Łożyskowanie toczne i ślizgowe

Taka jest maszyna, jakie są jej łożyska

Prof. Vodelpohl
 Wybór rodzaju łożyska i sposobu łożyskowania powinien uwzględniać:
• warunki pracy maszyny, tj. obciążenie, prędkość, temperaturę, ciśnienie,
• chemiczną agresywność otoczenia,
• wymagania dotyczące gabarytów,
• dokładności i precyzji ruchu, luzów,
•dopuszczalności drgań, hałasu,
• warunki technologiczne, tj. dostępność materiałów,
pracochłonność wykonania,
• kryteria ekonomiczne, tj. koszt łożyska, jego trwałość, czynności obsługowe,
koszt materiałów eksploatacyjnych.
Wynika z tego, że wybór właściwego łożyska i łożyskowania, tj.
rozmieszczenia, osadzenia, uszczelnienia łożysk, określenia warunków ich
użytkowania, jest trudnym etapem projektowania maszyny.
Łożyska toczne
Główne typy łożysk tocznych:
• kulkowe zwykłe,
• kulkowe skośne,
• kulkowe dwu rzędowe, nastawne,
•wałeczkowe,
• igiełkowe,
•stożkowe,
• baryłkowe,
• wzdłużne kulkowe, igiełkowe, walcowe i baryłkowe.
Nośność dynamiczna C łożyska tocznego wyrażona w daN określa jego zdolność
do przeniesienia stałego w czasie obciążenia P daN w założonym okresie czasu
wyrażonym w milionach obrotów L [1].
p
C 
L= 
P
L – trwałość nominalna łożyska w mln obrotów,
C – nośność łożyska daN (lub N),
P – siła obciążająca łożysko daN (lub N),
p – wykładnik potęgowy wynoszący dla łożysk kulkowych 3, wałeczkowych 10/3.

Dla przykładowej maszyny ilość milionów obrotów łożyska można obliczyć mnożąc
założoną liczbę lat pracy razy ilość dni w roku razy ilość godzin pracy dziennie razy
ilość obrotów w ciągu jednej godziny pracy a ostatecznie dzieląc uzyskany wynik
przez jeden milion.

ilat ⋅ idni ⋅ igodzin ⋅ 3600 ⋅ ns

L=
106
 W wielu przypadkach konieczne jest uwzględnienie wpływu, jaki na trwałość
łożyska mają parametry pracy, często znacznie odbiegające od założonych dla
trwałości nominalnej, dodatkowo może zaistnieć potrzeba zwiększenia
niezawodności maszyny. Dlatego wprowadzono pojęcie trwałości efektywnej Le.

p
 Ce 
Le = a1 ⋅ a2 ⋅ a3  
 Pe 
Wartość współczynnika
materiałowego a2 zależy od
gatunku i jakości materiału
zastosowanego do wykonania
pierścieni i elementów
tocznych łożysk. Dla typowej
stali ŁH15 lub ŁH15SG wynosi
on a2=1. W przypadku
zastosowania lepszego
materiału współczynnik ten
może przekroczyć jedność.
Wartość współczynnika warunków pracy a3 zależy przede wszystkim od
skuteczności smarowania. Jeżeli środek smarny ma wystarczającą lepkość
zapewniającą utworzenie filmu smarnego rozdzielającego powierzchnie styku
dodatkowo prawidłowo zmontowany węzeł łożyskowy zabezpieczony jest przed
zanieczyszczeniami i wilgocią to współczynnik a3 może być większy od 1. W innym
przypadku współczynnik będzie mniejszy od jedności.
Siłę wzdłużną powstającą w łożysku kulkowym skośnym
FW FA
lub stożkowym można policzyć ze wzoru:

Fr
Fa =
r

2Y a

Pojedyncze łożyska kulkowe skośne lub stożkowe nie mogą być

obciążone wyłącznie siłą promieniową FR gdyż siła ta dawałaby składową osiową
wysuwającą pierścień z łożyska. Z obliczeń teoretycznych wynika, że aby
zapobiec wysunięciu pierścienia i równocześnie spowodować, aby połowa
obwodu bieżni była obciążona, należy przyłożyć obciążenie osiowe w kierunku
przeciwnym do reakcji składowej od obciążenia promieniowego o wartości:

FA = 1,25 ⋅ tg (α ) ⋅ FR
Dla łożyska stożkowego:

e = 1,5 ⋅ tg (α )
 Łożyska j jednorzędowe Łożyska dwurzędowe
Rodzaj Fa Fa / Fr
łożyska /Co <e Fa / Fr > e Fa / Fr < e Fa / Fr > e e
X Y X Y X Y X Y
Łożyska 0,01
kulkowe 4 2,3 2,3 0,19
0,02
zwykłe* 8 1,99 1,99 0,22
0,05
6 1,71 1,71 0,26
0,08
4 1,55 1,55 0,28
0,5
0,11 1 0 0,56 1,45 1 0 6 1,45 0,3
0,17 1,31 1,31 0,34
0,28 1,15 1,15 0,38
0,42 1,04 1,04 0,42
0,56 1 1 0,44
Kulkowe
wahliwe 0,42 0,6 0,65 1,5
α≠0 1 0 0,4 0,4 ctg α 1 ctg α 5 ctg α tg α
Stożkow 0,45 0,6 0,67 1,5
e; α≠ 0 1 0 0,4 0,4 ctg α 1 ctg α 7 ctg α tg α
Układ „O” zapewnia bardzo sztywne łożyskowanie. Obciążenie
osiowe jest przenoszone w obu kierunkach a dodatkowo układ może
przenosić moment w płaszczyźnie przechodzącej przez oś łożyska.
Układ „X” również przenosi obciążenia osiowe w obu kierunkach
jednak gorzej moment, dlatego stosowany jest gdy wymagana jest
większa podatność układu.
Łożyska ślizgowe
W praktyce spotyka się dużą różnorodność łożysk ślizgowych wynikającą z
wielkości (średnice czopa od ułamka milimetra do kilku tysięcy milimetrów),
obciążenia (co do kierunku, wartości i zmienności w czasie), prędkości
obrotowej, ogólniej - ruchu (może być obrotowy lub wahadłowy), a przede
wszystkim rodzaju tarcia. Ta różnorodność konstrukcji łożysk zmusza do
dokonania optymalnego, przemyślanego wyboru.
 Cechy geometryczne łożysk

dc – średnica wału – czopa

dp – średnica wewnętrzna panwi
Λ – stosunek długości L panwi do jej średnicy wewnętrznej dp
δ – promieniowy luz łożyskowy
g – grubość ścianki panwi
Ra i Rz – chropowatości powierzchni
 Cechy idealnego materiału łożyskowego

• Niska wartość współczynnika tarcia.

• Podatność.
• Odporność na zatarcie.
• Wytrzymałość na naciski.
• Wysoka wytrzymałość zmęczeniową.
• Odporność na korozję.
• Dobra przewodność cieplna.
• Odpowiednia rozszerzalność cieplną.
• Wysoka trwałość.
• Dobra obrabialność.
• Niska cena.
 Zakres stosowalności i podstawowe parametry materiałów
łożyskowych
P – nacisk w panwi [MPa],
v – prędkość poślizgu w łożysku ślizgowym [m/s],
Pv – dopuszczalna wartość iloczynu prędkości i nacisków dla danego materiału,
T – maksymalna dopuszczalna temperatura pracy dla danego łożyska [C].

Zakresy obciążeń w funkcji prędkości łożysk; l -

tworzywa termoplastyczne, 2 - teflon, 3 - teflon z
wypełniaczem, 4 - brąz porowaty z teflonem i
ołowiem

0,01 0,1 1 [m/s]

 Podział łożysk
1. Podział łożysk ze względu na rodzaj smarowania:
1.1. łożyska bezsmarowe (samosmarne),
1.2. łożyska smarowane cieczami lub smarami plastycznymi,
1.3. Łożyska o smarowaniu hydrostatycznym lub hydrodynamicznym,
1.4. Łożyska magnetyczne.
2. Podział łożysk poprzecznych ze względu na rodzaj panwi:
2.1. panew metalowa (jednorodna, wielowarstwowa, porowata ew. spiekana),
2.2. panew polimerowa (jednorodna lub kopozytowa ew. wielowarstwowa),
2.3. panew ceramiczna
 Łożyska bezsmarowe
Najczęściej panew wykonana jest z polimerów lub nasączanych olejem spieków.
Panwie porowate wytwarzane są z prasowanych proszków a następnie spiekanych
w stanie stałym. Tak wytworzony materiał zawiera w swoim wnętrzu pory w ilości
około 25% objętości. Tą objętość wypełnia się olejem który zapewnia właściwe
smarowanie przez cały okres eksploatacji.

Panew z proszków żelaza

1 – dodatkowe smarowanie
1 – drobno ziarnisty, 3 – grubo ziarnisty
2 – bez smarowania
Wytwarzanie panwi z proszków
 Do wytwarzania polimerowych panwi stosuje się bardzo różne tworzywa
np. poliamidy, polietyleny, poliimidy oraz ich różne mieszaniny także z ciałami
stałymi ( powstają wtedy materiały kompozytowe). Ich własności zależą od nie
tylko od ich składu ale także najczęściej tajnego lub zastrzeżonego sposobu
wytwarzania (np.. TEFLON – produkt firmy DuPont).
 Smarowanie smarami stałymi
Łożyska, w których smarem jest ciało stałe, są tanie, niezawodne w użyciu i
wygodne w eksploatacji. Charakteryzują je jednak stosunkowo duże opory ruchu
i stosunkowo duża intensywność zużycia.
Można przyjąć ogólną zasadę, że należy unikać łożysk smarowanych smarami
stałymi, jeśli tylko względy ekonomiczne lub inne nie zmuszają do ich
stosowania.
Są one jednak niezastąpione w warunkach
próżni, np. w kosmosie, gdy łożysko musi
pracować w szerokim zakresie temperatur od
ujemnych do wysokich dodat-nich (np. -50—
250°C), lub gdy wypływ smaru z łożyska jest
niedopuszczalny, np. w urządzeniach
przemysłu spożywczego.
Smarami stałymi mogą być: tworzywa
sztuczne takie jak teflon (2,3), polimery
termoplastyczne(1), węgiel i grafit,
dwusiarczek molibdenu, brąz spiekany z
dodatkami(4)
 Łożyska smarowane cieczami lub smarami plastycznymi
Większość obecnie produkowanych łożysk smaosmarnych może pracować
w warunkach ciągłego smarowania olejem (lub innymi cieczami jak woda).
Smarowanie powoduje, że wydłuża się trwałość węzła ciernego, maleją opory ruchu
oraz rośnie wartość obciążeń jakie może przenieść łożysko.
temp. max. poślizg max. Naciski dop. PV wsp. Tarcia
nazwa materiału C m/s na sucho dry oil smar dry oil smar water
0,09
LB9 - bronz 140 2,5 100 200 2,8 0,15
DM 250 1 40 60 1,6 0,14
0,07
Devaglide 250 0,4 100 150 1,5 0,18
Deva Metal
(bronz) 350 0,4 115 230 0,4 0,11
spiek bronzu
(nasączony 0,08
olejem) Deva 90 10 5 10 10 0,12
Deva Metal 0,3
(iron) 600 0,2 50 100 0,8 0,45
0,02
Devatex 160 0,2 140 220 1,8 0,12
0,05
GAR-MAX 160 0,2 120 200 1,8 0,3

v.good
good
fair
poor
 Podstawowe obliczenia łożysk (tarcie mieszane)
Obliczanie nacisków w łożysku
pdop – wartość maksymalnych nacisków charakterystyczna dla danego materiału,
p – nacisk w łożysku [MPa]
dc – średnica czopa F
p= ≤ pdop
F – obciążenie promieniowe panwi [N] L ⋅ dc

Obliczanie mocy tarcia w łożysku poprzecznym

n – prędkość obrotowa wału [obr/s]
µ - współczynnik tarcia
N t = π d c nµ F
Odbieranie ciepła ze strefy tarcia
Q - strumień ciepła dostarczany lub odbierany od czynnika [W]
cw - ciepło właściwe cieczy [kJ/kgK]
mw - masowe natężenie przepływu czynnika [kg/s]
∆ t– przyrost temperatury [K] Q& = c w ⋅ mw ⋅ ∆t
 Łożyskowanie hydrostatyczne i hydrodynamiczne
W obydwu przypadkach – smarowaniu hydrostatycznym i hydrodynamicznym
powierzchnie współpracujące są rozdzielone cienką warstwą cieczy smarnej.
Mechanizm powstawania „filmu smarnego” jest jednak zupełnie inny.

Łożyska hydrostatyczne
Rozdzielenie współpracujących powierzchni odbywa się poprzez wtłaczanie
cieczy pod ciśnieniem.
 Łożyska hydrodynamiczne

Warunki konieczne do powstania tarcia płynnego:

• zbieżność szczeliny w kierunku ruchu,
• prędkość poślizgu większa od pewnej wielkości minimalnej,
• dostarczona musi być dostateczna ilość czynnika aby zapewnić ciągłość procesu.
Rozkład ciśnienia w łożysku poprzecznym hydrodynamicznym
Łożyska korbowodowe
Turbosprężarka, widać dwa łożyska ślizgowe oraz kanały doprowadzające olej (kolor brązowy),