. ugun ~ iigiin ~ igin vy. b. CEKIM EDATLARININ YAPISI UZERINE Zeynep Korxmaz Tiirkgede, isimlerden sonra gelerck, ait oldugu isim ile ciimle ilgiler kuran, ciimle yapisi lendigi isimler ile birer gurup tegkil edi » edatlar, yapilart bakimmdan ilgi ¢ekiei de kullamlan edat- igindeki baska kelimeler arasinda_ tii! bakimindan da, yanina sifat ve zarf vazife dzellikler gistermekt lardan ancak bir tane sini ele alacajaz. O da, it nin yapisr mes’ rindeki bir-cok denemelere ragmen yapis: heniiz géziilememis olan ucuniigiin (b.v.) edatidir. 1955 yihnda saym hocam Prof. A. von Ga- bain’in Hamburg Universitesinde verdigi takrirleri dinlerken, Eski- Tiirkeedeki tigiin edaumm yapist, igin mukabil bir teklifte bulunmus- tum. Kendileri o zaman izahimm metinler ile tamklanmasim istemis- lerdi. bir hatraya dayanan bu ki yaziy1, bana verilmig ayarak, saym profesériin 60-.ner dogum yilt miinasebetiyle kendilerine ithaf ediyorum.? Bir sebep gésterme edat olarak kullamlan bu kelime, kiigitk ses ismeleri ile Tiirkgenin. tarihi ve yagayan -her Iehgesinde kullanil- ningtr: Kokt., Uyg., Kum. Gag, Tar., Kaz., Ozb., Trkm. iigiin (Alt. Gr. § 301; Kumanisches Worterbuch, 269; Fundamenta, s. 63, § 3217; Pde. 51; Liigat-. Cagatay ve Tiirké 28; Radloft, Wb. 1, 1874; Ozb. Gr. § 146); Karh. iigiin, ugun (KB, 36-197; Div. Diz. 682); Eski Anadolu Trkg. igiin (TTS. 1, 365; SN. § 79) v-b.; Osm., Kim. igin, Trkm. ugin, Sor, Sag. iiciin Alt, Tel. ugun, Sor, ucun, Yak. isin (Pekarsky 967): Guy. Zon, Zan (Konj. I, 275). : W. Bang (St. III, 1273) ve T. Banguoglu (SN. § 79) bu edatin yapisint ue ‘ug, nihayet” kelimesi ile ilgili gérmiislerdir. Prof. A. von Gabain, Die Verbformen auf 2n im Uigurischen adh makalesinde (Annali del Instituto Superiore Orientale di Napoli, Nuova Serie, Volu- + Bu yazinin Almanca dzeti Prof. A. Ural - Altaische Jahrbiicher, XXXII (Wit Gabain Armagam olarak yaymlanan, den, 1961) s. 98-100 de gkmustir,32. ZEYNEP KORKMAZ me I, Roma 1940, s. 301, § 7. Ay Alt. Gr.§ 301), ayn noktadan h cede ismin belirsiz (cas. indef.), zamirlerin ye iyelik ekli kelimelerin y b. isim-fiillerden* sonra gelebilmektedir. Bundan dolays digiin iginde gizli bir transitiy fil Yoksa, iigiin’iin ug ‘ug, nihayot’ ve 4 °n -vasita ca bk. Fundamenta yuk. ¢ ket ederck “iigiin edati, Eski - kleme halini istemektedir, -gu, -mas, bulunmak lazim geli hali' eki birlesmesinden meydana geldigi taramdaki bir ctimoloji, imede yiikleme hali istemesini izah edememek- ve bahis konusu edati *ug pan (<*ug pa ) seklinde -n ile yapibmg bir zarf-fiil olarak yn Profesiriin teklif ¢ edatm ait oldugu ir” diigiincesini ileri sires ‘bir hedefe bir sona eris- kabul eder. Bizce, Eski' Trkg. iigiin edati, sa tigi gibi yine bir ug isminden yapilmigtir. Ancak, edatin yamina gotiril- digi isimler ile olan ilgisi ve kelimenin baska bir anlamdaki kullanihst etrafhea gézden gecirilecek olursa, biisbiitiin farkh bir durumun meveut oldagu tesbit edilebiliyor: iigiin yb, edatlar bugiin Tiirk dilinde umumiyetle isiml ler. Isimlere ve is zamirlerde ilgi hali iste rinden sonra da gel igin, girdigit igin gibi. Prof. Gabain’in “iigiin zamirlerde ve iyelik ekli kelimelerde yiikleme hai ister? Saym Profesériin, kendisinin bu gériigiine uyarak Alutiir matik’te brnek olarak verdigi (§ 301) ant digiin v. b. zim ilgi hali ye ntaksr ile ilgili) dzcl bir kullamhs olmahdir, Giimkii aym durumu isimlerde yal, zamirlerde ilgi bali vaindaki gériigiine. gelinee: e Gram: li sekiller ini tutan (ve Tiirkeenin s eyen baska edatlarda da tesbit etmekteyiz: am teg, muni tg, bizni teg (Alt. Gr. § 189, 190), muntlayu “bayle’ (Hts. VIL, 1844) v.b. Diger taraftan tutuk yablakun igiin “Tutuk’un kétiiliizinden dolay:’ (R05) bilmediikin iigiin, yattuldukin iigiin (EL E 19), erdemin iigiin ‘fazileti sebebiyle’ (KS 12). ciimlclerindeki gin edatmin baglanty kurdugu kelimelerde in ekleri de yitkleme hali ckleri olmayip, iyelik ekleri iizerine gelmig zamir n’leridir (+i+n). Ciinkii tariht motinlerde ckleé gibi, vazifeleri bakummdan ek hiikmiinde olan son ¢ ‘da, 3. gah iyelik eki almis kelimeler yanmna getirilirken, araya bir za- mir n’si girebilmektedir: Kékt. inisi igisinteg hultnmaduk ering (IE 15, Alt. Gr. § 384); Tabgag budun tebligin hiirlig iigiin, armak- gusin iigiin “Cin milleti hilekarhgi ve aldatcih yiiziinden’ (LE 6; krg. Cagatay, S., Uygurcada ve Eski Osmanlicada Instrumental +n, s. 102,.§ Burada vastta hali di eklerdeki +n de zamir i +in/ ‘kim edatlariucun ~ iigiin ~ igin v. b. CEKIM EDATLARININ YAPISI UZERINE 33 w’sidir); yirin tapa ‘memleketine dogra’ (R $6); Uyg. ilin igre ‘mem- leketi iginde’ (M III, 19-5); kéitiilin igre ‘ginlii iginde’ (M ITT, 22-6); yarukin teg ‘parlakhgs gibi? (M IL, 8-13) v. b. Eski Anadolu Tiirk- cesinde: Taare buyrugentayen ‘Tanrmm emrettigi gibi? (T 1, < buyrug+e+ntlayin); Nekir ii Miinkir gérdiigiinleyin ‘Ne Miinkiri goriince’ (gést. ¢. IL, 681); of deve didiiklerinleyin quka geldi (gist. ¢ 1V, 566) v.b. Bu duruma gre, digiin edati iginde rm kalmamaktadir. ark gizli bir transitiy fill aramaga li ucunfiigiin v-b. kelimelerin Tiirk dilinin biitiin alanlarmda sebep gosteren bir edat oldugu dikkate almirsa, bu edat iginde dnee, saym Prof. Gabain’in teklif cttigi gibi ‘ug, nihayct? anlamlarim degil, do; rudan dogruya ‘scbep’ anlammn yeren bir ug kelimesinin varbgimt kabul i ve Orta -Tiirkgenin eldcki metinlerinde babi konusu anlamda bir ug kelimesi bulamamaktayiz. Fal k kelime hazinesi ve gerek baz gekiller bakimindan Eski-Tiirkge ile yakinlk gisteren Eski Anadolu Tiirkgesinin ve daha sonraki yiizyillarm inlerinde ug kelimesinin ‘sebep anlami ile kullanihs: bilhassa dik- cckmektedir: vel in sevmedi ol uctan halayck ‘o tahtinm gerektirdigi sekilde galigmadi; halk da bu sebeple kendisini sevmedi’ (TTS. I. Sek. $. 16 yzy.). Kelimenin bu anla- mina, kendisi de bir isim oldugu igin, isim ve zamizler_ ile etmek gerekir, Gere lemedi talta layuk yapti tamlama halindeki kullanthslarda cok rastlanmaktadir: bir ndana biraktlar (7 I, 709); oyun ucundan bayudu ‘koyun ticareti sebebiyle zengin oldu’ (TTS. IV, 694, Fiituh. s. 214, 14 : beni adem zalimligi ve cahil- ligi ucundan bir yiik gétiirdii, iki cihan halku ol yiikten kag. (TTS. IV, frsad, 36, 15 yzy.). Hatta kelime zamirler sonuna geldiginde, 1., 2., 3. sah. teklik ve cokluk iyelik eklerinden sonra +dan ayrilma hali cbiyle’, ueufidan’ ‘senin yiiziinden, senin se- dis weundan karindaslarin cki de almig ueundan * ‘bizim, sebebimizle, bizim igin’ sekillerinde ugun, mektedir: bunuii ucundan (TTS. I, 709, DK. bizim bebinle’, ucumusdan iigiin, igin v.b. -e muadil birer edat vazi katv incindiler ‘bunun igin pek incindil ucumuzdan kojisu zahmet gére ‘bizim igin, bizim yiiziimiizden komsu IV, 771. Baska érnckler igin bk. yerine) v.b. 1 bakimmdan ele ahrsak, niz hitkiim su olacaktr: ir isim zahmet gérecek” (TT: Simdi bu kelim metinlerdeki_ realite ug kelimesi bir isim oldugundan, kendinden énecki her hangi i iigiin edatinm olugm; re dayanarak verecs Dirk Dili Yallge, 334 ZEYNEP KORKMAZ ile olan miinasebeti ancak isim tamlamasi yoliyle kurulabilecektir. til. ve 2, tiirlit tamlamalar Tiirkgede bir ismin baska bir isme aidi (tayinli tamlama, tayinsiz tamlama) ile ifade edilir, Fakat bir ismin baska bir isme miinasebcti umimiyctle 2. tip tamlama ile ifade edil- mektedir. iigiin edatmm kendisinden énecki isim ile olan miinasebeti de biyledir. $u halde, bu edat iginde, u¢ isminden baska bir de, bu ismi necki isme aidiyet bags ile baglayan bir 3. gahis iyelik cki bulunmak gerekir. iigiin edats igindeki bahis konusu ismi, kendin- den éneeki isim ile ciimle igindeki baska kelimeler arasinda bir edat miinascbeti kuracak sekilde baglayan ek de, iyclik ekinden sonra gelen vaisita hali chi +°n’dir. kendisinden Baska yénden, ucunfiigiin v. b. edatlarm gerek tarihi metinlerdeki gerck Ichgelerdcki kullamhsmda, isimlerde ve isim hiikmiinde olan kelimelerde yal, zamirlerde ilgi hali (Eski Tiirkgedeki istisnat kul- iyelik cklerinden sonra gelebilmesi, 2. tip lamhslar diginda) istemesi, isim tamlamasinn gercktirdifi biitiin gartlara uygun oldugu gibi, isme muzaf edatlarin (masa iistiine, daglar arasina v.b.) kullanily sartlarma neklere ck olarak, baska alanlara da uygundur. Yukarida verdigimiz mek de bu durumu giren tarihi metinlerden aldigmuz asagidaki bir-kag agik olarak gostermektedir: Kékt., Uyg. Tiirk budun iigiin tiin udima- dim ‘Tiirk budunu sebebiyle="Tiirk budunu igin gece uyumadim’ (E 27); kirgit iigiin ‘girmek sebebiyle=girmek igin’ (TT IIT, 96); erdemin iigiin ‘fazileti sebebiyle’ (KS 12); teiiri yarhkadukin iigiin “Tantmm himaye etmesi sebebiyle’ (S 9); atayum jigiin korkarmen ‘yavrum sebebiyle=yavrum igin korkuyorum’ (Suv. 634-4); Kitabii’- Lidrak*te Senger bast iigiin. Sencer kisi iigitn bardagidur ‘Sencerin bagi igin, Sencerin gizii igin gidecektir, Bir yemin seklidir’ (s. 177, § 101). Codex Cumanicus’ta: adam yazulu iigiin ‘Adem’in giinahi sebe- biyle’, korkutmah. iigiin, kitaplar iigiin (Komanisches Werterbuch, 269) vb. Ayrica, Eski Anadolu metinlerinde iigiin v.b. edatlara muadil birer sekil olarak rastladigimiz uciyle ‘sebcbiyle, igin’ ve Arapga sebeb kelime- sinden yapilmg daha yeni bir gekil olan sebebiyle drnekleri de, bu du- rumu yapr yoniinden aciklayacak nitcliktedir: bu ovlum sebebiyle iim- metimden iki taife barigsa gerek ve bunuii uciyle iki coma@at gériisse gerek (TTS. IV, 771). thtimal ki, bu alanda kullanilan iigin, igiin vb. kelimelerin miistakil birer edat halinde ve daha cok ‘biriigin, bir sey igin,ugua ~ iigiin ~ igin v.b. CEKIM EDATLARININ YAPISI UZERINE 35 biri lehinde’ anlami ile yerlesmis olmasi, sebep miinasebetini agik ola- in kullanilm: rak ifade igin, bu gibi muadil sekill sina yo agmgtir. iste ug kelimesinin, Tiirke devam nin Eski Anadolu Tiirkgesi devresinde edegelen bu acik anlam, iigiin vb. edatlarm yuks digimiz kullanshs gekilleri, bundan bagka biitiin Iehge ve metinlerdeki kullanthg sartlan dikkate almmsa, farazi bir uci fiiline gitmeksizin, bu edatin ug ‘sebep” +t iyclik cki + +n vasita héli cki (> ugin) kay: nasmasindan meydana gelmis bir sckil oldugunu kabul etmek gerckir, da _goster- sam, Ancak, bu sekil sonradan biimyesinile ayri ayn yap: unsur- Jann bulundugunu unutturacak bir kaynayma ve kaliplagmaya rayarak, dzgiir bir Jat haline gelmistir. iigiin, iigin, i inceltme etkisi, dil ve dudak benzegmeleri dolayisiyl in vib. ise, g*nin kendini gésteren daha yeni sekillerdir.