Slobo Simović - Pročitano - Izgovoreno

slobodan simović
pročitano izgovoreno
Biblioteka
SVJEDOČANSTVA
Izdavač
Savez udruženja boraca NOR-a
i antifašista Crne Gore
Za izdavača
Andrija Nikolić
Urednik
Dragan Mitov Đurović
Na korici
Petar Lubarda, „Sutjeska”, ulje na platnu, 47 x 55 cm
slobodan simović
pročitano
izgovoreno
PODGORICA
2016.
pročitano — izgovor eno
5
BLAŽO M. JOVANOVIĆ
— ČOVJEK ZA SVA VREMENA
Najveći tribun u istoriji Crnogorskog naroda.
Akademik Branko Pavićević
B lažo Jovanović spada u red znamenitih Crnogoraca. „U ga-

leriji likova crnogorskog državnog i nacionalnog Panteona
ovaj političar, državnik, revolucionar, antifašista, pravnik i hu-
manista zaslužio je časno i trajno mjesto.” (dr Branislav Kova-
čević, Blažo Jovanović u svom vremenu, Podgorica 2005, s. 16).
Rođen je 28. marta 1907. u Veljem brdu — Piperi. Bilo
je to vrijeme kada je „bombaška afera” potresala Crnu Goru u
kojoj su se pristalice tobožnjeg uvođenja demokratije, pod tu-
đem nacionalnom i državnom konceptu sukobile sa snagama
koje su branile crnogorsku istoriju i tradiciju, crnogorske držav-
ne i nacionalne interese.
Osnovnu školu je završio u rodnom mjestu, gimnaziju u
Podgorici, Pravni fakultet u Zagrebu 1921. U KPJ-u primljen
je 1924. i ubrzo izabran za partijskog sekretara u Piperima.
Prvo radno mjesto dobio je u Sreskom sudu u Varaždinu.
Pored rada u sudu bavi se i revolucionarnom aktivnošću, obnav-
lja partijske organizacije u Varaždinu i Čakovcu, biraju ga za se-
kretara Sreskog a zatim Okružnog komiteta KPJ za Varaždin,
koju dužnost je obavljao tri godine. Uspostavio je vezu sa Po-
krajinskim komitetom KPJ za Hrvatsku. Sa bogatim revoluci-
onarnim iskustvom stečenim u Hrvatskoj, Blažo dolazi u Po-
dgoricu 1934, koja je tada bila središte Pokrajinskog komiteta
KPJ-u za Crnu Goru i rukovodstva revolucionarnih sindikata.
U periodu od 1934–1940. Blažo je bio član PK KPJ, opunomo-
slobodan simović
6
ćenik u sekretarijatu PK SKOJ-a, sekretar Okružnog komiteta
KP za Podgoricu, povjerenik CK KPJ (od 1938.), organizacio-
ni sekretar PK KPJ-u (od 1939.), da bi u oktobru 1940. na Pe-
toj zemaljskoj konferenciji KPJ u Zagrebu postao član CK KPJ.
Na formiranje njegove ličnosti snažno su uticali lideri re-
volucionarnog pokreta u Crnoj Gori: dr Vukašin Marković, Ni-
kola Kovačević, Stanko Dragojević i dr. U tom vremenu pa sve
do početka Drugog svjetskog rata, za KPJ bio je najvažniji zada-
tak okupljanje i organizovanje svih struktura društva u Narodni
front slobode radi odbrane zemlje od fašističke opasnosti koja
se širila Evropom i približavala se granicama Jugoslavije. Crno-
gorski komunisti i sve naraslije intelektualne i političke snage
postavile su pitanje obnavljanja Crne Gore, u formi federalne
republike i uspostavljanje crnogorskog državnog i nacionalnog
kontinuiteta. Do Blažovog dolaska u Crnu Goru, građanski po-
litičari su odbijali svaku saradnju sa komunistima, kada nastaje
zaokret, u smislu približavanja i zajedničkog nastupanja na iz-
borima, posebno s federalističkom strankom. Rezultat te sarad-
nje bila je Blažova pobjeda na izborima u Podgorici 1938. koju je
režim bespravno poništio. Predvodio je lijevo orjentisanu stran-
ku radnog naroda, imao vodeću ulogu u oživljavanju URS-ovih
sindikata. Zahvaljujući Blažovom angažovanju crnogorsko siro-
mašno obespravljeno i prezaduženo seljaštvo dobilo je svoja eko-
nomska udruženja „Seljačka samopomoć” i „Seljačko bratstvo” u
kojima je na samom početku njihovog rada spas našlo oko pede-
set hiljada ljudi. Posebna pažnja je posvećena okupljanju omla-
dine i njihovom djelovanju preko sportskih i kulturno-umjetnič-
kih grupa i društava.
Blažova kritička zapažanja i ocjene o stanju u društvu bi-
le su prisutne u ondašnjim novinama „Zeta”, „Slobodna misao”,
„Glas Crne Gore”. Kao advokat branio je i zastupao pred sudo-
vima siromašne slojeve društva, ne tražeći nikakvu nadoknadu.
7
Blažo Jovanović i Nikola Lekić zajedno s federalistima or-
ganizovali su 26. juna 1936. na Belvederu kraj Cetinja veliki
protesni zbor koji se završio krvavim obračunom sa ondašnjim
nenarodnim režimom i na kojemu je istaknut zahtjev za rav-
nopravnost Crne Gore sa ostalim jugoslovenskim pokrajinama.
Blažo je tada uhapšen i na godinu dana mu je zabranjeno kre-
tanje van Crne Gore. U drugoj polovini 1936. poslije poznatih
provala u Partiji i emigracije Nikole Lekića (sekretar Pokrajin-
skog komiteta), formiran je Privremeni sekretarijat na čelu sa
Blažom Jovanovićem.
U ovom periodu crnogorski komunisti su se veoma an-
gažovali na prikupljanje pomoći za Špansku republiku, njeno
popularisanje i slanje dobrovoljaca za odbranu Španske republi-
ke od fašizma. Blažo je od 1936. — 1938. bio više puta hapšen,
pa je morao da pređe na ilegalan rad. Na 7. Pokrajinskoj konfe-
renciju za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Metohiju, održanoj av-
gusta 1939. na Vranićkim njivama (u kući Marka Vučinića), for-
miran je novi Pokrajinski Komitet: pokrajinski sekretar Božo
Ljumović, organizacioni sekretar — Blažo Jovanović. Partija se
tada oslobodila pristalica Petka Miletića. Tokom 1940. intenzi-
virane su pripreme za odbranu zemlje od fašizma. Na transpa-
rentima demonstranata isticane su parole: „Branićemo zemlju”,
„Tražimo demokratske slobode”, „Za hljeb”, „Mir i nezavisnost”.
Da bi se na licu mjesta upoznao sa stanjem u Crnoj Gori,
naročito sa stepenom priprema za prestojeće događaje, Tito je
u društvu Periše Vujoševića i Lidije Jovanović došao na Žabljak
đe je u Barama Žugića održana Osma pokrajinska konferencija
KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak, Kosovo i Metohiju (avgust
1940). Podneseno je 6. referata: Političko stanje u Crnoj Go-
ri (Blažo Jovanović), Organizaciono pitanje (Krsto Popivoda),
Rad sindikata (Božo Ljumović), Rad SKOJ-a i omladine (Bu-
do Tomović), O radu partije na selu (Ivan Milutinović) i Rad
partije među ženama (Lidija Jovanović). Radi konspirativnosti
slobodan simović
8
referati su podnijeti usmeno. Referati i diskusije su pokazale
da je stanje u Crnogorskoj partijskoj organizaciji dobro. S tom
ocjenom složio se i generalni sekretar KPJ, drug Tito. Na kra-
ju sjednice Konferencija je izabrala novi partijski komitet. Božo
Ljumović je izabran za političkog, a Blažo Jovanović za organi-
zacionog sekretara PK i za delegata Pete zemaljske konferen-
cije KPJ-u na kojoj je postao član CK KPJ-u. Tito je sa Žablja-
ka preko Pljevalja otišao za Srbiju.
Odmah poslije aprilskog sloma 1941. kada su kralj i vla-
da napustili zemlju, počele su intenzivne pripreme za početak
oružane borbe protiv okupatora. U tim pripremama najodgo-
vorniju ulogu imao je Blažo Jovanović. U Veljem brdu kod Po-
dgorice održano je (24. april) Pokrajinsko partijsko savjetovanje
na kojem je donijeta odluka da se pri Pokrajinskom komitetu
formira Vojna komisija s zadatkom da prikuplja, evidentira i
sklanja oružje i dr. ratne potrebe na bezbjedna mjesta. Blažo je
bio član te Vojne komisije. U podrumu njegove kuće nalazilo
se skladište oružja i muncije. Analiza pripema za početak oru-
žane borbe izvršena je u sjedištu CK KPJ-u u Zagrebu počet-
kom maja 1941. na kojem je u ime PK KPJ učestvovao Blažo
Jovanović, da bi zatim širom Crne Gore organizovao brojna sa-
vjetovanja na kojima je lično prisustvovao.
Početkom ustanka 1941. protiv okupatora, Blažo je član
Privremene Vrhovne komande nacionalno-oslobodilačkih tru-
pa za Crnu Goru, Boku i Sandžak, organizacioni sekretar PK
KPJ-u, član Glavnog štaba partizanskih odreda za Crnu Go-
ru i komandant Zetkog partizanskog odreda, jačine oko 3.000
ljudi. Jedini je član Pokrajinskog komiteta koji je na toj dužno-
sti bio za svo vrijeme trajanja rata. Postao je pravi narodni tri-
bun (vođa) i najpopularnija ličnost revolucionarne Crne Gore.
Velika je njegova zasluga u pripremi i radu Skupštine rodoljuba
Crne Gore i Boke (8. februara 1942.) u Ostrogu đe je izabran
narodnooslobodilački odbor (Zemaljski odbor narodne vlasti),
9
kao i u pripremama Konferencije rodoljuba na Tjentištu (16.
maj 1942.) đe je objelodanjena kolaboracionistička uloga Dra-
že Mihailovića. Prije tih važnih političkih skupova Blažo je u
svojstvu komandanta Zetskog NOP odreda rukovodio parti-
zanskom akcijom na Jelinom dubu u Bratonožićima (18. okto-
bra 1941.) đe je italijanski okupator pretrpio težak poraz.
Pobjeda na Jelinom dubu podigla je duh i vjeru kod naro-
da poljuljane poslije splašnjavanja Trinaestojulskog ustanka. Na
dan formiranja 5. Crnogorske proleterske brigade u Smriječnu
u Pivi 12. juna 1942. Blažo je postavljen za zamjenika politič-
kog komesara brigade. Dao je veliki doprinos da 5. brigada po-
stane snažna oružana formacija i politička snaga koja neprija-
telju zadaje strah, a kod naroda uživa povjerenje. U septembru
1942. godine dobio je specijalni zadatak da u ime Kominter-
ne i CK KPJ-u ide u Albaniju kako bi albanskim komunistima
pomogao u organizovanju i radu. O Blažovom radu u Albani-
ji, sekretar CK KP Albanije Enver Hodža je zapisao: „Blažo
je bio za nas kao da je sišao bog s neba” (dr Radoje Pajović,
Blažo Jovanović u svom vremenu, Podgorica 2005. S. 12). Po-
slije 8 mjeseci provedenih na političkom radu u Albaniji, Blažo
se vratio u Crnu Goru i u maju 1943. preuzeo ulogu prvog čo-
vjeka crnogorskih komunista i na toj dužnosti ostao punih 20
godina. To je značilo da je u ratnom periodu bio prva ličnost
NOP-a Crne Gore, a poslije oslobođenja prva ličnost crnogor-
skog društva. Kao čovjek od ogromnog ugleda u vojsci i narodu,
Blažo je imao nezamjenjivu ulogu u obnovi crnogorske držav-
nosti na poznatim ratnim, revolucionarnim skupštinama: ZA-
VNO Crne Gore i Boke (15. i 16. novembra 1943. u Kolašinu) i
CASNO (13–15. jul 1944.) takođe u Kolašinu. Predsjedništvo
crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja do-
nijelo je na Cetinju (17. april 1945.) ukaz o imenovanju Narod-
ne vlade federalne Crne Gore, za čijeg predsjednika je izabran
Blažo Jovanović. O zadacima te vlade Blažo je rekao: „Pred na-
slobodan simović
10
ma stoje teški zadaci. Najveća teškoća koja stoji pred našom
vladom jeste obnova naše porušene i opljačkane zemlje. To ni-
malo nije lak posao. Treba biti svjestan činjenice da ćemo još
biti gladni, ali to nas niti može, niti smije obeshrabriti, jer mi
nećemo dozvoliti da ma ko umre od gladi. Patićemo se, izdr-
žaćemo i u ovoj borbi i pokazaćemo se ravni sebi. Ravni našoj
borbi i našim patnjama u toku ove četvorogodišnje borbe. Da
prebrodimo sve teškoće i ovu najtežu među svima, potrebna
je vaša istinska i iskrena saradnja i saradnja naših antifašistič-
kih organizacija. Potrebna je puna saradnja, puno razumijeva-
nje sreskih narodnih vlasti, opštinskih narodnih vlasti, seoskih
narodnih vlasti. Svi skupa odoljećemo svim teškoćama.” („Po-
bjeda”, 17 IV 1975).
Osim dužnosti predsjednika Vlade imao je najodgovornije
funkcije u svim oblastima crnogorskog društva i države: politič-
ki je sekretar i predsjednik CK SK Crne Gore, predsjednik Na-
rodne Skupštine SR Crne Gore, predsjednik Narodnog fronta
Crne Gore (Socijalistički savez radnog naroda), prvi predsjed-
nik Saveza boraca Crne Gore.
U organima federacije bio je član Politbiroa CK KPJ-u
(SKJ), član Izvršnog komiteta i Predsjedništva CK SKJ-u, Sa-
vezni narodni poslanik, general-major u penziji, narodni he-
roj od 1952.
Posljednja etapa u njegovoj bogatoj državničkoj aktivno-
sti posvećena je unapređenju pravne nauke, njegove ljubavi s
početka života. U julu 1963. izabran je za prvog predsjedni-
ka Ustavnog suda SFRJ na kojoj dužnosti je ostao tri manda-
ta — do 1975.
U Izvršni komitet Svjetske organizacije pravnika izabran
je u julu 1971. Na konferenciji ove organizacije avgusta 1971.
koja se zvala „Svjetski mir putem prava” učestvovao je i Blažo
Jovanović. Napisao je monografiju „Aktuelna pitanja Ustavnog
suda Jugoslavije”.
11
Povodom 50-to godišnjice revolucionarnog rada i izvanred-
nog doprinosa u izgradnji SFRJ, predsjednik SFRJ — Tito, od-
likovao je 1975. Blaža Jovanovića Ordenom jugoslovenske velike
zvijezde. Uručujući mu ovo visoko odlikovanje, predsjednik Pred-
sjedništva SR Crne Gore Veljko Milatović je rekao: „Poznat je i
priznat tvoj doprinos Partiji i tvoj rad u Partiji još u predrevoluci-
onarnom periodu borbe za prevazilaženje njenih unutrašnjih kri-
za i njenim dovođenjem na revolucionarnu titovsku liniju. Tvo-
ja uloga u ratnom i poratnom dobu kad si dvije decenije bio na
čelu CK Crne Gore i najviših državnih i republičkih institucija”.
Blažo je umro u Igalu kod Herceg Novog 4. februara 1976.
Izvršno vijeće Skupštine Crne Gore je odlučilo da povodom
Blažove smrti proglasi dvodnevnu žalost u Socijalističkoj Re-
publici Crnoj Gori i to 5. i 6. februara.
Sahrana je obavljena u Titogradu (Podgorica) na grad-
skom groblju Čepurci, 5. februara, kojom prilikom je predsjed-
nik Predsjedništva Crne Gore Veljko Milatović rekao: „Mi cr-
nogorski komunisti i narod i cijela naša zemlja ostajemo mu
zahvalni za nezaboravno i veliko djelo. Savez komunista i na-
rod Crne Gore ponosan je na slavnu generaciju svojih revolu-
cionara i boraca koji su dali ogroman doprinos borbi za socija-
lizam i bratstvo i jedinstvo u Jugoslaviji, ponosan je što je dao
Blaža Jovanovića jednog od najuglednijih među njima, narod-
nog heroja i junaka socijalističkog rada, bliskog saradnika dru-
ga Tita”. („Pobjeda”, 7 februar 1976). Predsjednik CK SK Crne
Gore Veselin Đuranović je na komemorativnoj sjednici orga-
na Crne Gore rekao: „Djelovanjem na širokom frontu narodne
borbe, ličnom povezanošću s masama, on je dao veliki dopri-
nos krčenju puteva svenarodnog okupljanja oko KPJ u prelo-
mnim godinama naše istorije”.
Masovnim prisustvom narod je kroz ovaj tradicionalni
običaj izrazio osjećanje poštovanja prema svome velikanu i na-
dasve bliskom čovjeku.
slobodan simović
12
Od 50 godina svog revolucionarnog rada, 30 godina je bio
u žiži najtežih i najsloženijih političkih događaja koji su ka-
rakterisali crnogorsku i jugoslovensku društvenu scenu. Među
njegovim idealima bila je obnova Crne Gore kao države i nje-
ne nacije nestalih tzv. ujedinjenjem 1918, koje je Blažo podvrg-
ao oštroj kritici na osnivačkom kongresu KP Crne Gore 1948.
Sa Blažom na čelu crnogorski narod je dao ogroman do-
prinos pobjedi nad fašizmom. Pod njegovim rukovodstvom Cr-
na Gora je obnovila državno i nacionalno biće. U periodu po-
slije Drugog svjetskog rata Crna Gora je dožibjela sveukupni
društveni, politički, ekonomski i kuturno-prosvjetni preobra-
žaj, tako da se s pravom može reći da su u doba Blaža Jovano-
vića udareni temelji savremene Crne Gore”. (dr Radoje Pajović,
Blažo Jovanović u svom vremenu, Podgorica 200, s. 15).
Blažo Jovanović je 30 godina bio u srcu Crne Gore. Kao
blagorodni čovjek širokih ljudskih pogleda i shvatanja uživao je
u narodnim masama Crne Gore nepodijeljeno povjerenje i po-
štovanje. Obični ljudi, nezadovoljni nekom odlukom ili rješe-
njem, znali su da kažu i priprijete: „Zna će za to Blažo Jovano-
vić”. On je za njih bio mjera pameti, dobrote, pravdoljubivosti.
Uvijek mu je falilo susreta i razgovora sa ljudima svih društve-
nih slojeva i vjera. Volio je da ih sa strpljenjem sluša i da sa nji-
ma razgovara. Zbog toga i mnogo drugog, Blažo Jovanović je
nagrađen srećom da bude i živ i mrtav poštovan. Blažo je oti-
šao u nezaborav, a to je najveće priznanje koje čovjek može da
dobije od svog naroda.
13
U PIPERIMA O PIPERIMA
S urove istorijske okolnosti nametale su Crnogorcima borbu

kao vid opstanka. Svoju državu i slobodu Crnogorci su za-
dobili u ognju bitaka, u borbi prsa u prsa i desetvjekovnom bor-
bom stvorili sebe i postali istorijski narod.
Za doba kneza Vojislava, početkom XI v., Duklja je po-
stala prva balkanska država koja je snagom svoga oružja izbori-
la nezavisnost, a sin mu Mihailo proglašen slovenskim kraljem.
Za vrijeme Balšića, Zeta se uzdigla u red najuglednijih
balkanskih država onoga vremena. Crnojevići su nastavili oslo-
bodilačku borbu. U II polovini 15. vijeka na lovćenskim padi-
nama, u goleti i bespuću, Ivan Crnojević sagrađuje slobodarsko
gnijezdo, đe je prijatelj mogao stići uvijek i brzo a neprijatelj
nikada. Iz ovog gnijezda sjajila je iskra slobodarstva, kulture i
državnosti i ta iskra nije nikad tamnila. Za doba dinastije Pe-
trović — Njegoš, borba Crnogoraca postaje i borba za jačanje
međunarodne afirmacije Crne Goe kojoj snažan pečat daje izu-
zetna ličnost — Petar I, koji Crnu Goru naziva „Klasičeskom
zemljom slobode”. Njegova poruka „Upamet se Crnogorci” va-
ži za sva vremena.
U dugom lancu bitaka koje je crnogorski narod vojevao
u 18. i 19. vijeku, u ime svoga imena, časti i prava na slobod-
no postojanje, jedna od najznačajnijih bila je Grahovska bitka
1858. koja je Crnoj Goru donijela razgraničenje i teritorijalno
proširenje.
slobodan simović
14
U „Veljem” ratu Crnogorska borba dobija nov kvalitet. U
odnosu na tursko carstvo Crna Gora prelazi u ofanzivu. U pu-
nom smislu riječi taj rat je bio slavodobitan i pobjednički. Cr-
nogorsko oružje i zastava doživjeli su istinski trijumf pa je Ve-
likim silama samo ostalo da porodici evropskih država dodaju
ime naše Crne Gore.
Razni Garašanini, Pašići, Karađorđevići pokušavali su da
crnogorsko ime ospore i zatru. Pošlo im je to za rukom 1918,
ali privremeno. U piperskom Ravnom lazu Pokrajinski komi-
tet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak (8. jula 1941) donio je
istorijsku odluku o dizanju ustanka crnogorskog naroda pro-
tiv fašističkog okupatora. Iskra koja je krenula u Stijeni Piper-
skoj obasjala je plamenom slobode čitavu Crnu Goru i postala
primjer za sve pokorene narode i države da i oni krenu pravim
putem.
Trideset hiljada crnogorskih ratnika bila je tih julskih da-
na 1941. najorganizovanija snaga u Evropi protiv sila osovine
— Rim, Berlin, Tokio.
Osnivanjem Glavnog štaba ustaničkih snaga 1941, oslo-
bodili smo se raznih branitelja i njihovih vojnih doktrina. Cr-
na Gora je ušla u maticu progresivnih tokova.
Trinaestojulski ustanak 1941, preko Trinaestog jula 1878,
uspostavio je istorijsku vertikalu sa viševjekovnom slobodar-
skom Crnom Gorom i poništio sramne odluke Podgoričke
skupštine iz 1918. Da nije bilo Trinaestojulskog ustanka 1941.
ne bi bilo ni 21 maja 2006 kada je Crna Gora superiorno pred
licem Evrope obnovila svoju državnost. To je razlog više da ne
zaboravimo naše svijetle datume (kultura sjećanja), pogotovo
istorijske međaše. Narod bez svoje istorije liči na čovjeka koji
se ne može sjetiti svoga rođenja. Na kapiji jednog grčkog gro-
blja je pisalo. „Narod koji gubi pamćenje, gubi život”.
Od oko 507 ratnika (10 četa) koliko je Piperski bataljon
imao u „Veljem” ratu, njegov komandant Mijajlo N. Vučinić
15
poveo je na Vučji do 6. četa dok su 4. čete ovog bataljona osta-
le u sastavu južnog fronta (komand. Vojvoda Božo Petrović).
Na Vučjem dolu, Piperske čete su bile na visini svoga zadatka.
Poklič, serdara Jola Piletića „A Piperi” prolamao se bojištem.
Luka F. Dragišić zarobio je Osman-pašu, zbog čega je prozvan
fati-paša.
Jedan istorijski izvor pipersku granicu naziva vitom perja-
nicom i krvavom kačanicom, a pjesnik Jovan Dučić kaže da će
se oko Malog i Velikog brda krv prolijevati dokle god bude Pi-
pera i podgoričkih Turaka. U ove sporove umiješao se i ruski
ministar spoljnih poslova, Gorčakov (1798–1883) koji je tra-
žio da veliki džin, Turska, ustupi Malo i Veliko brdo, malom
„kepcu” Crnoj Gori.
Na Pipere, živi bedem crnogorskih brda, ofanzivno je kre-
nuo Derviš –paša, stari neprijatelj i Pipera i Crne Goe. Ovđe,
na Trijepču, jedinice Derviš –paše dočekao je komandir Ro-
gamske čete Piperskog bataljona Puko N. Vučinić i nanio im
težak poraz. Od (30) bataljona crnogorske vojske u „Veljem”
ratu, Piperski bataljon sa 159 izbačenih iz stroja je na trećem
mjestu.
Od 52 bataljona crnogoroske vojske u Prvom balkanskom
ratu, Spuški bataljon je imao 378 izbačenih iz stroja, što je naj-
više poslije Čevsko-bjeličkog bataljona. U antifašističkom ratu
1941–1945. koji je bio i socijalistička revolucija, Crna Gora je
dala 14. proleterskih bataljona. Piperi su dali 16 narodnih he-
roja i 122 nosioca „Partizanske spomenice 1941. godine”.
Lik crnogorskog moralnog pregaoca i ratnika stranci su če-
sto više i bolje priznavali nego mi sami. Austrougarski pukov-
nik Rihter kaže: „Hrabrost crnogorskog vojnika nema prem-
ca u istoriji ratova”.
Sve generacije Pipera mogu biti ponosne na doprinos slo-
bodi koja ima trajnu ljudsku i opštečovječansku vrijednost.
Znali su Crnogorci da života nema bez slobode i da slobode
slobodan simović
16
nema bez žrtava. Smrt u borbi za slobodu je za Crnogorca čast
i najuzvišenija stvar. Naš narod ne da da mu junaci umiru, pa je
za Savu Kovačevića je ispjevao: „Dok Sutjeska voda teče umri-
jeti Sava neće i u Drinu dok uvire ne da Savi da umrie.”
Sa prošlošću velikog ljudskog postojanja i življenja i sadaš-
njost je bogatija.
Neka živi građanska Crna Gora, zemlja slobodnih, hra-
brih i ponositih ljudi.
Trijebač, 5. septembar 2006.

17
PRED SPOMENIKOM U FARMACIMA
Poštovana rodbino i potomci, ovdje strijeljanih,

drugarice i drugovi,
gospodo,
C rna Gora je pokoravana, ali nikad pokorena, osvajana ali

nikad osvojena. Bila je slobodna, jer je imala sinove i kće-
ri, bez straha i mane, kakvi su ovdje strijeljani 27. decembra
1943. godine.
Svako ima svoje vrijeme i u njemu pokazuje koliko vrije-
di. Pokazala je to i generacija koja je stasala za događaje 1941.
godine, na koje je muški odgovorila. Na tutanj fašističkih sila
i njihovog čelika, crnogorski narod predvođen KPJ i slobodar-
skom tradicijom, odgovorio je Trinaestojulskim ustankom ko-
ji je zadivio Evropu junaštvom i masovnošću. Za njega se kaže:
„Malena je Crna Gora, al se hrabro digla sva, sa svog krša

nepobednog goni okupatora”.
Trinaestojulci su potomci onih crnogorskih ratnika koje

su turske Bušatlije nazvale najjunačkijom vojskom na svijetu, a
car Napoleon se u čudu pitao: „Je li moguće da se to malo ple-
me ne boji moje sile?” Znali su Crnogorci da života nema bez
slobode, da slobode nema bez žrtava. Svaki kamen crnogorskog
slobodan simović
18
prostora bio je busija borbe za slobodu, ali je istovremeno sva-
ki kamen postao mramor.
U znak odmazde, Njemci su posegli za hapšenjima. U
zloglasni zatvor, podgoričku „Jusovaču”, strpali su, a zatim ov-
dje u Farmacima, strijeljali 53 rodoljuba iz Nikšića, Danilov-
grada i Podgorice. Fašisti su primjenjivali formulu: za ranjenog
Njemca — strijeljati 5 Crnogoraca; za ubijenog Njemca — stri-
jeljati 10 Crnogoraca. Otvoren je front borbe između onih ko-
jima je sila u ljubavi za slobodom i onih kojima je sila u topuzu
i koji hoće da uguše slobodu. Na putu od Nikšića do Jusovače,
i od Jusovače do Farmaka, iako vezani i svjesni da ih čeka stri-
jeljanje, crnogorski rodoljubi su pružili otpor, kakav su jedino
i mogli pružiti, prezirom, prkosom, klicanjem slobodi, slanjem
zavjeta i poruka i pjesmom: „Zbogom brda i doline”. Ispred mi-
traljeskih cijevi nikšićke junakinje su povele pjesmu: „Mi smo
mlade partizanke, rodom Nikšićanke” i pokazale da su im isti-
na, sloboda, djeca i budućnost preči od svog života. Đuka Mila-
tović, neće život koji joj poklanja fašistički oficir, nego hoće još
jedno vjenčanje sa svojim mužem, smrtni zagrljaj.
U ovom krvavom kolu slobode, slobodnih ljudi, bio je
65-godišnji Mato Perov Raičević, crnogorski oficir koji je pro-
šao ratne vihorove XX vijeka, kao komandant Lješkopoljskog
bataljona u Balkanskim i Prvom svjetskom ratu i kao savjetnik
u Zetskom NOO partizanskom odredu u Drugom svjetskom
ratu. Ni jedna državna uredba ili mobilizacioni plan nijesu od
njega, zbog godina, tražili da ide u partizanski rat. Pozvala ga
je ljudska i ratnička dužnost, lično i porodično poštovanje, voj-
nička i oficirska čast.
Put ratnika počeo je i završio u rodnom Lješkopolju. Po-
sljednja zapovijest koju je izdao nad rakom, pred fašističkim
cijevima, glasi: „Ova borba zahtijeva, kad se gine da se pjeva”.
Njemački vojnici su bili zaprepašćeni.
19
Svi koji su ovdje strijeljani i širom Crne Gore, primjer su
ljudskog postojanja i življenja. Oni su veličanstveni primjer žr-
tvovanja za slobodu, koje ima trajnu i opštečovječansku vrijed-
nost, koje nadživljava epohu u kojoj su nastali. Njihova imena
su duboko uklesana na stranicama života. Ne smijemo zabo-
raviti ove, kako bi pjesnik rekao „divne žertve”, koji su se rodili
za sebe, a umrli za druge, za nas, da bi bili slobodni ljudi. Na-
rodna mudrost kaže: „Nema ništa uzvišenije nego umrijeti za
drugog, a ništa tužnije nego kad drugi zaborave na one koji su
za njih umrli”. Ta nas mudrost krupno opominje i obavezuje
da poštujemo i proučavamo svoju prošlost. Narod koji ne drži
do svoje prošlosti, postaće varvarski, kaže jedan filozof. Rešeto
vremena „prosijava” odgovore na mnoga pitanja što nam može
pomoći u nalaženju odgovora na brojna pitanja u ostvarivanju
evropske koncepcije Crne Gore.
Crna Gora je voljom naroda, a ona ima najviši ugled i au-
toritet, povratila državni integritet i nacionalni identitet, što joj
nameće novu, veliku obavezu da se izgrađuje na evropskim na-
čelima i standardima. Veliki je to izazov i snažan motiv za sve
subjekte da u tom procesu potvrde, afirmišu i opravdaju smisao
svoga postojanja, kao što su to u svoje vrijeme učinili rodolju-
bi pred čijim spomenikom stojimo sa ponosom i tugom. Pošto
se ljudi i organizacije cijene po onome što rade, boračka orga-
nizacija Crne Gore, kao snaga moralne kulture, ima dužnost i
obavezu pred svojim narodom, ne samo da njeguje slobodarsku
tradiciju, nego da sadašnjosti ponudi program od značaja za cr-
nogorsku unutrašnju integraciju, zasnovanu na instituciji drža-
ve i prava i koja je uslov evropskih integracija i poštovanja ljud-
skih prava kao temelja svake države.
Ne može čovjek, a da ne istakne lijep i odgovoran odnos
Mjesne zajednice Lješkopolje, Mjesnog udruženja boraca Lješ-
kopolja, Osnovne škole „Vlado Milić”, prema pitanju čuvanja
ovog spomenika, koji je svjedočanstvo jednog vremena za sva
slobodan simović
20
vremena, koji je izrastao iz ognja bitaka, prkosa i otpora. Ne ži-
vi se od postignutog, ništa nije dato jednom za uvijek, pa ni slo-
boda. Poginuli i strijeljani za slobodu, ostavili su nam poruku
da su slobode dostojni oni, koji se za nju bore iznova i svakod-
nevno. Na ovim primjerima, kao na nepresušnom vrelu, nadah-
njivaće se mlade generacije koje sudbinu države, naroda, preu-
zimaju u svoje ruke.
Mrtvi ne umiru dok im se živi sjećaju.
Slava i ponos strijeljanim rodoljubima!
Farmaci, 27. decembar 2006.

21
KOMANDIR PERO TUJOV
Dragi prijatelji,
O kupili smo se oko uspomene na Pera Tujova Vukovića,

koja živi ne samo u Piperima, nego i u Crnoj Gori, što
govori i o Peru i o Crnoj Gori.
Pero Vuković je rođen u ovoj kući 12 jula 1883. godine,
umro je 25. decembra 1955. godine. Sin je Tuja Simova, per-
janika i plemenskog kapetana, i majke Velike, ćerke Bora To-
mova Vučinića iz Rogama čija su tri brata i otac poginuli za cr-
nogorsku slobodu.
Za Tuja Simova, serdar Bašo Božović kaže: „U ratu je bio
momak i dobar vojnik, hitar, ustalašan, malo pismen, sav se
odao službi sa velikom voljom, pošten čovjek”.
Crnogorska đeca su uz ognjište slušala priče da je smisao
života u borbi za dva osnovna ljudska prava, za državu i slo-
bodu. Kad je jednom ušao u borbu za ta prava Pero iz nje ni-
je izlazio. U borbi su: majka Velika, brat Vidak, sestra Miluša,
brat Mašan je rano umro.
U drugoj polovini 19. vijeka Crna Gora počinje da pri-
mjenjuje evropska načela. Vojne akademije su pravi izazov za
darovite crnogoorske mladiće, koji uviđaju da prolazi vrijeme
„Nož u ruke pa juriš u Turke”. Pero je uspješno završio cetinj-
sku Vojnu akademiju i položio zakletvu vjernosti crnogorskoj
časti i imenu i ostao vjeran tradiciji crnogorstva.
slobodan simović
22
Sukobi na ovoj Krajini bili su svjetski. Mali crnogorski
prostor su ispunili ratni vihorovi 20-tog vijeka: dva balkanska
i dva svjetska rata u kojima je Pero aktivni sudionik.
U skadarskoj epopeji 1912., Pero komanduje Đurkovič-
kom četom Piperskog bataljona. Đeneral Milutin Vučinić je
naredio Piperskom bataljonu da „zagonom” osvoji Muselimo-
vu glavicu, a Bratonožićki i Spuški Donji vis i prokrče put ka
Skadru. Perova četa se kretala brisanim Muselimovim poljem.
Iznad Skadra su se zalepršali crnogorski krstaš barjaci. Piper-
skim ratnicima predsjednik crnogorske Vlade i vojni ministar
Mitar Martinović je priznao: „Vi ste dokazali da ste dostojni
nasljednici vitezova sa Vučjeg dola, Gorevića, Trijepča i Zur-
skog luga”.
Vojnici se poslije Skadra nijesu pošteno ni preobuli ni pre-
svukli, a Crna Gora je diviziju zdrave vojske poslala u rat po-
rotiv Bugara, da pomogne Srbiji. I od po tri izranjavane čete sa
Skadra, stvarana je jedna zdrava za Bregalnicu. Pero komandu-
je drugom četom koja je u sastavu Pipersko-spuškog bataljona,
Druge crnogorske brigade na Bregalnici odigrala izvanrednu,
zaštitničku ulogu. Đeneral Janko Vukotić je Pipersko-spuški
bataljon nazvao „junačkim bataljonom”.
U Prvom svjetskom ratu komandant Piperskog bataljona,
kapetan Pero Vuković, ličnim junačkim držanjem zaustavlja
Austrijance na Troglavu i Kalinovniku. Duboko urezano na-
rodno pamćenje na ovaj događaj, Mijaile Makočević, daroviti
lelekač, ovako je izrazio: „Onda kad si sablju izvadio i na Tro-
glav juriš učinio, zastavu si švabsku ti zbacio, crnogorski bar-
jak poperio”.
Posljednja bitka nezavisne Crne Gore je Mojkovačka, bit-
ka iz inata, usuđujem se reći domet crnogorskog viteštva, bitka
za čast crnogorskog oružja, poraz i pobjeda istovremeno. Od-
lučena je sudbina vojske, kralja i dinastije ali ne i naroda. Duh
23
vremena će nadoknađivati izgubljeno. Crna Gora ima antej-
sku snagu.
Propašću Austrougarske monarhije u Prvom svjetskom ra-
tu, crnogorski internirani oficiri su pušteni kućama. Milutin
Vučinić i Pero Vuković zadržani su u Sarajevu, dok nova oku-
patorsrpska vojska i bjelaši ne obave nasilnički akt prisajedinje-
nja Crne Gore Srbiji. Crna Gora je odgovorila Božićnim ustan-
kom, sa Milutinom Vučinićem, Andrijom Raičevićem, Pero je
jedan od ustaničkih vođa u okolini Podgorice. Ustanak nije
uspio. Njegove vođe su se, privremeno sklonile u Italiji, gdje
je Pero unaprijeđen u komandira crnogorske vojske i odliko-
van Spomenicom božićnjeg ustanka” — za pravo, čast i slobo-
du Crne Gore”.
Crna Gora je živjela svoje najteže dane. Srpsko-bjelaška
okupacija, posebno u moralnom pogledu, bila je teža od pret-
hodne — austrougarske. Nastala je prava ljudska patnja. Mu-
ka pala na narod: ubijanje, paljenje, silovanja, glad, slika su ta-
dašnje Crne Gore. No, Crna Gora nije zemlja jadovanja, nego
borbe. Vojni ministar, divizijar Milutin Vučinić, u julu 1919.
šalje u Crnu Goru probrane oficire, moralne vođe da organizu-
ju i brane narod. Čim je Pero stigao u svoje Pipere, špijuni mu
ulaze u trag, opsadiraju kuću i traže predaju. Brat Vidak im je
odgovorio da od predaje nema ništa, nego da napuste opsadu,
što su oni, poslije otpora Vukovića i učinili.
U svijesti naroda nije bilo mjesta robovanju. Kada su zaro-
bljenog Crnogorca 1806. godine pitali kako mu je ime, on je od-
govorio: „Rob nema imena”. Radi imena, časti i slobode, crno-
gorski rodoljubi su upalili baklju slobode. Iskra je uvijek sijala u
Crnoj Gori. Forma otpora, jedino moguća, bila je, kao i protiv
Austrougarske — Komitski pokret. Pero je jedan od njegovih
najistaknutijih vođa. Neumorno krstari Crnom Gorom, njenim
klancima i drumovima, organizuje, objedinjava komitske akcije.
slobodan simović
24
Svaki Perov pokret okupator prati s najvećom pažnjom. U
jesen 1919. organizuju mu atentat. Uhvaćenog atentatora ko-
miti predaju Peru da mu on presudi. Kažu, da je čovjek veliki
onoliko koliko može oprostiti. Pero sudi sa visine strogih zako-
na ljudskosti, čuva se ambisa osvete i atentatoru „poklanja” slo-
bodu. Primjer bogonadahnutosti čojstvom protiv nečojstva, pri-
mjer daje čojstvo — briga za drugoga, primjer da je najteže biti
čovjek. Pero stvari postavlja na ljudskoj osnovi, tako što svoje
postupke mjeri nepogrješivom moralnom vagom, čojstvom i ju-
naštvom. Pero sa bistrog crnogorskog izvora i sam postaje izvor.
Koliko ga okupaciona vlast smatra opasnim, govori izvje-
štaj komandanta Zetske divizijske oblasti komandantu Druge
armijske oblasti a ovoga Vrhovnoj komandi u Beogradu da je
Pero primijećen u okolini Skadra.
Pero se bori i političkim sredstvima. Potpisnik je proglasa
crnogorskoj Vladi u egzilu u kojima se ističu ljute muke i pat-
nje naroda Crne Gore i traži odlučujuću borbu. U jednom pro-
glasu se kaže: „Šta su muke i stradanja Hristova, pri ovom, ko-
je proživljava crnogorski narod.” Bijesni teror. Perova kuća je
splamćela, majka Velika, brat Vidak, sestra Miljuša, utamni-
čeni. Vjera u Crnu Goru, u njenu visoku moralnu kulturu, tra-
diciju i unutrašnju slobodu, njen iskonski borbeni duh povezan
sa idejom o slobodi i državi bili su najjače oružje crnogorskog
istorijskog naroda. Pero i njegovi drugovi u tim najtežim dani-
ma crnogorske hiljadugodišnje istorije ističu: „Crna Gora mo-
ra biti vaspostavljena, makar koliko današnja borba bila duga i
teška.” Morao je još jedanom u Italiju, gdje je postavljen za ko-
mandanta crnogorskog oficirskog bataljona. Rapalskim ugovo-
rom iz 1920. godine, Italija je otkazala crnogorskoj vojsci dalje
gostoprimstvo. Pero, iskren i otvoren, i u srcu i na jeziku od-
lučno reaguje: „Mi smo prodati u Rapalu. To je čast Italije”. Pe-
ro je borbenu aktivnost i patriotsku misiju nastavio u Albaniji,
Bugarskoj i Turskoj. U Skadru su pokušali da ga otruju, spa-
25
sili su ga prijatelji Albanci. A nije uspio da pođe u Ameriku.
Gdje god bio, Crna Gora mu je živo i životno vrelo: ona mu je
ispred svega, ona je njegova ljubav.
Pero se vratio u Crnu Goru 1927. godine, pod oružjem
kao dostojanstveni ratnik. Načelnik Podgorice, nemoćan pred
Perovom ljudskom ispravnošću službeno mu je saopštio da je
slobodan čovjek. Perov nikad slomljeni duh potražio je i našao
saveznike u novim političkim snagama, na crnogorskoj politič-
koj sceni: federalistima i komunistima koji preuzimaju zublju
borbe za čast, ime i slobodu Crne Gore. Kao federalisti, Pero
i Vidak sarađuju s komunističkim predvodnicima: dr. Vuka-
šinom Markovićem, Blažom Jovanovićem, Savom Brkovićem i
dr., ljubav prema Crnoj Gori i kralju Nikoli, braća Vukovići su
izrazili 1931. godine kada su u manastiru Ćelija piperska, po-
vodom 10 godina od smrti kralja Nikole, održali pomen.
Događaji se munjevito odvijaju. Pero je čovjek promjena,
vazda na pravoj strani, ovoga puta na Trinaestojulskoj strani,
kada se Crna Gora digla iz pepela istorije i povratila svoje slav-
no ime. U bombardovanju, u julu 1941. godine, Pero je ostao
bez noge. Italijanski okupator ga ne pušta na miru. Iz zaroblje-
ništva ga spašavaju crnogorski independisti.
Perov život je jedno nadljudsko borenje. Ljudi njegove vr-
ste podigli su se u opštost, pokazali nadmoć ljudskosti, postali
nosioci crnogorskog sistema vrijednosti. Pero je čovječni čovjek,
vidovito zagledan u budućnost, čistog narodnog duha, potpu-
no moralan čovjek.
Žan Žak Ruso: „Vrijednosti života zavisi od toga kako se
on upotrijebi.” Pero je njegov upotrijebio za slobodu Crne Go-
re i ličnim primjerom potvrdio mudrost: „Čovjek se rađa i ži-
vi za drugoga, a umire za sebe”. Za sve treba vrijeme. Ono je
neumitni sudija. Perove riječi: „Crnogorci neće dopuštiti da im
sloboda njihova bude ukradena”, potvrdio je 21. maj 2006. go-
slobodan simović
26
dinine kada je Crna Gora postala nezavisna država sa evrop-
skom perspektivom.
Pero je otišao u nezaborav, a to je najviše priznanje koje
čovjek može da dobije od svoga naroda. Komiti bi svome vo-
đi, Peru Vukoviću, rekli: „Tvoje ime umrijeti neće dokle cvje-
ta planinama cvijeće”. I zaista, od rođenja pa do umrle ure, nije
smetao s uma razmišljanje o Crnoj Gori, koja mu je bila ispred
svega. Neka je slava i čast komandiru Crnogorske vojske Peru
Tujovom Vukoviću.
Piperi, 13. jul 2007.

Povodom otkrivanja spomen-ploče komandiru
crnogorske vojske Peru Vukoviću
27
MOĆ TRADICIJE
D obrodošli, na ovo, već tradicionalno okupljanje, srijetanje

i druženje, sa željom da se dobro i prijatno osjećate. Ina-
če, crnogorska zborovanja imaju dugu tradiciju: seoska, ple-
menska, nahijska do Opštecrnogorskog zbora.
Neću reći ništa novo, kad kažem da se nalazimo na jed-
nom od ljepših crnogorskih brda, pred vratima Podgorice, kao
dijela najvećeg crnogorskog resursa — prostora koji će nas, uz
njegovo pravilno korišćenje, učiniti bogatim i poznati. Ovo na-
glašavam iz razloga što jednom broju obezduhovljenih investi-
tora i raznih devastatora nije stalo ni do čega, osim ličnog, pro-
fiterskog interesa.
Grad teško može opstati u betonu, njegova pluća su van
grada, to su naša brda i planine koji imaju veliku zaslugu za
očuvanje slobode i države Crne Gore i koji su svojom ljepotom,
Evropi već skrenuli pažnju. Trijebač strpljivo čeka odgovor ka-
ko ga učiniti funkcionalnim, kako ga valorizovati, da ova pri-
rodna riznica bude u funkciji razvoja i čovjeka, njegovih sadaš-
njih i budućih potreba.
Kulturni i medijski djelatnici, turistički i ugostiteljski rad-
nici i sve društvene strukture u tome imaju svoje mjesto i ulo-
gu. Rekli smo da ovoga puta nećemo govoriti o bici na Trijeb-
ču 1876, koja pripada lancu velikih bitaka što ih je crnogorska
vojska vodila kroz XIX vijek i čije su blistave pobjede Crnu
Goru na Berlinskom kongresu 1878. dovele do državne neza-
slobodan simović
28
visnosti. Samo podsjećanja radi: Komandir Rogamske čete Pi-
perskog bataljona, Puko Vučinić, nanio je 1876. Derviš-paši
ozbiljan poraz i „skinuo” ga sa ovog slobodarskog brda. I cr-
nogorski partizani su za sve vrijeme rata 1941–1945. nastojali
da koristeći se vojno-strategijskim povoljnostima Trijebča, dr-
že pod kontrolom saobraćajnu „kičmu” Podgorica — Nikšić.
Danas, Crna Gora vodi borbu za izvlačenje iz tranzicionih
društveno-ekonomskih protivurječnosti i posrnuća. Taj evrop-
ski put je ne samo put borbe za ekonomsku obnovu nego i za
moralnu obnovu đe pripada i obnova njene riječi, koja je po ri-
ječima mudrog i uticajnog Stevana Perkova Vukotića održala
Crnu Goru i bez koje će Crna Gora izgubiti samu sebe.
Evropsko profilisanje Crne Gore podrazumijeva odbranu
Crne Gore po evropskim načelima i izgradnju političke filozo-
fije čija je suština da građanin treba da bude svjestan sebe, ka-
ko ne bi bio podanik vlasti.
Tradicija kao skup vrijednosti minulih generacija daje Cr-
noj Gori moć i zamah, ali se na evropskom putu stvara i no-
va tradicija. Vrijednosti, danas prisutne na savremenoj sceni
Crne Gore, s kojima se s pravom dičimo, imaju svoje duboko
utemeljenje. O tome, ovom prilikom samo nekoliko primjera.
Vojni ministar, pop Ilija Plamenac 1890. naređuje Jovu Marti-
noviću, komand. Crnogorske artiljerije da povodom Ramaza-
na ispali određenu količinu praha, doduše slabijeg, jer bolji tre-
ba čuvati za rat. Knjaz Danilo poziva inoplemenike i inovjerce
da uživaju u crnogorskoj slobodi. On sudijama skreće pažnju
da se drže zakona i da poštuju pravicu jer će u protivnom po-
segnuti za sankcijama koje je za neodgovorne sudije predvidio
njegov Zakon. Navešću ovom prilikom Vorenove riječi (ista-
knuti američki pravnik) „Sreća naroda zavisi od vrle i nepo-
kolebljive odanosti slobodno izraženom ustavu”, a naš narod
bi to izrazio riječima: „Daj mi prav put i prav sud” ili „Idem u
sud za pravdu”.
29
U centru našeg života treba da bude građanin i njegov
identitet. A identitet je ono što je čovjek. Čuvati se onoga koji
ti kaže; da si on ili kao on. Bez svoje crnogorske pravoslavne cr-
kve, koja je bila temelj crnogorske državotvornosti, i bez kodifi-
kacije i standardizacije crnogorskog jezika, ostali bi bez stubo-
va na kojima počiva svaka zemlja: struktura, istorijsko nasljeđe
i pravci razvoja. Veliki su to izazovi za ovu generaciju multina-
cionalne, multikonfesionalne i multikulturalne Crne Gore —
„kosmosa u malom”.
Oko svih ovih pitanja i onih koje nijesam spomenuo, nevla-
dine organizacije treba da djeluju koheziono, blagovremeno, po-
vezano, jer je tako bolje za Crnu Goru i njen interes.
Na kraju da citiram jednog poljskog pjesnika koji u pismu
Bogu kaže:
„Bože ti znaš da smo mi mali,

Ali te molimo ne dopusti
Da se naša veličina ugrozi”.
Trijebač, 8. septembar 2008.

slobodan simović
30
VJEČNA STRAŽA STRAŽICE
Drugarice i drugovi, borci NOR-a i antifašisti,

Dame i gospodo,
S pomenik na pljevaljskoj Stražici i svi drugi su odličja našeg

identiteta, svjedoci su borbe za slobodu, mjesta su okuplja-
nja, druženja, afirmisanja ljudskih vrijednosti.
Ne znam da li ima neko društvo na našoj planeti koje je
dalo toliko žrtava za ostvarenje ljudskih prava i sloboda kao što
je to crnogorsko u svojoj hiljadugodišnjoj istoriji. Znali su Cr-
nogorci da života nema bez slobode, da slobode nema bez žr-
tava. Svaki kamen crnogorskog prostora je busija borbe za slo-
bodu, svaki kamen crnogorskog prostora je mramor.
Za pobjedu na Krusima i Martinićima (kraj 18. vijeka) Pe-
tar I je u pismu Crnogorcima rekao: „Ova pobjeda je ime vaše
u svijet proslavila i učinila da svi evropejski narodi za vas zna-
du i da vas počituju (poštuju S. S) za narod slavni, narod po-
šteni, hrabri i uzdani koji svoju slobodu poznaje i svojim oruž-
jem brani”.
U julu 1941. KPJ i drug Tito pozvali su narode Jugoslavi-
je u borbi protiv fašizma. Slavnog Trinaestog jula 1941. Crnu
Goru je obasjao plamen slobode. Trinaestojulski ustanak, op-
štenarodnog karaktera, ima dalekosežan i izuzetan značaj za
sudbinu i budućnost Crne Gore. On je uspostavio istorijsku
31
vertikalu sa slobodarskom istorijskom prošlošću i obezbijedio
joj ravnopravan status s drugim narodima.
Da nije bilo 13. jula 1941, ne bi bilo ni 21. maja 2006 ka-
da je Crna Gora pred očima čitavog svijeta, na demokratski or-
ganizovanom referendumu, obnovila svoju državnost.
Prije 67 godina crnogorska mladež, okupljena u crnogor-
ski narodnooslobodilački partizanski odred (jačine oko 3.500
ljudi), s visokim moralom, crnogorskim slobodarskim duhom,
čojstvenim junaštvom, oskudno naoružana, bez pripreme i ka-
sarnskog života, pošla je da osvoji Pljevlja, grad koji je bio do-
bro utvrđen i kojega je branila elitna italijanska divizija „Puste-
rija”. U ljutom pljevaljskom boju, 1. decembra 1941. crnogorska
vojska je neiskustvo platila visokom cijenom: oko 500 mrtvih i
ranjenih. Sam Lovćenski bataljon je izgubio 78 boraca ili 40%
svog borbenog sastava, jer nije htio da se povuče, da napusti
grad, bez odobrenja više komande.
Na vijest o vojničkom porazu u bici na Pljevljima, Crnu
Goru je zahvatila velika tuga i žalost. Živote su izgubili oni ko-
ji su tek zakoračili u život.
Borba za slobodu u Crnoj Gori bila je i ovoga puta nepre-
sušno vrelo novih boraca i pregnuća, pa je u junu 1942. pred
vratima Zelengore stajalo 14. crnogorskih proleterskih bataljo-
na koji su pobjednosno i nezaustavljivo krenuli u zapadne kra-
jeve Jugoslavije đe se ustanak rasplamsao i đe je stvorena velika
slobodna teritorija, do Zagreba i na njoj formirani novi organi
vlasti — Narodnooslobodilački odbori (NOO). Veliki uspje-
si Titovih partizana na bojnom polju protiv fašističkih okupa-
tora Njemačke i Italije i njihovih domaćih pomagača (četnici,
ustaše, domobrani, balisti, muslimanska milicija, belogardej-
ci), omogućili su održavanje velikih antifašističkih, revolucio-
narnih skupština: Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog
oslobođenja Crne Gore i Boke (ZAVNOCG i B), održanog u
Kolašinu 15. i 16. novembra 1943, koje označava začetke ob-
slobodan simović
32
nove crnogorske državnosti i Antifašističkog vijeća narodnog
oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), održanog u Jajcu 29 i 30.
novembra 1943. Istoroijskim odlukama AVNOJ-a, Crna Gora
je u svemu izjednačena s ostalim jugoslovenskim pokrajinama
— federalnim jedinicama. Crna Gora je uzela sudbinu u svo-
je ruke pred svojim narodom i istorijom. Ovo su nezaobilazni
međaši u istoriji crnogorske državnosti.
Crnogorci su tako borbom stvorili sebe, braneći svoje biće
i narodni duh, očuvali svoje ime i slavom ga ovjenačali. Pohod
na Pljevlja treba posmatrati, ne izolovano, jer bi to bilo vojnič-
ki i politički pogrešno, već ovaj događaj, kao i sve druge, treba
posmatrati u okviru cjeline NOB-e, koja je bila nedjeljiva i ju-
goslovenska, uz, razumije se, određene posebnosti.
Pohod na Pljevlja je vojnički poraz crnogorskog narodno-
oslobodilačkog odreda koji je bio diktiran potrebama povezi-
vanja borbe crnogorskih partizana sa borbom srpskog naroda,
naroda Sandžaka, Bosne i Hercegovine, i do te saradnje je doš-
lo. Ostvarena je komunikacija između Crne Gore i pomenutih
teritorija, što je bez sumnje veliki uspjeh.
U obavezi smo da budemo zahvalna generacija potoma-
ka. Živimo u vremenu koje se zove vrijeme promjena. Na pu-
tu evropskih integracija mijenja se čovjekovo biće, njegovo biv-
stvovanje i obrasci života. Zla je navika, rekao je jedan istaknuti
Crnogorac, živjeti samo u slavu prošlosti, „hraniti” se zasluga-
ma svojih predaka a ne stvarati svoje zasluge i novu tradici-
ju. Organizacija Saveza boraca i antifašista Crne Gore stalnim
prilivom mladih čini sebe dijelom savremenosti. Iskoračili smo
u novu stvarnost. Svjetionik smo multietničnosti na Balkanu.
Četvrti kongres SUBNOR-a i antifašista Crne Gore oba-
vezao nas je na nova pregnuća u stvaranju društvenog ambijen-
ta u kome je pluralizam središte demokratije modernog doba u
kome se politika izgrađuje dijaloškom kulturom kao izrazom
33
samopoštovanja i poštovanja drugih. Ugledni francuski akade-
mik kaže: „Pakao je u istosti, a ne u različitosti”.
Poštujući vrijednosti NOB-e i svih naših oslobodilačkih
ratova mi dokazujemo i potvrđujemo svoju dosljednost prema
civilizacijskim vrijednostima.
Slava učesnicima Pljevaljske bitke!
Pljevlja, 1. decembar 2008.

slobodan simović
34
DOK SUTJESKA TEČE
D anas kraj Sutjeske hladne vode barjak časti i slobode, pro-

slavljamo 65. godišnjicu pobjede nad fašizmom i obilje-
žavamo vječni spomen na poginule borce Sutjeske i čitave
NOB-e.
S ponosom se sjećamo njihovih svijetlih likova i djela.
Da se podsjetimo, samo na neke, najvažnije momente iz
slavne bitke na Sutjesci:
Poslije bitke na Neretvi, sredinom maja 1943, Titova glav-
na operativna grupa: 16.000 boraca i 3.500 ranjenika, prešla je
na teritoriju Crne Gore i Sandžaka. U njenom sastavu bilo je
svih 14 crnogorskih proleterskih bataljona.
Njemačka vrhovna komanda je predviđela opkoljavanje,
stezanje i uništenje partizanske vojske. Obruč oko partizan-
skih jedinica se zatvorio, ovdje u dolini Sutjeske između suro-
vih Durmitora, Volujaka, Vučeva i Zelengore. Titovi partiza-
ni su se našli u situaciji koju je engleska vojna misija ocijenila
bezizlaznom i predložila predaju. Tito je na to odgovorio: „Pi-
tajte moje proletere šta o tome misle”, i donio odluku o probo-
ju preko Zelengore za Istočnu Bosnu.
Spremna da se do posljednjeg žrtvuje za prolaz naših je-
dinica, Druga četa Trećeg bataljona, Četvrte crnogorske pro-
leterske brigade je sa Ljubinog groba poslala čuvenu poruku:
„Dok god budete čuli na Ljubinom grobu pucnje naših puša-
ka Njemci neće proći; a kad ne budete čuli pucnje, znajte da
35
na njemu više nema živih proletera”: Četa je odlikovana OZN
(Orden zasluga za narod sa zlatnom zvijezdom).
Treća divizija je u pokušaju proboja iz obruča, ovdje na
Tjentištu, na ivici šume dočekana ubitačnom paljbom iz nje-
mačkih cik-cak iskopanih rovova. Legendarni Sava Kovačević
— Mizara, u najdramatičnijem trenutku naše borbe pozvao je
borce na juriš, pošao u prvi streljački stroj, povukao ga napri-
jed i herojski poginuo. Pao je Sava, simbol junaštva partizana i
njihove bezgranične odanosti slobodi, ali živjeće Sava Kovače-
vić vječno: „Umrijeti Sava neće dok Sutjeska voda teče i u Dri-
nu dok uvire neda Savi da umire.„Ne da narod da mu je Sava
mrtav. Treća divizija bila je razbijena na djelove ali ne i Tito-
va vojska.
Današnja i buduća pokoljenja ne smiju nikada zaboraviti
tako veličanstvene primjere žrtvovanja za slobodu, jer oni imaju
trajnu ljudsku i opštečovječansku vrijednost. Oni su veliki pri-
mjer ljudskog postojanja i življenja.
Tekovine NOB-e imaju trajnu vrijednost za sve narode i
narodnosti bivše SFRJ. One su oplemenjene novim idealima i
ljudskim vrlinama na kojima počiva savremena evropska civili-
zacija i moral i život u miru. Sve je u stalnom mijenjanju, a sa-
mo je samopoštovanje, što podrazumijeva i poštovanje drugih,
stalna odrednica. Srpski književnik Dušan Matić kaže: „Ne
postojim bez drugoga.”
Svi moderni narodi čuvaju svoju prošlost, što je ogledalo
savremenosti, pa smo i mi u obavezi da čuvamo ovaj spomenik
i sve spomenike, svetionike, vječite simbole slobode od bezu-
mnih „Spomenik postoji dok svijetli” kaže Radovan Zogović. I
čitav ovaj ambijent treba da postane funkcionalna sredina, bri-
ga svih i ponos dobronamjernih. Spomenik i prostor oko nje-
ga treba osvijetliti.
Crna Gora je, istorijski gledano, uvijek odolijevala lomo-
vima istorijskih epoha. Zasijala je 21. maja 2006. Crnogorska
slobodan simović
36
sloboda i samosvijest. Umjesto potrošenih kvazinacionalistič-
kih tvorevina dobili smo ovladavanje svojom sudbinom. Proje-
kat nezavisna Crna Gora pokazuje punu superiornost. Naša
izabrana budućnost je porodica slobodnih evropskih naroda i
država i OUN.
Neka je slava i hvala poginulim borcima Sutjeske.
Tjentište, 19. jun 2010.

Riječ prilikom obilježavanja 67-godišnjice bitke na Sutjesci
37
U SPOMEN ĆEKLIĆKIM JUNACIMA
„Svaki kamen Crne Gore je busija borbe za slobodu,
svaki kamen je istovremeno i mramor”
D anas Crna Gora obilježava vječni spomen na svoje sinove

i kćeri koji dadoše svoje živote za slobodu i sreću naroda.
Njihov put je put časti i poštenja, put stvaranja novog života
za generacije koje dolaze.
Mislili smo da slabi, a posebno mrtvi, nemaju neprijatelja
ali vandalsko rušenje ovog spomenika nas je demantovalo i po-
tvrdilo misao — da čovjek u ljubavi ima granica u mržnji ne.
Bez obzira na motiv, rušenje kameno-mermernih knjiga pred-
stavlja najsuroviji napad na državu i slobodu, ljudskost i čo-
vječnost. Izražavamo protest što počinioci nijesu privedeni su-
du pravde, a srdačno zahvaljujemo građanima koji su prilozima
pomogli da se ovaj spomenik revitalizuje i vrati životnoj formi.
Cetinje grad-heroj, Ćeklići i narod ovoga kraja mogu za-
ista biti ponosni na veliki doprinos u borbi za slobodu, pa da-
našnja i buduća pokoljenja ne smiju zaboraviti takve veličan-
stvene primjere žrtvovanja koji imaju trajnu neprolaznu ljudsku
i opštečovječansku vrijednost i koji nadživljavaju epohu u ko-
joj su nastali.
Sjajne pobjede crnogorskog oružja predstavile su Crnogor-
ce pred Evropom kao „narod slavni, narod pošteni, hrabri i uz-
dani” rekao je Petar I Sveti, čovjek koji je bio nadaren smislom
pogleda u budućnost. Taj dugi lanac crnogorskih oslobodilač-
kih ratova, u kojima Ćeklići imaju istaknuto mjesto, afirmisali
su nacionalnu i državnu svijest Crnogoraca. Pošto se ta svijest
slobodan simović
38
nikad nije ugasila, Crna Gora je mogla da vaskrsava zadnji put
21. maja 2006, nadajmo se i posljednji put.
S ponosom i divljenjem stojimo pored imenima ćeklićkih
junaka, ljudi tvrde muškosti zbog kojih imamo slobodu i drža-
vu. Oni su primjer ljudskog poštovanja i divljenja. Na bojišti-
ma Grahovca, Vučjeg Dola, Fundine, Trijepča, Bardanjolta i
Taraboša, Pljevalja, Neretve i Sutjeske ostale su kosti onih ko-
ji se ne mogu prekrštavati i označavati drugačijim imenima od
onih koje im je rodna majka dala. Njihovi svijetli primjeri su
za nas opomena da nema mjesta opuštanju i zaboravu. Zabo-
rav je najviša nesreća za svaki narod, jer tada gubi samog sebe.
Sjetimo se 1918. kada je srpska vojska razorila sve što je cnro-
gorski narod činio narodom.
No, u tim nasiljima i nepravdama ležali su razlozi velikog
istorijskog otrežnjenja Crnogoraca kao istorijskog naroda i Cr-
ne Gore kao stare istorijske zemlje, zemlje pravde i istine, kako
ju je nazvao vaš Anto Gvozdenović iz Ćeklićkog Vučjeg Dola,
kada je 1919. predao akreditive V. Vilsonu, predsjedniku SAD.
Zaboravili su neprijatelji da su Crnogorci stvorili sebe i
svoj narodni duh, a da su im besmrtni bogovi dali najjače oruž-
je — preziranje smrti, pa su osvajali bajonetima i jurišima ono
što su drugi osvajali topovima.
Prije 70 godina na današnji dan, Crnom Gorom je odje-
kivalo kao iz jednog grla: „Crna Gora u boj kreće, bez slobo-
de doći neće”; „Malena je Crna Gora, al se hrabro digla sva, sa
svog krša nepobednog goni okupatora”. Vjekovni slobodarski
duh crnogorskog naroda se u potpunosti izraziio. Uspostavlje-
na je istorijska vertikala. Neprijatelj (150.000: 30.000 ustani-
ka) doživio je poraz.
Grof Ćano u pismu Musoliniju kaže: „Kad stvar ne bi ima-
la duboko i gorko značenje bila bi smiješna. Crna Gora je u ra-
tu s Italijom.”. Odluka o dizanju ustanka donijeta je 8. jula na
39
sjednici Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku i
Sandžak, u piperskom Ravnom lazu.
Iskra koja je tu kresnula pretvorila se u plamen slobode
koji je zahvatio cijelu Crnu Goru. Ustanak je inspirisala, orga-
nizovala i vodila KP Crne Gore sa 1.800 članova.
Primjer je to, što se sve može postići, kad jedna Partija, ia-
ko mala, istinski izrazi interese naroda i kad se za njih bori do-
sljedno, odlučno i nesebično. Bila je to, istorijski zrela, stasala
generacija koja je u presudnom momentu preuzela odgovornost
za sebe i za kratko vrijeme posređivala mnogo važnih poslova.
Poslije bitke na Pljevljima, došlo je do određene vojno-po-
litičke krize u Crnoj Gori i pojave četništva koje se stavilo pod
okrilje okupatora i služilo mu do kraja rata. Ali već u junu
1942. Crna Gora ima 14 proleterskih bataljona na Zelengori,
spremnih da se pod Titovim rukovodstvom bore na čitavom ju-
goslovenskom prostoru.
Rezultati bitaka na Sutjesci i Neretvi doveli su nas do Jaj-
ca i Kolašina i do obnove države Crne Gore, koju smo izgubi-
li krajem prošlog vijeka, a obnovili je, demokratskim putem21.
maja 2006.
Pored vojnog aspekta, mnogo je važniji i dublji politički as-
pekt 13. julskog ustanka, koji se jasno odredio prema ujedinje-
nju 1918. Trinaestojulski ustanak je srušio protivpravne odlu-
ke Podgoričke skupštine, kojima je ukinuta crnogorska država
i crnogorsko ime i odredio se prema nacionalnom i socijalnom
pitanju Crne Gore.
Govoreći o značaju 13. julskog ustanka, jedan istoričar je
rekao: „Sa sigurnošću mogu da tvrdim da nije bilo Trinaesto-
julskog ustanka 1941. ne bi ni 21. maj 2006. bio ono što jeste
— jedan od najsvjetlijih datuma u istoriji nezavisne, suverene i
međunarodno priznate crnogorske države”.
Prošlost, sadašnjost i budućnost su tri dijela jedne cjeli-
ne. Samo ljudi odgovorni prema prošlosti mogu izgrađivati bu-
slobodan simović
40
dućnost. Građansku i evropsku Crnu Goru možemo izgrađiva-
ti slobodoljubivom građanskom hrabrošću, sposobnom i jakom
vladom i vlasti uopšte, naročito u borbi protiv kriminala i ko-
rupcije. Kriminal i korupcija su najveći neprijatelji narodnih
interesa, jer stvaraju bogataše na račun naroda. U vezi s tim
još nema rezultata koje očekuje Evropa, a građani mnogo više,
jer im ta zla ugrožavaju osnovnu egzistenciju, vrijeđaju njihovu
čast i dostojanstvo i dovode u pitanje državno jedinstvo. Štraj-
kovi glađu pokazuju koliko smo daleko od socijalno zdrave dr-
žave. Mjerilo vrijednosti jedne vlasti jeste kvalitet života građa-
na, koji se pogoršava. Zaustavljanje korupcionaške aktivnosti i
oduzimanje imovine koja je bespravno otuđena je najbolja i je-
dina šansa da vlast pokaže koliko poštuje Ustav, svoje građane,
koliko je evropska i civilizovana.
Najveće političke i državne greške se prave kad se ne po-
štuju pravna načela i kad se u nihovom sprovođenju pokazuje
nedosljednost, i kad u državne organe uđe sićardžijski odnos.
Stanje u budžetu pokazuje kako pulsira državni život Cr-
ne Gore, pa je prijeko potrebno da vlada uspostavi viši nivo fi-
nansijske kontrole, discipline i reda. Bez dobre i redovne finan-
sijske kontrole nema ni građanskih sloboda ni državnog ugleda.
Država se uvijek čuva, a vlast koliko zasluži. Nepoštovanje dr-
žavnih simbola znači da se ne poštuje država kao pravna lič-
nost i pravni poredak, pa se državno jedinstvo razvlači, a rje-
šenje se ne nalazi.
Divlje podignutom crkvom na vrhu Rumije, zahjvaljujući
neodgovornosti vlasti, a čijom bi drugo, poništen je jedinstven
primjer u svijetu hiljadugodišnje vjerske tolerancije i suživota
tri naroda. Taj primjer nije nametnut konvencijama o ljudskim
pravima već je nastao iz srca i duše tri naroda, iz našeg osjeća-
ja čovječnsoti. Odgovorna vlast se potvrđuje u najtežim i naj-
ozbiljnijim stvarima. Iz manastira koje je izgradio crnogorski
narod uz velika odricanja, protjeran je taj isti crnogorski na-
41
rod, njegova istorija i tradicija. Od svih interesa najugroženi-
ji je državni interes.
Turistički poslenici, posebno s vrha, u svom vokabularu
ne poznaju vrstu turizma koja se zove Vjerski turizam, kojemu
prestižne turističke sile pridaju ogroman značaj.
Znaju li odgovorni koliki su prihodi od manastira Ostrog
i kakva je sudbina tih prihoda? Javnost očekuje odgovor, jer sva
materijalna i duhovna bogatsta unutar granica Crne Gore su
svojina države Crne Gore ili ona ne postoji kao država. Izgle-
da da takvo stanje ne smeta onima koji to treba da rješavaju.
Naravno, da kvalitet države zavisi i od organizovanosti
nas građana i našeg pritiska da vlast dosljedno sprovodi zako-
ne zbog kojih i postoji. Vladavina prava podrazumijeva držav-
no zapovijedanje u skladu s načelima prava.
SUBNOR i antifašisti Crne Gore neće biti abažur (ukras)
vlasti već kritički činilac i jedan od najtvrđih pršljenova u kič-
mi crnogorske države.
Na kraju da podsjetim da su sve lokalne uprave zakon-
ski obavezne da održavaju i čuvaju spomenike, u čemu ima re-
zultata.
Boračka organizacija će im u tome svesrdno pomoći.
Hvala Vam i živjeli!
Ćeklići, 13. jul 2011.

slobodan simović
42
NA NERETVI VODI HLADNOJ…
Uvažene drugarice i drugovi,

Dame i gospodo
O kupili smo se danas na obalama veličanstvene Neretve

na kojoj su se, februar-mart 1943, zbili događaji koji su
udarili pečat daljem razvoju svih jugoslovenskih naroda. Ovi
događaji poznati su pod imenom Bitka na Neretvi ili Bit-
ka za ranjenike, inače jedna od najznačajnijih bitaka NOR-a
(1941–1945) i najhumanija bitka Drugog svjetskog rata. Mo-
glo je poginuti i ginulo je i po nekoliko boraca, ali ranjeni
drug se nije smio ostaviti nezaštićen i nezbrinut što partizan-
skoj vojsci služi na čast. Za tako visoke etičke primjere mi u
Crnoj Gori kažemo — primjer čojstva i junaštva.
Na prostorima Bosne i Hercegovine u 1942. godini stvo-
rena je jedna slobodna zona na kojoj su djelovale partizanske
snage jačine devet divizija ili oko 20 hiljada boraca sa oko 3.500
ranjenika. Na tu realnost u srcu Balkana s pažnjom su motrile
Vrhovne komande fašističkih sila Njemačke i Italije. Bošnjaci,
Srbi i Hrvati iz Bosne i Hercegovine su tu slobodnu teritori-
ju nazivali Bihaćkom republikom, a za Njemačku i Italiju je to
bila Titova komunistička država. Početkom 1943. nacifašistič-
ke snage su doživjele ozbiljne udarce na Afričkom i Istočnom
frontu, pa su sa preko 100.000 vojnika krenule da unište par-
tizansku republiku. Započela je Četvrta ofanziva, bitka što je
43
ličila na krvavu ratnu igru, čudnih vojnih zamaha i operativnih
poduhvata, bitka jedinstvena u istoriji Drugog svjetskog rata.
U silnom naletu iz Zapadne Bosne, Glavna operativna
grupa je u napadu na Prozor razbila italijansku diviziju „Mur-
đe”, zauzela Jablanicu i otvorila put ka Neretvi, na čijoj lijevoj
obali je bilo skoncentrisano ako 20.000 četnika, združeni sa
ustašama i domobranima.
Početkom marta 1943. se odigrao jedan od najdramatični-
jih trenutaka. Njemci su žestoko, u talasima, jurišali da na Vi-
lića Gumnu probiju partizanski front i likvidiraju 3.500 par-
tizanskih ranjenika. Proslavljeni junak Niko Strugar poručio
je Radovanu Vukmanoviću, komandantu Četvrte crnogorske
brigade: „Svi izginusmo, više izdržati ne možemo”. Vukanović
mu je odgovorio: „Ni korak nazad, Njemci mogu preći preko
nas mrtvih, a mi za to nećemo znati”. Uslijedio je protivjuriš,
Njemci su odbačeni, ranjenici spašeni.
Vrhovni štab i drug Tito su naredili da se poruše mosto-
vi na Neretvi, čime je neprijatelj bio zavaran, a onda je podi-
gnut viseći drveni pješački most preko kojeg je 7. marta 1943.
prešla Druga proleterska divizija, uspostavila mostobran na li-
jevoj obali Neretve i omogućila prebacivanje ranjenika noću 8/9
marta i, naravno, svih partizanskih snaga. Preko vrhova zalađe-
nog i sniježnog Prenja, Titova partizanska vojska je prodrla u
Crnu Goru i Sandžak, đe su bile zadržane od njemačkih sna-
ga koje su bile predviđene za operaciju „Švarc” tj. za novo op-
koljavanje partizanskih snaga u dolini Sutjeske.
Četnici su na Neretvi pretrpjeli vojni, politički i moralni
poraz od kojeg se više nijesu oporavili.
Bitka na Neretvi je potvrdila heroizam naroda Bosne i
Hercegovine, raskošni talenat partizanskih komandanata i nji-
hovog vrhovnog zapovjednika, Josipa Broza Tita, kao i neza-
pamćeno junaštvo svih boraca Udarnih proleterskih brigada.
slobodan simović
44
Kaže se, da je najteži ispit, ispit vremena. Danas je to usva-
janje evropskih vrijednosti. Evropejstvo se dokazuje dobrom
regionalnom saradnjom, otvranjem novih radnih mjesta, kon-
kretnim rezultatima u borbi protiv najtežih oblika kriminala,
poštovanje zakona i svega propisanog. Dobra je samo ona vlast
koja podiže životni standard građana. Borci NOR-a i antifaši-
sta treba prema ovim i drugim pitanjima da imaju aktivnu ulo-
gu, polazeći od premise da prošlost, sadašnjost i budućnost či-
ne neraskidivu vezu.
Slava svim izginulim ratnicima NOB-e na Neretvi i na
svim drugim frontovima.
Jablanica, 5. maj 2012.

45
ZA GRAĐANSKU CRNU GORU
C rna Gora je stara istorijska zemlja. Crnogorci su istorijski

narod, pa im se tako treba obraćati.
Trijebač osvjetljava prostor prve crnogorske države Duklje, ko-
ja je prokrčila put crnogorskoj državi. Vertikala je sačuvana.
Francuski pisac Viktor Igo je zapisao: „Mrtvi žive dok živi mi-
sle o njima”. Nikada se ne smiju zaboraviti oni koji su svoje ži-
vote, najveću vrijednost koja se ima samo jedanput, položili za
budućnost. Poginulima za slobodu, savjest je bila vodič u živo-
tu, a u savjesti je, kažu, božji glas.
Razbijači Jugoslavije idu toliko daleko u reviziji NOB-e
da bi pobjednicima i poraženima zamijenili uloge. Vjerovali ili
ne, trg u Rudom đe je Tito formirao Prvu proletersku brigadu,
sada nosi ime Draže Mihailovića, kaže se u izvještaju Društva
za istinu o NOB-i iz Beograda.
Sučeljavanje sa prošlosti je teško, ali se mora naprijed.
Partizani i Crnogorci kao slobodni ljudi borili su se da
slika Crne Gore bude: sloboda, pravda i jednakost. Jednakost,
shvaćena kao „mogućnosti akcije za slobodu”. Pravda i jedna-
kost su bog za čovjeka, bez njih je sloboda slijepa. Đe nam je
sloboda od siromaštva i sloboda od straha, a kada su crnogor-
ci u pitanju i sloboda vjerskog ispovijedanja, s obzirom da su
im bogomolje okupirane i da se nalaze van njihovog duhovnog
prostora.
slobodan simović
46
Turistička privreda Crne Gore nedovoljno koristi boga-
ti spomenički fond, kako u jačanju turizma tako i u afirmaci-
ji crnogorske države. Ministar za turizam još nije izgovorio ri-
ječ vjerski turizam, a iz Ostroga SPC izvlači oko 50.000 eura
na godišnjem nivou. Đe ju tu Vlada da prihoduje ta sredstva
u budžetu Crne Gore, koji se popunjava kreditima iz svjetskih
banaka. Dugovi su kao robija, vode u savremenu kolonizaciju.
Engleski državnik Gledston je savjetovao Engleze da je oslonac
na sopstvene snage najbolja potpora.
Očekujemo da Ministarstvo za prosvjetu napravi program
posjete spomenicima za đake i studente. Što se više posjećuje
spomenik, više se voli država. Spomenik nije objekat, on je živi
organizam koji djeluje, fascinira, širi kulturne vidike. Veza ško-
le i spomenika je od najveće važnosti, to je istinsko povezivanje
generacija. Dosta nam je spomenika porušeno pa javnost oče-
kuje da se oglasi ministar Unutrašnjih poslova u vezi tih van-
dalskih napada na ljudskost.
Bitka na Trijepču 1876. potvrđuje riječi Petra I: „Piperi su
oslona tačka u povezivanju Brda i Crne Gore” i pobjede shva-
tanja da su Brđani i Crnogorci jedan narod — crnogorski. Na
prvoj vatrenoj liniji u ovoj bici nalazila se Rogamska četa Pi-
perskog bataljona komandira Puniše (Puka) Nišinoga Vučini-
ća. Borio se ovđe komandant Martinićko-brajovićkog bataljona,
Jovica Markov Radović i bjelopavlićki prvak, pop Risto Boško-
vić, prijatelj uglednog piperskog kapetana Vula Nikolinog Mar-
kovića. Poslije ove bitke Piperski bataljon je forsirao rijeku Ze-
tu kod Pričelja, za koji događaj je kralj Nikola rekao i više puta
ponovio: „Sami bog zna koliki je značaj ovog podviga”.
Prije 100 godina Crna Gora je za Skadar dala sve, nije
dobila ništa. Bila je to crnogorska opsesija. Kosti vitezova sa
Bardanjolta i Taraboša su davno razgrabile divlje zvijeri. Đe je
zahvalno potomstvo da im poslije 100 godina od njihove pogi-
bije, podigne kenotaf (počasni spomenik) ili oda djelić počasti.
47
Dogovorimo se: SUBNOR-a i antifašista Crne Gore, DANU,
CPC, Lovćenska vila i dr. subjekti da na prigodan način obi-
lježimo 100 godina Skadarske epopeje.
Samo ljudi dostojni prošlosti mogu izgrađivati budućnost.
U Prvom svjetskom ratu, Crna Gora je, takođe dala sve.
Najmanji saveznik dao je posljednju odbranu. Bitka na Moj-
kovcu po mnogima je najviši domet crnogorskog viteštva, bez
ijednog primjera dezerterstva. Sve je bilo uzalud, kralj Nikola
je dočekao kraj Prvog svjetskkog rata bez svoje vojske, a time
države, izgubili smo ime i to u svemu. Ali, pobjeđuje onaj koji
se bori. Nove političke snage na čelu sa komunistima digle su
Trinaestojulski ustanak da povrate svoje ime i istjeraju okupa-
tora. Trinaesti jul 1941. je naš najveći ponos uz 21 maj 2006
kada smo obnovili državu. Trinaesti jul je izraz sveukupnog cr-
nogorskog slobodarstva. On je alem — kamen u lancu crno-
gorskih događaja, naše najveće revolucionarno djelo, bez oslon-
ca na državnu vlast. On je izvir iskra.
Udarili smo dobrim putem da Crna Gora bude građanska
i evropska, što traži snažne promjene u odnosu na današnje sta-
nje. Država ima smisla ako je socijalna. Zvanični podatak da
70% domaćinstva prima ispod cijene koštanja potrošačke kor-
pe ili da je 14.000 djece u stanju siromaštva su ozbiljna upozo-
renja. Siromaštvo je najdrastičnije stanje društva koje ugrožava
koncept ljudskih prava. Treba napraviti strategiju borbe protiv
siromaštva. Borba protiv kriminala i korupcije je moguća ako
se vodi odozgo i ako je vode nekorumpirani ljudi. Korupcija ni-
je samo podmićivanje. Ona je i favorizovanje pojedinaca i gru-
pa na račun javnog interesa.
Javni funkcioneri moraju da prihvate i obavezu i čast, da im
je javni, a ne lični interes, prva briga i obaveza. Onaj koji voli svo-
ju zemlju, on je ne potkrada. To čine moralno nevaspitani ljudi,
rekao je filozof Hegel. Istinu pred ljude — govorili su Crnogor-
ci. Ne može se vladi davati ocjena vrlodobar, ako pada životni
slobodan simović
48
standard. Egomanija je to. Sve se vlade svijeta cijene po tome,
da li građani žive bolje ili gore. Jedan turistički poslenik je pri-
hod od turizma od 700 miliona eura u ovoj godini skoro ocije-
nio odličnim. Komunistička Crna Gora je od turizma godišnje
prihodovala 1 milijardu deviznog prihoda. Sve majstorije, ekvi-
libristika i samoreklamerstva padaju pred činjenicama. Život je
najstariji. Najgora su preživljavanja i traženja alibija za neuspjeh.
Iz krize se može smjelim odlukama, većim ritmom promjena,
višom energijom, novim istinama i boljim poimanjem svijesti o
sebi, naročito kad neko sa strane hoće da gospodari sa nama.
Bez duhovnog jedinstva nema ni državnog, pa Crnogorci-
ma treba vratiti njihove crkve i manastire kako ne bi najdublju
intimu — vjerska osjećanja, iskazivali po livadama, i kako bi
država Crna Gora „živjela” na čitavoj svojoj teritoriji.
Ovaj posao traži odlučnost i nemože se riješiti sa malo od-
lučnosti. Imovinom tvoraca crnogoroske države ne može raspo-
lagati niko drugi, osim naroda crnogorskog.
Samo Crnogorska pravoslavna crkva može biti crkva crno-
gorskog naroda i nijedna više. Crkva na Rumiji je snažan uda-
rac multikonfesionalnoj i multietničkoj Crnoj Gori. Nema više
svetkovina tri vjere sa krstom sv. Vladimira i novinskih člana-
ka „Sa vrha Rumije”. Spomenik Titu i Blažu Jovanoviću u cen-
tru Podgorice bio bi priznanje vođama i narodnim tribunima
koji su najviše doprinijeli emancipaciji Crne Gore i Crnogora-
ca, ali i priznanje onima koji to učine, mišljenje je SUBNOR-a
i antifašista Crne Gore i ne samo njih. Zahvaljujemo se g-di-
nu Boru Vučiniću na uspješnoj saradnji, s uvjerenjem da ćemo
tu saradnju nastaviti s ministarkom g-đicom Milicom Pejano-
vić — Đurišić. Mišljenja su različita. Država je jedna. Neka je
vječna Crna Gora. Smrt fašizmu.
Trijebač 6. septembar 2012.

49
SUTJESKA LUČA ANTIFAŠIZMA
N jemačka vrhovna komanda je početkom januara 1943.

naredila general-pukovniku Aleksandru fon Leru (vr-
hovni komandant njemačkih snaga za jugoistočnu Evropu)
da donese plan o uništenju Glavne operativne grupe jedini-
ca NOVJ i njenog Vrhovnog štaba.
Glavna operativna grupa je tada imala oko 20.000 bora-
ca i 3.500 ranjenika.
Plan uništenja NOVJ (Vajs 1.2.3) ddonijet je u Zagrebu
8. februara 1943. na sastanku njemačkog generala Fon Lera i
komandanta 2. Italijanske armije, generala Roate. Prema ovom
planu, Titovu vojsku je trebalo okružiti i uništiti na operativ-
nom prostoru: Drvar, Glamoč, Livno, Jajce i Ključ.
Odlučeno je da se u operaciju uništenja partizana uklju-
če četničke formacije Draže Mihailovića (jačina 20.000 bora-
ca) kojima je dodijeljena velika količina oružja, municije i hra-
ne i naređeno da zaposjednu lijevu obalu Neretve.
„Sada je prilika da partizane potučemo do nogu, ako to
ne iskoristimo može nam se grdno osvetiti”, pisao je četnički
komandant Draža Mihailović jednom od svojih komandanata.
Operativni cilj jedinica NOVJ bio je protivofanziva i premje-
štaj težišta borbi na jugoistočnu Hercegovinu, Crnu Goru i da-
lje prema Srbiji. Na tom pravcu protivudara partizani su u ko-
tlini Prozora uništili italijansku diviziju „Murđe” i otvorili sebi
put prema Neretvi. Tito je donio odluku o rušenju mostova na
slobodan simović
50
Neretvi čime su Njemci bili zavarani u odnosu na pravac pro-
boja partizanskih snaga. U međuvremenu je kod Jablanice na-
pravljen drveni most uz srušeni željeznički most. Preko ovog
mosta su do 17 marta sve partizanske jedinice i centralna bolni-
ca prešle na lijevu obalu Neretve, đe su četničke formacije pre-
trpjele vojnički, politički i moralni poraz.
U četničkim jedinicama nastalo je pravo rasulo. Draža Mi-
hailović je tražio od svojih komandanata da ispitaju sve slučaje-
ve dezerterstva, da uvedu vojne sudove i sve sumnjive strijeljaju
na lice mjesta. I njemački general Liters je priznao poraz. On
je rekao da je partizanska Vrhovna komanda vodila operacije
na visokom nivou. Nakon proboja na Neretvi, jedinice NOVJ
su upućene naprijed prema Drini da bi sebi otvorile put ka Cr-
noj Gori, Sandžaku i dalje prema istoku.
Njemačka komanda je izradila novi plan uništenja glavne
NOVJ na prostoru Crne Gore i Sandžaka. Plan koji je pred-
ložio general Ler odobrio je lično Hitler. Razrađeni njemački
plan je predvidio da postepenim dovođenjem jedinica na kruž-
nu osnovicu u Foču, Goražde, Pljevlja, Prijepolje, Bijelo Polje,
Kolašin, Podgoricu, Nikšić, Bileću, Gacko, Kalinovnik, stvori
širi obruč oko NOVJ u Crnoj Gori i Sandžaku. Koncentričnim
nastupanjem sa te linije u dubinu partizanske slobodne terito-
rije operativno okruženje treba da se pretvori u taktičko steza-
nje obruča. Njemački plan je dalje predvidio da snage sa sjeve-
ra i zapada izbiju na kanjon Tare i Pive, posjednu prelaze na
tim rijekama i da glavninom snaga iz rejona Kolašina i Nikšića
u pravcu Durmitora sabiju grupu divizija NOV sa Vrhovnim
štabom u dolini Sutjeske, između masiva Durmitora, Volujaka,
Maglića, Vučeva i Zelengore. Njemačke pripreme su obavlje-
ne u dubokoj tajnosti i sa dobro poznatom njemačkom pedan-
tnošću. Njemci su doveli nova pojačanja: Prva brdska divizi-
ja obučena za borbu na visokoplaninskom zemljištu dovedena
je sa Istočnog fronta. Stigla je na crnogorsko ratište po zlu do-
51
bro poznata Sedma divizija „Princ Eugen”, pa 104 i 118 lovač-
ka divizija i Branderbuški puk. Bugari su dali 61 puk, a neza-
visna država Hrvatska (NDH) četvrtu domobransku brigadu.
Italija je uputila svoju Treću diviziju, pa je jačina neprijatelj-
skih naga iznosila oko 127.000 vojnika i bila apsolutno domi-
nantna nad partizanima. Četnike, njih nekolike stotine, Njemci
su na Sutjesci koristili za nošenje tovara hrane, municije ili kao
konjovodce čime su doživjeli svoje najveće moralno posrnuće.
Uoči početka Pete neprijateljske ofanzive, djelovi 4. i 5.
Crnogorske brigade su prvog maja na Javorku kod Nikšića teš-
ko porazili italijansku vojsku, koja je imala 1.500 zarobljenih i
ubijenih dok su partizanski gubici bili 8 mrtvih i 5. ranjenih.
Vrhovni štab je 14. maja naredio 2. proleterskoj diviziji da
oslobodi Kolašin a 1. proleterskoj diviziji da presiječe komuni-
kaciju Bijelo Polje — Berane. Međutim, već 15. maja njemač-
ki general Ler je izdao zapovijest za koncentrični napad protiv
Glavne operativne grupe NOVJ. Sudarom 1. Brdske njemač-
ke divizije sa 1. i 2. Proleterskom divizijom počela je bitka na
Sutjesci, zapisao je Koča Popović (komandant Prve proleterske
divizije). Ovi događaji su poznati i kao Peta neprijateljska ofan-
ziva koja se vodila 15 maja do 15 juna 1943. Za Njemce je ona
bila „švarc” (crna ofanziva).
U vrijeme prikupljanja jedinica 1. i 2. divizije za napad na
Kolašin i Mojkovac formirana je udarna grupa od 3. bataljona 4.
i 5. proleterske brigade da ovlada teritorijom Pipera i izbije kod
Bioča na komunikaciju Podgorica — Mateševo kako bi se s juga
obezbijedio planirani napad na Kolašin. Grupa bataljona je iz-
bila na Radovče sjeverno od Podgorice đe se prikupilo nekoliko
hiljada četnika koji su razbijeni. U prihvatanju razbijenih četni-
ka angažovani su djelovi 388 italijanskog puka koji je kod Bioča
doživio težak poraz. Poginuo je i komandant puka. Zaplijenje-
nog ratnog materijala bilo je toliko da ga partizani čitavog nije-
su mogli ponijeti. Italijanski izvještaj o bici na Bioču kaže: „Još
slobodan simović
52
i danas iz 383 puka nedostaje 739 ljudi od kojih se za 400 sa
osam oficira smatra da su zarobljeni”. U znak odmazde Ialijani
i četnici su zapalili jedan broj partizanskih kuća. Ovaj italijanski
poraz je ozbiljno zabrinuo Njemce koji su izveli zaključak, da je
Tito odustao od proboja u Sandžak i da pomjera svoje snage u
cilju proboja na jugoistok, što je u početnoj fazi oslabilo nastu-
panje njemačkih trupa na ostalim odsjecima obruča.
Nastupanje njemačkih jedinica na sektoru Bijelo Polje,
Mojkovac i iz pravca Bileće, Gacka i Nikšića prema Durmito-
ru, pa iz pravca Foče prema Čelebiću, zauzećem Čajniča i spaja-
njem sa italijanskom divizijom iz Pljevalja, značio je zatvaranje
obruča oko partizanskih snaga. Petnaestog maja 1943. Vrhov-
ni komandant NOVJ se nalazio na Žabljaku. Opkoljen, pod
stalnim vazdušnim napadima, sa sve manje zaliha i sve više ne-
prijatelja koji su nadirali sa svih strana, Titov položaj postao je
krajnje opasan, zapisao je Čerčilov izaslanik pri Vrhovnom šta-
bu Maklin, kojega je Tito primio na Žabljaku.
Odluka Vrhovnog štaba NOVJ od 24 maja da se proboj
izvrši u pravcu sjevera, zauzećem Foče nije uspio, pa se Prva
proleterska divizija 25 maja pred nadmoćnijim neprijateljom
povukla ka Sutjesci.
Preko Pive i Vučeva
U jednoj pećini u kanjonu Pive 3. juna održana je sjedni-
ca Vrhovnog štaba NOVJ na kojoj je izvršena analiza stanja i
položaja jedinica, ranjenika posebno. Donijeta je odluka da se
jedinice podijele u dvije grupe. Prvu grupu su sačinjavale 1. i
2. proleterska divizija koje su dobile zadatak o proboju preko
Pive, Vučeva, Sutjeske i Zelengore. Drugu grupu su sačinjava-
le 3. i 7 udarna divizija i centralna bolnica (oko 3.500 ranjeni-
ka) koje su dobile naređenje da se sa ranjenicima, preko Tare,
vrate u Sandžak đe su se nalazile slabije neprijateljske snage.
53
Za izvlačenje iz obruča, Tito je na vrijeme ocijenio strateš-
ki značaj Vučeva (visoravan između Pive, Drine i Sutjeske) pa
ga je odmah zaposio sa dva bataljona, kao i malog sela Mrati-
nja na kojemu su partizani stigli samo 15 minuta prije Njema-
ca i vratili ih nazad. Pošto je „osigurana Titova linija napredo-
vanja”, glavnina partizanskih snaga se počela spuštati niz strme
pivske kamenite strane da bi Pivu prešle preko mosta od ko-
nopaca. Pored mosta je stajao Ivan Milutinović, član Vrhovnog
štaba NOVJ i Politbiroa CKKPJ, kako na mostu ne bi došlo
do zastoja. Milutinović je zadnji prešao preko mosta.
Pokušaj 3. i 7. divizije da preko Tare pređu u Sandžak nije
uspio, jer su Njemci dovođenjem novih snaga zatvorili taj pra-
vac. Položaj ovih jedinica se time još više pogoršao.
Tito je po kuriru 8. juna iz kanjona Sutjeske poslao nare-
đenje Savi Kovačeviću (komandant 3. Udarne divizije) da 3. i
7. divizija krenu ka Sutjesci. Ove jedinice su se sporo kretale,
prije svega zbog bolesnih i ranjenih koji se nijesu smjeli ostavi-
ti. Lakši ranjenici su se kretali pomoću štapova, teži su jahali
na konjima a one najteže su borci nosili na svojim leđima. Nije
bilo hrane, zavoja i ljekova. Kraći predasi i odmori nijesu važi-
li za hrabre bolničarke.
Pošto su se preko Vučeva spustile u kanjon Sutjeske, Pr-
va i Druga proleterska divizija su dobile zadatak da što duže
drže mostobran na Sutjesci, vežu za sebe što jače neprijateljske
snage i time olakšaju kretanje 3. i 7. divizije u pravcu Sutjeske.
Vrhovni štab je činio posebne napore da proboj glavni-
ne uskladi sa blagovremenim pristizanjem Treće divizije, da se
prelazi na Sutjesci drže što duže.
Pokušaj Prve i Druge proleterske divizije da prošire mo-
stobran na Sutjesci u rejonu Borovna, Popovog mosta, Ćureva,
a naročito Košura koji dominira Sutjeskom, nije uspio. Gene-
ral Ler je 4. juna javio svojoj Vrhovnoj komandi da će 7. divi-
zija „Princ Eugen” i 118 lovačka divizija koncentričnim napa-
slobodan simović
54
dom zatvoriti prolaz na Sutjesci, Tjentište — Suha i ovladati
čitavom dolinom Sutjeske.
Borbe na Sutjesci
Uzani prostor između Tjentišta i Suhe nije bio proširen,
a 7 SS i 118 lovačka divizija su krenule početkom juna da uni-
šte partizansku glavninu u dolini Sutjeske.
Vrhovni štab je naredio Prvoj i Drugoj proleterskoj divizi-
ji da napuste mostobran (prelaz) na Sutjesci i da se probiju preko
Zelengore. Prethodno je zakopano ili uništeno teško naoružanje,
a tovarni konji upotrijebljeni za ishranu. Zbog gladi i iscrpljeno-
sti dnevno je umiralo od 15–20 boraca, kaže se u jednom ratnom
dnevniku. Za to vrijeme njemačke „trupe se hrane svježim mesom,
ranim povrćem i redovno dobijaju specijalno sljedovanje”, izvijestio
je svoju vrhovnu komandu idendant 369 njemačke divizije.
Napuštanjem mostobrana na Sutjesci postavilo se pitanje
da li će 3. i 7. divizija sa ranjenicima stići da pređu Sutjesku pri-
je nego što Njemci zaposjednu njenu dolinu. Nastupila je naj-
teža situacija kada se 3. i 7. divizija ne mogu ostaviti bez mo-
stobrana, a 1. i 2. divizija ne mogu više da drže taj mostobran.
Proboji na drugim pravcima, kao prema Volujaku i Magliću
bili su nepovoljniji od pravca preko Sutjeske. Posljednja jedi-
nica koja se 9. juna sa nekoliko stotina ranjenika probila kroz
njemački obruč, bila je 7. divizija. Njemci su ovladali čitavom
dolinom Sutjeske, čime se Treća divizija sa ranjenicima našla
u potpunom okruženju u kojem nije bilo ni najmanje pukoti-
ne. Veza između Treće divizije i Vrhovnog štaba je prekinuta.
Proboj preko Zelengore
Prema direktivi Vrhovnog štaba od 10. juna, Prva proleter-
ska divizija je krenula u proboj preko Zelengore, razbila na Ba-
linovcu borbenu grupu 369 legionarske divizije i izbila na cestu
55
Foča — Kalinovnik. Komandant njemačkih snaga na Bolinov-
cu, major Henea, bio je smijenjen. Ovaj uspješan pohod Prve
proleterske divizije stvorio je uslove za brži prolaz svih ostalih
partizanskih snaga iz obruča na Zelengori.
Za Prvom proleterskom divizijom krenula je Druga prole-
terska divizija (komandant Peko Dapčević) koristeći uzani ko-
ridor kroz Zelengoru. Njemci su svim snagama navaljivali da
zatvore tu brešu, pa su se tih dana juna, na bokovima vodile
teške borbe. Druga četa Trećeg bataljona Četvrte crnogorske
brigade, vodeći na Ljubinom grobu nadčovječansku borbu, po-
slala je 10. juna Vrhovnom štabu istorijsku poruku: „Dok god
budete čuli na Ljubinom grobu pucanje naših pušaka Njemci
neće proći. A kad toga ne bude znajte da na njemu nema više
živog proletera”. Vrhovni štab je prošao pored Ljubinog groba.
Istorijsku poruku Vrhovnom štabu poslala je sa Gornjih
bara i Druga dalmatinska brigada: „Mi smo izgubili dvije tre-
ćine svoga ljudstva ali računajte na nas kao da smo u punom
sastavu”. Vrhovni štab je svoju pažnju usmjerio na usklađivanje
borbe svih jedinica, kako bi se postigao postavljeni operativni
cilj, uspješan proboj svih snaga iz okruženja.
Za vrijeme probijanja glavnine i Vrhovnog štaba sa Zelen-
gore prema cesti Foča — Kalinovnik, Treća udarna divizija Sa-
ve Kovačevića se nalazila na uzanom platou Vučeva, da bi 11.
juna izbila na Sutjesku kad su Njemci (SS divizija „Princ Eu-
gen” i 118 lovačka divizija) bili zatvorili sve prelaze na lijevoj
obali. Po riječima Velimira Terzića (načelnik Vrhovnog štaba
NOVJ), Treća divizija je bila „u skoro beznadežnoj situaciji”,
opkoljena od četiri neprijateljske divizije. Jedino rješenje je bi-
lo u forsiranju Sutjeske i ono je otpočelo noću 12. una na od-
sjeku Košur — Tjentište. Na samoj rijeci nije bilo njemačkih
vojnika. Oni su zaposjeli pošumljena brda iznad rijeke Sutjeske
(Košur, Ozren, Lastva, Kazan), dobro se maskirali, iskopali ro-
vove u cik-cak liniji i posmatrali kako se iznurena partizanska
slobodan simović
56
vojska preko brisanog Tjentišta kreće njima u susret. Kada su
prišli ivici šume na nekoliko stotina metara, Njemci su otvori-
li snažnu blisku, ubitačnu vatru i zaustavili partizansko kreta-
nje. Situacija je bila kritična; jauk ranjenika, vriska konja, do-
zivanje bolničarki, zavijanje njemačkih aviona kojima je lijepo
vrijeme omogućavalo da se u niskom letu spuštaju iznad parti-
zanskih kolona izbacujući smrtonosne tovare.
U najtežem trenutku bitke na Sutjesci, kada su jedinice
zastale, Sava Kovačević je izašao ispred prvog ešalona i pozvao
borce na juriš. Smenjivali su se juriši i protivjuriši. U jednom
od tih juriša, južno od spaljenog mjesta Krekova, smrtno je po-
gođen komandant Sava, simbol borbe partizana. Narod ne da
da je Sava mrtav „Dok Sutjeska voda teče / umrijeti Sava neće
/ i u Drinu dok uvire / ne da Savi da umire”.
Treća divizija je na Sutjesci i pored vanrednog zalaganja
i masovnog heroizma bila razbijena na manje grupe koje su se
probijale prema Crnoj Gori, Dalmaciji, Hercegovini i Sandža-
ku. Pomoću specijalnih izviđačkih patrola i dresiranih pasa,
Njemci su nekoliko dana brižljivo pretresali svaku šumicu, pe-
ćinu i uvalu i pronađene ranjenike i bolesnike ubijali.
Tako se završila bitka na Sutjesci, tipična bitka u okru-
ženju sa probojem iz njega na visoko planinskom besputnom
zemljištu između Pive, Tare, Ćehotine, Sutjeske, sa neupore-
divo brojno i tehnički nadmoćnijim neprijateljem. O događa-
jima na Sutjesci, Tito je rekao: „Bili su to najteži dani u mom
životu u oslobodilačkoj borbi, zbog toga što nisam znao kako
da spasimo ranjenike. Bilo nam je nemoguće da ostanemo tu i
samo još jedan dan, jer su Njemci sa svih strana bili vrlo tije-
sno stegli obruč”.
Komandant njemačkih snaga na Sutjesci, gen. Liters u izvje-
štaju svojoj komandi kaže: „Tok borbi je pokazao da su komuni-
stičke snage pod Titovom komandom odlično organizovane, vje-
što vođene i da raspoložu borbenim moralom koji izaziva čuđenje”.
57
Na malom prostoru ispisala se
velika istorija
Partizani su na Sutjesci imali velike gubitke, oko 7. 000
poginulih, što je 40% ljudstva Glavne operativne grupe pred po-
četak ofanzive. U kanjonu Sutjeske je stradalo preko 700 bora-
ca i starješina iz Crne Gore. Od jedinica, 5. crnogorska brigada
i 3. sandžačka brigada su prosto desetkovane. Spašavajući ra-
njenike Treća divizija je izgubila gotovo polovinu svoga sastava.
Na Sutjesci su jednako ginuli najveći vojni i politički ru-
kovodioci, istaknuti kulturni i javni radnici. Pored Tita, ranjen
je potpredsjednik izvršnog odbora AVNOJ-a Nurija Pozderac,
učitelj iz Cazina. Umro je kod Dragoš sedla. Poginuli su Vese-
lin Masleša (publicista) i profesor beogradskog univerziteta dr
Simo Milošević. Ubijen je i mladi hrvatski pjesnik Ivan Goran
Kovačić, tvorac poznate poeme „Jama” i drugi.
U ovoj našoj najtežoj i najslavnijoj bici poginulo je oko
3.000 članova KPJ i SKOJ-a. Na obalama Sutjeske zauvijek je
ostala jedna generacija omladine, jer je više od 2/3 poginulih bi-
lo mlađe od 25 godina. NOVJ nije bila uništena. Ona je sa ofan-
zivnim dejstvima nastavila na čitavom jugoslovenskom prostoru.
U njemačkim i italijanskim ratnim planovima posebno
mjesto zauzimaju odredbe prema zarobljenim borcima NOVJ.
U jednom se kaže: „Trupe će prema stanovništvu koje se po-
kaže neprijateljski raspoloženo postupiti sa brutalnom nemilo-
srdnošću”. Od ove mjere nijesu bili pošteđeni ni žene, ni đeca.
Stanovništvo Pive i Durmitorskog kraja je teško stradalo. Samo
u pivskom selu Doli ubijeno je i spaljeno oko 450 osoba, među
kojima je bilo 107 đece. Za nezaborav je primjer sedamnaesto-
godišnje Jaglike Adžić, koja se istrgla iz ruku njemačkih zliko-
vaca i skočila u vatru koja je već „gutala” njene roditelje.
Na Sutjesci se sručila mladost partizanska, jugoslovenska
i crnogorska, borci, komandanti, komesari, ranjenici, tifusari.
slobodan simović
58
Sinovi, očevi, đedovi, majke, kćerke, po tri pasa iz familije „da
brane barjak časti i slobode”. Svi su oni primjer velikog ljud-
skog žrtvovanja i postojanja. Znali su da života nema bez slo-
bode, da slobode nema bez žrtava. Skoro da nijedna rijeka nije
postala toliko slavna kao Sutjeska. Svaki potok, svaka pećina,
svako mjesto u kanjonu Sutjeske je postalo kultno, istorijsko,
mjesto evropske slobode, zauvijek sačuvano i u knjigama i na
mapi istorijskog pamćenja. Partizanske jedinice na Sutjesci (Sa-
vine, Kočine, Pekove, Radovanove i dr) nijesu bile samo crno-
gorske i jugoslovenske nego i evropske. Sutjeska koja teče kroz
sjećanja nam je zajednička, kao što nam je i budućnost zajed-
nička za koju se uvijek i nanovo treba boriti. No to opominju
kosti onih koji su ostali da vjekuju na Sutjesci.
Dok su jugoslovenski partizani na čelu sa Titom, na
Sutjesci i u toku čitave NOB-e branili temelje evropske slobo-
de i demokratije, dotle su deklarativni četnički antifašisti (na-
vodna kraljevska vojska u otadžbini) služili Hitleru.
S pijetetom, poštovanjem, ponosom i sjetom sjećamo se
dana između 15 maja i 15. juna 1943. i proboja prema dvogo-
dišnjici 13 jula najmasovnijeg ustanka u porobljenoj Evropi ko-
ji nam je omogućio da 21. maja 2006 obnovimo svoju crnogor-
sku državu. Sutjeska je bila najveći moralni ispit i pokazatelj
etičkih vrijednosti svakog borca, čete, bataljona, brigade, di-
vizije, čitavog NOP-a. Ranjenici i borci su na Sutjesci svojom
smrću otvarali kapiju ugrožene evropske slobode kroz koju mi
danas ponovo prolazimo na putu ka Evropi. Svi su oni ušli u
panteon antifašizma.
10. jun 2013.

59
SLOVO O VELIKANU
Dame i gospodo,
Drugarice i drugovi,
O kupili smo se ispred Kliničkog centra Crne Gore da polo-

žimo cvijeće na bistu dr Vukašina Markovića i da evoci-
ramo uspomene na jednog od najznamenitijih Pipera, legen-
du crnogorskog, jugoslvoenskog i svjetskog revolucionarnog
pokreta u prvoj polovini 20. vijeka, a povodom 70 godina od
njegove smrti u Kujbiševu u Rusiji, u vihoru Drugog svjet-
skog rata. Čovjeku koji je ostavio ime u oreolu slave?
Ovo je prilika da ispred najveće crnogorske medicinske
ustanove koja je rođena sa njegovim imenom u naslovu, odamo
počast i priznanje dr Vukašinu Markoviću, izuzetnom sinu na-
šeg naroda, učesniku velikih događaja u prošlom vijeku kojega
upoređuju s doktorom Živagom i ikonom savremenog doba Če
Gevarom, takođe borcem za slobodu i pravdu.
Dr Marković je ličnost fascinantne biografije i izuzetnog
životnog djela koji i danas zaslužuje ne samo spomen nego i
divljenje.
Priroda ga je obdarila bistrinom, dinamičnošću, govornič-
kim darom, čvrstinom karaktera, slobodnim duhom, ljudskom
dobrotom. Te prirodne poklone Vukašin je obogatio visokim
medicinskim obrazovanjem i obrazovanjem uopšte. Između
ostalog bio je poliglota.
slobodan simović
60
Njegov dolazak u Rusiju kod rođaka, prihvatanje ideja ru-
skih socijalista i marksista ostavio je trajan pečat na njegov ži-
vot i sudbinu.
U Oktobarskoj socijalističkoj revoluciji Marković je de-
monstrirao svoj osnovni revolucionarni stav: ne postoje na jed-
noj strani oni koji osmišljavaju revoluciju a na drugoj oni koji
je izvode. Za njega su mislioci promjene starog društva istovre-
meno i njeni izvođači, mada je bio više revolucionar-praktičar.
Spoznao je da je KP ona snaga koja potlačene mase može vo-
diti do ostvarenja njihovih prava.
Teško je u kratkom vremenu izdvojiti sve aspekte Marko-
vićeve bogate aktivnosti i reprezentovati njegov stvaralački re-
volucionarni opus.
Vidimo ga u Oktobarskoj socijalističkoj revoluciji, kako s
Lenjinovim punomoćjem bez predaha organizuje borbu i Jugo-
slovena i pripadnika drugih naroda, kako formira nove jedini-
ce, pokreće i uređuje listove, sjajno govori i agituje, komandu-
je operativnim jedinicama, liječi bolesne i ranjene. Pripadao je
onom soju ljudi i revolucionara koji uvijek traže više, ali prvo
od sebe, djelujući pokretački, ličnim primjerom. Bio je pozna-
nik i prijatelj Lenjina, Trockog, Sverdlova i drugih vođa Okto-
barske revolucije.
S Lenjinom se susrio više puta i od njega dobijao uput-
stva za rad. Da ga Lenjin nije visoko cijenio ne bi Vukašin bio
treći po redu s njegove lijeve strane u šetnji Crvenim trgom u
Moskvi.
Kao pravom narodnom tribunu i vođi, budućnost naro-
da mu je bila najpreča briga, pa je Marković 1921. došao u Cr-
nu Goru da iskustvima Oktobra pokrene balkanske narode
na borbu protiv nacionalnog i socijalnog ugnjetavanja. Njego-
va smjela i odvažna riječ je označila početak one najteže bor-
be, borbe za istinu, pravdu i jednakost, držeći se Lenjinove mi-
61
sli „Teško nije nemoguće” ali i one Geteove „Šta je čovjek ako
nije borac”.
Uslovi borbe u tadašnjoj seljačkoj, patrijarhalnoj i siromaš-
noj Crnoj Gori bili su izuzetno teški. Trebalo je razgrtati mrak
i objašnjavati ljudima da budućnost neće doći sama.
Kao što su sve važne stvari, izrečene narodu, jednostavne
stvari, tako su i Markovićeva obraćanja narodu bila jednostav-
na, snažna, bez paradiranja i kalkulanstva.
Priznavao je autoritet istine, a ne autoritet funkcije pa ga
je narod odmah prihvatio i u njemu prepoznao iskrenog pri-
jatelja i pravog vođu. Narodu je naročito imponovalo njegovo
skromno držanje, neposredno interesovanje za seljački život,
gvozdena volja i jaka sugestivna moć. Sanjajući o obaranju bur-
žoazije i revolucionarnom prevratu u čitavom svijetu, svoje be-
sjede i proglase je počinjao porukom: „Počelo je bezgranično va-
sionsko vrenje.” a završavao: „Padaj silo i nepravdo”.
Odnos prema crnogorskom nacionalnom pitanju dr Mar-
ković je iskazao riječima: „Po Lenjinovom učenju Crnogorci su
poseban narod”.
U tadašnjim crnogorskim društveno-ekonomskim uslovi-
ma, strategija i taktika, sredstva i metod borbe Oktobarske re-
volucije nijesu mogla naći pogodno tle, iako je Marković na nji-
hovoj primjeni radio s puno zanosa, strasti i upornosti.
Režim ga je proglasio opasnim antidržavnim elementom
kojega treba ubiti, Vukašin bježi u šumu u odmetništvo.
Nastaje period njegovog komunističkog komitovanja, stal-
nih potjera i progona, hapšenja, okivanja po zatvorskim ćelija-
ma i svakojakih fizičkih i drugih mučenja. Uz pomoć crnogor-
skih komunista, koji su ga štitili, iako se po nekim pitanjima s
njim nijesu slagali, Vukašin Marković je 1924. pobjegao iz ce-
tinjskog zatvora — Bogdanovog kraja i vratio se u socijalističku
Rusiju, đe je umro 1943. kada se lomila svjetska sudbina, osje-
tivši prethodno svu strahotu Staljinovih gulaga.
slobodan simović
62
Svačije djelo, pa i Vukašinovo, podliježe kritičkoj i nauč-
noj analizi, ali je nepobitno da se čitavog života borio da svi lju-
di svijeta imaju slobodu u svojim mislima, vjerovanjima, radu i
slobodnom vremenu. Govorio je da je njegova porodica prole-
terijat cijeloga svijeta, a nacionalnost — čovječanstvo.
On se odužio čovjeku priloživši svoje djelo i život na oltar
velikih ideala: istine, pravde i jednakosti. I zaista, u svoje vri-
jeme, u tom duhu Marković je dosta učinio. Ali sile i neprav-
de su stalne. One padaju ali se ponovo uzdižu. Zato ni borba
protiv njih nikad ne prestaje.
Ovo podsjećanje na njegovu ličnost i spomen na njegovo
djelo je svjedočanstvo da se veliki i značajni ljudi ne mogu za-
boraviti, da oni traju u narodnom pamćenju i istoriji. Vukašin
je bio uzor borbe crnogorskih komunista i svih progresivnih lju-
di. Čuvanje uspomene na ovakve ličnosti je ljudska i kulturna
obaveza i mnogo više od podsjećanja. Dug prema velikim lju-
dima, kakav je bio dr Marković, može se vratiti jedino dosljed-
nim sljedbeništvom na rješavanju onih problema koji danas pri-
tiskaju nas građane.
Među njima je sve veće siromaštvo koje degradira ljudsku
ličnost. Socijalno stanje u našoj državi Crnoj Gori nije u skladu
sa stremljenjima i očekivanjima naših građana. Slavni književ-
nik Dostojevski je rekao: „Učini me robom samo me nahrani”.
Smanjenje broja proizvođača i njihovo siromašenje uz bogaćenje
pojedinaca i grupa u vlasti i oko nje, znak je rastakanja društva.
Bez teških odluka nema novih koraka. Da bi se postigli
rezultati u borbi protiv organizovanog kriminala i visoke ko-
rupcije potrebno je osloboditi institucije partijske — DPS blo-
kade i time ih učiniti slobodnim i odgovornim pred licem gra-
đana i Evrope.
Dalje napredovanje Crne Gore kao građanske države sa
slobodnim pojedincem, aktuelnu vlast krupno obavezuje na do-
sljednom ostvarivanju paradigmatičkog stava „Sva ljudska pra-
63
va za svakoga”, što i pristalicama Crnogorske pravoslavne crkve
treba da obezbijedi pravo na svoga Boga i na svoj hram. Boriti
se za svoja prava, bez ugrožavanja prava drugoga, sveta je ljud-
ska dužnost. A puna kontrola trošenja sredstava od poreza gra-
đana uslov je postojanja građanskih prava i sloboda.
Naznačio sam samo nekoliko pitanja, tako značajna za na-
šu budućnost pred kojima ne smije da se žmuri i kleči jer kom-
promituju državu kao najveću vrijednost. Vlast treba podrža-
ti u zavisnosti od toga koliko oblikuje državu po mjeri čovjeka.
Vratimo državnu ideju u život, a svakome dajmo onoliko slo-
bode koliko ona ne ugrožava državu.
Oni koji ostaju u pamćenju svoga naroda žive vječno. Me-
đu njima je i dr Vukašin Marković.
Ovo je prilika da se Kliničkom centru kao instituciji vrati
ime čovjeka koji je bio institucija. SUBNOR i antifašista Crne
Gore je već preuzeo inicijativu u vezi s tim.
26. oktobar 2013.

Povodom 70 godina od smrti dr Vukašina Markovića
slobodan simović
64
POČETAK CRNOGORSKE OBNOVE
S aglasno programskoj orijentaciji Narodnooslobodilačkog

rata i revolucionarnih promjena (1941–1945) komunisti
su od samog početka rata formirali nove organe narodne vla-
sti, najprije Narodno oslobodilačke odbore (NOO): mjesne,
opštinske i sreske, da bi na skupštini rodoljuba Crne Gore
i Boke (8. februara 1942) u Ostrogu bio izabran Narodno-
oslobodilački odbor za Crnu Goru i Boku kao i Izvršni od-
bor od tri člana. U osnovi novog sistema vlasti sadržano je
opredjeljenje o izgradnji nove države federativnog uređenja.
Na širokoj političkoj platformi, nova vlast je okupljala sve ro-
doljubive snage u borbi protiv okupatora i njihovih saradni-
ka — četnika.
U junu 1942. glavnina partizanskih snaga (od čega 14.
crnogorskih proleterskih bataljona heroja Trinaestojulskog
ustanka 1941) nalazila se na tromeđi Crne Gore, Bosne i Sr-
bije, odakle je u pobjednosni marš krenula u zapadne krajeve
Jugoslavije. Na ovaj korak partizanske jedinice su bile primo-
rane pod pritiskom jakih neprijateljskih snaga, ostavljajući u
pozadini na političkom radu oko 700 boraca, uglavnom člano-
va KPJ, koji su u teškim uslovima nastojali da održe pokret i
vezu sa narodom. Crna Gora je ostala bez slobodne teritorije.
Njome je ponovo zagospodario italijanski okupator u savezu s
četnicima čija je vrhovna komanda na čelu s Dražom Mihailo-
vićem, početkom juna 1942. došla u Crnu Goru i u Gornjem
65
Lipovu kod Kolašina ostala narednih osam mjeseci. Glavni
komandanti četničkih jedinica u Crnoj Gori bili su Pavle Đu-
rišić i Bajo Stanišić. U taj antikomunistički i antipartizanski
front ušli su, u ime crnogorskih nacionalista, general Blažo
Đukanović i komandant Lovćenske brigade — zelenaša, Kr-
sto Popović. O izdržavanju svih ovih vojnih formacija starao se
italijanski okupator. Tako je u Crnoj Gori, poslije odlaska par-
tizana u Zapadnu Bosnu, zavladala četnička strahovlada ko-
ja će potrajati do septembra 1943. godine. Četnički zatvori su
bili nepodnošljiviji od okupatorskih a četnički sudovi su izre-
kli više smrtnih kazni od okupatorskih. Nemaština i glad bili
su jedan od najvećih neprijatelja naroda u Crnoj Gori i njego-
ve partizanske vojske, naročito u proljeće 1942. godine. Ne-
prijatelj je nastojao da pomoću „gladne smrti” natjera NOP na
kapitulaciju. U brojnim partizanskim dokumentima se navodi
da glad „već proviruje na vratima naših domova”. Na područ-
ju lovćenskog NOP odreda dnevni obrok je iznosio 80 grama
brašna i 700 grama mesa. U zloglasnom Kolašinskom zatvo-
ru (formiran februara 1942, rasformiran u maju 1943) obrok
je iznosio 120 grama hljeba. Italijanski guverner za Crnu Go-
ru, armijski general Pircio Biroli je tako tešku vojno-političku
i ekonomsku situaciju smatrao povoljnom da produbi proti-
vurječnosti između revolucionarnih snaga u Crnoj Gori i nji-
hovih protivnika, pa je u novembru 1942, sa 3 svoja generala
posjetio Kolašin. Sve eventualne dotadašnje nedoumice i po-
litičke špekulacije u vezi italijansko-četničkih odnosa bile su
ovom posjetom raspršene. Italijanima je odgovaralo da se na
sjeveru Crne Gore učvrsti četnički pokret kao istureni borbe-
ni odred za borbu protiv partizana. Četnici su, pak, bili za-
dovoljni što im je italijanski okupator ustupio značajnu vojno
strategijsku i političku bazu — Kolašin. Na čelu odbora za
doček Pircija Birolija nalazio se komandant limsko-sandžač-
kih četničkih odreda, Pavle Đurišić koji ga je na ulazu u Ko-
slobodan simović
66
lašin pozdravio riječima: „Ja vas ekselencijo sa svim četnicima
pozdravljam sa: dobro nam došli i živjeli”. Pircio Biroli se za-
hvalio četnicima koji su se „stavili uz bok italijanskih trupa u
borbi protiv komunizma”.
Dolazak Drugog udarnog korpusa u Crnu Goru
U 1943-oj zbili su se krupni događaji koji predstavljaju
prekretnicu Drugog svjetskog rata. Saveznici su na svim fron-
tovima stekli nadmoćnost. Na jugoslovenskom bojištu glavni-
na partizanskih snaga (Glavna operativna grupa) na čelu sa
Vrhovnim komandantom, drugom Titom uspješno je forsi-
rala Neretvu (februar-mart 1943), teško porazila četnike na
njenoj lijevoj obali, a onda uz velike gubitke, probila njemač-
ki obruč na Sutjesci (15 maj — 15 jun 1943) i prešla u Istoč-
nu Bosnu.
Kapitulacija Italije (8. septembra 1943) i dolazak Drugog
udarnog korpusa u Crnu Goru naznačili su pobjednika i na cr-
nogorskom prostoru.
Političko i vojno rukovodstvo Crne Gore je tražilo da se
sa italijanskim zarobljenicima postupa čovječno i da se po mo-
gućnosti uključuju u borbu protiv Njemaca.
Po Titovom naređenju, Drugi udarni korpus (komandant
Peko Dapčević, politički komesar Mitar Bakić) je nezadrživo
krenuo iz Istočne Bosne i ušao u crnogorski prostor.
Željan slobode, narod požuruje Peka Dapčevića: „Ajde
Peko, ajde rise, Crnoj Gori požuri se”. Iz rejona Boana, pre-
ko Sinjajevine, Vratla, Lipova, rijeke Tare, Drugi udarni kor-
pus na čijem je čelu bila Četvrta crnogorska proleterska briga-
da (komandant Ljubo Vučković), izvršio je, iz pokreta, napad
na Kolašin i oslobodio ga 27. septembra 1943. godine. Izne-
nađenje je bilo potpuno. Komandant Drugog bataljona Če-
tvrte crnogorske proleterske brigade Nikola Banović donio je
67
smjelu odluku da četnike i Italijane likvidira u Barutani (ko-
ja se nalazi skoro u centru grada) u tome je uspio. Zatvaraju-
ći svojim grudima neprijateljski mitraljez, hrabro je poginuo
Marko Martinović. Četnici su imali preko 200 mrtvih i ra-
njenih. Partizanski komandanti mogli su poslije osam mjeseci
četničke strahovlade da prošetaju slobodnim Kolašinom. Čet-
nici su preduzeli opsežne mjere da povrate Kolašin, pridajući
mu najveći politički i vojnički značaj. U jednom proglasu čet-
nika Đorđija Lašića stajalo je: „Pad Kolašina znači pad Komu-
nističke partije u Jugoslaviji, zato naprijed za našim hrabrim
komandantom majorem Lašićem koji nas vodi kroz slavu i ve-
ličinu ka pobjedi i slobodi”.
Naređenje Ivana Milutinovića i štaba Drugog udarnog
korpusa glasilo je da se Kolašin mora odbraniti po svaku ci-
jenu. Četnici su čvrsto zaposjeli brdo Ključ. U borbi za nje-
govo osvajanje u prvoj borbenoj liniji poginuli su komandanti
prvog i trećeg bataljona Četvrte crnogorske proleterske bri-
gade Milo Lubarda i Miroje Žarić. U napadu na Durutovac
proslavila se desetina Milivoja Zečevića u kojoj je svaki borac
bio ranjen. Udarna grupa (bataljoni Druge proleterske briga-
de, Druge dalmatinske i Treće sandžačke brigade) pod koman-
dom Obrada Egića (zamjenik komandanta Druge dalmatin-
ske brigade) razbila je četničku blokadu na Ključu i nastavila
njihovo gonjenje ka Andrijevici i Beranama. U ovim borbama
protiv četnika izuzetnu hrabrost je pokazao Vasojevićki udar-
ni bataljon.
Od italijanskih jedinica partizanima je najžešći otpor pru-
žio Drugi bataljon 38 puka, divizije„Venecija” (komandant, ka-
petan Mario Riva) sa Bašanjeg brda koje dominira Kolašinom.
Nešto na italijanskom nešto na španskom jeziku Peko Dapče-
vić je Rivi poslao poruku da je Italija kapitulirala, da je njego-
va dalja borba besmislena i da se preda partizanima. Riva je
odgovorio: „Si, sinjor đenerale, si” i ubrzo došao u štab Četvr-
slobodan simović
68
te crnogorske proleterske brigade đe je izjavio da mu nije žao
italijanske kapitulacije. Rekao je: „Ja hoću da se borim (protiv
Njemaca — S. S.) a ne predajem”.
Rivin bataljon je upućen u pravcu Mateševo — Lijeva Ri-
jeka, đe su Njemci u okviru operacije „Balkanski klanac”, na-
dirali pješadijom i tenkovima. Sa bombama u rukama Riva je
17 oktobra 1943. pošao na njemačke tenkove uzvikujući: „Viva
Italija, avanti Garibaldini”. Poginuo je sa 15 drugova, prethod-
no uništivši dva njemačka tenka, a treći pokvarivši. Peko Dap-
čević je diviziji „Venecija” poslao telegram saučešća u kojemu je
istakao Rivinu hrabrost.
Kolašin je postao sjedište partizanske Crne Gore, ratna
prijestonica crnogorske slobode sve do konačnog oslobođenja
Crne Gore i Jugoslavije.
Od kraja septembra do kraja oktobra 1943. partizani su
oslobodili oko 2/3 crnogorske teritorije.
Osnivanje Zemaljskog antifašističkog vijeća
narodnog oslobođenja crne gore i boke
(zavno cg i b)
Pobjede na frontu stvaraju i omogućavaju donošenje važ-
nih političkih odluka.
Početkom oktobra 1943. Tito je obavijestio Ivana Miluti-
novića o potrebi formiranja jednog političkog predstavničkog ti-
jela kao najvišeg organa partizanske vlasti u Crnoj Gori.
Inicijativni odbor: (Ivan Milutinović, Đoko Pajković, Ni-
ko Pavić, Marko Vujačić, Dušan Đurović, Ilija Lutovac, Božo
Ljumović, Petar Leković, Pero Raičević i Jovan Ćetković) je iz-
vršio analizu vojnopolitičke situacije u Crnoj Gori, ocijenio je
povoljnom i za 15 i 16 novembar 1943. u Kolašinu zakazao
Skupštinu crnogorskih i bokeljskih rodoljuba. Pokrajinski ko-
mitet KPJ za Crnu Goru i Boku upoznao je sve okružne, sre-
ske, mjesne komitete i partijske ćelije sa značajem i datumom
69
održavanja ovog istorijskog skupa. Istovremeno su data sva po-
trebna uputstva o kriterijumima, načinu izbora delegata, njiho-
vim pravima i obavezama. Tito je upozorio Ivana Milutinovića
da se za delegate biraju učesnici i simpatizeri NOP-a, po mo-
gućnosti „odozdo” demokratskim putem bez obzira na nacio-
nalnu, političku i vjersku pripadnost. Skupštini crnogorskih i
bokeljskih rodoljuba, 15 i 16 novembra 1943, u Kolašinu pri-
sustvovalo je 544 delegata, najviše mladih. Ravnopravno s muš-
karcima, za delegate i vijećnike birane su i žene, po prvi put u
crnogorskoj istoriji.
Svi društveni slojevi su bili zastupljeni: seljaci, radnici, in-
telektualci, đaci, domaćice, sveštenici, barjaktari, senatori, biv-
ši oficiri, simbolišući tako široku političku platformu okuplja-
nja rodoljubivih snaga i njihov višestranački karakter.
U ime Vrhovnog štaba NOV-e i POJ i Politbiroa CKKPJ
Skupštini je prisustvovao Ivan Milutinović, u ime Pokrajinskog
komiteta KPJ za Crnu Goru Blažo Jovanović; u ime Drugog
udarnog korpusa Peko Dapčević i Mitar Bakić, kao i predstav-
nici partizanskih jedinica iz okruženja.
Iako razrušen, Kolašin je dostojanstveno prihvatio i smje-
stio brojne goste. Grad domaćin je bio na visini zadatka. O
izgledu grada i dekoraciji sale u kojoj je Skupština održana bri-
nuo je slikar Vuko Radović. Prvo zasijedanje ZAVNOCG i
Boke, održano u Kolašinu, jedan je od najznačajnijih događaja
u novijoj istoriji crnogorskog naroda.
Vijećnici ZAVNO-a CrneGore i Boke (njih 118) izabra-
ni na Skupštini predstavnika rodoljubivih građana Crne Gore
i Boke donijeli su istorijsku odluku da crnogorski narod uzme
svoju sudbinu u svoje ruke i u tome smislu preduzme odgovor-
nost za taj čin — pred svojim narodom i pred istorijom. ZAV-
NOCG i Boke je preuzeo ulogu narodnog predstavništva i po-
litičkog rukovodstva NOP-a u Crnoj Gori i Boki. Ovaj najviši
organ partizanske vlasti je imao zakonodavno izvršnu funkci-
slobodan simović
70
ju na oslobođenoj teritoriji. Skupština je izabrala višestranački
Izvršni odbor (vlada).
Za predsjednika Izvršnog odbora izabran je dr Niko MI-
ljanić, prof. univerziteta u Beogradu, iz Banjana. Izabrana su tri
potpredsjednika: Božo Ljumović, funkcioner KPJ u Crnoj Go-
ri, privatni namještenik iz Podgorice; Jovan Ćetković, funkcio-
ner bivše Zemljoradničke stranke i publicista iz lješanske nahi-
je i Petar Tomanović, inženjer iz Lepetana — Boka.
ČLANOVI IZVRŠNOG ODBORA:

– upravni odsjek: Božo Ljumović, Podgorica
– privredno-finansijski odsjek: dr Obren Blagojević, Piva
– prosvjetni odsjek: Radovan Lalić, lektor, Cecuni — Va-
sojevići
– propagandni odsjek: Niko Pavić, profesor, Šavnik
– socijalni odsjek: Mihailo Grbić, bivši poštansko-tele-
grafsko-telefonski činovnik, Herceg Novi
– zdravstveni odsjek: dr Mito Savićević, Bjelopavlići
– vjerski odsjek: proto Jovo Radović, Piva
Odsjeci su bili izvršna vlast, začeci crnogorskih ministar-

stava. U Rezoluciji koju je Skupština donijela saopštava se:
– da je NOVJ jedina oružana sila u borbi protiv okupa-

tora;
– da je AVNOJ jedini pravi politički predstavnik svih na-
roda Jugoslavije i jedino istinsko narodno političko ru-
kovodstvo Jugoslavije u svim pitanjima međunarodnog
i unutrašnjeg života;
– najodlučnije se izjavljuje da jugoslovenska izbjeglička vla-
da nema nikakvog prava da u ma kom obliku zastupa ili
predstavlja crnogorski narod i narod Boke, zbog podrš-
ke kolaboracionističkom pokretu Draže Mihailovića;
71
– nema povratka na staro, tj. nema povratka nenarodnih
režima jer su se u ratu kompromitovali saradnjom sa
okupatorom;
– bratstvo i jedinstvo su najsolidniji temelj za bratsku za-
jednicu ravnopravnih naroda — Narodnu federativnu
Jugoslaviju u kojoj će crnogorski narod i narod Boke
uživati punu nacionalnu slobodu i ravnopravnost, pred-
stavljajući jedan od stubova te narodne zajednice.
Sa Skupštine je narodu Crne Gore i Boke upućen i pro-

glas u kojemu se, između ostalog, kaže:
„Za 23 godine bivše Jugoslavije crnogorski narod živio je

u podređenom položaju i bespravlju, zaviseći od milosti nena-
rodnih beogradskih režima i njihovih crnogorskih izmećara.
Kundak i tamnica, nasilje i prevara bili su odgovor na sva-
ki zahtjev crnogorskog naroda za demokratskim pravima i na-
cionalnom slobodom. Boka je bila „siroče sa kojom su trgovale
razne političke šićardžije”.
Na kraju zasijedanja izabrano je 11 vijećnika i 11 zamje-

nika za Drugo zasijedanje AVNOJ-a u Jajcu: Ivan Milutinović,
član Vrhovnog štaba NOVJ i Politbiroa CKKPJ; Joksim Rado-
vić (komandant Zetskog NOPO); Marko Vujačić (bivši sena-
tor); Pero Krstajić (sudija); Jagoš Simonović (sveštenik); Panto
Mališić (učitelj); Savo Orović (general NOVJ); Blažo Marković
(sudija crkvenog suda); Svetozar Vukmanović — Tempo (član
Vrhovnog štaba NOV i POJ); Mihailo Grbić (bivši poštanski
činovnik) i Boško Bjeladinović (ljekar). Drugi dan po dolasku
u Jajce, kod crnogorske delegacije došli su: Tito, Ivan Miluti-
nović i Milovan Đilas. Titu je, onako, spontano, raširenih ru-
ku, prišao Marko Vujačić i rekao: „Narodni vođo, daj da te na-
rodski pozdravim”, a onda ga poljubio.
slobodan simović
72
Stvaranje antifašističkih organizacija
i novih partizanskih jedinica
Deset dana poslije ZAVNO Crne Gore i Boke, Kolašin
je doživio još jedan značajan praznik. U njemu je 25. novem-
bra 1943. održan Prvi kongres antifašističke omladine Crne
Gore i Boke. U prisustvu 800 delegata kongres je otvorio Kr-
sto Grozdanić, omladinac iz Nikšića. Bila je to snažna smotra
jedne generacije koja je u ratnim prilikama za sebe i svoju ze-
mlju tražila mjesto u istoriji.
U Kolašinu je 5. i 6. decembra 1943. održan Prvi kon-
gres antifašističkog fronta žena, kojega je u prisustvu 400 de-
legata, pozdravila Milica Jovanić iz Nkšića. Malo je bilo žena
na ovom skupu „koje na glavi nijesu imale crne marame” zapi-
sao je Ljubo Anđelić.
U članku Đine Vrbice „Žene zauzimaju svoja mjesta” ista-
knuta je krupna uloga rodoljubivih žena u NOB-i. Njihova ri-
ječ je iskazivala čvrstu vjeru u pobjedu. Parola je bila „Sve za
front, sve za pozadinu”.
U ZAVNO Crne Gore i Boke ušlo je šest žena: Desa An-
đelić, Lidia Jovanović, Danica Marinović, Dobrila Ojdanić, Sta-
na Tomašević i Milica Mušikić. Osam žena iz Crne Gore je
odlikovano Ordenom narodnog heroja: Milica Vučinić, Jeli-
ca Mašković, Vukosava Mićunović, Vukica Mitrović, Dobrila
Ojdanić, Ljubica Popović, Jelena Ćetković i Đina Vrbica.
Za Kolašin su vezane i dvije osnivačke konferencije:
– Konferencija rodoljubivih sveštenika (17. februara 1944) i
– Osnivačka konferencija Narodnooslobodilačkog fronta
Crne Gore i Boke (16 jul 1944)
NOVJ je brojčano stalno narastala, da bi krajem 1943.
sa 300.000 boraca postala vodeća jugoslovenska oružana sila i
značajan činilac antihitlerovske vojne koalicije.
73
U okolini Kolašina formirane su tri crnogorske udarne
brigade. Uoči zasijedanja ZAVNO-a 14. novembra 1943. u
Drijenku je formirana Šesta cnrogorska brigada, a 30. decmbra
1943. u Vlahovićima Sedma omladinska brigada koja je uze-
la ime svog rukovodioca Buda Tomovića. U Dragovića polju u
Morači 1. aprila 1944. formirana je Deveta crnogorska brigada.
Svoju odlučnost i ambicioznost Sedma omladinska briga-
da (komandant Niko Strugar, politički komesar Nikola Đa-
konović) je iskazivala pjesmom „Brigada je Sedma slavna, če-
tvrtoj (četvrta crnogorska proleterska brigada — S. S.) će biti
ravna”. Ova jedinica je na Krnovu u, rejonu Ćeranića gore, (av-
gust 1944) ojačana bataljonom korpusa narodne odbrane Jugo-
slavije (komandant Vlado I. Raičević) do nogu potukla četnič-
ki „Gvozdeni puk” u kojeg su polagane velike nade. Četnici su
imali 350 mrtvih i 300 zarobljenih. U njihovim redovima na-
stalo je pravo rasulo.
U oktobru 1943. italijanska divizija „Venecija” i oko 1.000
vojnika i oficira divizije „Taurinenze” prisutpilo je NOVJ, pa je
2. decembra 1943. u Mrzovićima kod Pljevalja, formirana, ita-
lijanska divizija „Garibaldi” (oko 5.000 ljudi) koja se do kra-
ja rata borila u sastavu Drugog udarnog korpusa NOV i POJ.
Po odobrenju Vrhovnog štaba NOVJ u martu 1945. sa
svom ratnom opremom i naoružanjem, divizija se u Dubrovni-
ku ukrcala na brodove i prebačena u Italiju.
Na drugom zasijedanju ZAVNO-a Crne Gore i Boke u
Kolašinu (16. februara 1944) odlučeno je da Vijeće kao samo-
proklamovani predstavnik narodne volje daje punu podršku od-
lukama Drugog zasijedanja AVNOJ-a (održano u Jajcu 29 i 30
novembra 1943) na kojem je Crnoj Gori obezbijeđen ravnopra-
van status u okviru jugoslovenskog federalizma.
Priznanje crnogorske individualnosti dobilo je plebiscitar-
nu podršku. Počelo je novo poglavlje u istoriji Crne Gore.
slobodan simović
74
Osnivanje crnogorske antifašističke skupštine
narodnog oslobođenja (casno)
U svom trećem zasijedanju 14 i 15 jula 1944. u Kolašinu,
u prisustvu 151 vijećnika, ZAVNO Crne Gore i Boke prerasta
u Crnogorsku antifašističku skupštinu (CASNO).
CASNO se na ovom zasijedanju konstituiše u vrhovno za-
konodavno i izvršno tijelo.
On je najviši organ državne vlasti i državnog suvereniteta
čime se obezbjeđuje kontinuitet crnogorske državnosti u okvi-
ru Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ)
U izjavi o pravima i dužnostima građana navodi se de-
mokratsko opredeljenje crnogoroskog naroda o jednakosti i
ravnopravnosti svih građana na izjednačavanju prava muška-
raca i žene, mada je pitanje ravnopravnosti žene riješeno na
samom početku ustanka. Narod „hoće takvu Crnu Goru u
kojoj će on sam odlučivati preko svojih slobodno izabranih
narodnih predstavnika” rekao je dr Obren Blagojević koji je
podnio izvještaj o radu ZAVNO Crne Gore i Boke između
Drugog i Trećeg zasijedanja. Odluke Drugog zasijedanja AV-
NOJ-a o samoopredjeljenju naroda Crne Gore bile su u pot-
punosti sprovedene.
CASNO je svoju funkciju obavljao preko svojih radnih ti-
jela: Predsjedništva i 11 odjeljenja.
PREDSJEDNIŠTVO CASNO-a:
Dr Niko Miljanić, predsjednik
Božo Ljumović, prvi potpredsjednik
Jovan Ćetković, drugi potpredsjednik
Inž. Petar Tomanović, treći potpredsjednik
Veljko Zeković, prvi sekretar
Vlado Lazarević, drugi sekretar
75
ČLANOVI PREDSJEDNIŠTVA CASNO-a:
1. Proto Jovo Radović
2. Peko Dapčević
3. Ivan Milutinović
4. Jevto Pavić
5. Savo Čelebić
6. Blažo Jovanović
7. Mehmed Hodžić
8. Marija Mitrović
9. Mihailo Grbić
10. Mirko Krdžić
11. Andrija Mugoša
Kolašinska skupština ZAVNO-a i odluke njenih delega-

ta čini vertikalu između Prvog zemaljskog NOO za Crnu Go-
ru i Boku (Ostrog 8. februara 1942) i CASNO-a.
Na svom četvtom zasijedanju (Cetinje, 15–17 aprila 1945)
CASNO je postala crnogorska narodna skupština koja je od-
luke ZAVNO-a i CASNO-a ozakonila i podigla na držav-
nopravni nivo. Završen je proces izgradnje crnogorske vlasti
na novim društvenim i državnim osnovama. Ustavom od 31
decembra 1946. godine, Crna Gora je definisana kao narodna
država republikanskog oblika u kojoj se crnogorski narod na
osnovu načela ravnopravnosti ujedinjuje sa drugim narodima i
njihovim republikama u FNRJ. Ustavom je definisan prostor
NR Crne Gore koja je krenula putem socijalističke izgradnje.
Crna Gora je u Kolašinu, jednoj od prijestonica slobode,
nanovo vaskrsla iz sebe same, iz naroda i njegove borbe, vjere i
istorijskog osjećanja i odgovornosti da postoji.
Nakon 21 maja 2006, koga ne bi bilo bez ZAVNO-a u
Kolašinu (15. XI 1943), Crna Gora je prepoznatljiva kao fe-
niks u očima svijeta.
slobodan simović
76
Zato je Kolašin istorijski grad, grad koji je u toku NOR-a
preko 20 puta prelazio iz ruke u ruku i koji je bombardovan
18 puta.
Rukovođeni ljubavlju prema Crnoj Gori, njenoj slobodi i
demokratiji, čija je osnova antifašizam — mlađi naraštaji i bu-
duća pokoljenja treba da budu svjesni značaja ovog događaja či-
ju 70. godišnjicu obilježavamo.
Onu zastavu državnu, na Ist Riveru, drže ruke brojnih
pokoljenja i nebrojeni pojedinci, a među njima i 544 delegata
Prvog, kao i delegata na Drugom i Trećem zasijedanju ZAV-
NO-a Crne Gore i Boke.
Njima u čast i slavu posvećeno je ovo slovo.
15/16. novembar 2013.

Povodom 70-godišnjice Zemaljskog antifašističkog vijeća
narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke
77
POVODOM 70 GODINA OD OSLOBOĐENJA
PLAVA OD OKUPATORA
K omunistička partija Jugoslavije je 1940, pa i ranije, uka-

zala na perspektivu borbe, čija je suština — nema po-
vratka na staro. Bez toga NOB-a ne bi imala zamah i širinu.
Tako je, KPJ, za razliku od buržoaskih partija, bez oklijeva-
nja preuzela istorijsku odgovornost za sudbinu jugosloven-
skih naroda.
Komunističkoj Partiji Jugoslavije je bilo jasno da se po-
žar rata približava granicama Jugoslavije pa je potpirila iskru
ustanka.
Trinaestojulski ustanak 1941, naše je najveće revolucionar-
no djelo. Zadivio je sve porobljene narode. Iznenadio je svojom
masovnošću i same komuniste, njegove organizatore.
Italijanski okupator je satjeran u nekoliko većih gradova.
U Hitlerovoj pozadini stvoren je front borbe. Cilj NOB-e je bio
istjerivanje okupatora iz zemlje, ali je NOB-a imala i svoj revo-
lucionarni sadržaj: da se stari poredak zamijeni novim. Na tom
pitanju, uglavnom, Tito, vođa jugoslovenskog pokreta otpora i,
Draža Mihailović, komandant jugoslovenskih četnika su se ra-
zišli. Draža je imao podršku izbjegličke vlade u Londonu koja
ga je unaprijedila krajem 1941. u generala, a početkom 1942. u
ministra rata u svojoj vladi. Dražin program je bio: prvo borba
protiv partizana, jer su mu to bili, kako je sam izjavio, najve-
ći neprijatelji, pa poslije partizana, ustaše, pa onda Muslimani.
Kada ih uništim, onda ću se okrenuti protiv Njemaca.
slobodan simović
78
U odsutnim bitkama NOR-a na Neretvi i Sutjesci, Hitler
nije uspio da uništi Titove proleterske udarne brigade — Glav-
nu operativnu grupu. A bez njenog uništenja, Hitler nije mo-
gao da ovlada Balkanom kojeg je smatrao jednim od svojih ži-
votnih pitanja.
Na Neretvi, u martu 1943, četnici su doživjeli moralni,
vojnički i politički poraz od kojeg se više nijesu mogli oporaviti.
Hitlerov general Ler je rekao da će u Jugoslaviji, ako bude
trebalo, zavesti grobni mir. Feldmaršal Kajtel je naredio da se
za svakog poginulog njemačkog vojnika strijelja 100 komunista,
jer Njemci nijesu priznavali partizane za neprijateljsku vojsku,
već za bandu koju treba strijeljati na licu mjesta.
Poslije bitaka na Neretvi i Sutjesci silno je ojačala samosvi-
jest boraca oslobodilačkog rata i učvrstila ih u uvjerenju da se
uspješno mogu nositi sa najelitnijim jedinicama njemačkog Ver-
mahta.
Sama Sutjeska nas je koštala 7.000 iz stroja izbačenih bo-
raca. Poginuo je i legendarni Sava Kovačević, simbol borbe par-
tizana, jedna od najmarkantnijih figura NOB-e. Ljubin grob
postao je naš najveći spomenik, jugoslovenski pokret otpoora
uzor cijeloj Evropi. Te 1943. vezao je za sebe 6 njemačkih i 4
italijanske divizije.
Čerčil je u Vrhovni štab poslao prvo dva kapetana, Dikina
i Stjuarta, a u septembru 1943. Maklejna, da vide i izvide da li
partizanski ili četnički plotuni ubijaju fašiste. Istina se probila.
Maklejn je Čerčilu napisao: „Partizani su jedina gerilska
grupa koja uspješno „tamani Njemce”. Čerčil je promijenio svo-
je mišljenje prema Titu.
Italija biva izbačena iz rata 9. septembra 1943. Vojnički
uspjesi dovode do političkih. U Crnoj Gori, u Kolašinu, 15/16
novembra 1943. formira se partizanska vlast pod imenom ZA-
VNO CG i Boke koji ima zakonodavnu i izvršnu vlast. U Jaj-
cu 28/29 novembra 1943. formira se NKOJ (kao nova vlada,
79
protivteža onoj u Londonu), koji je državni organ vlasti i revo-
lucije. U odlukama Drugog zasijedanja AVNOJ-a mogli su se
razabrati obrisi buduće socijalističke Jugoslavije. Kralju Petru
II su uzeta sva ovlašćenja, zabranjuje mu se povratak u zemlju.
Čerčil je sve učinio da ga vrati u Jugoslaviju.
Skok „Konja u šahu” (Konjički skok) imao je za cilj da se
Tito likvidira. Ako ne može da se uništi NOVJ (što su poka-
zale bitke na Neretvi i Sutjesci), njemačka vrhovna komanda
je, u najvećoj tajnosti, preduzela sve mjere da tu vojsku obezgla-
vi, da ostane bez svog vojnog i političkog rukovodsta na čelu s
Titom. Rezultati ovog vazdušnog poduhvata (uglavnom pado-
branskog) su sasvim beznačajni. Njemci su zarobili Titov džip,
uniformu koju su izložili u Beču, zatim dnevnik Čerčilovog si-
na i dnevnik partizanskog pjesnika Vladimira Nazora. Hitler
je od bijesa vikao: „Izdaja”, „Izdaja”. U avgustu 1944. u Italiji
su se sastali Tito i Čerčil, jedan ruši monarhiju (Tito), drugi je
brani (Čerčil). Tito je ni iz čega „”stvorio jaku vojsku”, rekao je
britanski premijer.
Tito u septmbru 1944. ide u Moskvu đe je oduševljeno do-
čekan. Čak je upoznat s nacrtom plana napada na Berlin. Tito
se osjeća toliko jakim da je za osvajanje Berlina saveznicima po-
nudio 100.000 svojih vojnika. Staljin je Titu i ovo rekao: „Pri-
hvatite kralja formalno, iz političkih razloga, a onda mu u po-
godnom trenutku zabodite nož u leđa”.
Staljin je odobrio Crvenoj armiji da učestvuje u oslobođe-
nju Beograda i dalje na Sremskom frontu.
Sa Visa Tito je došao u oslobođeni Beograd, na Banjici
mu je Peko Dapčević predao raport da je Beograd slobodan,
21. oktobra 1944.
Do 15 maja 1945. sva Jugoslavija je oslobođena, i ona je
postala prvo Demokratska federativna Jugoslavija, te Federa-
tivna Narodna Republika Jugoslavija, pa Socijalistička Federa-
tivna Republika Jugoslavija.
slobodan simović
80
Socijalistička država, slobodnih, ravnopravnih naroda, po-
štovana i cijenjena u svijetu u kojoj je životni standard svakod-
nevno rastao. Naš Tito je bio veliki državnik. Čak su Njemci
visoko cijenili Tita. Hitlerov bliski saradnik, Hitleru je rekao:
„Taj komunistički veteran, taj Josip Broz, čovjek je jakog ka-
raktera, nažalost je naš neprijatelj. Volio bih da imam tuce Ti-
ta u mojoj vojsci”!
Uslovi i prilike, idejna i potitička struktura, kao i drugdje
u bitnom su uticali na svijest i opredjeljenja ljudi za jugosloven-
sko, Titovo bratstvo i jedinstvo, koje je značilo stvoriti Jugosla-
viju, državu slobodnih i ravnopravnih ljudi i naroda. Ovaj kraj
je u svemu dijelio, manje ili vše, sudbinu drugih krajeva i naro-
da na jugoslovenskom prostoru. Kao i svuda, i na ovom terenu
NOB-a je imala svoje padove i uspone, ali ustanički oslobodi-
lački duh nikada nije bio ugušen. Zahvaljujući patriotskoj kom-
ponenti oplemenjenoj idejom KPJ, Muslimani, Albanci, Srbi,
Crnogorci bili su u tim najtežim danima na visini svog zadatka,
ljudske savjesti i dostojanstva. Odoljeli su Plav i Gusinje svim
zavojevačima. Rezultati takvog slobodarskog duha su partizan-
ske vojne formacije: Plavsko-gusinjski odred, pa odred „Bajram
Curi”, pa Skadarski partizanski bataljon „Prljat Redžepi” i dru-
ge jedinice, grupe, pojedinci koje je u brojnim partizanskim ba-
zama i u svojim njedrima čuvao i hranio narod. A koliko je tek
hrane otišlo na partizanski front, posebno na front Treće udar-
ne divizije. Da veličina borbe traži veličinu žrtvovanja ja ću iz
mase brojnih primjera, hrabrosti, nesebičnosti običnih ljudi i
žena izdvojiti samo neke: Alta Šahmanović je sama sahranila
sina Hajra i njegovog druga Husniju, a da suze nije pustila, ne-
pismena starica pod feredžom.
Hajro i Husnija su u smrt otišli zagrljeni, sa pesnicama na
čelu i parolom” Smrt fašizmu” u novembru 1943. Takvih je i
sličnih primjera podosta. Na pitanje italijanskog okupatora: Šta
joj je posljednja želja, Stanislava Krdžić je prkosno odgovorila,
81
da joj dadnu bočanku (vrsta igle) da sastavi rašu, kako se ne bi
mrtva obrukala. Ne smijemo zaboraviti 13. julske podvige Be-
ća Bašića, Jusufa Redžepagića, Hajra Šahmanovića, Alja Hota,
Bajrama Metovića, Ujkana Kandića, Đura Lončarevića, Vuja
Zogovića, Radovana Zogovića, Mirka Krdžića, Dušana Kosti-
ća, Sava Labana, Petra Dedovića, Džafera Nikočevića, Muha
Balića, Voja Novovića, i mnogo, mnogo drugih biranih junaka
čija imena izgovaramo s poštovanjem i uvažavanjem.
Porodice iz Kuča, Bratonožića i drugih krajeva nalazile su
ovdje sigurna utočišta.
Obilježili smo ove godine Trinaestojulski ustanak u Do-
lji kraj Gusinja đe su prije 70 godina junačkom smrću pali Be-
ćo Bašić, Vojo Novović, Jusuf Redžepagić i Aljo Hot. Obilježili
smo i 70 godina od teškog zločina u Gornjoj Ržanici, u Velici
kojeg su počinili djelovi 7. njemačke divizije „Princ Eugen” i 21.
albanska divizija „Skender-beg” koja je bila u sastavu njemač-
kih snaga. U NOB-i iz Plavsko-gusinjskog područja učestvo-
valo je 1.600 boraca. Zaborav na događaje iz prošlosti ravan je
smrti. Ivo Andrić kaže: „Unošenje svjetlosti u događaje prošlo-
sti znači biti vjeran sadašnjosti”. Od kritičke analize svih doga-
đaja ne može biti niko pošteđen, ma koliko to bilo i bolno, jer
se mora naprijed u izgradnju društva slobodnih ljudi. A pra-
ve i istinske slobode nikad dosta. U tome SUBNOR-a zajedno
s borcima i antifašistima ovoga područja imaju nezamjenljivu
ulogu. Pri tome, ocjene i odgovornost se ne mogu generalisa-
ti. Odgovornost je uvijek pojedinačna. U jednom ahivskom do-
kumentu je zabilježeno da je narod Plava i Gusinja sa velikim
oduševljenjem proslavio kapitulaciju Italije (9. iX 1943) i da je
partizanski nastrojen taj narod. Težište naše aktivnosti je jača-
nje antifašizma kao našeg svetonazora i političke filozofije slo-
bodnih ljudi. Ugled države počiva na antifašizmu. Nije anti-
fašizam samo spomenička i praznička aktivnost nego od toga
mnogo više. To je borba protiv nepravdi, siromaštva, nezaposle-
slobodan simović
82
nosti, velike socijalne nepravde, nejednakosti koje nas prate na
dobro izabranom — evropskom putu. Sramota je vidjeti greš-
ke, a na njih ne ukazati.
Nemojmo sebe iznevjeriti. Progovorimo na pravi način u
pravom trenutku. Najteži ispit je ispit vremena.
Vlast i svaki građanin može sebe da dokaže borbom u kon-
kretnim rezultatima, protiv korupcije, visoke, prije svega. Poku-
šaji da se ta neodložna obaveza odloži i zamagli raznim vješti-
nama i ekvilibristikama neće proći. Sučeljavanja su neminovna.
Bez njih nema budućnosti. Borba sa visokom korupcijom biće
teška. To je jedno od onih pitanja koje se ne može rješavati sa
pola odlučnosti, nego sa punom odlučnošću. Za taj sudar vlasti-
ma sve nešto fali, nekad su to organizaciona pitanja, nekad prav-
na, što čovjeku liči na onog slabog trgovca kojemu je svijet mali.
Ako ne pobijedimo korupciju, ona će nas, staćemo sa ra-
zvojem i progresom. Niko nema pravo da zaustavlja budućnost,
a ona se stvara svakim potezom dnevne politike. Ostvarivanje
koncepcije Crne Gore kao građanske države u korupciji i orga-
nizovanom kriminalu ima najozbiljnije protivnike.
Ako vlast ne krene u odlučnu borbu protiv visoke korup-
cije, izložiće se ocjeni, da se plaši sebe, a to je najgora mogu-
ća situacija u kojoj se čovjek može naći. Vladavina prava dovo-
di investitore.
Na kraju:
Ne dajmo crvenu zvijezdu petokraku, pod njom su ginuli
najbolji sinovi i kćeri. Zahvaljujući njima mi danas imamo slo-
bodu. Nije petokraka ideološko obilježje, ona je obilježje antifa-
šizma. U očekivanju razvojnih investicija, sjever Crne Gore se
ozbiljnno prazni. Loš je to znak.
Plav, 17. oktobar 2014.

Povodom 70 godina od oslobođenja Plava od okupatora
83
DRUG MILUTIN
U Njegoševom djelu „Šćepan Mali” nalazimo opominjuju-

će riječi: „Što Pipere magla krije”.
Iz te magle prošlosti ponovo oživljavaju likovi na frizu piper-
skog Panteona; među kojima je i Ivan Milutinović iz najužeg
Titovog kruga.
Rodio se u uglednoj barjaktarskoj kući. Za njegovog đeda
Vukalicu, serdar Bašo Božović kaže: „Barjak je nosio muški,
dostojno svakog junaka. On nije samo silan junak nego i dobar
čovjek, lak, pametan, dobar domaćin, na kuću pošten i učinjen”.
Revolucionar sa žarom i zanosom, skroman, čestit, ljud-
ski blizak, Ivan se držao one Platonove misli: „Ni u tegobama,
ni u strahu ne iznevjeri principe”.
Narodi idu u revoluciju vjerujući da će poslije borbe dobi-
ti novu upravu koja neće dozvoliti da ogromna većina naroda
živi u bijedi i siromaštvu, kao što je to danas.
Kada je Evropa bila pod fašizmom, u piperskom Ravnom
lazu je 8. jula 1941. donijeta odluka o dizanju ustanka protiv
italijanskog okupatora i već 13. jula, KPJ je u Crnoj Gori podi-
gla svoj revolucionarni barjak. U Hitlerovoj pozadini, na jugu
Evrope, desilo se čudo, crnogorski narod otvara prvi front bor-
be protiv fašizma, koji ima izuzetni psihološki i moralno-poli-
tički značaj. Bio je to početak slavne NOB-e i socijalističke re-
voloucije u Jugoslaviji sa geslom „Nema povratka na staro”, što
je borbi dalo širinu i zamah. Istina, Đilasova zastranjivanja:
slobodan simović
84
strijeljanje kulaka, pa i bacanje u jame a koja su crnogorski ko-
munisti eufemistički nazvali „lijeve greške” bila su u suprotno-
sti sa linijom Partije o saradnji sa svima, bez obzira na ideološ-
ka uvjerenja, samo da nijesu protiv NOB-e.
Crta ispod prošlosti se ne smije podvlačiti jer bi to bilo po-
razno za prevladavanje prošlosti, pa se ovo pitanje crnogorskog
revolucionarnog radikalizma mora izučiti i rasvijetliti.
Tito je u oktobru 1941. povukao Đilasa iz Crne Gore i
dao mu da uređuje list „Borbu” a na njegovo mjesto je došao
Ivan Milutinović.
Vojno-politička situacija se u Crnoj Gori toliko brzo po-
pravila da je po naređenju Vrhovnog štaba crnogorsko voj-
no-političko rukovodstvo bilo u mogućnosti da 1. decembra
1941. pošalje u Sandžak vojnu formaciju od 3.600 ljudi.
Uprkos upozorenja Vrhovnog štaba ambiciozni Crnogor-
ci su precijenili sebe, crnogorski odred je napao Pljevlja i doži-
vio poraz, koji je Crnom Gorom bolno odjeknuo. Nije izvuče-
no iskustvo iz Skadra.
U jednom razgovoru o ovoj bici, narodni heroj Petar Ra-
dević mi je rekao: „Otišli smo biku na rogove”.
Poraz na Pljevljima za koji najveću odgovornost snosi Ivan
Milutinović i lijeve greške vezane za Milovana Đilasa dovele su
do sužavanja osnove oslobodilačke borbe u Crnoj Gori i poja-
vi četničkog pokreta koji je u odbrani starog poretka otišao to-
liko daleko da je do kraja rata ostao saveznik okupatora. Bez
obzira na greške i Đilas i Milutinović su i dalje zadržali Titovo
povjerenje. No, ni jedna revolucija ne ide pravolinijski, prate je
propusti. Važno je da ona teče i da pobijedi. Naša je pobijedila.
Crnogorci su sa velikim antifašističkim kapitalom ušli u SFRJ.
Revolucionar i državnik, Ivan je bio odlični organizator svih
skupština u ratnom periodu, koje su Crnu Goru vratile sebi.
Vidimo li da su se u našoj stvarnosti vratile stvari koje su
suprotne vrijednostima NOB-e, čovjekovim idealima i civiliza-
85
ciji: odsustvo demokratske ljevice, neopravdane socijalne razli-
ke, veliki gubitak radnih mjesta, visoka korupcija i organizova-
ni kriminal, uništenje glavne fabrike — sela, odlazak mladih
školovanih ljudi, neprihvatanje istorijske činjenice o 200 godiš-
njem postojanjuCrnogorska pravoslavna crkva i dr.
Ako pred ovim slabostima budemo stajali mirno i posma-
trački dovešćemo u pitanje i vrijednosti NOB-e i građansku
koncepciju Crne Gore i njen ulazak u EU i NATO. Vrijedno-
sti NOB-e su evropske vrijednosti.
Na putu ostvarivanja Crne Gore kao građanske države,
naročito su se ispriječila dva problema; visoka korupcija i orga-
nizovani kriminal i Srpska pravoslavna — Amfilohijeva crkva;
i jedno i drugo, srasli su i urasli u crnogorsko biće. Sociolozi
visoku korupciju nazivaju zločinom. Sam naziv visoka je došao
iz briselske administracije, i odnosi se na korupciju u vrhu vla-
sti, pa je normalno da borba protiv nje počne s tog nivoa i time
vlast pokaže koliko vrijedi, koliko je evropska, građanska. Sve
drugo je paradiranje.
Svaka slobodna država ima svoju crkvu, inače je amorfna
(nakazna) država. Pošto su im crkve otete, aktom prisile kralja
Aleksandra 1918, Crnogorci ne mogu da ostvaruju svoja vjerska
prava, osim na livadama ili u privatnim kućama, pa su u svojoj
Crnoj Gori postali duhovni zarobljenici.
Ima li još neđe takvog apsurda da vjerska zajednica dru-
ge države (SPC u Crnoj Gori), ne priznaje crnogorsku naci-
ju kao političku zajednicu, ni crnogorsku državu kao politič-
ko društvo i rezultat političkih volja i aktera. Kažu da je dobra
ona vlast koja ulazi u rješavanje najtežih pitanja ne ostavljajući
ih drugim vremenima i generacijama. Najgore je plašiti se se-
be. Njegoš kaže: „Nema posla u plaha glavara”. Hrabrost traži
odgovornost. Kakva je to država đe se svakodnevno puca, ubi-
ja, ranjava? Straha je sve više, pa ipak ministear unutrašnjih po-
slobodan simović
86
slova ocijeni situaciju, bezbjednosnu, zadovoljavajućom. Neute-
meljeno, jer ga život, demantuje, a život je najstariji.
Gospodin predsjednik države, prisustvujući sjednicama
skupština opština daje povoljne ocjene o njihovom radu, bez
zrnca blagotvorne kritike, da bi se promjenom gradonačelnika
utvrdili ne mali dugovi, i to u skoro svim opštinama.
Nema dosluha sa životom. Kakva je to demokratija bez
socijalne demokratije. Kakva je to socijalna pomoć od 16–130
eura koju prima 10% stanovništva. Zar je to balkanska najbo-
lja ekonomija? Na drugoj strain, sasvim druga slika, pojedinci
iz vlasti i oko nje po nekoliko kuća, stanova. Podjela na bogate
i siromašne se produbljuje. Kami (francuski književnik) bi re-
kao — daj da podijelimo i jedno i drugo, i bogatstvo i siromaš-
tvo. Stopa siromaštva je na sjeveru 3 puta veća. O ovim pro-
blemima građani pričaju jedno, vlast drugo. Vlast se cijeni po
tome kako žive građani i da li vlast dijeli sudbinu sa građanima.
Istorija nije puka prošlost, nego je uvijek i odnos prema sa-
dašnjostii i budućnosti. Ovo kažem iz razloga da se priče nas,
članova SUBNOR-a, ne bi završavale sa 1945.
Fašizam je socijalno-patološki fenomen, antifašizam je ot-
por toj patologiji. U središtu antifašizma je čovjek i njegovo do-
stojanstvo, znači „sva prava svakome”, sa kojim načelom je po-
bijedila NOB-a.
Ono što je pobijeđeno ne znači da je i uništeno, o čemu go-
vore pojave neočetništva, na koje treba, kao i na sve drugo neva-
ljalo, reagovati rezultatima. Samo na njih imamo pravo.
Drezga — Piperi, 23. oktobar 2014.

Povodom 70 godina od pogibije Ivana Milutinovića
87
TRINAESTOG BJEŠE JULA…
T rinaesti jul 1941. je prvi antifašistički, opštenarodni usta-

nak u porobljenoj Evropi pa ga je Crna Gora uzela za
Dan svoje državnosti. Borba za slobodu je proslavila crno-
gorce i učinila, kako je Petar I rekao da svi „evropejski naro-
di za vas znadu i da ve počituju za narod slavni, narod po-
šteni, hrabri i uzdani”.
On je najveći i naš najljepši i najdraži praznik. On je izraz
sveukupnog cnrogorskog slobodarstva, kruna toga slobodar-
stva. I kao što naše vrijeme ima snažna izvorišta i uporišta u
Trinaestojulskim događajima 1941. tako i Trinaestojulski usta-
nak ima duboke i snažne korijene u slobodarskoj istoriji crno-
gorskog naroda, u vjekovnoj borbi za „odbranu svete slobode i
milog otečestva”.
Trinaesti jul 1941. je svojom veličanstvenošću vizionarski
potvrdio riječi Petra I da je borba za slobodu proslavila crno-
gorski narod. Dok su se drugi narodi borili za slobodu, Cr-
nogorci su svoju neprestano branili. Dugi lanac crnogorskih
oslobodilačkih ratova, dao je snagu Trinaestojulskom ustanku
1941. i usmjerio ga, kako na odbranu od neprijatelja, tako i za
borbu za nacionalno i socijalno oslobođenje, za izgradnju druš-
tva pravde, ravnopravnosti i suživota. Trinaesti jul 1941. pove-
zao je ljudsko i političko, pa je to bila čojska borba, borba za
očovječenje čovjeka, za povratak sebi.
slobodan simović
88
Odluka o dizanju ustanka i pokretanju oružane borbe
protiv italijanskog fašističkog okupatora donijeta je na sjednici
Pokrajinskog komitata KPJ Crne Gore, Boke i Sandžaka, (8.
jul 1941) u mjestu Ravni laz, Stijena Piperska. Sjednici su pri-
sustvovali: Milovan Đilas, Blažo Jovanović, Božo Ljumović, Sa-
vo Brković, Periša Vujošević, Budo Tomović, Krsto Popivoda,
Radoje Dakić i Vido Uskoković, ukupno 9. komunističkih ru-
kovodilaca — prvaka.
Vjeran svojoj slobodarskoj tradiciji i etici predaka, crno-
gorski narod se, kao jedan digao na oružani ustanak protiv
okupatora. Pjesnik je to izrazio: „Malena je Crna Gora al se
hrabro digla sva, sa svog krša nepobednog goni okupatora”.
Trinaesti jul 1941. je zapaljena antifašistička baklja u po-
robljenoj Evropi. Fašistička okupacija je povrijedila ponos gra-
đana Crne Gore. Zadivljujuće je to što se na tako malom pro-
storu (14.000 km2 sa oko 350.000 stanovnika) organizovao
tako snažan ustanak koji je anulirao asimilatorske i poroblji-
vačke odluke Podgoričke skupštine iz 1918. Jačina Trinaesto-
julskog ustanka je nesrazmjerna dimenzijama prostora i broja
ljudi na crnogorskom prostoru. Mala u svijetu, ali i veća od se-
be, Crna Gora se digla na ustanak, prvi u okupiranoj i poklekloj
Evropi i postala primjer i svjetionik prema kome su se evropski
narodi određivali i čiju su svjetlost slijedili.
Fašistički okupator je napadnut kad je bio najjači i naj-
sigurniji u sebe i svoju moć, a evropske države najnemoćnije,
klonule duhom i vjerom. KPJ je u julskim danima 1941. imala
12.000 članova (od njih je u ratu poginulo 9.000), dok je KP
Crne Gore imala 1.800 članova KPJ i 3.000 članova SKOJ-a.
Patriotska komponenta je bila pokretač ustaničkih snaga, a KP
je imala organizatorsku, rukovodeću i usmjeravajuću ulogu.
Đedovi, očevi, sinovi, kćeri, oficiri, zelenaši, seljaci, đaci,
intelektualci, pripadnici svih vjera, nacija, kultura, svih soci-
jalnih slojeva stali su pod zastavom slobode u istom borbenom
89
stroju. Za nepunih 20 dana oko 32.000 boraca (65% vojnos-
posobnog stanovništva) izbacio je iz stroja oko 5.000 okupa-
torskih vojnika i oslobodilo čitavu Crnu Goru, osim nekoli-
ko većih gradova. Komandant Italijanskih trupa u Crnoj Gori
i Albaniji, armijski general Pircio Biroli u izvještaju Musolini-
ju kaže: „Crna Gora je u pravom ratu s Italijom”.
Prvobitnim planom o podizanju ustanka je bilo predviđe-
no da se ustanak odvija kroz gerilske akcije i preko borbenih
grupa. No, ustanku je prišao toliki broj ljudi da je samo ruko-
vodstvo ustanka bilo iznenađeno. U skladu s takvom situaci-
jom, Privremena Vrhovna komanda, krajem septembra 1941.
mijenja naziv u Glavni štab narodnooslobodilačkih partizan-
skih odreda za Crnu Goru i Boku, a naziv gerilac zamenjuje se
nazivom partizan, pa organizacionu strukturu partizanske voj-
ske čine: četa, bataljon, odred.
Inače, prva oružana akcija u ustanku 1941. desila se u Mi-
šićima, u Spiču kada je u dva sata i trideset munuta ujutro 13.
jula napadnuta italijanska finansijska stanica. Skoro istovreme-
no počeo je napad na Italijane u Virpazaru i Čevu. Tokom 13.
jula 1941. oslobođeni su Rijeka Crnojevića, Petrovac na moru, a
tokom 14. i 15. jula Bioče, Spuž i Lijeva Rijeka. Italijanska mo-
torizovana kolona uništena je 17. jula na Brajićima. Osim Ce-
tinja, Podgorice, Nikšića, Pljevalja i primorskih gradova, Grna
Gora je oslobođena. Poniženi neprijatelj je odmah reagovao po-
put pobješnjele zvijeri pa je u cilju ugušenja ustanka angažovao
oko 130.000 vojnika (5 kompletnih divizija osim Mesine koja
je bila u Crnoj Gori od početka ustanka). Uslijedila su strijelja-
nja, mučenja po logorima i zatvorima, interniranja, uništavanja
imovine. Neprijatelj je sve više uviđao da je ustanak nemoguće
slomiti. Doduše, on je uspio da ustanak priguši ali ne i uguši.
Pokazalo se ono što je crnogorski narod oduvijek znao — ni-
jedna bitka za slobodu ne može biti izgubljena, a ni najveće žr-
tve nijesu uzaludne.
slobodan simović
90
Trinaestojulski ustanak je uticao da i u drugim krajevima
ondašnje Jugoslaviije zapucaju puške, on je, druge inspirisao,
nadahnuo. Da neprijatelj nije uspio da uguši ustanak pokazuje
podatak da je u junu 1942. pred vratima Zelengore u stroju 5.
proleterskih udarnih brigada NOVJ bilo 14 crnogorskih pro-
leterskih bataljona, heroja 13-to julskog ustanka.
Trinaestojulski ustanak je na najsnažniji i najdublji način
izrazio težnje i stremljenja crnogorskog naroda.
Evo nekoliko podataka koji argumentovano i čvrsto govo-
re o velikom doprinosu male Crne Gore pobjedi nad fašizmom.
Svaki sedmi stanovnik Crne Gore je u četvorogodišnjoj
borbi dao svoj život. Oko 14.500 partizanskih boraca poginu-
lo je u ratu. Na raznim i važnim vojnim, političkim i partijskim
dužnostima širom Jugoslavije, bilo je 1.850 rukovodilaca iz Cr-
ne Gore. Od 36 članova Vrhovnog štaba NOVJ, osmorica su
bili iz Crne Gore, a to je više od 1/3. Među partizanskim ge-
neralima na kraju rata bilo je 36% Crnogoraca a dio stanovniš-
tva Crne Gore u Jugoslaviji jedva je prelazio 2%.
Najmanja federalna jedinica ušla je u novu državu sa naj-
većim moralnim kapitalom.
U Jajcu 29. i 30. novembra 1943, došlo je do revolucionar-
ne smjene vlasti. Tito revolucionar postao je Tito državnik. Cr-
na Gora je u Jajcu dobila sve što i druge federalne jedinice, i ta-
ko povratila, obnovila svoju državnost poslije potonuća kojeg je
doživjela na kraju Prvog svjetskog rata.
Sticajem istorijskih okolnosti fašizam i antifašizam su po-
stali dvije komponente u razvoju čovječanstva u 20 vijeku. An-
tifašizam je filozofija čovjekove slobode, ugrađen je u temelje
evropske moderne demokratije.
Ne bi se smjelo dogoditi, a to bi bilo najgore, što bi nam
se desilo, da mladi ljudi potcijene antifašiizam ili da ne pre-
poznaju aveti neofašizma, pa je potreba za jačanjem antifašiz-
91
ma sve veća, što podrazumijeva borbu protiv svake mržnje me-
đu ljudima.
Antifašizam ima krupnu legitimacijsku ulogu koje se ne
odriče nijedna država. On je dio modernog identiteta.
Ne smijedmo antifašizam svoditi na spomeničku i slavlje-
ničku aktivnost. Da bi jačali antifašizam potrebno je razvijati
kritiku i kritički odnos prema brojnim slabostima danas pri-
sutnim, u tkivu crnogorskog bića, a na putu ka evropskim in-
tegracijama.
Opštenarodni ustanak 13. jula 1941. označen je kao feno-
men Drugog svjetskog rata, što pred crnogorsku istoriografiju
postavlja zadatak daljeg izučavanja i izoštravanja ocjena o ovom
fenomenu. On je izrazio duboke težnje naroda i snažnu inici-
jativu masa. On je fenomen po širini, masovnosti, ali po brzini
mobilizacije. Odluka o dizanju ustanka je prenošena bez teh-
ničkih sredstava veze i u uslovima okupacije.
Borba italijanskih snaga protiv svenarodnog ustanka ima-
la je, po riječima grofa Ćana (italijanski ministar spolnih poslo-
va), obilježje „pravog rata”. Trinaesti jul 1941. je ozbiljno uzdr-
mao autoritet fašističke Italije kao okupacione sile na Balkanu.
Antifašistička Evropa i čitav progresivni svijet pozdravili
su borbu crnogorskog naroda. Moskovski radio je javio: „Crno-
gorci nikada neće biti robovi”, a londonska štampa je pisala da
„pobunjenici kontrolišu najveći dio Crne Gore”.
Crna Gora je postala primjer koji treba slijediti. „Ni ma-
njeg naroda — ni većeg poduhvata.”
Vrijednost 13. jula nas krupno obavezuje na odlučnu bor-
bu protiv korupcije, za vladavinu prava, za nova radna mjesta,
za podizanje životnog standarda, što se sve uklapa u evropske i
cicilizacijske tokove i stremljenja mladih generacija.
13. jul 2015.

slobodan simović
92
SPOMENIK JE NJIHOVOG JUNAŠTVA…
Drugarice i drugovi,
dame i gospodo,
S avez udruženja boraca NOR-a i antifašista Crne Gore obi-

lježava ove godine jubileje velikana crnogorskog naroda 20.
vijeka: Andrije Mugoše (rođenog prije 105 godina), Dobrile
Ojdanić (rođena prije 95 godina), Veselina Đuranovića (ro-
đen prije 90 godina) i Vidoja Žarkovića (umro prije 15 go-
dina).
Radi se o ličnostima koje su shvatale suštinu antagonistič-
kih odnosa, koje su bile u stanju da probude i usmjere energiju
širokih narodnih masa i da interese tih masa zastupaju bez ko-
lebanja. Svoja ljudska uvjerenja potvrdili su ljudskim činjenjem.
Filozofi su davno rekli da prilike stvaraju ljude, kao što
i ljudi stvaraju prilike, što znači da se mjesto i uloga ljudi ne
mogu posmatrati izolovano, van konkretne društvene situacije.
Andrija Mugoša, Dobrila Ojdanić, Veselin Đuranović i
Vidoje Žarković pripadaju Trinaestojulskom oslobodilačkom
pokretu koji nas je okrenuo ka budućnosti, a koji je počeo da
se „probija”, kako je rekao Mihailo Lalić kroz „pukotine dikta-
ture, kroz surove cenzorske prste i kroz rešetke tamnica”. Tri-
naesti jul je primjer šta se sve može postići kad mala revolucio-
narna avangarda, kakva je bila KPJ u Crnoj Gori, izrazi istinske
interese naroda i za njih se dosljedno bori.
93
Savez boraca i antifašista obilježava događaje i ličnosti jer
zna da je zaborav najveća opasnost za malobrojne narode.
Iz bogatog životopisa ličnosti i čelnika crnogorskog poli-
tičkog, vojnog i kulturnog života, na koje se podsjećamo, saop-
štiću samo činjenice koje u crnogorskoj istoriografiji figuriraju
kao relevantne.
Andrija Mugoša: Rođen u Podgorici. Član KPJ od
1933. Jedan od organizatora Trinaestojulskog ustanka 1941.
Sredinom 1943. izabran je za člana PK, a na Osnivačkom kon-
gresu KP Crne Gore 1948. za organizacionog sekretara. Pred-
sjednik je Skupštine Crne Gore od 1963–1967. i više puta re-
publički i savezni poslaniki. Ostaće u pamćenju njegov dolazak
u crnogorski parlament, u već poodmaklim godinama da po-
ljubi zastavu Crne Gore čime je iskazao i potvrdio svoj životni
stav. Narodni je heroj.
Dobrila Ojdanić: Rođena u Lubnicama kod Berana.
Član je KPJ od 1939. Bila je borac Četrvrte crnogorske prole-
terske brigade od njenog osnivanja. Učestvovala je u borbama
na Kupresu, Bugojnu, Neretvi i Sutjesci. Dva puta je ranjavana
u borbama za oslobođenje Kolašina. Narodni je heroj.
Veselin Đuranović: Rođen u Martinićima. U napredni
revolucionarni pokret se uključio kao učenik podgoričke gimna-
zije i cetinjske učiteljske škole iz koje je isključen na dvije godi-
ne. U Trinaestojulskom ustanku se pokazao odvažnim i sposob-
nim skojevskim rukovodiocem. Uhapšen je 1943. i interniran u
zloglasni logor Zabjelo u Podgorici. Poslije oslobođenja se na-
lazio na najodgovornijim dužnostima u Crnoj Gori i Jugoslavi-
ji. Pored ostalog bio je predsjednik omladine Crne Gore, pred-
sjednik Izvršnog vijeća Skupštine Crne Gore, predsjednik CK
SK Crne Gore, predsjednik Vlade SFRJ — SIV-a. Kao novi-
nar bio je direktor „Pobjede” i Radio Titograd (glavni urednik).
Kada je u Crnoj Gori izvršen državni prevrat 1989, de-
magoški nazvan „Antibirokratska revolucija”, Đuranović je sa
slobodan simović
94
većinom svojih drugova podnio ostavku ne želeći upotrebu re-
presivnih mjera. Bio je to period krvavog razbijanja Jugoslavi-
je i stavljanja Crne Gore u službu velikosrpske nacionalističke
politike. Junak je socijalističkiog rada.
Vidoje Žarković: Rođen je u Pivi (Nedajno).
Završio je gimnaziju, Višu pomorsku akademiju i Visoku
školu političkih nauka.
Kao petnaestogodišnjak ušao je u sastav slavom ovjenčane
Četvrte crnogorske proleterske brigade. Član je KPJ od 1943.
Poslije oslobođenja se nalazio na visokim dužnostima u JNA,
zatim je bio predsjednik Skupštine Crne Gore, predsjednik CK
SK Crne Gore i član najužih partijskih i državnih organa Jugo-
slavije. Autor je knjiga: „Stazama slobode” i „Moje sjećanje Ti-
ta”. Nosilac je „Partizanske spomenice 1941”. godine.
Za pokoljenje kojem su pripadale ličnosti Mugoše, Đu-
ranovića, Žarkovića i Dobrile Ojdanić, Veselin Đuranović je
povodom30 godina od osnivanja Treće sandžačke proleterske
brigade, Četvrte i Pete crnogorske proleterske brigade rekao
sljedeće: „Svu veličinu jednog pokoljenja, svu ljudskost jedne
generacije, sve vrline plejade boraca, svu plemenitost njihovog
podviga, svu hrabrost njihovog proleterskog srca, svu snagu nji-
hovog htenja, svu surovost vremena u kome su živjeli, svu op-
ravdanost njihovog žrtvovanja, više od ičega potvrđuje tužna
istina da je preko 48%njih koji staše u stroj Treće sandžačke,
Četvrte i Pete crnogorske brigade je poginulo na jugosloven-
skom ratištu. „Nema ih više jer su htjeli biti” riječi su pjesnika.
U antifašističkom svijetu NOB-a je stekla veliki ugled. Iz-
među ostalog, o moralnoj i političkoj snazi naše NOB-e, svje-
doči jedan dokument iz 1942. kada je Moskva zatražila od Tita
da uputi proglas narodima okupirane Evrope da razviju parti-
zanski pokrt otpora protiv fašističkih osvajača. Tito je prijed-
log prihvatio i izvršio.
95
Crnogorski list „Pobjeda” je u januaru 1945. preko čitave
prve stranice donijela vijest „Slobodna je Crna Gora i sva Boka
pokraj mora”. Sloboda od okupatora i domaćih pomagača. Na-
rodu Crne Gore slobodu je čestitao dr. Niko Miljanić predsjed-
nik CASNO Crne Gore i Boke, a u ime NOVJ general Rado-
van Vukanović, komandant Drugog udarnog korpusa. Vojnici
i starješine ove partizanske formacije odmah su se odrekli jed-
nodnevnog obroka u korist đece — ratne siročadi.
Mladi državni aparat se našao pred provjerom svoje spo-
sobnosti na novom, teškom zadatku obnove i sređivanja druš-
tvenog života. Od tri obnove kroz koje je prošla Crna Gora u
XX vijeku, najuspješnija je bila obnova poslije Drugog svjetskor
rata. Evo, nekoliko činjenica koje to potvrđuju:
– Od 1947–1984. društveni proizvod u Crnoj Gori po-
većan je za 6,4 puta, a industrijska proizvodnja za 87 puta.
Broj zaposlenih u društvenom sektoru povećan je sa 28.000
na 148.000. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika porastao
je u odnosu na jugoslovenski sa 31 posto u 1947. godina 80 od-
sto u 1980. i blizu 90 odsto u 1985. Broj turističkih ležajeva u
svim vrstama smještaja od sredine 70-tih do sredine 90-tih go-
dina povećan je za 40 puta. Omladina Crne Gore je poslije Re-
zolucije Informbiroa, kroz „ljuti kamen” izgradila željezničku
prugu Titograd — Nikšić u dužini 56 km. Stvorena je značajna
mreža institucija od kojih ćemo spomenuti „Pobjeda”, Univer-
zitet, RTT, Klinički centar, Sportski centar”Morača” i dr. Bila
je to jedna nova Crna Gora u okviru Jugoslavije u kojoj su lju-
di mogli da nađu posao, da dobiju stan, da žive sve ljepše, uži-
vajući u slobodi.
Tom preobražaju značajan doprinos dale su ličnosti koje
danas obilježavamo.
Bez antifašističke borbe, bez borbe za nacionalnu i kultur-
nu emancipaciju, bez suprostavljanja asimilatorskoj velikosrp-
slobodan simović
96
skoj politici, ne bi bilo moguće da Crna Gora obnovi svoju dr-
žavnost i nezavisnost 21. maja 2006.
Da bi se ostvario koncept, građanska i Evropska Crna Go-
ra, neophodno je odgovornije djelovati naročito na sledećim pi-
tanjima i pravcima: mijenjati sada nepovoljnu socijalnu situaciju
u kojoj imamo mali broj bogatih ljudi, čije bogatstvo nije rezul-
tat njihove inventivnosti, a na drugoj strani veliki broj ljudi, đe
je i srednja klasa, koji jedva preživljavaju.
Crnogorske institucije osloboditi partijskog uticaja, da bi
bile slobodne, demokratske, narodne i pravne.
Zapuštenim mjesnim zajednicama udahnuti novi život i
vratiti građanima javne tribune na kojima bi vlast i građani vr-
šili razmjenu mišljenja, razvijali dijalošku kulturu koja je pre-
duslov stvaranja povjerenja i suživota, prevazilaženja ideoloških,
političkih, vjerskih i drugih razlika koje ozbiljno razjedaju mo-
ralnu koheziju i duhovno jedinstvo bez koga nema ni državnog
jedinstva. Živi dijalog kao veliku demokratsku tekovinu ne mo-
gu zamijeniti nikakvi biroi.
Istorijsko iskustvo govori da gube bitku one snage koje ne
poboljšavaju životni standard. Životni standar, je dominantni
kriterijum u određivanju ocjene vlasti. Slušamo i čitamo u me-
dijima da za potrošačku korpu trebaju dvije prosječne plate.
Da bi „dodirnuli” Evropu, ne samo kroz papire i poglavlja, ne-
go zbiljski, osvajanjem novih matrica, modela, standarda, po-
trebna je odlučna borba protiv korupcije, dakle, protiv zla koje
stvara sva druga zla. Taj put nas vodi ka državi koja će biti oz-
biljna, stroga i neopoziva i koja smjelo interveniše kad je ugro-
ženo državno jedinstvo i napredak. Teško, nije nemoguće.
Kao što je ratna generacija masovnim herojizmom na svo-
jim grudima donijela slobodu boreći se protiv najkrvavijeg ne-
prijatelja — fašizma, tako danas SUBNOR-a i antifašista Crne
Gore treba da ima aktivnu ulogu protiv svih činjenja koja koče
njen evropski razvitak.
97
Samo i jedino tako SUBNOR i antifašista može biti na-
stavljač i poštovalac vrijednosti NOB-e, od kojih su neke kao
odluke Drugog zasijedanja AVNOJ-a i preteče evropskih vri-
jednosti. U protivnom, postaćemo blijedi posmatrači politič-
kih događanja na crnogorskoj društvenoj sceni, s mogućnošću
i opasnošću da iznevjerimo partizanske ideale i čovjekov iskon-
ski ideal: Sloboda, Pravda, Jednakost.
Slava crnogorskim i svim jugoslovenskim partizanima i
njihovom komandantu Titu, kojima je pripala čast da prvi poč-
nu borbu protiv fašizma, rekao je Vinston Čerčil u oktobru
1944. u britanskom parlamentu.
KIC „Budo Tomović”, 24. decembar 2015.

slobodan simović
98
SLOBODNA CRNA GORA
Prekretnica Drugog svjetskog rata

(kraj 1942. i početak 1943)
N jemačka doktrina munjevitog rata prvi put je doživjela

slom u jesen 1941. godine, kada je 38 najboljih njemač-
kh divizija odbačeno od Moskve. Bio je to veliki strategijski
uspjeh Crvene armije kojom je komandovao maršal Žukov.
Zbog poraza kod Moskve Hitler je smijenio komandante sve
tri armijske grupe, komandanta druge i treće tenkovske gru-
pe i kaznio 35 generala.
U jesen 1942. njemačkoj Šestoj armiji koja je krenula na
Staljingrad suprotstavila se 62. sovjetska armija generala Ču-
jkova koja je nosila glavni teret odbrane Staljingrada. Na bo-
jištu su se sudarile dvije armije od preko dva miliona vojnika.
U najkritičnijem trenutku borbe (kraj avgusta 1942), od-
brana Staljingrada izdala je sljedeću zapovijest: „Povlačiti se
dalje značilo bi izdati sebe i sopstvenu otadžbinu.” Na Ma-
majevom kurganu vođene su borbe kakve se rijetko srijeću u
istoriji ratova. Borbe prsa u prsa, juriši i protivjuriši, ručne
bombe i bajoneti došli su do punog izražaja. Staljingrad, grad
heroj, „Crveni Verden” je izdržao. Od početka rata Njemci i
njihovi saradnici su izgubili oko 1.450.000 dobro opremlje-
nih i u ratu prekaljenih vojnika. Crvena armija je prešla u pro-
tivofanzivu.
99
Čim je Njemačka probila sovjetsku odbranu 22. juna 1941.
i duboko ušla u sovjetsku teritoriju, Čerčil je izjavio da će Velika
Britanija pružiti pomoć „svakom čovjeku i državi” u borbi protiv
najveće opasnosti — fašizma. Sličnu izjavu je dao i Ruzvelt. Na
konferenciji velike trojice — Staljin, Ruzvelt, Čerčil u Tehera-
nu (kraj novembra 1943), Čerčil je Sovjetskoj delegaciji predao
počasni mač, (dar engleskog kralja Đorđa VI), braniocima Sta-
ljingrada, a u maju 1944. Ruzvelt je poslao povelju Staljingradu.
Početkom 1943. i Lenjingrad je oslobođen šestomjesečne
njemačke totalne blokade. U čuvenoj tenkovskoj bici kod Kur-
ska u septembru 1943. (sjeverno od Harkova) učestvovalo je s
obje strane oko 6.000 tenkova. Njemci su ovu bitku priprema-
li u najvećoj tajnosti. Crvena armija je kod Kurska izvojevala
još jednu veliku pobjedu koja joj je donijela strategijsku pred-
nost i veliki ugled u svijetu. Pobjeda britanske Osme armije kod
El-Alamejna u oktobru 1942, 60 km od Aleksandrije nad nje-
mačkim Afričkim korpusom i pobjeda američke flote nad Japa-
nom u junu 1942. kod Midveja na Pacifiku, označajvaju prekret-
nicu u ratu u Sjevernoj Africi, Sredozemlju i Tihom okeanu.
Polovinom avgusta 1941. Ruzvelt i Čerčil su potpisali ču-
venu Atlantsku povelju (politički program) koju su odmah pri-
hvatile 15 okupiranih država. Ona predstavlja veliki korak u
stvaranju Antifašističke koalicije. U članu 8. ovog dokumenta
se ističe da sami narodi svojom voljom biraju oblik vladavine i
da žive bez straha i oskudice. Na taj način Atlantska povelja je
trasirala razvoj Evrope i svijeta poslije Drugog svjetskog rata.
Avnojevska Jugoslavija bila je uzorna članica i dosljedni pošto-
valac Atlantske povelje.
Bitke na Neretvi i Sutjesci
Predosjećajući preokret ratne sreće na svim frontovima
Njemci su preduzeli sve mjere da unište snage otpora u Jugosla-
slobodan simović
100
viji — „Titovu gerilu” kako su nazivali Narodnooslobodilačku
vojsku Jugoslavije (NOVJ). Na osnovu usaglašenog plana Hitle-
ra i Musolinija, njemački komandant za jugoistok, general Ler,
donio je u Zagrebu (9. jun 1943) plan „Vais” o opkoljavanju i
uništenju partizanskih snaga na slobodnoj teritoriji u Zapadnoj
Bosni, poznata kao „Bihaćka Republika” ili Titova država. Ova
neprijateljska ofanziva je počela 10. januara 1943. i predstavlja
uvod u dvije najteže bitke NOB-e: bitka na Neretvi (20. janua-
ra — aprila 1943) i bitku na Sutjesci (15. maj — 15. jun 1943).
Njemci su od Italijana tražili i uništenje četnika, jer su ih
smatrali nesigurnim saveznicima i zajedno s partizanima nazi-
vali jugoslovenske pobunjeničke „bande” koje bi mogle podržati
saveznike čije su iskrcavanje Njemci očekivali negdje na Sredo-
zemlju. U odnosu na četnike i njihovu ulogu Italijani su ima-
li plan da ih prvo iskoriste protiv NOV i POJ, pa da ih onda
unište. Četnička strategija je bila borba protiv NOP-a pomoću
Sila osovine, a ne borba prtiv Sila osovine
Za uništenje Glavnine NOVJ, gen. Ler je raspolagao sa
oko 105.000 vojnika podržanih artiljerijom, avijacijom i tenko-
vima. Izjavio je da će, ako zatreba, zavesti „grobni mir”.
Ulogu izvršioca plana „Vais” dobio je gen. Liters. VŠ NOV
I POJ je donio plan o prodoru prema istoku, kako bi u istočnim
krajevima zemlje rasplamsao NOB-u, stvorio novu slobodnu te-
ritoriju, formirao nove organe vlasti — NOO, kao i nove organi-
zacije i jedinice. Pokret partizanskih snaga, jačine preko 20.000 i
njihov manevar ozbiljno je otežavala centralna bolnica (oko 4.000
ranjenika) i velika kolona civila koja se iz straha od ustaša pri-
ključila partizanskoj vojsci. Neprijatelj je bio daleko nadmoćniji
u svim elementima vođenja rata. Osim toga Njemci nijesu par-
tizansku vojsku smatrali kao neprijateljsku vojsku, već kao „ban-
dite” koje prilikom zarobljavanja treba strijeljati na licu mjesta.
U pokretu prema istoku, prema Neretvi, Druga proleter-
ska divizija (kom. Peko Dapčević) zauzela je 15. februara Pro-
101
zor i razbila italijansku diviziju „Murđe”, što je bio veliki bor-
beni uspjeh.
Vrhovni štab NOVJ je 28. februara 1943. istovremeno do-
nio dvije važne odluke od presudnog značaja za dalji razvoj do-
gađaja. Prva odluka se odnosi na protivudar prema sjeveru kod
Gornjeg Vakufa a druga na rušenje mostova na Neretvi.
Na osnovu ove dvije odluke (naredbe) Vrhovnog štaba,
Njemci su zaključili da partizani mijenjaju dotadašnji plan o
prelasku preko Neretve i prodora u Hercegovinu, Sandžak i
Crnu Goru, i da im je jedina šansa za izvlačenje pravac prema
sjeveru, kojega su Njemci, pregrupisavanjem dobro ojačali. Na
prevoju Makljena, na Vilića gumnu, početkom marta povela se
nadčovječanska borba za spas ranjenika, zbog čega se bitka na
Neretvi zove i bitka za ranjenike. Ovaj zadatak, jedan od naj-
težih i najodgovornijih u čitavoj NOB-i dobila je Četvrta crno-
gorska proleterska brigada (kom. Radovan Vukanović) i djelovi
Treće krajiške brigade. Uoči odlučujuće bitke za spas ranjeni-
ka, komandanta Vukanovića primio je drug Tito sa članovima
štaba koji su bili smješteni u jednoj vodenici u mjestu Jablanica.
Situacija na Vilića gumnu i oko njega bila je tako teška,
da je proslavljeni junak Niko Strugar, preko kurira, obavijestio
Vukanovića „Više izdržati ne možemo”, našto mu je ovaj odgo-
vorio: „Ni koraka nazad, Njemci mogu proći samo preko nas
mrtvih, a mi za to nećemo znati”. Na Vilića gumnu, spašavaju-
ći bolesne i ranjene drugove od fašističke kame, (Njemci su se
bili toliko približili ranjenicima, da su noževe vadili iz korica),-
Crnogorci i Krajišnici su ispisali jednu od najsvetlijih stranica
naše istorije. Protivudarom devet partizanskih brigada, Njem-
ci, ustaše i domobrani su odbačeni ka Bugojnu, ranjenici spa-
šeni, pa se Glavna operativna grupa okrenula prelasku preko
Neretve. Time je propao i njemački plan o spajanju s italijani-
ma kod Jablanice. Pošto su dva bataljona Druge dalmatinske
brigade 5. marta uz pomoć zaplijenjenih italijanskih tenkova
slobodan simović
102
protjerali četnike iz Jablanice a pionirski vod Vrhovnog šta-
ba pod rukovodstvom inž. Vladimira Smirnova, na gvozdenoj
konstrukciji miniranog mosta, napravio drveni most, moglo je
da počne forsiranje Neretve.
Noću između 6. i 7. marta 1943. Druga dalmatinska briga-
da i Druga proleterska brigada, prešle su Neretvu i na njenoj li-
jevoj obali uspostavile mostobran. Prebacivanje ranjenika i osta-
lih djelova Glavne operativne grupe završeno je 16. marta 1943.
Četničke snage, jačine oko 20.000 ljudi, doživjele su na lije-
voj obali Neretve vojnički, politički i moralni poraz od kojeg se
više nijesu mogle oporaviti. General Liters je izjavio da su se sna-
ge četničkog komandanta Draže Mihailovića slabo borile. Zave-
deni dio naroda je definitivno okrenuo leđa četničkoj organizaciji.
Glavna operativna grupa našla se na, po materijalnim resursi-
ma, na oskudnom prostoru Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka.
Strah od savezničkog iskrcavanja na obale Jadranskog mo-
ra, čime bi se NOVJ našla u „pozadinu mogućeg fronta”, tajno
ne obavještavajući Italijane, natjerao je njemačku Vrhovnu ko-
mandu da preduzme novu ofanzivu protiv NOVJ koja je do-
bila naziv „Švarc” (crna) ofanziva. Hitlerovi generali Ler i Li-
ters pokrenuli su ponovo ratnu mašineriju dovodeći s Istočnog
fronta nove snage, među kojima i one, specijalno obučene (al-
pinske) za borbu na planinskom terenu. Četnici su dobili spo-
rednu ulogu (nosači sanduka municije, konjovodci i sl).
Uoči ofanzive, poznate kao V neprijateljska ofanziva ili
bitka na Sutjesci, odnos snaga je bio oko 120.000 Njemaca,
Bugara, domobrana prema 20.000 iscrpljenih boraca Glavne
operativne grupe. Sa jedne šire kružne osnovice neprijatelj je
krenuo u stezanje obruča oko partizanskih jedinica s ciljem
njihovog uništenja između Durmitora, Pive, Tare i Volujaka.
Na Durmitoru se početkom maja 1943. izgubilo nekoliko
dragocjenih dana u očekivanju britanske vojne misije (kapeta-
ni Stjuart i Dikin), što je još više otežalo proboj iz sve tješnjeg
103
obruča. Tito je bi jako zainteresovan za dolazak britanskih ofi-
cira, koji su se spustili padobranom, radi afirmacije NOB-e i
njenog prihvatanja od strane saveznika.
O situaciji na Durmitoru, Dikin je kasnije pisao kao o „ep-
skoj borbi koja se vodila u jednom kotlu”.
U Mratinju 3. juna 1943. Vrhovni štab je donio odluku o
podjeli Glavne operativne grupe na dvije manje. U prvoj gru-
pi su se nalazile Prva i Druga proleterska divizija koje su do-
bile zadatak o proboju preko Vučeva, Sutjeske i Zelengore u
Istočnu Bosnu. Drugu grupu su sačinjavale Treća i Sedma di-
vizija koje su štitile Centralnu bolnicu, imale su zadatak da se
probiju u Sandžak. Sa prvom grupom kretao se Vrhovni štab.
Noću između 8 i 9 juna kod Tjentišta, Sutjesku je preš-
la Prva proleterska divizija, naredne noći Vrhovni štab sa Dru-
gom proleterskom divizijom.
Na Milinkladama 9 juna ranjen je vrhovni komandant
NOVJ drug Tito. Proleterske divizije i Vrhovni štab su preko
Zelengore izbile na Jahorinu, prešle prugu Sarajevo — Više-
grad i ušle u prostor Istočnje Bosne.
Druga grupa divizija sa ranjenicima, pošto nije uspjela da se
probije u Sandžak, krenula je pravcem Prve grupe prema Sutjes-
ci, i prešla je u zoru trinaestog juna. Sedma divizija je u zadnjem
času uspjela da izbjegne zatvaranje obruča, ali ne i Treća divizija
sa ranjenicima. U najdramatičnijem trenutku borbe kada je iscr-
pljene partizanske jedinice na ivici šume kod Tjentišta dočeka-
la uraganska vatra iz njemačkih maskiranih bunkera, iskopanih
u cik-cak liniji, neustrašivi partizanski komandant Sava Kovače-
vić je izbio u prvi red pokolebanog fronta, pozvao ga na juriš i
u neravnopravnoj borbi, pogođen u čelo, poginuo kod sela Kre-
kovi, 13. juna 1943. Prema kazivanju preživjelih boraca, Savino
tijelo je pokriveno šatorskim krilom da bi kasnije seljaci iz obli-
žnjeg mjesta Vrbnice bacili nešto zemlje na njegov leš. Na propi-
san način svoga komandanta Savu sahranila je počasna četa Pete
slobodan simović
104
crnogorske brigade, koja je na Krekove stigla 14. septembra 1943.
iz pravca Gacka i Avtovca. Borci počasne čete su prepoznali i leš
svoga druga i saborca Dušana Bojovića, narodnog heroja, ruko-
vodioca obavještajne službe Treće divizije i sahranili ga nedale-
ko do Savinog groba (Vidi: Zbornik dokumenata i podataka o
NOR-u jugoslovenskih naroda, Istorijski institut, tom III, knj.
5, br. dok. 49. borbe u Crnoj Gori, septem. okt. 1943). Jedan dio
Savinih jedinica priključio se Glavnoj operativnoj grupi, a drugi
dio se u manjim grupama probijao prema Crnoj Gori, Hercegovi-
ni i Sandžaku. U ovoj najtežoj bici NOR-a poginulo je oko 7.000
partizanskih boraca od kojih iz Crne Gore oko 700 boraca i star-
ješina. Iako je doživjela poraz NOVJ nije uništena na Sutjesci.
Njemačkom generalu Litersu nije uspjelo da „prikuje” partizan-
ske snage za stijene surovih planina i da ih uništi. Njegova pro-
cjena da je Titovoj vojsci kucnuo posljedni čas bila je pogrešna.
Naprotiv, Liters je javio Vermahtu da su komunističke
snage pod „Titovim rukovodstvom odlično organizovane, da
imaju inteligentno vođstvo i iznenađujući borbeni moral” (Jo-
že Pirjevec, Tito i drugovi Ljubljana 2011, s. 218). Britanski
general Aleksander (kom. Savezničkih snaga u Italiji i na Sre-
dozemlju) odao je priznanje NOVJ na hrabrosti i odlučnosti.
Poslije Neretve i Sutjeske, svima kojima je do istine, bilo je ja-
sno da su Titovi partizani jedina antifašistička snaga na jugo-
slovenskom ratištu. U tom smislu snažan proboj u svijet otišao
je preko savezničkih oficira.
Kapitulacija Italije
Narod Italije je s oduševljenjem primio vijest da je Veliko
fašističko vijeće u julu 1943. smijenilo Musolinija. Poslije više
od 20 godina oboren je truli fašistički režim.
Italija je kapitulirala 8. septembra 1943. godine. Glavni
njemački partner u Evropi je izašao iz rata. NOVJ je razoru-
105
žala 13 Italijanskih divizija i došla do velike količine oružja i
opreme. Raslo je uvjerenje da je poraz Njemačke neizbježan pa
se broj dobrovoljaca u NOVJ stalno povećavao i u novembru
1943. partizanske snage su na jugoslovenskom ratištu imale oko
300.000 boraca, solidno naoružanih, opremljenih i sa visokim
borbenim moralom. Partizanima su se pridužili Italijani koji
su se odlučili da nastave borbu ali ovoga puta protiv Njemaca.
Italijanska divizija „Garibaldi” osnovana 2. decembra
1943, jačine oko 4.000 boraca se hrabro borila u sastavu Dru-
gog udarnog korpusa generala Peka Dapčevića. Od onih itali-
janskih vojnika koji nijesu htjeli da se bore formirani su rad-
ni bataljoni.
Njemci nijesu više mogli da ispune čitav balkanski prostor,
jer zato nijesu imali vojske, a bio im je jako potreban radi od-
brane Trećeg rajha sa juga.
U septembru 1943. u Vrhovnom štabu NOVJ došao je
novi šef britanske misije Maklejn, diplomata, pisac, general i
Čerčilov prijatelj. Pošto je sagledao vojno-političku situaciju na
jugoslovenskom prostoru britanskoj vladi je poslao izvještaj sa
predlogom da se ukine podrška Draži Mihailoviću, a da se par-
tizanima „poveća pomoć „.
Čerčil se najzad uvjerio da su partizani jedina gerilska gru-
pa koja „tamani Njemce”. U izvještaju Drugog udarnog korpusa
od 20 septembra 1943, štabu Lovćenskog partizanskog odreda
kaže se: „Vi ste čuli da je čak i Čerčil u svom posljednjem govo-
ru govorio o herojstvu crnogorskih gorštaka” (Zbornik dok. I
podataka o NOR-u jugosloven. naroda, tom III, k. 5, dok. 36).
Dolazak Drugog udarnog korpusa u Crnu Goru
Pripremajući se za događaje poslije iskrcavanja saveznika
na Siciliji (jul 1943) i pada Musolinijeve vlade, Vrhovni štab je
naredio komandantu Drugog udarnog korpusa (formiran 10.
slobodan simović
106
septembra 1943) Peku Dapčeviću da izvrši pokret prema Crnoj
Gori, Hercegovini i Sandžaku. Istovremeno je Pokrajinski ko-
mitet KPJ za Crnu Goru i Boku donio potrebne mjere za pred-
stojeće događaje kako bi snage Narodnooslobodilačkog pokre-
ta preuzele rukovodeću ulogu u Crnoj Gori.
Četvrta crnogorska proleterska brigada je 27. septembra
1943, iz pokreta oslobodila Kolašin koji je postao sjedište par-
tizanske Crne Gore, njena ratna prijestonica sve do konačnog
oslobođenja. Do tada je grad na Tari bio glavna četnička tvr-
đava. Od kraja septembra do kraja oktobra 1943. partizani su
oslobodili 2/3 crnogorske teritorije.
Kada je Italija kapitulirala, djelovi njemačkih divizija iz
Mostara, Sandžaka, Albanije krenule su prema crnogorskom
primorju s ciljem da posjednu jadransku obalu i spriječe odstu-
pnicu italijanske vojske. Njemačka 118 lovačka divizija poslata
je u Sandžak i sjeverozapadne krajeve Crne Gore (Žabljak, Šav-
nik). Njemačka komanda za jugoistok izdala je direktivu da ita-
lijanska oprema i oružje ne smiju pasti u ruke snagama NOP-a.
Pošto je umjesto italijanskog okupatora u Crnu Goru do-
šao njemački okupator, crnogorski kolaboracionisti su mora-
li da svoju političku koncepciju prilagođavaju novom, njemač-
kom okupatoru. „Za razliku od četnika koji su neko vrijeme
neposredno poslije kapitulacije (Italije, S. S.) izbjegavali da jav-
no uspostave kontakt s njemačkim okupatorom, separatisti su
se odmah približili Njemcima nastojeći da uz njihovu pomoć
osujete četničke planove i učvrste svoju vlast” (dr. Radoje Pajo-
vić, Kontrarevolucija u Crnoj Gori, četnički i federalistički po-
kret 1941–1945, Cetinje 1977, str. 384). Draža Mihailović je
naredio mobilizaciju cjelokupnih snaga u Crnoj Gori koja nije
uspjela jer su narodne mase sve više prilazile NOP-u.
Polovinom oktobra 1943. Njemci su od Podgorice u prav-
cu Mateševa i od Peći u pravcu Andrijevice i Berana, otpočeli
operaciju „Balkanski klanac” s ciljem da ovladaju dolinom Ta-
107
re i Lima, poraze Drugi udarni korpus i razoružaju italijansku
diviziju „Venecija” sa sjedištem u Beranama. Ova operacija je
završena krajem oktobra 1943. povlačenjem Njemaca iz Lim-
ske doline i razbijanjem četničkih snaga kod Kolašina i u Va-
sojevićima, kako vojnički tako i politički.
Povoljno raspoloženje širokih narodnih masa, veliki priliv
novih boraca, uglavnom pripadnika mlade generacije, rezultira-
lo je formiranjem novih udarnih brigada. U Drijenku kod Kola-
šina 14. novembra 1943. forimrana je Šesta crnogorska udarna
brigada, a 30. novembra iste godine, u Vlahovićima, takođe kod
Kolašina, formirana je Sedma omladinska brigada koja je no-
sila ime rukovodioca omladine Crne Gore — Buda Tomovića.
Osma crnogorska brigada formirana je 24. februara 1944.
u Beranama. Deveta brigada formirana je u Gornjoj Morači
(Dragovića polje 1. aprila 1944). Deseta crnogorska brigada
formirana je 18. septembra 1944. u Buronjima kod Podgorice.
Prva bokeljska brigada formirana je 5. oktobra 1944. u Zup-
cima kod Trebinja i ušla u sastav Primorske operativne grupe.
Formirane su i bezbjednosne strukture: Odjeljenje za zaštitu
naroda (OZNA) 13. maja 1944. i Korpus narodne odbrane
(KNO) 15. avgusta 1944. radi očuvanja reda i mira.
Likvidacija četničkog vođstva u Ostrogu
Izvršavajući naređenje štaba Drugog udarnog korpusa od
20. septembra 1943. o razbijanju i uništenju četničkih snaga u
Podgoričkom i Danilovgradskom srezu, štab Treće divizije je
izdao naređenje Petoj crnogorskoj brigadi da izvrši napad na
Njemce na komunikaciji Danilovgrad — Nikšić a zatim napad-
ne sjedište četničkog štaba u Ostrogu. Četničke vođe pukovnik
Bajo Stanišić i đeneral Blažo Đukanović, uočavajući opasnost
od partizanskog napada, donijeli su odluku 13. oktobra da svoje
štabove, smještene u manastirskom konaku u Donjem manasti-
slobodan simović
108
ru, premjeste u Gornji manastir. Ocijenili su da Gornji mana-
stir, koji je usječen u liticu, pruža više povoljnosti za odbranu,
pa su u tom smislu na položajima koji su dominirali okolnim
terenom, postavili odbranu (straže) smatrajući je dovoljno snaž-
nom da, do pristizanja pomoći, odoli eventualnom napadu.
Koncentričnim napadom, 14. oktobra, Peta proleterska
brigada je razbila spoljna obezbjeđenja i opkolila četničko vo-
đstvo i natjerala ga na predaju.
Pokušaji četnika i Njemaca da im pruže pomoć sa spolj-
nih linija od Danilovgrada i Nikšića nije uspio. Grupa četnika i
Italijana na čelu sa Blažom Đukanovićem se predala, Bajo Sta-
nišić je poginuo, a njegova tri rođaka su izvršila samoubistvo.
Partizanski vojni sud je Blaža Đukanovića i grupu od 23 njego-
va saradnika osudio na smrt. Pogibija četničkih komandanata
u Ostrogu imala je veliki značaj za dalji razvitak Narodnooslo-
bodilačkog pokreta u Crnoj Gori. U redovima četničkih sna-
ga nastupila je dalja dezorganizacija i opadanje njihovog uticaja
kod naroda. Peta crnogorska brigada, koja je u međuvremenu,
u borbi sa Njemcima, izgubila svog komandanta Boška Janko-
vića, nastavila je svoj pobjednosni put preko Gornjih Martini-
ća — Pipera i dalje u pravcu Kolašina.
Osnivanje Zemaljskog antifašističkog
vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore
i Boke (zavnocg i b.).
Počeci obnove crnogorske državnosti
U jesen 1943. Jugoslavija je postala „otvorena zemlja”. Raz-
bijen je mit o četnicima kao nosiocima antifašističke borbe i
razbijena propaganda o NOP kao izazivaču građanskog rata.
Britanci su promijenili politiku prema NOP-u, ali ne i namje-
ru da kralja dovedu na čelo Jugoslavije. U jesen 1943. Italija je
kapitulirala, Crvena armija pobijedila Njemce u bici kod Kur-
ska, NOVJ oslobodila 2/3 crnogorske teritorije na kojoj je stvo-
109
rena nova — narodna vlast, formirane nove partizanske jedini-
ce i brojne antifašističke organizacije (omladine, žena i dr) što
je sveukupno omogućilo da se u Kolašinu 15. i 16. novembra
1943. održi Skupština crnogorskih i bokeljskih rodoljuba kojoj
su prisustvovali delegati (njih 544) iz svih društvenih slojeva,
među kojima i žene, po prvi put u crnogorskoj istoriji. Vijećni-
ci ZAVNOA CG. i B. su donijeli istorijsku odluku da crnogor-
ski narod uzme svoju sudbinu u svoje ruke i za taj čin preuzme
odgovornost pred istorijom. ZAVNO CG. i B. je preuzeo ulo-
gu narodnog predstavništva i političkog rukovodstva NOP-a
u Crnoj Gori i Boki. On je najviši organ partizanske vlasti sa
zakonodavnom i izvršnom funkcijom na oslobođenoj teritori-
ji. Odluke donesene u Kolašinu su rezultat odlučnosti, prega-
laštva, heroizma i vjere u pobjedu. One su sastavni dio teko-
vina jugoslovenske revolucije i najveća su tekovina crnogorske
ratne generacije. One su počeci obnove crnogorske državnosti.
Drugo zasijedanje avnoj-a
Rukovodstvo NOP-a je ocijenilo i donijelo odluku da za-
štiti cjelokupni dotadašnji razvitak države nove Jugoslavije koja
se stvarala u ratu i revoluciji, kao i da definiše dalje pravce nje-
nog razvitka i međunarodne afirmacije.
U tom smislu u Jajcu, staroj prijestonici bosanskih kra-
ljeva, 29. i 30. novembra 1943. održano je Drugo zasijedanje
Antifašističkog vijeća Narodnog oslobođenja Jugoslavije (AV-
NOJ). Prethodno su u svim jugoslovenskim zemljama održa-
na antifašistička vijeća čije su odluke značile nov korak u fede-
rativnoj institucionalnizaciji Jugoslavije.
Drugo zasijedanje AVNOJ-a je riješilo pitanje konstruk-
cije najviših državnih organa vlasti.
Tako je AVNOJ kao revolucionarna skupština pretvoren u
vrhovno predstavničko tijelo zakonodavne i izvršne vlasti, for-
slobodan simović
110
miran je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ)
kao najviši izvršni i naredbodavni organ narodne vlasti koji je
imao karakteristike privremene narodne vlade. Ovo su najvaž-
nije odluke Drugog zasijedanja koje označavaju ratifikaciju kon-
tinuiteta revolucionarnog procesa i prekid sa ustavno-pravnim
stanjem kraljevine Jugoslavije. U Jajcu monarhija nije ukinu-
ta iz razloga da bi se izbjegla konfrontacija sa saveznicima, pa
je to pitanje ostavljeno da se rješava poslije rata, na izborima.
Čim je Tito saznao da ministri spoljnih poslova Velikih si-
la: Molotov (Sovjetski savez), Idn (V. Britanija) i Hal (SAD) u
Moskvi u septembru 1943. pripremaju Teheransku konferenci-
ju, a plašeći se da ne pripreme odluke koje novoj Jugoslaviji ne
odgovaraju, odmah je obavijestio G. Dimitrova (istaknuti re-
volucionar međunarodnog radničkog pokreta), da za kralja Pe-
tra II i njegovu izdajničku vladu nema povratka u Jugoslaviju.
Na Teheranskoj konferenciji vođa antihitlerovske koalici-
je: Ruzvelt, Čerčil, Staljin (28. nov. — 1. dec. 1943), savezni-
ci su prvi put zvanično priznali Narodnooslobodilačku vojsku
Jugoslavije (NOVJ) i odlučili da joj pruže pomoć u svim rat-
nim potrebama.
Došlo je do afirmacije nove Jugoslavije na međunarodnom
planu. Njemački komandant, feldmaršal Fon Vajks je priznao
da je komunistički pokret u usponu da su partizanske akcije
planski izvođene i da su izgubile raniji karakter gerilskog rato-
vanja. Poslije kapitulacije Italije Njemci su Crnu Goru nazivali
„komunističkom” u kojoj su se osjećali sve nesigurnije.
Za izbjegličku vladu Božidara Purića odluke Drugog zasi-
jedanja AVNOJ-a su „akt terorizma”. Draža Mihailović je čet-
nički Svetosavski kongres održao poč. 1944. i istakao trijalistič-
ku monarhijsku federaciju.
Britanci su sve više uviđali da NOP nije samo jedini nosi-
lac antifašističke borbe, već vodeća snaga sjutrašnje jugosloven-
ske države, pa su je sve bolje snabdijevali oružjem i opremom.
111
Na Drugom zasijedanju ZAVNO CG i Boke u Kolašinu
(16. februara 1944) data je puna podrška odlukama Drugog za-
sijedanja AVNOJ-a koje su Crnoj Gori obezbijedile ravnopra-
van status u okviru jugoslovenskog federalizma.
Drvarska operacija je izvedena na Titov rođendan 25.
maja 1944. Poslije Jajca Drvar postaje centar nove Jugoslavi-
je. U Drvaru su se nalazili: Vrhovni štab, CKKPJ, AVNOJ,
NKOJ, rukovodstvo SKOJ-a, USAOJ-a, Tanjug, savezničke
vojne misije. Od vojnih jedinica u blizini Tita bio je Prateći
bataljon i Oficirska škola, ukupno 80 ljudi. Njemci su po Hi-
tlerovom naređenju, u najvećoj tajnosti, pripremili operaciju s
ciljem da opkole Drvar i zauzmu ga padobranskim poduhva-
tom. Za ovu akciju Njemci su angažovali „kazneni bataljon”
sastavljen od osuđenih bivših oficira. U ovu operaciju, nazva-
nu „Skok konja u šahu” angažovano je oko 2.000 vojnika elit-
ne divizije „Princ Eugen”.
Pošto su probili drveni pod kolibe, Tito i njegovi sarad-
nici su se pomoću konopca spustili u korito potoka i dohvati-
li se susjednog brda. Umjesto Tita Njemci su zaplijenili njegov
džip i maršalsku uniformu koju su izložili u Beču. Zaplijenili
su i dnevnike Radolfa Čerčila (Čerčilov sin) i Vladimira Nazo-
ra. Drvarska operacija je posljednji poduhvat Njemaca da uni-
šte vojni i politički centar jugoslovenske revolucije. Poslije Dr-
vara Tito je početkom juna 1944. napuštio Jugoslaviju, i prvi
put se od početka rata odvojio od svojih jedinica, prebacio se u
Italiju, odakle je britanskim razaračem stigao na utvrđeno ostr-
vo Vis koje je branila 26. divizija NOVJ i britanski komandosi.
Sporazum Tito — Šubašić
Britanska vlada je i dalje vodila politiku „dvostrukog ko-
losjeka”, što znači da se nije odrekla namjere da vrati kralja na
čelo Jugoslavije. S obzirom da su poslije Jajca postojale dvije vla-
slobodan simović
112
de (paralelizam vlade), jedna u zemlji — NKOJ i druga kra-
ljevska, izbjeglička vlada u Londonu, Čerčil je nastojao da ih
objedini, vršeći pritisak na Tita radi stvranja jedinstvene vlade.
Sredinom juna 1944. na Visu su se sastali Tito i dr Ivan Šuba-
šić koji je bio član Hrvatske seljačke stranke i pripadnik umje-
renijih buržoaskih snaga, prihvatljiv za obje strane. Sporazum
Tito — Šubašić je predvidio priznanje NOVJ, ujedinjenje svih
borbenih snaga u jedan jedinstveni front, priznavanje svih te-
kovina NOB-e i osudio saradnike sa okupatorom. Dogovoreno
je da se pitanje monarhije ne pokreće do kraja rata, kako bi na-
rod po svojoj slobodnoj volji odlučio o kralju i obliku vladavine.
Predviđeno je da u vladu uđu oni političari koji se nijesu kom-
promitovali u borbi protiv NOP-a. Nakon potpisivanja spora-
zuma Tito — Šubašić, Čerčilov sin Randolf se založio kod oca
da britanska vlada podrži maršala Tita iz dva bitna razloga:
a)Jedini su Jugosloveni koji se bore protiv Njemaca, b) po-
magali mi Tita ili ne, on će nakon rata biti gospodar Jugoslavi-
je”. (Jože Pirjevec, Tito i drugovi, I dio, Beograd 2013, s. 261).
U Napulju, 12–13. avgusta 1944. došlo je do susreta Tita i Čer-
čila. Čerčila je, kako je sam izjavio, privlačila Titova ličnost, čo-
vjeka iz naroda koji je” svojom sposobnošću i hrabrošću ni iz
čega stvorio jaku vojsku”.
Teror nad pripadnicima i pristalicama
narodnooslobodilačkog pokreta
Sjutradan poslije Trećeg zasijedanja ZAVNO CG i B u
Kolašinu je konstituisan (16. jula 1944) Narodnooslobodilač-
ki front Crne Gore sa zadatkom da okuplja sve rodoljubive sna-
ge za uspješno okončanje rata. U tom smislu je Glavni odbor
NOF-a objavio proglas svim rodoljubima bez obzira na politič-
ku, nacionalnu i vjersku pripadnost da pristupe NOP-u. Uspje-
si NOP-a su dalje produbljivali krizu i pojačavali demoralizaci-
ju u četničkim redovima. U vezi s tim četnički komandant Đ.
113
Lašić je pisao. „Jedan veći broj oficira sa teritorije sreza Kola-
šinskog, Beranskog i Andrijevačkog nalazi se van sastava svo-
jih jedinica. Ova otsutnost oficira i intelektualaca izaziva kod
vojnika negodovanje i povećava i onako već demoralisane redo-
ve naših boraca”.
(Dr Radoje Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj Gori, čet-
nički i federalistički pokret 1941–1945, Cetinje 1977, s. 468/.
U slamanju narodnog otpora i gušenju oslobodilačke bor-
be, četnici su nekad sami a nekad zajedno sa italijanskim i nje-
mačkim okupatorom ne samo hapsili nego i strijeljali pristalice
i članove NOP-a. Početkom 1942. u podgoričkim zatvorima i u
logoru na Zabjelu bilo je od 1.000–3.000 zatvorenika. Na Za-
bjelu je osnovan zloglasni četnički sud. Pored zloglasnog četnič-
kog zatvora u Kolašinu koji je ličio na kiklopsku pećinu iz Ho-
merove Odiseje, kako kaže Mihailo Lalić, podgorička Jusovača
spada u red najozloglašenijih zatvora ne samo u Crnoj Gori. Iz
ovog zatvora su svakodnevno izvođene grupe rodoljuba od 30
— 100 koje bi strijeljali. Masovna strijeljanja su posebno obi-
lježila kraj juna 1943, kada su u rasvit strijeljani svi muškarci
sa donjeg sprata Jusovače. Jedan broj rodoljuba iz Jusovače na-
šao je smrt na poznatom stratištu u Farmacima kod Podgori-
ce. Strijeljanja su izvršena i na Cijevni (Kuće Rakića), Vreli-
ma Ribničkim (Konik), ispod Ljubovića, Čepurcima i drugim
mjestima. Smatra se da je u Crnoj Gori od početka 1942. do
marta 1943. pobijeno i strijeljano između 1.300 i 1.400 osoba.
Četnički zatvori bili su, po uslovima i tretmanu gori od okupa-
torskih. U skladu sa svojim programskim ciljevima, četnici Pa-
vla Đurišića su u januaru 1943. u bjelopoljskom, pljevaljskom,
fočanskom srezu zapalili veliki broj muslimanskih sela, pljač-
kajući njihovu imovinu i ubijajući žene i đecu.
U toku Pete neprijateljske ofanzive (bitka na Sutjesci) u
pivskom selu Doli, Njemci su ubili i spalili oko 450 osoba, me-
đu kojima je bilo 107 đece.
slobodan simović
114
Početkom jula 1944. četnici Jakova Jovovića otkrili su u
Bjelopavlićima skojevsku organizaciju, izvršili raciju i uhap-
sili veliki broj skojevaca i omladinaca. Četnički prijeki sud je
po kratkom postupku osudio na smrt 52 osobe, od toga 48
omladinaca i omladinki, koje su četnici strijeljali 23 jula 1944.
na Lazinama u Bjelopavlićima. A 28. jula iste godine, jedini-
ce Dvadeset prve SS divizije „Skenderbeg” (albanska divizija
u sastavu njemačkih snaga) izvršila je zločin nad pravoslavnim
stanovništvom u Velici i Gornjoj Ržanici, blizu Murine kojom
prilikom je ubijeno oko 400 osoba. Crna Gora je stradala i u
savezničkom bombardovanju crnogorskih gradova i saobraćaj-
nica, koja su trajala od oktobra 1943. do kraja 1944. Stradalo
je, uglavnom, civilno stanovništvo, naročito Podgorice i njene
okoline. Podgorica je bombardovana 72 puta, poginulo je pre-
ko 2.000 civila. Na bojnom polju je poginulo blizu 1.600 pod-
goričkih antifašista. Na velikom mitingu 13. jula 1946, kojemu
je prisustvovao Josip Broz Tito, Podgorica je dobila ime Tito-
grad. Gradu je vraćen stari naziv Podgorica 1992.
Posljednji pokušaj Njemaca i četnika da unište
novj u crnoj gori i sandžaku (operacija „ribecal”)
Njemci su 11. avgusta 1944. preduzeli operaciju širih raz-
mjera s ciljem da unište partizanske snage na teritoriji Crne
Gore, Sandžaka, istočne Bosne i Hercegovine. Trebalo je one-
mogućiti prodor jedinica NOVJ u Srbiju. Pored jakih motori-
zovanih snaga i pješadije koje su se kretale od Čakora, Rožaja,
Pljevalja, Prijepolja, Brodareva, Njemcima su na raspolaganju
stajali četnici Pavla Đurišića, jačine oko 4.500 ljudi, što će reći
najveći dio crnogorskih četnika.
Angažovali su i muslimansku miliciju. Četnici su bili pret-
hodnica njemačkih snaga a njihove „crne trojke” (ilegalne čet-
ničke terorističke grupe) vršile su likvidaciju „nepoželjnih ele-
menata” pripadnika i simpatizera NOP-a.
115
Parizanske snage: Drugi, Treći i Dvanaesti korpus NO-
VJ, dajući žestok otpor, pred nadmoćnijim neprijateljem bile
su prinuđene na povlačenje prema masivu Durmitora i Volu-
jaka. Glavni udar neprijatelja bio je uperen protiv Treće udar-
ne divizije čije djelove je dolinom Lima potiskivala Prva brdska
divizija. Da bi jedinice dobile veću mogućnost manervisanja, a
ranjenici se adekvatno liječili, VŠ NOVJ se sporazumio sa sa-
veznicima (22. avgusta 1944) da se sa improvizovanog aerodro-
ma u Pivi (Brezna) 1059 ranjenika prebaci u savezničke bolnice
u Italiji. Sedma omladinska brigada i bataljon KNOJ-a su 25
avgusta 1944. na Krnovu u rejonu Ćeranića gore, do nogu po-
tukli elitnu četničku jedinicu „Gvozdeni puk”. Četnici su ima-
li 350 mrtvih i 300 zarobljenih. Oko 130 zarobljenih četnika
stupilo je u partizanske redove. Vještim manervisanjem parti-
zanske jedinice su se izvukle iz neprijateljskog obruča, prela-
zeći u protivnapad.
Ova operacija završena je za neprijatelja neuspješno i pred-
stavlja posljednji pokušaj Njemaca i četnika da unište narodno-
oslobodilački pokret u Crnoj Gori i Sandžaku.
SLOBODNA JE CRNA GORA I SVA
BOKA POKRAJ MORA
Operacije za oslobođenje Crne Gore
Radi odbrane s juga, Balkan je za Njemačku, naročito od
proljeća 1944, dobijao sve više na značaju. Hitler je izjavio da
je „Srbija najznačajniji bedem za zaštitu Balkana”. Odnos sna-
ga na svim frontovima odvijao se na štetu Njemačke. Italija je
kapitulirala (septembra 1943), da bi u aprilu 1944. bio probijen
njemački front u Italiji. Saveznici su se, najzad, iskrcali u Nor-
mandiju (6. jun 1944). Crvena armija je duboko prodrla na za-
padu, forsirala Vislu, ušla u Poljsku i oslobodila Varšavu. Ofan-
zivom kroz Bjelorusiju razbijena je njemačka grupa „Centar”.
slobodan simović
116
Krajem avgusta i početkom septembra 1944, pred naletom
Crvene armije kapitulirale su Rumunija i Bugarska pa se Cr-
vena armija približavala granicama Jugoslavije. Uviđajući voj-
no-politički značaj Srbije, Tito je rekao da u Srbiju moramo
riješiti pitanje uređenja države, izbjegličke vlade u Londonu i
pitanje kralja. U Moskvi su se 19. avgusta 1944. sastali Tito i
Staljin i postigli sporazum o saradnji Crvene armije I NOVJ u
završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije.
Po odobrenju Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugosla-
vije (NKOJ), jedinice Crvene armije (oko 400.000 ljudi) pod
komandom maršala Tolbuhina (kom. Ukrajinskog fronta) ne-
zadrživo su napredovale preko Kladova i Đerdapa ka Beogradu.
Poslije teških poraza u prvoj polovini 1943. Draža Miha-
ilović je izgubio podršku saveznika, pa je njegov politički uticaj
marginalizovan. Spas je tražio u prelasku u Srbiju kako bi sa
ostalim srpskim kolaboracionistima (Nedić, Ljotić) i njemač-
kim okupatorom onemogućio prodor glavnine Titovih snaga u
Srbiju koji se očekivao.
U proljeće 1944. partizanske snage na Balkanu vezivale su
za sebe 15 njemačkih divizija i oko 100.000 kolaboracionista
raznih vrsta, što je bio dovoljan razlog da i Amerikanci uspo-
stave vezu sa VŠ NOVJ.
Rješavanje složenih vojno-političkih pitanja na jugosloven-
skom prostoru tražilo je koncentraciju jakih snaga radi oslobo-
đenja Srbije i njihovog daljeg prodora prema zapadnim kraje-
vima Jugoslavije. U vezi s tim Vrhovni štab NOVJ je 28. jula
1944. naredio Peku Dapčeviću da s grupom divizija: Druga
proleterska divizija, Peta krajiška divizija i 17 udarna divizi-
ja („Pekova grupa divizija”), s prostora Crne Gore i Sandžaka
krene u pravcu Srbije. Jedinice NOVJ spojile su se 10. oktobra
1944. kod Velike Plane sa jedinicama Crvene armije i 14 okto-
bra započele bitku za oslobođenje Beograda koja je trajala do
20. oktobra 1944. U oslobođeni Beograd došao je maršal Ti-
117
to odakle je rukovodio borbom za konačno oslobođenje Jugo-
slavije. Početkom januara 1945. oslobođena je cijela Srbija. Pr-
va armijska grupa prešla je u Srem đe je došlo do stabilizacije
fronta — Sremski front.
U jesen 1944. jedinice Drugog udarnog korpusa (kom. Ra-
dovan Vukanović, polit. komesar Radoje Dakić) imale su za-
datak da unište okupatora na sektoru Skadar — Podgorica —
Danilovgrad koji je nastojao da se tim pravcem probije prema
Nikšiću i Mostaru. Šesta crnogorska NOUB (kom. Veljko Ži-
žić) raspoređena je duž komunikacije Danilovgrad — Nikšić
i Danilovgrad — Čevo. Na osnovu naređenja Primorske ope-
rativne grupe (kom. Radomir Babić) Prva bokeljska NOUB
(kom. Niko Jovanović) je svoje dejstvo usmjerila prema neprija-
teljskim snagama u Danilovgradu, kao i Prva dalmatinska NO-
UB (kom. Obrad Egić). U prostor između Podgorice i Danilo-
vgrada dejstvovala je i Peta crnogorska NOUB (kom. Maksim
Kovačević), pa Zetski NOPO (kom. Petar Šaletić) sastavljene
od ljudstva Podgoričkog i Danilovgrdskog sreza. Od Berana je
u okolini Podgorice (Kuči, Bratonožići, Brskut) stigla Deveta
crnogorska NOUB (kom. Vojo Todorović) kao i Deseta crno-
gorska NOUB (kom. Nikola Banović). U mobilizaciji novih bo-
raca, zbrinjavanju naroda i njegovoj pomoći vojsci veliki dopri-
nos pružila je Druga komanda područja (kom. Joksim Radović,
polit. komesar Đuro Čagorović). Od Crvenoarmejaca koji su iz
njemačkog zarobljeništva prešli na stranu NOVJ, formiran je u
sastavu Pete crnogorske brigade ruski bataljon jačine 140 ljudi.
Politički komesar Treće udarne divizije, Jovo Kapičić za
njih kaže: „Bili su mladi i oduševljeni. Postavili smo rukovod-
stvo između njih”. Njemački major Vehma je u svom dnevni-
ku za partizanske jedinice na sektoru Danilovgrada zapisao da
je to „dobro vođena regularna trupa”. Za krvave borbe oko Po-
dgorice i Danilovgrada radio stanica” Slobodna Jugoslavija” je
javila da pripadaju redu „najvažnijih vojnih događaja koji se u
slobodan simović
118
ovom času odvijaju na balkanskom ratištu”, kako po koncen-
traciji snaga s obje strane, po upotrebi ratne tehnike, tako po
hrabrosti naših jedinica, očajničkom otporu Njemaca i po obo-
strano velikim gubicima. Za 12 dana borbi ubijeno je 1.428 ne-
prijateljskih vojnika i oficira, dok je zarobljeno 337 Njemaca.
Uništeno je dosta neprijateljske tehnike. Njemci su krajem no-
vembra 1944. definitivno odustali od proboja prema Nikšiću i
izlaz potražili u izvlačenju pravcem: Podgorica — Kolašin —
Prijepolje — Sarajevo. Užurbano su popravljali saobraćajnice
i mostove. Most na Bioču napravili su za jednu noć. Zajedno
s 21. njemačkom armijskim korpusom iz rejona Podgorice, 6.
decembra 1944. povlačila se četnička kolona na čelu s Pavlom
Đurišićem sa oko 7.000 ljudi. U koloni se nalazio i mitropolit
Joanikije Lipovac sa oko 60 sveštenika.
Prema jednom zapisu četničko povlačenje je više ličilo „na
pogrebnu povorku potučenih i na smrt osuđenih ljudi, žena,
djece nego na pokret boraca i svjesnog živog naroda koji mora
da nađe utočišta i oslonca za produženje života i za nastavljanje
borbi” (dr Radoje Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj Gori, čet-
nički i federalistički pokret 1941–1945, Cetinje 1977, s. 524).
Iznurena četnička kolona koja se usput stalno osipala (glad, ti-
fus, napadi lokalnih partizana) kretala se preko Kolašina, Moj-
kovca, dolinom Lima do Rudog, odakle je put neizvjesnoti, 9.
jan. 1945. produžila preko Kladnja i Maglaja u pravcu Modri-
če (Trebava).
Promjena pravca kretanja glavne njemačke grupacije iz re-
jona Skadra, Podgorice i Boke kao i povlačenje četnika iz Cr-
ne Gore predstavljaju uvod u konačno oslobođenje Crne Go-
re. U avgustu 1944. oslobođeni su: Plužine (4. avgust), Šavnik
(31. avgust). U septembru 1944. oslobođeni su Žabljak (2.
septembra), Mojkovac (13. septembar), Berane (15. septem-
bar), Andrijevica (17. septembar), Nikšić (18. Septembar). U
oktobru 1944. oslobođeni su: Plav (17. oktobra), Pljevlja (18.
119
oktobar), Herceg Novi (28 oktobra). U novembru 1944. oslo-
bođeni su: Cetinje (13. novembar), a u vremenu od 21–26 no-
vembra 1944. oslobođeni su na Crnogorskom primorju: Ri-
san, Kotor, Tivat, Budva, Bar, Petrovac, Ulcinj. U decembru
1944. oslobođeni su: Danilovgrad (9. decembra) i u 1945. Bi-
jelo Polje (4. januara) čime je čitava Crna Gora oslobođena od
okupatora. U borbama za konačno oslobođenje Crne Gore,
učestvovala je i Šesta arbanaška divizija koja je uspješno sara-
đivala sa crnogorskim jedinicama. Njemci su u završnim ope-
racijama imali oko 6.000 izbačenih iz stroja (poginulih, ra-
njenih, zarobljenih).
Oslobođenje Podgorice (19. decembra 1944. godine)
Poslije oslobođenja Danilovgrada, štab Drugog udarnog
korpusa je izdao naređenje o oslobođenju Podgorice. Jedinice
Prve bokeljske i Desete crnogorske brigade su nastavile gonje-
nje neprijatelja u pravcu Spuža, Klikovača, Veljeg brda, Maljta i
Visočice. Po vrlo rđavom vremenu, u zoru 15. decembra, Dru-
gi bataljon Bokeljske brigade je forsirao nadošlu Sušicu, likvi-
dirao isturene neprijateljske položaje i približio se Spužu. Prvi
i Treći bataljon ove brigade ugrožavali su Spuž sa lijevog kri-
la, dok su jedinice Desete brigade zauzele uporišta na Maljtu i
Visočici. Novo selo je predstavljalo dominantnu tačku u siste-
mu odbrane Podgorice iz pravca Danilovgrada.
Pred naletom dobro povezane i koordinirane akcije oslo-
bođene su važne uporišne tačke: Novo selo, Klikovače, Serdar
kula, Crvena Stijena, što je neprijatelja natjeralo da napusti do-
bro utvrđeni Spuž. Pri napuštanju Spuža noću 15/16 decem-
bra neprijatelj je djelimično oštetio svojih 5 tenkova i više od
10 kamiona. U borbama za Spuž i okolinu Njemci su izgubili
oko 400 vojnika i oficira. Put za Podgoricu bio je otvoren. Tre-
ći bataljon Prve bokeljske brigade je prešao Sitnicu i ušao u Bo-
slobodan simović
120
tun, dok su Prvi i Drugi bataljon ove brigade i djelovi Desete
crnogorske brigade zauzeli važno utvrđenje Kaznovicu, produ-
žili u pravcu Rogama, s ciljem da neprijatelju onemoguće po-
vlačenje ka Bioču.
Jedini izlaz iz skoro opkoljene Podgorice bio je pravac pre-
ma Bioču i dalje prema sjeveru, pravac od najveće važnosti ko-
jega je neprijatelj branio jakim snagama.
U toku 17. decembra 1944. otpočele su direktne borbe za
oslobođenje Podgorice.
U tom nastupanju bataljoni Bokeljske brigade, pa bataljo-
ni Devete i Desete cnrogorske brigade, te jedinice Zetskog i
Lovćenskog odreda ispoljili su odlučnost, hrabrost i sposob-
nost dostojnu svakog divljenja i poštovanja. Kako su samo, bez
splavova i bilo kakvih plovnih sredstava, u ovom vremenskom
periodu, premošćavali hladne i nabujale rijeke: Zetu, Moraču,
Sušicu i Sitnicu, i to sve pod snažnom neprijateljskom vatrom.
Poslije zauzimanja Malog i Velikog brda naše jedinice su opre-
zno prilazile gradu nailazeći na manje ili veće otpore Njemaca
koji su, spremajući se da napušte grad rušili mostove, zgrade i
sve objekte od važnosti.
Veljim brdom partizani su ovladali 18. decembra i preko
Rogama i Momišića se približavali Vezirovom mostu.
Treći bataljon Prve bokeljske brigade (kom. Gligo Braje-
vić) je 17. decembra zauzeo selo Dajbabe, da bi njegova treća
četa (komandir Rade Mračević), u večernjim časovima „skoro
u trku” ovladala brdom Ljubovićem i ušla u Staru Varoš. Pre-
ko mosta na Ribnici, kojega Njemci nijesu minirali, bokeljski
proleteri su prešli po odjeljenjima i napali dobro utvrđenog ne-
prijatelja u zgradi bivše električne centrale.
Dva posljednja ali najjača njemačka uporišta u gradu bila
su zgrada gimnazije i Vezirov most. Treća četa Trećeg bataljo-
na Prve bokeljske brigade je smjelo jurišala na zgradu gimna-
zije. U jurišu nedaleko od zgrade ginu: vodnik Ljubo Kova-
121
čević i borac Boro Batinić, dok ostali uspijevaju da uskoče u
ogromne rupe koje su iskopale avionske bombe iz kojih nastav-
ljaju borbu. Uveče pod borbom neprijatelj je napustio zgradu
gimnazije nemajući vremena da je minira i digne u vazduh.
Bokelji su dobili zadatak da spasu Vezirom most koji je bio
miniran o čemu su bili obaviješteni. Trebalo je prekinuti ži-
ce koje su spajale mine što spada u red opasnih i rizičnih za-
dataka s obzirom da su Njemci most dobro kontrolisali. Za
izvršenje zadatka dobrovoljno se javio desetar Treće čete Špi-
ro Šiljegović koji je trčećim korakom sa još dvojicom drugova
krenuo ka mostu. Pred samim mostom gine Špirov pomoćnik
Maksim Petković, a Špiro je teško ranjen. Kada su borci htjeli
da ga iznesu i sklone iza vatrene linije, on se ubio kako drugo-
ve ne bi izložio opasnosti. Paklena neprijateljska vatra naroči-
to sa brda Gorice nije dozvolila našim borcima da se pribli-
že mostu. U posljednjem trenutku njemački fašisti su Vezirov
most digli u vazduh i poslije žestokih borbi u Kučima sa De-
vetom crnogorskom, odstupili u pravcu Bioča. U samoj Pod-
gorici i okolini Njemci su imali preko 250 mrtvih i veliki broj
ranjenih. Zaplijenjena su 4.„šarca”, 15 automobila, 3 kamiona
hrane i razna oprema.
Podgorica je u Drugom svjetskom ratu stradala kao malo
koji grad u Evropi. Kada se uzmu u obzir saveznička bombar-
dovanja, onda nema mjesta čuđenju da nijedna zgrada u gra-
du nije bila čitava. Tako je Podgorica dočekala svoj najradosni-
ji dan 19. decembar, dan slobode.
Jedinice Treće udarne divizije i Primorske operativne gru-
pe, zajedno sa Šestom arbanaškom divizijom gonile su nepri-
jatelja preko Peleva Brijega, Vjeternika, Lijeve Rijeke, Jabuke i
dalje prema sjeveru.
Predsjednik Crnogorske antifašističke skupštine narodnog
oslobođenja (CASNO) dr Niko Miljanić uputio je štabu Dru-
gog udarnog korpusa i preko njega zahvalnost naroda Crne Go-
slobodan simović
122
re i Boke junačkim borcima, podoficirima, oficirima i politič-
kim saradnicima jedinica Drugog udarnog korpusa NOVJ koje
su toga dana pobjedonosno završile sa konačnim oslobođenjem
Crne Gore. U ime boraca, podoficira, oficira, političkih ruko-
vodilaca, kom. Drugog udarnog korpusa gneral-major Radovan
Vukanović poslao je čestitku za novu 1945. predsjedništvu CA-
SNO-a u kojoj se između ostalog kaže:
„Naše jedinice su na današnji dan istakle pobjednosnu za-
stavu na granicama slobodne Crne Gore i nastupaju dalje da
pomognu oslobođenje i ostalim još neoslobođenim narodima
Jugoslavije. U znak zahvalnosti crnogorskom narodu na pomoć
koju je ukazao našoj vojsci, u znak sjećanja na pale heroje, naši
borci odriču se jednodnevnog obroka i stavljaju vam ga na ras-
položenje da se razdijeli najsiromašnijim porodicama poginu-
lih boraca.” (Pobjeda, 6. januara 1945).
U Podgorici je 10. juna 1945. u sali gimnazije formiran
Gradski odbor Naodnooslobodilačkog fronta (NOF). Zbor je
otvorio Petar Raičković, predsjednik Gradskog NOO i dao ri-
ječ Novici Sekuloviću, pred. Sreskog NOO. U ime vojske zbor
je pozdravio Đuro Čagorović, polit. komesar Druge komande
područja.
U ime narodne odbrane govorio je Vlado Raičević. Govo-
rili su još: Vukalica — Đedo Milutinović, politički komesar Pr-
ve divizije narodne odbrane, zatim Danica Brajović, Dušan-Da-
bo Asanović, Đoko Vujošević i dr. Za predsjednika NOF za
srez Podgorica izabran je Miljan Lazović, a za sekretara Halit
Selhanović. U Odbor je ušlo 15 istaknutih rodoljuba Podgori-
ce. NOF je imao zadatak da okuplja sve rodoljubive snage, „sve
što je pošteno, što iskreno misli i osjeća, žensko i muško tre-
ba da se svrsta u NOF koji predstavlja političko rukovodstvo,
najveću pomoć i budnu kontrolu rada naše narodne vlasti”, re-
kao je Blažo Jovanović na narodnom zboru u Šavniku 15. ok-
tobra 1944. godine.
123
Borba za konačno oslobođenje Jugoslavije
(završna faza rata)
Naredbom Vrhovnog štaba NOVJ od 1. januara 1945. for-
mirane su Prva, Druga i Treća armija NOVJ, koja je, s obzirom
na veliki priliv mladih ljudi, u tom periodu imala oko 650.000
boraca. Zavedeni kolaboracionisti su u sve većem broju prila-
zili partizanskim jedinicama.
NOVJ je prvog marta 1945. preimenovana u Jugosloven-
sku armiju (JA), a Vrhovni štab u Generalštab JA. Drugog
marta 1945. formirana je i Četvrta armija, pa je raspored ar-
mija u martu 1945. bio sljedeći:
Prva armija (kom. Peko Dapčević, polit. komesar Mijalko
Todorović) nalazila se na Sremskom frontu;
Druga armija (kom. Koča Popović, polit. komesar Blažo
Lompar) — nalazila se u sjeveroistočnoj Bosni;
Treća armija (kom. Kosta Nađ, polit. komesar Branko Pe-
tričević) nalazila se na Dravi;
Četvrta armija (kom. Petar Drapšin, polit. komesar Boš-
ko Šiljegović) nalazila se u Lici, Sjevernoj Dalmaciji i Gorskom
Kotaru.
Jugoslovenska armija je kao samostalna vojna snaga drža-
la strategijski značajan sektor savezničkog fronta između Cr-
vene armije u Mađarskoj i britansko-američkih snaga u Italiji.
Pošto su Tito i engleski feldmaršal Aleksander (koman-
dant savezničkih snaga na Sredozemlju) krajem februara 1945.
usaglasili operacije JA sa angloameričkim snagama u Italiju,
mogla je da počne proljećna ofanziva Jugoslovenske armije
prema sjeverozapadu Jugoslavije. Poslije oslobođenja Beogra-
da došlo je do stabilizacije fronta u Sremu (Sremski front) ko-
ji se protezao Drinom, pa linijom Sremska Mitrovica — Ilok,
uz Dunav i Dravu do Mađarske granice. Njemačka vojska ko-
slobodan simović
124
ja se sa balkanskog prostora povlačila prema austrijskoj granici
imala je na Sremskom frontu oko 800.000 ljudi.
Generalštab JA je 9. aprila 1945. izdao naređenje za pro-
boj Sremskog fronta, baš kada je Crvena armija izbila pred Beč
i dovela u pitanje odstupnicu njemačkih snaga u Jugoslaviji.
Šestog aprila 1945, gen. Radovan Vukanović je sa grupom
korpusa oslobodio Sarajevo. Prva armija je 12. aprila izvršila
proboj Sremskog fronta i u sadejstvu sa jedinicama Druge ar-
mije (koja je forsirala rijeke: Bosnu, Vrbas, Unu, Kupu, Savu),
oslobodila Zagreb 9. maja 1945.
Treća armija je nastupala dolinom Drave ka Koruškoj, a
Četvrta armija prema Trstu u kojeg su naše jedinice, ušle 1.
maja 1945, prije savezničkih jedinica. Ljubljana je oslobođena
9. maja, a Maribor 10. maja 1945. Jugoslovenska armija (JA)
je dobila zadatak da njemačke snage zatvori u oblasti Julijskih
Alpa i Karavanki. Iako je feldmaršal Kajtel 9. maja 1945. pot-
pisao kapitulaciju Njemačke, grupacija generala Lera i jugoslo-
venski kvislinzi pružali su očajnički otpor JA u nastojanju da
pređu u Austriju. Ovu njemačku taktiku vojni istoričari su na-
zvali „zadržavajućom odbranom”.
Na dan kapitulacije Njemačke, Dan pobjede (9. maj 1945),
maršal Tito je u obraćanju vojsci i narodima Jugoslavije, preko
Radio Beograda, rekao: „Četrdeset devet mjeseci borbe naroda
Jugoslavije urodilo je plodom i punom pobjedom naših naroda
u zajednici s ujedinjenim narodima, u prvom redu s Sovjetskim
Savezom, Britanijom i Amerikom”. Krajem februara 1945. doš-
lo je do razilaženja između Pavla Đurišića i Draže Mihailovića.
Dok je Đurišić smatrao da sve četničke jedinice treba da
nastave povlačenje za Sloveniju i da se od njih formira front
protiv nove Jugoslavije, Draža je zastupao suprotono mišljenje
da četnike treba vratiti u gerilu, svako na svoj teren, očekujući
sukob između Rusije i zapadnih saveznika.
125
Đurišić se, potom obratio srpskom kvislingu Milanu Ne-
diću, koji je već bio u Sloveniji, da je spreman da 15.000 četnika
stavi pod njegovu komandu, a zatim je preko Bosanskog Bro-
da krenuo za Sloveniju. U Doboju je Đurišić 22. marta 1945.
sklopio sporazum sa dr Sekulom Drljevićem koji je u toku rata
sarađivao sa nezavisnom državom Hrvatskom (NDH).
Đurišić je Drljevića prihvatio za vrhovnog komandanta
četničkih jedinica, priznao Crnogorsko narodno vijeće, samo da
Drljević četničkoj formaciji obezbijedi slobodan prelazak pre-
ko teritorije ustaške države (NDH) i da prihvati bolesne i ra-
njene četnike i sve nesposobne za dalje kretanje.
Čim je čuo za sporazum sa Drljevićem Draža Mihailović
je Đurišića proglasio za izdajnika kralja i otadžbine. No, potpi-
snici sporazuma Đurišić i Drljević, nijesu gajili iluzije u njegovu
iskrenost i trajnost. Đurišićevo naređenje za dalji pokret četni-
ka prema Sloveniji i njihov dolazak na Lijevač polje (8. aprila
1945) bili su dovoljan razlog da se Drljević angažuje kod ustaš-
ke vojske koja je četnicima presjekla odstupnicu. U redovima
četničke vojske na Lijevač polju nastalo je pravo rasulo. Đuri-
šića i grupu četničkih komandanata i ideologa ustaše su zaro-
bile u Staroj Gradišci, poveli ih u logor Jasenovac i ubili. Oko
1.000 četnika je prešlo u Austriju, ali ih je britanska vojska vra-
tila nazad i predala ih Jugoslovenskoj armiji.
Do posljednjeg sukoba sa njemačkom vojskom došlo je u
Južnoj Koruškoj 15. maja 1945. kada je Treća armija pod zapo-
vjedništvom generala Koste Nađa zarobila oko 120.000 nepri-
jateljskih vojnika, oko 50.00 kvislinških vojnika i oko 24.000
civilnih bjegunaca. Inače, u završnim operacijama JA, ukupno
je zarobljeno oko 300.000 njemačkih vojnika i kvislinga na če-
lu sa gen. Lerom. Zarobljeno je i 13. ustaških generala. Čet-
nička grupa koja je stigla do Zidanog mosta bila je zarobljena
i vraćena u Crnu Goru đe je počiniocima nedjela suđeno pred
vojnim i građanskim sudovima. Jedan broj četničkih oficira —
slobodan simović
126
komandanata likvidiran je u Sloveniji bez suđenja. Grupa od
oko 150 četnika uspjela je da emigrira u Austriju.
Jugoslovenska armija je pobjednosno završila oslobođe-
nje Jugoslavije. Posljednji ratni izvještaj Generalštaba JA od
15. maja 1945. glasi: „Pred trupama JA prestao je organizo-
vani otpor”. Iz NOB-e izašli smo sa velikim ponosom. Oslo-
bodilačka borba naroda Jugoslavije bila je nedjeljiva, jedin-
stvena, neprekidna, po svom karakteru opštejugoslovenska.
Ona je istovremeno bila i socijalistička revolucija. Jugosla-
vija je u Drugom svjetskom ratu imala 1.700.000 žrtava ili
10,8% od ukupnog broja stanovnika. Palo je 307.000 bora-
ca, a ranjeno 425.000 boraca. Oko 14.500 partizanskih bo-
raca iz Crne Gore je poginulo širom jugoslavenskog bojišta.
Poslije Sovjetskog Saveza i Poljske, Jugoslavija je u Drugom
svjetskom ratu podnijela najviše žrtava. NOV je vratila do-
stojanstvo čovjeka.
Nakon Drugog svjetskog rata, u Parizu je održana Kon-
ferencija mira koja je trajala od jula do oktobra 1946. Njoj su
pristustvovale sve zemlje koje su imale aktivno učešće u Dru-
gom svjetskom ratu (21). Jugoslovensku delegaciju na Konfe-
renciji mira u Parizu predvodio je potpredsjednik Vlade FNRJ
Edvard Kardelj.
Na konferenciji Ruzvelt, Čerčil, Staljin održanoj na Krimu
(Jalta) od 4–11 februara 1945, donijeta je odluka o koordinaci-
ji vojnih operacija, podjeli Njemačke, ulasku SSSR u rat protiv
Japana, dok su na Potsdamskoj konferenciji (Istočna Njemač-
ka) 2. avgusta 1945, Čerčil, Staljin i novi predsjednik SAD-a
Truman, potpisali sporazum o daljoj sudbini Njemačke, o rat-
noj odšteti (reparacijama), o razoružanju Njemačke, raspušta-
nju njenih nacionalističkih organizacija i dr.
127
SOCIJALISTIČKI RAZVITAK
Prva privremena vlada DFJ i privremeni parlament
Od Drugog zasijedanja AVNOJ-a do 7. marta 1945. Jugo-
slavija je imala dvije vlade: Kraljevsku izbjegličku vladu u Lon-
donu, koju priznaju saveznici, ali ne i narodi Jugoslavije koji su
u Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) do-
bili svoju vladu nastalu kao rezultat njihove pravedne borbe.
Taj paralelizam je trebalo prevazići radi odnosa sa saveznicima,
međunarodnog priznanja nove Jugoslavije i preporuka Krimske
konferencije. Tito je 7. marta 1945. sastavio prvu privremenu
vladu (imala je 27 članova) Demokratske federativne Jugosla-
vije u kojoj su ušli umjereni buržoaski političari Ivan Šubašić
(potpredsjednik vlade i ministar inostranih poslova), zatim Mi-
lan Grol, Juraj Šutej i Sava Kosanović, koji su bili bez uticaja
na donošenje odluka, jer je stvarna vlast ostala u rukama KPJ,
odnosno Politbiroa i njegovih 9 članova, bolje rečeno sekreta-
rijata Politbiroa: Tito, Đilas, Kardelj, Ranković. „Velika troji-
ca”, Ruzvelt, Čerčil, Staljin su u Jalti (na Krimu) preporučili da
se u Jugoslaviji pristupi ostvarivanju sporazuma Tito — Šuba-
šić i da do saziva ustavotvorne skupštine, privremeni parlament
(kojega pored članova AVNOJ-a sačinjavaju poslanici narodne
skupštine iz 1938. koji nijesu sarađivali s okupatorom), done-
se potrebno zakonodavstvo i za 11. novembar 1945. raspiše iz-
bore za Ustavotvornu skupštinu. U biračko tijelo su uključeni
vojnici, žene i omladina s navršenih 18 godina.
Pravo glasa nijesu imali aktivni saradnici s neprijateljem.
Lista Narodnog fronta Jugoslavije je 11 novembra 1945. ubjed-
ljivo pobijedila, čime su se narodi Jugoslavije, pred očima cije-
log svijeta izjasnili za novo državno uređenje, za socijalistički
razvitak i republikanski oblik vladavine.
Ustavotvorna skupština se sastala u Beogradu 29. novem-
bra 1945. i donijela odluku o proglašenju Federativne narodne
slobodan simović
128
republike Jugoslavije (FNRJ), kao zajednice ravnopravnih naro-
da. Bio je to kraj monarhije u Jugoslaviji, kralj Petar II je lišen
svih prava. Ustav pobjednosno donijet 31. januara 1946, otvo-
rio je puteve socijalističkog razvitka na bazi narodne vlasti, jed-
nakosti pred zakonom, zabrana izazivanja rasne, nacionalne i
vjerske mržnje, stvaranje opštenarodne imovine, suverenost na-
roda, savezni karakter države i sl. Tako je u toku rata i revolu-
cije srušen stari državni aparat i izgrađena nova državna orga-
nizacija. U svemu tome KPJ je imala rukovodeću ulogu koju je
ostvarivala preko organa narodne vlasti i masovnih antifašistič-
kih organizacija, bez kojih NOB ne bi uspjela.
Uprkos suzdržanosti, mladu Federativnu republiku Jugo-
slaviju London je priznao krajem 1945. a Vašington u aprilu
1946. Ugovor o prijateljstvu i saradnji sa SSSR-om, potpisan
je 11. aprila 1945. Čerčil se, najzad uvjerio da je s Titom „Hra-
nio guju u njedrima”.
Konfrontacija nove Jugoslavije sa zapadnim
saveznicima oko Trsta
Četvrta armija je zaposjela sjeverozapadne pogranične kra-
jeve (početkom maja 1945) Istru, Trst i Goricu s jugosloven-
skim življem, krajevi koji su poslije Prvog svjetskog rata pripali
Italiji, dok je slovenački dio Koruške tada pripao Austriji. Vla-
da DFJ je pretendovala na ove krajeve — po osnovu prava nji-
hovog stanovništva na samoopredjeljenje, etničkog sastava i nje-
govog aktivnog učešća u NOB-u.
Na samom završetku rata došlo je do oštre konfrontaci-
je između Titove Jugoslavije i zapadnih saveznika, poznate kao
tršćanska kriza. Situacija se naročito zaoštrila kad su Čerčil i
Truman zaprijetili da će vojnom intervencijom prognati JA iz
Trsta i Gorice, što je jugoslovensko rukovodstvo shvatilo kao
pokušaj razbijanja Jugoslavije. Tito je u Ljubljani 27. maja 1945.
izjavio: „Mi nećemo da plaćamo tuđe račune, mi nećemo da bu-
129
demo moneta za podmićivanje”. Sovjeti ne samo što nijesu od-
lučnije podržali našu angažovanost prema Trstu i Gorici, već
je Staljin savjetovao Titu da se povuče iz ovih krajeva, izjaviv-
ši da ne namjerava ući u Treći svjetski rat zbog jedne jadran-
ske luke. Englezi i Amerikanci su zaprijetili da će Italijanima
dozvoliti da uđu u Trst i preuzmu vojnu i civilnu vlast. Plaše-
ći se da bi ukoliko dođe do sukoba, Amerikanci i Britanci, kao
jači, mogli ugroziti Ljubljanu i Zagreb pa je privremena vlada
DFJ pristala da se Trst proglasi Slobodnom teritorijom (STT)
sa dvije okupacione zone: Zona „A” (Angloameričko područ-
je) i zona „B” (Jugoslovensko područje). Na mirovnoj konferen-
ciji u Parizu 1946. Jugoslovenska delegacija koju je predvodio
potpredsjednik FNRJ Edvard Kardelj je istakla da „Jugoslavi-
ja neće potpisati niti će se složiti s mirovnim ugovorom u ko-
jem njeni opravdani zahtjevi ne budu zadovoljeni” („Pobjeda”,
Cetinje, 30 jun 1946). Ti zahtjevi su se odnosili na pripajanje
Trsta i Slovenačke Koruške Jugoslaviji pozivajući se na istorij-
ske i etničke argumente. Jugoslavija je prihvatila i varijantu da
se Trst proglasi za posebnu federalnu jedinicu u kojoj će odlu-
čivati samo stanovnici Trsta. Jugoslavenska delegacija nije bi-
la zadovoljna postignutim rešenjem u Parizu izjavljujući da se
ne odriče teritorijalnih zahtjeva u odnosu na pomenute oblasti.
Kriza oko Trsta dostigla je vrhunac u oktobru 1953. ka-
da je s obje strane došlo do koncentracije trupa. Narod je svo-
je nezadovoljstvo izrazio: „Život damo, Trst ne damo.” Inter-
vencijom velikih sila u oktobru 1954. u Londonu je potpisan
mirovni ugovor o rješenju Tršćanskog pitanja. Na osnovu ovog
memoranduma Trst je pripao Italiji, a Slovenačka Koruška je
ostala u okviru Austrije. Treba imati u vidu da za svo vrijeme
NOR-a, Sovjetski Savez je svoje odnose prema Jugoslaviji po-
dređivao svojim taktičkim ciljevima koji su se sastojali u tome
da ostane u dobrim odnosima s Britanijom i SAD. Tako je bilo
i oko rješavanja pitanja naših sjeverozapadnih granica.
slobodan simović
130
Osnivanje Crnogorske antifašističke skupštine
narodnog oslobođenja (casno)
U svom trećem zasijedanju 14. i 15. jula 1944. g. u Kolaši-
nu, u prisustvu 151 vijećnika, ZAVNO Crne Gore i Boke pre-
rasta u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođe-
nja (CASNO). Na ovom zasijedanju CASNO se konstituiše u
vrhovno zakonodavno i izvršno tijelo. On je najviši organ držav-
ne vlasti i državnog suvereniteta, čime se obezbjeđuje kontinuitet
crnogorske državnosti i ravnopravnosti Crne Gore, kao federal-
ne jedinice u okviru Demokratske federativne Jugoslavije (DFJ).
Izvještaj o radu ZAVNO Crne Gore i Boke, između dru-
gog i trećeg zasijedanja, podnio je dr Obren Blagojević. On je
naročito istakao demokratsko opredjeljenje crnogorskog naro-
da — jednakost i ravnopravnost svih građana, da sami odlučuju
preko svojih slobodno izabranih narodnih predstavnika. Odlu-
ke Drugog zasijedanja AVNOJ-a, o samoopredjeljenju naroda
bile su u potpunosti sprovedene.
Svoju funkciju CASNO je obavljao preko radnih tijela:
Predsjedništva i jedanaest odjeljenja. Predsjedništvo CASNO-a
su sačinjavali:
Dr Niko Miljanić, predsjednik
Božo Ljumović, prvi potpredsjednik
Jovan Ćetković, drugi potpredsjednik
Ing. Petar Tomanović, treći potpredsjednik
Veljko Zeković, prvi sekretar
Vlado Lazarević, drugi sekretar
Članovi Predsjedništva CASNO-a:
1. Proto Jovo Radović
2. Peko Dapčević
3. Ivan Milutinović
4. Jevto Pavić
5. Savo Čelebić
131
6. Blažo Jovanović
7. Mehmed Hodžić
8. Marija Mitrović
9. Mihailo Grbić
10. Mirko Krdžić
11. Andrija Mugoša
Poslije stvaranja privremene vlade Demokratske federativ-
ne Jugoslavije (DFJ), pod Predsjedništvom Maršala Tita, obra-
zovane su i vlade federalnih jedinica. Dotadašnja predstavnička
tijela dobila su nazive Narodne skupštine. U vlade federalnih
jedinica ulazili su komunisti, ali i pripadnici drugih strana-
ka, kulturni i javni radnici, koji su imali pozitivan stav prema
NOB-i, oslobođenju i demokratskom preobražaju Jugoslavije.
Deklaracije Vlada federalnih jedinica poklapale su se (uglav-
nom) s Deklaracijom DFJ. Vlada federalne jedinice Crne Gore
imenovana je na Cetinju (15. — 17. aprila 1945.), na četvrtom
zasijedanju Predsjedništva Crnogorske antifašističke skupštine
narodnog oslobođenja (CASNO). Na osnovu člana 4. Zakona
o narodnoj vladi, za predsjednika Vlade Narodne republike
Crne Gore, Predsjedništvo narodne skupštine Crne Gore ime-
novalo je Blaža Jovanovića, sekretara Glavnog odbora Narod-
nooslobodilačkog fronta za Crnu Goru i Boku (NOF za CG i
B). Za potpredsjednika Petra Komnenića, narodnog poslani-
ka i povjerenika trgovine i industrije.
Ministri u Vladi:
Radonja Golubović, Unutrašnji poslovi
Jevto Pavić, Pravda
Puniša Perović, Prosvjeta
Veljko Zeković, Trgovina i snabdijevanje
Jovan Ćetković, Poljoprivreda i šumarstvo
Vlado Lazarević, Industrija i rudarstvo
Mihailo Vicković, Socijalna politika i narodno zdravlje
Petar Tomanović, Građevine
slobodan simović
132
Predsjednik Predsjedništva Narodne skupštine Crne Gore
bio je Miloš Rašović, a sekretar Niko Pavić. Obnovljenom crno-
gorskom identitetu i državnom subjektivitetu, Vlada Blaža Jo-
vanovića je posvetila najveću pažnju i odgovornost. Oko progra-
ma državnog i nacionalnog projekta, kao i položaja Crne Gore
u jugoslovenskoj zajednici, okupljen je široki narodni front, in-
telektualni i sav stvaralački potencijal. Ostvarene su, uz ogro-
mne žrtve i napore, ideje i zamisli crnogorskog Trinaestog ju-
la 1941, datuma koji po svom značaju i sadržini nema premca
u hiljadugodišnjoj istoriji Crne Gore.
Da bi se ozakonile tekovine NOR-a i novi društveno-eko-
nomski odnosi, bilo je potrebno donošenje Ustava, kao najvaž-
nijeg pravnog akta. U vezi s tim, crnogorska vlada je pripremi-
la ustavni tekst, kojega je Ustavotvorna skupština Crne Gore
usvojila 31. decembra 1946. Ustavom je potvrđena nacional-
na i državna posebnost Crne Gore u okviru FNRJ. Zajemčena
su prava svih građana Crne Gore, jednakost muškarca i žene,
pravo na školovanje, a zabranjena nacionalna i vjerska mržnja.
Ostroška skupština crnogorskih i bokeljskih rodoljuba,
njih 65 (8. febr. 1942), Odluke kolašinskog ZAVNO-a Crne
Gore i Boke, Odluke CASNO i Narodne skupštine Crne Go-
re, čine vertikalu u obnovi i izgradnji crnogorske državnosti.
PRIVREDNI RAZVITAK CRNE GORE POSLIJE
DRUGOG SVJETSKOG RATA
Na privredni razvitak Crne Gore imao je uticaj njen isto-
rijski razvitak, stepen zatečenih proizvodnih snaga i uključe-
nje Crne Gore u jugoslovensku državu. Između dva svjetska ra-
ta Crna Gora je bila najnerazvijeniji dio Jugoslavije. Mimo svih
očekivanja došlo je čak do dalje stagnacije njenog razvoja. Pri-
vreda Crne Gore je zavisila od jugoslovenskog kapitala, pre-
ko kojeg je bila povezana sa svjetskim tržištem. Crna Gora je
prema popisu stanovništva iz 1931, imala 360.044 stanovnika
133
i bila je najslabije naseljeni dio Jugoslavije, 26 stanovnika na 1
km2. Na mirovnoj konferenciji u Parizu (1919) materijalna šte-
ta koju je Crna Gora pretrpjela u Prvom svjetskom ratu, pro-
cijenjena je u visini 723 miliona maraka. Od ratne odštete (re-
paracija), Crna Gora nije imala nikakve koristi. Najviši dio je
zadržala srpska buržoazija i državna vlast. Od ukupnog broja
stanovništva Crne Gore, 79,3% je živjelo od poljoprivrede, šu-
marstva i ribarstva. Preovlađivala su sitna poljoprivredna gaz-
dinstva. Na tržište seljak je izlazio sa svojim malim, uglavnom
stočarskim proizvodima, koje je prodavao po znatno nižim ci-
jenama od onih po kojima je kupovao žito, industrijske i dru-
ge proizvode. Najteži je bio položaj seoskih nadničara, čije je
radno vrijeme iznosilo i po 16 sati dnevno. Siromašni seljaci su
svoju djecu i žene davali u najam. Neki vidovi eksploatacije na
selu poprimili su razne feudalne forme. I pored preovlađuju-
će naturalne privrede, crnogorsko siromašno selo je postepeno
uvlačeno u robnu proizvodnju. Crnogorski komunisti su zajed-
no s opozicijom organizovali 1938. „Seljačku samopomoć”, da
bi pomogli siromašnim i obespravljenim seljacima. Blažo Jova-
nović navodi da je KP Crne Gore preko „Seljačke samopomoći”
vodila borbu protiv političkog i nacionalnog ugnjetavanja crno-
gorskog naroda. U nju je bilo uključeno preko 50.000 siromaš-
nih seljaka. U uslovima nacionalnog i političkog ugnjetavanja i
krajnje materijalne oskudice, Crnogorski narodni front slobo-
de (CNF) i Revolucionarni narodni front (RNF), su kraj Ce-
tinja, 1936. organizovali belvederski protestni zbor. Pored za-
htjeva da se komunisti puste iz zatvora, da se radi ublažavanja
oskudice otvore javni radovi, protestni zbor je za Crnu Goru
tražio ravnopravnost i pravo biranja Crnogorske narodne skup-
štine. Iako ovaj i drugi događaji nijesu promijenili položaj Cr-
ne Gore, oni imaju veliki značaj za dalje sudbonosne događaje
koji su se približavali.
slobodan simović
134
Što se tiče industrije, Crna Gora je 1938. imala 24 sitna
industrijska preduzeća, u kojima je pod teškim uslovima radilo
oko 1.386 radnika sa bijednim nadnicama i radnim vremenom
i do 10 sati dnevno. Radničko zakonodavstvo nije poštovano,
pa je veliki broj radnika bio socijalno neosiguran.
Putevi su bili najkrupniji ograničavajući faktor integrisa-
nja Crne Gore i u jugoslovensko tržište i okruženje. Saobra-
ćajna mreža je, uglavnom, obuhvatala centralni dio teritorije.
Jedina željeznička pruga izgrađena u Crnoj Gori između dva
svjetska rata, je pruga Bileća-Nikšić, koja je puštena u saobra-
ćaj 12. jula 1938. Svečano otvaranje pruge u septembru 1938.
i dolazak Milana Stojadinovića, komunisti i opozicija su pre-
tvorili u demonstracije.
Nova država nastala 1918. nije tretirala Crnu Goru kao
bivšeg saveznika, pa je prestalo da postoji njeno ranije privred-
no zakonodavstvo i njen prirodni tok u razvoju. Nepovoljno
je bilo i to što je naslijeđena ekonomska i društvena struktu-
ra bila drugačija nego u drugim razvijenim područjima. Ad-
ministrativno uključenje, prvo u Zetsku oblast, potom u Zet-
sku banovinu, značilo je za Crnu Goru potpuno utapanje u
Srbiju i gubitak svog subjektiviteta. Političar i narodni posla-
nik, Savo Vuletić, navodi podatak da je u jednoj godini za jav-
ne radove u Srbiji i Crnoj Gori bilo predviđeno 360 miliona
dinara i da je sve to potrošeno u Srbiji. Od značajnih projeka-
ta isticano je (obično uoči izbora) isušivanje, odnosno regulaci-
ja Skadarskog jezera, isušivanje ulcinjskog polja, izgradnja pu-
teva, razvoj turizma i sl. Od ovih obećanih projekata nije ništa
realizovano. Veoma je bilo zastupljeno mišljenje da je Crna Go-
ra pasivan kraj, da ne može biti samoodrživa i da ne može op-
stati kao državni subjektivitet. Pitanje siromaštva i zaostalosti
„isticalo je crnogorsko nacionalno pitanje u ovom periodu kao
glavno pitanje čitavog političkog života ovog područja” (Spaso-
135
je Medenica, Privredni razvitak Crne Gore 1918–1941, Pod-
gorica 2007, str. 197.).
Crna Gora je u 20. vijeku imala tri obnove: poslije Prvog
svjetskog rata, poslije Drugog svjetskog rata i treća poslije raz-
bijanja SFRJ, krajem prošlog vijeka. Od sve tri obnove, daleko
najuspješnija je bila obnova poslije Drugog svjetskog rata, kada
je Crna Gora doživjela suštinski preobražaj. Od 1945–1990.
u okviru socijalističke Jugoslavije, socijalistička republika Cr-
na Gora je ostvarila impresivan društveno-ekonomski prepo-
rod. Prije svega, Crna Gora je izgradila institucije koje joj daju
karakter države. Nova vlast je uložila ogroman napor u obnovi
ratom porušene Crne Gore, otklanjanju negativnog istorijskog
naslijeđa, opšte oskudice, polazeći od činjenice da od brze eko-
nomske obnove zavisi i sređivanje političkih prilika, s obzirom
da su to dva međusobno uslovljena procesa.
Najznačajnija dostignuća od 1945–1990, ostvarena su u
promjeni socijalne strukture stanovništva, što je rezultat uku-
pnog razvoja proizvodnih snaga. Selo je doživjelo najveće pro-
mjene. Učešće poljoprivrednog stanovništvu u ukupnoj struk-
turi stanovništva smanjeno je sa 79,3% u 1931, na 68,6% u
1953. i na 14% u 1990, što je skoro na nivou razvijenih zema-
lja. O velikim i dubokim promjenama u vaspitno-obrazovnoj
oblasti, najbolje govore sljedeći podaci: broj učenika u srednjem
obrazovanju povećan je sa 11.600 u 1946. na 27.300 u 1990, ili
za 225%. Broj ljekara je povećan sa 85 u 1950. na 985 u 1990;
formiran je Univerzitet, osnovana Crnogorska akademija nau-
ka i umjetnosti i druge naučno-istraživačke institucije. Stvoren
je veliki broj kulturnih institucija i institucija u oblasti informa-
tivne djelatnosti, Radio i Televizija Crne Gore, list „Pobjeda” i
dr. Prvi jugoslovenski petogodišnji plan (1947) je naglasio zna-
čaj ubrzavanja privrednog razvitka zaostalih krajeva Jugoslavi-
je, kako bi se ublažile postojeće nejednakosti, a među kojima
se nalazila i Crna Gora. Petogodišnji plan je težište dao na in-
slobodan simović
136
dustrijalizaciju, bazičnu industriju, energetiku, mašinogradnju.
Ministar industrije u Saveznoj vladi A. Hebrang je izjavio: „Pu-
šiće se dimnjaci širom Jugoslavije”. Od 1947. do 1990. industrij-
ska proizvodnja u Jugoslaviji je povećana za 27 puta, a u Crnoj
Gori za 123 puta. Društveni proizvod od 1947–1990. povećan
je za 5,88 puta. Broj zaposelnih u društvenom sektoru pove-
ćan je sa 28.000 na 148.000, ili na 91 odsto u odnosu na jugo-
slovenski prosjek. Ukupna dužina puteva povećana je od 1.865
km u 1951. na 5.174 km u 1990. Omladina je 1948. kroz „ljuti
kamen” napravila prugu Nikšić-Titograd. Ostvaren je 1976. vje-
kovni san Crnogoraca o izgradnji željezničke pruge Beogad-Bar,
ali ne i drugi vjekovni san Crnogoraca o meliorizaciji (isušenje)
Skadarskog jezera, mada je izgradnja ovog projekta bila pred-
viđena petogodišnjim planom. Na veličanstvenom mitingu u
Goričanima, u Zeti (31. jula 1949.), u prisustvu od oko 10.000
graditelja i naroda označen je početak radova na isušenju Ska-
darskog jezera. Blažo Jovanović, predsjednik crnogorske vlade
je na zboru, između ostalog rekao: „Isušenje Skadarskog jeze-
ra je najveći i najteži objekat u ovom petogodišnjem planu, ali
je to u isto vrijeme i podsticanje snažnog ekonomskog temelja
za dalji procvat i ljepšu budućnost Crne Gore”. Procijenjeno je
da meliorizacijom Crna Gora može dobiti blizu 40.000 hek-
tara najbolje obradive zemlje. Za rukovodioca radova na isuše-
nju Skadarskog jezera određen je Dušan Vuković, narodni he-
roj i član CK KP Crne Gore. Crnogorsko selo je doživjelo brzo
raslojavanje zbog ubrzanih procesa industrijalizacije i urbani-
zacije, što je otvorilo proces deagrarizacije i depopulacije sela,
time do zaostajanja razvoja poljoprivrede i naglog starenja seo-
skih domaćinstava.
U periodu do 1990. ostvaren je veoma dinamičan razvoj
turizma. Crna Gora je 1990. imala 137.000 ležaja (u 1954. bilo
je svega 3.600 ležaja). Crnu Goru je u 1990. posjetilo 1.113.000
turista, od čega 808.000 domaćih i 305.000 inostranih. Broj
137
noćenja turista u 1990. godini iznosio je 9.353.000, što je za 29
puta više nego 1948. Od toga broja na inostrane turiste se od-
nosi 2.930.000 noćenja. Devizni priliv (prihod) je iznosio oko
150 miliona dolara, kojim je pokriven najveći dio deficita trgo-
vinskog bilansa. Prihod od pomorske privrede na godišnjem ni-
vou iznosio je 50 miliona dolara.
Od najnerazvijenijeg područja u Jugoslaviji, Crna Gora se
1990. približila prosjeku ondašnje SFRJ i izašla iz vjekovne za-
ostalosti. Društveno-ekonomski preporod kojega je Crna Gora
doživjela od 1945–1990, se rijetko događa u istoriji.
REZOLUCIJA INFORMBIROA
Organizacija komunističkih i radničkih partija — Inform-
biro, osnovana je u septembru 1947, radi razmjene iskustava.
Sovjetski savez je namjeravao da zemlje tzv. narodne demokra-
tije jače veže za sebe i da ih drži pod svojom kontrolom. Bio
je to odgovor na povezivanje zapadnih zemalja i polarizaciju
u međunarodnim odnosima. Ulazak Jugoslavije u Informbiro,
protumačen je na zapadu kao da je Jugoslavija napustila neza-
visnost i integrisala se u komunistički svijet pod vođstvom So-
vjetskog Saveza. Tokom 1947. i početkom 1948. — 52,9% jugo-
slovenskog izvoza išao je na istok, dok je 49,3% uvoza dolazilo
iz SSSR i drugih socijalitičkih zemalja.
Titov stav da svaka država ima pravo da suvereno djelu-
je u međunarodnim odnosima i da svaka država ima pravo na
sopstveni put u socijalizam, predstavljaju suštinu sukoba Jugo-
slavije i Sovjetskog saveza do kojeg je došlo u junu 1948. KPJ
je bila optužena kao „kulačka partija”, koja vodi antisovjetsku
politiku, dok je njeno rukovodstvo nazvano „sitno buržoaskim
nacionalistima”. U pismu Staljina i Molotova Titu, od 27. mar-
ta 1948, KPJ je optužena kao trula, oportunistička partija, ko-
ja urasta u kapitalistički sistem. Kako navodi Dedijer, Staljin
slobodan simović
138
je bio uvjeren da će s Titom izaći na kraj najviše za dva mjese-
ca. Tito je bio nazvan imperijalističkim špijunom.
Odbijajući Staljinove hegemonističke aspiracije i teške kle-
vete, Tito je izjavio „Nećemo biti sovjetska gubernija”, a Đilas
— „Nećemo biti figurica na šahovskoj tabli”. Odgovor jugoslo-
venskog rukovodstva na rezoluciju Informbiroa (donijeta u Bu-
kureštu 20–20 juna 1948, bez prisustva jugoslovenske delega-
cije), bio je odlučan i dostojanstven i ostavio je snažan utisak u
demokratskom svijetu. Rezolucija je u cjelosti objavljena, odba-
čene sve Staljinove optužbe i naglašena ispravnost jugosloven-
ske politike u pogledu njenog daljeg razvitka.
Krajem jula 1948. u Beogradu je održan Peti kongres KPJ.
Tito je na kongresu dao detaljan prikaz istorije KPJ, naglasio
njenu borbenu prošlost i njene zasluge za vrijeme rata i poslije-
ratne izgradnje. Govor su prenosile sve radio stanice, pa su ga
ljudi slušali u fabrikama, ustanovama, na ulicama i trgovima.
Tito je više nego ikada postao simbol otpora i želje jugosloven-
skog naroda za nezavisnošću. Od 2.323 delegata, koliko ih je
bilo na Petom kongresu KPJ, samo je pet delegata bilo protiv
ocjena sadržanih u Titovom govoru.
No, i pored velike podrške komunista i naroda, prema
Kardeljevim riječima u državi su postojale određene snage ko-
je su podržale bukureštansku rezoluciju. Prema nedovoljno po-
uzdanim podacima Službe državne bezbjednosti (UDB-a) u
Crnoj Gori je registrovano 5007 lica koja su se izjasnila za re-
zoluciju IB-a, što je bilo daleko iznad jugoslovenskog prosjeka.
Tih godina situacija u Jugoslaviji je bila veoma napeta: potpu-
na ekonomska blokada Jugoslavije, stalno ubacivanje u Jugosla-
viju obučenih diverzanata i obavještajaca, ubijanje naših grani-
čara, jednom riječju skoro ratno stanje. Ni jedna komunistička
i radnička partija u svijetu nije 1948. podržala KPJ. Radi oču-
vanja integriteta zemlje, Rankovićev policijski aparat je odluč-
no djelovao protiv svih koji su stajali na IB pozicijama, pri čemu
139
je bilo i prekoračenja ovlašćenja, namještanja optužbi, falsifiko-
vanja dokaza, primjene nedozvoljenih mjera represije i sl. Za-
tvori u kojima su informbirovci izdržavali svoje kazne, nalazili
su se na zabačenim, pustim ostrvima: Goli otok, Sveti Grgur,
Ugljan, zatim zatvor u Bileći, Gradiška.
Organizacija ovih logora, okrutni režim i metod u njima,
kako je, kasnije, pričao Ranković, bili su djelo udbinih funk-
cionera, koji su školu završili u Moskvi i prošli ruski NKVD,
sve sa tvrdnjom da zatvorenike treba” prevaspitavati”. Kroz ove
logore prolazili su i neki samo zato što su u užem krugu izre-
kli koju nepovoljnu riječ na račun Tita i njegovog rukovodstva.
Na osnovu odluke oragnizacionog sekretarijata CKSKJ, 1957.
je započet proces rehabilitacije informbirovaca. Od 1957–1961.
u SKJ je iz Crne Gore primljeno 872 bivša informbirovca.
Koliko su bili teški otpori Staljinovom pritisku, ne manji
su bili teški „proboji” iz ekonomske i političke blokade i uspo-
stavljanje odnosa sa zapadnim državama koje su nas uslovljava-
le i dovodile u pitanje našu državnu samostalnost i socijalistič-
ko uređenje. Jugoslavija je vodila borbu na dva fronta. I njima
je kao i sovjetima Tito jasno rekao: „Jugoslavija ima svoj put”,
„Sa svima hoćemo ravnopravno da razgovaramo.” Smrću Sta-
ljina 1953. i dolaskom N. S. Hruščova na čelo Sovjetskog Sa-
veza, otvoren je proces destaljinizacije u SSSR i normalizaci-
je odnosa između Jugoslavije i Sovjetskog saveza. Beogradsku
deklaraciju iz 1955, Kardelj je nazvao Magna Karta za odnose
među socijalističkim zemljama.
RASPAD SFRJ
Prevrat u Crnoj Gori 1989. godine
Osamdesetih godina prošlog vijeka SFRJ je zapala u eko-
nomsku krizu, kojoj se brzo pridružila i politička kriza. Para-
metri te krize su: zaduženost u iznosu od preko 20 milijardi
dolara, devalvacija dinara za 30 odsto, a povećanje inflacije za
slobodan simović
140
45 odsto, da bi u 1987. dostiglo 140 odsto sa tendencijom daljeg
rasta. Potrošnja je bila iznad proizvodnje, preko bonova ogra-
ničena je potrošnja nafte i njenih derivata, produktivnost rada
i životni standard građana su opadali, što je sveukupno uticalo
na rast njihovog nezadovoljstva. U državnom i političkom ru-
kovodstvu Jugoslavije nije bilo saglasnosti o sredstvima i putevi-
ma za razrješavanje krizne situacije. Produbljivao se jaz između
snaga koje su se zalagale za veća ovlašćenja saveznih institucija,
na čelu sa saveznom vladom i republičkih rukovodstava, prije
svega Hrvatske i Slovenije, koje su u tome prepoznale ugroža-
vanje vlastitih interesa. U takvoj društveno-ekonomskoj situa-
ciji povoljnoj za buđenje i jačanje svih nacionalizama, u Srpskoj
akademiji nauka i umjetnosti (SANU), pojavio se 1986. veliko-
srpski projekat, Memorandum SANU o ugroženosti srpskog
naroda i antisrpskoj politici jugoslovenskog rukovodstva. I slo-
venački intelektualci su početkom 1987. istakli nezadovoljava-
jući položaj Slovenije u SFRJ.
Savez komunista Jugoslavije (SKJ) je sve više gubio snagu
revolucionarne avangarde i vodeće idejno-političke snage u sre-
dištu borbe za socijalističko samoupravljanje i širenje Pokreta
nesvrstanosti. Poslije 50 godina odlučivanja o sudbini zemlje,
na svom Četrnaestom kongresu u januaru 1990, došlo je do
raspada SKJ, kao glavnog kohezionog idejno-političkog činioca.
Od ljeta 1988, Crna Gora je pod snažnim velikosrpskim
nacionalističkim pritiskom. Sve je počelo zahtjevom da se zau-
stavi iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova i onemogući stva-
ranje republike Kosovo.
Na masovnim mitinzima, širom Crne Gore, pored radi-
kalnih zahtjeva za rješavanjem socio-ekonomskih problema,
tražena je i ostavka crnogorskog rukovodstva, koje je dema-
goškim parolama nazivano antisrpskim, rasipničkim, dok je či-
tav prevratnički događaj dobio naziv antibirokratska revoluci-
ja. Prevrat na Crnu Goru, 90-tih godina prošlog vijeka je bio
141
vješto zaogrnut i obavijen socijalnom demagogijom i demokra-
tijom. Iza demokratskih fraza i zaštite nacionalnih interesa,
radilo se na Balkanu sve i svašta. Događaji u Crnoj Gori usmje-
ravani su izvan Crne Gore, uglavnom iz velikosrpskih centara
u Beogradu.
Crnogorsko rukovodstvo je pravilno procijenilo da bi Slo-
bodan Milošević i njegovi poslušnici u Crnoj Gori bili spremni
da organizuju novu Podgoričku skupštinu. Između ostavke i
upotrebe represivnih mjera, što bi dovelo do ljudskih žrtava,
crnogorsko rukovodstvo se 1989. odlučilo na ostavku. Bio je to
dio okrutnog procesa razbijanja SFRJ.
Od 27. aprila 1992. do 21. maja 2006, Crna Gora je za-
jedno sa Srbijom stvorila dvije zajedničke države: Savezna re-
publika Jugoslavija (SRJ) i Srbija i Crna Gora (S i CG). Obje
su stvorene pod pritiskom velikosrpskog nacionalizma, s na-
stojanjem utapanja Crne Gore u projekat Velika Srbija. Gra-
đani su pritom bili skoro potpuno zaobiđeni. Pripreme za re-
ferendum u vezi stvaranja države SRJ, trajale su sedam dana,
a u Srbiji ni toliko.
Zbog krvavih ratova na prostoru Jugoslavije, etničkog či-
šćenja, ubijanja civila, pljačkanja i uništavanja materijalnih i
kulturnih dobara, SRJ je u maju 1992. kažnjena isključenjem
iz međunarodnih organizacija i zavođenjem ekonomskih sank-
cija. Društveni proizvod u SRJ smanjen je na ispod 50 odsto u
odnosu na 1989. Došlo je, takoreći, do raspada privrednog si-
stema. Crna Gora je na dobro crnogorskog naroda i svih nje-
nih državljana, 21. maja 2006, na demokratski organizovanom
referendumu, obnovila svoju državnost i dobila međunarodno
priznanje. To je bilo moguće ostvariti zahvaljujući vjekovnoj
borbi za slobodu, velikom doprinosu Crne Gore pobjedi nad fa-
šizmom i time ugledu kojega je uživala u antifašitičkom i pro-
gresivnom javnom mnjenju. Crna Gora je iz Drugog svjetskog
rata izašla porušena (srušeno je, napr. 320 škola), ali sa parti-
slobodan simović
142
zanskim ponosom i velikim moralnim kapitalom. Bez velikog
socijalističkog preporoda i borbe protiv velikosrpskog naciona-
lizma, takođe, ne bi bila moguća obnova crnogorske države. Po-
kazale su se tačnim ocjene i procjene da će pitanje učvršćiva-
nja crnogorske države na novim osnovama (poštovanje zakona,
usvajanje evropskih vrijednosti, podizanje životnog standarda,
pobjeda pravde, jednakosti, i sl.), predstavljati veliki problem,
prije svega, zbog nepoštovanja načela ili kolebljivosti u njiho-
vom sprovođenju. Dnevno-politički interesi, egoizam, neobuz-
danost u grabljenju materijalnih dobara, prevladali su interese
građana, tj. javni interes. Posljedice takvog ponašanja su vidlji-
ve na svakom koraku: sve više siromaštva, neopravdanih soci-
jalnih razlika, nezaposlenih mladih ljudi (oko 10.000 visokoš-
kolaca), nemogućnosti Crnogoraca da koriste crkve i manastire
što ih uz ekstremna odricanja podigoše naši preci.
Ipak je korupcija, prije svega ona na visokom nivou, naj-
veće društveno zlo koje kompromituje i degradira sve ljudske i
civilizacijske vrijednosti, pa stvarnost sve manje liči na očekiva-
nja građana. Može se reći da su u ovom trenutku u Crnoj Gori
stvoreni svi uslovi da vlast krene u odlučan obračun sa korup-
cionaškim elementima, koji su najozbiljnija smetnja na evrop-
skom putu Crne Gore. Legislativa je završena, agende i akcioni
program napisani, izabran novi državni tužilac, građani spre-
mni da toj borbi pruže iskrenu podršku. Posebno ohrabruje vi-
jest koja stiže sa najodgovornijih političkih i državnih instanci,
da ne fali ni volje, kao najvažnijeg činioca u postizanju sve ve-
ćeg broja konkretnih i vidljivih rezultata, s nosiocima korup-
tivnih radnji.
Glavni izvor korupcije je u tome što država nema snage da
zaštiti rad i radnike od eksploatacije i izrabljivanja. Sve refor-
me, bez učešća građana su formalne i malo utemeljene. Izosta-
je suštinska reforma, reforma čovjeka, bez koje nema dubljih
promjena. Jedan od ideala moderne demokratije jeste uključi-
143
vanje građana i države u javni život i uspostavljanje pune kon-
trole trošenja sredstava poreskih obveznika. Životni standard
građana je jedini kriterijum i mjerilo uspješnosti svake vlasti,
svuda u svijetu. Životarenje treba da nam je tuđe.
Ovo su samo neka pitanja, po mom mišljenju, najvažnija,
na čijem rješavanju treba da dokažemo i potvrdimo svoj ugled
i autoritet, ponajprije, pred svojim građanima. A, oni najodgo-
vorniji, neka u tome budu primjer. Sve drugo je strah od samog
sebe, a on je najgora stvar u ljudskom životu.
Povodom 9. maja 1945,

dana pobjede nad fašizmom i dana Evrope
SADRŽAJ
BLAŽO M. JOVANOVIĆ
— ČOVJEK ZA SVA VREMENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
U PIPERIMA O PIPERIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
PRED SPOMENIKOM U FARMACIMA . . . . . . . . . . . . . . . 17
KOMANDIR PERO TUJOV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
MOĆ TRADICIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
VJEČNA STRAŽA STRAŽICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
DOK SUTJESKA TEČE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
U SPOMEN ĆEKLIĆKIM JUNACIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
NA NERETVI VODI HLADNOJ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
ZA GRAĐANSKU CRNU GORU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
SUTJESKA LUČA ANTIFAŠIZMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
SLOVO O VELIKANU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
slobodan simović
146
POČETAK CRNOGORSKE OBNOVE . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
POVODOM 70 GODINA OD OSLOBOĐENJA

PLAVA OD OKUPATORA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
DRUG MILUTIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
TRINAESTOG BJEŠE JULA… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
SPOMENIK JE NJIHOVOG JUNAŠTVA… . . . . . . . . . . . . 92
SLOBODNA CRNA GORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

slobodan simović
pročitano izgovoreno
Priprema za štampu
BOJAN R. POPOVIĆ
MEDEON — Podgorica
Tiraž
300 primjeraka
Štampa
PRO FILE
Podgorica
2016.
Kaталогизација у публикацији
Национална библиотека Црне Горе, Цетиње
ISBN 978-9940-645-04-5
COBISS.CG-ID 30196496

Slobo Simović - Pročitano - Izgovoreno

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Slobo Simović - Pročitano - Izgovoreno

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

slobodan simović

B lažo Jovanović spada u red znamenitih Crnogoraca. „U ga-

S urove istorijske okolnosti nametale su Crnogorcima borbu

Trijebač, 5. septembar 2006.

Poštovana rodbino i potomci, ovdje strijeljanih,

C rna Gora je pokoravana, ali nikad pokorena, osvajana ali

„Malena je Crna Gora, al se hrabro digla sva, sa svog krša

Trinaestojulci su potomci onih crnogorskih ratnika koje

Farmaci, 27. decembar 2006.

O kupili smo se oko uspomene na Pera Tujova Vukovića,

Piperi, 13. jul 2007.

D obrodošli, na ovo, već tradicionalno okupljanje, srijetanje

„Bože ti znaš da smo mi mali,

Trijebač, 8. septembar 2008.

Drugarice i drugovi, borci NOR-a i antifašisti,

S pomenik na pljevaljskoj Stražici i svi drugi su odličja našeg

Pljevlja, 1. decembar 2008.

D anas kraj Sutjeske hladne vode barjak časti i slobode, pro-

Tjentište, 19. jun 2010.

D anas Crna Gora obilježava vječni spomen na svoje sinove

Ćeklići, 13. jul 2011.

Uvažene drugarice i drugovi,

O kupili smo se danas na obalama veličanstvene Neretve

Jablanica, 5. maj 2012.

C rna Gora je stara istorijska zemlja. Crnogorci su istorijski

Trijebač 6. septembar 2012.

N jemačka vrhovna komanda je početkom januara 1943.

10. jun 2013.

O kupili smo se ispred Kliničkog centra Crne Gore da polo-

26. oktobar 2013.

S aglasno programskoj orijentaciji Narodnooslobodilačkog

ČLANOVI IZVRŠNOG ODBORA:

Odsjeci su bili izvršna vlast, začeci crnogorskih ministar-

– da je NOVJ jedina oružana sila u borbi protiv okupa-

Sa Skupštine je narodu Crne Gore i Boke upućen i pro-

„Za 23 godine bivše Jugoslavije crnogorski narod živio je

Na kraju zasijedanja izabrano je 11 vijećnika i 11 zamje-

Kolašinska skupština ZAVNO-a i odluke njenih delega-

15/16. novembar 2013.

K omunistička partija Jugoslavije je 1940, pa i ranije, uka-

Plav, 17. oktobar 2014.

U Njegoševom djelu „Šćepan Mali” nalazimo opominjuju-

Drezga — Piperi, 23. oktobar 2014.

T rinaesti jul 1941. je prvi antifašistički, opštenarodni usta-

13. jul 2015.

S avez udruženja boraca NOR-a i antifašista Crne Gore obi-

KIC „Budo Tomović”, 24. decembar 2015.

Prekretnica Drugog svjetskog rata

N jemačka doktrina munjevitog rata prvi put je doživjela

Povodom 9. maja 1945,

PRED SPOMENIKOM U FARMACIMA . . . . . . . . . . . . . . . 17

KOMANDIR PERO TUJOV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

VJEČNA STRAŽA STRAŽICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

DOK SUTJESKA TEČE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

U SPOMEN ĆEKLIĆKIM JUNACIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

NA NERETVI VODI HLADNOJ… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

ZA GRAĐANSKU CRNU GORU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

SUTJESKA LUČA ANTIFAŠIZMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

POVODOM 70 GODINA OD OSLOBOĐENJA

TRINAESTOG BJEŠE JULA… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

SPOMENIK JE NJIHOVOG JUNAŠTVA… . . . . . . . . . . . . 92

SLOBODNA CRNA GORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

You might also like