نظرن جو خيال ايندو رهيو‪ .‬هن پاڻ کي پريشان ٿيندي محسوس ڪيو‪.‬‬
‫مڇن وارا ٺيڪ ماڻهو نه هوندا آهن‪ .‬هنن جو به هڪ سنگتي ُمڇو آهي‪ .‬منهنجي شادي کان اڳ جو سگنتي اٿن‪ .‬سڀني کان‬
‫گهاٽو ۽ ويجهو سنگتي اٿن هر وقت مدد علي مدد علي ڪندا رهندا آهن‪ .‬هو به مدد علي سان اڏن تي ويندا ۽ هوٽلن تان‬
‫ڪيبري ڊانسر ڇوڪريون کڻي راتيون گذاريندا هوندا! نه ‪ .‬نه مون کي وهم ڪرڻ نه گهرجي‪ .‬هو اهڙا ڇڙواڳ نه آهن‪ .‬پر‬
‫رات جو اڪثر ٻاهر ڇو رهندا آهن؟ ڪم گهڻو هوندو اٿن ته ٻاهر رهي پوندا آهن‪ .‬ٺيڪي جو ڪم جلدي پورو ڪري‬
‫انجنيئرن ۽ اووسيئرن کي حصو ڏيئي موڙي ڇڏائڻي هوندي اٿن‪ .‬اهو ڪم سولو ته ڪونهي ! رات ٻاهر ته رهڻي ئي پوندي‬
‫اٿن‪.‬‬
‫پريڊي اسٽريٽ ڏانهن ڪار ڦرندي کيس هلڪو لوڏو آيو ۽ سوچ جا سلسال ٽٽي پيس‪ .‬دل ۾ وهم جي ڇيت ۽ شڪ جو ڀڳل‬
‫شيٽو چڀندو رهيس‪.‬‬
‫ڊرائيور احترام سان پڇيو‪ “ ،‬بيبي‪ ،‬گاڏي بيهاريان؟”‬
‫پوء پنهنجي جواب تي سوچڻ لڳي‪.‬‬ ‫“ هون! نه ‪ .‬ايلفي َء تي موٽي هل” هن جواب ڏنو ۽ جواب ڏيڻ کان ِ‬
‫وڪٽوريا روڊ تي صدر پوسٽ آفيس ٻاهران کيس ساڳي جيپ نظر آئي‪ .‬ڪارين مڇن جا ڪارا عڪس سندس تصور کي‬
‫ڪارو ڪرڻ لڳا‪ .‬موٽر جڏهن پيراڊائيز سينيما وٽ پهتي تڏهن هن منهن وارئي پوئين شيشي مان جيپ ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫بازاري عورتن جي تاڙ ۾آهن ‪ .‬وس پڄين ته جيڪر ملڪ جون سهڻيون عورتون کائي کپائي‪ ،‬ٻاهرين ملڪن جون عورتون‬
‫در آمد (‪ ) lmport‬ڪن‪ .‬پر سڀئي ته اهڙا نه هوندا‪ .‬مدد علي به اهڙو بڇڙو نه هوندو‪ .‬جيڪڏهن بداخالق هجي ها ته هو‬
‫هوند ساڻس دوستي نه رکن ها‪ .‬مان به ڪهڙي نه بيوقوف آهيان‪ .‬وهمي آهيان‪ .‬شڪ ته عورت جي وجود الزمي حصو‬
‫هوندا آهي پر منهنجو شڪ ته بلڪل بي بنياد آهي‪ .‬ڀال ائين ڪيئن ٿي ٿو سگهي جو هڪ مرد جيڪو پنهنجي گهر واري‬
‫سان خوش هجي اهڙي خوشي جو هر هر اظهار ڪندو هجي‪ ،‬سو ڪنهن ڌاري عورت وٽ ڪيئن آسود گي محسوس‬
‫پوء هي جو هر رات عصمتن جا سودا ۽ جسمن جا واپار هلندا آهن؟ ڇا سڀئي مرد پنهنجي‬ ‫پوء ته ِ‬
‫ڪري سگهندو ! ته ِ‬
‫پنهنجي گهر واري َء مان بيزار هوندا ! نه نه مون کي اهڙيون اُگهاڙيون ڳالهيون سوچڻ نه گهرجن‪ .‬ڇو نه سوچڻ گهرجن؟‬
‫مان پڙهيل آهيان‪ .‬ڪراچي يونيورسٽي مان ايم اي ڪئي اٿم‪ .‬سنڌ جي آڱرين تي ڳڻڻ جيترين پڙهيل عورتن مان هڪ آهيان‪.‬‬
‫مان هر معاملي تي سوچينديس‪ ،‬ان جو مونکي حق آهي‪ .‬مان ٻهراڙي َء جي قديم‪ ،‬دقيانوسي ۽ جاهل عورت نه آهيان‪ ،‬جو هر‬
‫آفت کي االهي اُمر سمجهي شڪر ڪندي رهان‪ .‬هي مون کي ڇا ٿيندو ٿو وڃي؟ مان ايتريقدر پريشان ڇو ٿي رهي آهيان؟‬
‫“ بيبي گاڏي روڪيان؟ ڊرائيور جي آواز تي کانئس ڇرڪ نڪري ويو‪.‬‬
‫“ ها‪ .‬ها گاڏي روڪ‪ ”،‬هن جواب سان پنهنجي پريشاني لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي‪.‬‬
‫ڪار فٽ پاٿ سان لڳي بيٺي‪ .‬ڊرائيور پنهنجي سيٽ تان اُٿي آيو‪ .‬موٽر جو پويون در کولي‪ ،‬ادب سان بيهي رهيو‪ .‬هو َء‬
‫خاموش ويٺي رهي‪.‬‬
‫مون کي وڌيڪ سوچڻ نه گهرجي‪ .‬اجايو بلڊ پريشر وڌي ويندو‪ .‬مون وٽ ڇا نه آهي! دنيا جي هر خوشي مون وٽ موجود‬
‫پوء ڇو پاڻ کي پريشان ڪري رهي آهيان؟ ڇو سوچي رهي آهيان؟ مان پاڻ ته نه سوچي رهي آهيان بلڪ سوچ جا‬ ‫آهي‪ِ .‬‬
‫سلسال خود به خود‪ ،‬پنهنجو پاڻ بيپاڙي َء وانگر پيدا ٿي رهيا آهن ۽ وڻ ويڙهي َء وانگر مون سان وچڙي رهيا آهن‪ .‬مون کي‬
‫خيال مٽائڻ گهرجي‪.‬‬
‫پوء ساڙهي سنڀاليندي موٽر مان‬ ‫ڄڻ ڪنهن ڪار جي سيٽ سان چنبڙائي ڇڏيو هوس‪ .‬هو َء سٽ ڏيئي اڳتي کسڪي آئي ۽ ِ‬
‫ٻاهر نڪري فٽ پاٿ تي قدم رکيائين‪.‬‬
‫ڊرائيور آهستي در بند ڪري ڇڏيو‪ .‬فٽ پاٿ تان لنگهندڙن جون نگاهون ڦري گهري مٿس ٿي پيون‪.‬‬
‫هو َء ماحول کان بي نياز هئي‪ .‬جيئن ساڙهي سنڀاليندي موٽر مان ٻاهر نڪتي تيئن سامهون” ڪتاب محل” جا ٻه ڏاڪا‬
‫چڙهي دڪان ۾ هلي ويئي‪.‬‬
‫جنهن وقت هو َء دڪان ۾داخل ٿي تنهن وقت هڪ خوش پوش نوجوان دڪان مان ٻاهر نڪري رهيو هو‪ .‬هن منهن ورائي‬
‫ذري گهٽ اچرج سان اجنبي َء ڏانهن ڏٺو‪ .‬اجنبي َء دڪان مان ٻاهر نڪري ڦري مٿس هڪ نگاهه وجهي‪ ،‬اڳتي هليو ويو‪.‬‬
‫ڪيترو نه هنن سان ملي رهيو هو! قداور‪ ،‬پورو پنو‪ ،‬بدن اڇو ڪڻڪ مائل رنگ ڪلين شيو سنهڙو ڊگهو نڪ وار جائيتا ۽‬
‫پوء پڇتايان ها‪ .‬مون کي پنهنجن ڇڙواڳ خيالن تي‬ ‫اکيون وڏيون! بيخيالي َء ۾ اوپري کي پنهنجو سمجهي سڏي ويهان ها۽ ِ‬
‫ضابطورکڻ گهرجي‪.‬ڪٿي ڪا اڙٻنگائي نه ڪري ويهان‪.‬‬
‫ُ‬
‫الء هو َء ريڪ مان ڪتاب ڪڍندي‪ ،‬ورق اٿالئيندي‪ ،‬ڪائونٽر تي اڇالئيندي ويئي‪ .‬هو َء هميشه ائين‬ ‫خيالن کي جائيتو ڪرڻ ِ‬
‫ئي ڪندي هئي ۽ آخر ۾ پنجاهه ياسئو جا ڪتاب کڻي ويندي هئي‪ .‬هميشه جڏهن به ڪتاب ريڪ مان ڪڍي ڪائونٽر تي‬
‫اڇالئيندي ويندي هئي‪ ،‬تڏهن ڪتاب جي مواد تي دڪاندار سان بحث ضرور ڪندي هئي‪.‬‬
‫پراڄ مان خاموش آهيان‪ .‬مون کي ڳالهائڻ گهرجي‪ .‬ڇا ڳالهائڻ گهرجي؟ ڪجهه نه ڪجهه ضرور ڳالهائڻ گهرجي‪ .‬پر‬
‫ڪهڙي موضوع تي ڳالهايان؟ ڪنهن به موضوع تي‪ .‬ڪنهن به مسئلي تي‪.‬‬
‫“ توهان وٽ ‪ Sixth sense‬تي ڪتاب آهي؟” هن ڪتابن جا ورق ورائيندي دڪاندار کان پڇيو‪.‬‬
‫توهين ته هميشه ناول ۽ افسانن جا مجموعو پسند ڪنديون آهيون!”‬
‫“ ڀالتوهان ٻڌائي سگهندا ته ‪Sixth sense‬۽ ‪ Intuition‬۾ ڪهڙو فرق آهي‪ .‬ٻئي الشعور جي ساڳي پيداوار جا ٻه‬
‫مختلف ناال ته نه آهن؟”‬
‫“ جي!” دڪاندار جا چپ ڌار ٿي ويا‪ .‬حيرت اکين مان ليئا پائڻ لڳس‪.‬‬
‫“‪ Telepathy‬جي باري ۾ توهان جو ڇاخيال آهي؟” هن ٻيهر پڇيو‪ .‬نگاهون مٿي ڪري دڪاندار ڏانهن ڏٺائين‪ ،‬جيڪو‬
‫وائڙن وانگر ڏانهس ڏسي رهيو هو‪.‬‬
‫الء ڪجهه‬ ‫هن هڪدم پنهنجي غلطي محسوس ڪئي ۽ ڳالهه اڌ ۾ ختم ڪري ڇڏيائين‪ .‬پشيمان ٿيڻ لڳي‪ .‬پشيماني دور ڪرڻ ِ‬
‫پوء پرس مان سئورپين جو نوٽ ڪڍي ڪائونٽرتي اُڇالئي دڪان‬ ‫ٻيا ڪتاب ريڪ مان ڪڍي ڪائونٽر تي ڊهه ڪيائين‪ِ .‬‬
‫مان ٻاهر نڪري ويئي‪.‬‬
‫دڪان جي در ٻاهران ڊرائيور بيٺو هو‪ .‬اهو دستور هو‪.‬‬
‫هو َء دڪان مان ڪتاب پسند ڪري ٻاهر ايندي هئي ۽ ڊرائيور ڪتاب کڻي موٽر ۾ آڻي رکندوهو‪.‬‬
‫دڪان مان ٻاهر ايندي ڊرائيور کي چيائين‪ ”،‬گاڏي سلڪ پئليس وٽ آڻي بيهار‪”.‬‬
‫پوء پاڻ سلڪ پئليس ڏانهن وڌي ويئي‪.‬‬ ‫۽ ِ‬
‫مون کي دڪاندار سان اهڙي نموني ڳالهائڻ نه گهربو هو‪.‬‬
‫ڇاسوچيندو هوندو منهنجي باري ۾‪ .‬مان ضرور پريشان آهيان‪ .‬پر‬
‫پوء ڪنهن ڪنهن وقت انسان اوچتوئي اوچتو پريشان ڇو ٿيندو آهي!‬ ‫الء جو خاص سبب به ته ڪونهي‪ .‬ته ِ‬ ‫پريشان ٿيڻ ِ‬
‫الء فقط سب جو هئڻ الزمي ناهي‪ .‬پر مان‪ ،‬مان‪ ،‬ها منهنجي ذهن ۾ ۽ منهنجن خيالن تي مدد علي َءجي ڀيانڪ‬ ‫پريشان ٿيڻ ِ‬
‫الء هوندو‪ .‬هو اهڙا نه آهن جو مدد علي ُمڇو َء جي‬‫شخصيت جو بد روح ڇانئجي ويو آهي‪ .‬مدد علي بڇڙو آهي ته پنهنجي ِ‬
‫ڏسيل رستي تي اکيون پوري وڌي وڃن‪ .‬اُف ڇا منجهان ڇا سوچي رهي آهيان! گهر موٽي وڃان؟ نه‪ .‬گهر ۾ اڪيالئي ورائي‬
‫االء‬
‫ويندي‪ .‬چئي ويا آهن دير سان موٽندا‪ ،‬ڪنهن انجنيئر کي ٺيڪو ڏيارڻ جي خوشي َء ۾ ڪانٽينينٽل ۾ ڊنر ڏني اٿائون‪ِ .‬‬
‫ڪڏهن موٽن‪ .‬اهي مئا انجنيئر ٺيڪو ته ڏيندا آهن‪ ،‬پر ٺيڪي جي آمدني َء جو پنجهتر سيڪڙو پاڻ ۾ ناني ويڙهي ڪري‬
‫الء فرمائشون ڪندا آهن ۽ مٿان هر‬ ‫ڇڏيندا آهن‪.‬ٺيڪيدارن کان ڊنرون کائيندا آهن‪ .‬ڪيبري ڏسندا آهن‪ ،‬شراب ۽ ڪال گرل ِ‬
‫هر احسان به جتائيندا آهن‪ .‬ا ڄ رات به هڪ انجنيئر سان هوندا‪ ،‬جنهن کين سڙڪن ٺهرائڻ جو ٺيڪو وٺي ڏنو آهي‪ .‬مدد‬
‫علي به ساڻ ويو اٿن‪ .‬مدد علي!مدد علي! مان مئي مدد علي مڇو َء جو خيال دل مان ڪڍي ڇو نٿي سگهان! مان شايد ٿڪل‬
‫آهيان‪ .‬ها‪ ،‬بيحد ٿڪل آهيان‪ .‬سلڪ پئليس مان ڪجهه ساڙيون وٺي گرانڊ ۾ وڃي ڪافي پيئنديس‪ .‬ٿڪل آهيان‪ ،‬شايد تڏهن‬
‫اجايا سجايا خيال پريشان ڪري رهيا آهن‪ .‬هي سموري بيچيني ٿڪ سبب آهي‪ ،‬ٿڪ انسان جي عقل جو دشمن هوندو آهي‪.‬‬
‫سامهون ايندڙ ماڻهن ۾ هن هڪ شڪل کي ڄڻ سڃاتو‪.‬‬
‫ساڳئي نوجوان کي سامهون ايندي ڏٺائين‪ ،‬جنهن ڪتابن جي دڪان مان نڪرندي منهن ورائي ڏانهس ڏٺو هو ۽ جنهن جي‬
‫شڪل سندس مڙس سان ملندڙ جلندڙ هئي‪ .‬هو اڳ اڪيلو هو‪ .‬هن دفعي هڪ چست ڪپڙن ۾ ڦاٿل ۽ ميڪ اپ سان ٿڦيل‬
‫ڇوڪري ساڻس گڏهئي‪.‬‬
‫پوء ڇاهي‪ ،‬عورت ته‬ ‫هي َء ڇوڪري سندس زال ناهي‪ .‬ڀيڻ به ناهيس‪ .‬پر مون کي ڪهڙي خبر‪ .‬مان نجومڻ نه آهيان‪ِ .‬‬
‫آهيان‪ .‬هڪ عورت ٻئي عورت کي هر رنگ روپ ۾ سڃاڻي وٺندي آهي‪ .‬هي َء ڇوڪري هن نوجوان جي زال ناهي‪ .‬بوري‬
‫بازار جي ڪنهن ڪنڊ تي‪ ،‬ياڪنهن هوٽل جي فيملي روم ۾ انتظار ڪندڙ ڇوڪري آهي‪ .‬اک جي اشاري سان ڪڍ ايندڙ‬
‫ڇوڪري آهي‪ .‬مان جڏهن يونيورسٽي َء ۾ پڙهندي هيس تڏهن اسان جي گفتگو جو مو ضوع اهڙين انتظار ڪڍندڙ‬
‫الء منتظر ڇوڪري – هو به ائين ڪندا هو ندا‪.‬‬ ‫ڇوڪرين تي اچي پورو ٿيندو هو‪ .‬هي َء ڇوڪري به ڪال گرل آهي ‪ -‬سڏ ِ‬
‫پر هو ته لڄارا آهن‪ .‬عورتن سان لهه وچڙ ۾ ئي نه ايندا آهن‪ .‬پر ڪهڙي خبر! مدد علي ُمڇو ڪنهن هوٽل جي ڪيبري‬
‫ڊانسر‪ .‬ڪا ڪال گرل‪ ،‬ڪا انتظار ڪڍندڙ ڇوڪري ڪٿان هٿ ڪري آڻيندو هوندو‪ .‬هو به ساڻن گڏ هوندا‪ .‬اُف! اوه! اجايو‬
‫پاڻ کي پريشان ڪري رهي آهيان‪ .‬چري آهيان جو مٿن شڪ ڪري رهي آهيان‪ .‬۽ مدد علي! کوهه ۾ پئي مئو ُمڇو‪ .‬هو مدد‬
‫علي جي ٽيڪ رن تي ڪنهن به ڌاري ۽ اجنبي عورت کي ويجهو اچڻ نه ڏيندا‪ .‬مان سندن اخالق جي قائل آهيان‪ .‬مان اکيون‬
‫پوري سندن شرافت جو قسم کڻي سگهان ٿي‪.‬‬
‫هو َء سلڪ پئليس ۾ لنگهي ويئي‪ .‬ڪائونٽر جي پٺيان ويٺل سيٺ صاحب‪ ،‬جنهن جي منهن تي ڇهه انچ کن ڏاڙهي هئي ۽‬
‫مڇون غائب هيون ۽ جنهن جو وات ۽ چپ پان جي پڪ ۾ ڳاڙها هئا‪ ،‬اٿي بيٺو‪ .‬ڪاروباري ُمرڪ چپن تي تري آيس‪.‬‬
‫واڇون ڪنن جي پاپڙين سان وڃي لڳس‪ .‬دڪان جا ٻه ٽي سيلزمين‪ ،‬جن وٽ گراهڪ نه هئا‪ ،‬سي به اڳتي وڌي آيا‪ .‬هو َء ان‬
‫دڪان جي اهم خريدار هئي‪ .‬هڪ سيلزمين پالسٽڪ سان واڻيل ڪرسي ڏانهس وڌائيندي کيس ويهڻ جي آڇ ڪئي‪ .‬هن‬
‫پرس ڪائونٽر تي اُڇاليو ۽ ڪرسي تي ويهي رهي‪.‬‬
‫سيٺ صاحب پاڻ وٽس وڌي آيو‪ .‬نيٺ لکوي انداز ۾ اول کانئس طبيعت‪ ،‬سندس مڙس جي طبيعت ۽ موسم جو حال پڇيائين‪.‬‬
‫پوء ملڪ جي سياست‪ ،‬سوشلزم ۽ مهانگائي جو رئڻو رنائين‪ .‬آخر ۾ سيلزمين کي خاص قسم جون ساڙهيون آڻڻ ال ِء حڪم‬ ‫ِ‬
‫ڪيائين‪ .‬سيلزمين ڪائونٽر تي ساڙهين جو انبار ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫“ هي َء هلڪي گالبي ساڙهي‪ ،‬خاص روايتي بنارسي ڪم تي ٺهيل آهي‪ ،‬ال جواب ۽ بيمثال آهي‪ ”.‬موالنا سيٺ ڳالهائيندو‬
‫رهيو‪”،‬عام رواجي عورتون ته هي َء ساڙهي ڏسي بيهوش ٿي وينديون‪”.‬‬
‫پوء هو اميرن‪ ،‬وزيرن‪ ،‬صنعتڪارن وغيره جي عورتن‪ ،‬جن اها ساڙهي ورتي هئي‪ ،‬تن جا اهڙي نموني حواال ڏيئي ويو‬ ‫ِ‬
‫جيئن هوٽل جو بيرو ڪورما‪ ،‬ڪوفتا‪ ،‬مٽن برياني‪ ،‬چڪن برياني‪ ،‬مغزپايا وغيره چئي ويندو آهي‪.‬‬
‫“ هي رنگ مون کي پسند ناهي‪ ”.‬هن نيٺ ڳالهايو‪.‬‬
‫سيٺ حيرت مان وراڻيو‪ “ ،‬توهين ته خاص ڪري هلڪا رنگ پسند ڪنديون آهيو‪ .‬ڀالهي َء بسڪ ڪلر جي ساڙهي ڏسو‪”.‬‬
‫“نه اهو رنگ به ٺيڪ ناهي‪”.‬‬
‫اعلي‬
‫ٰ‬ ‫۾‬ ‫گ‬ ‫رن‬ ‫هر‬ ‫جي‬ ‫دنيا‬ ‫وٽ‬ ‫مون‬ ‫ڪريو‪.‬‬ ‫حڪم‬ ‫توهين‬ ‫“‬ ‫پڇيو‪،‬‬ ‫سيٺ‬ ‫موالنا‬ ‫”‬ ‫ڪنديون؟‬ ‫پسند‬ ‫پوء ڪهڙو رنگ توهين‬‫“ ته ِ‬
‫قسم جون ساڙهيون آهن‪”.‬‬
‫هو َء منجهي پئي‪.‬‬
‫چيائين‪ ”،‬ڪجهه اهڙو رنگ هجي جيڪو تکو ناسي‪ ،‬ڳاڙهو ياڪرمچي يا‪ ،‬ڪاري رنگ سان ملندڙ ُجلندڙ هجي‪”.‬‬
‫سيٺ عجب مان ڏانهس ڏٺو‪ .‬اهڙي قسم جو رنگ هن پنجاهه سالن جي دڪانداري َء ۾ به نه ڏٺو هو‪.‬‬
‫مون کي ڇا ٿي ويو آهي! ڪرمچي‪ ،‬ڪارو‪ ،‬ڳاڙهو‪ ،‬تکو ناسي! انهن رنگن جو ميل؟ اُف‪ .‬هي مون کي ڇا ٿي ويو آهي‪ .‬ڇا‬
‫سوچيندو هوندو م والنا‪ .‬ائين ته ناهي‪ ،‬ڪو لڪل غم جو پاڇو منهنجي پسند تي پئجي رهيو آهي‪ .‬رنگن سان شخصيت جي‬
‫نفسيات جو ڏس ملندو آهي‪ .‬منهنجي الشعور جي ڪنهن ڪنڊ ۾ شايد شڪ ۽ انتقام جا جذبا پاڻ ۾ گنڊجي رهيا آهن‪ .‬مان‬
‫فلسفو ڇو سوچي رهي آهيان! ڪا خاص ڳالهه ڪونهي‪ .‬ڪجهه خاص به نه ٿيوآهي‪ .‬شادي َء جي هڪ سال جي عرصي ۾‬
‫ڪجهه به غير معمولي نه ٿيو آهي‪ .‬بس ڪڏهن ڪڏهن رات جو دير سان يا ڪڏهن ڪڏهن نه ايندا آهن‪ .‬پر اهو به تڏهن‪،‬‬
‫جڏهن ڪم جو زور هوندو اٿن‪ .‬پر مدد علي ڇو ساڻن پاڇي وانگر گڏ لڳو رهندو آهي‪ .‬عمر ۾ به کانئن وڏو آهي‪ .‬پڙهيل به‬
‫ناهي‪ .‬فقط زميند ار آهي ته ڇا ٿيو؟ اها ڪا خوبي ته ناهي‪ ،‬رڳوقسمت جو چڪر آهي‪ .‬پر سنڌي زميندارن جي باري ۾ ٻڌل‬
‫ڪهاڻيون ڪوڙيون ناهن‪ .‬شل نه رن رو ڳڙي ڏسن! ۽ مدد علي؟ ڪهڙي خبر‪ ،‬هو به لڪ ڇپ ۾ مدد علي َء جي ڏسيل‬
‫رستن تي هلندا هجن ديسي ڇوڪرين مان دل ڀرجي ويندي هوندن ته غير ملڪي ڇوڪرين کي هٿ ڪندا هوندا‪ .‬شايد‬
‫ڇوڪرين کي تحفا به وٺي ڏيندا اهوندا‪ .‬واليت ۾ ساڙهي َء جو مان آهي‪.‬‬
‫“عابد صاحب جن ته نه آياهئا؟” هن موالنا کان پڇيو‪.‬‬
‫“ نه‪ ”.‬موالنا عجب مان وراڻيو‪ “ ،‬هو ڪڏهن ڪڏهن توهان سان گڏ ايندا آهن‪ .‬اڄ تائين اڪيال نه آيا آهن؟”‬
‫“ ويجهڙائي ۾ ڪا ساڙهي ته نه وٺي ويا آهن؟” هن پڇڻ ڪاڻ پڇي ورتو‪ ،‬پر خود ئي پنهنجي سوال تي پريشان ٿيڻ لڳي‪.‬‬
‫“ معاف ڪجو‪ ”.‬موالنا سيٺ چيو‪ “ ،‬توهان جي طبيعت ته ٺيڪ آهي نه؟”‬
‫“ ها ها‪ ،‬ٺيڪ آهيان‪ ”،‬هن پريشاني لڪائڻ چاهي پر اندر ۾ اُٿيل گهمسان کيس ورائيندو ويو‪.‬‬
‫“ ڪوڪا ڪوال گ ُهر ايان؟” موالنا سيٺ پڇيو‪.‬‬
‫“ نه‪”.‬‬
‫“ ڪافي؟”‬
‫“ نه‪ ،‬مهرباني‪ “ .‬هن پرس مان چيڪ بڪ ڪڍندي چيو‪ “ ،‬ڪيش ميمو ڏيو‪”.‬‬
‫“ پر توهان ته اڃا ڪا ساڙهي ئي پسند نه ڪئي آهي‪”.‬‬
‫موالنا حيرت مان وراڻيو‪ “ ،‬ڪيش ميمو ڇا جو ڏيان؟”‬
‫پوء تڙ تڪڙ ۾ جيڪي ٻه چار ساڙهيون هٿ لڳس ڊهه مان ڇڪي‬ ‫هن ڪاوڙ مان چيڪ بڪ ڪائونٽر تي وهائي ڪڍيو‪ِ .‬‬
‫ٻاهي ڪڍيائين‪.‬‬
‫موالنا کيس ڏسندو به ويو ۽ ڪيش ميمو تي رقم به لکندو ويو‪ .‬ان وچ ۾ هن چيڪ تي موالنا جو نالو ۽ پنهنجي صحيح‬
‫ڪري ڇڏي‪ .‬سيٺ ڪيش ميمو ڪتاب مان ڦاڙي آڏو آڻي رکيس‪ .‬هن رقم ڏسي چيڪ ۾ داخل ڪئي ۽ چيڪ ڪڍي‪،‬‬
‫ڪائونٽر تي اُڇلي‪ ،‬دڪان مان ٻاهر نڪري ويئي‪.‬‬
‫ڊرائيور عادت ۽ حڪم مطابق دڪان ۾ هليو ويو‪.‬‬
‫هن سامهون بيٺل ڪار جو در کولي‪ ،‬اندر ويهندي زور سان در ڦهڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫ڊرائيور دڪان مان ساڙهيون کڻي ٻاهر آيو ۽ موٽر جي اڳئين سيٽ تي رکي پاڻ پنهنجي سيٽ تي وڃي ويٺو ۽ گاڏي اسٽارٽ‬
‫الء حڪم جو انتظار ڪرڻ لڳو‪.‬‬ ‫ڪري هلڻ ِ‬
‫ڪجهه دير تائين جڏهن کيس هلڻ جو حڪم نه مليو تڏهن آئيني مان پوئتي نهاريندي پڇيائين‪ “ ،‬بيبي هالن‪”.‬‬
‫جاء تي بلور وانگر بيجان ٿي ويون هئس‪.‬‬ ‫هو َء سيٽ جي ٽيڪ سان مٿولڳائي ويٺي هئي‪ .‬اکيون هڪ ِ‬
‫ڊرائيور ٻيهر پڇيو‪ “ ،‬ڪيڏانهن هالن بيبي؟”‬
‫هن ڇرڪ ڀري وائڙي ٿي‪ ،‬هيڏانهن هوڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫“ گهر هالن بيبي؟”‬
‫“ ها ها‪ ،‬گهر هل‪ “ ،‬هن جواب ڏنو ۽ وري سيٽ جي ٽيڪ سان مٿو لڳائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ڪار ايلفي َء جي پيهه مان ٻاهر نڪري ويئي‪.‬‬
‫شڪ جو شيطان ڪهڙي ڪنڊ مان من جي مسجد ۾ گهڙي آيو آهي!کين جو خبر پوي مان مٿن شڪ ٿي ڪريان‪ ،‬ته ڪيڏو‬
‫نه ڏک ٿئين جيڪر! نه نه‪ .‬مون کي وهم دل مان ڪڍي ڇڏڻ گهرجي‪ .‬وهم دل مان ڪڍي ڇڏيان؟ها‪ ،‬وهم دل مان ڪڍي‬
‫ڇڏيان‪ .‬پر مدد علي َء کي ڪيئن ک انئن ڌار ڪريان؟ مدد علي سنڌي آهي‪ .‬نج سنڌي زميندار آهي‪ .‬سنڌين جي برتري ڌارين‬
‫عورتن تي پيسو خرچ ڪرڻ ۽ کين حاصل ڪرڻ ۾هوندي آهي‪ .‬بازاري عورتن تان لکين رپيا گهوري ڇڏڻ سنڌ جي تهذيب‬
‫جو عظيم الشان ثبوت آهي‪ .‬پر مان ته ٻهراڙي َء جي اڻپڙهيل اٻوجهه عورت نه آهيان جومڙس جي ڪڌن ڪرتوتن جي خبر‬
‫ٻڌي خوش ٿيان ۽ ساهڙين کي سندس سرتين جو تعداد ٻڌائي سندس مڙسي جا ڳڻ ڳايان‪ .‬مان خود دار پڙهيل لکيل عورت‬
‫الء ان کان وڌيڪ ٻيو ڪو عذاب ڪونهي جو سندس مڙس ڪنهن ڌاري عورت ڏانهن اک کڻي ڏسي‪ .‬مان‬ ‫آهيان‪ .‬عورت ِ‬
‫کين ٻي عورت جي ٻانهن ۾ ڏسڻ کان اڳ خودڪشي ڪنديس مون کي آپگهات ڪرڻو پوندو‪ .‬جيڪڏهن کين ٻي عورت وٽ‬
‫ڏٺو مان ڪيئن برداشت ڪري سگهنديس ته منهنجي هوندي سوندي منهنجو مڙس ڌارين عورتن وٽ آسود گي تالش ڪندو‬
‫رهي! مونکي مرڻو پوندو‪.‬‬
‫هارن جي آواز تي سندس اُڌمن جي اُڇل ڍري ٿي ويئي‪.‬‬
‫ڪارملير ناڪي وٽان سنڌي مسلم هائوسنگ سوسائٽي جي پهرين رستي ڏانهن ڊوڙڻ لڳي‪ .‬رستي جي آخري وراڪي وٽ‬
‫سندن بنگلو هو‪ .‬سامهون کيس پنهنجو بنگلو نظر آيو‪.‬‬
‫بنگلي ٻاهران مدد علي جي جيپ بيٺي آهي‪ .‬اُف مان مدد علي جي وجود کان ڪيتري نه نفرت ڪريان ٿي‪ .‬وس پڄيم ته‬
‫جيڪر ڪراچي اچڻ تي بندش وجهائي ڇڏيانس‪ .‬پنهنجون زمينون نٿو سنڀالي! بس فصل لٿو مڙس موڙي کڻي ڀڳو‪.‬‬
‫ڪراچي َء ۾ پاڻ بازاري عورتن جي ڪڍ ۽ سندس عورتون هارين نارين جي حوالي‪ .‬اسان کي ڄڻ خبر ئي ناهي ته عياش‬
‫زميندارن جي غير موجود گي َء ۾ سندن ڪوٽن ۾ ڪهڙا ڪهڙا ڪلور ٿيندا آهن‪ .‬مئو مڇو بيشرم‪ .‬هن ڊرائيور کي موٽر‬
‫پاسي واري بنگلي وٽ بيهارڻ الچيو‪ .‬ڊرائيور ڊاڪٽر شيخ جي بنگلي وٽ موٽر بيهاري ڇڏي‪ .‬هو َء موٽر مان لهي آئي‪.‬‬
‫الء اشارو ڪيائين‪ .‬ڊرائيور سندس ڪڍ هلڻ لڳو‪.‬‬ ‫ڊرائيور کي پنهنجي پوئتان اچڻ ِ‬
‫پنهنجي بنگلي جو لوهي در لنگهي هو َء گلن جي ٻارن وٽان ٿيندي ڇٻر تي پهتي‪ .‬مالهي َء ڦوهارو رکي کيس سالم ڪيو‪ .‬هن‬
‫جواب نه ڏنس‪ .‬ڇٻر اڪري ٽيريس تي پهتي‪ .‬ٽيريس وٽان کيس اوطاق جو در ۽ ٻه دريون بند نظر آيون‪ .‬هن جو رت ٽهڪڻ‬
‫لڳو‪ .‬مغز جون رڳون ڌنوڻ لڳس‪ ،‬ڀانيائين ته پاڻ روڪي نه سگهندي‪ .‬اڄ هن پڪ ڪارن روڳڙي آندي آهي اڄ مان سندن‬
‫شرافت جو راز کولينديس‪ .‬کين بڇڙو ڪنديس اهڙي تعدي ڪندي مان جو پڙهيل ڇوڪري سان شادي ڪرڻ جو سڄو مزو‬
‫ملي ويندون‪.‬‬
‫ورانڊي ۾ سندن پراڻو نوڪر گلو بيٺو هو جيڪو سندس مڙس جو سڀ کان وفادار نوڪر سمجهيو ويندو هو‪ .‬گلو َء کيس‬
‫ٽيريس تان ورانڊي ڏانهن ايندي ڏٺو‪ .‬هو ٿٿان پٿان ٿيڻ لڳو‪ .‬اوطاق ڏانهن ڀڄڻ تي هو جو هن دٻيل دٻيل رڙڪري کيس‬
‫بيهاريو‪.‬‬
‫“ بيبي توهين ايترو جلد موٽي آيون آهيو؟” هن ششدر ٿيندي ڳالهايو‪.‬‬
‫الء به وقت مقرر ڪرڻو پوندو ڇا؟” هن رکائي َء سان جواب ڏنو “ صاحب ڪٿي آهي؟”‬ ‫“ پنهنجي گهر ۾ اچڻ وڃڻ ِ‬
‫“ اوطاق ۾ ڪجهه ضروري نقشا تيار ڪري رهيا آهن‪”.‬‬
‫هن جواب ڏٺو‪ “ ،‬مان کين ٻڌايان ٿو ته توهين موٽي آيون آهيون‪”.‬‬
‫“ ٻڌائڻ جي ڪابه ضرورت ڪونهي‪”.‬‬
‫“ پر بيبي‪”.‬‬
‫“ خاموش‪”.‬‬
‫“ منهنجو عرض ته ٻڌو‪ ”،‬هن وڏي واڪ ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي‪.‬‬
‫انء‪”.‬‬
‫“ وات بند ڪر گلو‪ ”.‬هن کيس ڇڙٻ ڏني‪ “ ،‬مان ايس‪ .‬پي دالور حسين جي ڌي َء آهيان‪ .‬کل الهرائي ڇڏيندي م ِ‬
‫هن ڊرائيور کي چيو‪ “ ،‬تون هن ڌوتي کي ڪنڌ کان جهلي ٻاهر وٺي وڃ‪”.‬‬
‫ڊرائيور حيرت مان حڪم جي پيروي ڪئي‪ .‬گلو َء ٻاهرين در وٽان به منهن ورائي کيس هٿ ٻڌا‪ .‬هن کيس ڏٺو اڻ ڏٺو ڪري‬
‫ڇڏيو‪.‬‬
‫هو َء ورانڊي جي ڀرسان سمهڻ وارن ٻن ڪمرن مان ٿيندي‪ ،‬ڊرائينگ روم ۾ پهتي‪ .‬ڊرائينگ روم جو هڪ در اوطاق سان‬
‫الڳو هو‪ .‬در اوطاق طرفان بندهو‪.‬‬
‫هو َء پٻن تي هلندي در وٽ آئي‪ .‬هڪ اک بند ڪري هڪ اک سان در جي طاق ۾ ڪا چير‪ ،‬ڪا سير‪ ،‬ڪا وٿ تالش‬
‫ڪرڻ لڳي‪ .‬ٻنهي طاقن جي ٻيڪڙ وٽ سندس نگاهه هڪوار جيتري وٿ تي ڄمي ويئي‪.‬‬
‫وٿ مان اوطاق جو جيترو حصو نظر آيس تنهن م کيس ڪوبه شخص ڏسڻ ۾ نه آيو‪ .‬هن چڱي طرح چتائي ڏٺو‪ .‬ناڪام‬
‫الء وڏي ميز رکي هئي‪.‬‬
‫رهي‪ .‬سامهون ڀت وٽ نقشن ٺاهڻ ۽ لکپڙهه ڪرڻ ِ‬
‫ميز تي نقشو وڇايل نه هو‪ .‬ميز وٽ ڪوبه نه هو‪.‬‬
‫ميز تي پاڻي َء جي اڌ ڀريل جگ‪ ،‬ٻه گالس‪ ،‬ڪجهه چيني َء جون پليٽون ۽ مروڙيل سروڙيل سڻڀيون اخبارون ٽڙيون پکڙيون‬
‫پيون هيون‪ .‬خالي پليٽن ۾ چوسيل ۽ چٻاڙيل هڏا پيا هئا‪.‬‬
‫ميز هيٺان هن پنهنجي مڙس جو بوٽ ڏٺو بوٽ جي ڀرسان سليپر جو هڪ پادر اونڌو پيو هو‪ .‬ميز جي ڀرسان ڪرسي َء تي‬
‫بلو ٽيٽران جي پتلون پيئي هئي‪.‬‬
‫منهنجو مغز ڀنواٽيون کائي رهيو آهي‪ .‬ڊرائينگ روم جي هرڪا شي ڦيريون پائي رهي آهي‪ .‬دل ڀڙڪندڙ باهه جو کورو ۽‬
‫روح ريگستان جي رڃ ۾ آهي‪ .‬ڪرنگهي مان سور جون سٽون اُڀري رهيون آهن‪ .‬اندر اوطاق ۾ ضرور ڪا عورت آهي!‬
‫پر ڪٿي آه ي؟ هتان ته نظر نٿي اچي‪ .‬هتان ڪيئن نظر ايندي‪ .‬پلنگ اوطاق جي پرئين ڪنڊ ۾ پيو آهي‪ .‬هن وٿ مان نظر نه‬
‫ايندو‪ .‬ڏٺيئه نه چري ڀڳو نه تنهنجو ڀرم‪ .‬نڪتو نه سچو تنهنجو وهم مرد حوسي جانور آهي ڪتو آهي‪ .‬ڪميڻو آهي‪ .‬مرد‬
‫الء نفرت آهي‪ ،‬بيپناهه‬
‫هڪ عورت سان ڪيئن نيبهه ڪندو! مرد فريبي آهي‪ ،‬دو کيباز ۽ مڪار آهي‪ .‬مون کي مردن ِ‬
‫ڌڪار آهي‪ .‬عابد چوندو هو ناز خدا ٿو ڄاڻي تون منهنجي زندگي ۾ داخل ٿيل پهرين ۽ آخري عورت آهين‪ .‬ناز‪ ،‬تو منهنجي‬
‫ڇڙوڇڙ حياتي کي جائيتو ڪيو آهي‪ ،‬ٻيا مرد شادي کان پو پنهنجين زالن سان پيار نه ڪندا آهن فقط نڪاح جي ظاهري لڄ‬
‫رکندا آهن‪ -‬مان ناز توسان محبت ڪندو آهيان‪ ،‬تو کي چاهيندو آهيان‪ ،‬تو کي پيار ڪندو آهيان‪ -‬بس خاموش ماضي جا پڙاڏا‬
‫ڪوڙ جي ڌوڙ نه اُڏائين‪ .‬منهنجن ڪنن تي تاڪيون چڙهنديون ٿيون وڃن‪ .‬من ۾ مونجهه ۽ اندر ۾ آنڌ مانڌ محسوس ڪري‬
‫رهي آهيان‪ .‬هر طرف ٻوسٽ آهي‪ .‬اوطاق ۾ ضرور ڪارن آهي‪ .‬بازاري عورت آهي ڪال گرل آهي‪ .‬اڄ مان عابد کي‬
‫سڳ سوڌو جهلينديس‪ -‬رن جي پاسي مان اُٿاري کڙو ڪنديس ڇا ٿو سمجهي مون کي! مان پرهيل ڳڙهيل ۽ حساس آهيان‪.‬‬
‫هن عذاب تي مان طالق کي ترجيح ڏينديس‪ .‬منهنجي دل ڇو دفن ٿي رهي آهي؟ مون کي همت ڪرڻ گهرجي‪ .‬اگهاڙين‬
‫الء تيار رهڻ گهرجي‪ .‬در ُکڙڪايان؟ نه نه‪ ،‬ڪهڙو فائدو رن کي اوطاق جي اڳين در مان ڪڍي ڇڏيندو‪.‬‬ ‫حقيقتن کي مڃڻ ِ‬
‫ڇاڪريان؟ ڇا ڪريان! ڇا ڪريان‪.‬‬
‫هو َء ڪتابن جي ڪٻٽ جو تالو الهي آئي‪ .‬اوطاق ۽ ڊرائينگ روم جي وچ واري در جو ڪڙو آهستي آهستي بندڪري‬
‫پوء تڪڙيون تڪڙيون ٻرانگهون کڻندي ڊرائينگ روم مان نڪري سمهڻ وارن ٻن‬ ‫ڪنبندڙ هٿن سان تالو لڳائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫ڪمرن مان ٿيندي ورانڊي ۾ اچي بيٺي‪.‬‬
‫ورانڊي جي سامهون اوطاق جو ٻاهريون در هو ۽ دريون بند هيون‪ .‬هو َء ورانڊي ۾ اچ وڃ ڪرڻ لڳي هٿن جون تريون‬
‫مهٽڻ لڳي چپ چٻاڙڻ لڳي مٺيون ڀيڪوڙڻ لڳي‪ .‬سندس ڳچي َء جون رڳون اُڀري آيون‪ .‬اکيون ڏرن ۾ پئجي ويس‪.‬‬
‫مان به ڏسنديس ته عابد ڪيئن ٿو پنهنجي دل گهريئي دوست ۽ رن کي وٺي اوطاق مان ٻاهر نڪري‪ .‬سمجهيو هوندائين‬
‫شاپنگ تي ويئي آهيان دير سان موٽنديس‪ ،‬عيش ڪري وٺون هونهه! رن سوڌو جڏهن اوطاق مان نڪري ندو‪ ،‬تڏهن مون‬
‫سان اک مالئي سگهندو؟ ڏاڍي اشرافت ڏيکاريندو آهي! ڪوڙو فريبي‪.‬مدد علي مڇو جو مريد‪.‬‬
‫هو َء ورانڊي ۾ وکون کڻندي رهي‪ .‬ڪڏهن تڪڙيون‪ ،‬ڪڏهن ڍريون ڪنڌ ڪرنگهي جي سنوت ۾ شيڪجي ويو هوس‪.‬‬
‫پوء هٿ وڌائي سورج مکي َء جو گل ڇني‬ ‫هلندي هلندي بيهي رهي‪ .‬نظرون ورانڊي ۾ رکيل ڪونڊين تي ڄمائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫آڱرين ۾ مهٽي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ان وقت اوطاق جو در کليو‪ .‬مدد علي مڇون وٽيندو ٻاهر آيو‪ .‬هو وڃي پنهنجي جيپ ۾ ويٺو ۽ ڪيڏانهن هليو ويو مدد علي َء‬
‫جي سليپر جو چيڪاٽ ڪجهه دير تائين ماحول ۾ گونجندو رهيو‪ .‬وس پڄيم ته جيڪر هن بيحيا کي سنگسار ڪرائي‬
‫ڇڏيان‪ .‬ڇا ٿو سمجهي مون کي؟ سمجهي ٿو ته منهنجي مڙس کي بدراهه ڪندو رهندو ۽ مان خاموش رهنديس! هر گز نه‪.‬‬
‫منهنجي اندر ۾ علم آهي‪ ،‬علم نه فقط روشني آهي پر بغاوت جي باهه پڻ آهي‪ .‬مان گهر جون ڪنگريون ڪيرائي ڇڏينديس‬
‫ڀتيون ڀوري ڇڏينديس ڇت ڇيهون ڇيهون ڪري ڇڏينديس‪ .‬مان هن گهر کي اٿينس جو آثار ڪري ڇڏينديس ‪.‬‬
‫پوء هن پنهنجي مڙس کي اوطاق مان ٻاهر ايندي ڏٺو‪.‬‬ ‫گهڙي کن کان ِ‬
‫هو اڪيلو هو‪ .‬گڏ ڪابه عورت نه هئس‪ .‬کيس بلو ٽيٽران جي پتلون ۽ اڇي قميص پهريل هئي‪ .‬قميص جا سڀيئي بٽڻ کليل‬
‫ٽاء ڪلهي تي رکي هئس‪.‬‬ ‫هئا‪ِ .‬‬
‫هو َء حيرت ۽ اچرج وچان اکيون ڦاڙي ڏانهس ڏسڻ لڳي‪.‬‬
‫هو کيس اجنبي ڏسڻ ۾ آيو‪ .‬هميشه وانگر کڙو تڙو ۽ ڦڙت به نه هو‪ .‬ٿڪل ٿڪل ٿي نظر آيو‪ .‬سندس وار جيڪي برل ڪريم‬
‫جي اشتهار واري وانگر چمڪڻا ۽ جائيتا هوندا هئا‪ ،‬وکريل هئا چهرو ڪومايل گلن وانگر ڦلڙو ٿي ويو هوس‪.‬‬
‫هن مڙس جي ڪومايل چهري تان نظرون هٽائي‪،‬آڱرين ۾ مهٽيل سورج مکي ڏانهن ڏٺو‪ .‬مهٽيل گل تان نگاهون کڻي اوطاق‬
‫جي کليل در ڏانهن ڏٺائين‪ .‬اوطاق جي کليل در مان کيس ڪنڊ ۾ رکيل پلنگ نظر آيو‪.‬‬
‫پلنگ خالي هو‪.‬‬
‫جاء تي آزادي َء جي مجسمي ‪Statue of liberty‬وانگر پنڊ‬ ‫پلنگ تي وڇايل چادر مروڙيل سروڙيل هئي‪ .‬هو َء پنهنجي ِ‬
‫پهڻ ٿي ويئي‪.‬‬
 ‫عظمت جو ثبوت‬
‫هڪڙو ٿلهو شخص هڪڙي سنهڙي شخص کي پنهنجي عظمت ۽ برتري َء جا دليل ڏيئي رهيو هو‪ .‬ٿلهي جو نالو ڊبو هو ۽‬
‫سنهڙي جو سيپڪ‪.‬‬
‫ڊبو جڏهن سنهڙي سيپڪ کي پنهنجي عظمت ۽ برتري َء جا دليل ڏيندي ڏيندي ٿڪجي پيو‪ ،‬تڏهن رڙ ڪري کانئس پڇيائين‪،‬‬
‫“ڇا تون اڃا به منهنجي عظمت کان انڪار ٿو ڪرين؟”‬
‫“ ها‪”.‬‬
‫“ تون باغي آهين‪ ”.‬ٿلهي ڊبو َء سنهڙي سيپڪ کي ڪنڌ کان جهلي هوا ۾ لٽڪائي ڇڏيو‪ .‬پڇيائين‪ “ ،‬ڇاتون اڃا به منهنجي‬
‫عظمت کان انڪار ٿو ڪرين؟”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“ تون باغي آهين‪ ”،‬ٿلهي شخص سنهڙي شخص کي ڌرتي َء تي دسي مٿس پنهنجو ڇپ جهڙو پير رکي ڇڏيو‪ .‬پڇيائينس‪”،‬‬
‫ڇا تون اڃا به منهنجي عظمت کان انڪار ٿو ڪرين؟”‬
‫“ ها‪”.‬‬
‫“ تون باغي آهين‪ ”.‬ڊبو َء پنهنجو مترڪي جهڙو گوڏو سنهڙي جي سيني تي رکي‪ ،‬ٻنهي هٿن سان کيس گهٽو ڏنو‪ .‬سنهڙي‬
‫جون اکيون ڳاڙهيون ٿي ويون‪ .‬ڌوڏا نڪرڻ لڳس‪ .‬ڄڀ وات مان ٻاهر ڇڪجي آيس‪.‬‬
‫جڏهن سنهڙو سيپڪ ذري گهٽ مرڻ تي هو‪ ،‬تڏهن ٿلهي کانئس پڇيو‪ “ ،‬ڇا تون اڃا به منهنجي عظمت کان انڪار ٿو‬
‫ڪرين؟”‬
‫سنهڙي سيپڪ مرڻينگ آواز ۾ وراڻيو‪ “ ،‬نه‪”.‬‬
‫ڊبو َء ُگٽهي جي گرفت ڍري ڪندي سيپڪ کان پڇيو‪،‬‬
‫“مان عظيم آهيان؟”‬
‫“ ها‪ ،‬تون عظيم آهين‪”.‬‬
‫“ مان برتر به آهيان؟”‬
‫“ ها تون برتر به آهين‪”.‬‬
‫“ مان تنهنجو خير خواهه به آهيان؟” ٿلهي پنهنجا هٿ سنهڙي جي ڪنڌ مان ڪڍندي پڇيو‪ “ ،‬۽ تنهنجو هڏ ڏو کي به‬
‫آهيان؟”‬
‫“ها‪ ،‬تون منهنجو خير خواهه آهين ۽ هڏ ڏوکي به آهين‪ ”.‬سنهڙو آهستي آهستي اُٿي بيٺو‪.‬‬
‫“شاباس‪ .‬تون وفادار شهري آهين‪ ”،‬ڊبو َء پنهنجي پاٺي جهڙي هٿ سان سيپڪ کي پٺي َء تي قدر شناسي وچان ٿڦڪي ڏني‪.‬‬
‫ٿڦڪي َء سبب سنهڙو سيپڪ پنهنجو پوپٽ جيترو بار سنڀالي نه سگهيو ۽منهن ڀر وڃي ڌرتي َء سان لڳو ‪.‬‬
‫ٿلهي کيس ڪن کان وٺي اُٿاريندي چيو‪ “ ،‬يار تون پيار جي ٿڦڪي سان به وڃيو پٽ پوين‪ .‬ائين نه ڪندو ڪر‪ .‬اجايو دنيا‬
‫سمجهندي ته مان توتي ظلم ڪري رهيو آهيان ‪ .‬جيتوڻيڪ مان تنهنجو هڏ ڏو کي ۽ همدرد آهيان‪”.‬‬
‫پوء ٻنهي هٿن جون آڱريون وات ۾ وجهي واڇون ڇڪي ڪنن جي پاپڙين‬ ‫سنهڙو پنهنجا ڪپڙا ڇنڊي پير پختا ڪري بيٺو ۽ ِ‬
‫تائين چيري ڇڏيائين‪.‬‬
‫ٿلهي کانئس پڇيو‪ ”،‬اهو ڇا پيو ڪرين؟”‬
‫هن وراڻيو ‪ “ ،‬دنيا کي ڏيکاري رهيو آهيان ته مان بيحد خوش آهيان ۽ خوشي وچان منهنجون واڇون وڃي پاپڙين سان‬
‫لڳيون آهن‪”.‬‬
‫“ شاباس‪ ”.‬ٿلهي ٿڦڪي ڏني ۽ چيو‪ ،‬هميشه پنهنجين واڇن کي ڇڪي ڪنن جي پاپڙين تائين پهچائيندو ڪر‪ .‬دنيا سمجهندي‬
‫تون کلي رهيو آهين ۽ مون منجهان خوش آهين‪”.‬‬
‫سنهڙي سيپڪ حڪم جي پيروي ڪئي‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:52 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫سج‪ ،‬وڌندڙ پاڇا لهندڙ‬

‫لهندڙ سج‪ ،‬وڌندڙ پاڇا‬
‫ٻه منتظر نگاهون حڪيم جي تجربيڪار نگاهن سان وچڙي پيون‪ .‬حڪيم غور سان رئيس کي تپاسي ڏٺو‪ .‬جيڪي ڪجهه‬
‫پرايو هئائين تنهنکي آزمايائين‪ .‬رئيس جي نبض تان آڱريون هٽائيندي حڪيم مايوسي َء مان ڪنڌ لوڏيو‪ .‬رئيس جي منهن جو‬
‫پنو لهي ويو‪.‬‬
 ‫ٻڏل آواز پڇيائين‪ “ ،‬حڪيم تر جيتري به اميد ناهي؟”‬
‫“ نه‪”،‬‬
‫“ ير ائين نه ڪر‪”.‬‬
‫“ ٿورو گهڻو چاڙهو هجيئي ها ته وسان ڪين گهٽايان ها‪ ”.‬رئيس بيچيني َء مان هٿن جون تريون مهٽيندي وراڻيو‪ ”،‬مان‬
‫الء تيار آهيان‪”.‬‬
‫سڄي دولت‪ ،‬ٻنيون ٻارا لٽائڻ ِ‬
‫“ جوڀن ۽ جواني خزان جا سڪل پن آهن‪ ،‬ڏينهون ڏينهن وڃن سڪندا‪ ،‬ڀرندا‪ ،‬ڀڄندا‪”.‬‬
‫“ ڀال ٻاهر وڃي عالج ڪرائي ڏسان؟ پيرس‪ ،‬لنڊن في الحال تون‪”.........‬‬
‫“ سڀ اجايو آهي رئيس‪ ”.‬حڪيم هڪدم جواب ڏنو‪،‬‬
‫“ باهه ۾ ڀسم ٿيل وڻ ٻيهر ڪڏهن به ٻور نه جهليو آهي‪”.‬‬
‫“ مان وڻ ناهيان ماڻهو آهيان‪ .‬وڏو ماڻهو آهيان‪”.‬‬
‫الء‬
‫خوب مزا ماڻيا اٿئي‪ .‬عيش ڪيو اٿئي‪ .‬جواني کي چوڙيو اٿئي‪ .‬تنهنجو کوهه کٽي ويو رئيس‪ ”،‬حڪيم ڪجهه گهڙين ِ‬
‫پوء اچتو ڇرڪ ڀري چيائين‪ “ ،‬۽ سچ پڇين ته ‪ ”........‬حڪيم جملو پورو ڪري نه‬ ‫ويچار ۾ ٽٻي هڻي خاموش ٿي ويو‪ِ .‬‬
‫سگهيو ماٺ ۾ ٻڏي ويو‪ .‬حڪيم ڪجهه گهڙيون رئيس جي اکين ۾ چتائي ڏٺو‪ .‬ڪڇيائين ڪجهه به نه ‪.‬‬
‫“ چئه حڪيم‪ ،‬چئه‪”.‬‬
‫حڪيم ڳوري آواز ۾ چيو‪ “ ،‬تون جلد مري ويندين‪ ،‬رئيس‪ ”.‬رئيس کي ڄڻ نانگ سنگهي ويو‪ .‬وڇون جي ڏنگ جهڙيون‬
‫مڇون ڦوسي َء جي پڇ وانگر لٽڪي پيس‪.‬‬
‫“مان مري ويندس‪ ”،‬رئيس چپن ۾ ڀڻڪيو‪.‬‬
‫“ ها‪”.‬‬
‫“ ايترو جلد!”‬
‫“ سال ۾ ٽي سو پنجهٺ ڏينهن هوندا آهن‪.‬‬
‫تون پنهنجي زندگي جي پنجاهه سالن جي هڪ هڪ گهڙي ماڻيندو رهيو آهين‪”.‬‬
‫حڪيم جو جواب ٻڌي رئيس اونهي ماٺ ۾ غرق ٿي ويو‪ .‬نگاهون پنهنجي ڪارن ٿلهن بيڊولن هٿن تي کپي ويس‪ .‬آڱريون ۽‬
‫پوء‬
‫ننهن سگريٽ جي دونهي۾ دونهاٽجي هيڊاٿي ويا هئس‪ .‬ڪجهه دير هٿن جي ترين ۾ تقدير جون ليڪون ڏسندو رهيو ۽ ِ‬
‫آهستي آهستي ڪنڌ مٿي ڪري نظرون حڪيم جي گنڀير چهري تي ڄمائي ڇڏيائين‪ .‬حڪيم اکيون پوري ڪنهن گهري سوچ‬
‫۾ گم ٿي ويو هو‪.‬‬
‫رئيس ڄڻ کوهه مان ڳالهايو‪“ ،‬مان مرڻ نٿو چاهيان”‬
‫حڪيم اکيون کولي رئيس ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫رئيس پنهنجو جملو ورجايو‪ “ ،‬مان مرڻ نٿو چاهيان‪”.‬‬
‫“ هر ڪنهن کي مرڻو آهي‪”.‬‬
‫“ پر مان اڃان پنجاهه سالن جو مس ٿيو آهيان‪”.‬‬
‫حڪيم جي چپن تي پراسرار مرڪ تري آئي‪ .‬وراڻيائين‪،‬‬
‫“ تو پنجاهه سالن ۾ سو سالن جيڏو عيش ڪيو آهي”‬
‫“ پر ‪ ،‬پر مان ته اڃان جوان آهيان‪ .‬اخبارن وارا منهنجي نالي سان گڏ لفظ”نوجوان” لکندا آهن‪”.‬‬
‫“ تون انب جو کاڌل ٿڙ آهين ٻاهران ڀريل اندران خالي‪”.‬‬
‫“ تون مونکي ڏڪائين ٿو‪ ”.‬رئيس کي ٿوري ڪاوڙ لڳي‪.‬‬
‫ٻڌايانء” حڪيم هڪدم چيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫“ مان ڏڪايان ِء نٿوايمان جي ڳالهه ٿو‬
‫“ پر تو وٽ ته شينهن جا ڪشتا‪ ،‬فوالد جا ڪشتا آهن‪”.‬‬
‫“ دوائن ۽ ڪُشتن جي به هڪ حد هوندي آهي‪ ،‬تنهن کان پو َء سندن اثر بي اثر ٿي پوندوآهي” حڪيم جواب ڏيئي اکيون بند‬
‫ڪري ڇڏيون‪ .‬رئيس ڪجهه دير خاموش ويٺو رهيو‪ .‬ڪجهه سوچيندو رهيو‪ .‬ڪڏهن حڪيم جي چهري کي چتائي پئي‬
‫ڏٺائين ت ه ڪڏهن الماڙين ۾ رکيل دوائن‪ ،‬معجونن ۽ ڪشتن جي برنن کي ٿي گهوريائين‪ .‬اکين ۾ رکي رکي جوت پئي جاڳيس‬
‫۽ ٻئي لمحي اُجهامي پئي ويس‪ .‬اوچتو پنهنجي بدن کي ڌونڌاڙيائين‪ .‬کنگهي نڙي صفا ڪيائين‪ .‬کنگهڪار تي حڪيم اکيون‬
‫کولي ڏانهس ڏٺو‪.‬‬
‫ٻئي ڄڻا ڪا گهڙي هڪ ٻئي جي اکين ۾ ڏسندا رهيا‪ .‬رئيس ڪوٽ جي کيسي ۾ هٿ وجهندي چيو‪ “ ،‬مان تنهنجو مطلب‬
‫سمجهي ويو آهيان‪ ،‬حڪيم موت جو ڀؤ ڏيئي مونکان ڏوڪڙ ٿو ڇڏائڻ چاهين‪ .‬اچي وٺ کڻ ٻه هزار‪ ،‬ڏهه هزار‪ .‬ڏسين ڇا‬
‫ٿو؟ کڻ ‪”.‬‬
‫رئيس ميز تي نوٽن جو ڍير ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫الء سندس چپن تي مرڪ ڦهلجي‪ ،‬کن ۾ پگهر‬ ‫پوء هڪ لمحي ِ‬ ‫حڪيم ٻئي ٻانهون ميز تي رکي نوٽن جي ڍير کي ڏسڻ لڳو‪ِ .‬‬
‫جي ويئي‪ .‬نوٽن جي هڪ ٿهي هٿ ۾ کڻي‪ ،‬اُٿالئي پٿالئي ڏسڻ کان ِ‬
‫پوء ورائي ميز تي رکي ڇڏيائين‪.‬‬
‫رئيس کان رهيو نه ٿيو‪ .‬حڪيم جو هٿ جهليندي چيائين‪،‬‬
‫“ مونکي مايوس نه ڪر حڪيم‪ .‬منهنجي رات اجائي نه ڪر‪”.‬‬
‫حڪيم ڀت وانگر خاموش رهيو‪.‬‬
‫حڪيم پنهنجو هٿ ڇڏائي‪ ،‬نوٽن جون ٿهيون رئيس ڏانهن ڌڪيندي چيو‪ “ ،‬مان تنهنجو دوست آهيان رئيس‪ ،‬مان تنهنجي‬
‫ڀالئي چاهيان ٿو‪ .‬منهنجي نيت تي شڪ ڪري تو منهنجي بيعز تي ڪئي آهي‪”.‬‬
‫“ نه حڪيم نه‪ .‬ائين ناهي‪ ”.‬رئيس پنهنجا ٻئي هٿ حڪيم جي ساڄي هٿ تي رکندي چيو‪ “ ،‬تون ته پنهنجو يار آهين‪ .‬حڪيم‪.‬‬
‫ير ڪاوڙ نه ڪر‪ ،‬بس مونکي گوري ڏي”‬
‫حڪيم کيس جواب نه ڏنو‪.‬‬
‫“ ناراض آهين ڇا‪ ،‬حڪيم‪”.‬‬
‫“ تون سمجهين ڇو نه ٿو رئيس مان نه فقط حڪيم آهيان‪.‬‬
‫پر تنهنجو سنگتي به آهيان‪ ،‬گهڻگهرو آهيان” حڪيم وراڻيو ‪،‬‬
‫“ تنهنجي دل ڪمزور ٿي ويئي آهي‪ .‬طاقت جي هڪ گوري‪ ،‬شراب جي هڪ بوتل ۽ هڪ جوان عورت‪ ،‬چند گهڙين ۾‬
‫تنهنجي اجل جو سبب ٿي پون ته شڪ ناهي‪”.‬‬
‫رئيس ڪرسي َء تان اُٿي ڀت ڏانهن منهن ڪري بيهي رهيو‪ .‬حڪيم ميز تان نوٽن جون ٿهيون کڻي رئيس جي کيسن ۾ آڻي‬
‫وڌيون‪ .‬رئيس مايوس نگاهن سان حڪيم ڏانهن ڏٺو خشڪ چپن تي زبان ڦيريندي چيائين‪ “ ،‬ته مان جلد مري ويندس‪”.‬‬
‫“ ها رئيس‪ ،‬تون جلد مري ويندس‪”.‬‬
‫رئيس جي دل ٻڏي ويئي‪ .‬روح ڪنهن پاتار ۾ لهي ويس‪ .‬جسم ڳورو ۽ نستو محسوس ڪيائين‪ .‬حڪيم جي دواخاني مان‬
‫نڪري ٻاهر اچي بيٺو‪ .‬سامهون سندس چلڪندڙ موٽر بيٺي هئي‪ .‬هن پاڻ ۾ وک وڌائڻ جي سگهه نه ساري ڄڻ ته ٽنگن مان‬
‫ست نڪري ويو هوس‪ .‬اندر ۾ ٻوسٽ محسوس ڪيائين‪ .‬ساه منجهندو محسوس ٿيس‪ .‬هن قميص جا ٻه بٽڻ کولي ڇڏيا‪ .‬پر‬
‫ائين ڪرڻ سان به کيس آرام نه آيو‪ .‬مرڻ جي ڳالهه ٻڌڻ کان اڳ جو پاڻ کي چست ۽ چاالڪ پي محسوس ڪيائين‪ .‬سا‬
‫گهڙي خواب لڳس‪ .‬ڀريل منهن جا مٽا پڪل کارڪ وانگر گهنججي ويس‪ ،‬اڳ جو ايندڙ ويندڙ عورت کي چوٽي َء کان پيرن‬
‫تائين جاچي ڏسندو هو‪ ،‬سا نظر بدلجي ويس‪ .‬اداسي سندس اکين مان ليئا پائڻ لڳي‪.‬‬
‫دواخاني جي ٻاهران رئيس کي بيٺل ڏسي ڊرائيور موٽر ڦيرائي سندس آڏو آڻي بيهاري ۽ ادب سان پويون در کولي بيٺو‪.‬‬
‫ڪرڙي جي پيٽ جهڙو‬ ‫رئيس پنهنجو نستو جسم موٽر جي پوئين سيٽ تي ڇڏي ڏنو‪ .‬ڊرائيور اچرج مان پنهنجي مالڪ جو ِ‬
‫زرد منهن لٿل ڪلها ۽ اُڀا ساه ڏسي پاسي ۾ بيٺل راڪاس جيڏي شخص ڏانهن نهاريو‪ .‬هو اڳتي وڌي آيو ۽ موٽر جي دري َء‬
‫تي ٻانهون رکندي پڇيائين‪ “ ،‬رئيس خير ته آهي‪”.‬‬
‫“ها‪ ،‬مڙيئي خير آهي‪ ”.‬رئيس جواب ڏيئي ڊرائيور سان مخاطب ٿيو‪ “ ،‬هل شيدي اوطاق تي هل‪”.‬‬
‫راڪاس جيڏو شخص‪ ،‬جنهن کي پٽاپٽي گوڏ ۽ بوسڪي َء جو پهراڻ پاتل هو‪ ،‬تنهن پنهنجو منهن موٽر جي دري َء مان اندر‬
‫ڪندي چيو‪ “ ،‬سائين بلڪل نئين آهي‪”.‬‬
‫“ مان گهر ويندس‪ ،‬پهلوان‪”.‬‬
‫الء داڻا ڳولي کڻي‬
‫“ڪهڙيون ڳالهيون ٿو ڪرين سائين!” پهلوان ڇرڪ ڀريندي چيو‪ “ ،‬رب جو قسم آ‪ ،‬اسان توهان وڊيرن ِ‬
‫ايندا آهيون‪ .‬ڇا ياد ڪندين پهلوان کي وڊيرا سائين‪”.‬‬
‫“ منهنجو وقت نه وڃائي‪”.‬‬
‫الء چيو پهلوان جون وايون بتال ٿي ويون‪ .‬موٽر جي دري َء مان ڪنڌ ڪڍندي چيائين‪“ ،‬‬ ‫رئيس ڊرائيور کي موٽر هالئڻ ِ‬
‫پرواه ناهي وڊيرا سائين‪ .‬اڄ پهلوان کي نقصان سهي‪ ،‬پر ٻي دفعي حساب چڪتو ڪري وٺبو‪”.‬‬
‫“ ترس شيدي” رئيس ڊرائيور کي ڪلهي تي هٿ رکندي چيو‪،‬‬
‫موٽر هڪ سٽ سان بيهي رهي‪ .‬رئيس ڪوٽ جي کيسي مان نوٽن جي ٿهي ڪڍي موٽر جي دري َء مان پهلوان ڏانهن‬
‫وڌائيندي چيو‪ “ ،‬اچي وٺ‪ ،‬پهلوان‪”.‬‬
‫پهلوان ڊوڙي آيو ۽ ٻنهي هٿن ۾ نوٽن جي ٿهي وٺندي چيائين ‪ “ ،‬رب جو قسم آ‪ ،‬اڄ حاتم هجي ها ته جيڪر روئي پوي ها‪،‬‬
‫وڊيرا سائين‪”.‬‬
‫رئيس چيو‪ “ ،‬هل شيدي‪ ،‬هل‪”.‬‬
‫شيدي موٽر اڳتي ڪاهي ويو‪ .‬اسٽيشن روڊ پورو ڪري‪ ،‬گهنٽا گهر وٽان براج روڊ ڏانهن ڦرندي رئيس جي نگاه معصوم‬
‫شاه جي مناري تي پيئي‪ .‬وراڪي وٽ منارو سندس نگاهن کان اوجهل ٿي ويو‪ .‬براج تي ماڻهن ٽانگن ۽ سائيڪلن جي پيهه‬
‫هئي‪ ،‬شيدي َء موٽر جي رفتار ڍري ڪري ڇڏي‪ .‬ٿاڻي وٽ جمعدار رئيس کي کڙڪيدار سالم ڪيو‪ ،‬جواب ۾ رئيس فقط‬
‫پنهنجو ڪنڌ لو ڏيو‪ .‬اڳ وانگر موٽر بيهاري کانئس حال احوال نه ورتائين‪ ،‬جمعدار حيرت مان موٽر کي ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫ڪجهه اڳتي هلي موٽر شڪارپور روڊ ڏانهن ڦري وئي‪ .‬جڏهن متي مهر جي واڙي واري گهٽي آئي ته رئيس ڳاٽ ڪڍي‬
‫اوڏانهن ڏٺو‪ ( .‬عام رواجي ماڻهو‪ ،‬۽ لوفر لفنگا بيراج روڊ کان چڪلي ۾ ويندا آهن ‪ .‬وڏا ماڻهو ڪامورا ۽ پڙهيل ڳڙهيل متي‬
‫مهر جي واڙي واري گهٽي َء مان لڪي لڪي‪ ،‬پاڇن ۾وڌندا‪ ،‬چڪلي ۾ داخل ٿيندا آهن)‪ ،‬رئيس وڏن ماڻهن سان گڏ چڪلي ۾‬
‫ويندو هو‪ ،‬پر جڏهن کان چونڊن ۾ بيهڻ جو ارادو ڪيو هئائين تڏهن رئيس نوٽن جو ڍير سندس قدمن ۾ اڇالئي ‪ ،‬کيسا ڇنڊي‪،‬‬
‫ويندي ويندي در وٽان منهن ورائي چوندو هو‪ ”،‬اسان سان ڪير ڪلهو هڻي سگهندو بشيران‪ .‬حڪم ڪر ته سڄي سنڌ‬
‫تنهنجن قدمن تان قربان ڪري ڇڏيان”‬
‫بشيران فقط هڪ دلفريب مرڪ آڻي اٿي کڙي ٿيندي هئي‪ .‬موٽر جڏهن متي مهر جي واڙي واري گهٽي َء وٽان لنگهي‪ ،‬تڏهن‬
‫رئيس کي بشيران ياد آئي‪ .‬بي اختيار هڪ سرد آهه سندس چپن کي ڦڙڪائيندي هلي ويئي‪ .‬سنڌن ۾ ٽڙڪاٽ محسوس ٿيس‪.‬‬
‫ڏک‪ ،‬ارمان‪ ،‬بيڪسي‪ ،‬۽ مجبوري سندس سموري وجود مان ليئا پائڻ لڳي‪ .‬تصور ۾ قبر جي اونده ڏسي ورتائين‪ .‬سڄي واٽ‬
‫حڪيم جو جملو سندس ڪنن ۾ چڀندو رهيو سڪرات جو خوف ۽ قبر جي عذاب جون ٻڌل ڏند ڪٿائون کيس نيپوڙينديون‬
‫رهيون‪.‬‬
‫رئيس جي خيالن جو سلسلو اوطاق وٽ ٽٽي پيو‪ .‬موٽر بيهاري شيدي َء ادب سان در کوليو‪ .‬رئيس آهستي آهستي وک کڻندو‬
‫اوطاق ۾ داخل ٿيو‪ .‬نوڪر چاڪر ادب سان اٿي بيٺا‪ .‬رئيس سڌو وڃي کٽ تي ويٺو‪ .‬ڪنهن ڏانهن اک کڻي نه ڏٺائين‪ .‬سڀني‬
‫اچرج مان هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو‪ .‬سڀني جي اکين ۾ ساڳيو سوال هو‪ ،‬سڀ کان وڌيڪ حيرت آبپاشي َء جي اوورسيئر حاڪم‬
‫جاء تان اٿي رئيس جي ڀر ۾ کٽ تي‬ ‫کي ٿي‪ .‬هون َء رئيس کيس ڏسندي ئي ٻانهون کولي ڀاڪر پائيندو هو‪ .‬حاڪم پنهنجي ِ‬
‫اچي ويٺو‪ .‬رئيس جو لٿل منهن ۽ پريشان نگاهون ڏسندي پڇيائين‪ “ ،‬ڇورئيس خير ته آهي؟”‬
‫“ ها‪ ،‬مڙيئي خير آهي‪”.‬‬
‫“ وساميل ٿو ڏسجين‪”.‬‬
‫“ ائين ئي‪”.‬‬
‫“ چپ ڇو آهين‪”.‬‬
‫الء رئيس وراڻيو‪“ ،‬مٿي ۾ سور آهي‪”.‬‬‫ڳالهه ٽارڻ ِ‬
‫“ واه سائين واه‪ .‬ايتري تي کڻي دل الٿي اٿئي‪”.‬‬
‫“ مان پريشان آهيان‪ ،‬حاڪم‪”.‬‬
‫دء ‪”.‬‬
‫ٻڌايانء رئيس جو منٽن ۾ سموري پريشاني ختم ٿي وين ِ‬
‫ِ‬ ‫“ اهڙي خوشخبري ٿو‬
‫“منهنجي پريشاني لهڻ جي ناهي‪”.‬‬
‫“ خوشجبري به ڪا معمولي ڪونهي” حاڪم چيو “ ٻڌنديئي جهمر هڻندين‪”.‬‬
‫پوء رازداري ۾ چيائين “اڄ‬
‫ِ‬ ‫آيو‪.‬‬ ‫جهڪي‬ ‫طرف‬ ‫رئيس هڪ تکي نظر حاڪم تي وڌي‪ .‬حاڪم هيڏانهن هوڏانهن ڏسي رئيس‬
‫بند کي ٽڪو ڏياري آيو آهيان‪ .‬صبح تائين سڄو ڳوٺ ٻڏي ويندو‪ .‬بند ٺهڻ ۾ لک کن ته ڪمائي وٺنداسين‪ .‬ڪيئن!”‬
‫اوورسيئر ٽهڪ ڏيڻ لڳو‪ .‬رئيس گهور ڪري ڏانهس نهاريو‪ .‬نفرت وچان ذري گهٽ رڙ ڪندي چيائين “ سنگدل ‪،‬ڪمينا‪،‬‬
‫دولت جي حوس ۾ غريبن کي بي گهر ڪري ڇڏيئه‪”.‬‬
‫“ ڪانئين ڳالهه تي ڪونهي‪ ”.‬حاڪم آرام سان وراڻيو “ پاڻ ته هميشه کان ائين ڪندا آهيون‪”.‬‬
‫“ بيرحم‪ .‬نڪري وڃ منهنجي اوطاق مان‪ .‬مان تنهنجي شڪل ڏسڻ نٿو چاهيان‪”.‬‬
‫حاڪم رئيس کي چتائي ڏٺو‪ .‬سمجهيائين رئيس ضرورت کان وڌيڪ پيتل هو تنهن ڪري اهڙيون واهيات ڳالهيون پئي‬
‫ڪيائين‪.‬‬
‫الء گد گد ٿيندو اوطاق مان نڪري ويو‪.‬‬‫هن وڌيڪ ڳالهائڻ مناسب نه سمجهيو ۽ دل ۾ دولت ِ‬
‫پوء رئيس کٽ تان اٿيو ۽ ٻئي هٿ ڪوٽ جي کيسن ۾ وجهي آهستي آهستي قدم کڻڻ لڳو‪ .‬اونهي ويچار‬ ‫حاڪم جي وڃڻ کان ِ‬
‫۾ ڪنڌ جهڪي ويو هوس‪ .‬پيشاني َء تي فڪر جون ليڪون اڀري آيون هئس‪ .‬قدم کڻندو اوطاق جي پرئين ڪنڊ ۾ ڪاٺ جي‬
‫ڪٻٽ وٽ وڃي بيٺو‪ .‬ڪا گهڙي ڪٻٽ کي ٽڪ ٻڌي ڏسندو رهيو‪ .‬ڏسنديئي ڏسندي هڪ سٽ سان ڪٻٽ جو طاق کولي‬
‫ڇڏيائين‪ .‬ڪٻٽ ۾ والئتي شراب جون بوتلون ۽ سگريٽن جا پاڪيٽ پيا هئا‪ .‬رئيس جو بدن ڪنبڻ لڳو‪ .‬اوچتو جذبن جي‬
‫جنون ۾ بوتلون کڻندو دري َء کان ٻاهر اڇالئيندو ويو‪ .‬نوڪر چاڪر‪ ،‬راهڪ ڪڙمي اچرج مان ڏانهس نهارڻ لڳا‪ .‬رئيس بنا‬
‫ترسڻ جي بوتلون اڇالئيندو ويو‪ .‬ڪجهه دير ۾ ساهه چڙهي آيس‪ .‬سهڪڻ لڳو‪.‬‬
‫“ منهنجي اوطاق ۾ حرام شي!” سهڪندي چوڻ لڳو “ اڙي تماشو ٿا ڏسو! بيوقوف‪ ،‬گڏهه‪ ،‬جاهل‪ .‬ڪڍو حرام شي منهنجي‬
‫گهر مان‪ .‬منهنجي قيامت ڪاري ٿا ڪريو‪”.‬‬
‫نوڪرن منٽن ۾ شراب جون بوتلون ۽ سگريٽن جا پاڪيٽ ٻاهر اڇالئي ڪٻٽ خالي ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫رئيس جو بدن پگهر جي ڀت ٿي ويو‪ .‬پاڻ سنڀالي نه سگهيو ۽ ڦهڪو ڪري موڙي تي ويهي رهيو‪.‬‬
 ‫هڪ ڪارو قداور جوان‪ ،‬جنهن کي مٿي تي ڪاري ململ جي پڳ ۽ ڪلهي تي اجرڪ هو‪ ،‬رئيس جي سامهون اچي بيٺو‪.‬‬
‫“ڇو‪ ،‬خير ته آهي ريس؟”‬
‫رئيس ڏانهس ڌيان نه ڏنو‪.‬‬
‫هن ٻيهر ڳالهايو‪ “ ،‬آب حيات تي ڪاوڙ آهي ڇا‪ ،‬ريس‪”.‬‬
‫رئيس منهن مٿي ڪري مٿس هڪ ڪرڙي نگاهه وڌي‪ .‬نفرت وچان سندس ڀروون پاڻ ۾ ڳتجي ويون‪.‬‬
‫“ ٽري وڃ منهنجين نظرن کان‪”.‬‬
‫“ تنهنجا گالم آهيون سائين‪ ”.‬ڪاري جوان ادب سان چيو‪ ،‬گالم جي کتا هجي ته ماڦ ڪر ڀوتار‪”.‬‬
‫“ دفعي ٿي‪ .‬رهزن خوني‪”.‬‬
‫“ تنهنجي اجهي ۾ آهيون سائين‪”.‬‬
‫“قاتل‪ ،‬خوني” رئيس حقارت مان اکر اڪليندو رهيو “ ڌاڙيل بيدرد‪ ،‬توهان انسانن جو آرام لٽيندا رهيا آهيو‪”،‬‬
‫“ تڏهن به تنهنهجا آهيون سائين‪ .‬تنهنجي تڏي تي پيا آهيون‪ُ .‬کدا ٿو ڄاڻي جي تون اجهو نه ڏئين ته جيڪر پوليس اسان جو‬
‫جيئڻ حرام ڪري ڇڏي‪”.‬‬
‫“ نه‪ ،‬نه‪ .‬مان توهان کي سڃاڻڻ به نٿو چاهيان‪”.‬‬
‫“ تنهنجي هڪ اشاري تي سکر شڪارپور جون سهڻيون ڇوڪريون کڻي آيا آهيون‪ .‬تنهنجي چوڻ تي بيٺل فصل ساڙيندا‬
‫آهيون‪ .‬تنهنهجي حڪم تي االئي ڪيترن جا سر الهيندا رهيا آهيون” ڪارو جوان چوندو رهيو”اسان تنهنجا آهيون‪”،‬‬
‫“ خاموش‪ ”.‬رئيس ٻئي هٿ ڪنن تي رکي ڇڏيا‪ “ ،‬خاموش‪ .‬هڪدم هتان هليا وڃو‪”.‬‬
‫ڪارو جوان رئيس کان ٻه چار قدم پري ٿي بيٺو‪ .‬حيرت ۽ اچرج مان اکر نه ٿي اُڪليس‪ .‬هون َء رئيس ايندي ويندي سندس‬
‫پوء تڏهن به همت ڪندي چيائين‪ “ ،‬ايندڙ چونڊن ۾ تنهنجو ڪم به ڪنداسين سائين‪”.‬‬ ‫پٺي ٺپيندو رهندو هو‪ِ .‬‬
‫“ باهه ڏيو چونڊن کي‪ ”.‬رئيس رڙ ڪندي چيو‪ ”.‬مان انهن جهنجهٽن ۾ نه پوندس‪ .‬دفعي ٿيو‪ ،‬ٽري وڃو‪ .‬وڃي کڏ ۾پئو‪ .‬هتان‬
‫هليا وڃو‪ .‬رهزن‪ ،‬خوني ڌاڙيل ‪”.‬‬
‫ڪاري قدارو پنهنجن ساٿين ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو اٿي کڙا ٿيا‪ .‬ڪاري جوان جون اکيون ٽانڊا ٿي ويون‪ .‬رئيس جي منهن ۾ منهن‬
‫وجهندي چيائين‪ “ ،‬تر۾ پاٿاريدارن جي کوٽ ڪونهي ميان‪ .‬اسان کي ڪٿي نه ڪٿي اجهوملي ويندو‪ ،‬پر تنهنجو کير‬
‫ڪونهي‪”.‬‬
‫ُ‬
‫رئيس ٽپ ڏيئي موڙي تان اٿيو‪.‬‬
‫ڪارو جوان ڪلهي تي اجرڪ وجهي ساٿين سميت اوطاق مان هليو ويو‪.‬‬
‫رئيس موٽي اچي موڙي تي ويٺو‪ .‬منهن مان پگهر ٽمي رهيو هوس اندر ۾ آنڌ مانڌ هئس‪ .‬ڪڏهن ڪاڪ ٺهيس‪ ،‬ته ڪڏهن‬
‫ڊهيس پئي‪ .‬ڪجهه دير رکي منشي َء کي وڏي واڪ سڏ ڪيائين‪ .‬منشي سٿڻ جاور کنجندو رئيس جي اڳيان اچي بيٺو ‪.‬‬
‫“ ويهه رهه ۽ لک‪ ”.‬رئيس چيو‪.‬‬
‫“ پر شائين‪”.‬‬
‫“ ڇاهي؟”‬
‫“ شائين ڪاڳر قلم ته کرين اچان”‬
‫“ جلد کڻي اچ‪ .‬دير نه ڪر‪ ”،‬رئيس ٿڌو ساهه کڻندي چيو‪،‬‬
‫“ مون وٽ وقت ڪونهي‪”.‬‬
‫“ بش‪ ،‬اجهو ٿو اچان‪”.‬‬
‫الء تيار ٿي ويٺو‪.‬‬ ‫ُ‬
‫منشي ڪاغذ قلم کڻي آيو ۽ عينڪ جا شيشا اگهي لکڻ ِ‬
‫“ شائين‪ ،‬شالکان؟”‬
‫“ وصيعت!”‬
‫“ وشيت!”‬
‫“ ها‪ ”.‬رئيس وراڻيو‪ “ ،‬۽ خيال سان لکندو وڃ‪”.‬‬
‫“ هاجر شائين‪”.‬‬
‫“ مان پنهنجي آمدني ۽ دولت چڱن ڪمن ۾ لڳائڻ چاهيان ٿو‪”.‬‬
‫“ شائين لکان؟”‬
‫الء ڏهه هزار رپيا‪”.‬‬
‫“ها منشي‪ ”.‬رئيس خشڪ نڙي َء سان چيو‪ “ ،‬هيٺين مسجد جي مرمت ِ‬
‫منشي َء جي ڀروون کي ڇڪ آئي‪ .‬عينڪ نڪ تان گهر ڪي ناسن وٽ اچي ڦهڪيس‪.‬‬
‫الء‪”.‬‬
‫“ پنجويهه هزار رپيا شڪارپور روڊتي مسافر خانو ٺهرائڻ ِ‬
‫منشي َء ڳيت ڏيئي رئيس ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
 ‫“پنجويهه هزار رپيا يتيمن جي تعليم ۽ اسڪالرن ال َء ‪”.‬‬
‫“ شائين‪ ”...........‬منشي ڪجهه چوڻ جي ڪوشش ڪئي‪.‬‬
‫الء‪”.‬‬
‫“ تون ماٺ ڪري لک‪ ،‬منشي‪ ”.‬رئيس سندس ڳالهه ڪپيندي چيو‪ “ ،‬ويهه هزار رپيا بيواه عورتن جي اجهي ِ‬
‫“ شائين بشيران بيگم کي به ته جيورن جو انزام ڪيو اٿو‪”.‬‬
‫الء دولت ڪونهي‪ ”.‬رئيس ڪاوڙ ڪندي چيو‪ “ ،‬کڏ ۾ وڃي پوي بشيران بيگم”‬ ‫“ مون وٽ حرام ڪاري َء ِ‬
‫“ ها شائين‪ ،‬ٻيو‪”.‬‬
‫رئيس سوچ ۾ پئجي ويو‪ .‬ڪجهه دير اکيون پوري ڪنهن مسئلي تي ويچار ڪندو رهيو‪ .‬اکيون بند ئي هئس جو چيائين “‬
‫مان پڪو مسلمان آهيان‪”.‬‬
‫“ شائين لکان”‬
‫“ ها‪ ”.‬رئيس اکيون کوليندي چيو‪ “ ،‬۽ منهنجين اکين آڏو واڻين جي نشاني هر گز رهي نه سگهندي”‬
‫“شائين ڪهڙي نساني؟”‬
‫“ بندر سان جيڪي چار بئنچون پيون آهن‪ ،‬سنگمر مر جون‪ ،‬سي الال ڌرمداس جئسنگهاڻي َء جون ٺهرايل آهن انهن کي پٽي‬
‫جاء تي هڪ سهڻو ڦوهارو تيار ڪرايو رقم لک ڏهه هزار‪”.‬‬ ‫درياهه ۾ اڇاليو ۽ ان ِ‬
‫“ ۽ شائين اڄ رات جو اوطاق ۾ رڪش شرود جي محفل ٿيڻي آهي‪ ،‬تنهنجو شاٿيندو؟”‬
‫“ رقص سرود بند‪ .‬اوطاق ۾ واعظ ٿيندو‪”.‬‬
‫منشي َء حيرت مان رئيس ڏانهن ڏٺو ۽ قلم هالئيندو رهيو‪ .‬رئيس کي ويٺي ويٺي نئون خيال آيو‪.‬موڙي تان ا ُٿندي چيائين‪ ”،‬وڃ‬
‫الء هوائي جهاز ۾ سيٽ بڪ ڪرائي اچ‪”.‬‬ ‫“ منهنجي ِ‬
‫الء ‪”.‬‬
‫شائين پيرش ِ‬
‫الء‪ .‬مان حج تي ويندس‪”.‬‬ ‫“ جده ِ‬
‫منشي َء کان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬چپن ۾ ٽي دفعا سجان هللا چئي ويو‪.‬‬
‫“ اڙي ڀڻ ڀڻ ڇاجي لڳائي اٿئي‪ ،‬ٻاتا وڃ وڃي ٽڪيٽ بڪ ڪرا ِِء‪”.‬‬
‫منشي َء هٻڪندي هٻڪندي چيو” “ پر شائين بيلٽ ته نڪري ويا آهن‪ .‬لشٽن تي ناال به لڳي ويا آهن‪”.‬‬
‫رئيس کٽ تي ويهي رهيو چيائين‪ “ ،‬هاڻي ڪوطريقو ڪونهي؟”‬
‫“ هڪرو آهي‪”.‬‬
‫“ ڪهڙو؟”‬
‫“ جيڪڏهن ڪو سخش حج تي نه وڃي ته شندش ٽڪيٽ توهان کي ملي شگهندي‪ .‬شا به ڪوسس شان‪”.‬‬
‫“ اٿئي ڪواهڙو شخص نظر۾ ‪”.‬‬
‫“ ها شائين‪ ”.‬منشي َء رازداري َء واري لهجي ۾ چيو “ پنهنجو ڌنو ڪرمي‪”.‬‬
‫ڌنو! اڙي واهه جي ڳالهه ڪئي اٿئي! سڏ ڪر ڌني کي‪”.‬‬
‫منشي َء ڌني کي سڏ ڪيو ‪ .‬ڌنو هٿ ٻڌي ادب سان رئيس جي سامهون اچي بيٺو‪.‬‬
‫رئيس چيو‪ “ ،‬ڌنا‪ ،‬هن دفعي تون حج تي نه ويندين ‪.‬تنهنجي بدران مان ويندس‪”.‬‬
‫ڌني کي ڄڻ مغز ۾ بڙڇي لڳي‪ .‬پيرن هيٺان ڌرتي نڪري ويس‪ .‬آزي ڪندي چيائين “ سائين پائي پائي ميڙي هن ڏينهن جي‬
‫سڌ ڪئي هئم‪”.‬‬
‫“ ايندڙ سال حج تي تون نه ويندين‪ ،‬تنهنجي بدران مان ويندس‪”.‬‬
‫“ اهڙو قهر ته نه ڪر سائين‪”.‬‬
‫“ بڪ بڪ نه ڪر‪”.‬‬
‫“ سائين مان ويندس‪ ”.‬ڌنو روئي پيو‪ “ ،‬مان مسڪين آهيان منهنجي هڪ تمنا ته پوري ٿيڻ ڏيو‪”.‬‬
‫ڌنو رئيس جي قدمن ۾ ڪري پيو‪ .‬رئيس پنهنجو پير پري ڪندي چيو‪ “ ،‬پري ٿي ُء نه ته الهيان نه ڪياڙي َء واري لپاٽ ‪”.‬‬
‫“ لپاٽ هڻ ‪ ،‬پر حج تي وڃڻ ڏي‪”.‬‬
‫“ اڙي تون هٺ تان نه لهندين‪ ”.‬رئيس ڪاوڙ ۾ باهه ٿي ويو “ هڻ هن ڪاغذ ٿي آڱوٺو‪”.‬‬
‫“ سائين مان نه هڻندس‪”.‬‬
‫“ نه هڻندين”‬
‫“ نه سائين؟”‬
‫جوء کي ته سٿڻ ۾ ٻلي وجهانس‪”.‬‬ ‫ِ‬ ‫“ نه هڻندين؟ “ رئيس رڙ ڪندي چيو‪ “ ،‬اڙي وٺي اچو ڌني جي‬
‫ڌني کان دانهن نڪري ويئي‪.‬زندگي َء جي وساريل سڄي نفرت اکين ۾ تري آيس‪ .‬جده جو شهر سندس سيني ۾ سڙي خاڪ‬
‫ٿي ويو‪ .‬آڱوٺي کي مس لڳائي ڪاغذ تي هنيائين ۽ ڪنڌ جهڪائي اوطاق مان نڪري ويو ان وقت ڌني جي اکين ۾ لڙڪ‬
‫نه هئا‪.‬‬
‫رئيس جي سيني ۾ ڪاوڙ جا شعال ڀڙڪڻ لڳا‪ .‬ڌني سندس حڪم نه ٽاريو هو پر تڏهن به ڌني جي رويي تي رئيس جي رڳ‬
‫رڳ ۾ رت ٽهڪڻ لڳو ڪيئن! ڪيئن! ڪيئن هڪ معمولي ٽڪي جي ڪڙمي َء مونسان ٽرٽر پئي ڪئي؟ رئيس کٽ تان‬
‫اٿيو ۽ اوطاق جو غاليچو لتاڙيندو رهيو ‪ .‬اوچتو سندس نگاهه ڀت تي ٽنگيل ڪيلينڊر تي وڃي پيئي‪ .‬هلندو اچي ڀت وٽ‬
‫ڪيلينڊر جي سامهون بيٺو ڪيلينڊر تي تاج محل جي تصوير هئي‪.‬‬
‫سندس نگاهون ڪيلينڊر تي کپي ويون‪ .‬ڪا گهڙي اک ڇنڀ بنا تاج محل جي تصوير ڏسندو رهيو ‪ .‬آهستي آهستي سندس‬
‫چپ ڦڙڪيا‪ .‬چيائين‪ “ ،‬منشي”‬
‫“ جي شائين‪”.‬‬
‫“ مسجد جي مرمت نه ٿيندي”‬
‫“ هان!”‬
‫“ مسافر خانو نه ٺهندو”‬
‫“ هان! منشي َء کان ذري گهٽ قلم ڇڏائجي ويو‪.‬‬
‫“ يتيم ۽ بيواه وڃي کوه ۾ پون”‬
‫منشي َء پنهنجي عينڪ نڪ تي کپائيندي رئيس ڏانهن ڏٺو‪ .‬رئيس چوندو رهيو “الال ڌرمداس جون بئنچون ڀل بندر وٽ پيل‬
‫هجن”‬
‫“ ها شائين”‬
‫پوء ڪجهه دير اوطاق ۾ خاموشي طاري رهي‪ .‬رئيس تاج محل جي تصوير کي جاچيندي چيو حج ڪري مان ڪربال موال‬ ‫ِ‬
‫جي زيارت تي ويندس”‬
‫انساء هللا “‬
‫ِ‬ ‫“‬
‫وٺجاء “‬
‫ِ‬ ‫“ تيستائين تون ڪنهن سٺي ڪاريگر کان هڪ زبردست مقبري جو نقشو تيار ڪرائي‬
‫“ مقبرو!”‬
‫پوء مونکي ياد ڪيو وڃي‪ .‬منهنجون ورسيون ملهايون وڃن‪ .‬مان ڪو‬ ‫“ ها‪ ”.‬رئيس وراڻيو” “ مان چاهيان ٿو ته مرڻ کان ِ‬
‫معمولي ماڻهو ته نه آهيان جو مرڻ کان پو گمنام رهان”‬
‫رئيس هٿ وڌائي ڀت تان ڪيلينڊر الهي ورتو ۽ آڻي منشي َء جي گوڏن تي رکيو‪ .‬ڪيلينڊر جو تاج محل وارو ورق اُٿلي ويو‬
‫۽ منشي َء جي نگاهن آڏو سانجهي َء جو منظر هو لهندڙ سج ۽ کجين جا وڌندڙ پاڇا‪.‬‬
 ‫چرٻٽ ۽ قلفي‬
‫سڄي گهر ۾ مان سڀني کان ننڍو آهيان‪ .‬هر ڪو سڏيم چرٻٽ‪ .‬ائين به ڪونهي ته مان صفا ڪو ڀوڪ بصرياچڀڙ چريو‬
‫ساء ته سڀ ڪم نهايت خبرداري سان ڪندو آهيان پر منهنجي بدقسمتي چئبي جو ڪٿي نه ڪٿي ڪا نه‬ ‫آهيان‪ .‬مان پنهنجي ِ‬
‫ڪا غلطي ڪري ويهندو آهيان ۽ ان جو نتيجو ڀو ڳڻو پوندو اٿم‪ .‬هڪڙي ڏينهن ائين ئي ٿيو هو‪ .‬اسڪول ۾ ماستر صاحب‬
‫ٻڌايو ته ما ُء جي پيرن هيٺان بهشت هوندو آهي‪ .‬منهنجي سنگتي َء ڦندڻ پنهنجي بينچ تان اٿندي چيو‪ “ ،‬پر‪ ،‬سائين مونکي ته‬
‫ما ُء ئي ڪونهي‪ .‬مان ننڍڙو هوس جو هو َء مري ويئي هئي‪ .‬منهنجو بهشت ڪٿي هوندو؟”‬
‫“ پڻهين جي پيرن ۾” سائين َء کي ڏاڍا خار لڳا‪ “ .‬ڇورو ڪمبخت! ماڻس مري ويئي ٿس ته ان ۾ به ڄڻ منهنجو ڏوهه آهي”‬
‫قلندر پنهنجو سنهڙو هڏائون هٿ مٿي ڪيو “ شائين”‬
‫“ چئه ‪ ،‬سائين َء جا ٻچا”‬
‫“ شائين ‪ ،‬توهان چيو نه ته بهشت ما ُء جي پيرن هيٺان هوندوآهي‪”.‬‬
‫“ اڙي هائو چيم‪ .‬هڪ لک دفعا چيم ته ما ُء جي پيرن هيٺان بهشت هوندو آهي‪،.‬‬
‫” پر شائين” منهنجي ما ُء جي پيرن هيٺان ته باٽا جو چمپل هوندو آهي”‬
‫ان ڏينهن اسانجي ماستر منهنجي دوست قلندر کي دل تي مار ڏني‪ .‬ماري ماري اڌ مئو ڪري ڇڏيائينس‪ .‬جڏهن خوب مار‬
‫ڏيئي رهيس تڏهن قلندر کان پڇيائين‪ “ ،‬ڪيئن ماڻين جي پيرن هيٺان باٽا جو چميل آهي يا بهشت ؟”‬
‫قلندر ٻانهن سان گوبو اگهندي چيو‪ “ ،‬شائين‪ ،‬منهنجي ما ُء جي پيرن هيٺان ‪ ........‬دو ‪......‬دو ‪ .........‬دوزخ آهي‪”.‬‬
‫ان جواب تي قلندر کي اهڙي مار ملي‪ ،‬جهڙي کدو کٽي َء پنهنجي گڏهه کي ڏني هئي‪ ،‬جنهن سندس گوڏ جو اڌ حصو چٻاڙي‬
‫چٻاڙي اڳري ڇڏيو هو‪ .‬ماستر صاحب قلندر کي ڪٽي ڪٽي ٿڪجي پيو‪ .‬ساهي پٽي وري اچي ورايائينس‪ .‬هڏ گڏ چٿي چور‬
‫ڪري ڇڏيائينس‪ .‬موال بخش جي وسڪارن سان اسان جي يار کي بيحال ڪري ڇڏيائين‪ .‬قلندر نيٺ ساڻو ٿي ڪري پيو‪.‬‬
‫ماستر صاحب پنهنجي لٺ ( جنهن کي ٻه مٿا هئا) ميز تي رکي ٻانهون کنجي قلندر کي وارن کان وٺي ڌونڌاڙيندي پڇيو ‪“ ،‬‬
‫چئه ڙي چمپل جا پٽ‪ ،‬ماڻهين جي پيرن هيٺان بهشت آهي يا باٽا جو چمپل؟”‬
‫سڄي ڪالس جا شاگرد پنهنجا پنهنجا ساهه روڪي‪ ،‬دل ئي دل ۾ ڪنبي رهيا هئا‪ .‬ماستر صاحب جو سوال ٻڌي سڀني‬
‫شاگردن جون نگاهون قلندر ڏانهن اٿيون‪ .‬هن وراڻيو‪“ ،‬شائين‪ ،‬برابر‪ ،‬منهنجي ما ُء جي پيرن هيٺان بهشت آهي‪”.‬‬
‫ماستر صاحب پنهنجي فتح تي ڏاڍو ُگد ُگد ٿيو‪ .‬موالبخش خاني ۾ رکي ڇڏيائين‪ .‬قلندر جي پٺي ٺپيندي چيائين‪“ ،‬ٻچا‪ ،‬استاد جي‬
‫مار سنوار‪ ،‬۽ ڳالهه پٿر تي ليڪو هوندي آهي‪”.‬‬
‫“ها‪ ،‬شائين منهنجي ما ُء جي پيرن هيٺان بهشت آهي‪”.‬‬
‫پوء گهڻي دير تائين نڪ ۾ آڱريون ڦيرائي گينگا ڪڍي بينچ کي ٿڦيندو رهيو‪ .‬ماستر‬ ‫قلندر موٽي اچي منهنجي ڀر ۾ ويٺو ۽ ِ‬
‫صاحب کان اک بچائي ڦندڻ کيس سٿر ۾ چنهنڊڙي وجهندي چيو‪“ ،‬سيرو ٿو ڀُڃين ڇا؟”‬
‫“ها‪ ”.‬هن ڀڳڙي جيڏو گينگو ڪڍندي وراڻيو‪“ ،‬منهنجي ما ُء جي پيرن هيٺان بهشت آهي‪”.‬‬
‫ما ُء جو پير پري ڪونهي‪ -‬بهشت ۾ منهنجي دلچسپي وڌي ويئي‪ .‬رهيو نه ٿيو‪ .‬اٿي بيٺس‪ .‬سائين َء اهڙي رڙ ڪئي‪ ،‬جهڙي‬
‫ٽارزن مارا ماري َء سان ڀرپور انگريزي فلمن ۾ ڪندو آهي‪“ ،‬تو کي وري ڇا هي‪ ،‬بدبخت ڇورا؟”‬
‫هٿ مٿي ڪندي وراڻيم‪“ ،‬سائين ڀال بهشت ۾ قلفي ملندي‪”.‬‬
‫سائين َء جواب نه ڏنو‪ .‬ميز جو خانو کولي موالبخش ٻاهر ڪڍيائين‪ .‬مون به هللا جو نالو ورتو ۽ ٻئي هٿ سائين َء جي سامهون‬
‫جهلي بيٺس‪ .‬سائين وڌي آيو ۽ اچي ڏنڊي سان ورايائين‪ .‬ماستر صاحب جي مار کائيندي فيصلو ڪيم ته ڪجهه به ٿي پوي‪،‬‬
‫پر مان بهشت ۾ نه ويندس‪ .‬سائين جڏهن ٿڪجي پيو ۽ سهڪڻ لڳو‪ ،‬تڏهن چيائين‪“ ،‬صوبيدار جو ڀا ُء ٿي پيو آهين‪ ،‬نه ته‬
‫ڇڏيانء ها‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫ماري ماري بڻ وڃائي‬
‫مان هٿ مهٽيندو‪ ،‬ٻانهن سان گوبو اگهندو‪ ،‬بينچ تي وڃي ويٺس‪ .‬سائين ڀڻ ڀڻ ڪندو بورڊ ڏانهن وڌي ويو‪“ ،‬پڙهڻ کان ته‬
‫ڇوري کي ٻرو ٿو چڙهي‪ .‬پٽ هليو آ بهشت ۾ قلفي کائڻ‪”.‬‬
‫مون کي پڻ احساس ٿيو ته ها ٻيلي‪ ،‬مان پڙه ڻ ۾ جڏو آهيان‪ ،‬ڪچو ڏڏ آهيان‪ .‬ادا شفارش نه ڪري ها ته هن سال ڇهون‬
‫درجو ڪڏهن به پاس ڪري نه سگهان ها‪ .‬سوچيم ته پڙهڻ سان دل لڳائيندس‪ ،‬ڪتابن ۾ دلچسپي وٺندس‪ .‬سائين َء بورڊ وٽ‬
‫پهچندي چيو‪ “ ،‬اڙي لکو ڇورا‪( ...‬جلدي ڪڍ ڪاپي‪ ،‬موڳا) واسڪو ڊيگاما‪ ....‬پهريون شخص هو‪( ...‬اڙي او موچي َء جا‬
‫پٽ‪ ،‬ٻاهر ڇا ٿو ڏسين؟) جنهن سامونڊي (لخ لعنت ٿي ڇورا حجم‪ ،‬ٻاهر پڻهين بيٺو آ؟) سامونڊي سفر ڪري‪( ...‬او قلفي َء جا‪،‬‬
‫ٻاهر قلفي َء واري کي ٿو ڏسين ڇا؟)‪ ...‬۽‪”...‬‬
‫“نه سائين‪”.‬‬
‫“اڙي وري ڪوڙ‪”.‬‬
‫“ نه سائين‪”.‬‬
‫“ ٻاهر ڇا ٿو ڏسين؟”‬
 ‫“ڪجهه نه‪”.‬‬
‫“ڀال ڪالس ۾ ڌيان اٿئي؟”‬
‫“ها سائين‪”.‬‬
‫ٻڌاء ته مان ڇا لکائي رهيو آهيان؟ پر خبردار جو ڪاپي ڏٺي اٿئي‪”.‬‬ ‫“ ِ‬
‫“توهان گاما پهلوان جي تعريف لکائي رهيا آهيو‪”.‬‬
‫پوء جنهن وقت پنهنجي ٻه مٿي لٺ کڻي مون ڏانهن وڌيو‪ ،‬تنهن وقت پٽيوالي‬ ‫سائين َء اتان ئي مون کي چاڪ اڇالئي هنيو ۽ ِ‬
‫رسيس جو گهنڊ وڄايو‪ .‬موقعي جو فائدو وٺندي‪ ،‬مان تير وانگر دري َء مان ٽپو ڏيئي ڀڄي ويس‪ .‬پٺيان سائين َء جي رڙ ٻڌم‪،‬‬
‫“اڙي جهليوس‪ ،‬پڪڙيوس‪ .‬ڊوڙو‪ ،‬چرٻٽ کي ٽنگا ٽولي ڪري کڻي اچو ته کل الهيانس‪”.‬‬
‫پر مون کان تکو فقط ڪتا ڊوڙي سگهندا آهن‪ .‬ڇورا ڪيئن ٿي پڄي سگهيا! رڳو رڙيون ڪندا رهيا‪“ ،‬پڪڙيو چرٻٽ‬
‫کي‪ ،‬پڪڙيو چرٻٽ کي‪”.‬‬
‫اهڙي ئي نموني هڪ غلطي اڳ به ڪئي هيم‪ ،‬جنهنجي نتيجي ۾ منهنجي مٿان چرٻٽ نالو پئجي ويو‪.‬‬
‫ڳالهه هن ريت هئي‪ ،‬جو هڪڙي ڏينهن هڪ مائٽ اسان جي گهر آيو‪ .‬پاڻ وڏو ماڻهو آهي‪ ،‬انڪري وڏن ماڻهن وانگر ٿلهو‬
‫آهي‪ .‬قداور ۽ ڏسڻ ۾ ڇسو آهي‪ .‬مٿو سنڌين وانگر ويٺل اٿس‪ .‬اکين جا تارا ڀورا ۽ چڌن جيان ٻاهر نڪتل اٿس‪ .‬هو جنهن وقت‬
‫ڊرائينگ روم ۾ آيو هو‪ ،‬مان تنهن وقت در جي پردي پويان لڪي لڪي قلفي چوسي رهيو هوس‪ .‬قلفي کائڻ منهنجي عادت‬
‫آهي‪ .‬منهنجي اها عادت مائٽن کي پسند ناهي‪ ،‬پر پاڙيسرين کي آهي‪ .‬مان پاڙيسرين جا ڪم ڪار ڪندو رهندو آهيان ۽ هو‬
‫مون کي لڪي لڪي پنهنجي گهر ۾ قلفي کائڻ ڏيندا آهن‪ .‬پاڙي وارن وٽ نه وڃان ته درن جي پردن پويان لڪي لڪي قلفي‬
‫چوسيندو آهيان‪ .‬ان ڏينهن به مان قلفي چوسي رهيو هوس‪ ،‬جو اسان جو مائٽ ڪمري ۾ داخل ٿيو‪ .‬ڪو معمولي ماڻهو‬
‫ڪونهي‪ .‬الهور ۾ وڏو آفيسر آهي‪ .‬منهنجي ساڻس ڪا نه پوي‪ .‬مون کي ان جو افسوس ناهي ته پاڻ هڪ ڪڇياڻي َء سان ٻي‬
‫شادي ڪيائين ۽ پهرين کي طالق ڏيئي ڇڏيائين‪ .‬افسوس ان ڳالهه جو اٿم ته سندس وڏو پٽ ڪريم‪ ،‬جيڪو پهرين زال مان‬
‫اٿس‪ ،‬سو منهنجو هم ڪالسي آهي ۽ مان کيس روز هڪ قلفي کارائيندو آهيان‪ .‬ويچارو ڇا ڪري! پڻس پيسو ڏوڪڙ به‬
‫موڪليس ڪو نه‪ .‬ڏينهن جو پڙهندو آهي ۽ شام جو ڇوال وڪڻندو آهي‪ .‬ماڻس رقون تي آر سان ڀرت ڪندي آهي‪ .‬پر جڏهن‬
‫کان نوڙين جهڙا نيالن جا روا آيا آهن‪ ،‬تڏهن کان ويچاري َء جو روزگار تنگ آهي‪ .‬غريب کي طالق مليل آهي‪ .‬مڙسهنس‬
‫پنهنجن ڪڇي ساهرن کي قرآن تي لکي ڏنو هو ته نڪاح کان اڳ پهرين زال کي طالق ڏيندو‪ .‬مائٽ پڪو مسلمان آهي‪.‬‬
‫قرآن تي لکيل ڳالهه پوري ڪري ڏيکاريائين‪ .‬منهنجي دوست ڪريم جي ما ُء کي اسالم جي پيروي ڪندي ٺهه پهه طالق‬
‫ڏيئي ڇڏيائين‪ .‬هڪ ڏينهن ڪريم کي قلفي کارائيندي‪ ،‬چيو هوم‪“ ،‬پڻهين به عجيب ڪنجوس‪ ،‬مکي چوس مارواڙي آهي!‬
‫الء ٻه آنا به نه موڪليندو آهي؟”‬ ‫توکي قلفي کائڻ ِ‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“مکي چوس مارواڙي‪”.‬‬
‫“اون هون‪ .‬ڪڇي ڪاٺياواڙي‪”.‬‬
‫“پڻهين ايڏا پيسا گڏ ڪري ڇا ڪندو؟”‬
‫“الهور ۾ تاج محل ٺهرائيندو‪”.‬‬
‫“قلفي جو ڪارخانو نه کوليندو‪”.‬‬
‫“نه‪”.‬‬
‫مائٽ منهنجي دل تان لهي ويو‪.‬‬
‫الء قلفي وات ۾‬‫االء ڇو بيحد کل آئي‪ .‬ٽهڪ نڙي َء ۾ ڪل ڪل ڪرڻ لڳا‪ .‬کل روڪڻ ِ‬ ‫پر ان ڏينهن کيس ڏسنديئي مون کي ِ‬
‫وجهي ماٺ ڪري بيهي رهيس‪ .‬امان سندس آڌر ڀا ُء ڪرڻ آئي‪ .‬چيائينس‪“ ،‬ڪراچي َء آئي هفتو ٿيو اٿو‪ ،‬۽ اڄ ملڻ آيا آهيو‪”.‬‬
‫“تون به ته ڪو نه آئين َء‪ ،‬ڀاڄائي‪”.‬‬
‫“مان آئي هيس ادا‪ ،‬پر توهان هر دفعي گهمڻ ڦرڻ ويا هئا‪”.‬‬
‫“سوچيو هيم ته توهان وٽ ضرور ايندس‪”.‬‬
‫اٿو‪”.‬‬
‫“اسان غريبن کي ته صفا وساري ڇڏيو َ‬
‫“ائين ناهي ڀاڄائي‪ .‬ٻئي موٽران کري پيون‪ ،‬سو اچان وري ڇا تي؟”‬
‫“کڻي ٽانگي تي اچو ها‪”.‬‬
‫مائٽ شڪارپوري آهي‪ .‬ڄهنگهن کي چوي ڄنگهان‪ ،‬کٽن کي کٽان ۽ موٽرن کي موٽران‪ .‬ان ڏينهن ڄاڻ پئي هئم ته هيٺين ۽‬
‫مٿين سنڌ ۾ “ٽون ٽان” جو فرق آهي‪ .‬مائٽ کي ڳالهائڻ ۾ هٻڪ ڪونهي‪ ،‬پر لفظ نڙي َء ۾ اٽڪيس پئي‪“ ،‬واهه ڀاڄائي‪ ،‬واهه‬
‫مان جهڙو ڊائنامڪ ماڻهو‪ -‬ٻه هزار رپيا – په – په – پگهار کڻندڙ‪ ،‬ڀال ٽان – ٽان – ٽانگي تي چڙهي اچان ها‪ ،‬يا ڏان –‬
‫ڏان‪ -‬ڏاند گاڏي َء تي اچان ها‪”.‬‬
‫ڳالهائڻ ۾ واڇ گودو ٿي هنيس ۽ رکي رکي واڇن وٽان گڦ پي نڪتس‪ .‬پردي کي وٿ ڪري‪ ،‬ويجهڙائي َء کان ڏٺومانس ته‬
‫اسٽار سرڪس جي جاني مشڪري جهڙو نظر آيو‪ .‬امان سان ڳالهائيندو‪ ،‬اسان ڀائرن جي باري ۾ پڇندو‪ .‬جنهن پردي پويان‬
‫مان لڪل هوس‪ ،‬تنهنجي اڳيان پردي ڏانهن پٺي ڪري بيهي رهيو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬تنهنجي ننڍي پٽ جو ڇا هي حال؟ اٿس ڪو‬
‫چاڙهو‪ -‬ٻاڙهو يا رڳو قلفي کائيندو آهي‪”.‬‬
‫“اڃا ٻار آهي ادا‪ .‬هللا چڱي ڪندس‪”.‬‬
‫“تو عادتان ئي خراب ڪري ڇڏيون اٿس‪”.‬‬
‫مون کي سخت ڪاوڙ آئي‪ ،‬هونهه‪ ،‬جاني مشڪرو‪ ،‬پاڻ کي سمجهي ڇا ٿو! وات مان قلفي ڪڍي‪ ،‬هٿ وڌائي سندس ڪوٽ‬
‫الء اچي پهتا‪ .‬مائٽ کي‬‫جي کيسي ۾ وجهي ڇڏيم‪ .‬ايتري ۾ منهنجا ٽيئي ڀائر احمد‪ ،‬شفيق ۽ انور ۽ ڀيڻ عذرا مهمان جي آجيان ِ‬
‫ڪونچ تي ويهاريائون‪ .‬هن هٿ جي تري َء سان ڪنڌ تان پگهر اگهندي چيو‪“ ،‬اڄوڪي گرمي َء ماڻهن جون کالن بالن ئي‬
‫ساڙي ڇڏيون آهن‪”.‬‬
‫پوء اوچتو‪ ،‬ڇرڪ ڀري هڪدم اٿي بيٺو‪ .‬عذرا‪ ،‬امان ۽ منهنجا ٽيئي ڀائر به ساڻس‬ ‫الء مائٽ کيسي ۾ هٿ وڌو ۽ ِ‬ ‫رومال ڪڍڻ ِ‬
‫گڏ اٿي بيٺا‪ .‬مائٽ ڏڪندي ڏڪندي ٻيهر کيسي ۾ هٿ وڌو ۽ اڌ ڳريل قلفي ٻاهر ڪڍيائين‪ .‬قلفي ڏسي منهن تي مرڪ موٽي‬
‫آيس‪ .‬ٽهڪ ڏيندي چيائين‪”،‬هي َء ڪم پڪ تنهنجي ننڍي پٽ جو آهي‪ ،‬لُچو‪”.‬‬
‫“ڏاڍو حرڪتي آهي‪ ،‬ادا‪”.‬‬
‫“تنهنجو ننڍو پٽ صفا چرٻٽ اٿئي‪ ،‬ڀاڄائي‪”.‬‬
‫تنهن ڏينهن کان مونتي چرٻٽ نالو پئجي ويو آهي‪.‬‬
‫بدقسمتي َء سان سڀني ۾ ننڍو آهيان‪ .‬انڪري منهنجي ڀيڻ عذرا ۽ ٽيئي ڀائر مونکي چرٻٽ سڏيندا آهن‪ .‬دنيا ۾ ماڻهو چاهي‬
‫ڪجهه به ٿي پوي‪ ،‬پر ننڍو ڀا ُء نه ٿئي‪ .‬ننڍي ڀا ُء ٿيڻ کان بهتر آهي ته ماڻهو جوڻ مٽائي گڏهه ٿي پوي‪ .‬ان ڳالهه جو احساس‬
‫الء واشنگ واري‬ ‫مونکي ان ڏينهن ٿيو هو‪ ،‬جڏهن منهنجي وڏي ڀا ُء احمد مونکي پنجين رپئي جو نوٽ ڏيئي ڪپڙن آڻڻ ِ‬
‫ڏانهن روانو ڪيو هو‪ .‬مان يڪ ساهي ڊوڙندو ويس ۽ ڪپڙا وٺي پڪ ساهي َء واپس پئي آيس جو رستي ۾ قلفي َء وارو ملي‬
‫ٿو‪.‬‬
‫“ڇو سائين‪ ،‬اڄ قلفي نه کائيندين ڇا؟”‬
‫“نه‪ ،‬يار‪ ،‬تڪڙو آهيان‪”.‬‬
‫هاء ڪالس اٿئي‪”.‬‬ ‫“پر اڄ قلفي به ِ‬
‫“اال؟”‬
‫“موال ٿو ڄاڻي‪ .‬ريٻڙي مالئي َء سان ڀريل آهي‪”.‬‬
‫ڪجهه سوچيم‪ .‬قلفي َء واري کي ڏٺم‪ .‬سندس ڪاٺ جي پيتي َء ڏانهن نهاريم جنهن ۾ قلفيون ٽنبيون پيون هيون‪ .‬مونکي بيٺل‬
‫ڏسي‪ ،‬قلفي َء واري جهٽ پٽ قلفي ڪڍي مون ڏانهن وڌائي‪ .‬اڇي اڇي قلفي َء ۾ ساوا ساوا پستا ڏسي منهنجو وات پاڻي ٿيڻ‬
‫لڳو‪ ،‬ٻارهن پيسا سندس گاڏي ۾ اڇالئي‪ ،‬کائنس قلفي وٺي وات۾ وڌم‪ .‬آهه‪ ،‬واهه! سوچيم‪ ،‬ڊوڙندو وڃان‪ .‬پر قلفي تمام لذيذ‬
‫معني موال بخش سان مالقات ڪرڻ‪ .‬خيال آيم ته جي اڄ ادا دير سان ٿاڻي پهتو ته‬ ‫ٰ‬ ‫هئي ۽ قلفي ختم ڪرڻ کان اڳ گهر پهچڻ‬
‫چور ڀڄي ڪونه ويندا‪ .‬اڄ جي قلفي واهه! خوش رهه‪ ،‬قلفي َء وارا! تنهنجو گاڏو شل چاالن کان بچندو رهي‪ .‬هڪ دفعي‬
‫ويچاري جو گاڏو چاالن ٿيو هو تڏ هن ڏهه رپيا ڏيئي گاڏو ڇڏايو هئائين‪ .‬ان منحوس ڏينهن مونکي قلفي نصيب نه ٿي هئي ۽‬
‫مون پاڻ کي دنيا جو سڀ کان وڌيڪ بدنصيب ٻار محسوس ڪيو هو‪ .‬ان ڏينهن کان وٺي قلفي َء وارو حد جي سپاهي َء کي‬
‫چار آنا روز ڏيندو آهي ۽ سندس ڇهن ڌيئرن ۽ چئن پٽن کي هڪ هڪ قلفي مفت کارائيندو آهي‪ .‬پر قلفي َء وارو به استاد‬
‫آهي‪ .‬مفت جي قلفين ۾ پستا باداميون نه وجهندو آهي‪.‬‬
‫مان پڙهڻ ۾ جيترو جڏو آهيان ‪ ،‬اوترو ئي قلفي کائڻ ۾ ڀڙ آهيان‪ .‬هلڻ ۽ قلفي کائڻ جي اهڙي ته رفتار رکيم جو جڏهن گهر‬
‫جي در وٽ پهتس‪ ،‬تڏهن قلفي َء جو ذرڙو ڪاٺڙي َء کي لڳل هو‪ .‬آخري چڪ هڻي‪ ،‬ڪاٺڙي اڇالئي گهر ۾ داخل ٿيس‪ .‬ادا‬
‫احمد منهنجي انتظار ۾ پريڊ ڪري رهيو هو‪ .‬مونکي ڏسنديئي گجيو‪“ ،‬اڙي ايڏي دير؟ بال ته نه کائي وئي ُهيئه‪”.‬‬
‫“نه ادا‪ .‬رستي تي ڀولڙي َء جو تماشو پئي هليو ۽ ‪”-‬‬
‫“صفا چرٻٽ آهين‪ .‬اسان جو ڀا ُء اصل نٿو لڳين‪”.‬‬
‫ادا سٽ ڏيئي منهنجي ڪڇ مان ڪ پڙن جو بنڊل ڪڍي اندرين ڪمري ڏانهن هليو ويو‪ .‬مان رنڌڻي تائين مس پهتو هوندس‬
‫جو ادا جي خوفناڪ رڙ ٻڌم‪“ ،‬اڙي چرٻٽ‪ ،‬تنهنجو ستياناس ٿئي‪”.‬‬
‫اهڙي خوفناڪ رڙ اڳ فقط ٽارزن کان ٻڌي هئم‪ .‬ادا جي يادگار رڙ گهر جي سڀني ڀاتين ٻڌي‪.‬‬
‫امان پڇيو‪“ ،‬خير ته آهي؟ ڇا ڪيائين؟”‬
‫ڌوڙ پاتائين‪ .‬اڙي هن چري چرٻٽ کي گهر مان ڪڍي ڇو نٿا ڇڏيو‪”.‬‬
‫“آخر ڪيائين ڇا؟”‬
 ‫“اچو‪ ،‬ڏسو‪”.‬‬
‫ادا ڪپڙن جي بنڊل تان پنهنجي يونيفارم جي قميص کڻي سڀني کي ڏيکاري‪ .‬قميص تي قلفي َء مان ڳڙيل کير جي ٽيپن جا داغ‬
‫ڏيانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫هئا‪ .‬ٻيو ڪجهه به نه هو‪ .‬مون ڏانهن قهري نظرن سان ڏسندي چيائين‪“ .‬منهنجو وس پڄي ته جيڪر کل الهي ڇ‬
‫ادا جڏهن کان صوبيدار ٿيو آهي‪ ،‬تڏهن کان بيحد خوفناڪ ٿي پيو آهي‪ .‬ماڻهو ته لڳيئي ڪونه‪ .‬جهڙو گينڊو‪ .‬پاڙي ۾ ٿرٿلو‪،‬‬
‫مائٽن ۾ ٿرٿلو‪ ،‬هِت ٿرٿلو‪ ،‬هُت ٿرٿلو‪ ،‬ادا صوبيدار آهي‪ ،‬خبردار‪ ،‬ڪوبه گڙٻڙ نه ڪري! هڪ ڏينهن قلفي َء واري کان ٻڌو‬
‫پوء وٽس دولت جا انبار لڳي ويا هئا‪ .‬صوبيداري َء ۾ ادا کي‬ ‫هئم ته عال ُء الدين کي ڪيئن نه جادو َء جو چراغ لڀي ويو هو ۽ ِ‬
‫به اهڙو ئي چراغ هٿ لڳي ويو آهي‪ .‬هر مهيني ڪجهه نه ڪجهه ضرور آڻيندو آهي‪ .‬ڪڏهن ريفريجريٽر‪ ،‬ڪڏهن ريڊيو‬
‫گرام‪ ،‬ڪڏهن پيانو‪ ،‬ڪڏهن فرنيچر ۽ ڪڏهن چيني َء جو سامان ۽ ڪپڙا‪ .‬ادا ۾ هڪ ٻيو ڦيرو به آيو آهي‪ .‬سندس رويو ۽‬
‫ڳالهائڻ جو لهجو هوبهو اسڪول جي ماسترن جهڙو سخت ٿي ويو آهي‪ .‬قميص تي قلفي َء جا ٻه چار داغ ڇالڳس‪ ،‬مڙس‬
‫ڇڏيانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪپڙن مان نڪري ويو‪ .‬گهوريندي چيائين‪“ ،‬منهنجو وس پڄي ته جيڪر ڪچو چٻاڙي‬
‫مون ڀر ۾ بيٺل ڀيڻ کان پڇيو‪“ ،‬ادا آدم خور به ٿي پيو آهي ڇا؟”‬
‫“بڪواس بند ڪر‪ ”.‬ادي َء ڇڙٻ ڏني‪“ .‬بيوقوف‪ ،‬ڀوڪ‪ ،‬چرٻٽ‪”.‬‬
‫اسان جي هڪ ئي ڀيڻ آهي – عذرا‪ .‬ٽن ڀائرن کان ننڍي ۽ مون کان وڏي آهي‪ .‬امان جي الڏلي آهي‪ .‬امان سندس نالي ۾ پيسا‬
‫گڏ ڪندي آهي‪ .‬بابا پوليس ۾ انسپيڪٽر هو ۽ فرض پورائي َء ۾ چورن هٿان مارجي ويو هو‪ .‬امان سرڪاري انعام جي سڄي‬
‫الء رکندي ويندي آهي‪.‬‬ ‫رقم عذرا جي نالي رکي ڇڏي‪ .‬ادا احمد به جيڪي ڪجهه آڻيندو آهي‪ ،‬تنهن مان به قيمتي مال عذرا ِ‬
‫الء ايڏا پيسا ۽ سامان سڙو ڇو ڪٺو ڪيو اٿئي؟ تڏهن امان وراڻيو‬ ‫مون امان کان هڪ ڏينهن پڇيو هو ته عذرا جي شادي َء ِ‬
‫هو‪“ ،‬تون چرٻٽ آهين‪ ،‬توکي خبر ناهي‪ .‬ڇوڪري جڏهن شادي َء الئق ٿيندي آهي‪ ،‬تڏهن اهڙو وقت ايندو آهي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫ڇوڪري َء جا گڻ اوگڻ دولت جي ڪسوٽي َء تي پرکيا ويندا آهن‪”.‬‬
‫گڻ او گڻ! امان ٺيڪ چيو هو‪ .‬عذرا ڏانهن ڏٺم‪ ،‬جنهن جو نڪ ڦٿل انگور جهڙو‪ ،‬اکيون متيري جهڙيون‪ ،‬ڪن ٽڪاڻي جا‬
‫ڏيئا ۽ ڏند مترڪي جهڙا آهن‪ .‬سڄو ڏينهن ڊريسنگ ٽيبل سامهون سرخي پائوڊر ختم ڪندي رهندي آهي‪ .‬هڪڙي ڏينهن‬
‫پنهنجي ڪنهن ساهيڙي َء سان راز جون ڳالهيون پئي ڪيائين‪ .‬مان در جي پردي پويان لڪي قلفي چوسي رهيو هوس‪ .‬عذرا‬
‫چيو‪“ ،‬سڌير هينڊسم آهي‪”.‬‬
‫“ڪهڙو سڌير؟” مان پردي مان نڪري ٻنهي جي سامهون اچي بيٺس‪.‬‬
‫“وڃ‪ ،‬تنهنجو ڪم ناهي‪ ”،‬عذرا چيو‪.‬‬
‫ٻڌاء ته ڪهڙو سڌير؟”‬ ‫“نه نه‪ِ ،‬‬
‫سندس ساهيڙي َء ورائيو‪“ ،‬پاڪستاني هيرو سڌير‪”.‬‬
‫“هون‪ .‬سڌير ته خچر آهي‪ ،‬خچر‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬سڌير کان وڌيڪ هينڊسم قلفي َء واروآهي يا ٽارزن‪”.‬‬
‫ٻنهي خوب ٽهڪ ڏيئي مونکي ڦڪو ڪيو‪ .‬عذرا جي ساهيڙي َء‪ ،‬عذرا کي چيو‪“ ،‬تنهنجو ڀا ُء انور به هينڊسم آهي‪”.‬‬
‫الء سندس ڪمري ۾ ويس‪ ،‬پر هو پنهنجي‬ ‫اها ڳالهه ٻڌي دل ۾ ڪتڪائي محسوس ڪئي هئم‪ .‬انور کي خوشخبري ٻڌائڻ ِ‬
‫ڪمري ۾ موجود نه هو‪ .‬ضرور فلم ڏسڻ ويو هوندو! انور کي فلمن ڏسڻ جو بيحد شوق آهي‪ .‬صبح جو ڪاليج ويندو آهي ۽‬
‫ڪاليج ۾ شاگردن جي مسئلن تي زوردار تقريرون ڪندو آهي‪ .‬دوست کيس اسٽوڊنٽ ليڊر سڏيندا آهن‪ .‬روز شام جو فلم‬
‫ڏسندو آهي ۽ رات جو گهر ۾ ان فلم جا زور زور سان گانا ڳائيندو آهي‪ .‬هن کي ٻي ڪنهن به ڪم سان دلچسپي ڪونهي‪.‬‬
‫الء بک هڙتال جو اعالن ڪندو آهي‪.‬‬ ‫ڪڏهن ڪڏهن اخباري نمائندن جي موجودگي َء ۾ شاگردن جا مسئال حل ڪرائڻ ِ‬
‫کانپوء اخبارن ۾ سندس فوٽا شايع ٿيندا آهن‪ .‬تنهن رات هو نڙي ڦاڙي گانا ڳائيندو آهي‪ .‬هڪ دفعي سچ پچ بک‬ ‫ِ‬ ‫اهڙي اعالن‬
‫هڙتال ڪيائين‪ .‬ڪاليج جي ورانڊي ۾ تڏو وڇائي پلٿي ماري ويهي رهيو‪ .‬ڏينهن جو اخباري نمائندن کي بيان ڏيندو هو ۽ بک‬
‫هڙتال جاري رکڻ جا اعالن ڪندو هو‪ .‬روز منهنجا ڀائر‪ ،‬امان ۽ عذرا کيس ڏسڻ ۽ ملڻ ويندا هئا‪ .‬مان شام جو ايٽي ڏڪر‬
‫کانپوء کيس ملڻ ويندو هوس‪ .‬سندس صحت روزانو سڌرندي ويندي هئي‪ .‬مون هڪ دفعي هڪ عدد روزو رکيو هو‬ ‫ِ‬ ‫کيڏڻ‬
‫ته ذري گهٽ مرندي مرندي بچيو هوس‪ .‬انور بک هڙتال ۾ ڏنڊو ٿيندو ويو هو‪ .‬اڪيالئي ڏسي نهايت رازداري َء سان‬
‫ڳالهائيندو هو‪“ ،‬يار چرٻٽ‪ ،‬اڄ ڪلهه قلفي کائڻ ڇڏي ڏني اٿئي ڇا؟”‬
‫“نه‪ ،‬اجهو هينئر ته کائي آيو آهيان‪ .‬ڏاڍي مزيدار هئي‪”.‬‬
‫جانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫الء هڪ قلفي ۽ چئين آئي جا پڪوڙا آڻ‬ ‫“ٻڌ‪ ”.‬مون کي ڪن ۾ چوندو هو‪“ ،‬جڏهن سڀ هليا وڃن‪ .‬تڏهن منهنجي ِ‬
‫“پر تو ته بک هڙتال ڪئي آهي‪”.‬‬
‫ڏسجانء هڪ نه هڪ ڏينهن مان ضرور وزير‬ ‫ِ‬ ‫“تون نٿو سمجهين‪ ،‬تون چرٻٽ آهين‪ .‬اها سڀ ليڊر ٿيڻ جي سياست آهي‪.‬‬
‫ٿيندس‪”.‬‬
‫مونکي يقين آهي ته اسان جو ڀا ُء انور هڪ نه هڪ ڏينهن ضرور وزير ٿيندو‪.‬‬
‫پر سڀني کان مختلف عادتن ۽ طبيعت جو منهنجو ڀا ُء شفيق آهي‪ .‬احمد کان ننڍو ۽ اسان سڀني کان وڏو آهي‪ .‬گهر ۾ سڀني‬
‫کانسواء‪ ،‬هيڊ ماستر جهڙو رعب رکندو آهي‪ .‬قد جو ڪمند ۽ جسم جو ڪانو آهي‪ .‬منهن انب جي چوسيل ککڙي َء‬ ‫ِ‬ ‫تي‪ ،‬احمد‬
‫جهڙو اٿس‪ .‬مونکي اصل نه وڻي‪ .‬هر آچر تي مونکي مار ڏيندو آهي‪ .‬پنجين سال هڻي ماري بي‪ .‬اي‪ .‬ڪيائين‪ .‬انجنيئر‬
‫صاحب جي سفارش سان رينجر جي نوڪري ملي اٿس‪.‬‬
‫پهرين ڏينهن نوڪري َء تان موٽيو هو ته مونکي ڇڙٻ ڏيندي چيو هئائين‪“ ،‬چرٻٽ‪ ،‬خبردار جو قلفي کاڌي اٿئي‪ .‬قلفي‬
‫مانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫کائيندين ته گولي هڻدو‬
‫شفيق جي حالت ڏسڻ وٽان هوندي آهي‪ ،‬جڏهن انجنيئر صاحب الهور مان ٻارن جي پلٽڻ سميت ڪراچي گهمڻ ايندو آهي‪.‬‬
‫انجنيئر صاحب جا ڪجهه ٻار دٻي جو کير پيئندا آهن‪ ،‬ڪجهه مون وانگر قلفي کائيندا آهن ۽ هڪ ڌي َء ڪوڪاڪوال‬
‫پيئندي اٿس‪ .‬انجنيئر صاحب جي ڪوڪاڪوال ڌي َء ڏسي اسان جو ڀا ُء شفيق دليپ ڪمار ٿي پوندو آهي‪ .‬کيس کالئڻ ال ِء‬
‫چرچا گهٻا ڪندو آهي‪ .‬ٻارن جي رسالي مان لطيفا ياد ڪري کيس ٻڌائيندو آهي‪ .‬جڏهن به انجنيئر صاحب جا ٻار اسان وٽ‬
‫ايندا آهن‪ ،‬شفيق آفيس مان مٿي جي سور جو بهانو ڪري موڪل وٺي ايندو آهي ۽ گهر جي ڀاتين کي مٿي ۾ سور وجهندو‬
‫آهي‪.‬‬
‫هڪ دفعي انور ۽ شفيق جي وچ ۾ ڪوڪا ڪوال تان ٿوري ڇڪتاڻ به ٿي هئي‪ ،‬پر امان ٻنهي کي پنهنجو فيصلو ٻڌايو هو‬
‫الء سندس وڏي نينگر جو سڱ گهرنديس‪”.‬‬ ‫پوء تون‪ .‬هن دفعي انجنيئر صاحب ايندو ته مان کانئس احمد ِ‬ ‫ته‪“ ،‬اول احمد ِ‬
‫ان رات شفيق دليپ ڪمار وانگر وار منهن ۾ وجهي‪ ،‬چپ لٽڪائي زبردست ڏک جو اظهار ڪيو هو ۽ انور نهايت غمگين‬
‫فلمي گانا ڳايا هئا ۽ ٻئي ڏينهن اخباري نمائندن سامهون بک هڙتال جو اعالن ڪيو هئائين‪ .‬ساڳي ڏينهن هڪ سپاهي َء کان‬
‫ٻڌم ته احمد ٿاڻي تي خوشي َء وچان هڪ چور کي ايڏي ته مار ڏني‪ ،‬جو چور جا ٻه ڏند ڀڃي ڇڏيائين‪.‬‬
‫جاء تي واپس نه آيو هو؛ احمد خوشي َء وچان چورن کي‬ ‫انور غمگين گانا ڳائڻ نه ڇڏيا هئا‪ ،‬شفيق جو لڙڪيل چپ پنهنجي ِ‬
‫مارڻ نه ڇڏيو هو جو اوچتو ئي اوچتو‪ ،‬بنا اطالع ڏيڻ جي انجنيئر صاحب پنهنجي ڌڻ سميت اچي حاضر ٿيو‪ .‬ڪوڪا‬
‫ڪوال ساڻن گڏ نه هئي‪ .‬انجنيئر صاحب اچڻ شرط امان کي چيو‪“ ،‬ڀاڄائي‪ ،‬جلد ڪر‪ ،‬تيار ٿي ُء‪ .‬بازار هلڻو آهي‪”.‬‬
‫“ڇو‪ ،‬خير ته آهي نه؟”‬
‫“ها ها‪ ،‬مڙيئي خير آ‪ ،‬بس شام واري گاڏي َء ۾ موٽي وينداسين‪”.‬‬
‫“ايترو جلد؟”‬
‫“ها‪ ،‬ڀاڄائي‪ ،‬ڳالهه ئي ڪجهه اهڙي آهي‪”.‬‬
‫“آخر مان به ته ٻڌان؟”‬
‫“ڪڪي َء جي سڱ جي ڳالهه چيف انجنيئر جي پٽ سان پڪي ڪري آيو آهيان‪ .‬ايندڙ آچر تي شادي آهي ۽ توهان سڀني‬
‫کي اسان سان هلڻو پوندو‪”.‬‬
‫امان پاڻ کي ڪونچ تي ڇڏي ڏنو اکيون پوري ليٽي پئي‪ .‬انجنيئر صاحب ڏاڍيون رڙيون ڪيون‪ ،‬پر امان اک نه کولي‪ .‬مان‬
‫سڄو نظارو در جي پردي پويان لڪي ڏسي رهيو هوس‪ .‬امان کي اهڙي حال ۾ ڏسي‪ ،‬قلفي َء کي پويون چڪ پائي‪ ،‬ڪاٺڙي‬
‫اڇالئي‪ ،‬پردي سان وات آگهي ٻاهر آيس‪ .‬مون کي ڏسنديئي انجنيئر صاحب چيو‪“ ،‬چرٻٽ وارو ڪر” ڪنهن ڊاڪٽر کي‬
‫وٺي اچ‪ .‬ماڻهين کي گرمي لڳي آهي‪”.‬‬
‫مان ڊوڙندو‪ ،‬ٻه ٻه ڏاڪا لهندو رستي تي وڃي پهتس‪ .‬سامهون قلفي َء وارو بيٺو هو‪ .‬کانئس ٻه قلفيون ورتم ۽ ڊوڙندو گهر‬
‫پوء آهستي آهستي قلفي‬ ‫موٽي آيس‪ .‬هڪ قلفي آڻي امان جي وات تي رکيم‪ .‬هن اکيون کوليون‪ ،‬هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين ۽ ِ‬
‫چوسڻ لڳي‪.‬‬
‫“اڙي‪ ،‬هي ڇا!” انجنيئر صاحب چيو‪“ ،‬تون ته صفا چرٻٽ آهين‪ .‬توکي ته اجايو موڪليم‪”.‬‬
‫پڇيومانس‪“ ،‬مائٽ قلفي کائيندين؟”‬
‫هو اُلر ڪري آيو‪ .‬مون ٺينگ ڏنو ۽ قلفي چوسيندو ٻاهر هليو ويس‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:49 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫جالوطن‬
‫جالوطن‬
‫ٿوهر جي ٽڙيل پکڙيل پاڇن ۾ هڪ ڏتڙيل حال شخص مٿي هيٺان ڀتر ڏيئي سمهيو پيو هو‪ .‬ڪپڙا ليڙون ۽ وار وکريل هئس‪.‬‬
‫منهن تي صدين جي ستم ظرفي َء جا گهنج هئس‪.‬‬
‫کانپوء کيس پنهنجي سيني تي ڪجهه چڀندو محسوس ٿيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ٿوري دير‬
‫هن اک کولي نهاريو‪.‬‬
 ‫خاڪي ڪپڙن سان هڪ ڪاموري قسم جو ڏنڊو مشٽنڊو مرد کيس بيد جي لڪڻ سان جاڳائي رهيو هو‪.‬‬
‫خاڪي ڪپڙن واري مرد چيو‪“ ،‬اُٿو جي‪ .‬ايڊي ننڊ ناڪر‪”.‬‬
‫ڏتڙيل شخص پڇيو‪“ ،‬سمهڻ تي به بندش پئجي ويئي آهي ڇا؟”‬
‫سمدو آهي!”‬‫“اُٿو جي‪ ،‬اُٿو‪ ”.‬خاڪي ڪپڙن واري وٽيل سٽيل مرد ڳالهايو‪“ ،‬ٿوهر جي ڇان ۾ به ڪو ُ‬
‫هو اُٿي ويٺو‪ .‬ليڙن سان انگ ڍڪيندي وراڻيائين‪“ ،‬هتان جا وڻ وڍجي ويا آهن‪ .‬هي َء سنڌ آهي‪”.‬‬
‫“او ڇڊو جي‪ ”.‬مرد رعبدار آواز ۾ چيو‪“ ،‬اچو‪ ،‬جيپ کي ڌڪو ڊيو‪”.‬‬
‫هو اُٿي بيٺو‪ .‬ليڙون لٽا ڇنڊي خاڪي ڪپڙن واري شخص جي ڪڍ هلندو‪ ،‬ڪچو ڇڏي ڏامر جي پڪي رستي تي اچي پهتو‪.‬‬
‫سڙڪ تي جيپ بيٺي هئي‪.‬‬
‫جيپ ۾ رنگا رنگي ڪپڙن ۽ خوشبو َء سان ٻهڪندڙ عورتون ويٺيون هيون‪ .‬خاڪي ڪپڙن واري مرد جيپ ۾ ويهندي ڏتڙيل‬
‫شخص کي چيو‪“ ،‬ها سائين‪ ،‬لگايو جي ڌڪو‪”.‬‬
‫هن جيپ کي ڌڪو ڏنو‪ .‬جيپ جي بند مشين اُٺ جي اوڳر جهڙا آواز ڪري‪ ،‬گهرڙاٽ ڪري هلڻ شروع ڪيو‪.‬‬
‫خاڪي ڪپڙن واري مرد بريڪ تي پير رکي‪ ،‬جيپ بيهاريندي چيو‪“ ،‬اسين ڀٽ شاهه ونجي رهيا آهيون‪ .‬تون شاهه لطيف‬
‫جو ميلو ڊسندين؟”‬
‫“مان ڀٽ شاهه کان جالوطن ٿيل آهيان‪ ”.‬هن نرڙ تان پگهر اُگهندي وراڻيو‪“ ،‬مون کي ڀٽ شاهه تي پير پائڻ جي به اجازت‬
‫ناهي‪”.‬‬
‫خاڪي ڪپڙن واري مرد کيس حيرت وچان وارن کان پيرن تائين جاچي ڏٺو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬تون ڪير آهين‪”.‬‬
‫پوء ٿوهر جي ٽڙيل پکڙيل پاڇن ڏانهن هليو ويو‪.‬‬
‫“مان شاهه عبداللطيف ڀٽائي آهيان‪ ”.‬هن جواب ڏنو ۽ ِ‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:47 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫شڪست‬
‫شڪست‬
‫صبح جا يارهن ٿيا هئا‪.‬‬
‫جاء نه هئي‪ .‬سمورو هال عورتن‪ ،‬مردن ۽ ٻارن سان سٿيو پيو هو‪ .‬جن کي اندر جا ِء نه ملي هئي‪،‬‬ ‫بسنت هال ۾ پير رکڻ جي ِ‬
‫سي هال جي ٻاهران ورانڊي‪ ،‬ڏاڪڻ‪ ،‬اڱڻ ۽ اڱڻ جي ڀتين تي ويٺا ۽ بيٺا هئا‪ .‬ڪجهه ماڻهو وڻن جي ٽارين تي چڙهي ويا‬
‫هئا‪.‬‬
‫گذريل هڪ ڪالڪ کان جيڪو جتي هو‪ ،‬اُتي پنڊ پهڻ ٿي ويو هو‪ .‬ڪن جون اکيون اچرج ۾ ڇنڀڻ وساري ويٺيون هيون ۽‬
‫ڪن جون ڄاڙيون حيرت کان لٽڪي پيون هيون‪ .‬ڪي وات ڦاڙي ۽ ڪي گاڏين هيٺان هٿ ڏيئي پروفيسر ڪريم جو اندر‬
‫مان اُڀرندڙ آواز ۽ آواز ۾ سندس بين االقوامي اڀياس ٻڌي رهيا هئا‪ .‬سندس آواز اونهو‪ ،‬لفظ چٽا ۽ لهجو گنڀير هو‪ .‬هو جملن‬
‫جوڙڻ جو جادوگر هو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم وچولي قد جو هو‪ .‬سندس عمر چاليهه کن سال هئي‪ .‬مٿي جا وار لوندڙين وٽان اڇا ٿي ويا هئس‪ .‬سندس نڪ‬
‫سنهو هو‪ .‬نڪ جي مٿان نرڙ تي الڳيتو سوچڻ سبب ُگنڊ پئجي ويو هوس‪ .‬سندس اکيون وڏيون‪ ،‬ذهين ۽ مقناطيسي ڪشش‬
‫رکندڙ هيون‪ .‬سندس منهن تي ميڪسم گورڪي َء وانگر گهاٽيون ۽ واڇن وٽان وريل ُمڇون هيون‪ .‬رنگ سانورو هوس‪ .‬بدن‬
‫پورو پُنو ۽ هاٺي ويڪري هئس‪ .‬الڳيتو هڪ ڪالڪ تائين ڳالهائڻ ڪري ٿڪل ٿڪل ٿي ڏٺو‪.‬‬
‫سري آيو‪ .‬ٿورڙو ج ُهڪي‪ ،‬نوڙي ڳوڙهي آواز ۾ چيائين‪،‬‬ ‫پروفيسر ڪريم هڪ هٿ مائيڪرو فون ۾ وجهندي ڪجهه اڳتي ُ‬
‫پوء به‪،‬‬
‫ِ‬ ‫کان‬ ‫رڻ‬ ‫گذ‬ ‫صدين‬ ‫پر‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫رهيا‬ ‫بدلجندا‬ ‫سڙندي‬ ‫۽‬ ‫“ دوستو‪ ،‬انساني وهنوار جا قدر وقت جي کوري ۾ کامندي‪ ،‬پڄرندي‬
‫انسان ذات جي هڪ ٻئي ڏانهن نفرت ۽ حقارت‪ ،‬ڏاڍ ۽ ڏهڪا ُء جا بنيادي سبب ساڳيا رهيا آهن‪”.‬‬
‫الء ٻڌندڙن تي اُڏامندڙ نگاهه وجهي اکيون بند ڪري ڇڏيون‪.‬‬ ‫هُن آواز روڪي‪ ،‬جملو اڻپورو ڇڏي‪ ،‬هڪ گهڙي َء ِ‬
‫آهستي آهستي اکيون کوليندي‪ ،‬هن چيو “نئين منزل جا همسفر رفيقو‪ ،‬ساٿيو‪ ،‬ازل کان اڄ تائين نفرت جي واگهه نک مان‬
‫ٽمي‪ ،‬ڌرتي َء جي دامن کي داغدار ڪندڙ انساني رت‪ ،‬انصاف جي عدالت ۾ مذهبي جنون‪ ،‬نسلي برتري ۽ نظرياتي‬
‫الء آلو آهي ۽ قيامت تائين آلو رهندو‪”.‬‬
‫ڪشمڪش تي شاهدي ڏيڻ ِ‬
‫هڪ نگاهه بسنت هال جي گرڊرن تي وجهندي چيائين‪“ ،‬ظلم هر دور ۾‪ ،‬هر حال ۾ ساڳيو رهيو آهي‪ ،‬فقط مظلوم بدلجي ويو‬
‫عيسي بدلجي ويو آهي‪ ،‬ڪربال جو‬ ‫ٰ‬ ‫آهي‪ .‬زهر جو پيالو ساڳيو آهي‪ ،‬فقط سقراط بدلجي ويو آهي‪ .‬صليب ساڳيو آهي‪ ،‬پر‬
‫ميدان ساڳيو آهي‪ ،‬پر حسين ابن علي بدلجي ويو آهي‪”.‬‬
‫ٻئي ٻانهون بلند ڪندي‪ ،‬جذباتي لهجي ۾ چيائين‪ “ ،‬انسانيت جا محافظو! اچو ته اڄ هٿ هٿ ۾ مالئي عالمي امن ۽ پيار کي‬
‫پنهنجي دائري ۾ پناهه ڏيون‪ .‬اچو ته اڄ اسين مظلوم ۽ ڏتڙيل حال انسان عهد ڪريون ته اسين هن ڌرتي َء ال ِء نئون آدرش‬
‫ٿينداسين‪ .‬اسين مذهبي جنون‪ ،‬نسلي برتري جي احساس ۽ نظرياتي ڪشمڪش جي آدم خور آڏو هماليه وانگر اٽل ٿي‬
‫بيهنداسين ۽ ڏتڙيل انسانيت جي حفاظت ڪنداسين‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ڪرسي َء تي ويهي رهيو‪.‬‬
‫ُ‬
‫سڄو هال تاڙين جي ڦهڪي سان ڦاٽڻ لڳو‪ .‬جيڪي ڪرسين تي ويٺا هئا‪ ،‬سي اٿي بيٺا‪ .‬جيڪي ماڻهو ورانڊي ۽ ڏاڪڻ وٽ‬
‫بيٺا هئا‪ ،‬سي هال ۾ ڌوڪڻ لڳا‪ .‬وڻن ۽ ڀتين تان هر ڪو هيٺ لهڻ لڳو‪ .‬ائين پي ڏٺو‪ ،‬ڄڻ ماڻهن جو سيالب هو ۽ بند ڀڃي‬
‫اندر هال ۾ ڪاهيندو پي آيو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ٽيبل تان پاڻي َء جو گالس کڻي ٻه ڍڪ مس ڀريا هوندا جو عقيدتمندن جو بي پناهه هجوم کيس وڪوڙي ويو‪.‬‬
‫هن گالس ٽيبل تي رکي ڇڏيو‪ .‬ايڏي گوڙ گهمسان ۾ ڪوبه لفظ‪ ،‬ڪوبه جملو چٽو نه هو‪ .‬آواز جو سمنڊ هو‪.‬‬
‫منتظمين جون وايون بتال ٿي ويون‪ .‬هو هجوم کي پروفيسر ڪريم ڏانهن وڌڻ کان روڪڻ جي ناڪام ڪوشش ڪرڻ لڳا‪.‬‬
‫جلسي جو سيڪريٽري‪ ،‬پروفيسر ڪريم وٽ آيو‪ .‬چيائين‪“ ،‬سائين‪ ،‬پوئين در کان نڪري هلو‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم اٿي بيٺو‪ .‬اڃا اتيئي بيٺو هو‪ ،‬جو ڪجهه شاگرد پيهه کي چيريندا هئا‪ ،‬واٽ ڪندا وٽس اچي نڪتا‪ .‬کين هٿن ۾‬
‫آٽو گراف بُڪ هئا‪ .‬هر هڪ پنهنجو پنهنجو آٽو گراف بڪ اڳتي وڌائڻ لڳو‪ .‬پروفيسر کانئن آٽو گراف بُڪ وٺي پنهنجي‬
‫صحيحي َء سان گڏ ڪهن عالم جو قول‪ ،‬ڪو بيت ۽ ڪا نصيحت لکي بُڪ موٽائيندو ويو‪ .‬ائين ڪندي‪ ،‬ڪي چاليهه آٽو‬
‫گراف بڪ صحيحي ڪري ويو‪ .‬انتظاميه جو سيڪريٽري فڪرمند ٿيڻ لڳو‪ .‬سوين ماڻهو ڪاغذ‪ ،‬نوٽ‪ ،‬نوٽبڪ‪ ،‬آٽو گراف‬
‫بڪ ۽ جيڪا به لکڻ الئق ڪا شئي هٿ لڳن‪ ،‬کڻي‪ ،‬پروفيسر ڪريم کي وڪوڙي ويا‪.‬‬
‫سيڪريٽري َء پروفيسر ڪريم کي ٻانهن ۾ هٿ وجهندي چيو‪“ ،‬سائين‪ ،‬نڪري هلو‪ ،‬نه ته چيڀاٽجي وينداسين‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم سيڪريٽري َء ڏانهن ڏٺو ۽ ڪلها لوڏي ڪنڌ سان ماڻهن ڏانهن اشارو ڪيائين‪.‬‬
‫سيڪريٽري نوجوان هو ۽ هڪ مقامي ڪاليج ۾ ليڪچرار هو‪ .‬جلسي جو انتظام “ٿنڪرس فورم” طرفان هن ئي ڪرايو‬
‫هو‪ .‬کيس خواب ۽ خيال ۾ به نه هو ته پروفيسر ڪريم ڪو ايتريقدر مقبول هوندو هو جو سندس تقرير ٻڌڻ ۽ کيس ڏسڻ جي‬
‫شوق ۾ حيدرآباد جو سارو شهر اُٿلي پوندو‪ .‬هن ساڳئي بسنت هال ۾ ملڪ جي مشهور مفڪرن کي خالي ڪرسيون ڏسي‬
‫فڪر مند ٿيندي ڏٺو هو‪ .‬هن هال ۾ وڏن وڏن عالمن جون تقريرون هلندي ٻڌندڙن کي اوٻاسيون ڏيندي ۽ هال مان کسڪندي‬
‫ڏٺو هو‪ .‬پنهنجي ان تجربي جي آڌار تي هن اڌو گابرو انتظام ڪيو هو‪ .‬ٿنڪرس فورم جي ڪن ميمبرن کيس خبردار به‬
‫ڪيو هو‪ ،‬پر هن سندس ڳالهه رد ڪندي کين چيو هو‪“ ،‬ميان‪ ،‬پروفيسر ڪريم ڀل يورپ‪ ،‬مشرق بعيد ۽ وچ مشرق ۾‬
‫کانپوء پنهنجي وطن وريو آهي‪ .‬ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو‬ ‫ِ‬ ‫مشهور هجي‪ ،‬پر هتي خير ڪو سڃاڻيس‪ .‬وڏي ڳالهه ته اڄ ڏهن سالن‬
‫اچن ته شڪر ڪجو‪”.‬‬
‫الء حيدرآباد گهرايو ويو‪ ،‬تڏهن سندس تقرير ٻڌڻ‬ ‫پر اُن ڏينهن صبح جو جڏهن پروفيسر ڪريم کي عالمي امن تي ڳالهائڻ ِ‬
‫الء سوين نه‪ ،‬پر هزارين شهري اڳواٽ بسنت هال ۾ پهچي ويا‪ .‬سيڪريٽري َء جي اک به تڏهن ُکلي‪ ،‬جڏهن يونيورسٽي َء ۽‬ ‫ِ‬
‫ڪاليجن جي پروفيسرن‪ ،‬ليڪچرارن‪ ،‬عالمن‪ ،‬اديبن ۽ صحافين کي هال ۾ داخل ٿيندي ڏٺو‪ .‬خلق ۾ وڏو تعداد شاگردن جو‬
‫الء ٿنڪرس فورم جي ميمبرن کي چيو هو‪“ ،‬يار‪ ،‬مون کي خبر نه هئي ته اڄوڪو نسل‬ ‫هو‪ .‬سيڪريٽري َء ڦڪائي الهڻ ِ‬
‫الء ايترو آتو آهي!”‬
‫امن ِ‬
‫الء ڪيتري قدر آتو آهي! اها خبر سيڪريٽري َء کي تڏهن پيئي جڏهن پروفيسر ڪريم پنهنجي تقرير‬ ‫اڄوڪو نسل امن ِ‬
‫پوري ڪئي‪.‬‬
‫هڪڙي غيرملڪي اخباري نمائندي پنهنجي ڊڪٽافون جو مائيڪ پروفيسر ڪريم ڏانهن وڌائيندي سوال ڪيو‪“ ،‬عالمي امن‬
‫نظرياتي ڇڪتاڻ ۾ ڇيهون ڇيهون ٿي ويو آهي‪ .‬پر اوهان نظرياتي ڪشمڪش سان گڏ مذهبي جنون ۽ نسلي امتياز جو به‬
‫الء هاڃيڪار آهن‪ .‬مهرباني ڪري وضاحت ڪندا‪”.‬‬ ‫ذڪر ڪيو آهي‪ ،‬جيڪي امن ِ‬
‫پروفيسر ڪريم بدران‪ ،‬سيڪريٽري َء اخباري نمائندي کي جواب ڏنو‪“ ،‬پروفيسر ڪريم شام جو پريس ڪانفرنس سڏائي‬
‫آهي‪ .‬هن وقت کانئن ڪجهه پڇڻ مناسب ناهي‪”.‬‬
‫“مان پروفيسر ڪريم کي يورپ کان وٺي رڪارڊ ڪري رهيو آهيان‪ ”.‬اخباري نمائندي چيو‪“ ،‬هن وقت دنيا ۾ فقط ٽي‬
‫مفڪر آهن جيڪي هزارن جي هجوم ۾ به حواس قائم رکي اخباري نمائندن جي سوالن جا جواب ڏيندا آهن ۽ انهن مان هڪ‬
‫پروفيسر ڪريم آهي‪”.‬‬
‫“جئڪ” پروفيسر ڪريم غيرملڪي نمائندي کي چيو‪“ ،‬تو مذهبي جنون ۽ نسلي امتياز جي باري ۾ پڇيو آهي نه؟”‬
‫“ها سائين‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جي چوگرد بيٺل ماڻهو خاموش ٿي ويا‪.‬‬
‫هن چيو‪“ ،‬جئڪ‪ ،‬ابراهام لنڪن ۽ مهاتما گانڌي جيئرا آهن‪”.‬‬
‫“جيئرا آهن!” اخباري نمائندي جئڪ کان ڇرڪ نڪري ويو‪.‬‬
‫“ها‪ ،‬جيئرا آهن‪ ”.‬پروفيسر ڪريم وراڻيو‪“ ،‬جڏهن کان کين شهيد ڪيو ويو آهي‪ ،‬تڏهن کان ٻئي ڄڻا انسانيت جي عدالت ۾‬
‫نسلي امتياز ۽ مذهبي وحشيپڻي تي شاهد ٿيا بيٺا آهن‪”.‬‬
‫“مارٽن لوٿرڪنگ جي باري ۾ توهان جو ڇاخيال آهي؟”‬
‫“هو دنيا جي عظيم انسانن منجهان هڪ آهي‪”.‬‬
‫“ڇا هو آمريڪا جي شيدين کي اڇي آدمشماري َء خالف نه پيو ڀڙڪائي؟”‬
‫“هرگز نه‪ ”،‬پروفيسر ڪريم جي نرڙ تي ُگنڊ ظاهر ٿي پيو‪ .‬چيائين “مارٽر لوٿر ڪنگ جي چوڻ موجب آمريڪا ۾ ڪارن‬
‫ماڻهن جي اڇن ماڻهن خالف جدوجهد نه آهي‪ ،‬بلڪه مظلوم جي ظلم خالف‪ ،‬ڏتڙيل جي بي انصافي َء خالف ۽ روشني َء جي‬
‫اوندهه خالف جدوجهد آهي‪ .‬پر تون ڏسندين جئڪ‪ ،‬ته مارٽن لوٿر ڪنگ کي حق جي راهه ۾ پنهنجي ِس َر جو نذرانو ڏيڻو‬
‫پوندو‪”.‬‬
‫هڪڙي اردو روزاني اخبار جي نمائندي وچ مان پڇيو‪” ،‬ان لحاظ کان توهين سمجهو ٿا ته پاڪستان ُڇٽو پيو آهي‪”.‬‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“ڪيئن‪”.‬‬
‫کانپوء هتان جي عوام تي جيڪا‬‫ِ‬ ‫“‪ 1947‬کان ‪ 1958‬تائين‪ ،‬پاڪستان جا پهريان يارهن سال افراتفري َء ۾ گذري ويا‪1958 .‬‬
‫فوجي ۽ ڪاموري آمريت مڙهي ويئي آهي‪ ،‬تنهن سندن حواس خطا ڪري ڇڏيا آهن‪ .‬پاڪستان سنڌي‪ ،‬پنجابي‪ ،‬بنگالي‪،‬‬
‫پٺاڻ ۽ مهاجر جي ڇڪتاڻ ۾ ولوڙجي ويندو‪”.‬‬
‫سيڪريٽري َء چيو‪“ ،‬سائين پيهه سوڙهي ٿيندي پيئي وڃي‪ .‬خدارا نڪري هلو‪”.‬‬
‫“جئڪ‪ ”.‬پروفيسر ڪريم چيو‪“ ،‬پاڻ وڌيڪ شام جو ڳالهائينداسين‪”.‬‬
‫“شام جو مان نه اچي سگهندس‪ ”.‬جئڪ چيو‪“ ،‬اڄ شام جو مونکي ڪراچي َء ۾ پريزيڊنٽ ايوب خان جي پريس ڪانفرنس ۾‬
‫شريڪ ٿيڻو آهي‪ .‬توهين مهرباني ڪري منهنجي سوال جي پوئين حصي تي پنهنجو رايو ڏيو‪”.‬‬
‫“تنهنجي سوال جي پوئين حصي جي جواب ۾ دنيا جون اُهي جنگيون آهن‪ ،‬جيڪي مذهب جي نالي ۾ وڙهيون ويون آهن‪ .‬يا‬
‫اُهي ملڪ جيڪي مذهب جي نالي ۾ ٺاهيا ويا آهن‪ ،‬يا ورتا ويا آهن‪”.‬‬
‫“مثال طور؟”‬
‫“اسرائيل ۽‪ ”-‬پروفيسر ڪريم هڪدم جملو اڌ ۾ ڇڏي ڏنو‪.‬‬
‫نوجوان سيڪريٽري َء ٽيڏي اک سان سي – آ ِء – ڊي وارن ڏانهن ڏٺو ۽ سندس ساهه وڃي پيرن ۾ پيو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ڊائس تان هيٺ لٿو‪ .‬هال جي پوئين در وٽ ٻيهر ماڻهو کيس ورائي ويا‪ .‬ٿنڪرس فورم جي ميمبرن کيس‬
‫پنهنجي گهيري ۾ آڻي‪ ،‬ماڻهن کان بچائي ٻاهر آندو‪.‬‬
‫الء لفظ نٿي مليا‪ .‬هن‬‫ڪار تائين پهچڻ کان اڳ هڪ نوجوان سندس سامهون اچي بيٺو‪ .‬عقيدت جي شدت کان کيس ڳالهائڻ ِ‬
‫هٻڪندي چيو‪“ ،‬سائين مان فرينچ لٽريچر جو شاگرد آهيان‪”.‬‬
‫پروفيسر خوش ٿي ساڻس هٿ ماليو‪.‬‬
‫نوجوان چيو‪“ ،‬سائين‪ ،‬اخبارن ۾ پڙهيو هيم ته البرڪامو َء جي ايڪسيڊنٽ کان وٺي مرڻ گهڙي َء تائين توهين وٽس هئا‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جي منهن تي ڏک جو پاڇولو تري آيو ۽ موٽي ويو‪.‬‬
‫“سائين” نوجوان چيو‪“ ،‬مان البرڪامو َء جو مداح آهيان‪ ،‬يا کڻي ائين سمجهو ته مان ڪامو َء جو عشق آهيان‪”.‬‬
‫سيڪريٽري َء نوجوان کي چيو‪“ ،‬پروفيسر ڪريم صاحب کي آرام جي سخت ضرورت آهي‪ .‬کين شام جو پريس رپورٽرن‬
‫کانپوء پڪي قلعي ۾ عام جلسي کي خطاب ڪرڻو اٿن‪”.‬‬ ‫ِ‬ ‫سان ملڻو آهي ۽ ان‬
‫“مون کي بس هڪڙي ڳالهه پڇڻ ڏيو‪ ”.‬نوجوان عرض ڪيو‪“ ،‬سائين‪ ،‬البرڪامو مرڻ کان اڳ ڪجهه چيو هو‪”.‬‬
‫“ها‪ ”.‬پروفيسر ڪريم ماڻهن جي وچ ۾ هوندي به پنهنجن خيالن ۾ گم ٿي ويو‪ .‬چيائين‪“ ،‬البرڪامو َء مرڻ کان اڳ چيو هو‪،‬‬
‫ته اڄوڪي انسان کي ٻٽي جنگ لڙڻي آهي‪ .‬هڪ ظلم جي ظاهري قوتن سان ۽ ٻي پنهنجي اندر ۾ لڪل وحشي جذبن سان‪”.‬‬
‫“بس سائين‪ ،‬مهرباني‪ ”،‬نوجوان‪ ،‬پروفيسر ڪريم جو هٿ پنهنجي ٻنهي هٿن ۾ جهليو ۽ سندس اکيون ڀرجي آيون‪.‬‬
‫سيڪريٽري ۽ ٿنڪرس فورم جي ميمبرن دائرو ٺاهي پروفيسر ڪريم کي پيهه کان جدا ڪري ڇڏيو‪ .‬هو آهستي آهستي‬
‫موٽر ڏانهن وڌڻ لڳا‪ .‬موٽر جي در وٽ ڪجهه ماڻهن کيس آٽو گراف بڪ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي‪ ،‬پر انتظاميه جي ميمبرن‬
‫کين روڪي ڇڏيو‪ .‬هڪ ميمبر موٽر جو در کولي بيٺو‪ .‬پروفيسر ڪريم موٽر ۾ وڃي ويٺو‪ .‬ميمبر در بند ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫هڪ اٺن – ڏهن سالن جو ٻار گلدستو کڻي موٽر ڏانهن وڌندو پي آيو‪ .‬ماڻهن کي ڌڪيندو‪ ،‬پيهه مان واٽون ڪندو‪ ،‬ڌڪا ڏيندو‬
‫۽ ڌڪا کائيندو هو موٽر وٽ اچي پهتو‪ .‬اُن وقت موٽر آهستي آهستي ُچرڻ شروع ڪيو‪ .‬ٻار ڊُڪ پاتي‪ .‬پير وچڙيس‪ .‬ٿاٻو‬
‫کائي سڙڪ تي ڪري پيو‪ .‬گلدستو هٿن مان نڪري ويس‪ .‬هن نماڻا نيڻ کڻي موٽر ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم منهن ورائي ٻارڙي ڏانهن ڏٺو ۽ ڊرائيور جي ڪلهي تي هٿ رکيو‪ .‬ڊرائيور موٽر بيهاري ڇڏي‪.‬‬
‫هو موٽر مان لهي آيو‪ .‬هن ٻار کي ٻانهن کان وٺي سڙڪ تان کڻي ورتو‪ .‬ڪپڙا ڇنڊيندي‪ ،‬سندس نگاهه ٻار جي رهڙيل‬
‫ٺونٺ تي پيئي جنهن مان رت ٽمي رهيو هو‪ .‬هن هڪدم رومال ڪڍي ٻار جي زخم تي رکيو‪.‬‬
‫اهو سڀ اک ڇنڀ ۾ ٿي ويو‪ .‬ٿنڪرس فورم جو سيڪريٽري ۽ ميمبر وائڙن وانگر پروفيسر ڪريم ڏانهن ڏسڻ لڳا‪ .‬ايتري ۾‬
‫ڪجهه ٻيا ماڻهو به ميڙ ڪري بيٺا‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ٻار جي نرڙ تان وار پري ڪري سندس منهن ۾ نهاريو‪ .‬ڪجهه دير هو ٻار جي منهن ۾ ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫الء حيرت ليئو پائي ورتو‪ .‬ٻار سڙڪ تان گلدستو کڻي ڏانهس وڌايو‪ .‬هن گلدستو وٺندي ٻار‬ ‫سندس گنڀير منهن مان کن پل ِ‬
‫کي وارن تي ِمٺي ڏني ۽ موٽي وڃي موٽر ۾ ويٺو‪.‬‬
‫موٽر بسنت هال وٽان هلي جيستائين جنرل پوسٽ آفيس تائين پهتي‪ ،‬تيستائين هو ٻار ڏانهن ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫سيڪريٽري َء اهڙي نوع ۾ ڳالهايو‪ ،‬ڄڻ پروفيسر ڪريم جي معلومات ۾ واڌارو ڪرڻ پي چاهيو‪ .‬چيائين‪“ ،‬اهو ڇوڪرو‬
‫پکراج جو پٽ آهي‪ .‬حرامي ٻار آهي‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم کيس جواب نه ڏنو‪.‬‬
‫موٽر جي پوئين سيٽ تي پروفيسر ڪريم ۽ ٿنڪرس فورم جو سيڪريٽري ويٺا هئا ۽ اڳين َء تي ڊرائيور جي ڀرسان فورم جا‬
‫ٻه ميمبر ويٺا هئا‪.‬‬
‫سيڪريٽري َء چيو‪“ ،‬پکراج حيدرآباد جي مشهور ‪ Prostitute‬آهي‪”.‬‬
‫هن رنڊي َء بدران لفظ پراسٽيٽيوٽ استعمال ڪندي پنهنجي پَ َر ۾ لفظ جي زهر کي ڪيپسول ۾ وجهي ڇڏيو‪.‬‬
‫موٽر جي اڳين سيٽ تي ويٺل هڪ ميمبر منهن ورائيندي چيو‪“ ،‬سائين‪ ،‬وڏا وڏا واپاري‪ ،‬زميندار ۽ سرڪاري آفيسر قدردان‬
‫اٿس‪ .‬سندس هڪ اشاري تي سرڪاري نظام جي ڪايا پلٽجي سگهي ٿي‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جي نڪ مٿان نرڙ تي گنڊ جو نشان ظاهر ٿي پيو‪.‬‬
‫الء چيو‪“ ،‬ارنيسٽ هيمنگوي جي مرڻ تي توهان جيڪو تبصرو ڪيو هو‪ ،‬سو پاڪستان جي‬ ‫سيڪريٽري َء ڳالهه بدالئڻ ِ‬
‫گهڻن ئي عالمن کي پسند نه آيو‪”.‬‬
‫“۽ توهان کي؟” پروفيسر ڪريم سيڪريٽري َء ڏانهن ڏسڻ بنا پڇيو‪.‬‬
‫سيڪريٽري َء جا حواس خطا ٿي ويا‪ .‬سندس ٻنهي ساٿين اڳين َء سيٽ تان منهن ورائي ڏانهس ڏٺو ۽ سندس بيڪسي ڏسي‬
‫منهن ڦيرائي ويهي رهيا‪.‬‬
‫“هيمنگوي دنيا کي گهڻو ڪجهه ڏنو ۽ دنيا کان گهڻو ڪجهه ورتو‪ ”.‬پروفيسر ڪريم چيو‪“ ،‬هن ڀرپور زندگي گذاري‪.‬‬
‫جڏهن پاڻ کي ڪارائتو نه ڀانئيائين‪ ،‬تڏهن خودڪشي ڪيائين‪ .‬سندس اهو عمل عظيم هو‪ .‬مان پاڪستاني عالمن ۽ ُملن کي‬
‫الء پنهنجو رايو نه مٽائيندس‪”.‬‬
‫خوش ڪرڻ ِ‬
‫سسي ويو‪.‬‬‫موٽر يونيورسٽي َء وٽان ٿڌي سڙڪ ڏانهن ڦري ويئي‪ .‬ٿنڪرس فورم جو سيڪريٽري ُ‬
‫اڳين َء سيٽ تان هڪڙي ميمبر منهن ورائيندي آهستي چيو‪“ ،‬سائين‪ ،‬اجازت هجي ته ڪجهه پڇان؟”‬
‫پروفيسر ڪريم هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو‪.‬‬
‫ميمبر چيو‪“ ،‬اوهان جي تقرير مان ائين پئي محسوس ٿيو‪ ،‬ڄڻ اوهين مذهب جي خالف آهيو؟”‬
‫“مان ڪير ٿيندو آهيان مذهب جي خالف ٿيڻ وارو‪ ”.‬پروفيسر ڪريم چيو‪“ ،‬مذهب مان منهنجو مطلب فقط اسالم نه آهي‪.‬‬
‫مذهب جي لفظي اصطالح ۾ اسالم‪ ،‬هندو ڌرم‪ ،‬عيسائي‪ ،‬جين ۽ ٻيا مذهب اچي وڃن ٿا‪ .‬جهڙيون حالتون رونما ٿي رهيون‬
‫آهن‪ ،‬تنهن مان ائين محسوس ٿئي ٿو ته مذهب هن صدي َء جي پڄاڻي َء تائين‪ ،‬يا ايندڙ صدي َء جي شروعات ۾ پنهنجو موت‬
‫جاء معاشي ۽ اقتصادي برابري َء جون قوتون واالرينديون‪”.‬‬ ‫پاڻ مري ويندو‪ .‬مذهب جي ِ‬
‫هوٽل انڊس تائين ڪنهن نه ڳالهايو‪.‬‬
‫موٽر هوٽل انڊس جي حد ۾ داخل ٿي ۽ در جي سامهون وڃي بيٺي‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم در کولي ٻاهر نڪري آيو‪ .‬سيڪريٽري ۽ فورم جا ٻه ميمبر به موٽر مان لهي آيا‪ .‬پروفيسر ڪريم ڪنڌ‬
‫جهڪائي هوٽل جي ورانڊي ڏانهن هليو ويو‪ .‬هو ٽيئي سندس پٺيان هلڻ لڳا‪.‬‬
‫الء‪.‬‬
‫الء ۽ ٻيو مالقاتين سان ملڻ ِ‬
‫الء ٻه ڪمرا مخصوص ڪرايا ويا هئا‪ .‬هڪ سندس ذاتي استعمال ِ‬ ‫پروفيسر ڪريم ِ‬
‫بيرو اڳواٽ ئي سندس ڪمري جو در کولي ادب سان بيٺو هو‪ .‬هو چاريئي ڪمري ۾ داخل ٿيا‪ .‬سيڪريٽري َء پروفيسر‬
‫ڪريم کي هڪ ڪارڊ ڏيندي چيو‪“ ،‬هن تي شهر جا اهم ٽيليفون نمبر لکيل آهن‪ .‬اسين به هر وقت حاضر آهيون‪”.‬‬
‫الء بلڪل اڪيلو رهڻ چاهيان ٿو‪”.‬‬ ‫پروفيسر ڪريم آرام ڪرسي َء تي ويهندي چيو‪“ ،‬مان ڪجهه دير ِ‬
‫سيڪريٽري َء چيو‪“ ،‬اسين هوٽل جي انتظاميه کي هدايت ڪري ڇڏيون ٿا ته اخباري نمائندن جي ڪانفرنس کان اڳ توهان‬
‫کي تڪليف نه ڏين‪”.‬‬
‫“مهرباني‪ ”.‬هن اکيون بند ڪري‪ ،‬مٿو ڪرسي َء جي ٽيڪ سان لڳائي ڇڏيو‪.‬‬
‫هو ٽيئي ڪمري مان نڪري ويا‪ .‬بيري آهستگي َء سان در ٻيڪڙي ڇڏيو‪.‬‬
‫الء ڊپٽي‬
‫الء بندوبست ڪرائڻ ۽ جلسي ۾ انتظام رکائڻ ِ‬ ‫ٿنڪرس فورم جو سيڪريٽري َء ۽ ٻه ميمبر رات جي جلسي ِ‬
‫ڪمشنر جي آفيس ڏانهن هليا ويا‪ .‬ويندي ويندي هوٽل جي رسيپشنسٽ کي تاڪيد ڪري ويا ته شام واري پريس ڪانفرنس‬
‫کان اڳ ڪنهن کي به پروفيسر ڪريم سان ملڻ نه ڏي‪.‬‬
‫رسيپشنسٽ ٽيليفون تي پروفيسر ڪريم کان پڇيو‪“ ،‬سر‪ ،‬لنچ تيار آهي‪”.‬‬
‫ان هڪ جملي کان وڌيڪ هُن ڪجهه نه ڳالهايو‪ .‬رسيور ٽيليفون تي رکندي بيري کي پاڻ ڏانهن اچڻ جو اشارو ڪيائين‪.‬‬
‫بيرو ڊوڙندو آيو‪.‬‬
‫بيري کي چيائين‪“ ،‬پروفيسر ڪريم لنچ نه کائيندا‪ ،‬فقط ڪافي َء جو ڪوپ پيئندا‪”.‬‬
‫“يس سر” بيرو هليو ويو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ڪافي َء جا ٻه ڍُڪ ڀري‪ ،‬ڪوپ ٽيبل تي رکي‪ ،‬آرام ڪرسي َء جي ٽيڪ سان مٿو لڳائي ڇڏيو‪ .‬سندس منهن‬
‫مان ٿڪ ظاهر ٿي رهيو هو‪ .‬هن اکيون کولي‪ ،‬هٿ وڌائي ٽيبل تان ڪافي َء جو ڪوپ کڻي ورتو ۽ سپ سپ ڪري ڪافي‬
‫پيئڻ لڳو‪ .‬ڪافي پيئندي‪ ،‬ٽيبل تي رکيل اخبارن جون اهم خبرون نظرن مان ڪڍندو ويو‪ .‬ملڪ جون ذري گهٽ سموريون‬
‫اخبارون سامهون رکيل هئس‪ .‬سڀني اخبارن جون اهم خبرون پريزيڊنٽ فيلڊ مارشل ايوب خان جي باري ۾ هيون‪ .‬پريزيڊنٽ‬
‫ايوب خان وڻ پوکيو – پ ريزيڊنٽ ايوب خان هڪ هوٽل جو افتتاح ڪيو‪ .‬پريزيڊنٽ فيلڊ مارشل ايوب خان بنيادي جمهوريت‬
‫جي ميمبرن سان مالقات ڪئي‪ .‬پريزيڊنٽ ايوب جيڪي ڪينيڊي َء کي هڪ گهوڙو تحفي طور ڏنو‪ .‬پريزيڊنٽ ايوب –‬
‫پريزيڊنٽ ايوب – پريزيڊنٽ ايوب ۽ پريزيڊنٽ ايوب‪.‬‬
‫هن خالي ڪوپ ٽيبل تي رکي‪ ،‬ڪال بيل وڄائي‪.‬‬
‫بيرو ادب سان ڪمري ۾ داخل ٿيو ۽ ٽيبل تان خالي ڪوپ کڻڻ لڳو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جهيڻي آواز ۾ ڳالهايو‪“ ،‬هي اخبارون کڻي وڃ‪”.‬‬
‫بيري ٽيبل تان اخبارون کڻي ورتيون ۽ ڪمري مان نڪري ويو‪.‬‬
‫کانپوء هو آرام ڪرسي َء تان اُٿيو‪ .‬ڪوٽ الهي ڪلي َء تي ٽنگيائين‪ .‬پاسي ۾ رکيل ڊريسنگ ٽيبل تان ڦڻي‬ ‫ِ‬ ‫بيري جي وڃڻ‬
‫کڻي وارن کي جائيتو ڪيائين‪ .‬ڦڻ ي رکندي‪ ،‬آئيني جي عڪس ۾ سندس اکيون اٽڪي پيون‪ .‬پنهنجين اکين ۾ اکيون وڌائين ته‬
‫ڪجهه دير تائين پنڊ پهڻ ٿي ويو‪ .‬سندس دل تي ان ٻارڙي جي ياد تري آئي‪ ،‬جيڪو بسنت هال وٽ موٽر جي ٻاهران‬
‫گلدستي سميت سڙڪ تي ڪري پيو هو‪ .‬ٻارڙي جي منهانڊن ۾ کيس پنهنجا منهانڊا نظر آيا هئا‪ .‬آئيني جي آڏو کيس پنهنجي‬
‫ننڍپڻ جو خيال آيو‪ .‬سوچيائين‪ ،‬جڏهن پاڻ اٺن – ڏهن سالن جو هوندو‪ ،‬تڏهن ضرور ان ٻار جهڙو هوندو‪.‬‬
‫آئيني وٽان هٽي ويو‪ .‬پلنگ تي وڃي ليٽيو‪ .‬ويهاڻي تي مٿو رکي اکيون بند ڪري ڇڏيائين‪ .‬اکيون بند ڪيائين ته اکين آڏو‬
‫بسنت هال جو نظارو تري آيس‪ .‬ڪن ن ۾ تاڙين جا آواز پڙاڏا ڪرڻ لڳس‪ .‬تڏهن ازخود سندس آڱريون بند اکين جي پنبڻين‬
‫سان وڃي لڳيون‪.‬‬
‫اکيون آليون هئس‪ .‬بند اکين جي ڪُنڊن مان لڙڪ لڙي‪ ،‬ويهاڻي تي ڳڙي آيس‪ .‬ايتري عزت ۽ ايتري ناموس هوندي به سندس‬
‫اندر ۾ آنڌ مانڌ هئي‪ .‬هڪ غم هو‪ ،‬غم جو احساس هو‪ ،‬جيڪو کوري وانگر سندس وجود ۾ کامي رهيو هو‪ .‬جبل جيڏو بار‬
‫ضمير جي مٿان اچي ڪريو هوس‪ ،‬جنهن جي ضرب ۾ هو روح تائين گهائل ٿي ويو هو‪ .‬پنهنجي وجود ۾ کامندڙ کوري کي‬
‫الء هزارين ڪتابن جي‬ ‫الء هن ڌرتي َء جي ڪُنڊڪڙڇ ۾ ڌڪا کاڌا هئا‪ .‬چٿيل چچريل ضمير تان ندامت جو بار الهڻ ِ‬ ‫ٺارڻ ِ‬
‫مطالعي جو بار کڻي ورتو هئائين‪ .‬اندر واري انسان کي‪ ،‬جنهن کي پنهنجن هٿن سان سوري َء تي لٽڪايو هئائين‪ ،‬تنهن کي‬
‫سوري َء تان الهي ورتائين‪ .‬کيس بچائي ورتائين‪ ،‬پر سندس خشڪ ۽ ڪومايل چپن کي ُمرڪ موٽائي نه سگهيو‪ .‬وطن‬
‫وريو ته پاڻ سان عالمي شهرت کڻي آيو‪ .‬نالو کڻي آيو‪ ،‬ناموس کڻي آيو؛ پر جنهن قلبي سڪون جي ڳوال ۾ نڪتو هو‪ ،‬سو نه‬
‫آڻي سگهيو!‬
‫سنڌ ُ سنڌُ ساڻو – اک لڳي ويس‪.‬‬ ‫ٿڪل ذهن‪َ ،‬‬
‫اک کليس‪ .‬واچ ۾ وقت ڏٺائين‪ .‬شام جا پنج ٿيا هئا‪ .‬ساڍي پنجين لڳي کيس اخباري نمائندن سان مالقات ڪرڻي هئي‪ .‬پلنگ تان‬
‫اُٿي‪ ،‬ڪال بيل جي بٽڻ تي آڱر رکيائين‪ .‬بيروڪمري ۾ داخل ٿيو‪ .‬بيري کي چانهه آڻن جو چئي‪ ،‬غسلخاني ۾ هليو ويو‪.‬‬
‫غسلخاني مان نڪتو ته بيري اڳواٽ ئي چانهه جي ٽري ٽيبل تي آڻي رکي هئي‪ .‬بيرو پرڀرو بيٺو هو‪ .‬هٿ ۾ وزٽنگ ڪارڊ‬
‫هئس‪.‬‬
‫کانسواء چيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫“رک” هن ڏانهس ڏسڻ‬
‫بيرو وزٽنگ ڪارڊ ميز تي رکي هليو ويو‪.‬‬
‫ڪرسي َء تي اچي ويٺو‪ .‬چانهه جو ڪوپ ٺاهيندي وزٽنگ ڪارڊ ڏٺائين‪ .‬ملڪي ۽ غيرملڪي اخبارن ۽ رسالن جي نمائندن‬
‫جا ڪارڊ هئا‪.‬‬
‫واچ ۾ وقت ڏٺائين‪ .‬سوا پنج ٿيا هئا‪ .‬هن سپ سپ ڪري چانهه پي‪ ،‬خالي ڪوپ ٽيبل تي رکي ڇڏيو‪ .‬ڪپڙا مٽائي ٻاهر‬
‫الء تيار ٿي بيٺو‪.‬‬
‫نڪرڻ ِ‬
 ‫بيرو اندر آيو‪ .‬ادب سان چيائين‪“ ،‬سائين‪ ،‬پکراج اوهان سان ملڻ آئي آهي‪”.‬‬
‫پروفيسر بيري ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫بيري ادب سان چيو‪“ ،‬شهر جي مشهور طوائف آهي‪ ،‬مون ته”‬
‫بيري پنهنجو جملو پورو نه ڪيو‪ ،‬پروفيسر ڪريم جي منهن تي ُگنڊ ڏسي خاموش ٿي ويو‪.‬‬
‫الء وقت ڪونهي‪”.‬‬ ‫پروفيسر واچ ۾ وقت ڏسندي چيو‪“ ،‬چئينس‪ ،‬مون وٽ ملڻ ِ‬
‫الء ملندي‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫منٽن‬ ‫پنجن‬ ‫فقط‬ ‫ٿي‬ ‫“مون ته اڳواٽ ئي چئي ڇڏيس‪ ”.‬بيري وراڻيو‪“ ،‬پر چوي‬
‫هن واچ ڏسندي پڇيو‪“ ،‬ڪٿي آهي؟”‬
‫“مالقاتي ڪمري ۾‪”.‬‬
‫“۽ اخباري نمائندا؟”‬
‫“اُهي هوٽل جي الئونچ ۾ ويٺا آهن‪”.‬‬
‫“تون هل‪ ”.‬پروفيسر ڪريم چيو‪“ ،‬هينئر پنج لڳي ويهه منٽ ٿيا آهن‪ .‬مان پوري ساڍي پنجين لڳي الئونج ۾ ايندس‪”.‬‬
‫بيرو ڪمري جو در کولي بيٺو‪ .‬پروفيسر ڪريم ڪمري مان نڪتو ۽ هن کانئس اڳ وڌي مالقاتي ڪمري جو در کوليو‪.‬‬
‫پروفيسر جڏهن اندر هليو ويو‪ ،‬تڏهن در بند ڪري ڇڏيائين‪.‬‬
‫ڪمري ۾ صوفا سيٽ جي ڪنڊ تي هڪ عورت پٺيري ويٺي هئي‪ .‬سندس ڪلها گول ۽ ڀريل هئا‪ .‬کيس گالبي رنگ جي‬
‫ساڙهي پاتل هئي‪.‬‬
‫“ڌي َء‪ ”.‬پروفيسر ڪريم چيو‪“ ،‬مون وٽ فقط ڏهه منٽ آهن‪”.‬‬
‫جاء تان اُٿي بيٺي‪ ،‬پر منهن نه ورايائين‪.‬‬
‫هو َء پنهنجي ِ‬
‫پروفيسر ڪريم پنهنجو جملو ورجايو‪“ ،‬مون وٽ فقط ڏهه منٽ آهن‪ ،‬ڌي َء‪”.‬‬
‫گهور ڪري نماڻين نگاهن سان پروفيسر ڪريم ڏانهن ڏسڻ لڳي‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫“سر‪ ”.‬هن ڪنبندڙ آواز ۾ هڪ لفظ چيو‪ .‬ڦيرو کائي‪،‬‬
‫پروفيسر ڪريم جي منهن تي هيڊ هارجي ويئي‪ .‬ماڻڪيون پٿر ٿي ويس‪ .‬ڀروون پاڻ ۾ ڳتجي ويس‪ .‬ٽنگن مان ست نڪري‬
‫ويس‪ .‬ڪرڻ تي هو‪ ،‬جو پاڻ سنڀالي صوفا تي ويهي رهيو‪ .‬ٻنهي هٿن سان منهن لڪائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫پکراج ميز تي رکيل جگ مان گالس ۾ پاڻي پيٽي آئي‪.‬‬
‫“پيئو‪ ”.‬هن آهستي چيو‪.‬‬
‫هن هٿن مان منهن ڪڍي پکراج ڏانهن ڏٺو‪ .‬پکراج هر حسين طوائف کان وڌيڪ حسين هئي‪ .‬پروفيسر ڪريم سندس هٿن‬
‫الء چپ چوريائين‪ ،‬ته فقط ايترو چئي سگهيو‪،‬‬ ‫مان گالس وٺي‪ ،‬يڪ ساهي سمورو پاڻي پي ويو‪ .‬ڪجهه سامت۾ آيو‪ .‬ڳالهائڻ ِ‬
‫“تون‪ ،‬نسيمه!”‬
‫“ها‪ ،‬سر‪ ”.‬هن ادب سان وراڻيو‪“ ،‬مان پکراج ٿي پيئي آهيان‪ ،‬سر‪”.‬‬
‫الء لفظ ڳوليندو رهيو‪.‬‬
‫هو خاموش رهيو‪ .‬ڳالهائڻ ِ‬
‫جوڻ مٽائڻ جو ذڪر ڪيو هو نه‪”.‬‬ ‫پکراج چيو‪“ ،‬اوهان هڪڙي دفعي هيمليٽ ۾ روح جي تشريح ڪندي‪ُ ،‬‬
‫پروفيسر ڪريم ڏانهس ڏٺو‪.‬‬
‫کانپوء جوڻ نه مٽائيندو آهي‪ ،‬سر‪ .‬ڪجهه انسان پنهنجي حياتي َء ۾ جوڻ مٽائيندا آهن‪ .‬جيئن‬ ‫ِ‬ ‫هن چيو‪“ ،‬انسان فقط مرڻ‬
‫مون‪”.‬‬
‫هو حيرت ۽ پيشماني َء مان ڏانهس نهاريندو رهيو‪.‬‬
‫“مان نسيمه مان پکراج ٿي پيئي آهيان‪ ”،‬هن چيو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ڳوري آواز ۾ ڳالهايو‪“ ،‬مان پاڻ کي معاف ڪري نه سگهيو آهيان‪ ،‬نسيمه‪”.‬‬
‫هن هڪدم وراڻيو‪“ ،‬مان ماضي َء جو داستان دهرائڻ نه آئي آهيان‪ ،‬سر‪”.‬‬
‫“مون توکي دوکو ڏنو آهي‪ ”،‬پروفيسر ڪريم سندس ڳالهه ٻڌي اڻٻڌي ڪندي چيو‪“ ،‬تنهنجو ڀرم ڀويو اٿم‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم تعليم ۽ تحقيق جا تجربا حاصل ڪيا هئا‪ ،‬پر جيڪا سمجهه پکراج زماني جا ستم سهي حاصل ڪئي هئي‪،‬‬
‫تنهن کيس ششدر ڪري ڇڏيو‪ .‬هن ماٺيڻي آواز ۾ چيو‪“ ،‬توهان کي بدنام نه ڪنديس‪ ،‬سر‪”.‬‬
‫الء مان ڌرتي َء‬
‫ساء‪ ،‬ڄڻ پاڻ سان ڳالهايائين‪“ ،‬ضمير جو هڪ زخم ڀرڻ ِ‬ ‫پروفيسر ڪريم جو ڪنڌ جهڪي ويو‪ .‬پنهنجي ِ‬
‫جي خاڪ اُڏائيندو رهيو آهيان‪ .‬علم ۽ عالمن جي موجودگي َء ۾ اندر جو چڀڪو وسارڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو آهيان‪ .‬دل‬
‫الء جدوجهد ڪندو رهيو آهيان‪ .‬پر‬ ‫جي ميدان ۾ مالمت ۽ ندامت جي متضاد قوتن جي جنگ کان منهن موڙي عالمي امن ِ‬
‫مان به ڪيترو نه ڀورڙو آهيان‪ .‬ضمير جو زخم به ڪڏهن ڀريو آهي!”‬
‫“پر مونکي توهان سان ڪابه شڪايت نه آهي‪ ”.‬پکراج چٽي آواز ۾ آهستي چيو‪“ ،‬فخر اٿم ته توهان جي شاگردياڻي رهي‬
‫چڪي آهيان‪”.‬‬
‫عذاب ۽ پشيماني َء جو احساس پروفيسر ڪريم جي وجود مان ڪوڙهه وانگر ڦاٽي نڪتو‪ .‬لفظ لفظ ڪوريندو‪ ،‬کيس چيريندو‬
‫رهيو‪ .‬چيائين‪“ ،‬ڏهن سالن ج و عرصو تمام طويل هوندو آهي‪ ،‬نسيم‪ .‬پر اڄ جڏهن توکي ڏٺو اٿم‪ ،‬تڏهن ڏهن سالن جو عرصو‬
‫ڏهن سيڪنڊن جي وڇوٽي َء تي بيٺل ٿو ڀانئجي‪ .‬انسان سائنس ۽ ٽيڪناالجي َء جي زور تي خدا کي وڃي ڪلهو هڻندو‪ ،‬پر‬
‫ويل وقت جي واڳ ورائي نه سگهندو‪ .‬نسيمه‪ ،‬اال ته اُهو وقت ٻيهر موٽي اچي جڏهن مان ڪراچي يونيورسٽي َء ۾ انگريزي َء‬
‫جو ليڪچرار هوس ۽ تون آنرس فرسٽ ايئر جي شاگردياڻي هئين َء‪ .‬اها گهڙي موٽي اچي جڏهن جنسي حوس جي راڪاس‬
‫مون کي ماري مات ڪيو هو ۽ مون تنهنجو ڀرم ڀوري ڇڏيو هو‪ .‬اال! اهو وقت موٽي اچي‪ .‬اهو راڪاس موٽي اچي ته مان‬
‫کانئس پهرين شڪست جو بدلو وٺان‪ .‬کيس نهوڙي ناس ڪيان‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جذبن جي واچوڙن ۾ وڪوڙجي ويو‪ .‬ڪو واڍو هو‪ ،‬جو وڍيندو پي ويس‪ .‬ڪو رازو هو‪ ،‬جو مٿان غمن جو‬
‫ڪوٽ اڏيندو پي ويس‪ .‬هُن اهڙي لهجي ۾ ڳالهايو جنهن مان صدين جي پڇتا ُء جو پڙاڏو پي آيو‪ .‬چيائين‪“ ،‬مان اُن ڏينهن کي‬
‫مالمت ڪندو آهيان نسيمه‪ ،‬جڏهن تنهنجي اعتبار جو آئينو چور چور ڪيو هوم‪ .‬جڏهن تنهنجو اعتماد حوس جي باهه۾ ڀسم‬
‫ڪيو هوم‪”.‬‬
‫هو صوفا تان اُٿي ويو‪ .‬ڀت ڏانهن منهن ڪري بيٺو‪ .‬اُتان چيائين‪“ ،‬مونکي تنهنجون اُهي وحشت ڀريل اکيون اڃا تائين ياد آهن‬
‫کانپوء مون ڏانهن ڏٺو هو‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫نسيمه‪ ،‬جن سان تو گهائل ٿيڻ‬
‫ڀت کي پٺي ڏيئي‪ ،‬پکراج ڏانهن منهن ڪندي چيائين‪“ ،‬جڏهن اندر ۾ امن نه آهي‪ ،‬تڏهن مان ڪهڙي عالمي امن جي تالش ۾‬
‫سر گردان رهيو آهيان! منهنجي پنهنجي وجود ۾ گهمسان آهي‪”.‬‬
‫پکراج شروع کان جيئن پلنگ وٽ بيٺي هئي‪ ،‬تيئن بيٺي رهي‪ .‬پنهنجي واچ ۾ وقت ڏسندي چيائين‪“ ،‬ڇهه ٿي رهيا آهن‪.‬‬
‫مونکي مطلب جي ڳالهه ڪرڻ گهرجي‪ .‬اخباري نمائندا اوهان جو انتظار ڪندا هوندا‪”.‬‬
‫ُ‬
‫پکراج جو آواز پروفيسر ڪريم جي ڪنن تائين ڄڻ پهچي نه سگهيو آهي‪ .‬هو پکراج جي سامهون اچي بيٺو‪ .‬پنهنجين اداس‬
‫۽ اونهين اکين سان ڏانهنس نهاريندي چيائين‪“ ،‬مان توسان شادي ڪندس‪ ،‬نسيمه‪”.‬‬
‫هو َء کانئس وک کن پري ٿي ويئي‪ .‬وڏي اعتماد سان وراڻيائين‪“ ،‬اڄ توهين جنهن علم‪ ،‬عزت ۽ ناموس جا مالڪ آهيو‪ ،‬تنهن‬
‫کي پنهنجي بڇڙي وجود سان داغدار نه ڪنديس‪”.‬‬
‫ُ‬
‫پکراج جو جملو ڀالو بڻجي روح مان پار ٿي ويس‪ .‬ڦٿڪي پيو‪ .‬چيائين‪“ ،‬مون ان وقت به پڇتائيندي چرين وانگر توکي ڳوليو‬
‫االء ڪهڙين اونداهين ۾ گم ٿي ويئي هئين َء‪”.‬‬‫هو‪ ،‬پر تون ٽٽل تاري وانگر ِ‬
‫“مونکي گم ٿيڻو پيو هو‪ ،‬سر‪ ”.‬پکراج ٿڌو ساهه ڀريندي چيو‪“ ،‬مون کي پنهنجي داغدار دامن کان وڌيڪ پنهنجي پي ُء ۽‬
‫الء مئل آهيان‪”.‬‬‫خاندان جي عزت جي اونو هو‪ ”.‬ڀريل آواز ۾ چيائين‪“ ،‬اڄ مان هنن ِ‬
‫“نسيمه‪ ”.‬پروفيسر ڪريم چيو‪“ ،‬تون جيئن آهين‪ ،‬جهڙي آهين‪ ،‬مان توسان شادي ڪندس‪”.‬‬
‫“ وساري ڇو نه ٿا ڇڏيو ان گناهه کي جنهن جو ڪوبه شاهد نه آهي‪ .‬نه نسيمه‪ ،‬نه نسيمه جي اندر واري عورت‪ ”.‬ڏک وچان‬
‫چيائين‪“ ،‬مان پکراج آهيان‪”.‬‬
‫هو ٻئي واڪا ڪندڙ خاموشي َء جي خالئن ۾ ٻن بيچين روحن وانگر هڪ ٻئي ڏانهن ڏسي رهيا هئا‪.‬‬
‫خاموشي ٽوڙيندي پکراج چيو “هڪ عرض کڻي آئي آهيان‪”.‬‬
‫ُ‬
‫جذبن جو طوفان آيو‪ ،‬لنگهي ويو‪ .‬دل جي ڌرتي احساسن جي زلزلي ۾ ڪنبي‪ ،‬وري ڄمي ويئي‪ .‬اميدن جو بتڪدو گهڙي کن‬
‫الء آباد ٿي‪ ،‬برباد ٿي ويو‪.‬‬
‫ِ‬
‫پروفيسر ڪريم چيو‪“ ،‬چئه‪”.‬‬
‫“اسد هينئر ڏهن سالن جو ٿيو آهي‪”.‬‬
‫“اسد؟”‬
‫“اسانجو اسد” پکراج ڇت ڏانهن نهاريندي وراڻيو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم حيرت ۽ شرمسار نگاهن سان ان عورت ڏانهن نهارڻ لڳو‪ ،‬جنهن سندس گناهه جي نشاني َء کي پهرين پيار‬
‫جو تحفو سمجهي سيني سان سانڍي رکيو هو‪.‬‬
‫“اسد کي پنهنجي ماحول کان ڌار ڪرڻ چاهيان ٿي‪ ”.‬هن دردناڪ آواز ۾ چيو‪“ ،‬کيس اسڪول ۾ داخال به نٿي ملي‪”.‬‬
‫“ڇو؟”‬
‫“ڇو جو هڪ وئشيا جو پٽ آهي‪”.‬‬
‫“منهنجو به ته آهي‪ ”،‬پروفيسر ڪريم چيو‪.‬‬
‫“هرگز نه‪ ”.‬هن اعتراض ڪيو‪“ ،‬اهو داغ اوهانجي ناموس تي لڳڻ نه ڏيندس‪”.‬‬
‫هو ٻئي هڪ ٻئي ڏانهن ڏسڻ لڳا‪.‬‬
‫پکراج چيو‪“ ،‬توهين کيس يتيم سمجهي پاڻ سان وٺي وڃو‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جي اکين ۾ لڙڪ لڙي آيا‪ .‬هن منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫“کيس پڙهڻ ۽ اسڪول وڃڻ جو ڏاڍو شوق آهي‪ ”.‬پکراج چيو‪“ ،‬ان واعدي تي توهان سان رهڻ تي راضي ڪيو ٿي مانس‪،‬‬
‫ته توهين کيس پڙهائيندا‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم آلين اکين سان پکراج ڏانهن ڏسڻ لڳو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬اسد ڪٿي آهي؟”‬
‫ٻاهر گاڏي َء ۾ ويٺو آهي‪ ”.‬پکراج وراڻيو‪“ ،‬پر واعدو ڪريو ته زندگي َء جي ڪنهن به دور ۾ کيس اصل حقيقت کان ڪڏهن‬
‫به واقف نه ڪندا‪”.‬‬
‫“ڇو؟”‬
‫“ڇو جو کيس پي ُء جي نالي کان نفرت آهي‪ ”.‬چيائين‪“ ،‬پرائمري اسڪولن ۾ ٻار کيس چيڙائيندا رهيا آهن‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم بيل وڄايو‪ .‬بيرو ڪمري ۾ آيو‪ .‬بيري کي چيائين‪“ ،‬ٻاهر گاڏي َء ۾ هڪ ٻار ويٺو آهي‪ .‬هن کي وٺي اچ‪”.‬‬
‫بيرو هليو ويو‪ .‬جيستائين اسد نه آيو‪ ،‬هو ٻئي خاموش رهيا ۽ هڪٻئي ڏانهن ڏسندا رهيا‪.‬‬
‫بيرو اسد کي در وٽ ڇڏي ويو‪.‬‬
‫ُ‬
‫الء سندس نگاهن آڏو بسنت هال جي ٻاهران اسد جو ڪرڻ ۽ ڪري اٿڻ وارو‬ ‫پروفيسر ڪريم اسد ڏانهن نهاريو‪ .‬گهڙي کن ِ‬
‫منظر اُڀري آيو‪ .‬زماني جي نفرت سندس منهن مان معصوميت ڦري ورتي هئي‪ .‬هو هوبهو پروفيسر ڪريم جهڙو هو‪ ،‬فقط‬
‫اکيون ۽ وار ما ُء وانگر ڪڪا هئس‪ .‬پروفيسر ڪريم جي دل ۾ پيار جو قدرتي جذبو جاڳي اُٿيو‪ .‬کيس سيني سان لڳائي‪،‬‬
‫پنهنجي ڀرسان ويهاري ڇڏيائين‪ .‬ڏٺائين‪ ،‬ته اکين مان اُداسي پي بکيس‪ .‬ٻانهن ورائي کيس پاڻ سان چهٽائيندي چيائين‪“ ،‬اڃان‬
‫پيار جو سج نه اُڀريو آهي‪ ،‬پٽ‪ .‬پر‪ ،‬يقين ڄاڻ ته صبح جو سوجهرو پري ناهي‪”.‬‬
‫بيمعني هو‪ .‬هن ڏانهس نهاريو‪ .‬کيس ٻانهه تي رهڙ مٿان رومال ٻڌل هو‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫الء‬
‫پروفيسر ڪريم جو جملو اسد ِ‬
‫پکراج وڌي اچي صوفه وٽ بيٺي‪ .‬اسد کي مٿي تي مٺي ڏيئي‪ ،‬ٻانهن ۾ ڀيڪوڙيء ڇڏيائين‪ .‬ڪجهه دير تائين کيس پاڻ کان‬
‫ڌار نه ڪيائين‪ .‬جڏهن لڙڪ لڪائي ڇڏيائين‪ ،‬تڏهن کيس ٻانهن مان ڪڍيائين‪ .‬ڀريل آواز ۾ چيائين‪“ ،‬اسد کي پنهنجو ڪري‬
‫توهان انسانيت جو ثبوت ڏنو آهي‪ .‬مون کي اجازت ڏيو‪ .‬خدا حافظ‪”.‬‬
‫يس‪ .‬ممتا جا موتي ڪارن ڪڪرن وانگر ڇپرن ۾ ُڇلي آيس‪ .‬چپ ڀيڪوڙي ڪمري جي در تائين‬ ‫ڪ َ‬ ‫اکين وسڻ جا ويس َ‬
‫هلي ويئي‪ .‬جڏهن در جي هٿيئي ۾ مٺ وڌائين‪ ،‬تڏهن اسد صوفه تان اٿي‪ ،‬ڊوڙ پائي ما ُء جي سيني ۾ وڃي منهن لڪايو ۽‬
‫سڏڪا ڀري روئڻ لڳو‪“ ،‬امان‪ ،‬مان جڏهن پڙهي رهندس تڏهن تو وٽ موٽي ايندس‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم صوفه تان اُٿي ما ُء ۽ پٽ وٽ وڃي بيٺو‪ .‬اسد کي وارن تي هٿ ڦيرائيندي چيائين‪“ ،‬اسين ٻئي موٽي‬
‫اينداسين‪ ،‬اسد‪ ،‬منهنجا پٽ – ان ڏينهن هي َء دنيا نئين نور سان منور هوندي‪”.‬‬
‫پکراج در کولي ٻاهر هلي ويئي‪.‬‬
‫الء غسلخاني ڏانهن هليو ويو‪.‬‬‫ِ‬ ‫ڌوئڻ‬ ‫منهن‬ ‫پاڻ‬ ‫ويهاري‪،‬‬ ‫تي‬ ‫پلنگ‬ ‫کيس‬ ‫آيو‪.‬‬ ‫۾‬ ‫ڪمري‬ ‫پنهنجي‬ ‫پروفيسر ڪريم اسد کي وٺي‬
‫ٻاهر نڪتو ته بيرو ڪمري ۾ بيٺو هو‪.‬‬
‫“ڇو‪ ”،‬هن ٽوال سان منهن اُگهندي کانئس پڇيو‪.‬‬
‫“سائين‪ ”.‬بيري ادب سان جواب ڏنو‪“ ،‬سائين‪ ،‬اخباري نمائندا اعتراض ڪري هليا ويا آهن‪”.‬‬
‫الء چيو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ٽيليفون تي رسيپشنسٽ سان ڳالهايو ۽ کيس مالقاتي ڪمري ۾ اچڻ ِ‬
‫اسد کي پنهنجي ڪمري ۾ ڇڏي هو مالقاتي ڪمري ۾ آيو‪ .‬رسيپشنسٽ اڳواٽ موجود هو‪.‬‬
‫“ڇا ٿيو؟” پروفيسر ڪريم کانئس پڇيو‪“ ،‬هو ڇو هليا ويا؟”‬
‫“چيائون ته توهان هڪ طوائف کي مٿن ترجيح ڏني آهي‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم کيس ڪو جواب نه ڏنو‪.‬‬
‫کانپوء هو احتجاج طور هليا ويا‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“هڪ ڪالڪ ڏهه منٽ انتظار ڪرڻ‬
‫الء ذهني طرح تيار نه آهيان‪”.‬‬‫پروفيسر ڪريم سوچ ۾ٻڏي ويو‪ .‬چيائين‪“ ،‬چڱو ٿيو جو هليا ويا‪ .‬مان ڪجهه به ڳالهائڻ ِ‬
‫رسيپشنسٽ ادب سان بيٺو رهيو‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم پنهنجي ڪمري ڏانهن ويندي کيس چيو‪“ ،‬مان جلسي کان اڳ ڪنهن سان به نه ملندس‪ .‬تون ٿنڪرس فورم‬
‫جي سيڪريٽري َء کي فون ڪري گهرائي وٺ‪ .‬مون کي ساڻس ڳالهائڻو آهي‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم ڪمري ۾ موٽي آيو‪ .‬اسد پلنگ تي ننڊ پيو هو‪ ،‬پيرن ۾ بوٽ هوس ۽ سندس پير لٽڪي رهيا هئا‪ .‬هن بوٽ‬
‫الهي‪ ،‬سندس ٽنگون مٿي ڪري‪ ،‬مٿانئس بالنڪيٽ وجهي ڇڏيو‪ .‬پاڻ آرام ڪرسي َء تي ويهي رهيو‪ .‬آرام نه آيس ته اُٿيو‪.‬‬
‫خطن لکڻ جو پيڊ کڻي‪ ،‬اڌ ڪالڪ ۾ ٽي – چار مختصر خط لکي لفافن ۾ وجهي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ان وقت رات جا اٺ ٿيا هئا‪ .‬کيس ساڍي اٺين لڳي قلعي ۾ عام جلسي کي خطاب ڪرڻو هو ۽ کيس مٿي ۾ هلڪو هلڪو سور‬
‫محسوس ٿي رهيو هو‪.‬‬
‫اوچتو سندس ڪمري جو در کليو ۽ ٿنڪرس فورم جو سيڪريٽري سهڪندو اندر آيو‪ .‬ويڙهيل سيڙهيل ڪاغذ کوليندي‬
‫چيائين‪“ ،‬سائين‪ ،‬غضب ٿي ويو‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جواب ڏيڻ بدران هٿ لکيل پوسٽر پڙهڻ لڳو‪ ،‬جنهن ۾ مٿس هڪ طوائف سان هڪ ڪالڪ تائين هوٽل‬
‫جي ڪمري ۾ عيش ڪرڻ جو الزام لڳايل هو‪.‬‬
‫“اها ڳالهه باهه وانگر ماڻهن ۾ پکڙجي ويئي آهي‪ ”،‬سيڪريٽري َء چيو‪“ ،‬ماڻهن جلسي جي پنڊال کي باهه ڏيئي مٿس گند جا‬
‫ڊهه اُڇالئي ڇڏيا آهن‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم فڪرمند ٿي اسد ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫سيڪريٽري َء اسد ڏانهن اشارو ڪندي چيو‪“ ،‬هجوم هيڏانهن اچي رهيو آهي‪ .‬هن کي هتي ڏسي توهان ٻنهي کي ماري‬
‫وجهندا‪”.‬‬
‫“ڇو‪ ،‬هن کي ڇاهي‪ ”.‬هن اسد جي وارن تي هٿ ڦيرائيندي پڇيو‪“ ،‬ڇا هي ُء دنيا جي ٻين ٻارن جهڙو ناهي؟”‬
‫“هي ُء حرامي ٻار آهي‪ .‬هن جي پي ُء جو ڪو پتو ڪونهي‪ ”.‬سيڪريٽري َء چيو‪“ ،‬توهين دير نه ڪريو‪ ،‬هجوم جي اچڻ‬
‫کان اڳ هتان هليا وڃو‪”.‬‬
‫پروفيسر ڪريم سيڪريٽري َء جي منهن ۾ نهاريندي چيو‪“ ،‬دنيا جي ڪيترن انسانن کي پڪ آهي ته جنهن کي هو پنهنجو‬
‫پي ُء سمجهن ٿا‪ ،‬سو حقيقت ۾ سندن پي ُء آهي به‪ ،‬يا نه‪”.‬‬
‫“اهي ڳالهيون اجايون آهن‪ .‬حرامي ٻار بهرحال حرامي آهي‪ ”.‬سيڪريٽري َء واچ ڏسندي چيو‪“ ،‬وقت نه وڃايو‪ .‬مون توهان‬
‫الء ٽيڪسي آندي آهي‪ .‬هجوم جي پهچڻ کان اڳ هتان هليا وڃو‪ .‬ڪوٽڙي َء تان ڪانه ڪا ريل ملي ويندو‪”.‬‬ ‫ِ‬
‫پروفيسر ڪريم اسد کي ننڊ مان جاڳايو‪ .‬هو اکيون مهٽيندو پلنگ تي ويهي رهيو‪ .‬کيس پنهنجي آڱر هٿ ۾ ڏيندي چيائين‪،‬‬
‫“هل پٽ‪”.‬‬
‫“ڪيڏانهن؟” اسد حيرت مان پڇيو‪.‬‬
‫“جتي انصاف روايتن جو غالم نه هوندو” پروفيسر کيس پلنگ تان اُٿاريندي چيو‪.‬‬
‫پوء جڏهن ريل جي ٿرڊ ڪالس گاڏي جي ڪنڊ ۾ ويهي پروفيسر ڪريم ۽ ننڍڙو اسد ڪنهن نامعلوم منزل ڏانهن وڃي‬ ‫۽ ِ‬
‫رهيا هئا‪ ،‬تڏهن هر طرف هيبتناڪ اوندهه ڇانئجي ويئي هئي‪.‬‬
‫پروفيسر ڪريم جي پريشان ذهن ۾ پکراج جو جملو کاٽ هڻندو رهيو ته “اسد کي پي ُء جي نالي کان به نفرت آهي‪ .‬اسد کي‬
‫پي ُء جي نالي کان به نفرت آهي‪”.‬هن ٻانهن ورائي اسد کي اهڙي نموني پاڻ سان چهٽائي ويهاريو ڄڻ ته اسد کي ڪو‬
‫کانئس ڇني ڌار ڪري رهيو هو‪ .‬اسد منهن مٿي ڪري ڏانهس ڏٺو‪.‬‬
‫هڪ ٻئي ڏانهن ڏسي ٻنهي دري َء کان ٻاهر اوندهه جي پوالر ۾ نهاريو‪.‬‬
‫ريل رڙيون ڪندي‪ ،‬گجندي ۽ گوڙ ڪندي اوندهه جو درياهه جهاڳيندي پئي ويئي‪.‬‬
 ‫پل صراط‬
‫منهنجي زال يعني گهر واري‪ ،‬گذريل آچر ڏينهن صبح جو عادت جي خالف سوير ننڊ مان اُٿي ويٺي‪ .‬هون َء هر آچر تي هو َء‬
‫دير سان ننڊ مان اُٿندي آهي‪ .‬ننڊ نه هوندي اٿس‪ ،‬پر تڏهن به دت هنيو سمهي پئي هوندي اهي‪ .‬آچر ڏينهن ٻارن جا اسڪول‬
‫بند هوندا آهن‪ .‬مونکي به پوسٽ آفيس وڃي لفافن ۽ ڪارڊن تي ٺپا هڻڻا نه پوندا آهن‪ .‬تنهنڪري آچر ڏينهن صبح جو منهنجي‬
‫سر ويل اُٿي ڪڙڪ چانهه ۽ سڪل ماني َء واري صحت – بخش نيرن تيار ڪرڻي نه پوندي آهي‪ .‬آچر‬ ‫گهرواري َء کي ا َ ُ‬
‫ڏينهن اسانجا ٻار ڍَ َو تي ننڊ ڪندا آهن‪ .‬ٻار ما ُء سميت قطار ۾ قديم ۽ ٽُڪيل گلم تي تيل لڳل ميرن ويهاڻن تي ٿڪل مٿا رکي‬
‫الء آهيان ته جيئن منهنجا ٻار ننڊ‬ ‫ننڊ ۾ الوٽ پيا هوندا آهن‪ .‬گهر ۾ ماٺ هوندي آهي‪ .‬مان جاڳندو رهندو آهيان‪ .‬جاڳندو ان ِ‬
‫ڪري سگهن‪.‬‬
‫ُ‬
‫گذريل آچر ڏينهن صبح جو جنهن وقت منهنجي گهر واري عادت خالف جلدي ننڊ مان اٿي کڙي ٿي‪ ،‬تنهن وقت مان هڪ‬
‫روزاني اخبار ۾ “مغز ڦاڙ” معمو حل ڪرڻ ۽ هڪ لک رپيا حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هوس ۽ خيالن ئي‬
‫خيالن ۾ هوائي قلعا نه‪ ،‬پر هڪ هوائي ڪچو گهر‪ ،‬تن ڍڪڻ جيترو ڪپڙو ۽ ٻه ويال ماني حاصل ڪرڻ جا هوائي خواب‬
‫ڏسي رهيو هوس‪.‬‬
‫“مغز ڦاڙ” معمي ۾ ڪل اَٺ خال وارا اڻپورا جمال ڏنل هئا‪ .‬هر هڪ اڻپوري جملي جي پڇاڙي َء ۾ ٽي لفظ لکيل هئا‪ ،‬جن‬
‫مان هڪ لفظ خال ۾ وجهي جملو پورو ڪرڻو هو‪ .‬جنهن وقت منهنجي گهر واري ننڊ مان سجاڳ ٿي‪ ،‬تنهن وقت مان “مغز‬
‫ڦاڙ” معمي جو جملو نمبر ٽيون پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هوس‪ .‬ٽيون اڻپورو جملو هن ريت هو‪.‬‬
‫عورت‪ .....‬آهي‪( .‬رحمت‪ ،‬زحمت‪ ،‬رغبت‪).‬‬
‫معني تي ويچار ڪري‬ ‫ٰ‬ ‫ظاهري‬ ‫۽‬ ‫باطني‬ ‫جي‬ ‫زحمت‬ ‫۽‬ ‫رحمت‬ ‫وقت‬ ‫جنهن‬ ‫هئي‪.‬‬ ‫الء آلجبرا‬
‫معني منهنجي ِ‬
‫ٰ‬ ‫لفظ رغبت جي‬
‫رهيو هوس‪ ،‬تنهن وقت منهنجي گهرواري ننڊ مان سجاڳ ٿي‪ .‬ويچار ويچارو دماغ مان نڪري ويو‪.‬‬
‫مون اخبار جي “مغز ڦاڙ” معمي تان نظرون هٽائي گهر واري َء ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو َء اُداس نگاهن سان ٽُڪيل گلم تي ستل ستن‬
‫ٻارن ڏانهن ڏسي رهي هئي‪( .‬مونکي هللا جي ڏني مان چار پٽ ۽ ٽي ڌيئر آهن‪ .‬هڪ ٻار پنڌ ۾ آهي‪ -‬ماشا َء هللا)‪.‬‬
‫منهنجي گهرواري َء ڳرا ڇپر مٿي ڪري مونڏانهن نهاريو‪ .‬مونڏانهن ڏسي‪ ،‬وري ٻارن ۾ اکيون کپائي ڇڏيائين‪ .‬سوچيم‪ ،‬ٻارن‬
‫الء چيم‪“ ،‬ان ۾ منهنجو تر جيترو به ڏوهه ناهي‬ ‫جي پلٽڻ پريشان ڪيو اٿس‪ ،‬تنهن ڪري سندس پريشاني دور ڪرڻ ِ‬
‫موالئڻ!” اُڀ ڏانهن آڱر اُڀي ڪندي چيم‪ “ ،‬هو سڄو ڪم آسمان واري جو اٿئي‪ .‬منهنجي ڪهڙي مجال آهي جو انسان پيدا‬
‫ڪري سگهان‪ .‬مان ته هڪ عاجز بندو گندو آهيان‪ ،‬هللا سائين َء جو موسٽ اوبيڊئنٽ سرونٽ آهيان‪”.‬‬
‫ُ‬
‫هن جواب نه ڏنو‪ .‬تيل ۾ َڀتُ ٿيل ويهاڻو ڀت سان کپائي‪ ،‬ويهاڻي کي ٽيڪ ڏيئي ويٺي‪ .‬سندس غمگين چهرو وڌيڪ اداس ٿي‬
‫الء چيم‪“ ،‬فڪر نه‪ ،‬ڪر موالئڻ! هر انسان پنهنجي نصيب جو‬ ‫ويو‪ .‬ٻارن مان اک ئي نه پي ڪڍيائين‪ .‬کيس دلداري ڏيڻ ِ‬
‫الء به ڪنهن نه ڪنهن راشن شاپ تي ان جو داڻو ضرور موجود هوندو‪ ،‬جنهن تي سندس نالي‬ ‫داڻو پائي کائيندو آهي‪ .‬هنن ِ‬
‫جو ٺپو لڳل هوندو‪”.‬‬
‫الء ته اسانجي ستن ٻارن مان هر‬ ‫الء ڇپر کڻي مونڏانهن ڏٺو ۽ ٻيهر اکيون ٻارن ۾ اٽڪائي ڇڏيائين‪ .‬کيس قائل ڪرڻ ِ‬ ‫هن کن ِ‬
‫الء عبرتڪدو آهي‪ .‬هر انسان‬ ‫الء دنيا ۾ آيو آهي‪ ،‬چيم‪“ ،‬موالئڻ‪ ،‬هي َء دورنگي دنيا اکين وارن ِ‬ ‫هڪ ڪنهن خاص مقصد ِ‬
‫هتي قدرت جا ڪرشما ڏسڻ آيو آهي‪ .‬اسانجا ٻار به قادر جي قدرت جا ڪرشما ڏسڻ آيا آهن‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬ڌرتي َء مان سلو‬
‫ڦٽڻ‪ ،‬مينهن وس ڻ‪ ،‬چنڊ تارن جو چمڪڻ وغيره‪ .‬ڏس نه‪ ،‬ڪهڙي نه حيرت ۾ وجهندڙ ڳالهه آهي ته درياهه وهي ٿو‪ ،‬آهي نه‬
‫ڪمال جهڙي ڳالهه! مار‪ ،‬درياهه وهي ٿو‪ ،‬اُف!” ڳالهه کي اڌ ۾ روڪي‪ ،‬اک ٽيٽ ڪري گهرواري َء ڏانهن ڏٺم‪ .‬هو َء ڪنهن‬
‫الء چيم‪“ ،‬هي اسانجا ٻار‪ ،‬يعني ڪنڊو‪ ،‬پتاشو‪ ،‬انب وغيره‬ ‫بيڪار ٺپي وانگر خاموش ويٺي هئي‪ .‬سندس دل وڏي ڪرڻ ِ‬
‫هڪ نه هڪ ڏينهن وڏا ٿيندا‪ .‬ڪڻڪ جو فصل ڏسي حيران ٿيندا‪ .‬درياهه کي وهندو ڏسي کين ڏندين آڱريون پئجي وينديون‪.‬‬
‫هڪدم سجدي ۾ ڪري پوندا‪ .‬اهوئي سندس پيدا ٿيڻ ۽ دنيا دورنگي َء ۾ اچڻ جو مقصد آهي‪”.‬‬
‫ڏٺم‪ ،‬ان سموري ڪٿا جو مٿس ڪوبه اثر نه ٿيو‪ .‬هو َء ٻارن کي ڏسندي رهي‪ .‬سندس ساهه جي هلڻ جي رفتار تيز ٿي ويئي‪.‬‬
‫ٻڌاء موالئڻ‪ ،‬پيڪا ته نه ياد آيا اٿئي؟”‬
‫تڏهن هڪ خيال بيرنگ خط وانگر اڳيان اچي بيٺو‪ .‬پڇيومانس‪“ ،‬سچ ِ‬
‫هن جواب نه ڏنو‪.‬‬
‫“اٽو ته نه کٽو آهي؟”‬
‫“تون ته اصل کان موڳو مٽر آهين‪ ”.‬هو َء هڪدم ا ُٿلي پيئي‪ .‬روئڻهارڪي ٿي ويئي‪.‬‬
‫مون کي موڳو مٽر سڏيائين‪ ،‬پرمون کي حيرت نه ٿي‪ .‬اهو جملو گهڻو اڳ جڏهن پهريون دفعو سندس واتان ٻڌو هوم‪ ،‬تڏهن‬
‫مون کان ڇرڪ نڪري ويو هو‪ .‬اُنهن ڏينهن ۾ اسان ڳوٺ ڇڏي حيدرآباد ۾ اچي رهيا هئاسين‪ .‬جيستائين رئيس ربڏني ميتڙي‬
‫(اهو ڪنهن ماڻهو َء جو نالو ناهي‪ ،‬اسان جي اباڻي ڳوٺ جو نالو آهي) ۾ رهندا هئاسين‪ ،‬منهنجي گهر واري مون کي “انب‬
‫جا پي ُء” ڪري ڪوٺيندي هئي‪ .‬مون سان اک مالئي نه سگهندي هئي‪ .‬اُنهن ئي ڏينهن ۾ مون ميٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو‬
‫پوء جڏهن حيدرآباد جي هڪ پوسٽ آفيس ۾ لفافن ۽ ڪارڊن تي ٺپا هڻڻ جهڙي اهم ۽ عاليشان نوڪري ملي ويئي‪ ،‬تڏهن‬ ‫۽ ِ‬
‫اسان ڳوٺ رئيس ربڏني ميتڙي مان ٽپڙ سهيڙي‪ ،‬اچي حيدرآباد جا وڻ وسايا‪( .‬اهو فقط محاورو آهي‪ ،‬شهر جا وڻ وسائڻ‬
‫منسپالٽي جو ڪم آهي)‪ .‬ٺپا هڻندي ڪجهه عرصو گذريو هوندو‪ ،‬جو هڪڙي ڏينهن منهنجي گهرواري َء چيو هو‪“ ،‬آئون‬
‫توکي هينئر انب جا پي ُء ڪري نه ڪوٺينديس‪ ”.‬سبب پڇڻ تي ٻڌايائين‪“ ،‬انب به ڪو نالو آهي! پاڙي جا ٻار انب کي‬
‫الء ڄڻ ڪچي گهر جي ڇت اڏامي ويئي‪ .‬چيو‬ ‫چيڙائن ٿا‪ .‬تنهن ڪري مون انب جو نالو درپن ڪمار رکيو آهي‪ .‬منهنجي ِ‬
‫هوم‪“ ،‬ڪهڙيون ڳالهيون ٿي ڪرين موالئڻ‪ .‬انب ۾ ڪهڙو عيب آهي‪ .‬منهنجو پنهنجو نالو واڱڻ آهي‪ .‬بابا جو نالو ليمون‬
‫آهي‪ .‬گهر واري َء مون کي سمجهايو هو‪ “ ،‬هينئر اسين شهر ۾ ٿا رهون‪ .‬شهري ٿي رهڻو پوندو يا شهر نيڪالي ملندي‪ .‬مون‬
‫به پنهنجو نالو مٽائي ڇڏيو آهي‪ ”.‬مون کي روئڻ آيو‪ .‬هن ٻڌايو‪“ ،‬مون پنهنجا ٻه ناال رکيا آهن‪ .‬هڪ افشان ۽ٻيو صبيحه‬
‫خانم‪ .‬تون مون کي افشي سڏيندو ڪر‪ .‬مان ان انڪشاف تي بيهوش ٿي ڪرڻ تي هوس‪ ،‬جو هن ٻڌايو هو‪“ ،‬تنهنجو نالو به‬
‫هينئر واڱڻ ناهي‪ .‬مون هڪ اڙدو ناول ۾ هيري جو نالو ارسالن پڙهيو آهي‪ .‬مون کي ڏاڍو وڻيو آهي اڄ کان تون ارسالن‬
‫آهين‪ ”.‬کانئس پڇيو هيم ته‪“ ،‬ارسالن صاحب غازي صالح الدين ايوبي َء جو بورچي ته نه هو؟” تڏهن هن پهريون دفعو مون‬
‫کي چيو هو‪“ ،‬تون ته صفا ڪو موڳو مٽر آهين‪”.‬‬
‫ان ڳالهه کي چار – پنج سال گذري ويا آهن‪ .‬ان عرصي ۾ مان ٺپا هڻندو رهيو آهيان ۽ منهنجي زال عرف افشي ٻار ڄڻيندي‬
‫رهي آهي‪ .‬ان دوران هن ٽي سو پنجونجاهه اُڙدو – پنجابي فلمون ڏٺيون آهن ۽ پيسو روز تي ملندڙ ٻارهن سو ٻٽيهه‬
‫الء مان ٽپال مان رساال ۽ ڪتاب پار ڪندو‬ ‫مسواڙي ناول ۽ افسانن جا مجموعا پڙهيا آهن‪ .‬سندس خرچ پکو پورو ڪرڻ ِ‬
‫آهيان ۽ ڇوٽڪي گهٽي َء جي ڪٻاڙين کي ٻڌي ليکي وڪڻي ايندو آهيان‪ .‬هو َء روزانو ٻه رومانٽڪ ناول پڙهندي آهي ۽‬
‫رومانٽڪ خواب ڏسندي آهي‪.‬‬
‫گذريل آچر تي جڏهن منهنجي گهرواري َء ڪاوڙ مان چيو‪“ ،‬تون ته صفا ڪو موڳو مٽر آهين‪ ”.‬تڏهن هڪدم مون کي ياد‬
‫آيو ته موالئڻ ضرور ڪو غريب خواب (عجيب نه‪ ،‬ڇو جو امير ماڻهو عجيب خواب ڏسندا آهن‪ .‬غريب ماڻهو فقط غريب‬
‫خواب ڏسندا آهن) ڏٺو آهي‪ .‬پڪ ڪرڻ خاطر کانئس پڇيم‪“ ،‬موالئڻ خواب ته نه ڏٺو اٿئي‪”.‬‬
‫پوء اڌ رئو ويڙهي سيڙهي وات تي رکي روئي پيئي‪ .‬هڪدم سمجهي ورتم ته افشي‪ ،‬عرف‬ ‫هن ڪنڌ ڌوڻي ها ڪئي ۽ ِ‬
‫ليلي يا سيف الملوڪ ڇاپ خواب ڏٺو آهي‪.‬‬ ‫ٰ‬ ‫الف‬ ‫ڪو‬ ‫ضرور‬ ‫اڄ‬ ‫صبيحه خانم‪ ،‬يعني منهنجي زال‬
‫سندس پاسي ۾ وڃي ويٺس‪ .‬پرچائيندي پڇيو مانس‪“ ،‬ڪهڙي قسم جو خواب ڏٺو اٿئي‪ .‬خوفناڪ‪ ،‬پراسرار يا ڀوائتو‪”.‬‬
‫جواب جي بدران سندس اوڇنگارن جو آواز ٻڌم‪.‬‬
‫پڇيومانس‪“ ،‬ڪوه ڪاف جو جن ته نه ڏٺو اٿئي؟”‬
‫وراڻيائين‪“ ،‬نه‪”.‬‬
‫“راڪاس؟”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“سامري جادو گر؟”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“راوڻ؟”‬
‫“اون – هون‪”.‬‬
‫“راڪيٽ؟”‬
‫جواب نه مليو‪.‬‬
‫“نيپام بم؟”‬
‫جواب نه مليو‪.‬‬
‫“ايٽم بم – هيڊروجن بم؟”‬
‫جواب نه مليو‪.‬‬
‫“موشي دايان؟”‬
‫جواب مليو‪ .‬چيائين‪“ ،‬مان ته اصل کان چوندي آهيان ته تون صفا موڳو مٽر آهيان‪”.‬‬
‫ٻڌاء ته خواب ۾ ڇا ڏٺو اٿئي‪”.‬‬
‫پوء کڻي ِ‬ ‫“ته ِ‬
‫ٻه – چار سڏڪا ڀري‪ ،‬سنگهه ڪڍي‪ ،‬وڏو ساهه کڻي چيائين‪“ ،‬اڄ آئون‪ ....‬آئون‪”....‬‬
‫“آئون آئون نه ڪر‪ .‬ڳالهه ڪر‪”.‬‬
‫“اڄ خواب ۾ ساڳيو بزرگ ڏٺو اٿم‪ ،‬جيڪو گذريل سال به هڪ دفعو خواب ۾ آيو هو‪”.‬‬
‫بزرگ! ڪهڙو بزرگ ؟”‬
‫“جنهن جي مٿي ۽ مڇن جا وار اڇا پشم جهڙا ۽ ڀروون به اڇيون هونديون آهن‪”.‬‬
‫“اوهه! تون ته اجائي پريشان ٿي آهين‪”.‬‬
 ‫“اجائي پريشان ٿي آهيان؟”‬
‫“ها‪ ”.‬کيس سمجهايم‪“ ،‬اهو اڇين ڀروون‪ ،‬پنبڻن ۽ پشم جهڙن وارن وارو ٻڍو وڏو ڦڏيباز اٿئي‪ .‬تون کيس نٿي سڃاڻين‪”.‬‬
‫“تون ته ڄڻ سڃاڻينس ٿو‪”.‬‬
‫“ڇو نه اهو ٻڍو بزرگ وغيره ناهي‪ ،‬اهو مشڪرو ڪرستانن جو سانتاڪالز اٿئي‪”.‬‬
‫منهنجي گهر واري ڪاوڙجي ويئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬اخبر اٿئي‪ ،‬موڳا مٽر‪ .‬اڄ هن ڳالهايو به هو‪”.‬‬
‫“ڳالهايو هو!”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“ڇا ڳالهايائين؟ منهنجو مطلب آهي‪ ،‬ڇا چيائين؟”‬
‫افشان عرف صبيحه خانم‪ ،‬يعني منهنجي گهر واري َء جواب ڏيڻ بدران اڌ رئي جو ويڙهوٽو وات ۾ وجهي سڏڪن ۽‬
‫کانپوء‪ ،‬ٿڌو ساهه کڻي روئڻ بند‬‫ِ‬ ‫اوڇنگارون ۾ اچي ڇٽڪي‪ .‬مون کيس ڪجهه دير تائين روئڻ ڏنو‪ .‬پنج منٽ کن روئڻ‬
‫ڪري ڇڏيائين‪.‬‬
‫ٻڌاء ڪُراڙي ڇا چيو؟”‬ ‫“ها‪ ،‬شاباش‪ ”.‬کيس آٿت ڏنم‪ِ “ ،‬‬
‫“چيائين‪ ”.‬هن ڳالهايو‪“ ،‬چيائين‪ ،‬اي خدا جي نيڪ بندي‪ ،‬هللا جي راهه ۾ پنهنجي سڀ کان پياري شي َء قربان ڪر‪”.‬‬
‫“ان ۾ روئڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي‪”.‬‬
‫هن ٻيهر روئڻ شروع ڪيو‪ .‬سندس روئڻ ۽ هنجون هارڻ جو سلسلو جاري هيو‪ ،‬جو اسان جو ننڍو پٽ پتاشو ۽ پياري ڌي َء‬
‫گدامڙي جاڳي پيا‪ .‬ٻئي ٻار ما ُء کي روئيندي ڏسي روئڻ لڳا‪ .‬مون کين سرچائڻ جي ڪوشش ڪئي‪ ،‬پر ٻئي ٻار سخت‬
‫ڪاوڙجي ويا‪ .‬پتاشي پنهنجي ننڍڙي ُمڪ اوالريندي چيو‪“ ،‬تو امان کي ماليو آهي‪”.‬‬
‫کين عرض ڪيم‪“ ،‬اڙي بابا‪ ،‬مون نه ماريو اٿس‪ .‬توهين خدا جي واسطي سمهي پئو‪ .‬اڄ آچر آهي‪”.‬‬
‫“نه نه‪ .‬تو امان کي ماليو آهي‪”.‬‬
‫منهنجي گهرواري َء پتاشي کي ساڄي ۽ گدامڙي َء کي کاٻي گوڏي تي ويهاري ڇڏيو‪ .‬ٻئي ٻار ما ُء سان چنبڙي‪ ،‬خونخوار‬
‫نظرن سان موڏانهن ڏسڻ لڳا‪ .‬مون هٿ جوڙي ٻنهي کان معافي ورتي‪ .‬هنن معاف نه ڪيو‪ .‬پتاشي ڄڀ ڏيکاري منهنجا چٻرا‬
‫ڪڍيا‪.‬‬
‫ٻڌاء ته‪ ،‬مان پنهنجي ڪهڙي شي َء قربان ڪيان؟”‬ ‫ٻڌاء نه موڳا مٽر‪ ”.‬افشي َء چيو‪ِ “ ،‬‬ ‫“ ِ‬
‫لنواء موالئڻ‪”.‬‬
‫“ ِ‬
‫“لنوايان؟” هن ڌوڏا ڦوٽاري چيو‪“ ،‬لنوايان؟ هان! هللا جي راهه ۾ پنهنجي پياري شي َء قربان نه ڪيان! تون ڪافر آهين‪،‬‬
‫انشا َء هللا دوزخ ۾ ويندين‪”.‬‬
‫“دوزخ ۾ ويندس جو آسمان تي به ڄڻ انڌير آهي‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬هڪ دفعو رڳو “مغز ڦاڙ” معمي جو صحيح حل نڪرڻ ڏي‪.‬‬
‫پوء‬
‫ڏسجانء‪ ”.‬هڪ مسيت ٺاهرائيندس‪ ،‬ٻه حج ڪندس ۽ پنجن فقيرن کي هڪ ويلو ماني کارائيندس‪ِ .‬‬ ‫ِ‬ ‫پوء ويٺي تماشا‬ ‫ِ‬
‫ڪيئن ۽ ڇو دوزخ ۾ ويندس‪”.‬‬
‫ٻڌاء ته مان پنهنجي ڪهڙي پياري شي َء قربان‬ ‫“تون نه فقط موڳو مٽر آهين‪ ،‬پر شيخ چلي به آهين‪ ”.‬هن چيو‪“ ،‬تون مونکي ِ‬
‫ڪيان؟”‬
‫اسان ٻئي سوچڻ لڳاسين‪.‬‬
‫مونکي پنهنجي زال جون ٻه چار شيون سجهي آيون‪ ،‬جيڪي کيس جان کان پياريون هيون‪ .‬کيس صالح ڏنم‪“ ،‬هو جيڪو‬
‫شيفون جو ڪرمچي رئو اٿئي نه‪ ،‬اڙي پامڪ وارو‪ ،‬اهو توکي ڏاڍو پيارو آهي‪ .‬هللا جي راهه ۾ قربان ڪري ڇڏ‪”.‬‬
‫افشان‪ ،‬عرف صبيحه خانم‪ ،‬يعني منهنجي گهرواري َء ڏاڍي َء ڪاوڙ مان مونڏانهن نهاريو‪ .‬سمجهيم‪ ،‬کيس ٻي ڪا شي رئي‬
‫کانپوء مونکي ڪپڙن سبڻ جي مشين جو خيال آيو‪ ،‬جيڪا اسان قسطن تي‬ ‫ِ‬ ‫کان به وڌيڪ پياري آهي‪ .‬گهڻي سوچ ويچار‬
‫ورتي هئي‪ .‬ان مشين جو نالو “سنگيت” هو ۽ منجهانئس اٽي پيهڻ جي مشين جهڙوآواز ايندو هو (هينئر اُن مشين مان ريل‬
‫گاڏي َء جي انجڻ جهڙو آواز ايندوآهي‪ ).‬اها مشين منهنجي گهرواري َء کي ساهه کان پياري هئي‪.‬‬
‫هڪدم خوش ٿيندي چيم‪“ ،‬موالئڻ‪ ،‬ڪپڙن سبڻ جي مشين “سنگيت” هللا جي راهه ۾ قربان ڪري ڇڏ‪ .‬ان مان ٻه فائدا ٿيندا‪”.‬‬
‫هن ڀروون ڳتي مون ڏانهن ڏٺو‪ .‬مان ڳالهائيندو رهيس‪“ .‬ٻه فائدا هن ريت ٿيندا‪ .‬اول ته تون پنهنجي سڀ کان پياري شي هللا‬
‫کانپوء اوڙي پاڙي جا ڪن ٺري پوندا‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪندينء‪ .‬ٻيو ته مشين جي قرباني َء‬
‫ِ‬ ‫جي راهه ۾ قربان‬
‫منهنجي گهرواري َء ساڙ کائيندي چيو‪“ ،‬مان ته اصل کان چوندي آهيان‪ ،‬تون صفا موڳو مٽر آهين‪”.‬‬
‫پتاشو ۽ گدامڙي تاڙيون وڄائي کلڻ لڳا‪.‬‬
‫منهنجي گهرواري َء چيو‪“ ،‬ڪڏهن ڪنهن َر َون ۽ مشينن جي به قرباني ڏني آهي؟”‬
‫“موالئڻ!” منهنجي نڙي خشڪ ٿي ويئي‪ ،‬پڇيم‪“ ،‬ڪُهڻ ٻُهڻ جي ڳالهه آهي ڇا؟”‬
‫“ٻيو نه ته مغز ڦاڙ معمو حل ڪرڻ جي ڳالهه آهي‪ ”.‬هن وات چٻو ڪندي چيو‪.‬‬
 ‫هو َء ۽ مان سوچڻ لڳاسين‪.‬‬
‫گدامڙي َء پتاشي کي پير ۾ چهنڊڙي وڌي‪ .‬پتاشو وات ڦاڙي روئڻ لڳو‪ .‬منهنجي گهرواري َء جون ڳتيل ڀروون هڪ ٻئي کان‬
‫ڌار ٿي ويون‪ .‬سوچ ۾ چنجهيون ٿيل اکيون ويڪريون ٿي ويس‪ .‬هلند ڙ ساهه جو سلسلو ڪجهه تيز ٿي ويس‪ .‬پنهنجون اکيون‬
‫پوء ڏسندي ئي ڏسندي گدامڙي َء کي ڀاڪر پائي روئڻ لڳي‪ .‬پتاشي پنهنجو روئڻ بند ڪري‬ ‫گدامڙي َء تي کپائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫ڇڏيو ۽ حيرت وچان ما َء جي منهن ۾ ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫گهرواري َء کان پڇيم‪“ ،‬ڇو‪ ،‬ڇا ٿيو موالئڻ‪”.‬‬
‫هن جواب نه ڏنو‪ ،‬گدامڙي َء کي ڀاڪر ۾ ڀيڪوڙي ڇڏيائين‪.‬‬
‫“روئين ڇو پئي؟”‬
‫هن روئڻهارڪي آواز ۾ چيو‪“ ،‬مونکي گدامڙي سڀني کان وڌيڪ پياري آهي‪”.‬‬
‫“ڇا!”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫ڇڏيندينء؟”‬
‫ِ‬ ‫“ته تون گدامڙي َء کي ڪُهي‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“ائين وري ڪيئن ٿيندو؟”‬
‫“ڇو نه ٿيندو‪ ”.‬هن وراڻيو‪“ ،‬حضرت ابراهيم به ته حضرت اسماعيل کي هللا جي راهه ۾ قربان ڪرڻ نڪتو هو‪”.‬‬
‫“پر حضرت ابراهيم ته دنبو ڪٺو هو‪”.‬‬
‫“ها‪ ،‬پر ڪُهڻ ته اسماعيل کي ويو هو نه‪”.‬‬
‫الء اسان جانورن جي قرباني ڏيندا آهيون‪.‬‬
‫الء چيم “حضرت ابراهيم ۽ اسماعيل جي قصي جي ياد تازي رکڻ ِ‬ ‫کيس سمجهائڻ ِ‬
‫تون وري گدامڙي َء جي قرباني ڪيئن ڏيندين َء؟”‬
‫“منهنجو ايمان خراب نه ڪر‪ ”.‬هن دڙڪو ڏيندي چيو‪“ ،‬مونکي بزرگ فرشتي حڪم ڏنو آهي‪ ،‬ته هللا جي راهه ۾ سڀ کان‬
‫پياري شي َء قربان ڪيان‪”.‬‬
‫ٽن سالن جو پتاشو ۽ چئن سالن جي گدامڙي اسان جي بحث کان بي نياز‪ ،‬هڪ ٻئي کي چيڙائي رهيا هئا‪ .‬مون کي ستن ئي‬
‫ٻارن مان گدامڙي وڌيڪ وڻندي آهي‪ .‬گهر واري َءکي پتاشو وڻندو آهي‪.‬‬
‫کيس چيم‪“ ،‬منهنجي ڳالهه ته ٻڌ موالئڻ‪”.‬‬
‫“نه‪ ،‬نه‪ ”.‬هن هڪدم چيو‪“ ،‬منهنجو ايمان خراب نه ڪر‪”.‬‬
‫“پر‪”.....‬‬
‫پوء گنڀير لهجي ۾‬
‫“بس‪ ”.‬هن ڇت ڏانهن ڏسندي‪ ،‬فيصلو ڪندي چيو‪“ ،‬مان گدامڙي َء کي هللا جي راهه ۾ قربان ڪنديس‪ِ ”.‬‬
‫پوء گدامڙي َء کي ڇڏي ٻڪري ڪهنديس‪”.‬‬ ‫چيائين‪“ ،‬آسمان مان ٻڪري لهي آئي‪ ،‬ته ِ‬
‫مون وڏي واڪ چيو‪“ ،‬پر توکي گدامڙي پياري ناهي‪”.‬‬
‫“آهي‪”.‬‬
‫“ناهي‪”.‬‬
‫“آهي‪”.‬‬
‫“ناهي‪ ،‬ناهي‪ ،‬ناهي‪ ”.‬مون گدامڙي سندس هنج مان کڻي پنهنجي گوڏي تي ويهاري ڇڏي‪ .‬گدامڙي منهنجي گوڏي تي چڙهي‬
‫بيٺي ۽ مون کي ڪن ۾ چڪ پاتائين‪ .‬ڪن ڇڏائي گهرواري َء کي چيم‪“ ،‬گدامڙي ويچاري ته توکي ڄائي ڄم کان نه وڻندي‬
‫آهي‪”.‬‬
‫هن اکيون ڦوٽاريندي وراڻيو‪ ،‬ٻيو نه ته تون وڻندو آهين‪”.‬‬
‫وڻانء‪ ،‬نه ته جيڪر مونکي ته راتو واهه ننڊ ۾ ئي ڪُهي ڇڏين ها‪ ”.‬چيم‪“ ،‬توکي ته سڀني ٻارن ۾‬ ‫ِ‬ ‫“شڪر ٿو ڪيان جو نٿو‬
‫پتاشو وڻندو آهي‪ .‬ويچاري گدامڙي َء جي ڪڍ ڇو پيئي آهين‪”.‬‬
‫منهنجي گهرواري َء جو وات حيرت وچان ڦاٽي ويو‪ .‬اکيون پتاشي تي کپائي ڇڏيائين‪ .‬پتاشو ٽپ ڏيئي ما ُء جي هنج مان لهي‬
‫منهنجي سامهون اچي بيٺو‪ .‬ٽنگ ڊگهي ڪري پير جي آڱوٺي سان گدامڙي َء کي ڀيڏي َء ۾ چهنڊڙي وجهڻ جي ڪوشش‬
‫ڪرڻ لڳو‪ .‬ٻيا ٻار ننڊ ۾ هئا‪ .‬وچ ۾ اسانجو ڪاڻو پٽ راڻو سمهيو پيو هو ۽ ننڊ ۾ ُمرڪي رهيو هو؛ شايد ڪو خواب ڏسي‬
‫رهيو هو‪.‬‬
‫افشان‪ ،‬عرف صبيحه خانم يعني منهنجي گهرواري َء جي منهن تي انيڪ ليڪا اُڀري آيا‪ .‬ليڪا گهنجن ۾ بدلجندا ويا‪ .‬ان وقت‬
‫سندس منهن بند گوبي َء جهڙو ٿي ويو‪ .‬اکيون مئل ڏنڀري جي اکين وانگر گول ۽ بينور ٿي ويس‪ .‬مان سندس حالت ڏسي‬
‫ڏڪي ويس‪.‬‬
‫کيس دلداري ڏيندي چيم‪“ ،‬مونکي مٿي ۾ هڪ اٽڪل آئي آهي‪”.‬‬
‫هن مئل اکين سان مونڏانهن ڏٺو‪ .‬کيس صالح ڏنم‪“ .‬اهو ضروري ناهي ته تون کک فرشتي جي چوڻ تي پنهنجو جاني پٽ‬
‫پتاشو قربان ڪري ڇڏين‪”.‬‬
‫هو َء خاموش ويٺي رهي‪ .‬نڪ جون ناسون ڦنڊي ويون هئس‪ .‬کيس ٻڌايم‪“ ،‬جيئن اڄ ڪلهه جو دستور آهي‪ ،‬اسان کي به ائين‬
‫ڪرڻ گهرجي‪”.‬‬
‫آهه ڀريندي پڇيائين‪“ ،‬ڪهڙو دستور؟”‬
‫“غور سان ٻڌ‪ ”.‬کيس سمجهايم‪ “ ،‬اڄ ڪلهه جو انسان هللا جي راهه ۾ ڦاٽل ڪپڙو‪ ،‬کوٽو پيسو ۽ پاروٿي ماني خيرات ڪندو‬
‫آهي‪ .‬تون به ‪ ”.....‬جملو پورو ڪري نه سگهيم‪ .‬منهنجيون اکيون ڪاڻي پٽ راڻي تي کپي ويون‪ ،‬جيڪو ٻارن جي وچ ۾‬
‫سمهيو پيو هو ۽ ننڊ ۾ کلي رهيو هو‪.‬‬
‫ڳالهاء نه‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“‬ ‫چيو‪،‬‬ ‫ڪندي‬ ‫پيار‬ ‫کي‬ ‫پتاشي‬ ‫ء‬
‫َ‬ ‫گهرواري‬ ‫“ڇو‪ ،‬ماٺ ٿي وئين‪ ”.‬منهنجي‬
‫آهستي‪ ،‬رازداري َء سان چيم‪“ ،‬تون به هللا جي راهه ۾ ڪاڻو پٽ راڻو قربان ڪري ڇڏ‪”.‬‬
‫پوء جڏهن‬‫ِ‬ ‫يو‪.‬‬‫و‬ ‫نڪري‬ ‫مان‬ ‫ميڄالي‬ ‫کانپوء مونکي ڏاڍو ڏک ٿيو‪ .‬دل ڀرجي آئي‪“ .‬مغز ڦاڙ” معمي جو خيال‬ ‫ِ‬ ‫اها ڳالهه ڪرڻ‬
‫گهرواري َء ڏانهن ڏٺم‪ ،‬تڏهن هو َء بند گوبي َء جهڙي نه‪ ،‬پر ڳاڙهي ٽماٽي جهڙي نظر آئي‪ .‬پتاشي کي مٺيون ڏيئي ڏيئي‬
‫روئاري ڇڏيائين‪ .‬پتاشي جي ٻاگهن تي راڻو جاڳي پيو‪ .‬جاڳڻ شرط خواب ٽُٽي پيس ۽ چپن تان مرڪ غائب ٿي ويس‪ .‬هڪ‬
‫پوء ٽپ ڏيئي مونکي اچي چنبڙيو‪ .‬راڻي جي عمر ڇهه سال کن هئي‪ .‬کيس اک ۾ ايٽي لڳي‬ ‫اک ٽمڪائي مون ڏانهن ڏٺائين ۽ ِ‬
‫هئي ۽ کاٻي اک وڃائي ويٺو هو‪ .‬مون راڻي کي ٻانهن ۾ ڀيڪوڙي پيار ڪيو‪ .‬دل چاهيو ته کيس سيني ۾ لڪائي ڇڏيان‪.‬‬
‫مونکي رکي رکي پنهنجي بيوقوفي َء تي جک پي آيا ته آخر ڇو موالئڻ کي اهڙي اونڌي صالح ڏنم‪ ،‬جنهن جي عذاب ۾ خود‬
‫مونکي پڇتائڻو پوندو‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫مون ڪاوڙ منجهان پنهنجي گهرواري َء ڏانهن نهاريو‪ .‬منجهين اکين ۾ نفرت تري آئي‪ .‬ان وقت مونکي اهي سموريون‬
‫چوڻيون ياد آيون جيڪي عورتن جي خالف هيون‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬عورت تون گوگائي مرچ آهين – عورت تون ڪوئنين جي‬
‫گوري آهين – ٿري ناٽ جي گولي آهين – عورت تون ون – يونٽ آهين – تون هي َء آهين‪ ،‬هو َء آهين‪ ،‬وغيره‪.‬‬
‫مون کان برداشت ٿي نه سگهيو‪ .‬ذري گهٽ رڙ ڪيم‪“ ،‬هرگز نه‪ .‬مان راڻي کي قربان ٿيڻ نه ڏيندس‪”.‬‬
‫“ڇا ٿو چوين‪ ،‬واڱڻ‪ ”.‬گهرواري َء قهري نگاهن سان مونڏانهن ڏسندي چيو‪“ ،‬مٿو ته نه ڦري ويو اٿئي‪”.‬‬
‫“مٿو جائيتو آهي‪ ”.‬وڏي واڪ چيم‪“ ،‬پر ڪن کولي ٻڌي ڇڏ‪ .‬مان تنهنجي ميالخوليا تي پنهنجو راڻو پٽ قربان ٿيڻ نه‬
‫ڏيندس‪”.‬‬
‫“تون فرشتي جي خواب کي ماليخوليا ٿو سڏين!” هن ٻانهون لوڏيندي چيو‪“ ،‬تون ڪافر ٿي ويو آهين‪ .‬ٽپال مان ترقي پسندن‬
‫جا رساال چورائي پڙهندو آهين‪ ،‬ملحد ٿي ويو آهين‪”.‬‬
‫“جيڪي سمجهين‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬پر پنهنجو راڻو قربان نه ڪندس‪”.‬‬
‫“تون هللا جي حڪم جي انحرافي ڪرڻ ٿو چاهين!” هن اورتي ايندي پڇيو‪.‬‬
‫“هللا جو عورتن ۾ اعتبار ڪونهي‪ ”.‬مون موالئڻ کي چيو‪“ ،‬اهو ناممڪن آهي جو آسماني فرشتو ڪنهن عورت ڏانهن هللا‬
‫جو حڪم کڻي اچي‪”.‬‬
‫“ته مان ڪوڙ ٿي ڳالهايان؟”‬
‫الء چيم‪“ ،‬هڪ لک چوويهه هزار نبين‬ ‫“تون ڪوڙ ٿي ڳالهائين يا سچ‪ ،‬ان سان منهنجو واسطو ڪونهي‪ ”.‬کيس هيسائڻ ِ‬
‫مان هڪ نبي به مؤنث نه هو‪ .‬سڀئي مذڪر هئا‪ .‬سمجهيئه‪”.‬‬
‫هو َء سچ پچ هيسجي ويئي‪ .‬مون ڳنڍ پختي ڪندي چيو‪“ ،‬اسانجي ڪنهن ٻار جي قرباني َء جو جيڪڏهن آسماني حڪم اچي‬
‫ها‪ ،‬ته اُهو سڌوسنئون مون وٽ اچي ها‪”.‬‬
‫“ڪهڙي خبر فرشتو ڀلجي پيو هجي؟”‬
‫“فرشتا سرڪاري شاهد ناهن جو ڀلجي َپون‪”.‬‬
‫ڪجهه دير تائين افشان‪ ،‬عرف صبيحه خانم‪ ،‬يعني منهنجي گهرواري َء نه ڳالهايو‪ .‬چپ چٻاڙيندي رهي‪ .‬ننهن سان ويڻيون ۽‬
‫ٻانهون کنهندي رهي‪.‬‬
‫نيٺ ڳالهايائين‪“ ،‬منهنجي دل چئي ۾ ناهي‪ .‬آخر ڪجهه نه ڪجهه ته کڻي قربان ڪيون‪”.‬‬
‫“ٺيڪ آهي‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬ڪو جانور کڻي ٿا هللا جي راهه ۾ قربان ڪيون‪”.‬‬
‫پوء سوچين ڇا ٿو!” هن خوش ٿيندي چيو‪“ ،‬اڄ آچر آهي‪ .‬واندو آهين‪ .‬ڏسي وائسي ڪو جانور وٺي اچ‪”.‬‬ ‫“ ِ‬
‫“حاضر‪”.‬‬
‫بچيل سچيل پونجي ميڙي سيڙي مٺ ۾ ڪيم‪ .‬ڳڻيم ته مون کان دانهن نڪري ويئي‪“ ،‬اڙي هنن پئسن مان ته سيهڙ به نه‬
‫ملندو‪”.‬‬
‫منهنجي گهرواري سخت ايماني جوش ۾ هئي‪ .‬ٻارن جا ڀانڊارا ڀڃي‪ ،‬ڏوڪڙ کڻي آئي‪ .‬ٽين جي پيتي َء مان به بچت ڪڍي آئي‪.‬‬
‫سمورا پئسا ڳڻي‪ ،‬مايوسي َء مان ڪنڌ لوڏيندي چيم‪“ ،‬موالئڻ هنن پئسن مان ٻڪر ته نه ملندو‪ ،‬پر ٻڪر جو پٽ ڇيلو ضرور‬
‫ملي ويندو‪”.‬‬
‫هو َء پيسن جي ڳوال ۾ آثار قديمه جي ماهر وانگر جنبجي ويئي‪ .‬پراڻن وهاڻن جون َڇوون پٽي‪ ،‬ڇڪي الهي ورتائين‪ .‬سوڙن‬
‫جي تهن مان نوٽ ڪڍي آئي‪ .‬فرش جي هڪ لڏندڙ ِسر ٻاهر ڪڍي‪ ،‬ڏوڪڙ کڻي آئي‪ .‬مونکي سخت حيرت ٿي‪.‬‬
‫پيسا ڳڻي‪ ،‬خوش ٿي کيس ٻڌايم‪“ ،‬هنن پئسن مان هڪ ٻڪر ملي ويندو‪”.‬‬
‫آڻجانء؛ متان پاڻ جهڙو آڻين‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫جڏهن ٻاهر وڃڻ لڳس‪ ،‬تڏهن چيائين‪“ ،‬ٻڪر ڪو چنگيرڙو‬
‫ان وقت تائين سڀيئي ٻار جاڳي پيا هئا‪ .‬منهنجي کنڊي پٽ ڪنڊي پنهنجي وات ۾ آڱر وجهندي پڇيو‪“ ،‬بابا‪ ،‬هللا جي راهه ۾‬
‫جانور ڇو قربان ڪبا آهن؟”‬
‫“ماٺ ڪري ويهه‪ ”،‬ماڻس مٿي تي چماٽ وهائي ڪڍيس‪.‬‬
‫ٻڌاء نه‪ .‬هللا جي راهه ۾ جانور ڇو قربان ڪبا آهن‪”.‬‬
‫“ڇو ماٺ ڪري ويهان‪ ”،‬ڪنڊو ڪاوڙجي ويو‪“ .‬ها بابا‪ِ ،‬‬
‫الء‪ ،‬ته جيئن جانور تي سوار ٿي قيامت ڏينهن پل صراط پار ڪجي‪”.‬‬ ‫الء کيس ٻڌايم‪“ ،‬ان ِ‬ ‫سندس معلومات ۾ واڌارو ڪرڻ ِ‬
‫“پل صراط وار کان سنهڙي ۽ ترار کان تيز هوندي ۽ قيامت جي ڏينهن ظاهر ٿيندي‪ ”.‬مون ٻارن کي ٻڌايو‪“ ،‬ان ڏينهن سج‬
‫جو ٻرندڙ گولو ڌرتي َء کان هڪ ڪاني جيترو پري هوندو‪ .‬پل صراط جي هيٺان سمنڊ ٽهڪندو‪”.‬‬
‫ٻارن جو ساهه نڙي َء ۾ اٽڪي پيو‪ .‬ڪنڊو پنهنجو کنڊو وات کولي روئڻ لڳو‪“ .‬بابا‪ ،‬مون کي ڀؤ ٿو ٿئي‪”.‬‬
‫گهٻراء نه‪ ،‬منهنجا کنڊا پٽ‪ .‬مان توکي پاڻ سان پل صراط پار ڪرائيندس‪”.‬‬ ‫ِ‬ ‫“‬
‫“پر پاڻ ٻئي هڪ ٻڪر تي ڪيئن ويهي سگهنداسين بابا‪”.‬‬
‫مان سوچ ۾ پئجي ويس‪.‬‬
‫چنبڙي پيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫پتاشي چيو‪“ ،‬مان امان شان لنگهندش‪ .‬بابا ڪنو آهي‪ ”.‬هو ما ُء سان‬
‫منهنجو وڏو پٽ انب‪ ،‬جنهن جو مٿو هنداڻي جيڏو آهي‪ ،‬تنهن مٿي تي هٿ ڦيرائيندي چيو‪“ ،‬ڳالهه مڙيئي ڀوائتي آهي‪ ،‬بابا‪،‬‬
‫ڪرائجانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫مون کي به پاڻ سان پل صراط پار‬
‫مون سوچيو‪ ،‬هي ُء دوربه پل صراط جي سفر کان گهٽ خطرناڪ ناهي‪ .‬قيامت ۾ هڪ خدا کي منهن ڏيڻو پوندو‪ ،‬پر اَڄ‪،‬‬
‫گهٽي َء گهٽي َء ۾ خدا آهي‪ .‬جيئن هن دور ۾ اسين سڀ ڀاتي هر گهڙي گڏ آهيون؛ هر گهڙي موت جي منهن ۾ آهيون‪ ،‬تيئن‬
‫قيامت جي ڏينهن به گڏ رهنداسين‪ .‬پل صراط جي سفر ۾ به ساڻ هونداسين‪.‬‬
‫مون گهرواري َء کي چيو‪ “ ،‬اسان کي ڪو وڏو جانور قربان ڪرڻ گهرجي‪ ،‬جيئن تون‪ ،‬مان ۽ ٻارن جي پلٽڻ گڏجي ۽ مٿس‬
‫ويهي‪ ،‬سوالئي َء سان پل صراط پار ڪري سگهون‪”.‬‬
‫کنڊي چيو‪“ ،‬بابا‪ ،‬هاٿي قربان ڪر‪”.‬‬
‫“بس ڪر‪ ،‬موئا ڀوڪ‪ ”،‬ما ُء جي ڇڙٻ کائي ڪنڊو خاموش ٿي ويو‪.‬‬
‫افشي‪ ،‬يعني منهنجي گهر واري ۽ مان جانورن جي باري ۾ سوچڻ لڳاسين‪ .‬سيهڙ کان وٺي اُٺ تائين‪ ،‬هر ڪو حالل جانور‬
‫اسان جي خيال ۾ آيو ۽ قيمت آڏو گم ٿي ويو‪.‬‬
‫آخر موالئڻ چيو‪“ ،‬ڳئون ئي کڻي وٺي اچ‪”.‬‬
‫“ڳئون وٺڻ جيترا پئسا مون عمر ۾ نه ڏٺا آهن‪”.‬‬
 ‫“مون وٽ ڪجهه زيور آهن‪”.‬‬
‫“آهستي چئه‪ .‬چورن کي غلط فهمي َء ۾ نه وجهي ڇڏين‪ ”.‬سڙٻاٽن ۾ چيم‪“ ،‬تو وٽ آهيئي ڇا! هڪ ڦلي‪ ،‬هڪ ڪنگڻي ۽‬
‫هڪ منڊي‪”.‬‬
‫ُ‬
‫“تون کڻي ته وڃ‪ ”.‬هو َء المارا ڏيندي اندرين ڪوٺي َء ڏانهن ويئي ۽ اڏامندي موٽي آئي‪.‬‬
‫“اچي وٺ‪ ”.‬هن رومال ۾ ويڙهيل زيور ڏيندي چيو‪“ ،‬هاڻي وڃ‪”.‬‬
‫رومال ۾ ويڙهيل زيور چور کيسي ۾ لڪائي ڇڏيم‪.‬‬
‫ٻار ڏاڍي حيرت ۽ دلچسپي َء سان اسانجي گفتگو ٻڌي رهيا هئا‪ .‬مان جڏهن گهر کان ٻاهر نڪري رهيو هوس‪ ،‬تڏهن انب‬
‫اچجانء‪ .‬اسان سڀئي ان ۾ چڙهي پل صراط تان لنگهنداسين ۽ ڄام شورو به گهمنداسين‪”.‬‬ ‫ِ‬ ‫چيو‪“ ،‬بابا موٽر وٺي‬
‫زيور سنڀاليندو‪ ،‬مان صراف بازار آيس‪ .‬ٻن – چئن سونارن مونکي شڪي نگاهن سان ڏٺو ۽ پوليس وارن جهڙا سوال‬
‫پڇيائون‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬ڪير آهين‪ ،‬ڪٿان آيو آهين‪ ،‬ڇا ڪندو آهين ۽ هي زيور ڪنهن جا آهن‪ ،‬وغيره‪.‬‬
‫کين ٻڌايم‪ “ ،‬مان واڱڻ ٽپالي‪ ،‬ولد ليمون خاصخيلي آهيان‪ ،‬۽ پوسٽ آفيس ۾ لفافن تي ٺپا هڻندو آهيان‪ .‬منهنجي زال مونکي‬
‫ارسالن سڏيندي آهي‪ .‬مان ٽنڊي ٺوڙهي مان آيو آهيان‪ ،‬جتي ڪوبه ٺوڙهو نظر نه ايندو آهي ۽ هي زيور منهنجي زال جا‬
‫آهن‪”.‬‬
‫“چوري َء جا ته ناهن؟”‬
‫“چوري َء جا هجن ها ته توهان وانگر جيڪر ڪو دڪان دڙو نه کولي ويهان ها‪”.‬‬
‫هڪڙي ٿلهي سوناري جنهن کي ٻنهي هٿن ۾ اَٺ منڊيون‪ ،‬ويڻي َء ۾ سوني زنجيري هئي ۽ جنهن جا اڳيان ڇهه ڏند به سونا‬
‫هئا‪ ،‬مون کان پڇيو‪“ ،‬تون موالنا ڀاشاني َء جو ڇاڙتو ته ناهين‪”.‬‬
‫“مان آڪاش واني َء تان سنڌي پروگرام ٻڌندو آهيان‪ ”.‬يڪدم وراڻيم‪.‬‬
‫“تون ڪريڪ مالوم ٿئين ٿو‪ ”.‬سوناري هٿ وڌائيندي چيو‪“ ،‬هي وٺ هڪ سؤني پنتري روپيا‪ .‬جيور ڇڏي ني تون‬
‫رڦوچڪر ٿي وڃ‪ .‬پوليس کي پاڻ کوش ڪري ڇڏينداسين‪”.‬‬
‫“پوليس! ڇا جي پوليس؟”‬
‫“سياڻو نه ٿا مائي باپ‪ ”.‬هن کلندي چيو‪“ ،‬پاڻ چوري جو مال هڪ نجر ۾ ڀاپي وٺندا آهيون‪ .‬پيسا وٺي گم ٿي وڃ‪”.‬‬
‫پوء پوليس کان لڪندو ڇپندو “ٻڪري پڙي” جو رخ ڪيم‪ .‬رستي تان هلندي ائين پي محسوس‬ ‫پيسا وٺي کيسي ۾ وڌم ۽ ِ‬
‫ڪيم‪ ،‬ڄڻ پل صراط تان پي لنگهيم‪ .‬ڀتين جا پاسا وٺندو ۽ وڻن هيٺان لنگهندو پڙي َء تي پهتس‪ ،‬جتي جانور اسان وانگر‬
‫خاموش بيٺا هئا ۽ سڀني جا ڪنڌ جهڪيل هئا‪.‬‬
‫منهنجي کيسي ۾ ڪل رقم هڪ سؤ پنجاسي رپيا هئي‪ .‬انهن پئسن مان مونکي هڪ مضبوط جانور خريد ڪرڻو هو‪ ،‬جيڪو‬
‫اسان جي ڪٽنب جو بار سهي سگهي ۽ سالمتي َء سان پل صراط پار ڪرائي سگهي‪ .‬ٻڪرن تي منهنجي اک نه ٻڏي‪ .‬هڪ‬
‫پوء نفرت وچان‬ ‫ڏاند جهڙي سنڌي ڳنوار کان هڪ ڳئون َء جي قيمت پڇيم‪ .‬هن مون کي وارن کان پيرن تائين جاچي ڏٺو‪ِ .‬‬
‫چيائين‪“ ،‬اي هل هل‪ .‬پڻهين به ڪڏهن ڳئون ڏٺي آهي‪”.‬‬
‫ٻڌاء‪”.‬‬
‫عرض ڪيومانس‪“ ،‬ناراض نه ٿي ُء‪ ،‬سنڌڙي َء جا سرتاج‪ .‬مون کي رڳو هن ڳئون َء جي قيمت ِ‬
‫هن الپرواهي َء سان ٻن – چئن ڍڳين ڏانهن اشارو ڪندي چيو‪“ ،‬هي َء پنج سؤ‪ ،‬هو َء ست سؤ‪ ،‬هو َء سوا ست سؤ‪ ،‬هو َء اَٺ سؤ‬
‫۽ هو َء ٻارهن سؤ‪”-‬‬
‫مون سندس وات تي هٿ رکي ڇڏيو‪“ ،‬بس بس‪ .‬مون توبهه ڪئي‪”.‬‬
‫هن مون کي ڌڪو ڏيندي چيو‪“ ،‬ٽَر ُ ڙي ڀيڻيان ڀونتري‪ .‬تون ڇا ڳئون وٺندين! تون وڃي ڀولو وٺ‪”.‬‬
‫الء هڪ پٺاڻ جي ٻاڪڙا‬ ‫پوء جسماني ڌڪو ڏنو‪ .‬حواس ۽ اندرين کي جائيتو ڪرڻ ِ‬ ‫ڏاند جهڙي شخص اول مونکي ذهني ۽ ِ‬
‫هوٽل تي وڃي ويٺس‪.‬‬
‫مون پٺاڻ کان چئنڪ ورتي ۽ ڍ ُڪ ڍ ُڪ ڪري پيئڻ لڳس ۽ پنهنجي حال ۽ مستقبل جي باري ۾ سوچڻ لڳس‪ .‬سوچيم‪،‬‬
‫پوء قيامت جي ڏينهن به موٽرن وارا پل صراط تي اسان کان اڳ نڪري ويندا‪ .‬مرضي‬ ‫جيڪڏهن حالتون اِهي آهن‪ ،‬ته ِ‬
‫پوندن ته پل صراط تان لنگهڻ بدران‪ ،‬پل صراط جي مٿان هوائي جهازن ۾ اڏامي ويندا‪ .‬ٽهڪندڙ سمنڊ ۾ بيدا اوٻاريندا ۽‬
‫ترار جهڙي تيز پل صراط سان ڊبل روٽين جا سالئيس ڪپيندا‪ .‬مان فڪر ۾ پئجي ويس ته مان‪ ،‬منهنجي موالئڻ گهرواريء‬
‫۽ اسان جا ٻار پل صراط ڪيئن پار ڪنداسين!‬
‫“ڇو اُستاد‪ ،‬فڪرن ۾ پئجي ويو آهين‪ ”.‬پٺاڻ هوٽل واري جي ٿري ڇوڪري منهنجي هٿ مان خالي ڪوپ وٺندي پڇيو‪،‬‬
‫“پيسن ڏيڻ بنا ڀڄي ويندين ڇا؟”‬
‫پوء کيس سڄي ماجرا ٻڌايم‪ ،‬۽ آخر ۾ کيس اهو به ٻڌايم ته مان جيڪڏهن ماڻهو نه‪ ،‬پر ٻڪر‬ ‫مون هن کي همدرد ڄاتو ۽ ِ‬
‫هجان ها ته وهللا دنيا ۾ وڌيڪ قدر ٿئيم ها‪ .‬هن افسوس جو اظهار ڪيو ۽ پنهنجي واقفيت به ڪرائي‪ .‬هن ُمڇ تي هٿ‬
‫ڦيرائيندي چيو‪“ ،‬توکي اهڙو پهلوان ٻڪر ٿو وٺي ڏيان‪ ،‬جيڪو ريس جي گهوڙي وانگر ڊوڙندو پل صراط پار ڪري‬
‫وٺندو‪”.‬‬
‫مسڪين مون کي پڙي َء جي وچ ۾ وڃي بيهاريو‪ .‬هڪ ٻڪر ڏانهن اشارو ڪندي چيائين‪“ ،‬ڪيئن ٿو ڀانئين‪ .‬سستو ملي‬
‫ويندوء‪”.‬‬
‫ِ‬
‫مون ٻڪر ڏانهن ڏٺو‪ ،‬جيڪو ڪنهن ناڪام عاشق وانگر اُداس بيٺو هو‪ .‬ٻوٿ وڃي ڌرتي َء سان لڳو هوس‪ .‬مسڪين کي‬
‫چيم‪“ ،‬يار هي ٻڪر رومانٽڪ آهي‪ ،‬تنهنڪري منهنجي ننڍڙي پٽ پتاشي جو به بار سهي نه سگهندو‪”.‬‬
‫مسڪين ڪم جو ماڻهو هو‪ .‬هن چيو‪“ ،‬هينئن ڪر يار‪ .‬توهان گهڻا ڀاتي آهيو؟”‬
‫“ن ََو‪”.‬‬
‫نو ڇيال وٺي وڃ‪”.‬‬ ‫“ َ‬
‫“ڇيلو پل صراط تان ڪيرائي ماريندو‪”.‬‬
‫وبهو‬
‫“يار تون به بلڪل ٺپو آهين‪ ”.‬مسڪين چيو‪“ ،‬تون ن ََو ڇيال وٺي وڃ‪ .‬کين خوب کارائي پيئاري متارو ڪرين‪ .‬جڏهن ه ُ‬
‫ڇڏجانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫ٻڪر جهڙا نظر اچن‪ ،‬تڏهن هللا جو نالو وٺي ڪاتي َء سان ڪم الهي‬
‫“فائدو‪”.‬‬
‫“واهه يار واهه‪ .‬اڙي ميان‪ ،‬هڪ هڪ ڀاتي پنهنجي پنهنجي ٻڪر تي ويهي پل صراط پار ڪندو‪”.‬‬
‫“ته تنهنجي صالح آهي ته اسين قافلو ڪري پل صراط پار ڪيون؟”‬
‫“ها‪ ”.‬مسڪين چيو‪“ ،‬اچ ته توکي ڇيلن جي سڀ کان وڏي واپاري َء پي – پي دهلي واال وٽ ٿو وٺي هالن‪”.‬‬
‫“تنهنجو مالڪ توکي تانگهيندو هوندو‪”.‬‬
‫“اُن جي پرواهه نه ڪر‪ .‬پاڻيهي منهن ڏيندومانس‪ .‬پنهنجو سنڌي ڀا ُء آهين‪ .‬اول تنهنجي مدد ڪندس‪ ”.‬مسڪين چيو‪“ ،‬اچ ته‬
‫پي – پي دهلي واال ڏانهن هلون‪ .‬پري ناهي‪ .‬اچ‪”.‬‬
‫ُ‬
‫پي – پ ي دهلي واال جو وات پان جي پڪن سان ڀريل هو‪ .‬چپ واڇن تائين ڳاڙها هئس‪ .‬قميص جو آڳو ٿڪن ۾ چٽيل هوس‪.‬‬
‫هو اڌڙ عمر جو هو ۽ مڇن ڏاڙهي َء کان آجو هو‪ .‬هن پنهنجو تعارف ڪرائيندي چيو‪“ ،‬مان دهلي ۾ هاٿي وڪڻندو هوس‪،‬‬
‫هتي يعني پاڪستان ۾ ڇيال وڪڻندو آهيان‪”.‬‬
‫هُن جو قدخطن سان ڀريل هڪ ڳوڻ جيترو مس هو‪ .‬اکيون شيريون ۽ چنجهيون هئس‪ .‬هن پاڪستان تي افسوس ڪندي‬
‫هاء‪ .‬قسمت اهڙو ڦيرو کاڌو آهي جو تاج محل جو مالڪ تلڪ چاڙهي َء جي فٽ پاٿ تي سمهندوآهي‪”.‬‬ ‫هاء ِ‬
‫چيو‪ِ “ ،‬‬
‫“تاج محل جو مالڪ!”‬
‫“ها ها تاج محل جو مالڪ تلڪ چاڙهي َء جي فٽ پاٿ تي سمهندو آهي‪ ”.‬هن پنهنجي ڳالهه تي زور ڏيندي چيو‪“ ،‬هن جو‬
‫نالو شاهجهان آهي‪”.‬‬
‫مون ساڻس همدردي َء جو اظهار ڪيو‪ .‬هو خوش ٿيو‪ .‬چيائين‪“ ،‬پنهنجي مرضي َء سان ڇيال پسند ڪر‪ .‬مسڪين جو دوست‬
‫آهين‪ ،‬تنهنڪري توسان رعايت ڪندس‪”.‬‬
‫مون ڪارا‪ ،‬ڪٻرا‪ ،‬اڇا ۽ ميرانجهڙي رنگ جا ن ََو ننڍڙا ڇيال ڇڪي پرڀرو ڪري بيهاريا‪.‬‬
‫پوء ڇيلن ڏانهن ڏسندي چيائين‪“ ،‬کڻي وڃ‪ .‬ويهين ويهين رپئي‪”.‬‬ ‫پي – پي دهلي واال مسڪين ڏانهن ڏٺو‪ِ .‬‬
‫“يعني!” مون کي رڙ نڪري ويئي‪.‬‬
‫“يعني ن ََو ڇيال هڪ سو اسي رپين ۾ کڻي وڃ‪”.‬‬
‫“يار پي – پي دهلي واال ائين نه ڪر‪ .‬منهنجي حال تي رحم ڪر‪ ”.‬مون کيس عرض ڪيو‪“ ،‬ڀائي‪ ،‬مان واپارنه ڪندس‪.‬‬
‫هي ڇيال جڏهن ٻڪر ٿيندا تڏهن انهن کي هللا جي راهه ۾ قربان ڪندس ۽ اهڙي َء طرح ٻارن سميت پل صراط پار ڪندس‪”.‬‬
‫“مان دهلي َء ۾ هاٿي وڪڻندو هوس‪ ”.‬هن نرڙ ۾ گهنج وجهندي چيو‪“ ،‬مان ڇيلن جي هڪ قيمت ٻڌائيندو آهيان ۽ ان ۾‬
‫وڪڻندو آهيان‪”.‬‬
‫منهنجي ک يسي ۾ هڪ سو پنجاسي رپيا هئا‪ .‬سوچيم ته جيڪڏهن ڇيال نه ورتم ته سڄي عمر ۾ هڪ ڳئون به وٺي نه‬
‫سگهندس‪ .‬جيئن ته پل صراط ضرور پار ڪرڻي آهي‪ ،‬تنهنڪري ڇيال به ضرور وٺڻ گهرجن‪ .‬مون پي –پي دهلي واال کي‬
‫چيو‪“ ،‬مان ڇيال وٺندس‪”.‬‬
‫هن رڙ ڪري هڪ گڏهه گاڏي َء واري کي سڏڪيو‪ .‬گڏهه گاڏي َء واري ڇيلن کي ڪنن کان وٺي گاڏي َء ۾ ويهاريو مون‬
‫هاء ڙي قسمت‪ .‬دهلي َء ۾ هاٿي وڪڻندو‬ ‫هڪ سو اسي رپيا پي – پي دهلي واال کي ڏنا‪ .‬هن پيسا کيسي ۾ وجهندي چيو‪ِ “ ،‬‬
‫هوس‪ ،‬هتي ڇيال ٿو وڪڻان‪”.‬‬
‫نء‪.‬‬
‫پوء جڏهن گڏهه گاڏي هلڻ لڳي‪ ،‬تڏهن مسڪين چيو‪“ ،‬گڏهه گاڏي َء واري کي پنجن رپين کان مٿي هڪ پائي به نه ڏجا ِ‬ ‫ِ‬
‫سمجهيئ ِه‪”.‬‬
‫“پنج رپيا!”‬
 ‫“ها ها‪ ،‬فقط پنج رپيا‪”.‬‬
‫کانپوء اسان وٽ ٽڪو‬
‫ِ‬ ‫گڏهه گاڏي سڙڪن تي ڊوڙڻ لڳي‪ .‬مون کي اوچتو خيال آيو ته گڏهه گاڏي َء واري کي پنج رپيا ڏيڻ‬
‫به نه بچندو ۽ پهرين تاريخ ۾ اڃا ٻارهن ڏينهن پيا آهن‪ .‬گهر ۾ اٽو به نه آهي‪ .‬ڪنڊي کي چمپل گهرجي‪ .‬پتاشي کي وڏي‬
‫کنگهه آهي‪ .‬کيس دوا گهرجي‪ .‬مون کي “مغز ڦاڙ” معمي جا ٻن روپين ۾ ٽي حل موڪلڻا آهن‪ ،‬پرنه موڪلي سگهندس‪.‬‬
‫الء لوسڻ نه وٺندين‪”.‬‬
‫“ڀائو‪ ”.‬گڏهه گاڏي َء واري ڳالهايو‪“ ،‬ڇيلن ِ‬
‫“لوسڻ؟”‬
‫“ها‪ ،‬ٻيو نه ته ڇيال ماني کائيندا‪ ”،‬هن کلندي وراڻيو‪.‬‬
‫“يار گڏهه گاڏي َء وارا‪ ،‬اهو بدبخت لوسڻ ڪيتري جو وٺڻو پوندو‪”.‬‬
‫“بس اهوئي ڪو رپئي – ڏيڍ کن جو روز کائيندا‪ .‬اڃا ننڍڙا آهن نه‪”.‬‬
‫“۽ جڏهن وڏا ٿيندا؟” ڏڪندي ڏڪندي پڇيم‪.‬‬
‫“تڏهن ٻين – اڍائي رپين جو لوسڻ روز کائيندا‪”.‬‬
‫“يار گڏهه گاڏي َء وارا‪ ”.‬مون آهستي چيو‪“ ،‬منهنجي پگهار ذري گهٽ اڍائي رپيا روز آهي‪ .‬ڇيال ٻين – اڍائي رپين جو‬
‫پوء منهنجا ٻار ڇا کائيندا‪”.‬‬
‫لوسڻ کائيندا ته ِ‬
‫“تنهنجا ٻار به لوسڻ کائيندا‪ ”،‬گڏهه گاڏي َء واري وراڻيو ۽ وڏا وڏا ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو‪.‬‬
‫مون محسوس ڪيو‪ ،‬ڄڻ مان پل صراط تان پنڌ ڪري رهيو هوس‪ ،‬جنهن جي هيٺان ٽهڪندڙ سمنڊ هو ۽ مٿان باهه ڇڏيندڙ‬
‫سج‪.‬‬
 ‫ساجن منهنجو دوست‬
‫ساجن سينٽر جيل ۾ سزا ڪاٽي رهيو آهي‪.‬‬
‫پڙهيل ڪڙهيل ڪونهي‪ .‬سياسي قيدي به ناهي‪ .‬تنهنڪري کيس سخت پورهئي سان سزا مليل آهي‪.‬‬
‫روز صبح جو سليماني چانهه ۽ ڊبل روٽي َء جو سڪل ٽوسٽ کارائي‪ ،‬کيس ٻين قيدين سميت جيل پويان نيشنل روڊ جا پٿر‬
‫الء وٺي ويندا آهن‪.‬‬
‫ڪُٽڻ ِ‬
‫سڀيئي قيدي رستي تي وڇايل پٿر ڪُٽيندا آهن‪ .‬لوهي مار تولن سان وڏا وڏا پهڻ ڪُٽي ننڍيون ننڍيون پٿريون ڪري ڇڏيندا‬
‫آهن‪ .‬نه ڳالهائن‪ ،‬نه ٻولهائن‪ .‬کين فقط پنهنجي ڪم سان ڪم هوندو آهي‪ .‬هر طرف کان سپاهين جون تيز ۽ ڪرڙيون‬
‫پوء‪ ،‬جڏهن منجهند جو‬ ‫نگاهون کين گهورينديون رهنديون آهن‪ .‬صبح جو سندن هٿ ۽ هٿوڙا هوريان هوريان هلندا آهن‪ .‬پر ِ‬
‫ُ‬
‫تندور ٿيندي آهي‪ ،‬تڏهن سندن چوٽن جي رفتار تيز ٿي ويندي آهي ۽ اهي سخت‬ ‫جالئيندڙ سج چوٽ چڙهندو آهي ۽ ڌرتي تپي ُ‬
‫۽ ڪٺور پٿر جيڪي صبح جي ٿاڌل ۾ آساني َء سان ٽوڙي نه سگهندا آهن‪ ،‬پل ۾ پرزا ڪري ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫انسان مشينون آهن‪ .‬پگهر سندن ڪلن جو تيل آهي‪ .‬جڏهن به پگهر سندن عضوي عضوي مان ريال ڪري وهندو آهي ۽‬
‫جڏهن سندن جسم تپي لوهه ٿي ويندا آهن‪ ،‬تڏهن ڪارا ڪارا ٽاڪرو پٿر به قيدين جي چوٽن ۾ چٿجي چور ٿي ويندا آهن‪.‬‬
‫الڳيتي پهڻ – ڪشي ڪندي ڪڏهن ڪڏهن ڪو قيدي پنهنجي زبون زندگي َء کي گار به ڏيئي وٺندو آهي‪.‬‬
‫الء اجنبي ناهي‪ .‬هت اچڻ کان اڳ به هن جي هٿ ۾ هٿوڙو هوندو هو ۽ هو اڪثر‬ ‫پر ساجن خاموش رهندو آهي‪ .‬مارتول هن ِ‬
‫هڪ ئي ڌڪ سان موٽرن‪ ،‬الرين ۽ ٽرڪن جا ڪٽ کاڌل بمپر سڌا ڪري ڇڏيندو هو‪.‬‬
‫ساجن چاڪيواڙي جي پويان هڪ گيراج ۾ ڪلينر هو‪ .‬سندس وجود سڙيل موبل آئل‪ ،‬گندي پيٽرول ۽ ڄڙهه مليل گريس ۾‬
‫گم ٿي ويو هو‪ .‬هن پنهنجي ماضي َء جي باري ۾ نه ڪڏهن سوچيو‪ ،‬۽ نه ئي ڪڏهن کيس پنهنجي مستقبل جي چنتا ٿي هئي‪.‬‬
‫هوش سنڀاليندي هن پاڻ کي پراڻين الرين‪ ،‬موٽرن ۽ بسن جي هيٺان ليٽيل لڌو هو‪ .‬پنهنجي زندگي َء جو راند ڪرڻ وارو‬
‫زمانو موٽرن جامڊگارڊ چمڪائيندي گذاريو هئائين‪ .‬صبح کان سانجهي َء تائين موٽرن جي مر الهڻ جي عيوض کيس سٺ‬
‫رپيا ماهوار ملندا هئا‪.‬‬
‫سٺ روپين مان ٽيهه روپيا ٻاڪڙي واري ملباري َء کي ڏيندو هو ۽ باقي پئسن مان عيش ڪندو هو‪ .‬سندس عيش جي “مينو”‬
‫۾ َپنَ جون ٻيڙيون‪ ،‬چرس ۽ ڪڏهن ڪڏهن “ڪنتري” شامل هوندا هئا‪ .‬ڪو روڪ ٽوڪ ڪندو هوس ته ٻئي ٻانهون هوا‬
‫۾ ڦهالئي چوندو هو‪“ ،‬اڙي يار‪ ،‬پاڻ موالي ته عيش ڪندا آهيون عيش‪ .‬نه ڪنهن جي چوري‪ ،‬نه سينه زوري‪ ،‬ا ُڏايون ٿا‬
‫پنهنجي مزوري‪ .‬لڳي دم – ِمٽي غم‪”.‬‬
‫۽ جنهن ڏينهن ٺري جي هڪ بوتل ڳڙڪائي ويندو هو‪ ،‬تنهن ڏينهن سندس سوچ سمجهه جي ڪلن تان ڪٽ لهڻ لڳندي‬
‫هئي‪ .‬ان رات اڪيلن رستن تان ڳائيندو ايندو هو‪“ ،‬لڳي دم‪ ،‬مٽي غم – لڳي دم‪ ،‬مٽي غم‪ ”.‬چرس ڀريل سگريٽ جا ڪش‬
‫پوء گيراج جي هڪ ڪنڊ ۾ ڪنهن بس جي پراڻي سيٽ تي کيس ننڊ کڻي ويندي‬ ‫سندس ذهن کي هلڪو ڪندا رهندا هئا ۽ ِ‬
‫هئي‪.‬‬
‫جيستائين کائي پي موج ۾ نه ايندو هو‪ ،‬تيستائين خاموش رهندو هو‪ .‬کيس نه ٻين سان ۽ نه ئي ڪا پاڻ سان دلچسپي هئي‪.‬‬
‫مهيني ۾ هڪ دفعو غليظ ڪپڙا مٽيندو هو ۽ ٻه دفعا ميونسپل نل تي وهنجندو هو‪ .‬هڪ دفعي ڪنهن سماجي ڪارڪن‬
‫کانپوء هڪ تصوير ڪنهن‬ ‫ِ‬ ‫الء گتي ۾ پنهنجي ڪئميرا استعمال ڪئي هئي‪ .‬ڪجهه ڏينهن‬ ‫معاشري جي گندي تصوير ڇڪڻ ِ‬
‫اخبار ۾ نڪتي‪ .‬تصوير ۾ ڏيکاريل هو ته ملڪ جا نوجوان ڪيئن نه پنهنجي زندگي َء سان خطرناڪ راند ڪن ٿا‪( .‬ليک ۾‬
‫اهو لکيل نه هو ته سياستدان به ملڪ جي نوجوانن سان خطرناڪ راند کيڏندا آهن‪ ).‬مراد ڪاسائي َء ساجن کي اها تصوير‬
‫ڏيکاريندي پڇيو هو‪“ ،‬هن کي سڃاڻين!”‬
‫“ڪو مردود آهي‪ ،‬يار هڻيس گولي‪ ”.‬ساجن الپرواهي َء سان وراڻيو هو‪.‬‬
‫“اڙي ڀاڙيا تون آهين‪ ”.‬مراد ڪاسائي َء کيس ٻڌايو هو‪ .‬ساجن کي پنهنجي شڪل به چڱي َء طرح ياد نه هئي‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن‬
‫الپرواهي َء سان پاڻ کي الل خان پان واري جي آئيني ۾ ڏسي وٺندو هو‪.‬‬
‫الپرواهي ساجن جي زندگي َء ۾ شامل هئي‪ .‬ايتريقدر جي ڪڏهن ڪڏهن‪ ،‬جڏهن گيراج ۾ مستري رمضان جي ڪوٺي َء مان‬
‫سازن جو آواز ۽ ڇي ر جو ڇمڪو ايندو هو‪ ،‬تڏهن به هو ڪا دلچسپي محسوس نه ڪندو هو‪ .‬هن ڪڏهن به پنهنجي مالڪ‬
‫مستري رمضان کان اهو نه پڇيو هو ته رات جو گيراج ۾ طبال ڇو وڄندا آهن؟ ڊانس ماستر شيام سندر ڇوڪريون ڇو وٺي‬
‫ايندو آهي؟ ڇوڪريون سڄي سڄي رات گيراج ۾ رهي ڇو پونديون آهن؟‬
‫هن ڪجهه نه پڇيو‪ ،‬ڪجهه نه سوچيو‪ .‬جيڪو نه پڇي ۽ نه سوچي تنهن کي هر ڪو پسند ڪندو آهي‪ .‬ان ڪري ساجن کي‬
‫به مستري رمضان بيحد پسند ڪندو هو ۽ کيس گيراج ۾ رهڻ جي موڪل ڏني هئائين‪.‬‬
‫مکڙيون مهٽجنديون رهيون‪ .‬گل ڪومائجندا رهيا‪ .‬رات جي تاريڪي َء ۾ انسانيت جو خون ٿيندو رهيو‪ ،‬پر ساجن ڪڏهن به‬
‫پنهنجي دل ۾ چهنڊڙي محسوس نه ڪئي‪ .‬هن پاڻ سان گڏ دنيا کي به ڀالئي ڇڏيو هو‪ .‬هڪ دفعي ڪنهن عيسائي َء مشنري َء‬
‫الء کانئس پڇيو هو‪“ ،‬تون مسلمان آهين؟”‬ ‫جي فادر کيس زوري َء ڪرستان ڪرڻ ِ‬
 ‫“نه‪”.‬‬
‫“هندو آهين؟”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“ڪير آهين؟”‬
‫“مان ساجن ڪلينر آهيان‪”.‬‬
‫فادر خار وچان ساجن کي گهوريندو هڪ طرف هليو ويو هو‪.‬‬
‫دين ڌرم جي باري ۾ به ساجن ڪجهه نه سوچيو‪ .‬ها‪ ،‬هو ڪڏهن ڪڏهن مسجد جي ُمالن جي ٻانگ جو ۽ مهاديو مندر مان‬
‫گهنڊن جو آواز ٻڌندو هو‪ ،‬پر کيس ٻنهي مان مزو نه ايندو هو‪ .‬هن مالن کي ُگتي ۾لڪي لڪي شراب پيئندي ڏٺو هو ۽ ٻانڀڻ‬
‫کي ُڇپي ُڇپي گوشت کائيندي ڏٺو هئائين‪ .‬ساجن کي مراد ڪاسائي َء جو جملو ياد هو ته “اڙي موالئي‪ ،‬هي َء سڄي دنيا دوکو‬
‫آهي‪ .‬فقط صبح جو سائين سچ آهي‪ ”.‬دين ڌرم سڀ ڌوڙ آهي‪”.‬‬
‫۽ ساجن روز صبح جو گانجي جو دم هڻي‪ ،‬کنگهندي کنگهندي چوندو هو‪،‬‬
‫“آ صبح جا سائين ٻيڙي ٻني الئين‪،‬‬
‫جيڪي پيئن سي جيئن‪ ،‬نه ته پري ٿي بيهن‪،‬‬
‫آ صبح جا سائين‪”.‬‬
‫۽ هڪ صبح جو جڏهن سائين َء کي سڏ ڪري ساجن ٻيڙي ٻني الهي رهيو هو‪ ،‬تڏهن هن مستري رمضان جي ڪوٺي َء مان‬
‫هڪ ڇوڪري َء کي ٿڙندڙ قدمن سان ٻاهر نڪرندي ڏٺو‪ .‬شيڊ جي ميرانجهڙي َء روشني َء ۾ هن ڏٺو ته ڇوڪري َء جا وار‬
‫منجهيل هئا ۽ اکين جي چوگرد ٿَڪ ۽ اوجاڳي جا گهرا نشان هئس‪ .‬ڇوڪري َء بس جو سهارو وٺندي‪ ،‬گيراج تي هڪ نظر‬
‫وڌي‪ .‬ساجن جي پاسي ۾ سينور لڳل گگهي ۽ جست جو ميرو ۽ مروڙيل گالس ڏسي وک وڌايائين‪ .‬قدم وچڙي پيس‪ .‬موٽر‬
‫جي ٽائر تان ٿاٻو کاڌائين ۽ ٻئي لمحي دونهاٽيل ڪاري فرش تي ڦهڪو ڪري ڪري پيئي‪ .‬ساجن کي ڪاوڙ لڳي ته‬
‫الء پنهنجي ڪنڊ مان‬‫ڇوڪري َء سندس سمورو سرور ڪافور ڪري ڇڏيو هو‪ .‬هو بيدلي َء سان ڇوڪري َء کي سهارو ڏيڻ ِ‬
‫پوء الپرواهي َء سان ڇوڪري َء کي ٻانهن کان ڇڪي اُٿاريندي پڇيائين‪“ ،‬ڇا گهر جيئي ؟”‬ ‫اُٿيو ۽ ِ‬
‫“منهنجي ٻانهه ته ڇڏ‪ ”.‬ڇوڪري َء ٻانهه ڇڏائيندي چيو‪“ ،‬منهنجي قميص تي پنهنجي ميري هٿ جا داغ ڪري ڇڏيندين‪”.‬‬
‫“تنهنجي ڪپڙن تي هن ڌرتي َء جا به ته داغ آهن‪”.‬‬
‫“ڀل هجن‪ .‬اسان جي قسمت ئي داغدار آهي‪”.‬‬
‫“اُڃايل آهين؟”‬
‫“ها‪ ،‬مان اُڃايل آهيان‪ ”،‬ڇوڪري َء پنهنجن خشڪ چپن تي زبان ڦيريندي چيو‪.‬‬
‫الء ُگگهي َء جي پاسي ۾ ويهي‬
‫پوء وڌيڪ پاڻي پيئڻ ِ‬ ‫ساجن کيس گالس ڀري ڏنو ۽ هو َء يڪ ساهي سمورو پاڻي پي ويئي‪ِ .‬‬
‫رهي‪ .‬مٺ مان مروٽيل نوٽ ڌرتي َء تي رکي پاڻي پيئڻ لڳي‪ .‬ساجن سندس سامهون اچي ويٺو‪ .‬مروٽيل نوٽ کڻندي پڇيائين‪،‬‬
‫“ڇا هي؟”‬
‫ڇوڪري َء جهٽ ڏيئي مروٽيل نوٽ ساجن جي چپٽي َء مان ڦري ورتو‪ .‬وراڻيائين‪“ ،‬هي ڏهين رپئي جو نوٽ آهي‪ .‬منهنجو‬
‫آهي‪ .‬انسانيت جي قيمت آهي‪”.‬‬
‫“تنهنجو نالو انسانيت آهي؟”‬
‫“بلڪل ٻُڌو آهين‪ ”،‬ڇوڪري َء ويران ٽهڪ ڏنو‪.‬‬
‫“نه‪ .‬مان ٻڌونه آهيان‪ .‬منهنجو نالو ساجن آهي‪”.‬‬
‫“ساجن!”‬
‫“ها‪ ،‬منهنجو نالو ساجن ڪلينر آهي‪”.‬‬
‫“عجيب نالو اٿئي!” ڇوڪري َءرئي جي ڪنڊ ۾ نوٽ ٻڌندي چيو‪ ،‬ضرور تنهنجي پي ُء رکيو هوندو‪”.‬‬
‫اهو نالو مراد ڪاسائي َء رکيو آهي‪ ”.‬هن جواب ڏنو‪“ ،‬منهنجو ڪوبه پي ُء ڪونهي‪”.‬‬
‫“تنهنجو ڪو به پي ُء ڪونهي؟”‬
‫“مون کي ته ياد ناهي‪”.‬‬
‫۽ اوچتو اُداسين جا بادل اُڀرندا آيا‪ .‬ڇوڪري اُٻاڻڪي ٿي ويئي‪ .‬هن جي اندر ۾ پڙاڏو گونجيو‪ ،‬ته ڇا مان به هڪ ڏينهن‬
‫ڪنهن اهڙي ساجن کي جنم ڏينديس جنهن جو ڪوبه پي ُء نه هوندو ۽ جيڪو ڪنهن گدلي گيراج ۾ ڪلينر ٿي سڄي دنيا کان‬
‫الپرواهه ٿي ويندو؟‬
‫ساجن ٽهڪ ڏيڻ لڳو‪.‬‬
‫اوچتو ڇوڪري َء سوال ڪيو‪“ .‬تنهنجي ما ُءڪٿي آهي؟”‬
‫“هو َء ڪمبخت به مري ويئي‪”.‬‬
 ‫“مري ويئي!”‬
‫“ها‪ ،‬مري ويئي‪ ،‬اسان سڀ مري وينداسين‪ .‬تون‪ ،‬مان مسجد جو ُملو‪ ،‬مندر جو ٻائو‪ ،‬ڪرستان فادر ۽ منهنجي ما ُء‪ .‬اسان‬
‫سڀ مري ويندا آهيون‪”.‬‬
‫“ڇا ٿيس؟”‬
‫االء‪ .‬بس هڪ ڏينهن فٽ پاٿ تي مري ويئي‪ .‬مان اُن وقت تمام ننڍو هوس‪ ”،‬ساجن جواب ڏنو‪.‬‬ ‫“ ِ‬
‫خوف‪ ،‬هراس ۽ ڊپ جي جذبن ڇوڪري َء جي تن بدن مان سيسڙاٽ ڪڍي سندس حواسن کي لوڏي ڇڏيو‪ .‬هن پاڻ کي‬
‫ڪنهن فٽ پاٿ تي دم ٽوڙيندي ڏٺو ‪ .‬کيس پنهنجي نڙي َء ۾ ڪنڊا چڀندا محسوس ٿيا؛ ساهه ڦڦڙن ۾ ڦاسندو محسوس ٿيو ۽‬
‫سندس زبان خشڪ ٿيندي ويئي‪ .‬هو َء پنهنجي حسرتناڪ موت جي تصور تي اُداس ٿي ويئي‪ .‬نڙي َء ۾ موت جي تلخي‬
‫پوء گالس جو بچيل پاڻي ڳيت ڏيئي پي ويئي‪ .‬گالس ُگگهي َء تي رکندي چيائين‪“ ،‬مون کي ٽئڪسي ته آڻي‬ ‫محسوس ٿيس ۽ ِ‬
‫ڏي‪ .‬مان ٿڪل آهيان ساجن‪”.‬‬
‫پوء جڏهن ساجن ٽئڪسي آڻي گيراج جي ٻاهران بيهاري تڏهن ڇوڪري َء کيس دعا ڏني‪“ ،‬خدا تنهنجو ڀلو ڪندو ساجن‪”.‬‬ ‫۽ ِ‬
‫ساجن آسمان ڏانهن ڏسي کلي پيو‪.‬‬
‫“ڇو ٿو کلين؟ ڇوڪري َء ٽئڪسي َء ۾ ويهندي پڇيو‪ .‬ساجن جواب نه ڏنس‪ ،‬پر ٻيو به هڪ ٽهڪ ڏنائين‪ .‬کيسي مان پن جي‬
‫ٻيڙي َء ڪڍي‪ ،‬دکائي‪ ،‬ڪش هڻي‪ ،‬دونهون آسمان ڏانهن ڇڏيندو اندر گيراج ۾ موٽي ويو‪.‬‬
‫الء گيراج کان ٻاهر نڪتو‪ .‬در وٽ کيس ڪالهوڪي‬ ‫ٻئي ڏينهن سانجهي َء ڌاري ساجن پيرو موالي َء کان چرس وٺڻ ِ‬
‫ڇوڪري ملي ويئي‪ .‬ساجن کي ڏسي بيهي رهي‪ .‬ساجن پڇيس‪“ ،‬تون روز نچڻ ايندي آهين؟”‬
‫“نه‪ .‬استاد شام سندر کان ڊانس سکڻ ايندي آهيان‪”.‬‬
‫“سڄي رات!”‬
‫“بلڪل ٻُڌو آهين ساجن‪ ”.‬ڇوڪري َء طنز ڀريل لهجي ۾ چيو‪“ ،‬استاد شيام سندر ۽ مستري رمضان سڄي رات مفلسي َء کي‬
‫پيسي تي نچائيندا آهن‪”.‬‬
‫ڇوڪري َء جو جملو ساجن جي سمجهه ۾ نه آيو ۽ هو ڪياڙي کنهندو موالي َء جي اڏي ڏانهن هليو ويو‪.‬‬
‫ڍو تي‬‫ڀيرو موالي َء جي اڏي تي جانو مڪراني َء ساجن کي خوب شراب پيئاريو‪ .‬مفت جو مال قاضي َء کي جالل! ساجن َ‬
‫پيتو‪ .‬ڪنتري َء جي ڪڙاڻ جڏهن سندس وات کي زهر ڪري ڇڏيو‪ ،‬تڏهن هو ٽيبل کي لت هڻي ُگتي کان ٻاهر نڪري آيو‪.‬‬
‫هن قدمن کي هوا ۾ ٿڙندي محسوس ڪيو‪ .‬دل ۾ رستي تي ليٽي پوڻ جي تمنا جاڳي اٿيس‪ ،‬پر هلندو رهيو‪ .‬ٿاٻو آيس ته فٽ‬
‫پاٿ تي اجايو ويهي پيسا ڳولهڻ لڳو‪ .‬هلندي هلندي جڏهن اليڪٽرڪ پول سامهون آيس ته ان کي خوب گاريون ڏنائين‪ .‬چنڊ‬
‫بادلن ۾ لڪي ويو ته پٿر کڻي آسمان ڏانهن اڇاليائين‪ .‬گيراج ۾ پهتو ته پاڻ کي بس جي پراڻي سيٽ تي ا ُڇالئي ڇڏيائين ‪ .‬ٻئي‬
‫ٻانهون ڪنڌ هيٺان ڏيئي‪ ،‬ٽنگ ٽنگ تي رکي اکيون پوري ڇڏيائين‪ .‬اوچتو پير ۾ خارش ٿيڻ لڳس‪ .‬هٿ وڌايائين ته وڃي‬
‫پوء ٽنگ مٿي ڪري‪ ،‬پراڻي ڇڳل النگ بوٽ کي کڙي َء کان ڇڪي الهي ڦٽو ڪيائين‪ .‬ان وقت سندس‬ ‫النگ بوٽ ۾ پيس ۽ ِ‬
‫الء پڪاري رهي هئي‪ .‬هن محسوس ڪيو ته آواز‬ ‫ڪن تي ڪنهن عورت جي آزي نيزاري َء جو آواز پيو‪ .‬ڄڻ ته رحم ِ‬
‫مستري رمضان جي ڪوٺي َء مان اچي رهيو هو‪ .‬هن اُٿڻ چاهيو‪ ،‬پر گهيرٽ آيس ۽ جهٽ ۾ کيس ننڊ کڻي ويئي‪.‬‬
‫گهڻن ڏينهن تائين ساجن وري اُن ڇوڪري َء کي نه ڏٺو‪ .‬هڪڙي ڏينهن سج لهڻ مهل‪ ،‬هن ڪوٺي َء مان مستري جو آوازٻڌو‪.‬‬
‫ڪاوڙيل هو‪“ .‬جيستائين نوري نه ايندي‪ ،‬مان هڪ پائي به نه ڏيندس‪”.‬‬
‫“هو َء اچڻ جهڙي ناهي اَبا‪ ”،‬ساجن ڪمزور آواز ٻڌو‪ .‬ان وقت هو مارتول سان رنگ تي ٽائر چاڙهي رهيو هو‪.‬‬
‫“اچڻ جهڙي ناهي ته پيسا به ناهن‪”.‬‬
‫“مستري ڪجهه ته خيال ڪر‪ ”.‬ڪمزور آواز چيو‪“ ،‬اڃا تائين تو هن کي فلمن ۾ ڪم به نه وٺي ڏنو آهي ۽ ڃها تائين‬
‫کيس‪”....‬‬
‫الء کيس پيسا به ملندا آهن‪ .‬خدا جي نالي ته نه ايندي آهي‪”.‬‬
‫“ان ِ‬
‫“پر اُن رات توهان ٻنهي‪”....‬‬
‫“پيسا به ته ڊبل ڏناسونس‪”.‬‬
‫ان وقت ساجن لوهي رنگ تي ٽرئڪٽر جو زبردست ٽائر چاڙهي ڇڏيو‪.‬‬
‫ڪوٺي َء مان مستري رمضان جو آواز آيو‪“ ،‬ٻين کي ويهه ڏيون تنهنجي ڌي َء کي ٽيهه‪ .‬شراب به انگريزي استعمال ڪندا‬
‫آهيون‪ .‬کيس ڪباب ۽ چاپون به ٻڪري َء جي گوشت جون کارائيندا آهيون‪ .‬سودو فائديمند اٿئي پوڙهي‪”.‬‬
‫ساجن جون نگاهون وزني مارتول تي کپي ويون‪ .‬مستري رمضان جا جمال سندس دماغ کي ڪنهن غيبي مترڪي سان‬
‫ڪُٽڻ لڳا‪ .‬هن پنهنجي دماغ کي‪ ،‬دماغ جي ويچارن کي چٿجندي محسوس ڪيو‪ .‬احساس ٿيس ڄڻ ته مغز جون رڳون ڇڄي‬
‫پيون هيس‪ .‬سمجهيائين ته رت ريال ڪري سندس منهن ڌوئي ڇڏيو هو‪ .‬سندس اندر ۾ وڍ پوڻ لڳا‪ .‬روح جي نفرت مٺين ۾‬
‫ڀيڪوڙ جي ويس‪ .‬انسان جي قيمت فقط ٽيهه رپيا! جسم کي پائمال ڪرڻ جي قيمت ٽيهه رپيا! جيڪي نادان هڏ کي مڏ تي‬
‫رکي اميدن جي جوٺي آس تي جيئندا آهن‪ ،‬تن جي قيمت فقط ٽيهه رپيا! ساجن سستائي َء تي ٽهڪ ڏيڻ لڳو‪ .‬عورت جي جسم‬
‫۽ ڪڻڪ جي هڪ مڻ جي ساڳي قيمت! هو ديوانن وانگر کلڻ لڳو‪ .‬انسان جي عقل تي‪ ،‬انسان جي اخالق تي ۽ انسان جي‬
‫وحشي جذبن تي‪.‬‬
‫تڏهن مستري رمضان ۽ استاد شيام سندر ساجن جي ٽهڪن جو آواز ٻڌي پنهنجي ڪمري مان نڪري آيا‪ .‬ساجن گهور‬
‫ڪري ٻنهي ڏانهن نهاريو‪ .‬لوهه جي وزني هٿوڙي تي سندس گرفت مضبوط ٿيندي ويئي‪ .‬هن حقارت مان ٻنهي ڏانهن ڏٺو ۽‬
‫چور ٿي ويئي ۽ پاڻي سڻڀي فرش تي زمين‬ ‫چور ُ‬ ‫پوء سڄي قوت سان هٿوڙو اڇالئي گگهي َء کي هنيائين‪ .‬ٺڪر جي گگهي ُ‬ ‫ِ‬
‫جي انڊلٺ ٺاهي بيهي رهيو‪.‬‬
‫“ڪمبخت وڌيڪ پي ويو آهي‪ ”،‬شيام سندر چيو‪.‬‬
‫مستري رمضان ڏند ڪرٽيندو ساجن ڏانهن وڌي آيو‪ .‬کيس زوردار چماٽ وهائيندي چيائين‪“ ،‬ساجن‪ ،‬ڄٽ جا پٽ‪ .‬سوئر جا‬
‫ڦر‪ ،‬حرامي‪ ،‬مغز خراب ٿيو اٿئي ڇا!”‬
‫ٽهڪ بادلن جي گجگوڙ وانگر گجي خاموش ٿي ويا‪ .‬دل جي دنيا تي سارنگ وسڪارو ڪيو ۽ ساجن ٻنهي هٿن ۾ منهن‬
‫لڪائي سيٽ تي اونڌي منهن ڪري پيو‪.‬‬
‫الء خوب شراب پيتو‪ ،‬ڪنتري ۽ ٺرو‪ .‬جڏهن سندس کيسا بلڪل خالي ٿي‬ ‫ان رات هن مستري رمضان جي چماٽ وسارڻ ِ‬
‫ويا‪ .‬تڏهن هن جانو مڪراني َء کي ڪنڌ کان وٺندي چيو‪“ ،‬اڙي جانو َء جا ٻچا‪ ،‬پيسا ڪڍ‪”.‬‬
‫ڏيندء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“پيسا هللا‬
‫“هللا ويٺو آهي مسيت ۾‪ ،‬هي گتو آهي پيسا ڪڍ‪”.‬‬
‫جوئا ڪندين؟”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“اچي هي رپيو وٺ‪ ،‬اُڌارو‪ .‬مراد ڪاسائي َء جي اوطاق تي جوئا هليئي پيئي‪”.‬‬
‫مراد ڪاسائي َء جي اوطاق تي جوئا هلي رهي هئي‪ .‬ساجن سڀني کي ڦري ورتو ۽ پيسا کڻي گتي ۾ موٽي آيو‪ .‬ٽيبل تي پير‬
‫کانپوء هن پنهنجي ڳل تي مستري رمضان‬ ‫ِ‬ ‫پٿاري‪ ،‬ديسي شراب جي گالبي بوتل سوڍا ۾ مالئي پي ويو‪ .‬ٺرو ۽ ڪنتري پيئڻ‬
‫جي چماٽ جو درد محسوس ڪيو‪ .‬بي خيالي َء ۾ هن پنهنجون ٺريل آڱريون پنهنجي جلندڙ ڳل تي رکيون ۽ اوچتو سندس بدن‬
‫مان سيسڙاٽ نڪري ويو‪ .‬هن رڙ ڪري پيرو َء کان هڪ ٻي بوتل گهري‪ .‬بي بوتل جو شراب هن گالس ۾ نه پيٽيو‪ ،‬پر‬
‫ٻُڪ ۾ وجهي پنهنجي جلندڙ ڳل ۽ پيشاني َء تي ڇنڊا هڻڻ لڳو‪ .‬بوتل ۾ باقي بچيل ٺرو پنهنجي مٿي تي پيٽي ڇڏيائين‪ .‬ساجن‬
‫جي ان حرڪت تي گتي ۾ ويٺل گراهڪن کي کل آئي‪ .‬ڪي ته کلي کلي اونڌا ٿي پيا ۽ ڪن ٽهڪڙن ۾ چيو‪.‬‬
‫“خالص‪”.‬‬
‫“کالس‪”.‬‬
‫“ڦنيس‪”.‬‬
‫“آئوٽ‪”.‬‬
‫هن پيرو َء موالي َءکي ڪائونٽر تي بل ڏيئي باقي پيسا ڳڻيا‪ .‬وٽس ڏهين ڏهين جا ٽي نوٽ هئا! پيرو َء کان وقت پڇيائين‪ .‬رات‬
‫جا ساڍا ٻارهن ٿيا هئا‪ .‬هن ڀڻڪيو‪“ ،‬نوري آئي هوندي‪”.‬‬
‫“ڪير نوري؟”‬
‫“مستري رمضان جي معشوق‪”.‬‬
‫“تنهن ۾ تنهنجو ڇاهي؟”‬
‫“اڙي سڙيل ڪاربيٽر‪ ،‬ان بلبل جي قيمت آهي ٽيهه روپيا‪”.‬‬
‫“هان؟”‬
‫“ها ۽ اڄ رات مان‪ ”.‬ساجن کي هڏڪي آئي‪“ ،‬مان نوري َء کي مستري رمضان جي ڪوٺي َء ۾ وڃڻ نه ڏيندس‪”.‬‬
‫“ڇو؟”‬
‫شش! ڪو ٻڌي نه وٺي‪ ”.‬ساجن چپن تي آڱر رکي چوڻ لڳو‪. ،‬خبر اٿئي مترڪا‪ ،‬نوري منهنجي – منهنجي – ڀيڻ آهي‪”.‬‬ ‫“ ُ‬
‫پيرو َء ان ڳالهه تي زوردار ٽهڪ ڏيندي چيو‪“ ،‬وارو ڪر اڙي ساجن‪ ،‬تنهنجي ڀيڻ مستري رمضان جي ڪڇ ۾ هوندي‪”.‬‬
‫پيرو َء جو جملو ساجن جي دل ۾ بڙڇي ٿي لڳو‪ .‬هن جون نگاهون ڀت ڀت سان ٽڪرائڻ لڳيون‪ .‬تڏهن اوچتو هن جي نظر‬
‫ڪنهن قومي ليڊر جي تصوير تي ڄمي ويئي‪ .‬ساجن زوم مان بوتل ليڊر جي تصوير کي اُڇالئي هنئين ۽ ِ‬
‫پوء ٻئي ٻانهون‬
‫اُڀيون ڪري ڀت وٽ بيهي رهيو‪ .‬گراهڪن ٽهڪ ڏيندي چيو‪.‬‬
‫“ڦنيس ‪”.‬‬
‫“کالس‪”.‬‬
‫“سالو آئوٽ آهي‪ ،‬ڪُرو‪”.‬‬
 ‫ساجن ٻئي مٺيون ڀيڪوڙي ڀت تي وهائي ڪڍيون ۽ چيائين‪“ ،‬مان کالس نه آهيان‪ ،‬ڦنيس نه آهيان‪ .‬مان کتم نه آهيان‪”.‬‬
‫پيرو موالي ڪائونٽر تان اُٿي آيو ۽ ساجن کي ڪنڌ کان وٺي لت هڻي گتي مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيائين‪ .‬ساجن ٿاٻڙندو‪،‬‬
‫اليڪٽرڪ پول سان وچڙندو اڳتي نڪري ويو‪ .‬هن پنهنجي سيني ۾ جواال جلندي محسوس ڪئي‪ .‬ڪنهن آتش فشان پهاڙ جو‬
‫الؤو سندس سموري وجود کي جالئڻ لڳو‪ .‬آڳ جا شعال سندس اندر کي لهسائڻ لڳا‪.‬‬
‫الء لوهه کي وزني مارتول سان ڪٽڻو پوندو آهي‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن ته‬ ‫سڌ هئي ته ڪٽ کاڌل لوهه جي ڪٽ الهڻ ِ‬ ‫ساجن کي ُ‬
‫سخت زنگ آلود نٽبولٽ به مترڪي جي هڪ ڌڪ سان ڍرا ٿي ويندا آهن ۽ اڄ مستري رمضان جي زوردار چماٽ هن جي‬
‫ذهن جي‪ ،‬ذهن جي شعور جي‪ ،‬سوچ ويچار ۽ بي حس احساس جي ڪٽ الهي ڇڏي‪ .‬هن جو ضمير ۽ ضمير جي غيرت‬
‫بيچين ٿي جاڳي اٿي‪ .‬بغاوت جي باهه اندر ۾ ڀڙڪي اُٿيس‪ .‬هن پنهنجي دل ۾ مستري رمضان ۽ استاد شيام سندر خالف نفرت‬
‫جا لکين جذبا محسوس ڪيا‪ .‬جيتوڻيڪ ٿڌي رات هير ۾ ٺري ويئي هئي‪ ،‬پر تڏهن به هن جو بدن – باطن ۽ ظاهر‪ ،‬تندور‬
‫وانگر تپي ويو هو؛ کوري وانگر کامي رهيو هو‪ .‬هن ٿڙندڙ ٻرانگهن ۾ گهوماٽيل دماغ سان رمضان ۽ شيام کي مترڪن‬
‫سان چٿي چٿي ماري ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو‪ .‬هن ٻنهي کي ۽ ٻنهي جي دولت کي شڪست ڏيڻ ٿي چاهي‪ .‬هن کيسي مان‬
‫ڏهين ڏهين جا ٽي نوٽ ڪڍي مٺ ۾ ڀيڪوڙيا‪ .‬ائين ڪرڻ سان هن مستري رمضان ۽ استاد شيام سندر جو ساهه پنهنجي‬
‫سٺ ۾ ڀيڪوڙجندو محسوس ڪيو‪ .‬خوشي َء جو احساس ٽهڪن جي صورت وٺي رات جي خاموشي َء ۾ گونجندو رهيو‪.‬‬
‫پوء اوچتو سندس لهجو غمگين ٿي ويو‪ .‬هن جي خوشي‬ ‫“هو هو ها! اڄ رات مان مستري رمضان کي مات ڪندس” ۽ ِ‬
‫ڪافور ٿي ويئي‪ .‬ڏندن ۾ چپ چٻاڙيندي چيائين‪“ .‬اڄ رات منهنجي ڀيڻ مستري رمضان جي دولت ٿي نه نچندي‪ .‬اڄ رات‬
‫منهنجي ڀيڻ استاد شيام سندر جي ڪڇ ۾ نه سمهندي‪ .‬غريبي عورت کي نچڻ تي مجبور نه ڪندي‪”.‬‬
‫وء‬‫ِ‬ ‫پ‬ ‫۽‬ ‫ٺو‬ ‫بي‬ ‫اچي‬ ‫ٻاهران‬ ‫دروازي‬ ‫ساجن پراڻي النگ بوٽ جي لت سان گيراج جو دروازو کولي ڇڏيو‪ .‬هو ڪوٺي َء جي بند‬
‫رڙ ڪري چيائين‪ “ ،‬اڙي مستري رمضان‪ ،‬دئوس ٻاهر نڪري اچ‪ .‬مان تنهنجو ۽ تنهنجي دولت جو دشمن آهيان‪ .‬مان‬
‫نوري َء جو ڀا ُء آهيان‪ .‬اچي‪ ،‬کڻ هي ٽيهه رپيا ۽ نوري َء کي ٻاهر موڪل‪ ”.‬ڪوٺي َء جو در کليو‪ .‬هڪ صوبيدار ۽ ٻه پوليس‬
‫جاء تي پنڊ پهڻ ٿي ويو‪ .‬ساجن جون نگاهون ڪوٺي َء‬ ‫الء تيار نه هو‪ .‬هو پنهنجي ِ‬
‫وارا ٻاهر نڪري آيا‪ .‬ساجن اهڙي واقعي ِ‬
‫جي در ڏانهن اُٿيون ته اتيئي ڄمي ويون‪ .‬مستري رمضان جي هڪ هٿ ۾ شراب جو گالس ۽ ٻيو هٿ هڪ نيم ننگي‬
‫عورت جي چيلهه ۾ هوس‪ .‬هو َء نوري نه هئي‪ .‬سندس چپن ۾ سگريٽ هو‪ .‬هن در جي چائنٺ تي قدم رکندي چيو‪“ ،‬مان‬
‫توکي ڇڏايان ها ساجن‪ .‬پر نه‪ .‬تو سوچڻ ۽ ڳالهائڻ شروع ڪيو آهي‪ .‬اهڙا ماڻهو اسان کي پسند ناهن‪”.‬‬
‫اٿو ساجن‪ ،‬جنهن مراد ڪاسائي َء جي اوطاق تي جوئا ڪئي ۽ جنهن جي‬ ‫پوء صوبيدار ڏانهن منهن ڪري چيائين‪“ ،‬هي ئي َ‬ ‫ِ‬
‫تالش ۾ توهان هتي آيا آهيو ۽ موقعي تي آيا آهيو‪”.‬‬
‫سپاهين ساجن کي هٿڪڙيون هنيون‪ .‬ساجن خاموش رهيو‪ .‬هن احتجاج نه ڪيو‪ .‬آه به نه ڪيائين‪ .‬فقط ويران نگاهن سان‬
‫مستري رمضان کي ڏسندو رهيو‪ .‬مستري سگريٽ جو دونهون ڇوڪري َء جي منهن ۾ ڇڏيندي چيو‪“ ،‬هي َء نوري ناهي‪،‬‬
‫ساجن‪ .‬پر ٻي ڪا نوري آهي‪ .‬تو جهڙا سر ڦريا‪ ،‬ديوانا‪ ،‬ڪيترين نورين کي بچائي سگهندا؟”‬
‫مستري رمضان ٽهڪ ڏنو ۽ سٽ ڏيئي ڇوڪري َء کي سيني سان لڳائي ڪوٺي َء جو در ٻيڪڙي ڇڏيو‪.‬‬
‫ساجن سينٽرل جيل ۾ سزا ڪاٽي رهيو آهي‪ .‬روز صبح جو سليماني چانهه ۽ ڊبل روٽي َء جو سڪل ٽڪر کارائي‪ ،‬کيس ٻين‬
‫قيدين سميت جيل پويان نيشنل روڊ جا پٿر ٽُڪڻ ِ‬
‫الء وڍي ويندا آهن‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:37 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫نه هوندس جڏهن مان‬

‫جڏهن مان نه هوندس‬
‫پڄاڻي‪:‬‬
‫ڦاسي گهاٽ جي ڪال ڪوٺڙي َء جو لوهي در کليو‪ .‬جيلر اندر آيو‪ .‬مون گوڏن مان منهن ڪڍي ڏانهس نهاريو‪.‬‬
‫الء هي ُء‬
‫جيلر چيو‪“ ،‬اڳاڻو هڪ بيحد ضعيف ۽ ڪراڙيء عورت آئي هئي‪ .‬مان سمجهان ٿو‪ .‬هو َء تنهنجي ما ُء هئي‪ .‬تنهنجي ِ‬
‫ڪاغذ ڏيئي ويئي آهي‪”.‬‬
‫جيلر ڪاغذ منهنجي هٿ ۾ ڏنو‪.‬‬
‫مون ڪاغذ کوليو‪ .‬لکيل هو‪“ ،‬گهوڙن ۽ گهوٽن‪ ،‬جيئڻ ٿورا ڏينهڙا – ڪڏهن منجهه ڪوٽن‪ ،‬ڪڏهن واهي رڻ جا‪”.‬‬
‫جيلر کان پڇيم‪“ ،‬اڄوڪو ڏينهن منهنجي زندگي َء جو آخري ڏينهن آهي نه‪”.‬‬
‫پوء ڪنهن به وقت توکي ڦاهي ڏيئي ڇڏيندا‪”.‬‬
‫وراڻيائين‪“ ،‬اڄ اڌ رات کان ِ‬
‫“مان پنهنجي حياتي َء جون آخري گهڙيون لکندي گذارڻ چاهيان ٿو‪ ”.‬پڇيو مانس‪“ ،‬مونکي لکڻ جي اجازت آهي؟”‬
‫“ها‪ ”،‬جيلر جواب ڏنو‪“ ،‬پر اعتراض جوڳي تحرير جي نه‪”.‬‬
‫جيلر مونکي لکڻ جي اجازت ڏيئي هليو ويو‪ .‬مون سوچيو‪ ،‬پکي َء وانگر اُڏامي ويندڙ ۽ درياهه وانگر وهندڙ وقت کي مان‬
‫روڪي نه سگهندس‪ .‬پوئين پهر تائين ساهه جي سلسلي جو حساب رکي نه سگهندس‪ .‬انت ڏانهن آخري سفر منهنجي ساهه‬
‫جي هڪ هڪ ساعت محدود ڪري ڇڏي آهي‪ .‬دم ٽوڙيندڙ ساعتن ۾ مان پنهنجي مڪمل آتم ڪهاڻي لکي نه سگهندس‪ .‬مان‬
‫فقط آتم ڪهاڻي َء کي پڄاڻي َء تائين پهچائڻ جي هڪ ڪهاڻي لکندس‪.‬‬
‫پڄاڻي َء جي ڪهاڻي‪:‬‬
‫ڪمري جي در کي وٿي ٿي‪ .‬مون منهن ورائي نه ڏٺو‪ .‬سوچيم‪“ ،‬ڪيري هومز” هوٽل جو ڇوڪرو هوندو ۽ چانهه جي ِٽري‬
‫رکي هليو ويندو‪.‬‬
‫مون الهور ۾ بيڊن روڊ جي لبرٽي بلڊنگ جي ٻي ماڙ تي فليٽ نمبر اٺين ۾ اچي پناهه ورتي هئي‪ .‬لبرٽي بلڊنگ جي سامهون‬
‫الء چانهه ۽ تازي اخبار کڻي ايندو هو‪ .‬مان‬‫“ڪيري هومز” هوٽل هئي جنهن جو ڇوڪرو رانجهو صبح جو سويل منهنجي ِ‬
‫اسر ويل کولي ڇڏيندو هوس‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن ائين به ٿيندوهو جو بي اطميناني ۽ پريشاني َء سبب رات‬ ‫پنهنجي فليٽ جو در ُ‬
‫ُ‬
‫جي ڪنهن پهر اک کلي ويندي هئي ۽ مان قديم پلنگ تان اٿي‪ ،‬ٻاهريون در کولي‪ ،‬موٽي اچي ڪنڌ هيٺان ٻانهون ڏيئي ليٽي‬
‫پوندو هوس‪ .‬ڪڏهن ڪا گهڙي اهڙي به ايندي هئي جو ننڊ کڻي ويندي هئي؛ نه ته اڪثر اڻٽيهين اونداهي َء جهڙي رات ۾‬
‫اکيون وجهي ڇڏيندو هوس‪ ،‬تانجو اچي پرهه ڦٽندي هئي ۽ سج جا پهريان ڪرڻا پڙدن مان ڇڻندا ڪمري ۾ ڪاهي پوندا هئا‪.‬‬
‫کانپوء رانجهو چانهه ۽ اخبار کڻي ايندو هو ۽ چانهه جي ٽِري رکي پٻن تي هلندو هليو ويندو هو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ٿوري دير‬
‫ُ‬
‫در جو طاق چيچاٽ ڪري کلي پيو‪ .‬مون منهن ورائي نه ڏٺو‪.‬‬
‫اُها اجگر جهڙي رات مون ڪمري جي اونده سان اکيون اٽڪائي گذاري ڇڏي هئي‪ .‬طرحين طرحين جا خيال ۽ وهم ذهن‬
‫سنڌ ُ ساڻو ٿي پيو هو‪ .‬اڌ رات ويل در جو ڪڙو الهي ڇڏيو هوم‪ .‬جنهن‬ ‫کي وڪوڙيندا ۽ پيڙيندا رهيا هئا‪ .‬پاسا ورائيندي َسنڌ ُ َ‬
‫وقت در کي چيچات سان وٿي ٿي‪ ،‬تنهن وقت منهنجو منهن ڀت ڏانهن هو‪ .‬سڄو بدن سور کان ڇڄي رهيو هو‪ .‬مٿو ڳورو ۽‬
‫ڇپرن ۾ چڀڪو محسوس ڪري رهيو هوس‪ .‬جڏهن ڪجهه دير تائين چانهه جي ٽري رکڻ جو آواز نه آيو‪ ،‬تڏهن نه‬
‫چاهيندي به منهن ورائي ڏٺم‪.‬‬
‫زهره پلنگ جي پاٽي َء وٽ بيٺي هئي‪ .‬وهنتل هئي‪ .‬اُماوس جي رات جهڙا ڪارا وار ڪلهن تي پيا هئس‪ .‬بدن تي سونهري‬
‫ڪني َء وارو ڪرمچي گائون ڍڪيل هوس‪ .‬پيرن ۾ ٻن پٽين وارو رٻڙ جو اڇو چمپل هوس‪ ،‬جنهن تان پاڻي َء جي آالڻ نه لٿي‬
‫هئي‪ .‬ان وقت جيتوڻيڪ اندر ۾ آنڌ ماند ۽ حواسن تي ٻوجهه پي محسوس ڪيم‪ ،‬پر تنهن هوندي به زهره کي ماڪ ڀنل رابيل‬
‫جهڙي محسوس ڪيم‪.‬‬
‫هن پنهنجو نرم‪ ،‬نازڪ ۽ برف جهڙو سرد هٿ منهنجي سڙندڙ نرڙ تي رکيو‪ .‬مون سندس وڏين ۽ گهاٽين پنبڻين سان ڍڪيل‬
‫ڪارين ڪجلين اکين ۾ نهاريو‪ .‬مونکي اُهي لفظ ۽ جمال نٿا سجهن جن سان زهره جي بيپناهه حسن کي ڪاغذ تي اُتاري‬
‫سگهان‪ .‬هو َء هر مرد جي تصور ۾ ديرو ڪيل ڪنهن به حسين عورت کان وڌيڪ حسين ۽ مشرقي سونهن سوڀيا جو جيئرو‬
‫جاڳندو مثال هئي‪ .‬مون پنهنجي اڻٿائينڪي زندگي َء ۾ زهره کان وڌيڪ سهڻي ۽ شانائتي عورت نه ڏٺي آهي‪.‬‬
‫منهنجي نرڙ تي هٿ رکندي پڇيائين‪“ ،‬ڪيئن آهين؟”‬
‫“ويهي رهه‪ .‬بيٺي ڇو آهين؟” ڀت ڏانهن کسڪي ويم‪ .‬هو َء پلنگ جي پاٽي َء تي ويهي رهي‪.‬‬
‫منهنجو هٿ پنهنجي هٿ ۾ کڻندي پڇيائين‪“ ،‬ٺيڪ آهين نه‪”.‬‬
‫“ها‪ .‬ٺيڪ آهيان‪”.‬‬
‫هن پنهنجين آڱرين سان منهنجا وار جائيتا ڪندي چيو‪“ ،‬اڄ وري اوجاڳو ڪيو اٿئي‪ .‬هان نه؟”‬
‫کيس جواب نه ڏنم‪.‬‬
‫وارن ۾ آڱريون ڦيرائيندي پڇيائين‪“ ،‬تون ڪنهن ڪنهن وقت سمهي ڇو نه سگهندو آهين؟”‬
‫وراڻيم‪“ ،‬چوندا آهن‪ ،‬ماڻهو جڏهن موت کي ويجهو هوندو آهي‪ ،‬تڏهن سمهي نه سگهندو آهي‪”.‬‬
‫“ڏس! وري ڪڍيئه نه بد وائي وات مان‪”.‬‬
‫منهنجن خشڪ چپن تي ُمرڪ تي آئي‪.‬‬
‫ٻڌاء نه؟” پڇيائين‪“ ،‬تون ڪنهن ڪنهن وقت ڇو نه سمهي سگهندو آهين‪”.‬‬ ‫“ ِ‬
‫“ڪنهن ڪنهن مهل منهنجين اکين کان سمهڻ وسري ويندو آهي‪”.‬‬
‫“سمهڻ وسري ويندو آهي!”‬
‫پوء راڪاس جهڙي رات منهنجي مات ٿي پوندي آهي‪”.‬‬ ‫“ها زهره‪ .‬۽ ِ‬
‫“پر تنهنجين اکين کان سمهڻ ڇو وسري ويندو آهي‪ .‬تون سمهي ڇو نه سگهندو آهين‪ ”،‬هو َء بيچين ٿي پيئي‪ .‬منهنجو هٿ‬
‫ٻنهي هٿن ۾ قابو ڪندي پڇيائين‪“ ،‬اهو ڪهڙوفڪر آهي‪ ،‬ڪهڙو غم آهي جيڪو توکي سمهڻ نه ٿو ڏئي‪”.‬‬
‫“ڪوبه نه‪ ”.‬منهن ٻئي پاسي ڪندي چيم‪“ ،‬ڪوبه نه‪”.‬‬
‫“ڳالهه ٻڌ‪ ”.‬زهره مونکي ڪلهي کان وٺي پاڻ ڏانهن ڪندي چيو‪“ ،‬گذريل هڪ مهيني جي مالقات ۾ مان سمجهي نه سگهي‬
‫آهيان‪ ،‬ته آخر اُهو ڪهڙو غم آهي جيڪو توکي اندر ئي اندر کائيندو رهي ٿو‪ .‬تون ٻڌائين ڇو نه ٿو؟”‬
‫مون زهره جي شفاف ڪارين ڪجلين اکين ۾ نهاريو‪ .‬دل چاهيو ته ٻڌائي ڇڏيانس ته جڏهن اندر اُتاولو هوندو آهي‪ ،‬تڏهن ننڊ‬
‫نيڻن کي تياڳ ڏيندي آهي‪ .‬اسين مڱ ٿر جي ملڪ سنڌ ديس جا واسي ائين ئي ويراڳ جي ورونهن هوندا آهيون‪ .‬دل گهريو‬
‫ته کيس پنهنجي باري ۾ سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيان‪ .‬کانئس ڪجهه نه لڪايان‪ .‬کيس ٻڌائي ڇڏيان ته مان الکي ڦالڻي َء ۽‬
‫هيمون ڪاالڻي َء جو ٻيو جنم آهيان‪.‬‬
‫ُ‬
‫“تون ٻڌائين ڇو نٿو‪ ”.‬زهره ٻيهر پڇيو‪“ ،‬آخر اهو ڪهڙو غم آهي جيڪو توکي اندر ئي اندر کائيندو رهي ٿو؟”‬
‫آهه منهنجي ساهه سان وچڙي پيئي‪ .‬فقط ايترو چئي سگهيم‪“ ،‬مون کي ڪوبه غم نه آهي‪ ،‬زهره‪”.‬‬
‫پوء بيچين ڇو رهندو آهين؟” هن مونکي ٻارن وانگر سمجهائيندي چيو‪“ ،‬ڏس؛ پنهنجي مونجهاري جو ذڪر جڏهن ٻين‬ ‫“ته ِ‬
‫سان ڪبو آهي نه‪ ،‬تڏهن دل تان ٻوجهه لهي ويندو آهي‪”.‬‬
‫ان وقت “ڪيري هومز” هوٽل جو ڇوڪرو رانجهو چانهه جي ٽري ۽ اخبار کڻي آيو‪ .‬ٽري ٽيبل تي رکندي چيائين‪َ “ ،‬چ َون‬
‫ٿا ته رات ذوالفقار علي ڀٽي کي گرفتار ڪيو اٿائون‪”.‬‬
‫چيومانس‪“ ،‬تون ڊوڙ پائي هڪ ٻي چانهه به کڻي اچ‪”.‬‬
‫“نه نه‪ ”،‬زهره جي سڏ تي رانجهو بيهي رهيو‪ .‬زهره چيو‪“ ،‬مان پنهنجي فليٽ مان چانهه ٿي گهرائي وٺان‪”.‬‬
‫“ مونکي خبر آهي ته تنهنجي بورچياڻي چانهه سٺي ٺاهيندي آهي‪ .‬پر هن وقت تون منهنجي فليٽ ۾ آهين‪”.‬مون رانجهي کي‬
‫چيو‪“ ،‬وڃ‪ .‬ڊوڙ پائي هڪ چانهه کڻي اچ‪”.‬‬
‫زهره آرام ڪرسي ڇڪي پلنگ جي پاسي ۾ ويهي رهي‪ .‬کاڏي َء هيٺان هٿ ڏيئي هو َء ٽڪ ٻڌي مون ڏانهن ڏسڻ لڳي‪.‬‬
‫پڇيو مانس‪“ ،‬ڇا پيئي ڏسين؟”‬
‫الء ڳجهارت ٿي پيو آهين ۽ ‪ -‬۽‪ ”.-‬هن جملو پورو نه ڪيو‪ .‬خاموش ٿي ويئي‪.‬‬ ‫چيائين‪“ ،‬تون منهنجي ِ‬
‫“چئه زهره‪”.‬‬
‫“۽‪ ،‬۽ هڪڙي ڏينهن‪”.‬‬
‫“زهره!”‬
‫“۽ هڪڙي ڏينهن؛ جيئن اجنبين وانگر آيو آهين‪ ،‬تيئن اجنبين وانگر هليو ويندين‪”.‬‬
‫“زهره‪ ”.‬مان سٽ ڏيئي ويهي رهيس‪ .‬ڪرسي َء جي ٻانهن تان زهره جو هٿ کڻي پنهنجن هٿن ۾ جهليم‪ .‬چيم‪“ ،‬ڪيئن ٿي‬
‫کانسواء هليو ويندس‪ .‬مان‪ ”.‬آواز اوپرولڳم‪ .‬جملو اڌ ۾ ڇڏي ڏنم‪.‬‬
‫ِ‬ ‫چوين ته مان توکي ٻڌائڻ‬
‫پوء‬
‫ِ‬ ‫کان‬ ‫چڻ‬ ‫ا‬ ‫هنجي‬ ‫تن‬‫“‬ ‫چيائين‪،‬‬ ‫کڻي‬ ‫ساهه‬ ‫ٿڌو‬ ‫سنڀالي‪،‬‬ ‫پاڻ‬ ‫پوء‬
‫ِ‬ ‫ڇڏيائين‪.‬‬ ‫ڪري‬ ‫بند‬ ‫اکيون‬ ‫ڇڏيو‪.‬‬ ‫ڪري‬ ‫هن منهن ٻئي طرف‬
‫ڀانيان ٿي‪ ،‬دل ۾ ڄڻ اڳ جهڙي اڪيالئي نه رهي آهي‪”.‬‬
‫“وقت وفا ڪئي جيڪڏهن‪ ،‬مان پنهنجي زندگي َء سان تنهنجين اڪيالين کي خريد ڪندس‪ ”.‬آهستي چيم‪“ ،‬بس‪ ،‬وقت وفا‬
‫ڪئي جيڪڏهن‪”.‬‬
‫پوء مون کان لڪائين ڇو‬ ‫هن منهنجين اکين ۾ اکيون وجهي ڇڏيون‪ .‬ڄڻ منهنجي اندر جو ٽوهه پي ورتائين‪ .‬چيائين‪“ ،‬ته ِ‬
‫ٿو؟”‬
‫“ڇا‪”.‬‬
‫“پنهنجو غم – پنهنجي پريشاني‪”.‬‬
‫مان خاموش رهيس‪.‬‬
‫پڇيائين‪“ ،‬پيسن جي تنگي ته نه اٿئي‪”.‬‬
‫“نه‪”.‬‬
‫حجاب ته نٿو ڪرين؟”‬
‫“مان لکنو جو نه آهيان‪”.‬‬
‫ڏيانء؟”‬
‫ِ‬ ‫سا‬ ‫پي‬ ‫ڪجهه‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫آيو‬ ‫آرڊر‬ ‫مني‬ ‫منهنجو‬ ‫کان‬ ‫‪.‬خانيوال‬ ‫چيائين‪،‬‬ ‫ٿيندي‬ ‫پوء گنڀير‬
‫هن ٽهڪ ڏنو‪ِ .‬‬
‫“نه” وراڻيم‪“ ،‬ڪيري هومز” جو بل الهڻ جيترا پيسا ۽ ڪجهه بچت اڃا مون وٽ آهي‪ .‬ضرورت پئي ته تنهنجي قرض ۾‬
‫مبتال ٿيندس‪”.‬‬
‫چيائين‪“ ،‬ڪيري هومز” جو سمورو بل مون ڏيئي ڇڏيو آهي‪”.‬‬
‫“ڏيئي ڇڏيئه!”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“توکي ائين ڪرڻ نه گهربو هو‪ ،‬زهره‪”.‬‬
‫“ڇو؟”‬
 ‫مان کيس جواب ڏيئي نه سگهيس‪.‬‬
‫کانپوء عجيب سوال پڇيائين‪“ ،‬تون ڪنهن سان محبت ته نه ڪندو آهين؟”‬ ‫ِ‬ ‫گهڙي کن خيالن ۾ گم رهڻ‬
‫مون سندس اکين ۾ نهاريو‪ .‬چيم‪“ ،‬ها‪”.‬‬
‫پوء شايد سڄي سڄي رات ان عورت جي ياد ۾ جاڳندو آهين‪”.‬‬ ‫“ته ِ‬
‫“ڪنهن حد تائين‪”.‬‬
‫“هو َء به توسان محبت ڪندي آهي؟”‬
‫“چئي نٿو سگهان‪”.‬‬
‫“هو َء ڪنهن ٻئي مرد سان محبت ڪندي آهي؟”‬
‫“شايد‪”.‬‬
‫“اهو ته ڪو جواب ڪونهي‪ ”.‬زهره چيو‪“ ،‬پر مرد کي ڪڏهن به ڪنهن اهڙي عورت سان محبت ڪرڻ نه گهرجي‪،‬‬
‫جيڪا ٻئي ڪنهن مرد سان محبت ڪندي هجي‪”.‬‬
‫پوء محبت پرڏيهي واپار ٿي‬ ‫“مان به دراصل ان خيال جو آهيان‪ ،‬زهره‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬پر دل کي جيڪڏهن عقل هجي ها ته ِ‬
‫پوي ها‪”.‬‬
‫ٻڌاء ته اُها عورت ڪٿي آهي‪”.‬‬
‫زهره جي گالبي چپن تي ُمرڪ ليئو پائي ورتو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬ڀال ِ‬
‫دل ۾ آيو ته ٻڌايانس ته اُها عورت تون آهين زهره؛ تون – جيڪا منهنجي ساهه وانگر مونکي ويجهو هوندي به مون کان‬
‫پري آهين‪ ،‬منهنجي ٿي نه سگهي آهين‪ .‬اُها عورت تون آهين زهره‪ ،‬جنهن سان حالتن جي اهڙي وراڪي تي مليو آهيان جتي‬
‫منهنجي پنهنجي زندگي پنهنجي نه رهي آهي‪ .‬اُها عورت تون آهين زهره‪ ،‬جنهن جي دل ۾ ڪنهن ٻئي مرد جي ياد منهنجي‬
‫پيار تي پابندي وجهي ڇڏي آهي‪.‬‬
‫ڪندينء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫دل جو چيو زبان تي نه آيو‪ .‬فقط ايترو چيم‪“ ،‬اهو پڇي ڇا‬
‫هڪدم پڇيائين‪“ ،‬ڇا مان ايترو حق به نٿي رکان‪”.‬‬
‫“نه نه‪ ،‬ائين ناهي‪ ”.‬هٻڪندي چيم‪“ ،‬ڳالهه هن ريت آهي‪.‬‬
‫ته‪ ،‬ته‪”.‬ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو‪ .‬جملو پورو ڪري نه سگهيم‪ ،‬اڌ ۾ ڇڏي ڏنم‪.‬‬
‫چيائين‪“ ،‬مون کان لڪائين ٿو‪”.‬‬
‫ُ‬
‫منهنجي چپن تي سياري جي شام جهڙي اداس‪ُ ،‬مرڪ ليئو پائي ورتو‪ .‬پاڻ کي عجيب ڪشمڪش ۾ جڪڙيل محسوس ڪيم‪.‬‬
‫گذريل چئن – پنجن هفتن جي مالقات ۾ زهره سان اندر جو حال اوري نه سگهيو هوم‪ .‬کيس پنهنجو همدرد محسوس ڪرڻ‬
‫کانپوء به پنهنجي آتمڪٿا ٻڌائي نه سگهيو هوم‪ .‬شروعات ۾ زهره کي سليس سنڌي ڳالهائيندي ۽ پنهنجي ويجهو ٿيندي ڏسي‬ ‫ِ‬
‫پوء هڪڙي ڏينهن کانئس پڇيو هوم‪“ ،‬پنجابڻ آهين نه؟” جواب ڏنو هئائين‪“ ،‬هڏ‪ ،‬چم‪ ،‬ماس سميت‬ ‫مان اول ڇرڪيو هوس ۽ ِ‬
‫پوء سنڌي ڳالهائڻ ڪٿان سکي آهين؟” ٻڌايو هئائين‪ ،‬تنهنجي سنڌ جو چپو‬ ‫پنجابڻ آهيان‪ ”.‬تڏهن کانئس ورائي پڇيو هوم‪“ ،‬ته ِ‬
‫چپو ڏٺو اٿم‪ .‬ورهين جا ورهيه اُتي رهي آهيان‪ .‬منهنجن مائٽن کي انگريزن طرفان سانگهڙ ۾ زمينون مليل آهن‪ ”.‬ڪٽ‬
‫ساء چيو هوم‪“ ،‬سانگهڙ – انگريز سامراجين جي سرڪش حرن جي الشن تي اڏيل پنهنجن وفادار خادمن ۽‬ ‫کائيندي پنهنجي ِ‬
‫الء جاگير!” مون سمجهيو هو زهره منهنجو گفتو ٻڌي مونکان نفرت ڪندي‪ .‬پر هن ساڳي نوع َء ۾ مونکان پڇيو هو‪،‬‬ ‫غالمن ِ‬
‫“تون ڪير آهين‪ .‬الهور ۾ ڇا ڪرڻ آيو آهين‪ ”.‬مون فقط ايترو وراڻيو هو‪“ ،‬پڪ ڄاڻ ته فيلڊ مارشل محمد ايوب خان جي‬
‫هردلعزيز حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ نه آيو آهيان‪ ”.‬هن کلي ڏنو هو‪ .‬هن اڪثر ورجائي ورجائي مونکان منهنجي‬
‫باري ۾ پڇيو هو ۽ مون هر دفعي کيس ٽاري ڇڏيو هو‪.‬‬
‫منڪر هوندي به اهو اعتبار ڪري ويٺو هوس ته لوح محفوظ جي ليڪ جي ڪا ويڪ هئي‪ ،‬جنهن حياتي هڪ محورتي‬
‫آڻي بيهاري ڇڏي هئي‪ .‬مان زهره سان اهو اظهار ڪندي ڪندي رهجي ويو هوس ته زهره هي ُء جو مونکي وطن ۾بي وطن‬
‫معني نه آهي‪.‬‬
‫ٿيڻو پيو آهي‪ ،‬۽ هي ُء جو مونکي سنڌ جا ڇانورا ڇڏي پنجاب جي چناب جو پاڻي پيئڻو پيو آهي‪ ،‬سو سڀ بي ٰ‬
‫شايد تنهنجي منهنجي زندگي َء جا دائرا ازل جي اوٽ ۾ هڪ ٻئي سان جڪڙجي ويا آهن‪ .‬جيڪي ڪجهه توسان وهيو‬
‫واپريو آهي ۽ جيڪي ڪجهه مون سان ٿي گذريو آهي ۽ گذري رهيو آهي‪ ،‬سو فقط ان ال ِء ٿيو آهي ته جيئن پاڻ ٻيئي‬
‫الء ڌار ٿي وڃون‪ .‬پر مان‪ ،‬جنم جنم‬ ‫الء ملي‪ ،‬هڪ ٻئي کي ڄاڻي سڃاڻي هميشه ِ‬ ‫زندگي َء ۽ موت جي اکٻوٽ ۾ ڪجهه دير ِ‬
‫جو سودائي‪ ،‬زهره سان اندر جو حال اوري نه سگهيو هوم‪ .‬کيس دل چيري ڏيکاري نه سگهيو هوم‪.‬‬
‫“ڪهڙن پورن ۾ پئجي ويو آهين؟” زهره جو آواز ڪن پيو‪ .‬خيالن جو سلسلو ٽٽي پيو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬ڇا پيو سوچين؟”‬
‫وراڻيم‪“ ،‬منهنجي حصي ۾ وهمن جي دنيا آئي آهي زهره‪”.‬‬
‫چيائين‪“ ،‬جنهن ڇوڪري َء کي چاهين ٿو‪ ،‬تنهن کي به پنهنجن وهمن سان پريشان ڪندو هوندين‪”.‬‬
‫مون اکيون بند ڪري ڇڏيون‪ .‬اُتاولي اندر کي آٿت نه آيو‪ .‬تڏهن چيم‪“ ،‬مان جنهن ڇوڪري َء کي روح جي گهراين مان‬
‫چاهيندو آهيان‪ ،‬تنهن ڇوڪري َء جي دل ۾ ڪنهن ٻئي مرد جي ياد جون سرحدون نڪتل آهن‪ .‬مان کيس ويجهو هوندي به‬
‫الء اوپرو آهيان‪ ،‬اجنبي آهيان‪ .‬هو َء منهنجن وهمن کان آزاد آهي‪”.‬‬ ‫هن ِ‬
‫زهره اک ڇنڀڻ بنا مون ڏانهن ڏسندي رهي‪ .‬حيرت ڪارين ڪجلين اکين مان ليئا پائڻ لڳس‪.‬‬
‫آهستي چيم‪“ ،‬مان هڪ نه هڪ ڏينهن کانئس پري هليو ويندس؛ مرندو مري ويندس‪ ،‬پر سندس دل جا درواز منهنجي محبت‬
‫الء بند رهندا‪”.‬‬
‫ِ‬
‫ان وقت رانجهو چانهه کڻي آيو‪ .‬اکين ۾ چمڪو هوس‪ .‬چانهه جي ٽري رکندي چيائين‪“ ،‬افواهه ناهي‪ .‬اصل سچي ڳالهه آهي‪.‬‬
‫ذوالفقار علي ڀٽي کي رات گرفتار ڪيو اٿائون‪”.‬‬
‫پوء ان اخبار ۾‬
‫زهره ٽري مان هڪدم اخبار کڻي ورتي‪ .‬مون کانئس اخبار وٺندي چيو‪“ ،‬جيڪڏهن اها خبر سچي آهي‪ ،‬ته ِ‬
‫هرگز نه هوندي‪ .‬اڄ ڪلهه جون اخبارون پڪوڙن جي پُڙن ۽ مسافري َء ۾ بوٽ ويڙهڻ جي ڪم اينديون آهن‪ ”.‬رانجهي کي‬
‫چيم‪“ ،‬تون وڃ رانجها‪ ،‬وڃي موج ڪر‪”.‬‬
‫رانجهو هليو ويو‪.‬‬
‫زهره چانهه ٺاهيندي پڇيو‪“ ،‬هينئر ڇا ٿيندو‪”.‬‬
‫“جيڪي ٿيندو آيو آهي‪”.‬‬
‫“ڇا ٿيندو آيو آهي؟”‬
‫“سرڪش سرويچ ڌرتي َء کي رت جو ريج ڏيندا‪”.‬‬
‫الء؟”‬
‫“ڀٽي ِ‬
‫الء‪ ”.‬مون بالڪوني َء کان ٻاهر پوالر ۾ نهاريندي جهونگاريو‪:‬‬ ‫“نه‪ .‬آزادي َء ِ‬
‫“سنڌ ديس جي ڌرتي تو تي پنهنجو سيس نمايان‪،‬‬
‫مٽي ماٿي اليان‪،‬‬
‫ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين توکي چشمن چايان‪،‬‬
‫گيت به مون ٽ تنهنجا ماتا‪ ،‬بيت به تنهنجا ڀايان‪،‬‬
‫سنڌ ديس جي ڌرتي توتي پنهنجو سيس نمايان‪،‬‬
‫مٽي ماٿي اليان‪”.‬‬
‫ساء ڇا پيو ڳالهائين‪”.‬‬
‫پڇيائين‪“ ،‬پنهنجي ِ‬
‫ورائي پڇيو مانس‪“ ،‬ڪڏهن ولر کان وڇڙيل ڪا ڪونج ڏٺي اٿئي‪”.‬‬
‫ڪجهه حيرت وچان جواب ڏنائين‪“ ،‬نه‪”.‬‬
‫الء درياهه تي اَکا پائيندي ۽ چوواٽن تي ڏيئا ٻاريندي ڏٺو اٿئي؟”‬
‫ِ‬ ‫وڻجارن‬ ‫“ڪڏهن وياڪل َونين کي پنهنجن‬
‫انڪار ۾ ڪنڌ لوڏيائين‪.‬‬
‫تڏهن چيومانس‪“ ،‬ڀال رت جي درياهه جو ڪڏهن تصور ڪيو اٿئي؟”‬
‫“نه‪ ”.‬زهر ه عجب مان ڪنڌ لوڏيو‪.‬‬
‫“تون بيحد حسين آهين‪ ،‬زهره‪ ”،‬پوالر تان نظرون کڻي زهره ڏانهن ڏٺم‪ .‬چيم‪“ ،‬تون بيحد حسين آهين‪ ،‬تنهن ڪري اهي‬
‫ڳالهيون تنهنجي سمجهه کان ٻاهر آهن‪”.‬‬
‫االء ڇا پيو چوين‪”.‬‬
‫لڄ کان منهن َونَ َونَ ڪرڻ لڳس‪ .‬ڏاڍي پياري نموني ۾ چيائين‪ِ “ ،‬‬
‫چيومانس‪“ ،‬مونکي چانهه ڏي‪”.‬‬
‫مونکي چانهه جو ڪوپ ڏنائين‪ .‬مان پلنگ جي پٺ سان ٽيڪ ڏيئي ويٺس‪ .‬هو َء ڪرسي َء تان اُٿي ويئي‪ .‬ڪلي َء تان ٽوال‬
‫پوء پنهنجو ڪوپ کڻي آرام ڪرسي َء تي ويهي رهي‪.‬‬ ‫الهي آئي ۽ منهنجي هنج ۾ وڇائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫چانهه جي سپ ڀري ڏانهس ڏٺم‪ .‬هو َء مون ڏانهن نهاري رهي هئي‪ .‬چيم‪“ ،‬تنهنجي اِن برتا َء مونکي غلطفهمي َء ۾ وجهي ڇڏيو‬
‫آهي‪”.‬‬
‫اُس جي تڙڪي َء جهڙي ُمرڪ چپن تائين اچي موٽي ويس‪ .‬هرڻي َء جي اکين جهڙيون اکيون ُڇلڪندڙ ڪٽورا ٿي پيس‪ .‬آرام‬
‫ڪرسي َء تان اُٿي بالڪوني َء تائين هلي ويئي‪ .‬ليئو پائي موٽي آئي‪ .‬سپ ڀري‪ ،‬دردناڪ لهجي ۾ ڳالهايائين‪“ ،‬اڳاڻو ڇا چيو‬
‫هيئه‪ ،‬ته جنهن عورت کي چاهيندو آهين‪ ،‬تنهن عورت جي دل ۾‪ ”.‬هن جملو پورو نه ڪيو‪.‬‬
‫مون جملو پورو ڪيو‪“ ،‬تنهن عورت جي دل ۾ ڪنهن ٻئي مرد جي ياد جون سرحدون نڪتل آهن‪ ”.‬چيم‪“ ،‬۽ مان جالوطن‬
‫اُنهن سرحدن کي پار ڪري سندس دل جي وسعتن ۾ محبت جي سياسي پناهه وٺي نه سگهيو آهيان‪”.‬‬
‫نه ڳالهه سمجهيائين ۽ نه ئي جملي جي تهه تائين پهچي سگهي‪ .‬غم جون ريکائون پيشاني َء تي چهٽيل رهيس‪ .‬جذبن جي اُٿل ۾‬
‫چيائين‪“ ،‬عورت وفا نڀائي ته هڪ مرد کي چاهي‪ .‬ڪامڻي ٿئي ته جڳ کي هرکائي‪”.‬‬
‫مونکي پڪ ٿي ويئي ته مقدر جي مايوسين جو اڻڪٿ حصو منهنجي جهول ۾ اچي ڪريو آهي‪ .‬تاريخ جي هي دور ۾ مان‬
‫الء ُرڃ آهي‪.‬‬
‫محرومين جو قافلو کڻي درد جي صحرا ۾ ڀٽڪندو رهيوآهيان‪ .‬وطن ۽ عورت جو پيار منهنجي ِ‬
‫ُمنهن مٿي ڪندي چيائين‪“ ،‬مون خالد کي دل جي بيپناهه شدت سان چاهيو هو‪”.‬‬
‫الء ڌار ٿي ويون‪ .‬چانهه جي سپ سپ ڀريندي رهي‪ .‬ڪوپ فرش تي رکي‪ .‬ڪرسي َء جي‬ ‫اسان جون نگاهون گهڙي پل ِ‬
‫الء پيار نه هو‪ .‬هن جو پيار‬ ‫پوء اُداس لهجي ۾ چيائين‪“ ،‬پر خالد جي دل ۾ فقط منهنجي ِ‬ ‫ٽيڪ سان مٿو لڳائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫وراهيل هو‪”.‬‬
‫“ڪنهن ٻي عورت کي چاهيندو هو؟”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫پوء؟”‬
‫“ته ِ‬
‫“هن کي پنهنجي وطن سان بيپناهه محبت هئي‪”.‬‬
‫“تاريخ وطن پرستن جو عبرتڪدو آهي‪ ”.‬اندر اُٿلي پيو چيو‪“ ،‬پر جابر جي انڌير نگري َء ۾ وطن پرستن کي غدار سڏيو ۽‬
‫سمجهيو ويندو آهي‪”.‬‬
‫الء ڄڻ پاڻي َء تي ليڪو هو‪ .‬چيائين‪“ ،‬منهنجو خالد پاڪستان آرمي َء ۾ فوج جو سڀ کان ننڍو ڪئپٽن‬ ‫منهنجو جملو زهره ِ‬
‫هو‪ .‬بي – آر‪ -‬بي نهر وٽ هندستاني فوجن سان وڙهندي جڏهن شهيد ٿيو‪ ،‬تڏهن سندس عمر پورا پنجويهه سال به نه هئي‪”.‬‬
‫خالد جي باري ۾ ڳالهائيندي هو َء اپسرائن جهڙي پراسرار نظر اچڻ لڳي‪ .‬سندس آواز ڄڻ غفائن مان ايندڙ پڙال ُء هو‪.‬‬
‫چيائين‪ “ ،‬جڏهن هندستاني فوجون الهور ڏانهن پيشقدمي ڪري رهيون هيون‪ ،‬تڏهن منهنجو خالد بي – آر – بي نهر ٽپي‪،‬‬
‫هڪ ڀت جي اوٽ وٺي اسٽين گن تاڻي بيهي رهيو هو‪ .‬هن اڪيلي سر ٽن ڪالڪن تائين سڄي سموري ڪمپني َء کي هڪ‬
‫وک وڌڻ نه ڏنو‪”.‬‬
‫زهره ڳالهه روڪي‪ ،‬چتائي منهنجي منهن ۾ ڏٺو‪ .‬ڄڻ پنهنجي ڳالهه جو ردعمل منهنجي منهن ۾ پي ڳوليائين‪ .‬مان ڏانهس‬
‫ڏسندو رهيس‪.‬‬
‫پوء جڏهن خالد وٽان گولين جو ذخيرو ختم ٿي ويو‪ ،‬تڏهن هو ڀت جي اوٽ مان نڪري‪ ،‬اسٽين گن‬ ‫ساڳي نوع َء ۾ چيائين‪“ ،‬۽ ِ‬
‫اُبتي ڪري‪ ،‬ڪنداڪ سان هندستاني سپاهين تي وڃي ٽُٽو‪ .‬ٻن کي اڦٽ ماري وڌائين‪”.‬‬
‫پوء جڏهن منهنجو خالد وڙهندي‬ ‫جملو نه روڪي ها ته جيڪر روئي پوي ها‪ .‬ٿڌو ساهه کڻي‪ ،‬آواز جائيتو ڪندي چيائين‪ِ “ .‬‬
‫وڙهندي شهيد ٿي ويو‪ ،‬تڏهن سندس جسم تي بي انداز زخم هئا‪ .‬هندستاني دستي سندس الش کي گارڊ آف آنر ڏنو هو‪”.‬‬
‫جيئن جيئن خالد جي ياد سندس وجود تي ڇانئجندي ويئي‪ ،‬هو َء وڌيڪ باوقار‪ ،‬شانائتي ۽ عظيم ٿيندي ويئي‪ .‬سندس حسن‬
‫غمناڪ ٿي بيپناهه ٿي ويو‪ .‬ڇپر آال ٿي ُجهڪي پيس‪ .‬نگاهون بالڪوني َء کان ٻاهر نيري آسمان تي کپائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫پلنگ تان اُٿندي چيم‪“ ،‬منهنجو وس پڄي ته جيڪر تنهنجو غم وراهي وٺان زهره‪”.‬‬
‫“منهنجا ڪيترا غم وراهي وٺندين‪ ”.‬زهره ڪنبندڙ آواز ۾ ڳالهايو‪“ ،‬منهنجي َء حياتي َء جو پل پل غم آهي‪”.‬‬
‫پوء مان تنهنجن غمن جو پنهنجي‬ ‫سندس ڪلهي تي هٿ رکندي چيم‪“ ،‬اڳاڻو چيو هوم ته زهره‪ ،‬جيڪڏهن وقت وفا ڪئي ته ِ‬
‫زندگي َء سان سودو ڪندس‪ .‬بس‪ ،‬وقت وفا ڪئي جيڪڏهن‪”.‬‬
‫هن منهن مٿي ڪري مون ڏانهن ڏٺو‪ .‬اسين ڪجهه دير تائين هڪ ٻئي ڏانهن ڏسندا رهياسين‪.‬‬
‫مانء جتي منهنجو خالد شهيد ٿيو‬‫ِ‬ ‫ڪرسي َء تان اُٿندي چيائين‪“ ،‬اڄ شام توکي بي – آر بي نهر وٽ اُهو هنڌ ڏيکارڻ هلندي‬
‫هو‪”.‬‬
‫اندر ۾ اونده جو احساس ٿيم‪ .‬چيم‪“ ،‬۽ اُتان موٽندي شاليمار هلنداسين‪”.‬‬
‫هن ڪجهه حيرت مان ڏانهن ڏٺو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬اوچتو شاليمار جو خيال ڪيئن آيئه؟”‬
‫“تو ئي ته ڪالهه ٻڌايو هو ته اڄ شاليمار ۾ بجلي َء جي بلبن سان چراغان ڪندا‪”.‬‬
‫“ها‪ .‬اڄ رات شاليمار ۾ مغلن جي ياد تازي ڪئي ويندي‪ .‬اڄ ڇنڇر آهي‪ .‬نه”‬
‫“اڄ ڇنڇر آهي!”‬
‫“ها‪ ،‬اڄ ڇنڇرآهي‪ ”.‬زهره پڇيو “پر تو اچرج ڇو کاڌو‪”.‬‬
‫“اتفاق هوندو‪”.‬‬
‫“تون لڪائين ٿو‪”.‬‬
‫“تقين ڪر‪ .‬ڪجهه به ڪونهي زهره‪”.‬‬
‫“مان نه مڃينديس‪ ”.‬هن ضد ڪيو‪“ ،‬ڇنڇر جو لفظ ٻڌي تو تعجب کاڌو هو‪”.‬‬
‫“هڪ بيوقوف جوتشي َءجي ڳالهه دل تي تري آئي هئي‪ ”.‬پنهنجي وهم تي کلندي چيم‪“ ،‬جوتش جي حساب موجب مونکي‬
‫ڇنڇر رات مرڻو آهي‪”.‬‬
‫“ڇنڇر رات!”‬
 ‫“ها‪ ،‬ڇنڇر رات‪”.‬‬
‫“پر‪”-‬‬
‫“ڪابه ڇنڇر رات‪ .‬اهو ضروري ناهي ته اُها ڇنڇر رات‪،‬جنهن رات مون کي مرڻو آهي‪ ،‬سا اڄوڪي ڇنڇر رات هجي‪”.‬‬
‫زهره پريشان ٿيندي چيو‪“ ،‬چرچا ته نٿو ڪرين‪”.‬‬
‫“جيستائين ڇنڇر رات مرندس نه‪ ،‬تيستائين مان پاڻ جوتشي َء جي اڳڪٿي کي چرچو سمجهندس‪ ”،‬مون زهره ڏانهن ڏسندي‬
‫وراڻيو‪.‬‬
‫پوء‪”.‬‬
‫پوء – ته ِ‬ ‫“ته ِ‬
‫مونکي کل آئي‪ .‬چيم‪ ،‬۽ خبر اٿئي زهره! جوتشي صاحب چيو هو مونکي عام رواجي موت نه ايندو‪ .‬مان رائيفل جي گولين‬
‫سان ماريو ويندس‪ ،‬يا ڦاهي َء چڙهندس‪”.‬‬
‫زهره جي منهن تي هيڊ هارجي ويئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬تون پنهنجي ما ُء ڏانهن ۽ پنهنجي سنڌ ديس موٽي ڇو نٿو وڃين‪ .‬هتي ڇا‬
‫ڪرڻ آيو آهين‪”.‬‬
‫ڪوڙو ڦوڙو آواز ڳورو ڪندي چيم‪“ ،‬مان فيلڊ مارشل محمد ايوب خان جي هر دل عزيز حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ‬
‫آيو آهيان‪”.‬‬
‫زهره جي چپن تي مرڪ نه آئي‪ .‬هن گنڀير لهجي ۾ چيو “نه نه‪ .‬اڄ پاڻ ڪيڏانهن به نه هلنداسين‪”.‬‬
‫“مان اڄ بي‪ -‬آر‪ -‬بي نهر وٽ اهو هنڌ ضرور ڏسندس جتي خالد شهيد ٿيو هو‪ ”.‬چيم‪“ ،‬۽ اُتان موٽندي شاليمار هلنداسين‪”.‬‬
‫“منهنجي دل نٿي مڃي‪ ”،‬زهره چيو‪.‬‬
‫کانسواء ڪجهه نه ڪندي آهي‪ ”.‬سندس منهن تان وار پري‬ ‫ِ‬ ‫برغالئڻ‬ ‫کي‬ ‫انسان‬ ‫دل‬ ‫زهره‪.‬‬ ‫“دل جي ڳالهين ۾ نه ايندي ڪر‪،‬‬
‫ڪندي چيم‪“ ،‬اڄ شاليمار ضرور هلنداسين‪ .‬جڏهن اندر ۾ اونده جو احساس وڌي ويندو آهي‪ ،‬تڏهن ٻاهريون روشنيون اکين‬
‫ڀانء پونديون آهن‪”.‬‬‫ِ‬ ‫کي‬
‫هن جواب نه ڏنو‪.‬‬
‫مون ٻوسٽ محسوس ڪندي ڳالهايو‪“ ،‬اڄ منهنجي اندر ۾ اوندهه آهي‪ُ -‬گگهه اونده آهي‪ .‬پاڻ شاليمار ضرور هلنداسين‪ .‬تاريخ‬
‫جي تهن مان شايد ڪو ترورو راهه روشن ڪري ڇڏي‪”.‬‬
‫زهره جون اکيون رڻ ۾ ُرليل اُڃ کان آتي هرڻي َء جي اکين وانگر وياڪل ٿي ويون‪ .‬هو َء جتي جواني َء ۾ مڙس جي جدائي َء‬
‫جو جوڳ سهي ويئي هئي‪ ،‬پنهنجو هيڏو سارو غم برداشت ڪري ويئي هئي‪ ،‬منهنجو غم ڏسي بيچين ٿي پيئي‪ .‬زيان سان‬
‫جيتوڻيڪ ڪجهه نه ڪڇيائين‪ ،‬پر مون سندس نگاهن ۾ پنهنجي غم جو اولڙو ڏسي ورتو‪ .‬اِهو شايد ان ڪري ٿي رهيو هو‪،‬‬
‫جو هن اڻسڌي طرح منهنجين مجبورين ۽ مايوسين ۾ اضافو ڪيو هو‪ .‬سندس قرب مونکي برغالئيندو هو ۽ اهوئي سبب هو‬
‫جو رت جي راند ۾ زهره کي مسافر وانگر ملي‪ ،‬ورهين جي وصال جو فريب کائي ويٺو هوس‪.‬‬
‫هو َء منهنجي اڳيان هٽي ويئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬مان به عجيب بيوقوف عورت آهيان‪ .‬پنهنجا ڏک سور اوري توکي ا ُداس ڪري‬
‫ڇڏيم‪”.‬‬
‫“مان ڏکن جي ڏيهه جو واسي آهيان‪ ”.‬ورائيم‪“ ،‬سک ملندا ته مري ويندس‪”.‬‬
‫ٿورو مرڪي چيائين‪“ ،‬تون چريو آهين‪”.‬‬
‫“چرين جي چاهت ۾ جنون هوندو آهي‪ ”.‬چيم‪“ ،‬اسين جنهن کي چاهيون تنهن ال ِء ڦتڪي ڄاڻون‪ ،‬ڀٽڪي ڄاڻون‪ ،‬مري مات‬
‫ٿيڻ ڄاڻون‪ .‬اسان سنڌين جي محبت ۽ نفرت جو ڪو انت ڪونهي‪”.‬‬
‫الء در تائين هلي ويئي‪ .‬در وٽان منهن ورائي چيائين‪“ ،‬سيالڪوٽ کان منهنجو مامون آيو آهي‪ .‬مان‬ ‫ڪمري مان ٻاهر وڃڻ ِ‬
‫الء هلي وينديس‪ .‬تون منجهند جو ڪٿي هوندين؟”‬ ‫کانپوء ملڻ ِ‬
‫ِ‬ ‫ٿوري دير‬
‫“الهورجي رستن تي رلندو رهندس‪ ،‬ٻيو ڪٿي هوندس‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬هتي منهنجو ڪير آهي‪”.‬‬
‫ٻاهر وڃڻ کان اڳ چيائين‪ “ ،‬ڪوشش ڪنديس ته منجهند جي ماني موٽي اچي توسان کاوان‪ .‬پر جي نه اچي سگهان ته‬
‫ڪجانء‪ .‬سمجهيئه‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫انتظار نه‬
‫ٻاهر هلي ويئي‪ .‬پڙدو لڏندو رهيو‪ .‬هو َء بيٺي پير موٽي آئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬ڳالهه ٻُڌ‪ .‬متان ان ڏينهن وانگر بک تي ويٺو رهين‪”.‬‬
‫هو َء وڃڻ لڳي‪.‬‬
‫کيس سڏ ڪيم‪“ ،‬زهره‪”.‬‬
‫“چئه‪”.‬‬
‫“زهره‪ ”.‬ڪجهه چئي نه سگهيم‪.‬‬
‫“ڇو‪ .‬ڪا خاص ڳالهه آهي‪”.‬‬
‫“زهره ڀايان ٿو اڄ هنن ڀتين۾ منهنجو ساهه نڪري ويندو‪”.‬‬
‫“چريو ته نه ٿيو آهين!”‬
 ‫مون منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيو‪ .‬زهره چيو‪“ ،‬مان نٿي وڃان‪”.‬‬
‫“تون وڃ‪”.‬‬
‫“مون کي ڇنڇر جي ڳالهه وهم ڏيئي ڇڏيو آهي‪ ”.‬چيائين‪“ ،‬مان نه وينديس‪”.‬‬
‫کانپوء هتان هليو ويندس‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“تنهنجو مامون آيو آهي‪ .‬تون وڃ‪ ”.‬چيم‪“ ،‬مان به ڪجهه دير‬
‫“ڪيڏانهن ويندين؟ ڪٿي هوندين؟” بيڪل ٿي پڇيائين‪“ ،‬مون کي ڪٿي ملندين‪”.‬‬
‫الء سوچي وراڻيم‪“ ،‬مان “بيٽربڪس” تي تنهنجو انتظار ڪندس‪ .‬ٻين ۽ ٽين لڳي جي وچ ۾‪”.‬‬ ‫کن ِ‬
‫“بيٽربڪس” الفالح بلڊنگ ۾ آهي نه‪”.‬‬
‫“ها‪”.‬‬
‫پوء منجهند جي ماني “انڊس” تي کائينداسين‪”.‬‬‫“مان ضرور اينديس‪”.‬زهره چيو‪ِ “ ،‬‬
‫“ٺيڪ آهي‪”.‬‬
‫“مان وڃان؟” هن پڇيو‪.‬‬
‫پوء آهستي چيم‪“ ،‬تون وڃ‪ ،‬زهره‪”.‬‬ ‫مان ڪجهه دير تائين ڏانهس ڏسندو رهيس‪ِ .‬‬
‫الء وهمن ۽ سنسن جو سنسار ڇڏي ويئي‪ .‬ڪا رمز دل کي ريجهائي نه سگهي‪ .‬تقدير تدبير کان‬ ‫زهره هلي ويئي‪ ،‬پر منهنجي ِ‬
‫نابري واري بيٺي‪ .‬حالتون ڪوريئڙي جي ڄار وانگر مون کي سوگهو ڪنديون ويون‪ .‬زندگي َء جي چوواٽي تي زهره جو‬
‫معني محسوس ٿيڻ لڳو‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫ملڻ بي‬
‫“ڪيري هومز” هوٽل جو ڇوڪرو رانجهو چانهه جا ٿانو کڻڻ آيو‪ .‬ڏاڍي رازداري َء واري نو َء ۾ خوشي َء وچان ٻڌايائين‪،‬‬
‫“شاگردن جلوس ڪڍيو آهي‪ .‬جلوس يونيورسٽي َء کان ٽولٽن مارڪيٽ ڏانهن وڌي رهيو آهي‪”.‬‬
‫رانجهو منهنجي ڳالهائڻ جو انتظار ڪرڻ لڳو‪ .‬ايتري ۾ گوڙ جو ۽ نعرن جو اڻچٽو آواز ٻڌڻ ۾ آيو‪ .‬هو ڊوڙ پائي بالڪوني َء‬
‫ٿانو کڻندي چيائين‪“ ،‬هيٺ‬
‫ڏانهن هليو ويو‪ .‬بالڪوني َء مان ڳاٽ ڪڍي‪ ،‬هيڏانهن هوڏانهن ڏسي موٽي آيو‪ .‬چانهه جا خالي َ‬
‫ماڻهو گڏ ٿي رهيا آهن‪ .‬شايد ڇوڪرن جو جلوس پهچڻ وارو آهي‪”.‬‬
‫مون کي خاموش ڏسي رانجهو مايوس ٿيو‪ .‬ويندي ويندي چيائين‪“ ،‬سائين‪ ،‬اڄ جلوس ڏسڻ وٽان هوندو!”‬
‫الء فرار ٿي رهيو هوس‪ ،‬تنهن ڏينهن سنڌي اديبن ۽ شاعرن ٻوسٽ ۽ پابندين خالف‬ ‫جنهن ڏينهن مان حيدرآباد مان الهور ِ‬
‫الء جلوس ڪڍيو هو‪ .‬لوڊنگ ٽرڪ‪ ،‬جنهن ۾ مان پوليس ۽ سي‪ -‬آ ِء – ڊي کان لڪي ڇپي رٿيل پروگرام موجب‬ ‫آواز اُٿارڻ ِ‬
‫الهور روانو ٿي رهيو هوس‪ ،‬سا ٽرڪ حيدر چوڪ گاڏي کاتي وٽ پاسو وٺي بيهي رهي هئي‪ .‬مون سامان تان تالپتري‬
‫مٿي ڪري ٻاهر نهاريو هو‪ .‬سامهون اورينٽ هوٽل وٽان جلوس لنگهي رهيو هو‪ .‬سرويچن جي هٿن ۾ “پلي ڪارڊ” هئا‪،‬‬
‫جن تي مختلف نعرا لکيل هئا‪ .‬جيئن جيئن جلوس ٽرڪ کي ويجهو آيو هو‪ ،‬تيئن تيئن منهنجيون اکيون لڙڪن سان ٽمٽار ٿي‬
‫الء آهيان‪ ،‬تن ويڙهيچن سان وڃي‬ ‫ويون هيون‪ .‬دل چاهيو هو ٽرڪ مان ٽپو ڏيئي نڪري وڃان ۽ جن جو آهيان ۽ جن ِ‬
‫پوء ڀل ته مري مات ٿيان‪ .‬هوش تڏهن آيو هوم جڏهن ٽرڪ جي اللي ڪلينر چيو هو‪“ ،‬او خانه خراب‪ ،‬پاڻ سان گڏ‬ ‫مالن‪ِ .‬‬
‫اسان کي به مارائيندين‪ .‬لڪي ويهه‪ ”.‬مان تالپتري َء جي هيٺان سامان وٽ ويهي رهيو هوس‪ .‬ٽرڪ شهر مان نڪري ويئي‬
‫هئي‪ .‬هاال وٽ يوسف مليو هو‪ .‬سمورو بندوبست هن ئي ڪيو هو‪ .‬مون کي چاٻي ڏيندي چيو هئائين‪“ ،‬بيڊن روڊ تي لبرٽي‬
‫بلڊنگ جي ٻي ماڙ تي فليٽ نمبر اٺين جي چاٻي اٿئي‪ .‬جيڪڏهن خبرداري َء سان رهندين ۽ پنهنجي باري ۾ ڪنهن کي‬
‫ڪجهه نه ٻڌائيندين ته بلڪل محفوظ هوندين‪ .‬جيئن ئي توکي جينيوا پهچائڻ جو بندوبست ٿي ويندو‪ ،‬مان هڪدم الهور هليو‬
‫ايندس‪”.‬‬
‫گوڙ ۽ نعرن جو آواز ڪن تي پيم‪ .‬خيالن جي ڄار مان نڪري آيم‪ .‬ٻالڪوني َء ۾ اچي بيٺس‪ .‬مال روڊ ۽ بيڊن روڊ جي‬
‫چوواٽي تي گورنمينٽ ڪاليج‪ ،‬ميو ڪاليج‪ ،‬اسالميه ڪاليج ۽ پنجاب يونيورسٽي َء جا بليزر پاتل شاگرد بيٺا هئا‪ .‬هو ڇڙوڇڙ‬
‫ٽولن ۾ بيٺا هئا ۽آمريت ۽ ايوب خان خالف نعرا هڻي رهيا هئا‪ .‬سخت جوش۽ جنون ۾ هئا‪ .‬سندن ٽوال رستي روڪ ڪري‬
‫بيهي رهيا‪ .‬مال روڊ جي آمد و رفت بلڪل بند ٿي ويئي‪ .‬بيڊن روڊ تي تماشائين جو هجوم وڌندو ويو‪ .‬هجوم ۾ سرگوشيون ۽‬
‫سس پُس ٿيڻ لڳي‪ ،‬هر هڪ شخص جي نگاهه مال روڊ تي بيٺل شاگردن تي هئي‪ .‬ماحول ڇڪ – تاڻ ۾ وٺبو ويو‪ .‬مون‬ ‫ُ‬
‫محسوس ڪيو‪ ،‬ڄڻ انساني آتش فشان ڦاٽڻ تي هو‪ .‬ڌرتي َء جي هنج ۾ ڪو زبردست زلزلو پاسا ورائي رهيو هو‪.‬‬
‫تڏهن اوچتو مونکي زهره جو خيال آيو‪ .‬سوچيم‪ ،‬هن هل هنگامي ۾ کيس ٻاهر وڃڻ نه گهرجي‪ .‬هڪدم بالڪوني َء مان هٽي‪،‬‬
‫ٻاهر اچي‪ ،‬زهره جي فليٽ جو در کڙڪايم‪ .‬زهره جو فليٽ منهنجي فليٽ جي بلڪل سامهون هو‪ .‬هو َء اُتي هڪ ڪراڙي‬
‫بورچياڻي َء سان اڪيلي سر رهندي هئي‪.‬‬
‫ڪجهه دير تائين جڏهن در نه کليو‪ ،‬تڏهن ٻيهر در کڙڪايم‪ .‬در زهره جي بورچياڻي َء کوليو‪ .‬عادت موجب مون کي دعائون‬
‫ڏنائين‪ .‬کانئس پڇيم‪“ ،‬زهره ڪٿي آهي‪”.‬‬
‫چيائين‪“ ،‬سيالڪوٽ مان مامون آيو اٿس‪ .‬کيس ملڻ ويئي آهي‪”.‬‬
‫ساء چيو‪.‬‬
‫“هلي ويئي!” مون پنهنجي ِ‬
 ‫پڇيائين‪“ ،‬ڇو؟ نه وڃي ها ڇا‪”.‬‬
‫وراڻيم‪“ ،‬مان سمجهان ٿو الهور ۾ فساد ٿيڻ وارو آهي‪”.‬‬
‫ڪراڙي َء جي ڄاڙي لٽڪي پيئي‪ .‬منهن جا گهنج چٽا ٿي پيس‪.‬‬
‫مان پنهنجي ڪمري تي موٽي آيس‪ .‬رکي رکي زهره جو خيال ذهن کي پريشان ڪرڻ لڳو‪ .‬سوچيم‪ ،‬هيٺ لهي وڃان‪ ،‬کيس‬
‫ڳوليان‪ .‬تالش ڪريان‪ .‬پر ڪٿي! ممڪن آهي انارڪلي َء ڏانهن هلي ويئي هجي! زهره جي غلطي َء جو پورو پورو احساس‬
‫تڏهن ٿيم جڏهن مال روڊ تان ايندڙ آوازن جو زور وڌي ويو‪.‬‬
‫الء تيار ٿي جيئن منهن ورايم ته مون کان ذري گهٽ ڇرڪ نڪري ويو‪.‬‬ ‫هڪدم ڪپڙا مٽائي ٻاهر وڃڻ ِ‬
‫يوسف بيٺو هو‪ .‬سڄو‪ ،‬وارن کان پيرن تائين مٽي َء ۾ اٽيو پيو هو‪ .‬ڪجهه دير تائين هڪ ٻئي کي ٻانهن ۾ جڪڙي ڇڏيوسين‪.‬‬
‫الء ڪڏهن روانو ٿيڻو آهي‪ ،‬يوسف‪”.‬‬ ‫بيتاب ٿي پڇيومانس‪“ ،‬مون کي جينيوا ِ‬
‫منهنجين ٻانهن مان نڪرندي چيائين‪“ ،‬پروگرام ۾ ٿوري ڦيرگهير ٿي آهي‪”.‬‬
‫هن جي ڏاڙهي وڌ يل هئي‪ .‬اکيون ڏرا ڏيئي ويون هئس‪ .‬هاال وٽ جڏهن مون کي بيڊن روڊ جي فليٽ جون چاٻيون ڏنيون‬
‫کانپوء ڏٺومانس ته ورهين جو جهونو نظر آيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫هئائين‪ ،‬تڏهن کڙو تڙو هو‪ .‬مهيني – سوا‬
‫پوء چيائين‪“ ،‬تون‬‫“پروگرام ۾ ٿوري ڦير گهير ٿي آهي‪ ”.‬سگريٽ دکائي‪ ،‬دونهون ڦڦڙن ۾ الهي‪ ،‬موٽائي ٻاهر ڪڍيائين‪ِ .‬‬
‫جينيوا نه ويندين‪”.‬‬
‫“ڇو‪ ”،‬مون سخت حيرت وچان پڇيو‪.‬‬
‫“تنهنجي باري ۾ آر‪ -‬سي‪ -‬ڊي ملڪن جي انٽيليجنس کي هتان جي پوليس چڱي طرح آگاهه ڪيو آهي‪ ”.‬يوسف چيو‪،‬‬
‫“تنهنجو يورپ تائين پيڇو ڪيو ويندو‪”.‬‬
‫منهنجي دل ڀڄي پيئي‪.‬‬
‫يوسف چيو‪“ ،‬تنهنجي بدران رشيد بخاري جينيوا ويندو‪”.‬‬
‫منهنجي منهن مان شايد ملوالئي ظاهر ٿي پيئي هئي‪ ،‬جو يوسف چيو‪“ ،‬دل نه الهه‪ .‬تحريڪ جو ڪم آهي‪ .‬ان کي پنهنجو‬
‫پوء نرڙ ۾ ُگنڊ پئجي‬
‫ماڻهو هر حال ۾ اقوام متحده جي انساني حقن واري ڏينهن جي اجالس کان اڳ جينيوا پهچائڻو آهي‪ِ ”.‬‬
‫ويس‪ .‬چيائين‪“ .‬تون پاڪستان جي سرحد ٽپڻ شرط مارجي وڃين ها‪ .‬تون پاڻ سمجهي سگهين ٿو ته اسان جي آواز جو ۽‬
‫الء جينيوا ۾ پهچڻ ڪيترو نه ضروري آهي‪ .‬جيستائين اسين دنيا جو ڌيان سنڌين سان‬ ‫نمائندي جو انساني حقن واري اجالس ِ‬
‫ٿيندڙ ظلم ۽ ناانصافين ڏانهن نه ڇڪائينداسين تيستائين انڌير جي گهاڻي ۾ پيڙجندا رهنداسين‪”.‬‬
‫وء دل کي‬ ‫اُميدن جو آسمان ڀڄي ڀُري ڪري پيو‪ .‬سنڌ جو آواز اقوام متحده جي اعوان تائين پهچائڻ جوخواب ٽٽي پيو‪ .‬پر پ ِ‬
‫اهو چئي سرچايم‪ ،‬ته جيڪڏهن مان نٿو وڃان ته منهنجي بدران ٻيو ڪو وڃي رهيو آهي‪ .‬شخص کان وڌيڪ تحريڪ اهم‬
‫الء‬
‫آهي‪ .‬سوچيم‪ ،‬رشيد ڪيڏو نه خوشنصيب آهي جو سنڌ جي تاريخ ۾ بلڪل نئين باب جو اضافو ڪري پاڻ کي هميشه ِ‬
‫غيرفاني ڪري رهيو آهي‪.‬‬
‫مون يوسف کان پڇيو‪“ ،‬سنگتي ساٿي ڪيئن آهن‪”.‬‬
‫الء ميدان ۾‬
‫وراڻيائين‪“ ،‬سڀني يارن سر سان ڪفن ٻڌو آهي ۽ پنهنجو صليب پنهنجن ڪلهن تي کڻي ظلم سان جنگ جوٽڻ ِ‬
‫نڪري پيا آهن‪ .‬سڀ کان وڏي ڳالهه ته يارن سنڌ جي نئين نسل کي غفلت جي ننڊمان جاڳائي وڌو آهي‪”.‬‬
‫يوسف ڳالهائيندي ڳالهائيندي اوچتو خاموش ٿي ويو‪ .‬مون ڏانهن چتائي ڏسڻ لڳو‪ .‬پڇيومانس‪“ ،‬ائين ڇو ٿو ڏسين‪”.‬‬
‫“چيائين‪”،‬تون موت جي منهن ۾ آهين‪”.‬‬
‫وراڻيم‪“ ،‬ڪا نئين ڳالهه ڪر‪”.‬‬
‫“سڄي پاڪستان جي پوليس ۽ انٽيليجنس کي تنهنجي باري ۾ سختي َء سان خبردار ڪيو ويو آهي‪ .‬توکي اقوام متحده تائين‬
‫الء کين وڏا اختيار ڏنا ويا آهن‪ .‬ممڪن آهي‪ ،‬توکي ڏسڻ شرط شوٽ ڪري ڇڏين‪ ”.‬يوسف مون ڏانهن‬ ‫پهچڻ کان روڪڻ ِ‬
‫وڌي آيو‪ .‬چيائين‪“ ،‬اسين ان تعاقب جو پورو پورو فائدو وٺنداسين‪ .‬ڊڪٽيٽر جي سموري مشينري تنهنجي تالش ۾ سرگردان‬
‫هوندي ۽ ان وچ ۾ رشيد بخاري سرحد پار ڪري جينيوا ڏانهن هليو ويندو‪”.‬‬
‫چيم‪ “ ،‬مون کي خوشي آهي ته مان جيڪڏهن سڌي طرح نه‪ ،‬ته گهٽ ۾ گهٽ اڻسڌي طرح ته سنڌ جي ڪم اچي رهيو‬
‫آهيان‪”.‬‬
‫يوسف چيو‪“ ،‬هر هڪ صالح سپوت کي سڌي طرح‪ ،‬يا اڻسڌي َء طرح سنڌ جي ڪم اچڻو آهي‪”.‬‬
‫پڇيومانس‪“ ،‬في الحال مون کي ڇا ڪرڻو آهي‪”.‬‬
‫“توکي هر حال ۾ سرحد پار ڪري هتان ڀڄي وڃڻو آهي‪ ”.‬چيائين‪“ ،‬هتان هڪدم هليو وڃ‪ .‬پاڪستان جي چپي چپي تي‬
‫الء موت آهي‪”.‬‬‫تنهنجي ِ‬
‫مان سوچ ۾ پئجي ويس‪ .‬دل اُڌمن جي ڪُن ۾ ولوڙجي ويئي‪ .‬ڏک وچان چيم‪“ ،‬مان ڪهڙو نه بدنصيب آهيان‪ ،‬يوسف‪ .‬اڄ‬
‫جڏهن سنڌ سڏ ڪيو آهي ۽ سر ڏيئي سرخرو ٿيڻ جو وقت آيو آهي‪ ،‬مان سڏ ورائڻ بدران وطن کان ڀڳو ٿو وڃان‪”.‬‬
‫يوسف مون کي ڪلهن کان وٺندي چيو‪ “ ،‬آمريت جو قلعو ڪيرائڻ ڪو سولو ڪم نه آهي‪ .‬ڪجهه دوستن کي سنڌ جي مفاد‬
‫الء جالوطن ٿي ڪم ڪرڻو پوندو‪”.‬‬ ‫ِ‬
‫مان ڪرسي َء تي ويهي رهيس‪ .‬يوسف منهنجي پاسي ۾ اچي بيٺو‪ .‬منهنجي ڪلهي تي هٿ رکندي چيائين‪“ ،‬توکي ضرور‬
‫ڏک ٿيو هوندو؛ پر اسان کي پنهنجو ماڻهو انساني حقن واري اجالس ۾ ضرور پهچائڻو آهي‪”.‬‬
‫يوسف منهنجي پاسي مان هٽي ويو‪ .‬ڪمري جي وچ ۾ وڃي بيٺو‪ .‬مون ڏانهن پٺ هئس‪ .‬ڳالهايائين‪“ ،‬اسين انساني حقن جي‬
‫هاء گهوڙا ڪندڙ‬‫الء ِ‬
‫اداري آڏو ايوب آمر جي حڪومت جو ڍينگو ڍيري ڪنداسين‪ .‬ڪشميرين ۽ فلسطينين جي حقن ِ‬
‫اٿو ڪوڙ جا ڪوٽ کڻي دنيا‬ ‫نوڪرشاهي حڪومت جو ٻهروپ جڳ کي ڏيکارينداسين‪ .‬اسين دنيا کي ٻڌائينداسين ته هي َ‬
‫جي اکين ۾ ڌوڙ وجهڻ وارا سنگدل‪ ،‬جي ڪي پاڻ کي سڄي زمين جي مظلومن جا همدرد سڏائين ٿا‪ ،‬پر جن ظالمن ۽ قاتلن‬
‫جي قيدخانن ۾ سنڌي قوم سڪرات ۾ سڏڪي رهي آهي‪ .‬موجوده حالتن ۾ سنڌي قوم جو نئون نسل پنهنجن وڏن جي فيصلي‬
‫جو پابند نه رهندو‪”.‬‬
‫اوچتو ٻاهران ايندڙ گوڙ جو آواز وڌي ويو‪ .‬آوازن سان گڏ ٽيئر گئس جي گولن هلڻ جو آواز آيو‪ .‬مان بالڪوني َء ڏانهن وڌي‬
‫آء‪ -‬ڊي ۽ پوليس جا‬
‫ويس‪ .‬يوسف هڪدم مونکي ٻانهن ۾ هٿ وجهي پاڻ ڏانهن ڇڪي ورتو‪ .‬چيائين‪“ ،‬بيوقوف نه ٿي ُء‪ .‬سي‪ِ -‬‬
‫ماڻهو تنهنجي ڳوال ۾ الهور پهچي ويا آهن‪”.‬‬
‫“پر تو ته چيو هو هي ُء فليٽ بلڪل محفوظ آهي‪ ”.‬يوسف ڏانهن ڏسندي چيم‪.‬‬
‫“ آمر جي عمارت ۾ شگاف پيو آهي‪ .‬هن ڪامورڪي لوڌ وطن پرستن جي ڳوال ۾ ڇڏي ڏني آهي‪ ”.‬يوسف واچ ۾ وقت‬
‫الء بيهاري آيو آهيان‪ .‬هو‬
‫ڏسندي چيو‪“ ،‬دير نه ڪر‪َ .‬هلُ‪ .‬مان سبزي منڊي َء وٽ هڪ لوڊنگ ٽرڪ واري کي اڌ ڪالڪ ِ‬
‫توکي پشاور کان پاڪستان جي سرحد ٽپائي ڇڏيندو‪”.‬‬
‫مان بالڪوني َء جي در جي چوڪاٺ وٽ بيهي رهيس‪ .‬دل ۽ دماغ پاڻ ۾ وچڙي پيا‪ .‬ڇهين حس ذهن کي موت جي پڪ‬
‫ڏياري ڇڏي‪ .‬دل مبهم خيالن جي سوري َء تي لٽڪي پيئي‪ .‬پريشانين جو اکٽ سلسلو بيچين روح جي تهن ۾ لهي ويو‪ .‬دل‬
‫چاهيو ته ٻين ماڙ تان ٽپو ڏيئي‪ ،‬هڪ پل ۾ سڀني عذابن جو انت آڻي ڇڏيان‪ .‬جيڪا ڪهاڻي عبرتناڪ پڇاڙي َء ڏانهن وڌي‬
‫رهي آهي‪ ،‬تنهن جو انجام اکين سان ڏسڻ کان اڳ اکيون پوري ڇڏيان‪.‬‬
‫الء موت برابر آهي‪ ”.‬يوسف چيو‪“ ،‬جلد ڪر‪ .‬هل‪”.‬‬ ‫“هڪ هڪ گهڙي تنهنجي ِ‬
‫“يوسف‪ ”.‬مون ڀريل آواز ۾ چيو‪“ ،‬يوسف مون موت کي ايتري ويجهڙائي َء کان ڏٺو آهي‪ ،‬جو هينئر موت ۽ موت جوتصور‬
‫الء اجنبي نه رهيو آهي‪”.‬‬
‫منهنجي ِ‬
‫“ڳالهه ٻڌ‪ ”.‬يوسف پنهنجي مٺ منهنجي ٻانهن ۾ قابو ڪندي چيو‪“ ،‬هن شهر الهور ۾ هڪ قلعو آهي‪ ،‬جتي قيدين کي اهڙا‬
‫اهڙا جسماني عذاب ڏيندا آهن جن جو مثال انسان ذات جي تاريخ ۾ ملڻ مشڪل آهي‪”.‬‬
‫“مون کي خبر آهي‪ ،‬يوسف‪ ”.‬مون آهستي وراڻيو‪“ ،‬تون فڪر نه ڪر‪ .‬هليو وڃ‪ .‬ڀل ته تاريخ جي هن خوني دور ۾ ستم ۽‬
‫صبر جو معرڪو ماضي َء جي ڪنهن ڪهاڻي َء کي جيئرو ڪري ڇڏي‪ .‬تون هليو وڃ يوسف‪”.‬‬
‫“بيوقوف نه ٿي ُء‪”.‬‬
‫“تون هليو وڃ‪ ،‬يوسف‪”.‬‬
‫اوچتو مال روڊ تي ماڻهن ۾ ٽاڪوڙ پئجي ويو‪ .‬آواز آسمان تائين پهچي ويو‪ .‬هجوم جي ڀاڄ جو گوڙ ماحول ۾ واڄٽ ڪرڻ‬
‫لڳو‪ .‬ٽيئر گيس شيل هڪٻئي جي ڪڍ هلڻ لڳا‪.‬‬
‫يوسف چيو‪“ ،‬فساد جو پورو فائدو کڻ‪ .‬ڀڄي وڃ‪”.‬‬
‫چيم‪“ ،‬اڄوڪي رات مان الهور ۾ رهندس‪ .‬سڀاڻي جا ڀاڳ سڀاڻي سان‪”.‬‬
‫يوسف حيرت مان مون ڏانهن ڏٺو‪ .‬چيائين‪“ ،‬تنهنجي ڪا ڪل ٿڙيل ته ناهي؟ اڙي تون رات جي ڳالهه ٿو ڪرين! هن شهر‬
‫۾ رهندين ته شام تائين مارجي ويندين‪”.‬‬
‫“مان حياتي َء جي جنهن دؤر مان گذري رهيو آهيان‪ .‬يوسف‪ ،‬تنهن ۾ مون زندگي َء ۽ موت جي اکٻوٽ ڏٺي آهي‪ ”.‬ڪوٽ‬
‫پائيندي چيم‪“ ،‬مان نه مرندس‪”.‬‬
‫پڇيائين‪“ ،‬ڪيڏانهن ٿو وڃين؟”‬
‫کيس جواب نه ڏنم‪.‬‬
‫ورائي پڇيائين‪“ ،‬عورت جو چڪر ته ناهي‪”.‬‬
‫مان خاموش رهيس‪.‬‬
‫االء ڇو دنيا جا سڀئي وطن پرست رومانٽڪ هوندا آهن‪”.‬‬ ‫چيائين‪ِ “ ،‬‬
‫“ڇو جو ڌرتي ۽ عورت ۾ بنيادي مشابهت آهي‪”.‬‬
‫“ڪهڙي؟”‬
‫وراڻيم‪ “ ،‬ڌرتي ۽ عورت ۾ بنيادي مشابهت اها آهي‪ ،‬جو ٻيئي پنهنجن سرويچن جي رت جو سيندور سينڌ ۾ وجهي قيامت‬
‫تائين سندن شهادت جي ياد تازي رکنديون آهن‪”.‬‬
‫يوسف منهنجي سامهون اچي بيٺو‪ .‬چيائين‪“ ،‬مان توکي ٻاهر وڃڻ نه ڏيندس‪”.‬‬
‫“مان موٽي ايندس يوسف‪”.‬‬
‫“تون مري ويندين‪”.‬‬
‫“مان نه مرندس‪”.‬‬
‫“تون مري ويندين‪ .‬مونکي پڪ آهي‪ ،‬اڄ تون مري ويندين‪”.‬‬
‫“يوسف‪ ”.‬مون کيس پنهنجي اڳيان هٽائيندي چيو‪“ ،‬هڪڙي جوتشي َء مون کي ٻڌايو هو ته مان ڇنڇر ڏينهن مرندس ۽ اڄ‬
‫ڇنڇر آهي‪”.‬‬
‫يوسف ڪجهه ڪاوڙ منجهان چيو‪“ ،‬شايد جوتشي َء جو چيو سچ ٿي پوي‪”.‬‬
‫“مون کي جوتش آزمائڻ ڏي يوسف‪ ”.‬ٻاهرين در ڏانهن ويندي چيم‪“ ،‬اڄوڪي رات بچي ويس ته سڀاڻي پاڻهيئي جالوطن ٿي‬
‫ويندس‪”.‬‬
‫االء‬
‫لبرٽي بلڊنگ جي ڏاڪڻ لهندي محسوس ڪيم ته مان زندگي َء ۾ ٻيهر وري ڪڏهن سنڌ جا ڇانورا ڏسي نه سگهندس‪ِ .‬‬
‫ڪيئن اهو خيال دل ۾ جاڳي اُٿيو ته انقالبي تحريڪن جا پهريان جالوطن جيئري وطن نه ورندا آهن‪ .‬سوچيم‪ ،‬ته اڄ رات‬
‫کانپوء مان نه فقط وطن کان وڇڙي ويندس‪ ،‬پر پنهنجي پهرين محبت جو الش پنهنجن ڪلهن تي کڻي پرديس ۾ ڀٽڪندو‬ ‫ِ‬
‫رهندس‪ .‬منهنجي زندگي َء جو باقي حصو روپوش رهندي گذري ويندو‪ .‬وطن ورڻ جو انتظار وقت جي کوري ۾ کامندي رک‬
‫ٿي ويندو‪ .‬پڪ ٿي ويم ته مان حياتي َء جي هن دور ۾ وطن ۽ عورت جو پيار وڃائي ويهندس‪ .‬اندر مان آهه ا ُڀري – نه نه‪،‬‬
‫مان نيپولين نه آهيان‪.‬‬
‫بيڊن روڊ ماڻهن سان سٿيو پيو هو‪ .‬مان پيهه مان واٽون ڪندو‪ ،‬ڌڪبو ۽ ڌڪيندو مال روڊ تائين هليو آيس‪ .‬پوليس وارن‬
‫شاگردن کي ٽولٽن مارڪيٽ ڏانهن ڌڪي ڇڏيو هو‪ .‬ٽولٽن مارڪيٽ جي پسگردائي َء ۾ شاگردن گهٽين ۽ گهٽن تي قبضو‬
‫ڪري ورتو هو ۽ اتان پوليس تي پٿر اڇالئي رهيا هئا‪ .‬پوليس وارن ٽرڪن جي پوئتان پناهه ورتي هئي‪ ،‬جتان شاگردن تي‬
‫ٽيئر گيس جا گوال هالئي رهيا هئا‪ .‬ڪجهه شاگرد آلين ڳوڻين ۾ ٽيئر گيس جا گوال جهٽيندا‪ ،‬اک ڇنڀ ۾پوليس تي ورائي رهيا‬
‫هئا‪ .‬سڄو ماحول جيتوڻيڪ دونهاٽيل هو ۽ هرڪو اکين مان وهندڙ پاڻي اُگهي رهيو هو‪ ،‬پر تنهن هوندي به هزارين ماڻهو‬
‫مال روڊ ۽ بيڊن روڊ جي چوواٽي تان پوليس ۽ شاگردن جي ويڙهه ڏسي رهيا هئا‪.‬‬
‫مان هوٽل انڊس ڏانهن هليو آيس‪ .‬ان طرف هجوم ڇڊو هو‪ .‬انڊس جي ڪنڊ ۾ ويهي گرم گرم ڪافي نڙي َء ۾ الٿم‪ .‬ڦڦڙن ۾ ڄڻ‬
‫کانپوء لڱن مان سيسڙاٽ ڍرو‬
‫ِ‬ ‫ساهه پيو‪ .‬تڏهن محسوس ڪيم ته ٻاهر سي ُء ڪجهه سرس هو‪ .‬ڪافي َء جو ٻيو ڪوپ پيئڻ‬
‫ٿيو‪.‬‬
‫ذهن گوڙ ۽ گهمسان‪ ،‬ٺڪاون ۽ آوازن کان جڏهن آجو ٿيو تڏهن اندر اُٿلي پيو‪ .‬خيالن ۽ وهمن جا سلسال وير وانگر منهنجي‬
‫وجود کي ورائيندا ويا‪ .‬هيڪالئي بنواس محسوس ٿيڻ لڳي‪ .‬رام ۽ سيتا جي ياد دل تي تري آئي‪ .‬سوچيم‪ ،‬زندگي َء ۾ ڪجهه‬
‫الء گهڻو ڪجهه وڃائڻو به پوندو آهي‪ .‬ها‪ ،‬مان به وڃائي رهيو آهيان پنهنجي امڙ‪ ،‬وطن ۽ زهره جو قرب‪ .‬پر‬ ‫حاصل ڪرڻ ِ‬
‫کانپوء مونکي ڇا ملندو! وطن جي آزادي! ڇا ان مبهم تمنا جي تڪميل منهنجي مختصر حياتي َء ۾‬ ‫ِ‬ ‫سڀ ڪجهه وڃائڻ‬
‫ممڪن آهي؟ ماضي َء جي ڌنڌلڪن مان پڙال ُء ٻڌم ته انقالبي تحريڪن جي شروعات ڪندڙ‪ ،‬قهر جي ڪوٽ جي فقط هڪ‬
‫سر سوري سگهندا آهن‪ .‬هو جدوجهد جي ابتدا ڪندا آهن‪ .‬انتها ايندڙ نسل جي انقالبين جي ڪاڪڙي ڪندي آهي‪ .‬اُن نسل‬
‫جا جوڌا قهر جا ڪوٽ ڪيرائي اسان جي تمنائن جي تڪميل ڪندا آهن‪ .‬پر تڏهن اسين نه هوندا آهيون‪ .‬اسين ڪنهن کي‬
‫ياد نه هوندا آهيون‪ .‬اسين تاريخن جا صفحا نه واالريندا آهيون‪ .‬جنهن وقت ايندڙ نسل اسان جي خوابن جي تعبير پوري‬
‫ڪندو آهي‪ ،‬تنهن وقت اسين بنا ڪتبي واري قبر ۾ مٽي َء جي تهن هيٺان دفن هوندا آهيون‪.‬‬
‫الء اخبارن جا صفحا اُٿالئڻ لڳس جن ۾ خبرون گهٽ ۽ اشتهار وڌيڪ هئا‪ .‬سموريون‬ ‫خيالن جي راڪاس کان جند ڇڏائڻ ِ‬
‫اعلي انتظام‪ ،‬حڪمت ۽‬ ‫ٰ‬ ‫اخبارون ملڪ جي امن‪ -‬امان‪ ،‬ڏهن سالن جي بيمثال ترقي َء ۽ فيلڊ مارشل محمد ايوب خان جي‬
‫شخصيت جي خبرن سان ڀريو پيون هيون‪ .‬مون هڪ هڪ اخبار جي هڪ هڪ ڪالم ۾ ورائي ورائي سنڌ جون خبرون‬
‫ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي‪ ،‬پر اخبارون پريزيڊنٽ فيلڊ مارشل محمد ايوب خان جي شان ۾ بنيادي جمهوريتن جي عوامي‬
‫نمائندن طرفان جاري ڪيل حمد و ثنا سان ڀريون پيون هيون‪ .‬ملڪ جي سياسي هلچل جي باري ۾ هڪ به خبر شايع ٿيل نه‬
‫هئي‪.‬‬
‫الء سنڌ مان فرار ٿي رهيو هوس‪ ،‬تنهن وقت سنڌ جي ڌرتي ٻرندڙ جبل وانگر ٻري رهي هئي‪.‬‬ ‫مان جنهن وقت جينيوا وڃڻ ِ‬
‫ٻوسٽ جي ڪارن ڪڪرن ۾ بغاوت جي کنوڻ کنوي رهي هئي‪ .‬موهن جي دڙي جي تاريخ پاسا ورائي رهي هئي‪ .‬سنڌي‬
‫قوم سر جو سانگو الهي ظالم ۽ جابر آڏو سينو ساهي بيٺي هئي‪ .‬گهٽي َء گهٽي َء ۾ احتجاج جو جهنڊوجهولي رهيو هو‪ .‬ماحول‬
‫اهڙو هو‪ ،‬ڄڻ اياز جي هڪ سٽ جي تشريح ڪري رهيو هو‪“ .‬مون ڇرڪي پنهنجو پاند ڏٺو‪ ،‬رت آئي ڳاڙهن ٻيرن جي‪”.‬‬
‫آء‪ -‬ڊي کان لڪي ڇپي پويون دفعو‬ ‫آسمان مان آواز پي آيو‪ .‬انقالب‪ ،‬انقالب‪ ،‬انقالب‪ .‬سنڌ ڇڏڻ کان اڳ مان پوليس ۽ سي‪ِ -‬‬
‫الء گهر ويو هوس‪ .‬امڙ جا پير چمندي چيو هوم‪”،‬امڙ مان سنڌ ديس جي آهن جو آواز انساني حقن جي اداري‬ ‫امڙ سان ملڻ ِ‬
‫الء وڃي رهيو آهيان‪ .‬پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيان يا ناڪام‪ ،‬پر‬ ‫الء جينيوا وڃي رهيو آهيان‪ .‬شايد هميشه ِ‬ ‫تائين پهچائڻ ِ‬
‫هي َء حڪومت مون کي ٻيهر ڪڏهن به پاڪستان جي ڌرتي َء تي پير پائڻ نه ڏيندي‪ .‬منهنجي مٺڙي ما ُء‪ ،‬اڄ پويون دفعو مون‬
‫الء جالوطن ٿي رهيو آهيان‪ ”.‬امڙ‬ ‫لڳاء‪ .‬مان تنهنجي ٿڃ ۽ سنڌو َء جو پاڻي قيامت ڏينهن بخشائڻ ِ‬ ‫ِ‬ ‫کي مٺي ڏيئي سيني سان‬
‫مونکي مٺي ڏيئي سيني سان لڳايو هو‪ .‬سندس اکيون آليون نه ٿيون هيون‪ .‬پاڻ کان جدا ڪندي مون کي دعائون ڏنيون‬
‫هئائين‪ ،‬پر خدا حافظ نه چيو هئائين‪ .‬خدا حافظ چوڻ بدران چيو هئائين‪“ :‬گهوڙن ۽ گهوٽن‪ ،‬جيئن ٿورا ڏينهڙا‪ .‬ڪڏهن منجهه‬
‫ڪوٽن‪ ،‬ڪڏهن واهي رڻ جا‪”.‬‬
‫بيري جي آواز تي خيالن جا ڀٽڪندڙ سلسال ماضي َء جي ڌنڌ مان موٽي آيا‪ .‬بيري ادب سان چيو‪“ ،‬مال روڊ تي گڙٻڙ وڌي‬
‫ويئي آهي‪ .‬اسين هوتل بند پيا ڪريون‪”.‬‬
‫ُ‬
‫بل ڏيئي “انڊس” مان ٻاهر نڪري آيس‪ .‬وقت ڏٺم‪ .‬منجهند جو هڪ ٿي رهيو هو‪ .‬اس ۽ ماڻهن جي پيهه سبب سي ُء گهٽ ٿي‬
‫ويو هو‪ .‬ٽيئر گئس جو دونهون اکين ۾ چڀڻ لڳو‪ .‬مون رمال ڪڍي اکين تي رکيو‪ .‬ٽولٽن مارڪيٽ وٽ پوليس ۽ شاگردن جي‬
‫ويڙهه هلي رهي هئي‪ .‬ٽيئر گيس جي گولن جا ٺڪا َء ٿي رهيا هئا‪ .‬شاگردن جي پٿربازي َء سان گهرن‪ ،‬دڪانن‪ ،‬موٽرن ۽‬
‫بسن جا شيشا چور ٿي رهيا هئا‪.‬‬
‫مال روڊ جا دڪان ذري گهٽ بند هئا‪ .‬ڪن دڪانن جا اڌ طاق کليل هئا‪ ،‬جن مان دڪانن جا سيلز مين ڳاٽ ڪڍي ٽولٽن‬
‫مارڪيٽ ڏانهن نهاري رهيا هئا‪.‬‬
‫مان الفالح بلڊنگ ڏانهن هلڻ لڳس‪ .‬ماڻهن جي ڪُلهي گس هجوم ۾ هڪ مان ئي هوس جنهن جي پٺ ٽولٽن مارڪيٽ ڏانهن‬
‫هئي ۽ انسانن جو سمنڊ جهاڳيندو الفالح بلڊنگ ڏانهن وڌندو پي ويس‪“ .‬ڪشمير شال هائوس” کان “ليڊيز ڪارنر” تائين‬
‫رنگا رنگي ڪپڙن واريون پنجابي ڇوڪريون ٻانهن تي ڪاريون پٽيون ٻڌي بيٺيون هيون ۽ نعرا هڻي رهيون هيون‪ .‬سندن‬
‫هٿن ۾ پلي ڪارڊ هئا جن تي مختلف نعرا لکيل هئا‪ .‬ان هنڌ ماڻهن جي پيهه گهڻي هئي‪.‬‬
‫الفالح بلڊنگ تي پوليس جو زبردست پهرو هو‪ .‬لوهي ٽوپلن وارا سپاهي هٿن ۾ سنگينون لڳل رائيفلون جهلي بيٺا هئا ۽‬
‫خونخوار نظرن سان راهگيرن ڏانهن ڏسي رهيا هئا‪.‬‬
‫الء بيٺس‪ .‬رائيفلون ۽ رائيفلن ۾ لڳل سنگينون ڏسي پنهنجي بدن ۾ سيسڙاٽ محسوس‬ ‫“الفالح” ڏانهن وڌندي مان هڪ پل ِ‬
‫ڪيم‪ .‬ائين پئي ڀانيم‪ ،‬ڄڻ ته منهنجي جسم ۽ رائيفلن ۽ سنگينن جي وچ ۾ ڪو نظر نه ايندڙ سنٻڌ هو‪ ،‬الڳاپو هو‪ ،‬تعلق هو‪.‬‬
‫“ڇا پيو ڪرين؟” هڪ صوبيدار سخت کهري آواز ۾ پڇيو‪.‬‬
‫مون ڏانهس ڏسندي فقط هڪ لفظ چيو‪“ ،‬جي‪”.‬‬
‫“هتي ڇو بيٺو آهين؟”‬
‫“ڇو؟”‬
‫“منهنجي سوال جو جواب ڏي‪ .‬هتي ڇو بيٺو آهين؟”‬
‫“بيٽر بڪس ڏانهن وڃڻو اٿم‪”.‬‬
‫“اهو (گار) بيٽربُڪس وري ڇا هي؟”‬
‫مون بيٽر بڪس ڏانهن اشارو ڪندي چيو‪“ ،‬هو جيڪو ڪنڊ وارو ڪتابن جو دڪان آهي نه‪ ،‬تنهن جو نالو بيٽربڪس‬
‫آهي‪”.‬‬
‫صوبيدار مونکي هٿ الئي ڦوليو‪ .‬جڏهن پڪ ٿي ويس ته منهنجي َو َر ۾ ائٽم بم لڪل نه هو‪ ،‬تڏهن مونکي دڪان ڏانهن وڃڻ‬
‫جي اجازت ڏنائين‪.‬‬
‫زهره اڳواٽ دڪان تي بيٺ ي هئي‪ .‬مون کي ڏسڻ شرط مون تائين هلي آئي‪ .‬فڪرمند پي ڏٺي‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬صوبيدار توکي ڇو‬
‫روڪيو هو‪”.‬‬
‫“منهنجو انٽرويو پي ورتائين‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬پاڪستان تي خدا جي فضل و ڪرم سان اهو دور به اچڻ وارو آهي‪ ،‬جڏهن پوليس‬
‫وارا پنهنجي مرضي َء ۽ سهولت مطابق اسان کي جيئري رهڻ جي ڏوهه ۾ چاالن ڪندا‪”.‬‬
‫زهره چيو‪“ ،‬ماحول خراب آهي‪ .‬شهر ۾ بلوو ٿيڻ وارو آهي‪”.‬‬
‫“وراڻيم‪“ ،‬خوشي َء جي ڳالهه آهي‪”.‬‬
‫“خوشي َء جي ڳالهه آهي!” هن حيرت مان پڇيو‪“ ،‬تون‬
‫عجيب ماڻهو آهين! توکي ڀ ُؤ نٿو ٿئي؟”‬
‫“ڇا جو؟”‬
‫“بلوي جو‪”.‬‬
‫“بلوو مون موالئي َء کي ڇا ڪندو‪ .‬منهنجي ڪهڙي مل يا ڪارخانو آهي جيڪو سڙي ويندو‪”.‬‬
 ‫“پر‪ ،‬تڏهن به‪”.‬‬
‫“ڪٿي تون ڪنهن مل جي مالڪياڻي ته ناهين!”‬
‫زهره جي منهن مان پريشاني ظاهر ٿيڻ لڳي‪ .‬چيائين‪“ ،‬هل‪ .‬فليٽ تي موٽي ٿا هلون‪”.‬‬
‫جاء ڏسنداسين جتي تنهنجو خالد شهيد ٿيو هو‪”.‬‬‫“نه زهره‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬اڄ فليٽ تي نه هلنداسين‪ .‬اڄ بي‪ -‬آر‪ -‬بي نهر وٽ ا ُها ِ‬
‫زهره مون کي عجيب نظرن سان ڏٺو‪ .‬اڳ ڪڏهن به مون کي اهڙين نگاهن سان نه ڏٺو هئائين‪ .‬انهن نگاهن ۾ مون کي‬
‫ايتري ته پنهنجائپ محسوس ٿي جو فيصلو ڪري ڇڏيم ته اڄ ڪجهه به ٿي پوي‪ ،‬زهره کي ٻڌائيندس‪ ،‬ته زهره جيڪڏهن‬
‫تون شهيد ڪئپٽن جي زال آهين‪ ،‬ته مان به وطن پرست آهيان‪ .‬وطن پرست جي محبت جي دنيا جي ڪابه محبت مقابلو‬
‫ڪري نٿي سگهي‪ .‬مون ٻيهر زهره ڏانهن ڏٺو‪ .‬نگاهن ۾ پيار هوس‪ ،‬خوف هوس‪ .‬چيائين‪“ ،‬سڀاڻي هلنداسين‪”.‬‬
‫االء ڇا هو جو زهره ڇرڪ ڀري مون ڏانهن ڏٺو‪.‬‬ ‫“سڀاڻي!” منهنجي آواز ۾ يا لهجي ۾ ِ‬
‫الء هن ملڪ ۾ “سڀاڻي” ڪڏهن نه ايندي‪،‬‬ ‫دل ۾ آيو ته چوانس‪ ،‬چري تون ڪهڙي “سڀاڻي” جي ڳالهه ٿي ڪرين‪ .‬منهنجي ِ‬
‫الء وڇڙي ويندس ۽ زهره جڏهن مان‬ ‫اڄوڪي شام هن ملڪ ۾ منهنجي آخري شام آهي‪ .‬مان سڀاڻي کان اڳ توکان هميشه ِ‬
‫نه هوندس تڏهن منهنجي ياد تنهنج ي دل مان دنيا جي هر مرد جي ياد کي تڙي ڪڍندي‪ .‬اسان سنڌين جي محبت ۽ نفرت جو‬
‫ڪو انت ڪونهي‪ .‬پر گونگي دل جي ڳالهه زبان تائين نه آئي‪ .‬فقط ايترو چيم‪“ ،‬سڀاڻي جي ڳالهه نه ڪر زهره‪ .‬جيڪي ٿيڻو‬
‫آهي‪ ،‬ڀَ ُل ته اڄ ٿي وڃي‪”.‬‬
‫زهره چيو‪“ ،‬مون کي خبر آهي‪ ،‬تون ضدي آهين‪ .‬تون نه مڃيندين‪”.‬‬
‫غم اکين مان ليئا پائڻ لڳس‪ .‬ڪلهن تان ڪشميري شال کسڪي ويس‪ .‬دڪان کان ٻاهر ڏسڻ لڳي‪.‬‬
‫اسين دڪان مان نڪري آياسين‪“ .‬الفالح” تي پهرو ڏيندڙ سپاهين منهن ورائي اسان ڏانهن ڏٺو‪ .‬پريان صوبيدار بيد جو لڪڻ‬
‫پنهنجي ڪلف لڳل پتلون سان هڻندي کنگهڪار ڪئي‪ .‬زهره پڇيو‪“ ،‬اسان جي ملڪ مان پوليس کي ختم ڪيو وڃي ته‬
‫جيڪر ڇا ٿي پوي‪”.‬‬
‫“ڇا وري ڇا!” مون صوبيدار ڏانهن ڏسندي چيو‪“ ،‬چوريون‪ ،‬خون‪ ،‬ڌاڙا‪ ،‬بدمعاشيون جيڪر هڪدم ختم ٿي وڃن‪”.‬‬
‫زهره جي چپن تي مرڪ تري آئي‪ .‬اسين الفالح جي حدن مان نڪري وياسين‪ .‬ٻئي ڪجهه دير خاموش هلندا رهياسين‪.‬‬
‫زهره چيو‪“ ،‬لڪشمي چوڪ وٽان ٽيڪسي ملي ويندي‪”.‬‬
‫“ٽانگي ۾ هلنداسين‪ ،‬زهره‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬ڀل ته اڄ وقت جون محدود گهڙيون اينگهجي وڃن‪”.‬‬
‫“ڇو اينگهجي وڃن؟” زهره منهن ورائي مون ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫پوء‬
‫چيم‪“ ،‬دل چاهي ٿي ته زندگي َء جي هلندڙ هڪ هڪ ساعت صدي ٿي پوي ۽ اها ساعت تنهنجي ويجهو گذاري ڇڏيان ۽ ِ‬
‫جڏهن هتان هليو وڃان‪ ،‬تڏهن پاڻ سان اهو وهم کڻي وڃان ته تون مون سان آهين‪ ،‬مون وٽ آهين‪”.‬‬
‫زهره هلندي هلندي بيهي رهي‪ .‬پاسي مان ڦري منهنجي سامهون اچي بيٺي‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬ڪٿي تون مونسان محبت ته نٿو‬
‫ڪرين‪”.‬‬
‫مون کي پنهنجي مرڪ جي ڪوڙاڻ محسوس ٿي‪ .‬چيم‪“ ،‬لڪشمي چوڪ وٽان ٽانگو ملي ويندو‪”.‬‬
‫لنواء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫چيائين‪“ ،‬منهنجي ڳالهه نه‬
‫“ڪهڙي ڳالهه‪”.‬‬
‫“اهائي ته ڪٿي تون مونسان محبت ته نٿو ڪرين‪”.‬‬
‫“مان فقط ايترو ڄاڻان ٿو‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬ته مان جنهن عورت سان محبت ڪندو آهيان‪ ،‬تنهن عورت جي دل ۾ ڪنهن ٻئي مرد‬
‫جي ياد جون سرحدون نڪتل آهن‪”.‬‬
‫ُ‬
‫ائين منهن ڦيرايائين ڄڻ مون کان منهن تي اسري آيل تاثر پي لڪايائين‪ .‬مون کان وک کن اڳڀرو ٿي هلڻ لڳي‪.‬‬
‫لڪشمي چوڪ وٽ فساد جا آثار نه هئا‪ .‬ٽانگو ڪري بي‪ -‬آر‪ -‬بي نهر ڏانهن روانا ٿياسين‪ .‬ڳپل وقت ٻئي خاموش ويٺا‬
‫ڳالهاء نه زهره‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫هئاسين‪ .‬زهره کي چيم‪“ ،‬ڪجهه‬
‫ٿڌو ساهه کڻي چيائين‪“ ،‬ڇا ڳالهايان‪”.‬‬
‫چيم‪“ ،‬اهو به مونکي ٻڌائڻو پوندو ڇا؟”‬
‫الء ڪنهن ڳالهه جو منڍ نه مليس‪ ،‬تڏهن پڇيائين‪“ ،‬ماني کاڌي اٿئي‪”.‬‬ ‫پوء‪ ،‬جڏهن ڳالهائڻ ِ‬
‫ِ‬
‫“اڄ اجاين ڳالهين ۾ وقت نه وڃائينداسين‪ ”.‬ورائيم‪“ ،‬اڄ اچ ته اهڙيون ڳالهيون ڪريون زهره‪ ،‬جيڪي آئنده زندگي َء ۾ نه‬
‫تون وساري سگهين ۽ نه مان‪”.‬‬
‫غور سان مونڏانهن ڏسندي چيائين‪“ ،‬اڄ تون اُهو ناهين جيڪو روز هوندو آهين‪”.‬‬
‫مونکي کل آئي‪ .‬پڇيومانس‪“ ،‬اڄ منهنجي مٿي تي سڱ نڪري آيا آهن ڇا؟”‬
‫“چرچي ۾ ڳالهه نه ٽار‪”.‬‬
‫“ڇا جي ڳالهه‪”.‬‬
 ‫“هاڻي ايڏو ڀورڙو به ناهين‪”.‬‬
‫ٻڌايانء؟”‬
‫ِ‬ ‫“ته سچ پچ‬
‫“جي مرضي پويئي ته‪”.‬‬
‫جاء تي مان اسالمي جمهوريه پاڪستان جو صدر‬ ‫“ته ٻڌ‪ ”.‬مون آواز ڳورو ڪندي چيو‪“ ،‬عزيز هم وطنو‪ ،‬ايوب خان جي ِ‬
‫ٿيڻ وارو آهيان‪”.‬‬
‫“هونهه‪ ”.‬زهره خفي ٿي ويئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬مان به ڪا صفا بيوقوف آهيان‪ .‬ڀال مون کي ڪهڙو حق ٿو پڄي جو تو کان‬
‫تنهنجين ذاتي ڳالهين جي باري ۾ ڪجهه پڇان!”‬
‫“زهره‪ ”.‬مون سندس اُداس اکين ۾ ڏسندي چيو‪ “ ،‬دنيا ۾ فقط ٻه عورتون آهن جن کان مان ڪجهه لڪائي نه سگهندو آهيان‪.‬‬
‫انهن مان هڪ تون آهين ۽ ٻي منهنجي ما ُء‪”.‬‬
‫“اجايون ڳالهيون نه ڪر‪ ”.‬پڇيائين‪“ ،‬جڏهن کان الهور آيو آهين‪ ،‬تڏهن کان ڪڏهن ڀلجي به پنهنجي ما ُء کي خط لکيو‬
‫اٿئي‪”.‬‬
‫“مون ضرورت محسوس نه ڪئي‪”.‬‬
‫الء به ضرورت محسوس ڪبي آهي!”‬ ‫“تون ڪهڙي قسم جو پٽ آهين‪ .‬ما ُء کي خط لکڻ ِ‬
‫مون پنهنجي اندر ۾ آنڌ مانڌ محسوس ڪئي‪ .‬چيم‪“ ،‬امڙ مون کي هلڻ وقت خدا حافظ نه چيو هو‪ ،‬زهره‪”.‬‬
‫“خدا حافظ نه چيو هئائين توکي!” حيرت مان پڇيائين‪.‬‬
‫وراڻيم‪“ ،‬خدا حافظ کان ڪجهه وڌيڪ چيو هئائين‪”.‬‬
‫پڇيائين‪“ ،‬خدا حافظ کان وڌيڪ هڪ ما ُء پنهنجي پٽ کي ٻيو ڇا چئي سگهندي‪ .‬جنگ تي موڪلڻ مهل به ما ُء پنهنجي پٽ‬
‫کي خدا حافظ چوندي آهي‪”.‬‬
‫کيس ٻڌايم‪“ ،‬پر سرڪش سنڌين جون مائرون موڪالئڻ مهل “خدا حافظ” چوڻ کي بزدلي َء جي عالمت سمجهنديون آهن‪”.‬‬
‫پوء سنڌي مائرون پنهنجن پٽن کي الوداع ڪيئن ڪنديون آهن‪”.‬‬ ‫پڇيائين ‪“ .‬ته ِ‬
‫جواب ڏنم‪ “ ،‬الوداع ڪرڻ مهل سنڌي مائرون پنهنجي پٽن کي چونديون آهن‪ :‬گهوڙن ۽ گهوٽن‪ ،‬جيئڻ ٿورا ڏينهڙا – ڪڏهن‬
‫منجهه ڪوٽن‪ ،‬ڪڏهن واهي رڻ جا‪”.‬‬
‫“مان پنهنجي ڪند ذهن سان توکي ڪڏهن به سمجهي نه سگهنديس‪ ”.‬هن جهيڻي آواز ۾ چيو‪“ ،‬تون ڪير آهين‪ .‬الهور ۾ ڇا‬
‫ڪرڻ آيو آهين! مان توکي سمجهي نه سگهنديس‪”.‬‬
‫سمجهجانء‪ ،‬زندگي َء جي سفر ۾ هڪ مسافر ساهي پٽڻ‬
‫ِ‬ ‫“ڇا ڪندين َء مونکي سمجهي‪ ”.‬آواز ۾ درد جو احساس ٿيم‪ .‬چيم‪“ ،‬‬
‫الء ترسيو هو‪ ،‬هليو ويو‪”.‬‬‫ِ‬
‫“مون کي خبر آهي‪ ”.‬زهره جي لهجي ۾ لوڇ هئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬مون کي خبر آهي ته هڪ ڏينهن تون هليو ويندين‪”.‬‬
‫دل جهلي‪ ،‬منهن ٻئي پاسي ڪندي چيم‪“ ،‬منهنجي وڃڻ جي ويل اچي ويئي آهي‪ ،‬زهره‪”.‬‬
‫زهره ڦتڪي‪ ،‬ڦيرو کائي‪ ،‬مون کي ڪلهي کان وٺي منهنجو منهن پاڻ ڏانهن ڪري ڇڏيو‪ .‬پتليون پٿر ٿي ويس‪ .‬خالي نگاهن‬
‫سان مون ڏانهن ڏسڻ لڳي‪ .‬مون محسوس ڪيو‪ ،‬جيڪڏهن اسين ٽانگي ۾ نه هجون ها‪ ،‬اڪيال هجون ها‪ ،‬هو َء مون کي‬
‫ڀاڪر ۾ ڀري روئي پوي ها‪ .‬ضبط ڪندي غمناڪ لهجي ۾ فقط ايترو چيائين‪“ ،‬تون هليو ويندين‪”.‬‬
‫سندس ان هڪ جملي ۾ سڄي دنيا جو درد هو‪ ،‬ڏک هو‪ .‬اهو هڪ جملو سندس صدمي جو شاهد هو‪ .‬اُن وقت مان اهو‬
‫الء ايتريقدر بيچين ڇو ٿي پيئي!‬
‫سمجهي نه سگهيس ته شهيد مڙس جي ياد جو مندر من ۾ کڻي هلڻ واري عورت منهنجي ِ‬
‫الء اهو سوچڻ تي مجبور ٿي پيس ته ڄڻ‬ ‫الء ان حد تائين بيڪل ڇو ٿي پيئي جو مان گهڙي کن ِ‬ ‫مون اوپري‪ ،‬اجنبي شخص ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫الء وهم ورائي ويو‪ ،‬ته اهي سرحدون جن کي مان اڪري نه‬ ‫سندس من ۾ خالد جي ياد جو مندر مسمار ٿي ويو‪ .‬هڪ لحظي ِ‬
‫سگهيو هوس‪ ،‬آخري مالقات ۾ پار ڪري زهره جي هيڪلي دل ۾د اخل ٿي ويو هوس‪ .‬پر غلط فهمي يا خوشفهمي َء وارو پل‬
‫اک ڇنڀ ۾ گذري ويو‪.‬‬
‫ٻڌاء‪”.‬‬
‫آهستي چيم‪“ ،‬مون کي پنهنجي خالد جون ڳالهيون ِ‬
‫ڇاٻڌايانء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“‬
‫ٻڌاء‪”.‬‬
‫“خالد جي حب الوطني َء جي باري ۾ ِ‬
‫الء مرڻ کي موت جي معراج سمجهندو هو‪”.‬‬ ‫“هو وطن ِ‬
‫الء اهڙي نموني سر جو نذرانو ڏيندا آهن‪ ،‬جو‬ ‫“ٺيڪ سمجهندو هو تنهنجو خالد‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬پر زهره‪ ،‬ڪجهه انسان وطن ِ‬
‫سندن موت معراج کان مٿي ٿي ويندو آهي‪”.‬‬
‫زهره ڪجهه حيرت ۽ ڪجهه اُداسائي َء واري نگاهه سان مون ڏانهن ڏٺو‪ .‬ڄڻ منهنجي ڳالهه تي يقين نه پئي آيس‪ .‬فقط‬
‫ايترو چيائين‪“ ،‬ائين وري ڪيئن هوندو‪”.‬‬
‫چيم‪“ ،‬اُهي ڌرتي َء جا الل يونيفارم نه پائيندا آهن‪ .‬هر مهيني پگهار نه وٺندا آهن‪ .‬سندن ياد ۾ سيمنٽ جا سهڻا يادگار کڙا نه‬
‫ڪيا ويندا آهن‪ .‬هُو جڏهن ڌرتي ما ُء جو سڏ ٿيندو اٿن‪ ،‬تڏهن سر جو صدقو ڏيئي حب الوطني َء جي تاريخ پنهنجي رت سان‬
‫لکي ڇڏيندا آهن‪”.‬‬
‫زهره ٽڪ ٻڌي مون ڏانهن ڏسڻ لڳي‪ .‬مون ڏانهن ائين ڏسڻ لڳي‪ .‬ڄڻ مون کي سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي‪.‬‬
‫ٽانگو شهر کان پري نڪري آيو هو‪ .‬رستي جي ٻنهي پاسن کان ٿوهر هئا‪ .‬ٿوهرن کان پَر َ ڀرتو زمين جي مٿاڇري تي‬
‫ساوڪ جي سائي چادر وڇايل هئي‪.‬‬
‫ٽانگي واري ٻيڙي دکائي ڪش هنيو‪ .‬هو ويڪري هاٺي َء وارو ڪراڙو قداور مڙس هو‪ .‬جهاڪن جو هريل هو‪ .‬ٽانگو‬
‫جهاڪن ۾ جهڄڻ لڳو ۽ هو سلطان باهو َء جو ڪالم آهستي آهستي جهونگارڻ لڳو‪:‬‬
‫“دردمندان ديان آهين ڪولون پهاڙ پٿر دي جهڙدي هو‪،‬‬
‫دردمندان ديان آهين ڪولون َڀج ناگ زمين وچ وڙدي هو‬
‫دردمندان ديان آهين ڪولون آسمانون تاري جهڙدي هو‪،‬‬
‫دردمندان ديان آهين ڪولون “باهو” عاشق مول نه ڊردي هو‪”.‬‬
‫زهره ۽ مون هڪٻئي ڏانهن ڏسي ورتو‪.‬‬
‫جهاڪن ۾ جهڄندي ٽانگي وارو جهونگاريندو رهيو‪.‬‬
‫“درد اندر دا اندر ساڍي‪ ،‬باهر ڪران تان گهائل هو‪،‬‬
‫حال ا َ ساڍا اوه ڪينوين جانن‪ ،‬جو دنيا تي مائل هو‪،‬‬
‫بحر سمندر عشقي واال‪ ،‬هردم هندا جائل هو‪،‬‬
‫پهچ حضور اسان نه “باهو” اسان نام تيري‪ ،‬تي مائل هو‪”.‬‬
‫مون زهره ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو َء ڪنهن ڪشمڪش ۾ پئجي ويئي هئي‪ .‬اکيون ٽانگي جي ڦرندڙ ڦيٿي تي کپائي ڇڏيون هئائين‪ .‬هٿن‬
‫پوء جڏهن ٽانگو بي‪ -‬آر‪ -‬بي‬ ‫سرڪندي‪ ،‬لهي اچي هنج ۾ پيئي هئس‪ِ .‬‬ ‫جون آڱريون هڪٻئي ۾ وچڙيل هئس‪ .‬ڪشميري شال ُ‬
‫نهر وٽ اچي بيٺو‪ ،‬تڏهن به هو َء خيالن جي ڪاڪ مان نڪري نه سگهي‪ .‬سمت ۾ نه آئي‪ .‬من جڏهن شال هنج مان کڻي‬
‫پوء ٽانگي مان‬
‫سندس ڪلهن تي ويڙهي‪ ،‬تڏهن هن هلڪڙو ڇرڪ ڀريو‪ .‬هيڏانهن هوڏانهن ڏسي‪ ،‬اکيون ڇنڀي ورتائين‪ِ .‬‬
‫لهندي جڏهن پير پائدان تي رکيائين‪ ،‬تڏهن پير ڪنبي ويس‪ .‬ٽانگي جي ڍمڻ ۾ مٺ وڌائين‪ ،‬ته مٺ پئجي نه سگهيس‪.‬‬
‫سر گوشي َء ۾ کيس سڏيم‪“ ،‬زهره‪”.‬‬
‫هن منهن هيٺ ڪري ڇڏيو‪ .‬ڪنڌ جهڪائي ڇڏيائين‪ .‬ڪُلهن جي ڪنبڻ مان سمجهيم ته هو َء اندر ئي اندر ويرون وڍجي‬
‫رهي هئي‪ .‬اڌمن کي ٻاهر اچڻ کان روڪي رهي هئي‪.‬‬
‫کيس ٻيهر آهستي سڏيم‪“ ،‬زهره‪”.‬‬
‫االء ڪيئن لفظن کي ڪنبندڙ چپن تائين آندائين‪ .‬چيائين‪“ ،‬هتي‪ ،‬اصل هن جا ِء تي منهنجي خالد‬ ‫پوء ِ‬
‫هن منهن مٿي نه ڪيو ۽ ِ‬
‫هندستاني فوج جي هڪ ڪمپني َء کي ٽن ڪالڪن تائين اڪيلي سر روڪي ڇڏيو هو‪”.‬‬
‫مان ٽانگي مان لهي‪ ،‬ٻئي پاسي کان ڦري زهره جي ڀرسان اچي بيٺس‪ .‬هن جو هڪ پير پائدان تي هو ۽ ٻيو ٽانگي جي هودي‬
‫۾‪ .‬ڪنڌ مٿي نه ڪيائين‪ .‬شايد مون کان لڙڪ لڪائي رهي هئي‪.‬‬
‫مون ٽانگي واري کي چيو‪“ ،‬واپس هل‪”.‬‬
‫ُ‬
‫“ترس” زهره هڪدم چيو‪ .‬رئي جي پالند سان اکيون اگهي ٽانگي مان لهي آئي‪ .‬نوڙي ڌرتي َء تان مٽي َء جي چپٽي ڀري‬
‫پوء‪ ،‬جيئن بند ڀڄي پون ۽ ساوڻي َء جو سنڌو ملڪ کي جل ٿل ڪري ڇڏي‪ ،‬تيئن زهره جي برداشت‬ ‫پنهنجي سينڌ ۾ وڌائين ۽ ِ‬
‫جو بند ڀڄي پيو‪ .‬هو َء رئي ۾ منهن لڪائي‪ ،‬اوڇنگارون ڏيئي روئي پيئي‪.‬‬
‫الء مون وٽ لفظ نه هئا‪ .‬کيس هنجون هاريندي ڏسي سوچيم‪ ،‬هي َء‬ ‫“زهره‪ ”.‬مان ڪجهه چئي نه سگهيم‪ .‬کيس آٿت ڏيڻ ِ‬
‫عورت نڪاح جي ٻن ٻولن ۾ ٻڌل نه آهي‪ .‬هن عورت کي پنهنجي شهيد مڙس سان عشق آهي‪ .‬مان ستن جنمن ۾ به خالد جي‬
‫ياد زهره جي دل مان تڙي نه سگهندس‪.‬‬
‫الء اکيون آب حيات بخشي سگهن ها‪ ،‬ته جيڪر دنيا مان غم‬ ‫سندس ڪلهي تي هٿ رکندي چيم‪“ ،‬زهره‪ ،‬دل جي درد ِ‬
‫موڪالئي وڃي ها‪ .‬نه رو ُء زهره‪ ،‬نه رو ُء‪”.‬‬
‫ٽانگي وارو ٽانگو ڇڏي‪ ،‬ٻيڙي ڇڪيندو ڪنڊين ڏانهن هليو ويو‪.‬‬
‫زهره پنهنجو منهن منهنجي سيني ۾ لڪائي ڇڏيو‪ .‬سندس روڪيل روڪيل سڏڪا منهنجي روح مان پار ٿيندا ويا‪.‬‬
‫چيم‪“ ،‬زهره‪ ،‬پنهنجي ڏک جو ڏونگر مون کي ڏيئي ڇڏ‪ .‬اڄ رات کان منهنجي زندگي َء جو جيڪو سفر شروع ٿيندو‪ ،‬تنهن ۾‬
‫اهو ڏونگر مان ڏيهان ڏيهه کڻي گهمندين‪”.‬‬
‫هو َء مون کان پري ٿي بيٺي‪ .‬آلين اکين سان مون ڏانهن ڏسڻ لڳي‪ .‬ڪجهه نه چيائين‪ .‬رئي جي ڪنڊ سان اکيون اُگهي ٽانگي‬
‫۾ چڙهي ويٺي‪ .‬مان ڀرسان وڃي ويٺو مانس‪.‬‬
 ‫ٽانگي وارو ڪنڊين وٽان موٽي آيو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬ڪيڏانهن هالن‪”.‬‬
‫“چيم‪“ ،‬بيڊن روڊ‪”.‬‬
‫“زهره ڀريل آواز ۾ پڇيو‪“ ،‬ڇو‪”.‬‬
‫“تون ذهني طرح پريشان آهين‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬منهنجو خيال آهي‪ .‬پاڻ فليٽ تي موٽي هلون‪”.‬‬
‫پوء‪”.‬‬
‫ٿڌو ساهه کڻي پڇيائين “۽ ِ‬
‫پوء مان هليو ويندس‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫۽‬‫“‬ ‫ڏٺم‪،‬‬ ‫جواب ڏيڻ کان اڳ ڏانهس‬
‫ُ‬
‫جيئن ڪنڍي ڪلي َء ۾ اٽڪي پوي ۽ بيان کان ٻاهر ايذا ُء ڏئي‪ ،‬تيئن ڪو لفظ زهره جي نڙي َء ۾ اٽڪي پيو‪ .‬لڇي هيڏانهن‬
‫پوء ڀريل آواز ۾ ڳالهايائين‪“ ،‬ڇا اهو ممڪن ناهي ته شاليمار کان ٿيندا هلون‪”.‬‬ ‫هوڏانهن نهاريائين‪ِ .‬‬
‫ڳجهارت جي ڳنڍ ۾ پيچ پئجي ويو‪ .‬مقدر جو مام عميق ٿي ويو‪ .‬سوچيم‪ ،‬اڄ دل جو غوراب غلطفهمي َء جي ڪُنَ ۾ غرق ٿي‬
‫ويندو‪ .‬دل کي سمجهايم ته جنهن عورت کي صبح شام خالد جي وائي وات آهي‪ ،‬سان مون سان هرگز محبت ڪري نه‬
‫سگهندي‪ .‬هينئر‪ ،‬هن وقت جيڪي ڪجهه رونما ٿي رهيو آهي‪ ،‬سو نظر جو دوکو آهي‪ .‬سرت سمجهه جو فريب آهي‪ .‬اهو‬
‫عذاب فقط منهنجي نصيب جي ڪُتبي تي لکجي ويو آهي ته مان حياتي َء جي آخري دور ۾ ڪنهن اهڙي عورت سان محبت‬
‫جاء نه آهي‪.‬‬
‫ڪيان جنهن جي دل ۾ منهنجي ال ِء ِ‬
‫هوء نه‪ ،‬ته اڄ جيڪر زندگي َء جي هڪ هڪ‬ ‫ِ‬ ‫مون کي خاموش ڏسي‪ ،‬زهره بيحد اُداس لهجي ۾ چيو‪“ ،‬الفالح وٽ چيو‬
‫ساعت صدي ٿي پوي‪”.‬‬
‫“ ها‪ ،‬چيو هوم‪ .‬پر ان وقت اهو نه سوچيو هوم‪ ،‬ته اسان جهڙن انسانن جي صدي ڪڏهن ڪڏهن ساعت به ٿي پوندي آهي‪”.‬‬
‫ٽانگي واري کي چيم‪“ ،‬شاليمار هل‪”.‬‬
‫بي‪ -‬آر‪ -‬بي کان موٽندي سج لهي ويو‪ .‬سانجهي آئي‪ .‬آسمان مان اونده ڇڻندي آئي‪ .‬سي ُء وڌڻ لڳو‪ .‬زهره پاڻ کي چڱي طرح‬
‫شال ۾ ويڙهي ڇڏيو‪ .‬سڙڪ جي ڪناري کان بيٺل بجلي َء جي ٿنڀن ۾ بلب ٻري پيا‪.‬‬
‫بيمعني ۽ بيسود ٿي پوندا‬
‫ٰ‬ ‫زندگي َء جو رشتو جڏهن ڇڄي ڌار ٿيڻ تي هوندو آهي‪ ،‬تڏهن لفظ ۽ جمال اظهار جي قوت وڃائي‬
‫الء مهلت جا مهمان هوندا آهن‪ ،‬سي خاموش رهندي به پاڻ ۾‬ ‫الء هڪ ٻئي کان ڌار ٿيڻ ِ‬ ‫آهن‪ .‬اُهي انسان‪ ،‬جيڪي هميشه ِ‬
‫ُ‬
‫ڳالهائي وٺندا آهن‪ .‬شاليمار تائين زهره ۽ مون زبان مان اکر نه اڪليو‪.‬‬
‫شاليمار جي وڻن‪ ،‬ٻوٽن ۽ ڇٻر تي رنگارنگي بلب جهرمر ڪري رهيا هئا‪ .‬باغ ۾ ماڻهو تمام گهٽ هئا‪ .‬شايد شهر ۾ فساد سبب‬
‫کانسواء سمورو باغ ويران هو‪ ،‬جنهن ۾ زهره ۽ مان ٻن‬
‫ِ‬ ‫پنهنجي پنهنجي وٿاڻ وڃي ٿانئينڪا ٿيا هئا‪ .‬ايڪڙ – ٻيڪڙ جوڙي‬
‫بيچين روحن وانگر ماٺ ۽ سانت ۾ ڳاڙهين سرن جي فرش تي هلي رهيا هئاسين‪ .‬اُن وقت محسوس ڪيم ته اهو ضروري‬
‫ناهي ته جڏهن اندر ۾ اونده هوندي آهي‪ ،‬تڏهن ستن سجن جي روشني به تاريڪي َء جي احساس کي ختم ڪري نه سگهندي‬
‫آهي‪.‬‬
‫هوء‪”.‬‬‫ِ‬ ‫ڪيو‬ ‫نه‬ ‫ڇو‬ ‫ذڪر‬ ‫جو‬ ‫وڃڻ‬ ‫سان‬ ‫مون‬ ‫صبح‬ ‫“‬ ‫پڇيو‪،‬‬ ‫زهره‬
‫“صبح ويل مون کي به خبر نه هئي ته اوچتو وڃڻو پوندوم‪”.‬‬
‫“وري ڪڏهن الهور ايندين؟”‬
‫“ٻئي جنم ۾”‬
‫“ٻئي جنم ۾ اعتبار اٿئي ڇا؟‬
‫“ها‪ ”.‬وراڻيم‪ “ ،‬پر ٻئي جنم ۾ مان جلد ايندس‪ .‬ان کان اڳ جو ڪو ڪئپٽن يا ميجر تنهنجي دل ۾ منهنجي پيار تي پابندي‬
‫وجهي ڇڏي‪ ،‬مان توکي حاصل ڪندس‪”.‬‬
‫ڪجهه هٻڪندي پڇيائين‪“ ،‬سنڌ ڏانهن ويندين‪”.‬‬
‫“نه‪”.‬‬
‫پوء؟”‬
‫“ته ِ‬
‫“مونکي خبر ناهي‪”.‬‬
‫هو َء چبوتري جي پاسي ۾ رکيل بينچ تي ويهي رهي‪ .‬مان وڃي ڀر ۾ ويٺو مانس‪ .‬گوڏن تي ٻانهون رکي ڇٻر جي روشنين‬
‫ڏانهن ڏسڻ لڳي‪ .‬پڇيومانس‪“ ،‬ڇا پيئي سوچين؟”‬
‫ڪنڌ مٿي ڪرڻ بنا ڳالهايائين‪“ ،‬وقت پر ڪري اڏامندو ٿو وڃي‪”.‬‬
‫مان خاموش رهيس‪.‬‬
‫پڇيائين‪“ ،‬خط لکندين‪”.‬‬
‫“چاهيندي به نه لکي سگهندس” آهستي وراڻيم‪.‬‬
‫بينچ جي پٺي َء سان ٽيڪ ڏيئي ويٺي‪ .‬هن ڪنهن حد تائين پاڻ سنڀالي ورتو هو‪ .‬مون ڏانهن ڏسندي پڇيائين‪“ ،‬مون کي ياد‬
‫ڪندين‪”.‬‬
 ‫“اهو پڇي ڇا ڪندين َء‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬پڇ ته توکي ڪڏهن وساري به سگهندس‪”.‬‬
‫“مون ۾ ڇا رکيو آهي جو مون کي وساري نه سگهندين‪”.‬‬
‫هو َء بينچ تان اُٿي ويئي‪ .‬ڳاڙهين سرن جي فرش تي اڳڀرو هلي ويئي‪.‬‬
‫“ترس زهره‪”.‬‬
‫الء هتان هليو وڃان‪ ،‬مان اهو اظهار ڪرڻ‬‫هو َء پٺيري بيهي رهي‪ .‬سندس پٺيان وڃي بيٺم‪ .‬چيم‪“ ،‬ان کان اڳ جو مان هميشه ِ‬
‫ضروري ٿو سمجهان ته تون منهنجي پهرين ۽ آخري محبت آهين‪”.‬‬
‫“نه نه‪ ”.‬زهره هڪدم منهن ورايو‪ .‬چيائين‪“ ،‬توکي مون سان محبت ڪرڻ نه گهرجي‪”.‬‬
‫“اهو منهنجي وس ۾ ناهي‪ ”.‬چيم‪“ ،‬اهو ڄاڻندي به‪ ،‬ته توکي پنهنجي شهيد مڙس جي ياد سان بيپناهه پيار آهي‪ ،‬مون توسان‬
‫محبت ڪئي آهي‪ ،‬زهره‪”.‬‬
‫چوانء ٿي توکي مون سان محبت ڪرڻ نه گهرجي‪”.‬‬ ‫ِ‬ ‫“مان جو‬
‫“مان پنهنجي اڻميي پيار جي عيوض توکان ڪنهن به قسم جي طمع نٿو رکان‪”.‬‬
‫“پر” هو َء هڪٻئي پيئي چيائين‪“ ،‬منهنجو مطلب آهي‪ ،‬مان تنهنجي محبت جي قابل ناهيان‪”.‬‬
‫“يا تون مونکي محبت جي الئق نٿي سمجهين‪ ”،‬هڪدم چيم‪.‬‬
‫“نه نه‪ .‬ائين ناهي‪ ”.‬هو َء چپ ٿي ويئي‪.‬‬
‫الء هتان هليو ويندس‪ .‬وڃڻ کان اڳ فقط ايترو پڇڻ‬ ‫مون سندس پريشان اکين ۾ ڏسندي چيو‪“ ،‬مان اڌ رات ڌاري هميشه ِ‬
‫گهران ٿو ته جنهن عورت کي مان عبادت جي حد تائين چاهيندو رهيو آهيان‪ ،‬تنهن عورت جي دل ۾ منهنجي محبت ٻئي مرد‬
‫جي ياد کي ميساري سگهي آهي يا نه‪”.‬‬
‫مون زهره جا چپ ڪنبندي ڏٺا‪ .‬چيائين‪“ ،‬خبر اٿئي مان ڪير آهيان؟”‬
‫“مان فقط ايترو ڄاڻان ٿو زهره‪ ”،‬وراڻيم‪“ ،‬جهڙي محبت مون توسان ڪئي آهي‪ ،‬تهڙي محبت اڄ تائين دنيا جي ڪنهن به‬
‫مرد ڪنهن عورت سان نه ڪئي هوندي‪”.‬‬
‫چپن تي زهريلي مرڪ ۽ اکين ۾ غم تري آيس‪ .‬چيائين‪“ ،‬مون سان محبت نه ڪر‪”.‬‬
‫چيم‪“ ،‬دنيا جي ڪابه طاقت مون کان محبت جو حق کسي نٿي سگهي‪”.‬‬
‫پوء ڌڏندڙ ۽ ڪنبندڙ‬
‫صنوبر جي ٿڙ سان ٻڌل ٽيوب الئيٽ جي روشني َء ۾ زهره جون اکيون لڙڪن سان ٽمٽار ٿيندي ڏٺم‪ِ .‬‬
‫آواز ۾‪ ،‬ڀڳل ٽٽل لهجي ۾‪ .‬جنهن ۾ صدين جي ستم جو سماع هو‪ ،‬چيائين‪“ ،‬مان وئشيا آهيان‪”.‬‬
‫مون کي پنهنجن ڪنن تي اعتبار نه آيو‪.‬‬
‫زهره جون اکيون ملهار ٿي پيون‪ .‬چيائين‪“ ،‬مان توکي دوکي ۾ رکڻ نٿي چاهيان‪ .‬مان فاحشه آهيان‪“ .‬ڪال گرل” آهيان‪.‬‬
‫الء منهنجين نگاهن ۾ وسامي ويا‪ .‬هيبتناڪ اونده وايومنڊل کي اڳري ويئي‪.‬‬‫شاليمار جا جهرمر ڪندڙ بلب ٿوري دير ِ‬
‫تڏهن زهره جو آواز ٻڌم‪ “ ،‬مون کي معاف ڪر‪ .‬مون توکي دوکي ۾ رکيو هو‪ .‬منهنجا اهڙا ڀاڳ ڪٿي جو ڪنهن شهيد‬
‫ڪئپٽن جي زال سڏائي سگهان‪”.‬‬
‫وايومنڊل اونده جي ڪُن مان نڪري آيو‪ .‬رنگا رنگي بلبن جي روشني َء ۾ زهره جي پنبڻين تي لڙڪن جا موتي چمڪندي‬
‫ڏٺم‪ .‬سندس هٿ ۾ هٿ ڏيندي چيم‪“ ،‬ڪجهه انسان پنهنجي وجود ۾ خواهشن ۽ تمنائن جو قبرستان کڻي گهمندا آهن ۽ ڪجهه‬
‫انسان انهن خواهشن ۽ تمنائن جي رڃ پٺيان ڊوڙندي رڻ ۾ ُرلي ويندا آهن‪ .‬ڪن انسانن جا خواب خسيس ۽ سطحي هوندا آهن‬
‫الء زندهه رهي زندگي َء جو زهر پيئندا آهن‪”.‬‬
‫۽ ڪي تو وانگر هڪ آدرش جي تڪميل ِ‬
‫زهره ڏک وچان چيو‪“ ،‬مان فقط ايترو ڄاڻان ٿي‪ ،‬ته مان ڌڪارڻ الئق آهيان‪”.‬‬
‫“مون توکي تنهنجي ماضي‪ ،‬حال ۽ مستقبل سميت چاهيو آهي‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬تون جيئن آهين‪ ،‬جهڙي آهين‪ ،‬منهنجي محبت جو‬
‫مرڪز آهين‪”.‬‬
‫مون کان اڳڀرو هلندي پڇيائين‪“ ،‬تون ڪهڙي قسم جو مرد آهين! مونکي ڌڪارين ڇو نٿو‪ .‬مونکان نفرت ڇو نٿو ڪرين؟”‬
‫جواب ڏنم‪”،‬اسين سنڌ ملڪ جا ماڻهو عورت ۽ ڌرتي َء جي عزت ڪندا آهيون‪”.‬‬
‫زهره حوض جي ڦوهارن وٽان ڦري باره دري َء ڏانهن هلي ويئي‪ .‬مان پريان کيس ڏسندو رهيس‪ .‬هو َء چيڙهه جي ڀرسان‬
‫ٽڪوما جي گلن وٽ بيهي رهي‪ .‬ٽڪوما جي ٽارين ۾ اڇا‪ -‬ساوا ننڍڙا بلب ٻري رهيا هئا‪ .‬هن چيڙهه جي ٿر سان ٽيڪ ڏيئي‪،‬‬
‫روشنين کان منهن موڙي‪ ،‬اوندهه ڏانهن رخ ڪري ڇڏيو‪ .‬وڌي وڃي سندس ڪلهي تي هٿ رکيم‪ .‬سرگوشي َء ۾ چيم‪،‬‬
‫“زهره‪”.‬‬
‫هو َء چيڙهه جي ٿڙ وانگر ساڪت هئي‪.‬‬
‫“زهره” مون ٻيهر آهستي کي سڏ ڪيو‪.‬‬
‫هن اوندهه مان وراڻيو‪“ ،‬مان توکي پنهنجو مڪروهه منهن ڏيکارڻ جهڙي ناهيان‪”.‬‬
‫الء ساڳي زهره آهين‪ ،‬ڪنهن شهيد‬ ‫الء ساڳي زهره آهين‪ ”.‬سندس ڪلهي تي هٿ رکندي چيم‪“ ،‬تون منهنجي ِ‬ ‫“تون منهنجي ِ‬
‫ڪئپٽن جي زال‪”.‬‬
‫زهره اوندهه ۾ اکيون وجهي ڀڳل ٽٽل لهجي ۾‪ ،‬جنهن ۾ بيپناهه ايذا ُء جو احساس هو‪ ،‬درد هو‪ ،‬چيو‪“ ،‬مون کان هميشه نفرت‬
‫ڪئي ويئي آهي‪ .‬منهنجي جسم کي ته چاهيو ويو آهي‪ ،‬پر ڪنهن به منهنجي َء دل جي اڪيالين ۾ داخل ٿي مونکي محبت نه‬
‫ڏني آهي‪”.‬‬
‫“مون کي به انهن مان هڪ ٿي سمجهين؟”‬
‫“مان تنهنجي ڳالهه ته نٿي ڪريان‪”.‬‬
‫“تون پنهنجي ڳالهه پوري ڪر زهره‪”.‬‬
‫“منهنجو مطلب آهي‪”.‬‬
‫“هٻڪُ نه‪ .‬يقين ڪر‪ ،‬مان پنهنجي اڻميي پيار جي عيوض توکان ڪنهن به قسم جي طمع نٿو رکان‪ ”.‬مون ڏک وچان چيو‪،‬‬
‫الء هليو ويندس‪”.‬‬
‫کانپوء هميشه ِ‬
‫ِ‬ ‫“مان ته ڪجهه گهڙين جو مهمان آهيان‪ .‬ٿوري دير‬
‫“تون عجيب انسان آهين‪ ”.‬زهره وچڙيل لهجي ۾ ڳالهايو‪ .‬چيائين‪“ ،‬سڀ ڪجهه ڄاڻندي به مون کي چاهين ٿو‪”.‬‬
‫وراڻيم‪“ ،‬مون ڏيتي ليتي نه ڪئي آهي‪ ،‬زهره‪ .‬مون محبت ڪئي آهي‪”.‬‬
‫“پر ڇو؟” هن سخت ڪشمڪش مان پڇيو‪ ،‬تو مون سان محبت ڇو ڪئي آهي‪”.‬‬
‫پڇجانء‪ ”.‬مون کي لهجي جي‬ ‫ِ‬ ‫معني آهي‪ ”.‬چيم‪“ ،‬اهڙو سوال مون کان وري ڪڏهن به نه‬ ‫ٰ‬ ‫“تنهنجو سوال بلڪل بي‬
‫ڪوڙاڻ جو احساس ٿيو‪.‬‬
‫الء اکين جي حيرت ۾ گم ٿي ويس‪ .‬چتائي مون ڏانهن ڏٺائين‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫پل‬ ‫گهڙي‬ ‫ڏيک‬ ‫جو‬ ‫ڏک‬ ‫ٿيو‪.‬‬ ‫هر‬ ‫ظا‬ ‫تعجب‬ ‫زهره جي منهن مان‬
‫پوء آهستي‪ ،‬پر چٽي آواز ۾ پڇيائين‪“ ،‬تون ڪير آهين؟”‬ ‫ِ‬
‫مون کيس جواب نه ڏنو‪.‬‬
‫هن ٻيهر پڇيو‪“ ،‬تون ڪير آهين‪”.‬‬
‫مان تڏهن به خاموش رهيس‪.‬‬
‫“توکي ٻڌائڻو پوندو‪ ”،‬هو َء بيچين ٿي پيئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬ٻڌائين ڇو نٿو‪ ،‬ته تون ڪير آهين‪”.‬‬
‫مون سندس سوال نظرانداز ڪري ڇڏيو‪ .‬ورائي پڇيومانس‪“ ،‬مون سان موت جي سفر تي هلندين َء‪ ،‬زهره‪”.‬‬
‫پڄاڻي َء جي شروعات‪:‬‬
‫زهره منهنجين ٻانهن ۾ هئي‪ .‬ٽپهري َء جو سج آسمان مان باهه ڇڏي رهيو هو‪ .‬رت وهي وڃڻ سبب زهره جو منهن هيڊ‬
‫سڪي ٺوٺ ٿي ڏري پيا هئس‪ .‬بدن ست ڇڏيندو پي ويس‪.‬‬ ‫جهڙو ٿي ويو هو‪ .‬اکيون ڏرا ڏيئي ويون هئس‪ .‬چپ اُڃ کان ُ‬
‫رائيفل جي گولي کيس ساڄي ٽنگ جي سٿر ۾ لڳي هئي‪ .‬سٿر جو هڏو چٿجي چور ٿي ويو هئس‪ .‬ٽنگ مشڪن جي تندن ۾‬
‫لٽڪي رهي هئس‪ .‬مان کيس ترائي َء مان کڻي‪ ،‬پٿرن تان ٿڙندو ٿاٻڙندو جبل جي ڳپل چاڙهي چڙهي آيو هوس‪.‬‬
‫ترائي َء جي پرئين پاسي کان رينجرس ۽ سرحدي فوج جا گهوڙيسوار مٽي َء جو طوفان اڏائيندا پي آيا‪.‬‬
‫الء ترسيم‪ .‬زهره کي پنهنجي‬ ‫ڇانو ۾ ساهي پٽڻ ِ‬ ‫َ‬ ‫کانپوء منهنجو پنهنجو ساهه چڙهي آيو‪ .‬هڪ ڇپ جي‬ ‫ِ‬ ‫اڌ چاڙهي چڙهڻ‬
‫سهاري ٽيڪ ڏيئي ويهاريم‪ .‬سندس ساهه جو سلسلو وچڙي رهيو هو‪ .‬منهن منهنجي ڪلهي تي رکي اکيون بند ڪري‬
‫ڇڏيائين‪.‬‬
‫الء ڪيترو نه ڀوڳيو آهي‪ ،‬زهره‪”.‬‬ ‫مون ٻانهن ورائي سندس منهن پنهنجي سيني ۾ لڪائي ڇڏيو‪ .‬چيم‪“ ،‬تو منهنجي ِ‬
‫جهيڻي آواز ۾ وراڻيائين‪“ ،‬مان خوش آهيان‪ .‬بيحد خوش آهيان‪”.‬‬
‫کيس ڳراٽڙي َء ۾ ڪنڊي چيم‪“ ،‬مون کي معاف ڪر‪”.‬‬
‫ڪجهه دير تائين جڏهن کيس پاڻ کان پري نه ڪيم‪ ،‬تڏهن نٻل آواز ۾ پڇيائين‪“ ،‬روئين ته نه ٿو‪”.‬‬
‫کانپوء پاڪستان جي سرحد ختم‬‫ِ‬ ‫ڏک جي زهر جو ڍ ُڪ ڀريندي چيم‪“ ،‬جبل جي چوٽي َء وٽ اڇو پٿر ڏسين ٿي‪ .‬زهره‪ .‬ان پٿر‬
‫ٿي ويندي‪”.‬‬
‫تمام ڪمزور آواز ۾ چيائين‪“ ،‬مون کي ڪجهه ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي‪”.‬‬
‫مون چپ ڀيڪوڙي اکيون بند ڪري ڇڏيون‪.‬‬
‫آهستي پڇيائين‪“ ،‬سنڌ جون سهاڳڻيون پنهنجن ورن کان موڪالئڻ مهل ڇا چونديون آهن‪”.‬‬
‫منهنجي هان َء ۾ هٿ پيو ‪ .‬اندر مان درياهه اُڇل کائي اکين تائين هليو آيو‪ ،‬پر پنبڻين جو بند ڀڃي نه سگهيو‪.‬‬
‫ٻڌاء نه‪”.‬‬
‫ڇڄندڙ آواز ۾ چيائين‪ِ “ ،‬‬
‫“منهنجي سنڌ سنڌ مان ٻٻر جي ٽاري ڦٽي نڪتي‪ .‬دل جهلي چيم‪“ ،‬سنڌي سهاڳڻيون به ورن کان موڪالئڻ مهل‪ ،‬سنڌي‬
‫مائرن وانگر چونديون آهن‪ ”.‬جملو پورو ڪري نه سگهيم‪.‬‬
‫“ڇا چونديون آهن؟”‬
 ‫“چونديون آهن‪ :‬گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا ‪-‬ڪڏهن منجهه ڪوٽن‪ ،‬ڪڏهن واهي رڻ جا‪”.‬‬
‫پوء نٻل آواز ۾ چيائين‪“ ،‬منهنجي هڪڙي ڳالهه مڃيندين‪”.‬‬‫اُجهامندڙ اکيون کولي ڪجهه دير تائين مون ڏانهن ڏسندي رهي‪ِ .‬‬
‫هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيم‪.‬‬
‫“رينجرس تنهنجي تالش ۾ آهن‪ ”.‬جهيڻي جهڄندڙ آواز ۾ چيائين‪ ،‬تون سرحد ٽپي هليو وڃ‪”.‬‬
‫“نه نه‪ ،‬هرگز نه‪ ”.‬مون کيس ڀاڪر ۾ ڀري ڀنل پنبڻيون سندس وکريل وارن سان لڳائي ڇڏيون‪.‬‬
‫منهنجي ڀاڪر ۾ ئي هئي جو ساهه جو گهائل پکي پرڙا هڻڻ لڳس‪ .‬اُجهاميل اکين ۾ زندگي َء جو ساڻو ساڻو سج وسامڻ لڳس‪.‬‬
‫پوء ٻڏندڙ آواز ۾ لفظ لفظ ڪري جهونگاريائين‪“ ،‬گهوڙن ۽ گهوٽن‪ ،‬جيئڻ ٿورا ڏينهڙا‪ -‬ڪڏهن منجهه ڪوٽن‪ ،‬ڪڏهن واهي‬ ‫ِ‬
‫رڻ جا‪”.‬‬
‫“زهره‪ ”.‬منهنجو سڏ ستن آسمانن تائين پهتو هوندو‪ ،‬پر منهنجي زهره تائين نه پهتو اندر اڌ ٿي پيو‪.‬دل جي دنيا رت جي سمنڊ‬
‫۾ لڙهي ويئي‪.‬‬
‫رينجرس ۽ سرحدي فوج جا گهوڙيسوار جبل جهاڳيندا آيا؛ رائيفلون ۽ اسٽين گن تاڻي‪ ،‬گهيرو ٺاهي‪ ،‬اسان ڏانهن وڌڻ لڳا‪.‬‬
‫تڏهن‪ ،‬مان زهره جو الش ٻانهن ۾ کڻي اٿي بيٺس‪.‬‬
 ‫مٽي َء جا ماڻهو‬

‫] هڪ دفعي توکي چيو هوم‪ ،‬ته مان ويراڳ مان موٽي ايندس‪ ،‬۽ توسان پنهنجي بيپناهه محبت جي تجديد ڪندس‪ .‬مان موٽي‬
‫آيو آهيان‪[.‬‬

‫جمعي جو ڏينهن هو‪ .‬صبح جو وقت هو‪ .‬مان موڳي مغز سان اخبارن جا صفحا ڏسي رهيو هوس‪ .‬سموري رات مون‬
‫خواب ۾ پاڻ کي اُڏامندي ڏٺو هو‪ .‬صبح جو اُٿيس ته مٿو جائيتو نه هو‪ .‬اخبارن جي رنگين صفحن تي ڏنڊن مشٽنڊن پهلوانن‪،‬‬
‫بدمعاشن‪ ،‬چورن‪ ،‬ڦورن‪ ،‬قاتلن‪ ،‬ڌاڙيلن‪ ،‬دانشورن‪ ،‬سڌن سياستدانن ۽ اَڻ سڌن سياستدانن جا رنگين فوٽا ڏسي مان هللا سائين َء‬
‫جي قدرت جو قائل ٿي رهيو هوس‪ .‬جڏهن کان عورتن جي ناپاڪ فوٽن کان اخبارن کي پاڪ ۽ صاف ڪيو ويو آهي‪،‬‬
‫تڏهن کان نهايت ڀوائتن ۽ هيبتناڪ مردن جا رنگين فوٽا اخبارن جي سونهن سوڀيا ۾ اضافو ڪري رهيا آهن‪.‬‬
‫مان غور سان هڪ نهايت خوفناڪ ۽ خبيث پوڙهي ٺوڙي جي تصوير ڏسي رهيو هوس‪ ،‬جنهن اَسي سالن جي عمر‬
‫۾ سورهن سالن جي ڇوڪري َء سان شادي ڪئي هئي‪ .‬اخبار جي صفحن تان ڪنوار جي تصوير غائب هئي‪ ،‬۽ پوڙهي‬
‫گهوٽ جي تصوير نمايان هئي‪ ،‬جنهن پنهنجي ڏاڙهي َء جا وار‪ ،‬۽ ڪياڙي َء تي ڇڏيل وارن جي جهـَـتَ ڪنهن ظالم جي دل‬
‫وانگر خضاب سان ڪاري ڪاري ڇڏي هئي‪ .‬اُن وقت اوچتو ٻاهريون در کڙڪيو‪.‬‬
‫مون چيني کي چيو‪“ ،‬يار چينا‪ ،‬سمجهان ٿو‪ ،‬پاڙي وارا قرض جي وصولي ڪرڻ آيا آهن‪”.‬‬
‫چينو مٽي َء جا ماڻهو ٺاهي رهيو هو‪ .‬پڇيائين‪“ ،‬در کوليان ڇا؟”‬
‫“هڪ ٽيليويزن ڊرامي جا پيسا مليا آهن‪ ”.‬چيم‪“ ،‬در کولي ڇڏ‪ ،‬اڄ قرض الهينداسين‪ ،‬۽ ڪجهه يارن کي قرضن ۾‬
‫مبتال ڪنداسين‪”.‬‬
‫چيني چيو‪“ ،‬ماڻهو َء جي منهن تي نڪ فـِـٽ ڪري هڪ منٽ ۾ در ٿو کوليان‪”.‬‬
‫چينو منهنجو ننڍو ڀا ُء آهي‪ .‬ڏهن سالن جو آهي‪ .‬بيحد ذهين آهي‪ .‬ڏک سک ۾ منهنجو ٻانهن ٻيلي آهي‪ .‬مون کي ملول‬
‫الء ڏاڍو اُداس ٿي پوندو آهيان‪ .‬مون کي خبر آهي ته چينو هڪ نه هڪ‬ ‫ٿيڻ نه ڏيندو آهي‪ .‬مان ڪنهن ڪنهن وقت چيني ِ‬
‫الء نهايت موزون ۽ مناسب معاشرو آهي‪.‬‬ ‫ڏينهن پنهنجي ذهانت سبب مارجي ويندو‪ .‬اسان جو معاشرو سطحي سوچ وارن ِ‬
‫سواء ڪجهه نه آهي‪ .‬ڪجهه عرصي کان چينو مٽي َء مان ماڻهو‬ ‫ِ‬ ‫الء مالمت ۽ موت کان‬
‫اسان جي معاشري ۾ ذهين ذهن ِ‬
‫ٺاهڻ لڳو آهي‪ .‬سندس ٺاهيل ماڻهو مائيڪل اينجيلو ۽ شاڪر علي َء جي ٺاهيل ماڻهن کان مختلف هوندا آهن‪.‬‬
‫ٻيهر در کڙڪيو‪.‬‬
‫چيني ماڻهو َء جو منهن نڪ بنا ڇڏي ڏنو‪ .‬ٻئي هٿ مٽي َء ۾ ڀريل هئس‪ .‬ٻاهرين در ڏانهن ويندي چيائين‪“ ،‬ٽينا جو پي ُء‬
‫هوندو‪ .‬راتوڪي پارٽي َء مان بچيل ڪيڪ جو ٽڪر کڻي آيو هوندو‪”.‬‬
‫ٽينا ۽ ٽينا جو پي ُء اسان جا پاڙيسري آهن‪ .‬ٽينا هڪ پرائيويٽ فرم ۾ اسٽينو گرافر آهي‪ .‬وچولي قد بت واري سانوري‬
‫سلوڻي ڇوڪري آهي‪ ،‬۽ ڏاڍي سٺي آواز ۽ انداز سان ڳالهائيندي آهي‪ .‬سندس پي ُء وڪٽر ڊسوزا رٽائرڊ ريلوي گارڊ آهي‪.‬‬
‫الء کيڏندو هو‪ ،‬۽ تمام‬
‫پنهنجي وقت جو مشهور ڪرڪيٽ جو رانديگر آهي‪ .‬جواني َء ۾ ڪراچي ڪرسچين ڪرڪيٽ ٽيم ِ‬
‫تيز بالنگ ڪندو هو‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن سندس گهر تي پارٽيون ٿينديون آهن‪ ،‬جن ۾ ٽينا جي فرم جا مالزم شامل ٿيندا آهن‪ ،‬۽‬
‫رات جو دير تائين هـُـل هنگامو ڪندا آهن‪ .‬صبح جو اڪثر ائين ٿيندو آهي جو ٽينا جو پي ُء وڪٽر ڊسوزا راتوڪي پارٽي َء‬
‫الء معذرت ڪندو آهي ۽ صبح جو چانهه اسان سان‬ ‫مان بچيل ڪيڪ جو ٽڪر کڻي اسان وٽ ايندو آهي‪ .‬هـُـل هنگامي ِ‬
‫الء طرحين طرحين جون‬ ‫پيئندو آهي‪ .‬وڪٽر ڊسوزا جي چيني سان پڪي دوستي آهي‪ .‬هو چيني کي مٽي َء مان ماڻهو ٺاهڻ ِ‬
‫صالحيتون ۽ مشورا ڏيندو آهي‪ .‬هو چيني کي چوندو آهي‪“ ،‬ڪڏهن ڪڏهن اهڙا ماڻهو به ٺاهيندو ڪر‪ ،‬جن کي منهن تي‬
‫ڪنن بدران سوئر جا َوڄ هجن‪”.‬‬
‫چيني در کوليو‪ .‬در ٻ اهران وڪٽر ڊسوزا بدران اسان جو ٻيو پاڙيسري سومار چانڊيو بيٺو هو‪ .‬در مان مون کي اڱڻ‬
‫۾ اخبار پڙهندي ڏٺائين ته هڪدم اندر هليو آيو‪ .‬سهڪي رهيو هو‪ .‬ان کان اڳ جو کانئس حال احوال وٺان‪ ،‬سومار چانڊئي‬
‫چيو‪“ ،‬ولو َء جو وري مغز خراب ٿي پيو آهي‪ .‬کيس کٽ سان ٻڌي هيڏانهن آيو آهيان‪”.‬‬
‫پڇيومانس؛ “دورو پيو اٿس ڇا؟”‬
 ‫روئڻهارڪي آواز ۾ چيائين‪“ ،‬ها‪”.‬‬
‫سومار چانڊيو هڪ سرڪاري آفيس ۾ پٽيوالو آهي‪ .‬سندس وڏو پٽ ولو ميٽرڪ جو شاگرد آهي‪ .‬ڏينهن جو اسڪول‬
‫ويندو آهي‪ ،‬۽ رات جو هڪ واشنگ واري جي دڪان تي ڪپڙا استري ڪندو آهي‪ .‬ماڻهن جو خيال آهي ته ولو يا ته اَڌ‬
‫چريو آهي‪ ،‬يا مٿس جن ڀوت جو اثر آهي‪ .‬پر‪ ،‬ولو اسان کي چريو نه لڳندو آهي‪ .‬هو اسڪول جو سٺو شاگرد آهي‪ ،‬۽‬
‫اسڪول جي والي بال ٽيم جو ميمبر آهي‪ .‬بس‪ ،‬ڪنهن ڪنهن وقت دورو پوندو اٿس‪ .‬سڄو جسم اول ڪنبڻ لڳندو اٿس‪ ،‬۽‬
‫پوء پگهر ۾ شم ٿي ويندو اٿس‪ .‬اهڙي ڪيفيت ۾ هو گهر کان ٻاهر ڀڄڻ جي ڪوشش ڪندو آهي‪ ،‬۽ فقط هڪ جملو ورجائي‬ ‫ِ‬
‫وات مان ڪڍندو آهي‪“ ،‬مان سڀ سمجهان ٿو‪ ،‬مان سڀ سمجهان ٿو‪ .‬مان چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائيندس‪”.‬‬
‫مائٽ مٽ ڏاڍو سمجهائيندا اٿس ته بابال‪ ،‬سچ ڳالهائڻ جو رواج ختم ٿي ويو آهي‪ ،‬۽ هون َء به اسان مسڪين جو ڀال سچ‬
‫سان ڪهڙو واسطو‪ -‬ڇو ٿو سچ جو نالو کڻي اسان سڀني کي مصيبت ۾ وجهين‪.‬‬
‫پر‪ ،‬دوري دوران ولو َء کي ڪجهه سمجهه ۾ نه ايندو آهي‪ .‬هڪ ئي وائي وات هوندي اٿس‪ ،‬ته مان سڀ سمجهان ٿو‪،‬‬
‫مان سڀ سمجهان ٿو‪ ،‬مان چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائيندس‪.‬‬
‫سوما ر چانڊئي کي ڪجهه سياڻن صالح ڏني هئي‪ ،‬ته پنهنجي پٽ جو عالج ملڪ جي مشهور ڊاڪٽر ۽ سرجن‬
‫ڪراء‪ -‬مغز ۽ ميڄالن جو ماهر ڊاڪٽر آهي‪ ،‬۽ مٿي مان خلل ڪڍي ڇڏيندو آهي‪ .‬سومار چانڊئي حامي ڀري‬
‫ِ‬ ‫جمعي خان کان‬
‫پوء‪ ،‬جڏهن ڊاڪٽر جمعي خان جي في ۽ جناح اسپتال جي ڳاٽي ڀڳي خرچ جي ڪل پيس‪ ،‬تڏهن ٿڌو ساهه کڻي چيو‬‫هئي‪ .‬پر ِ‬
‫هئائين‪“ ،‬ايندڙ هڪ صدي َء ۾ به مان پنهنجي پٽ جو عالج ڪنهن اسپيشلسٽ کان ڪرائي نه سگهندس‪”.‬‬
‫ولو َء ۽ پاڙي جي ٻين ٻارن جي مون سان ڀائپي آهي‪ .‬هو منهنجي ڳالهه سمجهي سگهندا آهن‪ ،‬۽ مان هنن جي ڳالهه‬
‫سمجهي سگهندو آهيان‪ .‬منهنجي جيڪڏهن شادي ڪيل هجي ها‪ ،‬۽ مون کي پنهنجا ٻار هجن ها‪ ،‬ته هو پاڙي جي ڪيترن‬
‫ٻارن کان عمر ۾ وڏا هجن ها‪ .‬تنهن هوندي به ٻارڙا مون کي “ادا وڏو” ڪري سڏيندا آهن‪ .‬ولو منهنجي ڏاڍي عزت ڪندو‬
‫آهي‪ .‬منهنجي ڳالهه نه ٽاريندو آهي‪ .‬چيني سان به ڏاڍو پيار ڪندو آهي‪ .‬مان هجان ته مون کي‪ ،‬يا چيني کي پنهنجي گهر‬
‫پوء‪ ،‬جڏهن سامت ۾ ايندو آهي‪،‬‬
‫وٺي ويندو آهي‪ .‬اسين ولو َء کي پرچائي‪ ،‬سمجهائي پاڻ سان پنهنجي گهر وٺي ايندا آهيون‪ِ .‬‬
‫تڏهن کيس گهر ڇڏي ايندا آهيون‪.‬‬
‫هي َء جنهن جمعي جي ڳالهه آهي‪ ،‬تنهن ڏينهن سومار چانڊيو وڌيڪ پريشان نظر آيو‪ ،‬چيائين‪“ ،‬کٽ جي پائي سان‬
‫مٿو هڻي‪ ،‬مٿو پاڙي وڌو اٿائين‪ ،‬رت ٺينڊيون ڪري پيو وهيس‪ ،‬پر پٽي ٻڌڻ نٿو ڏئي‪”.‬‬
‫ڏنڊن ڏوٽن مشٽنڊن مردن جي هيبتناڪ تصويرن سان سينگاريل اخبارون کٽ تي رکي‪ ،‬مان سومار چانڊئي سان گڏ‬
‫سندس گهر ويس‪.‬‬
‫ولو کٽ سان ٻڌو پيو هو‪ .‬نرڙ مان رت وهي رهيو هوس‪ .‬رڙ مٿان رڙ پئي ڪيائين‪“ ،‬مان سڀ سمجهان ٿو‪ ،‬مان سڀ‬
‫سمجهان ٿو‪ .‬مان چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائيندس‪”.‬‬
‫مون تي نظر پيس ته ماٺ ٿي ويو‪ .‬مان سندس پاسي کان ويهي رهيس‪ .‬روئڻهارڪي آواز ۾ چيائين‪“ ،‬ڏسين ٿو نه ادا‬
‫وڏا‪ .‬مون کي کٽ سان ٻڌي ڇڏيو اٿائون‪”.‬‬
‫سندس رسيون کوليندي چيم‪“ ،‬غلط ڪيو اٿائون‪ ،‬منهنجا پٽ‪ ،‬منهنجا ٻچڙا‪”.‬‬
‫مون ولو َء کي رسين کان آزاد ڪيو‪ .‬هو پنهنجو رت هاڻو منهن منهنجي سيني ۾ لڪائي سڏڪڻ لڳو‪ ،‬۽ چوڻ لڳو‪،‬‬
‫“مان چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائيندس‪”.‬‬
‫سندس نرڙ تان رت اُگهندي چيم‪ “ ،‬ان باري ۾ پاڻ چيني سان هلي صالح ڪنداسين‪ .‬جيڪڏهن چيني صالح ڏني‪ ،‬ته‬
‫پوء توکي سچ ڳالهائڻ کان ڪوبه روڪي نه سگهندو‪”.‬‬
‫پوء توکي چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائڻ ۾ ڀرپور مدد ڏبي‪ ،‬۽ ِ‬
‫ِ‬
‫ولو َء کي مٿي تي پٽي ٻڌي مان کيس پنهنجي گهر وٺي آيس‪ .‬چينو ماڻهو َء جي منهن تي نڪ لڳائڻ ۾ اڃا ڪامياب نه‬
‫ٿيو هو‪ .‬ولو َء جي مٿي تي پٽي ڏسي چيني ولو َء کان پڇيو‪“ ،‬مٿي مان ميڄالو ڪڍڻ جي ڪوشش پئي ڪيئه ڇا؟”‬
‫ولو َء جي خشڪ چپن تي مرڪ تري آئي‪.‬‬
‫مون چيني کي چيو‪“ ،‬هي ُء اسان جو سنگتي‪ ،‬ولو‪ ،‬چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائڻ جي موڊ ۾ آهي‪ .‬تنهنجي ڪهڙي‬
‫صالح آهي‪”.‬‬
‫چينو هڪدم گنڀير ٿي ويو‪ .‬سوچ ۾ گم ٿي ويو‪ .‬اسان سڀني محسوس ڪيو آهي ته چينو پنهنجي طبعي عمر کان تمام‬
‫گهڻو ذهين آهي‪ .‬سنڌو َء هڪ دفعي چيو هو‪“ ،‬چيني جي روپ ۾ ڪنهن ذهين يوناني ديوتا ٻيهر جنم ورتو آهي‪”.‬‬
‫چيني ٽهڪ ڏيندي چيو هو‪“ ،‬مان وتائي فقير جو وارث آهيان‪”.‬‬
‫سنڌو َء اُٿي کيس پيار ڪيو هو‪ .‬پو َء هو َء جڏهن هلي ويئي هئي‪ ،‬تڏهن چيني مون کي چيو هو‪“ ،‬سنڌو تنهنجي ِ‬
‫الء ميري‬
‫هيسڪل آهي‪ .‬هو َء تنهنجي هڪ هڪ تحرير تي حاوي رهندي‪ .‬پر‪ ،‬خليل جبران ۽ ميري هيسڪل وانگر توهان ٻنهي جي‬
‫به پاڻ ۾ شادي ٿي نه سگهندي‪”.‬‬
‫مون کي لڳندو آهي ته چينو اڻ لکيل تاريخ جي آئيني ۾ ڏسي سگهندو آهي‪ .‬هو ايندڙ وقت جو امين آهي‪ .‬هن هڪ‬
‫دفعو ولو َء کي چيو هو‪“ ،‬تون ڇا جي باري ۾ چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائيندين! ڇا جي باري ۾‪ -‬ڌرتي َء جي باري ۾‪ ،‬آسمان‬
‫جي باري ۾‪ ،‬انسان جي باري‪ ،‬عقيدي جي باري‪ ،‬محبت جي باري ۾‪ ،‬زندگي َء جي باري ۾‪ ،‬موت جي باري ۾‪ -‬تون ڇاجي‬
‫باري ۾ چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائيندين!”‬
‫تڏهن ولو منجهي پيو هو‪ .‬وائڙو ٿي ويو هو‪.‬‬
‫گذريل جمعي تي چينو هڪدم گنڀير ٿي ويو‪ .‬ڪجهه دير تائين ولو َء ڏانهن ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫“ڏسينس ڇا ٿو!” چيم‪“ ،‬ولو چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائڻ جي موڊ ۾ آهي‪”.‬‬
‫چينو ڳوٿل مٽي ۽ اَڌ ٺهيل مجسمن ڏانهن هليو ويو‪.‬‬
‫نڪ بنا ماڻهو َء جو مجسمو کڻي آيو‪ .‬نڪ بنا ماڻهو ڏاڍو عجيب پئي لڳو‪.‬‬
‫الء سچ ڳالهائڻ جو دؤر گذري ويو‪ ”.‬چيني مٽي َء‬
‫“تون‪ ،‬مان ۽ ادا چونڪ تي بيهي سچ ڳالهائي نه سگهنداسين‪ .‬اسان ِ‬
‫جي ماڻهو َء ڏانهن اشارو ڪندي چيو‪“ ،‬هن ماڻهو َء جي منهن تي جڏهن نڪ لڳي ويندو‪ ،‬تڏهن هي ُء ماڻهو چونڪ تي بيهي‬
‫اسان سڀني پاران سچ ڳالهائي سگهندو‪”.‬‬
‫چيني جو آخري جملو ٻڌي مون کي پنهنجي بدن ۾ ڪنبڻي محسوس ٿي‪ .‬مون ڊڄندي ڊڄندي آئيني ۾ پنهنجي عڪس‬
‫ڏانهن ڏٺو‪ -‬پڪ ڪرڻ ال”‪ ،‬ته منهنجي منهن تي نڪ آهي‪ ،‬يا نه آهي!‬

‫‪Posted by wahabsahito at 7:21 PM 0 comments‬‬

‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫سوداء صدين جو‬

‫صدين جو سودا ُء‬

‫تلڪ چاڙهي‪ ،‬۽ نزرٿ ڪاليج جي ڪنڊ وٽ روز شام جو هڪ بيحد سهڻي ڇوڪري اچي بيهندي آهي‪ .‬نئين وڳي ۾‬
‫جاء وٽ‪ ،‬ساڳي هنڌ تي‪ ،‬نه هڪ وک هيڏانهن‪ ،‬نه هڪ وک هوڏانهن‪ .‬ائين‬ ‫هو َء روزانو اتي اچي بيهندي آهي ‪ -‬ساڳي َء ِ‬
‫ڀانء ته ٽيڪسي َء جو انتظار ڪري رهي آهي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫بيهندي‪،‬‬
‫مان يونيورسل بڪ ڊيپو َء جي ٻاهران فٽ پاٿ تي ٺهيل ٺلهه کي ٽيڪ ڏيئي ڏانهن الڳيتو ڏسندو رهندو آهيان‪ .‬هو َء‬
‫مون کي ائين انتظار ڪندي‪ ،‬ڏاڍي وڻندي آهي‪ .‬هو َء‪ ،‬منهنجي وجود کان بيخبر‪ ،‬روزانو ساڳئي هنڌ اچي بيهندي آهي‪ .‬هو َء‬
‫ڪلهوڙن جي دؤر ۽ ميرن جي صاحبي َء کان وٺي اتي ب يهندي آهي‪ ،‬۽ مان به ڪلهوڙن جي دؤر ۽ ميرن جي صاحبي َء کان‬
‫ڀانء ته ٽيڪسي َء جو انتظار ڪري رهي آهي! هو َء ڪالهه به اتي‬‫ِ‬ ‫جاء تان ڏانهنس الڳيتو ڏسندو رهيو آهيان‪.‬‬
‫وٺي پنهنجي ِ‬
‫ئي بيٺي آهي‪ .‬هو َء اڄ به اتيئي بيٺي آهي‪ .‬سڀاڻي به هو َء اتي ئي بيٺي هوندي‪ .‬وقت وڌي ويندو آهي‪ .‬وڇوٽيون قائم رهنديون‬
‫آهن‪.‬‬
‫سڀاڻي شام جو هو َء جڏهن تلڪ چاڙهي َء ۽ نزرٿ ڪاليج جي ڪنڊ وٽ اچي بيهندي‪ ،‬تڏهن سوچيان ٿو‪ ،‬مان‬
‫يونيورسل بڪ ڊيپو َء جي ٻاهران ٺلهه کي ٽيڪ ڏيئي ڏانهن الڳيتو نه ڏسندس‪ ،‬مان فٽ پاٿ تي ٺلهه کي ٽيڪ ڏيئي نه‬
‫جاء تي ٻيو ڪو‪ ،‬ممڪن آهي‬
‫جاء تي موجود هوندي‪ .‬منهنجي َء ِ‬
‫جاء ٻيو ڪو اچي واالريندو‪ .‬هو َء پنهنجي ِ‬
‫بيهندس‪ .‬منهنجي ِ‬
‫توهان منجهان ڪو ٺلهه کي ٽيڪ ڏيئي کيس الڳيتو ڏسندو‪ .‬اتي مان نه هوندس‪ .‬مون ڪيفي جارج جي ٻن آن واري چالو‬
‫چانهه پيتي آهي‪.‬‬
‫ڪالهه جڏهن مان ٺلهه کي ٽيڪ ڏيئي بيٺو هوس‪ ،‬۽ الڳيتو ڏانهن ڏسي رهيو هوس‪ ،‬تڏهن هن هٿ سان مون کي پاڻ‬
‫ڏانهن اچڻ جو اشارو ڏنو هو‪ .‬مان خوش ٿيو هوس‪ ،‬۽ خوش ٿي ڏانهن وڌي ويو هوس‪ .‬هن جي ۽ منهنجي وچ ۾ ڏامر جو‬
‫رستو هو‪ ،‬۽ رستي تي بدحواسي َء سان ڊوڙندڙ موٽرن‪ ،‬بسن‪ ،‬رڪشائن ۽ ٽيڪسين جو سلسلو هو‪ .‬وچ رستي هڪ آڙيڪاپ‬
‫وڏيري جي چلڪندڙ شورليٽ موٽر هيٺان مرندي مرندي بچيس‪ .‬هر اُها موٽر جنهن ۾ وڌيڪ گوڙ ڪندڙ هارن لڳل هوندو‬
‫کانپوء‪ ،‬موٽر جي مالڪ‬
‫ِ‬ ‫آهي‪ ،‬سا موٽر گهڻو ڪري ڪنهن آڙيڪاپ وڏيري جي هوندي آهي‪ .‬موٽر کي بريڪ هڻي بيهارڻ‬
‫مون کي خوفناڪ گار ڏيندي چيو‪“ ،‬مان هن وقت هوٽل اورئينٽ ۾ ڊنر تي پيو وڃان‪ .‬واندڪائي هجي ها ته جيڪر کال‬
‫بخشيانء ٿو‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫ٺوڪيانء ها‪ .‬ڀـَـڄ‪،‬‬
‫ِ‬
‫سندس ڀوائتيون مڇون ڏسندي‪ ،‬۽ ٻئي هٿ جوڙيندي‪ ،‬کيس عرض ڪيم‪“ ،‬يا سخي‪ ،‬سنڌ جا سرتاج تنهنجي مهرباني‬
‫جو مون صدين جي مسڪين جي جان بخشي اٿئي‪”.‬‬
‫هو مون کي هلڪڙي گار ڏيئي هليو ويو‪.‬‬
‫مان رستو لنگهي تلڪ چاڙهي ۽ نزرٿ ڪاليج جي ڪنڊ وٽ پهتس‪.‬‬
‫هو َء مون ڏانهن ڏسي رهي هئي‪ .‬جڏهن ويجهو پهتم‪ ،‬تڏهن پڇيائين‪“ ،‬موٽر ۾ ڪير هو؟”‬
‫“اڙي! تون نه سڃاڻينس؟”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“تعجب آهي‪ ”.‬چيم‪ “ ،‬صدين کان تون ۽ مان‪ ،‬هن رستي جي ڪنارن سان‪ ،‬هڪ ٻئي جي سامهون بيٺا آهيون‪ ،‬۽ هو صدين‬
‫کان اسان آڏو لنگهندو رهيو آهي‪ .‬ڪمال آهي‪ ،‬تڏهن به تون کيس نه ٿي سڃاڻين!”‬
‫“نه‪ ”.‬چيائين‪“ ،‬مان کيس نه ٿي سڃاڻان‪”.‬‬
‫“اسان جو سائين هو‪ ،‬سائين‪ ”.‬چيم‪“ ،‬سنڌ جي عظمت جو زندهه مثال! اسان جا ڏک سور هر دؤر ۾ حڪومت جي‬
‫ڪن تائين پهچائيندو آهي‪ .‬ڪڏهن ايم‪ .‬پي‪ .‬اي ٿيندو آهي‪ ،‬۽ ڪڏهن ايم‪ .‬اين‪ .‬اي‪”.‬‬
‫“پڇيائين‪ ““ ،‬تون ڪير آهين؟”‬
‫چيم‪“ ،‬مان ماڻهو آهيان‪”.‬‬
‫ک جو ساهه کڻندي پڇيائين‪“ ،‬ڇا ڪندو آهين؟”‬
‫“اوهه! مون سمجهيو هو‪ ،‬شايد پوليس وارو آهين‪ ”.‬سـُـ َ‬
‫“ٺلهه کي ٽيڪ ڏيئي‪ ،‬صدين کان توکي ڏسندو رهندو آهيان‪”.‬‬
‫“ٻيو ڇا ڪندو آهين؟”‬
‫“وڏيرن کي ووٽ ڏيندو آهيان‪”.‬‬
‫“ٻيو ڇا ڪندو آهين؟”‬
‫الء ٻوڙن مان تتر اُڏاريندو آهيان‪”.‬‬
‫“مغزز شڪارين ِ‬
‫“ٻيو ڇا ڪندو آهين؟”‬
‫“جڏهن ڪو عزتماب ايندو آهي‪ ،‬تڏهن چار آنا وٺي نعرا هڻندو آهيان‪”.‬‬
‫“ٻيو ڇا ڪندو آهين؟”‬
‫مان منجهي پيس‪ .‬هن جي منهن تي مرڪ ڦهلجي ويئي‪ .‬چيائين‪“ ،‬ها ها‪ ،‬ٻڌا”‪ .‬ٻيو ڇا ڪندو آهين؟”‬
‫شرمائيندي وراڻيم‪“ ،‬ٻيو پـُـال َء پچائيندو آهيان‪”.‬‬
‫پڇيائين‪ ،‬پڙهيل آهين؟”‬
 ‫“ايم‪ .‬اي آهيان‪ ،‬پر عقل کان وانجهيل آهيان‪”.‬‬
‫“نوڪري ڪندو آهين؟”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫پوء ڇا ڪندو آهين؟”‬
‫“ته ِ‬
‫“مان محبت ڪندو آهيان‪ ”.‬چيم‪“ ،‬ڪلهوڙن جي دؤر ۽ ميرن جي صاحبي َء کان وٺي مان توسان محبت ڪندو‬
‫آهيان‪”.‬‬
‫پڇيائين‪“ ،‬مان ملڪيت اٿئي؟”‬
‫“ڪنگال آهيان‪ ”.‬وراڻيم‪“ ،‬پر دل جي دنيا جو بادشاهه آهيان‪”.‬‬
‫کانپوء هو َء وڌيڪ سهڻي نظر اچڻ لڳي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫هن جواب نه ڏنو‪ ،‬۽ سوچڻ لڳي‪ .‬سوچ ۾ گم ٿيڻ‬
‫چيم‪“ ،‬سامهون واري مسجد جو مـُـلو منهنجو دوست آهي‪ ،‬۽ اتفاق سان نڪاح رجسٽرار به آهي‪”.‬‬
‫هن پنهنجي پرس مان ٻه آنا ڪڍي منهنجي تري َء تي رکيا‪ .‬چيائين‪“ ،‬ڪيفي جارج تي وڃي هڪ چالو چانهه پي ُء‪ ،‬۽‬
‫ٺلهه وٽ بيهڻ ڇڏي ڏي‪ .‬تون صدين جو سودائي ٿو ڏسجين‪”.‬‬
‫پوء ٻن آنن ڏانهن ڏٺو‪ .‬ان وقت ساڳئي شورليٽ موٽر موٽي آئي‪ ،‬۽ اسان ٻنهي وٽ اچي‬
‫مون ڏک وچان اول ڏانهن‪ ،‬۽ ِ‬
‫بيٺي‪ .‬پويون در کوليو‪ ،‬۽ هو َء موٽر ۾ ويهي رهي‪.‬‬
‫سڀاڻي يونيورسل بڪ ڊيپو َء جي ٻاهران ٺلهه کي ٽيڪ ڏيئي مان نه بيهندس‪ .‬منهنجي بدران ٻيو ڪو شخص ٺلهه کي‬
‫ٽيڪ ڏيئي بيهندو‪ ،‬۽ الڳيتو ان بيحد حسين ڇوڪري َء ڏانهن ڏسندو رهندو‪ ،‬جيڪا تلڪ چاڙهي‪ ،‬۽ نزرٿ ڪاليج جي ڪنڊ‬
‫وٽ روز شام جو اچي بيهندي آهي‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 7:19 PM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫عشق جو داستان هڪ ديسي‬

‫هڪ ديسي عشق جو داستان‬

‫مون اڌ رات جو پنهنجي ڪچي گهر جي ڪچي َء ڇت تي چڙهي‪ ،‬ڪچي مغز سان پڪو فيصلو ڪيو‪ .‬مون چاهيو ته‬
‫تاريخ ساز تحريڪن جو شاهد آسمان منهنجي فيصلي جو شاهد هجي‪ .‬مون آسمان هيٺان بيهي فيصلو ڪيو ته تاريخي روش‬
‫ڇڏي ڏيندس‪ .‬ماضي بعيد ۽ حال استمراري َء جي وچ وارو سلسلو ٽوڙي ڇڏيندس ۽ مجنون َء ۽ فرهاد جي روحن کي هرگز‬
‫خوش نه ڪندس‪ .‬مجنون َء ۽ فرهاد جو ذڪر ان ڪري ڪيو اٿم جو ٻيئي عشق ۾ برباد ٿي ويا‪ .‬عشق ۾ برباد ته هر ڪو‬
‫الء تيار نه‬
‫ڄڻو ٿيندو آهي‪ ،‬پر مجنون َء ۽ فرهاد جي عشق ۾ بربادي تمام عبرتناڪ آهي‪ .‬ائين به نه هو ته مان ڪو بربادي َء ِ‬
‫هوس‪ .‬منهنجو مسئلو مجنون َء ۽ فرهاد کان مختلف هو‪ .‬هو ٻيئي فقط عاشق هئا‪ .‬مان نه رڳو فهميده سان هڪ طرفو ازلي‬
‫الء ڪالرڪي به ڪندو هوس‪.‬‬ ‫عشق ڪندو هوس‪ ،‬بلڪه پنهنجي َء پوڙهي َء ما ُء ۽ بيمار ڀيڻ ِ‬
‫عشق جي هڪ طرفي َء باهه ۾ جلڻ ڪري منهنجو هاضمو به خراب ٿي پيو‪ .‬بک لڳڻ بند ٿي ويئي‪ .‬راتين جي ننڊ‬
‫حرام ٿي ويئي‪ .‬جيڪڏهن ننڊ کڻي ايندي به هئي ته ننڊ ۾ ڀوائتا خواب هنيا ُء ڏاريندا هئا‪ .‬مون کان سڀڪجهه وسري ويو‪ .‬ايشيا‬
‫جي بدحال معاشي تاريخ جي اڻلکيل صفحن مان منهنجي پوڙهي ما ُء ۽ بيمار ڀيڻ مون ڏانهن اُميد ڀريل نگاهن سان ڏسنديون‬
‫هيون‪ .‬انهن حالتن ۾ مون روايتي انداز ۾ برباد ٿيڻ بدران‪ ،‬مجنون َء ۽ فرهاد جي روش کان بغاوت ڪئي‪.‬‬
‫الء‪ ،‬مون فيصلو ڪيو ته فهميده کان ڪجهه نه‬ ‫هاضمو درست ڪرڻ ال َء‪ ،‬راتين جي رٺل ننڊ کي ريجهائڻ ِ‬
‫لڪائيندس‪ ،‬کيس سڀڪجهه ٻڌائيندس‪ .‬کيس چوندس ته فهميده‪ ،‬مون توسان اهڙي محبت ڪئي آهي‪ ،‬جهڙي دل وارا ڌرتي َء‬
‫سان ڪندا آهن‪ .‬مون توسان اهڙي محبت ڪئي آهي‪ .‬جهڙي سنڌي سٻاجهڙا موج ڀريل مهراڻ سان ڪندا آهن‪ .‬مون توسان‬
‫اهڙي محبت ڪئي آهي‪ ،‬فهميده‪ ،‬جنهن جو مثال موت ۽ زندگي َء جي ڪشمڪش ۾ ته ملي سگهي ٿو‪ ،‬پر عاشقن جي تاريخ ۾‬
‫الء‪ ،‬آسمان‬
‫الء محبت جو حق تنهنجي ِ‬
‫هرگز ملي نه سگهندو‪ ،‬مون آسمان ڏانهن ڏٺو‪ ،‬۽ چيو‪ ،‬مون اقتصادي طرح پيڙيل قوم ِ‬
‫هميشه وانگر خاموش رهيو‪ .‬کيس منهنجي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي‪.‬‬
‫مان صبح جو سوير ننڊ مان جاڳيس‪ .‬ان وقت منهنجي پوڙهي ما ُء مصلي تي ويٺي هئي‪ ،‬۽ وڏي واڪ پنهنجي بيمار‬
‫الء دعا گهري رهي هئي‪ ،‬جيڪا اوجها سينيٽوريم ۾ سلهه جهڙي شاهوڪار مرض ۾ مبتال هئي‪ .‬دعا‬ ‫ڌي َء‪ ،‬يعني منهنجي ڀيڻ ِ‬
‫کانپوء منهنجي َء پوڙهي ما ُء مون کان پڇيو‪“ ،‬سويل اٿيو آهين‪ ،‬نماز پڙهندين ڇا؟”‬
‫ِ‬ ‫گهرڻ‬
‫وراڻيم‪“ ،‬نه‪”.‬‬
‫پڇيائين‪“ ،‬ڀال ڪسرت ڪندين ڇا؟”‬
‫“تون به شهيدن سان چرچا ٿي ڪرين‪ ”.‬کيس ٻڌايم‪“ ،‬دال ماني َء تي ڪسرت نه ٿيندي آهي‪ .‬اڳ يونيورسٽي َء جي‬
‫خرچ تي پلبو هوس‪ ،‬تنهن ڪري ڪسرت ڪندو هوس‪”.‬‬
‫پوء ايترو سويل ڇو اٿيو آهين؟”‬
‫“ته ِ‬
‫“اڄ آفيس ڪجهه سويل ڀرو پهچڻو آهي‪”.‬‬
‫“وري ٿا امتحان وٺنين ڇا؟”‬
‫“امتحان!” مون حيرت مان امڙ ڏانهن ڏٺو‪ .‬انهن ڏينهن ۾ اسان جي آفيس وارن جي مٿي ۾ امتحانن جو ڏيڏر ويهجي‬
‫ويو هو‪ .‬هر ٻئي ‪ -‬ٽئين مهيني امتحان وٺندا هئا‪ ،‬۽ هڪ ‪ -‬ٻن شهنشاهن کي نوڪري َء مان ڪڍي ڇڏيندا هئا‪( .‬اسين آفيس جا‬
‫ڪالرڪ هڪٻئي کي شهنشاهه سڏيندا هئاسين‪ ).‬مون امڙ کي چيو‪“ ،‬ها‪ .‬اڄ وري امتحان وٺندا‪”.‬‬
‫امڙ چيو‪“ ،‬اڳ به تون اهڙا چار ‪ -‬پنج امتحان ڏيئي ويٺو آهيان‪ .‬هن دفعي به پير ميرل سائين تنهنجي مدد ڪندو‪”.‬‬
‫مون برش تي پيسٽ ڪڍي ۽ غلسخاني ڏانهن هليو ويس‪ .‬برش ڪري‪ ،‬کانئس پڇيم‪“ ،‬تنهنجو پير سائين پيرل ميرل‬
‫مڙس ماڻهو آهي‪ ،‬يا الٽون‪”.‬‬
‫“وات نه هڻ‪ ،‬موئا مرين!” امڙ پاراتو ڏيندي چيو‪“ ،‬پير سائين َء جي شان ۾ گستاخي نه ڪر‪”.‬‬
‫“چڱو معاف ڪر‪ ”.‬غسلخاني مان نڪرندي چيم‪“ ،‬تنهنجي پير سائين َء ۾ جيڪڏهن کڙ تيل آهي‪ ،‬۽ قبر مان ڪـَـنَ‬
‫پوء کانئس سفارش ڪرائي مون کان ڪا چڱيرڙي نوڪري ته ڏيار‪ ،‬جنهن مان ٻه‬ ‫ڪڍي تنهنجو دعائون ٻڌندو آهي‪ ،‬ته ِ‬
‫ويال ماني ته کائي سگهون‪ .‬مان سئنيما جي گيٽ ‪ -‬ڪيپري ڪندي ڪندي ٿڪجي پيو آهيان‪( ”.‬گيٽ ‪ -‬ڪيپري منهنجو‬
‫پارٽ ٽائيم ڌنڌو هو‪).‬‬
‫“تو جهڙي ڪافر جي پير سائين ڪڏهن به مدد نه ڪندو‪ ”.‬امڙ ڪاوڙجي ويئي‪ .‬ميز تي چانهه جو ڪوپ رکي هلي‬
‫ويئي‪ ،‬ويندي ويندي چئي ويئي‪“ ،‬پير سائين َء جي باري ۾ بدشد ٿو ڳالهائين‪ ،‬ڪٿي اها ڪالرڪي به وڃائي نه ويهين!”‬
‫“ڪالرڪي نه‪ ،‬چئه شهنشاهت‪ ”.‬مون ٽهڪ ڏنو‪ .‬پر مون کي پنهنجو ٽهڪ اوپرو ۽ ڪنهن مقبري مان ايندو‬
‫محسوس ٿيو‪.‬‬
‫مان چانهه ج ي ڪوپ مان سرڪيون ڀرڻ لڳس‪ ،‬۽ فهميده سان پنهنجي بي پناهه محبت جي اظهار ڪرڻ جون‬
‫ترڪيبون سوچڻ لڳس‪ .‬هر هڪ انسان جي زندگي َء ۾ هڪ دفعو اهڙو وقت به ايندو آهي‪ ،‬جڏهن هو عشق جي اڻانگين‬
‫راهن ۾ منجهي پوندو آهي‪ .‬تڏهن‪ ،‬ڪنهن سان الفت جو اظهار ڪرڻ جو خيال مغز کان ڦرڻي َء وانگر ڦيرائي ڇڏيندو آهي‪.‬‬
‫ان وقت سموري دنيا چوڏيل ۾ چڪر کائيندي نظر ايندي آهي‪ .‬جيئن جيئن ڇوڪري وڌيڪ سهڻي‪ ،‬من موهڻي‪ ،‬تيئن چوڏيل‬
‫جا چڪر وڏا ۽ تکا‪ .‬اهڙي َء حالت ۾ حياتي سوڙهي بوٽ وانگر اڻوڻندڙ ٿي پوندي آهي‪.‬‬
‫فهميده فقط سهڻي‪ ،‬من مهڻي نه هئي‪ .‬هو ُء پري پيڪر هئي‪ .‬سونهن ۽ سوڀيا ۾ ڪو سندس ثاني نه هو‪ .‬هو َء هر مرد‬
‫جي ذهن ۾ ديرو ڪيل ڪنهن تصوراتي عورت کان هزارين دفعا وڌيڪ حسين هئي‪.‬‬
‫فهميده ۽ مان آفيس جي ساڳئي ڪمري ۾ ويهندا هاسين‪ ،‬جنهن جي ڀرسان اسان جي وڏي صاحب جو ڪمرو هو‪.‬‬
‫هو َء وڏي صاحب جي اسٽينوگرافر هئي‪ ،‬۽ سندس اهم ۽ مخفي ڪاغذ ٽائيپ ڪندي هئي‪ ،‬وڏي صاحب وڏي چاالڪي َء سان‬
‫فهميده کي آفيس جي ڏيڍ سؤ عملي کان جدا ڪري ڇڏيو هو‪ .‬سؤ جي عملي مان فقط مون کي فهميده سان گڏ ساڳئي ڪمري‬
‫الء وڏي صاحب وٽ ٻه سبب هئا‪ .‬هڪ ته مان وڏي صاحب جو بئڪ ‪ -‬ڊور هوس‪ ،‬يعني‬ ‫۾ ويهڻ ڏنو هئائين‪ .‬ان مهرباني َء ِ‬
‫الء رشوت ۽ رشوت جو مال منهنجي معرفت وٺندو هو‪ .‬تنهن‬ ‫چور دروازو هوس‪ .‬هو اينٽيڪرپشن جي ڇاپي کان بچڻ ِ‬
‫ڪري هو هميشه مون کي پنهنجي ويجهو ويهاريندو هو‪ .‬ٻيو سبب ته مان بدني بناوت ۾ اهڙو آهيان جو دنيا جي ڪابه‬
‫ڇوڪري ڀـُـل وچان هڪ دفعو مون ڏانهن ڏسڻ کان پو ِء وري ڪڏهن به مون ڏانهن ڏسڻ پسند نه ڪندي آهي‪ .‬ماڻهن جو‬
‫خيال آهي ته جيڪا ڇوڪري سموري َء دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ بدنصيب هوندي ۽ آپگهات جو ارادو رکندي هوندي‪ ،‬سا فقط‬
‫مون سان محبت ڪري سگهندي‪.‬‬
‫“ڪهڙن فڪرن ۾ پئجي ويو آهين؟” امان چيو‪“ :‬پير سائين پيرل ميرل جي مهرباني َء سان امتحان ۾ چڱيرڙو ڪري‬
‫ايندين‪”.‬‬
‫پوء پڪ ڄاڻ ته چڱو ڪندس‪”.‬‬
‫مون آهستي چيو‪“ :‬جيڪڏهن هوش هٿان نه ويو ته ِ‬
‫الء مون خاص طرح تياري ڪئي‪ .‬آمريڪن نيوي بلو سرج جو ڪوٽ‪ ،‬اسٽيل‬ ‫زندگي َء جي سڀ کان وڏي معرڪي ِ‬
‫گري رنگ جي چوڪڙين واري پتلون ۽ اڇي قميص پاتم‪ .‬ڪنڌ تي ميرون رنگ جو مفلر ويڙهيم‪ .‬الئيٽ ‪ -‬هائوس سئنيما‬
‫واري َء گهٽي َء مان ورتل سيڪنڊ هينڊ آمريڪي ڪپڙا پائي‪ ،‬ٽاٽائي ڪيم‪ .‬ان وقت مان آمريڪين جي عظمت جو قائل ٿيس‪،‬‬
‫۽ سندن احسانمند ٿيس‪ .‬آمريڪين کي سدائين ايشيا جي بکين ۽ اُگهاڙن ِ‬
‫الء دل ۾ درد هوندو آهي‪.‬‬
‫مان هڪ قديم آئيني آڏو وڃي بيٺس‪ .‬پنهنجي عڪس ۾ مون کي اهڙي ڪابه خوبي نظر نه آئي‪ ،‬جيڪا ڪنهن حسين‬
‫ڇوڪري َء جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪي سگهي‪ .‬عڪس ۾ مان اڳ کان وڌيڪ طاقتور ۽ ڪسرتي پئي لڳس‪ .‬پر اڄڪلهه جون‬
‫جديد ڇوڪريون پاور ‪ -‬هائوس پسند نه ڪنديون آهن‪ .‬اڄڪلهه جون ڇوڪريون سهڻا ۽ نازڪڙا ڇوڪرا پسند ڪنديون‬
‫کانپوء بدلجي ويندي آهي‪ ،‬۽ اهي ڇوڪرا انهن ڇوڪرين جون ساهيڙيون ٿي پوندا‬
‫ِ‬ ‫آهن‪ ،‬جن جي جنس ڪجهه عرصي‬
‫کانپوء مس خالده ٿي پنهنجي َء‬
‫ِ‬ ‫آهن‪( .‬پڙهو جناح اسپتال جي رپورٽ مسٽر خالد حسين جي باري ۾‪ ،‬جيڪو ڪجهه عرصي‬
‫محبوبا جي ساهيڙي ٿي پيو‪).‬‬
‫پنهنجي عڪس ڏانهن ڏسندي‪ ،‬مون سوچيو ته اسان جي لوڪ ڪهاڻين جا سمورا ڪردار جڙتو يا هٿ ٺوڪيا ناهن‪.‬‬
‫اسان جي لوڪ ڪهاڻين ۾ اهڙين عورتن جو به ذڪر آهي‪ ،‬جيڪي بيحد سهڻيون هيون‪ ،‬پر محبت جنگجو قسم جي جانٺن‬
‫جوانن سان ڪيائون‪ .‬ان وقت مون کي پنهون َء ۽ ميهار جو خيال آيو‪ .‬پنهون بلوچستان جو هڪ باغي اينگري ينگ مين‬
‫جنگجو جوان هو‪ .‬هو اکروٽ مڪ سان ڀڃندو هو‪ ،‬ڇانهي يعني هنداڻو تلوار سان ڪپيندو هو‪ ،‬۽ کارڪون تير ۾ ٽنبي‬
‫کائيندو هو‪ .‬ميهار به مانجهي مڙس هو‪ .‬هو بيحد طاقتور شخص هو‪ .‬جيئرن سانن جا مڻڪا ڀڃندو هو‪ ،‬۽ جڏهن ڪاوڙ ايندي‬
‫جاء تي زوراور‬‫هئس‪ ،‬تڏهن هڪ ڏينهن ۾ ٻه ‪ -‬ٽي دفعا ڇتي چناب ندي تري پار ڪندو هو‪ .‬اهڙي َء ريت‪ ،‬مان به پنهنجي َء ِ‬
‫هوس (“ آهيان)‪ .‬پر پنهون‪ ،‬ميهار ۽ مون ۾ ڪجهه بنيادي فرق هئا‪ .‬هو ٻئي يار ڍَ َو تي هئا‪ .‬ٻنهي مان ڪنهن جي به ما ُء‬
‫گهٽ غدا ڪري جلدي ڪراڙي نه ٿي هئي‪ .‬ٻنهي مان ڪنهن جي به ڀيڻ اوجها سينيٽوريم ۾ داخل نه ٿي هئي‪ .‬هنن ٻنهي ڄڻن‬
‫مان ڪوبه ڪالرڪ نه هو‪.‬‬
‫“آئيني ۾ ايڏو نه ڏس‪ ”.‬امان جي آواز تي مون آئيني تان نظرون هٽائي ڇڏيون‪ .‬امان چيو‪“ :‬مان ايندڙ رجب ۾ تنهنجي‬
‫شادي ڪرائينديس‪”.‬‬
‫“منهنجي شادي !” مان هڪدم آئيني وٽان هٽي ويس‪.‬‬
‫“ها‪ ،‬تنهنجي شادي‪”.‬‬
‫“پر مان ‪”-‬‬
‫الء هڪ سٻاجهڙي ڇوڪري پسند ڪئي آهي‪”.‬‬
‫“مون تنهنجي ِ‬
‫“سٻاجهڙي فقط ٻڪري هوندي آهي‪”.‬‬
‫“وري وات ٿو هڻين!” امان ڪاوڙجي ويئي‪.‬‬
‫“وات ڪٿي ٿو هڻان‪ ”.‬چيم‪“ :‬مان ته مٿو پيو هڻان‪”.‬‬
‫پوندء‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫الء پسند ڪئي آهي‪ ،‬تنهن سان شادي ڪرڻي‬
‫“ته بس‪ .‬مون جيڪا ڇوڪري تنهنجي ِ‬
‫“پر مان شادي نه ڪندس‪”.‬‬
‫“ڇو نه ڪندين؟”‬
‫“بس‪ ،‬نه ڪندس‪ .‬هرگز نه ڪندس‪”.‬‬
‫امان منهنجي آڏو اچي بيٺي‪ .‬سندس منهن جا گـُـهنج گهرا ٿي ويا‪ .‬اکين ۾ ممتا ۽ ڪاوڙ گڏ ترڻ لڳس‪ .‬پڇيائين‪“ :‬ڪٿي‬
‫ڪا ڇوڪري پسند ته نه اچي ويئي اٿئي؟”‬
 ‫مون امڙ کي جواب نه ڏنو‪ .‬سندس اڇن وارن کي مٺي ڏيئي ٻاهر هليو ويس‪.‬‬
‫ٻاهر‪ ،‬ڪراچي َء جو ڪوجهو شهر‪ ،‬ڪنوار وانگر سينگاريل نظر آيو‪ .‬موتمار بسون ڀنڀورين ۽ پوپٽن وانگر رنگين‬
‫۽ هلڪيون ڏسڻ ۾ آيون‪ .‬موڳا ماڻهو‪ ،‬منجهيل ماڻهو‪ ،‬هيڻا ماڻهو ۽ هيڪال ماڻهو‪ ،‬مون کي تڙاکڙا ۽ چست چاالڪ لڳا‪ .‬ڄڻ‬
‫ڪائنات جي گٺل رڪارڊ جو ڪنهن پاسو ورائي ڇڏيو هو‪.‬‬
‫مان بس ‪ -‬اسٽاپ وٽ وڃ ي بيٺس‪ ،‬۽ بس جو انتظار ڪرڻ لڳس‪ .‬مون محسوس ڪيو‪ ،‬بس اسٽاپ وٽ بيٺل هر هڪ‬
‫ماڻهو َء جي نگاهه مون تي ڄمي ويئي هئي‪ .‬شايد هنن پرکي ورتو هو ته هڪ ديسي عاشق مٿي ۾ عشق جو ۽ پيٽ ۾ بک جو‬
‫الء وڃي رهيو هو‪ .‬بسون هميشه وانگر ڀريل پئي آيون‪ .‬مون سوچيو ته پنهنجي زندگي َء جي‬
‫ڀوت کڻي محبت جي معرڪي ِ‬
‫پوء خيال آيو ته‬
‫ِ‬ ‫پر‬ ‫گهرجي‪.‬‬ ‫وڃڻ‬ ‫آفيس‬ ‫تي‬ ‫رڪشا‬ ‫آٽو‬ ‫ته‬ ‫نه‪،‬‬ ‫۾‬ ‫ء‬
‫َ‬ ‫ٽيڪسي‬ ‫گهٽ‬ ‫۾‬ ‫گهٽ‬ ‫سڀ کان اهم ڏينهن تي مون کي‬
‫پوء منجهند جي ماني َء کان محروم ٿيڻو پوندو‪ .‬اسان جي آفيس ‪ -‬ڪئنٽين‬
‫جيڪڏهن آٽو رڪشا يا ٽيڪسي َء ۾ سفر ڪيم ته ِ‬
‫جي ماني پنهنجو مٽ پاڻ هئي ‪ -‬هڪ سنهڙي پاپڙ جهڙي ماني‪ ،‬جنهن مان آرپار ڏسي سگهجي‪ ،‬هڪ پتڪڙي پيالي دال‬
‫جي‪ ،‬۽ هڪ لـِـڏ جهڙو شامي ڪباب‪ .‬اها سموري عياشي پنجاهه پيسن ۾ ملندي هئي‪ .‬تنهنڪري مون ٽيڪسي َء ۾ سفر‬
‫ڪرڻ جو خيال دل مان ڪڍي ڇڏيو‪ ،‬۽ هڪ ڀريل بس ۾ ڌوڪي پيس‪ .‬پوئتان ايندڙ بيصرن اهڙي جوهه مان ڌڪو ڏنو جو‬
‫بـُـل کائي اڳتي هليو ويس‪ ،‬۽ هڪ سنهڙي سيپڪ جو پير چيڀاٽي ڇڏيم‪.‬‬
‫سنهڙي سيپڪ تمام ڳوري آواز ۾ دانهن ڪئي‪“ :‬اور بدبخت وائڙا!”‬
‫مون هڪدم پنهنجو پير سنهڙي سيپڪ جي پير تان کڻي ورتو‪ .‬هن جوهه وجهي مون ڏانهن نهاريو‪ .‬ڀرون ڳتجي‬
‫ڪانو جهڙو نظر آيو‪.‬‬
‫َ‬ ‫ويس‪ .‬چپ ڀيڪوڙجي ويس‪ .‬ڪاوڙ ۾ هو کٿل‬
‫مون کانئس معافي ورتي‪.‬‬
‫پوء سندس منهن جي سيٽيل ک َل ڍري ٿي‪ .‬اکين مان نفرت ختم ٿيس‪ .‬چپن تي‬ ‫هو تڏهن به مون ڏانهن ڏسندو رهيو‪ِ .‬‬
‫مرڪ آيس‪ .‬مون کي ڪلهي تي آهستي ڌڪ هڻندي چيائين‪“ :‬يار‪ ،‬مان ڀلجان ته نٿو‪ .‬تون ڪراچي يونيورسٽي َء جو هيوي ‪-‬‬
‫ويٽ باڪسر‪ ،‬جانو آهين نه!”‬
‫مون آهستي وراڻيو‪“ :‬ها‪ ،‬مان جانو آهيان‪”.‬‬
‫هن حيرت مان پڇيو‪“ :‬ڇهن ‪ -‬ستن سالن ۾ توکي ڇا ٿي ويو آهي‪ .‬هيوي ‪ -‬ويٽ مان بدلجي الئيٽ ويٽ ٿي ويو آهين!”‬
‫مون کيس جواب نه ڏنو‪ .‬مون ماضي َء ۾ جيڪي چار چڱا ڏينهن گذاريا هئا‪ ،‬تن کي ياد ڪري‪ ،‬حال کي غمگين‬
‫ڪرڻ نه پئي چاهيو‪.‬‬
‫هن پڇيو‪“ :‬تون پوليٽيڪل سائنس ۾ هئين نه؟”‬
‫“ها‪ ”.‬مون آهستي وراڻيو‪.‬‬
‫““ مان مائڪرو بايوالجي َء ۾ هڪ مک وانگر معمولي شاگرد هوس‪ ”.‬هن کلندي چيو‪“ :‬تون يونيورسٽي َء جو‬
‫چئمپين هئين‪”.‬‬
‫مان ماٺ رهيس‪.‬‬
‫هو ڳالهائيندو رهيو‪ .‬چيائين‪“ :‬ايم‪ .‬اي ڪيئه؟”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“وڌيڪ پڙهئين؟”‬
‫“ايل‪ .‬ايل‪ .‬بي‪”.‬‬
‫“واه واه‪ ،‬ڀال اڄڪلهه ڇا پيو ڪرين؟”‬
‫“هڪ آفيس ۾ شهنشاهه آهيان‪”.‬‬
‫“شهنشاهه!” هن کان ٽهڪ نڪري ويو‪ .‬چيائين‪“ :‬مشڪرو ٿي پيو آهين ڇا!”‬
‫وراڻيم‪“ :‬مان ابتر حالتن جي سرڪس جو بدحال مشڪرو آهيان‪”.‬‬
 ‫هن وڏا وڏا ٽهڪ ڏنا‪.‬‬
‫“مون مائڪرو بايوالجي َء ۾ ايم‪ .‬ايس‪ .‬سي ڪئي آهي‪ ،‬۽ هينئر انشورنس ايجنٽ آهيان‪ ”.‬هن مون سان هٿ مالئيندي‬
‫چيو‪“ :‬منهنجو نالو عالمگير آهي‪ .‬مان اڳئي اسٽاپ تي لهندس‪”.‬‬
‫مون ماٺ ميٺ ۾ ساڻس هٿ ماليو‪ .‬جڏهن وڃڻ لڳو‪ ،‬تڏهن چيائين‪“ :‬توکي حالتن ناڪ ‪ -‬آئوٽ ڪري ڇڏيو آهي‪”.‬‬
‫جن انسانن جون خوشيون‪ ،‬منهنجين خوشين وانگر ماضي َء ۾ دفن هونديون آهن‪ ،‬هي وقت جي ٽـِـڪ تان دز لهندي‬
‫ڏسي اُداس ٿي پوندا آهن‪ .‬مان آفيس تائين اُداس رهيس‪.‬‬
‫مان آفيس ۾ وقت کان ڪجهه اڳڀرو پهتس‪ .‬فهميده نه آئي هئي‪ .‬مان پنهنجي ڪرسي َء تي وڃي ويٺس‪ ،‬۽ ايندڙ گهڙين‬
‫جي باري ۾ سوچڻ لڳس‪ .‬شڪ جو ڪنڊو روح ۾ چڀڻ لڳو‪ .‬گمان دل ۾ گهر ڪرڻ لڳو‪ .‬هڪ سوال جا هزارين پڙاڏا‬
‫وايومنڊل ۾ گونجڻ لڳا ‪ -‬ڇا ڪندين! جيڪڏهن فهميده تنهنجي اڻميي پيار جي اظهار تي ناراض ٿي پيئي ‪ -‬ڇا ڪندين!‬
‫جيڪڏهن هن تنهنجي بيغرض محبت تي ٺٺولي ڪري وڌي ‪ -‬ڇا ڪندين! جيڪڏهن اندر جو حال اوريندي‪ ،‬فهميده آڏو‬
‫پوء‬
‫الء مون وٽ فقط هڪ جواب هو ته جيڪڏهن فهميده خفي ٿي‪ ،‬يا ناراض ٿي پيئي‪ ،‬ته ِ‬ ‫ڀوڪ بڻجي پوين! هزارين پڙاڏن ِ‬
‫الء سڃ جو سفر ڪندس‪ .‬مان پنهنجي هٿن سان‬ ‫مان پنهنجي وجود ۾ تاريخ جي ناڪام محبتن جا مقبرا کڻي‪ ،‬المناڪ پڄاڻي َء ِ‬
‫پنهنجي شڪست جو قتلگاهه اڏيندس‪ ،‬جتي غمناڪ ويرانين ۾ پنهنجو سر اڏي َء تي رکندس‪ ،‬مان بي رحم آسمان جون اُهي‬
‫اکيون ڪڍي وٺندس‪ ،‬جن سان هن ازل کان سچ کان ڪـَـچ آڏو هيچ محبت جو شاهد ڪندس‪ ،‬۽ سر ڏيندس‪.‬‬
‫خوشبوء سان معطر ڪندي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫تڏهن اوچتو‪ ،‬فهميده ڪمري ۾ هلي آئي ‪ -‬هميشه وانگر کلندي ۽ ماحول کي‬
‫الء گڏ ڪيل لفظن کي به پاڻ سان منتشر ڪري ويو‪ .‬ذهن پوالر ۾ ڀٽڪڻ لڳو‪ ،‬۽‬
‫خيالن جو سلسلو ٽٽو ته ڄڻ اظهار ِ‬
‫مون ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫ڪرسيء تي ويهندي پڇيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫“مون کان خفي آهين ڇا‪ ،‬جانو؟” فهميده‬
‫مون بدحواس ٿي ڪنڌ مٿي ڪيو‪ .‬فقط ايترو چيم‪”:‬نه‪ ،‬نه‪”.‬‬
‫پوء‪ ،‬نه دعا نه سالم‪ ،‬مون کي ڏسي ڪنڌ کڻي هيٺ ڪيئه!”‬
‫بيحد دلفريب مرڪ سان چيائين‪“ :‬ته ِ‬
‫“او فهميده‪ ،‬مان ڀوڪ آهيان‪ ،‬مان ڀوڪ آهيان‪ ”.‬مون ٻئي هٿ مٿي تي رکي ڇڏيا‪.‬‬
‫“اڄ خير ته آهي نه توسان؟” هن ڪجهه حيرت وچان پڇيو‪.‬‬
‫الء فهميده ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫“خير!” مون هڪ پـَّـ َل ِ‬
‫“طبيعت ته ٺيڪ اٿئي نه؟” هن مون ڏانهن ڏسندي پڇيو‪.‬‬
‫مون ڇپر ڇنڀي ڏانهن ڏٺو‪ .‬اندر ۾ متضاد قوتن جي وچ ۾ جنگ ڇڙي پيئي ‪“ -‬ڳالهائين ڇو نٿو؟ ‪ -‬ڪٿي دفن ڪيا‬
‫اٿئي اُهي جمال‪ ،‬جيڪي رات کان اُٿندي ويهندي گهڙيا اٿئي؟ ‪ -‬چوينس ڇو نٿو‪ ،‬ڀوڪ‪ ،‬بيوقوف‪ ،‬ته مون توسان اهڙي محبت‬
‫ڪئي آهي‪ ،‬جهڙي دل وارا ڌرتي َء سان ڪندا آهن ‪ -‬مون توسان اهڙي محبت ڪئي آهي‪ ،‬فهميده‪ ،‬جنهن جو مثال زندگي ۽‬
‫موت جي ڪشمڪش ۾ ته ملي سگهي ٿو‪ ،‬پر عاشقن جي تاريخ ۾ هرگز ملي نه سگهندو ‪ -‬ڳالها”‪ ،‬موڳا مٽر ڀوڪ‪،‬‬
‫بيوقوف‪ ،‬ڳالها”!”‬
‫“تون مون کان ڪجهه لڪائڻ جي ڪوشش ته نه پيو ڪرين!” فهميده پڇيو‪.‬‬
‫وڃاء ‪ -‬اها هڪ گهڙي تنهنجي ايندڙ‬
‫ِ‬ ‫وڃاء ‪ -‬وقت نه‬
‫ِ‬ ‫اندر ۾ آوازن جو طوفان اُٿي کڙو ٿيو ‪“ -‬موقعو هٿان نه‬
‫زندگي َء جي ڪاتب آهي ‪ -‬چوينس ته فهميده‪ ،‬مون توکي ايتري َء شدت ۽ سچائي َء سان چاهيو آهي‪ ،‬جو هينئر منهنجي محبت‬
‫۽ عبادت ۾ ڪو فرق نه رهيو آهي‪ .‬مان ڪافر سهي‪ ،‬ملحد سهي‪ ،‬پر تون منهنجي روح جي عبادتگاهه جو مرڪز آهين‪”.‬‬
‫الء پنهنجا فڪر وساري ڇڏ‪ ”.‬فهميده چيو‪“ :‬اچ ته سڀ کان اول هڪ هڪ ڪوپ چانهه جو‬
‫“چڱو ڀال‪ ،‬ٿوري دير ِ‬
‫پيئون‪”.‬‬
‫چانهه به آئي‪ ،‬پر دل کي هوش نه آيو‪.‬‬
‫پوء ڪيتري دير تائين‬
‫“ڪا نئين تازي خبر؟” فهميده روز صبح جو سڀ کان اڳ اهو اڻوندڙ سوال پڇندي هئي‪ِ ،‬‬
‫اسين سياست جي اُپٽار ڪندا هئاسين‪ .‬پر اُن ڏينهن مون ٽڙيل پکڙيل لفظن کي ميڙي ٺاهي چيو‪“ :‬اڄ دنيا جي سڀ کان اهم‬
‫خبر سنڌ مان نڪتي آهي‪”.‬‬
‫“ڇا جي خبر‪ .‬ڪا خاص آهي ڇا”‬
‫“ها‪ .‬هڪ ڀوڪ هڪ بيحد حسين ڇوڪري َء سان محبت ڪري ويٺو آهي‪”.‬‬
‫“ڀوڪن جو ٻيو وري ڪهڙو ڪم ! اها ڪا خاص خبر ناهي‪”.‬‬
‫“پر هي ڀوڪ ٻين ڀوڪن کان بلڪل مختلف آهي‪”.‬‬
‫“مٿي تي سڱ اٿس ڇا؟” هو َء هڪدم کلي پيئي‪ .‬مان ککو وکو ٿي ويس‪.‬‬
‫تڏهن هن اوچتو پڇيو‪“ :‬ڪٿي تون ته ڪنهن ڇوڪري َء سان محبت ڪري نه ويٺو آهين‪ ،‬جانو؟”‬
‫وقت جي ڪاتب قلم ّهٿ ۾ کنيو‪ ،‬پر لفظن جو ميڙ ڇڙوڇڙ ٿي ويو‪ .‬مون ڪجهه نه چيو‪.‬‬
‫فهميده چيو‪“ :‬فقط ڀوڪ محبت ڪندا آهن‪ .‬تون محبت نه ڪجان”‪”.‬جانو! محبت ۾ انسان کي موٽ ۾ درد کانسوا ِء‬
‫ڪجهه نه ملندو آهي‪”.‬‬
‫پوء؟”‬
‫پڇيومانس‪“ :‬سمجهه کڻي ته مون ڪنهن سان محبت ڪئي آهي‪ِ .‬‬
‫پوء تون پاڻ کي برباد ڪري ڇڏيندين‪”.‬‬
‫هن آڱرين ۾ آڱريون جڪڙيندي چيو‪“ :‬ته ِ‬
‫کانپوء برباد ٿي ويندس!” مون وراڻيون‪“ :‬مان زندگي َء جي ڪشمڪش‬
‫ِ‬ ‫“هينئر ڪهڙو آباد آهيان‪ ،‬جو محبت ڪرڻ‬
‫الء ٻن وقتن جو ويلو ڪمائيندو آهيان‪”.‬‬
‫۾ روزانو ارڙهن ڪالڪ ڪم ڪندو آهيان‪ ،‬۽ پنهنجي َء پوڙهي ما ُء ۽ بيمار ڀيڻ ِ‬
‫پوء پنهنجو شارٽ هينڊ نوٽ بڪ‬
‫هو َء دري َء کان ٻاهر نهارڻ لڳي‪ .‬ڪجهه دير تائين هو َء خاموش ويٺي رهي‪ ،‬۽ ِ‬
‫کڻي وڏي صاحب جي ڪمري ڏانهن هلي ويئي‪.‬‬
‫مان ڪمري م ب لڪل اڪيلو رهجي ويس‪ .‬ان وقت مون دنيا جي معاشي تاريخ مان ڪنهن اهڙي ڪردار کي ڳولڻ‬
‫جي ڪوشش ڪئي‪ ،‬جنهن پيٽ بکيو رکيو هجي‪ ،‬۽ عشق ڪيو هجي‪.‬‬
‫کانپوء فهميده وڏي صاحب جي ڪمري مان ٻاهر آئي‪ .‬چپن تي دلفريب مرڪ هيس‪ .‬چيائين‪“ :‬صاحب‬ ‫ِ‬ ‫ٿوري َء دير‬
‫وڏو مهربان آهي مون کي پنجاهه رپين واري سالياني انڪريمينٽ ڏني اٿائين‪”.‬‬
‫““ منهنجي پنجن رپين واري سالياني انڪريمينٽ بند ڪئي اٿائين!”‬
‫“ڇو؟”‬
‫“مون کي الفالح سئنيما ۾ ڏسي ورتو هئائين‪”.‬‬
‫“گيٽ ڪيپري ڪندي؟”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫فهميده جي چپن تان مرڪ گم ٿي ويئي‪ .‬چيائين‪“ :‬تون ٻيو ڪو پارٽ ٽائيم ڪم ڇو نٿو ڪرين‪”.‬‬
‫“پارٽ ٽائيم ڪم سڀئي هڪ جهڙا هوندا آهن‪ ”.‬مون وراڻيو‪.‬‬
‫پوء هڪ ڪاغذ ڪڍي ٽائيپ رائيٽ ۾ وڌائين‪.‬‬
‫هن بي آرامي َء مان ڪرسي َء تي پاسو ورايو‪ِ .‬‬
‫مون کيس سڏ ڪيو‪“ :‬فهميده‪”.‬‬
‫“جي ُء‪”.‬‬
‫“اڄ دنيا ۾ هڪ تمام اهم خبر جو چوٻول آهي‪”.‬‬
‫“ڪهڙي خبر؟”‬
‫“ته ڪو ڪنهن سان محبت ڪري ويٺو آهي‪”.‬‬
 ‫“او جانو! اها ڀال ڪا خبر آهي!” هن کلندي چيو‪.‬‬
‫“ها‪ ”.‬مون چيو‪ “ :‬جڏهن ڪو نااهل ڪنهن سان محبت ڪري ويهندو آهي‪ ،‬تڏهن اها دنيا جي سڀ کان وڏي خبر‬
‫هوندي آهي!”‬
‫الء ڪهڙي قسم جي قابليت جي ضرورت هوندي آهي؟”‬
‫ڪجهه حيرت وچان پڇيائين‪“ :‬محبت ڪرڻ ِ‬
‫وراڻيم‪“ ،‬هڪ وڏي چلڪندڙ موٽر‪ ،‬وڏو بئنڪ ‪ -‬بيلنس ۽ وڏي قدبت تي هڪ وڏو پيٽ‪”.‬‬
‫“ ڪٿي تون اهو ته نٿو چوين ته فقط سماج جي درياهي گهوڙن کي محبت جو شوق آهي‪ ”.‬فهميده اُداس ٿي ويئي‪.‬‬
‫چيائين‪“ :‬هو محبت مان ڇا ڄاڻن‪ ،‬جانو‪ .‬هو محبت نه ڪندا آهن‪”.‬‬
‫فهميده جي غمگين لهجي ڪمري جي ماحول کي اوچتو ئي اوچتو اُداس ڪري ڇڏيو‪ .‬هوا ۾ ڄڻ خزان جي گيتن جي‬
‫مبهم گونج امل ٿي ويئي‪ .‬ڪمري جي خاموشي َء ۾ ٻوسٽ جو احساس ٿيڻ لڳو‪ .‬تڏهن ٻيهر‪ ،‬فهميده کلي پيئي‪ .‬مون سندس کلڻ‬
‫پٺيان ڏک جو ڏونگر ڏسي ورتو‪ ،‬جنهن جو هن ڪڏهن اعتراف نه ڪيو هو‪ .‬هن کلندي چيو‪“ :‬مان به وڏي ڪا بيوقوف‬
‫آهيان‪ .‬هڻي ماحول کي اُداس ڪري ڇڏيم‪”.‬‬
‫مان ڏانهنس ڏسندو رهيس‪.‬‬
‫ٻڌاء ته اهو ڀوڪ ڪير آهي‪ ،‬جيڪو ويهين صدي َء جي آخر ۾ ڪنهن سان محبت‬
‫هن ٿڌو ساهه کنيو‪ ،‬۽ چيو‪“ :‬هاڻي ِ‬
‫ڪري ويٺو آهي‪”.‬‬
‫“وساري ڇڏ دنيا جي ڀوڪن کي‪ ،‬جن ڪڏهن محبت ڪئي هئي‪ ”.‬مون وکريل لفظن جي ميڙ مان ڪجهه ڪڻا ڪڍي‬
‫ورتا‪ .‬چيم “تون منهنجي مدد ڪر‪”.‬‬
‫“ڇا جي مدد؟” هن حيرت مان پڇيو‪.‬‬
‫مون جملن کي واڳ وجهندي چيو‪“ :‬مون کي ٻڌا”‪ ،‬فهميده‪ ،‬جيڪڏهن مون کي ڪنهن ڇوڪري َء سان محبت ٿي‬
‫الء مون کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟ مون ان ڇوڪري َء کي روح جي‬ ‫پوء پنهنجي بيپناهه محبت جو اظهار ڪرڻ ِ‬
‫وڃي‪ ،‬ته ِ‬
‫گهرائين مان چاهيو آهي‪ .‬مون پنهنجي حياتي سندس تصور جي حوالي ڪري ڇڏي آهي‪ .‬مون کي ٻڌا”‪ ،‬فهميده‪ ،‬ته مان کيس‬
‫پنهنجي چري چاهت ڪيئن سمجهايان ‪ -‬ڪيئن سمجهايان‪”!.‬‬
‫فهميده هڪدم پنهنجي ڪرسي َء تان اُٿي آئي ۽ منهنجي ميز آڏو اچي بيٺي‪ .‬پنهنجين سمنڊ جهڙين گهرين اکين سان‬
‫منهنجين وياڪل اکين ۾ ڏٺائين‪.‬‬
‫پوء آهستي‪ ،‬اهڙي آواز ۾‪ ،‬جنهن تي جوڳ جو گمان ٿئي‪ ،‬فهميده پڇيو‪“ :‬اُها ڇوڪري ڪير آهي؟”‬
‫ِ‬
‫ٻڌاء ته مان ساڻس پنهنجي محبت جو اظهار ڪيئن ڪريان؟‬
‫جواب ڏيڻ بدران‪ ،‬مون پنهنجو جملو ورجايو‪“ :‬مون کي ِ‬
‫اهڙي محبت‪ ،‬جنهن جو مثال سنڌ کان ٻاهر ملڻ محال آهي‪ ،‬اهڙي محبت‪ ،‬جيڪا فقط ايشيا جي بدحال قومن جا باغي ڪري‬
‫سگهندا آهن‪”.‬‬
‫تڏهن اوچتو‪ ،‬فهميده جي ٽيبل تي وڏي صاحب جي انٽرڪام فون جي گهنٽي وڳي‪ .‬هو َء پنهنجي ميز ڏانهن موٽي‬
‫ويئي‪ ،‬۽ فون جو رسيور کڻي صاحب جي ڳالهه ٻڌڻ لڳي‪ .‬رسيور رکندي چيائين‪“ :‬صاحب کي مٿي ۾ ڪا اٽڪل آئي آهي‪.‬‬
‫مان ڊڪٽيشن وٺڻ ٿي وڃان‪”.‬‬
‫هن پنهنجو ڊڪٽيشن ‪ -‬نوٽبڪ کنيو‪ ،‬۽ ويندي ويندي منهنجي ميز آڏو اچي بيٺي‪ .‬چيائين‪“ :‬منهنجو هڪڙو ڪم‬
‫ڪندين‪ ،‬جانو؟”‬
‫“چـَـئـُـه‪”.‬‬
‫جاء تي وقت سر‬
‫“پوري ڏهين لڳي مسٽر شهيد علي نالي هڪ شخص مون کي فون ڪندو‪ .‬چئجانس‪ ،‬مان ٻڌايل ِ‬
‫پهچي وينديس‪”.‬‬
‫پوء هڪدم پنهنجي َء غلطي َء ۽ بيوقوفي َء جوا حساس ٿيم‪.‬‬
‫“ڪٿي؟” مون کانئس پڇيو‪ ،‬۽ ِ‬
‫فهميده چيو‪“ :‬شهيد علي َء کي سڀ خبر آهي‪ .‬تون لفظ ايترو چئجانس ته مان صاحب جي ڊڪٽيشن پيئي وٺان‪ .‬پڪ‬
‫ڏيارجانس ته مان وقت سر پهچي وينديس‪ ،‬فڪر نه ڪري‪”.‬‬
‫هو َء صاحب جي ڪمري ڏانهن هلي ويئي‪ .‬منهنجي اندر ۾ محبت جي عبادتگاهه جا ڪنگرا ڪري پيا‪ .‬دل درد جي‬
‫سمنڊ ۾ لڙهي ويئي ۽ روح رڃ ۾ رلي ويو‪.‬‬
‫پوري ڏهين لڳي فون جي گهنٽي وڳي‪ .‬دل چاهيو ته ڪاري ڪوجهي فون جو هڪ هڪ پرزو ڪڍي ڇڏيان‪ .‬پر‬
‫جيڪي دل چاهيو سو نه ڪيم‪ .‬فون رسيور کڻي ڪن سان لڳايم‪ .‬ڪجهه نه چيم‪.‬‬
‫رسيور مان آواز آيو‪“ :‬مان شهيد علي پيو ڳالهايان‪”.‬‬
‫من ڪجهه نه چيو‪.‬‬
‫“هيلو‪ ،‬فهميده! ‪.....‬فهمي!”‬
‫مان ٻڌندو رهيس‪.‬‬
‫“تون ڳالهائين ڇو نٿي‪ ،‬پياري!”‬
‫منهنجي رڳ رڳ ۾ نفرت جو زهر ڀرجي ويو‬
‫“ڳالها َء‪ ،‬فهمي!”‬
‫صبر ۾ منهنجو ساهه منجهڻ لڳو‪.‬‬
‫“ڀال اِها به ڪا ڳالهه آهي جو ڳالهائين نٿي‪”.‬‬
‫اندر اڌ ٿيڻ لڳو‪.‬‬
‫“فهمي‪ ،‬پياري‪ ،‬ڳالها”‪”.‬‬
‫مون کي ڪلهن تي پنهنجي صليب جو بار محسوس ٿيڻ لڳو‪.‬‬
‫شهيد علي َء هڪدم ڪاوڙ منجها چيو‪“ :‬ڪالهوڪي َء ڳالهه تان جيڪڏهن اڃا تائين ڦوڪيل آهين ته پو ِء وڃي جهنم ۾‬
‫الء ڇوڪريون کٽيون ناهن!”‬
‫پـئه‪ .‬منهنجي ِ‬
‫هن وڏي آواز سان فون بند ڪيو‪.‬‬
‫مون رسيور رکي ڇڏيو‪.‬‬
‫مون سـَـنڌ سـَـنڌ ۾ سور محسوس ڪيو‪ .‬ڇـَـپـَـر ڇپون ٿي پيا‪ .‬روح کي ٻرندڙ جبل جو الوو جالئڻ لڳو‪ .‬اکين وسڻ جا‬
‫ويس ڪيا‪ .‬مان ڪرسي َء تان اُٿي‪ ،‬دري َء وٽ وڃي بيٺس‪ .‬ٻاهر اُس هئي‪ ،‬روشني هئي‪ ،‬پر منهنجي وجود تي ڪائنات جي‬
‫سموري اوندهه لهندي آئي‪ .‬مان‪ ،‬منهنجو سرڪش روح‪ ،‬منهنجي مجبور دل‪ ،‬اوندهه جي تهن هيٺان دفن ٿيندا ويا‪.‬‬
 ‫اسٽار سرڪس جو جوڪر‬

‫مان ۽ مون جهڙا ڪجهه ٻيا ماڻهو (جيڪي پاڻ بيمار رهندا آهن‪ ،‬جن جا مائٽ بيمار رهندا آهن‪ ).‬ڳوٺ حاجي ساوڻ‬
‫ڦلپوٽو مانڌياڻي َء کان ٻاهر ڀرتو‪ ،‬والي بال ميدان وٽ‪ ،‬خيراتي گشتي دواخاني واري الري َء جو انتظار ڪري رهيا هئاسين‪.‬‬
‫ڪجهه ماڻهو پاڻ بيمار هئا ۽ پنهنجي ال ِء دوا وٺڻ آيا هئا‪ .‬ڪجهه ماڻهن جا مائٽ مٽ بيمار هئا ۽ هو پنهنجن مائٽن‬
‫ڇانو ۾ گوڏا اُڀا ڪري اوڪڙون ويٺا هئا‪ .‬ڪجهه شخص ٻئي هٿ‬ ‫َ‬ ‫الء دوا وٺڻ آيا هئا‪ .‬جيڪي شخص بيمار هئا سي وڻن جي‬ ‫ِ‬
‫مٿي تي رکي ويٺا هئا ۽ جهوٽا کائي رهيا هئا‪ .‬جيڪي وڌيڪ بيمار هئا‪ ،‬سي واڻ ڇڳل کٽن تي ڪن ڪڍي پيا هئا‪ .‬ڪجهه‬
‫مريض‪ ،‬جيڪي مرڻ ڪنڌي تي هئا‪ ،‬تن کي جيئرو رهڻ جي تمنا ٻين کان وڌيڪ هئي‪ ،‬۽ رکي رکي گشتي دواخاني جي‬
‫الري َء متعق پڇاڳاڇا ڪري بيهوش ٿي پئي ويا‪.‬‬
‫خيراتي گشتي دواخاني جي الري هفتي ۾ هڪ دفعو جمعي ڏينهن‪ ،‬ڪنهن به وقت‪ ،‬اسان جي ڳوٺ حاجي ساوڻ‬
‫ڦلپوٽو مانڌياڻي َء ۾ ايندي آهي‪ .‬اسان اَسـُـر کان وٺي اڌ رات تائين الري َء جو انتظار ڪندا آهيون‪ .‬دير مدار سهي‪ ،‬پر الري‬
‫اسان جي ڳوٺ ضرور ايندي آهي ۽ اسان منجهان هر هڪ کي ڪونر دوا جو ڀري ڏيئي ويندي آهي‪.‬‬
‫انپوء‬
‫گشتي دوا خاني ۾ ٻه ماڻهو ايندا آهن‪ .‬هڪ ميرو‪ ،‬گدلو‪ ،‬بڇڙو ۽ ڀوتن جهڙو ڊرائيور‪ ،‬جيڪو بس بيهارڻ ک ِ‬
‫ڪمپائونڊر ٿي پوندو آهي‪ ،‬۽ ٻيو ڊاڪٽر صاحب هوندو آهي‪ .‬ڊاڪٽر صاحب سنهڙو‪ ،‬سـُـڪل ۽ هيڊ جهڙو هوندو آهي‪ .‬هو‬
‫ڏسڻ ۾ هوبهو چچي‪ ،‬يعني ڪرڙي َء جهڙو آهي ۽ سڄو ڏينهن پان چٻاڙيندو رهندو آهي‪ .‬سندس وات به چچي َء جهڙو وڏو‪،‬‬
‫ويڪرو ۽ چپن بنا آهي‪ .‬هو مريضن کي دوا نه ڏيندو آهي‪ ،‬پر شمع ۽ رومان معمه حل ڪندو آهي‪ .‬اسان کي دوا گشتي‬
‫کانپوء ڪمپائونڊر ٿي پوندو آهي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫دواخاني جو ڊرائيور ڏيندو آهي‪ ،‬جيڪو الري بيهارڻ‬
‫انهن ڏينهن ۾ منهنجي ما ُء کي هڪ عجيب بيماري ٿي پيئي هئي‪ .‬هو َء آسمان ڏانهن هٿ کڻي واڪا ڪندي هئي‪ ،‬سڏڙا‬
‫ڪندي هئي ۽ احتجاج ڪندي هئي‪( .‬اها بيماري کيس اڃا به آهي‪ .‬عالج هلندڙ اٿس‪ ).‬هو َء ڪنهن ڪنهن وقت رڙيون‬
‫ڪري روئيندي به هئي‪ .‬سندس عجيب بيماري َء کان وڌيڪ جنهن ڳالهه سڀني کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو هو‪ ،‬سا اها هئي‪ ،‬ته‬
‫منهنجي َء ما ُء اخبارون‪ ،‬رساال ۽ ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيا هئا‪ .‬هو َء ٺـِـپُ ڄٽي هوندي هئي‪ .‬الف کي لڪڻ سمجهندي هئي‪.‬‬
‫فتوي ڏني ويئي‬
‫ٰ‬ ‫اهڙي َء عورت جڏهن ڪتاب ۽ اخبارون پڙهڻ شروع ڪيون‪ ،‬تڏهن سڄي ڳوٺ جا طاق لڳي ويا‪ .‬جهٽ پٽ‬
‫ته امان منجهه ڪو پڙهيل ڳڙهيل جن‪( ،‬جيڪو گريجوئيٽ کان گهٽ نه هوندو)‪ ،‬داخل ٿي ويو آهي ۽ ويٺو کيس پڙهائي ۽‬
‫پڄرائي‪.‬‬
‫الء وڏن وڏن جادوگرن‪ ،‬ڀوپن ۽ ٽوڻا ڦيڻا ڪندڙن کي گهرايو ويو‪ .‬سڀني ساڳي صالح ڏني‪ ،‬ته‬
‫امان جو جن ڪڍڻ ِ‬
‫جيستائين امان کي ماري اڌ مئو نه ڪبو‪ ،‬تيستائين جن منجهانئس ديرو نه ڪڍندو ۽ هو َء واڪا ڪري دنيا جو سک آرام‬
‫ڦٽائيندي رهندي‪.‬‬
‫ڀوپن جي چوڻ تي اسان جي مائٽن امان کي ڏنهن رات ڪٽڻ شروع ڪيو‪ .‬ماري ماري‪ ،‬هڏ گڏ چٿي چور ڪري‬
‫ڇڏيائونس‪ ،‬پر هن واڪا ڪرڻ ۽ روئڻ پڙهڻ نه ڇڏيو‪ .‬انهن ئي ڏينهن ۾ مان حيدرآباد مان ڳوٺ حاجي ساوڻ ڦلپوٽو‬
‫مانڌياڻي َء موٽيو هوس‪ .‬جڏهن امان کي دهل وانگر ڪٽجندي ڏٺم‪ ،‬تڏهن ڀوپن کي چيو هوم‪“ :‬يار ترسو‪ .‬منهنجي ما ُء جو خانو‬
‫خراب نه ڪريو‪ .‬مان اجهو هينئر شهر مان تلوار هڻي‪ ،‬يعني گراجوئيٽ ٿي موٽيو آهيان‪ .‬منهنجي ما ُء ۾ جن ٻن ڪونهي‪.‬‬
‫ويهين صدي َء ۾ ويچارا جن هتان ڪوچ ڪري ويا آهن‪ .‬مان پنهنجي ما ُء جو عالج پاڻ ئي ڪرائيندس‪.‬‬
‫ڀوپن مون کي ڪافر سمجهي‪ ،‬منهنجي ما ُء جو عالج (مار ۽ موچڙو) بند ڪري ڇڏيو‪ .‬تڏهن کان مون امان جو عالج‬
‫گشتي خيراتي شفاخاني مان ڪرائڻ شروع ڪيو‪ ،‬جيڪو اڃا تائين هلندڙ آهي‪.‬‬
‫شروعات ۾ ڊرائيور‪ ،‬جيڪو ڪمپائونڊر ٿي پوندو آهي‪ ،‬تنهن منهنجي ما ُء کي تپاسيو‪ .‬اڍائي سيڪنڊ کن جاچڻ‬
‫کانپوء‪ ،‬مون کي چيو هئائين تنهنجي ما ُء کي ڄڀ تي ڪينسر ٿي پيو آهي‪ ،‬تنهن ڪري سندس زبان تارون َء وٽان ڪپڻي‬
‫ِ‬
‫پوندي‪.‬‬
‫سندس فيصلو ٻڌي مان ڏڪي ويو هوس‪ .‬عرض ڪيو هوم‪“ :‬ڪمپائونڊر شهنشاهه‪ ،‬خدا جي واسطي ٻيو ڪو عالج‬
‫ٻڌا”‪ ،‬ٻيلي‪ ،‬منهنجي ما ُء جي زبان نه ڪپ‪”.‬‬
‫پوء ڪجهه دير تائين ڊرائيور‪/‬ڪمپائونڊر جي اسرار ۽ منهنجي عرض جي وچ ۾ ڇڪتاڻ هلندي رهي‪ .‬چچي َء جهڙو‬
‫ِ‬
‫ڊاڪٽر اسان جو آواز ٻڌي ٻاهر نڪري آيو‪ .‬مان سندس پيرن تي ڪري پيس‪ ،‬جن مان خوفناڪ ڌپ پئي نڪتي‪ .‬ڊاڪٽر جا‬
‫پير چچي َء جي پيرن وانگر ويڪرا‪ ،‬سنهڙا ۽ هيڊا هئا‪ .‬هـُـن ويچاري منهنجو عرض اگهايو ۽ ڊرائيور‪/‬ڪمپائونڊر کي حڪم‬
‫جاري ڪيو ته هن مجهول جي ما ُء جو عالج واڱڻائي مڪسچر سان ڪيو وڃي‪.‬‬
‫تڏهن کان‪ ،‬هر دفعي‪ ،‬جڏهن به خيراتي گشتي دواخاني جي الري اسان جي ڳوٺ ايندي آهي‪ ،‬مون کي واڱڻائي‬
‫مڪسچر جو ڪون ڀري ڏيئي ويندي آهي‪.‬‬
‫ان ڏينهن جمعو هو‪ .‬مان ۽ مون جهڙا ڪجهه ٻيا ڳوٺاڻا (جيڪي) پاڻ بيمار رهندا آهن‪ ،‬جن مائٽ بيمار رهندا آهن‪).‬‬
‫خيراتي گشتي شفاخاني جو انتظار ڪري رهيا هئاسين‪.‬‬
‫مان جڏهن به انتظار ڪندو آهيان‪ ،‬تڏهن گانو ڳائيندو آهيان‪ .‬گشتي دواخاني جي الري َء جو انتظار ڪندي ڪندي‬
‫ماسٽر چندر جو گانو ڳائڻ لڳس‪ .‬ان وقت والي بال ميدان ۾ کتل ڪاٺي َء جي پول کي ٽيڪ ڏيئي بيٺو هوس ۽ ڳائي رهيو‬
‫هوس‪“ :‬تنهنجي ملڪ ۾ آيس قسمت سان پر سهڻا ڪين رهايو تو‪ ،‬مون سان ڀورل ڪين رهايو تو‪”.‬‬
‫اڃا گانو شروع مس ڪيو هوم‪ ،‬جو حاجي ساوڻ جو پٽ خانڻ‪ ،‬جنهن کي ڪامڻ آهي‪ ،‬منهنجي سامهون اچي بيٺو‪.‬‬
‫ڏانهنس ڌيان نه ڏنم ۽ ڳائيندو رهيس‪“ :‬ڀورل ڪين رهايو تو‪ ،‬مون سان دلبر ڪين رهايو‪”.‬‬
‫حاجي ساوڻ جو پٽ خانڻ پاڻ کي آڙي ڪاپ سمجهندو آهي‪ .‬سڄو ڏينهن ڳائيندو رهندو آهي ۽ قطب نما جهڙي‬
‫چنهبائي مڇ مروڙيندو رهندو آهي‪.‬‬
‫هن چيو‪“ :‬مجهول‪ ،‬تنهنجي ما ُء سڄي دنيا جو کڻي آرام ڦٽايو آهي‪”.‬‬
‫گانو اڌ ۾ ڇڏي کانئس پڇيم‪“ :‬سڄي َء دنيا جو؟”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“مار! چئبو ته سڄي دنيا جي خبر چار رکندو پيو اچين‪”.‬‬
‫“گهٽ سمجهيو اٿئي ڇا!”‬
‫“تون جانسن جو ايلچي ته ناهين‪”.‬‬
‫خانڻ چيو‪“ :‬تون جڏهن کان شهر مان پڙهي آيو آهين‪ ،‬تڏهن کان وڏو سوئر ٿي پيو آهين‪”.‬‬
‫“مهرباني‪”.‬‬
‫“تنهنجي ما ُء جي رڙين سچ پچ بيزار ڪيو آهي‪”.‬‬
‫الء افسوس آهي‪”.‬‬
‫“مون کي ان ِ‬
‫“تنهنجي افسوس مان ڪجهه نه ورندو‪”.‬‬
‫پوء جيئن حڪم ڪرين‪”.‬‬
‫“ ِ‬
‫“تنهنجي ما ُء جو عالج واڱڻائي مڪسچر سان هرگز ٿي نه سگهندو‪ ”.‬خانڻ چيو‪“ :‬سهڻي صالح وٺين ته ما ُء جي‬
‫زبان ڪٽائي ڇڏ‪”.‬‬
‫چيومانس‪“ :‬مون کي چندر جو گانو ڳائڻ ڏي‪”.‬‬
‫پوء توکي‬
‫حاجي ساوڻ جي پٽ خانڻ کي ڪاوڙ لڳي‪ .‬چيائين‪“ :‬جيڪڏهن پنهنجي ما ُء جي زبان ڪپائڻ نٿو چاهين ته ِ‬
‫ٻيو ڪو عالج ٻڌايون‪”.‬‬
‫“تون به ڀوپو ٿي پيو آهين ڇا؟”‬
‫“وڏو ڪو بدمعاش آهين‪”.‬‬
‫“مهرباني‪”.‬‬
‫“شودو به آهين‪”.‬‬
‫“مهرباني‪”.‬‬
 ‫خانڻ چيو‪“ :‬جيستائين تون راڳ ڳائي نه وٺندين‪ ،‬منهنجي ڳالهه هر گز نه ٻڌندين‪ .‬اول راڳ ڳائي وٺ‪”.‬‬
‫مون ٽن چئن منٽن ۾ چندر جو گانو ڳائي ورتو‪.‬‬
‫الء سولو عالج ڳولي ورتو آهي‪”.‬‬
‫خانڻ خوش ٿيندي چيو‪“ :‬مون تنهنجي ما ُء ِ‬
‫“سچ؟”‬
‫کانپوء تنهنجي ما ُء واڪا نه ڪندي‪ .‬روئيندي به نه‪ .‬رڙندي به نه‪.‬‬
‫ِ‬ ‫“ها‪ .‬ان عالج‬
‫پوء جلدي ٻڌا”‪ ،‬خانڻ‪”.‬‬
‫“ ِ‬
‫پوء هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين‪ .‬ڄن ائٽم بم ٺاهڻ جو راز پئي ٻڌايائين‪ .‬چيائين‪:‬‬
‫خانڻ اڳتي وڌي آيو‪ .‬گنڀير ٿي ويو‪ِ .‬‬
‫“پنهنجي ما ُء کي اخبارون‪ ،‬رساال ۽ ڪتاب پڙهڻ نه ڏي‪ .‬اهو سڄو وڳوڙ تڏهن کان ٿيو آهي‪ ،‬جڏهن کان ماڻهين پڙهڻ‬
‫شروع ڪيو آهي‪ .‬علم ماڻهو َء جا ڌاڻا ڪڍي ڇڏيندو آهي‪”.‬‬
‫خانڻ کي جواب ڏنم‪“ :‬تون رواڻ جو ڀا ُء ببيڇڻ آهين‪ .‬هليو وڃ‪ .‬مان هينئر سي‪.‬ايڇ آتما جو هڪ گانو ڳائڻ شروع ٿو‬
‫ڪريان‪.‬‬
‫خانڻ مون کي‪ ،‬منهنجي ما ُء کي ۽ علم کي بدشد ڳالهائيندو هليو ويو ۽ وڃي ٻٻر جي هيٺان بيٺو‪ ،‬جتي ٻه ‪ -‬چار بيمار‬
‫سگهڙ هڪٻئي کي ڳجهارتون ڏيئي رهيا هئا‪.‬‬
‫مان سي‪ .‬ايڇ آتما جو هڪ سهگل ڇاپ گانو ڳائي رهيو هوس‪ ،‬۽ سوچي رهيو هوس‪ ،‬ته علم انسان جو سک چين‬
‫ڦٽائيندو رهيو آهي ‪ -‬علم انسان جو دشمن آهي‪ ،‬جيڪو کيس ڄاڻ جا ٻاڻ هڻندو رهندو آهي‪.‬‬
‫اوچتو ڳوٺاڻا ڳاٽ اوچا ڪري ان گس ڏانهن ڏسڻ لڳا‪ ،‬جتان گشتي شفاخاني جي الري ايندي هئي (اڃا به ايندي آهي‪).‬‬
‫گس ڏانهن نهاريم‪.‬‬
‫پريان دز ۽ مٽي َء جا ميرانجهڙا ڪڪڙ نظر اچي رهيا هئا‪ .‬اسان جا ڪن الري َء جي آواز تي ٺهيل هئا‪ .‬آواز الري َء‬
‫جو نه هو‪ .‬مٽي َء جا ڪڪر وڌندا آيا‪ .‬ڌوڪيندا آيا‪ .‬آواز ويجها پوندا ويا‪.‬‬
‫پوء‪ ،‬ٻه الريون ظاهر ٿيون‪ .‬ٻنهي مان هڪ به الري شفاخاني واري الري نه هئي‪.‬‬ ‫“ ِ‬
‫ٻنهي الرين تي ستن رنگن جا پٽا ڏنل هئا‪ .‬طرحين طرحين جون جهنڊيون الرين مان لٽڪي رهيون هيون‪ .‬قسمين‬
‫قسمين گلن جون ڪنڍيون الرين جي المن سان ٻڌل هيون‪.‬‬
‫الريون والي بال ميدان وٽ اچي بيٺيون‪ .‬اسان سڀئي حيرت ۽ اچرج مان الرين ڏانهن ڏسي رهيا هئاسين‪ .‬اهڙيون‬
‫رنگارنگي ۽ سينگاريل الريون مون فقط خوابن ۾ ڏٺيون هيون‪.‬‬
‫الرين مان ڪجهه ماڻهو لهي آيا‪ .‬انهن کي به رنگارنگي ڪپڙا پاتل هئا‪ .‬مٿي تي ڦندڻ واريون ڊگهيون‪ ،‬ڪدو َء‬
‫جهڙيون ٽوپيون هئن‪ .‬کين هٿن ۾ ويڙهيل ڇٽيون هيون‪ ،‬جيڪي اُس ۽ مينهن کان بچا ُء ڪنديون آهن‪.‬‬
‫منجهائن هڪڙي ڄڻي َء کي ٽوپي َء ۾ وڏو ڦندڻ لڳل هو‪ .‬هو وڌي اچي ڳوٺاڻن جي سامهون بيٺو‪ .‬هن جي منهن تي‬
‫اهڙي مرڪ هئي‪ ،‬ڄڻ کـِـ َل ۾ ڦاٽي پوندو‪ .‬کيس نڪ جي چهنب تي ڳاڙهو رنگ لڳل هو‪ .‬هن اول سڀني کي کيڪاريو ۽‬
‫پوء چيو‪“ :‬پيارا ڀائرو‪ ،‬اسان اسٽار سرڪس جا مشڪرا آهيون‪ .‬مان اسٽار سرڪس جو وڏو مشڪرو آهيان‪”.‬‬
‫ِ‬
‫اسان سڀني تاڙيون وڄائي سندس آجيان ڪئي‪ .‬وڏي مشڪري چيو‪“ :‬اڄ اسٽار سرڪس جو عظيم جوڪر حيدرآباد‬
‫شهر ۾ پهچي رهيو آهي‪ .‬مان توهان سڀني کر عرض ٿو ڪريان‪ ،‬ته هلي‪ ،‬عظيم جوڪر جو استقبال ڪريو‪”.‬‬
‫خانڻ چيو‪ “ :‬اسان استقبال رڳو وڏن ماڻهن جو ڪندا آهيون‪ .‬جڏهن به ڪو وڏو ماڻهو شهر ۾ ايندو آهي‪ ،‬اسان کي‬
‫ٽرڪن ۾ چاڙهي شهر نيو ويندو آهي‪”.‬‬
‫وڏي مشڪري وراڻيو‪“ :‬عظيم جوڪر دنيا جو سڀ کان وڏو جوڪر آهي‪ .‬سندس استقبال توهان تي فرض آهي‪”.‬‬
‫خانڻ جواب ڏنو‪“ :‬اسان خيراتي گشتي دواخاني جو انتظار ڪري رهيا آهيون‪”.‬‬
‫“اڄ شفاخاني جي الري هيڏانهن نه ايندي‪ ”.‬وڏي مشڪري وراڻيو‪.‬‬
 ‫“ڇو نه ايندي؟”‬
‫“ڇو جو اسٽار سرڪس جي جانورن ان الري َء تي قبضو ڪري ورتو آهي‪”.‬‬
‫وڏي مشڪري جو جواب ٻڌي اسان سڀني کي مايوسي ٿي‪.‬‬
‫الء شهر جا ڌڪا نه کائينداسين‪”.‬‬
‫مون وڏي مشڪري کي چيو‪“ :‬اسان هڪ جوڪر جو استقبال ڪرڻ ِ‬
‫“پيارا ڀائرو‪ ”.‬وڏي مشڪري چيو‪“ :‬منهنجو ۽ پنهنجو وقت نه وڃايو‪ .‬الرين ۾ چڙهو‪”.‬‬
‫“اسان نه هلنداسين‪”.‬‬
‫“توهان کي هلڻو پوندو‪”.‬‬
‫“زور آهي ڇا؟”‬
‫“ها‪ .‬توهان کي هلڻو پوندو‪”.‬‬
‫“اسان نه هلنداسين‪ ”.‬خانڻ چيو‪“ :‬اسان ڏسي رهنداسين ته تون ڪيئن ٿو اسان کي وٺي وڃين‪”.‬‬
‫“ڇا ڪندؤ؟ بغاوت!”‬
‫“ڪجهه به‪ ”.‬خانڻ چيو‪“ :‬اسان قانوني ڪارروائي ڪنداسين‪”.‬‬
‫وڏي مشڪري ٽهڪ ڏنو‪ .‬چيائين‪“ :‬تو ڪڏهن نظام سقه جو نالو ٻڌو آهي‪”.‬‬
‫“ڪجهه به‪ ”.‬خانڻ چيو‪“ :‬اسان قانوني ڪارروائي ڪنداسين‪”.‬‬
‫وڏي مشڪري ٽهڪ ڏنو‪ .‬چيائين‪“ :‬تو ڪڏهن نظام سقه جو نالو ٻڌو آهي”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“ نظام سقه پخالي هو ۽ هن هڪ دفعي شهنشاهه همايون کي درياه ۾ ٻڏي مرڻ کان بچائي ورتو هو‪ .‬شهنشاهه همايون‬
‫الء هندستان جي تخت تي ويهاريو هو‪ ”.‬وڏي مشڪري پنهنجو بيان هن ريت جاري رکيو ته‪:‬‬ ‫خوش ٿي کيس هڪ ڏينهن ِ‬
‫“هڪ دفعي شهنشاهه همايون سخت غمگين پئي ڏٺو‪ .‬رکي رکي ٿڌا ساهه پئي کنيائون‪ .‬اهڙي المناڪ گهڙي َء ۾ اسٽار‬
‫پوء شهنشاهه همايون خوش ٿي‬ ‫سرڪس جي جوڪر‪ ،‬شهنشاهه همايون کي کالئي وڌو همايون کلي کلي کيرو ٿي پيو‪ِ .‬‬
‫الء هندستان جي حڪومت جون واڳون سنڀالڻ جي آڇ ڪئي‪ .‬پر افسوس‪،‬‬ ‫اسٽار سرڪس جي عظيم جوڪر کي هڪ ڏينهن ِ‬
‫عظيم جوڪر‪ ،‬نظام سقه وانگر تخت تي ويهڻ کان اڳ الوپ ٿي ويو‪ .‬ان ڳالهه جو همايون کي سخت صدمو رسيو‪ .‬همايون‬
‫کي پڪ هئي ته عظيم جوڪر ٻيهر جنم وٺندو‪ .‬تنهن ڪري هن پروانو صادر ڪري ڇڏيو ته‪ ،‬جنهن به صدي َء ۾ ۽ جنهن به‬
‫الء ڏنيون‬
‫الء حڪومت جون واڳون سنڀالڻ ِ‬ ‫دؤر ۾‪ ،‬اسٽار سرڪس جو عظيم جوڪر ٻيهر جنم وٺي‪ ،‬کيس هڪ ڏينهن ِ‬
‫الء اسٽار سرڪس جي عظيم‬ ‫وڃن‪ .‬اهو ڏينهن اڄ آيو آهي‪ .‬ڌرتي َء جي هن حصي تي‪ ،‬يعني پاڪستان تي‪ ،‬اڄ‪ ،‬هڪ ڏينهن ِ‬
‫الء هلڻو پوندو‪”.‬‬
‫جوڪر جي حڪومت آهي‪ .‬توهان سڀني کي دنيا جي سڀ کان وڏي جوڪر جو استقبال ڪرڻ ِ‬
‫“اسان تڏهن به نه هلنداسين‪ ”.‬خانڻ چيو‪“ :‬اسان هڪ جوڪر جو استقبال نه ڪنداسين‪”.‬‬
‫وڏي مشڪري جي منهن تان مرڪ غائب ٿي ويئي‪ .‬هن منهن ورائي ٻين مشڪرن کي اشارو ڏنو‪ .‬ڏهه ‪ -‬ٻارهن‬
‫مشڪرا اڳتي وڌي آيا‪ .‬وڏي مشڪري پنهنجي ڇٽي اسان ڏانهن سڌي ڪندي‪ ،‬ڇٽي َء جي هئنڊل کي زور ڏنو‪ .‬ڇٽي َء مان‬
‫اسٽين گن نڪري آئي‪ .‬ٻين مشڪرن به ائين ڪيو‪ .‬ڏهه – ٻارهن مشڪرا اسان تي اسٽين گن (خودڪار بندوقون) تاڻي بيهي‬
‫رهيا‪.‬‬
‫وڏي مشڪري کـُـهري آواز ۾ چيو‪“ :‬هلو‪ -‬جلدي ڪريو‪ .‬الرين ۾ چڙهو‪”.‬‬
‫هرڪو ڳوٺاڻو ايالز ڪرڻ لڳو‪ ،‬ته سائين وڏا مشڪرا‪ ،‬اسان بيمار آهيون‪ .‬اسان جا ٻار ٻچا بيمار آهن‪ .‬اسان جا مائٽ‬
‫مٽ بيمار آهن‪ .‬اسان تي رحم ڪر‪.‬‬
‫وڏي مشڪري وراڻيو‪“ ،‬توهان جون تڇ زندگيون عظيم جوڪر جي استقبال کان وڌيڪ اهم ناهن‪ .‬هلو‪ ،‬جلدي‬
‫ڪريو‪”.‬‬
‫ڳوٺاڻن ۾ چرپر ٿي‪.‬‬
 ‫وڏي مشڪري چيو‪“ :‬جيڪو سستي ڪندو‪ ،‬ٻين کي ڀڙڪائيندو‪ ،‬تنهن کي گولي َء سان اڏايو ويندو‪”.‬‬
‫الء نه‪.‬‬
‫الء تيار آهيون‪ ،‬پر گولي َء سان اڏامڻ ِ‬
‫اسان ڪنبي وياسين‪ .‬اسان گولي َء سان مرڻ ِ‬
‫بيمار‪ ،‬ڏٻرا‪ ،‬نٻل ۽ ڪمزور ڳوٺاڻا الرين ۾ چڙهڻ لڳا‪.‬‬
‫مون خانڻ کي چيو‪“ :‬ڪنهن جوڪر جي آجيان ڪرڻ کان بهتر آهي ته ماڻهو ٻـُـڏي مري‪”.‬‬
‫وڏي مشڪري اسٽين گن جي نالي منهنجي سيني تي رکندي پڇيو‪“ :‬تون هنن ڳوٺاڻن جو ليڊر آهين؟”‬
‫ٽ فيڊر آهيان‪ ،‬۽ پـَـٽ فيڊر وانگر بيڪار آهيان‪”.‬‬
‫“نه‪ ”.‬وراڻيم‪“ :‬مان ليڊر نه آهيان پـَـ ِ‬
‫وڏي مشڪري چيو‪“ :‬بڪواس نه ڪر‪ .‬الري َء ۾ چڙهه‪”.‬‬
‫پوء خانڻ‪ ،‬اللو ۽ چيهو چڙهي آيا‪.‬‬
‫مان ٽپ ڏيئي الري َء ۾ چڙهي ويٺس‪ .‬مون کان ِ‬
‫جڏهن سڀئي ڳوٺاڻا الرين ۾ چڙهي ويٺا‪ ،‬تڏهن وڏي مشڪري پنهنجن تابعدار مشڪرن کي ڪجهه چيو‪ .‬تابعدار‬
‫مشڪرا اسٽين گن ڇٽين ۾ لڪائي ٻنهي الرين ۾ چڙهي آيا‪ .‬وڏي مشڪري به پنهنجي اسٽين گن ڇٽي َء ۾ لڪائي ڇڏي‪ .‬هو‬
‫پهرين الري َء ۾ ڊرائيور جي ڀرسان وڃي ويٺو‪ .‬ان وقت سندس منهن تي مرڪ هئي‪.‬‬
‫الريون حيدرآباد شهر ڏانهن ڊوڙڻ لڳيون‪.‬‬
‫جيستائين هوش ٺڪاڻي اچي‪ ،‬تيستائين اسان منجهان ڪنهن نه ڳالهايو‪ .‬هرڪو اُٺ وانگر چپ ٽڪائي ويٺو هو‪.‬‬
‫الريون ڪچي گس تان ڊوڙينديون رهيون‪ .‬مٽي َء جا ميرانجهڙا ڪڪر اُڏامندا رهيا‪ .‬ڪراڙا ۽ بيمار سرگهڙ هڪ ٻئي کي‬
‫ڳجهارتون ڏيندا رهيا‪.‬‬
‫االء ڪيئن ٿيندو‪”.‬‬
‫کانپوء چيهي چيو‪“ ،‬يار‪ ،‬منهنجو ننڍڙو تپ ۾ ورتو پيو آهي‪ِ .‬‬
‫ِ‬ ‫ڪجهه دير‬
‫کيس دلداري ڏنم‪“ :‬وٺ ڪنجڪ ڪريم جي‪ ،‬جڳ جو والي جو‪”.‬‬
‫“تون ته آهين بيپرواهه بادشاهه‪”.‬‬
‫“مان حڪم جو غالم آهيان‪”.‬‬
‫“مون کي پنهنجي پٽ جو فڪر آهي‪”.‬‬
‫هڪ مشڪري خوفناڪ رڙ ڪندي پڇيو‪“ :‬او! ڪهڙي ڦس ڦس لڳائي اَ َ‬
‫ٿو؟”‬
‫کيس ٻڌايم‪“ :‬چيهي کي پنهنجي بيمار پٽ جو فڪر کايو ٿو وڃي‪”.‬‬
‫مشڪري ڇٽي َء مان اسٽين گن جي نالي ٻاهر ڪڍندي چيو‪“ :‬تنهنجو پٽ عظيم جوڪر کان اهم ڪونهي‪”.‬‬
‫“ٺيڪ ٿو فرمائي تابعدار مشڪرو‪ ”.‬چيهي کي سمجهائيندي چيم‪”:‬تنهنجو پٽ ڪنهن به صورت ۾ عظيم جوڪر کان‬
‫اهم ڪونهي‪”.‬‬
‫چيهي گوڏن ّ۾ منهن وجهي ڇڏيو‪.‬‬
‫الريون ور و ڪڙ کائينديون‪ ،‬ڊوڙينديون‪ ،‬ڪڏهن سڪل ۽ ڪڏهن ساين ٻنين وٽان لنگهنديون‪ ،‬اڳتي ڌوڪينديون‬
‫ويون‪.‬‬
‫کانسواء مري ته نه ويندس!”‬
‫ِ‬ ‫ـر مجهول‪ ،‬مان دوا‬
‫حاجي ساوڻ جي پٽ خانڻ‪ ،‬جنهن کي ڪامڻ هو‪ ،‬پڇيو‪“ :‬يـ َ َّ‬
‫“مرڻو ته توکي بهرحال آهي ئي‪ .‬پاڻ نه مريندين ته ماريو ويندين‪ ”.‬کيس دلداري ڏنم‪“ .‬پر گشتي شفاخاني جي دوا‬
‫کانسواء ڪجهه ڏينهن دير سان مرندين‪”.‬‬
‫ِ‬
‫اللو َء مون کي ۽ خانڻ کي چيو‪“ :‬هڪ مشڪرو توهان ٻنهي کي تاڙي رهيو آهي‪”.‬‬
‫خانڻ ۽ مان ماٺ ڪري ويهي رهياسين‪ .‬الريون هلنديون رهيون‪ .‬اسان ڏٻرا ۽ بيمار‪ ،‬جوان‪ ،‬ٻڍا ۽ ٻار‪ ،‬الرين ۾ جهوٽا‬
‫کائيندا‪ ،‬صبر جا ڍڪ ڀريندا‪ ،‬مالڪ جا لک لک شڪرانا بجا آڻي رهيا هئاسين‪.‬‬
‫ٻنهي الرين ۾ پٽاپٽي ڪپڙن وارا مشڪرا پنهنجيون پنهنجيون ڇٽيون تاڻي‪ ،‬دوڏا ڦوٽاري‪ ،‬چپن تي مرڪ آڻي ويٺا هئا‪.‬‬
‫سندن عقابي نگاهون اسان تي کتل هيون‪ ،‬جنهن به ڳوٺاڻي چـُـرپر ڪئي ٿي‪ ،‬تنهن کي نظر ۾ پئي رکيائون‪.‬‬
‫منهنجي پاسي ۾ هڪ جاٺو مشڪرو بيٺو هو‪ .‬کيس چيم‪“ :‬تون آمريڪي مشڪري جيري لوئس جهڙو آهين‪”.‬‬
‫واڇون ٽڙي پيس‪ .‬پڇيائين‪“ :‬ڀال ٻيو ڪنهن جهڙو آهيان؟”‬
‫“ڪجهه ڪجهه نارمن وزڊم سان به ملين ٿو‪ .‬پر تون نارمن کان قدم ۾ ڪجهه سرس آهين‪”.‬‬
‫“ڪنهن پاڪستاني مشڪري جهڙو نه آهيان؟”‬
‫“ٿورو ٿورو سڌير ۽ درپن سان به ملين ٿو‪ ”.‬وراڻيم ۽ سندس منهن ۾ نهارڻ لڳس‪ ،‬هو ڏاڍو سرهو پي ڏٺو‪.‬‬
‫کانئس پڇيم‪“ :‬شهر ۾ اسان کان ڪهڙو ڪم وٺندا‪”.‬‬
‫جانٺي مشڪري وراڻيو‪“ :‬توهان کي سڙڪن جي پاسن کان بيهاريو ويندو‪ .‬جڏهن عظيم جوڪر توهان وٽان لنگهندو‪،‬‬
‫تڏهن توهان منجهان ڪجهه ماڻهو جهنڊيون لوڏيندا ۽ ڪجهه تاڙيون وڄائيندا‪”.‬‬
‫“ٺيڪ‪ .‬بلڪل ٺيڪ آهي‪ ”.‬کانئس پڇيم‪“ :‬اسان وٽ هڪ دمڙي به ڪونهي‪ .‬موٽنداسين ڪيئن‪”.‬‬
‫مشڪري وڏو ٽهڪ ڏنو‪ .‬چيائين‪“ :‬پرواهه نه ڪر‪ .‬توهان کي اسٽار سرڪس جي پاران ماني کارائي ويندي ۽ موٽ‬
‫ڀاڙو ڏنو ويندو‪”.‬‬
‫اها خوشخبري اک ڇنڀ ۾ سڄي الري َء ۾‪ ،‬سڀني ڳوٺاڻن تائين پهچي ويئي‪.‬‬
‫اوچتو‪ ،‬اسان جي اڳيان هلندڙ الري َء ۾ ڌمچر مچي ويو‪ .‬اُها الري بيهي رهي‪ .‬اسان واري الري به بيهي رهي‪ .‬اسان‬
‫واري الري َء جا مشڪرا ڇٽين مان اسٽين گن ڪڍي‪ ،‬ڌمچر واري الري َء ۾ چڙهي ويا‪.‬‬
‫ڌمچر واري َء الري َء جي مشڪرن ڪندن کي هوا ۾ لٽڪائي ڇڏيو هو‪ .‬ڪندن هوا ۾ ڇڙيون هڻي رهيو هو ۽ رڙيون‬
‫سواء مري ويندي‪ .‬اڙي مون کي ڇڏيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ڪري چئي رهيو هو‪“ :‬اڙي مون کي ڇڏيو‪ .‬منهنجي ڌي َء کي جلندر آهي‪ ،‬دوا کان‬
‫مون کي وڃڻ ڏيو‪”.‬‬
‫ڪندن رڙيون به ڪري رهيو هو ۽ پاڻ کي الري َء مان اڇالئڻ جي ڪوشش به ڪري رهيو هو‪ .‬وڏي مشڪري جي‬
‫حڪم تي هڪ تابعدار مشڪري ڪندن کي لوندڙي َء تي رائيفل جو ڪنداڪ وهائي ڪڍيو‪ .‬ڪندن جي ڪن ۽ لوندڙي َء‬
‫پوء بند ٿي ويون‪ .‬ڪنڌ ڪلهي تي لڙي آيس ۽‬
‫مان رت ٺينڍيون ڪري وهڻ لڳو‪ .‬سندس رڙيون ۽ ڇڙيون ڍريون ٿي ويون ۽ ِ‬
‫اکيون بند ٿي ويس‪.‬‬
‫اسان سڀني کي ماٺ ڳڙڪائي ويئي‪.‬‬
‫مون دل جهلي وڏي مشڪري کي چيو‪“ :‬سائين وڏا مشڪرا‪ ،‬منهنجي ما ُء بيمار آهي‪ .‬مون کي موٽڻ ڏي‪”.‬‬
‫پوء چيو‪“ :‬تنهنجي بلڊي ما ُء عظيم جوڪر جي جتي َء جهڙي به ناهي‪”.‬‬
‫وڏي مشڪري خار مان مون ڏانهن نهاريو ۽ ِ‬
‫مان ڪجهه چوڻ تي هوس جو جانٺي مشڪري (جنهن سان دوستي ڳنڍي هئم)‪ ،‬مون کي ٻانهن ۾ چهنڊڙي وڌي‪.‬‬
‫ڏانهن ڏٺم‪ .‬هن خاموش رهڻ جو اشارو ڪيو‪ .‬مان خاموش رهيس‪.‬‬
‫جاء تي وڃي ويٺو‪ .‬هرڪو پنهنجي پنهنجي الري َء ۾ چڙهي ويو‪ .‬الريون حيدرآباد شهر ڏانهن‬
‫وڏو مشڪرو پنهنجي ِ‬
‫ڊوڙڻ لڳيون‪.‬‬
‫الء فڪرمند آهين‪”.‬‬
‫مون کي ماٺ ۾ ڏسي جانٺي مشڪري پڇيو‪“ :‬ما ُء جي ِ‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“فڪر نه ڪر‪ .‬هڪ ڏينهن ۾ نه مرندي‪”.‬‬
‫“منهنجي ما ُء قيامت تائين زندهه رهندي‪ .‬ان جي مون کي پڪ آهي‪ ”.‬وراڻيم‪“ :‬پر ڊپ اٿم ته ڪٿي گشتي شفاخاني‬
‫جو چچي َء جهڙو ڊاڪٽر سندس زبان نه ڪپي ڇڏي‪”.‬‬
‫“ائين وري ڪيئن ٿيندو؟” هن حيرت مان پڇيو‪.‬‬
 ‫وراڻيم‪“ :‬ائين ٿيو آهي ۽ ٿيندو رهندو‪”.‬‬
‫جانٺي مشڪري پڇيو‪“ :‬مان جيڪڏهن فلمن ۾ ڪم ڪريان ته ڪيئن لڳندس‪”.‬‬
‫“واهه جو ماڻهن کي رئاريندين‪”.‬‬
‫“رئاريندس!”‬
‫“ها‪ ”.‬کيس ٻڌايم‪“ :‬پاڪستاني مشڪرن کي ڏسي ماڻهو روئيندا آهن ۽ گول مٽول هيرن کي ڏسي ماڻهو کلي کلي چريا‬
‫ٿي پوندا آهن‪”.‬‬
‫جانٺو مشڪرو ڪاوڙجي ويو‪ .‬منهن ڦيري ويهي رهيو‪.‬‬
‫مون به ساڻس شهر تائين نه ڳالهايو‪ .‬شهر تائين ڪنهن نه ڳالهايو‪.‬‬
‫مشڪرا اسان کي حيدرآباد شهر جي مختلف رستن تان گهمائيندا ڦيرائيندا‪ ،‬ان وڏي رستي تي وٺي آيا‪ ،‬جتان دنيا جي‬
‫عظيم جوڪر کي لنگهڻو هو‪ .‬رستو چمڪندڙ ڏامر جو هو‪ ،‬جنهن جي پاسن کان اليڪٽرڪ پول هڪ جيتري وڇوٽي تي‬
‫بيٺا هئا‪ .‬فٽ پاٿ سان سنوت ۾ لڳو لڳ التعداد بانس جا لڪڙا کتل هئا‪ ،‬جن ۾ رنگا رنگي جهنڊين جون ڪنڍيون ٽنگيل‬
‫هيون‪ .‬جهنڊين سان گڏوگڏ هزارين ماڻهو ڳاهٽ ٿيل هئا‪.‬‬
‫هر طرف هل هنگامو هو‪ .‬ڄڻ عيد جو ميلو هو‪ .‬چوڏيل چڪر هڻي رهيا هئا‪ .‬پينگهون لڏي رهيون هيون‪ ،‬جن ۾ رنگا‬
‫رنگي ڪپڙن وارا مشڪرا ۽ باندر اُبتا لٽڪيل هئا‪ .‬گول گپن‪ ،‬آلو ڇولن‪ ،‬ڏهي وڙن ۽ قلفي فالودي جا گاڏا گهٽي َء گهٽي َء ۾‬
‫گهمي رهيا هئا‪ .‬پٽاپٽي جهنڊيون ۽ جهنڊا بلڊنگن جي بولڪونين ۽ ڇتين تي لهرائي رهيا هئا‪ .‬ماڻهن مٿي تي توتڙن جهڙا‬
‫ٽوپال پائي ڇڏيا هئا‪ ،‬جن ۾ هڪ هڪ ڳاڙهو ڦندڻ لڳل هو‪ .‬اسٽار سرڪس جي جانورن جا پڃرا فٽ پاٿن تي رکيل هئا‪.‬‬
‫جانور حيرت مان ماڻهن ڏانهن ڏسي رهيا هئا‪.‬‬
‫ڇانو ۾ سينگاريل سڙڪ تائين وٺي آيا‪.‬‬‫َ‬ ‫مشڪرن اسان کي هڪ ننڍڙي رستي جي اڌ ۾ الرين مان الٿو ۽ ڇتين جي‬
‫اللوء ۽ چيهي‬
‫ِ‬ ‫اسان کي اڳ بيٺل ماڻهن سان ڪلهوڪلهي ۾ مالئي بيهڻ جو حڪم مليو‪ .‬حڪم جي پيروي ڪئي سين‪ .‬خانڻ‪،‬‬
‫پنهنجي ٽولي نه ٽوڙي‪ .‬اسان ڪن ڀڳل ڪندن کي به پاڻ سان ماليو ۽ سڙڪ جي پاسي کان بيهي رهياسين‪.‬‬
‫مون کي اهو ڏسي حيرت ٿي ته هجوم ۾ به اسان جهڙا‪ ،‬اسان سان هم شڪل‪ ،‬ڏٻرا‪ ،‬نٻل‪ ،‬بيمار ۽ ٿڪل ٽٽل ماڻهو بيٺا‬
‫هئا‪.‬‬
‫اڳ آيل هڪ پاڻ جهڙي کان پڇيم “تون ڪير آهين؟”‬
‫چيائين “مان اُٺ جو پٽ آهيان‪”.‬‬
‫““ مان مجهول آهيان‪ ”.‬ساڻس پنهنجي سڃاڻپ ڪرايم‪ .‬هن مون سان هٿ ماليو‪ .‬کيس ٻڌايم “مون کي پنجاهه ميلن‬
‫الء آندو ويو آهي‪”.‬‬
‫جي پنڌ تان عظيم جوڪر جو استقبال ڪرڻ ِ‬
‫اُٺ جي پٽ کي منهنجي ڳالهه ٻڌي ڪابه حيرت نه ٿي‪ .‬نه ئي هن مون سان همدردي َء جو اظهار ڪيو‪ .‬هن چيو‪:‬‬
‫“مان هڪ سئو ساڍن ستن ميلن جي پنڌ تان ٻڪرين ۽ رڍن وانگر ڍوئجي هت پهتو آهيان‪”.‬‬
‫اوچتو اُٺ جي پٽ کي مٿي تي لٺ لڳي‪ .‬هن ۽ مون منهن ورائي پوئتي نهاريو‪ .‬هڪ مشڪرو (ان ڏينهن سڄي ملڪ‬
‫جو انتظام اسٽار سرڪس جي مشڪرن جي هٿ ۾ هو‪ ).‬اکين ۾ شور وجهي اُٺ جي پٽ ڏانهن نهاري رهيو هو‪ .‬هن ا ُٺ جي‬
‫پٽ کي چيو‪ “ :‬تنهنجي ميڄالي ۾ ڏيڏر آهي‪ ،‬جيڪو توکي ماٺ ڪري بيهڻ نٿو ڏئي‪ .‬پنهنجي ٽان ٽان بند ڪر‪ ،‬ورنه اُڦٽ نه‬
‫ماري وجهان”‪”.‬‬
‫اُٺ جو پٽ ڌڪ پچائي رنگارنگي جهنڊين ڏانهن ڏسڻ لڳو‪ .‬مون مشڪري ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو رنگ جو ڪارو هو ۽‬
‫چروٽ ڇڪي رهيو هو‪ .‬چروٽ جو رنگ به ڪارو هو‪.‬‬
‫اُٺ جي پٽ ۽ منهنجي ڀرسان هڪ ڪراڙو شخص بيٺو هو‪ ،‬جنهن جا وار‪ ،‬ڀرون ۽ پنبڻيون کير جهڙيون اڇيون‬
‫هون‪ .‬ٽڪڻ وٽان وار کٿل هئس‪ ،‬جتان سندس مٿي جي اڇي ۽ چلڪڻي کل سج جي روشني َء ۾ تجال ڏيئي رهي هئي‪ .‬هن اول‬
‫اُٺ جي پٽ سان همدردي َء جو اظهار ڪيو ۽ ِ‬
‫پوء آهستي چيو‪“ :‬سڄي دنيا ۾ ائين ٿيندو رهيو آهي‪”.‬‬
‫اُٺ جي پٽ ساڻس نه ڳالهايو‪.‬‬
 ‫مون کانئس پڇيو‪“ :‬توکي ڪيئن خبر پيئي ته سڄي دنيا ۾ ائين ٿيندو رهيو آهي‪”.‬‬
‫وراڻيائين‪“ :‬مان سڄي دنيا جو سير ڪري چڪو آهيان‪ .‬ابن خلدون ۽ واسڪو ڊي گاما مون سان همسفر رهي چڪا‬
‫آهن‪”.‬‬
‫ک جي ڍٻري ڍلي اٿئي‪”.‬‬
‫ٿجاء مجهول‪ ،‬ان کـَـ َ‬
‫ِ‬ ‫خانڻ منهنجي ڪن ۾ ڦسڪيو‪“ :‬خبردار‬
‫مون خانڻ جي ڳالهه اڻٻڌي ڪندي تاريخي پوڙهي کان پڇيو‪“ :‬ڀال سڄي دنيا ۾ ڪو اسان جهڙو نظر آئيه‪”.‬‬
‫“ها‪ .‬ڌرتي َء جو چپو چپو اسان جهڙن انسانن سان ڀريو پيو آهي‪ ”.‬تاريخي پوڙهي وراڻيو‪“ :‬مون صدين کان وٺي‬
‫انسان کي زندگي َء جي ڪڃري َء آڏو ليالئيندي ڏٺو آهي‪ .‬انسان کي ماني َء جي گولي ڦيٿي پٺيان ڊوڙندي ڏٺو آهي‪ .‬جيڪي‬
‫الء بيلٽ باڪسن ۾ ووٽ وجهي خوش ٿيندي ڏٺو اٿم‪”.‬‬
‫انسان پيٽ بکيا ۽ انگ اگهاڙا هوندا آهن‪ ،‬انهن کي متارن ِ‬
‫ڪاري مشڪري‪ ،‬پنهنجي ڪاري وات مان ڪارو چروٽ ڪڍي‪ ،‬تاريخي پوڙهي جي چلڪڻي ٽڪڻ تي مهٽي‪،‬‬
‫وسائي ڇڏيو‪.‬‬
‫تاريخي ڪراڙي جي منهن تي ڪوبه تاثر نه آيو‪ .‬هن رڙ نه ڪئي‪ .‬سيسڙاٽ به نه ڀريائين‪ .‬هن هٿ مٿي ڪري اڇن‬
‫پوء منهن ورائي مشڪري کي چيائين‪“ :‬مهرباني‪”.‬‬ ‫وارن تان چروٽ جي رک ڇنڊي ڇڏيائين‪ِ .‬‬
‫مشڪري کلندي چيوهلل “تون صدين کان وٺي ائين ئي چوندو رهيو آهين‪”.‬‬
‫“تون صدين کان وٺي مون سان ائين ئي ڪندو رهيو آهين‪”.‬‬
‫“ان ۾ منهنجو ڏوهه ڪونهي‪ ”.‬مشڪري وراڻيو‪“ :‬مان جتي به ويندو آهيان‪ ،‬تون اُتي موجود هوندو آهين‪”.‬‬
‫تاريخي پوڙهي جواب ڏنو‪“ :‬پاڻ قيامت تائين ملندا رهنداسين‪ ،‬دوست‪”.‬‬
‫ڪاري مشڪري وساميل چروٽ ٻيهر دکايو ۽ ڪش هڻي‪ ،‬وڏا وڏا ٽهڪ ڏيڻ لڳو‪ .‬مان سندس وات ڏانهن نهارڻ لڳس‪،‬‬
‫جنهن مان ڪنهن ڪارخاني جي ڪاري چمني َء وانگر چروٽ جو دونهون نڪري رهيو هو‪.‬‬
‫تاريخي پوڙهي ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫بيٺي بيٺي پهر گذري ويا‪ .‬سج لهي ويو‪ .‬اوندهه آئي‪ .‬ٽيوب الئيٽون ۽ رنگارنگي پتڪڙا بلب ٻرڻ لڳا‪ .‬عظيم جوڪر‬
‫جي سواري نه آئي‪ .‬اکيون ٿڪجي پيون‪ .‬پير ساڻا ٿي پيا‪ .‬بدن نستو ٿي ويو‪ .‬عظيم جوڪر جي سواري نه آئي‪ .‬اڃ کان نڙي‬
‫خشڪ ٿي ويئي‪ .‬چپ ڦاٽي پيا‪ .‬پيٽ ۾ بک جا وٽ پوڻ لڳا‪ .‬عظيم جوڪر جي سواري نه آئي‪ .‬وقت نه بيٺو‪ .‬اسان بيٺا‬
‫رهياسين‪ .‬عظيم جوڪر جي سواري نه آئي‪.‬‬
‫نيٺ عظيم جوڪر جي سواري آئي‪ ،‬۽ اک ڇنڀ ۾ لنگهي ويئي‪ .‬تاڙيون وڳيون‪ ،‬وڄي بند ٿي ويون‪ .‬رنگارنگي‬
‫جهنڊيون لڏيون‪ ،‬لڏي پٽ تي ڪري پيون‪.‬‬
‫تڏهن سڄي هجوم کي پنهنجي پنهنجي گهر واپس ورڻ جي وائي ورائي ويئي‪.‬‬
‫گهٽين ۾‪ ،‬رستين تي ۽ سڙڪن تي اسٽار سرڪس جا مشڪرا ۽ الريون ڳوليون سين‪ ،‬پر ناڪام رهياسين‪ .‬هرڪو‬
‫ٽولي ٽولي ٺاهي اسٽار سرڪس جي مشڪرن کي تالش ڪرڻ لڳو‪ .‬اسان جي ٽولي َء ۾ ڪل پنج ڄڻا هئا ‪ -‬مان‪ ،‬اللو‪ ،‬خانڻ‪،‬‬
‫چيهو ۽ ڪندن‪.‬‬
‫اسان پنجن ئي وسان ڪين گهٽايو‪ .‬اسٽار سرڪس جا مشڪرا الرين سميت جنن وانگر نظرن کان غائب رهيا‪ .‬ڄڻ‬
‫سندن وجود ئي نه هو‪ .‬خيالي جسم هئا‪ .‬هوا ۾ تحليل ٿي ويا‪.‬‬
‫ڪالڪن تائين جڏهن اسٽار سرڪس جي مشڪرن کي ڳولي ڳولي ٿڪجي پياسين‪ ،‬تڏهن هڪ فٽ پاٿ تي اچي‬
‫ويٺاسين‪ .‬اتي حاجي سانوڻ جي پٽ خانڻ چيو‪“ :‬مجهول‪ ،‬کيسي ۾ گهڻا پيسا پيا اٿئي‪”.‬‬
‫“منهنجي قميص کي کيسو آهي ئي ڪونه‪”.‬‬
‫چيهي چيو‪“ :‬مون وٽ پنج پيسا آهن‪”.‬‬
‫“يار اهي پنج پيسا ڏي ته برف جو پاڻي پي پيٽ ٺاريون‪ ”.‬خانڻ هڪدم چيو‪.‬‬
‫کانپوء جست جو هڪ چٻو ٽنڊو‬‫ِ‬ ‫چيهي پنج پيسا ڪڍي خانڻ کي ڏنا ۽ خانڻ هڪ ٻاڪڙي ۾ گهڙي ويو‪ .‬ٿوري دير‬
‫جڳ ۽ هڪ مروڙيل جستي گالس کڻي آيو‪ .‬اسان پنجن ئي ڍَ َو تي ٿڌو پاڻي پي‪ ،‬اکين تي ٿڌي پاڻي َء جا ڇنڊا هنيا‪ .‬ڪجهه‬
‫هوش آيو‪ .‬هوش آيو‪ ،‬ته بک ڀڙڪي اُٿي‪ .‬بک لڳي‪ ،‬ته بيمار مائٽن جو خيال لهي ويو‪ .‬اسان منجهان ڪنهن وٽ به هڪ‬
‫دمڙي نه هئي‪.‬‬
‫ان وقت رات جا اٺ ‪ -‬نـ َ َـو ٿي رهيا هئا‪ .‬هٿ پير هڻي ۽ محنت مزدوري ڪري ڪجهه ڪمائڻ جو سوال ئي نٿي پيدا‬
‫ٿيو‪.‬‬
‫اللو َء چيو‪“ :‬بک کان منهنجو هان ُء ٿو ڍرڪندو وڃي‪”.‬‬
‫ڪندن چيو‪“ :‬منهنجو مٿو ٿو ڦري‪”.‬‬
‫پوء خانڻ هڪدم ٽپ ڏيئي اٿيو‪ .‬چيائين‪“ :‬مون کي هڪ اٽڪل مٿي ۾ آئي آهي‪”.‬‬
‫ِ‬
‫“ڇا جي‪”.‬‬
‫“ڪجهه ڏوڪڙ ڪمائي پيٽ پالڻ ۽ ڀاڙو ڪري ڳوٺ ورڻ جي اٽڪل‪”.‬‬
‫“سچ‪ ”.‬اسان سڀئي ڳاهٽ ٿياسين‪.‬‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“ٻڌا”‪”.‬‬
‫پوء ڪجهه دير تائين نهاريندو رهيو‪.‬‬
‫هن اسان سڀني جي منهن ۾ نهاريو‪ِ .‬‬
‫ٻڌاء ڀال‪ ”.‬چيهي چيس‪.‬‬
‫“ ِ‬
‫“ٻڌو‪ ”.‬خانڻ وراڻيو‪“ :‬اچو ته پنڻ شروع ڪيون‪”.‬‬
‫“پنڻ! يعني فقير ٿيون!”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“نه يار‪ .‬ڪهڙي چرين جهڙين صالح ٿو ڏئين‪”.‬‬
‫ڪجهه دير سڀني ڏاڍي غور سان اهو مسئلو حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي‪ ،‬پر هر ڪو ناڪام رهيو‪ .‬آخر ۾ سڀني‬
‫يڪراء ٿي خانڻ جي صالح مڃڻي پيئي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫کي‬
‫پوء ڳوٺ هلنداسين‪”.‬‬
‫خانڻ چيو‪“ :‬اسان پننداسين‪ ،‬خيرات مان اول ماني کائينداسين‪ ،‬۽ ِ‬
‫ـر اڄ مڃڻوئي پيو ته تون آڙيڪاپ آهين‪”.‬‬
‫خانڻ کي چيم‪“ :‬يـ َ َ‬
‫خانڻ چيو‪“ :‬دير نه ڪريو‪ .‬هڪ ٻئي جي ڪلهي تي هٿ رکي نڪري پئو‪”.‬‬
‫اسان سڙڪن‪ ،‬رستن ۽ گهٽين ۾ نڪري آياسين‪ .‬پنندا رهياسين ۽ سين هڻنداسين رهياسين‪.‬‬
‫“نيڪ مائي‪ ،‬نيڪ بابا‪.‬‬
‫ڏي خدا جي راهه ۾‪”.‬‬
‫خانڻ چيو‪“ :‬اکيون بند ڪري انڌا ٿي هلو‪ .‬شهري ماڻهو سڄن کي خيرات نه ڏيندا آهن‪”.‬‬
‫اکيون بند ڪري جڏهن سينَ هئين سين‪ ،‬تڏهن ٻه‪ -‬چار سخي‪ ،‬حاتم کي لت هڻي‪ ،‬خانڻ جي جهولي َء ۾ ڪجهه پيسا‬
‫وجهي رمندا رهيا‪.‬‬
‫خانڻ‪ ،‬جنهن کي ڪامڻ هو‪ ،‬تنهن کان پنهنجي تڪليف وسري ويئي هئي ۽ هو زور شور سان آالپ جي اڳواڻي َء‬
‫ڪرڻ لڳو‪“ :‬نيڪ مائي‪ ،‬نيڪ بابا‪ ،‬ڏي خدا جي راهه ۾‪”.‬‬
‫اسان چارئي‪ ،‬مان‪ ،‬ڪندن‪ ،‬اللو ۽ چيهو کيس سـُـر وٺائيندا رهياسين‪ .‬اسان ۾ ڪندن سڀني کان وڌيڪ سريلو هو‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ سندسن لوندڙي ۽ ڪن مان آهستي آهستي رت ٽمي رهيو هو‪ ،‬تڏهن هو ڏاڍي سوز مان‪ ،‬وڏي آواز ۾ خانڻ کي سر‬
‫وٺائي رهيو هو‪“ :‬نيڪ مائي‪ ،‬نيڪ بابا‪ ،‬ڏي خدا جي راهه ۾‪”.‬‬
‫شهري ماڻهو‪ ،‬جن کي شايد اسان کان وڌيڪ فڪر ورائي ويا هئا‪ ،‬اسان جي آوازن ۽ صدائن تي ڪن الٽار ڪندا‬
‫اڳتي وڌندا پئي ويا‪ .‬جرڪندڙ هوٽلن ۽ دڪانن مان ڪنهن به منهن ڪڍي اسان ڏانهن نه نهاريو‪ .‬رستن تي ڊوڙندڙ موٽرون‪،‬‬
‫بسون‪ ،‬ٽيڪسيون‪ ،‬سائيڪلون ۽ ڦٽڦٽيون ماحول ۾ گهمسان پيدا ڪنديون رهيون‪ .‬۽ اسين شهر جي روشنين ۽ تاريڪين ۾‬
‫الء سين هڻندا رهياسين‪“ :‬نيڪ مائي‪ ،‬نيڪ بابا‪ ،‬ڏي خدا جي راهه ۾‪”.‬‬
‫خيرات ِ‬
‫هڪ هنڌ فٽ پاٿ تي هجوم ماڻهن جو بيٺو هو‪ .‬هجوم وٽان لنگهندي خانڻ چيو‪“ :‬خبردار جو ڪنهن اک کولي آهي‪”.‬‬
‫هجوم جي جڏهن ڀرسان پهتاسين‪ ،‬مون اک ٽيٽ ڪري کـُـڙيون کڻي هجوم جي وچ ۾ نهاريو‪ .‬ڪجهه اسان جهڙا ۽‬
‫اسان منجهان ڳوٺاڻا مداري َء وارا ڪرتب ڏيکاري رهيا هئا‪.‬‬
‫مون خانڻ کي چيو‪“ :‬جاڙو ۽ ڦتو ابتا بيٺا آهن‪ .‬ٻنهي کي پيرن تي پڳ رکي آهي ۽ اکيون ٽانڊا ٿي ويون اٿن‪”.‬‬
‫خانڻ کي خار لڳا‪ .‬وراڻيائين‪“ :‬جاڙو ۽ ڦتو وڃي کڏ پـَ َـو ِن‪ .‬تون منڍ کان ئي اکيون ڦاڙيو پيو هلين‪ .‬خيرات ڌوڙ‬
‫ملندي‪”.‬‬
‫ڪاشيء چٽي نظر اچي‬
‫ِ‬ ‫مون هڪدم اکيون بند ڪري ڇڏيون‪ ،‬پر اهڙي نموني جو اکيون چنجهيون ٿي ويون ۽ هر‬
‫رهي هئي‪.‬‬
‫کانپوء خانڻ جي جهولي َء ۾ ڪجهه پئسا گڏ ٿيا‪ .‬هڪ سئنيما وٽ ترسي (جتي ڪا نئين فلم لڳي‬
‫ِ‬ ‫ڪالڪ ڏيڍ يخي هڻڻ‬
‫الء چيائين‪ .‬مهنجيون اکيون‬
‫هئي‪ ،‬تنهن ڪري بلن ۾ چمڪي رهي هئي‪ ).‬خانڻ پاڻ اکيون کوليون ۽ اسان کي اکيون کولڻ ِ‬
‫اڳ ئي کليل هيون‪ ،‬رڳو چنجهيون هيون‪ .‬پيسا ڳڻياسين‪ .‬هڪ رپيو ويهه پيسا گڏ ٿيا هئا‪ .‬خانڻ انهن پئسن مان ڊبل روٽيون ۽‬
‫پڪوڙا وٺي آيو‪ .‬ان وقت سئنيما ۾ انٽرويل ٿيو هو ۽ هرڪو ٻاهر نڪري آيو هو ۽ ڪو پڪوڙا‪ ،‬ڪو ڇوال ۽ ڪو گول گپا‬
‫کائي‪ ،‬اوڳرايون ڏيئي رهيو هو‪.‬‬
‫ڊبل روٽي ۽ پڪوڙا کائي‪ ،‬سئنيما جي ڪئنٽين مان پاڻي پي ٻاهر نڪتاسين‪ .‬در وٽ هڪ مڪراني َء چيو‪“ :‬اڙي ام‬
‫سمجها ساال لوگ ڇي آنا واال هي‪ .‬اڙي نڪلو ّمڦت خور!”‬
‫اسان ڊوڙ پائي سئنيما مان نڪري آياسين‪.‬‬
‫الء ساڍا ست رپيا گهرجن‪.‬‬
‫سئنيما کان پررو ٿي‪ ،‬جڏهن اونداهه ۾ پهتاسين‪ ،‬تڏهن خانڻ چيو‪“ :‬پاڻ کي ڳوٺ پهچڻ ِ‬
‫جلدي پنڻ شروع ڪريو‪”.‬‬
‫هڪدم آالپ هنيوسين‪“ :‬نيڪ مائي‪ ،‬نيڪ بابا‪ ،‬ڏي خدا جي راهه ۾‪”.‬‬
‫خانڻ چيو‪“ :‬آواز ۾ درد پيدا ڪريو‪”.‬‬
‫آواز ۾ درد پيدا ڪيوسين‪.‬‬
‫ڪندن چيو‪“ :‬منهنجي ڪن ۾ سور آهي‪ .‬مان ڳائي نٿو سگهان‪”.‬‬
‫چيهي کيس صالح ڏني‪“ :‬تون رڳا چپ چور‪”.‬‬
‫االء بچي يا مري ويئي هوندي‪”.‬‬
‫پوء چيائين‪“ :‬منهنجي ڌي َء ِ‬
‫ڪندن چپ چورڻ لڳو‪ِ .‬‬
‫خانڻ چيو‪“ :‬ڏسو‪ ،‬مون کي ڪامڻ آهي‪ ،‬مان تڏهن به ڳايان ٿو‪ .‬پنو ته ڳوٺ پهچي سگهئون‪”.‬‬
‫اللوء کي پنهنجي بيمار پٽ جو‬
‫ِ‬ ‫کانپوء آالپ ڍرو ٿي ويو هو‪ .‬مون کي رکي رکي امان جو خيال پي آيو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫پيٽ ڀرجڻ‬
‫فڪر ورائي ويو هو‪ .‬رڳو خانڻ ويچارو پنهنجو ڪامڻ وساري اسان کي پنڻ جي تاڪيد ڪري رهيو هو‪.‬‬
‫جيئن جيئن وقت پي گذرندو‪ ،‬تيئن سڙڪن‪ ،‬رستن‪ ،‬گهٽين ۽ فٽ پاٿن تان ماڻهو ويا پي گهٽ ٿيندا‪ .‬ڊوڙندڙ موٽر گاڏين‬
‫جو تعداد به گهٽ ٿي ويو هو‪.‬‬
‫اسان خانڻ جي سمجهائڻ ڪرڻ تي پنندا رهياسين‪“ :‬نيڪ مائي‪ ،‬نيڪ بابا‪ ،‬ڏي خدا جي راهه ۾‪”.‬‬
‫هڪ فٽ پاٿ تان سامهون هڪ ٿلهو ماڻهو اچي رهيو هو‪ ،‬جنهنجو پيٽ بيحد وڏو ۽ منهن ننڍو هو‪ .‬هن چيو‪“ :‬توهان‬
‫مڪريل انڌا آهيو‪”.‬‬
‫“سچ ٿو چوين‪ ،‬ادا‪ ”.‬چيهي هڪدم اکيون کولي ڇڏيون‪.‬‬
‫ٿلهي مون کي چيو‪“ :‬تون پنهنجين چنجهين اکين مان ڇا پيو ڏسين! اکيون کول‪”.‬‬
‫پوء اللو َء‪ ،‬خانڻ ۽ ڪندن به اکيون کولي ڇڏيون‪.‬‬
‫مون به اکيون کولي ڇڏيون‪ِ .‬‬
‫اچيو! پنو ٿا‪”.‬‬
‫ٿلهي چيو‪“ :‬اڙي شرم نٿو َ‬
‫خانڻ وراڻيو‪“ :‬شرم ته سچ پچ ڏاڍو ٿو اچي‪ .‬پر ڇا ڪريون‪ ،‬مجبور آهيون‪”.‬‬
‫الء پنڻ گناهه آهي‪”.‬‬
‫“هون!” ٿلهي چيو‪“ :‬مسلمانن ِ‬
‫“ڌاڙا هڻون؟”‬
‫“الحول وهلل‪ .‬نوڪري ڪريو‪”.‬‬
‫“نوڪري ڏيار ڀال‪”.‬‬
‫“مار!” ٿلهي ڀڻ ڀڻ ڪئي‪“ :‬هڪ ته نصيحت ڪريان ۽ وري نوڪري به وٺي ڏيان!” ۽ هو چپن ۾ ڪجهه چوندو‬
‫هليو ويو‪.‬‬
‫اڳتي هلي اسان هڪ محلي ۾ پهتاسين جتي ٻنهي طرف وڏيون وڏيون عمارتون هيون‪ .‬عمارتن جون بتيون ٻريل‬
‫ڪاون مان ٻاهر نڪري رهي هئي‪ .‬ان گهٽي َء ۾ ماڻهو گهٽ ۽ هٿ گاڏا وڌيڪ هئا‪.‬‬
‫َ‬ ‫هيون ۽ روشني‬
‫مون خانڻ کي چيو‪“ :‬هاڻي ڪجهه به ٿي پوي‪ ،‬مان انڌو نه ٿيندس‪”.‬‬
‫““ اسان به انڌا نه ٿينداسين‪ ”.‬اللو َء‪ ،‬ڪندن ۽ چيهي هڪدم چيو‪.‬‬
‫“چڱو ڇائي پايو‪ ”.‬خانڻ چيو‪“ :‬هي شهري سڄن کي رڳو موچڙا هڻندا آهن‪”.‬‬
‫“ڇا ڪندين؟”‬
‫“اسان هڻ کڻ پير جا مريد ٿي شهرين کان خيرات وٺنداسين‪”.‬‬
‫اڃا منهنجي صالح تي ڪنهن به پڪو فيصلو نه ڏنو هو‪ ،‬جو هڪ بندرو‪ ،‬سنهڙو ماڻهو‪ ،‬اسان وٽ اچي بيٺو‪ .‬هن‬
‫جون اکيون اندر پوريل هيون ۽ ڳلن جا هڏا اُڀريل هئس‪ .‬سندس نڪ سنهڙو‪ ،‬چنهنبائي ۽ ڪنڍي َء وانگر وري هو‪ .‬سندس‬
‫کاڏي ننڍڙي ۽ هيٺين چپ سان مليل هئي‪ .‬کيس خاڪي پتلون ۽ اڇي بشرٽ پاتل هئي‪ .‬اڇي بشرت جي اڌ ٻانهن مان هن جون‬
‫ڪانو جي کنڀن وانگر لڳي رهيون هيون‪.‬‬
‫َ‬ ‫هڏائيون ٺوٺيون ڪنهن کٿل‬
‫هن اسان کان پڇيو‪“ :‬مزور آهيو نه؟”‬
‫“مزور!”‬
‫“ها‪ ،‬مزور‪”.‬‬
‫خانڻ حيرت مان ڪجهه چوڻ تي هو‪ ،‬جو مون هڪدم کيس روڪيو ۽ جواب ڏنم‪“ :‬ها‪ ،‬اسان مزور آهيون‪”.‬‬
‫اٿو؟‪.‬‬
‫“اڄ شايد روزگار نه مليو َ‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“ڏاڍو چڱو‪ ”.‬هن جي سنهڙن چپن تي مرڪ ڦهلجي ويئي‪ .‬چيائين‪“ :‬اچو‪ ،‬اوهان کي روزري َء سان لڳايان‪”.‬‬
‫چيهي اللو َء کي چيو‪“ :‬مون اجهو هينئر قلندر کان دعا پني هئي‪ .‬اگهامي ويئي‪”.‬‬
‫ڪندن چيو‪“ :‬مزوري وٺي اڄ رات ئي ڳوٺ ورنداسين‪ .‬منهنجي ڌي َء شل جيئري هجي‪ .‬آهه‪ .‬منهنجي ڪن ۾ سور‬
‫آهي‪”.‬‬
‫االء ڪهڙو حال ٿيو هوندو‪”.‬‬
‫“ها ضرور موٽنداسين‪ ”.‬اللو َء چيو‪“ :‬منهنجي پٽ جو ِ‬
 ‫کيس دلداري ڏنم‪“ :‬وٺ ڪنجڪ ڪريم جي‪ ،‬جڳ جو والي جو‪”.‬‬
‫سنهڙو اجنبي اسان کي هڪ بلڊنگ جي سوڙهي در مان وڏي گدام ۾ وٺي ويو‪ .‬گدام بيحد وڏو‪ .‬ويڪرو ۽ ڊگهو هو‪.‬‬
‫ڇت به تمام مٿي هئس‪ .‬گدام جي هڪ ڪنڊ ۾ کوکا پيا هئا‪.‬‬
‫سنهڙي اجنبي َء چيو‪“ :‬هي کوکا هن پوئين در مان ڪڍي‪ ،‬بيٺل ٽرڪن ۾ چاڙهيو‪”.‬‬
‫سنهڙي اجنبي َء گدام جي اونداهي َء ڪنڊ ۾ هڪ در ڏانهن اشارو ڪيو‪ .‬در کليل هو‪ .‬کليل در مان ٽرڪون نظر اچي‬
‫رهيون هيون‪.‬‬
‫اسان پنجن ئي ڄڻن هڪ هڪ کوکو مٿي تي کنيو ۽ اونداهي در مان نڪري‪ ،‬ٽرڪن تائين پهتاسين‪.‬‬
‫اتي ڪندن چيو‪“ :‬منهنجي لوندڙي َء ۾ سور آهي‪ ،‬مان کوکو نٿو کڻي سگهان‪”.‬‬
‫ان وقت چيهي چيو‪“ :‬مان گڙنگ چرسي آهيان‪ .‬هنن کوکن ۾ چرس آهي‪”.‬‬
‫اسان حيرت مان ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫مولي علي َء جو‪ ،‬هنن کوکن ۾ چرس نه هجي‪ ،‬ته قلندر جو مريد سڏائڻ ڇڏي ڏيان‪ ”.‬چيهي چيو‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫“قسم آ‬
‫خانڻ چيو‪“ :‬چرس جي نيڪالي ته نه ٿي رهي آهي!”‬
‫“ير ڪنهن ڏچي ۾ نه پئجي وڃون‪ ”.‬اللو َء چيو‪.‬‬
‫اٿو جو ڀڄي جان بچايون‪ .‬پوليس ڇاپو هنيو ته سيٺ سان گڏ اسان جو به الهه‬
‫مون کيس صالح ڏني‪”:‬چڱائي ان ۾ َ‬
‫نڪري ويندو‪”.‬‬
‫سڀني ان ڳالهه تي عمل ڪيو‪ .‬اتان جو ڊوڙ پاتيسين ته ٻه ‪ -‬چار گهٽيون‪ ،‬هڪ پارڪ‪ ،‬ٻه سڙڪون ۽ هڪ ٽيڪسي‬
‫اسٽينڊ ٽپي‪ ،‬ساهه پٽيوسين‪ .‬سڀ سهڪي رهيا هئاسين‪.‬‬
‫پوء چيائين‪“ :‬تو اسان کي ذري گهٽ مصيبت ۾‬
‫خانڻ جو ساهه جڏهن جائيتو ٿيو‪ ،‬تڏهن هن مون کي گاريون ڏنيون‪ِ .‬‬
‫ڦاسايو هو‪”.‬‬
‫مون کانئن معافي گهري‪ .‬خانڻ جي حڪم تي ٻيهر سينَ هڻي پنڻ شروع ڪيون‪“ :‬نيڪ مائي‪ ،‬نيڪ بابا‪ ،‬ڏي خدا جي‬
‫راهه ۾‪”.‬‬
‫ڪندن پنهنجي ڌي َء کي ياد ڪري روئڻ لڳو‪.‬‬
‫خانڻ چيس‪“ :‬ڪندن روئڻ ڇڏ‪ .‬پنڻ تي زور رک‪”.‬‬
‫“موال سڻائي ڪندو‪ ”.‬چيهي ڳالهايو‪.‬‬
‫هڪ اونداهي گهٽي َء ۾ هڪ قداور ۽ مضبوط شخص ڏنڊو کڻي اسان جي سامهون اچي بيٺو‪ .‬اسان جو آالپ بند ٿي‬
‫ويو!‬
‫هن پڇيو‪“ :‬اڙي ڪهڙي ٽولي َء مان آهيو؟”‬
‫“ٽولي!” ۽ خانڻ پڇيو‪“ :‬ڇاجي ٽولي؟”‬
‫“پڻهين جي ٽولي‪ ”.‬هن ڏنڊو اوالريندي چيو‪“ :‬هي َء بابهين جي حد آهي‪ ،‬جو ٽپي آيا آهيو‪”.‬‬
‫“ڇا جي حد ادا‪ ”.‬خانڻ پڇيو‪.‬‬
‫“اڙي لک لعنت اٿئي‪ ”.‬هن خانڻ کي گهرڙي منهن ۾ ڀونڊو ڏنو‪“ :‬وڏا ٺڳ فقير آهيو‪ ،‬پڇو ٿا ڇاجي حد‪”.‬‬
‫ڏڪندي ڏڪندي چيم‪“ :‬سائين‪ ،‬اسان کي ڪابه خبر ڪونهي‪”.‬‬
‫ڪونهيو ته هي َء فقير بخشڻ ۽ سندس ساٿين جي حد آهي؟ هتي ڪنهن به ڌارئي فقير‬
‫َ‬ ‫“ڇا؟” هو ڏمريو‪“ :‬اها خبر به‬
‫کي اچڻ جي اجازت ڪونهي‪”.‬‬
‫چيم‪“ :‬رحم‪ .‬اسان کي ڪا خبر ڪونهي سائين‪”.‬‬
‫ـر ۾ پنڻ جي اجازت آهي‪ ”.‬هن چيو‪“ :‬هن عالئقي ۾ وڏا وڏا حاتم‬
‫ڪونهيو‪ ،‬ته هن عالئقي ۾ فقط سـ ُ َ‬
‫َ‬ ‫““ اها خبر به‬
‫رهندا آهن‪”.‬‬
‫ـر ۾ پننداسين‪ ،‬سائين‪”.‬‬
‫عرض ڪيم‪“ :‬اسان به سـ ُ َ‬
‫“وڏا ڪي گڏهه آهيو‪ ”.‬مضبوط مڙس چيو‪“ :‬هي َء حد فقير بخشڻ جي آهي‪ .‬هي سڄو شهر فقيرن جي مختلف ٽولين ۾‬
‫ورهايل آهي‪”.‬‬
‫الء‬
‫مون کيس ڳالهه سمجهائي ته اسان ڪير هئاسين ۽ ڪيئن اسٽار سرڪس جي عظيم جوڪر جو استقبال ڪرڻ ِ‬
‫پوء چيو‪“ :‬توهان سچ پچ همدري َء‬
‫شهر آندا ويا هئاسين‪ .‬هن اسان جو احوال ٻڌي اسان سان همدردي َء جو اظهار ڪيو ۽ ِ‬
‫جي الئق آهيو‪”.‬‬
‫کانئس پڇيم‪”:‬تون ڪير آهين سائين‪”.‬‬
‫هن وراڻيو‪“ :‬مان سائين بابا ٺيڪيدار آهيان‪ .‬فقيرن کان اوڳڙ ڪري‪ ،‬مٿي تائين پهچائيندو آهيان‪”.‬‬
‫کانئسن پڇيوسين‪“ :‬ڀال اسان وڃون‪ .‬سائين بابا‪”.‬‬
‫پوء وڃو‪”.‬‬
‫“اول کيسا خالي ڪريو ۽ ِ‬
‫خانڻ جهولي َء مان پيسا ڪڍي سائين بابا ٺيڪيدار کي ڏنا‪.‬‬
‫“بس!” هن رڙ ڪئي‪.‬‬
‫“سائين اسان نوان فقير آهيون‪ .‬پنجن ڇهن ڪالڪن ۾ بس ايترو ئي ڪمائي سگهيا آهيون‪”.‬‬
‫“ڪوڙا آهيو‪ .‬مان توهان جي تالشي وٺندس‪”.‬‬
‫سائين بابا ٺيڪيدار اسان جي تالشي ورتي‪ .‬جڏهن ڪجهه نه مليس تڏهن چيائين‪“ :‬ٻئي ڪنهن هنڌ پيسا ته نه لڪايا‬
‫اٿو‪”.‬‬
‫َ‬
‫“نه سائين‪ .‬اسان خانداني فقير ناهيون‪”.‬‬
‫“خانداني هجو‪ ،‬يا نه هجو‪ ،‬مون کي پيسا مٿي پڄائڻا آهن‪”.‬‬
‫“سائين اسان وٽ دمڙي به ڪونهي‪”.‬‬
‫اٿو‪ ”.‬ٺيڪيدار‬
‫“اڄ سڄو شهر توهان بيوقوف ڳوٺاڻن سان ڀرجي ويو آهي‪ .‬خيرات جو سرشتو هيٺ مٿي ڪري ڇڏيو َ‬
‫چيو‪“ :‬الهيو ڪپڙا‪”.‬‬
‫“ڇا!”‬
‫“ڇا جا پٽ‪ ،‬الهيو ڪپڙا ۽ بوٽ به‪”.‬‬
‫اسان هٻڪياسين ته هن چيو‪“ :‬الهيو الهيو‪ .‬دير نه ڪريو‪ .‬پادر نه کائو‪”.‬‬
‫قميصون الهي ٺيڪيدار کي ڏنيون سين‪.‬‬
‫چيائين‪“ :‬سٿڻون به الهيو‪ .‬۽ تون‪ ،‬اي‪ ”.‬هن چيهي ڏانهن اشارو ڪندي چيو‪“ :‬تون گوڏ الهه‪”.‬‬
‫گوڏ ۽ سٿڻون وٺندي چيائين‪“ :‬بوٽ به الهيو‪”.‬‬
‫“هي بوٽ ناهن سائين‪ ”.‬عرض ڪيم‪“ :‬هي گهيتال آهن‪ ،‬سي به ڇڳل آهن‪”.‬‬
‫“بڪ نه ڪر‪ ”.‬هن ڏنڊو اوالريندي چيو‪“ :‬الهيو‪ ،‬پير اگهاڙا ڪريو‪”.‬‬
‫گهٽي َء ۾ اوندهه هئي‪ ،‬تنهن ڪري هڪ ٻئي جي ڦڪائي ڏسي نه سگهياسين‪ .‬ٺيڪيدار اسان جا ڪپڙا ۽ گهيتال کڻي‬
‫روانو ٿي ويو‪.‬‬
‫شرم ۾ ٻڏل هئاسين‪ .‬ڪنهن کي به چـُـرڻ پـُـرڻ جي همت نه هئي‪ .‬آواز نڙي َء ۾ اٽڪي پيا هئا‪.‬‬
‫چيهي چيو‪“ :‬ير حيف آهي اسان تي‪ .‬هڪڙو ڄڻو اسان کي اگهاڙو ڪري هليو ويو‪”.‬‬
‫ان وقت ٻه ٻار پنهنجي گهر جي دري َء مان گند اڇالئڻ آيا‪ .‬اوچتو هنن جي نگاهه اسان تي پئجي ويئي‪ .‬هو دري َء وٽ‬
‫پوء هنن وٺي رڙيون شروع ڪيون‪“ :‬چريا ڙي چريا‪ ،‬چريا ڙي چريا‪”.‬‬ ‫بيهي رهيا‪ .‬اوندهه ۾ اسان ڏانهن چتائي ڏسڻ لڳا‪ِ .‬‬
‫پوء ڏسنديئي ڏسندي‪،‬‬
‫گهرن جون بتيون ٻرڻ لڳيون‪ .‬در دريون کلي پيا‪ .‬بالڪونين مان ماڻهو ڳاٽ ڪڍي نهارڻ لڳا ۽ ِ‬
‫ٻارن پٿرن‪ ،‬ٺڪرن‪ ،‬خالي دٻن ۽ پراڻن بوٽن جو وسڪارو شروع ڪري ڏنو‪ .‬ڪجهه وڏڙن به سندن ساٿ ڏنو ۽ سندن همٿ‬
‫وڌائي‪.‬‬
‫اسان هڪ ٻئي جي اوٽ ۾ ڌڪن کان بچڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئاسين‪ .‬هڪ ٺڪري چيهي کي نڪ تي لڳي ۽‬
‫چيهي جي نڪ مان رت وهڻ لڳو‪ .‬آنا ۽ ٽماٽا لڳا‪ .‬مون کي نراڙ ۾ پٿر لڳو‪ .‬رت نه وهيو‪ .‬ڊول ٿي پيو ڪندن کي پيٽ ۾ باٺو‬
‫لڳو هو ۽ هو ٻٽو ٿي ڌرتي َء تي ڪري پيو هو‪.‬‬
‫ان وقت پٽ اپٽي الريون آيون‪ ،‬اسان جي ويجهو اچي بيٺيون‪ ،‬پٿرن‪ ،‬ٺڪرن‪ ،‬لٺين ۽ باٺن جو وسڪارو بند ٿيو‪ .‬الري َء‬
‫مان وڏو مشڪرو ۽ سندس تابعدار مشڪرا لهي آيا‪ .‬مشڪرن اسان کي ڪنڌ کان وٺي الري َء ۾ چاڙهي ڇڏيو ۽ پاڻ به‬
‫چڙهي ويٺا‪.‬‬
‫وڏي مشڪري پاڙي وارن کي مخاطب ٿيندي چيو‪“ :‬اڄ سڄو شهر چرين سان ڀرجي ويو آهي‪ .‬ڄڻ چرين جو مينهن‬
‫وسيو آهي‪ .‬پر توهان هينئر آرام ڪريو‪ .‬اسان شهر جي هڪ هڪ چرئي کي گدو بندر موڪلينداسين‪.‬‬
‫پوء الري چرين جي اسپتال ڏانهن رواني ٿي ويئي‪.‬‬
‫“ ِ‬
 ‫ٽين دنيا‬

‫سواء مڪمل آهيان‪[.‬‬

‫ِ‬ ‫سواء مڪمل آهين ۽ نه مان توکان‬
‫ِ‬ ‫]تنهنجو غم‪ ،‬۽ منهنجو غم ساڳيو آهي‪ ،‬نه تون مون کان‬

‫جاء جي نهايت سوڙهي ۽ واهيات اڱڻ ۾ ويٺو هوس‪ ،‬۽ ٽئين دنيا جي‬‫مان ٽئين دنيا ۾ پنهنجي ٽئين درجي جي مسواڙي ِ‬
‫هڪ ٽئين درجي جي سياسي‪ ،‬سماجي‪ ،‬فلمي ۽ فيشني رسالي مان هڪ معمو حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هوس‪.‬‬
‫کانسواء حل ٿيڻ جوڳو نه هو‪ .‬مان معمول حل ڪري هڪ لک رپيا هٿ ڪرڻ‬ ‫ِ‬ ‫معمو مشڪل هو ۽ مشڪل ڪشا جي مدد‬
‫اء جي‬
‫جي چڪر ۾ ذري گهٽ چريو ٿي پيو هوس‪ .‬ڇت ڪتائي َء سبب مان ٽئين دنيا جي سياسي‪ ،‬سماجي‪ ،‬فلمي ۽ فيشني ج ِ‬
‫واحد ڪمري مان مون پنهنجي زال جو آواز ٻڌو‪ .‬وڏي واڪ چيائين‪ :‬ٻڌين ٿو‪”.‬‬
‫ان وقت صبح جو وقت هو‪ ،‬جمعي جو ڏينهن هو‪ ”،‬هڪ پاڙيسري ريڊيو تان اڱڻن ۽ عجيب جو ڪالم ٻڌي رهيو هو‪.‬‬
‫مون پنهنجي زال کي چيو‪“ :‬اڱڻن ۽ عجيبن کان وڌيڪ عجيب هي ُء معمو آهي‪ ،‬جيڪو حل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ مان ٽئين‬
‫دنيا کان چوٿين دنيا ڏانهن سفر ڪرڻ جا سانباها ڪري رهيو آهيان‪”.‬‬
‫نهايت ناگوار لهجي ۾ چيائين‪“ :‬معمو حل ڪندي ڪندي چريو ته نه ٿي پيو آهين‪”.‬‬
‫“ ڪجهه يقين سان چيئي نه ٿو سگهان ته چريو ٿي پيو آهيان‪ ،‬يا سڄو آهيان‪“ ”.‬چيم‪“ :‬پر‪ ،‬ياد رک بختاور‪ ،‬هي ُء‬
‫کانپوء اسان جا وار نيارا ٿي ويندا‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫معمو حل ٿيڻ‬
‫“چوان ٿي هڪدم اندر آ ُء‪ ”.‬سخت ڪاوڙ وچان دري َء مان منهن ڪڍندي چيائين‪“ :‬دودي جي نڙي َء ۾ ڪجهه اٽڪي‬
‫پيو آهي‪ .‬ڳالهائي نٿو سگهي‪”.‬‬
‫شيء تي سخت ڪاوڙ آئي‪ ،‬جيڪا بيوقت دودي جي نڙي َء ۾ اٽڪي پيئي هئي‪ .‬دودو منهنجو پٽ آهي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫مون کي ان‬
‫پنجن سالن جو آهي‪.‬‬
‫چيم‪“ :‬بختاور‪ ،‬ٽئين دنيا جي هڪ رسالي مان معمو حل ڪري رهيو آهيان‪ .‬چرچي جي ڳالهه ڪونهي‪”.‬‬
‫“پٽهين ڳالهائڻ ڇڏي ڏنو آهي‪ ”.‬منهنجي زال جيڪا مون کان ٿلهي آهي‪ ،‬رئڻهارڪي آواز ۾ چيو‪“ :‬اچي ڏسينس ته‬
‫سهي‪ .‬دودو ڳالهائي ڇو نٿو‪”.‬‬
‫“آچار کارائي ضرور سندس ٽرانسميٽر خراب ڪري ڇڏيو اٿئي‪ ”.‬معمي تي ڌيان ڏيندي چيم‪“ :‬في الحال دودو هڪ‬
‫تعالي وري ڳالهائڻ شروع ڪندو ۽‬
‫ٰ‬ ‫پوء ٽرانسميٽر ٺيڪ ٿيندس ته انشا َء هللا‬
‫هفتي تائين ڳالهائي نه سگهندو‪ .‬هفتي کن کان ِ‬
‫ابراهيم سندس والد صاحب جو نالو آهي‪ ،‬سندس والد صاحب کير جو واڙو هالئيندو آهي‪ .‬چيائين‪“ :‬دودو ست سريون‬
‫ٻڌائيندو ٿلهي محمودان کي ‪ -‬بابا ويچاري کي ڇو ٻڌائيندو!”‬
‫محموده جو نالو ٻڌي مان ڇرڪي پيس‪ .‬ٽئين دنيا جو سياسي‪ ،‬سماجي‪ ،‬فلمي ۽ فيشني رسالو عجيبن جي اڱڻ ۾ رکي‬
‫الء ڊرائينگ روم‪ ،‬ڊائينگ‬
‫جاء جي واحد ڪمري ۾ داخل ٿيس‪ ،‬جيڪو اسان ِ‬ ‫مان ٽئين دنيا ۾ مسواڙ تي ورتل ٽئين درجي ِ‬
‫روم‪ ،‬بيڊ روم‪ ،‬ڪچن ۽ باٿ روم جو ڪم ڏيندو آهي‪.‬‬
‫ڪمري ۾ داخل ٿيندي چيم‪“ :‬توکي لک دفعا چيو اٿم ته دودي کي ڪڪڙ نه کارائيندي ڪر‪ .‬نڙي َء ۾ ضرور ڪڪڙ‬
‫جي هڏي ڦاسي پئي اٿس‪ .‬ايلزبيٿ ٽيلر کي به نڙي َء ۾ ڪڪڙ جي هڏي اٽڪي پيئي هئي‪”.‬‬
‫پوء!”‬
‫“اها رن به توسان يونيورسٽي َء ۾ پڙهندي هئي ڇا!” اکيون ڦوٽاريندي چيائين‪“ :‬محمودان کان اڳ هئي‪ ،‬يا ِ‬
‫ڊڄي‪ ،‬وک کن کانئس پري ٿي بيٺم‪ .‬چيم‪“ :‬ايلزبيٿ ٽيلر انگريزي فلمن ۾ ڪم ڪندي آهي‪”.‬‬
‫دودو ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو‪.‬‬
‫وائڙو ٿي دودي ڏانهن ڏٺم‪ .‬بختاور کي چيم‪“ :‬هي َء ته کلي پيو!”‬
‫“ها‪ ،‬کلي پيو‪ ”.‬بختار چيو‪“ :‬پر ڳالهائي نٿو سگهي‪”.‬‬
‫مون دودي کان پڇيو‪“ :‬يار دودا نڙي َء ۾ ڪڪڙ جي هڏي ته نه ڦاسي پيئي اٿئي‪”.‬‬
‫بختاور چيو‪“ :‬گذريل پنجويهن ڏينهن کان گهر ۾ دال چڙهي آهي‪ .‬ڪڪڙ جي هڏي وري ڪٿان ڦاسندس!”‬
 ‫دودو وري کلڻ لڳو ‪ -‬پر عجيب نموني‪.‬‬
‫بختاور روئڻ لڳي‪.‬‬
‫“نڙي ۾ ڇا ڦاٿو اٿئي دودا؟” دودي کان پڇيم‪“ :‬يار ڳالهائين ڇو نه ٿو!”‬
‫دودو عجيب نموني کلڻ لڳو‪.‬‬
‫بختاور کي چيم‪“ :‬سمجهان ٿو‪ ،‬دودي جي نڙي َء ۾ هاٿي ڦاسي پيو آهي‪”.‬‬
‫“هاٿي!” بختاور کان رڙ نڪري ويئي‪ .‬چيائين‪“ :‬ٽئين دنيا جو معمو حل ڪندي ڪندي چريو ته نه ٿي پيو آهين!”‬
‫“اڙي سچ پچ جو هاٿي نه‪ ”.‬چيم‪“ :‬مون ڪالهه دودي کي پالسٽڪ جو هاٿي آڻي ڏنو هو‪”.‬‬
‫بختاور هيٺ جهڪي‪ ،‬هٿ وڌائي‪ ،‬کٽ هيٺان پالسٽڪ جو هاٿي ڪڍي ورتو‪ .‬چيائين‪“ :‬اچي وٺ‪ ،‬پنهنجو پالسٽڪ‬
‫جو هاٿي‪”.‬‬
‫معاملي جي نزاڪت اوچتو گنڀير ٿي ويئي‪ .‬مون دودي کي چيو‪“ :‬يار دودا تون ڳالهائين ڇو نه ٿو! فقط کلين ڇو ٿو!‬
‫۽ کلين به اهڙي نموني ٿو‪ .‬ڄڻ اسان تان ٺٺولي ڪري رهيو آهين!”‬
‫بختاور چيو‪“ :‬هڪدم دودي کي ڪنهن ڊاڪٽر ڏانهن وٺي وڃ‪”.‬‬
‫“اڄ جمعي جو ڏينهن آهي‪ ”.‬چيم‪ “ :‬جمعي بازار ۾ سڀ ڪجهه ملندو آهي‪ ،‬پر ڊاڪٽر ۽ قسمت جو حال ٻڌائڻ وارا‬
‫پروفيسر نه ملندا آهن‪”.‬‬
‫بختاور چيو‪“ :‬جمعي ڏينهن ڊاڪٽر خادم حسين منجهند تائين مريضن کي مفت ڏسندو آهي‪ ،‬۽ دوا ڏيندو آهي‪”.‬‬
‫“هو نه مفت مريضن کي ڏسندو آهي‪ ،‬۽ نه مفت دوا ڏيندو آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬ڊاڪٽر خادم حسين وڏو پلستر آهي‪ .‬هو عالج‬
‫الء ماڻهن کان پيسن بدران واعدا وٺندو آهي‪”.‬‬
‫معالجي ِ‬
‫“ڇا جا واعدا؟” بختاور پڇيو‪.‬‬
‫“ ته جڏهن به چونڊون ٿينديون‪ ،‬اسين پنهنجو ووٽ خادم حسين کي ڏينداسين ۽ مان ان قسم جو ڪوبه واعدو ڪرڻ‬
‫الء تيار نه آهيان‪”.‬‬
‫ِ‬
‫“ڇو!” بختاور اکيون ڏيکاريندي پڇيو‪“ :‬تون پنهنجو ووٽ ٿلهي محمودان کي ڏيندين!”‬
‫“ڪير محموده! ڪهڙي محموده!” مٿو کنهندي چيم‪“ :‬مان ڪنهن به محموده کي نه سڃاڻان‪”.‬‬
‫“هاڻي ٺهيو! اجايو معصومڙو نه ٿي ُء‪ ”.‬بختاور چيو‪“ :‬اهائي ٿلهي محمودان جيڪا توسان يونيورسٽي َء ۾ پڙهندي‬
‫هئي‪ ،‬۽ جنهن سان تون‪”...‬‬
‫ان کان اڳ جو بختاور پنهنجو جملو پورو ڪري‪ ،‬دودو ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو‪.‬‬
‫پوء‪ ،‬هو َء‬
‫“ٻار جي سامهون اهڙيون ڳالهيون ته نه ڪر‪ ”.‬چيم‪“ :‬محموده چونڊن ۾ حصو نه وٺندي‪ ،‬شادي ڪرڻ کان ِ‬
‫تيزي َء سان ملڪ جي آبادي َء ۾ اضافو ڪري رهي آهي‪ ،‬۽ هن وقت تائين خدا جي فضل سان پندرهن ٻار ڄڻي چڪي‬
‫آهي‪”.‬‬
‫“هو َرن چونڊن ۾ حصو وٺي يا نه وٺي‪ ،‬تون ته پنهنجو ووٽ ٿلهي محمودان کي ئي ڏيندين‪ ”.‬بختاور چيو‪“ :‬وٺي وڃ‬
‫دودي کي ڊاڪٽر خادم حسين ڏانهن جو دل ۾ قوم جو درد رکندو آهي‪”.‬‬
‫دودو وري کلڻ لڳو‪ ،‬پر بلڪل ٻئي نموني! منهنجي لون َء لون َء ڪانڊارجي ويئي‪ .‬مون بختاور کي چيو‪“ :‬مان دودي‬
‫کي ڊاڪٽر خادم حسين ڏانهن وٺي ٿو وڃان‪ .‬دودي جي حالت ڪا چڱي نه آهي‪ .‬معاملو سيريس آهي‪”.‬‬
‫دودي کي هنج ۾ کڻي مان ڊاڪٽر خادم حسين جي اسپتال پهتس‪ .‬اسپتال جي ٻاهران‪ ،‬۽ اسپتال جي اندر مريضن جو‬
‫هجوم هو‪ .‬هرڪو مريض زندهه رهڻ جي آرزو َء ۾ طرحين طرحين قسم جا واعدا ڪري رهيو هو‪.‬‬
‫الء چيو‪ .‬مان ڪرسي َء تي‬
‫ڊاڪٽر خادم حسين مون کي سڃاتو‪ ،‬۽ هٿ جي اشاري سان هڪ ڪرسي َء تي ويهڻ ِ‬
‫ويهي رهيس‪.‬‬
 ‫ڊاڪٽر خادم حسين پڇيو‪“ :‬تنهنجي انجمن جو ڪهڙو حال آهي؟”‬
‫“انجمن جي شادي ٿي ويئي آهي‪ ،‬ڊاڪٽر صاحب‪ ،‬۽ هينئر هو َء ٻن ٻارن جي ما ُء آهي‪ ”.‬مون ٿڌو ساهه کڻندي چيو‪:‬‬
‫“مون به شادي ڪري ورتي آهي‪ .‬ابراهيم کير واري جي ڌي َء سان‪ .‬هي ُء منهنجو پٽ دودو آهي‪ .‬هن جي نڙي َء ۾ ڪجهه‬
‫اٽڪي پيو آهي‪ .‬ڳالهائي نٿو سگهي‪”.‬‬
‫ڊاڪٽر خادم حسين دل آويز مرڪ منهن تي آڻيندي چيو‪“ :‬ڀا ُء‪ ،‬مان تنهنجي انجمن دال روٽي زندهه باد جي باري ۾‬
‫پڇا ڪري رهيو آهيان‪”.‬‬
‫دودو کلڻ لڳو‪.‬‬
‫کانپوء ڪلعدم‬
‫ِ‬ ‫مون کي پنهنجي غلطي َء جو احساس ٿيو‪ .‬هڪدم چيو‪“ :‬اها انجمن واليتي دالين جي قيمت معلوم ڪرڻ‬
‫ٿي ويئي آهي‪”.‬‬
‫دودو وري کلڻ لڳو‪.‬‬
‫ڊاڪٽر خادم حسين چيو‪“ :‬تنهنجو پٽ ته ڏاڍو کلڻو آهي”‬
‫“ها‪ ،‬ڏاڍوکلڻو آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬پر اڄڪلهه بولتي بند اٿس‪”.‬‬
‫دودو وري کلڻ لڳو‪.‬‬
‫“هوبهو مون تي ويو آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬مان به جڏهن پنجن سالن جو هوندو هوس‪ ،‬تڏهن ڏاڍو کلندو هوس‪ .‬هينئر مان‬
‫کلندو آهيان ته ماڻهو روئيندا آهن‪ ،‬۽ جڏهن روئيندو آهيان ته ماڻهو کلندا آهن‪”.‬‬
‫کانپوء‪ ،‬هن ٽارج ٻاري‬
‫ِ‬ ‫ڊاڪٽر خادم حسين منهنجي پٽ دودي جو معائنو ڪيو‪ .‬لوهي چمٽو دودي جي نڙي َء ۾ الهڻ‬
‫وء‬
‫کانپوء‪ ،‬هن ٽارچ ٻاري دودي جي نڙي َء جو باريڪ بيني َء سان جائزو ورتو‪ .‬ڪافي دير کانپ ِ‬
‫ِ‬ ‫دودي جي نڙي َء ۾ الهڻ‬
‫ڊاڪٽر خادم حسين چيو‪“ :‬تنهنجي پٽ جي نڙي َء ۾ ڪجهه به ڦاٿل نه آهي‪”.‬‬
‫دودو ٽهڪ ڏيئي کلي پيو‪ .‬ڊاڪٽر خادم حسين کي دودي جو کلڻ پسند نه آيو‪ .‬مون کان پڇيائين‪“ :‬تنهنجو پٽ ٺٺولي‬
‫پيو ڪري ڇا!”‬
‫چيم‪“ :‬مان سمجهان ٿو‪ ،‬دودو تاريخ تان ٺٺولي ڪري رهيو آهي‪”.‬‬
‫“تون پنهنجي پٽ کي وٺي وڃ‪ ”.‬ڊاڪٽر خادم حسين چيو‪“ :‬تنهنجو پٽ بلڪل ٺيڪ ٺاڪ آهي‪”.‬‬
‫چيم‪“ :‬منهنجو پٽ فقط ٺاڪ آهي! ٺيڪ نه آهي‪”.‬‬
‫“نيڪسٽ‪ ”.‬ڊاڪٽر خادم حسين اشاري سان ٻئي مريض کي سڏ ڪيو‪.‬‬
‫دودي کي هنج ۾ کڻي‪ ،‬ڊاڪٽر خادم حسين جي اسپتال مان مايوس ٿي ٻاهر نڪتس‪ .‬اسپتال جي ٻاهران وليداد عرف‬
‫ولو ملي ويو‪ .‬هن مون کان حال احوال ورتو‪ .‬ڪو وٺيس‪ ،‬يا نه وٺيس وليداد عرف ولو مشورا جام ڏيندو آهي‪ .‬چيائين‪“ :‬تون‬
‫پنهنجي پٽ کي ڪنهن ماهر نفسيات ڏانهن وٺي وڃ‪ .‬مون کي ته تنهنجو پٽ نفسياتي مريض ٿو لڳي‪”.‬‬
‫دودي هٿ وڌائي وليداد عرف ولو َء جي ٺوڙهه تي ٺونگو هنيو‪.‬‬
‫“تنهنجو پٽ بدتميز قسم جو نفسياتي مريض آهي‪ ”.‬وليداد عرف ولو َء چيو‪“ :‬هن کي هڪدم ماهر نفسيات ڏانهن وٺي‬
‫وڃ‪”.‬‬
‫الء مون وٽ ڪجهه نه آهي ‪ -‬نه دمڙي‪ ،‬نه چمڙي‪”.‬‬
‫چيم‪“ :‬ماهر نفسيات کي ڏيڻ ِ‬
‫“ڪا وڏي ڳالهه ڪونهي‪ ”.‬وليداد عرف ولو َء چيو‪“ :‬تون پنهنجي بدتميز پٽ کي دماغي مرضن جي ڊاڪٽر‪ ،‬ڊاڪٽر‬
‫عبدالجبار ڏانهن وٺي وڃ‪ .‬تازو تازو آمريڪا مان ڊاڪٽر ڪري آيو آهي‪ .‬دماغي ۽ نفسياتي مريضن جو انتظار ڪندي‬
‫ڪندي ويچارو پاڻ به نفسياتي مريض ٿي پيو آهي‪”.‬‬
‫چيم‪“ :‬پر‪ ،‬في ته وصول ڪندو هوندو‪”.‬‬
‫الء مريضن جو‬
‫“اهو ئي ته ڪمال آهي‪ ،‬جو في نه وٺندو آهي‪ ”.‬وليداد عرف ولو َء چيو‪“ :‬هو پنهنجو علم آزمائڻ ِ‬
‫منتظر رهندو آهي‪ -‬۽ في وٺڻ بدران مريضن کي ويندي مهل ٻه ٽي رپيا خرچي ڏيئي ڇڏيندو آهي‪”.‬‬
‫دماغي ۽ نفسياتي مرضن جي ڊاڪٽر‪ ،‬ڊاڪٽر عبدالجبار جو ڏس پتو وٺي‪ ،‬دودي کي هنج تي کڻي‪ ،‬مان سڌو ڊاڪٽر‬
‫عبدالجبار جي اسپتال پهتس‪ .‬هو ڏسڻ ۾ ٺاهوڪو جوان هو‪ ،‬پر پيٽ ڪم خراب ڪري وڌو هوس‪ .‬سندس پيٽ بيحد وڏ هو ۽‬
‫مٿي جا چڱا چوکا وار کٿل هئس‪ .‬نهايت تفصيل سان مون عبدالجبار کي دودي جي باري ۾ ٻڌايو‪ ،‬ته ڪيئن هو ڳالهيون‬
‫ڪندو هو ‪ -‬ٺٺوليون ڪندو هو ‪ -‬کنڊين عورتن جي اَهل ڪندو هو ‪ -‬پنهنجي ناني ابراهيم کير واري سان ته بنهه نه ٺهندو‬
‫هو ‪ -‬سندس نڪ ۾ دم ڪندو هو ‪ -‬پر اڄ صبح کان خاموش ٿي ويو آهي ‪ -‬بولتي بند اٿس‪ .‬بس کلڻ تي زور اٿس‪.‬‬
‫دودو‪ ،‬ڊاڪٽر عبدالجبار جي بيحد وڏي پيٽ ڏانهن ڏسي کلڻ لڳو‪.‬‬
‫عبدالجبار ڏاڍي پاٻوهه مان دودي کان پڇيو‪“ :‬يار‪ ،‬ڪيئن آهين؟”‬
‫دودي وات کولي‪ ،‬آڱر سان پنهنجي وات ڏانهن اشارو ڪيو‪.‬‬
‫عبدالجبار مون کان پڇيو‪“ :‬ڇا ننڍپڻ ۾ دودي کي ڪو سخت ذهني صدمو پهتو هو‪”.‬‬
‫ڪهڙي قسم جو صدمو!” مون عبدالجبار کان پڇيو‪.‬‬
‫ڊاڪٽر عبدالجبار چيو‪“ :‬ڪو اهڙو صدمو‪ ،‬جيڪو دودي جي تحت الشعور مان ٿيندو سندس الشعور ۾ شامل ٿي ويو آهي‪”.‬‬
‫“مان دودي جي تحت الشعور ۽ الشعور کان بنهه بي خبر آهيان‪ ”.‬چيم‪“ ،‬مون کي فقط ايتري خبر آهي ته منهنجو پٽ‬
‫ڏاڍو باشعور آهي‪”.‬‬
‫چيم‪“ :‬منهنجو پٽ ٽيليويزن تي سگريٽ جي اشتهار ۾ سيٽسفيڪشن سان نظر ايندڙ ڇوڪري َء تي عاشق ٿي پيو‬
‫آهي‪”.‬‬
‫دودو هاڪار ۾ مٿو ڌوئڻ لڳو‪.‬‬
‫ڊاڪٽر پڇيو‪“ :‬ڇا تنهنجو پٽ ان ڇوڪري َء سان شادي َء جو خواهشمند آهي؟”‬
‫چيم‪“ :‬شايد ها‪”.‬‬
‫ڊاڪٽر پڇيو‪“ :‬هڪ سخت ۽ جابر پي ُء وانگر ڇا تون ان شادي َء جي حق ۾ نه آهين!”‬
‫“منهنجي حق ۾ هئڻ‪ ،‬يا نه هئڻ جو مسئلو نه آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬اها شادي نه ٿي سگهندي‪”.‬‬
‫“ڇو نه ٿي سگهندي!” ڊاڪٽر ڇڙٻ ڏيندي مون کان پڇيو‪.‬‬
‫مون دودي ڏانهن ڏسندي چيو‪“ :‬دودو هينئر پنجن سالن جو آهي‪ .‬دودو جڏهن شادي َء الئق ٿيندو‪ ،‬تڏهن سيٽسفيڪشن‬
‫واري ڇوڪري پوڙهي کک ٿي چڪي هوندي‪ ،‬۽ سنڌن جي سور ۽ مٺن پيشابن جي مرض ۾ مبتال هوندي ‪ -‬يا ان وقت تائين‬
‫وڃي مالڪ حقيقي کي ملي هوندي‪”.‬‬
‫کانپوء هن پڇيو‪“ :‬هي ُء جڏهن ننڍو هو‪ ،‬تڏهن سندس‬
‫ِ‬ ‫آء سي!” ڊاڪٽر جبار سوچ ۾ پئجي ويو‪ .‬ڪجهه دير‬
‫“اوه! ِ‬
‫ماٽيجي ما ُء جو ساڻس ڪهڙي قسم جو رويو هوندو هو‪”.‬‬
‫“هي ُء ته هينئر به ننڍڙو آهي‪ -‬فقط پنجن سالن جو آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬هن جي ما ُء ابراهيم کير واري جي ڌي َء آهي‪.‬‬
‫الء ماٽيجي ما ُء ڪٿان ايندي!”‬
‫ابراهيم کير واري جي ڌي َء جي مرڻ جو ته سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي‪ .‬دودي ِ‬
‫دودو ڏاڍي زور سان کلڻ لڳو ۽ کلي کلي کير ٿي پيو‪.‬‬
‫عبدالجبار جي منهن تي گهنڊ پئجي ويو‪ .‬هن غور سان دودي ڏانهن ڏسندي پڇيو‪“ :‬هي ُء ڪٿي ڪو ڄامڙو پوڙهو ته‬
‫نه آهي‪ ،‬جيڪو ناڪام محبت جا صدما سهندي تحت الشعور ۽ الشعور جي ڪشمڪش ۾ مبتال ٿي ويو آهي!”‬
‫جهٽ ڏيئي مون دودي کي کڻي ورتو‪ .‬ان کان اڳ جو ڊاڪٽر عبدالجبار جي اسپتال مان نڪري وڃان‪ .‬ڊاڪٽر‬
‫عبدالجبار منهنجي کيسي ۾ ڏهن رپين جو نوٽ وجهي ڇڏيو‪.‬‬
‫پوء‪ ،‬هيڏانهن هوڏانهن ڀٽڪندي‬
‫دودي کي هنج ۾ کڻي‪ ،‬مايوسي َء جي عالم ۾ مان هيڏانهن هوڏانهن ڀٽڪندو رهيس‪ .‬۽ ِ‬
‫شيء ڦاٿل رهي ۽ هن‬
‫ِ‬ ‫بي انداز ڏينهن گذري ويا‪ ،‬۽ بي انداز راتيون گذري ويون‪ .‬دودي جي نڙي َء ۾ بدستور ڪا پراسرار‬
‫جو ڳالهائڻ بند رهيو‪ .‬بظاهر کيس ڪابه تڪليف نه هئي‪ ،‬بس‪ ،‬هن ڳالهائڻ ڇڏي ڏنو هو‪ .‬دودي جي خاموشي َء سبب مان‬
‫پريشان رهڻ لڳس‪.‬‬
‫هڪڙي ڏينهن منهنجي پهلوان سهري‪ ،‬ابراهيم کير واري چيو‪“ :‬اڙي ڀوال‪ ،‬بيمار ڇو ٿي پيو آهين! ڪهڙي وڏي‬
‫ڳالهه آهي جو پٽهين ڳالهائڻ ڇڏي ڏنو آهي‪”.‬‬
‫پوء راڳ درٻاري َء جو وڏو ڳائڻو ڪيئن ٿي سگهندو!”‬
‫“تمام وڏي ڳالهه آهي‪ ،‬بابا سائين‪ ”.‬چيم‪“ :‬ڳالهائيندو نه‪ ،‬ته ِ‬
‫“اڙي ڀوال‪ ،‬دودي کي ميراثي ڪندين ڇا!” منهنجي سهري الر ڪندي پڇيو‪“ :‬پٽ کي ڳائڻ وڄائڻ ۾ هڻندي ڇا!”‬
‫“ڳائڻ وڄائڻ‪ ،‬نه سائين بابا‪ ”،‬چيم‪“ :‬مان دودي کي فقط راڳ درٻاري َء جي تربيت ڏياريندس‪”.‬‬
‫منهنجي سهري کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي‪ .‬چيائين‪“ :‬اڙي ڀوال‪ ،‬مٿو ته جائيتو اٿئي!”‬
‫کانسواء دنيا ۾ ترقي ڪري نه سگهندو‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“منهنجو مٿو جائيتو آهي‪ ،‬سائين بابا‪ ”.‬چيم‪“ :‬دودو راڳ درٻاري َء‬
‫“وڏو ٿي ڦاڙها ماريندو ڇا؟” منهنجي سهري پڇيو‪.‬‬
‫“جيستائين دودو وڏو ٿيندو‪ ،‬تيستائين ملڪ مان ڦاڙها ختم ٿي ويندا‪ ”.‬چيم‪“ :‬تڏهن دودو پاڻ ڦاڙهو ٿي پوندو ۽‬
‫الء کيس راڳ درٻاري ڳائڻو پوندو‪”.‬‬
‫شڪاري َء کان جان بچائڻ ِ‬
‫منهنجو سهرو‪ ،‬ابراهيم کير وارو‪ ،‬کير جو دٻو کڻي‪ ،‬مون کي گهٽ وڌ ڳالهائيندو هليو ويو‪.‬‬
‫الء توکي راڳ درٻاري َء جو فنڪار ٿيڻو‬
‫مون دودي کي پيار ڪندي چيو‪“ :‬پيارا پٽ دودا‪ ،‬ٽئين دنيا ۾ زندهه رهڻ ِ‬
‫الء دنيا ۾ جيئڻ ممڪن نه آهي‪”.‬‬
‫کانسواء اسان جهڙن انسانن ِ‬
‫ِ‬ ‫پوندو‪ .‬اهو الزمي آهي‪ .‬هينئر‪ ،‬راڳ درٻاري َء‬
‫دودو کلڻ لڳو‪.‬‬
‫پوء‪ ،‬دودي جي خاموشي َء جي خبر اوڙي پاڙي ۾ پکڙجي ويئي‪ .‬ڪجهه کک ڪراڙين‪ ،‬جن کي وات ۾ ڏند نه هو‪،‬‬‫“ ِ‬
‫شيء اٽڪائي‪ ،‬سندس ڳالهائڻ بند‬
‫ِ‬ ‫فتوي ڏيندي چيو ته دودي تي جن جو واسو آهي‪ ،‬۽ جنات سندس نڙي َء ۾ ڪا پراسرار‬
‫ٰ‬
‫ڪري ڇڏيو آهي‪.‬‬
‫پاڙي جي کنڊين پوڙهين جي صالح تي مان دودي کي هڪ بنگالي پروفيسر ڏانهن وٺي ويس‪ ،‬جنهن جو جنن سان‬
‫سڌو ۽ اڻسڌو واسطو هو‪ .‬بنگالي پروفيسر سنهڙو سيپڪڙو هو‪ ،‬۽ هوبهو سڪل ڇوهاري جهڙو نظر پئي آيو‪ .‬مون کان‬
‫کانپوء هن دودي کي هڪ ميز تي سمهاري ڇڏيو ۽ سمجهه کان ٻاهر جمال وات مان ڪڍڻ‬
‫ِ‬ ‫دودي متعلق سربستو احوال وٺڻ‬
‫معني جمال وات مان‬
‫ٰ‬ ‫بي‬ ‫هو‬ ‫وجهي‬ ‫اکيون‬ ‫۾‬ ‫اکين‬ ‫جي‬ ‫دودي‬ ‫ڪڏهن‬ ‫۽‬ ‫ڪري‪،‬‬ ‫ڏانهن‬ ‫آسمان‬ ‫لڳو‪ .‬اوچتو‪ ،‬ڪڏهن ٻانهون‬
‫ڪڍندو رهيو‪.‬‬
‫بنگالي پروفيسر جون حرڪتون ڏسي دودو ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو‪.‬‬
‫کانپوء‪ :‬تنهنجي پٽ تي ڪوهه ڪاف جي هڪ پري عاشق ٿي پيئي آهي‪ .‬هن پنهني‬
‫ِ‬ ‫بنگالي پروفيسر جنتر منتر پڙهڻ‬
‫مٺ تنهنجي پٽ جي نڙي َء ۾ وجهي ڇڏي آهي‪”.‬‬
‫“وڏي ڪا بيوقوف آهي‪ ،‬ڪوهه ڪاف جي پري!” چيم‪“ :‬مون کي ڇڏي منهنجي پٽ تي عاشق ٿي پيئي آهي!”‬
‫“اها ڪا چرچي جهڙي ڳالهه نه آهي‪ ”.‬بنگالي پروفيسر چيو‪“ :‬ڪجهه پريون اصل ۾ جنن کان وڌيڪ خطرناڪ‬
‫هونديون آهن‪”.‬‬
‫چيم‪“ :‬پر دنيا جي ڪابه پري ابراهيم کير واري جي ڌي َء کان وڌيڪ خطرناڪ نه هوندي‪”.‬‬
‫بنگالي پروفيسر پڇيو‪“ :‬ابراهيم کير واري جي ڌي َء ڪير آهي‪ ،‬۽ تنهنجو هن سان ڪهڙو تعلق آهي؟”‬
‫“ابراهيم کير واري جي ڌي َء منهنجي زال آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬هو َء منهنجي پٽ دودي جي ما ُء آهي‪ .‬پروفيسر صاحب‪ ،‬دنيا‬
‫جي ڪابه پري ابراهيم کير واري جي ڌي َء جي پٽ تي قبضو ڪري نه سگهندي‪”.‬‬
‫بنگالي پروفيسر سان وڌيڪ مٿو مارڻ بيڪار سمجهيم‪ .‬دودي کي هنج تي کڻي سندس آفيس مان نڪري ويس‪.‬‬
‫پوء ڪنهن ٻڌايو ته شهر ۾ هڪ درويش آيو آهي‪ ،‬جيڪو دلين جي راز تان پردو کڻندڙ‪ ”،‬ماضي‪ ،‬حال ۽ مستقبل تي‬
‫ِ‬
‫دسترس رکندڙ آهي ‪ -‬پهتل‪ ،‬۽ هللا لوڪ شخص آهي‪ .‬مان دودي کي درويش ڏانهن وٺي ويس‪.‬‬
‫درويش جون اکيون بند هيون‪ .‬هو گهري سوچ ۾ گم هو‪ .‬معتقد ۽ سوالي ڪنڌ جهڪائي خاموش بيٺا هئا‪.‬‬
‫کانپوء درويش اکيون کوليون ۽ پنهنجيون نگاهون دودي جي چهري تي اٽڪائي ڇڏيون‪ .‬دودي تان‬
‫ِ‬ ‫ڪجهه دير‬
‫نگاهون پري ڪندي‪ ،‬۽ مون ڏانهن ڏسندي درويش چيو‪“ :‬تنهنجو پٽ سڄي عمر هڪ عورت جي چاهت ۾ ڦٿڪندو رهندو‪،‬‬
‫پر ان عورت سان پنهنجي بيپناهه محبت جو اظهار ڪري نه سگهندو‪”.‬‬
‫پوء درويش ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫مون تعجب وچان اول دودي ڏانهن‪ ،‬۽ ِ‬
‫“تنهنجو پٽ ڪل جڳ ۾ عشق جو امام ٿيندو‪ ”.‬درويش چيو‪“ :‬هو سڄي عمر فرهاد وانگر خوابن جا ٽڪر ڪٽيندو‬
‫پر تعبيرن ۾ پنهنجي شيرين کي حاصل ڪري نه سگهندو‪”.‬‬
‫مون ڏٺو‪ ،‬دودو تمام غور سان درويش جون ڳالهيون ٻڌي رهيو هو‪.‬‬
‫ـر تنهنجي پٽ جي وجود ۾ سنگيت جي ڪائنات کي جنم ڏيندا‪ ،‬پر پيار جا گيت سندس چپن تي‬
‫درويش چيو‪“ :‬ست سـ ُ َ‬
‫اچڻ کان اڳ خاموش ٿي ويندا‪”.‬‬
‫مون کي ڏاڍو ڏک ٿيو‪ .‬مون دودي کي هنج ۾ کڻي پيار ڪيو‪.‬‬
‫مون درويش کان پڇيو‪“ :‬پر هن ڳالهائڻ ڇو ڇڏي ڏنو آهي؟”‬
‫کانپوء هن منهن مٿي ڪيو ۽ چيو‪“ :‬تنهنجو پٽ جڏهن جوان‬
‫ِ‬ ‫درويش پنهنجو منهن مونن ۾ وجهي ڇڏيو‪ .‬ڪجهه دير‬
‫ٿيندو‪ ،‬تڏهن دنيا جو رنگ ڍنگ نرالو هوندو‪ .‬هو معاشري جي روش مطابق ڪوڙ جا ڪوٽ کڙا ڪري نه سگهندو‪ .‬هو‬
‫ڪوڙ کي سچ‪ ،‬اوندهه کي روشني ۽ ظلم کي انصاف چئي نه سگهندو‪”.‬‬
‫مون وائڙو ٿي دودي ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫درويش ٻانهون وڌائي دودي کي منهنجي َء هنج مان کڻي ورتو‪ .‬هن دودي کي پيار ڪيو‪ .‬دودو خاموشي َء سان درويش‬
‫ڏانهن ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫دودي کي منهنجي هنج ۾ ڏيندي‪ ،‬درويش چيو‪“ :‬تنهنجي پٽ پيار جي پيالي مان خاموشي َء ۽ صبر جي زهر جو ڍڪ‬
‫ڀري ورتو آهي‪ .‬هو سڄي عمر صبر جي عالمت ٿي جيئندو‪ ،‬۽ خاموش رهندو‪”.‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 7:13 PM 0 comments‬‬

‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫پڙالء‬
‫پڙال ُء‬

‫هال خالي ٿي ويو‪ .‬هال جون بتيون وسامي ويون ۽ در بند ٿي ويا‪ .‬اسٽيج مئنيجر ڪجهه ضروري ۽ قيمتي سامان‬
‫کانپوء‪ ،‬نه هال ۾ ۽ نه اسٽيج تي ڪو پاڇو رهيو‬
‫ِ‬ ‫کڻائي ۽ اسٽيج تي آخري نگاهه وجهي‪ ،‬هليو ويو‪ .‬اسٽيج ‪ -‬مئنيجر جي وڃڻ‬
‫ُ‬
‫۽ نه ڪنهن آواز جو پڙال ُء ٿيو‪ .‬اڳ جتي زندگي َء جي زهريلي وجود جو نقل ڪيو ويو هو‪ ،‬اتي خاموشي هئي‪ .‬آواز ڀتين‬
‫سان مٿو هڻي ماٺ ٿي ويا هئا‪ .‬زندگي موڪالئي ويئي هئي‪.‬‬
‫ٿياسافيڪل هال جو ڪراڙو چوڪيدار‪ ،‬هال جا در بند ڪري‪ ،‬اسٽيج جا چار ڏاڪا چڙهي‪ ،‬پردو هٽائي اونداهي‬
‫اسٽيج تي داخل ٿيو‪ .‬گهگهه اوندهه ۾ هن ٽارچ بتي ٻاري اسٽيج جو جائزو ورتو‪ .‬اسٽيج تي جهوپڙي َء جو سيٽ لڳل هو‪.‬‬
‫ٽارچ بتي َء جا سڌا ڪرڻا دائرو ٺاهي‪ ،‬جهوپڙي َء ۽ جهوپڙي َء ۾ ٽڙيل پکڙيل سامان جو جائزو وٺي‪ ،‬اسٽيج کان ٻاهر نڪري‬
‫ويا‪.‬‬
‫چوڪيدار ٽارچ جي روشني َء ۾ سامان کان بچندو‪ ،‬ڪاٺ جي اسٽيج تي پنهنجي لوڙهه سان آواز ڪندو‪ِ ،‬ونگ مان‬
‫نڪري‪ ،‬ميڪ اپ روم وٽ آيو‪ .‬ميڪ اپ روم جو در کليل هو‪ .‬هن ٽارچ جي روشني ميڪ اپ روم ۾ وڌي‪ .‬ميڪ اپ روم‬
‫جي پرين َء ڪنڊ ۾ هڪ شخص آرام ڪرسي َء تي ويٺو هو‪ .‬سندس پير سامهون رکيل پالسٽڪ جي واڻيل ڪرسي َء تي رکيا‬
‫هئا‪ .‬هن جون اکيون بند هيون‪ .‬ڪنڌ جهڪيل هوس‪ .‬کاڏي سيني سان لڳي رهي هيس‪ .‬کيس معمولي قسم جا خاڪي ڪپڙا‬
‫پيا هئا‪ .‬پيرن ۾ سادو چمپل هوس‪ ،‬جيڪو هن الٿو نه هو ۽ چمپل سوڌو پير ڪرسي َء تي رکي ويٺو هو‪ .‬چوڪيدار جي ٽارچ‬
‫جا ڪرڻا جڏهن سندس منهن تي پيا‪ ،‬ته هن منهن مٿي ڪري‪ ،‬اکيون کولي‪ ،‬روشني َء ڏانهن نهاريو‪ .‬سندس منهن تي جهريون‬
‫هيون‪ .‬اکيون وڏيون‪ ،‬غمناڪ ۽ ذهين هيس‪ .‬سندس پيشاني ويڪري هئي ۽ اڇا ‪ -‬ڪارا وار اچي پياني َء تي پيا هئس‪.‬‬
‫سندس رنگ ڪڻڪ رنگو هو‪ ،‬۽ جيتوڻيڪ ويٺو هو‪ ،‬پر تڏهن به قد ‪ -‬بت جو ڀريل ۽ طاقتور نظر اچي رهيو هو‪ .‬سندس‬
‫عمر پنجاهه ‪ -‬پنجونجاهه جي لڳ ڀڳ هئي‪.‬‬
‫“ساجن بابو!”‬
‫چوڪيدار جو آواز ٻڌي‪ ،‬ساجن ڪرسي َء تان اٿيو ۽ ڪلي َء تان ڪوٽ الهي‪ ،‬ڪلهي تي رکي‪ ،‬ميڪ اپ روم جي‬
‫وڏي آئيني جي سامهون اچي بيٺو‪ .‬اوندهه ۾ سندس اڻچٽو عڪس هن وانگر ئي مبهم ۽ گم سم هو‪.‬‬
‫“سڀ وڃي چڪا آهن‪ ،‬ساجن بابو‪”.‬‬
‫ساء‬
‫پوء ٿڪل ٻرانگهن سان ميڪ اپ روم مان نڪري‪ ،‬پنهنجي ِ‬ ‫هن منهن ورائي ڪراڙي چوڪيدار ڏانهن ڏٺو‪ِ .‬‬
‫پوء در وٽ چوڪيدار جي ڪلهي تي هٿ رکندي‪ ،‬ڳوري آواز ۾ چيائين‪“ :‬اسان به هليا‬
‫ورجايائين‪ .‬سڀ وڃي چڪا آهن‪ِ .‬‬
‫وينداسين‪ ،‬الال‪”.‬‬
‫چوڪيدار ميڪ اپ روم جو در بند ڪري ڇڏيو‪ .‬ساجن هٿ وڌائي فٽ الئيٽ جون بتيون ٻاري ڇڏيون ۽ اوچتو‪،‬‬
‫سمورو اسٽيج روشن ٿي ويو‪ .‬هو آهستي آهستي هلندو‪ِ ،‬ونگ مان نڪري‪ ،‬اسٽيج تي تيز روشنين جي سامهون اچي بيٺو‪.‬‬
‫چوڪيدار ِونگ مان ڏانهنس ڏسي رهيو هو‪.‬هن ڳوري ۽ ٿڪل آواز ۾ چوڪيدار کي چيو‪“ :‬پردو هٽائي ڇڏ‪ ،‬الال‪”.‬‬
‫چوڪيدار سئيچ ‪ -‬بورڊ وٽ پردي جي پلي َء کي ڦيرائي‪ ،‬اسٽيج جي آڏو پردو هٽائي ڇڏيو‪ .‬ساجن ٻه ‪ -‬چار وکون کڻي‪،‬‬
‫پوء ائين‬
‫جاء تي ڄمي ويو‪ .‬نگاهون هال جي وچين سيٽن تي کپائي ڇڏيائين‪ِ .‬‬ ‫فٽ‪ -‬الئيٽ جي عين مٿان وڃي بيٺو‪ .‬پنهنجي َء ِ‬
‫جاء تي بيٺل رهيو‪ -‬ڄڻ پٿر جو بت هو‪.‬‬
‫ئي‪ ،‬ڪيتري َء دير تائين‪ ،‬هو پنهنجي ِ‬
‫“الال‪ ”.‬ساجن اسٽيج تان ڳالهايو‪ ،‬پر منهن ورائي اللي ڏانهن نه ڏٺائين‪.‬‬
‫اللو ونگ وٽ اچي بيهي رهيو‪.‬‬
‫“اڄ هيرو کي زبردست اوويشن )‪ (Ovation‬ملي هئي نه‪ ،‬الال‪”.‬‬
‫“ها‪ ،‬ساجن بابو‪”.‬‬
‫““ الال‪ ”.‬هن اوچتو ڦيرو کاڌو‪ .‬اکين ۾ غير معمولي ظهور هيس‪ .‬آواز وڏو‪ ،‬گرجدار ۽ ڳورو ٿي ويس‪ .‬چيائين‪““ :‬‬
‫ياد اٿئي‪ ،‬الال‪ ،‬اڄ کان پنجويهه‪-‬ٽيهه سال اڳ جڏهن مان اسٽيج تي ايندو هوس‪ ،‬تڏهن اوويشن جو ڇا حال هوندو هو!”‬
‫“هال تاڙين جي آواز سان ڦاٽڻ لڳندو هو‪ ”.‬چوڪيدار جي ڪراڙين اکين ۾ ماضي َء جا پاڇا موٽڻ لڳا‪“ :‬تڏهن‪ ،‬ساجن‬
‫الء بيچين رهندا هئا‪ .‬ٻه ‪ -‬ٻه ڪالڪ اڳ اچي اسٽيج جي پويان اوهان کي ڏسندا‬
‫بابو‪ ،‬ماڻهو توهان جي هڪ جهلڪ ڏسڻ ِ‬
‫هئا‪ .‬توهان سان هٿ مالئي‪ ،‬فخر محسوس ڪندا هئا‪”.‬‬
‫“پر ڇا مليو؟ هڪ گهڙي َء جي خوشي! هڪ لمحي جي خوشي! جر جو ڦوٽو ‪ ....‬لهر جو لوڏو‪ ”.....‬ساجن خالي‬
‫سيٽن ڏانهن ڏسندي چيو‪“ :‬پر تڏهن به‪ ،‬الال‪ ،‬مان جڏهن به ماضي َء ڏانهن نهاريندو آهيان‪ ،‬جڏهن به گذريل وقت کي‬
‫ورجائيندو آهيان‪ ،‬تڏهن دل جي اوندهه ۾ روشني َء جو ڪو ڀٽڪيل ڪرڻو ڀلجي ايندو آهي ۽ موٽي ويندو آهي‪”.‬‬
‫“هن اسٽيج تي مون هزارين ڊراما ڏٺا آهن‪ ،‬ساجن بابو‪ ”.‬چوڪيدار چيو‪“ :‬پر جيڪو لطف پنجويهه ‪ -‬ٽيهه سال اڳ‬
‫ايندو هو‪ ،‬اهو هينئر نه رهيو آهي‪”.‬‬
‫“ڌرتي َء جي اسٽيج تي اڄڪلهه هڪ هيبتناڪ ڊرامو هلي رهيو آهي‪ ،‬الال‪ ”.‬ساجن ِونگ ڏانهن ڏسندي چيو‪“ :‬موت‪،‬‬
‫ظلم ۽ عذاب جو ڊرامو! فن ڪٿي آهي؟ فنڪار ڪٿي آهن؟ اڄ جو فن الڪب ۾ آهي‪ ،‬جيل ۾ آهي‪ ،‬جنگ جي ميدان ۾ آهي‪”.‬‬
‫ساجن جو آواز خالي هال ۾ گونجندو رهيو‪ .‬ساجن پنهنجو اوپرو آواز ٻڌندو رهيو‪.‬‬
‫“ساجن بابو‪”.‬‬
‫“جي‪”.‬‬
‫“مون کي اوهان جو اُهو ڊرامو به ياد آهي‪ ،‬جنهن ۾ توهان اسٽيج تي روئي پيا هئا‪”.‬‬
‫پوء مان ميڪ اپ روم ۾ اچي رنو هوس‪ .‬ايترو‬
‫“ها‪ ،‬الال‪ ،‬مون کي به ياد آهي‪ ”.‬ساجن جو آواز ڀرجي ويو‪“ .‬ان کان ِ‬
‫رنو هوس‪ ،‬جو اڄ تائين ٻيهر روئي نه سگهيو آهيان‪”.‬‬
‫خاموشي ڇانئجي ويئي‪.‬‬
‫“الال‪”.‬‬
‫“جي‪”.‬‬
‫“فٽ‪ -‬الئيٽ جون بتيون وسائي ڇڏ‪ ،‬الال‪”.‬‬
‫خاموشيء ۾ گم ٿي ويو‪ .‬اوندهه زمان ۽ مڪان‬
‫ِ‬ ‫اللي فٽ‪ -‬الئيٽ جون بتيون وسائي ڇڏيون ۽ سمورو هال تاريڪي َء ۽‬
‫جي احساس کي مٽائي ڇڏيو‪.‬‬
‫سمورو هال تاڙين جي ڦهڪي سان لڏڻ لڳو‪ .‬سوين هزارين آواز ۽ سوين آوازن جا پڙاڏا‪ ،‬سمنڊ وانگر بي انت‪ ،‬هوا‬
‫وانگر اڻڏٺا پر چٽا‪ ،‬شعور جي وهڪري سان وهندا ويا‪ .‬ساجن! ساجن! ساجن‪ ،‬توهان سان ڪا ڇوڪري ملڻ چاهي ٿي‪،‬‬
‫چوي ٿي‪ ،‬توهان ۾ ڪم اٿس‪ .‬نه نه‪ .‬ساجن ڪنهن سان نه ملندو‪ .‬تاڙيون! تاڙيون! ساڳي ڇوڪري ساجن سان ملڻ چاهي‬
‫ٿي‪ ،‬چوي ٿي‪ ،‬کيس ساجن ۾ ضروري ڪم آهي ۽ سندس نالو الماس آهي‪ .‬الماس! الماس‪ .‬ها‪ ،‬ها‪ .‬مان کيس ملندس‪ .‬هيئن‬
‫ڪر‪ ،‬الماس کي اسٽيج جي پويان‪ ،‬مئنيجر جي آفيس ۾ وٺي اچ‪ .‬تاڙيون! تاڙيون! مهرباني‪ ،‬مهرباني‪ ،‬ڪيئن‪ ،‬ڊرامو پسند‬
‫آيئه‪ ،‬الماس؟ ڊرامو توکي پسند آيو‪ ،‬ان کان وڌيڪ چئه‪ .‬مون کي چاهين ٿو نه عزيز؟ ها الماس‪ ،‬منهنجي تقدير‪ ،‬منهنجو‬
‫پوء اڄ توکي فيصلو ڪرڻو پوندو ته تون عزيز ٿي رهڻ چاهين‬ ‫نصيب‪ ،‬منهنجي ڪاميابي تون آهين الماس‪ ،‬تون آهين‪ .‬ته ِ‬
‫ٿو‪ ،‬يا ساجن‪ .‬الماس! ها عزيز‪ .‬اڄ مون سان بابا‪ ،‬چاچا‪ ،‬اما ۽ اسان جي خاندان جا ڪيترائي ڀاتي ڊرامو ڏسڻ آيا آهن‪ .‬بابا‬
‫صفا چيو آهي ته جيستائين تون ڊراما لکندين ۽ ڊرامن ۾ ڪم ڪندين‪ ،‬تيستائين تنهنجي ۽ منهنجي شادي ٿي نه سگهندي‪.‬‬
‫الماس! مان مجبور آهيان‪ .‬عزيز توکي اڄ ئي فيصلو ڪرڻو پوندو ته تون اڄ کان فقط عزيز ٿي رهندين‪ ،‬ساجن نه‪ .‬اِن جو‬
‫اعالن هينئر ئي ڪرڻو پوندو‪ ،‬اسٽيج تان‪ ،‬منهنجي خاندان جي ڀاتين آڏو‪ .‬تون خاموش ڇو آهين‪ ،‬مون کي نٿو چاهين‪ .‬مون‬
‫سان محبت نه اٿئي‪ .‬مان غريب آهيان الماس‪ ،‬۽ تنهنجو خانبهادر پي ُء توکي مون کان ڌار ڪرڻ چاهي ٿو‪ .‬ائين ناهي‪ ،‬عزيز‪،‬‬
‫ائين ناهي‪ .‬تون هينئر ئي‪ ،‬جڏهن آئيڊنس آڏو پيش ٿيندين‪ ،‬چئي ڇڏ‪ ،‬ته تون ڊرامن ۾ ڪم نه ڪندين‪ ،‬اسٽيج کان دور رهندين‪،‬‬
‫الء‬
‫کانپوء‪ ،‬مان کهنبي وڳي ۾‪ ،‬هميشه ِ‬
‫ِ‬ ‫پوء ڏس‪ ،‬ته تنهنجي ۽ منهنجي جدائي فقط ڪجهه ڏينهن جي وڃي رهندي ۽ ان‬ ‫۽ ِ‬
‫الء فقط عزيز نه رهندين‪ ،‬عزيز‪،‬‬ ‫تنهنجي گهر هلي اينديس‪ .‬جواب ڏي ساجن‪ ،‬تون خاموش ڇو آهين؟ ڇا‪ ،‬تون منهنجي ِ‬
‫جيڪو تنهنجو پنهنجو اصلي نالو آهي‪ .‬جواب ڏي خاموش ڇو آهين‪.‬‬
‫مان ساجن آهيان‪ ،‬مان ساجن ٿي زندگي گذاريندس ۽ ساجن ٿي مرندس‪ .‬عزيز منهنجو ظاهر هو‪ ،‬ڪوڙ هو‪ ،‬ڏيک‬
‫هو‪ .‬ساجن سچ آهي‪ ،‬منهنجو باطن آهي‪ ،‬حقيقت آهي‪ ،‬مان ساجن رهندس‪ .‬اسٽيج منهنجي زندگي َء جو ازلي حصو آهي‪.‬‬
‫الء انعام آڇي سگهي ٿو‪ ،‬ٽرافي رکي سگهي‬‫الماس! تنهنجو پي ُء ڊرامو ڏسي تاڙيون وڄائي سگهي ٿو‪ ،‬پنهنجو نالو ڪڍڻ ِ‬
‫ٿو‪ ،‬پر کيس اسٽيج کان نفرت آهي‪ .‬خبر اٿئي ڇو؟ ڇو جو تنهنجي پي ُء جي سيني ۾ نمرود جو آتشڪدو آهي‪ .‬هو فن جو‬
‫دشمن آهي‪ .‬هلي وڃ الماس‪ .‬هلي وڃ‪ .‬مان تنهنجي جدائي َء جو غم سهي ويندس‪ .‬مان تنهنجو غم کڻي اسٽيج تي ايندو رهندس‬
‫سواء ڪنهن جو ٿي نه سگهندس‪.‬‬
‫ِ‬ ‫‪ -‬الماس‪ ،‬مان تنهنجو آهيان‪ ،‬مان توکان‬
‫مون کي ڇڏي ڏيو‪.‬مون کي اڪيلو ڇڏي ڏيو‪ .‬بند ڪريو ميڪ اپ روم جو در‪ .‬مون کي اڪيالئي گهرجي‪ .‬ساجن‪.‬‬
‫ساجن‪ .‬م اڻهو توکي ڏسڻ چاهين ٿا‪ .‬سڀ تنهنجو انتظار ڪري رهيا آهن‪ .‬چئي ڇڏيون ته هو هليا وڃن‪ .‬مان تماشو ناهيان جو‬
‫مون کي ڏسن‪ .‬مان “زو” جو باندر ناهيان‪ ،‬جو مون کي ڏسن ۽ ڪير ٿا ڏسڻ چاهين؟ اهي سيٺيون‪ ،‬جيڪي ٽڪيٽ خريد‬
‫ڪري اسان تي احسان ڪن ٿا! اسان کي ڏند کوٽڻ جي تيلي سمجهن ٿا! سئيٽ ڊش سمجهن ٿا! چئون ته هليا وڃن‪ .‬مون کي‬
‫اڪيالئي گهرجي‪ .‬اڪيالئي‪ .‬ماٺ‪ ،‬خاموشي‪ ،‬پوالر جي خاموشي‪.‬‬
‫“مان ميڪ اپ روم جو در بند ڪري ايترو رنو هوس الال‪ ،‬جو اڄ تائين ٻيهر روئي نه سگهيو آهيان‪”.‬‬
‫ساجن ڪوٽ ڪلهي تي رکي‪ ،‬ونگ مان نڪري ورانڊو لتاڙي‪ ،‬ٿياسافيڪل هال جي پڌر ۾ پهتو‪ ،‬اُتان منهن ورائي‬
‫هن اللي کي چيو‪“ :‬در بند ڪري ڇڏ‪ ،‬الال‪”.‬‬
‫ساجن ٿياسافيڪل هال مان نڪري‪ ،‬بندر روڊ جي فٽ پاٿ تي اچي بيٺو‪ .‬ٽرئفڪ جهڪي ٿي ويئي هئي‪ .‬تاج محل‬
‫سئنيما جو پويون شو ڪڏهانڪو ختم ٿي ويو هو‪ .‬سئنيما جا پيداگير ۽ مڪراني سئنيما جي ڏاڪڻين تي الوٽ پيا هئا‪ .‬رات‬
‫جو ڳچ حصو گذري ويو هو‪.‬‬
‫ساجن تاج مهل سئنيما ۽ ٿياسافيڪل هال جي وچ ۾ فٽ پاٿ تي بيٺل پپر جي گهاٽي وڻ هيٺان اچي بيٺو‪ .‬جتي هو بيٺو‬
‫هو‪ ،‬اُتي ٽيوب ‪ -‬الئيٽ جي روشني‪ ،‬پهچڻ کان اڳ‪ ،‬پنن ۽ ٽارين سان وچڙي ختم ٿي پيئي ويئي‪ .‬ڪڏهن ڪو هوا جو جهوٽو‬
‫پنن کي لوڏي ٿي ويو‪ ،‬تڏهن روشني َء جا ڪجهه ڪرڻا ساجن تائين پهچي گم ٿي پي ويا‪ .‬هر دفعي جڏهن ائين ٿيو پئي‪ ،‬هن‬
‫ڪنڌ کڻي مٿي نهاريو پئي‪ .‬پپر جو وڻ قديم هو‪ .‬پنجويهه ‪ -‬ٽيهه سال اڳ جڏهن هو پهريون دفعو ڏڪندو ڪنبندو‪ ،‬هڪ‬
‫جاء تي موجود هو‪ .‬اُن‬
‫الء ٿياسافيڪل هال ۾ داخل ٿيو هو‪ ،‬تڏهن به ساڳيو پپر جو وڻ پنهنجي ِ‬
‫ڊرامي جي ريهرسل ڪرڻ ِ‬
‫وقت ايڏو گهاٽو نه هو‪ .‬گذريل پنجويهن ‪ -‬ٽيهن سالن ۾ پپر گهاٽو نه هو‪ .‬پپر جڏهن وڌندو نه آهي‪ ،‬تڏهن سندس ٽارين مان‬
‫پاڙون ڦٽي نڪرنديون آهن‪ .‬ساڳي َء طرح جڏهن حالتون هڪ ذهين شخص کي زندگي َء ۾ وڌڻ نه ڏينديون آهن‪ ،‬تڏهن ان‬
‫شخص جي وجود مان ڪروڌ ۽ نفرت جون پاڙون ڦٽي نڪرنديون آهن‪ ،‬جيڪي محسوس ته ٿينديون آهن‪ ،‬پر ڏسڻ ۾ نه‬
‫اينديون آهن‪.‬‬
‫ساجن‪ .‬ساجن‪.‬‬
‫ڪير آهي؟مون کي ڪير سڏي رهيو آهي؟ هي ڪنهن جو آواز آهي؟ ساجن‪ .‬ساجن‪ .‬تون پنهنجو آواز به سڃاڻي نٿو‬
‫الء اوپرو ٿي ويو آهي! ساجن! ڇا مليو اٿئي‬‫سگهين‪ .‬هي تنهنجو پنهنجو آواز آهي ساجن‪ .‬تنهنجو آواز تنهنجن ئي ڪنن ِ‬
‫اسٽيج تان‪ .‬ڇا مليو اٿئي ڊرامن مان‪ .‬جواب ڏي ساجن‪ ،‬ڇا مليو اٿئي اسٽيج تان‪ .‬اوجاڳا؟ اڪيالئي؟ روح جا زخم؟ غمن جي‬
‫ڪائنات؟ ڇا مليو اٿئي ساجن‪ ،‬ڇا م ليو اٿئي؟ خاموش‪ .‬مون کي پريشان نه ڪريو‪ .‬مان نه فقط ساجن آهيان‪ ،‬پر عزيز به‬
‫آهيان‪ ،‬عزيز‪ ،‬جنهن کان مون کي نفرت آهي‪ ،‬پر تڏهن به مان کيس پنهنجي وجود کان ڌار ڪري نه سگهيو آهيان‪ .‬عزيز‬
‫اڪائونٽس آفيسر آهي‪ ،‬جنهن کي صبح کان شام تائين ٻه واڌو ٻه برابر چار ڪرڻو پوندو آهي‪ .‬مون کي کانئس نفرت آهي‪.‬‬
‫الء روزي ڪمائيندو آهي‪ .‬صبح کان شام تائين ٻه واڌو ٻه‬ ‫مان ساجن‪ ،‬عزيز کان نفرت ڪندو آهيان‪ .‬پر نه‪ .‬عزيز مون ِ‬
‫برابر چار ڪري مون کي ماني کارائيندو آهي‪ .‬عزيز ساجن جو پيٽ پاليندو آهي‪ .‬بيوقوف‪ ،‬عزيز تنهنجو پيٽ پاليندو آهي‪.‬‬
‫ها‪ ،‬ها‪ ،‬ها‪ .‬پر م ون کي عزيز کان نفرت آهي‪ .‬نفرت! تو عزيز کان سندس محبت ڦري ورتي هئي‪ .‬تو کيس الماس جو ٿيڻ نه‬
‫ڏنو هو‪ ،‬تو مٿس ظلم ڪيو هو‪ ،‬پر تڏهن به عزيز توکان خفي نه ٿيو آهي‪ ،‬توکان ناراض نه ٿيو آهي‪ .‬۽ تون‪ ،‬جيڪو ساجن‬
‫آهين‪ ،‬عزيز کي ڌڪارين ٿو! جيڪڏهن تون فقط ساجن هجين ها ته هوند اڄ بک مرين ها‪ ،‬بي گهر هجين ها‪ ،‬ٻين جو محتاج‬
‫هجين ها‪ .‬هت فنڪار جي نصيب ۾ گمنامي‪ ،‬بيروزگاري ۽ بک لکيل آهي‪ .‬ڪئپيٽل سئنيما واري گهٽي َء ۾ منروا موويٽون‬
‫جو راجا ڏٺو اٿئي! هن کي چتائي ڏٺو اٿئي! سندس اکين ۾ مايوسي َء ۽ بربادي َء جا کنڊر ڏٺا اٿئي! وڃ‪ ،‬ساجن وڃ‪ .‬عزيز کي‬
‫الء کيس روزي ڪمائڻي آهي‪ .‬وڃ ساجن‬ ‫آرام ڪرڻ ڏي‪ .‬صبح جو عزيز کي ٻه واڌو ٻه برابر چار ڪرڻو آهي‪ .‬تنهنجي ِ‬
‫وڃ‪.‬‬
‫“ڊائريڪٽر‪-‬ليکڪ ساجن صاحب آهي؟”‬
‫هڪ عورت‪ ،‬جنهن کي کير جهڙا اڇا ڪپڙا پاتل هئا ۽ جنهن جا وار به برف جهڙا اڇا هئا‪ .‬ٿياسافيڪل هال جي در‬
‫ٻاه ران بيٺي هئي‪ .‬فٽ پاٿ وٽ وڏي‪ ،‬چمڪندڙ ۽ اڇي رنگ جي بيوڪ ڪار بيٺي هئي‪ .‬عورت ٿياسافيڪل هال جي‬
‫چوڪيدار سان ڳالهائي رهي هئي‪.‬‬
‫“مون کي ڊرامي جي ڊائريڪٽر‪ ،‬ساجن صاحب سان ملڻو آهي‪”.‬‬
‫“هو هليو ويو‪”.‬‬
‫“هليو ويو!”‬
‫“ها‪ .‬ٿوري دير اڳ هليو ويو‪”.‬‬
‫ساء چيائين‪“ :‬مان جڏهن به کيس ڏسڻ آئي آهيان‪ ،‬هو ٿوري‬
‫عورت در وٽان هٽي ويئي‪ .‬ڪار ڏانهن ويندي پنهنجي ِ‬
‫دير اڳ هليو ويندو آهي‪”.‬‬
‫عورت هلي ويئي‪.‬‬
‫ان وقت ساجن وڻ جي پاڇي مان نڪري ٽيوب ‪ -‬الئيٽ هيٺان اچي بيٺو‪!.‬‬
‫“ساجن بابو! توهان اڃا گهر نه ويا آهيو‪”.‬‬
‫“مان ٽيڪسي َء جو انتظار ڪري رهيو آهيان‪ ،‬الال‪”.‬‬
‫“الماس سلڪ ملز جي مالڪڻ اوهان کي ڏسڻ آئي آهي‪ ”.‬چوڪيدار لوهي در کولي ٻاهر فٽ پاٿ تي نڪري آيو‪.‬‬
‫چيائين‪“ :‬هو َء اڳ به ڪيترائي دفعا توهان جي ڊرامن کانپو ِء توهان کي ڏسڻ آئي آهي‪ .‬پر هر دفعي سندس اچڻ کان اڳ‬
‫توهان هليا ويندا آهيو‪”.‬‬
‫“مون کي خبر آهي الال‪ ،‬مون کي خبر آهي‪”.‬‬
‫ساجن ڪوٽ ڪلهي تي رکي‪ ،‬ڪنڌ جهڪائي ٿڪل ٿڪل قدمن سان بندر روڊ جي ٻئي پار هليو ويو‪.‬‬
 ‫هو‪ ،‬مان ۽ هو َء‬

‫[ڪجهه سياڻن جو خيال آهي ته مان چريو آهيان‪ ،‬۽ ڪجهه چرين جو خيال آهي ته مان سياڻو آهيان‪] .‬‬

‫االء ڪيئن ۽ ڪڏهن منهنجي‬‫هڪ اوپري شخص کي پنهنجي ڪمري ۾ ڏسي مون کان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬هو ِ‬
‫ڪمري ۾ داخل ٿيو هو‪ .‬مان کٽ هيٺان ٻاهر نڪتس ته هن کي ڪمري ۾ موجود ڏٺم‪ .‬جڏهن طرحين طرحين جا خوف مون‬
‫کي ورائي ويندا آهن‪ ،‬تڏهن مان کٽ هيٺان هليو ويندو آهيان‪ .‬اتي مان سک جو ساهه کڻي سگهندو آهيان‪ ،‬۽ مان محسوس‬
‫ڪندو آهيان‪ .‬ڪيتري دير تائين هٿ ڪڇن ۾ ڏيئي ۽ منهن گوڏن ۾ لڪائي کٽ هيٺان پيو هوندو آهيان‪ ،‬ٻاهر تڏهن نڪرندو‬
‫آهيان‪ ،‬جڏهن ڊپ کان آجو ٿيندو آهيان‪.‬‬
‫اُن ڏينهن کٽ هيٺان ٻاهر نڪتس ته هن کي پنهنجي ڪمري ۾ موجود ڏٺم‪ .‬مون کان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬ا ِ‬
‫الء ڪير‬
‫هو! اوپرو شخص هو‪ .‬هو ٽڪ ٻڌي مون ڏانهن ڏسي رهيو هو‪ .‬مون کي هو بنهن نه وڻيو‪ .‬مون کيس چيو‪“ :‬منهنجي ڪمري‬
‫۾ فقط ٻن قسمن جا ماڻهو اچي سگهندا آهن‪ .‬هڪڙو منهنجي پي ُء جي ٽين زال جا مائٽ‪ ،‬۽ ٻيو ڊاڪٽر ۽ سندس ٻه برجستا‬
‫پوء مون کي ننڊ‬
‫ڪمپائونڊر‪ .‬ڪمپائونڊر مون کي ڏسي قابو ڪندا آهن‪ ،‬ڊاڪٽر مون کي هڪ سئي هڻي ڇڏيندو آهي‪ .‬۽ ِ‬
‫اچي ويندي آهي‪ ،‬۽ مان ورهين جا ورهيه ننڊ ڪندو آهيان‪.‬‬
‫هو خاموش رهيو ۽ مون ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬چيم‪“ :‬انهن ٻن قسمن جي ماڻهن کانسوا”‪ ،‬ٽئين قسم جو ڪوبه شخص‬
‫کانسواء داخل ٿي نه سگهندو آهي‪ .‬منهنجو پي ُء به منهنجي ڪمري ۾ اچڻ جي سگهه‬
‫ِ‬ ‫منهنجي ڪمري ۾‪ ،‬منهنجي اجازت‬
‫ساري نه سگهندو آهي‪ .‬تون منهنجي سمجهين پيو نه!”‬
‫هن جواب نه ڏنو‪ .‬خاموش رهيو‪ .‬سندس چهري تي ڪنهن قسم جو تاثر اُڀري نه آيو‪ .‬هو بدستور ٽڪ ٻڌي مون ڏانهن‬
‫االء ڪير هو‪.‬منهنجي پي ُء جي ٽين زال جو ڪو مائٽ هو‪ ،‬يا ڊاڪٽر هو! اال ِء ڪير هو‪.‬‬
‫ڏسندو رهيو‪ .‬ڏاڍو ڪو نؤد هو‪ِ .‬‬
‫مون اوپري شخص کي چيو‪“ :‬يار ڳالهه ٻڌ! جيڪڏهن تون منهنجي پي ُء جي ٽين زال جو ڪو مائٽ مٽ آهين‪ ،‬ته پو ِء‬
‫مهرباني ڪري هڪدم منهنجي ڪمري مان گم ٿي وڃ‪ ،‬منهنجي پي ُء جي ٽين زال جي ناطي تون منهنجي پي ُء جو مائٽ ته‬
‫ٿي سگهين ٿو‪ ،‬پر منهنجو هرگز نه‪”.‬‬
‫هو بيهودو شخص خاموش رهيو‪ .‬مون ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬چيم‪“ :‬اهڙي طرح مون ڏانهن نه ڏس‪ .‬منهنجي ڳالهه‬
‫سمجهڻ جي ڪوشش ڪر‪”.‬‬
‫سندس چهري تي ڪو تاثر نه آيو‪.‬‬
‫کيس ڳالهه سمجهائڻ خاطر چيم‪“ :‬مان جنهن ڇوڪري َء سان محبت ڪندو آهيان‪ ،‬اها ڇوڪري منهنجي پي ُء جي ٽين‬
‫زال کان عمر ۾ ٽي سال وڏي آهي‪ .‬منهنجي پي ُء جي ٽين زال عمر ۾ مون کان پنج سال ننڍي آهي‪ .‬تون منهنجي ڳالهه‬
‫سمجهين پيو نه!”‬
‫مون غور سان اوپري شخص ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو اهڙو ڪڇي‪ ،‬جهڙي ڀت! ماٺ جو قسم کنيو هئائين شايد‪ .‬اال ِء ڇو هو‬
‫مون کي احمق محسوس ٿيڻ لڳو‪ ،.‬تڏهن چيم‪“ :‬يار! منهنجي ڳالهه چڱن چوکن سياڻن جي سمجهه ۾ نه ايندي آهي‪ ،‬تون ته‬
‫شڪل شبيهه مان مون کي احمد پيو لڳين‪ .‬منهنجي ڳالهه ڌوڙ تنهنجي سمجهه ۾ ايندي! سچ پڇين ته ڪڏهن ڪڏهن مون کي‬
‫پڻ پنهنجيون ڳالهيون سمجهه ۾ نه اينديون آهن‪”.‬‬
‫نه اک ڇنڀيائين‪ ،‬۽ نه ئي وات مان ڪو اکر اُڪليائين‪ .‬ڄڻ پٿر جو بت هو‪ .‬بيحس هو‪ .‬سندس مسلسل خاموشي مون‬
‫کي بيزار ڪرڻ لڳي‪ .‬چيم‪“ :‬ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته منهنجي مٿي ۾ ٽيومر آهي‪ .‬ٽيومر سمجهين پيو نه! خاص‬
‫انگريزي قسم جي بيماري آهي‪ .‬سولي سنڌي َء ۾ ٽيومر کي ڳوڙهو چئبو آهي‪ .‬ٽيومر جو عالج فقط لنڊن ۾ ٿيندو آهي‪ .‬پر مان‬
‫لنڊن هرگز نه ويندس‪ .‬لنڊن کان مون کي نفرت آهي‪ .‬مان جنهن ڇوڪري َء سان محبت ڪندو آهيان‪ ،‬سا ڇوڪري لنڊن ۾‬
‫الء مون وٽ پيسا به نه آهن‪ .‬مان ته ٽنڊي باگي‬
‫هڪ ڊاڪٽر سان مخفي محبت ڪندي آهي‪ ،‬۽ يار‪ ،‬سچ پڇين ته لنڊن وڃڻ ِ‬
‫وڃڻ جهڙو به نه آهيان‪ .‬اصل ۾ مان ڪنگلو آهيان‪ .‬مان ته ان قابل به نه آهيان جو پنهنجي محبوبه کي هڪ لڏون وٺي‬
‫کارائي سگهان‪ .‬هون َء به منهنجي محبوبه کي ذيابيطس جي بيماري آهي‪ .‬هو َء مٺين شين کان پرهيز ڪندي آهي‪ .‬تون‬
‫منهنجي ڳالهه غور سان پيو ٻڌين نه!”‬
‫اوپرو شخص خاموشي َء سان منهنجيون ڳالهيون ٻڌندو رهيو‪ ،‬۽ مون ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬چيم‪“ :‬منهنجي ما ُء کي‬
‫ذيابيطس جي بيماري نه هئي‪ .‬منهنجي َء ما ُء جي دل ۾ گڙٻڙ هئي‪ .‬دل جو معاملو ته نازڪ ٿيندو آهي نه! سو هيٺان وڃي‬
‫لڪي پيو هوس‪ .‬منهنجي پي ُء مون کي کٽ هيٺان ڪڍي پيار ڪيو هو‪ .‬منهنجا لڙڪ اگهندي چيو هئائين ته‪ ،‬پٽ روين ڇو‬
‫ٿو ‪ -‬هڪ بدران مان توکي ٻه مائرون آڻي ڏيندس‪ .‬تون منهنجي ڳالهه غور سان ٻڌ ۽ منهنجي ڳالهه سمجهڻ جي ڪوشش‬
‫ڪر‪ ،‬موڳا مٽر‪”.‬‬
‫الء ٻه مائرو وٺي آيو ‪ -‬هڪ‬
‫هو بنا ڪنهن تاثر جي منهنجي ڳالهه ٻڌي رهيو هو‪ .‬چيم‪“ :‬منهنجو پي ُء سچ پچ منهنجي ِ‬
‫عمر ۾ مون کان پنج سال ننڍي ۽ ٻي عمر ۾ مون کان ڏهه سال وڏي‪”.‬‬
‫نه تعجب جو تاثر ڏنائين‪ ،‬۽ نه حيرت جو‪ .‬ٽڪ ٻڌي مون ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬مان ڪرسي َء تي ويهي رهيس‪ .‬کيس‬
‫ڪرسي َء تي ويهڻ جي آڇ ڪيم‪ ،‬قبول نه ڪيائين‪ .‬بيٺو رهيو‪.‬‬
‫چيم‪ “ :‬بابا جي ٻي زال جيڪا عمر ۾ مون کان ڏهه سال‪ ،‬۽ بابا جي ٽين زال کان عمر ۾ پندرهن سال وڏي هئي‪ ،‬سان‬
‫نيڪ بخت پنهنجي زندگي َء جو چڱو چوکو وقت قياس آرائين ۾ گذاريندي هئي‪ .‬هو َء بابا جي ٽين زال‪ ،‬منهنجي ٽوهه ۾‬
‫رهندي هئي‪ .‬اَٺ ئي پهر پنهنجي ننڊ ڦٽائي ڇڏي هئائين‪ .‬جاسوسي َء جي مهم شروع ڪري ڇڏي هئائين‪ .‬هو َء وڏو ڪو راز‬
‫فاش ڪرڻ جي چڪر ۾ هئي‪ .‬تڏهن‪ ،‬کيس خبر پيئي ته مان هڪ اهڙي ڇوڪري َء سان محبت ڪندو آهيان‪ ،‬جيڪا بابا جي‬
‫پوء هڪڙي ڏينهن پنهنجي‬‫ٽين زال کان ٽي سال وڏي آهي‪ :‬تڏهن کيس ان ڳالهه جو صدمو رسيو‪ .‬هو َء اُداس رهڻ لڳي‪ ،‬۽ ِ‬
‫پيڪي هلي ويئي‪ .‬انا هلل و انا اليہ راجعون‪”.‬‬
‫پٿر جي بت جهڙو اوپرو شخص خاموش رهيو‪ .‬مون محسوس ڪيو ته هو منهنجي پي ُء جي ٽين زال جو مائٽ نه هو‪.‬‬
‫هو مون کي ڊاڪٽر محسوس ٿيڻ لڳو‪ .‬مون کي ڪنبڻي وٺي ويئي‪ .‬هو پنهنجن ٻن برجستن ڪمپائونڊرن هٿان مون کي قابو‬
‫پوء مون کي‪ ،‬ورهين تائين ننڊ اچي ويندي آهي‪.‬‬
‫ڪرائي‪ ،‬منهنجي ٻانهن ۾ هڪ سئي يعني انجيڪشن ٽنبي ڇڏيندو آهي‪ .‬۽ ِ‬
‫مان جاڳڻ چاهيان ٿو‪ .‬هو مون کي سچ پچ ڊاڪٽر محسوس ٿيڻ لڳو‪ .‬سندس ٻيئي ڪمپائونڊر غائب هئا‪ .‬مون ڪنبنڊي‬
‫ڪنبندي اوپري شخص کي چيو‪“ :‬تون ضرور ڪو نئين قسم جو ڊاڪٽر آهين‪ .‬مون کي سئي هڻي ورهين تائين سمهارڻ آيو‬
‫آهين‪ .‬مان ج اڳڻ چاهيان ٿو ڊاڪٽر‪ .‬مان سجاڳ رهڻ چاهيان ٿو‪ .‬مون کي نه سمهار‪ .‬مون کي نڀاڳي ننڊ نه ڏي‪ .‬مان ڏاڍو‬
‫ٿڪجي پيو آهيان‪ .‬مون ته هينئر ڳالهائڻ به ڇڏي ڏنو آهي‪ .‬مان پنهنجي وهمن‪ ،‬سودائن ۽ انومانن جو ذڪر به ڪنهن سان نه‬
‫ڪندو آهيان‪ .‬جڏهن سوچن جا غبار ورائي ويندا آهن‪ ،‬تڏهن خوف وچان مان کٽ هيٺان لڪي ويهي رهندو آهيان‪ .‬مان‬
‫پنهنجن وهمن ۽ پنهنجين سوچن متعلق ان ڇوڪري َء سان به ذڪر نه ڪندو آهيان‪ ،‬جنهن سان مان محبت ڪندو آهيان ۽‬
‫هو َء لنڊن جي هڪ ڊاڪٽر سان مخفي محبت ڪندي آهي‪”.‬‬
‫اوپرو شخص اوپروئي رهيو‪ .‬هو پٿر جي بت وانگر خاموش رهيو‪ .‬اک ڇنڀڻ بنا مون ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬ڪجهه دير‬
‫کانپوء هو مون کي پنهنجي پي ُء جي ٽين زال جو مائٽ وغيره محسوس نه ٿيو‪ ،‬۽ نه ئي هو مون کي ڊاڪٽر محسوس ٿيو‪.‬‬ ‫ِ‬
‫سندس چهري تي ڄڻ بيحسي َء جو نقاب چڙهيل هو‪ .‬نه خوشي‪ ،‬نه غم‪ ،‬۽ نه غصو! هو مون کي پراسرار مخلوق محسوس‬
‫ٿيڻ لڳو‪ .‬سندس گهور کان گهٻرائجي مان ڪمري ۾ هيڏانهن هوڏانهن نهارڻ لڳس‪ .‬ڀت سان لٽڪايل خالي فريم ڏانهن اشارو‬
‫ڪندي چيم‪“ :‬هن تصوير جو نالو آهي تصوير ابيض‪ .‬هي ُء فريم بظاهر خالي نظر پيو اچي‪ ،‬پر اصل ۾ ائين نه آهي‪ .‬ان فريم‬
‫کانپوء تصوير غائب ٿي ويندي آهي‪ ،‬۽‬
‫ِ‬ ‫۾ جڏهن به ڪنهن اهم شخص جي تصوير سينگاربي آهي‪ ،‬تڏهن ڪجهه عرصي‬
‫فريم خالي رهجي ويندو آهي‪”.‬‬
‫هو شخص تڏهن به خاموش رهيو‪ .‬کيس جيڪڏهن روم ۾ ڏسان ها ته مائيڪل اينجيلو جو ٺاهيل بت سمجهي ويهان‬
‫ها‪ .‬پر مون کيس روم ۾ نه ڏٺو هو‪ .‬مون کيس پنهنجي ڪمري ۾ ڏٺو هو‪ .‬لڳو ته جيئرو جاڳيندو پئي‪ ،‬پر ڀت وانگر خاموش‬
‫هو!‬
‫مون اوپري پراسرار شخص کي چيو‪“ :‬يار تون ڪهڙي قسم جو انسان آهين! منهنجي ڪنهن به ڳالهه جو جواب نٿو‬
‫ڏئين‪ .‬ڪا ٽيڪا ٽپڻي به نه ٿو ڪرين! شايد گونگو آهين‪ .‬سمجهان ٿو ته ٻوڙو به آهين‪ .‬جيڪڏهن ٻوڙو نه هجين ها ته‬
‫پوء اوچتو‬
‫منهنجيون ڳالهيون ٻڌي مرڪڻ لڳين ها‪ -‬شايد ٽهڪ به ڏيئي وٺين ها‪ .‬ماڻهو منهنجيون ڳالهيون ٻڌي کلندا آهن‪ ،‬۽ ِ‬
‫کانپوء مون کي‬
‫ِ‬ ‫مون کي چوکنڀو ٻڌي ڊاڪٽر کي گهرائيندا آهن‪ ،‬۽ مون کي هڪ عدد سئي هڻائي ڇڏيندا آهن‪ .‬سئي لڳڻ‬
‫صدين تائين ننڊ کڻي ويندي آهي‪ .‬ننڊ ۾ مان ان ڇوڪري َء جا خواب ڏسندو آهيان‪ ،‬جيڪا مخفي طرح لنڊن ۾ هڪ ڊاڪٽر‬
‫سان محبت ڪندي آهي‪”.‬‬
‫بس! اوپرو شخص مون کي نهايت واهيات ۽ بيهودو محسوس ٿيو‪ .‬سوچيم‪ ،‬سندس اکيون ڪڍي ڇڏيندس‪ .‬اهڙيون‬
‫اکيون نڪتيون ڀليون! مان ڪرسي ڇڏي هن جي سامهون وڃي بيٺس‪ .‬آڱريون سندس اکين آڏو جهليم‪ .‬سوچيم‪ ،‬ضرور ڊپ‬
‫وچان اکيون بند ڪري ڇڏيندو! پر نه‪ .‬هن جون اکيون کليل هيون‪ .‬هو بظاهر ڏسي رهيو هو‪ ،‬پر اصل ۾ ڏسي نه رهيو هو‪.‬‬
‫سندس اکين ۾ روشني نه هئي‪ .‬هو انڌو هو‪.‬‬
‫خوف منهنجي وجود کي ڌونڌاڙي ڇڏيو‪ .‬کٽ هيٺان لڪڻ محال محسوس ٿيو‪ .‬هن کي ڪن هئا‪ ،‬پر ٻڌڻ کان معذور‬
‫هو‪ .‬کيس اکيون هيون‪ ،‬پر ڏسڻ کان مجبور هو‪ .‬سندس وات ۾ زبان هئي‪ ،‬پر ڳالهائڻ کان الچار هو! اهڙو شخص مون‬
‫االء ڪيئن‪ ،‬۽ ڇو منهنجي ڪمري ۾ داخل ٿيو هو‪.‬‬
‫زندگي َء ۾ ٻڌو‪ ،‬نه ڏٺو! ِ‬
‫تيزي َء سان ڊوڙندو‪ ،‬ٿڙندو‪ ،‬ٿاٻڙندو پنهنجي ڪمري مان نڪري ويس‪ .‬سڌو وڃي ناني َء جي ڪمري ۾ سک جو‬
‫ساهه کنيم‪ .‬هو َء ڏاڍي اطمينان سان طوطي ۽ مينا وارو پڪي جلد سان قصو پڙهي رهي هئي ۽ بيحد متاثر نظر اچي رهي‬
‫هئي‪ .‬مان سندس کٽ تي ويهي رهيس‪ ،‬۽ چيم‪“ :‬اڄ مون هڪ اهڙي شخص کي ڏٺو آهي جنهن کي ڪيپراٽي َء جي ٻنهي‬
‫پاسن کان ٻه ڪن ته آهن‪ ،‬پر ٻڌڻ کان معذور آهي‪ .‬کيس اکيون به آهن‪ ،‬پر ڏسڻ کان محروم آهي‪ .‬سندس وات ۾ لڳيم ٿو‪،‬‬
‫زبان به آهي‪ ،‬پر ڳالهائڻ کان الچار آهي‪”.‬‬
‫“ڪا وڏي ڳالهه ڪونهي‪ ”.‬ناني َء چيو‪“ :‬عمر گذاري ڇڏي اٿم اهڙن ماڻهن کي ڏسندي ڏسندي‪”.‬‬
‫مون سندس پوڙهو هٿ پنهنجي هٿ ۾ جهليندي چيو‪“ :‬هڪ اهڙو ئي شخص منهنجي ڪمري ۾ موجود آهي‪”.‬‬
‫“هو تنهنجي ڪمري ۾ ڇا ڪرڻ آيو آهي!” ناني َء پڇيو‪.‬‬
‫“مون کي ڪهڙي خبر ته هو منهنجي ڪمري ۾ ڇا ڪرڻ آيو آهي؟” چيم‪“ :‬مان سمجهان ٿو‪ ،‬هو ماسٽر چندر جو‬
‫ڳايل ڪالم ٻڌڻ آيو آهي‪.‬‬
‫رکي ناتو نباهين ها‪،‬‬
‫پنهل منهنڙو مٽايئه ڇو‪”.‬‬
‫“ڏاڍو ڪو ڀوڪ آهين!” ناني َء چيو‪“ :‬هوڏانهن چوين پيو ته هو ٻوڙو آهي ۽ مٿان چوين پيو ته چندر جو راڳ ٻڌڻ‬
‫آيو آهي! اڙي چريا‪ ،‬ٻوڙا ماڻهو فقط تقريرون ٻڌندا آهن‪ ،‬گيت ۽ سنگيت نه‪”.‬‬
‫“هو في الحال منهنجي ڪمري ۾ آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬مان ڊڄان ٿو سندس انڌي هئڻ کان‪ ،‬سندس ٻوڙي هئڻ کان ۽ سندس‬
‫گونگي هئڻ کان‪”.‬‬
‫ناني َء چيو‪“ :‬تون پنهنجي پي ُء جي ٽين زال کي وڃي چئه ته اُن انڌي‪ ،‬گونگي ۽ ٻوڙي شخص کي تنهنجي ڪمري‬
‫مان ڪڍرائي ڇڏي‪ ،‬هن گهر تي ته هينئر اُن چنڊي َء جو راڄ آهي‪”.‬‬
‫سوچيم‪ ،‬ناني ٺيڪ ٿي چوي ‪ -‬جنهن جو راڄ هجي‪ ،‬تنهن سان ئي ڳالهائجي‪ .‬ناني َء جي ڪمري مان نڪري سڌو بابا‬
‫جي ٽين زال جي ڪمري ۾ وڃي نڪتس‪ .‬مون کي ڏسي‪ ،‬بابا جي ٽين زال جي چهري تي مرڪ تري آئي‪ .‬پڇيائين‪“ :‬ڪيئن‬
‫آهين پٽ؟”‬
‫الء پٽ جو لفظ مون کي زهر ٿو‬
‫“اوهو!” چيم‪“ :‬تون عمر ۾ مون کان پنج سال ننڍي آهين‪ ،‬تنهنجي واتان پنهنجي ِ‬
‫لڳي‪ ،‬تون مون کي منهنجي نالي سان ڇو نه ٿي مخاطب ڪرين!”‬
‫پوء تون مون کي شميم جي نالي سان‬
‫معني خيز مرڪ سان چيائين‪ِ ““ :‬‬
‫ٰ‬ ‫“توکي تنهنجي نالي سان مخاطب ڪريان!”‬
‫سڏيندين؟”‬
‫کانسواء هڪ ٻئي کي مخاطب ڪريون‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫شڪي ٿيندي چيم‪“ :‬ڇا اهو ممڪن ڪونهي جو اسين اصلي نالي‬
‫“ڇو نه ممڪن آهي!” هن ساڳي َء طرح مرڪندي چيو‪”:‬ڪو خاص ڪم اٿئي ڇا؟”‬
‫“ها‪ ”.‬چيم‪ “ :‬منهنجي ڪمري ۾ هڪ اهڙو شخص موجود آهي‪ ،‬جيڪو انڌو آهي‪ ،‬گونگو آهي‪ ،‬۽ ٻوڙو به آهي‪ .‬تون‬
‫مهرباني ڪري کيس منهنجي ڪمري مان ڪڍرائي ڇڏ‪”.‬‬
‫“تون خوش ته آهين نه پٽ!” منهنجي پي ُء جي ٽين زال پڇيو‪.‬‬
‫“اوهو! چيم‪“ :‬تون عمر ۾ مون کان پنج سال ننڍي آهين‪ .‬خدا جي واسطي مون کي پٽ نه چوندي ڪر‪”.‬‬
‫پڇيائين‪“ :‬پر‪ ،‬هون ُء تون چاڪ ته آهين نه؟”‬
‫“ها‪ ،‬مان ٺيڪ آهيان‪ .‬مون کي سئي َء جي ضرورت نه آهي‪ .‬مان جاڳڻ چاهيان ٿو‪ .‬مان سمهندس نه‪ .‬مون کي ننڊ کان‬
‫نفرت ٿي ويئي آهي‪ ”.‬چيم‪“ :‬گونگو‪ ،‬ٻوڙو ۽ انڌو شخص منهنجي ڪمري ۾ موجود آهي‪ .‬مون کيس پنهنجي اکين سان ڏٺو‬
‫آهي‪”.‬‬
‫“تون اتيئي ترس‪ ”.‬بابا جي ٽين زال چيو‪“ :‬مان وڃي ڏسي ٿي اچان ته هو ڪير آهي ۽ تنهنجي ڪمري ۾ ڇا ڪري‬
‫رهيو آهي‪”.‬‬
‫مون کي اتي ئي ڇڏي‪ ،‬هو َء منهنجي ڪمري ڏانهن هلي ويئي‪ .‬مان صوفي تي ويهي رهيس ۽ شوڪيس تي سينگاريل‬
‫وحشي عقاب ڏانهن ڏسڻ لڳس‪ ،‬جنهن هڪ جهرڪي َء کي پنهنجي چنبن ۾ قابو ڪري ڇڏيو هو‪ ،‬۽ سندس ماس پٽي رهيو‬
‫هو‪ .‬عقاب مئل هو‪ .‬سندس جسم ۾ ڪپهه ۽ ڪاٺ جو ٻورو ڀريل هو‪ :‬پر تنهن هوندي به نهايت خوفناڪ ۽ وحشي نظر اچي‬
‫رهيو هو‪ .‬جهرڪي به جيئري نه هئي‪ ،‬مري ويئي هئي‪ .‬سندس جسم ۾ به ڪپهه ۽ ڪاٺ جو ٻورو ڀريل هو‪ :‬پر تنهن هوندي‬
‫به جهرڪي مظلوم ۽ ڏتڙيل پئي لڳي‪ .‬عقاب ۽ جهرڪي َء جي ڀرسان منهنجي پي ُء جي سونهري فريم ۾ سينگاريل قديم‬
‫تصوير رکي هئي‪ ،‬جنهن ۾ هو لڳ ڀڳ منهنجي عمر جو پي لڳو‪.‬‬
‫پوء بابا جي ٽين زال منهنجي ڪمري مان موٽي آئي‪ .‬هو َء ڪجهه ڪجهه ڊنل ۽ هيسيل پئي لڳي‪.‬‬
‫ڪجهه دير کان ِ‬
‫مون کانئس پڇيو‪ “ :‬ڇا هن شخص تو ڏانهن ڏٺو‪ ،‬تو سان ڳالهايو‪ ،‬۽ تنهنجو حال احوال ٻڌو جو تون ايتري قدر پريشان‬
‫آهين؟”‬
‫هن چيو‪“ :‬تنهنجي ڪمري ۾ اوپرو شخص موجود نه هو‪”.‬‬
‫بابا جي ٽين زال چيو‪ “ :‬اوپري شخص بدران تنهنجي ڪمري ۾ هڪ ڇوڪري بيٺي هئي‪ ،‬جيڪا توکان عمر ۾ پنج‬
‫سال ننڍي هئي‪ .‬ان ڇوڪري َء کي اکيون هيون‪ ،‬پر ڏسڻ کان مجبور هئي‪ ،‬کيس ڪن هئا‪ ،‬پر ٻڌڻ کان الچار هئي‪ ،‬کيس وات‬
‫۾ زبان هئي‪ ،‬پر ڳالهائڻ کان معذور هئي‪”.‬‬
‫تڏهن مون کي پنهنجي پي ُء جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو‪ .‬هو چئي رهيو هو‪”:‬توکي سئي َء جي سخت ضرورت آهي پٽ‪ .‬شايد‬
‫تون ڪافي دير کان جاڳي رهيو آهين‪ .‬توکي سمهڻ گهرجي‪ .‬توکي ننڊ جي ضرورت آهي‪ .‬مون ڊاڪٽر کي گهرايو آهي‪ ،‬هو‬
‫توکي سئي هڻي سمهارڻ آيو آهي‪”.‬‬
‫مون منهن ورائي ڏٺو‪ ،‬ڊاڪٽر ۽ سندس ٻه برجستا ڪمپائونڊر مون ڏانهن وڌي رهيا هئا‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 7:10 PM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫ڊينجرس مين اِن پاڪستان دي موسٽ‬

‫دي موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان‬

‫ٿوري دير ۾ اِها ڳالهه سموري گهر جي ٻارن تائين پهچي ويئي ته‪ ،‬اڌ رات ڌاري “موسٽ ڊينجرس مين اِن‬
‫پاڪستان” سندن گهر ۾ اچي لڪندو‪ ،‬۽ صبح جو سوير‪ ،‬جهونجهڪڙي ۾ ڪيڏانهن هليو ويندو‪.‬‬
‫پوء گدگد ٿيا‪ .‬هنن پنهنجي‬
‫چاريئي ٻار‪ ،‬جن جي عمر پنجن ۽ ڏهن سالن جي وچ ۾ هئي‪ ،‬اِها ڳالهه ٻڌي اول ڊنا ۽ ِ‬
‫ننڍڙي عمر ۾ ڪڏهن به پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو نه ڏٺو هو‪.‬‬
‫ـوڙين هيٺان منهن لڪائي ليٽي پيا‪ ،‬۽ مخفي‬
‫کانپوء‪ ،‬هڪدم پنهنجي پنهنجي هنڌ تي سـَ ِ‬
‫ِ‬ ‫چاريئي ٻار رات جي ماني کائڻ‬
‫طرح‪ ،‬اندرئي اندر جاڳندا رهيا‪ .‬ان وقت رات جا اٺ ٿي رهيا هئا‪ .‬منجهانئن ڪنهن به ٽيليويزن جا پروگرام ڏسڻ ۽ گوڙ‬
‫ڪرڻ تي ضد نه ٻڌو‪ .‬کيس پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو ڏسڻ جو شوق ورائي ويو هو‪.‬‬
‫پنجن سالن جي سپي‪ ،‬۽ ڇهن سالن جو ڪوڏ هڪ ئي هنڌ تي ساڳي سوڙ هيٺان ليٽيا پيا هئا‪ .‬سندن پاسي ۾‪ ،‬ٻئي َء کٽ‬
‫تي مسڪين احمد بينو سمهيو پيو هو‪ .‬مسڪين جي عمر ست سال هئي‪ ،‬۽ هن جا ست ڏند ڀڳل هئا‪ .‬مسڪين جو منهن‬
‫موڪرو هو‪ ،‬۽ موڪري منهن تي چنجهين اکين هيٺان چنبڙيل هوس هڪ عدد ڦٿل نڪ! ٻار سڏيندا هئا ‪ -‬بينو! بينو‪ ،‬جنهن‬
‫پنهنجي ننڍڙي َء دل ۾ فيصلو ڪري ڇڏيو هو‪ ،‬ته هو وڏي هوندي ٽارزن ٿيندو‪ ،‬ڀولڙن سان دوستي رکندو‪ ،‬۽ گهڻو ڪري‬
‫الء سڀني کان وڌيڪ آتو هو‪.‬‬ ‫وڻن جي ٽارين تي لٽڪندو‪ ،‬سو خاص طرح “موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان” کي ڏسڻ ِ‬
‫بيني جي ڀرسان کانئن وڏو ڀا ُء محمد عمر سـ َ َـوڙ ۾ وڙهيو سيڙهيو پيو هو‪ ،‬۽ جاڳي رهيو هو‪ .‬محمد عمر جي عمر ڏهه سال‬
‫هئي‪ .‬هو رتن تال ُء اسڪول ۾ پنجون درجو سنڌي پڙهندو هو‪ ،‬۽ شام جو اسڪول جي ميدان ۾ فٽبال راند ڪندو هو‪ .‬هن‬
‫هڪ دفعي محمڊن ڪلب ڊاڪا جي شيدي سينٽر فارورڊ محمد عمر کي ڪراچي پورٽرسٽ ٽيم خالف مٿي سان بال کي‬
‫ٽڪر هڻي گول ڪندي ڏٺو هو‪ .‬محمد عمر فٽبالر جي اها ادا کيس ڏاڍي وڻي ويئي هئي‪ .‬اُن ڏينهن کان هو بال کي اڪثر مٿي‬
‫سان ٽڪر هڻڻ جي ڪوشش ڪندو هو‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن ته پيرن ۾ ٿڏجي آيل بال کي به گـُـت ڏيئي‪ ،‬مٿي سان ٽڪر هڻڻ جي‬
‫ڪوشش ڪندو هو‪ .‬ان جدوجهد ۾ هو گهڻو ڪري مٿو ڦاڙائي ويهندو هو‪ .‬سندس مٿي ۾ ايترا ته گــُـهٻ پئجي ويا هئا‪ ،‬جو‬
‫بيني مٿس نالو رکيو هو اکروٽ!‬
‫بيني سوڙ مان ڪنهن ڪڍي‪ ،‬سپي َء ۽ ڪوڏ جي کٽ ڏانهن نهاريو‪ .‬کين ننڊ ۾ ستل سمجهي‪ ،‬هن هٿ وڌائي عمر‬
‫اکروٽ جي سوڙ کي سٽ ڏني‪.‬‬
‫عمر اکروٽ منهن تان سوڙ الهي کانئس پڇيو‪“ :‬ڇاهي؟”‬
‫بيني سڙٻاٽن ۾ پڇيس‪“ :‬موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان ڪڏهن ايندو؟”‬
‫اکروٽ وات تي آڱر رکندي‪ ،‬آواز ڪڍيو‪“ :‬ههش‪”.‬‬
‫ههش جي آواز تي پنجن ورهين جي سپي َء جا ڪن کڙا ٿيا‪ .‬هو َء شام کان پنهنجن ڀائرن ۽ گهر جي ٻين ڀاتين جي‬
‫الء پنهنجي ننڍڙي مغز سان معاملي کي‬
‫پراسرار رويي سبب سخت مونجهاري ۾ هئي‪ .‬هو َء ان مونجهارن مان نڪرڻ ِ‬
‫کانپوء به جڏهن ڪجهه سمجهه ۾ نه آيس‪،‬‬
‫ِ‬ ‫سمجهڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي‪ ،‬پر ناڪام ٿي رهي هئي‪ .‬گهڻي مٿاڪٽ‬
‫تڏهن هو َء گهيرٽ ۾ پئجي ويئي‪ ،‬۽ کيس ننڊ کڻي پيئي ويئي‪.‬‬
‫ههش جي آواز تي سپي گهيرٽن مان جاڳي پئي‪ .‬سوڙ جي هڪ ڪنڊ مٿي ڪري‪ ،‬پنهنجو ننڍڙو ڪن ٻاهر ڪڍيائين‪.‬‬
‫ان وقت اکروٽ وات تي آڱر رکندي سڙٻاٽن ۾ بيني کي چيو‪“ :‬آهستي ڳالها”‪ ،‬ادا اڪبر چيو پئي‪ ،‬ته ڀتين کي به ڪن‬
‫ٿيندا آهن!”‬
‫سپي اها ڳالهه ٻڌي ڊڄي ويئي‪ .‬اڪبر سندن وڏو ڀا ُء هو‪ .‬هو ڪاليج ۾ پڙهندو هو‪ ،‬۽ پاڻ کي اسٽوڊنٽ ليڊر سڏائيندو‬
‫هو‪ .‬ٻار سندس ڳالهه کي پٿر تي ليڪو سمجهندا هئا‪ .‬سپي َء جڏهن ٻڌو‪ ،‬ته ڀتين کي به ڪن هوندا آهن‪ ،‬تڏهن هن سوڙ جي‬
‫ڪنڊ مان هڪ اک ٻاهر ڪڍي چڱي َء طرح ڀتين ڏانهن ڏٺو‪ .‬کيس ڀتين جا ڪن ڏسڻ ۾ نه آيا‪ .‬هو َء دل ئي دل ۾ پنهنجي وڏي‬
‫پوء هن بيني ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫ڀا ُء جي ڳالهه تي کلڻ لڳي‪ِ ،‬‬
‫بينو وڏي خبرداري َء سان پنهنجي سوڙ مان ٻاهر نڪتو‪ .‬ڪنڌ ورائي چئني طرف ڏٺائين‪ .‬هر طرف اوندهه هئي‪.‬‬
‫اوندهه ۾ ورانڊي جي بلب جي جهڪي روشني َء جا ڪجهه ڪرڻا داخل ٿي رهيا هئا‪ .‬هو ٻئي گوڏا مٿي ڪري‪ ،‬پنهنجي کٽ‬
‫جي پاٽي َء تي چڙهي ويٺو‪ .‬ان وقت کيس ٽارزن جا اهي سمورا ويهڻ جا انداز ياد آيا‪ ،‬جڏهن ٽارزن چئني طرفن کان شينهن‪،‬‬
‫واڳن‪ ،‬چيتن ۽ گينڊن جي حملن سان وڪوڙجي ويندو هو‪.‬‬
‫اُڀن گوڏن تي هٿ رکي‪ ،‬سينو ڦوڪي‪ ،‬ڪنڌ کي ڪلهن کان ڪجهه اڳتي ڪري‪ ،‬بينو پاٽي َء تي پختو ٿي ويٺو‪ .‬پ ِ‬
‫وء‪،‬‬
‫تمام جهيڻي آواز ۾ عمر اکروٽ کان پڇيائين‪“ :‬پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو ڪڏهن ايندو؟”‬
‫کانپوء ايندو؟”‬
‫ِ‬ ‫“اڌ رات‬
‫““ اڌ رات ڪڏهن ايندي؟”‬
‫کانپوء اڌ رات ايندي‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“اڌ رات گذرڻ‬
‫عمر جو جواب بيني جي سمجهه ۾ نه آيو‪ .‬مٿو کنهندي عمر کان پڇيائين‪“ :‬اکروٽ‪ :‬موسٽ ڊينجرس مين اِن‬
‫پاڪستان‪ ،‬سچ پچ پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهي؟”‬
‫“ها‪ ”.‬عمر وراڻيو‪”:‬ادا اڪبر‪ ،‬بابا کي ٻڌايو پئي ته هو پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهي‪ .‬موسٽ ڊينجرس‬
‫مين اِن پاڪستان!”‬
‫عمر منجهند ڌاري پنهنجي وڏي ڀا ُء اڪبر کي مخفي نموني پي ُء سان ڳالهائيندي ڏٺو ۽ ٻڌو هو‪ .‬هنن پاڻ ۾ انگريزي َء‬
‫۾ پئي ڳالهايو‪ .‬سموري گفتگو َء مان هن انگريزي َء جو هڪ جملو‪“ ،‬موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان” ياد ڪري ورتو‪،‬‬
‫پوء‪ ،‬جڏهن ڀا ُء کي اهو چوندي ٻڌائين‪ ،‬ته هو پاڪستان جو سڀ کان‬ ‫معني سمجهه ۾ نه آئي‪ .‬۽ ِ‬
‫ٰ‬ ‫پر کيس ان جملي جي‬
‫خطرناڪ ماڻهو آهي‪ ،‬تڏهن کيس سموري گفتگو َء جو ٿورو ٿورو مفهوم سمجهه ۾ اچي ويو‪ ،‬ته موسٽ ڊينجرس مين اِن‬
‫پوء اسر ويل‪،‬‬
‫پاڪستان‪ ،‬پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهي‪ ،‬۽ هو اڌ رات ڌاري سندن گهر ۾ اچي لڪندو‪ ،‬۽ ِ‬
‫جهو نجهڪڙي ۾ ڪيڏانهن هليو ويندو‪ .‬عمر اها خبر بيني کي ٻڌائيندي‪ ،‬کيس تاڪيد ڪيو ته اها خبر ڪنهن کي به نه ٻڌائي‪،‬‬
‫ڇو جو ڀتين کي به ڪن هوندا آهن‪ .‬بيني اِها خبر‪ ،‬وڏي خبرداري َء سان ڪوڏ کي ٻڌائي ڇڏي‪ .‬ڪوڏ اها خبر سپي َء کي‬
‫ٻڌائڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي‪ ،‬پر سپي َء کي ڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي‪.‬‬
‫بيني‪ ،‬عمر کان پڇيو‪“ :‬موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان سچ پچ خطرناڪ ماڻهو آهي؟”‬
‫“ها‪ ”.‬عمر وراڻيو‪.‬‬
‫“هو گينڊي سان وڙهي سگهندو؟”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“ڀال چيتي سان؟‪،‬‬
‫“ها‪”.‬‬
‫““ واڳو ُء سان؟”‬
‫“هو واڳو َء سان به وڙهي سگهندو‪ ”.‬عمر اکروٽ چيو‪“ :‬هو موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان آهي‪”.‬‬
‫“ڇو نه وڙهي سگهندو!”عمر اکروٽ چيو‪“ :‬هو آخر به ته پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهي‪”.‬‬
‫بيني کي جيتوڻيڪ اکروٽ جي ڳالهه تي اعتبار نه آيو‪ ،‬پر تنهن هوندي به هو الجواب ٿي‪ ،‬خاموش ٿي ويو‪.‬هن کي‬
‫سواء دنيا جو ٻيو ڪو به شخص گهٽ ۾ گهٽ گورو بينگارا سان وڙهي نه سگهندو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫يقين هو‪ ،‬ته ٽارزن کان‬
‫عمر اکروٽ چيو‪“ :‬پر‪ ،‬مان سمجهان ٿو‪ ،‬موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان ڪنهن به صورت ۾ محمد عمر سينٽر‬
‫فارورڊ سان فٽبال ميچ ۾ مقابلو ڪري نه سگهندو‪”.‬‬
‫الء گهٽتائي نظر آئي‪ .‬چيائين‪“ :‬ٽارزن هڪ دفعي آدمخور شينهن سان به‬
‫اکروٽ جي ان ڳالهه ۾ بيني کي ٽارزن ِ‬
‫وڙهيو هو‪”.‬‬
‫عمر اکروٽ چيو‪”:‬گذريل سال پريزينڊٽ گولڊ ڪپ فائينل ۾ محمد عمر مٿي سان ٽڪر هڻي ٽي گول ڪيا هئا‪”.‬‬
‫بينو سوڙ جي ڪنڊ مٿي ڪري‪ ،‬هنڌ ۾ هليو‪ .‬عمر اکروٽ به پنهنجو منهن سوڙ ۾ لڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫پنجن سالن جي سپي‪ ،‬جنهن کي اکروٽ ۽ بيني جي گفتگو َء جو هڪ لفظ سمجهه ۾ نه آيو هو‪ ،‬تنهن پنهنجي چپٽي‬
‫ڪوڏ جي نڪ ۾ وجهي ڇڏي‪.‬‬
‫ڪوڏ سندس هٿ پري ڪندي چيو‪“ :‬شاهي؟”‬
‫سپي َء کانئس پڇيو‪“ :‬اڌ الت جو ڇا ٿيندو؟”‬
‫“شمهي پئو‪ ”.‬ڪوڏ کيس دڙڪو ڏنو‪.‬‬
‫“نه ٿمهنديس‪ ”.‬سپي پڇيو‪“ :‬اڌ الت جو ٿا ٿيندو؟”‬
‫ڪوڏ وڏي رازداري َء وچان چيو‪“ :‬اِن موشت پاڪشتان ڊينجر اشان جي گهر ايندو‪”.‬‬
‫سپي َء کي ڪوڏ جو جواب سمجهه ۾ نه آيو‪ .‬سندس ذهن ۾ خوفناڪ شڪلين وارن جنن ۽ راڪاسن جو تصور تري‬
‫آيو‪ .‬پڇيائين‪“ :‬مون کي ٿائي ويندو؟”‬
‫“ها‪ ”.‬ڪوڏ کيس ڊيڄاريندي چيو‪“ :‬سمهي پئه‪”.‬‬
‫سپي خاموش ٿي ويئي‪ ،‬۽ دل ئي دل ۾ ڪوڏ جو اُچاريل جملو‪“ ،‬ان موشت پاڪشتان دينجر”‪ ،‬ياد ڪندي ۽ اچاريندي‬
‫رهي‪.‬‬
‫کانپوء سوڙ مان منهن ڪڍي بيني جي کٽ ڏانهن نهاريو‪ .‬بينو کانئس عمر ۾ هڪ سال وڏو هيو‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ڪوڏ ڪجهه دير‬
‫تنهن ڪري هو بيني کي پاڻ کان وڌيڪ عقلمند سمجهندو هو‪ .‬هن بيني کي سڏ ڪيو‪.‬‬
 ‫ستن سالن جي بيني منهن تان سوڙ الهي ڇڏي‪.‬‬
‫ڪوڏ کانئس پڇيو‪“ :‬ان موشت پاڪشتان ڊينجر‪ ،‬مون کي چڪ پائيندو؟”‬
‫“تون ننڍڙو آهين‪ ،‬توکي ته هن جو نالو به نه ٿو اچي‪ ”.‬ستن سالن جي بيني وڏي فخر سان چيو‪“ :‬هن جو نالو ‪-‬موسٽ‬
‫ڊينجرس مين ان پاڪستان آهي‪”.‬‬
‫“ها‪ .‬ها‪ ”.‬ڪوڏ هڪدم تڪڙ ۾ جملو ورجائيندي پڇيو‪“ :‬موشت ان پاڪشتان ڊينجر مون کي چڪ پائيندو؟”‬
‫“ها‪ ”.‬بيني وراڻيو‪“ :‬هو پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهي‪”.‬‬
‫جهانء‬
‫ِ‬ ‫کانپوء ڪوڏ کي ڊپ ورائي ويو‪ .‬هو هڪدم سوڙ ۾ گم ٿي ويو‪ .‬سپي َء کي چيائين‪“ :‬شپي‪ ،‬شم‬
‫ِ‬ ‫اها بدخبر ٻڌڻ‬
‫نه‪”.‬‬
‫“ٿو؟”‬
‫“مون کي ڀـُـئه ٿو ٿئي‪”.‬‬
‫“اڙي ماٺ ڪريو‪ ”.‬ڏهن سالن جي عمر اکروٽ کين ڇڙٻ ڪڍندي چيو‪“ :‬ادا اڪبر چيو آهي‪ ،‬ته ڀتين کي به ڪن‬
‫ٿيندا آهن‪”.‬‬
‫ان ڳالهه تان سپي َء کي ڏاڍي کل آئي‪ .‬هن ڪجهه دير اڳ‪ ،‬هڪ هڪ ڀت ڏانهن جاچي ڏٺو هو‪ ،‬پر کيس ڀتين جا ڪن‬
‫نظر نه آيا هئا‪ .‬هن ڪوڏ کي ڪن ۾ چيو‪“ :‬اکلوٽ ڪول ٿو ڳالهائي‪-‬گناهه پوندس‪”.‬‬
‫ڪوڏ هڪدم سوڙ مان منهن ڪڍي بيني کي چيو‪“ :‬اکروٽ ڪوڙ ٿو ڳالهائي ‪ -‬گناهه پوندش‪”.‬‬
‫“مان ڪوڙ نه ٿو ڳالهايان‪ ”.‬عمر اکروٽ چيو‪“ :‬مون کي ادا اڪبر ٻڌايو آهي‪ ،‬ته ڀتين کي به ڪن هوندا آهن‪”.‬‬
‫بيني پڇيس‪. :‬ڀال ڀتين کي نڪ به هوندو آهي؟”‬
‫“مون کي خبر ناهي‪ ”.‬عمر اکروٽ چيو‪“ :‬مونکي ادا اڪبر ٻڌايو آهي‪ ،‬ته ڀتين کي ڪن ٿيندا آهن‪”.‬‬
‫ڪوڏ‪ ،‬سپي ۽ بينو ٽهه ٽهه ڪري کلڻ لڳا‪.‬‬
‫ان وقت سندن وڏو ڀا ُء اڪبر ڪمري ۾ آيو‪ .‬ٻارن کي جاڳندي ۽ پاڻ ۾ ڳالهائيندي ڏسي آپي مان نڪري ويو‪ .‬چيائين‪:‬‬
‫“توهين ناالئق اڃا تائين جاڳو پيا!”‬
‫اکروٽ چيو‪“ :‬اسين موسٽ ڊينجرس مين ان پاڪستان کي ڏسنداسين‪”.‬‬
‫پوء هڪدم پاڻ سنڀالي ورتائين‪ .‬چيائين‪“ :‬توهان ٻارن کي خبر پئجي ويئي آهي‪،‬‬
‫اڪبر کان ڇرڪ نڪري ويو‪ ،‬پر ِ‬
‫ته پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو اڄ اسان جي گهر ايندو!”‬
‫کانپوء‪ ،‬اسر ويل ڪيڏانهن روانو ٿي‬
‫ِ‬ ‫“ها‪ ”.‬اکروٽ وراڻيو‪ ““ :‬اسان کي اها به خبر پئجي ويئي آهي‪ ،‬ته هو اڌ رات‬
‫ويندو‪”.‬‬
‫اڪبر سوچ ۾ پئجي ويو‪.‬‬
‫ٻار سوڙين مان منهن ڪڍي ڏانهن ڏسڻ لڳا‪.‬‬
‫اڪبر ڏاڍي گنڀير لهجي ۾ چيو‪“ :‬ٻارو‪ ،‬جيئن ته اوهان کي پاڪستان جي سڀ کان خطرناڪ ماڻهو َء جي باري ۾ خبر‬
‫پئجي ويئي آهي‪ ،‬تنهن ڪري‪ ،‬مان اوهان کي اهو به ٻڌائي ڇڏيان ته هو اڄوڪي رات اوهان جي ڪمري ۾ گذاريندو‪”.‬‬
‫“اسان جي ڪمري ۾!” ٻارن کان رڙ نڪري ويئي‪ .‬سپي ۽ ڪوڏ روئڻ لڳا‪ .‬بيني کين دلداري ڏيندي چيو‪“ :‬ڊڄو نه‪.‬‬
‫مان ٽارزن جو دوست آهيان‪”.‬‬
‫اڪبر چيو‪“ :‬هو مون واري کٽ تي اچي سمهندو‪”.‬‬
‫ڏهن سالن جي اکروٽ پنهنجي وڏي ڀا ُء اڪبر کان پڇيو‪ ““ :‬تون ڪٿي سمهندين‪ ،‬ادا؟”‬
‫اڪبر وراڻيو‪“ :‬مان غسلخاني ۾ سمهندس‪”.‬‬
 ‫اکروٽ حيرت مان چيو‪“ :‬غسلخاني ۾!”‬
‫“ها‪”.‬‬
‫“ڇو؟”‬
‫“ڇو جو سياست جي ستين راز موجب اهڙن موقعن تي غسلخاني ۾ رات گذاريي آهي‪”.‬‬
‫عمر اکروٽ پڇيو‪“ :‬ادا‪ ،‬سياست جو ستون راز ڇاهي؟”‬
‫اڪبر وراڻيو‪“ :‬تون جنهن ڏينهن مون وانگر اسٽوڊنٽ ليڊر ٿيندين‪ ،‬تنهن ڏينهن توکي سياست جي ستين راز جي خبر‬
‫پئجي ويندي‪”.‬‬
‫کانپوء‪ ،‬ٻارڙا بيحد متاثر ٿيا‪ .‬هو فخر وچان پنهنجي وڏي ڀا ُء اڪبر ڏانهن ڏسڻ لڳا‪،‬‬
‫ِ‬ ‫اڪبر جي ايڏي وڏي ڳالهه ٻڌڻ‬
‫جيڪو اسٽوڊنٽ ليڊر هو‪ ،‬۽ کيسي ۾ پستول رکي ڪاليج ويندو هو‪.‬‬
‫اڪبر چيو‪“ :‬هاڻي منهنجي ڳالهه ڪن کولي ٻڌو‪”.‬‬
‫بيني چيو‪”:‬اسان ڪن کولي ڇڏيا آهن‪”.‬‬
‫“ٺيڪ آهي‪ ”.‬اڪبر ٻارن کي سمجهائيندي چيو‪“ :‬پاڪستان جي سڀ کان خطرناڪ ماڻهو َء جي باري ۾ اوهان کي‬
‫ڪجهه به ڳالهائڻو ناهي‪ .‬ڇو جو ڀتين کي به ڪن ٿيندا آهن‪”.‬‬
‫کانپوء پنجن سالن جي سپي ۽ ڇهن سالن جو ڪوڏ ٽهه ٽهه ڪري کلڻ لڳا‪ .‬ڪوڏ پنهنجي وڏي ڀا ُء کان‬
‫ِ‬ ‫اها ڳالهه ٻڌڻ‬
‫پڇيو‪“ :‬ادا‪ ،‬ڀتين جو نڪ ڪٿي ٿيندو آهي؟”‬
‫“بس ڪر‪ ،‬ڇورا‪ ”.‬اڪبر ڪوڏ کي دڙڪو ڏنو‪ .‬ڪوڏ چپ ڪڍي روئڻ لڳو‪ .‬سپي َء هٿ وڌائي ڪوڏ جو چپ اندر‬
‫ڪري ڇڏيو‪ .‬ڪوڏ روئڻ بند ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫پڇيو‪:‬ء پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو‪ ،‬ڇا گينڊي کان به وڌيڪ خطرناڪ آهي؟”‬
‫ِ‬ ‫بيني‪ ،‬اڪبر کان‬
‫“مون کي خبر ناهي‪ ،‬بينا‪ ”.‬اڪبر چيو‪“ :‬مون کي فقط ايتري خبر آهي‪ ،‬ته هو اڄ رات اسان جي گهر ۾ اچي‬
‫لڪندو‪”.‬‬
‫اکروٽ پڇيو‪“ :‬ڇا هو محمدن ڪلب ڊاڪا جي سينٽر فارورڊ محمد عمر جهڙو مضبوط آهي؟”‬
‫“مون کي خبر ناهي‪”.‬‬
‫“ڇا هو واڳو َء سان وڙهي سگهندو؟”‬
‫“بيوقوفي َء جهڙا سوال نه پڇندو ڪر‪ ،‬بينا‪”.‬‬
‫“ڀال هو مٿي سالن بال کي ٽڪر هڻي ٽي گول ڪري سگهندو؟”‬
‫االء‪”.‬‬
‫“ ِ‬
‫“هو گورو بينگارا سان مقابلو ڪري سگهندو؟”‬
‫“مون کي خبر ناهي‪ -‬خبر ناهي‪ ”.‬اڪبر ڪاوڙ وچان اکروٽ ۽ بيني کي ڇڙٻ ڪڍندي چيو‪“ :‬بڪ بند ڪريو‪ ،‬۽‬
‫ننڊ ڪريو‪”.‬‬
‫اکروٽ انهن ڏينهن ۾ پختون زلمي جي خبر اخبار ۾ پڙهي هئي‪ .‬پڇيائين‪“ :‬ڇا هن وٽ سنڌي زلمي آهن‪”.‬‬
‫“يار سمهي پئه‪ ،‬اکروٽ‪ ”.‬اڪبر چيو‪“ :‬مون کي فقط ايتري خبر آهي ته هن کي پاڪستان جي بچا َء واري قاعدي ڊي‬
‫پي آر هيٺ گرفتار ڪرڻ جو حڪم ڪڍيو اٿائون‪ .‬تنهن مان سمجهان ٿو‪ ،‬ته هو پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو‬
‫آهي‪ ،‬۽ هن جي ڪري پاڪستان جو وجود خطري ۾ پئجي ويو آهي‪”.‬‬
‫اها ڳالهه اکروٽ کي ڪجهه ڪجهه سمجهه ۾ آئي‪ .‬هو خاموش ٿي ويو‪.‬‬
‫اڪبر پنهنجي َء کٽ تي هنڌ وڇائي ۽ ڪمري جي بتي وسائي هليو ويو‪.‬‬
‫کانپوء سڀني ٻارن اڌ رات تائين جاڳڻ جي ڪوشش ڪئي‪ ،‬پر آهستي آهستي‪ ،‬هڪ هڪ ڪري‬ ‫ِ‬ ‫اڪبر جي وڃڻ‬
‫سمهندا ويا‪ .‬سپي َء ۽ ڪوڏ کي زڪام هو‪ .‬تنهن ڪري‪ ،‬جيئن ئي کين ننڊ کڻي ويئي‪ ،‬سندن نڪ مان سيٽي َء جهڙا زوڪاٽ‬
‫کانپوء اکروٽ جي‬
‫ِ‬ ‫نڪرڻ لڳا‪ .‬زوڪاٽن جي آواز ۾ اکروٽ ۽ مسڪين بينو ڪجهه دير تائين جاڳندا رهيا‪ ،‬پر ڪجهه دير‬
‫اک لڳي ويئي‪ ،‬۽ بينو جاڳندو رهيو‪.‬‬
‫بيني پنهنجون اکيون ورانڊي ڏانهن کلندڙ در ۾ اٽڪائي ڇڏيون هيون‪ ،‬جتان ٻاهرين ميرانجهڙي روشني َء جا ڪجهه‬
‫ترڙا ڪمري ۾ داخل ٿي رهيا هئا‪.‬‬
‫پوء جڏهن رات جو ڳپل حصو گذري ويو‪ ،‬۽ بيني جي اک لڳڻ لڳي‪ ،‬تڏهن اوچتو ورانڊي واري در ۾ هڪ‬ ‫“ ِ‬
‫هيبتناڪ راڪاس جيڏو شخص اچي بيٺو‪ .‬بيني جو ساهه وڃي پيرن ۾ پيو‪.‬‬
‫در ۾ بيٺل شخص هروڀرو ايترو قداور نه هو‪ ،‬جيترو بيني کي نظر اچي رهيو هو‪ .‬هو ڊرم وانگر ويڪرو ۽ بيحد‬
‫ٿلهو ڏسڻ ۾ پئي لڳو‪ .‬سندس پٺ جيئن ته ورانڊي مان ايندڙ روشني َء ڏانهن هئي‪ ،‬تنهن ڪري سندس منهن نظر نه پئي آيو‪.‬‬
‫هو ڪارهن ۽ اوندهه جو ڀوائتو ميالپ پئي ڏٺو‪ .‬بيني جي ننڍڙي دل سيني ۾ سـُـسي ويئي‪ .‬کانئس وسري ويو ته پاڻ کي‬
‫پوء سندس سوڙ ۾ گهڙي وڃي‪.‬‬ ‫ٽارزن جو دوست سڏائيندو هو‪ .‬چاهيائين ته ٽپ ڏيئي عمر اکروٽ جي کٽ تي وڃي ويهي ۽ ِ‬
‫پوء‪ ،‬جڏهن پاڪستان جي سڀ کان خطرناڪ ماڻهو َء جي ڀرسان سندن وڏو ڀا ُء اڪبر اچي بيٺو‪ ،‬تڏهن‪ ،‬بيني جي ساهه ۾‬ ‫پر ِ‬
‫ساهه پيو‪ .‬سندس خوف ڍرو ٿيو ۽ کيس خيال آيو‪ ،‬ته پاڻ ٽارزن جو دوست هو ۽ وڏي هوندي کيس ٽارزن جهڙا ڪارناما‬
‫سرانجام ڏيڻا هئا‪ .‬اهو خيال اچڻ شرط سندس واڏڻ جهڙيون سنهڙيون مشڪون وٽجي سٽجي ويون ۽ هو تمام غور سان در ۾‬
‫بيٺل پنهنجي ڀا ُء ۽ اوپري شخص ڏانهن ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫الء چيو‪ .‬هو اندر هليو آيو‪.‬‬
‫اڪبر هٿ جي اشاري سان اوپري شخص کي ڪمري ۾ اندر هلڻ ِ‬
‫اڪبر چيو‪“ :‬توهين هن کٽ تي بي فڪرا ٿي سمهي پئو‪ .‬اسر ويل مان پاڻهيئي اچي توهان کي اٿاريندس‪”.‬‬
‫اوپري شخص ڪو جواب نه ڏنو ۽ کٽ تي ويهي رهيو‪ .‬اڪبر کانئس موڪالئي هليو ويو‪.‬‬
‫بينو خاموشي َء ۽ خبرداري َء سان ڏانهنس ڏسندو رهيو‪ .‬ميرانجهڙي روشني َء ۾ هن ڏٺو‪ ،‬ته اجنبي ٻئي ٻانهون مٿي‬
‫پوء جڏهن سٽ ڏيئي هٿ مٿي ڪيائين ته سندس جسم تي ويڙهيل ٿلهي سوڙ ڇڪجي‬ ‫ڪري‪ ،‬هٿ ڪلهن تائين کڻي آيو‪ِ .‬‬
‫کانئس ڌار ٿي ويئي‪ .‬سوڙ مان هڪ سنهڙو سيپڪڙو شخص نڪري آيو‪ -‬اهو ڏسي بينو اچرج ۾ پئجي ويو‪.‬‬
‫پوء خبرداري َء سان هنڌ تي ليٽي پيو ۽ پنهنجي مٿان سوڙ وجهي‬
‫اوپري شخص پيرن مان چمپل الهي ڇڏي‪ ،‬۽ ِ‬
‫جهونگارڻ لڳو‪“ :‬مالڪ تون درد ڪٽيندين‪ ،‬ڪين ڇڏيندين‪ ،‬هر حال ۾ رانول رهبر ٿيندين‪”.‬‬
‫بينو ڪجهه دير تائين اوپري شخص ڏانهن ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫اوپرو شخص بنا چـُـرپـُـر جي سوڙ هيٺان هنڌ تي ليٽيو پيو هو‪.‬‬
‫بيني آهستگي َء سان پنهنجي سوڙ مان هٿ ڪڍي عمر جي سوڙ کي سٽ ڏني‪.‬‬
‫عمر پاسو ورائيندي ننڊ ۾ ڳالهايو‪“ :‬گول ٿي ويو ڇا؟”‬
‫“اکروٽ!” بيني سڙٻاٽن ۾ کيس سڏ ڪيو‪.‬‬
‫“هون‪”.‬‬
‫“اکيون کول‪”.‬‬
‫“گول! ڪنهن ڪيو؟”‬
‫“گول نه‪ ،‬اکروٽ‪ .‬اکيون کول‪”.‬‬
‫ڇو؟”‬
‫“موسٽ ڊينجرس مين ان پاڪستان اچي ويو آهي‪”.‬‬
‫“ڪٿي آهي؟‪،‬‬
‫“ادا اڪبر جي کٽ تي سمهيو پيو آهي‪”.‬‬
‫عمر اکروٽ کي ماڻس آيت الڪرسي ياد ڪرائي ڇڏي هئي‪ ،‬۽ کيس تاڪيد ڪئي هئي‪ ،‬ته جڏهن به جن ڀوت ۽‬
‫غيبات وغيره جي ويجهو وڃي ۽ خوف محسوس ڪري‪ ،‬تڏهن آيت الڪرسي دم ڪري‪ ،‬سيني تي شوڪارو هڻي ڇڏي‪ .‬جن‬
‫ڀوت ڀڄي ويندا‪.‬‬
‫عمر اکروٽ آيت الڪرسي دم ڪري سيني تي شوڪارو هڻي ڇڏيو‪ .‬بيني کي چيائين‪“ :‬پاڪستان جو سڀ کان‬
‫خطرناڪ شخص مون کي اوندهه ۾ چڱي َء طرح ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي‪.‬ڪيئن آهي؟”‬
‫“مون کي چڱي َء طرح نظر نٿو اچي‪ ”.‬بيني تمام آهستي ڳالهائيندي چيو‪“ :‬مان سمجهان ٿو هو اچڻ شرط ننڊ ۾ الوٽ‬
‫ٿي ويو آهي‪ .‬چڱي طرح چڪاس ڪري ٿو اچانس‪”.‬‬
‫پوء جڏهن وچ ڪمري ۾ پهتو‪ ،‬تڏهن هيٺ‬ ‫بينو خبرداري َء سان کٽ تان هيٺ لٿو‪ .‬ٻه‪ -‬چار وکون پٻن تي کنيائين‪ ،‬۽ ِ‬
‫جهڪي‪ ،‬ٺونٺين ۽ گوڏن تي بانبڙا پائيندو اوپري شخص جي کٽ وٽ وڃي پهتو‪ .‬اتان منهن ورائي اکروٽ ڏانهن ڏٺائين‪.‬‬
‫عمر اکروٽ اک ڇنڀڻ بنا ميرانجهڙي روشني َء جي تر ِورن ۾ بيني ڏانهن ڏسندو رهيو‪.‬‬
‫بينو سيراندي َء وٽان آهستي آهستي اُڀو ٿيڻ لڳو‪ .‬سندس منهن جڏهن کٽ جي پاٽي َء جيترو مٿي ٿيو‪ ،‬تڏهن هن ڳاٽ‬
‫اڳتي ڪري اوپري شخص جي منهن ۾ نهاريو‪.‬‬
‫اوپري شخص جون اوندهه ۾ اکيون کليل هيون‪ .‬هن جڏهن پاٽي َء وٽان بيني جي گهاٽن وارن وارو مٿو مٿي ٿيندي‬
‫ڏٺو‪ ،‬تڏهن کانئس ڊپ وچان دانهن نڪري ويئي‪.‬‬
‫اُها دانهن پنهنجي نوعيت جي اڪيلي ۽ بيمثال دانهن هئي‪.‬‬
‫عجيب ۽ حيرت انگيز ڪيڪ ٻڌڻ شرط بيني بـُـل کاڌو ۽ سڌو وڃي ڪمري جي وچ ۾ پيو‪ .‬کيس پڪ ٿي ويئي‪ ،‬ته‬
‫اهو شخص‪ ،‬جنهن جي ڪيڪ اچرج ۾ وجهڻ جهڙي هئي‪ ،‬سو پڪ ئي پڪ پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو هو‪.‬‬
‫هو وچ ڪمري مان‪ ،‬غور سان اوپري شخص ڏانهن ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫پوء جڏهن سامت ۾ آيو‪ ،‬تڏهن چيڪلي آواز ۾ پڇيائين‪“ :‬ڪير‬
‫اوپرو شخص اکيون ڦاڙي بيني ڏانهن ڏسي رهيو هو‪ِ .‬‬
‫آهين؟”‬
‫“مان؟” بينو اُٿي بيٺو‪ .‬وراڻيائين‪“ :‬مان مسڪين احمد آهيان‪ .‬ماڻهو مون کي بينو سڏيندا آهن‪ .‬مان ٽارزن جو دوست‬
‫آهيان‪”.‬‬
‫“پر آهين ته ماڻهو نه؟”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫“تون ماڻهو ناهين!”‬
‫“نه‪”.‬‬
‫پوء ڪير آهين‪ ،‬بابا؟”‬
‫“ته ِ‬
‫“مان ڇوڪرو آهيان‪ ”.‬بيني کٽ ڏانهن وڌندي وراڻيو‪“ :‬مان رتن تال َء پرائمري اسڪول ۾ ٻيو درجو پڙهندو آهيان‪”.‬‬
‫اوپري شخص پڇيس‪“ :‬اڪبر جو ڇا ٿيئن‪”..‬‬
‫“ڀا ُء‪ ”.‬بيني وراڻيو‪“ :‬سامهون کٽ تي مون کان وڏو منهنجو ڀا ُء عمر اکروٽ سمهيو پيو آهي‪ .‬هو فٽبال کي مٿي سان‬
‫ٽڪر هڻندو آهي‪”.‬‬
‫عمر کٽ تان اُٿي ڪمري جي بتي ٻاري ڇڏي‪.‬‬
‫روشني َء ۾ عمر ۽ بيني اوپري شخص ڏانهن ڏٺو‪ .‬اهو ڏسي کين سخت حيرت ٿي ته پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ‬
‫شخص پوڙهو‪ ،‬ڪمزور ۽ سنهڙو سيپڪ هو‪ .‬سندس هڙٻاٽون نڪتل ۽ ڏند ڀڳل هئا اکيون هڏن جي پيالن ۾ پوريل‪ ،‬نڪ‬
‫سنهڙو ۽ ڊگهو‪ ،‬۽ ڪن وڏا ۽ ويڪرا هئا‪ .‬ڪنن جي هيٺان ڪونئريون پاپڙيون ڌڏي رهيون هئس‪.‬‬
‫عمر اکروٽ وڌي وڃي بيني جي پاسي ۾ بيٺو‪ .‬بيني کي سڙٻاٽن ۾ چيائين‪“ :‬ادا اڪبر کان پڪ غلطي ٿي ويئي آهي‪.‬‬
‫هي ُء ڪارٽون پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ شخص ٿي نه ٿو سگهي‪”.‬‬
 ‫بيني جواب ڏيڻ بدران اوپري شخص کان پڇيو‪“ :‬تون گينڊي سان وڙهي سگهندين‪”.‬‬
‫“هان! ڇا چيئه؟” هن کان ڇرڪ نڪري ويو‪.‬‬
‫“ڀال چيتي سان وڙهي سگهندين؟”‬
‫“مان! چيتي سان!”‬
‫“چڱو ڀال واڳون َء سان وڙهي سگهندين؟”‬
‫ساء‬
‫“واڳون‪ ،‬چيتو‪ ،‬گينڊو!” اوپرو شخص اوپرا سوال ٻڌي سراپجي ويو‪ .‬ٻئي هٿ مٿي تي رکي ڇڏيائين‪ .‬پنهنجي ِ‬
‫چيائين‪“ :‬مالڪ تون درد ڪٽيندين‪ ،‬ڪين ڇڏيندين‪ ،‬هر حال ۾ رانول رهبر ٿيندين‪”.‬‬
‫“ڀال ڳالهه ٻڌ‪ ”.‬اکروٽ اجنبي َء کان پڇيو‪“ :‬تون‪ ،‬موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان آهين‪ .‬ٻڌا”‪ ،‬ڊاڪا محمدن ڪلب‬
‫جي سينٽر فارورڊ محمد عمر سان ڊاجنگ ڪري سگهندين‪”.‬‬
‫اوپرو شخص هڪدم اُٿي ويٺو‪ .‬اکروٽ ۽ بينو ٽپ ڏيئي کانئس پري ٿي ويا‪.‬‬
‫بيني کڙيون مٿي ڪري‪ ،‬پٻن تي بيهندي‪ ،‬اکروٽ کي ڪن ۾ چيو‪“ :‬موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان بلڪل پوڙهي‬
‫لومڙ جهڙو آهي‪”.‬‬
‫اکروٽ چيو‪“ :‬مان سمجهان ٿو‪ ،‬ادا اڪبر کان چڪ ٿي ويئي آهي‪”.‬‬
‫“مان ادا اڪبر کي ٻڌائي ٿو اچان‪ ،‬ته موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان بدران‪ ،‬هو ڪنهن پوڙهي لومڙ کي رات‬
‫الء گهر وٺي آيو آهي‪ ”.‬بيني چيو‪“ :‬تون ترس مان ادا اڪبر کي ٻڌائي ٿو اچان‪”.‬‬
‫رهائڻ ِ‬
‫بينو پٻن تي ڊوڙندو ڪمري مان نڪري ويو ۽ سڌو وڃي غسلخاني جي ٻاهران بيٺو‪ .‬در اندران بند هو‪ .‬بيني در‬
‫کڙڪايو‪.‬‬
‫اندران اڪبر پڇيو‪“ :‬ڪير آهي؟”‬
‫بيني وراڻيو‪”:‬مان آهيان‪”.‬‬
‫واء زيڊ؟”‬
‫آء ڊي انسپيڪٽر ايڪس ِ‬
‫“تون ڪير!؟” اڪبر پڇيو‪“ :‬سي ِ‬
‫“نه‪ ”.‬بيني چيو‪“ :‬مان مسڪين احمد بينو آهيان‪”.‬‬
‫“اوهه‪ ،‬بدبخت ڇورا!” اڪبر غسلخاني جو در کوليندي چيو‪“ :‬ڇو آيو آهين؟”‬
‫بيني وڏي َء رازداري َء وچان اڪبر کي ٻڌايو‪“ :‬موسٽ ڊينجرس مين اِن پاڪستان‪ ،‬اصل ۾ پاڪستان جو خطرناڪ‬
‫ماڻهو ناهي‪ .‬توکان غلطي ٿي ويئي آهي‪ .‬تون هڪ پوڙهي لومڙ کي گهر وٺي آيو آهين‪”.‬‬
‫الء ڳولي رهي آهي‪ ”.‬اڪبر خارن مان‬
‫بچاء واري قاعدي هيٺ گرفتار ڪرڻ ِ‬
‫ِ‬ ‫“بيوقوف‪ ،‬پوليس کيس پاڪستان جي‬
‫بيني کي ڇڙٻ ڪڍندي چيو‪”:‬وڃ‪ ،‬وڃي سمهي پئه‪ .‬هوئي پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهي‪”.‬‬
‫بينو مٿو کنه ندي پنهنجي ڪمري ڏانهن موٽي ويو‪ .‬عمر اکروٽ سندس انتظار ۾ بيٺو هو‪ .‬بيني پٻن تي بيهي‪ .‬اکروٽ‬
‫کي ڪن ۾ ٻڌايو‪“ :‬ادا اڪبر چيو آهي ته پوڙهو لومڙ پاڪستان جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهي‪”.‬‬
‫اکروٽ چتائي پوڙهي اجنبي َء ڏانهن ڏٺو‪ ،‬جيڪو ڪنن جي پاپڙين ۾ چپٽيون وجهي جهونگاري رهيو هو‪“ :‬مالڪ‬
‫تون درد ڪٽيندين‪ ،‬ڪين ڇڏيندين‪ ،‬هر حال ۾ رانول رهبر ٿيندين‪”.‬‬
‫اکروٽ ۽ بينو وڌي وڃي اجنبي َء جي کٽ وٽ بيٺا‪.‬‬
‫اکروٽ ڊڄندي ڊڄندي پوڙهي کي چيو‪“ :‬اسان جي وڏي ڀا ُء اڪبر اسان کي پڪ ڏياري آهي‪ ،‬ته تون ئي پاڪستان‬
‫جو سڀ کان خطرناڪ ماڻهو آهين‪”.‬‬
‫بيني‪ ،‬پوڙهي کان پڇيو‪”:‬تون ڪهڙا ڪهڙا خطرناڪ ڪم ڪندو آهين؟”‬
‫پوڙهي وراڻيو‪“ :‬مان هڪ پراڻو راڳ ڳائيندو آهيان‪”.‬‬
 ‫اکروٽ پڇيس‪“ :‬ڪهڙو راڳ؟”‬
‫پوڙهي راڳ آالپيو‪“ :‬مالڪ تون درد ڪٽيندين‪ ،‬ڪين ڇڏيندي‪ ،‬هر حال ۾ رانول رهبر ٿيندين‪”.‬‬
‫مسڪين احمد بيني پوڙهي کان پڇيو‪ ““ :‬ٻيو ڪهڙو خطرناڪ ڪم ڪندو آهين؟”‬
‫پوڙهي وراڻيو‪“ :‬مان ڪنهن به دؤر ۾ پنهنجو نالو نه مٽائيندو آهيان‪”.‬‬
‫پوڙهي جو جواب بيني کي سمجهه ۾ نه آيو‪ .‬بينو ڪن ۾ آڱر وجهي مر ڪڍڻ لڳو‪.‬‬
‫عمر اکروٽ‪ ،‬جيڪو ڏهن سالن جي عمر جو هو‪ ،‬تنهن پوڙهي کان پڇيو‪“ :‬تنهنجو نالو ڇاهي؟”‬
‫“منهنجو نالو رجب علي ديوانو آهي‪ ”.‬پوڙهي ٻارن کي هٿ ٻڌندي چيو‪“ :‬مون کي ننڊ ڪرڻ ڏيو‪ .‬مان اسر ويل‬
‫ڪيڏانهن هليو ويندس‪”.‬‬
‫عمر اکروٽ‪ ،‬۽ مسڪين احمد بينو پنهنجين پنهنجين کٽن ڏانهن موٽي ويا‪.‬‬
‫رجب علي ديوانو مٿي هيٺان ٻانهون ڏيئي ليٽي پيو ۽ جهونگارڻ لڳو‪“ ،‬مالڪ تون درد ڪٽيندين‪ ،‬ڪين ڇڏيندين‪ ،‬هر‬
‫حال ۾ رانول رهبر ٿيندين‪”.‬‬
 ‫بڙ جو غم‬

‫]مان زندگي َء جو اُهو دؤر قبول نه ڪندس‪ ،‬جيڪو‪ ،‬توکان جدا ٿي گذاريندس‪[.‬‬

‫پڪ سان اوهان کي ٻڌائي نه سگهندس‪ ،‬ته مان ڪيتري دير کان بڙ جي هن قديم‪ ،‬سڪل ۽ کاڌل وڻ جي ويجهو بيٺو‬
‫آهيان‪ .‬وقت جي گهڙيال جا مون ٻئي ڪانٽا ڀڃي ڇڏيا آهن‪ ،‬۽ ڪيلينڊرن جا ورق ورائي ڇڏيا آهن‪ .‬لمحن‪ ،‬ساعتن ۽ پهرن‬
‫کان بيخبر‪ ،‬مان بڙ جي پراڻي‪ ،‬سڪل ۽ کاڌل وڻ جي ويجهو بيٺو آهيان‪ .‬بڙ جي وڏي ۽ ويڪري ٿڙ تي نه دل جو نشان‬
‫اُڪريل آهي‪ ،‬۽ نه ئي ڪيپوڊ جو تير دل مان پار ٿيل آهي‪ .‬ائين به نه آهي‪ ،‬ته خدا جي ڪنهن نيڪ بندي مون کي بڙ جي‬
‫ويجهو بيهڻ جي تلقين ڪئي آهي‪ .‬مان پنهنجي مرضي َء سان بڙ جي ويجهو بيٺو آهيان‪ -‬مان خوابن جي تعبير جو مالڪ نه‬
‫آهيان‪ .‬فقط پنهنجي مرضي َء جو مالڪ آهيان‪ .‬مان پنهنجي مرضي َء مطابق بڙ وٽ بيٺو آهيان‪ .‬هڪ چٻري کي شڪ آهي ته‬
‫الء چلو ڪاٽي رهيو آهيان‪ .‬نه‪ ،‬نه‪ .‬ائين هرگز نه آهي‪ .‬ڪجهه ماڻهن‬
‫مان ڪنهن جن يا راڪاس کي پنهنجي قبضي ۾ ڪرڻ ِ‬
‫الء‬
‫الء چلو ڪاٽيو‪ ،‬تنهن جي قبضي ۾ نه آهيان‪ .‬جنهن منهنجي ِ‬‫۽ مرؤن جو خيال آهي ته مان پاڻ جن آهيان‪ ،‬جنهن منهنجي ِ‬
‫چلو نه ڪاٽيو تنهن جي قبضي ۾ آهيان‪ .‬بهرحال‪ ،‬پراڻي‪ ،‬سڪل ۽ کاڌل بڙ جي ڀرسان مان پنهنجي َء مرضي َء سان بيٺو‬
‫آهيان‪ .‬ڪنهن ڏاڍي جي چوڻ تي نه بيٺو آهيان‪.‬‬
‫الء رواني ٿي رهي هئي‪ .‬مون کيس چيو هو‪“ :‬ڇتر وٽ هڪ قديم‬ ‫اڄ صبح جو شميم جڏهن آفيس مان ڪوهه مري َء ِ‬
‫۽ کاڌل بڙ جو وڻ آهي‪ .‬اهو وڻ مون کي وڻندو آهي‪ .‬سمجهان ٿو‪ ،‬اهو کاڌل ۽ ويران وڻ به مون کي پسند ڪندو آهي‪.‬‬
‫کانپوء مان ڇتر وٽ بڙ جي کاڌل وڻ ڀرسان وڃي بيهندس‪ .‬اڄ شام مري َء کان موٽيندي تون جڏهن فرم جي‬ ‫ِ‬ ‫تنهنجي اُسهڻ‬
‫پوء گهر وڃي پنهنجي‬‫الء ڏسي وٺندس ۽ خوش ٿيندس‪ ،‬۽ ِ‬ ‫جنرل مئنيجر سان گڏ ڇتر وٽان لنگهندين َء‪ ،‬مان توکي کن پل ِ‬
‫کانپوء مان جيڪڏهن خوش ٿيندو‬
‫ِ‬ ‫پوڙهي ما ُء جي هٿ جي پڪل ماني کائيندس‪ .‬هميشه ائين ئي ٿيندو رهيو آهي‪ .‬توکي ڏسڻ‬
‫آهيان‪ ،‬تڏهن پنهنجي َء پوڙهي َء ما ُء جي هٿ جي پڪل ماني کائي سگهندو آهيان‪ .‬مان ماني کائيندي اڪثر سوچيندو آهيان ته‬
‫رزق جي داڻي داڻي تي منهنجي نصيب جي مهر لڳل آهي‪ :‬هون َء نه ته‪ ،‬بڙ جي پراڻي‪ ،‬سڪل ۽ کاڌل وڻ ويجهو بيهي‬
‫ڪنهن جو انتظار ڪرڻ وارا ماني نه کائيندا آهن‪”.‬‬
‫شام ٿيڻ تي آهي‪ .‬سج لهڻ تي آهي‪ .‬ڪا ڪونج اڏامڻ تي آهي جنرل مئنيجر سان گڏ ڪوهه مري َء ڏانهن رواني ٿيڻ‬
‫کان اڳ شميم چيو هو‪“ :‬تون ته اجايو ملول پيو ٿئين ميٽنگن جي سلسلي ۾ جنرل مئنيجر سان گڏ ڪوهه مري‪ ،‬ايبٽ آباد‬
‫سواء مون کي ڪنهن سان محبت نه آهي‪ .‬تون مون کي ان‬ ‫ِ‬ ‫وغيره وڃڻ منهنجي ذميدارين ۾ شامل آهي‪ .‬يقين ڪر‪ ،‬توکان‬
‫ڪري به وڻندو آهين جو هميشه ڪنهن سڪل بڙ جي ويجهو بيهي رهندو آهين‪ ،‬۽ منهنجو انتظار ڪندو آهين‪ .‬اڄ اسين شام‬
‫پوء‬
‫ڌاري ڇتر وٽان لنگهنداسين‪ .‬موٽر ۾ مان جنرل مئنيجر ڀرسان دري َء وٽ ويٺي هونديس‪ .‬تون مون کي ڏسي وٺجان”‪ ،‬۽ ِ‬
‫کائجانء ۽ هڪ لولي ٻڌي سمهي پئجان”‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫گهر وڃي پنهنجي پوڙهي ما ُء جي هٿ جو رڌل کاڌو‬
‫في الحال مون کي بک نه لڳي آهي‪ .‬مان بڙ جي پراڻي ۽ سڪل وڻ وٽ بيٺو آهيان ۽ شميم جو انتظار ڪري رهيو‬
‫آهيان‪ .‬شميم کي جنرل مئنيجر جي پاسي ۾ ويٺل ڏسي مان سڙي خاڪ نه ٿيندو آهيان‪ .‬انسان زندگي َء ۾ هر دفعي خاڪ نه‬
‫پوء وري سڙي‪ ،‬ٻري خاڪ ٿي نه سگهندو آهي‪.‬‬ ‫ٿيندو آهي‪ .‬انسان پنهنجي زندگي َء ۾ فقط هڪ دفعو خاڪ ٿيندو آهي‪ ،‬۽ ِ‬
‫پوء گهر‬ ‫الء ڏسندس‪ .‬خوش ٿيندس‪ ،‬۽ ِ‬ ‫شميم کي ڏسڻ جي خواهش دل ۾ کڻي مان پراڻي بڙ وٽ بيٺو آهيان‪ .‬مان کيس کن پل ِ‬
‫الء ماني پچائيندي آهي‪ .‬مان جنهن‬ ‫وڃي امان جي هٿ جي پڪل ماني کائيندس‪ .‬منهنجي ما ُء ڏاڍي پيار ۽ پاٻوهه مان منهنجي ِ‬
‫ڏينهن ماني کائي نه سگهندو آهيان‪ ،‬سو سمورو ڏينهن امان اُداس اُداس رهندي آهي‪ .‬مان پنهنجي ما ُء کي اُداس ڏسي نه‬
‫سگهندو آهيان‪ .‬چاهيندو آهيان ته هو َء خوش رهي‪ .‬کلندي رهي‪ .‬مون کي ماني کائيندي ڏسي ٽڙندي رهي‪ .‬مان ماني فقط‬
‫تڏهن کائي سگهندو آهيان‪ ،‬جڏهن شميم کي هڪ نظر ڏسي وٺندو آهيان‪ .‬هڪ افالطون جو قول آهي ته شميم منهنجي ال ِء‬
‫ڦودني جي ڦڪي آهي‪ ،‬جنهن جو تعلق سڌو سنئون منهنجي هاضمي سان آهي‪ .‬پر ائين نه آهي‪ .‬اِهو منهنجو ۽ منهنجي َء ما ُء‬
‫جو ذاتي مسئلو آهي‪ ،‬جنهن جو تعلق شميم سان آهي‪.‬‬
‫الء ماندو آهي چٻري جو پري پري تائين نالو نشان نه آهي ڪيترا‬
‫سج ڪجهه گهڙين جو مهمان آهي ‪ -‬منهن لڪائڻ ِ‬
‫ُ‬
‫پوء هڪ چٻرو ڪٿان اڏامندو ايندو آهي ۽ سڪل‬ ‫دفعا ائين به ٿيو آهي جو شميم جو انتظار ڪندي سج وسامي ويندو آهي‪ ،‬۽ ِ‬
‫بڙ جي هڪ ٽاري َء تي ويهي مون ڏانهن ڏسڻ لڳندو آهي‪ .‬تڏهن‪ ،‬اُها موٽر جنهن ۾ شميم کي جنرل مئنيجر سان واپس ورڻو‬
‫هوندو آهي‪ ،‬سا موٽر ڇتر وٽان نه لنگهندي آهي‪ .‬تڏهن رات جا واسينگ بڙ جي سڪل ٽارين مان لٽڪڻ لڳندا آهن‪ ،‬۽‬
‫ساء آهيان ته وڏو آڙيڪاپ‪ ،‬پر اڄ‬‫مٿاهين ٽاري َء تي ويٺل هڪ چٻرو مون ڏانهن ڏسي مرڪڻ لڳندو آهي‪ .‬مان پنهنجي ِ‬
‫تائين اهو سمجهي نه سگهيو آهيان ته اسان کي مجبور ۽ بيوس ڏسي چٻرا ڇو مرڪندا آهن! ڍڳا ڇو نه مرڪي سگهندا آهن!‬
‫سمجهان ٿو‪ ،‬اسان جي ملڪ جا ڍڳا تاريخ ۽ جاگرافي َء جا ذهين شاگرد آهن‪ .‬کين اسپين جي ڍڳن جو حشر ياد آهي‪ ،‬کين‬
‫خبر آهي ته تيز تلوار فقط ڍڳي جي سيني ۾ لهي سگهندي آهي‪ ،‬ڪنهن چٻري جي سيني ۾ نه‪ .‬تنهن ڪري‪ ،‬اسان کي مجبور‬
‫۽ الچار ڏسي‪ ،‬فقط چٻرا اسان جي حال تي کلي سگهندا آهن‪ -‬ڍڳا کلي نه سگهندا آهن‪ .‬اسين چٻري جي سيني ۾ تلوار الهي نه‬
‫سگهندا آهيون‪.‬‬
‫بڙ جو هي ُء وڻ جنهن جي پاسي کان مان بيٺو آهيان‪ ،‬بيحد پراڻو ۽ قديم بڙ آهي‪ .‬ان ڳالهه ۾ ڪنهن شڪ جي گنجائش‬
‫نه آهي‪ .‬ان باري ۾ مون کي پڪ آهي‪ .‬پڪ ان ڪري آهي‪ ،‬جو بڙ جو وڻ ۽ مان هڪ جيترا آهيون‪ .‬نه بڙ عمر ۾ مون کان‬
‫وڏو آهي ۽ نه مان بڙ کان عمر ۾ وڏو آهيان‪ .‬اسين ٻئي هڪ جيترا آهيون ۽ هڪ ٻئي جي ماضي َء ۽ حال کان واقف آهيون‪.‬‬
‫بڙ جو ٿڙ ڏسڻ ۾ وڏو ۽ ويڪرو آهي‪ ،‬پر اندران خالي آهي‪ .‬ڪو غم کيس کائي ويو آهي‪ .‬هينئر‪ ،‬منجهس ڪو شهر آباد نه‬
‫آهي‪ .‬هينئر‪ ،‬منجهس هڪ طوطو رهندو آهي‪ .‬بڙ جي طوطي جي منهنجي وجود جي طوطي سان ياري ٿي ويئي آهي‪ .‬اهو‬
‫ئي سبب آهي جو بڙ جي طوطي مون کي بڙ جي ٿڙ سان لڳي ان موٽر جو انتظار ڪرڻ جي اجازت ڏني آهي‪ ،‬جنهن ۾‬
‫شميم فرم جي جنرل مئنيجر جي ڀرسان ويٺي هوندي آهي ۽ مري َء کان موٽندي ڇتر وٽان لنگهندي آهي‪ .‬شميم جو انتظار‬
‫ڪندي ڪندي‪ ،‬مان ڪنهن وقت پاڻ کي پراڻي ۽ قديم بڙ جو هڪ حصو سمجهڻ لڳندو آهيان‪ .‬تڏهن مون کي پنهنجي وجود‬
‫تي بڙ جو‪ ،‬۽ بڙ جي وجود تي پنهنجي وجود جو گمان ٿيڻ لڳندو آهي‪.‬‬
‫هڪ دفعي مون شميم کان پڇيو هو‪“ :‬فرم جو جنرل مئنيجر آفيس بدران پڪنڪ پوائنٽس تي وڃي ميٽنگ ڇو ڪندو‬
‫آهي‪ ،‬۽ توکي نويڪلي ماحول ۾ ڊڪٽيشن ڇو ڏيندو آهي‪ .‬ڇا هو آئوٽ ڊور شوٽنگ تي ويندو آهي!”‬
‫“ ڏاڍو ڪم ڪندو آهي ويچارو! ٿڪجي پوندو آهي هڪ ئي ماحول ۾ ڪم ڪندي ڪندي!” شميم منهنجي عام‬
‫معلومات ۾ اضافو ڪندي چيو هو‪“ :‬پڪنڪ وري هنڌ ۽ هوادار ماحول ۾ ميٽنگ ڪرڻ سان وڏن وڏن مسئلن جو حل‬
‫نڪري ايندو آهي‪”.‬‬
‫انهن ئي ڏينهن ۾ مون بڙ جي طوطي کي چيو هو‪“ :‬مان هڪ نه هڪ ڏينهن شميم کي هوادار ماحول ۾ وٺي ويندس ۽‬
‫پوء پنهنجي زندگي َء جي سڀ کان وڏي مسئلي جو حل تالش ڪندس‪”.‬‬
‫ِ‬
‫بڙ جي طوطي چيو هو‪“ :‬تون شميم کي هوادار ماحول ۾ وٺي وڃي نه سگهندين‪”.‬‬
‫“ڇو نه وٺي وڃي سگهندس!” مون تعجب وچان پڇيو هو‪.‬‬
‫“ان ڪري جو هو َء تنهنجي اسٽينوگرافر يا پرائيويٽ سيڪريٽري نه آهي‪ .‬هو َء تنهنجي ماتحت نه آهي‪ ”.‬بڙ جي‬
‫طوطي چيو هو‪ ““ :‬يار‪ ،‬تو وٽ ٽويوٽا هائي ايس به ته نه آهي!”‬
‫بڙ جي طوطي جي ڳالهه ٻڌي مان خاموش ٿي ويو هوس‪ ،‬مون کي پنهنجو وجود اندران خالي خالي محسوس ٿيو هو‪.‬‬
‫اهو احساس جو پهريون زخم هو‪ .‬هينئر‪ ،‬مون کي خبر آهي ته منهنجي وجود ۾ ڪو شهر آباد نه آهي‪ .‬منهنجي وجود ۾ هڪ‬
‫وسيع ويراني آهي‪ ،‬۽ ان ۾ هڪ طوطو رهندو آهي‪ .‬منهنجي وجود جي طوطي جي بڙ جي طوطي سان دوستي آهي‪.‬‬
‫هڪڙي ڏينهن بڙ جي طوطي منهنجي وجود جي طوطي کان پڇيو هو‪“ :‬هي َء شخص جنهن عورت سان محبت‬
‫ڪندو آهي‪ ،‬ڇا هو َء ڏاڍي سهڻي‪ ،‬من موهڻي آهي؟”‬
‫“ڌوڙ جي سهڻي آهي!” منهنجي وجود جي طوطي بڙ جي طوطي کي ٻڌايو هو‪“ :‬ان عورت جون اکيون مئل ٻڪر‬
‫جي اکين جهڙيون‪ ،‬پير هوبهو بدڪ جي پيرن جهڙا ۽ هٿ خاڪي رنگ جي آلي ٽوال جهڙا آهن‪”.‬‬
‫پوء هي ُء شخص بڙ جي ٿڙ کي ٽيڪ ڏيئي‬
‫بڙ جي طوطي حيرت وچان منهنجي وجود جي طوطي کان پڇيو هو‪“ :‬ته ِ‬
‫اهڙي عورت جو انتظار ڇو ڪندو آهي؟”‬
‫منهنجي وجود جي طوطي کلندي چيو هو‪”:‬ڇو جو هن شخص کي ان موالي عورت سان محبت ٿي ويئي آهي‪”.‬‬
‫ڳالهاء طوطا‪ -‬ماٺ ڪر‪-‬‬
‫ِ‬ ‫دڙڪو ڏيندي مون پنهنجي وجود جي طوطي کي خاموش رهڻ جي تلقين ڪئي هئي‪ -‬نه‬
‫ڳالهائڻ وارو طوطو‪ .‬مون کي نه وڻندو آهي‪ ،‬مان گونگن طوطن کي پسندو ڪندو آهيان‪.‬‬
‫لڳيم ٿو ڄڻ صديون گذري ويون آهن‪ .‬مون کي شميم جو انتظار ڪندي ڪندي! ڪنهن مورخ تاريخ جو هڪ باب‬
‫لکي ڇڏيو آهي‪ ،‬جنهن جا لفظ ۽ جمال ميسارجي ويا آهن ۽ مفهوم اُڏوهي َء جو کاڄ ٿي ويو آهي‪.‬‬
‫مون هڪ دفعي شميم کان پڇيو‪ “ :‬ڇا اهو ممڪن ناهي جو تون پڪنڪ وارن هنڌن ۽ هوادار ماحول ۾ وڃي جنرل‬
‫مئنيجر کان ڊڪٽيشن وٺڻ کان انڪار ڪري ڇڏين؟”‬
‫“نه‪ .‬اهو ممڪن ته آهي‪ ،‬پر جنرل مئنيجر کي انڪار ڪرڻ مناسب نه آهي‪ ”.‬شميم چيو هو‪“ :‬نوڪري َء ۾ منهنجي‬
‫الء تيار نه‬
‫ترقي َء جو دارومدار جنرل مئنيجر جي ساليانين رپورٽن تي آهي‪ .‬مان ڪنهن به صورت ۾ کيس خفي ڪرڻ ِ‬
‫آهيان‪”.‬‬
‫ڪيتري دير تائين منهنجي وجود جو طوطو ويران شهر ۾ اُڏامندو رهيو‪ ،‬ٻوليون ٻوليندو رهيو ۽ زندگي َء جا آثار‬
‫ڳوليندو رهيو‪ ،‬پر ناڪام رهيو‪ .‬منهنجي وجود جو طوطو وحشتن جي چمڙن کان ڀڄندو رهيو‪.‬‬
‫“هي ُء اسالم آباد جو شهر آهي‪ .‬اڌ شهر سفارتي نمائندن سان ۽ اڌ شهر ڪامورن سان آباد آهي‪ ”.‬شميم چيو هو‪“ :‬تون‬
‫سنڌ جي نهايت ئي پٺتي پيل ڪنهن شهر مان آيو آهين‪ ،‬تنهن ڪري نئين شهر جي جديد ماحول کي سمجهي نه سگهيو آهين‪.‬‬
‫ڪهڙي شهر مان آيو آهين؟”‬
‫آهستي وراڻيو هيم‪“ :‬ڪراچي َء مان‪”.‬‬
‫شميم چيو‪“ :‬نوڪري ڪندڙ عورت سان محبت ڪرڻ جا ڪي اصول هوندا آهن‪ ،‬سمجهيه”!”‬
‫هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندي چيو هوم‪“ :‬ڪجهه ڪجهه سمجهي ويو آهيان‪”.‬‬
‫الء مان پنهنجي باس سان پڪنڪن ۽ هوادار ماحول ۾ ويندي‬
‫“گڊ!” شميم چيو هو‪“ :‬ميٽنگن ۾ ڊڪٽيشن وٺڻ ِ‬
‫رهنديس‪ -‬آفيس جي ساٿين سان ملندي جلندي رهنديس ‪ -‬کلي کلي هنن سان ڳالهيون ڪندي رهنديس‪ -‬هنن جي پارٽين ۾‬
‫شامل ٿيندي رهنديس ‪ -‬هنن سان گڏجي مانيون کائيندي رهنديس ‪ -‬پر‪ ،‬اصل ۾ محبت فقط توسان ڪندي رهنديس‪ .‬اهي‬
‫ڳالهيون توکي سمجهه ۾ اچڻ گهرجن‪”.‬‬
‫سمجهان ٿو‪ ،‬اِهي سموريون ڳالهيون هينئر منهنجي سمجهه ۾ اچي ويون آهن‪ .‬خدا جي فضل سان مان ڏاڍو سمجهو ٿي‬
‫پيو آهيان‪ .‬ڳالهين جي تهه تائين ٺهه ٺهه پهچي ويندو آهيان‪ .‬ڦٽل ناسپاتي َء کي صوف سمجهي اکين تي رکندو آهيان‪ .‬بڙ جي‬
‫الء منتظر آهيان‪ .‬سڪل بڙ جي ڀرسان بيٺو‬
‫ڀرسان بيهي شميم جو انتظار ڪندي بيزار نه ٿيندو آهيان‪ .‬اڄ به مان شميم ِ‬
‫آهيان‪ .‬آسمان جو رنگ بدلجي ويو آهي ‪ -‬چاهتن جو رت اُفق جي ٻارن ۾ وهي ويو آهي‪ .‬سج خاموش مرثين جي رديف سان‬
‫ماتمڪدي ڏانهن وڌي رهيو آهي‪.‬‬
‫بڙ جي طوطي منهنجي وجود جي طوطي کي چيو آهي‪“ :‬بڙ جو هي ُء وڻ ڪڏهن سرسبز ۽ آباد هو‪ .‬ٽاريون گهاٽن‬
‫الء گنجائش نه هئي‪ .‬تڏهن مان سندس ٽارين تي ويهندو‬
‫ساون پنن سان سينگاريل هئس‪ ،‬ان وقت بڙ جي وجود ۾ منهنجي ِ‬
‫ُ‬
‫پوء‪ ،‬هي ُء وڻ ويران ٿي ويو‪ .‬ڪو غم کيس کائي ويو‪ .‬اندران خالي ٿي ويو‪ .‬تڏهن مان سندس ٽارين تان اٿي‪،‬‬
‫هوس‪ .‬پر ِ‬
‫سندس وجود ۾ رهڻ لڳس‪”.‬‬
‫“هي ُء شخص به آباد هو ڪڏهن‪ ”.‬منهنجي وجود جي طوطي بڙ جي طوطي کي چيو آهي‪“ :‬ڏاڍو کلندو هو‪ ،‬ماڻهن‬
‫پوء‪ ،‬کيس خاموشي َء جي خزان ورائي ويئي‪ .‬ڪو غم‬ ‫کي کالئيندو هو‪ .‬خوشيون ونڊيندو هو‪ ،‬خوشيون ورهائيندو هو‪ .‬پر ِ‬
‫کيس کائڻ لڳو‪ .‬جڏهن کان هن شخص جي وجود جو شهر ويران ٿيو آهي‪ ،‬مان هن جي اندر رهڻ لڳو آهيان‪”.‬‬
‫ان کان اڳ جو مان دڙڪو ڏيئي پنهنجي وجود جي طوطي کي خاموش ڪري ڇڏيان‪ ،‬ٻئي طوطا هڪدم خاموش ٿي‬
‫ويا آهن‪ .‬بڙ جو طوطو کاڌل ٿڙ جي اوندهه ۾ گم ٿي ويو آهي‪ .‬منهنجي وجود جو طوطو چاهتن جي ٽٽل شهتيرن پٺيان وڃي‬
‫لڪي پيو آهي‪.‬‬
‫مون بڙ جي سڪل ٽارين ڏانهن ڏٺو آهي‪ .‬هڪ ڏنگي‪ ،‬ڦڏي ۽ اُگهاڙي ٽاري َء تي چٻرو ويٺو آهي‪ ،‬۽ مون ڏانهن ڏسي‬
‫رهيو آهي‪ .‬سندس منحوس منهن تي مرڪ آهي‪ .‬هو گهور وجهي مون ڏانهن ڏسي رهيو آهي‪ .‬ائين پيو لڳي‪ ،‬ڄڻ ٽهڪ ڏيئي‬
‫کلي پوندو‪ .‬مون کي اُلو َء کان نفرت آهي‪ .‬مان کيس مارڻ جون ترڪيبون سوچڻ لڳو آهيان‪ .‬وڏو ڪو بدبخت چٻرو آهي!‬
‫مون تان کلڻ جو اختيار هڪ چٻري کي ڪنهن ڏنو آهي! الو َء جو پٽ! مون نفرت ۽ حقارت وچان چٻري ڏانهن ڏٺو آهي‪.‬‬
‫“مون کي خبر آهي‪ ،‬تون مون کي مارڻ جون ترڪيبون سوچي رهيون آهين‪ ”.‬چٻڙي مرڪندي چيو‪“ :‬پر تون مون‬
‫کي ماري نه سگهندين‪”.‬‬
‫زندگي َء ۾ پهريون دفعو مون ڪنهن چٻري کي ڳالهائيندي ٻڌو آهي‪ .‬تعجب جي ڳالهه آهي‪ .‬ائين ته ناهي‪ ،‬تاريخ جو‬
‫دعوي ڪئي آهي ته مان کيس ماري نه سگهندس!‬‫ٰ‬ ‫ڪو نئون باب لکجي رهيو آهي! پر‪ ،‬ڳالهائيندڙ چٻري ڪهڙي آڌار تي‬
‫مان کيس ضرور ماريندس‪ .‬هن دفعي نه‪ ،‬ته اڳئين دفعي کيس ضرور ماريندس‪ .‬ان ڳالهه جو مون پڪو پهه ڪري ڇڏيو‬
‫آهي‪ .‬وري جڏهن به شميم فرم جي جنرل مئنيجر سان گڏ ڪنهن هوادار ماحول ڏانهن ويندي ۽ کانئس ڊڪٽيشن وٺندي‪ ،‬تڏهن‬
‫مان شميم جي واپسي َء جو انتظار هٿين خالي نه ڪندس‪ .‬مان پاڻ سان هڪ بندوق کڻي ايندس‪ ،‬۽ هن چٻري کي اُڦٽ ماري‬
‫وجهندس‪ .‬مان کيس کلڻ نه ڏيندس!‬
‫“تون مون کي ماري نه سگهندين‪ ”.‬چٻري مرڪندي چيو آهي‪“ :‬ڇتر وٽ سڪل بڙ جي ڀرسان بيهي ڪنهن جو‬
‫انتظار ڪرڻ وارا مون کي ماري نه سگهندا آهن‪”.‬‬
‫مون تعجب وچان کانئس پڇيو آهي‪“ :‬يار‪ ،‬تون ڪهڙي قسم جو چٻرو آهين‪ ،‬جو منهنجي تحت الشعور جا ارادا‬
‫پروڙي وٺين ٿو‪ .‬ڪٿي تون ڪنسلٽنٽ سائيڪاالجسٽ ته نه آهين!”‬
‫الء عالمت جي‬‫الء زندگي َء ۾ ڇتر جو مقام هوندو آهي‪ ،‬جتي بڙ جو هڪ سڪل وڻ ايشيائي عاشق ِ‬ ‫“هر احمق ِ‬
‫نشاني هوندو آهي‪ .‬ان وڻ جي ڀرسان بيهي هو اهڙي ڪنهن اسٽينو گرافر جو انتظار ڪندو آهي‪ ،‬جيڪا محبت ته ساڻس‬
‫ڪندي آهي‪ ،‬پر ڊڪٽيشن پنهنجي باس کان وٺندي آهي‪ ”.‬اُلو َء کلندي چيو آهي‪“ :‬مان تنهنجي کوپري َء ۾ رهندو آهيان‪.‬‬
‫سوچيندي سوچيندي تون جڏهن مري ويندو آهين‪ ،‬تڏهن مان تنهنجي کوپري َء مان نڪري ڪنهن سڪل اُگهاڙي ٽاري َء تي‬
‫وڃي ويهي رهندو آهيان‪ ،‬۽ توڏانهن ڏسي مرڪڻ لڳندو آهيان‪”.‬‬
‫منهنجي هٿ ۾ بندوق نه آهي‪ .‬هڪ چٻرو مون ڏانهن ڏسي رهيو آهي‪ ،‬۽ مرڪي رهيو آهي‪ .‬مان صدين کان سڪل‬
‫بڙ جي ڀرسان بيٺو آهيان‪ ،‬۽ اهڙي عورت جو انتظار ڪري رهيو آهيان‪ ،‬جيڪا محبت ته مون سان ڪندي آهي‪ ،‬پر‬
‫ڊڪٽيشن ٻئي ڪنهن شخص کان وٺندي آهي‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 7:06 PM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫ڪفن تاريخ جو‬

‫تاريخ جو ڪفن‬

‫عيد نماز شروع ٿيڻ کان ڪجهه دير اڳ هڪ ڪارو ڪوجهو شيدي‪ ،‬جنهن جا وار اڻڀا‪ ،‬اکيون ڏرا ڏنل‪ ،‬ڏيل ڏٻرو‬
‫۽ لٽا ليڙون هئا‪ ،‬سو نمازين جي پوئين قطار مان اُٿي کڙو ٿيو‪ .‬هو اڌڙ عمر وارو قداور مڙس هو‪ .‬ڪلها صليب وانگر سڌا‪،‬‬
‫۽ سينو ويڪرو هوس‪ .‬زندگي َء جو ٻوجهه کڻندي‪ ،‬سهندي پٺي َء جو ڪنڊو ڪمان ٿي ويو هوس‪ .‬هن وڏو ساهه کڻي‪ ،‬هڪ‬
‫اڏامندڙ نگاهه عيد گاهه تي وڌي‪.‬‬
‫سمورو عيدگاهه ڪراچي َء جي قسمين قسمين ماڻهن سان سٿيو پيو هو‪ .‬قطارون انت کان ٻاهر‪ ،‬نمازي بي انداز! ڪن‬
‫جا وڳا نوان‪ ،‬ڪن جا ڌوتل‪ ،‬ڪن جا اُجرا! رنگ ايترا‪ ،‬ڄڻ آسمان مان رنگن جي انڊلٺ زمين تي لهي آئي هئي‪ .‬عيد نماز‬
‫شروع ٿيڻ ۾ ڪجهه گهڙيون وڃي بچيون هيون‪ .‬مالن بيحد عقيدت‪ ،‬۽ تمام جوش سان اسالمي تاريخ جا ورق ورائي رهيو‬
‫هو‪ .‬هو ڪنهن وقت ٻانهون کولي‪ ،‬۽ ڪنهن وقت هيٺ ڪري! آواز چاڙهي‪ ،‬۽ ڪڏهن الهي‪ ،‬ڪڏهن سڌو ۽ ڪڏهن سـُـر ۾‬
‫ڳالهائي‪ ،‬ماڻهن ۾ ايمان جو ستل جذبو جاڳائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو‪ .‬ماڻهو ادب سان ويٺا هئا ۽ وعظ دوران ڪنهن‬
‫ڪنهن وقت جهوٽا کائي رهيا هئا‪ .‬سندن نگاهون مصلحن آڏو رکيل بوٽن تي کتل هيون‪ .‬ڪجهه بوٽ نوان‪ ،‬ڪجهه پراڻا‪ ،‬۽‬
‫ڇڳل هئا‪ .‬بوٽن‪ ،‬سليپرن‪ ،‬سپاٽن ۽ چمپلن جا ترا‪ ،‬ترن سان مليل هئا ۽ سجدي واري هنڌ کان انچ کن پري رکيا هئا‪ .‬جن‬
‫نمازين پاڻ سان د ُلد ُل وانگر سينگاريل ٻار آندا هئا‪ ،‬تن جي هڪ اک بوٽن ۾‪ ،‬ٻئي ٻارن تي کتل هئي‪ .‬صحتمند مالن‪،‬‬
‫صحتمند آواز ۾ وعظ ڪري رهيو هو‪ ،‬۽ ماڻهن کي هللا سائين جي رحم ۽ ڪرم بدران‪ ،‬هللا سائين َء جي قهر ۽ قبر جي عذاب‬
‫جون ڳالهيون ٻڌائي‪ ،‬ڊيڄاري رهيو هو‪ .‬ائين پئي محسوس ٿيو‪ ،‬ڄڻ جوش ۾ الئوڊ اسپيڪر ڦاڙي وجهندو‪.‬‬
‫“اڙي ويهي رهه‪ ”.‬ڪنگال قسم جي هڪ سنهڙي شخص شيدي َء کي ٻانهن ۾ هٿ وجهندي چيو‪“ :‬بيٺو ڇو آهين‪.‬‬
‫ڀولي ڇڏائجي ويئي اٿئي ڇا!”‬
‫شيدي َء کيس جواب نه ڏنو‪ .‬سـ َ َ‬
‫ـٽ ڏيئي‪ ،‬ٻانهن ڇڏائي‪ ،‬هو پوئين قطار مان نڪري اڳئين قطار ۾ وڃي بيٺو‪.‬‬
‫“اڙي پري ڪر پنهنجا دانگي َء جهڙا پير‪ ”.‬شيدي َء کي ٺونٺ هڻندي هڪ جهرڪي َء جيتري نوجوان چيو‪“ :‬ماڻهو‬
‫آهين يا ڏامر!”‬
‫شيدي َء کيس جواب نه ڏنو‪ ،‬نه ئي ڪنڌ ورائي ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو ان قطار مان نڪري‪ ،‬اڳئين َء قطار ۾ وڃي بيٺو‪.‬‬
‫“اوهو! وڏو ڪو ڀوڪ آهين‪ .‬اڇن اُجرن ڪپڙن واري هڪ شخص ڪاوڙ وچان شيدي َء ڏانهن ڏسندي چيو‪“ :‬شرم‬
‫نه آيئه منهنجي ڪوري پاجامي جي پانئچي تي پير ڏيندي!”‬
‫شيدي َء جي اُداس اکين ۾ پراسرار روشني اُڀري آئي هئي‪ .‬هن ڪاوڙيل شخص جي جملي کي ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري‬
‫ڇڏيو‪ .‬هو وک وڌائي اڳئين قطار ۾ وڃي بيٺو‪.‬‬
‫“خبردار!” فرشتن جهڙي هڪ شخص شيدي َء کي ٽنگ ۾ چهنڊڙي وجهندي چيو‪“ :‬الحول وهللا! دُبئي جو مصلحو‬
‫هڻي ميرو ڪري ڇڏيئه‪ .‬ماڻهو آهي يا ابن ابليس!”‬
‫شيدي َء چهنڊڙي َء جي پرواهه نه ڪئي‪ ،‬۽ نه ئي فرشتن جهڙي شخص جي جملي جي‪ .‬سندس اداس اکين ۾ پراسرار‬
‫روشني وڌندي ويئي‪ .‬هو وک وڌائي‪ ،‬اڳئين َء قطار ۾ وڃي بيٺو‪.‬‬
‫کانپوء پنهنجي چلڪندڙ نرڙ تي وار سينگاري‬
‫ِ‬ ‫“اڙي او بن مانس!” هڪ نوجوان‪ ،‬جنهن وڏي محنت ۽ جفاڪشي َء‬
‫ڇڏيا هئا‪ ،‬تنهن شيدي َء کي حقارت آميز لهجي ۾ چيو‪“ :‬باغيچي مان پڃرو ڀڃائي نڪتو آهين ڇا؟”‬
‫پاسي ۾ ويٺل ڪجهه ايڪٽر ڇاپ نوجوان ٽهڪ ڏنو‪ .‬هڪ ٽيڏي نوجوان اداڪارن جهڙي لهجي ۾ چيو‪“ :‬ڀانئجي ٿو‪،‬‬
‫آفريڪا مان هجرت ڪري آيو آهي‪”.‬‬
‫ايڪٽر ڇاپ نوجوانن جي ٽولي ٽهڪ ڏنو‪.‬‬
‫هڪ ڪرڙوڍ‪ ،‬جنهن جهوٽا پئي کاڌا‪ ،‬سو ٽهڪ ٻڌي سجاڳ ٿيو‪ .‬مومن مان منهن ڪڍي‪ ،‬نوجوانن ڏانهن ڏسندي‬
‫چيائين‪“ :‬اڙي ٽرڙا نه ٿيو‪ .‬وعظ ٻڌڻ ڏيو‪”.‬‬
‫“بس ڪر‪ ،‬ابابيل جا پٽ‪ ”.‬هڪ نوجوان ٺهه ٺهه کيس وراڻي ڏني‪ .‬هو ٻوٿ ڀيلڙو ڪري ويهي رهيو‪.‬‬
‫ان وچ ۾ شيدي اُها قطار ڇڏي‪ ،‬اڳئين قطار ۾ وڃي بيٺو‪.‬‬
‫“اڙي اڳتي ڪيڏانهن پيو اچين!” چئن پنجن ڄڻن کيس بيهاري ڇڏيو‪ .‬هنن سندس ڦاٽل پراڻن ڪپڙن ۽ ڏٻري ڏيل‬
‫ڏانهن ڏسندي چيو‪“ :‬هتي مٺائي پئي ورهائجي ڇا!”‬
‫شيدي َء ڪو جواب نه ڏنو‪ .‬هن جون اکيون اڳئين َء قطار تي کتل هيون‪.‬‬
‫“پوئتي وڃ‪ ،‬دانگي جهڙا‪”.‬‬
‫“پري ٿي ُء‪”.‬‬
‫“ٽري وڃ‪”.‬‬
‫“خبردار جو اڳتي آيو آهين‪”.‬‬
‫شيدي َء کين جواب نه ڏنو‪ :‬نه ئي ڪنڌ ورائي هنن ڏانهن ڏٺو‪ .‬پراسرار روشني تمام چٽي نموني سندس اکين ۾‬
‫چمڪي رهي هئي‪ .‬هو اڳتي وڌي ويو‪ .‬ٻرانگهون کڻندو‪ ،‬ڇال ماريندو‪ ،‬هو نمازين جون ٻه ‪ -‬چار قطارون لتاڙي ويو‪.‬‬
‫ماڻهن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو‪ .‬جن جهوٽا پئي کاڌا‪ ،‬سي سجاڳ ٿي ويٺا‪ .‬جيڪي سجاڳ هئا‪ ،‬۽ ڪنن سان وعظ ٻڌي‬
‫رهيا هئا‪ ،‬۽ اکين سان پنهنجي بوٽ ۽ ٻارن جي پرگهور لهي رهيا هئا‪ ،‬سي شترمرغ وانگر ڪنڌ ڦيرائي شيدي َء ڏانهن ڏسڻ‬
‫لڳا‪ .‬جڏهن گوڙ ٻڌائون‪ ،‬تڏهن هڪدم جهٽ ڏيئي پنهنجا پنهنجا بوٽ کڻي ورتائون ۽ ٻارن کي ڇڪي هنج ۾ ويهاري ڇڏيائون‬
‫ڪجهه حشمت ڀريل‪ ،‬بهادرن‪ ،‬بيڊپن هيکلي شيدي َء کي قابو ڪري ورتو‪.‬‬
‫“پڪڙيوس‪”.‬‬
‫“نه ڇڏجوس‪”.‬‬
‫“وٺ ڪجوس‪”.‬‬
‫گوڙ گهمسان وڌي ويو‪ .‬مالن وعظ بند ڪري ڇڏيو ۽ ممبر جي سڀ کان مٿاهين ڏاڪي تي چڙهي تماشو ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫سڄي َء خلق جو ڌيان شيدي َء ڏانهن ڇڪجي ويو‪.‬‬
‫قسمين قسمين ماڻهو َء طرحين طرحين جا لهجا‪ ،‬ڀانت ڀانت جون ٻوليون‪ -‬پر مفهوم سڀني جو ساڳيو‪-‬‬
 ‫“چور آهي‪”.‬‬
‫“چور ناهي‪ .‬ڳنڍڇوڙ آهي‪.‬بشني آهي‪”.‬‬
‫“برابر‪”.‬‬
‫“ضرور ڪنهن مومن جو کيسو خالي ڪيو اٿائين‪”.‬‬
‫“شڪل مان ئي چور‪ ،‬چور جو پٽ ٿو ڏسجي‪”.‬‬
‫“بوٽن جو چور آهي‪”.‬‬
‫“قابو ڪجوس‪”.‬‬
‫“جهلجوس‪”.‬‬
‫“ڀڄڻ نه ڏجوس‪”.‬‬
‫“وارو ڪجوس‪”.‬‬
‫“چور آهي‪”.‬‬
‫“بشني آهي‪”.‬‬
‫“بدمعاش آهي‪”.‬‬
‫“شودو آهي‪”.‬‬
‫هڪ شخص هجوم مان واٽون ڪندو‪ ،‬ڌوڪيندو‪ ،‬اڳتي هليو آهي‪ .‬هن جا چپ سنهڙا‪ ،‬۽ سڪل‪ ،‬اکيون‪ ،‬چنجهيون‪ ،‬۽‬
‫بيرونق ۽ سندس مٿي جا وار کـُـٿل هئا‪ .‬هن وڏي واڪ ماڻهن کي چيو‪“ :‬مان هن کي چڱي َء طرح سڃاڻان‪ .‬هي ُء نه چور‬
‫آهي‪ ،‬نه بشني آهي‪ ،‬۽ نه ئي شودو آهي‪ .‬هي ُء فقط شيدي آهي‪”.‬‬
‫کانپوء‪ ،‬چٿر ڪندي کانئس‬
‫ِ‬ ‫جنهن نيڪ شخص جو هٿ شيدي َء جي ڪنڌ ۾ هو‪ ،‬تنهن هڪ نگاهه ۾ سندس جائزو وٺڻ‬
‫پڇيو‪ ““ :‬تون ڪير آهين؟”‬
‫هن وراڻيو‪“ :‬مان مامون خان موچي آهيان‪”.‬‬
‫“ڀڄي وڃ موچي‪ :‬تون وڃي ڇڳل بوٽن جي مرمت ڪر‪ ”.‬نيڪ صورت ۽ نيڪ سيرت شخص چيو‪“ :‬اسين پاڻئي‬
‫هن جي خبر چار وٺنداسين‪”.‬‬
‫مامون خان موچي ڌڪجي‪ ،‬ٿڏجي‪ ،‬منظر مان غائب ٿي ويو‪.‬‬
‫پوء ڪيتري دير تائين وڏي واڪ جمال هڪٻئي سان وچڙندا رهيا‪-‬‬
‫“ ِ‬
‫“ماريوس‪”.‬‬
‫“ڪٽيوس‪”.‬‬
‫“اول تالشي وٺوس‪”.‬‬
‫“نماز ۾ ُرخنو نه وجهو‪”.‬‬
‫“وڻ سان ٻڌي ڇڏيوس‪”.‬‬
‫کانپوء سندس منهن ڪارو ڪري‪ ،‬گڏهه تي ويهاري جلوس ڪڍبو‪”.‬‬
‫ِ‬ ‫“نماز‬
‫“هي ُء پاڻ دانگي َء جهڙو ڪارو آهي‪ .‬هن جو منهن ڪهڙي ڪارنهن سان ڪارو ڪبو!”‬
‫“برابر‪ .‬اهو تمام وڏو ۽ اهم مسئلو آهي‪”.‬‬
‫“منهن تي ڪارنهن بدران چوني جي پوچي ڦيرائينداسينس‪”.‬‬
‫“هرگز نه‪ .‬چور جو منهن هميشه ڪارو هوندو آهي‪”.‬‬
 ‫“ان مسئلي تي ماڻهن کان ووٽ ورتو وڃي‪”.‬‬
‫“ووٽ وٺڻ جو وقت ڪونهي‪”.‬‬
‫الء تيار ٿي بيٺا‪ .‬گوڙ گهمسان وڌي ويو‪ .‬شيدي َء‬
‫ماڻهو پاڻ ۾ بحث‪ ،‬مباحثو ڪرڻ لڳا‪ .‬هو هڪٻئي سان وڙهڻ مرڻ ِ‬
‫جي حشر بابت ماڻهو ڪنهن به هڪ فيصلي تي پهچي نه سگهيا‪.‬‬
‫پهرين صف ۾ ملڪ جي نامي گرامي‪ ،‬۽ ڄاتل سڃاتل شخصيت‪ ،‬هر دلعزيز‪ ،‬مشهور ۽ معروف جناب محمود‬
‫الء فڪرمند ٿيڻ لڳا‪.‬‬
‫صاحب موجود هو‪ .‬ماڻهن کي محمود صاحب جي حفاظت جو اونو ورائي ويو‪ .‬هو محمود صاحب ِ‬
‫هجوم مان ڪنهن وڏي واڪ رڙ ڪندي چيو‪“ :‬ڪارو شيدي پهرين قطار ڏانهن وڌي رهيو آهي‪ .‬هي ُء بدبخت ضرور‬
‫الء موڪليو ويو آهي‪”.‬‬
‫ڪنهن دشمن ملڪ جو ايجنٽ آهي‪ .‬۽ محمود صاحب کي قتل ڪرڻ ِ‬
‫نئين انڪشاف تي ماڻهو وائڙا ٿي ويا‪.‬‬
‫اوچتو‪ ،‬شيدي َء ڇال ڏنو‪ .‬هو چيتي وانگر اڇل کائيندو‪ ،‬وڏين ٻرانگهن سان ٽپ ڏيندو‪ ،‬ماڻهن‪ ،‬مصلحن‪ ،‬بوٽن ۽ چمپلن‬
‫جون ڪيتريون قطارون لتاڙي ويو‪.‬‬
‫پهرين صف ۾ محمود سان گڏ شهر جا قابل ڪامورا‪ ،‬صنعتڪار‪ ،‬واپاري ۽ بينڪر ڪلهوڪلهي سان مالئي ويٺا هئا‪.‬‬
‫هو ڪنڌ هيٺ ڪري‪ ،‬پلٿي ماري ويٺا هئا ۽ اخباري فوٽو گرافرن کان فوٽا ڪڍرائي رهيا هئا‪ .‬پهرين صف جي عين پٺيان‪،‬‬
‫الء سادن ڪپڙن ۾ حفاظتي عملي جا برجستا ۽ طاقتور ڪارڪن ويٺا هئا‪ .‬هو‬ ‫ٻئي صف ۾‪ ،‬محمود صاحب جي حفاظت ِ‬
‫ُ‬
‫الء اتي موجود‬‫بظاهر نماز پڙهڻ‪ ،‬۽ هللا جي عظمت آڏو سجدو ڪرڻ آيا هئا‪ ،‬پر اصل ۾ هو محمود صاحب جي حفاظت ِ‬
‫هئا‪ ،‬۽ نئين صورتحال سبب چوڪس ٿي رهيا هئا‪ .‬سندس َو َر ۾ موتمار هٿيار لڪايل هئا‪ .‬تنهن ڪري هو ويهڻ ۾ تڪليف‬
‫محسوس ڪري رهيا هئا‪.‬‬
‫شيدي جڏهن اُڇل کائيندو ۽ ڇال ماريندو‪ ،‬ٻئي صف ٽپي پهرين صف ڏانهن وڌڻ لڳو‪ ،‬تڏهن حفاظتي عملي جي عقابن‬
‫جهٽ هڻي کيس قابو ڪري ورتو‪ .‬اک ڇنڀ ۾ هو کيس لتون‪ ،‬مڪون‪ ،‬۽ ٺونشا هڻندا عيدگاهه کان ٻاهر ڪڍي ويا‪ .‬ڄڻ‬
‫ڪجهه ٿيو ئي نه هو‪.‬‬
‫الئوڊ اسپيڪرن مان مالن جو آواز گونجڻ لڳو‪ .‬هو ٻئي هٿ عرش ڏانهن کڻي‪ ،‬عاجزي َء‪ ،‬انڪساري َء‪ ،‬سريلي نوع‬
‫الء وڏي ڄمار جي دعا گهرڻ لڳو‪.‬‬
‫۾ هللا سائين کان محمود صاحب ِ‬
‫وء وعظ ٻڌڻ‬
‫الء وڏي ڄمار جون دعائون ۽ پ ِ‬
‫ماڻهن جو خيال مٽجي ويو‪ .‬هو شيدي َء کي وساري اول محمود صاحب ِ‬
‫لڳا‪ .‬هنن پنهنجا نوان‪ ،‬پرانا بوٽ ۽ چمپل سجدي واري هن کان انج کن پري رکي ڇڏيا‪.‬‬
‫جاء ۾ حفاظتي عملي جي هڪ وڏي آفيسر بيد جي لڪڻ جو وسڪارو ڪندي‬ ‫عيدگاهه ٻاهران‪ ،‬هڪ نويڪلي ِ‬
‫شيدي َء کان پڇيو‪“ :‬ٻڌا”‪ .‬جواب ڏي‪ .‬ڪهڙي نيت سان پهرين صف ڏانهن وڌي رهيو هئين‪”.‬‬
‫مڪن‪ ،‬چماٽن ۽ ٺونشن لڳڻ سبب شيدي َء جو سمورو چهرو رتورت ٿي ويو هو‪ .‬هن جو وات رت سان ڀريل هو‪ .‬هو‬
‫ڪوبه جواب ڏيئي نه سگهيو‪.‬‬
‫“جواب ڏي‪ ”.‬وري لتون‪ ،‬مڪون‪ ،‬منهن ۾ ٺونشا‪ ،‬۽ پنين تي النگ بوٽن جون ٺوڪرون لڳس‪“ ،‬جواب ڏي‪ .‬ڪنهن‬
‫جو ڇاڙتو آهين؟ ڪهڙي نيت سان اڳتي وڌي رهيو هئين؟”‬
‫شيدي َء جي نڪ مان رت ٺنڊيون ڪري وهڻ لڳو‪ .‬پيٽ ۽ ڪکين ۾ لتون لڳڻ سبب سـَـنڌ سـَـنڌ ساڻو ٿي پيو‪ .‬اکين آڏو‬
‫اوندهه اچي ويس‪.‬‬
‫“پهرين قطار ڏانهن ڇو‪ ،‬۽ ڪهڙي نيت سان وڌي رهيو هئين؟” عملدار کيس پيٽ ۾ لت‪ ،‬۽ ڪنڌ تي مڪ هڻندي‬
‫پڇيو‪“ :‬جواب ڏي‪ .‬ڪهڙي ارادي سان پهرين صف ڏانهن وڌي رهيو هئين؟”‬
‫شيدي َء رت جي گرڙي ڪري‪ ،‬وات ڦاٽل قميص جي ٻانهن سان اُگهي ڇڏيو‪ .‬سندس چيريل چچريل چپ ڪنبڻ لڳا‪.‬‬
‫هن جهيڻي آواز ۾ چيو‪“ :‬مان پهرين قطار ۾ بيهي نماز پڙهندس‪”.‬‬
‫پوء‪ ،‬هو سندس هيڻا حال‪ ،‬۽‬
‫حفاظتي عملي جا برجستا جوان شيدي َء جو جواب ٻڌي ڪجهه ڪجهه وائڙا ٿي ويا‪ِ .‬‬
‫ڪوجها ڪال ڏسي ٽهه ٽهه ڪري کلڻ لڳا‪ .‬ڪنهن چيو‪“ :‬اڙي! تون پهرين قطار ۾ بيهي نماز پڙهندين!”‬
‫منجهانئن هڪ ڄڻي زوڪاٽ ڪري شيدي َء جي نرڙ ۽ نڪ وٽ ٺونشو وهائي ڪڍيو‪ ،‬۽ چيو‪“ :‬تون ڪوڙ ٿو‬
‫ڳالهائين‪”.‬‬
‫سمورو ماحول شيدي َء جي نگاهن ۾ ڀنواٽيون کائڻ لڳو‪ .‬سيني ۾ دل ڌڙڪڻ بدران ڦٿڪڻ لڳس‪ .‬ساهه منجهڻ لڳس‪.‬‬
‫نڪ‪ ،‬وات ۽ ڪنن مان رت وهندو رهيس‪ .‬هن ڀڳل ٽٽل لهجي ۾ چيو‪“ :‬مان پهرين قطار ۾ بيهي نماز پڙهندس‪”.‬‬
‫پوء کيس گار‬
‫حفاظتي عملي جي هڪ جانٺي عمدار شيدي َء کي ڀرپور قوت سان سيني تي مڪ وهائي ڪڍي‪ .‬۽ ِ‬
‫ڏيندي چيائين‪“ :‬ڊرامو ٿو ڪرين‪ ،‬سوئر جا پٽ‪ .‬اسين توکي سڃاڻي ويا آهيون‪ .‬تون غير ملڪي ايجنٽ آهين‪”.‬‬
‫“مان ايجنٽ نه آهيان‪ ”.‬شيدي اُجهامڻ لڳو‪ .‬ڀڄندي ڀرندي چيائين‪“ :‬مان پهرين صف ۾ نماز پڙهندس‪”.‬‬
‫“اڙي ڀوال!” هڪڙي جانٺي کيس چماٽ وهائيندي چيو‪“ :‬عمر ۾ ڪڏهن آئينو ڏٺو اٿئي! پٽ هليو آهي پهرين قطار ۾‬
‫بيهي نماز پڙهڻ!”‬
‫شيدي َء جي ساهه جو سلسلو سندس نڪ مان وهندڙ رت سان وچڙڻ لڳو‪ .‬چيائين‪“ :‬مان پهرين قطار ۾ بيهي نماز پڙهندس‪”.‬‬
‫“اڙي اُٺ جا پٽ‪ ”.‬جانٺي َء عملدار چيو‪“ :‬شهر جا معزز ماڻهو محمود صاحب سان گڏ نماز پڙهڻ ال ِء پهرين صف ۾‬
‫موجود آهن‪ .‬تون وري پهرين صف ۾ نماز ڪيئن پڙهندين”‬
‫شيدي َء جهيڻي آواز ۾ چيو‪“ :‬مان به پهرين صف ۾ محمود صاحب سان گڏ بيهي نماز پڙهندس‪”.‬‬
‫حفاظتي عملي جي پگهاردارن خوب ٽهڪ ڏنا‪ .‬هڪڙي ڄڻي چيو‪“ :‬مغز جائيتو ڪونهيس‪”.‬‬
‫“ٻهروپيو آهي‪ ”.‬وڏي عملدار پنهنجي عملي کي حڪم ڏيندي چيو‪“ :‬پڇوس ته ڪير آهي‪ ،‬۽ محمود صاحب سان گڏ‬
‫بيهي نماز پڙهڻ جو ڍونگ ڇو ڪري رهيو آهي‪”.‬‬
‫پوء‪ ،‬جيڪا جٺ سندن ڄاڻ ۾ هئي‪ ،‬سا جٺ شيدي َء سان ڪيائون‪ .‬لتون‪ ،‬مڪون ۽ ٺونشا هڻي کيس اڌ مئو ڪري‬ ‫ِ‬
‫ڇڏيائون‪ .‬شيدي وڃي پٽ تي پيو‪ .‬کيس وري کنڀي کڻي ورتائون‪ .‬کيس منهن ۾ پاڻي َء جا ڇنڊا هڻي هوش ۾ آندائون‪ .‬شيدي َء‬
‫رت هاڻيون اکيون کولي حفاظتي عملي ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫ٻڌاء‪ .‬تون ڪير آهين‪ .‬محمود صاحب سان گڏ بيهي نماز پڙهڻ‬
‫برجرستي عملدار سندس وارن ۾ مٺ وجهندي پڇيو‪ِ “ :‬‬
‫ڇو ٿو چاهين؟”‬
‫الء پراسرار روشني سندس اُداس اکين ۾ موٽي آئي‪ .‬هن ڀڳل ٽٽل لهجي ۾ چيو‪“ :‬مان‬
‫شيدي اُجهامڻ لڳو‪ .‬هڪ لمحي ِ‬
‫اياز آهيان‪ .‬مان هڪ ئي صف ۾ بيهي محمود سان گڏ نماز پڙهندس‪”.‬‬
 ‫سوجهرو‬

‫هي َء انهن ڏنهن جي ڳاله آهي‪ ،‬جڏهن مفلسي َء اسان کي بي آب مڇين وانگر پنهنجي ڄار ۾ ڦاسائي وڌو هو ۽ اسان تي‬
‫مصيبتن ۽ آفتن جا ولر وري آيا هئا‪ .‬نوڪري وڃڻ جو فڪر اڃا جي َء کي چهٽيو پيو هو‪ ،‬جو مٿان‪ ،‬مشڪلن ۾ واڌارو‬
‫الء جنيد کي مدي جو تپ ٿي پيو‪ .‬پنهنجي ننڍڙي معصوم ڀا ُء جي حالت اکين سان ڏسي رهيو هوس‪ ،‬پر مجبور هوس‪.‬‬
‫ڪرڻ ِ‬
‫منهنجيون ڀينرون زيبو ۽ ڪمو‪ ،‬جنيد جا اڀا ساه ۽ ڳاڙهيون اکيون ڏسي‪ ،‬روئڻ هارڪيون ٿي پيون هيون‪.‬‬
‫الء ڪجه ته ڪر‪“.‬‬
‫”ڏسين نه ٿو‪ ،‬ڏسين نه ٿو‪ “،‬ڪمو َء مون کي ڪلهن کان وٺي ڌونڌاڙيندي چيو‪ ،‬ڪجه ته ڪر‪ ،‬جنيد ِ‬
‫مون ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫گهر جو ذري گهٽ سمورو سامان منهنجي بيروزگاري َء جي نظر ٿي چڪو هو‪ ،‬۽ فقط هڪ پراڻو گهڙيال وڃي باقي بچيو‬
‫هو‪ ،‬جيڪو ڀت سان چنبڙي‪ ،‬انسان جي دل وانگر ڌڙڪي رهيو هو‪ .‬مون سوچيو‪ ،‬انسان جي دل وانگر اِن گهڙيال جو آواز‬
‫– ٽ ڪ ٽڪ‪ ،‬بند ٿي ويندو‪ ،‬موت وانگر خاموش ٿي ويندو‪ .‬پر‪ ،‬هن گهڙيال جي موت ۽ انسان جي موت ۾ ڪيڏو نه فرق‬
‫پوء چاٻي َء سان ٻيهر زندگي پيدا ڪري سگهجي ٿي‪ ،‬پر انسان جي ٿڌي جسم‬
‫آهي! انسان جي تخليق – گهڙيال ۾ بند ٿيڻ کان ِ‬
‫۾ ٻيهر ڪير روح ڦوڪي‪ ،‬زندگي پيدا ڪري سگهندو؟‬
‫مون منهن ورائي جنيد ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫پوء‪ ،‬پراڻو گهڙيال‪ ،‬ڪندن مل پساري َء وٽ ڏهين رپئي ۾ گروي ڪري آيس‪ ،‬جيتوڻيڪ ڏه رپيا ڊاڪٽر جي في ۽‬ ‫۽ ِ‬
‫الء ٿورا هئا‪ .‬ڏهين رپئي جو نوٽ مٺ ۾ قابو ڪري‪ ،‬فڪرن ۾ ٻڏندو‪ ،‬ترندو گهر موٽي آيس‪.‬‬
‫ڪلورو مائسٽن جي ڪيپسولن ِ‬
‫انهن ڪارن ڏ ينهن ۾‪ ،‬پاڙي مان ڪنهن کان پيسا اڌارا وٺڻ جو سوال ئي نه ٿي پيدا ٿيو‪ .‬جڏهن کان هڪ انگريزي انجنيئر‬
‫الء ڪارخاني مان اسان چاليه مزورن کي ڪڍيو ويو هو‪ ،‬تڏهن کان پاڙي جي سڀني گهرن جي‬ ‫جي پگهار پوري ڪرڻ ِ‬
‫حالت هڪ ٻئي کان بدتر ٿي ويئي هئي‪ .‬مزورن جي گهرن جو سامان ڪٻاڙين وٽ وڪامي ويو‪ ،‬۽ جن کي گهرن ۾ وڌيڪ‬
‫بکيا پيٽ هئا‪ ،‬انهن جي عزت ۽ عصمت شهر جي هوٽلن ۽ بنگلن تي وڪامڻ لڳي‪.‬‬
‫اوچتو ذهن جي اونده ۾ اميد جو کڙکٻيتو چمڪي اٿيو‪ .‬ياد آيم ته هڪ دفعي ربو َء مون کان ٻارهن رپيا اڌارا ورتا هئا‪ .‬هون َء‬
‫کانپوء به آرام جي زندگي بسر‬
‫ِ‬ ‫کانئس پيسا هرگز نه گهران ها‪ ،‬پر ربو َء جي حالت اسان جهڙي نه هئي‪ .‬هو نوڪري وڃائڻ‬
‫ڪري رهيو هو‪ .‬ڏسڻ وارن کي پڪ هئي ته ربو َء کي هندن جي ڇڏيل ملڪيت هٿ چڙهي ويئي آهي‪ ،‬يا وري نوٽن ڇاپڻ‬
‫جي مشين ايجاد ڪئي اٿائين‪ .‬سندس ٻارن جي اکين هيٺان بک جا ڪارا ليڪا ڪين اڀريا هئا‪ ،‬۽ نه ئي پاڻ ڪنتري َء کان‬
‫ڪنارا ڪش ٿيو هو‪.‬‬
‫الء گهر کان ٻاهر آيس‪.‬‬
‫مان زيبو َء ۽ ڪمو َء کي دالسا ڏيئي‪ ،‬ربو َء کان پيسا اوڳاڙڻ ِ‬
‫گهٽي َء ۾ پاڙي جا سڪل ۽ سنهڙا‪ ،‬اڌ اگهاڙا ٻار‪ ،‬اِٽي ڏڪر راند ڪري رهيا هئا‪ .‬کين ڏسي‪ ،‬مون کي پنهنجو ننڍڙو جنيد ياد‬
‫آيو‪ ،‬جيڪو جهڳي َء ۾‪ ،‬ڇڳل واڻ جي کٽ تي‪ ،‬موت ۽ زندگي َء جي ڪشمڪش ۾‪ ،‬ڪنهن ڊاڪٽر جو انتظار ڪري رهيو‬
‫دعوي آهي ته هو قوم ۽ انسانيت جا خادم آهن! ان ڏينهن اهي ڊاڪٽر ڪٿي‬
‫ٰ‬ ‫هو‪ .‬پر ڪٿي هئا‪ ،‬اهي لٻاڙي ڊاڪٽر‪ ،‬جن جي‬
‫هئا‪ ،‬جڏهن انسانيت جو ننڍڙو روح مفلسي َء ۾ سهڪي رهيو هو! اهي دردمند حڪيم ۽ طبيب ڪٿي هئا‪ ،‬جڏهن هڪ انسان‬
‫الء ميسارجي رهي هئي! تڏهن خيالن جي اپسرائن ڀڻڪو ڪيو‪ ،‬ته انسان ازل کان دولت جو غالم‬ ‫جي هستي ڏهن رپين ِ‬
‫آهي‪ ،‬۽ دولت ديوتائن کان وڌيڪ طاقتور آهي‪.‬‬
‫مان تڪڙا قدم کڻندو‪ ،‬گهٽي َء جي مهاڙي َء وٽ پهتس‪ .‬ربو َء جو گهر پاسي واري گهٽي َء ۾ هو‪ .‬جتي ٻئي گهٽيون ملنديون‬
‫هيون‪ ،‬اتي انهن ڏينهن ۾ هڪ ڌڌڙيل درويش اچي ديرو ڄمايو هو‪ .‬سندس اکيون ٽانڊن وانگر ٻرنديون رهنديون هيون‪.‬‬
‫چارئي پهر بدن کي ڀڀوت ڪيو‪ ،‬دونهي دکائي‪ ،‬پنهنجي جهوپڙي َء آڏو ويٺو هوندو هو‪ .‬پاڙي جون عورتون کانئس من جون‬
‫مرادون گهرنديون هيون ۽ مرد کانئس سٽي جا نمبر پڇندا ها‪ ،‬جڏهن کان اسان جي پاڙي ۾ بيروزگاري َء پير ڄمايا هئا‪ ،‬تڏهن‬
‫کان درويش جي ڄڻ عيد شروع ٿي هئي‪ .‬سندس سگهارو بدن‪ ،‬ڏينهون ڏينهن سگهارو ٿيندو ويو‪ .‬پيٽ جي گوالئي َء تان‬
‫گهنج گم ٿي ويس‪ ،‬۽ دن جو ٽنگ گهٽ ٿي ويس‪ .‬گهرن ۾ لنگهڻ ڪڍيا ويندا هئا‪ ،‬پر درويش کي سيرا‪ ،‬مالپڙا ۽ قورما کارايا‬
‫ويندا هئا‪.‬‬
‫جڏهن مان گهٽي َء جي مهڙ وٽ پهتس‪ ،‬تڏهن درويش دونهي دکايو‪ ،‬بدن کي ڀڀوت ڪيو‪ ،‬پنهنجي جهوپڙي َء آڏو ويٺو هو‪.‬‬
‫ويڻين ۾ ڪڙا هئس ۽ کاٻي هٿ ۾ وڏو چمٽو هوس‪ ،‬جنهن کي ساڄي هٿ سان وڄائي رهيو هو‪ .‬مون کي ڳاڙهين اکين سان‬
‫پوء آڱر سان آسمان ڏانهن اشارو ڪندي رڙ ڪيائين‪” ،‬اڄ اسان آسمان تان‬‫گهوريندي چيائين‪” ،‬گهر‪ ،‬جيڪي گهرجيئي‪ِ “.‬‬
‫تاران به الهي اينداسين‪ “،‬ان وقت شام جو وقت هو ۽ آسمان تي تارا نه هئا‪.‬‬
‫جهڪي‪ ،‬ادب سان کيس سالم ڪيم‪ .‬سڄي پاڙي اها ڳاله مشهور ٿي ويئي هئي‪ ،‬ته درويش کي ناراض ڪرڻ‪ ،‬ٻئي جهان‬
‫وڃائڻ برابر آهي‪ .‬مون نوڙت سان وراڻيو‪” ،‬درويش تنهنجون دعائون گهرجن‪“.‬‬
‫”وڃ‪ ،‬ٻيڙو پار اٿئي‪ “.‬درويش پنهنجون ڳاڙهيون اکيون منهنجين اکين ۾ وجهي ڇڏيون‪.‬‬
‫ٽٽل اميدن کي ڄڻ آسرو مليو‪.‬‬
‫مان ربو َء جي ڏيڍي َء تي اچي بيٺس‪ .‬دل پي چيو‪ ،‬ربو نه رڳو ٻارهن روپيا موٽائيندو‪ ،‬پر ڪجه رپيا قرض به ڏيندو‪.‬‬
‫خوشبوء ڇڏيندي‪،‬‬
‫ِ‬ ‫مون در جو ڪڙو اڃا مس کڙڪايو هو‪ ،‬جو ربو َء جي جواڻ جماڻ ڌي َء‪ ،‬جنان‪ ،‬ريشمي ڪپڙن ۾‪ ،‬۽‬
‫کانپوء ربو ٻاهر آيو‪ .‬کيس اڇا اجرا ڪپڙا اوڍيل‬
‫ِ‬ ‫موڙا ڏيندي‪ ،‬هڪ طرف هلي ويئي‪ .‬مون ٻيهر ڪڙو کڙڪايو‪ .‬ٿوري دير‬
‫هئا ۽ ڏاڙهي پڻ تازي ڪوڙيل هئس‪ .‬پڇيائين‪” ،‬چئه‪ ،‬ڪيئن آيو آهين‪“.‬‬
‫پوء چيائين‪” ،‬هينئر‪ ،‬هن وقت ته مون وٽ ڪجه به ڪونهي‪“.‬‬
‫مون کيس سڄي ماجرا ٻڌائي‪ .‬منهنجي ڳاله ٻڌڻ کان ِ‬
‫”ڪجه ته ڏي ربو‪ “،‬کيس ايالز ڪيم‪” ،‬ڪجه ته ڏي ربو‪ .‬منهنجو جنيد –“ آواز نڙي َء ۾ اٽڪي پيو‪.‬‬
‫وڃجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”هيئن ڪر‪ “،‬ربو َء ڪجه سوچيندي چيو‪” ،‬سڀاڻي صبح جو مون کان سؤ‪ ،‬سوا سؤ کن وٺي‬
‫”سڀاڻي مان روپين کي ڇا ڪندس ربو‪ “،‬منهنجي اکين ۾ لڙڪ تري آيا‪” ،‬سوال ته اڄوڪي رات جو آهي‪ .‬هي َء هڪ رات‬
‫الء ڳوري آهي‪“.‬‬
‫منهنجي جنيد ِ‬
‫”مان مجبور آهيان‪ “،‬ربو َء چيو‪” ،‬صبح کان اڳ مان توکي پائي به ڏيئي نه سگهندس‪“.‬‬
‫”ربو‪ “،‬مون ربو َء کي ڏوري کان وٺندي چيو‪” ،‬هينئر ته تو وٽ ڪجه به ڪونهي نه‪ ،‬ربو؟“‬
‫”نه‪ “،‬هن حيرت وچان مون ڏانهن ڏسندي وراڻيو‪.‬‬
‫”ته ڇا‪ ،‬صبح تائين تنهنجي ڪڪڙ سونا آنا الهيندي‪ “.‬مان تلخ لهجي ۾ ڳالهايو‪.‬‬
‫ربو سٽ ساڻ ٻانهن ڇڏائي‪ ،‬ڏيڍي ٽپي‪ ،‬اندر هليو ويو‪ .‬ان وقت پنهنجي پوئتان هڪ مڪار ٽهڪ ٻڌم‪ .‬ڄڻ ڪو مون تي‬
‫چٿرون ڪري رهيو هو‪ .‬منهن ورائي ڏٺم‪ .‬بنڊل دادا منهنجي ويجهو بيٺو هو‪ .‬ڳاڙهو رومال ڪنڌ تي ويڙهيل هوس ۽ واڇ ۾‬
‫اڌ سڙيل ٻيڙي‪ .‬بنڊل دادا اسان جي عالئقي جو پيداگير هوندو هو‪ .‬هن ٽهڪ ڏيندي چيو‪” ،‬ربو َء وٽ سونا آنا ڏيندڙ هڪ‬
‫ڪڪڙ آهي‪“.‬‬
‫”منهنجي ڪهڙي ڪم جي‪ “،‬مون ٻڏندڙ دل سان وراڻيو‪.‬‬
‫”توکي پئسن جي ضرورت آهي نه؟“‬
‫”ها‪ ،‬فقط ويهن روپين جي‪“.‬‬
‫هن ٽهڪ ڏنو‪” ،‬بيوقوف‪ ،‬تو وٽ به ته ٻه ڪڪڙيون آهن‪ ،‬جيڪي سونا آنا ڏيئي سگهن ٿيون‪“.‬‬
‫مون گهور ڪري سندس چنجهين اکين ۾ نهاريو‪.‬‬
‫”چاهين ته مان چوٿين پتي َء تي ٻنهي َء جو بندوبست ڪريان‪“.‬‬
‫”تون چوڻ ڇا ٿو چاهين‪“.‬‬
‫“هي ُء دولت ۽ جواني َء جو دور آهي‪“.‬‬
‫”سڌي َء طرح ڇو نٿو ڳالهائين‪“.‬‬
‫”ٻڌي سگهندين‪“.‬‬
‫الء سڀ ڪجه ٻڌندس‪ .‬سڀ ڪجه‪“.‬‬
‫”مان جنيد ِ‬
‫الء ‪“-‬‬
‫”ته ٻڌ‪ “،‬بنڊل دادا چيله تي هٿ رکندي چيو‪” ،‬ڪمو ۽ زيبو هڪ رات ِ‬
 ‫”بدمعاش‪ “،‬مون کيس جملو پورو ڪرڻ نه ڏنو‪ .‬مٿس الر ڪري ويس‪ ،‬پر ورندو پاڻ گند جي ڊه تي وڃي ڪريس‪.‬‬
‫بنڊل دادا ٽهڪ ڏيندو هليو ويو‪ .‬ويندي ويندي چئي ويو‪” ،‬بُک مري ويندين‪ ،‬غريب جا ٻچا‪“.‬‬
‫مان اٿي بيٺس‪ .‬هزارين طوفان جاڳي اٿيا‪ .‬مون فيصلو ڪيو ته ڀل جنيد مري وڃي‪ .‬ڀل ته منهنجيون حسرتون ۽ اميدون‬
‫خاڪ ۾ ملي وڃن‪ .‬ان خاڪ مان نوان جيند پيدا ٿيندا‪ .‬مضبوط ارادن ۽ عزم وارا جنيد پيدا ٿيندا‪ .‬هزارين‪ ،‬لکين ۽ ڪروڙين‬
‫جنيد ان خاڪ مان جنم وٺندا‪ .‬جنهن خاڪ ۾ منهنجو جنيد ماڪ وانگر گم ٿي ويندو‪ .‬ڀل ته جنيد مري وڃي‪ .‬ڀل ته منهجو‬
‫جنيد قربان ٿي وڃي‪.‬‬
‫ڀانت ڀانت جا خيال‪ ،‬سمنڊ جي لهرن وانگر منهنجي ذهن ۾ چڙهندا ۽ لهندا رهيا‪ .‬سوچيم‪ ،‬منهنجي جنيد جي قرباني‪ ،‬دنيا جي‬
‫سڀ کان وڏي قرباني هوندي‪ .‬منهنجي جنيد جي قرباني َء جا تاريخن ۾ حواال ڏنا ويندا‪ .‬جڏهن به عظيم قربانين جو ذڪر‬
‫ڪيو ويندو‪ ،‬تڏهن جنيد جو نالو پٿر جي ليڪ وانگر اڀري ايندو‪.‬‬
‫مان خيالن جي ڪاري جهنگ ۾ ڀٽڪندو‪ ،‬دل ئي دل ۾ هنجون هاريندو‪ ،‬جڏهن گهٽي َء جي مهڙ وٽ پهتس‪ ،‬تڏهن جمن‬
‫پخالي َء جي زال درويش جي جهوپڙي َء مان نڪري گهٽي َء جي هڪ ڪچي گهر ۾ گم ٿي ويئي‪ .‬ٿوري دير ۾ درويش چمٽو‬
‫وڄائيندو ٻاهر آيو‪ .‬مون تي نظر پيس ته هڪدم چيائين‪” ،‬گهر‪ ،‬جيڪي گهرجيئي‪“.‬‬
‫دل جهلي چيم‪” ،‬ويه رپيا ڏيندين‪“.‬‬
‫”نادان‪ ،‬مايا ڇا ڪندين‪ “.‬هن چمٽو وڄائيندي چيو‪” ،‬وڃ تنهنجي ٻئي جهان جوڙي ڇڏياسين‪“.‬‬
‫االء ڪهڙو برو حال هوندو‪.‬‬
‫دل چاهيو ته چوانس‪ ،‬جڏهن هڪ جهان جو هي ُء حال آهي‪ ،‬ته اڻڏٺي جهان جو ِ‬
‫مان ٿڪل قدمن سان پنهنجي َء گهٽي َء ۾ موٽي آيس‪ .‬مجروح روح ڏکي رهيو هو ۽ دل جا زخم سمي رهيا هئا‪ .‬رکي رکي‬
‫عذاب جهڙو هڪ خيال روح ۾ بڙڇي َء وانگر چڀي ٿي ويو‪ ،‬ته اڄوڪي شام‪ ،‬منهنجي جنيد جي آخري شام‪ ،‬۽ اڄوڪي‬
‫رات‪ ،‬منهنجي جنيد جي آخري رات آهي‪ .‬سڀاڻي‪ ،‬جڏهن نئون صبح ايندو‪ ،‬سج اڀرندو‪ ،‬تڏهن جنيد نه هوندو‪ ،‬جنيد جي فقط ياد‬
‫رهجي ويندي‪.‬‬
‫”ڪهڙن پورن ۾ پئجي ويو آهين؟“‬
‫هلندي هلندي بيهي رهيس‪ .‬ڏٺم ته چاچا واحد هو‪ .‬چاچا واحد ڪارخاني ۾ سڀني کان جهونو هو‪ ،‬۽ جڏهن بيروزگاري َء جو‬
‫منحوس پاڇو مزورن تي اچي پيو هو‪ ،‬تڏهن سڀني کان اول چاچا واحد کي نوڪري َء مان ڪڍيو ويو هو‪ .‬هو عمر ۾ اسان‬
‫سڀني کان وڏو هو‪ ،‬تنهن ڪري کيس چاچا ڪري سڏيندا هئاسين‪.‬‬
‫”وڃ‪ ،‬جلد وڃ‪ “،‬مون کي ڌونڌاڙيندي چيائين‪” ،‬زيبو َء کي اجهو هينئر ويه رپيا ڏيئي آيو آهيان‪“.‬‬
‫”ويه رپيا‪“.‬‬
‫”ها‪ ،‬جلدي ڪر‪ .‬ڊاڪٽر کي وٺي وڃ‪“.‬‬
‫”چاچا!“‬
‫”هينئر ڳالهائڻ جو وقت ڪونهي‪“.‬‬
‫”چاچا‪ “،‬مون ڏانهنس شڪي نگاهن سان ڏسندي پڇيو‪” ،‬تو پيسا ڪٿان آندا‪ ،‬چاچا‪“.‬‬
‫”توکي پيسن جي گهرج آهي‪ ،‬يا –“‬
‫”ها‪ ،‬پر –“‬
‫چاچا‪ ،‬مون ڏانهن غور سان نهاريو‪ .‬چيائين‪” ،‬پٽ کان سڪايل آهيان ته ڇا ٿيو! جوان ڌي َء ته اٿم نه‪“.‬‬
‫”چاچا!“‬
‫”ڪڏهن ڪڏهن جوان ڌي َء به ٻڍاپي ۾ وڏو سهارو ٿي پوندي آهي‪ “،‬چاچي آسمان ڏانهن ڏسندي چيو‪.‬‬
‫منهنجي اکين ۾ ر ت لهي آيو‪ .‬مون چاچا کي هميشه عزت جي نگاه سان ڏٺو هو‪ .‬منهنجي گمان ۾ به نه هو‪ ،‬ته جيڪا وير غم‬
‫جا ڪنارا لٽيندي ٿي ويئي‪ ،‬تنهن ۾ چاچو واحد به پسي ويو هوندو‪.‬‬
 ‫هن چيو‪” ،‬پر منهنجي گهر واري به پنهنجي َء ڌي َء کان ڪنهن حالت ۾ پٺتي ناهي‪“.‬‬
‫ڀانء‬
‫ِ‬ ‫دل چاهيو ته ڪراڙي‪ ،‬بدڪردار‪ ،‬خبيس جو مٿو مترڪن سان چٿي چور ڪري ڇڏيان‪ .‬جهڙي نموني ڳالهايائين پئي‪،‬‬
‫ته بنڊل دادا جو مقابلو ڪري رهيو هو‪.‬‬
‫”پر تون وڃ‪ .‬ڊاڪٽر کي وٺي جلد گهر پهچ‪“.‬‬
‫مان نفرت ۽ حقارت سان ڏانهنس نهارڻ لڳس‪.‬‬
‫لڳائجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫منهنجي ڪلهي تي هٿ رکندي چيائين‪” ،‬سڀاڻي کان تون به ڪمو َء ۽ زيبو َء کي ڪم سان‬
‫ڪراهت وچان منهنجيون مٺيون ڀيڪوڙجي ويون‪.‬‬
‫پوء هفتي کن ۾ ٺهي‬
‫”منهنجي ڌي َء ۽ گهر واري زيبو َء ۽ ڪمو َء جي مدد ڪنديون‪ .‬هڪ ٻن ڏينهن جي تڪليف ٿيندن‪ ،‬۽ ِ‬
‫وينديون‪.‬‬
‫مون دل ئي دل ۾ ان اگهاڙري پوڙهي کي گهٽو ڏيئي ماري ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو‪ .‬جنهن وقت منهنجين ٻانهن جون مشڪون‬
‫وٽجي سٽجي‪ ،‬ڪشيل نوڙ وانگر ٿي ويون ۽ جنهن گهڙي َء منهنجا هٿ آهستي آهستي چاچا جي ڳچي َء ڏانهن اٿڻ لڳا‪ ،‬تنهن‬
‫وقت چاچا چيو‪” ،‬هڪ ڏينهن ۾ ٻن رون تي پني لڳائي وٺنديون آهن ۽ چئن سلوارن جا پاچا ڀري وٺنديون آهن‪“.‬‬
‫رڳن ۾ ٽهڪندڙ رت ڄڻ اوچتو ئي اوچتو ڄمي برف ٿي ويو‪ .‬سنڌ سنڌ ۾ ڪنبڻي َء جو احساس ٿيڻ لڳو‪.‬‬
‫الء حيران سرگردان آهي‬
‫چاچا چيو‪” ،‬مڙيئي گذر سفر جيترو پيسو روز ڪمائي وٺنديون آهن‪ .‬هي ُء سڄو سنسار ماني ڳڀي ِ‬
‫نه! سو ماني َء ڳڀو عزت سان ملي ويندو‪“.‬‬
‫مان چاچا واحد جي پيرن وٽ ويهي رهيس‪.‬‬
‫پوء اجايو اونده ٿي‬
‫”اڙي! هي ڇا‪ ،‬چاچي مون کي ٻانهن کان وٺي اٿاريندي چيو‪” ،‬جلد ڪر‪ ،‬ڊاڪٽر کي وٺي گهر وڃ‪ِ .‬‬
‫ويندي‪ .‬ڏس‪ ،‬اڃا به سوجهرو آهي‪ .‬اڃا به سوجهرو آهي‪“.‬‬
‫مان اسپتال ڏانهن ڊوڙندو ويس‪ .‬ڊوڙندي آسمان ڏانهن ڏٺم‪ ،‬جتي پري‪ ،‬مٿڀرو‪ ،‬افق وٽ اڃا به سوجهرو هو‪.‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 10:06 AM 0 comments‬‬

‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫مست اروڙ جو‬

‫اروڙ جو مست‬
‫الء اروڙ کان اچي نڪتو هوس‪.‬‬
‫هللا بخش مست جي زيارت ڪرڻ ِ‬
‫زبون مسجد وٽ گهوڙي تان لٿس‪ .‬روهڙي َء کان اروڙ تائين يڪ ساهي سواري ڪئي هيم‪ .‬مفاصلو گهڻو نه هو‪ ،‬پر ڪپتان‬
‫کي هوا ۾ اڏائيندي آيو هوس‪ .‬گهوڙو سهڪي رهيو هو‪ .‬سنب پگهر ۽ مٽي َء ۾ اٽجي ويا هئس‪ .‬کيس ٻٻر سان ٻڌي‪ ،‬ٿڦڪي ڏنم‪.‬‬
‫منهنجو پراڻو ساٿي آهي‪ .‬بيحد ڀائيندو آهيانس‪ .‬مصيبت ۽ مشڪالت ۾ وفادار رهيو آهي‪ .‬سڏيانس ڪپتان‪.‬‬
‫منهنجو پيرن فقيرن ۾ اعتقاد ڪونهي‪ .‬مان رهزن آهيان‪ ،‬خوني آهيان‪ ،‬مون کي پنهنجي رائيفل ۽ يوناني خنجر تي اعتبار‬
‫آهي‪ .‬پنهنجي قوت ۾ اعتماد اٿم‪ .‬جنهن کي وڻيم‪ ،‬جڏهن وڻيم قتل ڪندو آهيان‪ .‬جان فقط انهن جي بخشيندو آهيان‪ ،‬جيڪي‬
‫قرآن کڻي امان گهرڻ ايندا آهن‪ .‬اهڙن کي فقط لٽيندو ڦريندو آهيان‪ .‬ايتري قدر جو لڱن جا لٽا به الهرائي وٺندو آهيان‪ .‬پر‬
‫منهنجو جگري يار عارب ماڇي قرآن مان به نه مڙندو هو‪ .‬ڪنهن کي به ٻاڏائيندو ڏسي‪ ،‬بنا دير ختم ڪري ڇڏيندو هو‪ .‬پر‬
‫هڪ رات عارب ماڇي گم ٿي ويو‪.‬‬
‫هللا بخش مست جي معجزن جا قصا ٻڌي‪ ،‬فيصلو ڪري نڪتو هوس‪ ،‬ته جيڪڏهن مست کان عارب ماڇي َء جو ڏس نه‬
‫مليو‪ ،‬ته رائيفل جون سڀئي گوليون مست جي سيني ۾ داخل ڪندس‪.‬‬
‫پوء ڀڳل ڀتين‪ ،‬ڦٽل بنيادن ۽ ٽڙيل‬
‫ٻٽ کولي پگهر اگيهم‪ .‬نهاريم‪ .‬پري پري تائين آدم ذات ڏسڻ ۾ نه آئي‪ .‬رائيفل پختي ڪيم‪ِ .‬‬
‫پکڙيل ڳاڙهين سرن کي لتاڙيندو‪ ،‬اروڙ جي کنڊرن ۾ وڃي پهتس‪ .‬پويان قديم قبرستان جون قبرون هيون ۽ اڳيان جبلن جون‬
‫خوفناڪ الهيون‪ .‬اوچتو‪ ،‬خاموشي َء ۾‪ ،‬پنهنجي پوئتان ڪنهن جي قدمن جو آواز ٻڌم‪ .‬ڪجه پٿر جبل جي اله تان ٿڙندا‪،‬‬
‫قالبازيون کائيندا‪ ،‬هيٺ وڃي ڪريا‪ .‬ور ۾ لڪايل خنجر جي هٿئي تي هٿ رکي‪ ،‬وڄ وانگر ڦيرو کائي‪ ،‬پوئتي ڏٺم‪.‬‬
‫”ڪير آهين؟“‬
‫هو پوئتي هٽي ويو‪ .‬ڏٻرو ۽ ڪمزور هو‪ .‬ڪاري چادر ۽ اجرڪ جي ٻٽ ڏسي‪ ،‬هٻڪندي هٻڪندي پڇيائين‪” ،‬تون ڪير‬
‫آهين؟“‬
‫”مسافر آهيان‪“.‬‬
‫”ڀلي آئين ادا‪ “،‬هن پنهنجو ڪمزور هٿ وڌايو‪ .‬ساڻس هٿ ماليم‪.‬‬
‫کيس ٻڌايم‪” ،‬مان هللا بخش مست جي زيارت تي آيو آهيان‪“.‬‬
‫”جي ُء آئين ادا‪“.‬‬
‫”ڏس ڏيندين؟“‬
‫”مان پاڻ سائين َء جو سالم ڀرڻ نڪتو آهيان‪ .‬گڏجي ٿا هلئون‪“.‬‬
‫”واه جي ڳاله ڪئي اٿئي‪“.‬‬
‫هو ۽ مان گڏجي روانا ٿياسين‪ .‬هلندي هلندي پڇيومانس‪” ،‬اصل اروڙ جو آهين ڇا؟“‬
‫”ها‪ .‬ڄايو نپيو هت آهيان‪“.‬‬
‫هن جا قدم کنڊرن ۾ پختا هئا ۽ ٻرانگهون ڪٿيل هئس‪ .‬وک مون کان اڳڀرو هلي رهيو هو‪ .‬هلندي پڇيائين‪ ،‬پاڻ ڪير آهين؟“‬
‫”جي!“ مان هٻڪيس‪.‬‬
‫هن منهن ورائي پڇيو‪” ،‬پاڻ ڪير آهين؟“‬
‫”مان ميربحر آهيان‪ “،‬ڪوڙ ڳالهايم‪.‬‬
‫”اسان جي اکين تي ادا‪ ،‬ڀلي آئين‪“.‬‬
‫وڏيون وڏيون ٻرانگهون کڻندو‪ ،‬وڌندو رهيو‪ .‬پڇيائين‪” ،‬پهريون ڀيرو آيو آهين؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”مجاهد جي مسجد وٽ تنهنجو گهوڙو ٻڌل آهي‪“.‬‬
‫”مجاهد ڪهڙو مجاهد؟“‬
‫”محمد بن قاسم‪“.‬‬
‫”ها‪ ،‬منهنجو گهوڙو آهي‪“.‬‬
‫ڳاڙهيون سرون لتاڙيندا‪ ،‬قلعي جي کنڊرن مان ٿيندا‪ ،‬هڪ سالم مسجد وٽ پهتاسين‪.‬‬
‫ٻڌايائين‪” ،‬هي َء مسجد به مجاهد جي اڏايل آهي‪“.‬‬
‫”هي َء بهتر حالت ۾ آهي‪“.‬‬
‫”هللا جي رحمت اٿس‪“.‬‬
‫”۽ هن ڊٺل مسجد تي؟“ منهنجي سوال تي هن مون ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫کهري آواز ۾ چيائين‪” ،‬مسلمان آهين؟“‬
‫”پڪو‪“.‬‬
 ‫مسجد جي پوئتان پهاڙي پيچرو لهندي چيائين‪” ،‬هن زمين تان مجاهد ڪفر جو خاتمو ڪيو‪“.‬‬
‫مان هلندي هلندي بيهي رهيس‪ .‬نظر ڦيرائي چئني طرف ڏٺم‪ .‬هر طرف کنڊر هئا‪ .‬ويراني هئي‪ .‬چيم‪” ،‬هينئر هن زمين تي‬
‫ڪجه به باقي نه بچيو آهي‪“.‬‬
‫منهنجي ڳاله تي بڇان لڳس‪ .‬باقي پيچرو ڊوڙندو لهي ويو‪.‬‬
‫جبل جي ترائي َء ۾ پهچي‪ ،‬سٿڻ ڇنڊي‪ ،‬مون ڏانهن ڏسڻ لڳو‪ .‬منهن تي مرڪ هئس‪ .‬ڄڻ ٺٽولي پي ڪيائين‪ .‬مان جبل جي‬
‫خوفناڪ پيچري تان ترڪندو‪ ،‬ٿاٻا کائيندو‪ ،‬وک وک تي بيهندو‪ ،‬هيٺ لهي آيس‪ .‬چنجهين اکين ۾ شرارت هئس‪ .‬ڪجه وکون‬
‫کڻي‪ ،‬پنهنجيون سڪل ٻانهون سنهڙي چيله تي رکي‪ ،‬هڪ هنڌ بيهي رهيو‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬هن ميدان ۾ سالئج جي پٽ چچ دوکو ڏيئي راڻي مهيرت کي قتل ڪيو هو‪“.‬‬
‫الء اوپرا هئا؛ پر ٻنهي جي وچ ۾ بيٺل دوکي جي ديوار ڏسي ورتم‪.‬‬
‫چچ ۽ مهيرت جي نالن کان متاثر نه ٿيس‪ .‬ٻئي منهنجي ِ‬
‫صدين کان هلندڙ هوائون به فريب کي لٽي نه سگهيون هيون‪.‬‬
‫مون چولي هيٺان خنجر تي هٿ رکندي پڇيو‪” ،‬هي َء زمين دوکي ۽ فريب کي جنم ڏيندي رهي آهي ڇا؟“‬
‫چولي هيٺان‪ ،‬ور ۾ وڌل خنجر هو ڏسي نه سگ هيو‪ ،‬باقي منهنجي جملي جي ٺٺولي سمجهي ويو‪ .‬اکين ۾ نفرت تري آيس‪ .‬مون‬
‫کان ڪمزور ۽ ڊڄندو نه هجي ها‪ ،‬ته ضرور چماٽ وهائي ڪڍيم ها‪.‬‬
‫”گاريون سهندين؟“ عجيب سوال ڪيائين‪.‬‬
‫”مان سنڌي آهيان‪“.‬‬
‫”مست جون گاريون‪“.‬‬
‫الء مست جون گاريون سهندس‪“.‬‬
‫”اوه! ها‪ .‬پنهنجي مراد پائڻ ِ‬
‫هللا ب خش مست جي باري ۾ گهڻو ڪجه ٻڌي ٻاهر نڪتو هوس‪ .‬ٻڌو هوم‪ ،‬ته سوالين کي اگهاڙيون گاريون ڏيندو آهي‪ .‬مٿن‬
‫گند‪ ،‬ڪچرو‪ ،‬۽ ڪرفتي اڇالئيندو آهي‪ .‬پر گڏوگڏ سندس ڪرامتن جا قصا به ٻڌا هئم‪ .‬جوان عورتن جا جن‪ ،‬ڪڍندو آهي‪.‬‬
‫بي اوالد اوالد ۽ نامراد مرادون ماڻيندا آهن‪ .‬سندس فيض مان فراقيل وصال‪ ،‬۽ اڃايل آب حاصل ڪندا آهن‪ .‬مون کي به‬
‫پنهنجي وڇڙيل دوست جي تالش هئي‪ .‬عارب ماڇي منهنجو جگري يار هو‪ .‬چرچي چرچي ۾ کيس وڃائي ويٺس‪ .‬هڪ رات‬
‫ڀنگ ۾ چريو ڌاتورو مالئي پيئاريو هومانس‪ .‬ان رات هو پنهنجي قميص جو گريبان چاڪ ڪري‪ ،‬اونده ۾ گم ٿي ويو هو‪.‬‬
‫سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ کيس ڳوليم‪ ،‬پر وريو ڪي ڪين‪ .‬جڏهن هر طرف کان مايوس ٿي چڪو هوس‪ ،‬تڏهن‪ ،‬ڪنهن نيڪ‬
‫الء‪ ،‬اروڙ کان اچي نڪتو هوس‪.‬‬
‫بندي کان هللا بخش مست جي ڪرامتن ۽ معجزن جا قصا ٻڌي؛ مراد پائڻ ِ‬
‫”اروڙ مدرسه عارفي َء کان مشهور آهي‪ .‬طالب مفت مذهبي تعليم حاصل ڪندا آهن‪ “.‬اجنبي َء اروڙ جي کنڊرن ۾ ٻڌايو‪.‬‬
‫کيس جواب نه ڏنم‪ .‬مون کي خاموش ڏسي چيائين‪ ،‬هن جبل جي پويان درگاه عارفي آهي‪ ،‬درگاه جي سامهون مائي‬
‫ڪالڪان جي غار ۽ مندر آهي‪“.‬‬
‫خاموش رهيس‪ .‬ڪابه دلچسپي نه ڏيکاريم‪ .‬منهنجو سمورو خيال مست طرف منتقل ٿيل هو‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬ڪالڪان جي مورتي ۽ مندر جا بت مدرسه عارفي َء جي طالبن ڀڃي ڇڏيا آهن‪“.‬‬
‫مان هللا بخش مست جي باري ۾ سوچي رهيو هوس ۽ اجنبي جي ڳالهين ۾ دلچسپي نه پئي ورتم‪ .‬هن ٽوپي الهي‪ ،‬وارن تي‬
‫هٿ گهمايو‪.‬‬
‫پڇيومانس‪” ،‬پاڻ ڪير آهين؟“‬
‫”عارفي‪“.‬‬
‫”ڪم ڪهڙو ڪرين؟“‬
‫”اروڙ ۾ سنڌي ماستر آهيان‪“.‬‬
‫”چئبو عالم آهين‪“.‬‬
‫چنجهين اکين ۾ چمڪو اڀري آيس‪ .‬گد گد ٿيو‪ .‬چيائين‪ ،‬ڪهڙيون ٿو ڳالهيون پڇين ادا‪ .‬هن زماني ۾ عالم جو ته قدر ئي‬
‫ڪونهي‪.‬‬
‫”سچ ٿو چوين‪ ،‬سائين‪“.‬‬
‫اڇي قبي ڏانهن پنهنجي ساڄي هٿ سان اشارو ڪندي چيائين‪” ،‬شاه شڪر گنج جو قبو ڏسين ٿو؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”۽ زمين جو هي ُء حصو به شاه شڪر گنج جو آهي‪“.‬‬
‫کانئس پڇيم‪” ،‬هللا بخش مست جي درگاه اڃا پري آهي ڇا؟“‬
‫”ڇو ٿڪجي پيو آهين؟“‬
‫”نه‪“.‬‬
‫”سامهون مارو ڏسين ٿو نه‪ .‬ان جي پويان هللا بخش مست جي درگاه آهي‪“.‬‬
‫ٻڌايائين ته ماري تي چڙهي راجا ڏاهر جا سپاهي پهرو ڏيندا هئا‪.‬‬
‫جتان لنگهي رهيا هئاسين‪ ،‬سا زمين ٽاڪرو هئي‪ .‬ڪنهن وقت ۾ پاڻي َء جي مسلسل وهڪري سبب پٿر لسو ٿي ويو هو‪.‬‬
‫ٿوهرن جي پاسي ۾ ڏاڙهن جا وڻ هئا‪ .‬پڪ ڪرڻ خاطر کانئس پڇيم‪” ،‬ڏاڙهن جا وڻ آهن نه؟“‬
‫”ها‪ .‬اهي ڏاڙهن جا وڻ آهن‪ “.‬ٻانهن ڊگهيڙيندي چيائيم؛ ”۽ سامهون کير جو کوه آهي‪“.‬‬
‫”کير جو کوه!“‬
‫ڏيکاريانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”ها‪ .‬اچ ته‬
‫کوه وٽ اچي بيٺاسين‪ .‬هيٺ نهاريم‪ .‬سڪل هو‪ .‬تري ۾ پٿر پيا هئا‪.‬‬
‫هن چيو‪” ،‬هي ُء کير جو کوه ۽ ڏاڙهن جا وڻ شاه شڪر گنج جا آهن‪“.‬‬
‫”هن ۾ ته پٿر آهن‪ ،‬سائين‪“.‬‬
‫”ها‪ .‬پر پراڻي زماني ۾ هن کوه ۾ کير هوندو هو‪ ،‬۽ وڻ ڏاڙهون ڏيندا هئا‪“.‬‬
‫پوء‪ ،‬سندس اللچي مجاورن کير ۽ ڏاڙهون وڪڻڻ‬‫کوه وٽان هٽندي‪ ،‬هن پنهنجي ڳاله جاري رکي‪” ،‬شاه جي وفات کان ِ‬
‫شروع ڪيا‪ .‬هڪڙي ڏينهن کوه سڪي ويو‪ ،‬۽ وڻن ڦل ڇڏي ڏنو‪ .‬هينئر وڻن ۾ گل ٿين‪ ،‬پر ڏاڙهون نه‪“.‬‬
‫وڻ ڳاڙهن گلن سان ڳتيل هئا‪ .‬مون قبي ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو ڳالهائيندو رهيو‪ .‬شاه شڪر گنج جي مقبري ڏانهن اشارو ڪندي‬
‫چيائين‪” ،‬مقبري جي پويان اڇي ڀتر جا لسا ميدان آهن‪ .‬چوڏهين َء رات اتي زبردست جوئا هلندي آهي‪ .‬سکر‪ ،‬روهڙي‪،‬‬
‫شڪارپور ۽ جيڪب آباد جا وڏا وڏا سيٺيون‪ ،‬زميندار ۽ ڪامورا جوئا ڪرڻ ايندا آهن‪“.‬‬
‫”هن چوڏهين َء تي مان پنهنجي دوستن سميت ايندس‪ ،‬۽ جوئارين جي سموري دولت لٽي ويندس‪ “،‬کيس ٻڌايم‪.‬‬
‫” ڪهڙيون ڳالهيون ٿو ڪرين ادا! هتي گڙنگ جوئاري ايندا آهن‪ .‬لکن جي جوئا هلندي آهي‪ .‬اسان مسڪينن جو ڪم‬
‫ڪونهي‪“.‬‬
‫رائيفل ساڄي ڪلهي مان الهي‪ ،‬کاٻي سان قابو ڪندي چيم؛ ”جنهن رات مان ايندس‪ ،‬تنهن رات هتان جا هڙ ئي جوئاري‬
‫پنهنجيون جهوليون منهنجي آڏو خالي ڪري ڇڏيندا‪“.‬‬
‫ڏٻري ماستر کي منهنجي ڳاله تي کل آئي‪ .‬پڇيومانس؛ ”پوليس به ايندي آهي؟“‬
‫”ها‪ .‬هڪ ٻه صوبيدار ۽ ڪجه سپاهي ايندا آهن‪ ،‬پر ڪنهن کي به جهل پل نه ڪندا آهن‪.‬‬
‫”جنهن رات مان ايندس‪ ،‬تنهن رات اروڙ ۾ سنڌين ۽ عربن جا روح واڪا ڪندا‪“.‬‬
‫ڪهڙيون ڳالهيون ٿو ڪرين! اروڙ ڪرامتن جو شهر آهي‪“.‬‬
‫”شهر‪ ،‬يا کنڊر؟“‬
 ‫پوء مست جي زيارت تي ڇو آيو آهين؟“‬
‫مٺيان لڳس‪ .‬ڪاوڙ ڇنڊيندي چيائين‪” ،‬ڪرامتن ۾ اعتبار نه اٿئي‪ ،‬ته ِ‬
‫جواب ڏنو مانس‪” ،‬مان سنڌي آهيان‪ ،‬سنڌين جو ٻچو ٻچو ڪاني ڪرامتن جي صاحبن‪ ،‬پيرن ۽ مرشدن آڏو ڪنڌ جهڪائيندو‬
‫آهي‪“.‬‬
‫ماري کي ويجهو اچي پهتا هئاسين‪ .‬ماري جي ٻئي پاسي هللا بخش مست جي درگاه هئي‪ .‬درگاه جي سامهون سوڙهو لڪ‬
‫هو‪ ،‬جتي ماڻهن جي بي پناه پيه هئي‪ .‬مان غلط رستي کان آيو هوس‪ .‬لڪ سان لڳو لڳ پڪو رستو به هو‪ ،‬جيڪو‬
‫گهوٽڪي َء کان وڃي ٿي نڪتو‪.‬‬
‫مسافر چيو‪” ،‬هتي ڪنهن جي ڪين هلي‪ ،‬جيڪو ڏاڍو‪ ،‬سو گابو‪“.‬‬
‫ماست ر مون سان هٿ مالئي پيه ۾ گم ٿي ويو‪ .‬هجوم ۾ مرد گهٽ ۽ عورتون التعداد هيون‪ .‬ڳوٺاڻيون اٻوجه ۽ ڀورڙيون‪،‬‬
‫شهري عورتون به هيون؛ چاالڪ‪ ،‬چست ۽ ڦڙت‪.‬‬
‫پيه مان ڌوڪيندو‪ ،‬ڪرندو‪ ،‬جهرندو‪ ،‬مست جي ڪوٺي َء وٽ پهتس‪ .‬ان وقت هو ڪوٺي َء ۾ ڪنهن عورت جو جن ڪڍي‬
‫رهيو هو‪ .‬اندران کجڪن جا آواز ٻڌي‪ ،‬سوالي چئي رهيا هئا‪” ،‬مائي َء جو جن مست سان جهيڙو ٿو ڪري‪“.‬‬
‫پوء هللا بخش مست ٻاهر آيو‪ .‬هڪڙي‬
‫ڪوٺي َء جو در کليو‪ .‬هڪ جوانڙي‪ ،‬وار سنواريندي ٻاهر نڪتي‪ .‬ڪجه دير کان ِ‬
‫سواء باقي سمورا لڱ اگهاڙا هئس‪ .‬ڀڀوت بدن‪ ،‬وار وٽيل‪ ،‬ڏاڙهي َء ۽ مڇن جا وار کنڊريل ۽ اکيون ڳاڙهيون‬
‫ِ‬ ‫ڪڇي کان‬
‫هئس‪ .‬پلٿي ماري ويهي رهيو‪ .‬وڌي وڃي سامهون بيٺومانس‪ .‬ڇوٽ ۾ ٻه چار گاريون ڏنائين‪ .‬سهي ويس‪.‬‬
‫هللا بخش مست گهور ڪري منهنجين اکين ۾ ڏٺو‪ .‬ڪجه دير تائين ڏسندو رهيو‪ .‬اکيون ڳاڙهيون‪ ،‬جنسي رت‪ ،‬هٿ وڌائي سٽ‬
‫رکجانء‪ ،‬مست‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫ڏيئي منهنجي چادر الهي ڇڏيائين‪ .‬ڪجه نه ڪڇيم‪ .‬ٻٽ ۾ هٿ وڌائين‪ ،‬ته چيومانس‪” ،‬منهنجي عزت‬
‫هٿ هٽائي ڇڏيائين‪ .‬اٿي بيٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬هليو آ ُء‪“.‬‬
‫مان ساڻس ڪوٺي َء ۾ داخل ٿيس‪ .‬در بند ڪري منهنجي سامهون اچي بيٺو‪ .‬پڇيائين‪ ،‬ڇو آيو آهين؟“‬
‫پنهنجي دوست جي ڳوال ۾ آيو آهيان‪ “.‬ادب سان وراڻيم‪ ،‬کيس سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڳوليو اٿم‪ ،‬پر ناڪام رهيو آهيان‪“.‬‬
‫پنهنجي ڳاڙهين اکين سان چتائي ڏٺائين‪ .‬نگاهون نگاهن ۾ وجهندي چيائين‪” ،‬تون عبدالرحمان ڌاڙيل آهين‪“.‬‬
‫ڇرڪ ڀري‪ ،‬هڪ قدم کانئس پري ٿي بيٺس‪ .‬سندس ڪرامت جو معجزو ڏسي‪ ،‬اعتقاد سا دل ٽمٽار ٿي ويئي‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬۽ تون پنهنجي دوست عارب ماڇي َء جي ڳوال ۾ آهين‪“.‬‬
‫هللا بخش مست جي باري ۾ جيڪي ڪجه ٻڌو هوم‪ ،‬اکين ساڻ ڏٺم‪ .‬سڄي سنڌ پيرن فقيرن سان ڀريل آهي‪ ،‬پر سائين هللا بخش‬
‫مست جهڙو پهتل ڪو ورلي لڀندو‪ ،‬جيڪي چئي رهيو هو‪ ،‬تنهن جي اکر اکر ۾ سچ هو‪.‬‬
‫”تون سکر واري پراڻي درگاه جي گادي نشين‪ ،‬ميان سڪل پاٿاريدار جو ويهاريل آهين‪“.‬‬
‫”بس سائين‪ ،‬بس‪ “.‬سندس پيرن وٽ ويهي رهيس‪ .‬چيم‪” ،‬هاڻي ڏس ڏي ته عارب ماڇي ڪٿي آهي؟“‬
‫سائين هللا بخش مست مون کي ڪلهي کان وٺي اٿاري بيهاريو‪ .‬پٽڪي کان وٺي پيرن تائين جاچي ڏٺائين‪ .‬اڳيان ڦري‪ ،‬پويان‬
‫اچي بيٺو‪ .‬اوچتو رڙ ڪيائين‪” ،‬عارب ماڇي مري ويو‪ .‬تون به سج لهڻ کان اڳ اروڙ مان نڪري وڃ‪“.‬‬
‫هن ڪوٺي َء جو در کوليو‪ ،‬۽ مون کي ڌڪو ڏيئي ٻاهر ڪڍي ڇڏيائين‪ .‬ڪنڌ جهڪائي پاڻي َء جي دلي وٽ وڃي ويٺس‪.‬‬
‫مان سنڌ جو بدنام ڌاڙيل عبدالرحمان آهيان‪ .‬مان‪ ،‬عارب ماڇي‪ ،‬۽ ٻيا سرڪش ڌاڙيل سکر واري پراڻي درگاه جي گادي‬
‫نشين‪ ،‬ميان سڪل جي ڇ انو ۾ رهندا آهيون‪ .‬ميان سڪل سنڌ جو نامي گرامي پاٿاريدار آهي‪ .‬وڏا وڏا خوني ۽ نالي چڙهيا‬
‫ڌاڙيل وٽس سک ۽ سالمتي َء جي زندگي گذاريندا آهن‪ .‬رهائي َء وارو مڙس آهي‪ .‬ڪنهن کي مجال ڪونهي‪ ،‬جو اک کڻي‬
‫سندس ٻالڪن ڏانهن ڏسي سگهي‪ .‬وٽس اهڙا ته ناميارا ڌاڙيل آهن‪ ،‬جن جو نالو ٻڌي‪ ،‬اوسي پاسي وارا ڳوٺ ۽ شهر ڪنبي‬
‫ويندا آهن‪ .‬عارب ماڇي َء جهڙي رهزن ڌاڙيل جي گم ٿيڻ جي خبر ٻڌي‪ ،‬ماڻهن خوشيون ڪيون‪ ،‬۽ مان ڪجه عرصي کان‬
‫پوء‪ ،‬عارب ماڇي َء جي ڳوال ۾ نڪري آيس‪.‬‬ ‫ِ‬
‫”ڪيئن‪ ،‬مراد مليئه‪“.‬‬
‫ڪنڌ مٿي ڪري ڏٺم‪ .‬سامهون ساڳيو ماستر بيٺو هو‪.‬‬
 ‫”نه‪“.‬‬
‫”ائين وري ڪيئن! اڙي ميان‪ ،‬هن مست پٿر مان پاڻي ڪڍيو آهي‪“.‬‬
‫الء ڪڍيو هوندائين‪“.‬‬
‫”توهان ِ‬
‫”تنهنجو ته ڪرامتن ۽ معجزن ۾ اعتبار ئي ڪونهي نه‪“.‬‬
‫”ٺلهو اعتبار ڪيئن ڪريان‪“.‬‬
‫”توکي چيائين ڇا؟“‬
‫”چيائين منهنجو دوست مري ويو آهي‪“.‬‬
‫”مري ويو هوندو‪“.‬‬
‫”ڪيئن مري ويو هوندو‪ “،‬چيم؛ ”منهنجي دل ٿي ٻڌائي ته منهنجو يار جيئرو آهي‪“.‬‬
‫”غلطي َء تي آهين‪ ،‬جوان‪ .‬مست جي ڳاله پٿر تي ليڪ سمجه‪“.‬‬
‫کامندي چيم‪” ،‬مان توهان کي ۽ توهان جي مست کي گولين سان اڏائي ڇڏيندس‪“.‬‬
‫”ڪفر ٿو بڪين‪ .‬تنهنجي بندوق کي مست هڪ ڦوڪ سان خاڪ ڪري ڇڏيندو‪“.‬‬
‫”مان رت سان شب قدر ملهائيندو آهيان‪“.‬‬
‫”مٿو ڦريو اٿئي‪“.‬‬
‫”اڄ توهان جي ڀرم‪ ،‬۽ منهنجي تالش جي آخري شام آهي‪“.‬‬
‫رائيفل هٿ ۾ ڪيم‪ ،‬ته سنهڙو ماستر منهنجي سامهون اچي بيٺو‪ .‬چيائين؛ ”ڪهڙو نه طاقتور ۽ ٺاهوڪو جوان آهين‪ .‬اڙي‪،‬‬
‫پنهنجي َء جواني َء تي رحم ڪر‪ ،‬موٽي وڃ‪“.‬‬
‫الء ماستر ڏانهن ڏٺم‪ .‬کانئس پڇيم؛ ”ڀال مست ٻڌائي سگهندو ته منهنجو دوست ڪٿي پوريل آهي‪“.‬‬
‫هڪ کن ِ‬
‫”ڇو نه!“ هن فخر سان وراڻيو‪” ،‬اڙي! پهتل اٿئي‪ .‬کيس ستر هزار فرشتا اروڙ ۾ الهي ويا هئا‪“.‬‬
‫”ها‪ “،‬ماستر ٻڌايو‪ ” ،‬ڪجه سال ٿيندا‪ ،‬ته هللا بخش مست هن ماري جي ٻاهران پيو هو‪ .‬کيس ڪاري قميص پئي هئي ۽‬
‫قميص جو آڳو ڦاٽل هوس‪ .‬سيني تي اونهي گها َء جو نشان هوس‪“.‬‬
‫”ڪاري قميص‪ .‬اونهو گها ُء‪ “.‬ٽپ ڏيئي اٿي بيٺس‪.‬‬
‫ماستر کي ڌڪو ڏيئي‪ ،‬پري ڪري‪ ،‬پيه ۾ ڪاهي پيس‪.‬‬
‫الء ٻن نوجوان عورتن سميت ڪوٺي َء ۾ داخل ٿي‬
‫سڌو اچي هللا بخش مست جي ڪوٺي َء وٽ بيٺس‪ .‬ان وقت هو نذرانو وٺڻ ِ‬
‫رهيو هو‪ .‬هڪدم سندس سامهون وڃي بيٺس‪ .‬عورتون ڊپ وچان هڪ طرف هٽي ويون‪ .‬مست گارين جو ڀرپور وسڪارو‬
‫ڪيو‪ .‬مست کي ٻانهن کان ورتم‪ .‬سڄو هجوم ۽ سوالين جي خلق اٿي کڙي ٿي‪ .‬ڪن سنڍا کنيا‪ ،‬ڪن باٺا‪ ،‬ڪن ڏنڊا ۽ ڪن‬
‫ڪهاڙيون اڀيون ڪيون‪ .‬هللا بخش مست کي ڪوٺي َء ۾ اندر ڌڪو ڏيئي‪ ،‬هجوم جي سامهون رائيفل سڌي ڪري وڃي بيٺس‪.‬‬
‫کين ٻڌايم؛ ”مان عبدالرحمان ڌاڙيل آهيان‪“.‬‬
‫خلق تي برف ڪري پيئي‪ .‬جيڪي الر ڪري اڳتي وڌي آيا هئا‪ ،‬سي هڪ وک پوئتي هٽي ويا‪ .‬ڪنهن چيو؛ ”ڇڏيو‪ .‬مست‬
‫پاڻهي ئي پورو ڪندس‪“.‬‬
‫اندر وڃي ڪوٺي َء جو در بند ڪري ڇڏيم‪ .‬مست جي اکين مان ڄڻ اال نڪري رهيا هئا‪ .‬مون کي ڏسي‪ ،‬گارين جي ڌم الئي‬
‫ڏنائين‪ .‬ور مان خنجر ڪڍي سندس سيني تي رکيم‪.‬‬
‫”تون ڪوڙو آهين‪ .‬مڪريل آهين‪“.‬‬
‫جواب ۾ گاريون ڏنائين‪.‬‬
‫کيس ڪنڌ کان وٺندي چيم؛ ”تون عارب ماڇي ڌاڙيل آهين‪“.‬‬
‫اکين جي باه ڍري ٿي ويس‪ .‬چپن تي مرڪ تري آيس‪ .‬منهنجي ٻانهن پري ڪندي چيائين؛ ”پهرين نظر ۾ ته نه سڃاڻي‬
‫سگهئين‪“.‬‬
‫ڳراٽڙي پائي ملياسين‪ .‬چيم؛ ”وڏو ٻهروپيو ٿي پيون آهين‪“.‬‬
‫”ٿيڻو پيو آهي‪“.‬‬
‫”موٽندين نه؟“‬
‫”ويه ته سهي‪ “.‬ٻئي تڏي تي ويهي رهياسين‪ .‬اهو عرصو جيڪو جدا گذاريو هئوسين‪ ،‬تنهن عرصي جون ڳالهيون‬
‫ڪيوسيون‪.‬‬
‫سواء ڪهاڙي َء تي ڪٽ چڙهي ويئي آهي‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫کانپوء چيم‪” ،‬عاربو‪ ،‬توکان‬
‫ِ‬ ‫ڳالهين ڪرڻ‬
‫”منهنجو مجاور ٿيندين؟“ کلندي پڇيائين‪.‬‬
‫سواء مري ويندين‪،‬‬
‫ِ‬ ‫”ڇو ٿو پنهنجي کل الهرائين‪ “،‬ٻئي ڄڻا ٽهڪ ڏيئي کلي پياسين‪ .‬چيم‪” ،‬اڳ جو چوندو هئين‪ ،‬ڌاڙن کان‬
‫سو اڄ ڪيئن جيئرو آهين؟“‬
‫سواء به ڦري سگهجي ٿو‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫معني خيز مرڪ ڦهلجي ويس‪ .‬چيائين‪” ،‬بيوقوف سنڌين کي ڪهاڙين ۽ بندوقن کان‬
‫ٰ‬ ‫چپن تي‬
‫نء‪“.‬‬
‫تڏي جي ڪنڊ مٿي ڪري‪ ،‬کڏ ۾ زيورن ۽ پئسن جو انبار ڏيکاريائين‪ .‬چيائين‪” ،‬ڪنهن ڏينهن اچي سڀ کڻي وڃجا ِ‬
‫حيرت مان ڏانهنس ڏٺم‪” ،‬ڏاڍي ملڪيت ميڙي اٿيئي!“‬
‫وراڻيائين‪” ،‬سنڌ ۾ ڪاني ڪرامتن جو پير ٿجي‪ ،‬يا رهزن ڌاڙيل‪ .‬ٻئي ڌنڌا هڪجهڙا آهن‪ .‬ٻنهي ۾ هڪ جيتري ڪمائي‬
‫آهي‪“.‬‬
‫”ڪفر ٿو بڪين ڀوڪ‪“.‬‬
‫الء ناهي‪“.‬‬
‫الء قانون آهي‪ ،‬پر ڪاني ڪرامتن جي پيرن ِ‬
‫”مان پير آهيان‪ .‬ياد رک‪ “.‬کلندي چيائين‪” ،‬ڌاڙيل ِ‬
‫”توسان پڄڻ‪ ،‬شيطان سان پڄڻ برابر آهي‪“.‬‬
‫الء ڪن سڪي ويا هئا رحمان‪ .‬پراڻا ڏينهن ياد ڏياري ڇڏيئه‪“.‬‬
‫”ان جملي ِ‬
‫”هلندين نه‪“.‬‬
‫”نه‪ “.‬جواب ڏنائين‪” ،‬اڃا ملڪيت هٿ ڪرڻي اٿم‪“.‬‬
‫”پڪڙجي نه پوين‪“.‬‬
‫”ماهر ٿي چڪو آهيان‪ .‬هن ڌاڙي ۾ ڊپ آهي نه ڊا ُء‪ .‬اٻوجه پنهنجو گهر ٻڌي نذرانو ڏيڻ ايندا آهن‪“.‬‬
‫ٻاهر خلق ۾ بيچيني وڌندي ٿي ويئي‪ .‬سندن آواز اندر اچي رهيا هئا‪ .‬هلچل زور ٿي ويئي هئي‪ .‬مان اٿي بيٺس‪ .‬کانئس پڇيم‪،‬‬
‫”هتي رهڻ جو فيصلو ڪيو اٿئي ڇا؟“‬
‫”ها‪ .‬جيستائين راز‪ ،‬راز رهندو‪ ،‬پير رهندس‪ .‬نه ته توسان اچي ملندس‪“.‬‬
‫”مان تنهنجو انتظار ڪندس‪ ،‬سائين هللا بخش مست‪“.‬‬
‫هن ٽهڪ ڏنو‪” ،‬سنڌ ۾ چرين کي پير‪ ،‬۽ ديوانن کي پهتل سڏيندا آهن‪“.‬‬
‫”چڱو عاربو‪ ،‬مان وڃان ٿو‪ .‬خوش آهيان‪ ،‬جو توکي ڳولي لڌو اٿم‪“.‬‬
‫”ترس‪ “،‬منهنجي سامهون اچي بيٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬منهنجو ڪم خراب ڪيو اٿئي‪ .‬مان ٻاهر هلي ٿو بيهان‪ .‬تون سڀني جي‬
‫وڃجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫سامهون‪ ،‬منهنجي پيرن تي هٿ رکي‪ ،‬هڪ طرف هليو‬
‫ڳراٽڙي پائي موڪاليوسين‪ .‬چيومانس‪” ،‬ڏنڊو ٿي پيو آهين‪“.‬‬
‫وراڻيائين‪” ،‬سچي گيه ۽ جوانڙين جي مهرباني آهي‪“.‬‬
‫عارب ماڇي ڪوٺي َء جو در کولي ٻاهي اچي بيٺو‪ .‬ماڻهن جي زبان تارون َء سان لڳي ويئي‪ .‬ٻاهر آيس‪ .‬عارب جي قدمن ۾‬
‫ويهي‪ ،‬سندس پيرن تي ٻئي هٿ رکيم‪ .‬خلق جو اعتقاد پختو ٿي ويو‪ .‬آواز آيو‪” ،‬واه واه‪ ،‬هللا بخش مست‪ ،‬تو عبدالرحمان‬
‫جهڙي ڌاڙيل کي جهڪائي ڇڏيو‪“.‬‬
‫اٿي بيٺس‪ .‬ڪنڌ جهڪائي اڳتي نڪرري ويس‪.‬‬
‫ڪنهن چيو‪” ،‬سائين جي ڪرامت ته ڪو ڪوٺي َء ۾ ڏسي‪“.‬‬
‫ماري کان ڦري اروڙ جي ڦٽل قلعي جو رخ ڪيم‪ .‬سج لهي ويو هو‪ .‬کنڊرن ۽جبلن تي اونده ڪاري چادر وڇائجي ويئي هئي‪.‬‬
 ‫عشق ۽ انٽرويو‬

‫مان بروزگار هوس (اڃان به آهيان) ۽ محبت به ڪندو هوس (هينئر جيڪي محبت ڪندا آهن‪ ،‬انهن جو ڪم خراب ڪندو‬
‫الء نوڪريون ته جام آهن‪ ،‬جهڙوڪ ڪنڊيڪٽري‪،‬‬ ‫آهيان‪ ).‬مان پنهنجي ملڪ کي بدنام ڪرڻ نٿو چاهيان‪ .‬ملڻ ِ‬
‫ڪالرڪي‪ ،‬پٽيوالي‪ ،‬اردلي‪ ،‬ڀنگي‪ ،‬چهڙو وغيره‪ ،‬پر مان ڪنهن خاص قسم جي نوڪري َء جي ڳوال ۾ آهيان‪ ،‬جيئن ته‬
‫ڪسٽم ۾ پروينٽو آفيسر‪ ،‬پوليس ۾ صوبيدار‪ ،‬آبپاشي َء ۾ آبدار ۽ ڪنهن آباد عالئقي جو مختيارڪار يا تپيدار‪ .‬ان چڪر ۾ اڃا‬
‫تائين بيڪار آهيان‪.‬‬
‫مان‪ ،‬رمل ۽ ڌنو سولجر بازار ۾ ڀنگين جي پاڙي ڀرسان هڪ کڏي َء ۾ رهندا آهيون‪ .‬پيڊرو ڊسوزا روڊ تي کڏين جي قطار‬
‫آهي‪ ،‬جتي گهڻو ڪري ڪالرڪ‪ ،‬ڪنوارا ۽ بيروزگار رهندا آهن‪ .‬اسان جي کڏي اوله طرف پڇاڙي َء ۾ آهي‪ ،‬جتان ڊسوزا‬
‫روڊ جي ٻئي پاسي وارن بنگلن جي پٺ نظر ايندي آهي‪ .‬ان کڏي َء ۾ مان‪ ،‬رمل ۽ ڌنو گذريل ٽن سالن کان رهيل آهيون‪.‬‬
‫زندگي اسان وٽ ر هيل آهي‪ .‬اڃا جيئرا آهيون‪.‬‬
‫رمل ميجسٽڪ سئنيما ۾ ٽڪيٽون وڪڻندو آهي ۽ هڪ ڏينهن سي‪ .‬ايس‪ .‬پي جو امتحان پاس ڪري ڊپٽي ڪمشنر ٿيڻ جا‬
‫خواب ڏسندو آهي‪ .‬هر آچر تي رمل پنهنجي انڌي ضعيف ما ُء کي خط لکندو آهي ته پوڙهي تون خيال نه ڪر‪ ،‬خوش ره‪،‬‬
‫ايندڙ آچر تي مان ڊپٽي ڪمشنر ٿيندس ۽ تنهنجا ڏک سور الهيندس‪.‬‬
‫منهنجو پي ُء روهڙي َء ۾ درگي حلوائي َء جي دڪان تي جليبيون تريندو آهي‪ .‬مان کيس خط نه لکندو آهيان‪ .‬هو منهنجا خط‬
‫پڙهڻ کان اڳ ڦاڙي ڇڏيندو آهي‪ .‬مون کيس هڪ ئي نموني جا ايترا خط لکيا آهن‪ ،‬جو هو خط کولڻ کان اڳ خط جو‬
‫مضمون سمجهي ويندو آهي‪.‬‬
‫اسان جو يار ڌنو فقط ڌنو آهي‪ .‬مٿو ماڻهن جيترو اٿس‪ ،‬پر‪ ،‬ماڻهو چوندا آهن ته ڌني جي مٿي ۾ اٺ آهي‪ .‬اسان جو به اهوئي‬
‫خيال آهي ته ڌني جي مٿي ۾ نه فقط اٺ آهي‪ ،‬پر هڪ ڏاند به ويٺل آهي‪ .‬ڌنو درگاهي مجاور آهي ۽ خيرات جي پئسن مان‬
‫ڪاليج ۾ پڙهندو آهي‪ .‬گذريل ٽن سالن کان بي‪ .‬اي جي آخري سال ۾ آهي‪ .‬هو پنهنجي ڪورس جا سبق ياد ڪرڻ بدران‪،‬‬
‫محبت جا ڊائالگ يا ڪندو آهي‪.‬‬
‫آچر ڏينهن رمل ’آف‘ هوندو آهي‪ ،‬۽ ڊپٽي ڪمشنر ٿي ڇا ڪندو‪ ،‬ان موضوع تي صبح کان رات تائين ڳالهائيندو رهندو‬
‫کانپوء کڏين جي مسواڙ گهٽ ڪرائيندو‪ ،‬کڏين جي چرسي مالڪن کي‬
‫ِ‬ ‫آهي‪ .‬اڪثر ٻڌائيندو آهي‪ ،‬ته پاڻ ڊپٽي ڪمشنر ٿيڻ‬
‫مجبور ڪري کڏين ۾ رنگ روغن ۽ بجلي هڻائيندو – سئنيما جي بڪنگ ڪالرڪن جون پگهارون وڌرائيندو – فقط مارا‬
‫کانپوء قوم ۾ وڙهڻ جو جذبو ۽ جوش وڌي‬
‫ِ‬ ‫ماري َء جي فلمن جي حمايت ڪندو‪ ،‬ڇو جو لڙائي َء سان ڀرپور فلمون ڏسڻ‬
‫ويندو آهي‪ ،‬وغيره‪.‬‬
‫جنهن آچر جي هي َء ڳاله آهي‪ ،‬ان آچر تي رمل پنهنجو پروگرام ٻڌائيندي ٻڌائيندي اوچتو خاموش ٿي ويو‪ .‬ڪجه دير تائين‬
‫پوء کاٻي هٿ جو آڱوٺو نانگ جي ڦڻ تي رکي‪ ،‬اکيون بند ڪري ڇڏيائين‪.‬‬ ‫سوچيندو رهيو‪ .‬اک نانگ ۾ اٽڪائي ڇڏيائين‪ ،‬۽ ِ‬
‫اکيون بند ڪري پيران پير دستگير ۽ ٻن چئن مقامي پيرن کي ياد ڪيائين‪ ،‬جيڪي پنهنجي عالئقي جا نامي گرامي پير آهن‪،‬‬
‫پر کين بين االقوامي شهرت حاصل نه ٿي آهي‪( .‬فقط خواجه غريب نواز بين االقوامي پير آهي‪ ).‬مونکي رمل جي اها‬
‫حرڪت پسند نه آهي‪ .‬هٿ وڌائي سندس آڱوٺي تي ٺونگو هنيم‪ .‬رمل نانگ جي ڦڻ تان هٿ کڻي ورتو‪ ،‬۽ ڪرڙيون اکيون‬
‫ڪندي چيائين‪” ،‬وڏو ڪو واهيات آهين‪ ،‬ڪاريگر‪ .‬مزي سان مرڻ به نه ٿو ڏئين‪“.‬‬
‫ٻيهر سنڀالي سنڀالي نانگ جي ڦڻ تي آڱوٺو رکي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ڪڪ ٿيم‪ ،‬ته چيومانس‪” ،‬يار بيزار نه ڪر رمل‪ .‬جلد ڪر‪“.‬‬
‫”مرڻ ۾ جلد بازي فقط عاشق ۽ بيروزگار ڪندا آهن‪ “.‬رمل وراڻيو‪” ،‬مان مئجسٽڪ سئنيما جو بڪنگ ڪالرڪ آهيان‪،‬‬
‫عاشقن جو دشمن آهيان‪“.‬‬
‫”اجائي جک نه مار‪“.‬‬
‫”مان جلدي مرڻ نٿو چاهيان‪ .‬مان ڊپٽي ڪمشنر ٿيڻ چاهيان ٿو‪“.‬‬
‫پاء‪ “.‬مان اٿي کڙو ٿيس‪.‬‬
‫”وڃي ڇائي ِ‬
‫شيء‬
‫ِ‬ ‫رمل مون کي ٽنگ کان وٺي سٽ ڏيئي ويهاري ڇڏيو‪ .‬چيائين‪” ،‬ڪيڏايهن ٿو وڃين ڪاريگر‪ .‬اڄ آچر آهي‪ .‬اڄ هر ڪا‬
‫سست آهي‪ .‬زندگي‪ ،‬ٽريفڪ‪ ،‬موت ۽ محبت سڀ سست آهن‪“.‬‬
‫”تون پنهنجي بڪواس بند ڪر‪ .‬سخت بور ڪيو اٿئي‪“.‬‬
‫شيء بور ۽ بيٺل هوندي آهي‪ .‬رڳو ريس ڪورس جا گهوڙا ڊوڙندا رهندا آهن‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫آچر ڏينهن هر ڪا‬
‫وراڻيم‪” ،‬تون ڊپٽي ڪمشنر ٿيڻ وارو آهين‪ ،‬تنهنڪري تقرير ڪرڻ کان رهي نه سگهندين‪“.‬‬
‫”اڙي نه نه‪ .‬ترس ظالم‪ ،‬ترس‪ “.‬رمل مون کي ٻانهن کان ڇڪيندي چيو‪” ،‬مون ٻن سالن کان بوٽ نه پاتو آهي‪ .‬مون کي ڀال‬
‫بوٽ وٺي ڏيندين‪“.‬‬
‫”اڄڪله رشوت وانگر بوٽن جو مله به وڌي ويو آهي‪ .‬ايندڙ ڏهن سالن تائين تون ۽ مان بوٽ پائي نه سگهنداسين‪“.‬‬
‫”ڀال سليپر وٺي ڏيندين؟“‬
‫”سليپر جي قميت هن کڏي َء جي مسواڙ‪ ،‬۽ راڌا ڀنگياڻي َء جي ريٽ جيتري آهي‪“.‬‬
‫”ڀال چمپل‪ “.‬رمل منهنجي ٻانهن ۾ هٿ وجهي چيو‪” ،‬ڏس ڪاريگر‪ ،‬منهنجو چمپل تنهنجي دل وانگر ڇڳل ۽ کٿل آهي‪“.‬‬
‫”ڏاڍو ڪو واهيات آهين رمل‪“.‬‬
‫”سچ ٿو چوان ڪاريگر‪ ،‬مون کي هڪ چمپل جي سخت ضرورت آهي‪“.‬‬
‫چوراء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”ڪنهن مسيت مان وڃي‬
‫”ائين به جيڪر ڪيان‪ ،‬پر خدا کان وڌيڪ پوليس واري جو خوف ٿو ٿيم‪ “،‬رمل ٻيهر منهنجي ٻانهن ۾ هٿ وجهندي چيو‪،‬‬
‫”وٺي ڏيندين ڪاريگر؟“‬
‫”مان بيروزگار آهيان‪“.‬‬
‫”تون بيروزگار آهين‪ ،‬پر قسمت جو ڌڻي آهين‪“.‬‬
‫”نه يار‪ .‬هو َء سڀاڻي صبح جو هلي ويندي‪“.‬‬
‫ويندء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”ڪجه ڏيئي به ته‬
‫هن چيو ۽ مان خاموش رهيس‪ .‬دل جون ڪنگريون ڪري پيون‪ .‬رمل ڏانهن ڏٺم‪ .‬هو مون ڏانهن ڏسي رهيو هو‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬خدا ته ڄاڻي ٿو‪ ،‬پر تون به ڄاڻين ٿو ته مونکي هڪ چمپل جي سخت ضرورت آهي‪“.‬‬
‫وٺجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”‬
‫”جيئي تنهنجي محبت ۽ محبوبه‪ “.‬رمل خوش ٿي نعرو هنيو‪ .‬آڱوٺو نانگ جي ڦڻ تان کڻي ورتائين‪ .‬ڇڪو ڪاٺ جي‬
‫گالسڙي َء ۾ وجهي زور زور سان لوڏڻ لڳو‪ .‬ٻه اچنس ته نانگ‪ ،‬چار ته پار‪ .‬گالسڙي لوڏيندي‪ ،‬ٻن چئن مقامي ۽ بين‬
‫االقوامي پيرن مرشدن کي ياد ڪري ڇڪو قالبازيون کائيندو‪ ،‬ٿڙندو‪ ،‬رڙهندو نانگن ۽ ڏاڪڻين جي وچ ۾ بيهي رهيو‪.‬‬
‫رمل جي منهن جو پنو لهي ويو‪ .‬پنهنجي ڳوٽ اٺانوي تان الهي ستاويهين خاني ۾ آڻي بيهاريائين‪ .‬هڪ اونهو ساه کڻندي‬
‫چيائين‪” ،‬يار ڇڪي جو هڪ پاسو خالي به هجي ها‪ ،‬بلڪل خالي‪ ،‬اسان جي زندگي َء جهڙو خالي‪.‬‬
‫”۽ نوڪريون جيڪڏهن ‪ Jack‬بدران ڇڪي تي ملن ها‪ ،‬ته پو ِء هميشه ڇڪي جو خالي پاسو اسان جي حصي ۾ اچي ها‪“.‬‬
‫رمل راند تان اٿي ويو‪ .‬پاٺو کڻي کٽ تي اڇاليائين‪.‬‬
‫الء؟“‬
‫پڇيائين‪” ،‬سڀاڻي تنهنجو انٽرويو آهي نه‪ ،‬ٻارن روڪائڻ واري مهم ۾ ڪنهن پوسٽ ِ‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”تياري ڪئي اٿئي؟“‬
‫”ها‪ .‬ٻارن جا سڀئي رساال پڙهي دل سان هنڊايا اٿم‪“.‬‬
‫رمل هڪ پير کٽ جي پاٽي َء تي رکندي چيو‪” ،‬مان تنهنجو ڪچو انٽرويو ٿو وٺان‪ .‬سمجه ته مان انٽرويو بورڊ جو ميمبر‬
‫آهيان‪“.‬‬
‫انٽرويو بورڊ جا ميمبر ٿلها‪ ،‬بندرا ۽ ٺوڙها هوندا آهن‪ .‬تون هينڊسم آهين‪“.‬‬
‫”‪ “Take if for granted‬رمل چيو‪” ،‬سمجه کڻي ته مان انٽرويو بورڊ جو ميمبر آهيان‪ ،‬۽ توکان سوال ٿو پڇان‪“.‬‬
‫”‪“Yes Sir‬‬
‫الء ڪهڙا اپا َء تجويز ڪرين ٿو؟ رمل کهري ۽ ڪڙڪيدار آواز ۾ ڳالهايو‪.‬‬
‫”تون ٻار گهٽ پيدا ڪرڻ ِ‬
‫مان منجهي پيس‪ ،‬هڪ ٻن ڪنٽراسيپوٽز جا ناال ٻڌايامانس‪ ،‬پر کيس جواب پسند نه آيو‪.‬‬
‫”‪ ،Rejected‬بلڪل عام ۽ واهيات جواب ڏنو اٿئي‪ “،‬رمل ڪنهن سخت ميمبر جو نقل ڪندي چيو‪” ،‬معقول ۽ عمل ۾‬
‫ٻڌاء‪“.‬‬
‫ايندڙ تجويز ِ‬
‫پوء چيم‪ ،Sir” ،‬ملڪ ۾ عورتن بدران کدڙن کي ترجيح ڏني وڃي‪ .‬جيڪڏهن خواجه سرائن سان‬ ‫ڪجه دير سوچڻ کان ِ‬
‫شادي جائز قرار ڏني وڃي‪ ،‬ته جيڪر ٻار پيدا ٿيڻ ئي بند ٿي وڃن‪“.‬‬
‫پوء بورڊ وارا‬
‫”‪ “Silly‬رمل کل روڪيندي ڳالهايو‪” ،‬پٽ ڪاريگر‪ ،‬جيڪڏهن اهو جواب انٽرويو بورڊ کي ڏنو اٿئي ته ِ‬
‫توسان به اهائي جٺ ڪندا‪ ،‬جيڪا هٽلر يهودين سان ڪرائي هئي‪“.‬‬
‫”‪ ،Sir‬مون کي صحيح جواب کان آگاه ڪيو وڃي‪“.‬‬
‫”‪ “،O.K‬رمل آفيسرن جي انداز ۾ ڳالهائيندي‪ ،‬ڀڳل ريڊيو جهڙو آواز ڪڍيو‪ ،‬چيائين‪” ،‬ان سوال جو جواب آهي‪ ،‬ته مردن‬
‫کي عورتن خالف ۽ عورتن کي مردن خالف هر پليٽ فارم تي ڀڙڪايو وڃي‪ ،‬جهڙوڪ‪ ،‬سياسي پليٽ فارم‪ ،‬سماجي پليٽ‬
‫الء نفرت پيدا ڪئي وڃي‪ .‬جڏهن مرد ۽‬
‫فارم‪ ،‬ازدواجي پليٽ فارم‪ ،‬ريلوي پليٽ فارم وغيره‪ .‬ٻنهي گروهن ۾ هڪ ٻئي ِ‬
‫پوء ٻار پيدا ٿيڻ جو سوال ئي نٿو اٿي‪“.‬‬
‫عورتون گڏ سمهندا ئي نه‪ ،‬ته ِ‬
‫اپالء ڪرين ها نه‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”واه رمل‪ ،‬واه“ رمل جي پٺي ٺپيندي چيم‪” ،‬واه جو جواب ڏنو ٿئي‪ .‬بدبخت تون به‬
‫پوء رڌڻي ڏانهن ويندي چيائين‪” ،‬مون‬
‫” مان ٿيندس ته ڊپٽي ڪمشنر‪ ،‬نه ته مئجسٽڪ سئنيما ۾ ٽڪيٽون وڪڻندو رهندس‪ِ “،‬‬
‫وڃانء ٿو‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫کي چڪن برياني َء جو به خيال رکڻو آهي‪ .‬مان‬
‫رمل رڌڻي ڏانهن هليو ويو‪ .‬کڏي َء ۾ مان رهجي ويس ۽ منهنجي اڪيالئي‪ .‬کڏي َء ٻاهران ڪٽهڙي وٽ محبت جو ڊائالتگ‬
‫الء ڇڏي ڏنم‪ .‬رڌڻي مان‬
‫ياد ڪري رهيو هو‪ .‬مون ڌني کي ڊسٽرپ ڪرڻ نه چاهيو‪ ،‬۽ کيس محبت جو ڊائالگ ياد ڪرڻ ِ‬
‫ڪفگير ۽ ديڳڙي َء جي جلترنگ سان گڏ رمل جي ڳائڻ جو آواز اچي رهيو هو‪ ،‬جنهن ۾ هو ڪڪڙ جي تعريف ڪري‬
‫رهيو هو‪.‬‬
‫الء شيلف تان ٻارن جا رساال الهي‪ ،‬فرش تي تڏو وڇائي ويهي‬
‫انٽرويو جي پڪي تياري ڪئي هيم‪ ،‬پر تڏهن به دور ڪرڻ ِ‬
‫رهيس‪.‬‬
‫الء (خاص قسم جون) بي انت انٽرويو ڏيندي ڏيندي سمجهي ويو آهيان‪ ،‬ته عام معلومات ‪General‬‬
‫بي انت نوڪرين ِ‬
‫‪ knowledge‬جا ڪتاب جهڙوڪ‪ Pear’s Encyclopedia :‬۽ ‪ Encyclopedia Britannica‬ڊوگر جو‬
‫جنرل ناليج‪ ،‬ٽائيمس مئگزين وغيره بيڪار ۽ بيسود ڪتاب آهن‪ ،‬۽ ڪم جا ڪتاب آهن بچون ڪي دنيا‪ ،‬کلونا‪ ،‬گل ڦل‬
‫(جيڪو ناياب ۽ قلمي ڪتابن وانگر ڪڏهن ڪڏهن نظر ايندو هو‪ ،‬۽ اڄڪله ’اِناهلل و اِنا اليه راجعون‘ ٿي ويو آهي) ۽ هاال‬
‫الء انٽرويو ۾ جيڪي به سوال پڇيا ويندا آهن‪ .‬انٽرويو ۾ هن قسم جا سوال پڇيا‬ ‫سنڌ مان نڪرندڙ ٻارن جا رساال‪ .‬نوڪرين ِ‬
‫کانپوء فلمي گانا‬
‫ِ‬ ‫ويندا آهن‪ :‬گنجن کي مٿي تي وار ڇو ٿيندا آهن‪ .‬گڏه ڳالهائي ڇو نه سگهندا آهن‪ .‬عاشق‪ ،‬محبت ۾ برباد ٿيڻ‬
‫ڇو ڳائيندا آهن‪ .‬يا‪ ،‬موهن جي دڙي جو پهريون چيف انجنيئر ڪير هو ۽ هن رشوت جي پيسن مان ڇا ڇا اڏايو هو ۽ ورتو‬
‫هو‪ .‬راوڻ جو قد ڪيترو هو‪ .‬انسان ۽ سوئر ۾ بنيادي مشابهت ڪهڙي آهي‪ ،‬وغيره‪.‬‬
‫پر ڪڏهن ڪڏهن انٽرويو ۾ اهڙا ته خوفناڪ سوال پڇندا آهن‪ ،‬جن جا جواب شايد انٽرويو بورڊ جي ميمبرن کي به نه ايندا‬
‫هوندا‪.‬‬
‫هڪ دفعي ڪالرڪي َء (خاص کاتي جي) واري انٽرويو ۾ هڪ ميمبر‪ ،‬ڪنهن سنڌي سياستدان وانگر واڇ چٻي ڪندي‬
‫پڇيو هو‪” ،‬شاه ايٿوپيا‪ ،‬شهنشاه هيل سالسي َء جي سالي َء جو نالو ڇا آهي؟“‬
‫مان منجهي پيو هوس‪ .‬سڄو جنرل ناليج ڪنن ۾ سيٽيون وڄائيندو نڪري ويو هو‪ .‬سنڌي سياستدان جهڙو ميمبر کلڻ لڳو هو‪.‬‬
‫االء ڪيئن وراڻيو هئم ته‪” ،‬اجهو ڪجه مهينا اڳ‪ ،‬هيل سالسي َء جي باڊي گارڊ ڇويه ميلن جي ڊوڙ ۾ دنيا جون‬
‫االء ڇو ۽ ِ‬
‫ِ‬
‫نئون رڪارڊ قائم ڪري‪ ،‬ڪارن جو ڪنڌ اوچو ۽ اڇن جو نيچو ڪري ڇڏيو آهي‪“.‬‬
‫”اسان توکان هيل سالسي َء جي سالي َء جو نالو پڇيو آهي‪“.‬‬
‫ٿڌو ساه کڻي وراڻيو هئم‪” ،‬سائين شهنشاه هيل سالسي َء جي سالي َء جو نالو هيل سالي سالسي آهي‪“.‬‬
‫منهنجو جواب ٻڌي‪ ،‬انٽرويو بورڊ جا ميمبر پنهنجين پنهنجين ڪرسين تان ائين کڄي ويا‪ ،‬ڄڻ ته ڪرسين جي ڪشن جا‬
‫اسپرنگ ڇڏائجي‪ ،‬سندن ويهڪن ۾ وڃي لڳا هئا‪ .‬سڀئي حيرت مان هڪ ٻئي جو منهن تڪڻ لڳا هئا‪ .‬منجهائن جيڪو‬
‫وڌيڪ بندرو‪ ،‬گنجو ۽ مشڪرن جهڙو هو‪ ،‬تنهن پڇيو‪” ،‬توکي ڙي ڪيئن خبر پئي ته هيل سالسي َء جي سالي َء جو نالو هيل‬
‫سالي سالسي آهي؟“‬
‫ادب سان وراڻيو هيم‪” ،‬سائين‪ ،‬مان هيل سالسي َء جي سالي َء جو غالم آهيان‪“.‬‬
‫ان جواب تي مون کي جواب ملي ويو هو ۽ نوڪري نه ملي هئي‪.‬‬
‫پر هڪ دفعي ذري گهٽ نوڪري (خاص کاتي ۾) ملندي ملندي رهجي هئي هئي‪ .‬ان دفعي مون انٽرويو ۾ ڏاڍا ٺاهوڪا ۽‬
‫ٺهڪندڙ جواب ڏنا هئا‪ .‬ٻارن جي رسالي مان جيڪي ڪجه ياد هئم‪ ،‬مغز مان ڪڍي ميمبرن آڏو رکيم‪ .‬ميمبرن به مون کي‬
‫منجهائڻ ۾ ڪسر نه ڇڏي‪ ،‬پر مون به تياري تيارين جهڙي ڪئي هئي‪ .‬ڪٿان ٿو ور چڙهان! مون کين آمريڪا جي مرحوم‬
‫و مغفور صدر حضرت جان ايف ڪينيڊي َء جي بيگم محترمه جيڪولين ڪينيڊي َء جي جسماني خدوخال کان وٺي صدر‬
‫پوء منجهائن جيڪو چيئرمين هو‬‫ناصر جي خار‪ ،‬پوليس جي مار ۽ جمعو ڪينياتا جي بلڊ پريشر تائين ٺهڪندڙ جواب ڏنا‪ِ .‬‬
‫۽ دفتري َء مان ڊپٽي ڊائريڪٽر ٿيو هو‪ ،‬تنهن چروٽ وات ۾ وجهي‪ ،‬مونکي سوال سان منجهائي ڇڏيو هو‪ .‬پڇيو هئائين‪،‬‬
‫” انگريزي فلمن ۾ سيڪريٽ ايجنٽ کي گولي ڇو نه لڳندي آهي ۽ طاقتور بدمعاش کيس ڇو نه پڄي سگهندا آهن؟“ ڪجه‬
‫پوء وراڻيو هئم‪” ،‬ان جا ٻه سبب آهن ‪ .Sir‬هڪ ته فلمي بندوقون خالي ۽ ڪوڙيون هونديون آهن ۽ فقط‬ ‫دير سوچڻ کان ِ‬
‫ڦٽاڪن جهڙا آواز ڪنديون آهن‪ .‬ٻيو ته سرزمين تي شوٽنگ مهل پروڊيوسر‪ ،‬ڊائريڪٽر‪ ،‬اسسٽنٽ ڊائريڪٽر‪ ،‬ڪئمرا مين‪،‬‬
‫وغيره موجود هوندا آهن ۽ هيرو صاحب کي مار کائڻ نه ڏيندا آهن‪“.‬‬
‫منهنجو جواب ٻڌي هڪ ميمبر حيرت مان پڇيو هو‪” ،‬ڀائنجي ٿو تون سيڪريٽ ايجنٽ آهين‪“.‬‬
‫الء ڪينڊيڊنٽ آهيان‪“.‬‬
‫”‪ “No Sir‬عرض ڪيم‪” ،‬مان بيروزگار آهيان ۽ نوڪري َء ِ‬
‫ساڳئي ميمبر پڇيو هو‪” ،‬تجربو اٿئي؟“‬
‫”ڇا جو‪ .‬مارا ماري َء جو‪“.‬‬
‫”نوڪري َء جو‪“.‬‬
‫”نوڪري ملڻ کان اڳ تجربو ڪٿان ايندو!“‬
‫ميمبرن کي ڪجه ڪجه ڪاوڙ لڳي‪ .‬هڪ پڇيو‪” ،‬سڄو ڏينهن ڇا ڪندو آهين‪“.‬‬
‫” نوڪرين ۽ ٽپال کاتي جا اشتهار پڙهندو آهيان‪ ،‬پنجابي فلمن جا گانا ڳائيندو آهيان‪ ،‬۽ رات جو ڪنهن خاص کاتي ۾‬
‫نوڪري َء جا خواب ڏسندو رهندو آهيان‪“.‬‬
‫”‪“You are dangerous‬‬
‫”‪“No Sri, I am harmless‬‬
‫(مٿيان ٻئي جمال سنڌي َء ۾ ترجمو ٿي نٿا سگهن‪).‬‬
‫”پيٽ ڪيئن پاليندو آهين‪“.‬‬
‫”منهنجو هڪ دوست سئنيما ۾ ٽڪيٽون وڪڻندو آهي ۽ ٻيو مجاور آهي‪ .‬مان ٻنهي جي رحم و ڪرم تي آهيان‪“.‬‬
 ‫”چئبو ته تون بلڪل نڪمو آهين‪“.‬‬
‫”نه سائين‪ .‬مان بنگالي ٻولي سکندو آهيان‪ ،‬جيئن ته ’تومي اماڪي گهيرينا ڪارو بوالئي‪ ،‬امي تو ماڪي ڀالو ڀاشي‪ ‘.‬ڪيئن‬
‫پسند آيو جملو‪“.‬‬
‫”ڀال اردو ٻولي به ڄاڻين؟“ (انٽرويو انگريزي َء ۾ هلي رهيو هو‪).‬‬
‫”ها‪ .‬فلمن جا ذري گهٽ سڀئي ڊائالگ سمجهي ويندو آهيان‪“.‬‬
‫پوء ميمبرن پاڻ ۾ صالح ڪئي هئي‪( .‬اميدوارن کي ٿڏي تي جواب پئي ڏنائون) جڏهن چپن ۾ ڀڻ ڀڻ ڪري رهيا هئا‪ ،‬تڏهن‬ ‫ِ‬
‫هنن مان جيڪو وڌيڪ ٿلهو هو‪ ،‬تنهن چيو‪” ،‬هن نوڪري َء ۾ توکي سڄو ڪم اردو ۾ ڪرڻو پوندو‪ .‬جيئن ته توکي اردو‬
‫چڱي َء طرح نٿي اچي‪ ،‬تنهن ڪري اسان توکي نوڪري َء ۾ نه کڻنداسين‪“.‬‬
‫منهنجا ڇه ڇڄي پيا‪ .‬دل آه ڪئي‪ .‬چپ ٿڙڪي اٿيا‪ ،‬۽ وراڻيو هئم‪” ،‬سائين منهنجي پي ُء کي انگريز مائي باپ ان ڪري‬
‫الء نٿا کڻو‪ ،‬جو مان اردو‬
‫نوڪري َء ۾ نه کنيو هو‪ ،‬جو منهنجو پي ُء انگريزي نه ڄاڻندو هو‪ .‬توهان مون کي نوڪري َء ۾ ان ِ‬
‫نٿو ڄاڻان‪ .‬ڪٿي ائين ته ناهي‪ ،‬انگريز سوٽ الهي‪ ،‬شيرواني پائي موٽي آيا آهن‪“.‬‬
‫ميمبرن کي سخت بڇان لڳي‪ .‬ساڳئي ٿلهي ميمبر چيو هو‪” ،‬تون بلڊي فول آهين‪ .‬سمجه کان ڏيوالو آهين ۽ تنهنجو‬
‫‪ General Knowledge‬به ڪمزور آهي‪.‬‬
‫”ڪيئن ڪمزور آهي!“ هڪدم وراڻو هئم‪” ،‬مان عورت جي چاالڪي ۽ مرد جي بيوفائي َء کان وٺي مذهب جي مام ۽‬
‫سياست جي زهر تائين هر هڪ موضوع تي ڳالهائي سگهان ٿو‪“.‬‬
‫الء ٻيا ڇو هوندا‬
‫الء هڪڙا ۽ کائڻ ِ‬
‫ٻڌاء‪ ،‬هاٿي َء جا ڏند ڏيکارڻ ِ‬
‫ٿلهي ميمبر منهنجين اکين ۾ گهور ڪندي پڇيو هو‪” ،‬ڀال ِ‬
‫آهن؟“‬
‫ڪهڙو جواب ڏيانس ها! وراڻيو هئم‪” ،‬سائين‪ ،‬مان پنهنجي گذريل جنم ۾ ڏاند هوس‪ .‬منهنجي ماضي َء جا آثار موهن جي‬
‫دڙي مان به مليا آهن‪ .‬مان توهان جي سوال جو جواب ڏيئي نٿو سگهان‪“.‬‬
‫ٿلهي ميمبر ڪرسي َء تان اٿي مون کي ٻانهن کان اچي ورتو هو‪ .‬سٽ ڏيئي در تائين وٺي ويو هو‪ ،‬۽ ٻاهر ڌڪو ڏيندي چيو‬
‫هئائين‪” ،‬تون بلڊي فول آهين‪ ،‬۽ ايندڙ هڪ هزار سالن تائين نوڪري ڳولي نه سگهندين‪“.‬‬
‫ان ڳاله جو مون کي ڏک ٿيو هو ۽ مون ان ڏينهن کان زور شور سان ٻارن جا رساال پڙهڻ ۽ پڙهي دل سان هنڊائڻ شروع‬
‫ڪيا آهن‪( .‬اڳ فقط سرسري پڙهندو هوس‪).‬‬
‫الء ٻارن جي هڪ رسالي مان هاٿي َء تي مضمون حفظ يعني ياد ڪري‬ ‫ٻارن روڪائڻ واري مهم ۾ نوڪري هٿ ڪرڻ ِ‬
‫رهيو هوس‪ ،‬جو ڪنهن منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو‪ .‬منهن ورائي ڏٺم‪ ،‬مائيڪل بيٺو هو ۽ چئينگم (سنڌي َء ۾ چيغم) چٻاڙي‬
‫رهيو هو‪.‬‬
‫مائيڪل سولجر بازار جي ڪرستان ٻارن جو داداگير آهي‪ ،‬۽ سڄو ڏينهن گهٽين ۾ سائيڪل هالئيندو آهي‪.‬‬
‫چيائين‪( “That lousy woman wants to see you” ،‬هو َء ڇسي عورت توسان ملڻ چاهي ٿي‪“).‬‬
‫”‪( Don’t be Silly‬واهيات نه ٿي‪“).‬‬
‫”‪( I am sorry, chum‬مون کي افسوس آهي‪ ،‬يار‪“).‬‬
‫زرينه جو نياپو کڻي آيو هو‪ .‬دل عشق ۽ انٽرويو جي وچ ۾ گهڙيال جي لڏڪڻي وانگر لڏڻ لڳي‪ .‬ٻارن جا رساال شيلف تي‬
‫رکي ڇڏيم‪.‬‬
‫مائيڪل پڇيو‪“Why don’t you are read comics?” ،‬‬
‫ٻڌايومانس ته مون انٽرويو جي تياري پئي ڪئي‪ ،‬نه ڪي لطيفا پئي پڙهيم‪.‬‬
‫مائيڪل کي منهنجي ڳاله سمجه ۾ نه آئي‪ .‬ان جو اظهار انگريز ايڪٽرن وانگر ڪلها لوڏي ڪيائين‪.‬‬
‫مائيڪل هليو ويو‪.‬‬
‫مون کڏي َء جي پوئين دري َء مان ٻاهر نهاريو‪ ،‬جتان پيڊرو ڊسوزا روڊ جي پوئين پاسي وارن بنگلن جي پٺ نظر ايندي آهي‪.‬‬
‫اسان جي کڏي َء جي سامهون جيڪب آباد جي هڪ ڪراڙي زميندار جو بنگلو آهي‪ .‬پاڻ سال ۾ فقط آگسٽ جو مهينو گذارڻ‬
‫ايندو آهي‪ .‬باقي يارهن مهينا بنگلي ۾ سندس دوست‪ ،‬سرڪاري آفيسر ۽ پوليس وارا شراب پيئندا‪ ،‬جوئا ڪندا‪ ،‬۽ پيشو‬
‫ڪرائيندڙ عورتون آڻيندا آهن‪.‬‬
‫زميندار سٺ سالن جو آهي ۽ وارن‪ ،‬مڇن ۽ ڏاڙهي َء کي ’جوڪر ڇاپ‘ خضاب لڳائي‪ ،‬قدرت کي شه ڏيندو آهي‪ .‬سندس‬
‫زال‪ ،‬زرينه‪ ،‬سورهن سالن جي آهي ۽ سانوري ۽ سهڻي آهي‪.‬‬
‫الء سوسائٽي َء جي اڏن ۽ ڪراچي َء جي مهذب ۽ فيشن ايبل‬
‫سنڌي زميندار صاحب جڏهن حڪيمن جا نسخا ۽ ڪشتا آزمائڻ ِ‬
‫هوٽل ڏانهن هليو ويندو آهي‪ ،‬تڏهن زرينه بنگلي جي پوئين پڌر ۾ اچي بيهندي آهي‪ .‬ڏسي وٺانس ته دري َء مان اولڙا هڻانس‪،‬‬
‫نه ته هو َء پاڻ ئي مائيڪل هٿان نياپو ڪندي آهي‪ ،‬مائيڪل کي سولجر بازار جي سڀني عاشقن جي خبر آهي‪ ،‬ايتري قدر جو‬
‫کيس پنهنجن ٽن ڀينرن جي پندرهن عاشقن جي به خبر آهي‪ .‬تنهن ڪري‪ ،‬مائيڪل هٿان نياپو موڪلڻ ۾ زرينه حجاب نه‬
‫ڪندي آهي‪.‬‬
‫مائيڪل نياپو ڏيئي‪ ،‬سائيڪل تي چڙهي هليو ويو‪ .‬مان کڏي َء مان نڪري‪ ،‬ڪٽهڙي وٽ آيس‪ .‬ڌنو‪ ،‬اسان جو يار‪ ،‬محبت جو‬
‫ڊائالگ ياد ڪري رهيو هو‪.‬‬
‫ڌني کي ڳالهائڻ ۾ هٻڪ آهي‪ .‬لفظ کي ڀڃي پرزا پرزا ڪري ڇڏيندو آهي‪ .‬هڪ دفعي ڌنو هڪ ٽائيپسٽ ڇوڪري َء تي‬
‫عاشق ٿي پيو هو‪ .‬رمل کيس چيو هو ته جڏهن ڇوڪري وٽانئس اچي لنگهي‪ ،‬تڏهن هو جذباتي لهجي ۾ چئي وڃي ته‪’ ،‬مان‬
‫الء آگاه ڪيو هئائينس‪ ،‬جيئن ته اڄڪله سينڊلن ۾ لوهي چنهنبائي کڙيون هونديون آهن‪ ،‬تنهن‬
‫توسان محبت ڪيان ٿو‘ ۽ ان ِ‬
‫ڪري ڊائالگ چوڻ وقت ڌني کي مٿي تي پراڻو فوالدي ٽوپلو‪ ،‬تئو يا ديڳڙو هئڻ گهرجي‪ .‬ڌني جي ڀرسان لنگهي هئي‪،‬‬
‫پوء جڏهن ڇوڪري مممان تنتو‬ ‫تڏهن ڌني چوڻ شروع ڪيو هو‪ ،‬ڌني کي‪ ،‬رمل جي پهرين ڳاله سمجه ۾ آئي هئي ۽ ٻي نه‪ِ .‬‬
‫سسان مححبت ڪڪڪيان ٿٿو‪ .‬جيستائين ڌني ڊائالگ پورو ڪيو تيستائين ڇوڪري کانئس اڌ ميل کن پري هلي وئي هئي‪.‬‬
‫ان ڏينهن ڌني کي ڏاڍو ڏک ٿيو هو ۽ هن رات جي ماني نه کاڌي هئي (ٻئي ڏينهن صبح جو ڊبل نيرن ڪئي هئائين‪).‬‬
‫ان ڏينهن کان ڌنو واندڪائي َء جي وقت ڪو نه ڪو محبت جو ڊائالگ ياد ڪندو رهندو آهي‪ .‬مان جڏهن ڪٽهڙي وٽان‬
‫لنگهيس تڏهن ڌنو ياد ڪري رهو هو‪” ،‬مممان مممحبت –“‬
‫”نه يار نه‪ “،‬سندس ڪلهي تي هٿ رکندي چيم‪” ،‬چئه ته‪ ،‬مان‪ ،‬منهنجي آرزو‪ ،‬مان توسان محبت ڪيان ٿو‪ ،‬تون منهنجو‬
‫روح‪ ،‬منهنجي زندگي‪ ،‬منهنجي ڪائنات آهين‪“.‬‬
‫ڌني منهن ورائي منهنجني اکين ۾ نهاريو‪ .‬ڪجه چوڻ چاهيائين پر چئي نه سگهيو‪ .‬تڏهن اوچتو سندس چپ ڪنبڻ لڳا ۽ اکين‬
‫۾ پاڻي تري آيس‪.‬‬
‫ڏوري کي جهليندي‪ ،‬دلداري ڏيندي چيومانس‪” ،‬دل نه اله ڌنا‪ ،‬مان توکي محبت جا اهڙا اهڙا ته گر ڏسيندس جو چاالڪ‬
‫کان چاالڪ عورت به تنهنجي دام ۾ ڦاسي پوندي‪“.‬‬
‫رڌڻي جي جاري مان رمل پڇيو‪” ،‬ڪيڏانهن ٿو وڃين ڪاريگر؟“‬
‫”سرحد پار‪“.‬‬
‫”چڪن برياني ته ٺري ويندي‪“.‬‬
‫”اجهو ٿو موٽان‪“.‬‬
‫”ڏه منٽ؟“‬
‫”ها‪ ،‬ڏه منٽ‪“.‬‬
‫کڏي َء مان نڪري پيڊرو ڊسوزا روڊ تي اچي بيٺس‪ .‬روڊ مان ڦٽندڙ گهٽين ۾ مائيڪل پنهنجن ساٿين سميت سائيڪل هالئي‬
‫رهيو هو‪ .‬پريان ئي هٿ لوڏيائين‪ .‬رستو پار ڪندي هٿ لوڏي کيس جواب ڏنم‪.‬‬
‫زرينه پوئين در جي وٿي َء مان آهستي چيو‪” ،‬اال ڪيڏو نه سڪايو ٿئي‪“.‬‬
‫”سچ!“‬
‫”توهان ڪراچي َء وارا ڏاڍا سنگدل آهيو‪“.‬‬
 ‫”ڪراچي َء وارا! ٻيو ڪوبه آهي ڇا؟“‬
‫”ڏاڍو ڀورڙو ٿو ٿئين! شيطان‪“.‬‬
‫”شيطان سڏيو اٿئي‪ ،‬تنهنڪري پاڻ کي خوشنصيب ٿو سمجهان‪“.‬‬
‫وٿي وڌائيندي چيائين‪” ،‬اندر اچ ته ڪو ڏسي نه وٺي‪“.‬‬
‫اندر ويس‪ .‬هن در بند ڪري ڪڙو چاڙهي ڇڏيو‪ .‬منهن ورائي مون کي ڳراٽڙي پاتائين‪.‬‬
‫الء تو وٽ تر جيترو به قرب ڪونهي‪“.‬‬
‫چيائين‪” ،‬منهنجي قرب ِ‬
‫”آهي‪ ،‬ڇو نه آهي!“‬
‫”ڪوڙا‪“.‬‬
‫هو َء مون کي ٻانهن کان ڇڪيندي ڪمري ۾ وٺي وئي‪ .‬مون کي پلنگ تي ليٽائي‪ ،‬پاڻ پاسي واري ڪمري ڏانهن هلي وئي‪.‬‬
‫پلنگ جي پاسي ۾ سائيڊ بورڊ رکيل هو‪ ،‬جنهن تي ڪنهن ڪراڙي جي فريم ۾ جڙيل تصوير رکي هئي‪ .‬هڪ نظر ۾ ڀانيم ته‬
‫منهنجي ڏاڏي جي تصوير هئي‪ .‬پاسو ورائي غور سان تصوير ڏانهن ڏٺم‪ .‬نه‪ .‬تصوير منهنجي ڏاڏي جي نه‪ ،‬پر زرينه جي‬
‫الء دوائن‬
‫زميندار مڙس جي هئي‪ .‬تصوير جي پاسي ۾ ميڪ اپ جو سامان ۽ مردانه طاقت وڌائڻ‪ ،‬پيدا ڪرڻ ۽ ديرپا جٽا َء ِ‬
‫جون ٻه چار شيشون رکيون هيون‪’ .‬بيمثال‘ ڪيپسولن جي شيشي کڻي استعمال ۽ ترڪيب جو اشتهار پڙهڻ لڳس‪ .‬سوچيم‪،‬‬
‫سڀاڻي انٽرويو آهي‪ ،‬متان ڪو مت جو ماريل ٺوڙهو ميمبر انهن ڪيپسولن جي باري ۾ سوال پڇي ويهي! هڪدم هٿ وڌائي‬
‫’سالجيت‘ گورين جي شيشي کڻي گورين جا حيرت انگيز ڪارناما پڙهڻ لڳس‪ .‬زرينه ڪمري ۾ موٽي آئي‪ .‬ان وقت مان‬
‫’نائيٽ پلز‘ جي تعريف پڙهيو رهو هوس‪ ،‬جنهن تي آدمخور چيتي جي تصوير ٺهيل هئي‪ .‬زرينه کان پڇيم‪” ،‬هي دوائن کائڻ‬
‫پوء‪ ،‬ماڻهو انسان مان ڦري جانور ٿي پوندو آهي ڇا؟“‬
‫کان ِ‬
‫جهٽ ڏيئي شيشي منهنجي هٿ مان ڦري ورتائين‪ .‬چيائين‪” ،‬توکي وري هنن ڪنين گورين جي ڪهڙي گهرج!“‬
‫الء وات کوليم ته هن هڪ گالب ڄمون منهنجي وات ۾ وجهي ڇڏيو ۽ ڀرسان ئي پلٿي ماري‪ ،‬پلنگ تي چڙهي‬
‫جواب ڏيڻ ِ‬
‫ويٺي‪.‬‬
‫گالب ڄمون اڳري‪ ،‬اوڳرائي ڏيئي‪ ،‬نڙي صفا ڪندي چيم‪” ،‬تنهنجو مڙس منهنجي ڏاڏي جيڏو آهي‪“.‬‬
‫زرينه هڪ ٻيو لڏون منهنجي وات ۾ وجهندي وراڻيو‪” ،‬منهنجي گهر واري کي ٽين زال مان جيڪا ڌي َء آهي‪ ،‬سا مون کان‬
‫وڏي آهي‪“.‬‬
‫لڏون کائي رهيو هيس ته هن حبشي حلوي جوٽڪر مون ڏانهن وڌايو‪ .‬کيس منع ڪيم‪” ،‬نه نه ترس‪ .‬اڄ اسان چڪن برياني‬
‫رڌي آهي‪ .‬مان هي َء مٺائي پنهنجي کڏي َء ۾ کڻي ويندس ۽ وڃي دوستن سان کائيندس‪“.‬‬
‫هن حبشي حلوي جو ٽڪر مٺائي َء جي پيتي َء ۾ رکندي پڇيو‪” ،‬چڪن برياني ڇاهي؟“‬
‫”ڪڪڙ جو پال ُء‪“.‬‬
‫”ڪنهن رڌو آهي؟ تو؟“‬
‫”رمل‪“.‬‬
‫”اهو رمل ڪير آهي؟“‬
‫”رمل منهنجو سنگتي آهي ۽ ايندڙ آچر تي ڊپٽي ڪمشنر ٿيندو؟“‬
‫”تپيدار نه ٿيندو؟“‬
‫”نه‪ .‬کيس هڪ رات ۾ تاج محل ٺهرائڻ جي تمنا ناهي‪“.‬‬
‫هو َء منهنجي ڀر ۾ ليٽي پيئي ۽ آڱرين سان منهنجن وارن ۾ ڦڻي ڪرڻ لڳي‪.‬‬
‫مون اکيون بند ڪري ڇڏيون‪ .‬کن رکي چيم‪” ،‬هن ڪمري ۾ ڇه دريون‪ ،‬اٺ روشندان‪ ،‬۽ ٻه در آهن‪ .‬آهن نه؟“‬
‫”ڇو؟ ڀڄي ويندين ڇا؟“‬
 ‫”چري‪ ،‬سڀاڻي مون کي انٽرويو ڏيڻو آهي‪ “.‬وراڻيم‪” ،‬پنهنجي ‪ Observation‬يعني مشاهدي جو امتحان پئي ورتم‪“.‬‬
‫”اهو انٽريٽ ڇا آهي؟“‬
‫”ڪجه ٺوڙها‪ ،‬پوڙها‪ ،‬۽ سياڻا ماڻهو‪ ،‬بيروزگار‪ ،‬بيوقوف ۽ ڀوڪن کي نوڪري َء ۾ رکڻ کان اڳ کانئن حساب ڪتاب وٺندا‬
‫آهن‪ .‬ان سموري َء جٺ کي انگريزي َء ۾ انٽرويو چئبو آهي‪“.‬‬
‫االء ڇا چئي وئين!“‬
‫”آئي مان مٺيس! ِ‬
‫”نه سمجهيئه؟“‬
‫”نه‪“.‬‬
‫”چڱو جو نه سمجهيئه‪ “،‬وراڻيم‪” ،‬اها اسان جي ئي سمجهڻ جي ڳاله آهي‪“.‬‬
‫زرينه خاموش رهي‪ .‬مون اکيون بند ڪري ڇڏيون‪ .‬هو َء منهنجن وارن ۾ آڱريون ڦيرائيندي رهي‪.‬‬
‫پڇيومانس‪ ،‬تنهنجو ڏاڏي جيڏو مڙس ڪيڏانهن ويو؟“‬
‫خفي ٿيندي وراڻيائين‪” ،‬مون کي گنهگار ته نه ڪر‪“.‬‬
‫”۽ هي جو مان توسان گڏ سمهيو پيو آهيان سو ڄڻ –“‬
‫هن مون کي جملو پورو ڪرڻ نه ڏنو ۽ منهنجي وات تي هٿ رکي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ڪجه دير رکي‪ ،‬گهٽيل آواز ۾ چيائين‪” ،‬اسان سڀاڻي صبح جو جيڪب آباد موٽي وينداسين‪“.‬‬
‫”سڀاڻي صبح جو مون کي انٽرويو ڏيڻو آهي‪“.‬‬
‫پوء جهيڻي آواز ۾ ڳالهايائين‪” ،‬اسان ايندڙ اونهاري موٽي اينداسين‪ .‬تون مون کي ڏاڍو ياد‬
‫ڪو وقت ٻئي خاموش رهياسين‪ِ .‬‬
‫ايندين‪“.‬‬
‫هو َء اڳتي سري آئي ۽ پنهنجو منهن منهنجي ڪلهي تي رکي ڇڏيائين‪.‬‬
‫کانئس پڇيم‪ ” ،‬جيڪب آباد ۾سڀ کان وڌيڪ گرمي ڪهڙي ڏينهن پئي هئي ۽ ان ڏينهن ٽمپريچر ڪيترو هو؟“‬
‫”ڏاڍي گرمي ته پوئين ٻڪر واري عيد ڏهاڙي پئي هئي‪ “،‬هن وراڻيو‪” ،‬ان ڏينهن اسان جا ٻه ڪتا ۽ هڪ ڪڙمي ڪاٺيون‬
‫ڪندي مري ويا هئا‪ .‬پر اهو مو ٽمپريچر ڇاهي؟“‬
‫معني بخار‪“.‬‬
‫ٰ‬ ‫”ٽيمپريچر‬
‫”ان ڏينهن ڪنهن کي به بخار نه ٿيو هو‪“.‬‬
‫پوء هن ڪيتري َء دير تائين مون کي پنهنجين ٻانهن مان نه ڪڍيو‪ .‬چيائين‪” ،‬تون گذريل سال کان ڏٻرو ٿي ويو آهين‪“.‬‬
‫ِ‬
‫وراڻيم‪” ،‬ڏٻرا ڍور ٿيندا آهن‪ .‬مان ماڻهو آهيان‪ ،‬ڳري ويو آهيان‪“.‬‬
‫”تون روز مکڻ ۽ بسري ڀوري کائيندو ڪر‪“.‬‬
‫”حاضر‪ ،‬ٻيو ڪو حڪم‪“.‬‬
‫”ڪڪڙ‪ ،‬تتر ۽ ڦاڙهي جو گوشت جام کائيندو ڪر‪“.‬‬
‫”ٻيو ڪجه؟“‬
‫چوندي رهي‪” ،‬توهان شهري ماڻهو ڊالڊو گيه کائيندا آهيو‪ .‬تون نه کائيندو ڪر‪ .‬تون سنڌ جو سچو گيه کائيندو ڪر‪.‬‬
‫”حاضر‪“.‬‬
‫اوچتو پڇيائين‪” ،‬مون کي وساري ته نه ڇڏيندين؟“‬
‫وساريندومانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء نه‬
‫”نوڪري ملي ويئي ته ِ‬
 ‫ٻاهرين در تي کڙڪو ٿيو‪.‬‬
‫هو َء ڇرڪ ڀري اٿي ويٺي‪ .‬چيائين‪” ،‬ڀايان ٿي هو اچي ويا آهن‪ .‬تون وڃ‪“.‬‬
‫”مٺائي َء جو دٻو کڻي وڃان؟“‬
‫”ها‪ “.‬سائيڊ بورڊ جي خاني مان نوٽن جي مٺ ڀري منهنجي کيسي ۾ وجهندي چيائين‪” ،‬جيئرا رهياسين ته ايندڙ سال‬
‫ملنداسين‪“.‬‬
‫”مان جيئرو هوندس‪ .‬ان جي مونکي پڪ آهي‪ .‬تون پنهنجو خيال ڪر‪ “،‬وراڻيم‪” ،‬مصيبتون مون کي مرڻ نه ڏينديون‪“.‬‬
‫هو َء مون کي پڌر جي پوئين در تائين ڇڏڻ آئي‪ .‬اکين ۾ آب هئس‪ .‬چيائين‪” ،‬شل صوبيدار ٿئين‪“.‬‬
‫پوء ته مان تنهنجي مڙس جو سنگتي ٿي پوندس‪“.‬‬
‫”واه‪ِ .‬‬
‫چيائين‪” ،‬اچ ته موڪاليون‪“.‬‬
‫موڪاليوسين‪ .‬مون کيس پنهنجين ٻانهن ۾ کڻڻ چاهيو‪ ،‬پر کڻي نه سگهيس‪ .‬پڇيم‪” ،‬تنهنجو وزن اڍائي سؤ پائونڊ کن ته‬
‫ٿيندو؟“‬
‫االء‪ ،‬پر ٽن مڻن کان مٿي نه ٿينديس‪ “.‬هن مون کي پنهنجين ٻانهن ۾ ڀيڪوڙيندي چيو‪.‬‬
‫” ِ‬
‫ڏجانء‪ ،‬مون کي سڀاڻي انٽرويو ڏيڻو آهي‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫چيم‪“ ،‬زور نه‬
‫زرينه مونکي پنهنجي ڀاڪر مان آزاد ڪيو‪ .‬مان ڊوڙ پائي‪ ،‬بلٽ کولي‪ ،‬پيڊرو ڊسوزا روڊ تي وڃي بيٺس‪.‬‬
‫کڏي َء جي ڪٽهڙي وٽ ڌنو بيٺو هو‪ ،‬۽ محبت جو ڊائالگ ياد ڪري رهيو هو‪ .‬سندس کليل وات ۾ هڪ ڄمو وجهي ڇڏيم‪.‬‬
‫هو ڄمو چٻاڙڻ لڳو ۽ محبت جو ڊائالگ چوڻ ڇڏي ڏنائين‪ .‬کيس ٻانهن کان ڇڪيندو کڏي َء ۾ وٺي آيس‪.‬‬
‫کڏي َء جي وچ ۾ فرش تي رمل تڏو وڇائي ويٺو هو‪ .‬اڳيان چڪن برياني َء جو ديڳڙو ۽ خالي ٿاله هئس‪.‬‬
‫بک ۾ پاه پئي ٿيس‪ .‬چيم‪” ،‬يار رمل‪ ،‬سخت بک لڳي آهي‪“.‬‬
‫ملندء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء مرغ برياني َء جو گره‬
‫وراڻيائين‪” ،‬اول ٽي رپيا پنجانوي پيسا ڪڍ‪ِ ،‬‬
‫”ڇو؟ ڇا جا پئسا؟“‬
‫”واه پٽ ڪاريگر! ڇا جا پئسا!“ رمل نج شڪارپوري لهجي ۾ چيو‪” ،‬چمپل جا‪ ،‬ٻيو وري ڇا جا‪ ،‬ڀيٽو‪“.‬‬
‫”وٺ بابا وٺ‪ ،‬مرين ڇو ٿو‪ “،‬رمل کي ٽي رپيا پنجانوي پيسا ڏنم‪.‬‬
‫پوء جڏهن دال – چانور ديڳڙي َء مان ڪڍي ٿاله ۾‬
‫رمل پيسا کيسي ۾ وجهي‪ ،‬ديڳڙي جو ڍڪ الهي ڇڏيو‪ .‬بکايل هئاسين‪ِ .‬‬
‫وڌائين‪ ،‬تڏهن ڪجه جهڪياسين ۽ گره مٿان گره کڻندا وياسين‪.‬‬
 ‫ڌرتي َء جي ڌوڙ‪ ،‬آسمان جا تارا‬

‫پوء هو َء سندس جان‬

‫جنهن ڏينهن سندس عزت لٽي هئائين‪ ،‬تنهن ڏينهن خواب خيال ۾ به نه هئس‪ ،‬ته فقط ڪجه مهينن کان ِ‬
‫جنجال ۾ وجهي ڇڏيندي‪ ،‬۽ جيئڻ عذاب ڪري ڇڏيندي‪.‬‬
‫ڳوٺ موٽيو ته سيراج ٻڌايس‪” ،‬شاهو‪ ،‬بالي َء جي پيٽ ۾ تنهنجو ٻار آهي!“‬
‫الء مسئلو ٿي پيئي‪.‬‬
‫مسلسل خيالن جا سلسال شاهو َء جي دماغ کي وڪوڙي ويا‪ .‬هڪ غريب‪ ،‬مسڪين ۽ مفلس ڀيلياڻي هن ِ‬
‫هڪ آزاد‪ ،‬بي پرواه شخص جي پيرن ۾ ڄڻ زنجير پئجي وئي‪.‬‬
‫هڪ ان ڏينهن کي مالمت ڪرڻ لڳو‪ ،‬جنهن ڏينهن ڀيلن جي ٽولي َء روهڙي اسٽيشن ٻاهران گهانگهوٽي ميدان ۾ پنهنجا پکا ۽‬
‫جهڳيون اڏيون هيون‪ .‬منجهن بالي به هئي‪ ،‬ميري‪ ،‬گدلي‪ ،‬جوئن واري بالي‪.‬‬
‫الء ڳوٺ آيو هو‪.‬‬
‫انهن ڏينهن ۾ شاهو وئڪيشن گذارڻ ِ‬
‫جواني َء جي رواني َء کي نه ذات پات روڪي‪ ،‬نه دين ڌرم ڌيرج ڏئيس‪ .‬بالي َء جي ڇلڪندڙ جواني جهٽ روهڙي شهر جي‬
‫نگاهن جو مرڪز ٿي پيئي‪ .‬سندس بدمست جوڀن چتين لڳل ڪپڙن مان جهاتيون ٿي پاتيون‪ .‬آواره ته بدنام هوندا آهن‪ .‬سندس‬
‫عيش اکين جي الڪي ۽ ٻن چئن لذيذ لفظن تائين محدود هوندو آهي‪ ،‬پر جن شريفن کي عطر ۽ سينٽ سان هٻڪاريل جسم‬
‫ميسر هوندا آهن‪ ،‬سي به پنهنجون چمڪندڙ موٽرون ۽ ٽانگا ترسائي‪ ،‬بالي َء کي ڀنڀالئڻ لڳندا هئا‪ ،‬پر هو َء جهنگلي گل هئي‪.‬‬
‫جنهن به هٿ وڌايو‪ ،‬زخمي ٿي موٽ کاڌي‪ .‬هو َء آدم کان حوا جو انتقام هئي‪ .‬سندس ڪم هو صبح کان شام تائين کارا ٺاهڻ‪.‬‬
‫الء هو َء پنهنجي جسم کي‬‫الء نڪرندي هئي‪ ،‬تڏهن سڄي ڏينهن جو ٿڪ الهڻ ِ‬ ‫شام جو جڏهن ٻه چار کارا کڻي وڪڻڻ ِ‬
‫ڪاريهر جهڙا ڪر ڏيندي هئي‪ .‬ڀال ڪير نه ڏنگجي!‬
‫هو َء هئي به بيحد سلوڻي‪ .‬پهرين ڏينهن بالي َء کي ڏسڻ شرط سراج شاهو َء کي ڪن ۾ چيو‪” ،‬ڇوري نمڪين آهي‪“.‬‬
‫”قهر ڪندي بابل‪ “،‬شاهو َء چپن تي زبان ڦيريندي چيو‪” ،‬روهڙي َء کي اروڙ ڪري ڇڏيندي‪“.‬‬
‫”رڳن ۾ ڪنهن نيڪ خاندان جو خون اٿس‪“.‬‬
‫شاهو َء ٽيڏي َء اک سان سراج ڏانهن ڏٺو‪ .‬ٽوڪ سهي ويو‪ .‬چيائين‪” ،‬ڀيلن‪ ،‬مينگهواڙن ۽ اڇوتن جي جسم ۾ وڏن وڏن شريف‬
‫خاندانن جو خون هوندو آهي‪“.‬‬
‫بالي بهترين پيوند جو گل هئي‪.‬‬
‫الء واجهائڻ لڳو‪.‬‬
‫شاهو بالي َء ِ‬
‫سواء سڀئي جوان پنهنجي پنهنجي قسمت آزمائي چڪا هئا‪ ،‬پر هر ڪنهن جو منهن وڃي ڀت سان لڳو‪ .‬اميدوار‬
‫ِ‬ ‫شاهو َء کان‬
‫جوانن مان فقط شاهو ئي بچيل هو‪ ،‬جنهن سان بالي َء جي ڏي وٺ نه ٿي هئي‪ .‬شاهو پراڻو پاپي هو‪ .‬عورتن جي معاملي ۾‬
‫خبردار رهندو هو‪ .‬اٽڪلن کان واقف هو‪ .‬ڪاليج کان وٺي پاڙي جي جوان عورتن تائين‪ ،‬ڪابه سندس ڄار مان نڪري نه‬
‫سگهندي هئي‪ .‬عورت کي ڦاسائڻ ۽ راضي ڪرڻ جا هن کي پنهنجا طريقا هئا‪ .‬آزمايل نسخا هئس‪ .‬راهون سڃاتل هيس‪.‬‬
‫اول هن بالي َء کي نظرانداز ڪري ڇڏيو‪ .‬ڏانهنس اک کڻي به نه نهاريندو هو‪ .‬مٿس پنهنجي شرافت جو رعب ويهارڻ ال ِء‬
‫مٿي تي ٽوپي رکي‪ ،‬سندس آڏو لنگهي مسجد ۾ ويندو هو‪ .‬مسجد جي در وٽ ترسي‪ ،‬اک ٽيٽ ڪري کيس ڏسندو هو‪ .‬بالي َء‬
‫جون نگاهون اڪثر سندس تعاقب ۾ مسجد جي در تائين هليون اينديون هيون‪ .‬هو نماز پڙهڻ بنا‪ ،‬مسجد جي پوئين در مان‬
‫نڪري جندل ڪاسائي َء جي جوئا جي ٽڪري َء تي وڃي پهچندو هو‪.‬‬
‫سراج‪ ،‬شاهو َء جي ڳجهين‪ ،‬اٽڪلن ۽ حرفتن کان واقف هو‪ .‬پر جيڪا چال هن بالي َء سان چلڻ شروع ڪئي هئي‪ ،‬تنهن‬
‫سراج کي به اچرج ۾ وجهي ڇڏيو‪ .‬هڪ ڏينهن سراج شاهو َء کي ڏوري ۾ چهنڊڙي پائيندي چيو‪” ،‬شهر جا چڪن تڪا کائي‬
‫ايڏو ته ڍ ُء ڪيو اٿئي‪ ،‬جو جهنگلي تتر کي ڪٿ ۾ ئي نٿو آڻين!“‬
‫شاهو َء کنگهي نڙي صاف ڪئي‪ .‬چيائين‪” ،‬ابابيلن جو شڪار تير ڪمان سان نه ڪبو آهي‪“.‬‬
‫هڪڙي ڏينهن شاهو َء بالي َء کان کارو خريد ڪيو‪ .‬بالي َء سامهون رکيل کارو شاهو َء ڏانهن وڌايو‪.‬‬
‫”نه نه‪ ،‬اهو نه‪ .‬هو‪ ،‬جيڪو پريان رکيو آهي‪ “.‬شاهو َء هڪ کاري ڏانهن اشارو ڪيو‪.‬‬
 ‫جاء تان اٿي‪ .‬آرس موڙيائين‪ .‬کارو کڻي آئي‪ .‬شاهو َء کارو جاچي ڏٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬هن ۾ وڏيون وٿيون آهن‪“.‬‬
‫هو َء پنهنجي ِ‬
‫الء ٿو وٺين؟“‬
‫”شاجي ِ‬
‫شاهو َء کان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬پاڻ سنڀالي بالي َء جي اکين ۾ نهاريائين‪ .‬بالي َء جي چپن تي دل لڀائڻ جهڙي مرڪ هئي‪.‬‬
‫الء؟“‬
‫الء‪ ،‬يا خارڪن ِ‬ ‫الء ٿو وٺين؟ انبن ِ‬
‫ٻيهر پڇيائين‪” ،‬شاجي ِ‬
‫الء‪“.‬‬
‫شاهو َء پنهنجو ساه آجو ٿيندو محسوس ڪيو‪ .‬وراڻيائين‪” ،‬کارڪن ِ‬
‫ڏيانء‪ “.‬هو َء کارا هيٺ مٿي ڪرڻ لڳي‪ .‬هڪ کارو ڳولي کڻي آئي‪” .‬هي خارو‬
‫ِ‬ ‫الء خارو مان ٿي ڳولي‬
‫”ترس‪ .‬خارڪن ِ‬
‫الء‪“.‬‬
‫اٿئي خارڪن ِ‬
‫کارو وٺندي شاهو َء سندس اکين ۾ جهاتي پاتي‪ .‬ڀانيائين‪ ،‬سندس اکين جي اونهي ساگر ۾ ٻڏي ويندو‪.‬‬
‫رکجانء‪ .‬سڀاڻي کڻڻ ايندس‪ “.‬بالي َء ڏانهن پيسا وڌايائين‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ويندي ويندي چيائين‪” ،‬هڪ سٺو کارو ٺاهي‬
‫ڏجانء‪ “.‬هن ڪنڌ کي خم ڏنو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫”خارو کنرر ايندين‪ ،‬ته پيسا به سڀارين‬
‫شاهو َء جي دل وڃي ڪوڙڪي َء ۾ اٽڪي‪.‬‬
‫توالء ٺاهيو اٿم‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫ٻئي ڏينهن کارو وٺڻ ويو ته بالي َء چيس‪” ،‬هي خارو‬
‫الء؟“‬
‫”منهنجي ِ‬
‫”هائو‪ “.‬هو َء کارو کڻي آئي‪ .‬کارو شاهو َء ڏانهن وڌائيندي چيائين‪” ،‬کيال سان ٺاهيو اٿم‪“.‬‬
‫”سچ؟“‬
‫”هائو‪“.‬‬
‫”ڇو؟“‬
‫بالي منجهي پيئي‪ .‬جواب نه پئي سجهيس‪ .‬نيٺ ڳيت ڏيندي چيائين‪ ،‬تون نماجي آهين نه‪ ،‬ان ڪري‪“.‬‬
‫شاهو َء ٽهڪ ڏنو‪ .‬کيس جواب نه ڏنائين‪.‬‬
‫مانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫بالي َء چيو‪” ،‬هن خاري جا ٻه رپيا وٺندي‬
‫”ڇو؟“‬
‫”کيال سان جو ٺاهيو ٿم‪ “.‬بالي َء ڪنڌ کي خم ڏنو ۽ شاهو َء ڏانهن چتائي ڏٺائين‪.‬‬
‫شاهو َء ساڻس اک مالئي نه سگهيو‪ .‬کانئس پڇيائين‪” ،‬ڏينهن ۾ گهڻا کارا ٺاهي وٺندي آهين؟“‬
‫”ڪڏهن ٽي‪ ،‬ڪڏهن چار‪“.‬‬
‫”تڏهن ته ڪافي ڪمائي وٺندي هوندين َء!“‬
‫”سڀئي ته نه وڪامندا آهن‪ .‬ڪڏهن ٻه‪ ،‬ڪڏهن ٽي‪“.‬‬
‫توالء کوڙ آهن‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء به‬
‫” ِ‬
‫”مان هيکلي ته نه آهيان‪ .‬منهنجي ڪراري ما ُء آهي‪ .‬انڌو پي ُء آهي‪ “.‬بالي َء عام رواجي نموني چيو‪.‬‬
‫”تنهنجو پي ُء انڌو آهي؟“ شاهو َء جي چپن تي ٺٺولي ڪندڙ مرڪ ڦهلجي ويئي‪.‬‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ڪيئن ٿي چوين‪ “.‬شاهو َء جي منهن تي بدستور مرڪ مهڪندي رهي‪.‬‬
‫بالي َء حيرت مان ڏانهنس نهاريو‪ .‬هو َء سندس سوالن جي ته تائين پهچي نه سگهي‪ .‬تڏهن به چيائين‪” ،‬منهنجو پي ُء انڌو آهي‪.‬‬
‫مان کيس پارين ڀرين ڏيندي آهيان‪ .‬هو ڏسي به نه سگهندو آهي‪“.‬‬
 ‫”سمجهيم‪ ،‬ته اهو انڌو شخص تنهنجو پي ُء آهي‪ “.‬شاهو َء جي منهن تان مرڪ گم ٿي ويئي‪ .‬چپن ۾ ڀڻڪيو‪” ،‬ويچارو‪“.‬‬
‫بالي َء جي حيرت دور نه ٿي‪ .‬سندس هٿ اڌ ٺيهل کاري وٽ بيهي رهيا‪ .‬شاهو َء هڪ ئي سوال سان ماٺي پاڻي َء جي اونهائي‬
‫پرکي ورتي هئي‪.‬‬
‫الء چيائين‪” ،‬پاڻ ۾ گهڻا ڀا ُء ڀيڻ آهيو؟“‬
‫ڳاله جو سلسلو جاري رکڻ ِ‬
‫”هڪ ڀا ُء ۽ ٻه ڀينرون‪“.‬‬
‫”هو به کارا ٺاهيندا آهن؟“‬
‫”اون هون‪ “،‬هن کارو ٺاهيندي جواب ڏنو‪” ،‬منهنجو ڀا ُء گڏهن تي مٽي ڍوئيندو آهي‪“.‬‬
‫”۽ ڀينرون؟“‬
‫پوء ڪنڌ جهڪائي ڇڏيائين‪ .‬وراڻيائين‪” ،‬ٻئي ڌنڌو‬
‫هن ڪنڌ کڻي شاهو َء ڏانهن ڏٺو‪ .‬گهڙي کن شاهو َء ڏانهن ڏسڻ کان ِ‬
‫ڪنديون هيون‪“.‬‬
‫”ڇا!“ شاهو َء کان حيرت مان دانهن نڪري ويئي‪.‬‬
‫”هلنديون هيون‪ “،‬بالي َء جي چپن تي زهر آلود مرڪ تري آئي‪ .‬ڄڻ ٻنهي تي ٺٺولي پئي ڪيائين‪.‬‬
‫پوء؟“‬
‫” ِ‬
‫”وڏي هڪ پنجابي بدمعاش سان سادي ڪري ڀڄي وئي‪ “،،‬هن کارو ڪشيندي چيو‪” ،‬۽ هن وڃي بجار ۾ ويهاريس‪“.‬‬
‫ننڍي ڀيڻ جي باري ۾ شاهو َء کانئس ڪجه نه پڇيو‪ ،‬پر هن پاڻ ئي کيس ٻڌايو‪” ،‬ننڍي هڪ ٻروچ سان شڪارپور ڀڄي‬
‫ويئي‪“.‬‬
‫پوء‬
‫هو َء اوچتو اداس ٿي ويئي‪ .‬آواز ڀرجي آيس‪ .‬اکين جي چمڪ اجهامي ويس‪ .‬گهٽيل آواز سان چيائين‪” ،‬ڪجه ڏينهن کان ِ‬
‫منهنجي ڀير جو اگهارو الس سنڌو َء جي ڪپ تي پيو هو‪“.‬‬
‫اکيون آليون ٿي ويس‪.‬‬
‫شاهو َء جهيڻي آواز ۾ چيو‪” ،‬مرد بيحد ظالم هوندو آهي‪ ،‬بالي“‬
‫”تون به ته مرد آهين‪“.‬‬
‫”مان باغي آهيان‪ ،‬بالي‪“.‬‬
‫هن جواب نه ڏنو‪ ،‬خاموش رهي‪ .‬نه وري شاهو َء ئي ڪجه ڳالهايو‪ .‬هن کارو کنيو ۽ ڪنڌ جهڪائي اڳتي نڪري ويو‪.‬‬
‫شاهو سامونڊي ڌاڙيل وانگر هوا جي رخ جو انتظار ڪرڻ لڳو‪.‬‬
‫الء ترسندي چيائين‪” ،‬بالي‪ ،‬تو جهڙي محنتي ڇوڪري مون عمر ۾ نه ڏٺي‬
‫هڪ ڏينهن مسجد ڏانهن ويندي‪ ،‬بالي َء وٽ کن ِ‬
‫آهي‪“.‬‬
‫هن منهن مٿي ڪري‪ ،‬ڪارن ڪارن نيڻن سان شاهو َء ڏانهن نهاريو‪ .‬شاهو َء سندس ذهن کي سوچڻ جي فرصت نه ڏني‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬محنت عيب آهي نه پاپ‪ .‬محنت عورت جو شان آهي‪ ،‬بالي‪“.‬‬
‫االء ڪيتري َء دير تائين هو َء پنهنجي رڏ مغز سان ڌڙڪندڙ دل کي سمجهائيندي‬
‫۽ جڏهن شاهو مسجد ڏانهن وڌي ويو‪ ،‬ته ِ‬
‫رهي‪.‬‬
‫پوء جيڪا ٻوسٽ واري شام آئي هئي‪ ،‬تنهن ۾ هو َء شاهو َء جي ڪمري جي دري َء وٽان لنگهي هئي‪ .‬سانورو‬
‫تتل منجهند کان ِ‬
‫رنگ اس ۾ ٽامڻي هڻي ويو هئس‪ .‬سهڪي رهي هئي‪ .‬شاهو َء کيس سڏ ڪري بيهاريو‪ .‬هو َء دڪي َء تي کارا رکي‪ ،‬هڪ هٿ‬
‫چيله کي ڏيئي بيهي رهي‪ .‬ٻي هٿ جي آڱرين سان نرڙ تان پگهر اگهيائين‪ .‬شاهو َء در کولي کيس اندر سڏ ڪيو‪” ،‬اندر اچ‬
‫بالي‪ .‬ٻاهر اس آهي‪“.‬‬
‫”نه نه‪ .‬ٻاهر ٺيڪ آهيان‪“.‬‬
‫”مون کان ڊپ ٿو ٿيئي ڇا؟“‬
‫بالي َء جي منهن تي مرڪ اچي ويئي‪ .‬جواب نه ڏنائين‪ .‬کارا کڻي اندر هلي ويئي‪ .‬کارا فرش تي رکي اليڪٽرڪ پکي هيٺان‬
‫ٿي بيٺي‪ .‬ٻانهون مٿي ڪري وار سلجهايائين ته ٺوٺين مان پگهر جا ڦڙا ٽمڻ لڳس‪ .‬شاهو ريفريجريٽر مان پاڻي َء جي بوتل‬
‫ڪڍي گالس ڀري ڏنس‪ .‬يخ جهڙو گالس هٿ ۾ جهلي هو َء گالس جو پاڻي جاچڻ لڳي‪.‬‬
‫”ٻيو ڪجه ته ناهي‪“.‬‬
‫”مون تي به شڪ اٿئي بالي!“‬
‫ساڳي مرڪ بالي َء جي چپن تي تري آئي‪ .‬جواب نه ڏنائين‪ .‬ڳيت ڏيئي‪ ،‬يڪ ساهي سمورو گالس پي ويئي‪ .‬شاهو َء ٻيو گالس‬
‫ڀري ڏنس‪ .‬ٻه چار ڍڪ ڀري‪ ،‬ٿڌو ساه کڻي‪ ،‬هو َء غاليچي تي ويهي رهي‪ .‬ساه جائيتو ٿيس ته پڇيائين‪” ،‬تون هت رهندو‬
‫آهين‪ ،‬نماجي؟“‬
‫”منهنجو نالو نمازي ناهي‪ “،‬هو کلي پيو‪” ،‬منهنجو نالو شاه محمد آهي‪ .‬مونکي شاهو سڏيندي ڪر‪“.‬‬
‫”هت رهندو آهين؟“‬
‫”ها‪ ،‬مان هتي رهندو آهيان‪“.‬‬
‫هن ڪمري ۾ چئني طرف پنهنجون نگاهون ڦيرايون‪.‬‬
‫نظرون پردن تان ترڪنديون شوڪيس تي وڃي کتس‪ .‬اڳتي وڌي شوڪيس جي سامهون وڃي بيٺي‪ .‬گوڏن تي هٿ رکي‬
‫جهڪي بيٺي‪.‬‬
‫”رانديڪا شو رکيا ٿئي؟“ هن شاهو َء ڏانهن ڏسندي پڇيو‪” ،‬ٻار اٿئي شا؟“‬
‫”اڃا شادي نه ڪئي اٿم‪“.‬‬
‫پوء رانديڪا شو رکيا ٿئي؟“‬
‫”ته ِ‬
‫”اهو فيشن آهي‪ ،‬بالي‪“.‬‬
‫بالي َء کي شاهو َء جو جواب سمجه ۾ نه آيو‪ .‬رانديڪا ڏسندي پڇيائين‪” ،‬هي شاهي؟“‬
‫”رڇ‪“.‬‬
‫”رش ته ڪارو ٿيندو آهي‪“.‬‬
‫”ڪي رڇ اڇا به ٿيندا آهن‪“.‬‬
‫”۽ هي ڀولڙو به رکيو ٿئي!“‬
‫”ها ڀولڙن ۾ هڪ خوبي ٿيندي آهي‪“.‬‬
‫”ڪهڙي؟“‬
‫”ڀولڙا بهترين نقل ڪري سگهندا آهن‪“.‬‬
‫هو َء ٽهڪ ڏيئي کلي پيئي‪ .‬پڇيائين‪” ،‬هي سڀ رانديڪا ڪيتري جا هوندا؟“‬
‫”فقط هن اڇي رڇ جي قيمت ساڍا ٻارهن رپيا آهي‪“.‬‬
‫هو َء ڏندن ۾ آڱر ڏيئي هڪدم شوڪيس وٽان هٽي ويئي‪ .‬وڃي ڪتابن جي ڪٻٽ وٽ بيٺي‪ .‬ڪتابن جو ڪٻٽ قد ۾ کانئس‬
‫ڊگهو هو‪.‬‬
‫”هي سڀ تو پرهيا آهن؟“‬
‫”ها‪ “،‬شاهو َء جو ڪنڌ آڪڙ ۾ سيٽجي ويو‪.‬‬
‫بالي َء تي شاهو َء جي جواب ۾ ڪوبه اثر نه ٿيو‪ .‬هو َء موٽي وڃي رانديڪن جي شوڪيس وٽ بيٺي‪ .‬ڪجه دير رانديڪا‬
‫ڏسي‪ ،‬کارن وٽ اچي بيٺي‪ ،‬پڇيائين‪” ،‬خارو وٺندين؟“‬
‫”وڏا آندا اٿئي‪“.‬‬
 ‫”وڏو ئي کرين وٺ‪“.‬‬
‫”نه‪ .‬وٺندس ته ننڍو‪ .‬اڄ نه‪ ،‬ته سڀاڻي‪“.‬‬
‫الء تيار ٿي بيٺي‪.‬‬
‫پوء سڀارين تنهنجي ال ِء ٺاهي کرين اينديس‪ “.‬هو َء کارا کڻي وڃڻ ِ‬
‫”ته ِ‬
‫اچجانء جلد‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”پر‬
‫”هن ماله نه؟“‬
‫”نه‪ ،‬هن مهل مان نماز تي ويندو آهيان‪“.‬‬
‫”منجهند ڌاري اچان؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫هو َء دڪي لهي ويئي‪.‬‬
‫پوء هئي حويلي‪ .‬شاهو َء کي اها‬
‫پوء اوطاق هئي‪ ،‬۽ اوطاق کان ِ‬
‫شاهو ايندڙ منجهند جي تات ۾ لڳي ويو‪ .‬سندس ڪمري کان ِ‬
‫به ڄاڻ هئي ته سنڌ جي اونهاري جي منجهند‪ ،‬سياري جي اڌ رات جهڙي ويران هوندي آهي‪.‬‬
‫ٻئي ڏينهن جي منجهند روز کان وڌيڪ گرم هئي‪ .‬گهرن جون ڀتيون تپي لوه ٿي ويون هيون‪ .‬ڏامر جا رستا نرم ٿي ويا هئا‪.‬‬
‫اليڪٽرڪ پکن مان اوٻر پئي نڪتو‪ .‬شاهو منجهند جي ماني کائي پنهنجي ڪمري ۾ اچي ويٺو‪ .‬جڏهن پاسي واري سنڌي‬
‫اسڪول کي موڪل ملي ۽ ٻارڙا ٺينگ ٽپا ڏيندا‪ ،‬گهٽي َء مان لنگهي ويا‪ ،‬تڏهن شاهو َء ريفريجريٽر مان لنڊن بيئر جي بوتل‬
‫ڪڍي ۽ پکي هيٺان آرام ڪرسي وجهي ويهي رهيو‪ .‬دري َء وٽان سنڌي اسڪول جا ٻه ڪراڙا ماستر اچي لنگهيا‪ ،‬اس کان‬
‫الء مٿي تي ٽوال وڌا هئائون‪ .‬شاهو َء جي ڪمري جي کليل دري ڏسي کيس کيڪاريائون‪” ،‬ننڍا شاه خوش ته آهين؟“‬ ‫بچڻ ِ‬
‫”توهان جون دعائون گهرجن‪ “،‬شاهو َء رکائي َء سان وراڻين‪.‬‬
‫”ڇو ٿو اسان امتي گنهگارن کي لڄارو ڪرين شاه‪ “،‬هڪ ماستر ذري گهٽ ٻاڏائيندي چيو‪” ،‬اسان جو ٻنهي جهانن ۾ آسرو‬
‫توهان ئي ته آهيو‪“.‬‬
‫شاهو َء سندس جواب ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو‪ .‬منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيائين‪ .‬ماستر اڳتي هليا ويا‪ .‬هن بيئر گالس ۾ پيٽيو‪.‬‬
‫کن ۾ گالس تي ٻاهران موتين جهڙا قطرا نمودار ٿيا‪.‬‬
‫الء در کوليو‪ .‬هو َء اندر‬
‫ان وقت بالي‪ ،‬پگهر ۾ آلي‪ ،‬سهڪندي‪ ،‬کارا کڻي دڪي َء تي اچي بيٺي‪ .‬شاهو َء جهٽ اٿي سندس ِ‬
‫گهڙڻ شرط کارا اڇالئي پکي جي هوا ۾ ٿي بيٺي‪ .‬گهڙي کن بيهي‪ ،‬ويهي رهي‪ .‬شاهو َء ٻئي گالس ۾ بيئر وجهي ڏانهنس‬
‫وڌايو‪ .‬ٿڪل هئي‪ ،‬اڃايل هئي‪ ،‬ٻه چار ڍڪ الڳيتا پي ويئي‪ .‬ڪسارو لڳس ته پڇيائين‪” ،‬شاهي؟“‬
‫”نم جو شربت‪ “،‬شاهو َء ٺه په وراڻيو‪.‬‬
‫”گهرون ٿڌو آهي‪“.‬‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ٻه ٽي ڍڪ ڀري چيائين‪” ،‬نم جي شانو به ٿڌي هوندي آهي‪“.‬‬
‫”هي شربت به ٿڌو آهي‪“.‬‬
‫”ها‪ “،‬بالي َء الپرواهي َء سان وراڻيو‪” ،‬پر اسان گريب آهيون‪ ،‬فقط نموريون چوسيندا آهيون‪“.‬‬
‫شاهو خاموش رهيو‪.‬‬
‫هن گهگهري سان منهن اگهندي چيو‪” ،‬ڏاڌو ٿڌو آهي‪“.‬‬
‫”هڪ گالس سان سڄي رگه ختم‪ ،‬تراوت محسوس ڪندين َء‪“.‬‬
‫هن گالس چپن سان لڳايو ۽ سپ سپ ڪري پيئڻ لڳي‪ .‬شاهو َء کان اڳ گالس خالي ڪري ڇڏيائين‪ .‬شاهو َء لوڻيل باداميون ۽‬
‫کاڄا اڳيان آڻي رکيس ۽ گالس ٻيهر ڀري ڇڏيائينس‪ .‬هن ٻه چار بادامن جا داڻا وات ۾ وجهي‪ ،‬بيئر جو ڍڪ ڀريو‪.‬‬
‫پڇيائين‪” ،‬هي سربت تون روج پيئندو آهين‪ ،‬نماجي‪“.‬‬
 ‫”ڏس بالي‪ “،‬شاهو َء سندس ٻانهن ۾ هٿ وجهندي چيو‪” ،‬مون کي نمازي نه سڏيندي ڪر‪“.‬‬
‫”شو؟“ بالي َء الڏ مان پڇيو‪.‬‬
‫”بس ائين ئي‪ “،‬شاهو َء سندس ٻانهن ڇڏي ڏني‪.‬‬
‫”سڄي روهڙي َء ۾ هڪ تون ئي اسراف آهين‪ “.‬هن ڍڪ ڀريو‪” ،‬ٻيا ته ڄرن– ڄرن‪ “-‬هن جملو پورو نه ڪيو‪ .‬ٽهڪ ڏيئي‬
‫کلي پيئي‪.‬‬
‫شاهو َء رستي ڏانهن کلندڙ دري بند ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫”تون نماجي آهين‪ “.‬هن کلندي کلندي بيئر جو ٻيو گالس به خالي ڪري ڇڏيو‪ .‬شاهو َء سندس گالس ٽمٽار ڪيو ۽ ڀر ۾ ويهي‬
‫رهيس‪ .‬بالي َء ٻه ڍڪ ڀريا ۽ ٻانهون ڪنڌ هيٺان ڏيئي ليٽي پيئي‪.‬‬
‫شاهو َء صبر جو دامن نه ڇڏيو‪ .‬کيس خبر هئي ته عورت کي الجهائڻ جو بهترين طريقو آهي سندس تعريف! ڀل ته عورت‬
‫کڻي پڙهيل هجي يا جاهل‪ ،‬سادي هجي يا چاالڪ‪ ،‬گهاٽ گهاٽ جو پاڻي پيتل هجي يا پياسي؛ تعريف ۽ ساراه جا ٻه ٻول‬
‫سندس پيرن ۾ نيئر وجهي ڇڏيندا آهن‪.‬‬
‫”بالي تون ڪنهن ملڪ جي راڻي هجين ها‪“.‬‬
‫”شو ڀال؟“ هن البيالئي َء سان پڇيو‪.‬‬
‫بڌايانء؟“ شاهو َء ٺونٺ غاليچي تي رکي ۽ ڏانهنس سري ويو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫”‬
‫ٻڌاء‪ “،‬آواز وچڙيس‪ .‬بيئر سندس اکين ۾ سرخي آڻي بيهاري هئي‪.‬‬
‫”ها نماجي‪ِ ،‬‬
‫”تون محنتي آهين‪ ،‬ايماندار آهين‪“.‬‬
‫”تون به ته ايماندار ۽ نماجي آهين‪ “،‬لفظ لهجي ۾ ڇڄندا رهيس‪.‬‬
‫”تو وٽ هي ڪارا ڪارا نيڻ به ته آهن‪ “.‬شاهو َء سندس ڳاله اڻٻڌي ڪندي چيو‪.‬‬
‫”منهنجي ما ُء چوندي آهي‪ -‬مال کوڦناڪ ٿيندا آهن‪ “.‬لفظ ٽٽل مالها جي موتين وانگر منتشر ٿيندا رهيا‪.‬‬
‫”۽ مان؟“ شاهو َء سندس ڳل تي هلڪي ٿڦڪي ڏني‪” ،‬مان ته خوفناڪ ناهيان نه؟“‬
‫”اون هون‪“.‬‬
‫”تون اسان جي ملڪ جي راڻي هجين ها‪“.‬‬
‫”مان سچ پچ اهري آهيان؟“ بالي َء شاهو َء جي اکين ۾ ڏٺو‪.‬‬
‫”ها چري‪ “،‬شاهو سندس وارن ۾ آڱريون ڦيرائڻ لڳو‪” ،‬سوچيان ٿو‪ ،‬منهنجي زال تو جهڙي هجي‪“.‬‬
‫بالي َء ڪرڙي َء وانگر شاهو َء جي ٻانهن ۾ پاسو مٽايو‪ .‬خماريل اکين سان شاهو َء جي اکين ۾ ڏسندي چيائين‪” ،‬۽ ڪارا ڪارا‬
‫نير به هجنس؟“‬
‫”ها‪ ،‬بالي ها‪ “،‬شاهو َء وا ُء جو رخ پرکي ورتو‪ .‬ڪن جي پاپڙين تان آڱريون ترڪائيندو ڪنڌ تائين کڻي آيو‪ .‬بالي َء جي بدن‬
‫مان سيسڙاٽ نڪري ويو‪.‬‬
‫”اوه‪ ،‬نماجي‪ “،‬بالي َء پنهنجيون اکيون بند ڪري ڇڏيون‪.‬‬
‫شاهو َء پنهنجو منهن بالي َء جي منهن ۾ ايترو ته وي جهو ڪيو‪ ،‬جو ٻنهي جا ساه وچڙڻ لڳا‪ .‬هن سندس ڪن ۾ سرگوشي‬
‫ڪئي‪” ،‬بالي‪“.‬‬
‫”هون‪“.‬‬
‫”جيڪڏهن تون کارا ٺاهڻ ڇڏي ڏين‪ ،‬ته مان جيڪر توسان شادي ڪيان‪“.‬‬
‫”اوئي اال!“ بالي َء بند اکيون کولي شاهو َء جي اکين ۾ چتائي ڏٺو‪.‬‬
‫”مان پنجابي بدمعاش نه آهيان‪ ،‬جنهن تنهنجي ڀيڻ کي وڃي بازار ۾ ويهاريو آهي‪“.‬‬
 ‫هو َء پٿر وانگر خاموش رهي‪.‬‬
‫شاهو َء ڳالهايو‪” ،‬مان ٻروچ نه آهيان‪ ،‬جنهن تنهنجي َء ٻي َء ڀيڻ جو الش سنڌو َء جي ڪپ تي اڇالئي ڇڏيو هو‪“.‬‬
‫بالي َء جي اکين ڇنڀڻ ڇڏي ڏنو‪.‬‬
‫شاهو َء سندس ذهن کي سوچڻ جي مهلت نه ڏني‪ .‬چيائين‪” ،‬سڀ مرد هڪجهڙا نه ٿيندا آهن‪“.‬‬
‫بالي َء جو رڏ مغز الجواب ٿي ويو‪ .‬فقط ايترو چئي سگهي‪” ،‬چرچا ته نٿو ڪرين‪ ،‬نماجي‪“.‬‬
‫”نه بالي‪ ،‬نه‪ “،‬شاهو َء هڪدم وراڻيو‪” .‬مان مڪار ۽ دغاباز نه آهيان بالي‪ ،‬جو مٺڙيون مٺڙيون ڳالهيون ڪري توکي لٽي‬
‫ڇڏيان‪“.‬‬
‫بالي هيڪالئي َء جي دائرن ۾ غرق ٿيندي ويئي‪ .‬اکر نٿي اڪليس‪ .‬بيئير سندس ذهن ۾ پوالر پيدا ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫شاهو َء پنهنجي گرفت مضبوط ڪندي چيو‪” ،‬ڀال هڪ غريب ڇوڪري َء جي عزت لٽڻ مان مون کي ڇا ملندو‪“.‬‬
‫الء بالي َء جي خماريل اکين ۾ روشني َء جا قنديل روشن ٿي‪ ،‬اجهامي ويا‪ .‬نڙي خشڪ ٿي ويس‪ .‬دل ۾ هٻس‬
‫هڪ لمحي ِ‬
‫محسوس ڪيائين‪ .‬لفظ سندس ذهن ۾ وچڙيا پي‪ .‬نيٺ چيائين‪” ،‬مان مشلمين به ته نه آهيان‪“.‬‬
‫”مان سيد آهيان‪ ،‬جنت جو حقدار آهيان‪ “،‬شاهو َء کيس پاڻ ڏانهن ڇڪيندي چيو‪” ،‬اسالم ۾ سڀ کان وڏو ثواب ڪنهن غير‬
‫مسلم کي مسلمان ڪرڻ آهي‪ .‬مان توکي مسلمان ڪندس‪“.‬‬
‫هو َء خيالن ۾ لڙهي ويئي‪.‬‬
‫”چئه ته تون کارا ٺاهڻ ڇڏي ڏيندين َء‪ “.‬شاهو َء جذباتي آواز ۾ چيو‪” ،‬مان توسان شادي ڪندس‪ .‬توکي پڙهائيندس‪ .‬چڱي‬
‫خاندان ۾ اٿڻ ويهڻ سيکاريندس‪“.‬‬
‫شاهو ڪجه دير بالي َء جي جواب جو انتظار ڪندو رهيو‪ .‬بالي َء آهستي آهستي پنهنجو منهن شاهو َء جي ڇاتي َء تي رکندي‬
‫چيو‪” ،‬مان کارا ٺاهر شڏي ڏينديس‪“.‬‬
‫پوء بنا دير جي شاهو َء بالي َء تي ائين المارو ڏنو‪ ،‬جيئن باز جهرڪي َء تي ڏيندو آهي‪ .‬بالي َء کي ائين سوگهو ڪيائين‪ ،‬جيئن‬
‫ِ‬
‫بگهڙ ڊنل ڇيلي َء کي سوگهو ڪندو آهي‪ .‬جهنگلي گل کي ڪنڊن سميت چيڀاٽي ڇڏيائين‪ .‬معصوميت جي مکڙي مهٽي‬
‫ڇڏيائين‪ .‬گهائل پنڇي پرڙا هڻي ساڻو ٿي ڪري پيو‪.‬‬
‫پوء جڏهن اداس ۽ ويران شام جا پاڇا پيا‪ ،‬تڏهن بالي َء پنهنجو پاڻ سنڀاليو‪ .‬وکريل وار سنواريائين‪ .‬اٿي بيٺي‬
‫تتل منجهند کان ِ‬
‫ته قدم ٿاٻڙيس‪ .‬پاڻ سنڀالي وک وڌايائين‪ .‬هڪ هٿ آرام ڪرسي َء جي ٽيڪ تي رکي بيهي رهي‪ .‬ڪنڌ مٿي ڪري ٿڌو ساه‬
‫کنيائين‪ .‬گينڊي َء وٽ وڃي‪ ،‬منهن تي ٻه چار ٻڪ پاڻي َء جا هڻي‪ ،‬منهن گندي َء سان اگهي ڇڏيائين‪ .‬سانورو رنگ ڳاڙهاڻ‬
‫الء وٽس ڪجه به نه هو‪.‬‬ ‫مائل ٿي ويو هئس‪ .‬شاهو َء کان نظرون پي بچايائين‪ .‬شاهو به ساڻس اک مالئي نه سگهيو‪ .‬ڳالهائڻ ِ‬
‫بالي َء جي موجودگي َء ۾ ککو پي ٿيو‪ .‬مرڪڻ جي ڪوشش ڪيائين‪ ،‬ته لڳو ڄڻ روئي پوندو‪ .‬شڪاري َء جو ترڪش خالي‬
‫الء ايڏي محنت نه ڪئي هئي‪ .‬ايترا سانگ اڳ ڪڏهن به‬ ‫ٿي چڪو هو‪ .‬هن زندگي َء ۾ ڪنهن به عورت کي حاصل ڪرڻ ِ‬
‫نه رچايا هئائين‪ .‬هن پاڻ کي ٿڪل محسوس ڪيو‪.‬‬
‫بالي َء جو ڪنڌ جهڪيل هو‪ .‬منهن مان پريشاني پي بکيس‪ .‬هو َء کارا کڻي در طرف وڌي ويئي‪ .‬در جو بلٽ الهي‪ ،‬طاق‬
‫کولي‪ ،‬چائنٺ وٽ وک روڪي‪ ،‬منهن ورائي شاهو َء ڏانهن ڏٺائين‪ .‬هو َء وياڪل هئي‪ .‬ڄڻ ته ڪنهن مساڻ جي ويراڳڻ هئي‪.‬‬
‫الء سندس چپ چريا‪” ،‬مان خارا ٺاهر شڏي ڏينديس‪“.‬‬
‫ڪجه چوڻ ِ‬
‫شاهو َء کيس جواب نه ڏنو ۽ نه ئي هن جواب جو انتظار ڪيو‪.‬‬
‫هو َء ٿڙندي ٿاٻڙندي دڪي لهي ويئي‪ .‬شاهو َء دري َء جي شيخن مان ڏانهنس نهاريو‪ .‬نانگڻ جا ڪر ڪمزور ٿي چڪا هئا ۽‬
‫پوء جڏهن گهٽي َء جي ڪنڊ‬
‫هو َء زخمي ڊمڻ وانگر چري رهي هئي‪ .‬شاهو َء جون نگاهون سندس تعاقب ڪنديون رهيون‪ ،‬۽ ِ‬
‫وٽان هو َء بندر ڏانهن ڦري ويئي‪ ،‬تڏهن هڪ فتح جو ٽهڪ‪ ،‬ڪامراني َء جو ٽهڪ شاهو َء جي اندر مان ڦاٽ کائي نڪتو‪.‬‬
‫اهڙا التعداد ٽهڪ هن موٽي وڃي ڪراچي َء جي هوٽلن ۽ ڪلبن ۾ ڏنا‪ .‬ڪراچي بين االقوامي شهر آهي‪ ،‬جتي لبنان‪ ،‬ايران‬
‫االء ڪيتريون حسين راتيون‬
‫االء ڪيترا رنگين لمحا‪ِ ،‬‬
‫۽ يورپ جون حسين ساحرائون پاڪستاني پيسن ۾ وڪامنديون آهن‪ِ .‬‬
‫شاهو َء ديسي ۽ والئتي عورتن جي آغوش ۾ ڪاٽي ڇڏيون‪.‬‬
 ‫ڪهنه مشق شڪار جو تعداد ياد نه رکندو آهي‪ .‬شاهو َء بالي َء کي وساري ڇڏيو‪.‬‬
‫پوء شاهو جڏهن ڳوٺ آيو ته‪ ،‬سراج کيس ٻڌايو‪” ،‬بالي جي پيٽ ۾ تنهنجو ٻار آهي‪“.‬‬
‫پر ڪجه مهينن کان ِ‬
‫شاهو َء سراج جي ڳاله چرچي ۾ ٽارڻ چاهي‪ ،‬پر سراج کيس ٻانهن کان وٺي ڌونڌاڙيندي چيو‪” ،‬هو َء تنهنجي ٻار جي ما ُء ٿيڻ‬
‫واري آهي‪ ،‬شاهو‪“.‬‬
‫شاهو َء پاڻ کي ڪرسي َء تي ڇڏي ڏنو‪ .‬مٺيون ڀڪوڙي سڄي َء قوت سان ڪرسي َء جي ٻانهن تي وهائي ڪڍيائين‪.‬‬
‫”اڪيلي سر مال هضم ڪرڻ چرچو ناهي‪ ،‬شاه سائين‪” ،‬سراج مٿس کلندي چيو‪” ،‬يارن سان دغا ڪئي اٿئي‪“.‬‬
‫شاهو َء ڏانهنس ڌيان نه ڏنو‪ .‬سراج شاهو َء ڏانهن چتائي ڏٺو‪ .‬کيس گنڀير ڏٺائين ته پاڻ به گنڀير ٿي ويو‪ .‬کيس اها پڪ نه هئي‪،‬‬
‫ته شاهو َء جهڙو آزاد مرد اهڙي معمولي مسئلي کي ايڏي اهميت ڏيندو‪ ،‬پر سندس هڪ ئي جملي شاهو َء جي پيرن هيٺان‬
‫ڌرتي ڪڍي ڇڏي‪ .‬هڪ ئي جملي دماغ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ باه لڳائي ڇڏيس‪ .‬اٽڪلن جي جنهن جبل کي ڍال سمجهيو هئائين‪،‬‬
‫سو آتش فشان نڪتس‪ .‬دل جنڊ جي پڙن ۾ چچرجڻ لڳس‪ .‬ميري‪ ،‬گدلي‪ ،‬جوئن واري ڀيلياڻي منهنجي ٻار جي ما ُء! نه نه‪ .‬هو َء‬
‫منهنجي ٻار جي ما ُء ٿيڻ الئق ڪونهي‪ .‬لفظ سندس روح جي ويرانين ۾ پڙاڏا ڪندا رهيا‪ .‬بالي َء جي پيٽ ۾ گناه! پگهر جا‬
‫ريال نرڙ ۽ لوندڙين تان ڪندا‪ ،‬سندس منهن آلو ڪندا رهيا‪ .‬سندس ڀڪوڙيل مٺيون ڍريون ٿيڻ لڳيون‪ .‬اندر ۾ اٿيل طوفانس‬
‫سندس جسم کي نستو ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫سراج سندس حالت ڏسندي چيو‪” ،‬سخت گيدي آهين شاهو‪“.‬‬
‫شاهو خاموش رهيو‪.‬‬
‫الء چيو‪” ،‬تون ڇو ٿو‬
‫”االئي ڪيترن خاندانن جا ناجائز ٻار ڀيلن وٽ پلجي ڀيل ٿي ويندا آهن‪ “.‬سراج کيس دلداري ڏيڻ ِ‬
‫پرواه ڪرين‪“.‬‬
‫”مان سيد آهيان سراج‪ “.‬شاهو َء تلخ لهجي ۾ وراڻيو‪.‬‬
‫هو ڪرسي َء تان اٿي ڀت ڏانهن منهن ڪري بيهي رهيو‪ .‬ڪجه دير ڪمري ۾ ماٺ ڇانيل رهي‪.‬‬
‫ڇڏجانء‪ ،‬ته ٻار تنهنجو ناهي‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”دل ڇو الٿي اٿئي؟“ سراج شاهو َء جي ڪلهي تي هٿ رکندي چيو‪” ،‬تون انڪار ڪري‬
‫ٻار جو نالو ٻڌنديئي شاهو َء جي تن بدن ۾ ڀنڀٽ ڀڙڪي اٿيا‪ .‬آٺريل من تي ميرو پاڻي پئجي ويس‪.‬‬
‫”کيس بدنامي َء جو ڀؤ ڪونهي؟“‬
‫”بدنامي َء جو ڀؤ ٿيندو آهي عزت وارن کي‪ .‬ٽڪي جي گمنام ڀيلياڻي َء جي ڪهڙي عزت!“‬
‫”پر هو َء گناه ڇو پالي رهي آهي‪ “.‬شاهو َء بيچين ٿي پڇيو‪.‬‬
‫”ڇوري ڏاڍي چاالڪ آهي‪ “.‬سراج سگريٽ دکائيندي وراڻيو‪” ،‬تو کان پيسا ڇڏائڻ جي چڪر ۾ آهي‪“.‬‬
‫الء تيار آهيان‪“.‬‬
‫”مان پيسا ڏيڻ ِ‬
‫”توتي کل ٿي اچي يار‪ “،‬سراج کلندي چيو‪.‬‬
‫الء تيار ناهيان‪“.‬‬
‫”مان چرچي ِ‬
‫”ته وڃي چوانس گناه ختم ڪري ڇڏي؟“‬
‫”ها‪ ،‬هڪدم‪ .‬پر سڄو ڪم ماٺ ۾ ٿيڻ گهرجي‪“.‬‬
‫دلجاء ڪر‪ .‬فرشتن کي به خبر نه پوندي‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”‬
‫الء در ڏانهن وڌيو‪ .‬شاهو َء کيس روڪيو‪ .‬هو در وٽ بيهي رهو‪” ،‬ڇو؟“‬
‫سراج ٻاهر وڃڻ ِ‬
‫الء راضي ٿئي ته چڱو ٿيندو‪ .‬ڪجه ڊاڪٽرياڻيون ۽ دايون منهنجون‬
‫شاهو َء ڳوري آواز ۾ چيو‪” ،‬ڪنهن اسپتال ۾ هلڻ ِ‬
‫سڃاتل آهن‪ .‬هو ڪم ئي اهو ڪن‪“.‬‬
‫”يار تون ته صفا احمق آهين‪ “،‬سراج بيزار ٿيندي چيو‪” ،‬تون انڪار ڪري ڇڏ ته ٻار تنهنجو ناهي‪ .‬ٽڪي جي رن‪،‬‬
‫ڪهڙي وڃي جهانگيري انصاف جو گهنڊ لوڏيندي؟“‬
 ‫شاهو خاموش رهيو‪ .‬خيال ڀٽڪڻ لڳس‪ ،‬ڇولين ۾ ڇلڻ لڳس‪.‬‬
‫سراج چيو‪” ،‬ڪهڙو ثبوت ڏيئي سگهندي ته ٻار تنهنجو آهي‪ ،‬چئه آهي ڪو ثبوت‪“.‬‬
‫شاهو َء کيس جواب نه ڏنو‪ .‬سراج سامهون اچي بيٺس‪ .‬سراج کيس سمجهائيندي چيو‪” ،‬ڪنهن جي به نرڙ تي لکيل ناهي ته‬
‫هو ڪير آهي‪ ،‬ڪنهن جو اوالد آهي ۽ جيڪڏهن ائين هجي ها‪ ،‬ته دنيا جي آدمشماري َء ۾ اڌو اڌ ماڻهو حرامي سڏائين ها‪.‬‬
‫تون انڪار ڪري ڇڏ‪“.‬‬
‫”ڪيئن انڪار ڪيان! مان ڪيئن انڪار ڪيان‪ .‬توکي خبر ناهي‪ ،‬ڇا مون کي خبر ناهي ته بالي َء جي پيٽ ۾ منهنجو ٻار‬
‫آهي؟“‬
‫”ان مان ڇا ورندو؟“‬
‫“ڪجه به نه‪ “،‬شاهو َء گهٽيل آواز ۾ وراڻيو‪” ،‬پر مان پنهنجي ٻار کي ڀيلن جي ٽولي َء ۾ ڀٽڪندو ڪيئن ڏسي سگهندس‪“.‬‬
‫پوء بالي ٻار سميت هتان ڌڪا کائي هلي ويندي‪“.‬‬
‫”ڪجه ڏينهن کان ِ‬
‫”۽ مان ڀيلن جي هر ٽولي َء ۾ هڪ هڪ ٻار کي پنهنجو ٻار سمجهي سيني تي بڙڇيون کائيندو رهندس‪“.‬‬
‫”ٻار سان تنهنجو ڇا! ڀل پيو ڌڪا ٿاٻا کائي‪“.‬‬
‫الء ڪابه ڳاله‬
‫”بيوقوف ته ناهين سراج‪ “،‬شاهو َء خارن مان چيو‪” ،‬سيدن جو ٻار ڀيلن ۾ ڀٽڪندو رهي‪ ،‬اها تنهنجي ِ‬
‫ڪونهي؟“‬
‫”ان ال ِء ڇا ٿو ڪري سگهجي؟“ سراج الپراوهي َء سان وراڻيو‪.‬‬
‫”بالي َء جي ٻار کي زنده جنم نه وٺڻ گهرجي‪ .‬ڪنهن به حالت ۾‪ “،‬شاهو َء فيصلو ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫سراج در ڦهڪائي هليو ويو‪.‬‬
‫پوء ڪمري جي خاموشي شاهو َء کي ڏنگڻ آئي‪ .‬در ۽ دريون ڄڻ ته ڏند ڪڍي مٿس کلڻ لڳا‪ .‬هو ٺٺولين‬
‫سراج جي وڃڻ کان ِ‬
‫جو تاب سهي نه سگهيو ۽ اونڌي منهن پلنگ تي ليٽي پيو‪ .‬پاڻ کي مالمت ڪندي اک لڳي ويس‪ .‬ذهن بيحد پريشان هئس‪،‬‬
‫تنهن ڪري ڀوائتا خواب پئي ڏٺائين‪ .‬ڪڏهن وڇون ڏنگ هڻي سيني تي هلندا ڏٺائين‪ ،‬ته ڪڏهن ڪاريهرن جا هار پئي‬
‫الء تلوار کنيو‬
‫پاتائين‪ .‬بالي َء کي ڏٺائين‪ .‬هٿ ۾ ڀالو هئس‪ .‬هو َء سندس ئي تالش ۾ هئي‪ .‬هڪ بدصورت جالد سندس سر الهڻ ِ‬
‫ٿي آيو‪ .‬ڪڏهن ڀانيائين ته ڄڻ پلنگ کي باه جا ڀنڀٽ وڪوڙي ويا‪ .‬اوچتو ڇرڪ ڀري اٿي ويٺو‪ .‬بالي َء تي چڙ پئي آيس‪،‬‬
‫جنهن سندس جيئڻ حرام ڪري ڇڏيو هو‪ .‬سامهون هجيس ها ته جيڪر ريوالور جي گولين سان سينو پرڻ ڪري ڇڏيس ها‪.‬‬
‫ان وقت در کڙڪيو‪ .‬شاهو َء پلنگ تي اٿي در کوليو‪ .‬در ٻاهران بالي بيٺي هئي‪ .‬منهن تي تڪليف جا آثار ۽ چپن تي عجيب‬
‫مرڪ هئس‪ .‬اکين ۾ اميد ڀري شاهو َء ڏانهن ڏٺائين‪ .‬شاهو َء جي ٽنگن جون مشڪون سيٽجي ويون‪ .‬قدم چانئٺ کي چنبڙي‬
‫پيس‪.‬‬
‫الء ڦڙڪيا‪ ،‬پر هو َء ڪجه چئي نه سگهي‪ .‬شاهو َء جي منهن ۾ ڏٺائين ته چپن تان مرڪ‬‫بالي َء جا سڪل چپ ڪجه چوڻ ِ‬
‫مري ويس‪ .‬دل سيني ۾ سسي ويس‪ .‬همت ڪري چيائين‪” ،‬ٻڌايائون ته تون آيو آهين‪“.‬‬
‫شاهو َء پرس ڪڍندي چيو‪” ،‬گهڻن پيسن جي ضرورت اٿئي‪“.‬‬
‫”پيشا!“‬
‫”ها پيسا‪ “.‬شاهو َء کهري آواز ۾ چيو‪.‬‬
‫بالي َء کي ڪنبڻي وٺي ويئي‪ .‬چيائين‪” ،‬مون خارا ٺاهر شڏي ڏنا آهن‪“.‬‬
‫”بڪواس بند ڪر‪ “،‬شاهو َء دٻيل آواز ۾ رڙ ڪئي‪” ،‬هن گناه جي قيمت وٺڻ آئي آهين نه‪“.‬‬
‫”گناه!“ بالي َء تي ڄڻ ٽهڪندڙ تيل پئجي ويو‪ .‬اٻاڻڪي ٿي ويئي‪.‬‬
‫”ها‪ ،‬گناه‪ “،‬شاهو َء پرس مان نوٽ ڪڍي‪ ،‬بالي َء جي منهن تي هنيا‪.‬‬
‫هو َء هيسيل هرڻي َء وانگر شاهو َء ڏانهن ڏسڻ لڳي‪.‬‬
 ‫الء گم ٿي وڃ‪“.‬‬
‫”ڏسين ڇا ٿي؟ کڻ ڪاغذ جا ٽڪر ۽ هتان هميشه ِ‬
‫بالي َء ان ننڍڙي ٻار وانگر شاهو َء ڏانهن ڏٺو‪ ،‬جنهن جو رانديڪو ڀڄي پيو هجي‪ .‬ڏسنديئي ڏسندي ٻنهي هٿن ۾ منهن لڪائي‬
‫روئي پيئي‪.‬‬
‫سڏڪن ۾ چيائين‪” ،‬مون خارا ٺاهر شڏي ڏنا آهن‪“.‬‬
‫”ته مان ڇا ڪريان‪“.‬‬
‫”ٽولي َء وارا به مون کي ڇڏي هليا ويا آهن‪“.‬‬
‫”تون به هي پيسا کڻ ۾ منهنجي جند ڇڏي ڏي‪“.‬‬
‫هو َء خاموش رهي‪ .‬لڙڪ پي ويئي‪.‬‬
‫شاهو َء سندس پيٽ ڏانهن اشارو ڪندي چيو‪” ،‬هن دوزخ ۾ پلجندڙ گناه کي به ختم ڪري ڇڏ‪“.‬‬
‫”هي ُء گناه ناهي‪ “،‬بالي َء ڪنڌ مٿي ڪندي چيو‪.‬‬
‫”هي ُء گناه آهي‪ “،‬شاهو َء سخت لهجي ۾ وراڻيو‪.‬‬
‫”مان ايماندار آهيان‪ “،‬بالي َء پهريون دفعو پختي لهجي ۾ ڳالهايو‪” ،‬مان تنهنجي امانت ۾ کيانت نه ڪنديس‪ .‬هي گناه ناهي‪“.‬‬
‫”مان توکي ريوالور جون ڇه گوليون هڻندس‪ “.‬شاهو لوه جي ڀت وانگر سامهون وڃي بيٺس‪” .‬مان هن گناه کي زنده جنم‬
‫وٺڻ نه ڏيندس‪“.‬‬
‫”هي گناه ناهي‪ ،‬تنهنجو ٻار آهي‪“.‬‬
‫”ڪميڻي‪ ،‬ڪم ذات‪ ،‬تون ٽڪي جي ڀيلياڻي آهين‪ “،‬شاهو َء کيس چوٽي َء کان وٺي سٽ ڏيندي چيو‪” ،‬۽ خبر اٿئي‪ ،‬مان سيد‬
‫آهيان‪ ،‬سيد‪“.‬‬
‫شاهو َء جي اکين ۾ رت لهي آيو‪ .‬ڀر ڪري بالي َء جي ڀريل پيٽ ۾ گوڏو هنيائين‪ .‬بالي َء جي وات مان فقط هڪ هلڪڙي آه‬
‫نڪتي‪ .‬ڪرڻ تي هئي‪ ،‬جو شاهو َء کيس در وٽان ڌڪو ڏيئي‪ ،‬در بند ڪري ڇڏيو‪ .‬چپ چٻاڙيندي چيائين‪” ،‬اسان جي امتين‬
‫تي ئي اک نه ٿي ٻڏي ۽ هي َء ڪافر ڀيلياڻي آئي آ سيد سان پرڻجڻ‪“.‬‬
‫غريبن کي خوب دل ڀري گاريون ڏنائين‪ .‬تکا تکا قدم کڻندو‪ ،‬ڀتين کي مڪون هڻندو‪ ،‬اوطاق مان ٿيندو‪ ،‬حويلي َء ڏانهن هليو‬
‫ويو‪ .‬ٻه ڀائٽيون ۽ هڪ ڀائٽيو ڊوڙندا اچي سندس ٽنگن سان چنبڙيا‪” ،‬چاچا راند ڪيون‪“.‬‬
‫الء چيائين‪” ،‬اچو ته اک‪ -‬ٻوٽ راند ڪيون‪“.‬‬
‫پريشان هو‪ .‬بيچيني دور ڪرڻ ِ‬
‫”ها‪ ،‬ها‪ “،‬ٻارڙن پتڪڙن هٿن سان تاڙيون وڄايون‪” ،‬اچو ته اک‪ -‬ٻوٽ راند ڪيون‪“.‬‬
‫الء شاهو ٻارن سان راند ڪرڻ لڳو‪ .‬لڪڻ جون وارو آيس ته وڃي اسٽور‪ -‬روم ۾ لڪيو‪ .‬ڪوٺي َء ۾ هر‬ ‫دل کي پرچائڻ ِ‬
‫طرف گگه اونده هئي‪ .‬ڪجه به ڏسڻ ۾ نه پئي آيس‪ .‬ساه منجهندو محسوس ڪيائين‪ .‬ڀانيائين ته هٻس ۾ گهٽجي مري ويندو‪.‬‬
‫وک وڌايائين ته ڀڳل ٽٽل ڪرسين‪ ،‬ميزن ۽ خالي کوکن سان وچڙندو‪ ،‬ٿڙندو ٿاٻڙندو پراڻي پينگهي سان وڃي لڳو‪ .‬پينگهو‬
‫چيڪاٽ ڪري لڏڻ لڳو‪ .‬کڙڪي تي جارن ۾ ويٺل ڪبوتر ڦڙ ڦڙ ڪندا اڏامي ويا‪ .‬هڪ چمڙو المارو ڏيئي‪ ،‬سندس وارن‬
‫جاء تان پٽجي‪ ،‬سيني جي قيدخاني ۾ ڀنواٽيون کائڻ لڳس‪ .‬اکين‬
‫سان لڳندو شهتير جي ٻيڪڙ ۾ گم ٿي ويو‪ .‬دل ڄڻ ته پنهنجي ِ‬
‫آڏو ننڍڙا ننڍڙا دائرا جهرمر ڪرڻ لڳس‪ .‬ڪرڻ تي هو‪ ،‬جو وڃي ڀت سان لڳو‪ .‬ڪوٺي َء ۾ ماٺ مسلط ٿي ويئي‪ .‬فقط‬
‫پينگهي لڏڻ جو چيڪاٽ خاموشي َء کي چيري رهيو هو‪ .‬ذهن جو گهمسان واچوڙن وانگر خيالن کي ورائي ويس‪ .‬ويچارن‬
‫جا هزارين سلسال ٺهيا ۽ ٽٽل تاري وانگر روشني َء جي ليڪ ٺاهي گم ٿي ويا‪ .‬موهن جو دڙو کن ۾ ٺهي‪ ،‬ڊهي ويو‪ .‬روح جي‬
‫کنڊرن ۾ پڙال َء واڪا ڪرڻ لڳس‪ .‬آخر ڪيئن هڪ ڀيلياڻي َء کي ايڏي همت ٿي! ڪيئن سيد جي ٻار کي پنهنجي غليظ‪،‬‬
‫گنهگار پيٽ ۾ پالڻ جي همت ڪيائين! مان کيس ۽ سندس پيٽ ۾ پلجندڙ ٻار کي ختم ڪري ڇڏيندس‪ .‬هڪ دفعو ٻيهر‬
‫ڪوٺي َء ۾ هر طرف خاموشي ڇانئجي ويئي‪ .‬وحشتناڪ اونده ۽ ماٺ ۾ کيس پنهنجي دل جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو‪ .‬تڏهن اوچتو‪،‬‬
‫ڪنهن ٻه هٿ سندس سيني تي هنيا ۽ هن کان دانهن نڪري ويئي‪ .‬ننڍڙا‪ ،‬معصوم ٽهڪڙا ڪوٺي َء ۾ ڪل ڪل ڪرڻ لڳا‪،‬‬
‫”چاچا ڏڪي ويو‪ ،‬چاچا ڏڪي ويو‪“.‬‬
‫شاهو َء پنهنجي ڀائٽي کي هنج ۾ کڻي سيني سان ڀڪوڙيندي چيو‪” ،‬ها‪ ،‬مان ڏڪي ويو هوس‪ .‬مان ڏڪي ويو هوس‪“.‬‬
 ‫هن ڀائٽي کي اتي ئي هنج مان الهي ڇڏيو ۽ ذري گهٽ ڊوڙندو‪ ،‬پنهنجي ڪمري ۾ پهچي‪ ،‬اونڌي منهن ليٽي پيو‪.‬‬
‫سانجهي َء جي ميرانجهڙي روشني َء کي ڪارن ڪڪرن اونداهو ڪري ڇڏيو هو‪ .‬ماحول ۾ هٻس هئي‪ .‬دريا َء مان ڄڻ اوٻر‬
‫پي اٿيو‪ .‬جڏهن به روهڙي َء جي شام ۾ گه ۽ ٻوسٽ انتها کي پهتي آهي‪ ،‬تڏهن‪ ،‬ڪٿان نه ڪٿان‪ ،‬وا َء جا واچوڙا ۽ مٽي ڀريل‬
‫آنڌي اچي نڪرندي آهي‪.‬‬
‫شاهو َء کي اندر ۾ آنڌ مانڌ هئي‪ .‬وهاڻي ۾ منهن لڪائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫سراج در کڙڪائي سڏ ڪيو‪.‬‬
‫شاهو َء کيس در کوليو‪ .‬هو سهڪندو سهڪندو اندر آيو‪ .‬سڄو جسم پگهر ۾ ڀت ٿي ويو هئس‪ .‬لڳو ٿي ڄڻ ميلن جا ميل‬
‫ڊوڙندو آيو هو‪ .‬پاڻ کي موڙي تي ڇڏي ڏنائين‪ .‬قميص جي ٻانهن سان پگهر اگهندي چيائين‪” ،‬ڪمبخت ٻار ڄڻي وڌو‪“.‬‬
‫”اف‪ “،‬شاهو َء ٻئي مٺيون وارن ۾ وڌيون ۽ پاڻ کي پلنگ تي ڇڏي ڏنائين‪ .‬ڪيتري َء دير تائين ٻئي دوست خاموش رهيا‪.‬‬
‫پنهنجن پنهنجن خيالن ۽ ويچارن سان وچڙندا رهيا‪.‬‬
‫”ڪٿي آهي؟“ شاهو َء خاموشي ختم ڪندي پڇيو‪.‬‬
‫جاء ۾ وڃي ڪارو منهن ڪيائين‪ “.‬سراج وراڻيو‪.‬‬
‫”هيرانند جي پراڻي َء ِ‬
‫الء لفظ شاهو َء جي نڙي َء مان نڪري‪ ،‬چپن تائين پهچي‪ ،‬پٺتي موٽي ٿي ويا‪ .‬جيڪي ڪجه پڇڻ چاهيائين‪ ،‬تنهن‬
‫ڪجه پڇڻ ِ‬
‫الء پاڻ ۾ همت نه ڀانيائين‪ .‬جواب جي تصور کان ڪنبڻي َء ٿي ورتس‪.‬‬
‫ِ‬
‫نيٺ سموري سگه سهيڙي پڇيائين‪” ،‬ٻار‪ ،‬ڇوڪرو آهي‪ ،‬يا‪“-‬‬
‫”ڇوڪري‪“.‬‬
‫”ڇوڪري!“ شاهو َء جي وات مان رڙ نڪري ويئي‪.‬‬
‫ڀانيائين‪ ،‬ڄڻ ته ڪنهن کيس زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ ابتو لٽڪائي ڇڏيو هو‪ .‬دنيا کي بوالٽيون کائيندي ڏٺائين‪ .‬ڪائنات کي‬
‫ڪيڪون ڪندي ٻڌائين‪.‬‬
‫”مون کي اڪيالئي گهرجي‪ “،‬شاهو َء زخمي لهجي ۾ چيو‪” ،‬تون هليو وڃ سراج‪“.‬‬
‫جاء تان اٿي شاهو َء وٽ اچي بيٺو‪ .‬سندس‬
‫سراج شاهو َء جي دل جي ڪيفيت پرکي ورتي هئي‪ .‬کيس جواب نه ڏنائين‪ .‬پنهنجي ِ‬
‫ڪلهي تي هٿ رکيائين ۽ تڪڙا تڪڙا قدم کڻندو ڪمري مان نڪري ويو‪.‬‬
‫پوء هيبتناڪ اونده‪ ،‬اڪيالئي َء ۽ خاموشي َء ۾ شاهو َء جو هنييون جهرڻ لڳو‪ .‬ٻن متضاد جذبن جا‬ ‫سراج جي وڃڻ کان ِ‬
‫گهوڙا سندس سيني جي زمين پٽيندا رهيا‪ .‬پاڻ کي جنهن پهاڙ جي چوٽي َء تي بيٺل سمجهيائين‪ ،‬سو ڌٻڻ جو دڙو ٿي پيو‪ ،‬پگهر‬
‫جا ريال ڪنن جي وٿين ۽ ڪنڌ تي جوئن وانگر چرندي محسوس ڪيائين‪.‬‬
‫اکيون مهٽي بيچيني َء مان پاسو ورايائين‪ .‬تصور خزان جي سڪل پن وانگر وهمن جي واچوڙن ۾ ڀٽڪڻ لڳس‪ .‬اها گهڙي‬
‫ياد آيس‪ ،‬جڏهن بالي َء جي عزت لٽي هئائين‪ .‬اها ساعت ياد آيس‪ ،‬جڏهن بالي َء در وٽان ويندي ويندي‪ ،‬منهن ورائي چيو هو‪،‬‬
‫’مان کارا ٺاهڻ شڏي ڏينديس‪ ‘.‬بالي َء جون اهي دردناڪ نگاهون ياد آيس‪ ،‬جن ۾ هن پويون دفعو ڏانهنس نهاريو هو‪ ،‬۽ اهي‬
‫الء وساري ڇڏيو هو‪ .‬اوچتو اکين آڏو ’ايڪسيلشر‘ جي يوناني رقاصه اچي‬ ‫راتيون ياد آيس‪ ،‬جن ۾ هن بالي َء کي هميشه ِ‬
‫بيٺس‪ ،‬جنهن اڌ رات جو سندس ڪپڙا دري َء کان ٻاهر ڦٽا ڪري‪ ،‬کيس ڌڪو ڏيئي ڪمري مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو هو‪ .‬ان‬
‫شرمناڪ لمحي ۾ هن پاڻ کي هوٽل جي ورانڊي ۾ اگهاڙو بيٺل ڏٺو هو‪ .‬اوچتو‪ ،‬ڀيلن جي ٽولي َء ۾ پنهنجي ڌي َء کي ڀٽڪندي‬
‫الء هٿ ٽنگيندي ڏٺائين‪ .‬کيس جوان ٿيندي ڏٺائين‪ .‬ڏٺائينس ته ڄڻ کارا ٺاهي رهي هئي‪ .‬آخر‬
‫محسوس ڪيائين‪ .‬کيس خيرات ِ‬
‫۾ ڪنهن عيار ۽ مڪار مرد جي وعدن تي پنهنجي ڌي َء کي عصمت جو انمول زيور ٻليدان ڪندي ڏٺائين‪.‬‬
‫هو ڇرڪ ڀري اٿي ويٺو‪ .‬اونده ۾ اکيون ڦاڙي هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين‪ .‬ڪجه به ڏسڻ ۾ نه آيس‪ .‬دل سيني ۾ کامي رهي‬
‫هئس‪ .‬خيال ڪنهن ڀٽڪيل قافلي جيان مختلف رخن ڏانهن مڙندا رهيس‪ .‬سرت جا ليڪا ڪنهن ابهم ٻار جي ٺاهيل نقش‬
‫وانگر منجهيل محسوس ڪيائين‪.‬‬
‫پر اوچتو‪ ،‬هڪ ليڪ‪ ،‬هڪ واٽ کيس نظر آئي‪.‬‬
‫هو ٽپ ڏيئي پلنگ تان اٿيو‪ ،‬بتي نه ٻاريائين‪ .‬اونده ۾ ڪٻٽ جي خاني مان ريوالور ٻاهر ڪڍيائين‪ .‬ريوالور ۾ گوليون ڀري‪،‬‬
‫ڪٻٽ کي پٺي ڏيئي بيهي رهيو‪ .‬اڳ جهڙي خاموشي نه هئي‪ .‬ڪمري جا در ۽ دريون هوا ۾ کڙڪڻ لڳا‪ .‬هن پنهنجي دل ۾‬
‫فيصلو ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫ٻه چار ڊگهيون ٻرانگهون کڻندو دڪي َء تي اچي بيٺو‪ .‬ريوالور تي رومال ويڙهي پتلون جي کيسي ۾ وجهي ڇڏيائين‪ .‬ريوالور‬
‫جاء ڏانهن‬
‫جو ڳن ٻاهر رهجي ويو‪ ،‬جنهن ۾ هن پنهنجي مٺ قابو ڪري ڇڏي‪ .‬ڪمري جو در بند ڪري هيرانند جي پراڻي ِ‬
‫روانو ٿي ويو‪.‬‬
‫پوء واچوڙا لهي آيا هئا‪ .‬شاهو اکيون مهٽيندو‪ ،‬سوڙهين گهٽين مان‬
‫سڄي ڏينهن جي جالئيندڙ گرمي ۽ شام جي ٻوسٽ کان ِ‬
‫جاء ۾ اچي بيٺو‪ .‬اونداهين ڪوٺين ۾ هوا گهوگهاٽ ڪري رهي هئي‪.‬‬
‫ذري گهٽ ڊوڙندو هيرانند جي پراڻي َء ِ‬
‫هو ورانڊي ۾ وڃي بيٺو‪ .‬تاريڪي َء ۾ کيس ڪجه به ڏسڻ ۾ نه آيو‪ .‬هن کيسي مان باڪس ڪڍي تيلي ٻاري‪ .‬گندرف جو‬
‫شعار الٽ ٿيڻ کان اڳ اجهامي ويو‪ .‬هو جو زور ويو ٿي وڌندو‪ .‬هن اڳتي وک وڌائي‪ .‬پاسي واري ڪوٺي َء مان کيس ٻار‬
‫شيء‬
‫ِ‬ ‫جي روئڻ جو آواز ڪن تي پيو‪ .‬سندس دل ڪنبي وئي‪ .‬بنا آواز ڪرڻ جي هو ڪوٺي َء ۾ داخل ٿيو‪ .‬قدم ڪنهن نرم‬
‫سان لڳس ۽ گڏوگڏ ٻارڙي َء جي روئڻ جو آواز وڌي ويو‪ .‬هن هڪدم پنهنجو پير پوئتي ڪري ڇڏيو‪ ،‬ڄڻ ته ڪنهن بال سان‬
‫الء الٽ جاڳي ۽ وري گم ٿي ويئي‪ .‬ان لمحي ۾ هن بالي َء کي در‬
‫وڃي ٽڪريو هو‪ .‬ٻيهر تيلي ڪڍي ٻاريائين‪ .‬هڪ لمحي ِ‬
‫وٽ بيسڌ ستل ڏٺو‪ .‬هو ڪجه دير تائين پنهنجي همت ۽ قوت ڪٺي ڪندو رهو‪.‬‬
‫نيٺ شاهو هيٺ ٿيو ۽ ٻارڙي َء کي هنج ۾ کڻي ورتائين‪ .‬ٻارڙي َء کي هڪ ٻانهن ۾ جهلي‪ ،‬ساڄي هٿ سان ريوالور ڪڍي‬
‫ٻارڙي َء جي مٿان جهلي بيٺو‪ .‬ٻارڙي َء جو منهن کانئس ايترو پري به نه هو‪ ،‬جو کيس ڏسڻ ۾ ئي نه اچي ها‪ .‬هن چتائي ڏٺو ۽‬
‫پوء ريوالور جي نالي روئيندڙ ٻارڙي َء جي وات ۾ داخل ڪيائين‪ .‬اوچتو ٻارڙي َء جي روئڻ جو آواز بند ٿي ويو‪ .‬هو َء‬ ‫ِ‬
‫ٻچڪارون ڏيئي ريوالور جي سرد لوه کي چوسڻ لڳي‪ .‬شاهو َء جي آڱر ٽريگر تي ڄمي ويئي‪.‬‬
‫جاء جي ورانڊي ۾ ڦٿڪڻ لڳا‪.‬‬
‫واچوڙا زمين تان مٽي َء جا بادل کڻي آسمان ڏانهن اڏامڻ لڳا‪ .‬بڙ ۽ پپر جا سڪل پن پراڻي ِ‬
‫پوء پوليس جي باري ۾‪.‬‬
‫شاهو َء جي دل ۾ ڊپ جا ٻه جذبا جاڳي اٿيا‪ -‬گناه‪ ،‬۽ ڏوه جا جذبا‪ .‬اول هن خدا جي باري ۾ سوچيو ۽ ِ‬
‫ٺ هئس‪ .‬اهڙن جو پوليس وار به ونگو‬ ‫سوچيائين ته پوليس کي راضي ڪرڻ سندس ڏائي هٿ جو ڪم هو‪ .‬دولت هئس‪ .‬پ ِ‬
‫ڪري نه سگهندي آهي‪ .‬پتڪڙي ٻارڙي ته ڇا‪ ،‬ڏينهن ڏٺي‪ ،‬ڀريل بازار ۾ جانٺو جوان به ماري وجهي ها‪ ،‬ته به پوليس‬
‫ڏانهنس اک کڻي نه ڏسي ها‪ .‬ائين ٿيندو رهيو هو‪ .‬اهو ئي دستور هو‪ ،‬کيس ڄاڻ هئي‪ .‬باقي رهيو خدا! سو خدا کان ايترو ڊپ‬
‫محسوس نه ڪيائين‪ .‬پاڻ کي پرچايائين‪ ،‬ته اهو ڪم خدا جي راه ۾ ڪري رهيو هو‪ .‬ساداتن جي ٻارڙي َء کي ڀيلن ۾ ڀٽڪڻ‬
‫الء ڪري رهيو هو‪ .‬آخرت ۾ هللا اجورو ڏيندس‪ .‬سوچيائين‪ ،‬ته جيڪڏهن ائين نه ٿيندو‪ ،‬۽ هللا ناراض ٿي ويو‪ ،‬ته‬ ‫کان بچائڻ ِ‬
‫الء وٽس زبردست خانداني شجرو هو‪ .‬لوه ٿيل دماغ ۾ خيال آيس‪ ،‬ته جن سندس شجري جي ارتقا‬ ‫ِ‬ ‫ڪرڻ‬ ‫راضي‬ ‫پوء خدا کي‬
‫ِ‬
‫ڪئي هئي‪ ،‬سي سڀئي جنت ۾ هوندا‪ .‬هللا سائين َء کي راضي ڪرڻ ۾ دير نه ڪندا‪.‬‬
‫سندس خيالن جو سلسلو ڪچي ڌاڳي وانگر ڇڄي پيو‪ .‬وهمن ۽ سنڪن جا موتي منتشر ٿي ويا‪ .‬ڪرڻ تي هو جو ڀت سان‬
‫وڃي لڳو‪ .‬بالي َء پنهنجون ٻانهون سندس ٽنگن ۾ قابو ڪري ڇڏيون هيون‪ .‬شاهو َء کان همت موڪالئي ويئي‪ .‬دل جو پکي‬
‫پرڙا هڻڻ لڳس‪.‬‬
‫”ڪير آهين؟“ بالي َء ڪمزور آواز ۾ ڳالهايو‪.‬‬
‫شاهو خاموش رهيو‪.‬‬
‫”ڪهرو آهين؟ منهنجي ڌي َء کي توئي کنريو آهي‪“.‬‬
‫شاهو خاموش رهيو‪.‬‬
‫”ٻڌائين شو نٿو؟ ڪهرو آهين؟“ بالي َء لياليو‪” ،‬ڪير آهين تون‪“.‬‬
‫شاهو خاموش رهيو‪.‬‬
‫هو َء روئي پئي‪” .‬تون منهنجي ڌي َء کي ماررن آيو آهين‪ “،‬هن جهيڻي آواز ۾ چيو‪ ،‬ته مون کي مار‪ ،‬هن کي نه مار‪“.‬‬
‫شاهو خاموش رهيو‪ .‬هن سندس ٽنگون ڇڏي ڏنيون‪ .‬هو َء دانهن ڪري اٿي بيٺي‪ .‬اونده ۾ شاهو َء کي سڃاڻي نه سگهي‪.‬‬
‫اونده ۾ ٻئي ڪجه دير تائين اجنبين وانگر هڪ ٻئي جي سامهون بيٺا رهيا‪ .‬لوه جي نالي ٻارڙي َء کي ممتا نه ڏيئي سگهي‪.‬‬
‫هو َء روئڻ لڳي‪ .‬بالي َء کان رهيو نه ٿيو‪ .‬زخمي عقاب جيان جهٽ ڏيئي‪ ،‬پنهنجي ڌي َء شاهو َء جي ٻانهن مان کسي ورتائين‪.‬‬
‫شاهو َء ٻارڙي موٽائي وٺڻ جي ڪوشش نه ڪئي‪ .‬جنهن هٿ ۾ ريوالور هئس‪ ،‬سا ٻانهن هيٺ ڪري ڇڏيائين‪.‬‬
‫بالي َء ٻارڙي َء کي پنهنجي سيني ۾ لڪائي ڇڏيو ۽ ڊنل ڊنل نگاهن سان شاهو َء کي سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي‪ .‬پر هو َء‬
‫شاهو َء کي سڃاڻي نه سگهي‪.‬‬
‫هو َء آهستي آهستي سخت فرش تي ويهي رهي‪ .‬ٻارڙي َء کي ٿڃ ڏيندي‪ ،‬شاهو َء کي چيائين‪” ،‬کبر ٿئي هي ڪهجي ڌي َء‬
‫آهي؟“‬
‫شاهو َء جي لون َء لون َء ڪانڊارجي وئي‪ .‬هن جواب نه ڏنو‪ .‬خاموش رهيو‪.‬‬
‫ٻارڙي َء کي ٻانهن ۾ ڀڪوڙيندي بالي َء ٻيهر چيو‪” ،‬ماررن آيو هئينس نه! کبَر به ٿئي هي َء ڪهجي ڌي َء آهي؟“‬
‫شاهو َء جون مٺيون ڀڪوڙجي ويون‪ .‬لوندڙي َء جون رڳون سيٽجي ويس ۽ دماغ ڌنوڻ لڳيس‪.‬‬
‫بالي َء جي ممتا اٿلي پئي‪ .‬ٻارڙي َء کي پيار منجهان چمڻ لڳي‪ ،‬پشم جهڙا وار‪ ،‬ڪپه جهڙا ڳل ۽ پتڪڙا پتڪڙا‪ ،‬نازڪ‬
‫نازڪ هٿ ور ور ڪري چمڻ لڳس‪ .‬ايتريون ته مٺيون ڏنائينس جو ٻارڙي روئي پئي‪.‬‬
‫”نه منهنجي جيجان توکي ڪيل مالي‪ “،‬هو َء ٻارڙي َء کي سرچائڻ لڳي‪ .‬اوچتو ڪو خيال اينديئي‪ ،‬منهن مٿي ڪري‪ ،‬اونده ۾‬
‫بيٺل شاهو َء ڏانهن ڏسندي چيائين‪” ،‬کبر ٿئي هي َء ڪنهنجي ڌي َء آهي؟“‬
‫شاهو َء جواب نه ڏنس‪ .‬کيس خاموش ڏسي بالي َء پاڻ ئي وراڻيو‪” ،‬هن جو ڪوبه پي ُء ڪونهي‪ .‬هن جو ڪوبه پي ُء‬
‫ڪونهي‪“.‬‬
‫بالي اوڇنگارون ڏيئي روئي پئي‪.‬‬
‫شاهو ڪوٺي َء مان نڪري ٻاهر ورانڊي ۾ اچي بيٺو‪ .‬ڪجه سڪل پن سندس قدمن ۾ چيچالئي خاموش ٿي ويا‪ .‬هوا جو زور‬
‫جاء جا بنياد ڪنبي رهيا هئا‪ .‬ماحول کي تاريڪي وڪوڙي وئي هئي‪ .‬گهگه اونده ۾ بالي شاهو َء کي‬
‫وڌي ويو هو‪ .‬پراڻي ِ‬
‫سڃاڻي نه سگهي‪.‬‬
 ‫سياڻن ۾ هڪ ڀوڪ‬

‫منهنجا مائٽ هميشه منهنجي شڪايت ڪندا رهندا آهن‪ .‬مان آهيان به اڻ گهڙيل ڪاٺ‪ ،‬ڇيتن سان ڀريل‪ .‬خاص ڪري جڏهن‬
‫کان بي‪ .‬اي جي ڊگري ورتي اٿم‪ ،‬تڏهن کان اسان جي گهر ۾ ٻائيتال متل آهي ۽ مون سان ويل‪.‬‬
‫مان عادتن ۽ افعالن ۾ پنهنجن ڀائرن ۽ ڀينرن کان بلڪل مختلف آهيان‪ .‬ان حقيقت جي شڪايت منهنجي ما ُء اڪثر پنهنجين‬
‫االء ڪنهن تي ويو آهي‪ ،‬منهنجن چئني ٻارن کان بدليل آهي‪.‬‬
‫ساهيڙين ۽ پاڙيسري عورتن سان به ڪندي رهندي آهي‪ِ ” ،‬‬
‫عزيز گزيٽيڊ آفيسر آهي‪ .‬ڪريم ته ڏسنديئي ڏسندي دوائن جي ڪاروبار ۾ ڀڙ ٿي ويو آهي‪ .‬بلقيس ڊاڪٽرياڻي ۽ نجمه‬
‫انگريزي َء جي ليڪچرار آهي‪ ،‬پر هي آجو! چئي ٿو مان اڳتي پڙهندس ئي نه‪“.‬‬
‫االء‪ ،‬ڪيئن‪ ،‬ڪڪ ٿيندي‪ ،‬ساه منجهائي‪ ،‬بي‪ .‬اي جو امتحان ڏنم‪ .‬منهنجو والد صاحب وڏي اثر رسوخ وارو آهي‪.‬‬ ‫ِ‬
‫سفارشون هالئي سيڪنڊ ڪالس ۾ پاس ڪرايائين‪ .‬بي‪ .‬اي ڪيم ته سڀني زور رکيو ته علم سياست ۾ ايم‪ .‬اي ڪيان‪ ،‬پر‬
‫مون رکائي َء سان انڪار ڪري ڇڏيو اٿن‪.‬‬
‫منهنجي انڪار تي ادا طنز ڀريل مرڪ سان چيو هو‪” ،‬ڀوڪ‪“.‬‬
‫منهنجو وڏو ڀا ُء عزيز‪ ،‬سماجي ڀالئي َء ۽ بهبودي َء واري کاتي ۾ وڏو آفيسر آهي‪ .‬قدآور‪ ،‬ٺاهوڪو‪ ،‬ذهين ۽ کل مک جوان‬
‫آهي‪ .‬ج يستائين شادي نه ڪئي هئائين‪ ،‬تيستائين ڪلبن جو روح روان هوندو هو‪ .‬ڪلبن جون ڇوڪريون به مٿس جان‬
‫ڏينديون هيون‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن موقعو ملندو هئس ته بابا جي ڪار ۾ ڪنهن ڇوڪري َء کي ساڻ ڪري‪ ،‬هاڪس بي تي رات‬
‫گذاري ايندو هو‪ .‬هينئر شادي ڪئي اٿائين ۽ پنهنجين چنچل سالين جي اردلي َء ۾ آهي‪ .‬سندس سهرو هڪ ڪارخاني جو‬
‫جنرل مئنيجر آهي‪.‬‬
‫ادا جون ساليون سينٽ جوزف ڪاليج ۾ پڙهنديون آهن‪ .‬مان ته کين وڻان ئي ڪين‪ .‬هڪڙي ڏينهن بنگلي جي الن تي کين‬
‫ڳالهيون ڪندي ٻڌو هئم‪.‬‬
‫”آجو! اف ڀوڪ‪“.‬‬
‫”بلڪل گدلو آهي‪“.‬‬
‫”عزيز ۽ ڪريم ڪهڙا نه ‪ Handsome‬آهن‪“.‬‬
‫”۽ نجمه ته هن سڄي گهر ۾ بيحد ذهين آهي‪“.‬‬
‫”ڪهاڻيون به ته ڏاڍيون سهڻيون لکندي آهي!“‬
‫منهنجي ڀيڻ نجمه‪ ،‬جنهن انگريزي َء ۾ ايم‪ .‬اي ڪئي آهي‪ ،‬سا ڪهاڻيون به لکندي آهي‪ .‬سندس افسانا سنڌي ۽ اڙدو رسالن ۾‬
‫پوء کيس پنج اٺ عاشقاڻا خط ملندا آهن‪ .‬اهڙا‬
‫شايع ٿيندا آهن‪ .‬افسانن سان گڏ پنهنجو فوٽو به ڏيندي آهي‪ .‬ڪهاڻي ڇپجڻ کان ِ‬
‫الء چوندي‬
‫خط پڙهندي‪ ،‬مون اڪثر سندس منهن تي خوشي َء جي لهر ڊوڙندي ڏٺي آهي‪ ،‬پر مصنوعي غصو ظاهر ڪرڻ ِ‬
‫آهي‪ .“Silly” ،‬بابا کي جڏهن اهڙا خط ڏيکاريندي آهي‪ ،‬ته بابا وراڻيندو آهي‪” ،‬اسان کي يورپ ۾ رهڻ گهربو هو‪ .‬هتان جا‬
‫کانپوء بابا اڪثر پائيپ جو لمبو ڪش هڻي‪ ،‬پنهنجي قديم آرام ڪرسي َء تي ليٽي‬
‫ِ‬ ‫ماڻهو جاهل آهن‪ “.‬اهڙين ڳالهين ڪرڻ‬
‫پوندو آهي‪” ،‬ڇا ته ڏينهن هوندا هئا!“ بابا جو مخصوص جملو آهي‪.‬‬
‫بابا انگريزن جي ڏاڍي خدمت ڪئي آهي‪ .‬جڏهن هر طرف انگريزن کي ملڪ مان لوڌي ڪڍڻ جون تحريڪون جاري‬
‫هيون‪ ،‬۽ جڏهن ملڪ ۾ آزادي َء جي هلچل متل هئي‪ ،‬تڏهن بابا لڪ چوري َء تحريڪ جي بانين جا ناال انگريزن کي‬
‫الء جدوجهد ڪندڙ رضاڪارن سان شامل ٿي‪ ،‬سندن راز معلوم ڪري انگريزن کي ٻڌائيندو هو‪.‬‬ ‫پهچائيندو هو‪ .‬آزادي َء ِ‬
‫انگريز سندس وفاداري ۽ اڻٿڪ ڪوششن مان خوش ٿيا‪ .‬کيس خانبهادر جو لقب عطا ڪيائيون ۽ سنڌ جي هڪ زرخيز‬
‫عالئقي ۾ ٽي سؤ ايڪڙ زمين به بخشش ڪيائون‪ .‬سندس خانبهادري َء جي سند اسان جي ڊرائينگ روم ۾ لڳل آهي‪.‬‬
‫پوء اڳتي پڙهڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو‪ ،‬تڏهن بابا مون کي پاڻ وٽ گهرايو‪ .‬اول‬‫مون جڏهن بي‪ .‬اي جي ڊگري وٺڻ کان ِ‬
‫الء‬
‫دڙڪا ڏنائين‪ ،‬ڌمڪايائين‪ ،‬پر جڏهن ڪاوڙ مان کڙ تيل نه نڪتو‪ ،‬تڏهن هڪدم لهجو بدليندي چيائين‪” ،‬ڀال سي‪ .‬ايس‪ .‬پي ِ‬
‫تياري ڪر‪ .‬ڪجه ميمبر منهنجا واقف آهن‪ ،‬ڪم ٺهي پوندو‪“.‬‬
‫مون وراڻيو‪” ،‬مان ڪتابن مان ڪڪ ٿي پيو آهيان‪“.‬‬
 ‫”?‪ “What‬بابا ذري گهٽ رڙ ڪئي‪” ،‬آخر تون ڪرڻ ڇا ٿو چاهين؟“‬
‫”مون کي سوچڻ جي مهلت ڏيو‪ “،‬جواب ڏنم‪.‬‬
‫الء مهلت ٿو گهرين!“ بابا ڪاوڙ مان اٿي‬
‫”هي رفتار ۽ ترقي َء جو دور آهي‪ .‬دنيا تيزي َء سان وڌي رهي آهي ۽ تون سوچڻ ِ‬
‫بيٺو‪.‬‬
‫”راڪيٽ‪ ،‬ميزائيل‪ ،‬نيوڪليئر بم سڀ تيز رفتار آهن‪ “،‬مون وراڻيو‪” ،‬دنيا ترقي ڪري رهي آهي‪ ،‬پر مونکي سوچڻ جي‬
‫مهلت ڏيو‪ “.‬مان ٻئي هٿ پت لون جي کيسن ۾ وجهي‪ ،‬بابا جي ڪمري مان نڪري آيس‪ .‬پٺيان سندس رڙ ٻڌم‪” ،‬نجمه! آجو‬
‫سمجهاء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫ڀوڪ کي‬
‫نجمه مون کان سخت نفرت ڪندي آهي‪ .‬مان کانئس ننڍو آهيان‪ ،‬ان ڪري ڇڙٻ به ٻڌڻي پوندي اٿم‪ .‬منهنجا ميرا ڪپڙا‪ ،‬اڻڀا‬
‫وار ۽ وڌيل ڏاڙهي ڏسي چوندي آهي‪” ،‬تون اسان جي خاندان تي بدنما داغ آهين‪ “.‬مان کيس جواب نه ڏيندو آهيان‪ .‬خانداني‬
‫برتري َء جو وڏو احساس اٿس‪ .‬روزانو ڪڏهن ساڙهي‪ ،‬ڪڏهن غرارو ۽ ڪڏهن سلوار قميص پائي ڪاليج پڙهائڻ ويندي‬
‫آهي‪ .‬پر شام جو ڪلب وڃڻ وقت اهو معمول اٿس‪ ،‬ته ٻانهن بنا بالئوز پائيندي ۽ شوخ رنگ جي ساڙهي ويڙهيندي آهي‪.‬‬
‫ک يس پينسل هيل جا سينڊل پسند آهن‪ .‬فخر سان ٻڌائيندي آهي‪ ،‬ته مشهور آمريڪي نچڻو ايڪٽر ايلوس پريسلي سندس قلمي‬
‫دوست آهي‪ .‬کيس اسان جي خاندان ۾ سڀ کان ذهين‪ ،‬نفيس ۽ مهذب سمجهيو ويندو آهي‪.‬‬
‫بابا جي آواز تي مون کي سمجهائڻ آئي‪” ،‬آخر تون ڪرڻ ڇا ٿو چاهين؟“‬
‫”ڪجه به نه‪“.‬‬
‫”ڪجه به نه!“ نجمه غصو دٻائيندي چيو‪” ،‬سوچ ته سهي آجو‪ ،‬ته تون ڪيڏي نه وڏي خاندان جو فرد آهين! عزيز ڀائيجان‬
‫الء مٿاهون مقام حاصل ڪيو اٿائون‪ .‬بلقيس آپا ڊاڪٽرياڻي آهي ۽ مان‪“-‬‬
‫۽ ڪريم ڀائيجان ڏانهن ڏس‪ ،‬ڪيئن نه پنهنجي ِ‬
‫نجمه پنهنجي باري ۾ ٻڌائڻ کان ڪيٻايو ۽ مون سندس جملو پورو ڪيو‪” .‬۽ تون انگريزي َء جي ليڪچرار‪ ،‬ايلوس پريسلي َء‬
‫جي دوست ۽ مشهور افسانه نگار آهين‪“.‬‬
‫نجمه کي اتي ئي ڇڏي مان ٻاهر نڪري آيس‪( .‬جڏهن انگريز آقا هئا ۽ اسان غالم تڏهن اسان جي گهر ۾ بابا کي ڊيڊي ۽ امان‬
‫کي ممي سڏيو ويندوهو‪ .‬اسين ٻار هئاسي‪ ،‬تنهن ڪري اسان کي ڪڊيز سڏيو ويندو هو‪ .‬هللا ڪيو‪ ،‬انگريز ويو‪ .‬هينئر اسان‬
‫جي گهر ۾ بابا کي ابو‪ ،‬امان کي امي‪ ،‬ادا کي ڀائيجان ۽ ادي َء کي آپا سڏيو ويندو آهي‪).‬‬
‫الء‬
‫منهنجي وڏي ڀيڻ بلقيس ڊاڪٽرياڻي آهي‪ .‬اسپتال وڪٽوريا روڊ تي اٿس‪ .‬اڃا تائين شادي ڪانه ٿي اٿس‪ .‬امان شادي َء ِ‬
‫چيو هئس ته وراڻيو هئائين‪” ،‬مان انسانن جي خدمت ڪرڻ چاهيان ٿي‪ .‬في الحال شادي َء جو ارادو ڪونهيم‪“.‬‬
‫هو َء سچ پچ انسانن جي خذمت ڪندي آهي‪ .‬ڪارخانيدارن‪ ،‬زميندارن ۽ ڪامورن جون زالون وٽس اينديون آهن‪ .‬صالح‬
‫مشوري جي في فقط سٺ رپيا وٺندي آهي‪ .‬هڪ دفعو سندس ڪراڙي ۽ ضعيف ماسترياڻي َء (جنهن کيس اسڪول ۾ پڙهايو‬
‫هو) کيس گهرايو‪ ،‬پر ادي بلقيس انڪار ڪري ڇڏيو‪ .‬امان سمجهايس ته وراڻيو هئائين‪” ،‬هيٺئين طبقي جي ماڻهن وٽ وڃڻ‬
‫سان اهميت ۽ قدر گهٽجي ويندو آهي‪“.‬‬
‫ان اصول تي هلندي ادي بلقيس بيحد مشهور ٿي ويئي آهي‪ .‬الهور‪ ،‬راولپنڊي ۽ ڍاڪا کان وڏن وڏن سيٺين جون عورتون‬
‫الء وٽس اينديون آهن‪ .‬اهڙين عورتن کي فقط ٽي بيماريون ٿينديون آهن‪ :‬ٿوله‪ ،‬ٿڪ ۽ مٿي جي ڦيري‪.‬‬
‫عالج ڪرائڻ ِ‬
‫ادي بلقيس به مون کي سمجهايو‪” ،‬آجو! آخر ڪجه ته ڪرڻو اٿئي‪“.‬‬
‫”ڪجه به نه‪“.‬‬
‫”پنهنجن ڀائرن ڏانهن ته ڏس! عزيز ڪاليج جو بهترين ڊبيٽر هو‪“.‬‬
‫”پر انعام ڪڏهن به نه مليس‪ “،‬مون رکائي َء سان وراڻيو‪.‬‬
‫ادي بلقيس سياڻي سياستدان وانگر منهنجو جملو نظر انداز ڪندي چوندي رهي‪” ،‬ڪريم ڪاليج جو ڪرڪيٽ ڪيپٽن‬
‫هو‪“.‬‬
‫”پر ڪڏهن ڏه رنس به ڪري نه سگهيو‪“.‬‬
‫مان خاموش طبع آهيان‪ .‬جيستائين بيحد خفي نه ٿيان‪ ،‬جواب نه ڏيندو آهيان‪ .‬منهنجي جواب تي ادي بلقيس باه ٿي ويئي‪.‬‬
 ‫مان دري ٽپي‪ ،‬باغ مان مالٽو پٽي‪ ،‬چوسيندو ٻاهر هليو ويس‪.‬‬
‫بنگلي جي در وٽ ڪريم مليو‪ .‬پنهنجي ڪنور ٽيبل موٽر مان لٿو هو‪ .‬گڏ هڪ سينگاريل ڇوڪري به هئس‪ .‬مون تي نظر‬
‫پوء ٽهڪ ڏيئي کلي‬
‫پيس ته ڇوڪري َء کي آهستگي َء سان ڪجه چيائين‪ .‬ڇوڪري َء اول مون ڏانهن حقارت مان ڏٺو ۽ ِ‬
‫پيئي‪ .‬ڪريم اڳتي ايندي چيو‪” ،‬يار‪ ،‬سستي ڇڏ‪ ،‬اڳتي پڙه‪ ،‬يا بزنس ۾ له‪“.‬‬
‫”ٻئي ڪم مون کان نه ٿيندا‪“.‬‬
‫”ڇو؟“‬
‫االء‪“.‬‬
‫” ِ‬
‫”۽ جي ابو تنهنجو خرچ بند ڪري ڇڏي ته؟“‬
‫هن جي سوال ۾ ٺٺولي هئي‪ .‬کيس جواب نه ڏنم‪ ،‬نم جي سڪل پنن کي لتاڙيندو ٻاهر هليو ويس‪.‬‬
‫ڪريم‪ ،‬عزيز کان ننڍو آهي‪ .‬ٿوڻيون ٿنڀا ڏيئي بابا بي‪ .‬اِي ڪرايس‪ .‬انجنيئر ٿيو‪ .‬ٻه ٽي سال نوڪري ڪيائين‪ ،‬۽ ان عرصي‬
‫پوء نوڪري ڇڏي ڏنائين‪.‬‬ ‫۾ سيمنٽ جون ڳوڻيون ۽ لوه وڪڻي‪ ،‬۽ ٺيڪيدارن سان ٺهي خوب دولت هٿ ڪري ورتائين ۽ ِ‬
‫بابا درآمدي واپار جو ليسن وٺي ڏنس‪ .‬جنهن تي انگريزي دوائون گهرائي وڪڻندو آهي‪ .‬سچ پچ ته ڌنڌي جو ڏاڍو ڏان ُء اٿس‪.‬‬
‫ضرورت ۾ دوائون لڪائي ڇڏيندو آهي ۽ بليڪ ۾ وڪڻندو آهي‪ .‬اڄ لکين رپيا بينڪ ۾ اٿس‪.‬‬
‫پوء ڇا ڪيان؟ پڙهڻ منهنجي وس کان ٻاهر آهي‪ .‬بلڪل جڏو آهيان‪ .‬جيڪڏهن‬ ‫مون کي پڻ سمجه ۾ نٿو اچي ته بي‪ .‬اي کان ِ‬
‫حالتون سازگ ار نه هجن ها‪ ،‬ته هوند ميٽرڪ به نه ڪري سگهان ها‪ .‬ڪاليج سان ڪابه دلچسپي نه اٿم‪ .‬۽ نه آهيان رانديگر‬
‫االء ڪيئن افسانا ۽ ڪهاڻيون لکندا‬
‫۽ نه ئي بحث مباحثن ۾ ڳالهائي ڄاڻان‪ .‬خاص ڪري ڪلبن سان ته ازلي وير اٿم‪ .‬ماڻهو ِ‬
‫آهن‪ .‬مون کان ته ڪارڊ تي ٽي سٽون به نه لکجنديون آهن‪ .‬ڏسندو هئس ته منهنجا ڪاليجي اديب‪ ،‬ڪالس بدران ڪينٽين ۾‬
‫ويٺا هوندا هئا‪ .‬ڪتابن جي ڀري بغل ۾‪ ،‬وار وکريل‪ ،‬اکيون مصنوعي اداس‪ ،‬ڏاڙهي وڌيل‪ ،‬۽ ڪن ۾ سڙيل سگريٽن جا ٽوٽا‬
‫رکي پنهنجي اديب هئڻ جي ڇاپ هڻندا وتندا هئا‪ .‬چڱي خاصي ٽريجڊي َء جي ايڪٽنگ ڪري ڄاڻن‪ .‬سندن صورتون ڏسي‬
‫پوء يونيورسٽي َء ۾ قدم رکڻ تي دل نه ٿي تئيم‪.‬‬
‫مون ڪينٽين ۾ وڃڻ ئي ڇڏي ڏنو هو‪ .‬ڪاليج جي تلخ ۽ ٻسي تجربي کان ِ‬
‫شام جو گهر موٽيس ته امان وڏي واڪي پاڙيسري عورتن سان پئي ڳالهايو‪ .‬جيڪي خوشي ۽ غمي َء ۾ امان کي اڳڀرو‬
‫ڪنديون آهن‪ .‬جيستائين بابا کي خانبهادري َء جو لقب نه مليو هو ۽ نه ئي انگريز سرڪار طرفان کيس جاگير عطا ٿي هئي‪،‬‬
‫تيستائين امان کي اهڙي اهميت نه ملندي هئي‪ .‬اڄڪله پاڙي جا جهيڙا جهٽا‪ ،‬ڏيتي ليتي‪ ،‬شاديون‪ ،‬مڱڻا امان جي صالح سان‬
‫الء ٻه سنڌي اخبارون اسان جي گهر ۾ اينديون آهن‪ .‬ڏسندي ئي ڏسندي‪ ،‬سياست ۾ اهڙي ته ماهر ٿي‬‫ٿيندا آهن‪ .‬خاص امان ِ‬
‫ويئي آهي‪ ،‬جو گهر ۾ به ملڪي مسئلن تي ڳالهائيندي رهندي آهي‪.‬‬
‫عورتن کان جند ڇڏائي امان مون وٽ آئي‪ .‬چيائين‪” ،‬ابا‪ ،‬مان تنهنجي ما ُء آهيان‪ .‬مون کي نه ٻڌائيندين ته تون ڪرڻ ڇا ٿو‬
‫چاهين؟“‬
‫”ڪجه به نه‪“.‬‬
‫الء توکي ٻاهر موڪليون‪“.‬‬
‫اعلي تعليم ِ‬
‫ٰ‬ ‫”ائين ڪيئن ٿيندو! چئه ته‬
‫”مان ٻاهر نه ويندس‪“.‬‬
‫”ته آخر ڇا ڪندين؟“‬
‫”خدارا منهنجي جند ڇڏيو‪ .‬مان ڪجه نه ڪندس‪“.‬‬
‫”پي ُء جي عزت جو به خيال ڪونهي ئي!“‬
‫ان وقت مون امان کي جواب نه ڏنو‪ .‬خاموش رهيس‪ .‬رات جي ماني َء تي سڀ قهر آلود نگاهن سان مون کي گهوري رهيا‬
‫هئا‪ .‬بابا ٽماٽن جي سوپ مان چمچو ڀريندي چيو‪” ،‬آجو‪ ،‬تون ٻار ناهين‪ ،‬وڏي پي ُء جو پٽ آهين‪ .‬توکي وڏو ماڻهو ٿيڻو آهي‪“.‬‬
‫منهنجو ڪنڌ جهڪيل رهيو ۽ بابا ڳالهائيندو رهيو‪.‬‬
‫ڏيانء‪ ،‬لکين روپيا ڪمائيندين‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”بزنس ڪرين ته اڄ ئي پرڏيهي واپار جو ليسن وٺي‬
‫ڏيونء‪ .‬ريس ڪورس تي وڏن ماڻهن سان ملندو به‬
‫ِ‬ ‫امان پڻ وچ ۾ ڳالهايو‪” ،‬يا‪ ،‬جي چوين ته ڏه ٻارهن ريس جا گهوڙا وٺي‬
‫رهندين ۽ ڪمائيندين به خوب!“‬
‫مون آهستي آهستي ڪنڌ مٿي ڪيو‪ ،‬سڀني جا چهرا ڏٺم‪ .‬اکين مان ڄڻ شعال پئي نڪتن‪ .‬جواب کان جند ڇڏائڻ مشڪل ٿي‬
‫پيئي‪.‬‬
‫وراڻيم‪” ،‬مون کي زمين وٺي ڏيو‪“.‬‬
‫”خوب! واه جي ڳاله ڪئي اٿئي! مان سڀاڻي ئي براج جي زرخيز حصي ۾ توکي پنج سئو ايڪڙ االٽ ڪرائي ٿو ڏيان‪.‬‬
‫ملندء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫ڦٽيون چاندي اٿئي ۽ ڪڻڪ سون‪ .‬۽ ان ايراضي َء ۾ هاري به سستا‬
‫ڪريم چيو‪” ،‬اهڙي بهترين رٿ ته توکي اڳ ئي ٻڌائڻ گهربي هئي‪“.‬‬
‫مون آهستگي َء سان وراڻيو‪” ،‬مان زمينداري نه ڪندس‪“.‬‬
‫”اڙي هينئر جو چيئه ته توکي زمين خريدي ڏيئون؟“ عزيز ڪاوڙ منجهان چيو‪.‬‬
‫الء نه‪ “،‬جواب ڏنم‪” ،‬مون کي پنج ايڪڙ زمين وٺي ڏيو‪ ،‬مان پاڻ هر هالئيندس‪،‬‬
‫الء چيو هو‪ ،‬پنج سئو ايڪڙن ِ‬
‫”مون زمين ِ‬
‫مان هاري ٿيندس‪“.‬‬
‫”ڀوڪ‪ “،‬نجمه چيو‪ ،‬۽ چمچو سوپ جي پليٽ ۾ اڇالئي هلي ويئي‪ .‬بلقيس چيو‪” ،‬آجو دماغي مريض آهي‪“.‬‬
‫ڪريم رڙ ڪندي چيو‪” ،‬لعنت آهي اهڙي ڀا ُء تي جيڪو خانداني ترقي َء ۾ هٿ نه ونڊائي‪“.‬‬
‫”ڇا ته ڏينهن هئا!“ بابا پنهنجي سند ڏانهن ڏسندي چيو‪.‬‬
‫کانپوء سڄي ڪمري ۾ مان اڪيلو رهجي ويس‪.‬‬
‫ِ‬ ‫سڀ آهستي آهستي ڪرسين تان اٿندا ويا ۽ ٿوري دير‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:50 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫۾ هن ڄار‬
‫هن ڄار ۾‬

‫کير جهڙي انگريزياڻي ٽپ ڏيئي جيپ جي اڳين سيٽ تي علي َء جي ڀرسان چڙهي ويٺي‪ .‬علي َء منهن ورائي مون ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫اکين ۾ شرارت هئس‪ .‬چاٻي ڦيرائي جيپ جي مشين مان زوڪاٽ ڪڍيائين‪ .‬گير وجهي‪ ،‬اوچتو کاٻو پير ڪلچ تان کنيائين ته‬
‫جيپ سٽ ڏيئي حرڪت ۾ آئي‪ .‬علي مهارت سان اسٽيشن جي ٽانگن کان جيپ بچائيندو‪ ،‬روهڙي شهر ڏانهن ڦري ويو‪.‬‬
‫اسٽيشن روڊ جي الهي لهندي پڇيائين‪ ،‬ڪيئن ٿو ڀائين شيخ‪“.‬‬
‫”اڄ جهڙي رات جنت ۾ به نه گذاريندين‪“.‬‬
‫مون انگريزياڻي َء ڏانهن ڏسندي ٽهڪ ڏنو‪ .‬هن منهن ورائي مون ڏانهن ڏٺو‪ .‬سمجهائين ڪجه به نه‪ ،‬پر تڏهن به منهن تي‬
‫مرڪ مڙي آيس‪ .‬علي َء انگريزي َء ۾ ڪجه چيس‪ ،‬جنهن تي هن به ٽهڪ ڏنو‪ .‬ان ڏينهن زندگي َء ۾ پهريون دفعو ديسي ۽‬
‫واليتي ٽهڪ ۾ فرق محسوس ڪيم‪ .‬علي ساڻس ڳالهائيندو به رهيو ۽ هوشياري َء سان روهڙي َء جي سوڙهين سڙڪن تان‬
‫جيپ به هالئيندو رهيو‪.‬‬
‫علي به واه جو جوان مڙس آهي! سنڌي هجن ته اهڙا! حيدرآباد کان موٽندي روهڙي اسٽيشن تي انگريزياڻي َء کي ڏسڻ‬
‫پوء ير حيف آ اسان جي مڙسي َء تي‪“.‬‬
‫شرط چيو هئائين‪” ،‬شيخ‪ ،‬جي هن کي هٿ نه ڪيوسين‪ ،‬ته ِ‬
‫”وارو ڪر علي‪ .‬هي شڪار ماريئه ته ڄڻ ٻئي جهان کٽيئه‪“.‬‬
‫”تون اتي ئي ترس‪ ،‬مان اجهو ٿو ڪوڙڪي ۾ آڻيانس‪“.‬‬
‫ڪجانء علي‪ ،‬پليٽ فارم تي سپاهي ٿا گهمن‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”تڪڙ نه‬
‫”سپاهي پنهنجا سنگتي آهن‪ ،‬تون فڪر نه ڪر شيخ‪“.‬‬
‫سنڌي زميندارن وانگر فل سوٽ پائيندو آهيان‪ ،‬پر انگريزي َء جو اکر به نه ڄاڻان‪ ،‬مان اتي ئي ترسيس‪ .‬علي َء انگريزياڻي َء‬
‫ڏانهن وڌي ويو‪.‬‬
‫هو َء ڏاڪڻ وٽ سامان رکي ايندڙ ويندڙ سان ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي‪ .‬پر سنڌي سٻاجهڙا ڀال انگريزي َء مان‬
‫الء آسماني رنگ جو‬ ‫ڇا ڄاڻن! لڳس گهورڻ‪ .‬کيس الفي َء جهڙو ويڪرو‪ ،‬بنا ٻانهن چولو پيو هو‪ .‬وارن کي جائيتو رکڻ ِ‬
‫سنهڙو رومال ٻڌو هئائين‪ .‬پيرن ۾ چهنبائي کڙي َء سان چمپل هئس‪ .‬نيري َء چولي َء مان‪ ،‬جنهن جو نالو علي َء سئڪ ٻڌايو‬
‫هو‪ ،‬س ندس ڀريل پنيون اس ۾ جرڪي رهيون هيون‪ .‬لسيون لسيون بلوري ٻانهون چيله تي رکي بيٺي هئي‪ .‬کانئس وڌيڪ‬
‫ڀرپور ۽ سنگ مرمر جهڙي عورت مون اڳ ڪڏهن به نه ڏٺي هئي‪.‬‬
‫سنڌ آهي انبن‪ ،‬کارڪن ۽ ڦٽين جو ملڪ‪ ،‬هتي ست مهينا هلن جهوال‪ ،‬لڪ لهسائي ۽ بڊو باه لڳائي‪ .‬اسان جي عورتن مان‬
‫پوء ڀال ڪيئن اسان جي پنهنجين سنڌي عورتن ۾ اک ٻڏي!‬
‫بوء ۽ ڇيڻن جي ڌپ‪ِ .‬‬
‫اچي پگهر جي ِ‬
‫مان انگريز عورت جون ٽنگون گهوريندو رهيس ۽ مڇ مروڙيندو ريس‪ .‬مان سنڌ جو وڏو زميندار آهيان‪ .‬وڏي رهائي َء وارو‬
‫آهيان‪ ،‬ان ڪري مڇ به وڏي رکندو آهيان‪ .‬ٻه سنڌي انگريزياڻي َء کي گهوريندا‪ ،‬منهنجي ڀرسان اچي لنگهيا‪ .‬هڪ‬
‫چيو‪” ،‬بلي بلي‪ ،‬زائڦان آهي‪ ،‬ڪي انگريزي فلمن جي هيرائن!“‬
‫هو َء هئي به اهڙي؛ ناريل جي ڳر جهڙي‪ .‬خدا کيس جبلن جي برف جهڙو حسن ۽ رنگ روپ ڏنو هو‪ .‬کيس ڄڻ ته مالئي‬
‫مکڻ سان ٺاهيو هئائين‪ .‬سندس ڏورا ڏسي نصرپور جا پيڙا ياد آيم‪ .‬علي مڙسي نه ڪري ها‪ ،‬ته جيڪر سڄي عمر پڇتائيندو‬
‫رهان ها‪.‬‬
‫علي آهي دلير جوان‪ .‬ان سرڪاري کاتي ۾ نوڪري ڪندو آهي‪ ،‬جنهن جو ٻيو نالو هـذا من فضل ربي آهي‪ .‬شوقين مڙس‬
‫آهي‪ .‬مرن ۽ عورتن جي شڪار جو ماهر آهي‪ .‬مرن کي سڌو سنئون گولين سان ماريندو آهي‪ ،‬۽ عورتن کي اٽڪلن جي‬
‫بندوق ۾ دولت جا ڪارتوس ڀري ماريندو آهي‪ .‬دنيا جي ڪنهن به ملڪ ۽ ذات پات جي عورت نه ڇڏي اٿائين‪ .‬ان ڳاله تي‬
‫الء پيدا ٿيا آهيون‪‘.‬‬
‫فخر اٿس‪ .‬اڪثر چوندو آهي‪’ ،‬اسان سنڌي دنيا جي عورتن کي آزمائڻ ِ‬
‫پوء هٿ جي اشاري سان مون کي سڏ ڪيائين‪ .‬وک وڌايم‪ .‬رن جي چمڙي َء‬
‫علي ڪجه دير عورت سان ڳالهائيندو رهيو ۽ ِ‬
‫جو چلڪو ڏسي‪ ،‬دل جي چرٻي سيني ۾ رجندي محسوس ڪيم‪ .‬ويجهو وڃي پڇيومانس‪” ،‬گٿو آهين ڇا؟“‬
‫”اهڙي بددعا ته نه ڪر يار‪ “.‬علي َء وراڻيو‪” ،‬چئي ٿي‪ ،‬انگليڊ کان آئي آهي‪“.‬‬
‫”سنڌ گهمڻ؟“ حيرت مان پڇيم‪.‬‬
‫”ها‪ ،‬موهن جي دڙي جي تاريخ لکڻ آئي آهي‪“.‬‬
‫”چري ته ناهي؟ ڀال موهن جي دڙي ۾ ڇا رکيو آهي! ڊٺل شهر‪ ،‬ڀينگ‪ ،‬پڪ مغز خراب اٿس‪“.‬‬
‫” چئي ٿي‪ ،‬ته موهن جو دڙو دنيا جي قديم تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز رهيو آهي‪ ،‬ان ڪري کيس موهن جي دڙي سان انس‬
‫آهي‪“.‬‬
‫”رن کي پڪ سنڌ جي گرمي لڳي آهي‪“.‬‬
‫الء اسڪالر ملي اٿس‪“.‬‬
‫”نه يار‪ ،‬آڪسفورڊ يونيورسٽي َء مان خاص ان ڪم ِ‬
‫”انگريز ڀوڪ هميشه کان چريا‪ ،‬پيا ڀتر ٺڪر ميڙيندا‪“.‬‬
‫علي َء جواب نه ڏنو‪ .‬عورت سان ڳالهائيندو رهيو‪.‬‬
‫روهڙي َء جي اسٽيشن سنڌ جي سڀني اسٽيشنن کان وڏي آهي‪ .‬بيشمار مسافر لهن ۽ چڙهن‪ .‬جيڪي لٿا‪ ،‬اسان جي چؤگرد گڏ‬
‫ٿيندا ويا‪ .‬واڇ گودو هڻي وين‪ .‬غريب غربا هئا‪ .‬علي َء کين ڇڙٻ ڏني‪ :‬اڙي ٽرو‪ ،‬پري ٿيو‪ ،‬عمر ۾ عورت به نه ڏٺي اٿو‪،‬‬
‫پوء ٻن چئن پوليس وارن کي گهرائي‪ ،‬سنڌين کي پڳن وارا ڏنڊا‬
‫وڃو وڃي سکر ۾ انگريزي فلم جو شو ڏسي سڪ الهيو‪ِ .‬‬
‫کارايائين‪ .‬تڏهن وڃي ڪا پيه پري ٿي‪.‬‬
‫جڏهن خلق ٽڙي پکڙي ويئي‪ ،‬تڏهن علي َء چيو‪” ،‬شيخ‪ ،‬روڊ سان موهن جي دڙي تائين وڃڻ ٿي چاهي‪“.‬‬
‫پوء هٻڪين ڇو ٿو؟ تنهنجي جيپ تيار آهي نه‪ .‬نوڪرن ضرور آندي هوندي‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫”ها‪ ،‬ڏسين نٿو سامهون ڊرائيور بيٺو آهي‪“.‬‬
‫پوء چئينس ته اسان کيس ويران شهر ۾ پهچائينداسين‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫علي َء انگريزي َء ۾ ڪجه چيس‪ .‬هو َء ڪجه گهڙيون سوچيندي رهي‪ .‬مان سندس ياقوتي چپ ڏسي‪ ،‬جي‪ -‬بي منگهارام جا‬
‫کٽمٺڙا ياد ڪرڻ لڳس‪ .‬ٻه چار گهڙيون خاموش رهي‪ ،‬انگريزي َء ۾ ڪجه چيائين‪ ،‬ته علي َء جي منهن تي رونق ڦهلجي‬
‫الء تيار آهي‪ .‬اسان جا ٿورا مڃيا اٿائين‪“.‬‬
‫ويئي‪ .‬چيائين‪” ،‬شيخ هلڻ ِ‬
‫مون مولى جا لک شڪرانا بجا آندا‪ ،‬جو مرشد جي مهر سان مکڻ مالئي َء جهڙي انگريزياڻي اسان کي مال غنيمت ۾ ڏنائين‪.‬‬
‫مرشد سائين اهڙن ڪمن ۾ هميشه منهنجي مدد ڪئي آهي‪ .‬دل مان دعا نڪتي‪ .‬شل سدائين جيئن سنڌ جا مرشد سڳورا‪.‬‬
‫انگريزياڻي َء وٽ ڪپڙن لٽن جي پيٽين کان وڌيڪ ڪتاب ۽ نقشا هئا‪ .‬علي َء پنهنجن نوڪرن کي سامان کڻڻ ال ِء چيو‪.‬‬
‫نوڪر سامان مٿي تي رکي‪ ،‬اسان کان اڳڀرو هلڻ لڳا‪ .‬پليٽ فارم جي مٿان پل تان لنگهندي انگريزياڻي َء علي َء کان ڪجه‬
‫پڇيو‪ .‬جواب ۾ علي َء پنهنجو نالو‪ ،‬۽ سنڌ جو نالو کنيو‪ .‬ان مان سمجهيم ته هن پنهنجي سڃاڻپ ڪرائي هئي‪ .‬عورت سندس‬
‫نالو دهرائيندي علي ۽ محمد جا ناال کڻي ڪجه دير تائين ڳالهائيندي رهي‪ .‬جواب ۾ علي به چڱي دير ڳالهائيندو رهيو‪ .‬مون‬
‫کان رهيو نه ٿيو‪ .‬علي َء کان ٺونٺ هڻندي پڇيم‪” ،‬هي َء ڪافرياڻي هللا ۽ رسول جا ناال ٿي کڻي‪ ،‬اهو ڪم ٺهي ٿو؟“‬
‫پوء سندن وفات بعد هو خليفو ڇو نه ٿيو؟‬
‫علي َء وراڻيو‪” ،‬پڇيائين پئي ته حضرت علي حضرت ' جن جو سوٽ هو ته ِ‬
‫”مار! ڪافرياڻي َء کي اسالم جي واه جي ڄاڻ آهي‪“.‬‬
‫”مون وراڻيس ته اسالم جمهوريت جو حامي آهي‪“.‬‬
‫”واه جو جواب ڏنئيس‪“.‬‬
‫الء ٻه خونخوار جنگيون ڇو لڙيا هئا؟“‬
‫پوء حضرت علي ۽ امير معاويه خالفت ِ‬
‫”پر شيخ‪ ،‬رن به آڙيڪاپ آهي‪ .‬پڇيائين‪ ،‬ته ِ‬
‫”يار هي َء ته بال آهي‪ .‬شيطان جي زال آهي‪ “،‬مون حيران ٿيندي چيو‪” ،‬تو ڪهڙو جواب ڏنس‪“.‬‬
‫” ٻڌايومانس ته مسلمان مختلف حصن ۾ ورهايل آهن‪ ،‬جن مان هڪڙا آهن سني ۽ ٻيا شيعا‪ .‬مان ان موضوع تي نه‬
‫ڳالهائيندس‪“.‬‬
‫”شاباس!“‬
‫پوء توهان مسلمان ٻاهتر فرقن ۾ ڇو ورهايل آهيو؟“‬
‫ِ‬ ‫هڪدم پڇيائين‪” ،‬اسالم جيڪڏهن ايڪائي ٿو سيکاري ته‬
‫”تو ڇا وراڻيس؟“‬
‫”جواب ڏنومانس‪ ،‬اسان وٽ ان سوال جو جواب ڪونهي‪“.‬‬
‫مان علي َء سان ڳالهائي رهيو هوس ته هن مون ڏانهن اشارو ڪندي علي َء کان ڪجه پڇيو‪ .‬علي َء کيس جواب ڏيئي‪ ،‬مون‬
‫سان مخاطب ٿيو‪” ،‬تنهنجي باري ۾ پڇيائين ته ڪير آهي؟ ٻڌايومانس ته سنڌ جو مشهور زميندار آهين‪“.‬‬
‫”ٻي به ڪا ساراه ٻاراه ڪرينس ها‪“.‬‬
‫”چيومانس ته تون بيحد مهمان نواز آهين‪“.‬‬
‫”ٻيو ڪجه؟“‬
‫”هن رن کي اسان کان وڌيڪ سنڌ جي ڄاڻ آهي‪“.‬‬
‫”ڪيئن؟“‬
‫يورپ ۾ تاريخ جي شاگردن کي اهو ئي ٻڌايو ويو آهي‪ ،‬ته سنڌي مهمان نواز‪ ،‬رحمدل‪ ،‬سٻاجها ۽ امن پسند آهن‪“.‬‬
‫”ڀال پنهنجو نالو ٻڌايائين؟“‬
‫”ها‪ ،‬نالو اٿس مارگريٽ‪“.‬‬
‫ڳالهيون ڪندا‪ ،‬ڏاڪڻ لهي‪ ،‬جيپ وٽ پهتاسين‪ .‬نوڪرن سامان جيپ ۾ رکيو ۽ پري ٿي بيٺا‪ .‬علي َء نوڪرن ۽ ڊرائيور کي‬
‫الء اڳين سيٽ تي ويٺو‪ .‬مان پٺيان ويٺس ۽ مارگريٽ ٽپ ڏيئي علي َء جي‬
‫الء چيو ۽ پاڻ جيپ هالئڻ ِ‬‫ريل رستي سکر اچڻ ِ‬
‫ڀرسا ن ويهي رهي‪ .‬اسان جنهن وقت روهڙي شهر ۾ داخل ٿياسين‪ ،‬تنهن وقت سج آخري تجلو ڏيئي لينڊس ڊائونپل جي پويان‬
‫ٽٻي هڻي ويو‪ .‬علي مارگريٽ سان ڳالهائيندو به رهيو ۽ هوشياري َء سان روهڙي َء جي سوڙهين گهٽين مان جيپ به هالئيندو‬
‫رهيو‪.‬‬
‫هن پڇيو ٿي‪ ،‬۽ علي َء يا ته وراڻيو ٿي‪ ،‬يا انڪار ۾ ڪلها لوڏيائين پئي‪ .‬منهنجي پڇڻ تي علي َء وراڻيو‪” ،‬پڇي ٿي ته ساڳيو‬
‫شهر آهي نه‪ ،‬جتان نوجوان عربي جنرل لنگهيو هو‪“.‬‬
‫”عربي جنرل! هتان ته جرمن‪ -‬جپان واري جنگ جي ڏينهن ۾ انگريز سپاهي لنگهندا هئا‪“.‬‬
‫سوچيم‪ ،‬ڇوري ضرورت کان وڌيڪ پڙهيل آهي‪ ،‬تنهنڪري وڦلي ٿي‪ .‬ماٺ ميٺ ۾ چوسول ٽپي منسپل جي زبون عمارت‬
‫وٽان ٿيندا‪ ،‬بندر روڊ تي پهتاسين‪ .‬روهڙي َء جو بندر روڊ سنڌو َء جي ڪناري تي آهي ۽ سنڌو َء جي ٻئي ڪناري تي آهي‬
‫الء چيو‪ .‬علي َء هڪدم جيپ بيهاري ڇڏي‪.‬‬ ‫سکر‪ .‬جڏهن حاجنا شاه پير وٽ جيپ پهتي‪ ،‬ته هن علي َء کي جيپ بيهارڻ ِ‬
‫مارگريٽ پنهنجن نق شن مان هڪ نقشو ڪڍيو ۽ بايونٽ تي وڇائي غور سان جاچڻ لڳي‪ .‬نقشي تي هڪ هنڌ ڳاڙهي پينسل‬
‫سان منڌيئڙو هڻندي‪ ،‬اورنگزيب ۽ دارا جا ناال کڻندي ڪجه چئي ويئي‪ .‬علي َء کان پڇيم‪ ،‬ته هن وراڻيو‪” ،‬بکر جي قلعي نالي‬
‫چئي ٿي‪ ،‬ته هي اهو قلعو آهي‪ ،‬جنهن ۾ اورنگزيب پنهنجي وڏي ڀا ُء دارا کي سوگهو ڪري‪ ،‬سندس کاڌي پيتي جا سمورا‬
‫رستا بند ڪري ڇڏيا هئا‪“.‬‬
‫”رن چري آهي‪“.‬‬
‫”يا اسان کي چريو ڪندي‪“.‬‬
‫” اهڙو واقعو اسان جي سامهون ته نه ٿيو هو‪ ،‬باقي بکر جي قلعي ۾ شاه صدرالدين جي قبر آهي‪ ،‬جتي الهور ۽ ڪراچي َء‬
‫جون فسٽ ڪالس ڪڃريون نچڻ ۽ ڳائڻ اينديون آهن‪“.‬‬
‫علي ۽ مان ايندڙ رات جي تات ۾ هئاسين‪ .‬هو َء پنهنجي ڪم ۾ رڌل هئي‪ .‬ڪڏهن نقشي تي ڳاڙها نشان هنيائين پئي‪ ،‬۽ ڪڏهن‬
‫کانپوء‪ ،‬جڏهن سانجهي َء جا پاڇا هر طرف ڦهلجڻ لڳا‪ ،‬تڏهن هن نقشا‬
‫ِ‬ ‫پنهنجي ڊائري َء ۾ نوٽ لکيائين ٿي‪ .‬چڱي دير لکڻ‬
‫ويڙهيا‪ ،‬ڊائري بند ڪئي ۽ موٽي اچي جيپ ۾ چڙهي ويٺي‪.‬‬
 ‫اسان اڳتي وڌياسين‪.‬‬
‫علي َء جيپ جو رخ پل واري سڙڪ ڏانهن نه ڦيرايو ۽ سڌو بندر روڊ ورتائين‪ .‬ناڪي کان ٿيندا‪ ،‬سيشن وٽان لنگهي‪ ،‬ستين‬
‫جي آستان وٽ پهتاسين‪ .‬علي َء مارگريٽ کي انگريزي َء ۾ ڪجه ٻڌايو‪ .‬جيڪي ڪجه علي َء ٻڌايس‪ ،‬ٻڌي اکين ۾ حيرت تري‬
‫آيس‪ .‬پنهنجي ڪئميرا ۾ بلب اٽڪائي‪ ،‬ستين جي آستان جا ٻه چار فوٽا ڪڍيائين‪ .‬علي َء کان پڇيم ته ڇا ٻڌائيسين؟ هن وراڻيو‪،‬‬
‫الء‬
‫”ٻڌايومانس ته هي آستان انهن پاڪ دامن بيبين جو آخري آرام گاه آهي‪ ،‬جن هڪ بدنيت ڪافر جي هٿ چراند کان بچڻ ِ‬
‫الء دعا گهري هئي‪ .‬خدا سندن عرض اگهايو‪ .‬جبل ڏري پيو ۽ نيڪ بيبيون‬ ‫خدا کان پنهنجي عزت ۽ عصمت جي حفاظت ِ‬
‫اتي ئي دفن ٿي ويون‪“.‬‬
‫”بيشڪ‪ ،‬بيبين جي عزت هللا کي پياري آهي‪ .‬سبحان هللا‪“.‬‬
‫مارگريٽ فوٽو ڪڍي چڪي ته علي اڳتي هليو‪ .‬ستين جي آستان کان وٺي سکر بيراج تائين سڙڪ جي هڪ پاسي انبن ۽‬
‫کارڪن جا باغ آهن ۽ ٻئي پاسي سنڌو‪ .‬سنڌو َء جي پرئين پاسي سکر آهي‪ .‬ستين جي آستان وٽان ڦري‪ ،‬بيراج جو رخ‬
‫ڪيوسين‪ .‬هر طرف ذري گهٽ اونداه ڦهلجي چڪي هئي‪ .‬سامهون سکر جي بندر ۽ گهرن جون بتيون روشن ٿي چڪيون‬
‫هيون‪ .‬روشني َء جا ڪرڻا رنگا رنگي قطارن ۾ سنڌو َء جي لهرن تان موٽ کائي رهيا هئا‪ .‬علي َء کي چيم‪” ،‬انگريزياڻي َء کي‬
‫سامهون وارو نظارو ڏيکار‪ .‬ڀل ڏسي ته اسان جي سنڌ ڪهڙي نه سهڻي آهي‪ .‬اجايو موهن جي دڙي ۾ ڌڪا کائڻ مان ڇا‬
‫ورندس!“‬
‫علي مارگريٽ کي ڪجه چيو‪ .‬هن منهن ورائي مون ڏانهن ڏٺو‪ .‬ٿورو مرڪيائين‪ .‬سکر ڏانهن ڏسي علي َء کي ڪجه چيائين‪.‬‬
‫علي َء ترجمو ڪندي چيو‪” ،‬چئي ٿي جهڙي سونهن سنڌ جي ٻڌي هيم‪ ،‬تهڙي ڏٺم‪“.‬‬
‫”ٻيو ڪجه به چيائين ڇا؟“‬
‫”چيائين ته توهان سنڌي ڏاڍا رحمدل ۽ مهمان نواز آهيو‪“.‬‬
‫مون ايندڙ ٽهڪ کي نڙي َء ۾ ئي روڪي ڇڏيو‪.‬‬
‫مارگريٽ سکر بيراج ڏانهن اشارو ڪندي علي َء کان ڪجه پڇيو‪ .‬علي سندس سوالن جا جواب ڏيندو رهيو‪ .‬جڏهن بيراج‬
‫الء چيو‪ .‬علي َء جيپ بيهاري ڇڏي‪ .‬هو َء ٽپ ڏيئي هيٺ لٿي ۽ بيراج جي‬
‫جي اڌ وٽ پهتاسين ته هن علي َء کي جيپ بيهارڻ ِ‬
‫ٻني تي ٻانهون رکي مهراڻ جي مستي ڏسڻ لڳي‪ .‬پاڻي لوهي درن سان وڙهندو جهڙندو‪ ،‬لڙڪندو اڳتي ڌوڪيندي پئي ويو‪.‬‬
‫پوء جڏهن جيپ ۾ اچي ويٺا‪،‬‬
‫علي وڃي سندس ڀر ۾ بيٺو‪ .‬مان جيپ ۾ ئي ويٺو رهيس‪ .‬ٻئي ڄڻا ڳالهائيندا رهيا‪ .‬ڪجه دير کان ِ‬
‫تڏهن علي َء کي چيم‪” ،‬اڙي ڀاڙي‪ ،‬متان دغا ڪئي اٿئي‪“.‬‬
‫دلجاء ڪر شيخ‪ “.‬علي َء وراڻيو‪” ،‬ونڊي ورهائي کائينداسين‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”‬
‫”ڏاڍو سياڻو آهين‪ ،‬علي‪“.‬‬
‫جيپ جڏهن بيراج کان نڪري سکر شهر جو رخ ڪيو‪ ،‬تڏهن علي َء کان پڇيم‪” ،‬ڪهڙيون ڳالهيون پئي ڪيئه هن سان‪“.‬‬
‫”ڇوري َء جو مغز خراب آهي يار‪ .‬چيائين پئي ته سنڌو ندي َء ۾ هماليه جي برف جو رجيل پاڻي آهي‪ .‬جيئن هماليه بلند آهي‪،‬‬
‫تيئن سنڌين جا اخالق به بلند آهن‪“.‬‬
‫اسان ٻنهي هڪ ٻئي ڏانهن مرڪي نهاريو‪.‬‬
‫علي َء پڇيو‪” ،‬تنهنجي اوطاق ته واندي هوندي نه؟“‬
‫”ها‪ ،‬واندي هوندي‪“.‬‬
‫”ڪو ڪامورو ترسيل ته نه هوندو؟“‬
‫”نه بابا نه‪ ،‬سڀ ٻاهر ويل آهن‪“.‬‬
‫کانپوء مون کي چيو‪” ،‬تڪڙ چڱي نه هئي‪ .‬زوري َء رات رهايونس ها ته گوڙ ڪري‬
‫ِ‬ ‫علي َء چڱي َء دير هن سان ڳالهائڻ‬
‫ها‪“.‬‬
‫پوء ڪيئن رات رهڻ تي راضي ڪئيسين؟“‬
‫” ِ‬
‫الء تيار آهيون‪ .‬ورنه‬
‫”چيومانس ته موهن جي دڙي ڏانهن ويندڙ سڙڪ تي رات جو ڦر ٿيندي آهي‪ .‬چاهين ته اسان هلڻ ِ‬
‫الء حاضر آهي‪“.‬‬
‫شيخ جي اوطاق رات گذارڻ ِ‬
‫”واه جو اٽڪلي آهين‪ ،‬علي‪ ،‬ير توکي ته ڪو وڏو عملدار هئڻ گهربو هو‪“.‬‬
‫”هاڻي ڪنهن کان گهٽ آهيون ڇا؟“‬
‫علي شهر ۾ اندر نه هليو‪ ،‬بيراج ڪالوني َء مان ڦري شڪارپور روڊ ورتائين‪.‬‬
‫ڀرڪڻ کان اورتي منهنجي زمين ۽ اوطاق آهي‪ .‬تر جا وڏا وڏا عملدار منهنجي اوطاق تي رات ملهائيندا آهن‪ .‬تنهن ڪري‬
‫صوبيدار سپاهي سڀ اسان سان ٺهيل آهن‪ .‬اوطاق ۾ ڪنهن به قسم جو ڊپ ڊا ُء ڪونهي‪.‬‬
‫علي َء جيپ آڻي اوطاق جي در ٻاهران بيهاري‪ .‬نوڪر چاڪر ڊوڙندا آيا‪ .‬مون سليمان کي ان ئي وقت ڪباب ۽ چاپون آڻڻ‬
‫الء چيم‪ .‬ڀنگ ڇوري َء کي به پيئارڻي هئي‪ ،‬تنهن ڪري ڀنگ ۾ ڦوٽا‪،‬‬
‫الء سکر روانو ڪيو‪ .‬مٺي شيدي َء کي ڀنگ گهوٽڻ ِ‬‫ِ‬
‫خس خس باداميون ۽ مصري به وجهرايم‪ .‬علي جيپ مان سامان الهرائي رهيو هو‪ .‬مان اوطاق ۾ گهڙي ويس‪ .‬پويون‬
‫الء ٺهرايل آهي‪ ،‬تنهن ۾ صفائي ڪرائي‪ ،‬پيٽروميڪس بتي ٻارائي ٻاهر آيس‪ .‬علي ۽‬
‫ڪمرو‪ ،‬جيڪو خاص اهڙن موقعن ِ‬
‫ڇوري َء کي ساڻ وٺي اندر ويس‪ .‬ڪمري ۾ سنڌي سامان ڏسي‪ ،‬مارگريٽ جي دلچسپي وڌي ويئي‪ .‬پلنگ ڪشمور جي ماهر‬
‫واڍي ٺاهيو آهي‪ .‬جنڊي َء جون ڪرسيون ۽ ڊريسنگ ٽيبل ڏسي‪ ،‬هن علي َء کي انگريزي َء ۾ ڪجه چيو‪ .‬علي َء مون کان‬
‫پڇيو‪” ،‬هن جنڊي َء جي ڪرسي َء جي قيمت ٿي پڇي‪“.‬‬
‫”پنجويهين جي آهي‪“.‬‬
‫علي َء کيس قيمت ٻڌائي‪ .‬حيرت مان ڄڻ ڇرڪ ڀريائين‪ .‬ڪجه چيائين‪ ،‬علي َء ٻڌايو‪” ،‬چئي ٿي ته توهان وٽ آرٽ جو قدر ڪونهي‪“.‬‬
‫”ٻڌائينس ته اسان وٽ آرٽسٽ ئي ڪونهن‪ .‬هجن ها ته قبرستان جي خاڪ اڏائن ها‪“.‬‬
‫اتي ئي بيٺا هئاسين ته مٺو شيدي ڀنگ جو جڳ ۽ ٽي گالس کڻي آيو‪ .‬پهريون گالس ڀري مارگريٽ کي ڏنوسين‪ .‬مٺاڻ ۽ ٿڌاڻ‬
‫ڪري پيئندي ويئي‪ .‬اڌ گالس پي‪ ،‬علي َء کان ڪجه پڇيائين‪.‬‬
‫”پڇي ٿي ته هي لذيذ شربت ڇاجو ٺهيل آهي‪“.‬‬
‫”ٻڌائينس ته هي َء درويشن جي ٻوٽي آهي‪“.‬‬
‫علي َء کيس ٻڌايو‪.‬‬
‫پوء سليمان ڪباب ۽ چاپون کڻي آيو‪ .‬کائڻ جو مال‬
‫هن کي ڀنگ پيئاري اسان ٻاهر آياسين‪ .‬هو َء ٻاهر نه آئي‪ .‬ٿوري دير کان ِ‬
‫۽ ڀنگ جو ٻيو جڳ ڀرائي وري اندر وياسين‪ .‬هو َء پنهنجي ڊائري َء ۾ ڪجه لکي رهي هئي‪ .‬سامان ٽيبل تي رکائي‪ ،‬کيس سڏ‬
‫ڪيوسين‪ .‬هو َء آئي ۽ ڪرسي سوري ميز جي پاسي کلي ٿي ويٺي‪ .‬علي َء ڪبابن جي ٿالهي ڏانهنس وڌائي‪ .‬هن ڪباب جو‬
‫ٽڪر وات ۾ وجهي‪ ،‬ڀنگ جو ڍڪ ڀريو‪ .‬اکيون ڳاڙهيون هئس‪ .‬پهرئين گالس جو اثر ظاهر ٿي رهيو هو‪ .‬علي َء کي ڪجه‬
‫چيائين‪.‬‬
‫علي مون سان مخاطب ٿيو‪” ،‬ڀنگ لڳي اٿس‪ .‬سمجهي ٿي سفر‬
‫آهيس‪“.‬‬ ‫رهي‬ ‫ٿي‬ ‫محسوس‬ ‫ڦيري‬ ‫۾‬ ‫مٿي‬ ‫ڪري‬ ‫ٿڪ‬ ‫جي‬
‫”ايتري ۾ ڍيري ٿيڻ نه ڏجانس‪ ،‬ڳالهائيندو رهينس‪“.‬‬
‫علي ساڻس ڳالهائڻ لڳو ۽ گفتگو جو ترجمو مون کي ٻڌائيندو ويو‪ .‬چيائين‪” ،‬مڱيل آهي‪ ،‬سندس مڱيندو ٺونشيباز آهي‪“.‬‬
‫”ٺونشيباز!“‬
‫”ها‪ Boxer ،‬آهي‪ .‬هڪٻئي کي ڏاڍو چاهيندا آهن‪“.‬‬
‫”ٺونشيباز سان عشق ڪندي آهي؟“‬
‫”ها‪ ،‬سندس مڱيندي جو سينو ٻائيتاليه انچ ويڪرو‪ ،‬قد ساڍا ڇه فوٽ ۽ ٻانهن جو ڏورو سورهن انچ آهي‪“.‬‬
‫”ماڻهو آهي يا راڪاس‪“.‬‬
‫”راڪاس ٿو ڀانئجي‪“.‬‬
 ‫”اِجهو هت اچي ته نه نڪرندو؟“‬
‫علي َء کان ٽهڪ نڪرير ويو‪” .‬راڪاس انگلينڊ ۾ ٺونشيبازي ڪندو هوندو‪ ،‬سندس پري اسان وٽ آهي‪“.‬‬
‫”ٻيو ڇا چيائين؟“‬
‫الء کيس‬
‫”سندس مڱيندي کيس آفريڪا وڃڻ جي اجازت نه ڏني هئي‪ ،‬ڇو جو اتي جهنگلي ۽ وحشي رهندا آهن ۽ سنڌ ِ‬
‫خوشي َء سان موڪل ڏنائين‪“.‬‬
‫پوء نه علي َء ڳالهايو‪ ،‬نه مون‪ .‬هو َء ڪباب به کائيندي رهي ۽ ڀنگ جا ڍڪ به ڀريندي رهي‪ .‬ڪباب‬
‫ايترو ڪجه ٻڌڻ کان ِ‬
‫الء هو ڀنگ جا ٻه گالس پي ويئي‪ .‬خالي گالس ميز‬ ‫لذيذ هئا‪ .‬مرچ به منجهن سرس هئا‪ ،‬تنهن ڪري زبان ۽ وات کي ٺارڻ ِ‬
‫تي رکي‪ ،‬هو َء پنهنجي پلنگ تي وڃي ليٽي‪ .‬پرس مان هڪ گوري ڪڍي ڦڪيائين‪ .‬علي َء کانئس گوري َء جي باري ۾ پڇيو‪.‬‬
‫هو َء جواب ڏيئي‪ ،‬ڀت ڏانهن منهن ڪري ليٽي پئي‪ .‬علي َء چيو‪” ،‬چئي ٿي ته ٿڪ سبب مٿي ۾ ڦيري محسوس ڪري رهي‬
‫آهيان‪“.‬‬
‫اسان ٻنهي مرڪيو‪.‬‬
‫اتان اٿياسين‪ .‬چيم‪” ،‬ڀنگ گهڻن جي ڀينگ ڪئي آهي‪ ،‬پر آهي درويشن جي ٻوٽي‪“.‬‬
‫ورانڊي ۾ پهتاسين ته علي َء چيو‪” ،‬شيخ ڀال ڪر بسم هللا‪“.‬‬
‫”اهڙي ڪا ٻي ڳاله‪“.‬‬
‫الء وڌيم‪ .‬اللٽين جي‬
‫اسان ٻنهي ڪپڙا الهي ڪلي َء تي ٽنگيا‪ .‬هڪ ٻئي ڏانهن ڏٺوسين‪ .‬پڌر واري دري بند ڪرڻ ِ‬
‫ميرانجهڙي روشني َء ۾ ڏٺم ته دري َء ٻاهران هڪ بکايل ڪتو منهنجي چوزي کي چٻاڙي رهيو هو‪ .‬منهنجين اکين ۾ رت‬
‫لهي آيو‪ .‬اتان ئي مٺي شيدي کي رڙ ڪيم‪” .‬اڙي شيدي‪ ،‬بدبخت‪ .‬ڪتي جي ايڏي مجال جو منهنجي چوزي کي ماري! اڙي‬
‫هڻينس بندوق ۽ اڦٽ ماري وجهينس‪“.‬‬
‫الء ڊوڙ پاتي‪.‬‬
‫شيدي َء بندوق کڻڻ ِ‬
‫اسان ٻئي رن جي ڪوٺي َء ڏانهن وڌياسين‪ .‬در وٽ پهتاسين ته علي َء چيو‪” ،‬شيخ‪ ،‬وارو ڪر‪ .‬وڌي وڃي ٻک وجهينس‪“.‬‬
‫مان در جي وچ وڃي بيٺس‪ .‬علي اوٽ ٿي بيٺو‪ .‬مون وک اڃا مس وڌائي جو خاموش فضا ۾ ڪارتوس ڇٽڻ جا ٻه آواز ٿيا‪ .‬هو َء‬
‫ڇرڪ ماري اٿي ويٺي‪ .‬اکيون مهٽيندي در ڏانهن ڏٺائين‪ .‬مون تي نظر پيس‪ ،‬ته ذري گهٽ کانئس رڙ نڪري ويئي‪ .‬هو َء پلنگ تي ڀت‬
‫ڏانهن سرڪندي ويئي‪ .‬ڪاوڙيل لهجي ۾ ڪجه چوڻ لڳي‪ .‬ڪجه به سمجهي نه سگهيس‪ .‬پر محسوس ڪيم ته هو َء سنڌ تي ڇوه‬
‫ڇنڊي رهي هئي‪ .‬علي َء کي سڏ ڪيم علي به منهنجي پاسي ۾ اچي بيٺو‪ .‬علي َء کي به ساڳئي حال ۾ ڏسي رن کان دانهن نڪري ويئي‪.‬‬
‫علي َء کان پڇيم‪” ،‬اسان سنڌي آهيون‪ ،‬گاريون برداشت نه ڪندا آهيون‪ .‬رن گاريون ٿي ڏئي ڇا؟“‬
‫علي وراڻيو‪” ،‬پنهنجن پروفيسرن ۽ ڪتابن کي گاريون ٿي ڏئي‪“.‬‬
‫رن ڏانهن وڌندي چيم‪” ،‬ٻڌائينس ڇو نه ٿو علي‪ ،‬ته هي َء سنڌ‪ ،‬موهن جو دڙو ناهي‪“.‬‬
‫هو َء هيسيل هرڻي َء وانگر ڪنبڻ لڳي‪ .‬ڊنل ڊنل نگاهن سان مون ڏانهن ڏسڻ لڳي‪ .‬اوچتو‪ ،‬ڇالنگ ماري وڃي سوگهو‬
‫ڪيومانس‪.‬‬
 ‫دل جي دنيا‬

‫پوء ٺونٺ هڻندي راجا کان پڇيو‪” ،‬مجنون به ڪنهن آفيس ۾ ڪالرڪ هو‬
‫ڏاند اول ڀت تي ٽنگيل پراڻي گهڙيال ڏانهن ڏٺو ۽ ِ‬
‫ڇا؟“‬
‫”انهن ڏينهن ۾ آفيسون نه‪ ،‬گهوڙن جا تنبيال هوندا هئا‪ “.‬راجا مون ڏانهن ڏسندي وراڻيو‪.‬‬
‫پوء‬
‫”مجنون َء زندگي َء ۾ فقط هڪ گهوڙو ڏٺو ۽ تنهن کي به هاٿي سمجهي ڏڪي ويو هو‪ “،‬ڏاند ڳالهائيندو رهيو‪” ،‬۽ ِ‬
‫ليلي بدران گهوڙ نظر ايندو هو‪“.‬‬
‫ڪيترين راتين تائين مجنون َء کي خواب ۾ ٰ‬
‫”ٺيڪ ٿو چوين ڏاند‪ “،‬راجا جواب ڏنس‪” ،‬مجنون ذات جو جت هو ۽ اٺن اڳيان اگربتيون ٻاريندو هو‪“.‬‬
‫مون فائيلن جي چٻن ڦڏن لفظن تان نظرون هٽائي ڏاند ۽ راجا ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫”تنهنجي ڳاله ناهي‪ “،‬ڏاند چيو‪” ،‬تون جديد آهين‪ ،‬اسين قديم مجنون َء جي باري ۾ ڳالهائي رهيا آهيون‪“.‬‬
‫”واهيات آهيو‪ “،‬جڪ کائيندي چيم‪.‬‬
‫”شٽ – اپ‪ “،‬ڏاند گهٽيل آواز ۾ دڙڪو ڏنو ۽ کيسي مان ڦڻي ڪڍي وار منهن ۾ وجهي ڇڏيائين‪.‬‬
‫هيڊ ڪالرڪ اسان ٽنهي ڏانهن گهور ڪري نهاريو ۽ کنگهي نڙي صاف ڪيائين‪ .‬اسان ٽنهي نظرون فائيلن تي کپائي‬
‫ڇڏيون‪.‬‬
‫مون پراڻي گهڙيال ڏانهن ڏٺو‪ .‬پنجن ۾ ٽيويه منٽ باقي هئا‪ .‬اسان کي پنجين لڳي آفيس مان موڪل ملندي هئي‪ .‬جنهن ڏينهن‬
‫منهنجو تمنا سان پروگرام هوندو هو‪ ،‬تنهن ڏينهن شام جا پنج مون کان پنج ڪوه پري ٿي ويندا هئا‪ .‬اِهي پويان ڪجه منٽ‬
‫ڪالڪ ٿي پوندا هئا‪ .‬ڪالڪ ڏينهن ۾‪ ،‬ڏينهن هفتن ۾‪ ،‬هفتا مهينن ۾ ۽ مهينا سالن ۾ بدلجي ويندا هئا‪.‬‬
‫منهنجون نظرون گهڙيال جي پينڊيولم تي کتل هيون‪ .‬ڪانٽا هڪ هنڌ بيٺل ڀانيم‪ .‬دل چاهيو ته سڀني کان اک بچائي ننڍو‬
‫ڪانٽو پنجن تي وڏو ڪانٽو ٻارهن تي بيهاري ڇڏيان‪ .‬پنهنجي ان احمقاڻي خيال تي دل ئي دل ۾ کلي ويٺس‪ .‬شايد هڪ اداس‬
‫الء کيڏي‪ ،‬موٽي ويئي هئي‪.‬‬
‫۽ ڦڪي مرڪ منهنجي منهن تي کن ِ‬
‫”گڊ‪ -‬لڪ‪ “،‬ڏاند منهنجو خيال پاڻ ڏانهن ڇڪايو‪ .‬مان ساڻس اک مالئي نه سگهيس‪.‬‬
‫راجا چيو‪” ،‬ڇڏينس ڏاند‪ ،‬ويچارو شرمائي ٿو‪“.‬‬
‫”نيور مائينڊ‪ “،‬ڏاند وراڻيو‪” ،‬اڃان نئون آهي‪ .‬ٺهي ويندو‪“.‬‬
‫مون کين جواب نه ڏنو ۽ خاموش رهيس‪ .‬بيحد پريشان هوس‪ .‬ڏاند ۽ راجا جا چرچا زهر پئي لڳم‪.‬‬
‫ڏاند ۽ راجا مون سان بناسپتي گيه جي ڪارخاني ۾ ڪالرڪ هئا‪ .‬ڏاند بندرو ۽ ٿلهو هو‪ .‬ان ڪري پاڻ کي مشڪرو‬
‫سمجهندو ه و‪ .‬هر ڪو کيس ڏاند سڏيندو هو‪ .‬سندس اصلي نالي جي گهڻن کي خبر نه هئي‪ .‬راجا جي اصلي نالي جي سڌ‪،‬‬
‫سواء ڏاند ۽ مون کان‪ ،‬ٻين ٿورن کي هئي‪ ،‬هو روسي ڪتاب پڙهندو ۽ آمريڪي اداڪارن جا فوٽا گڏ ڪندو هو‪ .‬اسان ٽنهي‬
‫ِ‬
‫کي هڪ وڏي ٽيبل مليل هئي‪ ،‬جنهن جو هڪ پاسو ڀت سان لڳل هو ۽ باقي ٽن پاسن کان اسان ٽيئي ويهندا هئاسين‪ .‬هيڊ‬
‫ڪالرڪ جي نظر بچائي‪ ،‬سڄو سڄو ڏينهن هڪ ٻئي سان چرچا ۽ هڪ ٻئي تي ٺٺوليون ڪندا هئاسين‪.‬‬
‫پر ان ڏينهن‪ ،‬مون ڏاند ۽ راجا جي ٺٺولين جو جواب نه ڏنو‪ .‬خاموش رهيس‪ .‬صبح کان پريشان هوس‪.‬‬
‫صبح جو اخبار ۾ ڪراس ورڊ معمي جو حل ڏسي منهنجي دل ڊڄي پئي هئي‪ .‬اميدون نااميدي َء جي غمناڪ اونده ۾‬
‫ڀنواٽيون کائڻ لڳيون هيون‪ .‬حسرتون واري َء جي دڙي هيٺان دفن ٿي ويون‪.‬‬
‫هڪ ڏينهن اڳ‪ ،‬شام جو‪ ،‬جڏهن ڪراس ورڊ معمي جو حل ڀري‪ ،‬اسپينسر جي دٻي ۾ وجهي‪ ،‬هوٽل فاروق جي فيملي ورم ۾‬
‫اچي ويٺا هئاسين‪ ،‬تڏهن تمنا پڇيو هو‪’ ،‬شامو‪ ،‬جيڪڏهن هن دفعي صحيح حل تي اسان کي هڪ لک رپيا ملن ته ڇا‬
‫ڪنداسين؟“‬
‫الء اسان جون نگاهون ملي‪ ،‬ڌار ٿي ويون هيون‪ .‬مون ته سندس‬‫جواب ڏيڻ کان اڳ مون تمنا جي اکين ۾ نهاريو هو‪ .‬کن ِ‬
‫نرم‪ ،‬نازڪ ۽ سهڻين آڱرين تي پنهنجو هٿ رکي ڇڏيو هو‪ .‬هن ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو هو ۽ ٻئي هٿ جون آڱريون ساسر جي‬
‫ڪني َء تي ڦيرائڻ لڳي هئي‪.‬‬
‫آهستي‪ ،‬جهيڻي آواز سان‪ ،‬مون دل جي گهراين مان ڳالهايو هو ته‪’ ،‬سڀ کان اول اسان شادي ڪنداسين‪ ،‬تمنا‪‘.‬‬
‫هو َء شرمائجي ويئي هئي ۽ پنهنجون آڱريون منهنجي هٿ هيٺان کسڪائي ويئي هئي‪.‬‬
‫’مون سان شادي ڪندين َء نه‪ ،‬تمنا‪ ‘.‬مون بيوقوفن وانگر تمنا جي بيحد حسين منهن ۾ نهاريندي پڇيو هو‪.‬‬
‫جواب ۾ هن ڊگهيون پنبڻيون مٿي ڪري پنهنجون نگاهون منهنجن نگاهن سان مالئي ڇڏيون هيون‪ .‬مون پنهنجي دل کي‬
‫ٽائيپ جي ربن وانگر گول دائري ۾ چڪر کائيندي محسوس ڪيو هو‪.‬‬
‫”چئه تمنا‪ “،‬مون ٻئي ٻانهون ٽيبل تي رکندي کانئس پڇيو هو‪’ ،‬هن دفعي صحيح حل نڪتو ته مون سان شادي ڪندين َء نه؟“‬
‫تمنا جا ڳل ڳاڙها ٿي ويا هئا‪ .‬حيا َء کان ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيو هئائين‪.‬‬
‫”سچ تمنا؟“‬
‫”هون‪“.‬‬
‫پوء اسان جو پنهنجو گهر هوندو تمنا‪.‬‬
‫”اوه تمنا‪ “،‬مون تمنا جو نازڪ هٿ پنهنجي ٻنهي هٿن ۾ لڪائي ڇڏيو هو‪ .‬چيو هوم‪ِ ’ ،‬‬
‫تنهنجون ۽ منهنجون ڀينرون ۽ منهنجا ڀائر خيراتي اسڪولن بدران پرائيويٽ ۽ پبلڪ اسڪولن ۾ پڙهندا‪ .‬منهنجي ما ُء‬
‫ميونسپالٽي َء جي مفتي شفاخاني جي ڳاڙهي دوا بدران ڪنهن مشهور ڊاڪٽر کان عالج ڪرائيندي‪‘.‬‬
‫”۽ شامو‪ “،‬تمنا منهنجي ڳاله اڌ ۾ ڪپيندي چيو هو‪’ ،‬اسان ٻئي هي َء واهيات نوڪري ڇڏي ڏينداسين‪‘.‬‬
‫”ها تمنا‪ .‬نه مون کي ڊپٽي َء جي ڇڙٻ سهڻي پوندي‪ ،‬نه توکي ئي ڪو مشڪوڪ نگاهن سان ڏسي سگهندو‪“.‬‬
‫”پر ائين ته لک رپيا هڪ سال ۾ کپي ويندا‪“.‬‬
‫”اسان بزنس به ته ڪنداسين‪“.‬‬
‫”ڪهڙو؟“‬
‫مان سوچ ۾ پئجي ويو هوس‪ .‬ڪپه ۽ ڪڻڪ جي واپار کان وٺي سون جي سمگلنگ تائين هڪ هڪ ڌنڌو منهنجي ذهن ۾‬
‫اچي‪ ،‬موٽي ويو‪.‬‬
‫ٻڌايانء؟“ تمنا پڇيو هو‪.‬‬
‫ِ‬ ‫”مان‬
‫ٻڌاء‪“.‬‬
‫” ِ‬
‫”اسان هڪ ڊاٽسن ڪار وٺنداسين‪“.‬‬
‫”ڊاٽسن ڇو؟“ مون هڪدم وراڻيو هو‪” .‬اسين شيورليٽ‪ ،‬امپاال يا مرسڊيز بينز وٺنداسين‪“.‬‬
‫الء وٺنداسين نه؟“‬
‫”پنهنجي ِ‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ڊاٽسن ڪار ٽئڪسي ڪري هالئينداسين‪“.‬‬
‫”واه! گڊ آئيڊيا‪“.‬‬
‫پوء مان نائيٽ ڪاليج بدران سينٽ جوزف ڪاليج ۾ داخال‬
‫”سٺي آمدني آهي اڄڪله ٽئڪسي َء مان‪ “،‬تمنا چيو هو‪ِ ” ،‬‬
‫وٺندس‪“.‬‬
‫”ايڪسيلنٽ‪“.‬‬
‫وٺجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫الء ڪراچي يونيورسٽي َء ۾ داخال‬
‫”۽ تون انگريزي َء ۾ ايم‪ .‬اي ڪرڻ ِ‬
‫”ونڊرفل‪ “،‬وراڻيو هئم‪” ،‬اسان روز روز دال کائڻ به ڇڏي ڏينداسين‪“.‬‬
‫ڪجه دير تائين نه تمنا ڳالهايو هو ۽ نه مون‪ .‬اسان ٻئي پنهنجن پنهنجن خيالن سان وچڙندا‪ ،‬اميدن جا تاج محل ٺاهيندا ۽‬
‫ڊاهيندا رهياسين‪ .‬تصور جي دنيا اکين آڏو اچي بيٺي هئي‪ .‬پاڻ کي ڪاري جبي ۾ ايم‪ .‬اي جي ڊگري وٺندي ڏٺم‪ -‬ايئرڪنڊيشنڊ‬
‫آفيس ۾ پاڻ کي فوم رٻڙ جي ڪونئري ڪرسي َء تي ويٺل ڏٺم‪ .‬ڊاٽسن ٽيڪس کي ڪراچي َء جي رستن تي ڊوڙندي ڏٺم‪.‬‬
‫اوچتو تمنا تصور جي دنيا کي ذهن جي پردن تان هٽائي ڇڏيو هو‪ .‬پڇيو هئائين‪” ،‬هن دفعي ته پنهنجو حل صحيح نڪرندو‬
‫نه‪ ،‬شامو؟“‬
‫”ڇو نه صحيح نڪرندو‪ “،‬مون کيس ۽ پاڻ کي دالسو ڏنو هو‪” ،‬محمد پان واري ۽ غفور حجم جا ڌڪن سان ڀريل حل‬
‫صحيح ٿي سگهن ٿا‪ ،‬ته ڇا اسان پڙهيل ڳڙهيلن جو حل ڪڏهن به صحيح نه نڪرندو!“‬
‫تمنا جي چپن تي هڪ بيحد حسين ۽ وڻندڙ مرڪ تري آئي هئي‪ .‬اها مرڪ‪ ،‬سدائين‪ ،‬سودا َء وانگر منهنجي ساه سان سمايل‬
‫هوندي آهي‪.‬‬
‫پر ان ڏينهن صبح جو اخبار ۾ ڪراس ورڊ معمي جو نتيجو ڏسي‪ ،‬تمنا جي چپن تان الزوال مرڪ هماليه جي برف وانگر‬
‫رجندي محسوس ڪئي هئم‪ .‬کيس اداس ۽ مايوس محسوس ڪيو هيم‪ .‬تڏهن‪ ،‬پنهنجين حسرتن جي رک اڏائي‪ ،‬تمنا جي ٽٽل‬
‫اميدن کي پنهنجي جهول ۾ جهپي ورتو هيم‪ .‬سوچيو هيم‪ ،‬تمنا وياڪل هوندي‪ ،‬اٻاڻڪي هوندي‪ -‬اڄ ڪئپيٽل سئنيما ۾ فلم‬
‫الء خواهشن ۽ آرزوئن جو ڊٺل ڀنڀور وساري ڇڏينداسين‪.‬‬
‫‪ The Killers‬جو پهريون شو ڏسنداسين‪ -‬ڪجه دير ِ‬
‫ڊريس سرڪل جي اي قطار ۾ پويون ٻه سيٽون بڪ ڪرائي‪ ،‬ايڊوانس بڪنگ جو ڪوپن کيسي ۾ وجهي آفيس آيو هوس‪.‬‬
‫تمنا ورانڊي جي پوئين ٿنڀي وٽ بيحد اداس ۽ بيچين بيٺي هئي‪ .‬مون تي نظر پيس ته مون کي ڏسندي ئي رهي هئي‪ .‬وٽس ويم‬
‫ته چيو هئائين‪” ،‬هن دفعي به اسان جو حل غلط نڪتو‪ ،‬شامو‪ .‬اسان جي قسمت ڪڏهن به نه بدلبي‪“.‬‬
‫”نااميد نه ٿي ُء تمنا‪ “،‬کيس دالسو ڏنو هوم‪” ،‬ايندڙ مهيني اسان جو حل صحيح نڪرندو ۽ پرائيز بانڊ جو لڪي نمبر به‬
‫پنهنجو ئي نڪرندو‪“.‬‬
‫”ڪيستائين‪ .‬ڪيستائين شامو اهڙي نموني پاڻ کي فريب ڏيندا رهنداسين؟“‬
‫”چري‪ “،‬مون ويران مرڪ سان چيو هو‪” ،‬ٻڌو نه اٿئي‪ ،‬ته ڏکن پٺيان سک‪“-‬‬
‫”ها‪ .‬پاڻ کي پرچائڻ جو بهترين طريقو آهي‪“.‬‬
‫“انتظار ڪر تمنا‪ .‬هڪڙي ڏينهن اسان جي روح جا زخم ڀرجي ويندا‪ ،‬دل جو درد گهٽجي ويندو‪ “،‬ٿڌو ساه کڻي وراڻيو هيم‪،‬‬
‫”هڪڙي ڏينهن اسان جي صحرا جهڙي َء سڃي َء زندگي َء ۾ خوشين جا رابيل وڇائجي ويندا‪“.‬‬
‫”۽ ان وقت جي انتظار ۾ شايد نه تون رهين‪ ،‬نه مان رهان‪“.‬‬
‫”ائين نه چئه تمنا‪ ،‬ائين نه چئه‪ “،‬مون لڇندي وراڻيو هو‪” ،‬مونکي مايوس نه ڪر‪ .‬منهنجي دل نه ٽوڙ تمنا‪“.‬‬
‫تمنا جواب نه ڏنو هو‪ .‬اکيون بند ڪري مٿو ٿنڀي سان لڳائي ڇڏيو هئائين‪ .‬سندس خشڪ چپن تي چنبڙيل لپ اسٽڪ جا ڇوڏا‬
‫ڦڙڪڻ لڳا هئا‪ .‬سندس ڊگهيون پنبڻيون ٿڙڪڻ لڳيون هيون‪ .‬قسمت کان کاڌل شڪست جي احساس ۾ سندس وجود ويراڳ‬
‫جي آگ ۾ جلڻ لڳو هو‪.‬‬
‫”تمنا‪“.‬‬
‫”جي‪“.‬‬
‫”اڄ منجهند جي ماني گڏ کائينداسين‪ “.‬مون چيو هو‪.‬‬
‫”چڱو‪ “،‬هن وراڻيو هو‪” ،‬هينئر وڃ‪ .‬ڊپٽي َء مون وٽ ڏسي ورتئه ته اجايو گوڙ ڪندو‪“.‬‬
‫تمنا پنهنجي ڪمري ڏانهن هلي ويئي هئي‪ .‬پنهنجي ڪمري ڏانهن ويندي ڊپٽي َء جي ڪمري ۾ در جي شيشي مان جهاتي‬
‫پاتي هيم‪ .‬ڊپٽي نه آيو هو‪.‬‬
‫اسان جو ڊپٽي قداور‪ ،‬ٿلهو ۽ ڇسو هوندو هو‪ .‬اکيون ڀوريون ۽ ٽِڪڻ جا وار کٿل هوندا هئس‪ .‬اسان کيس افالطون سڏيندا‬
‫هئاسين‪ .‬آفيس جو پراڻو نائڪ چوند هو ته عقل جا دروازا ڊپٽي صاحب تي اچي بند ٿي ويا هئا‪.‬‬
‫مون سان ته بنه نه پوندي هئس‪ .‬هڪ دفعو اڳ به مون کي تمنا سان ڳالهائيندو ڏسي پنهنجي آفيس ۾ گهرايو هئائين‪ .‬سگريٽ‬
‫جو ڪش هڻندي پڇيو هئائين‪” ،‬ماڻهو اسان جي فيڪٽري َء جو بناسپتي گيه ڇو نٿا کائين‪“.‬‬
 ‫”ماڻهن کي اسان جي فئڪٽري َء جو گيه پسند ناهي سائين‪“.‬‬
‫”ڇو پسند ناهي‪ “،‬ڊپٽي َء خارن مان چيو هو‪” ،‬توهان ڪالرڪ ڪهڙي مرض جي دوا آهيو؟ توهان کي فقط ڪالرڪي‬
‫ڪرڻي ناهي‪ .‬ماڻهن کي اسان جو بناسپتي گيه کائڻ تي آماده به ڪرڻو آهي‪“.‬‬
‫”ها سائين‪“.‬‬
‫ٻڌاء ته اسان جو گيه صحت جي اصولن تي تيار ٿيل آهي ۽ منجهس سڀئي وٽامن آهن‪ “،‬چيو هئائين‪” ،‬بناسپتي گه‬
‫”ماڻهن کي ِ‬
‫الء مفيد آهي ۽ سندن ضرورتن مطابق آهي‪“.‬‬
‫اسان جي عوام ِ‬
‫”ها سائين‪“.‬‬
‫”۽ اسان جو بناسپتي گه‪ ،‬ديسي خالص گه کان وڌيڪ بهتر آهي‪ “.‬ڊپٽي صاحب ڪڙڪ آواز ۾ چيو هو‪” ،‬خالص گه کائڻ‬
‫وارا سست ۽ بناسپتي گه کائڻ وارا چست هوندا آهن‪“.‬‬
‫مون ان انڪشاف تي ڊپٽي صاحب ڏانهن حيرت مان ڏٺو هو‪ .‬ڊپٽي صاحب پاڻ بناسپتي گه نه کائيندو هو‪ .‬پاڻ خالص گه ٺٽي‬
‫کان گهرائيندو هو‪.‬‬
‫سمجهيهء؟“‬
‫ِ‬ ‫”‬
‫”ها سائين‪“.‬‬
‫ملندء‪ “،‬ڊپٽي َء سگريٽ جو دونهون ڇڏيندي چيو هو‪” ،‬۽ ڪن کولي‬
‫ِ‬ ‫”تون ڌوڙ سمجهندين‪ .‬پنهنجو ڪم سڌار نه ته نوٽيس‬
‫ٻڌ‪ ،‬تمنا سان ڳالهائڻ ڇڏي ڏي‪“.‬‬
‫”يس سر‪“.‬‬
‫پر ان ڏينهن ڊپٽي موڪل تي هو‪ .‬در جي شيشي مان سندس ڪمري ۾ جهاتي پائي‪ ،‬پنهنجي ڪمري ۾ هليو ويو هوس‪.‬‬
‫مون منهن ورائي گهڙيال ڏانهن ڏٺو‪ .‬پنجن ۾ ٻارهن منٽ باقي هئا‪“.‬‬
‫ليلي به ڪنهن آفيس ۾ ٽائيپسٽ هئي ڇا؟“ ڏاند راجا کان پڇيو‪.‬‬
‫”ڀال ٰ‬
‫ليلي رڍن جي پشم الهيندي هئي‪ “،‬راجا وراڻيو‪.‬‬
‫” ٰ‬
‫ليلي جي‬
‫لي جي ناهي‪ .‬تنهنجي جديد آهي‪ ،‬اسان قديم ٰ‬
‫مون ڪاوڙ مان ٻنهي ڏانهن ڏٺو‪ .‬ڏاند ڏند ڪڍندي چيو‪” ،‬ڳاله تنهنجي لي ٰ‬
‫باري ۾ ڳالهائي رهيا آهيون‪“.‬‬
‫”بدتميز آهيو‪“.‬‬
‫”ٿئنڪ يو‪ “،‬راجا چيو‪.‬‬
‫هيڊ ڪالرڪ کنگهي نڙي صاف ڪئي ۽ اسان ڏانهن قهري نگاهن سان ڏٺو‪ .‬ڏاند ۽ راجا ڳالهائڻ بند ڪري ڇڏيو ۽ اجايو‬
‫سجايو فائيل اٿالئڻ لڳا‪.‬‬
‫”هيڊ ڪالرڪ آهي يا هيڊ ماستر‪“.‬‬
‫”ڪمبخت‪ ،‬چوڪيدار آهي‪ “،‬ڏاند چيو‪.‬‬
‫مون پتلون جي پوئين کيسي مان پرس ڪڍي گوڏي تي رکيو‪ .‬گوڏو ٽيبل هيٺان ڪري ڇڏيم‪ .‬پرس کولي تمنا جي تصوير ڏٺم‪.‬‬
‫ڏاند هيٺ مٿي ٿيو‪ ،‬پر منهنجي گوڏي تي پرس ڏسي نه سگهيو‪.‬‬
‫”لڏڻ ڇڏي ڏي‪ .‬ڪرسي نه ڀڃين وجهين‪ “،‬راجا ڏاند کي چيو‪.‬‬
‫”تون پنهنجي بڪواس بند ڪر‪ “،‬ڏاند راجا کي ڇڙٻ ڏني ۽ ٻيهر منهنجي گوڏي تي پرس ڏسڻ جي ڪوشش ڪيائين‪.‬‬
‫جڏهن پرس ڏسڻ جي هر ڪا ڪوشش ناڪام ٿي ويس‪ ،‬تڏهن خار مان چيائين‪” ،‬آفيس جي ٽيبل آهي‪ ،‬يا مڙدن چيرڻ جي‬
‫ميز‪ .‬اسان ڪالرڪ نه‪ ،‬ڄڻ ميڊيڪل اسٽوڊنٽ آهيون‪“.‬‬
‫راجا کيس ٽيبل هيٺان لت وهائي ڪڍي‪ .‬ڏاند لت جو سور پچائي ويو‪ .‬ڪجه پرڀرو کسڪندي چيائين‪” ،‬ردي‪ .‬منهنجي بوٽ‬
‫جي پالش خراب ڪري ڇڏين ها‪“.‬‬
‫راجا اک جي اشاري سان ڏاند جو ڌيان هيڊ ڪالرڪ ڏانهن ڇڪايو‪ .‬ڏاند ڀت ڏانهن سرڪي ويو ۽ منهنجي سامهون اچي‬
‫بيٺو‪.‬‬
‫”ڇا ٿو ڏسين مجنون‪ “،‬ڏاند آهستي پڇيو‪.‬‬
‫”ڪجه به نه‪ “،‬مون آهستي وراڻيو‪.‬‬
‫ڀڻ ڀڻ تي هيڊ ڪالرڪ اسان ٽنهي ڏانهن ڏٺو‪ .‬هن پنهنجي سنهڙي هڏائين آڱر گهنٽي َء تي ٻه چار دفعا اهڙي نموني هنئين‪،‬‬
‫الء مٽي َء ۾ ٺونگا هڻندو آهي‪ .‬ڏاند ۽ راجا پنهنجو وات بند ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫جيئن ڪڪڙ داڻو چڳڻ ِ‬
‫مون پراڻي گهڙيال ڏانهن ڏٺو‪ .‬پنجن ۾ ڏه منٽ هئا‪ .‬رهيل ڏه منٽ ڏه صديون ٿي پيا‪ .‬سڀ عاشق ائين ئي محسوس ڪندا‬
‫هوندا‪ ،‬مون سوچيو‪.‬‬
‫ڏاند ۽ راجا فائيلن جا ورق اٿالئڻ لڳا‪ .‬مون پنهنجون نظرون تمنا جي تصوير تي کپائي ڇڏيون‪ .‬ٻه ٽي ڪالڪ اڳ‪ ،‬تمنا ۽‬
‫مون گڏ منجهند جي ماني کاڌي هئي‪ .‬هو َء مون کان اڳ پنهنجي ڪمري مان نڪري منهنجي ڪمري جي سامهون‪ ،‬پوئين‬
‫ٿنڀي وٽ اچي بيٺي هئي‪ .‬جيئن ئي هڪ لڳو‪ ،‬مون ميز جي خاني مان رومال ۾ ويڙهيل ماني ڪڍي ۽ سڌو تمنا جي سامهون‬
‫وڃي پهتو هيس‪ .‬پٺيان راجا جو آواز ٻڌو هيم‪” ،‬گڊلڪ مجنون‪“.‬‬
‫تمنا وٽ پهتو هيس‪ ،‬ته تمنا چيو هو‪” ،‬بزنس گارڊن ۾ ماني کائينداسين‪“.‬‬
‫”او – ڪي‪“.‬‬
‫اسان ٻئي ٻين ڪالرڪن جي قهري نظرن ۾ چڀندڙ نگاهن مان لنگهندا‪ ،‬آفيس جي حد ٽپي ٻاهر نڪري وياسين‪ .‬برنس‬
‫گارڊن ۾ ناريل جي وڻن وٽ سائي ڇٻر تي ويهندي‪ ،‬تمنا پڇيو هو‪” ،‬اڄ ڇا آندو اٿئي؟“‬
‫”ٻه مانيون ۽ تريل پٽاٽا‪“.‬‬
‫تمنا کان ٽهڪ نڪري ويو هو‪ .‬پنهنجي ماني َء جي ننڍي پيٽي کوليندي چيو هئائين‪” ،‬مون به مانيون ۽ تريل پٽاٽا آندا آهن‪“.‬‬
‫”ملباري َء کان دال وٺي اچان؟“‬
‫”نه‪ .‬اڄ پٽاٽا ئي کائينداسين‪“.‬‬
‫تمنا مانيون رومال تي رکي‪ ،‬ٽين جي پيٽي َء ۾ پٽاٽا مالئي ڇڏيا‪ .‬مون پيار منجهان تمنا ڏانهن ڏٺو هو‪ .‬تمنا ڪنڌ کڻي مون‬
‫الء ملي ڌار ٿي ويون هيون‪ .‬هڪ گره کائي‪ ،‬تمنا مونکان عجيب سوال ڪيوهو‪” ،‬مون‬ ‫ڏانهن ڏٺو ۽ اسان جون نگاهون کن ِ‬
‫کي چاهين ٿو‪ ،‬شامو؟“‬
‫مون عجيب نموني ڪنڌ لوڏي ”ها“ ڪئي هئي ۽ پاڻ کي احمق محسوس ڪيو هئم‪.‬‬
‫پوء آهستي چيو هئائين‪” ،‬مان بدنام آهيان‪ ،‬شامو‪ ،‬تڏهن به مونکي چاهين ٿو؟“‬
‫تمنا ٽڪ ٻڌي مون ڏانهن ڏٺو هو‪ِ .‬‬
‫مون سندس سوال جو جواب نه ڏنو ۽ ورائي پڇيومانس‪” ،‬مونسان شادي ڇو نٿي ڪرين‪ ،‬تمنا؟“‬
‫تمنا جي چپن تي اداس مرڪ جا پاڇا آيا‪ ،‬هليا ويا‪ .‬هن جواب نه ڏنو ۽ ڪنڌ جهڪائي ماني کائيندي رهي هئي‪.‬‬
‫وڻانء ڇا؟“ عجيب سوال ڪيو هيم‪ .‬سوال ڪري پڇتايو هيم‪ .‬ڀانيم ته تمنا مون کي بيوقوف سمجهي‪ ،‬منهنجي اڻ‬ ‫ِ‬ ‫”مان نٿو‬
‫ميي پيار تي کلي پوندي‪ ،‬پر تمنا جي چپن مان ڪجه نه نڪتو‪ .‬اکين ۾ اداسي َء جا پاڇا پرڙا هڻندا رهيس‪.‬‬
‫”مان چريو آهيان‪ ،‬تمنا‪ “،‬مون گهٽيل آواز ۾ ڳالهايو هو‪” ،‬مان چريو آهيان‪ .‬مون کي محبت ڪرڻ به نٿي اچي‪“.‬‬
‫تڏهن به هن جواب نه ڏنو هو‪ .‬پنهنجي هٿ جو گره منهنجي اڳيان رکي‪ ،‬منهنجي هٿ جو گره پنهنجي وات ۾ وڌو هئائين‪.‬‬
‫کيس خاموش ڏسي ٻيهر پڇيو هيم‪” ،‬مون سان شادي ڇو نٿي ڪرين‪ ،‬تمنا؟“‬
‫”شامو‪ “،‬هو َء اڳتي سري آئي هئي‪” ،‬مان بدنام آهيان‪ ،‬شامو‪“.‬‬
‫”اهو منهنجي سوال جو جواب ناهي‪ ،‬تمنا‪“.‬‬
‫”منهنجي بدنامي مون تائين محدود آهي‪ “،‬تمنا ڪنبندي آواز ۾ چيو هو‪” ،‬توسان شادي ڪري‪ ،‬توکي‪ ،‬تنهنجين ڀينرن‪ ،‬ڀائرن‬
‫۽ ما ُء کي بدنام ڪرڻ نٿي چاهيان‪“.‬‬
‫”مان ڊپٽي نه آهيان‪ ،‬جو بدنامي َء کان ڏڪي وڃان‪ “،‬مون وراڻيو هو‪” ،‬مان معمولي ڪالرڪ آهيان‪ “.‬تمنا ڏاند ۽ راجا‬
‫منهنجا دوست آهن‪“.‬‬
‫”اڪيلي سر ٻن گهرن جو بار کڻي سگهندين؟“‬
‫کانپوء ڪنهن پريس ۾ به ڪم ڪندس‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”ڇو نه کڻي سگهندس‪ .‬هينئر به ته پارٽ ٽائيم ماستري ڪندو آهيان‪ .‬شادي َء‬
‫تمنا ڪنهن اونهي َء سوچ ۾ گم ٿي وئي هئي‪ .‬مان سندس جواب جو انتظار ڪندو رهيس‪.‬‬
‫کانپوء ٿڪبو ناهين‪ ،‬جو ڇهين کان رات جي‬
‫ِ‬ ‫الء چيو هئائين‪” ،‬سڄو ڏينهن هت نوڪري ڪرڻ‬
‫هن ڳالهايو‪ .‬موضوع بدالئڻ ِ‬
‫ڏهين تائين اسڪول ۾ به پڙهائيندو آهي؟“‬
‫” نائيٽ اسڪولن ۾ الٽ صاحبن جا پٽ نه پڙهندا آهن‪ .‬مان ٿڪل هوندو آهيان ته شاگرد به ڏينهن جي محنت مزدوري َء کان‬
‫پوء ٿڪل هوندا آهن‪ “:‬مون وراڻيو هو‪” ،‬پر تنهن هوندي به مان رات جي ٻارهين کان صبح جي چئين لڳي تائين ڪنهن‬ ‫ِ‬
‫پريس ۾ پروف ريڊر ٿيندس‪“.‬‬
‫هو َء خيالن جي ڪن ۾ لهي وئي‪ .‬هٿ جو گره هٿ ۾ رهجي ويو هئس‪ .‬نگاهون هڪ هنڌ اٽڪي پيون هئس‪ .‬مان کيس‬
‫کانپوء مون پنهنجو هٿ تمنا جي هٿ تي رکيو هو‪ .‬هن‬
‫ِ‬ ‫متجسس نگاهن سان ڏسندو رهيس‪ .‬تڏهن‪ ،‬ڪجه دير جي خاموشي َء‬
‫منهنجين اکين ۾ نهاريو هو‪.‬‬
‫”ها ڪر تمنا‪ “.‬آهستي چيو هئم‪” ،‬چئه ته مون سان شادي ڪندين َء‪ ،‬تمنا‪ ،‬ها ڪر‪ .‬ها ڪر‪ ،‬تمنا‪“.‬‬
‫الء‬
‫هڪ اونهو‪ ،‬ڊگهو ۽ درد کي هلڪو ڪندڙ ٿڌو ساه کڻندي هن وراڻيو هو‪” ،‬شامو‪ ،‬مان نٿي چاهيان ته تون منهنجي ِ‬
‫مشين وانگر ڪم ڪندو رهين‪ .‬مان توکان زنده رهڻ جو حق ڦرڻ نٿي چاهيان‪“.‬‬
‫االء ڪيئن چيو هو‪” ،‬چئه ته مونسان شادي ڪرڻ نٿي چاهين‪“.‬‬
‫”اهي اجايا بهانا آهن‪ ،‬تمنا‪ “.‬مون ِ‬
‫”شامو!“‬
‫جاء به‬
‫پوء به تنهنجي دل ۾ تر جيتري ِ‬
‫الء سڄي زندگي تمنا ئي رهندين َء‪ .‬مان دل جي دنيا لٽائڻ کان ِ‬
‫”ها تمنا‪ .‬تون منهنجي ِ‬
‫الء چنڊ وانگر دور آهين‪ ،‬تمنا خواب وانگر مبهم آهين‪“.‬‬
‫حاصل ڪري نه سگهيو آهيان‪ .‬تون منهنجي ِ‬
‫هن منهنجي وات تي هٿ رکي ڇڏيو هو‪” .‬اڳتي ڪجه نه چئه‪ ،‬ڪجه نه چئه شامو‪ .‬مان پريشان آهيان‪ .‬مون کي وڌيڪ‬
‫پريشان نه ڪر‪“.‬‬
‫مون ٿرماس جي ڍڪ ۾ پاڻي پيٽي‪ ،‬ٻه چار ڍڪ ڀري‪ ،‬ڍڪ ڇٻر تي رکي ڇڏيو هو‪ .‬هن ٿرماس جو ڍڪ کڻي چپن سان‬
‫لڳايو هو ۽ بچيل پاڻي يڪ ساهي پي وئي هئي‪.‬‬
‫پوء اسان شادي‬
‫چيو هئائين‪” ،‬ايندڙ مهيني ڪراس ورڊ معمي جو حل صحيح نڪرندو‪ ،‬مون کي پڪ آهي شامو‪ِ .‬‬
‫ڪنداسين‪“.‬‬
‫”انهن معمن اسان جي زندگي َء کي به حل نه ٿيندڙ معمو ڪري ڇڏيو آهي‪“.‬‬
‫”صبح جو چيو هيئه‪ ،‬ته‪ ،‬ڏکن پٺيان سک‪“.‬‬
‫الء چيو هيم‪“.‬‬
‫”ها‪ ،‬تنهنجي دل رکڻ ِ‬
‫”نه شامو‪ .‬هن دفعي اسان جو حل ضرور صحيح نڪرندو‪ “.‬تمنا منهنجي دل کي آٿت ڏيڻ خاطر چيو هو‪” ،‬اسان جو پنهنجو‬
‫گهر هوندو‪ -‬منهنجون ۽ تنهنجون ڀينرون‪ ،‬تنهنجا ڀائر پبلڪ اسڪول ۾ پڙهندا‪ -‬امان جو عالج ڪنهن ايم‪ .‬آر‪ .‬سي‪ .‬پي‬
‫الء داخال وٺندين‪ -‬۽ شامو‪،‬‬
‫ڊاڪٽر کان ڪرائينداسين‪ -‬۽ شامو مان سينٽ جوزف ڪاليج ۾‪ ،‬۽ تون يونيورسٽي َء ۾ ايم‪ .‬اي ِ‬
‫اسان شورليٽ‪ ،‬امپاال يا مرسڊيز بينز به وٺنداسين‪“-.‬‬
‫”۽ سڄي عمر ان انتظار ۾ ختم ٿي ويندي‪“.‬‬
‫”نه شامو‪“.‬‬
‫”اجايو پاڻ کي فريب ۾ نه ڏي‪ .‬تمنا‪“.‬‬
‫”اسان جي زندگي فريب آهي‪ ،‬شامو‪ “.‬تمنا بيحد ڏک وچان چيو هو ۽ رومال ڇنڊي‪ ،‬ويڙهي مون کي ڏنو هئائين‪.‬‬
‫موٽندي‪ ،‬آفيس جي حدن تائين‪ ،‬نه تمنا ڳالهايو هو ۽ نه مون‪ .‬آفيس جي ڏاڪڻ چڙهندي کيس چيو هيم‪’ ،‬اڄ فرسٽ شو ۾‬
‫‪ The Killers‬ڏسنداسين‪“.‬‬
‫”ڪاله ته تو وٽ فقط ٻه رپيا هئا‪“.‬‬
‫الء اٺ رپيا بچائي رکيا هئم نه‪ ،‬انهن مان بڪنگ ڪرائي آيو آهيان‪“.‬‬
‫”قميص ِ‬
‫”تون ائين نه ڪندو ڪر‪ ،‬شامو‪“.‬‬
‫”هلندين َء نه‪“.‬‬
‫”ها هلنداسين‪“.‬‬
‫ان وقت کان مان موڪل جو انتظار ڪري رهيو هوس‪ .‬پرس بند ڪري پوئين کيسي ۾ وجهي ڇڏيم‪ .‬منهن ورائي گهڙيال‬
‫ڏانهن ڏٺم‪ .‬پنجن ۾ چار م نٽ باقي هئا‪ .‬ڪنهن چيو هو وقت هوا جي پرن تي اڏامندو ويندو آهي! ڪنهن چيو هو ته اک ڇنڀ‬
‫۾ صديون گذري وينديون آهن! سچ هونديون اهي چوڻيون! پر انتظار جي هڪ ساعت کان ٻي ساعت تائين‪ ،‬هڪ لمحي کان‬
‫ٻئي لمحي تائين ورهين جي وٿي هوندي آهي‪.‬‬
‫”راجا‪ ،‬ٻڌ ته سهي‪ “،‬ڏاند جي آواز تي خيالن جا سلسال ٽٽي پيا‪ ،‬مجنون َء کي گهر ۾ هڪ بيمار ما ُء‪ ،‬ٻه معذور ڪراڙيون‬
‫پڦيون‪ ،‬چار ڀائر ۽ ٽي ڀينرون هونديون هيون ڇا؟“‬
‫الء گهر کان ڀڄي ويئي هئي ته مون توکان ڪجه‬
‫”ڏس ڏاند‪ “،‬مون سخت ڪاوڙ مان چيو‪” ،‬تنهنجي ڀيڻ فلمن ۾ هيروئن ٿيڻ ِ‬
‫پڇيو هو؟ مهرباني ڪري منهنجي گهرو معاملن ۾ دخل نه ڏيندو ڪر‪“.‬‬
‫الء چيو‪” ،‬تون ناراض ڇو ٿو ٿئين‪ ،‬بابا‪ .‬تون جديد آهين‪.‬‬
‫ڏاند ککو وکو ٿي ويو‪ .‬منهن تي هيڊ هارجي ويس‪ .‬راجا ڳاله رکڻ ِ‬
‫اسان قديم مجنون َء جي باري ۾ ڳالهائي رهيا آهيون‪“.‬‬
‫مون ڏاند ڏانهن ڏٺو‪ .‬هو آڱوٺي جي ننهن سان ميز جي مر الهي رهيو هو‪ .‬ڪنڌ جهڪيل هيس‪ .‬نرڙ تي پگهر جا قطرا‬
‫چمڪي رهيا هيس‪ .‬هو مون کي بيحد مسڪين نظر آيو‪ .‬سندس هٿ کي آهستي زور ڏيندي چيم‪” ،‬مون کي معاف ڪر‪،‬‬
‫دوست‪“.‬‬
‫هن منهنجي هٿ کي ٿڦڪي ڏني‪.‬‬
‫”ڳالهائڻ بند ڪريو‪ “،‬ڳجه ڇاپ هيڊ ڪالرڪ رڙ ڪئي‪ .‬اسان ٽنهي کان ڇرڪ نڪري ويو‪.‬‬
‫ڏاند ۽ راجا هميشه وانگر فائيل اٿالئڻ لڳا ۽ مون پنهنجون نگاهون گهڙيال جي ڪانٽن تي کپائي ڇڏيون‪ .‬وقت کي اينگه اچي‬
‫وئي هئي‪.‬‬
‫پتلون جي کيسي مان ايڊوانس بڪنگ جو ڪوپن ڪڍي‪ ،‬کولي پڙهيم‪ .‬تاريخ‪ ،‬ٺيڪ‪ .‬فرسٽ شو‪ .‬ڊريس سرڪل جي اي‬
‫قطار ۾ پويون ٻه سيٽون‪ .‬سوچيم‪ ،‬تمنا کي ڀت واري پاسي ويهاريندس ۽ پاڻ ٻئي پاسي ويهندس‪ .‬جڏهن هال ۾ اونده ٿيندي ۽‬
‫فلم شروع ٿيندي‪ ،‬تڏهن پنهنجو هٿ تمنا جي هٿ تي رکندس‪ -‬هو َء مون ڏانهن کسڪي ايندي ۽ پنهنجو منهن منهنجي ڪلهي‬
‫الء چوندس‪” ،‬تمنا‪ ،‬هڪ نه هڪ ڏينهن انعامي بانڊ جو لڪي نمبر اسان جو ئي‬ ‫تي رکندي‪ -‬مان پاڻ کي ۽ تمنا کي پرچائڻ ِ‬
‫نڪرندو‪ -‬تڏهن اسان جا ٻارڙا پبلڪ اسڪولن ۾ پڙهندا‪ -‬ڪو مشهور ڊاڪٽر اسان جو عالج ڪندو‪ -‬پڦين کي عينڪون ۽‬
‫وڏي آواز جا اوزار وٺي ڏينداسين‪ -‬شورليٽ امپاال يا مرسڊيز بينز وٺنداسين‪ -‬۽‪ -‬۽‪ “.‬سوچيم‪ ،‬جڏهن مستقبل جي سپنن کي‬
‫ٺاهي‪ ،‬سينگاري‪ ،‬سجائي‪ ،‬دل جي دنيا کي وندرائي وٺنداسين‪ ،‬۽ جڏهن حسرتون خوشفهمي َء جي ڌٻڻ ۾ لهي وينديون‪ ،‬تڏهن‪،‬‬
‫مان سرگوشي َء ۾ تمنا کي چوندس‪” ،‬تمنا‪ ،‬هي َء دنيا جيڪر سئنيما هال جيتري محمدود ٿي وڃي ۽ هي َء زندگي هن فلم‬
‫جيتري مخصر‪ -‬اسان ٻئي ڪلهو ڪلهي سان مالئي سرگوشين ۾ ڳالهائيندا رهون‪ -‬حسرتن ۽ خواهشن جي رڃ کان دور‪-‬‬
‫محبت جون ڳالهيون ۽ ڳالهين جا اکٽ‪ ،‬مسلسل سلسال‪ -‬اسان جي غمن وانگر طويل ۽ زخمن جيان بي انداز‪“.‬‬
‫”پورا پنج ٿيا آهن مسٽر مجنون‪ “،‬راجا منهنجي خيالن کي ڇڙوڇڙ ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫پوء پنهنجي ٻانهن ۾ ٻڌل ناس جي دٻلي َء جهڙي واچ ۾‬
‫مان اٿي کڙو ٿيس‪ .‬هيڊ ڪالرڪ گهور ڪري‪ ،‬اول مون ڏانهن ڏٺو ۽ ِ‬
‫ڏسندي پڇيائين‪ ،‬ڪيڏانهن ٿو وڃين مسٽر‪“.‬‬
‫”سائين پنج ٿيا آهن‪“.‬‬
 ‫”منهنجي واچ ۾ ٽي ٿيا آهن‪“.‬‬
‫”پر آفيس جي گهڙيال ۾ پنج ٿيا آهن‪“.‬‬
‫هيڊ ڪالرڪ پنهنجو سنهڙو ڪنڌ شتر مرغ وانگر ڦيرائي ڀت تي ٽنگيل گهڙيال ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫مان ذري گهٽ ڊوڙندي ڪمري مان نڪري ويس‪ .‬هيٺان ڏاند جو آواز ٻڌم‪” ،‬گڊ لڪ‪ ،‬مجنون‪“.‬‬
‫جيئن اسڪولي ٻار موڪل ملڻ تي ڪالسن مان نڪرندا آهن‪ ،‬تيئن آفيس جي ڪمرن مان ڪالرڪ‪ ،‬ٽائيپسٽ‪ ،‬دفتري ۽‬
‫چپڙاسي نڪرندا‪ ،‬هڪ ٻئي کي ٿيلها ڏيندا‪ ،‬ڏاڪڻ لهندا ويا‪.‬‬
‫جڏهن ورانڊو واندو ٿيو‪ ،‬تڏهن سامهون ڊپٽي َء جي ڊرائيور کي تمنا سان ڳالهائيندي ڏٺم‪ .‬تمنا جي نگاه مون تي پئي ته مون‬
‫ڏانهن هلي آئي‪ .‬سندس ڇوڏن لڳل چپ وڌيڪ خشڪ ٿي ويا هئا‪ .‬لپ اسٽڪ ڪيترن هنڌن تان ڦٽي پئي هيس‪ .‬هو َء وياڪل‬
‫هئي‪ .‬اکين ۾ الڪو هيس‪ .‬خشڪ چپن تي زبان ڦيريندي چيائين‪” ،‬مون کي ڊپٽي سڏايو آهي شامو‪“.‬‬
‫الء تمنا کي زندگي َء جي پاتار ۾ غرق ٿيندو ڏٺم‪ .‬چوڻ چاهيم‪ ،‬تمنا‪،‬‬
‫منهنجي رڳ رڳ مان ٿوهر ڦٽي نڪتو‪ .‬گهڙي ساعت ِ‬
‫محتاجي‪ ،‬مفلسي زندگي َء جي سڀ کان وڏي لعنت آهي‪ .‬پر جيڪي ڪجه چوڻ چاهيم‪ ،‬چئي نه سگهيس‪ .‬لفظ سيني جي قبرستان ۾‬
‫دفن ٿي ويا‪.‬‬
‫الء چيو‪.‬‬
‫تمنا ڊائيور کي موٽر وٽ ترسڻ ِ‬
‫اسان ٻئي ڪنڌ جهڪائي ڏاڪڻ لهڻ لڳاسين‪ .‬نه هن ڳالهايو ۽ نه مون‪ ،‬پر تنهن هوندي به اسان ٻنهي هڪ ٻئي جي گهائل‬
‫روح ۾ جهاتي پائي ورتي‪.‬‬
‫مون آهستي چيو‪” ،‬هڪ نه هڪ ڏينهن اسان هي َء واهيات نوڪري ڇڏي ڏينداسين‪“.‬‬
‫هن جواب نه ڏنو‪ ،‬سندس ڪنڌ وڌيڪ جهڪي ويو‪.‬‬
‫منهنجي اندر ۾ آنڌ مانڌ هئي‪ .‬ازلي جنگ سيني جي‬
‫ڌرتي پٽيندي رهي‪ .‬محبت ۽ گهر وارن جي بک بيماري َء جا تصور‪ ،‬متضاد قوتن وانگر پاڻ وڙهندا رهيا‪.‬‬
‫مون پنهنجين ڪنبندڙ آڱرين سان تمنا جي سنگ مر مر جهڙي ٻانهن کي ڇهيو‪” ،‬تمنا‪“.‬‬
‫”تمنا‪ “،‬مون ڳيت ڏيئي ڳالهايو‪” ،‬ڊپٽي َء جي ڪهڙي ڪار آهي؟“‬
‫”اوپل‪“.‬‬
‫”اسان شورليٽ امپاال‪ ،‬يا مرسڊيز بينز وٺنداسين‪ .‬ها نه تمنا؟“ مون گهٽيل آواز ۾ ڳالهايو‪.‬‬
‫تمنا جواب نه ڏنو‪ .‬پنهنجون آڱريون منهنجين آڱرين ۾ جڪڙي ڇڏيائين‪ .‬لفظ گهائل روح جي ڪنهن ڪنڊ مان لڇندا پڇندا‬
‫تڙڦندا‪ ،‬درد جي ٻٻر سان وچڙندا‪ ،‬ٻاهر ايندا رهيا‪” ،‬اسان جو پنهنجو گهر هوندو‪ ،‬تمنا اسان جي بيمار ما ُء ڪنهن مشهور‬
‫ڊاڪٽر کان عالج ڪرائيندي‪ -‬اسان روز روز دال نه کائينداسين‪ -‬مان انگريزي َء ۾ ايم‪ .‬اي ڪندس ۽ تون سينٽ جوزف‬
‫ڪاليج‪“-‬‬
‫پوئين ڏاڪي وٽ تمنا پنهنجون آڱريون منهنجي آڱرين مان ڇڏائي‪ ،‬ڊوڙندي موٽر جي پوئين سيٽ تي وڃي ويٺي‪ .‬رئي جي ڪنڊ‬
‫وات ۾ وجهي‪ ،‬چپ ڀڪوڙي اکيون بند ڪري ڇڏيائين‪ .‬ڪار هڪ سٽ سان‪ ،‬اک ڇنڀ ۾ دز اڏائيندي‪ ،‬آفيس جي حدن مان نڪري‬
‫وئي‪.‬‬
‫پريان ڏاند رڙ ڪندي چيو‪” ،‬بئڊ لڪ مجنون‪“.‬‬
‫منهنجي منهن تي ويران مرڪ تري آئي ۽ ٽٽل تاري وانگر روشني َء جي ليڪ ٺاهي‪ ،‬مايوسي َء جي ٻاٽ اونداهين ۾ گم ٿي‬
‫ويئي‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 9:13 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬
‫‪Sunday, February 13, 2011‬‬

‫هڪ نرس چرٻٽ ۽‬

 ‫چرٻٽ ۽ هڪ نرس‬

‫اسڪول کان موٽندي دير ٿي وئي‪.‬‬

‫پويون پيرڊ ڊرل جو هو‪ ،‬ڊرل ماستر کي عرض به ڪيم‪ :‬سائين‪ ،‬مان قد ۾ بندوق کان بندرو آهيان‪ ،‬ڊينڊو آهيان‪ ،‬پريڊ ڪندي‬
‫ڇڏيندومانء چرٻٽ‪ .‬هٿ ٻڌي‬
‫ِ‬ ‫ڪندي اجايو گسي ويندس‪ ،‬مونکي وڃڻ ڏيو‪ .‬پر ڊرل ماستر نه مڙيو‪ .‬چيائين‪ :‬اصل نه‬
‫لياليومانس‪ :‬سائين‪ ،‬اڄ فٽ بال ميچ به کيڏڻي آهي‪ ،‬مونکي وڃڻ ڏيو‪ .‬ڊرل ماستر‪ -‬بندوق جهڙو سخت‪ ،‬نرم نه ٿيو‪ .‬چيائين‪:‬‬
‫پوء فٽ بال ميچ‪.‬‬
‫الء تيار رهڻو آهي‪ ،‬چرٻٽ‪ .‬اول جنگ‪ِ ،‬‬
‫اسانکي جنگ ِ‬
‫اسان کي موڪل نه ملي‪ .‬سڄي اسڪول کي موڪل ملي ويئي‪ .‬ڇوڪرا ڪالسن مان نڪرندا‪ ،‬ڊوڙندا‪ ،‬مٽي اڏائيندا هليا ويا‪.‬‬
‫ڊرل ماستر اسان جي ڪالس کي موڪل نه ڏني‪ ،‬۽ ڪاٺ جون ڪوڙيون بندوقون ڪلهي تي رکائي‪ ،‬اسان کي اسڪول‬
‫جي ميدان ۾ پريڊ ڪرائيندو رهيو‪.‬‬
‫شيء دنيا ۾ ٻي ڪابه ڪونهي‪ .‬پڇيائين‪ :‬۽ قلفي؟‪ .‬قلفي به سٺي‬
‫ِ‬ ‫پريڊ ڪندي مون ڦندڻ کي چيو‪ :‬يار موڪل کان وڌيڪ سٺي‬
‫آهي‪ ،‬پر موڪل سڀني کان سٺي آهي‪ ،‬مون وراڻيو‪ .‬ان وقت اسان مارچ ٽائيم ڪري رهيا هئاسين‪ .‬مارچ ٽائيم ۾ هيئن ٿيندو‬
‫جاء تي بيٺو هوندو آهي ۽ زور زور سان ڌرتي َء تي لتون هڻندو آهي‪ .‬اسان زور سان ڌرتي َء کي‬
‫آهي‪ ،‬جو ماڻهو هڪ ئي ِ‬
‫لتون هڻي رهيا هئاسين ۽ مارچ ٽائيم ڪري رهيا هئاسين‪ .‬ڦندڻ چيو‪ :‬يار چرٻٽ‪ ،‬منهنجي بوٽ جو ترو ڇڳل آهي‪ ،‬مون کي‬
‫ته وري ٻيو بوٽ به ڪونهي ني‪ ،‬منهنجي ما ُء گريب آهي‪ .‬مارچ ٽائيم ڪندي وراڻيم‪ .‬پرواه نه ڪري ڦندڻ‪ ،‬اسان کي جنگ‬
‫پوء بوٽ جو ڇڳل ترو‪.‬‬
‫الء تيار رهڻو آهي؛ اول جنگ‪ِ ،‬‬
‫ِ‬
‫پوء جڏهن پاڻ ٿڪجي پيو‪ ،‬تڏهن‬ ‫ان ڏينهن ڊرل ماستر ڏاڍي جوش ۾ هو‪ .‬سانجهي َء تائين اسان کي پريڊ ڪرائيندو رهيو‪ِ .‬‬
‫چيائين‪ :‬ٻارو هاڻي توهان ٿڪجي پيا هوندا‪ ،‬تنهن ڪري توهان کي موڪل ڏجي ٿي‪ .‬اسان سڀني کي ڏاڍي خوشي ٿي‪.‬‬
‫بندوقون ڀت سان رکي‪ ،‬ڌرتي َء تان ڪتاب کڻي‪ ،‬ڇنڊي‪ ،‬ڪڇ ۾ ڪياسين‪ .‬ڦندڻ چيو‪ :‬يار چرٻٽ‪ ،‬تون ته بندوق کان به بندرو‬
‫آهين‪.‬‬
‫پوء سڌو وڃي ڊرل ماستر جي سامهون بيٺس‪ .‬جيڪو سهڪي رهيو‬ ‫مونکي ان جو افسوس آهي‪ ،‬ڦندڻ‪ ،‬کيس جواب ڏنم‪ .‬۽ ِ‬
‫هو‪ ،‬۽ رومال سان پنهنجي ڪاري ٿلهي ڪنڌ تان پگهر اگهي رهيو هو‪ .‬چيومانس‪ :‬سائين‪ ،‬مان قد ۾ بندوق کان بندرو آهيان‪،‬‬
‫مهرباني ڪري مون کي پستول سان پريڊ ڪرائيندا ڪريو‪ .‬سائين َء وراڻيو‪ :‬تون نه فقط بندرو آهين چرٻٽ‪ ،‬پر ڪجه ڪجه‬
‫بيوقوف به آهين‪ ،‬هاڻي گهر وڃ ۽ منهنجو مٿو نه کا ُء‪.‬‬
‫مون ماستر صاحب جو مٿو نه کاڌو ۽ ٻاهر نڪري‪ ،‬آنڪ جا ڇوال کاڌم‪ .‬ڇوال کائي‪ ،‬ڦندڻ سان هٿ مالئي گهر آيس‪ .‬ٿڪل‬
‫هوس‪ ،‬سوچيم ته ڪنهن سان به نه ڳالهائيندس‪ .‬سمهي پوندس‪.‬‬
‫انور سڏ ڪيو‪” ،‬چرٻٽ‪“.‬‬
‫”نه يار! اڄ مان ٿڪل آهيان‪“.‬‬
‫”هڪڙي ڳاله ته ٻڌ‪“.‬‬
‫”نه ادا نه‪ .‬اڄ مان تنهنجي تقرير نه ٻڌندس‪ .‬اال‪ ،‬ڏاڍو ٿڪجي پيو آهيان‪“.‬‬
‫منهنجو ڀا ُء انور اسٽوڊنٽ ليڊر آهي‪ .‬ڪڏهن بک هڙتال ڪندو آهي ۽ ڪڏهن تقرير‪ .‬پر جڏهن کان سندس ڪاليج کي‬
‫وئڪيشن ملي آهي‪ ،‬تڏهن کان روز مون کي تقرير ٻڌائيندو آهي‪ .‬تقرير ٻڌڻ جي عيوض مان کانئس قلفي کائڻ ال ِء ٻه آنا‬
‫وٺندو آهيان‪ .‬ٻه آنا منهنجي تري َء تي رکي انور هڪدم تقرير شروع ڪندو آهي‪ .‬هڪڙو ڪو ملڪ آهي ويٽنام‪ .‬اتي جنگ‬
‫لڳي آهي‪ .‬بس‪ ،‬پنهنجي تقرير ۾ ويٽنام ويٽنام ڪندو آهي ۽ آمريڪا کي گاريون ڏيندو آهي‪ .‬هڪ ڏينهن پڇيو هيومانس‪ :‬يار‬
‫هو ويٽنام وري ڪٿي آهي؟ انور ساه منجهائي‪ ،‬تقرير روڪي‪ ،‬اڌ ۾ ڳالهايو هو‪ :‬ويٽنام اتر ڏکڻ ايشيا ۽ جنوب مشرق آفريڪا‬
‫ڏيندومانء‪ .‬چريا‪ ،‬تقريرون ٻڌبيون آهن‪ ،‬تقريرن جي‬
‫ِ‬ ‫جي وچ ۾ آهي‪ ،‬پر ياد رک چرٻٽ‪ ،‬وري وچ ۾ ڳالهائيندين ته ٻه آنا نه‬
‫پوء انور ڏاڍي جوش ۾ تقرير ڪئي‪ .‬آمريڪا کي گاريون به ڏيندو رهيو ۽ هوا ۾ مڪون ۽ ٺونشا به‬ ‫وچ ۾ ڳالهائبو ناهي‪ِ .‬‬
‫ڦيرائيندو رهو‪ .‬اوچتو هڪ مڪ مون کي به ٺڪا ُء ڪري ڏنائين‪ .‬مون کي سخت ڪاوڙ آئي؛ چيومانس‪ :‬اڙي مان آمريڪا‬
‫ٿوروئي آهيان‪ ،‬جو مون کي مڪ ٿو هڻين‪ .‬ساري چرٻٽ انور منهنجي ٽڪڻ تي هٿ گهمائيندي چيو هو‪ .‬مون به ضد ٻڌو‪ :‬ٻه‬
‫الءبه ڏي‪ .‬ان ڏينهن انور مون کي چار آنا ڏنا هئا ۽ مون اسپيشل قلفي کاڌي هئي‪.‬‬‫آنا تقرير ٻڌڻ جا ۽ ٻه آنا ٺونشو کائڻ ِ‬
 ‫اسڪول کان موٽيو هوس دير سان‪ .‬ٿڪل هوس انور کي انڪار ڪري ڇڏيم‪.‬‬
‫انور ڏاڍي رازداري َء ۾ چيو‪” ،‬تقرير ناهي چرٻٽ‪ ،‬ٻيو ڪم آهي‪“.‬‬
‫”رڌڻي مان ماني چورائڻي ته ناهي؟“‬
‫”نه نه‪ .‬ٻيو ڪم آهي‪“.‬‬
‫”ڪهڙو؟“‬
‫”پرائيويٽ ڪم آهي‪“.‬‬
‫مون انور کي جاچي ڏٺو‪ .‬پڇيومانس‪” ،‬ڇا کارائيندين؟“‬
‫”قلفي‪“.‬‬
‫”خوش ره‪ ،‬ڪڍ ٻه آنا‪“.‬‬
‫پوء هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي‪ ،‬پتلون جي کيسي مان گالبي لفافو ڪڍي مون کي ڏنائين‪ .‬چيائين‪،‬‬
‫انور مون کي ٻه آنا ڏنا‪ِ .‬‬
‫”ليڊي ڊفرن اسپتال ۾ جيڪا ڪرستان نرس آهي نه‪“-‬‬
‫”ها ها‪ ،‬ڪاري بيني‪“.‬‬
‫”اڙي اها نه‪“.‬‬
‫پوء ڪهڙي؟“‬
‫”ته ِ‬
‫”جنهن تنهنجي ڪن ۾ دوا وڌي هئي‪ ،‬سوزي‪ ،‬سوزي‪“.‬‬
‫”بس بس‪ .‬سمجهي ويس‪“.‬‬
‫”شاباس‪ ،‬هي خط سوزي َء کي ڏيئي اچ‪“.‬‬
‫الء ڏيندين نه؟“‬
‫مون خط وٺي کيسي ۾ وڌو‪ .‬وڃڻ کان اڳ انور کان پڇيم‪” ،‬پنهنجي ڪاليج جي مئگزين به پڙهڻ ِ‬
‫”تون اڃا ٻار آهين‪ .‬تون ڪاليج مئگزين ڪيئن پڙهي سگهندين!“‬
‫”مان مئگزين جو سنڌي حصو پڙهندس‪“.‬‬
‫شيء نه هوندي آهي‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫الء ڪابه‬
‫”نه چرٻٽ نه‪ ،‬ڪاليج مئگزين ۾ ٻارن ِ‬
‫ڏجانء نه‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫الء‬
‫”يار هڪ دفعو پڙهڻ ِ‬
‫”ادا احمد کان مار کارائيندين ڇا‪“.‬‬
‫”مان لڪي لڪي پڙهندس‪ .‬ڪاڪوس ۾ وڃي پڙهندس‪“.‬‬
‫”نه چرٻٽ‪ ،‬نه‪“.‬‬
‫پوء مان به تنهنجو خط نٿو کڻي وڃان‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫”ائين ته نه ڪر‪“.‬‬
‫”تون منهنجي ڳاله ڇو نٿو مڃين‪“.‬‬
‫پڙهجانء‪ .‬هاڻي وڃ ۽ سوزي کي خط ڏيئي جلدي موٽي اچ‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”چڱو چڱو‪،‬‬
‫مون ٻه آنا کيسي ۾ وڌا ۽ ٺينگ ٽپا ڏيندو‪ ،‬ليڊي ڊفرن اسپتال پهتس‪ .‬سوزي هڪ مريض کي سئي هڻي رهي هئي‪ .‬مون کيس‬
‫’شي شي‘ ڪري سڏ ڪيو ۽ اچڻ جو اشارو ڏنو‪ .‬هو َء سئي هڻي‪ ،‬ورانڊي مان ٻاهر هلي آئي‪ .‬مون کيس انور وارو گالبي‬
‫لفافو ڏنو‪ .‬هو َء اتي ئي لفافي مان خط ڪڍي پڙهڻ لڳي‪ .‬مان پاسيرو ٿي اک ٽيٽ ڪري کيس ڏسڻ لڳس‪ .‬هو َء مون کي ڏاڍي‬
‫وڻندي هئي‪ .‬هڪ دفعي‪ ،‬گهڻو اڳ‪ ،‬جڏهن منهنجي ڪن ۾ مونگهڻ گهڙي ويو هو ۽ مون کي ڪن ۾ هوائي جهاز هلڻ جا‬
‫الء ليڊي ڊفرن اسپتال ايندو ويندو هوس‪ .‬سوچيندو هوس‪ ،‬منهنجي‬
‫آواز ايندا هئا‪ ،‬مان روز سوزي َء کان ڪن ۾ دوا وجهرائڻ ِ‬
‫الء اسپتال ويندو رهان‪ .‬پر افسوس‬
‫ڪن ۾ سدائين هوائي جهاز هلندا رهن ۽ مان روز سوزي َء کان ڪن ۾ دوا وجهائڻ ِ‬
‫هڪڙي ڏينهن منهنجي ڪن مان مئل مونگهڻ نڪري آيو‪ .‬هوائي جهاز هلڻ بند ٿي ويا‪ .‬تڏهن کان مون کي سوزي ڏاڍي‬
‫وڻندي هئي‪.‬‬
‫سوزي جڏهن خط پڙهي چڪي‪ ،‬تڏهن منهنجي پٺي ٺپيندي پڇيائين‪” ،‬تم انور کا دوست ڻـڍ؟“‬
‫”اڙي نو نو‪ ،‬هم تو وڙي ٽارزن اور قلفي والڍ کا دوست ڻڍ‪“،‬‬
‫هن پنهنجو نرم نرم‪ ،‬اڇو اڇو لسو لسو هٿ اڳتي ڪري‪ ،‬پنهنجين ڪونئرين‪ ،‬ڊگهين آڱرين سان منهنجي ڳٽي تي پيار‬
‫منجهان ٿڦڪي ڏيندي چيو‪” ،‬ٽم بهوت اڇا الرڪا ڻڍ‪“.‬‬
‫”تم ڀي وڙي بوت اڇا ڻڍ‪ “،‬مون گد گد ٿيندي چيو‪” ،‬هم تم ڪو قلفي کالئينگا‪“.‬‬
‫هو َء کلڻ لڳي‪ .‬مان کيس ڏسڻ لڳس‪ .‬هو َء مون کي ڏاڍي وڻي‪ .‬دل چاهيو ته سندس اگهاڙين پنين تي چهنڊڙي پائي ڀڄي‬
‫وڃان‪ .‬پر ائين نه ڪيم‪ .‬اجايو ناراض ٿي وڃي ها ۽ منهنجي قلفي به نه کائي ها‪.‬‬
‫مون کيس سالم ڪيو ۽ ٻه قدم پوئتي ٿي وري کيس سالم ڪيم‪ .‬ٻه قدم وري به پوئتي هٽيس ۽ پوئتي ٿيندو‪ ،‬ڪاري َء ٿلهي َء‪،‬‬
‫پوء مون خوشي َء مان ٽارزن جهڙي رڙ ڪئي‪ .‬بيني نرس کان ڇرڪ نڪري ويو‪ .‬ڪرندي‬ ‫بيني َء نرس وٽ وڃي بيٺس‪ِ .‬‬
‫ڪرندي پاڻ سنڀالي ورتائين‪.‬‬
‫اسپتال مان ٻاهر آيس‪ .‬ڏاڍي خوشي ۽ بدن ۾ ڪتڪڪتائي پئي محسوس ڪيم‪ .‬دل چاهيو ته سڄي واٽ ٽارزن وانگر‬
‫پوء سوچيم ته کالن‪ ،‬کلي کلي اونڌو ٿي‬
‫ڪوڪڙاٽ ڪندو وڃان‪ .‬پر خيال آيو ته اجايو ڪتا ۽ شريف ماڻهو ناراض ٿيندا‪ِ .‬‬
‫ڪري پوان‪ .‬اوچتو خيال آيو ته ماڻهو چريو سمجهي پٿر هڻندا‪ .‬مان وڏو ٿوروئي آهيان‪ ،‬جو ماڻهو مون کي مست سمجهن‪.‬‬
‫نيٺ ڳائڻ جو فيصلو ڪيم‪ .‬وات تي هٿ رکي‪ ،‬گوين وانگر واڇ چٻي ڪري ڳائڻ شروع ڪيم‪’ :‬اڃا ته ايٽ مان ننڍڙو‬
‫آهيان‪ ،‬اڃا ته ايٽ مان ننڍڙو آهيان‪ ‘.‬گانو ڳائيندي‪ ،‬جهومندو وڻن جا پن پٽيندو‪ ،‬سڌو قلفي َء واري وٽ اچي بيٺس‪.‬‬
‫کاراء يار‪ “.‬مون چيو ۽ ڳائڻ لڳس‪” ،‬اڃا ته قلفي َء وارا مان ننڍڙو آهيان‪ ،‬اڃا ته ايٽ مان ننڍڙو‬
‫ِ‬ ‫”اڄ ته ڪا اسپيشل قلفي‬
‫آهيان‪ -‬نيٺ وڏو به ٿيندس‪ ،‬نيٺ ٽارزن به ته ٿيندس‪“.‬‬
‫”ڇو! اڄ ڏاڍو خوش ٿو ڏسجين؟“‬
‫”ڳاله نه پڇ يار‪“.‬‬
‫”اسڪول جي ڪا ڇوڪري ته نه وڻي ويئي اٿئي؟“‬
‫”ڪهڙيون ٿو ڳالهيون ڪرين موالئي‪ “،‬مون وراڻيو ۽ قلفي َء واري کي حيران پريشان ڇڏي‪ ،‬قلفي چوسيندو اڳتي هليو‬
‫ويس‪ .‬قلفي َء وارو به عجيب انسان آهي‪ .‬ڀال اسڪول جون ڇوڪريون به ڪي وڻڻ جهڙيون هونديون آهن! مون کي پاڻ‬
‫جيتريون ننڍڙيون اسڪولي ڇوڪريون اصل ڪونه وڻن‪ .‬ڪنيون جڏهن ڏسون نڪ ۾ آڱريون پيون گهمائينديون‪ ،‬اکين مان‬
‫چپيون پيون ڪڍ نديون‪ ،‬رئي جي ڪنڊ جي وٽ ٺاهي‪ ،‬ڪن مان مر پيون ڪڍنديون‪ ،‬گدليون هٿ مس ۾ نيرا‪ .‬اجايو سجايو‬
‫هڪ ٻئي سان کج کج ڪنديون‪ .‬منٽ ۾ رسنديون‪ ،‬منٽ ۾ پرچنديون سڄو ڏينهن چٽڻي ۽ گدامڙي کائينديون رهنديون آهن‪.‬‬
‫اهي ننڍڙيون بندريون‪ ،‬متيرن جيتريون ڇوڪريون مون کي بنه ڪونه وڻن‪ .‬چٻيون‪ ،‬جهڙيون جنڙيون‪.‬‬
‫مون کي ته بس سوزي نرس وڻندي آهي‪ ،‬۽ ان ڏينهن مون کي ڪجه ڪجه ڏک به ٿيو هو ته مان سوزي َء کان ڪيترو نه‬
‫ننڍڙو هوس‪ ،‬بندرو‪ .‬مشڪل سان سوزي َء جي ٽنگ جيترو مس هوس‪ .‬پر تڏهن به مان خوش هوس‪ ،‬بيحد‪ ،‬گهڻو‪ ،‬ڏاڍو‪.‬‬
‫پرنسيس اسٽريٽ کان رام سوامي َء تائين ماڻهن کي ڌڪيندو‪ ،‬پري ڪندو‪ ،‬ڳائيندو ويس ته‪’ :‬اڃا ته ايٽ مان ننڍڙو آهيان‪،‬‬
‫اڃان ته ايٽ مان ننڍڙو آهيان‪ -‬نيٺ وڏو به ته ٿيندس‪ ‘.‬بوهرا پير وٽ منهنجي پوئتان ڪنهن ٿلهي آواز ۾ ڪنو ٽهڪ ڏنو‪.‬‬
‫بلڪل اهڙو ٽهڪ‪ ،‬جهڙو پاڪستاني فلمن ۾ بدمعاش هيرو کي ٺونشو هڻڻ کان اڳ ڏيندو آهي‪ .‬ڪاوڙ مان منهن ورائي‬
‫پوئتي ڏٺم‪ .‬هڪ گوڏر پنهنجين واهيات‪ ،‬جهينگن جهڙين مڇن تي هٿ ڦيرائي کلي رهيو هو‪.‬‬
‫پڇيومانس‪” ،‬ڇو ٿو ڙي کلين؟“‬
‫مڇو َء جواب نه ڏنو‪ .‬کلندو رهيو‪.‬‬
‫”اڙي وري کلين ٿو!“ مون خارن مان چيو‪” ،‬خبر اٿئي‪ ،‬مان ليڊي ڊفرن اسپتال مان پيو اچان‪“.‬‬
 ‫گهگي آواز ۾ چيائين‪” ،‬ڀيٽو وري هللا وٽان ته نه آيو آن ني‪“.‬‬
‫”هللا وٽان به آيو آهيان‪ .‬امان چوندي آهي‪ ،‬ته مان هللا وٽان آيو آهيان‪“.‬‬
‫پوء ڀيٽو غلط اٿئي‪“.‬‬
‫پوء ٺيڪ آهي‪ .‬پر جي پڻهين کان اها خبر ٻڌي اٿئي ته ِ‬
‫”جي ماڻهين چوندي آهي ته ِ‬
‫”منهنجو پي ُء مري ويو آهي‪“.‬‬
‫پوء تون به وڏو ٿي ڦاڙها ماريندين‪“.‬‬
‫”ته پٽ‪ِ ،‬‬
‫”ڦاڙها ته منهنجو دوست ٽارزن ماريندو آهي‪ “،‬ٽارزن جي ڳاله ڪندي مون کي ڏاڍي خوشي ٿي‪” ،‬ٽارزن شينهن‪ ،‬چيتي ۽‬
‫واڳو َء کي به ماريندو آهي‪“.‬‬
‫هو ٽه ٽه ڪري کلڻ لڳو‪ .‬چيائين‪” ،‬چئه‪ ،‬اڃا ته ايٽ مان ننڍڙي آهيان‪ .‬ننڍڙي‪ ،‬ننڍڙو نه‪“.‬‬
‫”ٽارزن تو جهڙي درياهي گهوڙي کي به ماريندو آهي‪ “،‬مون کانئس پري ٿيندي چيو‪” ،‬خچر‪ ،‬مڇو‪ ،‬جهينگا‪“.‬‬
‫مون مڇو َء کي آڱوٺو ۽ ڄڀ ڏيکاري‪ ،‬۽ ڊوڙندو ڀڄي ويس‪ .‬اجايو ور چڙهي وڃانس ها ته ماستر صاحب وانگر ماري‬
‫ماري اله ڪڍي ڇڏي ها‪.‬‬
‫االء ڪٿان اوچتو ئي‬
‫رستو ٽپندي ڳائڻ شروع ڪيم‪ .‬اڃا ته ايٽ مان ننڍڙو آهيان‪ ،‬اڃا ته ايٽ مان ننڍڙو آهيان‪ .‬نيٺ وڏو‪ِ .-‬‬
‫اوچتو‪ ،‬موٽر رڪشا منهنجي سر تي اچي ڪڙڪي‪ .‬ڊرائيور زور سان بريڪ ڏنو ۽ رڪشا ڏامر جي رستي تي ليڪا‬
‫ڪڍندي منهنجي ڀرسان اچي بيهي رهي‪.‬‬
‫پٺاڻ ڊرائيور خارن مان ڳاڙهو ٿي ويو‪ .‬ان وقت مون کي آلو بخارا ياد آيا‪ .‬هو رڪشا مان لهي آيو‪ .‬مان ٽپ ڏيئي فٽ پاٿ تي‬
‫چڙهي بيٺس‪ .‬الل پٺاڻ‪ ،‬ٻانهن وڌائي‪ ،‬ڀر ڪري مون کي ٿڦڙ وهائي ڪڍي ۽ چيائين‪” ،‬خوچه خنزير ڪا بچه‪“.‬‬
‫ٿڦڙ کائڻ کان اڳئي مان فٽ پاٿ تي ويهي رهيس‪ .‬ڊرائيور جو وار گسي ويو ۽ چماٽ منهنجي پويان ايندڙ ٻئي ماڻهو َء کي‬
‫پوء ڏسندي ئي ڏسندي ٻئي ڄڻا پاڻ ۾ ٻکجي ويا‪ .‬مان اتان ڀڄي ويس‪.‬‬
‫ٻوٿ ۾ وڃي لڳي‪ِ .‬‬
‫ڀال هي ڪراچي به ڪو شهر آهي! رستن تي هر وقت موٽريون‪ ،‬الريون‪ ،‬ٽرامون‪ ،‬رڪشا ڊوڙندا رهندا آهن‪ .‬ٻيو ڪو ڪم‬
‫ڪونهين‪ ،‬چرين وانگر ڊوڙندا رهندا آهن‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن بس يا الري کي خار ايندا آهن ته رستو ڇڏي‪ ،‬فٽ پاٿ تي چڙهي‬
‫ڪنهن دڪان يا گهر ۾ گهڙي ويندي‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن بسون پاڻ ۾ وڙهي پونديون آهن‪ .‬پر سڀني کان خوفناڪ آهن رڪشا‪،‬‬
‫جن جا ڊرائيور به خوفناڪ هوندا آهن‪.‬‬
‫مون سوچيو آهي ته وڏو ٿي ٽارزن ٿيندس‪ ،‬گهر بدران وڻن تي رهندس‪ .‬بسون ۽ الريون گهرن ۾ گهڙي اينديون آهن‪ ،‬پر اڄ‬
‫تائين ڪابه بس يا موٽ ر الري وڻ تي چڙهي نه سگهي آهي‪ .‬مان وڻ تي رهندس ۽ دوستي پکين سان رکندس‪( ،‬افسوس جو‬
‫اسان جي ملڪ ۾ ٽارزن جي ملڪ وانگر جانور وڻن تي نٿا رهن‪ ).‬مان وڻ تان هيٺ لهي ڪنهن به جانور سان دوستي نه‬
‫رکندس‪.‬‬
‫سيٽيون وڄائيندو‪ ،‬ڀتين تان پوسٽر ڦاڙيندو‪ ،‬راڳ ڳائيندو گهر آيس‪.‬‬
‫انور منهنجي انتظار ۾ ڏاڪڻ وٽ بيٺو هو ۽ ڪو غمگين فلمي گانو ڳائي رهيو هو‪ .‬مون کي ڏسنديئي گانو ڳائڻ بند ڪري‬
‫ڇڏيائين‪.‬‬
‫مون کي ٻانهن کان ڇڪيندي پڇيائين‪” ،‬ڪيئن چرٻٽ‪ ،‬ڪم ته ٺيڪ ٿي ويو نه؟“‬
‫مون اول کيس ڪاري بيني نرس واري ڳاله ٻڌائي‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬پراين عورتن سان مستي نه ڪندو ڪر‪ .‬اهڙيون حرڪتون شريف ٻار نه ڪندا آهن ۽ ڀال‪“-‬‬
‫مون کيس ڳالهائڻ نه ڏنو ۽ مڇو َء جي ڳاله ٻڌائيمانس‪.‬‬
‫االء ڪڏهن ايندو چرٻٽ‪ ،‬۽ ڀال‪“-‬‬
‫چيائين‪” ،‬پاڻ وڏن سان ادب سان ڳالهائبو آهي‪ .‬توکي عقل ِ‬
‫مون سندس ڳاله اڌ ۾ ڪپي ڇڏي ۽ کيس رڪشا ڊرائيور جي ڳاله ٻڌايم‪.‬‬
‫پوء کاٻي پاسي ڏسي رستو پار ڪندو ڪر‪ ،‬۽ ڀال هو خط‬
‫چيائين‪” ،‬رستي تي وائڙن وانگر نه هلندو ڪر‪ .‬اول ساڄي‪ِ ،‬‬
‫سوزي َء کي ڏنئه؟“‬
 ‫ٻڌائيندومانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء‬
‫”اول پنهنجي ڪاليج مئگزين ڏي‪ ،‬ته ِ‬
‫ملنديء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”مئگزين نه‬
‫ٻڌائيندومانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء مان ڳاله به نه‬
‫”ته ِ‬
‫”مار کائيندين چرٻٽ‪“.‬‬
‫”ماري ته ڏيکار! هون‪ “،‬مون چيو‪” ،‬مان سڀ ڪجه امان کي ٻڌائي ڇڏيندس ته تو هڪ نرس کي‪“-‬‬
‫”ٺهيو بابا‪ ،‬ٺهيو‪ “،‬انور منهنجي وات تي هٿ رکي ڇڏيو‪ .‬ڊوڙندو ويو ۽ پنهنجي ڪمري مان ڪاليج مئگزين کڻي آيو‪.‬‬
‫ٻڌاء‪ ،‬چريا چرٻٽ ڪجه چيائين‪“.‬‬
‫مئگزين ڏيندي چيائين‪” ،‬هاڻي ته کڻي ِ‬
‫”ها‪ ،‬چيائين ته ٽم بوت اڇا الرڪا ڻڍ‪“.‬‬
‫”ٻيو ڪجه؟“‬
‫”ڪجه به نه‪“.‬‬
‫ساء مرڪڻ لڳو‪.‬‬
‫انور خيالن ۾ گم ٿي ويو‪ .‬پنهنجي ِ‬
‫پڇيومانس‪” ،‬کيل تي ويندؤ ڇا؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ڪهڙي تي؟“‬
‫”بدنام حسينه عرف بي رحم گهوڙي سوار‪“.‬‬
‫”هون! اها به ڪا فلم آهي! ٽارزن ۽ خوفناڪ چيتو وڃي ڏسو نه‪“.‬‬
‫الء آهي‪ ،‬چرٻٽ‪“.‬‬
‫”اها فلم ٻارن ِ‬
‫”اڙي نه نه‪ “،‬مون خوش ٿيندي چيو‪” ،‬ان فلم ۾ ٽارزن هڪ ڇوڪري َء کي لو )‪ (Love‬هڻي ٿو‪“.‬‬
‫”بيشرم‪ ،‬بداخالق‪ “،‬انور ڪاوڙجي ويو‪” ،‬وڏي ڀا ُء سان اهڙيون واهيات ڳالهيون ڪندي شرم نٿو اچيئي‪“.‬‬
‫”اچي ٿو‪“.‬‬
‫پڙهجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء هتان ڀڄي وڃ‪ “.‬انور چيو‪” ،‬مئگزين به لڪائي‬
‫”ته ِ‬
‫”تون خيال نه ڪر‪“.‬‬
‫ڪجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”۽ سوزي َء واري ڳاله به ڪنهن سان نه‬
‫”قلفي کارائيندين؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫پوء ڪنهن کي به نه ٻڌائيندس‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫انور ڪپڙا مٽي عذرا جي ڪمري ۾ ويو‪ .‬عذرا منهنجي ڀيڻ آهي‪ .‬نڪ پڪوڙي جهڙو‪ ،‬ڏند مترڪي جهڙا ۽ اکيون ڦٿل‬
‫انگورن جهڙيون اٿس‪ .‬مونکي هر هفتي هڪ دفعو مار ڏيندي يا کارائيندي آهي‪.‬‬
‫انور پٻن تي هلندو عذرا جي ڪمري ۾ گهڙي ويو‪ .‬ان وقت عذرا هڪ اردو ناول پڙهي رهي هئي ۽ زور زور سان ٽنگون‬
‫لوڏي رهي هئي‪ .‬هو َء بالڪوني َء ۾ ويٺي هئي‪.‬‬
‫انور عذرا کان اک بچائي‪ ،‬ڊريسنگ ٽيبل مان سينٽ جي شيشي ڪڍي پنهنجن ڪپڙن تي هاري ڇڏي‪ .‬مان کيس در جي‬
‫وٿي َء مان جاچي رهيو هوس‪ .‬مون تي نظر پيس ته مون کي اک هنيائين‪ ،‬جنهن مان سمجهيم ته خاموش رهان‪ .‬انور پير پير‬
‫پائي‪ ،‬ڪمري مان نڪري ويو‪.‬‬
‫مان ٻاهرين در تائين انور جي ڪڍ آيس‪ .‬ٻاهرين در وٽ ترسي‪ ،‬هٿ جي اشاري سان پڇيائين ته ڇاهي‪ .‬مون پريان ئي کيس‬
‫ساڄي هٿ جون ٻه آڱري ون ڏيکاريون ۽ کاٻي هٿ جو آڱوٺو وات ۾ وجهي ڇڏيم‪ .‬جنهن مان منهنجو مطلب هو ته مون کي ٻه‬
‫آنا ڏي ته مان هڪ قلفي کاوان‪ .‬انور پنهنجي واچ ڏانهن اشارو ڪيو ۽ ڪنڌ لوڏي هليو ويو‪ .‬مون به کيس وڃڻ ڏنو‪ .‬رات جا‬
‫نو ٿي رهيا هئا‪ .‬اجايو دير ٿي وڃيس ها ۽سوزي َء کي به تڪليف ٿئي هئا‪.‬‬
‫سوزي! ها سوزي! اوه مان جيڪر وڏو هجان‪ .‬انور جيڏو هجان ها ۽ انور مان جيترو ننڍڙو ۽ بندرو هجي ها‪ .‬مان خط‬
‫پوء سوزي ۽ مان فلم تي وڃون ها‪ .‬پر مان ته جيڪر سوزي َء کي ٽارزن جي‬ ‫لکان ها ۽ انور سوزي َء کي ڏيئي اچي ها‪ .‬۽ ِ‬
‫فلم ڏيکاريان ها‪ .‬اردو فلمن ۾ هيروئن ۽ مايون ايڏو ته روئينديون آهن‪ ،‬جو منهنجي دل به ٻاگها ڦاڙي روئڻ چاهيندي آهي‪.‬‬
‫هڪ دفعي مان‪ ،‬امان‪ ،‬عذرا ۽ پاڙي جي عورتن سان گڏ هڪ فلم جو زنانو شو ڏسڻ ويو هوس (مان ننڍڙو آهيان ۽ بيحد‬
‫بندرو آهيان‪ ،‬تنهنڪري مون تي زناني شو ۾ عورتن سان ويهڻ جي جهل پل ڪونهي‪ ).‬ان فلم ۾ ويچاري هيروئن کي سندس‬
‫مڙس مار ڏيئي‪ ،‬گهر مان ڪڍي ٿو ڇڏي‪ .‬ساڳيو مڙس هڪ ٻي َء فلم ۾ ساڳي هيروئن جو پي ُء ٿيو هو‪ .‬اهو ڏسي مون کي‬
‫سخت اچرج ٿيو ۽ جڏهن عذرا کان پڇيو هيم ته اهو ساڳيو ٿلهو بدمعاش هڪ فلم ۾ ساڳي هيروئن جو پي ُء ٿيو هو ۽ هن فلم‬
‫۾ وري مڙس ڪيئن ٿي پيس! ته عذرا مون کي ڇڙٻ ڏيندي چيو هو‪ :‬موئا چپ ڪر‪ ،‬چريا چرٻٽ‪ .‬مون ماٺ نه ڪئي ۽ اڻ‬
‫تڻ لڳي پئي هئي‪ ،‬سو چپ ڪيئن رهان ها! پنهنجو وات عذرا جي ڪن وٽ آڻيندي چيو هيم‪ :‬ٽارزن جي فلمن ۾ ته ائين نه‬
‫ٿيندو آهي‪ ،‬جانور هر فلم ۾ جانور رهندا آهن‪ ،‬ماڻهو ڪونه ٿي پوندا آهن‪ .‬عذرا پنهنجو سڪل‪ ،‬ڪارو هڏائون هٿ منهنجي‬
‫پوء رئي جي ڪنڊ وات ۾ وجهي روئڻ لڳي‬ ‫وات تي رکي ڇڏيو هو ۽ عجيب آواز ۾ چيو هئائين‪” :‬بس ڪر‪ ،‬موئا مرين‪ “.‬۽ ِ‬
‫هئي‪ .‬مون سندس هٿ تي هٿ رکندي چيو هو‪” :‬مونکي معاف ڪر منهنجي ڀيڻ“ (نياڻي ست قرآن هوندي آهي‪ ،‬ڪيئن‬
‫ناراض ڪيانس ها!) اوچتو امان ۽ پاڙي جي عورتن به روئڻ شروع ڪيو‪ .‬مون اڳتي پوئتي منهن ورائي ڏٺو‪ .‬منهنجي‬
‫حيرت جي حد نه رهي هئي‪ ،‬جڏهن ڏٺو هيم ته سڄي سئنيما هال جون عورتون روئي رهيون هيون‪ .‬اکيون ڦاڙي پردي ڏانهن‬
‫ڏٺو هيم‪ ،‬۽ سڀني جي روئڻ جو سبب منهنجي سمجه ۾ اچي ويو هو‪ .‬پردي تي هيروئن جا حال بڇڙا هئا‪ .‬هو َء ريل جي پٽن‬
‫جي وچ ۾ ڊوڙي رهي هئي‪ .‬ڪجه نانگ‪ ،‬بالئون‪ ،‬وڇون وغيره هيروئن ڏانهن وڌي رهيا هئا‪ .‬پريان ريل گاڏي اچي رهي‬
‫هئي ۽ هيروئن ويچاري ٻئي ٻانهون مٿي ڪري‪ ،‬ٻاگها ڦاڙي هڪ گانو ڳائڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي‪ .‬مون سوچيو‪،‬‬
‫پوء مون به منهن بڇڙو ڪري‪ ،‬واڇ‬ ‫يار چرٻٽ سڀ روئن ٿا‪ -‬امان روئي ٿي‪ ،‬هيروئن روئي ٿي‪ ،‬توکي به روئڻ گهرجي‪ِ .‬‬
‫چٻي ڪري اوڇنگارون ڏيئي روئڻ شروع ڪيو هو‪ .‬ان دفعي مان ڏاڍو رنو هوس‪ .‬ڀال اهڙي فلم ۾ سوزي َء کي ڪيئن وٺي‬
‫وڃي روئاڙي اچان ها؟“‬
‫منهنجي ننڍڙي ميڄالي ۾ وڏا وڏا خيال اڀرڻ لڳا‪.‬‬
‫مون ڪاليج مئگزين‪ ،‬جاگرافي َء جي جرنل ۾ لڪائي ڇڏي‪ .‬پنهنجي ڪتابن جي ميز وٽ ڪرسي وجهي ويهي رهيس ۽‬
‫سڀني کان اک بچائي ڪاليج مئگزين جو سنڌي حصو سڄو پڙهي ويس‪ .‬عجيب عجيب ڳالهيون ۽ آکاڻيون لکيل هيون‬
‫مئگزين ۾‪.‬‬
‫شيء جو هزارين دفعا ذڪر ڪيل هو‪ .‬هر هڪ آکاڻي َء ۾ سماج ڪا نه ڪا ڳڙٻڙ‬ ‫ِ‬ ‫هر هڪ آکاڻي َء ۾ سماج نالي ڪنهن‬
‫پوء مون مئگزين بند ڪري‪ ،‬سماج جي باري ۾ سوچڻ شروع ڪيو‪ .‬وڏو ڪو‬ ‫ڪئي هئي‪ .‬مون کي سماج تي ڏاڍا خار آيا‪ِ .‬‬
‫بدمعاش آهي سماج! اها پڪ هيم ته سماج ڪنهن جانور جو نالو ڪونهي‪ ،‬ڇو جو ٽارزن اڄ تائين چيتي‪ ،‬رڇ‪ ،‬بگهڙ‪ ،‬واڳون‬
‫وء به سماج‬
‫۽ درياهي گهوڙي وغيره سان وڙهيو آهي‪ ،‬پر اڃا تائين سماج سان مقابلو نه ڪيو اٿائين‪ .‬گهڻو سوچڻ کانپ ِ‬
‫منهنجي سمجه ۾ نه آيو ۽ مون سماج جي باري ۾ سوچڻ ڇڏي ڏنو‪.‬‬
‫پوء مون مئگزين ۾ لکيل ڳالهين جي باري ۾ سوچڻ شروع ڪيو‪ .‬ان ڏينهن زندگي َء ۾ پهريون دفعو مون‬
‫ڇائي پائي سماج‪ِ .‬‬
‫کي خبر پئي ته ماڻهو وڏو ٿي ڪيئن ڳالهائيندو آهي‪ -‬ڪيئن محبت ڪندو آهي‪ .‬فيصلو ڪيم ته مان به وڏو ٿي ائين ڪندس‪،‬‬
‫ائين ئي ڳالهائيندس‪ .‬اوچتو منهنجي ذهن ۾ ٻيهر سماج بدمعاش جو خيال اڀري آيو‪ -‬وڏو شودو آهي سماج‪ -‬ڪڏهن هيروئن‬
‫جو پي ُء ته ڪڏهن مڙس!‬
‫مان سماج‪ ،‬محبت ۽ سوزي َء جي باري ۾ سوچيندي سمهي پيس‪.‬‬
‫االء ڪهڙي مهل مون کي ننڊ مان جاڳائي چيو‪ :‬ڀاڻين نان ڪباب آندا آهن‪ ،‬اٿي کا ُء‪“،‬‬
‫امان ِ‬
‫مان هن وقت بدمعاش سماج جي باري ۾ سوچي رهيو آهيان‪ “،‬وراڻيم ۽ اکيون بند ڪري ڇڏيم‪.‬‬
‫سوزي سرڪاري باغيچي ۾ شتر مرغ جي پڃري وٽ هڪ بئنچ تي ويٺي هئي‪ ،‬۽ وڻ جي ٽاري َء تي الو ويٺو هو‪ .‬سوزي َء‬
‫کي ڪپڙا پرين جهڙا پاتل هئا ۽ سندس ٽنگون به اگهاڙيون نه هيون‪ .‬کيس پرين جهڙا اڇا اڇا‪ ،‬سهڻا سهڻا کنڀ به هئا‪ .‬ان‬
‫الء باغيچي ۾ ويا هئاسين‪ .‬مون ڦندڻ کي چيو‪ :‬يار ڦندڻ‪ ،‬تون هن‬
‫وقت مان ۽ منهنجو جگري دوست ڦندڻ ڏيڏرن کي پٿر هڻڻ ِ‬
‫تال َء وٽ ويهي نڪ مان گينگها به ڪڍ ۽ ڏيڏر به ڏس‪ ،‬مان منٽ ۾ سوزي َء سان مالقات ڪري موٽي ٿو اچان ۽ اچي ڏيڏرن‬
‫اچجانء‪.‬‬
‫ِ‬ ‫کي پٿر ٿو هڻان‪ .‬ڦندڻ تال َء جي ڪپ تي ويهي رهيو ۽ چيائين‪ :‬ايندي ايندي گدامڙي پٽي‬
‫تال ِء جي سامهون ٻوٽا هئا‪ ،‬۽ ٻوسٽ جي ٻئي پاسي‪ ،‬سائي ڇٻر جي پرئين ڪنڊ وٽ‪ ،‬هڪ اڪيلي بئنچ تي سوزي اداس ويٺي‬
‫هئي‪.‬‬
‫پوء سوچيم ته ٽارزن وانگر ڪوڪڙاٽ ڪندو‪ ،‬وڻن جي ٽارين تي لٽڪندو‪ ،‬سوزي َء جي‬‫هڪ ڇال سان ٻوٽا اڪري ويس‪ِ .‬‬
‫ڪن ۾ وڃي ’هو‘ ڪيان‪ .‬پر خيال آيو ته ٻيلي‪ ،‬ڪاليج مئگزين ۾ ائين لکيل ڪونه هو‪ .‬مون کي ائين ڪرڻ گهرجي‪ .‬جيئن‬
‫مئگزين ۾ لکيو هو‪.‬‬
‫الء پاڻ کي اٺ‬
‫مون قميص جا ٻه بٽڻ کولي ڇڏيا‪ .‬وار منهن ۾ وجهي کاٻو چپ لٽڪائي ڇڏيم‪ .‬ائين ڪرڻ سان ڪجه دير ِ‬
‫پوء جيئن ئي سوزي َء ڏانهن وک وڌايم‪ ،‬ته اهو ڏسي منهنجي حيرت جي حد نه رهي ته مان هڪدم انور‬
‫محسوس ڪيم‪ِ .‬‬
‫جيڏو وڏو ۽ قداور ٿي ويو هوس‪ .‬مون کي ڏاڍي خوشي ٿي‪.‬‬
‫مان تڪڙو تڪڙو سوزي َء ڏانهن وڌي ويس‪ .‬هن مون کي ڏٺو ۽ اچرج نه کاڌائين‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬مان تنهنجو ئي انتظار ڪري رهي هيس‪ ،‬بالم‪“.‬‬
‫”بالم! ڪٿي آ بالم‪“.‬‬
‫”تون منهنجو بالم آهين‪“.‬‬
‫”اوه! سمجهيم‪“.‬‬
‫”مان صدين کان تنهنجو انتظار ڪري رهي آهيان‪“.‬‬
‫”صدين کان! نه نه‪ .‬چرچا ته نه ڪر‪ .‬تون ڏاڏي َء حوا جيڏي ته ناهين‪“.‬‬
‫”تون نٿو سمجهين منهنجا محبوب‪“.‬‬
‫”محبوب! ڪهڙو محبوب؟ فلم ڊائريڪٽر محبوب‪“.‬‬
‫هو َء وڌيڪ اداس ٿي ويئي‪ ،‬چيائين‪” ،‬منهنجي ڀرسان اچي ويه‪ ،‬منهنجا پريتم‪“.‬‬
‫”مان پريتم نه آهيان‪ .‬پريتم داس اسان جي ڪالس جو مانيٽر آهي‪ .‬اسان جي ماستر جو چمچو آهي‪“.‬‬
‫هن مون کي ٻانهن کان وٺي پاڻ ڏانهن ڇڪيندي چيو‪” ،‬منهنجي ڀرسان ويهي ره منهنجا ساجن‪“.‬‬
‫آهيانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”ساجن!“ مون سندس ڀر ۾ ويهندي چيو‪” ،‬تو مون کي شايد سڃاتو ناهي سوزي‪ ،‬اڙي مان چرٻٽ‬
‫الء ديوتا آهين‪“.‬‬
‫الء ڀل تون ڪجه به هجين‪ ،‬پر منهنجي ِ‬
‫”دنيا ِ‬
‫”ديوتا!“ مون کي ڪجه ڪجه ڪاوڙ لڳي‪” ،‬هي دئوس ديوتا وري ڪير آهي! مان توسان محبت ڪيان ٿو سوزي‪ .‬تون‬
‫پنهنجي َء دل مان دئوس ديوتا‪ ،‬ساجن‪ ،‬پريتم‪ ،‬بالم وغيره جو خيال ڪڍي ڇڏ‪“.‬‬
‫سوزي َء ٿڌي آه ڀريندي چيو‪” ،‬تون ڏاڍو معصوم آهين‪“.‬‬
‫معصوم چيائين ته مون کي ڏاڍو شرم آيو‪ .‬مان اڳ جيترو بندرو ۽ ننڍڙو نه هوس‪ ،‬وڏو ٿي ويو هوس ۽ ماڻهو وڏي ٿي‬
‫معصوم ٿورو ئي رهندو آهي!‬
‫چيم‪” ،‬مان معصوم ٿوروئي آهيان‪ .‬مان ته جوان آهيان‪ ،‬تو جيترو آهيان ۽ سوزي‪ -‬۽ سوزي مان توسان محبت ڪندو‬
‫آهيان‪“.‬‬
‫”مان به توکي دل جي گهراين سان چاهيندي آهيان‪ ،‬توسان محبت ڪندي آهيان‪“.‬‬
‫”سچ!“‬
‫”ها‪ “،‬هن اداس لهجي ۾ ڳالهايو‪” ،‬پر تنهنجي ۽ منهنجي وچ ۾ سماج جي ديوار آهي‪“.‬‬
‫”ڪٿي آ سماج ۽ سماج جي ديوار‪ “،‬مان خوفناڪ رڙ ڪري بئنچ تي چڙهي بيٺس‪.‬‬
 ‫الو وڻ جي ٽاري َء تان اڏامي ويو‪.‬‬
‫”ڪٿي آهي سماج‪ ،‬سوزي‪ .‬مان غنڊي سماج جا ڏند ڀڃي ڇڏيندس‪“.‬‬
‫مون کي سماج تي ڏاڍي ڪاوڙ آهي‪ .‬مون ڏند ڪرٽيندي‪ ،‬مٺيون ڀڪوڙي چئني طرف نهاريو‪ .‬پري پري تائين مون کي‬
‫سماج ڏسڻ ۾ نه آيو‪.‬‬
‫مون رڙ ڪئي‪” ،‬بدبخت سماج‪ ،‬ويجهو آ ُء‪ .‬تو ڪاليج مئگزين جي محبت ڪرڻ وارن کي ستائي ڏٺو آهي‪ .‬اچ‪ ،‬اچي مون‬
‫سان وڙه‪ ،‬داداگير سماج اڄ مان تنهنجو ِٽٽ ڪڍي ڇڏيندس‪“.‬‬
‫الء سينو ڦوڪي تيار ٿي بيٺس‪.‬‬
‫اوچتو وڻن ۽ ٻوٽن ۾ ٻاڪرڪٽو مچي ويو‪ .‬مان سماج سان مقابلو ڪرڻ ِ‬
‫باغ جو مالهي ڏنڊو کڻي ڊوڙندو آيو‪.‬‬
‫الء ٿو مارين‪“.‬‬
‫پريان ئي رڙ ڪندي چيائين‪” ،‬باگيچي ۾ بوبڙي ڪري ِ‬
‫مون کان اڳ سوزي بئنچ ڇڏي ڀڄي ويئي‪ .‬مالهي َء مون کي ڊوڙائڻ شروع ڪيو‪ .‬مان ڇٻر لنگهي‪ ،‬ٻوٽا ٽپي‪ ،‬ڦندڻ ڏانهن‬
‫ڊوڙندو رهيس‪.‬‬
‫مالهي رڙيون ڪندو‪ ،‬گاه پٽيندو‪ ،‬منهنجي ڪڍ ڌوڪيندو آيو‪.‬‬
‫مان ڏيڏرن جي تال َء وٽ پهتس‪ .‬ڦندڻ غائب ٿي ويو هو‪ .‬مان حيران پريشان بيٺو هوس‪ ،‬جو مٿان اچي مالهي نڪتو‪ .‬مون کي‬
‫الء ٻئي ٻانهون اڳتي ڪري جهٽ ڏنائين‪ .‬مان پري ٿي ويس ۽ مالهي سڌو وڃي تال َء ۾ ڪريو‪ .‬شپڪو ٿيو‪ .‬ڏيڏرن ٽپ‬ ‫جهلڻ ِ‬
‫ڏنا ۽ پاڻي َء جا ڇنڊا منهنجي منهن تي اچي پيا‪ .‬مون اکيون بند ڪري ڇڏيون‪ .‬ڪجه وڌيڪ ڇنڊا پيا ته مون ٻوٽيل اکيون اول‬
‫پوء کولي ڇڏيون‪ .‬ڪيڏانهن وئي سوزي ۽ ڪيڏانهن ويو باغ جو مالهي!‬
‫مهٽيون ۽ ِ‬
‫مان ڇرڪ ڀري اٿي ويٺس‪ .‬صبح ٿي ويو هو‪ .‬منهنجي مٿان انور بيٺو هو‪ .‬غسلخاني مان وهنجي نڪتو هو ۽ سندس وارن‬
‫مان پاڻي منهنجي منهن تي ٽمي رهيو هو‪.‬‬
‫انور منهنجي ڀرسان هنڌ تي ويهي رهيو‪ .‬آهستي پڇيائين‪” ،‬لفافي ۽ سوزي َء جي ڳاله دل ۾ رکي اٿئي نه؟‬
‫الء ٻه آنا نه ڏيندين ته سڀني کي ٻڌائي ڇڏيندس‪“.‬‬
‫”ها‪ “،‬مون وراڻيو‪” ،‬پر جي قلفي َء ِ‬
‫ٻڌاء‪ .‬هاڻي تنهنجي ڳاله تي ڪير اعتبار‬
‫”صبح صبح جو قلفي! هون چريا چرٻٽ‪،‬۾ انور کلڻ لڳو‪ .‬چيائين‪” ،‬ڀل وڃي ِ‬
‫ڪندو؟“‬
‫”دوکو!“‬
‫انور کلندو‪ ،‬ٽوال سان وار اگهندو بالڪوني َء ڏانهن هليو ويو‪.‬‬
 ‫رڃ‬

‫اڄ آچر رات آهي‪ .‬هو ٽيئي هڪ والئيتي طرز جي گتي ۾ ويٺا آهن‪ .‬سندن آڏو ٽيبل تي وسڪي َء جا سونهري گالس ۽ تريل‬
‫الء آهي‪ .‬هو ويشنو آهي‪ .‬گوشت جي منع‬
‫گوشت‪ ،‬ڪبابن ۽ سيڪيل پٽاٽن جون پليٽون رکيون آهن‪ .‬پٽاٽن جي پليٽ ڀڳوانداس ِ‬
‫الء آهن‪ .‬هو ٻئي وسڪي َء جون سرڪيون ڀري گوشت جون‬ ‫اٿس‪ .،‬تريل گوشت ۽ ڪبابن جون پليٽون مظفر ۽ ڪريم ِ‬
‫ٻوٽيون چٻاڙي رهيا آهن‪ .‬ڀڳوانداس پٽاٽا کائي رهيو آهي‪.‬‬
‫ٽيئي پاڻ ۾ گهرا دوست آهن‪.‬‬
‫ٽيئي ڄڻا هڪ ئي اسڪول ۾ ماستر آهن‪.‬‬
‫ڀڳوانداس حسابن جو ماستر آهي‪ .‬زندگي َء جي هر هڪ وهنوار ۾ حساب استعمال ڪندو آهي‪ .‬پيسن ڳڻڻ کان وٺي ساه کڻڻ‬
‫تائين حساب ڪتب آڻيندو آهي‪ .‬پگهار ٻين ماسترن جيتري اٿس‪ ،‬پر وٽس ٽيوشنون جام آهن‪ .‬ويه پنجويه کن شاگرد کانئس‬
‫ٽيوشن وٺندا آهن‪ .‬سندس ماهوار آمدني ٻارهن سئو رپيا کن آهي‪ .‬خوش آهي‪ .‬آسودو آهي‪ .‬قميصن جا ڪالر ۽ پتلونن جا‬
‫پائنچا کٿل هوندا آهنس‪ .‬ڦلڪا ڳڻي کائيندو آهي‪ .‬بئنڪ ۾ رکيل موڙي وڌندي رهندي اٿس‪ .‬سندس دولت مان بئنڪ وارا‬
‫واپار ڪندا آهن ۽ نفعي مان پنهنجي عملي کي بونس ڏيندا آهن‪ .‬بئنڪ جو مئنيجر ٿلهو متارو آهي‪ .‬سٺا ڪپڙا پائيندو ۽ سٺو‬
‫کائيندو آهي‪ .‬ڀڳوانداس دولت ميڙيندو رهندو آهي‪ .‬سندس پتلون جا پائنچا ۽ قميص جو ڪالر کٿل هوندو آهي ۽ بوٽ جو ترو‬
‫الء پنهنجن ٻن دوستن سان گڏ رات‬
‫گٺل ۽ ٽنگر هوندو اٿس‪ .‬فقط آچر رات لڪشمي َء جا بند خالص ڪري‪ ،‬حاتم کي رئارڻ ِ‬
‫ملهائيندو آهي‪.‬‬
‫مظفر ڊرائينگ ماستر آهي‪ .‬ساڻس ملندا ته توهان سان وان گو‪ ،‬ليونارڊ ڊاونسي ۽ پڪاسو جي فن تي نڪته چيني ڪندو‪.‬‬
‫الء والئتي برش ڪم‬
‫کيس چغتائي‪ ،‬صادقين ۽ گل جي َء جون تصويرون پسند ناهن‪ .‬مظفر والئتي فلمون ڏسندو ۽ ڊرائينگ ِ‬
‫آڻيندو آهي‪ .‬ٻيو ڀل نه ڪري‪ ،‬پر پنهنجي تعريف پاڻ ضرور ڪندو‪ .‬ڳالهائڻ مهل آواز نڙي َء ۾ وڪوڙي سڪوڙي‪ ،‬گهمائي‬
‫ڦيرائي ٻاهر ڪڍندو آهي‪ ،‬ڪنهن ڪنهن وقت ته ائين محسوس ٿيندو آهي‪ ،‬ڄڻ تاڙيون وڄائي ڳائيندو‪:‬‬
‫’آئي موسم رنگيلي سوهاني تو چهٽي لي ڪي آ جا بالما‪‘.‬‬
‫ڪريم حديث ۽ تاريخ جو استاد آهي‪ .‬ڇوڪرن کي موت جي ڀو‪ ،‬قبر جي عذاب ۽ قيامت جي سختي َء جون ڳالهيون ٻڌائي‪،‬‬
‫نماز پڙهڻ جي تاڪيد ڪندو آهي‪ .‬هللا سائين جي قهار هئڻ جون حديثون بيان ڪري‪ ،‬ٻارن جي دل ۾ مذهب جو احترام پيدا‬
‫ساء هو اورنگزيب‪ ،‬چنگيز ۽ هٽلر کي ساڳي قطار ۾ بيهاريندو آهي‪ .‬پر ڪالس ۾ هو‬ ‫ڪندو آهي‪ .‬تاريخ ۾ پنهنجي ِ‬
‫الء کيس ماهوار‬‫الء ٻارن جي دل ۾ نفرت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي‪ .‬ان ِ‬ ‫اورنگزيب جي تعريف‪ ،‬۽ چنگيز ِ‬
‫سرڪاري پگهار ملندي آهي‪.‬‬
‫ڪريم‪ ،‬مظفر ۽ ڀڳوانداس پاڻ ۾ گهاٽا يار آهن‪ .‬ڪريم ڪنوارو آهي ۽ ڀڳوانداس جي زال هندستان ۾ آهي‪ .‬مائٽن سان ملڻ‬
‫دهلي َء ويئي هئي‪ .‬اتي غير ملڪي جاسوس سمجهي گرفتار ڪيو اٿائونس‪ .‬مظفر کي پنهنجي زال آهي‪ .‬گرومندر وٽ هڪ‬
‫ڪوارٽر ۾ رهندا آهن‪.‬‬
‫ا ڄ آچر رات آهي‪ .‬خبر اٿن ته صبح جو کين موڳن ڇورن سان مٿو مارڻو ناهي‪ .‬اڄ رات جو هو دير تائين والئتي گتي جي‬
‫ڪنڊ ۾ ويٺا رهندا‪ .‬شراب جي ڍڪ سان گوشت جون تريل ٻوٽيون ۽ ڪباب چٻاڙيندا رهندا‪ .‬ڀڳوانداس ويشنو آهي‪ ،‬تنهن‬
‫پوء جڏهن رات جو پهريون پهر وهامي ويندو‪ ،‬تڏهن هو ٿڙندڙ ٻرانگهن‬
‫ڪرري شراب سان گڏ سيڪيل پٽاٽا کائيندو رهندو‪ِ .‬‬
‫سان لڏندا لمندا‪ ،‬جهومندا‪ ،‬بار مان نڪري رستي تي اچي بيهندا ۽ ٽيڪسي َء جو انتظار ڪرڻ لڳندا‪ .‬انتظار ڪندي ڪندي‬
‫هميشه وانگر ڳائيندا‪:‬‬
‫مالڪ تون درد ڪٽيندين ڪين ڇڏيندين‪،‬‬
‫هر حال ۾ رانول رهبر ٿيندي‪“.‬‬
‫پوء جڏهن ٽيڪسي ايندي‪ ،‬تڏهن هو پنهنجن پنهنجن گهرن ڏانهن روانا ٿي ويندا‪.‬‬
‫۽ ِ‬
‫پر مهيني جي پهرين آچر رات سلسلو اتي ختم نه ٿيندو آهي‪ .‬گذريل آچر رات مهيني جي پهرين رات هئي‪ .‬ان رات ائين نه‬
‫ٿيو هو‪ .‬ان رات هو دستور موجب اڌ رات تائين گوشت جون ٻوٽيون چٻاڙيندا ۽ وسڪي َء جا گالس خالي ڪندا رهيا هئا‪.‬‬
‫مهيني جي پهرين آچر رات هئي‪ .‬کيسا گرم هئن‪ ،‬تنهن ڪري دل به گرم هئن‪.‬‬
 ‫ڪريم گوشت چٻاڙيندي چيو‪” ،‬ڪي پيدائشي ماستر هوندا آهن‪ ،‬۽ ڪن تي ماستري مڙهي ويندي آهي‪“.‬‬
‫پوء ڪريم دل کولي ماستري ڌنڌي کي خوب گاريون ڏنيون‪ .‬ڪباب وات ۾ وجهندي چيائين‪” ،‬ماستري ڪرڻ کان بهتر‬
‫۽ ِ‬
‫آهي ته ماڻهو ڪباب وڪڻي‪“.‬‬
‫ڀڳوانداس سندس ڳاله اڌ ۾ ڪپيندي چيو‪” ،‬اسڪول ماستر کان ٽيلر ماستر کي وڌيڪ عزت ملندي آهي‪“.‬‬
‫”شٽ اپ‪ “،‬مظفر وچ ۾ ڳالهايو‪” ،‬مان سڀاڻي کان سپر سئنيما جا پوسٽر ٺاهيندس ۽ آرٽسٽ سڏائيندس‪“.‬‬
‫”گڊلڪ گنجا‪ “،‬ڪريم سندس پٺي ٺپيندي چيو‪.‬‬
‫”اڙي آهستي‪ ،‬متان پٺي َء جو ڪنڊو ڀڃين وجهين‪“.‬‬
‫ڪجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”پرواه ناهي‪ .‬ڀڳل ڪنڊي بدران مڇي َء جو ڪنڊو استعمال‬
‫”ڪهڙي َء مڇي َء جو ڪنڊو‪ “.‬مظفر پڇيو؛ ”پلو يا پاپليٽ؟“‬
‫”پاپليٽ‪“.‬‬
‫”واه‪ ،‬انگريزي مڇي!“‬
‫”پاپليٽ انگريزي مڇي آهي؟“ ڀڳوان داس پڇيو‪.‬‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”۽ پلو؟“‬
‫”پلو بلڊي فول سنڌي هوندو آهي‪“.‬‬
‫”ڀال مڇين جو ڪهڙو مذهب هوندو آهي؟“ ڀڳوانداس پڇيو‪.‬‬
‫”مڇين جا مختلف مذهب هوندا آهن‪ “،‬ڪريم ٻوٽي چٻاڙيندي وراڻيو‪.‬‬
‫”ڪيئن؟“‬
‫”جيڪا مڇي ليورپول وٽ پيدا ٿئي‪ ،‬تنهن جو عيسائي مذهب هوندو آهي‪“.‬‬
‫”ڪرسچن؟“‬
‫”ها‪ “،‬ڪريم چوندو رهيو‪” ،‬جيڪا مڇي روس جي ڪنارن تان ملي‪ ،‬سا مڇي ڪميونسٽ هوندي آهي‪“.‬‬
‫”واه!“‬
‫”جيڪا مڇي عربستان ۾ ٿئي‪ ،‬سا مڇي مسلمان هوندي آهي‪“.‬‬
‫”جيڪا مڇي هندستان ۾ ٿئي؟“ مظفر پڇيو‪.‬‬
‫”جيڪا مڇي هندستان مان ملي‪ ،‬سا مڇي هندو هوندي آهي‪“.‬‬
‫”نه‪ ،‬نه‪ “،‬ڀڳوانداس وچ ۾ چيو‪” ،‬هندستاني مڇين جو ڪوبه مذهب نه هوندو آهي‪ .‬اهي فقط مڇيون هونديون آهن‪“.‬‬
‫”تنهنجو مطلب آهي ته هندستاني مڇيون اٿئيسٽ يعني ملحد هونديون آهن؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”بيوقوف! ملحد مڇي حرام هوندي آهي‪“.‬‬
‫”مڇين جو اڪبر بادشاه هجي ها‪ ،‬ته جيڪر دين االهي ٺاهي ها‪“.‬‬
‫مظفر پڇيو‪” ،‬ڀال وڏي مڇي ننڍي مڇي َء کي ڇو کائي ڇڏيندي آهي‪“.‬‬
‫االء‪ “.‬ڪريم وراڻيو‪” ،‬پر اها حرامپائي ماڻهن مڇين جي مٿي ۾ وڌي آهي‪“.‬‬
‫” ِ‬
‫”چئبو ته انسان وڏو پلستر آهي‪“.‬‬
 ‫”ها‪ .‬تڏهن ته پاڻ کي اشرف المخلوقات ٿو سڏائي‪“.‬‬
‫مظفر ڪجه سوچيندي چيو‪” ،‬مان هڪ اهڙي مڇي َء جي تصوير ٺاهيندس‪ ،‬جنهن جو منهن ماڻهو َء جهڙو ۽ بدن سوئر‬
‫جهڙو هوندو‪“.‬‬
‫پوء سرڪار توکي جيل ۾ وجهائيندي‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫”بيرا‪ ،‬برف!“‬
‫”بيروشيشي جي پيالي ۾ برف کڻي آيو‪ .‬برف ٽيبل تي رکي‪ ،‬ڪبابن ۽ پٽاٽن جو آرڊر وٺي هليو ويو‪.‬‬
‫ڪريم چيو‪” ،‬ارود َء ۾ بيرو ٻوڙي کي چوندا آهن‪“.‬‬
‫”۽ سنڌي َء ۾ ڳيرو پکي هوندو آهي‪ “.‬ڀڳوانداس چيو‪.‬‬
‫”اري ڳيرو نه‪ ،‬بيرو‪.‬۾‬
‫”ڳيرو امن جو پکي آهي‪“.‬‬
‫”ٻيا پکي جنگ ڪندا آهن ڇا؟“‬
‫االء‪ ،‬پر ڳيرو امن جو پکي آهي‪“.‬‬
‫” ِ‬
‫”پر جهرڪي ڳيري کان وڌيڪ شريف آهي‪ “،‬مظفر چيو‪.‬‬
‫”۽ سڀ کان وڌيڪ بدمعاش پکي آهي ڪان ُء‪“.‬‬
‫”ڪان ُء نه چٻرو‪“.‬‬
‫”چٻرو ڇا؟“‬
‫”الو‪“.‬‬
‫”الو َء وٽ ٻه راڪيٽ هوندا آهن ڇا؟“‬
‫”الو َء وٽ ٻه چمڪندڙ اکيون هونديون آهن‪ “،‬ڪريم چيو‪” ،‬۽ اسڪول جا ڇورا به الو آهن‪“.‬‬
‫”ڪيئن؟“ ڀڳوانداس پڇيو‪.‬‬
‫”پڇيومان بيت هللا ڪٿي آهي‪ ،‬چيائون‪ :‬موهن جي دڙي ۾‪ “.‬ٽنهي ٽهڪ ڏنو‪.‬‬
‫”پڇيومان ته هندستان ۾ مغلن ايترا قلعا ۽ عمارتون ڇو اڏايون‪ ،‬ته ٺه په وراڻيائون‪ :‬سائين سڀئي مغل ڊکڻ هئا‪“.‬‬
‫”ڇورا نوبل آهن‪“.‬‬
‫”ڇورن کي نوبل پرائيز ملڻ گهرجي‪“.‬‬
‫”ها‪ ،‬ڪاپين ۾ حسابن بدران فلمي گانا لکندا آهن‪ “،‬ڀڳوانداس چيو‪.‬‬
‫”۽ ڪتابن ۾ اگهاڙين عورتن جا فوٽا رکندا آهن‪“.‬‬
‫ان ڳاله تان ٽنهي کي کل آئي‪ .‬کلي کلي ڪرسين تان ڪري پيا‪ .‬اٿيا‪ .‬ڪرسين تي ويٺا مس‪ ،‬ته ڪريم وري ڪري پيو‪.‬‬
‫ڀڳوانداس ۽ مظفر پيٽ کي زور ڏيئي کلي کلي ساڻا ٿي پيا‪.‬‬
‫ڪريم چيو‪” ،‬اڙي چپ ڪريو‪ ،‬کلي کلي چريا نه ٿي پئون‪“.‬‬
‫”ڀل چريا ٿي پئون‪ .‬سنڌي پير ڪري پوڄيندا‪“.‬‬
‫”تون ڪافر آهين ماستر‪“.‬‬
‫”مان ٽڪي جو ماستر آهيان‪“.‬‬
‫”تڏهن ته ماسترن فيملي پالننگ جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيو آهي‪“.‬‬
 ‫”بيشڪ وارن جي ڪسر ٿا پوري ڪن‪“.‬‬
‫پوء ملڪ جو مستقبل ڊارڪ آهي‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫”ڊارڪ‪ ،‬يعني ڪارو؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”آمريڪا جا نينکرو به ڪارا آهن‪ “،‬مظفر چيو‪.‬‬
‫”آمريڪي اندر جا ڪارا آهن‪“.‬‬
‫”تون اشتراڪي آهين‪ ،‬تڏهن ٿو بڪواس ڪرين‪“.‬‬
‫”پنهنجي هئنڊسم پريزيڊنٽ کي ماري وڌائون‪“.‬‬
‫”راڪ هڊسن به گهٽ ٺاهوڪو ناهي‪ .‬هن کي ئي کڻي صدر ڪن‪“.‬‬
‫”پر راڪ هڊسن مارلين برانڊو جهڙو زبردست ايڪٽر ناهي‪“.‬‬
‫”هون!“ مظفر چيو‪” ،‬شيدي ايڪٽر سڊني پائٽر دنيا جو سڀ کان وڏو ايڪٽر آهي‪“.‬‬
‫”بڪواس‪“.‬‬
‫ڳالهاء‪ ،‬بيهوش‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”زبان سنڀالي‬
‫”مان هوش ۾ آهيان‪“.‬‬
‫”تون آئوٽ آهين‪“.‬‬
‫الء تيار ٿي بيٺا‪ .‬ڀڳوانداس وچ ۾ پئي‪ ،‬سندن ٺاه ڪرايو‪ .‬چيائين‪” ،‬توهان ٻئي آئوٽ آهيو‪.‬‬
‫ڪريم ۽ مظفر ذري گهٽ وڙهڻ ِ‬
‫نسلي امتياز اسان جو مسئلو ناهي‪“.‬‬
‫”آهي‪“.‬‬
‫”ناهي‪ ،‬اڙي گنجا‪ .‬اسان جو مسئلو مذهب آهي‪“.‬‬
‫”مذهب دوکو آهي‪“.‬‬
‫”دوزخ ۾ ويندين‪ ،‬بيوقوف‪ .‬اسان کان ڌار ٿيڻ ٿو چاهين‪“.‬‬
‫”پرواه ناهي‪ .‬سچل چيو هو‪ ،‬دوزخ دڙڪو‪ ،‬بهشت دالسو‪ ،‬ڊاه ويا سڀ ڊهي ڊهي‪“.‬‬
‫”سچل جي ڳاله نه ڪر‪ “،‬ڪريم چيو‪” ،‬سچل ڪميونسٽ هو‪“.‬‬
‫ڳالهاء‪ .‬سچل سنڌ جو سڀ کان وڏو شاعر هو‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”گڏه بي عقل‪ ،‬ڇسا زبان سنڀالي‬
‫”شاه کان به؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”سچل تي مارڪس جو اثر ٿو ڏسجي‪ .‬پاڻ ۾ سنگتي ته نه هئا؟“‬
‫”سچل مارڪس جي پي َء جو دوست هو‪ “،‬ڀڳوانداس چيو‪.‬‬
‫”ته چئبو ته مارڪس تي سچل جو اثر آهي!“‬
‫”ها‪ ،‬مارڪس جي مذهب خالف ٿيئري سچل جي هڪ بيت کان متاثر ٿيل آهي‪“.‬‬
‫”ڪهڙو؟“‬
‫سچل چيو هو‪:‬‬
‫”مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا‪،‬‬
 ‫شيخن پيرن پنڊتن بيحد ڀاليا‪،‬‬
‫ڪي نمازون نوڙي پڙهن‪ ،‬ڪن مندر وسايا‪،‬‬
‫اوڏو ڪين آيا‪ ،‬عقل وارا عشق کي‪“.‬‬
‫”سچل اڄ جيئرو هجي ها ته ته کيس جيل ۾ وجهي‪ ،‬مٿس ڪيس هالئين ها‪“.‬‬
‫بيرو تريل گوشت‪ ،‬ڪبابن ۽ پٽاٽن جون پليٽون کڻي آيو‪ .‬ڀڳوانداس سکڻين نگاهن سان تريل گوشت جي پليٽ ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫ڪريم گوشت جي پليٽ ڏانهنس وڌائيندي چيو‪” .‬کا ُء‪“.‬‬
‫”نه‪ ،‬مان ويشنو آهيان‪“.‬‬
‫”بدبخت واڻيا‪“.‬‬
‫”مئا مسال‪ “،‬ڀڳوانداس کيس ٽوڪ هئين‪” ،‬تون سوئر جو گوشت کائيندين؟“‬
‫الء سوئر جو گوشت حرام آهي‪“.‬‬
‫”مسلمان ِ‬
‫”مان ته جيڪر کائي وڃان‪ “.‬مظفر چيو‪.‬‬
‫”او گاڊ!“‬
‫”ڪهڙو گاڊ؟ هندن جو يا مسلمانن جو‪ “،‬مظفر جي وات مان نڪري ويو‪.‬‬
‫ٽنهي هڪ ٻئي ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫”ڀال هي َء ڌرتي هندن جي خدا پيدا ڪئي يا مسلمانن جي؟“ ڪريم پڇيو‪ ،‬ڪائنات‪ ،‬سمنڊ‪ ،‬چنڊ تارا ڪنهن پيدا ڪيا؟“‬
‫”مون‪ “،‬مظفر زور سان پنهنجي سيني تي هٿ هنيو‪.‬‬
‫”شٽ اپ‪ ،‬ڪافر‪ “،‬ڪريم رڙ ڪئي‪.‬‬
‫ٻڌاء ڀال هندوستان ڪنهن پيدا ڪيو؟“‬
‫”مان ڪافر آهيان! ته ِ‬
‫”ڪهڙو هندوستان؟ هاڻوڪو يا اصلوڪو؟“‬
‫الء اقبال چيو هو‪:‬‬
‫”اڙي ڀوڪ‪ ،‬اڳوڻو هندوستان‪ ،‬جنهن ِ‬
‫ساري جهان سي اچها هندستان همارا‪،‬‬
‫هندي هين هم وطن هي سارا جهان همارا‪“.‬‬
‫”اهو هندستان دنيا پيدا ٿيڻ کان اڳ ئي موجود هو‪“.‬‬
‫”تون ڪميونسٽ آهين‪“.‬‬
‫”نه‪ .‬مان موالئي آهيان‪ “،‬مظفر وراڻيو ۽ ٽه ٽه ڪري کلڻ لڳو‪.‬‬
‫”منهنجو دوست سشيل به موالئي هو‪ “،‬ڪريم اداس ٿي ويو‪.‬‬
‫”ڪٿي آهي؟“‬
‫”هينئر بمبئي ۾ آهي‪ .‬چوپاٽي َء تي پڪوڙا وڪڻندو آهي‪“.‬‬
‫”۽ هتي؟“‬
‫”مونسان اسڪول ۾ پڙهندو هو‪ “،‬ڪريم چيو‪” ،‬ڪرڪيٽ جو زبردست رانديگر هو‪“.‬‬
‫پوء چور مور ٿي پيا آهن ۽ مور ڍور ٿي پيا آهن‪“.‬‬
‫ڀڳوانداس جي منهن مان نفرت بکڻ لڳي‪” ،‬ورهاڱي کان ِ‬
‫آء‪ .‬ڊي َء وارو نه ٻڌي وٺي‪ “.‬مظفر هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي چيو‪.‬‬
‫”بس ڪر ته ڪو سي‪ِ .‬‬
‫پوء مان سندس ياد ۾ ڪرڪيٽ ٽرافي رکندس‪ “.‬مظفر چيو‪.‬‬
‫”تنهنجي دوست جي مرڻ کان ِ‬
 ‫ڪريم خاموش رهيو‪.‬‬
‫ڀڳوانداس چيو‪” ،‬ڪهڙي ٽرافي؟ رانجي ٽرافي َء جهڙي؟“‬
‫”ها هوبهو رانجي ٽرافي َء جهڙي‪“.‬‬
‫”رنجيت سنگه رانجي مهاراجا هو ۽ تون ماستر آهين‪ “،‬ڀڳوانداس کيس ٽوڪ هئين‪.‬‬
‫هاء ڙي بخت!“‬
‫” ِ‬
‫”بخت بيوفا هوندو آهي‪“.‬‬
‫”عورت به بيوفا هوندي آهي‪ “.‬مظفر چيو‪.‬‬
‫”غلط‪ “،‬ڪريم چيو‪.‬‬
‫”خاموش‪ “،‬ڀڳوانداس کيس روڪيو‪” ،‬تون ڪنواريو آهين‪“.‬‬
‫”ها‪ ،‬تون بالغ آهين‪“.‬‬
‫”شادي هڪ سان ڪندين‪ ،‬سمهندين ٻي َء سان‪“.‬‬
‫”۽ عشق وري ٽين َء سان ڪندين‪“.‬‬
‫”شيڪسپيئر چيو هو‪ ،‬عورت تنهنجو ٻيو نالو بيوفائي آهي‪“.‬‬
‫الء آهي‪ “.‬مظفر چيو‪.‬‬
‫”عورت فقط عشق ڪرڻ ِ‬
‫”۽ سنڌ جا ڪي ماستر ڇورن سان عشق ڪندا آهن‪“.‬‬
‫”جيڪو عشق ڇوڪري َء بدران ڇوري سان ڪيو وڃي‪ ،‬تنهن کي مجازي عشق چئبو آهي‪ “.‬ڪريم مجازي‬
‫عشق جي وضاحت ڪندي‪ ،‬پري وڃي نڪتو‪.‬‬
‫”عورت‪ ،‬عورت آهي‪“.‬‬
‫”عورت جو ٻيو نالو بيوفائي آهي‪“.‬‬
‫”عورت جو ٽيون نالو نانختائي آهي‪“.‬‬
‫”عورت پيڙو آهي‪“.‬‬
‫”عورت گجر آهي‪“.‬‬
‫”بڪواس بند‪ “،‬ڪريم ٽيبل تي مڪ وهائي ڪڍي‪.‬‬
‫”هلو‪ ،‬هلو‪ .‬اڌ رات ٿي وئي آهي‪ .‬اڳتي به هلڻو آهي‪ “،‬ڀڳوانداس کين ياد ڏياريو‪.‬‬
‫”ها‪ ،‬ها‪ “،‬مظفر چيو‪” ،‬ٺوڪر گلي‪“.‬‬
‫”جاپاني روڊ‪“.‬‬
‫”نيپيئر روڊ‪ “،‬سڀني نعرو هنيو‪” ،‬نيپيئر روڊ‪ -‬زنده باد‪“.‬‬
‫”بيرا بل الؤ‪ “،‬مظفر رڙ ڪري بيري کي سڏ ڪيو‪.‬‬
‫بل ڏيئي‪ ،‬هڪ ٻئي کي ڪنڌ ۾ ٻانهون وجهي‪ ،‬ٽيئي ڄڻا لڏندا لمندا‪ ،‬جهومندا‪ ،‬بار مان نڪري پريڊي اسٽريٽ تي اچي بيٺا‪.‬‬
‫ٽيڪسي َء جو انتظار ڪندي ڳائڻ لڳا‪.‬‬
‫”مالڪ تون درد ڪٽيندين ڪين ڇڏيندين‪،‬‬
‫هر حال ۾ رانول رهبري ٿيندين‪“.‬‬
‫”ٽيڪسي!“ ڪريم هڪ ٽيڪسي بيهاري‪.‬‬
 ‫ٽيڪسي چيڪاٽ ڪري سندسن آڏو اچي بيٺي‪ .‬ٽيئي ڄڻا پوئين سيٽ تي ويٺا‪.‬‬
‫”نيپيئر روڊ ڪو چلو بابا‪ “،‬مظفر چيو‪.‬‬
‫ٽيڪسي نيپئر روڊ ڏانهن ڊوڙڻ لڳي‪.‬‬
‫ڀڳوانداس چيو‪” ،‬ڪوٽ جو ڪالر مٿي ڪيون‪“.‬‬
‫”ڇو؟“‬
‫”ڪو ڏسي نه وٺي‪“.‬‬
‫”ڀل ڏسي وٺي‪ .‬اسان اک ڪڍائي ڇڏينداسينس‪“.‬‬
‫”اسان استاد آهيون‪“.‬‬
‫ڳالهاء‪ ،‬گنجا‪ .‬استاد ڀڙوي کي چئبو آهي‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”زبان سنڀالي‬
‫”تون حرامي آهين‪“.‬‬
‫”اسان ٽڪي جا ماستر آهيون‪“.‬‬
‫ٽيئي ڪجه دير خاموش رهيا‪ .‬ٽيڪسي خالي رستن تان ڊوڙندي رهي‪ .‬مظفر ٽيڪسي َء جي ننڍڙي آئيني ۾ پنهنجو منهن‬
‫ڏسي‪ ،‬گنجي ٽڪڻ تي هٿ گهمايو‪ .‬چيائين‪” ،‬وار هجنم ها ته دليپ ڪمار جهڙو ڏسجان ها‪“.‬‬
‫”شٽ اپ“ ڀڳوانداس مٿس ٺٺولي ڪندي چيو‪” ،‬تون واهيات انب جي چوسيل ککڙي آهين‪“.‬‬
‫ان ڳاله تان مظفر کي ڏاڍا خار لڳا‪ .‬چيائين‪” ،‬اڄ تائين چار ڊزن ڇوڪريون مون سان عشق ڪري چڪيون آهن‪“.‬‬
‫”ويچاريون بدبخت‪ .‬انڌيون هونديون يا ٻيو ڪو جانور نه مليو هوندن‪“.‬‬
‫مظفر ڀڳوانداس کي سٿر تي هڪ مڪ وهائي ڪڍي‪.‬‬
‫الء چيو‪” ،‬برابر گنجا‪ .‬تون دنيا جو عظيم عاشق آهين‪“.‬‬
‫ڪريم جهيڙو ٽارڻ ِ‬
‫”۽ مان دليپ ڪمار به آهيان‪“.‬‬
‫”تون گنجو دليپ ڪمار آهين‪“.‬‬
‫”بڪواس بند ڪر‪ ،‬ڀڳوانداس‪ “،‬مظفر مڪ اوالريندي ڀڳوانداس کي چيو‪” ،‬هڪ ٺونشي سان هندوستان موڪلي‬
‫ڇڏيندومانء‪ ،‬سمجهيئه‪“.‬‬
‫ِ‬
‫هڻجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء ٺونشو‬
‫”اڄ نه‪ .‬پاسپورٽ ڪڍائي وٺان‪ِ ،‬‬
‫”هي ُء ڀڳوانداس بدبخت نشي ۾ آئوٽ آهي‪“.‬‬
‫پوء تون ئي کڻي چئه‪ ،‬مان آهيان نه دليپ ڪمار جهڙو‪“.‬‬
‫” ِ‬
‫”ها‪ “،‬ڪريم مظفر کي جواب ڏنو‪” ،‬تون آهين ته دليپ ڪمار جهڙو‪ ،‬پر تنهنجو آواز گلشن کدڙي جهڙو آهي‪“.‬‬
‫ان ڳاله تان ڪريم ۽ ڀڳوانداس کلي کلي کيرا ٿي پيا‪.‬‬
‫پوء ٽيڪسي َء واري کي ڀاڙو‬
‫موٽر سٽ ڏيئي بيهي رهي‪ .‬ٽنهي ٽيڪسي َء مان ڳاٺ ڪڍي نيپئر روڊ تي هڪ نگاه وڌي ۽ ِ‬
‫ڏيئي‪ ،‬ٽيڪسي َء مان لهي‪ ،‬ٺوڪر گلي َء ڏانهن ڦري ويا‪.‬‬
‫گهٽي َء جي رونق گهٽجي ويئي هئي‪ .‬پيٽروميڪس بتين جا مينٽل ۽ ميونسپل جي بتين جا بلب جهڪا ٿي ويا هئا‪ .‬ڪوٺين جي‬
‫ميرانجهڙي روشني چکن مان ليئا پائي رهي هئي‪ .‬گراهڪ موٽي رهيا هئا‪.‬‬
‫ڪريم چيو‪” ،‬ٺوڪر گلي انارڪلي آهي ۽ مان شهزادو سليم آهيان‪“.‬‬
‫”۽ اسان تنهنجا غالم آهيون‪ “،‬مظفر وراڻيو‪.‬‬
 ‫”تنهنجي انصاف جو گهنڊ ڪٿي آهي‪ ،‬شهزادا؟“‬
‫الء الر ڪيائين ته سڌو وڃي اليڪٽرڪ پول سان لڳو‪ .‬پول تي خار‬
‫ڪريم ڀڳوانداس کي خوفناڪ گار ڏني‪ .‬کيس مارڻ ِ‬
‫آيس‪ .‬پول کي به گاريون ڏنائين‪.‬‬
‫”بداخالق‪ “،‬مظفر چيس‪” ،‬عورتن جي موجودگي َء ۾ بدڪالمي ٿو ڪرين‪ ،‬بي لغام‪“.‬‬
‫”ڪٿي آهن عورتون؟“‬
‫”هي به ته تنهنجون ڀينرون آهن‪“.‬‬
‫”زبان سنڀالي ڳالهائي‪ ،‬گنجا‪ “،‬ڪريم مظفر ڏانهن اکيون ڦاڙي ڏٺو‪” ،‬هي سڀ رنڊيون آهن‪“.‬‬
‫”عورتون ناهن‪“.‬‬
‫”نه‪ “،‬ڪريم وراڻيو‪” ،‬دنيا جون سڀئي عورتون رنڊيون آهن‪“.‬‬
‫”۽ ماڻهين؟“ ڀڳوانداس پڇيو‪.‬‬
‫”مان تنهنجو خون ڪندس واڻيا‪ “،‬ڪريم رڙ ڪندي چيو‪” ،‬خبر اٿئي مان پڪو مسلمان آهيان‪“.‬‬
‫”ٽري وڃ‪ ،‬ڪريم ڪنگال‪ “،‬مظفر وچ ۾ چيو‪” ،‬دنيا جون سڀئي عورتون رنڊيون ناهن‪“.‬‬
‫”برابر منهنجا برادر‪ .‬دنيا جون سڀئي عورتون رنڊيون ناهن‪“.‬‬
‫”دنيا جون عورتون بيوفا‪ ،‬دغاباز‪ ،‬چاالڪ‪ ،‬مڪار‪ ،‬ڪوڙيون ۽‪ -‬۽‪ -‬گنجا ٻڌائي ٻيو ڇا؟“‬
‫”فريبي آهن‪“.‬‬
‫”برابر منهنجا برادر‪“.‬‬
‫پوء ٽيئي ڄڻا هڪ ٻئي کي ڪنڌ ۾ ٻانهون وجهي ڳائڻ لڳا‪،‬‬
‫”هاڻي هلو هڪ بيوفا عورت ڏانهن‪ “،‬ڀڳوانداس اعالن ڪيو‪ .‬۽ ِ‬
‫”مالڪ تون درد ڪٽيندين ڪين ڇڏيندين‪،‬‬
‫هر حال ۾ رانول رهبري ٿيندين‪“.‬‬
‫چکن سان لڳل جسمن ۾ چرپر ٿي‪ ،‬چوڙين جا جلترنگ جاڳي اٿيا‪ .‬نگاهن جا ٻجهيل ٻاڻ هليا‪ .‬خشڪ چپن تي مرڪ تري‬
‫آئي ۽ ڪجه اشارا ٿيا‪ .‬ٽيئي دوست ٽي چکون مٿي ڪري ٽن ڪوٺين ۾ لنگهي ويا‪ .‬ٻاهر‪ ،‬هڪ پهلوان وڪٽوريا گاڏي َء ۾‬
‫هڪ انگريزي خالصي َء کي سمجهائي رهيو هو‪” ،‬دس‪ ،‬فسٽ نمبر‪“.‬‬
‫”انڊين؟“ انگريز خالصي َء پڇيو‪.‬‬
‫”نو‪ “،‬پهلوان وراڻيو‪” ،‬انڊين نو گڊ‪“.‬‬
‫”گڊ‪“.‬‬
‫”نو نو‪ “،‬پهلوان چندو رهيو‪” ،‬پاڪستاني مال ويري گڊ‪“.‬‬
‫”شوئر؟“‬
‫انجاء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”صاحب‪ ،‬نو گڊ‪ ،‬نو مني‪ “،‬پهلوان انگريز خالصي َء کي گاڏي َء مان الهيندي چيو‪” ،‬پاڪستان مال ويري گڊ‪ ،‬گڊ‬
‫”بڪواس!“ مظفر ٿڙندو ٿاٻڙندو‪ ،‬ڪوٺي َء مان نڪري پول وٽ اچي بيٺو‪ .‬خالصي َء ۽ پهلوان ڏانهنس منهن ورائي ڏٺو‪.‬‬
‫مظفر انگريز خالصي َء کي مخاطب ٿيندي چيو‪” ،‬نو گڊ سر‪ ،‬آل فراڊ‪“.‬‬
‫پهلوان مظفر کي ڪالر کان وڃي ورتو‪ ،‬سٽ ڏيندي چيائين‪” ،‬اوئڍ بس کر وڍ دلڍ دا پترا‪“.‬‬
‫مظفر ڪالر ڇڏائي گند جي ڊه وٽ وڃي بيٺو‪ .‬انگريز ۽ پهلوان کيس گهوريندا‪ ،‬ڪاٺ جي هڪ سوڙهي ڏاڪڻ چڙهي ويا‪.‬‬
‫مظفر ڀڻ ڀڻ ڪرڻ لڳو‪ .‬عورتن کي گاريون ڏيڻ لڳو‪” ،‬حرامزادي َء پنج رپيا حرام ڪري ڇڏيا‪“.‬‬
‫پوء ڀڳوانداس چک هٽائي‪ ،‬ٻوٿ ڀيلو ڪري ٻاهر آيو‪ ،‬ڄڻ ته ڪنهن الو َء ڀونڊو ڏنو هوس‪ .‬مظفر جي پاسي ۾‬ ‫ٿوري دير کان ِ‬
‫اچي بيٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬پنج رپيا تيل ٿي ويا‪“.‬‬
‫کانپوء ڪريم ٻاهر آيو‪ .‬منهن تي مرڪ هيس‪ .‬ٻنهي وٽ اچي‬
‫ِ‬ ‫مظفر کيس جواب نه ڏنو‪ .‬هو به خاموش رهيو‪ .‬ڪجه دير‬
‫انجاء ڪيم‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫چيائين‪” ،‬خوب‬
‫”تون ڪنوارو آهين‪ .‬بکايل آهين‪ .‬بڪواس نه ڪر‪ “.‬مظفر کهري آواز ۾ چيو‪.‬‬
‫پوء ڀڳوانداس ۽ مظفر جي ڪنڌ ۾ ٻانهون وجهي ڳائڻ لڳو‪:‬‬
‫ڪريم دل کولي ٽهڪ ڏنو ۽ ِ‬
‫”مالڪ تون درد ڪٽيندين ڪين ڇڏيندين‪،‬‬
‫هر حال ۾ رانول رهبر ٿيندي‪“.‬‬
‫ٽيئي دوست لڏندا لمندا‪ ،‬ٺوڪر گلي َء مان نڪري نيپئر روڊ تي اچي بيٺا‪ .‬سامهون هڪ ٽيڪسي بيٺي هئي‪ .‬پٺاڻ ڊرائيور‬
‫ٽيڪسي َء جي دري َء تي منهن رکي کونگهرا هڻي رهيو هو‪ .‬ڪريم ڊرائيور جي ڪن وٽ وات آڻيندي رڙ ڪئي‪” ،‬چلينگا؟“‬
‫ڊرائيور ڇرڪ ڀري اٿي ويٺو‪ .‬اکيون مهٽيندي هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين‪ .‬هو ٽيئي در کولي ٽيڪسي َء ۾ چڙهي ويٺا‪ .‬ڊرائيور‬
‫نسوار جي دٻلي کولي ۽ نسوار جي هڪ ڀرپور چپٽي هيٺئين چپ ۽ مهار جي وچ ۾ وجهندي پڇيائين‪” ،‬خوچي ڪيڌر‬
‫جائينگا؟“‬
‫ڪريم کيس ٻڌايو‪ .‬ٽيڪسي خالي رستن تي ڊوڙڻ لڳي ۽ ڊينسو هال لنگهي گاڏي کاتي وٽ پهتي‪ .‬ڀڳوانداس اتي لٿو‪ .‬گاڏي‬
‫کاتي کان ٽيڪسي سولجر بازار ڏانهن ڊوڙڻ لڳي‪.‬‬
‫مظفر ڀڻڪيو‪” ،‬عورت دوکيبازي آهي‪“.‬‬
‫”ذليل آهي‪“.‬‬
‫مظفر چيو‪” ،‬مان عورت جي اهڙي تصوير ٺاهيندس‪ ،‬جنهن ۾ سندس منهن دانگي َء جي تري جهڙو ۽ وار ڪاريهر جهڙا‬
‫هوندا‪“.‬‬
‫”۽ بدن ٻٻر جي ٽاري َء جهڙو‪ “،‬ڪريم چيو‪.‬‬
‫ٻئي ڄڻا ٻيهر خاموش ٿي ويا‪ .‬سولجر بازار وٽ ڪريم لهي ويو‪.‬‬
‫مظفر اڪيلو رهجي ويو‪ .‬ٽيڪسي ٽيوب الئيٽ ۾ جرڪندڙ خالي رستن تان گرومندر ڏانهن ڊوڙڻ لڳي‪ .‬اهڙي َء ئي تيزي َء‬
‫سان مظفر ذهن ۾ عورت جا ڀيانڪ روپ ٺهندا ۽ ڊهندا رهياو‪ .‬سندس تصور عورت جو سڀ کان خوفناڪ روپ تالش‬
‫ڪندو رهيو‪ .‬آخر اهو ئي فيصلو ڪيائين‪ ،‬ته هو عورت جي اهڙي تصوير ٺاهيندو‪ ،‬جنهن ۾ سندس منهن دانگي َء جهڙو‪،‬‬
‫وار ڪاريهر جهڙا ۽ بدن ٻٻر جي ٽاري َء جهڙو هوندو‪ .‬ان کان وڌيڪ‪ ،‬عورت جي ڀوائتي شڪل سندس ذهن ۾ جنم وٺي نه‬
‫سگهي‪.‬‬
‫سندس خيالن جو سلسلو ڊرائيور جي ڳالهائڻ سان ٽٽي پيو‪” ،‬خوچي ڪيڌر اترينگا؟“‬
‫”ها!“ مظفر ڇرڪ ڀريو‪” ،‬سامنڍ جهاڙ کڍ پاس‪“.‬‬
‫مظفر واچ تي نظر وڌي‪ .‬رات جا ٽي ٿيا هئا‪ .‬ڊرائيور ٽيڪسي وڻ وٽ آڻي بيهاري‪ .‬هن ڊرائيور کي ڀاڙو ڏنو ۽ ٽيڪسي َء‬
‫مان لهي بيٺو‪ .‬ٽيڪسي زوڪاٽ ڪري اڳتي وڌي ويئي‪ .‬مظفر چيو‪” ،‬عورت تون ٽيڪسي آهين‪ .‬دانگي َء جو ترو‪ ،‬ڪاريهر‬
‫۽ ٻٻر جي ٽاري‪“.‬‬
‫وڻ جي پويان سندس ڪوارٽر هو‪ .‬ڪوارٽر جي بتي ٻري رهي هئي‪ .‬بلب جا ڪرڻا دري َء جي شيخن مان لنگهندا‪ ،‬فٽ پاٿ‬
‫تي پئجي رهيا هئا‪ .‬دري َء وٽ سندس زال منتظر نگاهن سان سندس انتظار ڪري رهي هئي‪ .‬چپ خشڪ ۽ اکين ۾ لڙڪن‬
‫الء در کوليو‪ .‬هو اندر ايندي در جي چائنٺ سان وچڙيو‪ .‬ٿاٻو کاڌائين‪ .‬زالهنس کيس سهارو‬
‫جي جهالر هيس‪ .‬هن اٿي مڙس ِ‬
‫ڏنو ۽ آڻي کٽ تي ليٽائي ڇڏيائينس‪ .‬هن هڪ نگاه پنهنجي زال تي وڌي ۽ منهن ڦيرائي سمهي پيو‪.‬‬
‫هو َء لڙڪ پي ويئي‪ .‬پاسي کان اٿي کٽ جي پيراندي َء کان اچي ويٺي ۽مڙس جي بوٽ جون ڪهيون کولڻ لڳي‪.‬‬
 ‫سج اڀرڻ کان اڳ‬

‫مون کي ڏسي سدائين ڀڄي ويندو هو‪ .‬ان ڏينهن به مون تي نظر پيس ته وٺي ڀڳو‪ .‬وک ته اڳ وانگر تکي وڌائي هئائين‪ ،‬پر‬
‫تڏهن به وڃي سوگهو ڪيومانس‪.‬‬
‫پڇيومانس‪” ،‬ڪيئن‪ ،‬سڃاڻين ٿو؟“‬
‫چيائين‪” ،‬نه‪“.‬‬
‫سندس منهن تڪيندي چيم‪” ،‬واه‪ ،‬مونکي نٿو سڃاڻين‪“.‬‬
‫”نه‪“.‬‬
‫”ٻالو ڀولو نه ٿي ُء‪“.‬‬
‫”يقين ڪر ته مان توکي سڃاڻان ئي نه‪“.‬‬
‫نفرت جي جذبي منهنجي آواز کي سخت ڪري ڇڏيو‪ .‬چيم‪” ،‬اڳ به مڪار هئين‪ ،‬اڄ به مڪار آهين‪“.‬‬
‫هن جواب نه ڏنو‪ ،‬فقط پنهنجين جادوگر نگاهن سان مون ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬اکين ۾ اهڙي ته مقناطيسي ڪشش هوندي اٿس‪،‬‬
‫جو هڪ ئي نگاه سان اڳئين کي خاموش ڪري ڇڏيندو آهي‪ ،‬پر ان ڏينهن مان بيحد ڪاوڙ ۾ هوس‪ .‬ڀڻڪيم‪” ،‬تون دوکيباز‬
‫۽ فريبي آهين‪“.‬‬
‫آهستگي َء سان وراڻيائين‪” :‬انڪري ته پنهنجي دوستي ختم ٿي ويئي‪“.‬‬
‫”ڏس‪ ،‬اچي وئين نه راه تي!“ مٿس ٺٺولي ڪندي چيم‪” ،‬ڏاڍو ڀورڙو پي ٿئين‪ ،‬چي‪’ ،‬مان توکي ته سڃاڻان ئي نٿو‪“!‘.‬‬
‫”جيڪي هئين‪ ،‬تنهن کي سڃاڻيندو هوس‪ “،‬نگاهن ۾‬
‫ساگر جهڙي گهرائي پيدا ڪندي چيائين‪” ،‬۽ هينئر جيڪي ڪجه آهين‪ ،‬تنهن کي ڪونه سڃاڻان‪“.‬‬
‫معني جا ٻه مختلف مطلب ڪڍيا اٿئي‪“.‬‬
‫ٰ‬ ‫”ڏاڍو چاالڪ آهين‪ “،‬سندس نگاهن کان پنهنجيون نظرون بچائيندي چيم‪” ،‬ساڳي َء‬
‫”مطلب ساڳيو آهي‪ ،‬پر تنهنجي سمجه ۾ ڦيرو اچي ويو آهي‪“.‬‬
‫”واه‪ .‬ڪڏهن چوين سڃاڻان‪ ،‬ڪڏهن چوين نه سڃاڻان‪ .‬سمجه ته تنهنجي ڦري ويئي آهي‪“.‬‬
‫هڪدم جواب ڏنائين‪” ،‬جڏهن رتن تال َء اسڪول جي پٺيان هڪ جهڳي َء ۾ رهندو هئين‪ ،‬تڏهن مان تنهنجو دوست هوس‪“.‬‬
‫”۽ اڄ؟“‬
‫” اڄ تون اهو رهيو ئي ناهين‪ ،‬ته ڀال اسان جي دوستي ڪيئن رهندي! چيائين‪” ،‬مون ته توکي اڳ ئي ٻڌائي ڇڏيو هو‪ ،‬ته مان‬
‫فقط انهن جو دوست آهيان‪ ،‬جن وٽ‪“-‬‬
‫”بند ڪر بڪواس‪ “.‬کيس ڳچي َء کان وڃي ورتم‪” ،‬سڄي َء دنيا کي بيوقوف بڻايو اٿئي‪“.‬‬
‫هو خاموش رهيو‪.‬‬
‫مون ڳالهايو‪” ،‬انهن منجهيل ڳالهين سان دنيا کي منجهايو اٿئي‪“.‬‬
‫جواب ڏنائين‪ ” ،‬جڏهن ظلم ۽ انڌير جا پڙدا انسان جي عقل تي پئجي ويندا آهن‪ ،‬تڏهن انسان انسانيت کي وساري ويهندو آهي‪،‬‬
‫بلڪل تو وانگر‪“.‬‬
‫”فريبي‪ ،‬انسانيت جو ڪوڙو ڍونگ رچايو اٿئي‪ “،‬مون کيس ڀت جي پاڇي ۾ ڌڪي ڇڏيو‪” ،‬انهن ڳالهين سان دنيا کي ٺڳيو‬
‫اٿئي‪“.‬‬
‫بنا چرپر جي جواب ڏنائين‪” ،‬منهنجين ڳالهين کان بيزار هئين‪ ،‬تڏهن ته تو وٽ اچڻ ڇڏي ڏنم‪“.‬‬
‫”مون کي به تنهنجي دوستي َء جي ضرورت ناهي‪ “،‬سندس ڳچي َء تي گرفت مضبوط ڪندي چيو‪.‬‬
 ‫پوء روڪيو ڇو اٿئي؟“‬
‫”ته ِ‬
‫الء ته‪ ،‬مون تنهنجي تلقين ٿڏي ڇڏي آهي‪“.‬‬
‫”اهو ٻڌائڻ ِ‬
‫”ڄاڻان ٿو‪“.‬‬
‫”۽ وڌيڪ ٻڌ‪ ،‬اڳ تنهنجي دوستي َء ۾ مان گريجوئيٽ هوندي به بيروزگار هوندو هوس‪ ،‬بک مرندو هوس‪ “،‬کيس ساڳي نو َء‬
‫۾ ٻڌايم‪” ،‬هينئر مون ڊگري سرٽيفڪيٽ کي بيڪار ڪاغذ وانگر ڦاڙي ڇڏيو آهي‪ .‬اڄڪله اسان وٽ بک ڪونهي‪ .‬سکيا ۽‬
‫آسودا آهيون‪“.‬‬
‫”ان ڪري ته تو وٽ اچڻ ڇڏي ڏنو اٿم‪“.‬‬
‫”ائين چئه ته رڳو بکين ۽ بيروزگارن جي در تي ڌڪا کائيندو آهين‪“.‬‬
‫منهنجو جملو کيس بڙڇي ٿي لڳو‪ .‬اکيون چمڪڻ لڳس‪ .‬چيائين‪” ،‬جيئن سمجهين‪ .‬پر چور سان پلئه نه اٽڪائيندس‪“.‬‬
‫پنهنجين تکين اکين سان منهنجو اندر ڦٽي وڌائين‪ .‬سندس لفظ ڇيت وانگر دل ۾ چڀڻ لڳم‪ .‬مون کيس ڇڏي ڏنو‪ .‬هو جيئن اوچتو‬
‫ئي اوچتو پيدا ٿي پوندو هو‪ ،‬تيئن ئي گم به ٿي ويندو هو‪ .‬ان ڏينهن به پاسي واري اونداهي گهٽي َء ۾ غائب ٿي ويو‪.‬‬
‫مان حيران ٿي رهيو هوس‪ ،‬ته کيس ڪيئن خبر پيئي ته مان چور هوس! جنهن راز کان منهنجي ما ُء ۽ ڀيڻ بيخبر هيون‪،‬‬
‫جنهن راز کان پاڙي وارا اڻڄاڻ هئا‪ ،‬جنهن راز کان پوليس اڻواقف هئي‪ ،‬تنهن مخفي راز جي هن کي ڪيئن پروڙ پئجي‬
‫ويئي! ان وقت محسوس ڪيم ته دنيا ۾ فقط هو ئي منهنجي ڏوه کان واقف هو‪ ،‬يا مان خود هوس‪ .‬مون کيس ختم ڪرڻ جو‬
‫الء موت برابر هو‪ .‬هو منهنجين خوشين جو دشمن‬ ‫پڪو فيصلو ڪري ڇڏيو‪ .‬اهڙي خطرناڪ شاهد جو زنده رهڻ منهنجي ِ‬
‫هو‪ .‬سوچيم‪ ،‬مان کيس جيئرو نه ڇڏيندس‪.‬‬
‫پوء چاقو کولي‪ ،‬مٺ ۾ قابو ڪري‪ ،‬هٿ اوورڪوٽ جي اونهي کيسي ۾ وجهي ڇڏيم‪.‬‬ ‫مون رومال ڪڍي هٿ تي ويڙهيو‪ ،‬۽ ِ‬
‫رات جو پويون پهر هو‪ .‬هو جنهن اونداهي گهٽي َء ۾ گم ٿي ويو هو‪ ،‬مان ان گهٽي َء ۾ ڪاهي پيس‪ .‬هو مون کان سڏ پنڌ تي‬
‫وڃي رهيو هو‪ .‬مون سندس پيڇو ڪيو‪ .‬وڻن جي اوٽ ۾ ۽ ڀتين جي پاڇن ۾ لڪندو ڇپندو‪ ،‬مان هن جي پٺيان هلندو رهيس‪،‬‬
‫فيصلو ڪيم‪ ،‬ته کيس سج اڀرڻ کان اڳ قتل ڪري ڇڏيندس‪.‬‬
‫الء واجهائڻ لڳس‪ ،‬جتي هن جي آخري هڏڪي‬ ‫چاقو َء تي منهنجي گرفت مضبوط ٿيندي ويئي‪ ،‬۽ مان ڪنهن اهڙي هنڌ ِ‬
‫ويرانين ۾ دفن ٿي وڃي‪ .‬هو بيخبر هلندو رهيو‪ ،‬۽ مان پاڇي وانگر سندس پيڇو ڪندو رهيس‪ .‬رکي رکي افسوس به پئي ٿيم‪،‬‬
‫ته اجايو سندس موت منهنجي هٿان ٿي رهيو هو‪ .‬افسوس ان ڪري پئي ڪيم‪ ،‬جو هڪ دفعي‪ ،‬مون کي خودڪشي َء کان‬
‫روڪي‪ ،‬زندگي َء جو مفهوم سمجهايو هئائين‪ .‬انهن ڏينهن ۾ مان بيحد مشڪالتن ۾ مبتال هوس‪ .‬رلندو رهيو هوس‪ .‬ڀٽڪندو‬
‫رهيو هوس‪ .‬نيٺ اها منحوس گهڙي به اچي پهتي‪ ،‬جڏهن بک ۽ بيروزگاري َء اسان کان سڀ ڪجه ڦري ورتو‪ .‬ڏونگر جهڙا‬
‫اهي ڏينهن مون کي سدائين ياد رهندا‪ ،‬۽ اهو ڏينهن به هرگز وساري نه سگهندس‪ ،‬جڏهن ٻن ڏينهن جي بک اسان کي اڌ‬
‫چريو ڪري ڇڏيو هو‪ .‬مرڻ جا جيڪي به طريقا آهن‪ ،‬انهن سڀني مان‪ ،‬سڀ کان ڀوائتو نمونو آهي بک ۾ پاه ٿي مرڻ جو‪.‬‬
‫مان بک جي عذاب ۾ سڀ ڪجه وساري ويٺو هوس‪ ،‬سڀ ڪجه‪.‬‬
‫جڏهن امان هيڻي آواز ۾ پڇيو هو‪” ،‬ابا‪ ،‬هاڻي ڇا ٿيندو؟“ تڏهن انتهائي مايوسي َء ۽ بيزاري َء وچان کيس ڇڙٻ ڏيندي چيو‬
‫هوم‪” ،‬ڇا وري ڇا‪ -‬تون زرينه کي هار سينگار ڪري ويهار‪ ،‬مان گراهڪ ٿو وٺي اچان‪“.‬‬
‫”بيغيرت‪ ،‬بيحيا‪ “،‬امان مئل آواز ۾ رڙ ڪئي هئي‪.‬‬
‫”ها امان‪ “،‬وراڻيو هوم‪” ،‬جوان عورت ڌنڌو ڪرائي پيٽ پالي سگهي ٿي‪ ،‬مرد ڪيڏانهن وڃي! ٻڌائي مرد ڪيڏانهن‬
‫وڃي؟“‬
‫الء منهنجو جملو برداشت کان ٻاهر‬
‫زرينه ۽ امان‪ ،‬حيرت مان مون ڏانهن تڪي رهيون هيون‪ .‬سندن خالي ۽ پريشان ذهن ِ‬
‫هو‪ .‬زرينه ته پنهنجيون اڌ وساميل اکيون‪ ،‬منهنجين اکين مان ڪڍيون ئي نه ٿي‪ ،‬ڀانئه ته نگاهن سان منهنجو روح ڇيهي‬
‫ڇڏيندي‪ .‬مون کي اچي ٻانهن کان ورتو هئائين‪ .‬مون کيس گهائل ڪندي چيو هو‪” ،‬توکي وئشيا ٿيڻو پوندو زرينه‪ ،‬هن جڳ ۾‬
‫الء تون اهو قرض صدين کان چڪائيندي رهي‬ ‫الء توکي اهو قرض چڪائڻو پوندو‪ .‬مون جهڙي بي غيرت ڀا ُء ِ‬
‫جيئرو رهڻ ِ‬
‫آهين‪“.‬‬
‫”شرم نٿو اچيئي‪ ،‬بي غيرت‪ “،‬امان دڙڪو ڏنو هو‪.‬‬
‫”بک جو ڀوت غيرت کي اڳري ڇڏيندو آهي‪ ،‬امان‪“.‬‬
 ‫”تنهنجو دماغ خراب ٿي ويو آهي‪“.‬‬
‫”ٻڌو نه اٿئي امان‪ “،‬مان روئي پيو هوس‪ ،‬بُک بڇڙو ٽول‪ ،‬دانا ديوانا ڪري‪“.‬‬
‫االء ڪٿان ايترو پاڻي اسان جي اکين ۾ اچي گڏ ٿيو هو‪ .‬زرينه وائڙين‬
‫امان جي ۽ منهنجين اکين مان لڙڪ وهي نڪتا هئا‪ِ .‬‬
‫پوء منهنجي سڄي‬‫اکين سان مون کي گهوري رهي هئي‪ .‬اوچتو‪ ،‬ڪراهت وچان منهنجي منهن تي ٿڪ اڇالئي هئائين‪ ،‬۽ ِ‬
‫قميص ليڙون ليڙون ڪري ڇڏي هئائين‪ .‬منهنجي منهن تي رهنڊون هڻي‪ ،‬ٻئي مٺيون منهنجن وارن ۾ وجهي‪ ،‬اوڇنگارن ۾‬
‫اچي ڇٽي هئي‪ .‬هو َء ساڳي زرينه هئي‪ ،‬منهنجي ننڍي ڀيڻ‪ ،‬جنهن کي ڪلهي تي ويهاري گهمائڻ ويندو هوس‪ .‬جنهن کي‬
‫پنهنجي َء خرچي َء مان بوڙينڊا وٺي ڏيندو هوس‪ ،‬۽ جنهن جي هڪ هڪ لڙڪ تي پاڻ به بيچين ٿي اٿندو هوس‪ .‬ان ڏينهن‬
‫منهنجي ساڳي َء زرينه جا هٿ منهنجن وارن ۾ هئا ۽ هو َء سڏڪا ڀري رهي هئي‪ ،‬هنجون هاري رهي هئي‪ .‬مون کيس پاڻ‬
‫کان ڌار ڪيو‪ ،‬۽ اسڪائوٽ جي ڏينهن وارو چاقو کڻي‪ ،‬ٻاهر نڪري ويو هوس‪.‬‬
‫مون کي اونداه جي تالش هئي‪ .‬مون کي ويرانين جي ڳوال هئي‪ ،‬جتي سوالئي َء سان چاقو َء جي تکي چهنب‪ ،‬ڦر سوڌي سيني‬
‫۾ الهي سگهان ها‪ .‬زرينه جا سڏڪا ۽ امان جون آهون منهنجو پيڇو ڪنديون آيون‪ ،‬پري پري تائين هڪ هنڌ مون کي اونده‬
‫۽ ويراني َء وارو مقام ملي ويو هو‪ ،‬۽ مون چاقو کولي سيني تي رکيو هو‪ .‬چاقو َء کي دل ۾ الهڻ تي هوس‪ ،‬جو هو به اچي‬
‫اتان نڪتو هو‪ .‬منهنجي ويڻي جهليندي پڇيو هئائين‪” ،‬هن چاقو َء جي باري ۾ ڪجه ڄاڻين ٿو؟“‬
‫مون حيرت مان ڏانهنس نهاريو هو‪ .‬جيتوڻيڪ اجنبي هو‪ ،‬پر تڏهن به لڳم پئي‪ ،‬ڄڻ منهنجو ڄاتل سڃاتل هو‪” .‬ها‪ “،‬وراڻيو‬
‫هوم‪” ،‬تمام تکو آهي جلد موت آڻيندو‪“.‬‬
‫”پر جنهن ڪاريگر هي ُء چاقو ٺاهيو هو‪ “،‬هن پنهنجي مقناطيسي نگاهن سان منهنجي اکين ۾ ڏسندي چيو‪” ،‬تنهن ڪايگر‬
‫جي تصور ۾ موت نه‪ ،‬پر زندگي هئي‪“.‬‬
‫مان اچرج وچان هن جون ساگر جهڙيون گهريون ۽ پراسرار اکيون ڏسندو رهيس‪.‬‬
‫پڇيو هئائين‪” ،‬نوجوان آهين‪ ،‬محنت‪ ،‬مزوري ڇو نٿو ڪرين؟“‬
‫وراڻيو هوم‪” ،‬مان گريجوئيٽ آهيان‪“.‬‬
‫”تعليم کي پيٽ پالڻ جو ذريعو ٿو سمجهين؟ پيٽ ته ڪتا به پاليندا آهن‪ “.‬هن باوقار لهجي ۾ چيو هو‪” ،‬علم اٿئي روشني‪ ،‬۽‬
‫هٿ جو پورهيو دنيا جو عظيم ڌنڌو‪“.‬‬
‫سندس آواز وڏو ۽ چٽو هو‪ ،‬۽ گهڻي َء دير تائين منهنجي ذهن ۾ پڙاڏو ڪندو رهيو‪ .‬مون کي ماٺ ۾ غلطان ڏسي چيو هئائين‪،‬‬
‫”اها زندگي ئي ڪهڙي‪ ،‬جنهن ۾ جدوجهد نه هجي‪ .‬دوست جدوجهد زندگي َء جي عالمت آهي‪ .‬حقيقت ۾ اڄ فقط اهي ئي‬
‫انسان زنده آهن‪ ،‬جن ڪڏهن جدوجهد ڪئي هئي‪“.‬‬
‫مون وٽ سندس ڳالهين جو جواب نه هو‪.‬‬
‫تڏهن چيو هئائين‪” ،‬ڪهڙا نه مضبوط ڏورا ۽ ڪشادو سينو اٿئي! انهن کان ڪم وٺ‪ ،‬منهنجا دوست‪“.‬‬
‫پوء هو مون کي حيران ۽ پريشان ڇڏي هليو ويو هو‪.‬‬
‫۽ ِ‬
‫کليل چاقو مٺ ۾ رهجي ويو هو‪ .‬جيتوڻيڪ منهنجي َء دل مان مرڻ جي خواهش هن جي ڳالهين سان تڙجي ويئي هئي‪ ،‬پر‬
‫تنهن هوندي به بک جي باه اندر ۾ ڀڙڪندي رهي‪ .‬هن جي آخري جملي جو پڙاڏو مون کي بيچين ڪندو رهيو ته‪ :‬ڪهڙا نه‬
‫مضبوط ڏورا ۽ ڪشادو سينو اٿئي‪ ،‬انهن کان ڪم وٺ‪ ،‬منهنجا دوست‪.‬‬
‫هيڏانهن هوڏانهن نهاري‪ ،‬هڪدم پئڊل تي پير رکي‪ ،‬سائيڪل ڪاهيندو‪ ،‬تير وانگر اتان گم ٿي ويو هوس‪ .‬ڪنهن به مون کي‬
‫سائيڪل کڻندي نه ڏٺو هو ۽ اِها منهنجي زندگي َء جي پهرين چوري هئي‪ .‬سائيڪل هڪ ڪٻاڙي َء واري کي پنجاه رپين ۾‬
‫وڪڻي‪ ،‬هوٽل تان نان ڪباب‪ ،‬ڪورما ۽ برياني وٺي‪ ،‬جڏهن گهر جي در وٽ پهتو هوس‪ ،‬تڏهن هن کي در جي ڀرسان بيٺل‬
‫ڏسي حيران ٿيو هوم‪ .‬ڪجه دير اڳ‪ ،‬مون کي زندگي َء جو سبق ڏيندي جيڪا جوت سندس اکين ۾ جلي اٿي هئي‪ ،‬اها‬
‫اجهاميل هئي‪.‬‬
‫کيس ائين بيٺل ڏسي چيو هوم‪” ،‬تنهنجي چوڻ موجب مضبوط ڏورن ۽ ڪشادي سيني کان ڪم ورتو اٿم‪“.‬‬
‫پوء هوريان‬
‫”مون کي خبر آهي‪ ،‬منهنجا دوست‪ “،‬هن آهستي وراڻيو هو ۽ سندس اکين مان رنجش بکڻ لڳي هئي‪ ،‬۽ ِ‬
‫هوريان‪ ،‬ڪنڌ جهڪائي ڪيڏانهن هليو ويو هو‪.‬‬
‫مان هڪدم گهر اندر داخل ٿيو هوس‪ .‬ڏيئي جو تيل ختم ٿيڻ تي هو‪ .‬نان‪ -‬ڪباب جا پڙا جڏهن کٽ تي رکيم‪ ،‬تڏهن امان ۽‬
‫زرينه‪ ،‬وائڙن وانگر‪ ،‬ڪڏهن مون کي ۽ ڪڏهن پڙن کي ڏسڻ لڳيون‪ .‬پڙا سڻڀا هئا ۽ ڪبابن ۽ ڪورمي جي خوشبو َء بک‬
‫پوء اچتو امان هڪ قدم اڳتي وڌي آئي‪ ،‬۽ هن پنهنجي ڪمزور هٿ سان منهنجي منهن تي چماٽ وهائي‬ ‫کي باه لڳائي ڇڏي‪ِ .‬‬
‫ڪڍي‪” ،‬بيحيا پنهنجي ڀيڻ جو سودو ڪري‪ ،‬هي ُء حرام آندو اٿئي‪“.‬‬
‫”نه نه‪ “،‬وراڻيو هوم‪” ،‬مان ته مرڻ ويو هوس‪ ،‬پر رستي ۾ نوڪري ملي ويئي‪“.‬‬
‫”نوڪري!“‬
‫”ها‪ ،‬نوڪري‪“.‬‬
‫پوء اسان پڙن تي ڪري پيا هئاسين‪ .‬کائيندي کائيندي‪ ،‬امان نوڪري َء جي باري ۾ پڇيو هو‪ ،‬۽ مون کيس ٻڌايو هو‪” ،‬هڪ‬ ‫ِ‬
‫اخبار جو نمائندو ٿيو آهيان‪“.‬‬
‫”اخبار جو؟“‬
‫”ڪهڙي َء اخبار جو نمائنيدو ٿيو آهين؟“‬
‫”بس‪ ،‬آهي هڪڙي اخبار‪ “،‬کيس چيو هوم‪” ،‬تون ٻيو ڪو فڪر نه ڪر‪ ،‬۽ ماٺ ڪري ويهي ماني کا ُء‪“.‬‬
‫کانپوء مون ٻيون ڪيتريون سائڪلون چورايون‪ ،‬۽ ڏسندي ئي ڏسندي مان شهر جي چورايل سائيڪلن جو سڀ کان وڏو‬ ‫ِ‬ ‫ان‬
‫”ڊيلر“ ٿي پيس‪ .‬منهنجو ڪاروبار جيئن جيئن زور ٿيندو ويو‪ .‬تيئن تيئن هو مون کان دور ٿيندو ويو‪ .‬پر‪ ،‬ان سموري‬
‫سواء ڪو ٻيو به منهنجي ڏوه کان واقف هو‪ ،‬۽ مون تي نظر رکي‬
‫ِ‬ ‫عرصي ۾‪ ،‬مون ڪڏهن به نه سوچيو هو‪ ،‬ته مون کان‬
‫پوء هو جڏهن ائين چئي هليو ويو ته‪” ،‬چور سان پلئه نه اٽڪائيندس‪ “.‬تڏهن مون کيس قتل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو‬
‫رهيو هو‪ِ .‬‬
‫۽ سندس پيڇو ڪيم‪.‬‬
‫رات جو پويون پهر ختم ٿيڻ تي هو‪ ،‬۽ منهنج ي بيچيني وڌندي ٿي ويئي‪ .‬مون کيس سج اڀرڻ کان اڳ ختم ڪرڻ ٿي چاهيو‪.‬‬
‫هو هلندو رهيو ۽ مان پاڇي وانگر سندس پيڇو ڪندو رهيو‪.‬‬
‫نيٺ هو هڪ غليظ گهٽي َء ڏانهن ڦري ويو‪ .‬مون موقعو غنيمت ڄاتو‪ .‬چاقو َء تي مٺ ڀڪوڙي ڇڏيم‪ .‬هو هلندي هلندي هڪ‬
‫ڪچي گهر ٻاهران بيهي رهيو‪ .‬در کڙڪايائين‪ .‬مان وڻ جي اوٽ ۾ ٿي بيٺس‪ .‬سوچيم‪ ،‬جڏهن موٽندو‪ ،‬تڏهن پٺي َء ۾ چاقو‬
‫هڻندومانس‪ .‬مان اوٽ مان ڏانهنس ڏسندو رهيس‪ .‬پڪ هيم ته ڪنهن مفلس جي گهر ٻاهران اچي بيٺو هوندو‪ ،‬ڇو جو هو فقط‬
‫پوء در کليو‪ ،‬۽ هڪ نوجوان ٻاهر آيو‪ .‬نوجوان کي ڪپڙا سادا‪،‬‬‫مصيبت زده انسانن جي در تي ويندو آهي‪ .‬ڪجه دير کان ِ‬
‫الء هڪ پوڙهي عورت‬ ‫پر اڇا اجرا اوڍيل هئا‪ .‬حيرت فقط اهو ڏسي ٿيم‪ ،‬جو نوجوان جي هٿ ۾ لڪڻ هو‪ .‬در بند ڪرڻ ِ‬
‫آڻجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫الء ڪتاب ۽ هڪ ميز‪ -‬بتي‬
‫آئي‪ ،‬۽ نوجوان کي چيائين‪” ،‬پٽ‪ ،‬ڀا ُء ِ‬
‫”ها امان‪ “،‬نوجوان شانائتي آواز ۾ جواب ڏنو‪.‬‬
‫مون کي سندس آواز ٻڌي حيرت ٿي‪ ،‬ڇو جو نوجوان جو آواز هن جهڙو هو‪ ،‬۽ خود اعتمادي َء سان ڀريل هو‪.‬‬
‫سوچيم‪ ،‬اڄ ڪمبخت وڏي آسامي هٿ ڪئي آهي‪.‬‬
‫الء تيار ٿي بيٺس‪ .‬ٻئي ڄڻا جڏهن منهنجي ويجهو پهتا‪ ،‬تڏهن‪ ،‬جو‬
‫هو نوجوان سميت واپس موٽڻ لڳو‪ .‬مان مٿس حملي ڪرڻ ِ‬
‫االء ڇو‪ ،‬کيس بروقت قتل‬
‫چتائي ڏٺم‪ ،‬ته نوجوان انڌو هو‪ .‬هو انڌي نوجوان سان ڪلهو ڪلهي ۾ مالئي هلي رهيو هو‪ِ .‬‬
‫ڪرڻ جو ارادو الهي‪ ،‬ٻنهي جي پٺ ورتم‪.‬‬
‫رات جو پويون پهر به گذري ويو‪ ،‬۽ اوڀر کان روشني َء جا ترورا اڀرندا آيا ۽ اونده گهٽ ٿيندي ويئي‪ .‬هو ٻئي فرنيچر جي‬
‫هڪ دڪان ٻاهران اچي بيٺا‪ .‬نوجوان کن ترسي‪ ،‬دڪان ۾ هليو ويو‪ .‬هو در وٽان نوجوان کي دڪان ۾ داخل ٿيندو ڏسي‬
‫رهيو هو ۽ سندس پيشاني َء مان ڄڻ نور جا ترورا نڪري رهيا هئا‪ .‬سوچيم‪ ،‬هي ُء ضرور ڪو جادوگر آهي‪.‬‬
‫مان ڀت جي اوٽ ۾ لڪل هوس‪ .‬منهنجي پاسي مان لنگهندي چيائين‪” ،‬جيڪو چاقو کيسي ۾ پيو اٿئي‪ ،‬سو لوهار خوان خرابي‬
‫الء نه ٺاهيو هو‪“.‬‬
‫ِ‬
‫مان سچ پچ ته ڪنبي ويس‪.‬‬
‫منهنجي سامهون اچي بيٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬هو نوجوان انڌو آهي‪ ،‬پر تڏهن به ڪرسيون واڻي‪ ،‬پنهنجو‪ ،‬پنهنجي ما ُء جو ۽ پنهنجي‬
‫ڀا ُء جو عزت سان پيٽ پاليندو آهي‪“.‬‬
 ‫مان خاموش‪ ،‬الجواب بيٺو رهيس‪.‬‬
‫چائين‪” ،‬محنت ۽ هٿ جو پورهيو‪ ،‬دنيا جو عظيم ڌنڌو اٿئي‪“.‬‬
‫جڏهن ڪو جواب نه آئڙيو‪ ،‬تڏهن بيشرمائي َء سان وراڻيم‪” ،‬مان به محنت ڪندو آهيان‪“.‬‬
‫”اهو ڌنڌو ئي ذليل آهي‪ ،‬جنهن ۾ خوف‪ ،‬ڊپ ۽ حراس پلئه پوي‪ “،‬هن جون ساگر جهڙيون نيريون نگاهون منهنجي اندر ۾‬
‫لهي ويون‪.‬‬
‫چوندو رهيو‪” ،‬هن نوجوان کي اکيون ڪينهن‪ ،‬پر اندر ۾ روشني اٿس‪ .‬عزت سان ڪمائي ٿو‪ ،‬۽ فخر سان زندگي بسر‬
‫ڪري ٿو‪“.‬‬
‫منهنجو ڪنڌ جهڪي ويو‪ .‬جهڪيل نگاهن سان دڪان ڏانهن ڏٺم‪ ،‬جتي انڌو نوجوان بيد سان ڪرسيون واڻي رهيو هو‪.‬‬
‫سندس آواز تي‪ ،‬منهنجو ڌيان ڏانهنس ڇڪجي ويو‪ .‬چيائين‪” ،‬مان هن نوجوان جو ۽ دنيا جي هر محنتي انسان جو دوست‬
‫پوء هو اوچتو ئي اوچتو منهنجين نگاهن کان اوجهل ٿي ويو‪.‬‬
‫آهيان‪ “،‬۽ ِ‬
‫پوء‪ ،‬مون خوف ۽ حراس‪ ،‬ڏوه ۽ ڏهڪا َء جي زندگي َء کان منهن موڙي ڇڏيو‪ ،‬۽ شهر ۾ سائيڪلن جي هڪ‬
‫ان ڏينهن کان ِ‬
‫مشهور ڪارخاني ۾ ’فٽر‘ ٿي روزگار ڪمائڻ لڳس‪.‬‬
‫هڪڙي ڏينهن‪ ،‬جڏهن گريس سان ٿڦيل ڪپڙن ۽ ٿڪ سان چور جسم سان ڪارخاني مان ڪم ڪري ٻاهر نڪتس‪ ،‬تڏهن‬
‫هن کي پنهنجي ڀرسان بيٺل ڏٺم‪ .‬منهن مان نور پئي بکيس‪ .‬بيحد خش پئي نظر آيو‪.‬‬
‫چيائين‪” ،‬اڄ مان بيحد خوش آهيان‪“.‬‬
‫کانئس پڇيم‪” ،‬پر تون ڪير آهين؟ ڪٿان ايندو آهين ۽ ڪيڏانهن گم ٿي ويندو آهين‪“.‬‬
‫هن ٻانهن ڊگهيري منهنجي هان َء تي هٿ رکيو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي‪ ،‬اکين کان اوجهل ٿي ويو‪ .‬مون سندس وجود کي‬
‫محسوس ڪري ورتو‪ ،‬۽ محسوس ڪندو رهيو آهيان‪.‬‬
‫‪Posted by wahabsahito at 6:47 AM 0 comments‬‬
‫‪Email This BlogThis! Share to Twitter Share to Facebook Share to Google Buzz‬‬

‫اسٽريٽ جو غنڊو بارنيس‬

‫بارنيس اسٽريٽ جو غنڊو‬

‫سعيد منزل جي سامهون‪ ،‬بندر روڊ جي ٻئي پاسي‪ ،‬اي‪ .‬وي ريسٽورنٽ جي اولهين َء دري َء وٽ ٻه شخص ويٺا هئا‪.‬‬
‫جنهن کي بوسڪي َء جي قميص‪ ،‬ڪلف لڳل سلوار ۽ زري َء جو سليپر پير ۾ هو‪ ،‬تنهن ڪراڪولي ٽوپي ٽنڊ تي رکندي‪،‬‬
‫سامهون ويٺل شخص کي چيو‪” ،‬مان هن مردود کي جيئرو نه ڇڏيندس‪ ،‬گهانچي‪“.‬‬
‫”اڙي تون پروا نا ڪر‪ ،‬سائين گوالم حسين‪ “.‬گهانچي َء کي نيرن ۽ ڳاڙهن پٽن واري گنجي‪ ،‬خاڪي پتلون ۽ پيرن ۾ پراڻو‬
‫النگ بوٽ هو‪ .‬سندس وار گهنڊيدار هئا‪ .‬رنگ سانورو هوس‪ .‬جسم جو جيتوڻيڪ طاقتور نه هو‪ ،‬پر منهن پڪو هوس‪.‬‬
‫گهانچي َء‪ ،‬پاڪستاني فلم جي ڪنهن بدمعاش وانگر سگريٽ واڇ ۾ وجهي‪ ،‬هڪ اک چنجهي ڪندي چيو‪” ،‬جانو مڪراني‬
‫هن هيرو جي ٻچي کي کالس ڪري ڇڏيندو‪“.‬‬
‫”پر ڪڏهن ايندو تنهنجو جانو مڪراني‪“.‬‬
‫”هير ايندو‪ .‬بس هير ايندو‪“.‬‬
‫”هي ُء سوئر جو پٽ هتان هليو نه وڃي‪ “،‬غالم حسين هوٽل کان ٻاهر ڏسندي چيو‪” ،‬اهڙي ڪم ۾ اسان دير نه وجهندا‬
‫آهيون‪ .‬اسان جي هڪ اشاري تي هن جهڙن حرامين جا ڪنڌ الهڻ وارا جوان سنڌ ۾ جام آهن‪“.‬‬
‫”هي َء ڪراچي آهي‪ ،‬گوالم حسين‪ “.‬گهانچي َء چيو‪” ،‬هتي تونجا ڌاڙيل ماڙيل نا هلدا‪“.‬‬
‫”اهو ئي ته افسوس آهي‪ ،‬گهانچي‪ .‬جيڪڏهن سنڌ هجي ها‪ ،‬ته هن سوئر جي ڦر کي منٽن ۾ مارايان ها‪“.‬‬
 ‫”اڦسوس نا ڪر‪ .‬جانو مڪراني کي ڊسندين ته وال کش ٿي ويندين‪“.‬‬
‫غالم حسين ڏند ڪرٽي خاموش ٿي ويو‪ .‬هن اکيون ڪرڙيون ڪري‪ ،‬هوٽل کان ٻاهر‪ ،‬سعيد منزل ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫بندر روڊ جي ٻئي پاسي‪ ،‬سعيد منزل جي ڪنڊ وٽ‪ ،‬هڪ قداور نوجوان ٻئي ٻانهون لوهي ريلنگ تي رکي اسٽار بڪ اسٽال‬
‫تي رکيل ڪتاب ۽ رساال ڏسي رهيو هو‪ .‬سندس ڏاڙهي َء جا وار وڌيل‪ ،‬۽ اکيون ڪارن دائرن ۾ ورتل هئس‪ .‬کيس اڇي‬
‫قميص‪ ،‬اڇي زين جي پتلون ۽ پيرن ۾ باٽا جو چمپل هو‪ .‬اڻڀا وار نرڙ تي پيا هئس‪ .‬هن ڪتابن ۽ رسالن تان نظرون هٽائي‪،‬‬
‫بس اسٽاپ ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫هاء اسڪول ٻاهران‪ ،‬سعيد منزل جي بس اسٽاپ تي ‪ 17‬نمبر بس مان ٻه ڇوڪريون هيٺ لٿيون‪ .‬ٻنهي کي‬ ‫اين‪ .‬جي‪ .‬وي ِ‬
‫منهن تي ڳوڙهو ميڪ اپ‪ ،‬سوسي َء جون سوڙهيون سلوارون‪ ،‬گج لڳل بنا ٻانهن وارا اسڪرٽ ۽ پيرن ۾ پينسل هيل وارا‬
‫چنهبائي سينڊل هئا‪ .‬مفلر جيترا روا؛ ٻٻر ۾ ٻڌل جناتي اِڳڙين وانگر ٻنهي جي ڪنڌ ۾ ڦڙڪي رهيا هئا‪.‬‬
‫ٻئي ڇوڪريون جڏهن بس اسٽاپ وٽ بوٽ پالش ڪندڙ پٺاڻن وٽان لنگهيون‪ ،‬تڏهن انهن مان هڪ ڄڻي‪ ،‬گراهڪ جي بوٽ‬
‫کي ٿڪ سان چمڪائيندي چيو‪” ،‬خوچي بابو ساب‪ ،‬تمارا بوٽ ڪو آم اِس ڇوڪري لوڪ ڪڍ مون ڪا مافڪ‬
‫چمڪائينگا‪“.‬‬
‫گراهڪ خوش ٿي‪ ،‬ٻه ڳنڍيريون وات ۾ وجهي‪ ،‬وات بند ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫ٻنهي ڇوڪرين ڪاوڙ مان پٺاڻ ڏانهن ڏٺو‪ ،‬پر ٺلهي ڪاوڙ برقرار رکي نه سگهيون ۽ ٽه ٽه ڪري کلي پيون‪ .‬هڪ ٻئي‬
‫نوجوان جي ڪن ۾ سڙٻاٽ ڪنديون‪ ،‬کنجنديون‪ ،‬هڪ ٻئي کي ٿيلها هڻنديون‪ ،‬اسٽار بڪ اسٽال وٽ اچي بيٺيون‪ .‬ٻنهي مان‬
‫هڪڙي َء ڄڻي َء هڪ فلمي رسالو کڻي ورتو ۽ ٻئي ڄڻيون رسالي جا پنا اٿالئڻ لڳيون‪.‬‬
‫اسٽال جو مالڪ سنهڙو ۽ بندرو هو ۽ ٻئي پير اسٽول تي چاڙهي ويٺو هو ۽ ٻيڙي َء جو سوٽو هڻي رهيو هو‪ .‬ڇوڪرين کي‬
‫ڏسي هو ٺهي ويٺو‪ .‬پائجامي جا گوڏن تائين کنجيل پاڇا ڇڪي هيٺ ڪيائين‪ .‬پن جي ٻيڙير اڇالئي‪ ،‬ٿري ڪيسل جي پاڪيٽ‬
‫مان ڪي‪ .‬ٽو جو سگريٽ ڪڍي‪ ،‬دکائي‪ ،‬وڏو سوٽو هنيائين‪ .‬دونهين مان هن ٻنهي ڇوڪرين ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫ٻنهي ڇوڪرين مان هڪڙي َء ڇوڪري َء جو نڪ طوطي جي چهنب جهڙو هو‪ .‬هن بيقرار ٿيندي‪ ،‬آهستي دانهن ڪئي‪،‬‬
‫”او‪ .‬آ‪ .‬اي کتيجا‪ ،‬وئيد مڙاڊ کي ته ڏس‪ ،‬ڪيترو هينڊسم آئي‪“.‬‬
‫”هن سوٽر ۾ ڏاڍو کاشو پيو لڳي‪ “،‬خديجه پنهنجي نڪ ۾ آڱر ڦيرائي‪ ،‬ڊگهي نهن سان ڀڳڙي جيڏو گينگو ڪڍي‪ ،‬هڪ‬
‫تصوير تي چنبڙائيندي چيو‪” ،‬مو ٿلو‪ ،‬شنتوش ڪومار‪“.‬‬
‫ٻنهي ڇوڪرين ٻيهر سرٻاٽ ڪيا‪ ،‬۽ چيله چٻي ڪري کلڻ لڳيون‪ .‬ٻئي ڄڻيون رسالي جا صفحا اٿالئينديون رهيون‪.‬‬
‫”هي جيبا آئي ني‪ ،‬ڪرو کتيجا؟“‬
‫”اي لئي‪ ،‬جيبائي ته آئي نڍ‪“.‬‬
‫”نڍ اشڪرٽ تي گج ٻوت سارو لڳي تو‪“.‬‬
‫پوء جڏهن سڄو رسالو ڏسي ورتائون‪ ،‬تڏهن منهن ڦيرائي اسٽال جي‬
‫ٻنهي ڇوڪرين غور سان زيبا جا ڪپڙا جاچي ڏٺا‪ِ .‬‬
‫سنهڙي مالڪ ڏانهن ڏٺائون‪ ،‬جنهن جو نالو افالطون هو‪ .‬افالطون سگريٽ جي ٽوٽي کي چپٽي َء ۾ جهلي‪ ،‬آخري سوٽا هڻي‬
‫الء تيار ٿي ويٺو‪ .‬سگريٽ جي ٽوٽي کي پير سان لتاڙي‬
‫رهيو هو‪ .‬نڪ جي ناسن مان دونهون ڪڍندي‪ ،‬هو پيسا وٺڻ ِ‬
‫ڇڏيائين‪.‬‬
‫ڇوڪرين رسالو بند ڪري ٻين رسالن سان اڇاليو‪ ،‬۽ ٻيهر سرٻاٽ ڪري کلڻ لڳيون‪ .‬کلندي کلندي‪ ،‬ڪرنديون جهرنديون‪،‬‬
‫هڪ ٻئي کي ڌڪا ڏينديون‪ ،‬بارنيس اسٽريٽ ڏانهن هليون ويون‪.‬‬
‫افالطون هڪ ڊگهو ۽ اونهو ساه کڻندي چيو‪” ،‬خبردار ٿي ُء مارئي‪ ،‬تنهنجي لوئي لهڻ تي آهي‪“.‬‬
‫قداور نوجوان جنهن جو نالو قاسم هو‪ ،‬۽ جيڪو ٻئي ٻانهون لوهي ريلنگ تي رکي بيٺو هو‪ ،‬تنهن منهن ڦيرائي‪ ،‬پٺي ريلنگ‬
‫سان ٺهڪائيندي افالطون کان پڇيو‪” ،‬ڇاهي افالطون‪“.‬‬
‫”اجهو هينئر‪ ،‬اجهو هينئر‪ ،‬ڪوهياري ۽ ٽئسٽ‪“-‬‬
‫”اڄ شايد تنهنجي اسٽال تان هڪ به اخبار نه وڪامي آهي‪ ،‬تڏهن پيو وڦلين‪“.‬‬
‫”اخبار ته ڇا‪ ،‬هڪڙي ڏينهن مان پاڻ وڪامجي ويندس‪ “،‬افالطون وراڻيو‪” .‬جڏهن سائيڪلن جا پنچر ڳنڍيندو هوس‪ ،‬تڏهن‬
‫پنهنجي دل پنچر نه ٿيندي هئي‪ ،‬پر جڏهن کان اخبارون ۽ رساال وڪڻڻ شروع ڪيا اٿم‪ ،‬تڏهن کان روزانو ٻه ٽي دفعا دل‬
‫جي سائيڪل پنچر ٿي پوندي آهي‪“.‬‬
‫”پنهنجي اسٽال تي فلمي اخبارون ۽ رساال رکڻ ڇڏي ڏي‪ .‬خالص ادبي رساال وڪڻڻ شروع ڪر‪“.‬‬
‫”مون کي بک مرڻو ناهي‪ ،‬پيارا‪“.‬‬
‫پوء دل جي شڪايت نه ڪر‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫”پر قاسم‪ ،‬مان وڪامڻ چاهيان ٿو‪ .‬چاهيان ٿو‪ ،‬ڪو مون کي خريد ڪري‪“.‬‬
‫”توکي ڪير خريد ڪندو!“‬
‫”ڇو؟ مان اهڙو ويل آهيان‪“.‬‬
‫”اِها ڳاله ناهي افالطون‪ “،‬قاسم بڪ اسٽال ڏانهن وڌي آيو‪.‬‬
‫پوء ڪهڙي ڳاله آهي‪“.‬‬
‫افالطون کانئس پڇيو‪” ،‬ته ِ‬
‫”توکي خريد ڪرڻ بدران بهتر آهي ته سرڪاري باغيچي مان هڪ سپهڙ خريد ڪجي‪“.‬‬
‫افالطون ٻئي هٿ پنهنجن وڏن ڪنن تي رکي ڇڏيا‪ .‬چيائين‪” ،‬يارن سان چرچا ٿو ڪرين قاسم‪“.‬‬
‫”تنهنجا ڪن وڏا آهن ۽ يوناني افالطون جو نڪ وڏو هو‪“.‬‬
‫افالطون کلڻ لڳو‪ .‬چيائين‪” ،‬اڄ ڏاڍو رومانٽڪ ٿو لڳين‪ .‬تنهنجي رومانس جو ڪهڙو حال آهي؟“‬
‫”نوڪري خطري ۾ پئجي ويئي آهي‪“.‬‬
‫”ڪيئن؟“‬
‫” اڄ صبح جو سيٺ صاحب پنهنجي آفيس ۾ گهرائي چيو‪ ،‬تون بلڊي سيلز مين آهين ۽ توکي لکپتي گراهڪن جي ڇوڪرين‬
‫کي گهورڻ جي اجازت ناهي‪“.‬‬
‫”تو ڇا چيس؟“‬
‫”چيومانس‪ ،‬سيٺ‪ ،‬توهان جا گراهڪ مون منجهان خوش آهن‪“.‬‬
‫پوء؟“‬
‫” ِ‬
‫پوء سيٺ صاحب چيو‪ ،‬تون اسان جو بزنس خراب ٿو ڪرين‪ “.‬قاسم پنهنجي سيٺ جي آواز ۾ نقل ڪندي چيو‪” ،‬ادب سان‬‫” ِ‬
‫ٻڌايومانس‪ ،‬ته مان سڀني سيلز مينن کان وڌيڪ ڪپڙو وڪڻندو آهيان‪“.‬‬
‫”سيٺ خوش ٿيو؟“‬
‫”نه‪ .‬سيٺ چيو‪ ،‬روهڙي َء جي لکپتي زميندار رئيس غالم حسين کي توکان سخت شڪايت آهي‪“.‬‬
‫”غالم حسين! ڪهڙو غالم حسين؟“ افالطون پڇيو‪.‬‬
‫”زينب جو ڀا ُء‪“.‬‬
‫”اوه‪ ،‬اوهان جو سالو صاحب‪“.‬‬
‫قاسم جواب نه ڏنو‪ .‬موٽي وڃي ريلنگ وٽ بيٺو‪ .‬سندس چهري تي مايوسي َء جا پاڇا تري آيا‪ .‬ٻئي ٻانهون ريلنگ تي رکي‪،‬‬
‫پاڻ کي ٽٽل ٽاري َء وانگر لوه تي ڇڏي ڏنائين‪.‬‬
‫افالطون اسٽول تان اٿي‪ ،‬قاسم جي ڀرسان وڃي بيٺو‪ .‬کيس پٺي َء تي هٿ رکيائين‪” ،‬ڇاهي قاسم؟“‬
‫قاسم منهن ورائي‪ ،‬اداس اکين سان افالطون ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫”توکي نوڪري َء مان ڪڍي ته نه ڇڏيو اٿائون؟“‬
 ‫”نه‪ .‬پر ڀانيان ٿو جلد ڪڍي ڇڏيندا‪“.‬‬
‫”اهڙا آثار آهن ڇا؟“‬
‫”ها‪ “.‬قاسم لوهي ريلنگ کي پٺي ڏيندي چيو‪” ،‬سيٺ صاحب چيو‪ ،‬مسٽر چال سڌار‪ ،‬اسان کي بزنيس خراب ڪرڻو ناهي‪.‬‬
‫ٻيهر تنهنجي شڪايت اچڻ نه گهرجي‪“.‬‬
‫”پراوه نه ڪر‪ ،‬قاسم‪ “،‬افالطون قاسم جي پٺي ٺپيندي چيو‪” ،‬تون عشق جاري رک‪“.‬‬
‫”۽ نوڪري جاري نه رکان؟“‬
‫”نوڪري به جاري رک‪“.‬‬
‫”عشق ۽ نوڪري گڏ ڪرڻ جي اجازت ناهي‪“.‬‬
‫پوء عشق ڪر‪“.‬‬
‫”ته ِ‬
‫”۽ نوڪري؟“‬
‫”نوڪري ڇوڪري َء تان قربان ڪري ڇڏ‪“.‬‬
‫”۽ ماني؟“‬
‫ڏيندء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”ماني مولى‬
‫”ويهين صدي َء جا افالطون‪ “،‬قاسم افالطون کي ڪلهي تي ٿڦڪي ڏيندي چيو‪” ،‬اڄوڪي زماني ۾ ماني مولى جي هٿ وس‬
‫ناهي‪ .‬بلڪ سيٺ صاحبن جي هٿ ۾ آهي‪“.‬‬
‫”پرواه نه ڪر دوست‪ “،‬افالطون چيو‪” ،‬پنهنجو اسٽار بوڪ اسٽال حاضر آهي‪ .‬منهنجي سائيڪل تي چڙهي‪ ،‬جيڪڏهن‬
‫سؤ سؤ اخبارون روزانو وڪڻين ايندين‪ ،‬ته خوشي َء سان چار پنج روپيا روز ڪمائي سگهندين‪“.‬‬
‫الء نوڪري ڇڏي ڏيان؟“‬
‫پوء عشق جاري رکان ۽ ڇوڪري َء ِ‬
‫”ته ِ‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”پر افالطون‪ ،‬ڇوڪري َء جو ڀا ُء دڙڪو به ته ڏيئي ويو آهي‪“.‬‬
‫”دڙڪو!“ افالطون کان ڇرڪ نڪري ويو‪.‬‬
‫”ها‪ .‬چوائي موڪليو اٿائين ته جيڪڏهن اک کڻي به زينب ڏانهن نهاريندس‪ ،‬ته اڦٽ مارائي وجهندو‪“.‬‬
‫افالطون جا ڪن خوف کان ڪنبڻ لڳا‪ .‬چيائين‪” ،‬اڙي ڪمبخت‪ ،‬تڏهن به وري آيو آهين‪“.‬‬
‫”مون محبت ڪئي آهي‪ ،‬افالطون‪ ،‬رساال ڪونه وڪيا اٿم‪“.‬‬
‫”۽ هينئر عاشق عزازيل‪ ،‬جيڪڏهن تنهنجو سالو صاحب توکي هتي بيٺل ڏسي وٺي ته؟“‬
‫”هن مون کي ڏٺو آهي‪“.‬‬
‫”ڏٺو آهي؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ڪٿي آهي؟“ افالطون هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي پڇيو‪” ،‬ڪٿي آهي راوڻ‪“.‬‬
‫قاسم اک جي اشاري سان چيو‪” ،‬سامهون اي‪ -‬ون ريسٽورنٽ ۾ ويٺو آهي‪“.‬‬
‫افالطون ڏڪندي ڏڪندي اي‪ -‬ون ريسٽورنٽ ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫اي ‪ -‬ون ريسٽورنٽ مان ڪجه گراهڪ اٿي ويا هئا‪.‬‬
‫غالم حسين واچ ۾ وقت ڏسندي چيو‪” ،‬ڇه ٿيا آهن‪ ،‬گهانچي‪ .‬ڪڏهن ايندو تنهنجو جانو مڪراني‪“.‬‬
 ‫”ايندو‪ .‬هير ايندو‪“.‬‬
‫کانپوء پڇيو‪” ،‬جانو مڪراني ڪهڙي گريڊ جو دادا آهي‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫غالم حسين ڪجه دير خاموش رهڻ‬
‫گهانچي َء جي ڪنڌ جون رڳون سيٽجي ويون‪ .‬فخر سان ڳاٽ اوچو ڪند وراڻيائين‪” ،‬ٽاپ گريڊ جو دادا آهي‪ ،‬جانو مڪراني‪.‬‬
‫شيرو ۽ دادا جيڙا جوان جانو کان پناه گهرندا آهن‪ .‬ڪانپوري مدماش بادشا کي ڄاڻين ٿو‪“.‬‬
‫”ڪهڙو بادشاه؟“‬
‫”اڙي يار‪ ،‬ڪانپوري مدماش آهي‪ .‬هير سالو اسٽوڊٽ ليڊر آئي‪“.‬‬
‫”بادشا کي وچ صدر ۾ جانون چاقو ماريو هو‪ .‬بادشا جا انتڙا وال ڦوٽ پات تي اچي ڪريا‪“.‬‬
‫”ڀال پهچ اٿس‪“.‬‬
‫”اڙي واه گوالم حسين‪ ،‬وا‪ “،‬گهانچي َء وراڻيو‪” ،‬پوچ وارو نا هجي ته وال جانو پنجا دفا ڦانسي کاوي ها‪“.‬‬
‫”چئبو ڏاڍي َء رهائي َء وارو آهي‪“.‬‬
‫”صبيدار‪ ،‬سپاهي ۽ وڊا آفيسر جانو جا يار آئن‪ “،‬گهانچي َء فخر سان چيو ۽ ڪنڌ مٿي ڪري سگريٽ جا سوٽا هڻڻ لڳو‪“.‬‬
‫پوء جيستائين بيرو چانه کڻي اچي‪ ،‬غالم‬
‫الء چيو‪ ،‬۽ ِ‬‫غالم حسين ٽيبل تي گالس وڄائي‪ ،‬بيري کي ٻه ڪوپ چانه جا آڻڻ ِ‬
‫حسين گالس کي آڱرين ۾ ڦيرائڻ لڳو‪ .‬گهانچي ڪرسي َء جي ٽيڪ سان ڪنڌ لڳائي‪ ،‬سگريٽ جي دونهي جا دائرا ٺاهڻ لڳو‪.‬‬
‫دائرا ٺاهيندي سندس نگاه ڀت تي ٽنگيل آئيني تي وڃي پيئي‪ .‬هن پنهنجا گهنڊيدار وار آڱرين سان سلجهائيندي‪ ،‬نرڙ ۾ گهنج‬
‫وجهي‪ ،‬هڪ اونهو سوٽو هنيو ۽ ناسن مان دونهون ڪڍڻ لڳو‪.‬‬
‫”مان صبر ڪري نٿو سگهان‪ ،‬گهانچي‪ “،‬غالم حسين گالس ٽيبل تي رکي‪ ،‬کاڏي َء هيٺان هٿ ڏيئي‪ ،‬چپ چٻاڙڻ لڳو‪.‬‬
‫چاء پي صبور ڪر‪“.‬‬
‫”تون صبور ڪر‪ ،‬گوالم حسين‪ِ ،‬‬
‫بيرو چانه جا ٻه ڪوپ کڻي آيو‪ .‬ٻنهي پنهنجو پنهنجو ڪوپ کنيو ۽ سپ سپ ڪري چانه پيئڻ لڳا‪.‬‬
‫ساء چوندو رهيو‪” ،‬هن بدبخت ڪراچي َء ۾ اچي مجبور ٿي پيا آهيون‪ .‬سنڌ هجي ها ته‬
‫چانه پيئندي غالم حسين پنهنجي ِ‬
‫جيڪر ايترا سانگ ئي نه رچائڻا پون ها‪ .‬اک جي اشاري سان هن سوئر جو سر الهرائي ڇڏيان ها‪“.‬‬
‫گهانچي خاموش رهيو ۽ چانه پيئندو رهيو‪.‬‬
‫تڏهن اوچتو‪ ،‬چانه جو خالي ڪوپ ٽيبل تي رکي‪ ،‬غالم حسين ڪرسي سوري اٿي بيٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬مان هن حرامي َء کي نه‬
‫ڇڏيندس‪“.‬‬
‫گهانچي وائڙن وانگر غالم حسين ڏانهن ڏسڻ لڳو‪ .‬غالم حسين تڪڙيون تڪڙيون ٻرانگهون کڻندو‪ ،‬ريسٽورنٽ مان نڪري‬
‫ويو‪ .‬گهانچي َء به هن پوئتان ڊوڙ پاتي‪ .‬ڪائونٽر تي ويٺل ٺوڙهي‪ ،‬ٿلهي ايراني سيٺ رڙ ڪئي‪” ،‬پيسا‪“.‬‬
‫گهانچي َء ويندي ويندي وراڻيو‪” ،‬اڙي بومبڙي ڪيون مارتا ڻڍ‪ .‬پيسا دينگاني‪ ،‬دال‪“.‬‬
‫ريسٽورنٽ مان نڪري‪ ،‬غالم حسين سعيد منزل ڏانهن ذري گهٽ ڊوڙ پاتي‪ .‬ٽرام پٽي وٽ هڪ ٽيڪسي َء هيٺان ايندي ايندي‬
‫بچي ويو‪ .‬ٽيڪسي َء جا ڦيٿا چيڪاٽ ڪري‪ ،‬ڏامر تي رڙهندا‪ ،‬غالم حسين جي تنبو َء جيڏي َء سلوار کي ڇهندا بيهي رهيا‪.‬‬
‫ڏٻري ٽيڪسي ڊرائيور دري َء مان ڪنڌ ڪڍي‪ ،‬غالم حسين کي ما ُء تي اگهاڙي گار ڏني‪ .‬غالم حسين گار ٻڌي اڻ ٻڌي‬
‫ڪري‪ ،‬بندر روڊ لنگهي ويو‪ .‬سعيد منزل وٽ فٽ پاٿ تي چڙهي هن منهن ورائي ٽيڪسي ڊرائيور ڏانهن ڏٺو‪ .‬ٽيڪسي‬
‫ڊرائيور دري َء مان ٻانهن ٻاهر ڪڍي‪ ،‬غالم حسين کي ڀونڊو ڏنو‪ .‬غالم حسين ڀونڊي کي ڪا خاص اهميت نه ڏني‪.‬‬
‫جاء تي ڄمي ويو‪ .‬اکين ڇنڀڻ‬
‫قاسم جون ٻئي ٻانهون لوهي ريلنگ تي هيون‪ .‬هو غالم حسين کي ڏسي پٿر وانگر پنهنجي َء ِ‬
‫ڇڏي ڏنس‪ .‬نگاهون غالم حسين تي کپائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫جاء تان نه چريو‪ .‬غالم حسين ٻي چماٽ وهائي‬
‫غالم حسين ڀر ڪري قاسم کي منهن تي چماٽ وهائي ڪڍي‪ .‬هو پنهنجي ِ‬
‫پوء پيٽ‬
‫ڪڍيس‪ .‬هن اک نه ڇنڀي‪ .‬غالم حسين باه ٿي ويو‪ .‬جڪ کائيندي‪ ،‬اول قاسم تي چماٽن جو وسڪارو الئي ڏنائين ۽ ِ‬
‫۾ ٻه چار مڪون وهائي ڪڍيائينس‪.‬‬
‫قاسم پنهنجون ٻانهون ريلنگ تان الهي ڇڏيون‪ .‬هڪ اونهو ساه کڻي‪ ،‬ٻئي هٿ چيله تي رکي‪ ،‬اکين ۾ گهنڊ وجهي غالم حسين‬
‫ڏانهن ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫غالم حسين ڪاوڙ ۾ ڪنبڻ لڳو‪ .‬چاڙهو نه ڏسي‪ ،‬قاسم کي کاٻي ٽنگ جي نري َء تي کپائي لت هنيائين‪ .‬تڪليف کان قاسم‬
‫جون اکيون بند ٿي ويون‪ .‬ٻانهن جا ڏورا سيٽجي‪ ،‬۽ چپ ۽ مٺيون ڀڪوڙجي ويس‪.‬‬
‫غالم حسين پنهنجا هٿ قاسم جي ڳچي َء ڏانهن وڌايا‪ .‬اوچتو گهانچي َء غالم حسين ۽ قاسم جي وچ ۾ ٿي بيٺو‪ .‬غالم حسين جا‬
‫وڌندڙ هٿ بيهي رهيا‪.‬‬
‫”پري ٿي گهانچي‪“.‬‬
‫”اڙي چريو نا ٿي‪ ،‬گوالم حسين‪“.‬‬
‫”مان هن حرامي َء کي اڦٽ ماريندس‪“.‬‬
‫گهانچي غالم حسين کي ٻانهن کان ڇڪيندو‪ ،‬هجوم کان ٻاهر وٺي ويو‪ .‬اي‪ -‬ون ريسٽورنٽ ڏانهن ويندي گهانچي َء چيو‪،‬‬
‫”وڊا ماڻهو ايڙو ڪم پاڻ ڪرندا‪ ،‬ته جانو مڪراني جيڙا بک مردا‪ “.‬هو ٻئي بندر روڊ پار ڪري‪ ،‬موٽي وڃي ريسٽورنٽ ۾‬
‫ويٺا‪.‬‬
‫سعيد منزل وٽ گڏ ٿيل هجوم ڇڙوڇڙ ٿي ويو‪ .‬افالطون ڏڪندو ڏڪندو قاسم وٽ آيو‪ .‬ڪلهي وٽ ترسي‪ ،‬قاسم جيو پٿر‬
‫جهڙو سخت چهرو ڏٺائين‪ .‬قاسم جو سڄو بدن بيعزتي َء جي احساس ۾ ڪنبي رهيو هو‪ .‬چپ چنبڙيل ۽ مٺيون ڀڪوڙيل هئس‪.‬‬
‫”قاسم‪ “،‬افالطون ڄڻ پاتار مان وراڻيو‪.‬‬
‫پوء ريلنگ کي پٺي ڏيئي‪ ،‬قاسم جي سامهون اچي بيٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬قاسم تون‪،‬‬
‫”قاسم‪ -‬قاسم تون‪ “،‬افالطون ڳالهائي نه سگهيو‪ِ .‬‬
‫چپ ڪري ڇو بيٺو هئين؟“‬
‫”ڀڄي وڃان ها؟“‬
‫”نه‪ ،‬نه‪“.‬‬
‫پوء؟“‬
‫”ته ِ‬
‫”تون به هڪ ٻه ٺونشا وهائي ڪڍينس ها‪“.‬‬
‫”ڪنهن کي؟“‬
‫”واه پٽ عاشق!“ افالطون ٻئي هٿ چيله تي رکندي چيو‪” ،‬اڙي اٺ‪ ،‬تون باڪسر آهين‪ ،‬فلمي هيرو ناهين‪“.‬‬
‫قاسم جي چپن جي سختي ڍري ٿي ويئي‪ .‬سندس واڇ جي هڪ ڪنڊ مان مرڪ ليئو پائي ورتو‪ .‬هو خاموش رهيو‪.‬‬
‫”ڏس قاسم‪ ،‬مون کي پوز نه هڻ‪ .‬مان ڪئميرا مين نه آهيان‪ .‬مان تنهنجو يار افالطون آهيان‪ “،‬افالطون قاسم جي اکين ۾‬
‫اکيون وجهندي چيو‪” ،‬منهنجي ڳاله نه ٽار‪ .‬مون کي جواب ڏي‪“.‬‬
‫”ڇا جو جواب؟“‬
‫”تو غالم حسين کي ٺونشا ڇو نه هينا‪“.‬‬
‫”قاسم جواب ڏيئي نه سگهيو‪ .‬خاموش رهيو‪ .‬افالطون ٻيهر کانئس پڇيو‪ ،‬مون کي جواب ڏي قاسم‪ ،‬تو هڪ ٽڪي جي‬
‫زميندار کي ٺونشا ڇو نه هنيا‪“.‬‬
‫تڏهن کيس ٽارڻ خاطر قاسم وراڻيو‪” ،‬مون محبت ڪئي آهي افالطون‪ ،‬تو وانگر رساال نه وڪيا اٿم‪“.‬‬
‫افالطون ککو وکو ٿي ويو‪ .‬ڪياڙي کنهندي وراڻيائين‪” ،‬هڪڙي ڏينهن تون ڏسندين قاسم‪ ،‬مان توکي زبردست پرنٽر ۽‬
‫پبلشر ٿي ڏيکاريندس‪“.‬‬
‫”ان ڏينهن مان خودڪشي ڪندس‪“.‬‬
‫”ڇو؟“‬
‫”سهڙ به ڪڏهن پرنٽر ۽ پبلشر ٿيا آهن‪“.‬‬
‫افالطون ٻئي هٿ پنهنجن ڪنن تي رکي ڇڏيا‪ .‬سندس منهن لهي ويو‪ .‬قاسم وٽان پري ٿي‪ ،‬پنهنجي اسٽال ڏانهن وڃڻ لڳو‪.‬‬
‫قاسم کيس ٻانهن کان ڇڪي‪ ،‬پاڻ وٽ روڪي ورتو‪.‬‬
‫”ناراض آهين‪ ،‬افالطون‪“.‬‬
‫”ڇڏ يار‪“.‬‬
‫”ڏس‪ .‬ناراض ٿي وئين نه‪“.‬‬
‫”نه يار‪ .‬تون عاشق آهين‪ .‬پنهنجو يار ناهين‪“.‬‬
‫”پاڻ ٻئي هڪ ٻئي جا يار آهيون‪ ،‬افالطون‪“.‬‬
‫افالطون منهن مٿي ڪري قاسم ڏانهن ڏٺو‪” ،‬سچ؟“‬
‫”ها سچ‪“.‬‬
‫پوء تو سالي صاحب کي ٺونشا ڇو نه هنيا؟“‬
‫”ته ِ‬
‫”ڪيئن هڻانس ها!“ قاسم اونهو ساه کڻي وراڻيو‪.‬‬
‫افالطون سندس مطلب سمجهي نه سگهيو‪.‬‬
‫”هيئن هڻينس ها‪ “،‬افالطون قاسم کي پيٽ ۽ سيني تي ٻه چار ٺونشا هڻي ڪڍيا‪.‬‬
‫قاسم کلڻ لڳو‪.‬‬
‫”اڙي تون کلين ٿو!“ افالطون خارن مان چيو‪” ،‬تڏهن باڪسر ڌوڙ جو ٿيو آهين‪“.‬‬
‫قاسم گنڀير لهجي ۾ وراڻيو‪” ،‬مون ڪنهن سان واعدو ڪيو هو‪ ،‬افالطون‪ ،‬ته ائين نه ڪندس‪“.‬‬
‫”وري فلمي ڊائالگ‪“.‬‬
‫چوانء‪ ،‬افالطون‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫”سچ ٿو‬
‫”ته اڄ اوهان جي مالقات ٿي هئي؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ڪيئن؟“‬
‫”ڪاله زينب ڪپڙو وٺڻ آئي هئي‪ .‬ڪپڙو ڏسندي آهستي چيو هئائين‪ ،‬منهنجي ڀا ُء کي اسان جي پيار جي خبر پئجي ويئي‬
‫آهي‪“.‬‬
‫”ٻيو ڇا چيائين؟“‬
‫قاسم وراڻيو‪” ،‬چيائين‪ ،‬منهنجو ڀا ُء اسان ٻنهي کي اڦٽ ماري وجهندو‪“.‬‬
‫پوء تو ڇا چيس‪ ،‬قاسم‪“.‬‬
‫افالطون فڪرمند نظر اچڻ لڳو‪ .‬پڇيائين‪ِ ” ،‬‬
‫چيومانس‪” ،‬مان تنهنجي ڀا ُء کي هن ڪپڙي وانگر چيري ڦاڙي ڇڏيندس‪“.‬‬
‫ان ڳاله تي افالطون ڏاڍو خوش ٿيو‪.‬‬
‫پوء منهنجا مائٽ قيامت تائين منهنجو سڱ توکي نه‬
‫ڪجانء‪ ،‬ائين ڪندين ته ِ‬
‫ِ‬ ‫قاسم چيو‪” ،‬تڏهن زينب التجا ڪئي‪ ،‬ائين نه‬
‫ڏيندا‪“.‬‬
‫وء‬
‫افالطون جا چپ هڪٻئي کان ڌار ٿي ويا‪ .‬اکين ڇنڀڻ ڇڏي ڏنس‪ .‬وات ڦاڙي‪ ،‬ٽڪ ٻڌي قاسم جي منهن ۾ ڏسندو رهيو‪ .‬پ ِ‬
‫پڇيائين‪” ،‬ته تون سچ پچ زينب سان شادي ڪندين‪.‬؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ته تنهنجو عشق فلمي نه‪ ،‬بلڪ سچو‪ ،‬يعني ‪ True Love‬آهي‪“.‬‬
 ‫”ها افالطون‪ .‬مان زينب سان شادي ڪندس‪“.‬‬
‫افالطون کيس سمجهائيندي چيو‪” ،‬نانگ جي ٻر ۾ هٿ نه وجه قاسم‪“.‬‬
‫”اسان نانگن جا هار پاتا آهن‪ ،‬افالطون‪ “،‬قاسم وراڻيو‪” ،‬اسان ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي آهيون‪“.‬‬
‫کانپوء‪ ،‬افالطون چيو‪” ،‬ڪاله بلڊنگ جي چوڪيدار ٻڌايو پئي‪ ،‬ته تنهنجو سالو صاحب سنڌ‬
‫ِ‬ ‫ڪجه دير خيالن ۾ غلطان رهڻ‬
‫جو آفت زميندار آهي‪ .‬وٽس اهڙا ته خطرناڪ ڌاڙيل آهن‪ ،‬جو اک ڇنڀ ۾ ماڻهو ماريندي دير نه ڪندا آهن‪“.‬‬
‫قاسم هلڪو ٽهڪ ڏنو‪.‬‬
‫”اڙي! تون کلين ٿو‪ ،‬گڏه‪“.‬‬
‫”ٻيو نه ته روئان!“‬
‫”چرچي چرچي ۾ سر نه وڃائي ويهين‪“.‬‬
‫”افالطون‪ “،‬قاسم سندس ڪلهي تي هٿ رکندي چيو‪” ،‬هي ُء ڪراچي َء جو شهر آهي‪ .‬هتي چور کي ڳنڍيڇوڙ ۽ سير کي سوا‬
‫سير ملندو رهندو آهي‪“.‬‬
‫”توکي ڌاڙيل کان ڊپ نٿو ٿئي‪ ،‬قاسم؟“ افالطون جو وات حيرت مان کلي ويو‪.‬‬
‫”سنڌ جا ڌاڙيل جيڪڏهن ڪراچي َء تائين ايندا‪ ،‬ته کين ڪي ڪين ورندو‪ .‬ڪلفٽن تي سمنڊ ۽ سرڪاري باغيچي جا ڀولڙا‬
‫ڏسي موٽي ويندا‪“.‬‬
‫”تون هوش ۾ ناهين‪ ،‬قاسم“ افالطون اسٽال ڏانهن وڃڻ لڳو‪.‬‬
‫قاسم کيس ٻانهن کان ڇڪي‪ ،‬پنهنجي ويجهو آندو‪ .‬آهستي ٻڌايائينس‪” ،‬ڪورٽن جا در کليل آهن‪ .‬مان زينب سان سول مئريج‬
‫ڪندس‪“.‬‬
‫”پر تون ته نوڪر آهين‪ ،‬معمولي سيلزمين آهين‪ .‬زينب سان ڪيئن شادي ڪندين؟“‬
‫افالطون چوڻ خاطر چئي ويو‪ ،‬پر جڏهن قاسم جي منهن تي نظر پيس‪ ،‬تڏهن سندس دل ڀرجي آئي‪ .‬ڪجه دير اڳ جنهن‬
‫شوخي َء سان ڳالهائي رهيو هو‪ ،‬سا شوخي کانئس موڪالئي ويئي‪ .‬دل جو درد منهن تي تري آيس‪.‬‬
‫افالطون قاسم جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ کڻندي چيو‪” ،‬قاسم‪ ،‬آئي ايم ساري‪ ،‬قاسم‪“.‬‬
‫”افالطون‪ “.‬قاسم ٿڌو‪ ،‬اونهو ساه کڻندي چيو‪” ،‬اهو ڪو ڏوه ته ڪونهي‪ ،‬جو مان هڪ معمولي سيلز مين آهيان‪ ،‬نوڪر‬
‫آهيان‪ .‬مان ايم‪ .‬اي فائينل جو شاگرد به ته آهيان‪ .‬يونيورسٽي َء جو مڊل ويٽ باڪسنگ چئمپين به ته آهيان‪“.‬‬
‫افالطون خاموش رهيو‪ .‬کيس ڏسندو رهيو‪ .‬قاسم جي وجود تي غم ۽ الم جا پاڇا پئجي ويا‪ .‬هن پوالر ۾ نهاريندي چيو‪” ،‬مان‬
‫هڪ نه هڪ ڏينهن پڙهي پوندس‪ .‬گريجوئيٽ ٿيندس‪ .‬ايم‪ .‬اي جي ڊگري وٺندس‪ .‬ان وچ ۾ پاڪستان جو مڊل ويٽ چئمپين به‬
‫ٿي ويندس‪ .‬منهنجو اهو ڏوه ڪونهي جو مان سيلز مين آهيان‪“.‬‬
‫افالطون سهي نه سگهيو‪ .‬ڪنبندڙ آواز ۾ چيائين‪” ،‬مون کي معاف ڪر‪ ،‬قاسم‪“.‬‬
‫پوء ۽ ايم‪ .‬اي ڪرڻ‬
‫قاسم چيو‪” ،‬منهنجو سڀ کان وڏو ڏوه اهو آهي‪ ،‬جو مان غريب آهيان‪ .‬پاڪستان جو چئمپين ٿيڻ کان ِ‬
‫کانپوء به غريب رهندس‪ .‬مان مل جو مالڪ ٿي نه سگهندس‪ .‬ٻاهران مال گهرائڻ جي پرمٽ وٺي نه سگهندس‪ .‬مان غريب‬
‫ِ‬
‫آهيان‪ ،‬افالطون‪ .‬مان غريب رهندس‪ .‬غربت اسان جي بدنصيبي آهي‪“.‬‬
‫افالطون دل ئي دل ۾ پڇتائڻ لڳو‪ .‬ٻئي ٻانهون لوهي ريلنگ تي رکي‪ ،‬منهن ٻئي پاسي ڪري ڇڏيائين‪ .‬قاسم افالطون جي‬
‫ڀرسان وڃي ويٺو‪ .‬ڏانهنس پاسيرو ڏسندي چيائين‪” ،‬تون به غريب آهين‪ ،‬افالطون‪ ،‬۽ هميشه غريب رهندين‪ .‬تون فٽ پاٿ تي‬
‫رساال ۽ اخبارون رکي‪ ،‬هڪ ڏينهن وڏو پرنٽر ۽ پبلشر ٿيڻ جا خواب ڏسندو رهندين‪ .‬نه افالطون نه‪ .‬اسان غريب آهيون‪.‬‬
‫اسان جي زندگي َء جا پير گوڏن تائين مفلسي َء جي ڌٻڻ ۾ لهي ويا آهن‪“.‬‬
‫افالطون اوچتو منهن ڦيرائي‪ ،‬قاسم ڏانهن ڏسڻ بنا‪ ،‬پنهنجي اسٽول تي وڃي ويٺو‪ .‬هڪ پير اسٽول تي رکي‪ ،‬کاڏي گوڏي تي‬
‫رکي ڇڏيائين‪ .‬کيسي مان پن جي ٻيڙي ڪڍي‪ ،‬دکائي‪ ،‬اونهو سوٽو هڻي‪ ،‬قاسم ڏانهن ڏٺائين‪ .‬قاسم جي منهن ۾ گهنج هئا‪.‬‬
‫سندس اکين جي ٻاهرين ڪاراڻ چٽي ٿي ويئي هئي‪ .‬هن پنهنجو سمورو بار لوهي ريلنگ تي ڇڏي ڏنو هو‪ .‬افالطون دونهون‬
‫ڇڏيندي‪ ،‬اي‪ -‬ون ريسٽورنٽ ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫اي – ون ريسٽورنٽ ۾ گهانچي ۽ غالم حسين ساڳين ڪرسين تي ويٺا هئا‪ .‬غالم حسين جي منهن جو نقشو بدليل هو‪ .‬ڀرون‬
‫ڳتيل‪ ،‬۽ اکيون ڪرڙيون ٿي ويون هئس‪ .‬گهانچي آنند سان سگريٽ مان دونهان ڪڍي رهيو هو‪ .‬غالم حسين بوسڪي َء جي‬
‫قميص جو ڪف مٿي ڪري پنهنجي قيمتي واچ ۾ وقت ڏٺو‪ .‬چيائين‪” ،‬هن ساڍي پنجين جو وقت ڏنو هو‪ .‬هينئر ساڍا ڇه ٿيا‬
‫آهن‪ .‬ڪڏهين ايندو جانو مڪراني؟“‬
‫”بس هير ايندو‪“.‬‬
‫االء ڪڏهن ختم ٿيندي‪ “،‬غالم حسين چيو‪” ،‬ڪٿي تنهنجو جانو مڪراني پڪڙجي ته نه پيو‪“.‬‬
‫”اها هير ِ‬
‫”واه ڙي گوالم حسين‪ “،‬گهانچي َء ٽهڪ ڏنو‪” ،‬جانو باشا کي ڪير پڪڙيندو‪ .‬جانو پوليس جو دوست آئي‪ .‬ڪراچي جا ٽاپ‬
‫وڪيل جانون جو ڪيس ڦڙي هالئيندا آئن‪“.‬‬
‫غالم حسين خاموش رهيو‪ .‬سامهو‪ ،‬ڀت وٽ ويٺل هڪ پارسي گراهڪ جي ڪوپ ساسر مان جلترنگ پيدا ٿيو‪ .‬غالم حسين‬
‫ان گراهڪ ڏانهن ڏٺو‪ .‬گراهڪ هوٽل جي در ڏانهن حيرت مان ڏسي رهيو هو‪ .‬غالم حسين منهن ڦيرائي هوٽل جي در‬
‫ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫در جي وچ ۾ هڪ راڪاس جيڏو ڪارو ڪوپو شخص بيٺو هو‪.‬‬
‫”آگيا استاد جانو باشا‪ “،‬گهانچي َء وڏي واڪ چيو ۽ ڪرسي پري ڪري اٿي بيٺو‪ .‬هوٽل جي گراهڪن منهن ورائي در‬
‫ڏانهن ڏٺو‪ .‬جانو َء جا ٻئي هٿ چيله تي رکيا هئا‪ .‬سندس ٻرانگه کليل هئي ۽ بشرٽ جو ڪالر کڙو ڪيل هوس‪.‬‬
‫هوٽل جي هڪ ڪنڊ ۾ هڪ پوليس وارو هڪڙي ڦاٽل پراڻن ڪپڙن واري شڪار جي کل الهي رهيو هو‪ .‬پوليس جي نگاه‬
‫جڏهن جانو مڪراني َء تي پيئي‪ ،‬تڏهن هو هڪدم اٿي کڙو ٿيو‪ .‬جانو َء سان هٿ مالئي‪ ،‬کانئس حال احوال وٺي‪ ،‬موٽي وڃي‬
‫شڪار جي ڍونڍ تي ڪريو‪.‬‬
‫پوء ٻئي ڄڻا هڪ ٻئي جي منهن ۾ ڏسي کلڻ لڳا‪.‬‬
‫گهانچي َء هوٽل جي در وٽ جانو مڪراني َء سان زوردار هٿ ماليو‪ ،‬۽ ِ‬
‫پوء گهانچي َء سان گڏ غالم حسين جي سامهون اچي بيٺو‪ .‬غالم‬
‫جانو َء هڪ اڏامندڙ نگاه هوٽل ۾ ويٺل گراهڪن تي وڌي‪ ،‬۽ ِ‬
‫حسن هڪ نگاه ۾ جانو مڪراني َء جو فوالد جهڙو جسم جاچي ورتو‪ .‬سندس منهن تي مرڪ تري آئي‪.‬‬
‫شرناء جهڙو‪ ،‬ٿلها چپ اٺ جي چپن جهڙا‪ ،‬چنجهيون اکيون چراغ جهڙيون‪ ،‬وار ڊڀ جهڙا ۽‬
‫ِ‬ ‫جانو مڪراني َء جو ڦٿل نڪ‬
‫رنگ دانگي َء جي تري جهڙو هو‪ .‬الڳيتو پان چٻاڙڻ سبب وات ڳاڙهو هوس‪.‬‬
‫”جانو باشا‪ ،‬هي ُء آئي سائين گوالم حسين‪ ،‬سنڌ جو آفت وڊيرو‪ “،‬گهانچي َء ٻنهي جي سڃاڻپ ڪرائيندي چيو‪” ،‬گوالم حسين‬
‫جياء )‪ (N.J.V‬اشڪول ۾ پڙندا هئاسي‪“.‬‬ ‫ِ‬ ‫۽ آ ٌء اين‬
‫”اڙي تون پڙيلو آئين‪ ،‬گهانچي‪ ،‬کانا کراب؟“ جانو حيرت مان گهانچي َء ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫هانا‪ .‬ماسٽر کانا کراب اشڪول کان راشٽيڪيٽ نا ڪري ته وال آ ٌء ماٽرڪ ڪران ها‪“.‬‬
‫جانو َء پنهنجو دونهاٽيل فوالد جهڙو هٿ غالم حسين ڏانهن وڌايو‪ .‬غالم حسين پنهنجو هٿ جانو َء جي رڪ جهڙي هٿ ۾‬
‫ڇڏي ڏنو‪ .‬جانو َء پنهنجو چنبو بند ڪري ڇڏيو‪ .‬غالم حسين جو هٿ جانو َء جي مٺ ۾ گم ٿي ويو‪.‬‬
‫”۽ هي پنهنجو جانو باشا آئي‪ ،‬ڪراچي جو بليڪ ڪنگ‪ .‬آڌو ڊجن ماڻن کي چاقو َء سان بلڪل کالس‪ ،‬شڪ شڪ شڪ‬
‫کالس ڪريو آئي‪“.‬‬
‫غالم حسين جي ٻانهن کي ٻه چار لوڏا ڏيئي‪ ،‬جانو َء پنهنجي مٺ کولي ڇڏي‪ .‬غالم حسين هڪدم پنهنجو هٿ ڇڪي ورتو‪.‬‬
‫جانو ڪرسي سوري ويهي رهيو‪ .‬قميص جي کيسي مان والئتي سگريٽ جو پاڪيٽ ڪڍي‪ ،‬هڪ سگريٽ پنهنجي واڱڻ‬
‫جهڙن چپن ۾ جهلي ماچس ڳولڻ لڳو‪ .‬غالم حسين پنهنجي الئيٽر سان سندس سگريٽ دکايو‪ .‬هن هڪ اونهو سوٽو هڻي‪،‬‬
‫منهن مٿي ڪري‪ ،‬دونهون پکي جي هوا ۾ ڇڏي ڏنو‪ .‬دونهون هوا ۾ ملي جلي ويو‪.‬‬
‫”ڇا پيئندين‪ ،‬جانو بادشاه‪ “،‬غالم حسين کانئس پڇيو‪” ،‬ٿڌو يا گرم؟“‬
‫معني خيز مرڪ تري آئي‪ .‬جانو َء جون اکيون‬
‫ٰ‬ ‫جانو َء جواب نه ڏنو‪ .‬جواب ۾ گهانچي َء ڏانهن ڏٺائين‪ .‬ٻنهي جي منهن تي‬
‫معني سمجهي ويو‪ .‬جانو َء جي هٿ کي ٿڦڪي ڏيندي چيائين‪،‬‬
‫ٰ‬ ‫وڌيڪ چنجهيون ٿي ويون‪ .‬غالم حسين سندس مرڪ جي‬
‫”تون خيال نه ڪر جانو بادشاه‪ .‬تنهنجي اها اڃ اسان سائي سائڻ سان الهينداسين‪“.‬‬
‫”ڇا!“ جانو َء جو هيٺيون چپ اچرج ۾ لٽڪي پيو‪.‬‬
‫غالم حسين چيو‪” ،‬جانو بادشاه‪ ،‬سنڌ ۾ ڀنگ کي سائي سائڻ به سڏيندا آهن‪“.‬‬
‫”وال!“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”کش ره واجا‪ .‬تو پانجو دل کش ڪري ڇڊيو‪ “،‬جانو َء غالم حسين جو هٿ پنهنجي هٿ ۾ کڻندي چيو‪” ،‬او دلو ديوس ڪٿي‬
‫آئي‪ ،‬وال‪ ،‬هڪ ٽڪر ۾ حرامي کي کالس ڪندوس‪“.‬‬
‫”سامهون بارنيس اسٽريٽ جي ڪنڊ وٽ بيٺو آهي‪ ،‬مردود‪ “،‬غالم حسين چيو‪” ،‬ڪڏهن ڪڏهن ته ڪراچي َء ايندا آهيون‪.‬‬
‫گذريل ٻن سالن ۾ جڏهن به آيا آهيون‪ ،‬هن مردود نڪ ۾ دم ڪيو آهي‪ .‬اسان جي گهر هيٺان اچي بيهندو آهي‪“.‬‬
‫”دادا آئي؟“‬
‫”نه‪ .‬جمالدين اينڊ سنز جي دڪان تي سيلز مين آهي‪ .‬ڪپڙو وڪڻندو آهي‪“.‬‬
‫”دڪان کي آگ لگايان؟“‬
‫”نه نه‪ .‬دڪان جو مالڪ منهنجو دوست آهي‪“.‬‬
‫”ڪيڙو گال ٿو ڪرين واجا‪ .‬مالڪ دوست اور نوڪر جو ايڊو مجال!“‬
‫”هن حرامي َء کي نوڪري َء جي ضرورت ناهي‪ .‬نوڪري َء مان ڪڍائيندومانس‪ ،‬تڏهن به هت ايندو‪“.‬‬
‫”هون‪ “،‬جانو َء منهن ۾ گهنڊ وجهي پڇيو‪” ،‬ديوس کي بلڪل کالس ڪرانس؟“‬
‫”ها‪ .‬بلڪل خالص‪ “،‬غالم حسين چيو‪” ،‬پر خيال سان‪ .‬جيئن منهنجو نالو وچ ۾ نه اچي‪ .‬عزت وارا آهيون‪“.‬‬
‫”هو هو ها‪ “.‬جانو َء جي نڙي َء مان ٽهڪ ائين نڪتو‪ ،‬ڄڻ خراب الئوڊ اسپيڪر مان آوز نڪري رهيو هو‪” ،‬اڙي تون‬
‫ڦڪر نا ڪر‪“.‬‬
‫جانو اٿي بيٺو‪ .‬غالم حسين چيو‪” ،‬ترس‪ .‬اول مان هوٽل کان هليو وڃان‪ .‬مان توکي گهر جي بالڪوني َء مان اشارو ڪندس‪،‬‬
‫ڇڏجانء‪“.‬‬
‫ِ‬ ‫پوء تون هن سوئر کي چيري‬‫ِ‬
‫غالم حسين گهانچي َء ۽ جانو مڪراني َء کي هوٽل ٻاهران بيهاري‪ ،‬پاڻ سعيد منزل جي سامهون‪ ،‬بارنيس اسٽريٽ جي پرئين‬
‫پاسي کان تڪڙو تڪڙو هليو ويو‪ .‬ٻه ٽي بلڊنگون ڇڏي‪ ،‬ڊنشا بلڊنگ ۾ هليو ويو‪ .‬ٻه ٻه ڏاڪا چڙهندو‪ ،‬فليٽ نمبر ٻارهين‬
‫جي در وٽ وڃي بيٺو‪ .‬ساه چڙهي آيو هوس‪ .‬ساه قابو ڪري‪ ،‬زور سان در کڙڪايائين‪ .‬سندس پڦي َء در کوليو‪ .‬هو اندر‬
‫کانپوء‪ ،‬پڦي َء کان پڇيائين‪” ،‬ڪٿي آهي‬
‫ِ‬ ‫هليو ويو‪ .‬ورانڊي ۾ ٻئي هٿ چيله تي رکي بيهي رهيو‪ .‬هيڏانهن هوڏانهن ڏسڻ‬
‫زينب؟“‬
‫”ابا هڻي ٺهيو‪ .‬رات کان ويچاري َء جي جان کائي ويو آهين‪“.‬‬
‫”جان کائي ويو آهيانس!“ غالم حسين رڙ ڪئي‪” ،‬منهنجي ننڍڙي ڀيڻ نه هجي ها ته جيڪر اڦٽ ماري وجهانس ها‪”.‬‬
‫”ٻار آهي‪ .‬غلطي ڪري ويٺي آهي‪ .‬هاڻي ڇڏينس‪“.‬‬
‫الء؟“‬
‫الء ڇاجي ِ‬
‫”ڇڏيانس! هر سال ڪپڙا‪ ،‬زيور وٺڻ جو بهانو ڪري‪ ،‬بابا کي ڀنڀالئي ڪراچي َء ايندي آهي‪ .‬ڇاجي ِ‬
‫”سياڻو ٿي ُء ابا‪ .‬هوش ڪر‪“.‬‬
‫”روهڙي َء ۾ ته جهرڪ کان به پڙدو ڪندي آهين‪ .‬وڏي شهر ۾ اگهاڙيون عورتون ڏسي تنهنجي مت مارجي ويئي آهي‪“.‬‬
‫”مٺا‪ ،‬غالم حسين‪ ،‬ابا ٺهيو‪“.‬‬
‫”هڪ ٽڪي جي نوڪر جي ايڏي مجال جو اسان جي گهر ٻاهران اچي بيهي‪” “،‬غالم حسين ڪاوڙ منجهان ڪنبندي چيو‪،‬‬
‫”روهڙي َء ۾ ائين ٿئي ها! چئه پڦي‪ .‬جواب ڏي‪ .‬روهڙي َء ۾ جيڪڏهن ڪو اک کڻي به اسان جي حويلي َء ڏانهن ڏسي ها‪ ،‬ته‬
‫جيڪر اک ڪڍائي ڇڏيانس ها‪ .‬ڪٿي آهي‪ ،‬بيغيرت زينب‪“.‬‬
‫زينب ڪمري مان نڪري‪ ،‬ورانڊي ۾ اچي بيٺي‪ .‬اکيون روئڻ سبب ڳاڙهيون هئس‪ .‬وار اڻڀا ۽ منهن تي هيڊ هاريل هئس‪.‬‬
‫”لخ لعنت ٿئي ڇوري‪ “،‬غالم حسين زينب کي منهن ۾ گهروڙي بجو ڏنو‪.‬‬
‫زينب کانئس ٻه چار قدم پوئتي هٽي ويئي‪” ،‬ادا‪“.‬‬
‫”خبردار جو پنهنجي بدزبان سان مون کي ادا چيو اٿئي‪ “،‬غالم حسين قدم وڌائي زينب جي سامهون وڃي بيٺو‪ .‬رڙ ڪندي‬
‫چيائين‪” ،‬پاڇي کان پڙدو ڪندڙ ڇوڪري‪ ،‬تو ايڏي همت ڪيئن ڪئي!“‬
‫غالم حسين زينب جي منهن تي چماٽ وهائي ڪڍي‪ .‬هو َء ٿڙندي‪ ،‬ٿاٻڙندي ڀت سان وڃي لڳي‪ .‬پاڻ مس سنڀاليائين‪ ،‬جو غالم‬
‫حسين ٻي چماٽ هڻي ڪڍيس‪ .‬هو َء ڦيري کائي در جي طاق سان وڃي لڳي‪ .‬طاق جون مٿيون شيشو چور چور ٿي ويو‪.‬‬
‫پڦي وڌي اچي غالم حسين کي ٻانهن ۾ هٿ وڌو‪ .‬غالم حسين سٽ ڏيئي ٻانهن ڇڏائي ورتي‪.‬‬
‫پڦي َء کي سامهون ٿيندي چيائين‪” ،‬پڦي‪ ،‬جيڪڏهن ڪنوارين ڇوڪرين کي خاندان جي عزت ۽ عظمت جو اشتهار سمجهو‬
‫پوء ڪوٽن جا ڪڙا چاڙهي ڇڏيو‪ .‬حويلي َء جون ڀتيون آسمان تائين کڻائي ڇڏيو‪ ،‬جيئن هي ڇوڪريون اسان جي‬
‫ٿا‪ ،‬ته ِ‬
‫ٽوپي َء سان هٿ چراند نه ڪري سگهن‪“.‬‬
‫”ادا‪ “،‬زينب پاڻ سنڀالي‪ ،‬لڙڪ اگهي‪ ،‬ڀريل آواز ۾ ڳالهايو‪” ،‬مون محبت ڪئي آهي‪ .‬گناه نه ڪيو اٿم‪“.‬‬
‫”زينب!“ غالم حسين هيبتناڪ رڙ ڪئي‪ ،‬جنهن ۾ پڦي َء ۽ زينب سان گڏ پاڻ به ڪنبي ويو‪ .‬اکين مان ڄڻ باه جا جنسي‬
‫شعال نڪرڻ لڳس‪ .‬ٻنهي هٿن جون مٺيون ڀڪوڙي ڇڏيائين‪.‬‬
‫زينب چيو‪” ،‬هو غريب آهي ته ڇا ٿيو‪ ،‬هڪ شريف انسان به ته آهي‪“.‬‬
‫”خاموش‪ ،‬بدزبان ڇوڪري‪ ،‬خاموش‪ “،‬غالم حسين الڳيتيون ٻه چار چماٽون زينب کي وهائي ڪڍيون‪” ،‬اردو ناولن ۽ فلمن‬
‫ٻڌاء‪“.‬‬
‫جا ڊائالگ مون کي نه ِ‬
‫پڦي غالم حسين جي سامهون آئي‪ ،‬پر هنکيس ڌڪو ڏيئي پري ڪندي چيو‪” ،‬تون پري ٿي ُء‪ ،‬پڦي‪ ،‬اڄ مان هن ڇوري َء کان‬
‫پڇندس‪ .‬هن جي ايڏي مجال ڪيئن ٿي‪“.‬‬
‫زينب جو هيٺيون چپ ڦاٽي پيو هو‪ .‬سندس کاڏي َء ۽ قميص جو آڳو رت ۾ آلو ٿي ويو هو‪ .‬هن وهندڙ رت نه اگهيو‪ .‬جڏهن‬
‫غالم حسين سندس اکين ۾ ڏٺو‪ ،‬تڏهن هن ٻانهن سان رت اگهي‪ ،‬نفرت وچان ڀا ُء ڏانهن نهاريو‪.‬‬
‫”ڳالهائي‪ .‬خاموش ڇو آهين‪ ،‬ڇوري‪“.‬‬
‫زينب آلين اکين سان غالم حسين جي جلندڙ اکين ۾ گهوريندي چيو‪” ،‬ياد اٿئي‪ ،‬مان جڏهن ننڍڙي هوندي هيس‪ ،‬تڏهن تون‬
‫مون کي چٺيون ۽ سوکڙيون ڏيئي جادل ڪاسائڻ ڏانهن موڪليندو هئين‪ .‬پنهنجا ڪرتوت وساري ڇڏيا اٿئي‪ .‬ڪهڙو غيرتمند‬
‫ڀا ُء پنهنجي ڀيڻ کان ڌوتين جو ڪم وٺندو هوندو‪“.‬‬
‫”خاموش‪ ،‬بڪواس بند ڪر‪“.‬‬
‫زينب ڪنبندي رهي‪ ،‬۽ ڳالهائيندي رهي‪” ،‬اوطاق ۾ ۽ ٻاهر جيڪي ڪجه منهن ڪارو ڪندو رهيو آهين‪ ،‬تنهنجو ڄڻ‬
‫ڪنهن کي خبر ڪونهي‪ .‬اڄ وڏو غيرتمند ٿي پيو آهين‪“.‬‬
‫مان مرد آهيان‪ .‬جيئن وڻندو‪ ،‬تيئن ڪندس‪ “.‬غالم حسين زينب کي چوٽي َء کان ڌونڌاڙيندي چيو‪” ،‬پنهنجين اکين سان هلي هن‬
‫حرامي َء جو رت ۾ رنڱيل الش ڏس‪“.‬‬
‫غالم حسين زينب کي چوٽي َء کان ڇڪيندو پهرين ڪمري جي بالڪوني َء تائين وٺي آيو‪ .‬پڙدو ڪيرائي‪ ،‬زينب کي در جي‬
‫وٿي َء وٽ بيهاري سندس چوٽي َء مان هٿ ڪڍڻ بنا‪ ،‬پاڻ بالڪوني َء ۾ نڪري بيٺو‪.‬‬
‫پوء پڙدو‬
‫جانو مڪراني ۽ گهانچي اي‪ -‬ون ريسٽورنٽ جي ٻاهران بيٺا هئا‪ .‬غالم حسين هٿ لوڏي ٻنهي کي اشارو ڏنو‪ِ .‬‬
‫ڏسجانء‪ .‬پنجن منٽن ۾ هن حرامي َء جو الش بندر روڊ ۽ بارنيس اسٽريٽ جي چوڪ‬
‫ِ‬ ‫هٽائي‪ ،‬اوٽ ۾ بيٺل زينب کي چيائين‪” ،‬‬
‫وٽ پيو هوندو‪“.‬‬
‫زينب جون اکيون وحشت ۾ پٿر جون پتليون ٿي ويون‪ .‬هن در جي وٿي َء مان راڪاس جيڏي جانو مڪراني َء ڏانهن ڏٺو ۽‬
‫پوء سعيد منزل وٽ بيٺل قاسم تي نظرون ڄمائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫ِ‬
‫بالڪوني جي هيٺان‪ ،‬ڪجه پرڀرو‪ ،‬سعيد منزل جي لوهي ريلنگ وٽ افالطون ۽ قاسم بيٺا هئا‪ .‬قاسم لوهي ريلنگ کي پٺي‬
‫ڏيئي بيٺو هو ۽ سامهون افالطون بيٺو هوس‪ .‬افالطون کيس سمجهائي رهيو هو‪” ،‬تون هليو وڃ‪ .‬ڏس‪ ،‬جانو مڪراني‬
‫توڏانهن اچي رهيو آهي‪ .‬چاقو هڻندي دير نه ڪندو‪ .‬خدا جي واسطي هليو وڃ‪“.‬‬
‫”هليو وڃان؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫”ڪيڏانهن؟“‬
‫”جيڏانهن وڻيئي‪ ،‬تيڏانهن هليو وڃ‪ ،‬في الحال هتان هليو وڃ‪“.‬‬
‫”زينب کي ڇڏي ڀڄي وڃان؟“‬
‫”ها‪“.‬‬
‫قاسم افالطون جي اکين ۾ نهاريندي چيو‪” ،‬مان ڪيئن زينب کي ڇڏي ڀڄي وڃان‪ ،‬افالطون‪“.‬‬
‫”ڏس قاسم‪ “،‬افالطون تڪڙو تڪڙو چوندو ويو‪” ،‬زينب توکي نه ملندي‪ .‬تون پنهنجي جان بچائي هتان هليو وڃ‪“.‬‬
‫”منهنجي دل نه ٽوڙ افالطون‪“.‬‬
‫”پاڻ کي اجايا دالسا نه ڏي‪ ،‬زينب توکي نه ملندي‪“.‬‬
‫الء ته مان غريب آهيان‪ .‬مسڪين آهيان‪ .‬سيلز مين آهيان‪“.‬‬
‫”ڇو نه ملندي؟ ان ِ‬
‫”ڳالهين ڪرڻ جو وقت ناهي قاسم‪ “،‬افالطون بندر روڊ ڏانهن ڏسندي چيو‪” ،‬ڏس‪ ،‬هو ٻئي ٽرام پٽو ٽپي آيا آهن‪ .‬وقت ويو‬
‫ڪونهي‪ .‬تون ڀڄي وڃ قاسم‪“.‬‬
‫” انصاف انڌو ناهي‪ .‬قانون جا ڪن ٻوڙا ناهن‪ .‬قانون جي دائرن ۾ ڪوبه مون کي زينب کان جدا ڪري نه سگهندو‪“.‬‬
‫الء انڌو‪ ،‬گونگو ۽ ٻوڙو آهي قاسم‪ “،‬افالطون تڪڙ ۾ چيو‪” ،‬پر هي ُء بحث ڪرڻ جو وقت ناهي‪ .‬تون خدا‬
‫”انصاف اسان ِ‬
‫جي واسطي ڀڄي وڃ‪“.‬‬
‫قاسم افالطون کي هٿ سان پنهنجي سامهون پري ڪري‪ ،‬منهن ورائي‪ ،‬ڊنشا بلڊنگ جي ان بالڪوني َء ڏانهن ڏٺو‪ ،‬جتي غالم‬
‫حسين بيٺو هو‪.‬‬
‫غالم حسين جو هڪ هٿ اجرڪ جي پڙدي پٺيان لڪل هو‪ ،‬جنهن سان زينب کي چوٽي َء کان ڇڪي‪ ،‬در جي وٿي َء وٽ‬
‫بيهاريو هئائين‪.‬‬
‫زينب در جي وٿي َء مان جانو مڪراني َء کي قاسم ڏانهن وڌندي ڏٺو‪ .‬هڪ دردناڪ آه زينب جي اندر مان ڦاٽ کائي نڪتي‪،‬‬
‫۽ سندس چپن کي ڦڙڪائيندي هلي ويئي‪.‬‬
‫جانو مڪراني َء قاسم کي ويجهو وڃي‪ ،‬پاڻ کي هوا ۾ اڇل ڏني‪ .‬اک ڇنڀ ۾ پنهنجو رڪ جهڙو مٿو قاسم جي منهن تي هڻڻ‬
‫الء قاسم تي بل ڏنائين‪ .‬قاسم وڄ وانگر جانو َء جي سنوت کان هٽي‪ ،‬سندس وار گسائي ڇڏيو‪ .‬جانو َء جي لوندڙي لوه جي‬
‫ِ‬
‫ريلنگ سان وڃي لڳي‪ .‬هڪ آواز ٿيو‪ ،‬ڄڻ لوه جو مارتول ڀيم سان وڃي لڳو‪ .‬جانو ڦهڪو ڪري فٽ پاٿ تي ڪري پيو‪.‬‬
‫اکين جا تارا پٿر وانگر هڪ هنڌ ڄمي ويس‪.‬‬
‫غالم حسين جو هٿ زينب جي چوٽي َء مان ڇڏائجي ويو‪ .‬هو ٻئي ٻانهون بالڪوني َء جي ڪناري تي رکي خارن مان قاسم‬
‫ڏانهن ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫قاسم لوهي ريلنگ کي ٽيڪ ڏيئي‪ ،‬اڳ وانگر ٿي بيٺو هو‪ .‬سندس منهن جون مشڪون ڇڪيل هيون‪ ،‬۽ نگاهون جانو َء تي‬
‫کتل‪.‬‬
‫جانو َء ڪنڌ لوڏي پاڻ کي سامت ۾ آندو‪ .‬هٿ جي تري َء جو زور ڏيئي پاڻ کي فٽ پاٿ تان مٿي ڪيائين‪ .‬اٿي بيٺو‪ .‬اٿنديئي‪،‬‬
‫ٻئي ٺونشا ٺاهي‪ ،‬قاسم تي اڇل ڏنائي‪ .‬قاسم سندس وار گسائي‪ ،‬کيس منهن تي الڳيتا ٻه چار ٺونشا وهائي ڪڍيا‪ .‬لوندڙي َء‬
‫واري مڪ کائي‪ ،‬راڪاس جيڏو جانو‪ ،‬بوالٽيون ڏيندو‪ ،‬پپر جي وڻ سان وڃي لڳو‪ ،‬۽ ڏسنديئي ڏسندي اونڌي منهن پپر جي‬
‫پاڙ ۾ وڃي پيو‪.‬‬
‫افالطون پيه کي پري ڪري‪ ،‬سڀني کان اڳتي اچي بيٺو ۽ حيرت مان قاسم ڏانهن ڏسڻ لڳو‪.‬‬
‫اي‪ -‬ون ريسٽورنٽ جا گراهڪ ڪرسيون ڇڏي‪ ،‬ڊوڙندا آيا ۽ پيه ۾ شامل ٿي ويا‪ .‬ريسٽورنٽ ۾ جنهن پوليس واري جانو َء‬
‫کي کيڪاريو هو‪ ،‬سو ماڻهن کي پري ڪري وڻ وٽ اچي بيٺو‪ .‬وڻ وٽ جانو َء کي اونڌي منهن ڪريل ڏسي کانئس ڇرڪ‬
‫نڪري ويو‪.‬‬
‫پوء وڻ کي‬
‫جانو َء وڏي َء ڪوشس سان پاڻ کي سڌو ڪيو‪ .‬ٻئي هٿ وڻ جي ٿڙ ۾ کپائي‪ ،‬پاڻ کي ڇڪي مٿي ڪيائين‪ ،‬۽ ِ‬
‫ٽيڪ ڏيئي ويهي رهيو‪ .‬سندس کاٻي اک ۽ نڪ مان رت ٺينڊيون ڪري وهي رهيو هو‪ .‬هن ڦڪائي َء مان ڪنڌ مٿي ڪري‪،‬‬
‫ڊنشا بلڊنگ ڏانهن ڏٺو‪.‬‬
‫ساء ڀڻ ڀڻ ڪيائين‪” ،‬هن ڀاڙي َء جي‬
‫غالم حسين ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو هو‪ .‬مٺيون ڀڪوڙجي ويون هئس‪ .‬چپن ۾ پنهنجي ِ‬
‫هاء ڙي ڪرم علي کوسا‪،‬‬ ‫تعريف ۾ گهانچي َء ڌرتي آسمان هڪ ڪري ڇڏيو هو‪ .‬هن وائڙي ڀوڪ اڌ ڊزن خون ڪيا آهن! ِ‬
‫هاء ڙي‬
‫هاء ڙي انب شيدي‪ -‬ڪهاڙي َء جي هڪ ڌڪ سان هن خسيس ڇوري جو ڪم الهي ڇڏين ها‪ِ .‬‬ ‫هاء ڙي علڻ چانڊيا‪ِ ،‬‬
‫ِ‬
‫سنڌ! ڪراچي ويئي سنڌين کان‪“.‬‬
‫ساء وات مان نڪتس‪” ،‬شاباس‪ .‬وارو ڪر جانو‪“.‬‬
‫اوچتو غالم حسين ڀڻ ڀڻ بند ڪري ڇڏي‪ .‬واڇون ٽڙي پيس‪ .‬پنهنجي ِ‬
‫جانو وڻ جي ٿڙ کي ٽيڪ ڏيئي بيٺو هو‪ .‬هٿ ۾ چلڪندڙ خنجر هوس‪.‬‬
‫ماڻهن جون اکيون دهشت کان ڦاٽنديون ويون‪ .‬افالطون جا گوڏا ڪنبڻ لڳا‪.‬‬
‫جاء تان نه چريو ۽ جانو َء ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬جانو َء ڏانهنس وک وڌائي‪ .‬نفرت سبب سندس چهرو خوفناڪ ٿي‬
‫قاسم پنهنجي ِ‬
‫پوء جڏهن قاسم کان وک کن پري رهجي ويو‪ ،‬تڏهن مٿانئس وار ڪيائين‪.‬‬ ‫ويو هو‪ .‬هو وڌندو آيو ۽ ِ‬
‫قاسم تير وانگر خنجر جي وار کان پاڻ ڪڍائي ويو‪ .‬خنجر لوهي ريلنگ سان وڃي ٽڪريو جانو َء هيبتناڪ ٽهڪ ڏنو‪.‬‬
‫قاسم ريلنگ وٽان پري ٿي ويو هو‪ .‬جانو ريلنگ کي پٺي ڏيئي‪ ،‬خنجر اڳتي ڪري‪ ،‬قاسم ڏانهن وڌڻ لڳو‪ .‬قاسم پوئتي هٽڻ‬
‫لڳو‪ .‬هٽندي هٽندي پپر جي ٿڙ سان وڃي لڳو‪ .‬جانو َء هڪدم مٿس وار ڪيو‪ .‬قاسم ڪنڌ پري ڪري ڇڏيو ۽ خنجر جو اڌ‬
‫ڦرو پپر جي ٿڙ ۾ لنگهي ويو‪.‬‬
‫قاسم سموري قوت سان جانو َء جي منهن تي کاٻي هٿ جي مٺ سان ٺونشو هڻي ڪڍيو‪ .‬جانو َء جو هٿ وڻ ۾ کتل خنجر مان‬
‫ڇڏائجي ويو‪ .‬اڃا پاڻ مس سنڀاليو هئائين‪ ،‬جو قاسم ساڄي هٿ جي هڪ مڪ وهائي ڪڍيس‪ .‬جانو اڇل کائي ريلنگ سان‬
‫وڃي لڳو‪ .‬هوش گم ٿي ويس‪ .‬هوا ۾ ٿاڦوڙا هڻڻ لڳو‪ .‬قاسم وڌي اچي پيٽ ۾ گوڏو هنيس‪ .‬هو سور کان ٻٽو ٿي ويو‪ .‬قاسم ٻنهي‬
‫هٿن جون آڱريون هڪٻئي ۾ جڪڙي‪ ،‬سڄي َء طاقت سان جانو َء کي کاڏي َء هيٺان ڌڪ وهائي ڪڍيو‪ .‬ڌڪ کائي‪ ،‬جانو ڏور‬
‫پوء ساڄي ٺونشي سان جانو َء جو نڪ ۽ چپ ڦاڙي ڇڏيا‪ .‬جانو َء‬
‫ٽٽل ڪمان وانگر ڇڪ کائي سڌو ٿي ويو‪ .‬قاسم اول کاٻي ۽ ِ‬
‫جون اکيون بند ٿيڻ لڳيون‪ .‬هن ٻئي هٿ ريلنگ ۾ کپائڻ جي ڪوشش ڪئي‪ ،‬پر هٿ لوه جي نلڪن مان ڇڏائجي ويس ۽ هو‬
‫ريلنگ مان گهرڪندو‪ ،‬بارنيس اسٽريٽ جي سڙڪ تي‪ ،‬گٽر وٽ وڃي ڪريو‪.‬‬
‫خلق کي ڄڻ نانگ سنگهي ويو‪ .‬ماڻهن جا پير فٽ پاٿ کي چنبڙي ويا‪.‬‬
‫غالم حسين جڪ کائيندي بالڪوني کي لتون هڻي ڪڍيون‪ .‬زينب اکيون بند ڪري ڇڏيون‪ ،‬ڄڻ عذاب کان ڇوٽڪارو مليو‬
‫هوس‪.‬‬
‫افالطون فخر سان قاسم ڏانهن ڏسڻ لڳو‪ .‬قميص جي ٻانهن سان پگهر اگهي‪ ،‬قاسم ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو‪.‬‬
‫ان وقت ساڳيو پوليس وارو‪ ،‬جيڪو ريسٽورنٽ ۾ ويٺو هو‪ ،‬اڳتي وڌي آيو‪ ،‬۽ قاسم کي ٻانهن ۾ هٿ وجهندي چيائين‪” ،‬تم غنڊا‬
‫ڻڍ‪“.‬‬
‫قاسم حيرت مان پوليس واري ڏانهن ڏٺو ۽ ڪجه نه ڪڇيو‪ .‬سپاهي َء سيٽي وات ۾ وجهي‪ ،‬سڄي َء قوت سان وڄائي‪.‬‬
‫هاء اسڪول جي بس اسٽاپ وٽ ڳنڍيري َء واري جي گاڏي مان ڳنڍيريون کڻي کائي رهيا هئا‪.‬‬ ‫ٻه سپاهي اين‪ .‬جي‪ .‬وي ِ‬
‫سيٽي َء جو آواز ڪن تي پين‪ ،‬ته ڳنڍيرين سان کيسا ڀري‪ ،‬ڊوڙندا آيا ۽ پيه ۾ ڪاهي پيا‪.‬‬
‫هڪ سپاهي جنهن جو منهن سڪل ڇوهاري جهڙو هو‪ ،‬تنهن اچڻ شرط پڇيو؛ ”کيا ڻي‪ ،‬امان؟“‬
 ‫”ساال غنڊا هئي‪ .‬اپني جانو بادشاه کو مارا هئي (ما ُء تي گار‪ ،‬ڀيڻ‪ ،‬زال تي گار‪).‬‬
‫”لي چلو (ما ُء تي گار‪ ،‬ڀيڻ تي گار‪ ،‬زال تي گار) سالي کو تهاني پر‪“.‬‬
‫ڇوهاري جهڙو سپاهي قاسم کي موٽر رڪشا ۾ ويهاري ٿاڻي ڏانهن وٺي ويو‪.‬‬
‫پوء جانو مڪراني َء کي گٽر وٽان اٿاري‪ ،‬فٽ پاٿ تي آڻي بيهاريو‪ .‬گهانچي َء رومال‬
‫ٻن سپاهين ۽ گهانچي َء ڏاڍ َء مشڪل کان ِ‬
‫ڪڍي جانو َء جو ڦاٽل نڪ‪ ،‬چپ ۽ کاٻي اک اگهي‪ .‬اکين تان رت جو ته پري ٿيس‪ ،‬ته هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي پڇيائين‪،‬‬
‫”ڪيڊان ويو ڙي دلو؟ آ ٌء هن کي کالس ڪندس‪“.‬‬
‫”ڀڄي ويو‪ ،‬جانو باشا‪ “،‬گهانچي َء وراڻيو؛ ”توسان لڙڻ وارو آئي ڪو مائي جو الل‪“.‬‬
‫اِن جواب تي جانو مڪراني ڏاڍو خوش ٿيو‪ .‬چيائين؛ ”دلو‪ ،‬ديوس‪ ،‬بزدل‪“.‬‬
‫جانو َء فٽ پاٿ تي ٿڪ اڇالئي‪ .‬سندس وات مان رت جي گرڙي اوڪاري وانگر نڪري آئي‪.‬‬
‫گهانچي َء ڏڪندي ڏڪندي بالڪوني َء ڏانهن ڏٺو‪ .‬بالڪوني خالي هئي ۽ اجرڪ جو پڙدو هوا ۾ لڏي رهيو هو‪.‬‬
‫جڏهن ماڻهن جي پيه ڇڙوڇڙ ٿي ويئي ۽ هر ڪو سرگوشين ۾ ڳالهائيندو هليو ويو‪ ،‬تڏهن افالطون پنهنجي اسٽول تي پير‬
‫رکي ويهي رهيو‪ .‬ٿري ڪيسل جي پاڪيٽ مان ڪي‪ .‬ٽو جو سگريٽ ڪڍي‪ ،‬دکائي ڊگهو سوٽو هنيائين‪ .‬منهن گوڏي تي‬
‫رکي ڇڏيائين‪ .‬ڪجه دير الڳيتو بارنيس اسٽريٽ ڏانهن ڏسندو رهيو‪ .‬ڏسندي ئي ڏسندي‪ ،‬افالطون جون اکيون آليون ٿي ويون‬
‫۽ سندس نگاهن آڏو بارنيس اسٽريٽ جي ٽريفڪ‪ ،‬موٽر پارٽس جا دڪان ۽ اسپتالون ڪنهن ڪوهيڙي ۾ گم ٿيندا ويا‪.‬‬