‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬

‫ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪79 - 53 ،1395‬‬

‫ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫*‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻮت ﻗﻄﺎرﻫﺎ‪ ،‬زﻧﮓ ﺗﻠﻔﻦﻫﺎ‪ ،‬و روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻻﻣﭗﻫﺎ ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻣـﺮدم ﻗـﺮن‬
‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮاي ﺷﻚ ﻛﺮدن در ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ و ﻓﻮاﻳﺪ ﻓﻨﺎوراﻧﺔ آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ‬
‫آن را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﻘﺪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ »ﻗﻮاﻋﺪ« ﻳﺎ »ﻗﻮاﻧﻴﻦ« ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﺑﻨﻴﺎن ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ را زﻳﺮ ﺳﺆال ﺑﺮد‪ .‬او ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻧﻘﺪ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬـﻢ ﻋﻠﻤـﻲ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻧﻘﺪ ﺧﻮد را ﻋﻤﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻬﻢ و ﻇﺮﻳﻔﻲ ﻣﻴﺎن‬
‫ﻧﻘﺪ وي از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ »ﻗﺎﻧﻮن« و »ﻋﻠﻴﺖ« در آﺛﺎر دورة اوﻟﻴﻪ و ﻣﻴﺎﻧﻲ ﻧﻴﭽـﻪ و آﺛـﺎر دورة‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲاش وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ در ﻻﻳﻪﻫﺎي ژرفﺗﺮي از ﻧﻘﺪ ﺧـﻮد ﺗـﻼش ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻛﺸﻒ ﭘﻴﻮﻧﺪي ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻢ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﺔ از ﻛﺎر درآﻣﺪنِ »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ«‬
‫را ﺑﻲﺑﻨﻴﺎن ﺷﺪن ﻛﻞ ﺑﻨﺎي ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠـﻢ را ﻧﻬﻴﻠﻴﺴـﺘﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻋﻠﻢ و اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ﻋﻠﻢ را واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ‬آرﻣـﺎن زﻫـﺪ و ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬
‫ﻫﻢدﺳﺖ آن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺪف ﻧﻴﭽـﻪ ﻧﻬﺎﻳﺘـﺎً ﻧـﻪ ﻛﻨـﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦِ ﻋﻠﻢ و ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان راﻧﺔ اﺻﻠﻲ آن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﺑﻨـﺎي آن ﺑـﺮ‬
‫ﺳﺘﻮنِ ارزشﻫﺎي ﻧﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ آري ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳـﺪ‪ ،‬ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﻗـﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪ ،‬اﺻـﻞ ﻋﻠﻴـﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ‪ ،‬آرﻣﺎن زﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻧﻴﭽﻪ در ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺧﻮﻳﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻢ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‬

‫* اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪roohollah.karimi@gmail.com ،‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،1394/8/12 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1394/11/12 :‬‬
 ‫‪ 54‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ رﻳﺸـﻪﻫـﺎي ﻋﻠـﻢ ﺟﺪﻳـﺪ ﻧﻤـﻲﭘـﺮدازد‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ درﺑـﺎرة‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﻪوﻳﮋه دﻛﺎرت ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﮕﻴﺰهاش از ﭼﻨﻴﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫رﻳﺸﻪاي و اﻳﻦ ﻧﻘﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮر اﻓﻜﻨﺪن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺄﺛﻴﺮات‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﻐـﺮبزﻣـﻴﻦ در ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﺑﺴـﻴﺎر ﺑﻨﻴـﺎدي و ﻋﻤﻴـﻖ ﺑـﻮد و ﻧﻴﭽـﻪ ﻗﻄﻌـﺎً‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻮزهاي را ﻧﺎدﻳﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻋﻠﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺸﻜﻞ ﻧﻈﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده اﺳـﺖ‬
‫)‪ .(BT: 18‬اﻳﻦ ادﻋﺎ ﺗﺎ ﺣﺪي درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻴﭽﻪ اوﻟﻴﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻋﻠـﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻇﻲ روﺳﻮ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻇﻲ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﻮم در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮ او ﺗﻘﺪم دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻛﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎﻳﺶ ﻫـﺮ روز ﺑـﻴﺶ از ﭘـﻴﺶ اﻧﺴـﺎن ﻣـﺪرن را ﺑـﻪوﺟـﺪ‬
‫ﻣﻲآورد و دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﭘﻴﺮوزي ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺪرن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮ ﺧﻄﻴﺮي ﺑـﻮد و ﻛـﻢﺗـﺮ ﻣﺘﻔﻜـﺮي ﺟﺮﺋـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﻲ دﺳﺖ زﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻴﭽﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﻴﺶﻓﺮضﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑـﺮ آنﻫـﺎ ﺗﻜﻴـﻪ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬او ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ اﻳﻤﺎن ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ ﻋﻠﻢ دﻛﺎرﺗﻲ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻤﻜـﻦ از‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺴﺖ ﻛﻨﺪ‪» :‬اﻳﻦﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮي از ﺟﻬﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑـﻞ ﺷـﻤﺎرش‪،‬‬
‫ﺣﺴﺎب‪ ،‬وزن‪ ،‬رؤﻳﺖ‪ ،‬و ﻟﻤﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ دﻳﻮاﻧﮕﻲ ﻳﺎ ﺣﻤﺎﻗﺖ‪ ،‬دﺳـﺖﻛـﻢ ﺑﻼﻫـﺖ و‬
‫ﺳﺎدهﻟﻮﺣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ”ﻋﻠﻤﻲ“ از ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻜﻲ از اﺣﻤﻘﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫از ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺿﻌﻴﻒﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ‪ ...‬آﻳﺎ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﺷـﻤﺎ اوﻟـﻴﻦ و آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ آن اﺳﺘﻮار ﮔﺮدد؟« )‪ .(GS: 373‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻧﻘﺪ ﻧﻴﭽﻪ از‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﭘﻴﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﭼﻨﺪﻻﻳﻪ و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻛﻤﻚ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻣﻔﺴﺮان ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺳﻨﺖ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺑـﻪوﻳـﮋه ﻟﻴﺘـﺮ‬
‫)‪ ،(Leiter, 2002‬ﻛﻼرك )‪ ،(Clark, 1990‬و ﻛﺎل )‪ (Call, 1995‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳـﺪ از‬
‫ﺑﻴﺮوﻧﻲﺗﺮﻳﻦ ﻻﻳﻪ ﺗﺎ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ در ﻳﻚ روﻧﺪ ﻣﻨﺴـﺠﻢ و ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ و ﺑـﺎ در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﻓﻜﺮي او در دورهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻧﻘﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺑﻮدن ﻃﺒﻴﻌﺖ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺑﻌﺎد ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺟﻬﺎﻧﻲ داﻧﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ از ﻗﻮاﻋﺪ‪ ‬ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ و ﻣﻨﻈﻢ ﭘﻴـﺮوي ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬آنﮔـﺎه ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ارادة ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ در دورهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺴـﻂ ﻓﻠﺴـﻔﻲاش‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﻘﺪﻫﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻇﺮﻳﻔـﻲ وﺟـﻮد دارد‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪55‬‬

‫ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ از آنﻫﺎ ﻏﻔﻠﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ در دورة اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪاش ﺑﻪ ﺷـﻲء ﻓـﻲﻧﻔﺴـﻪ ﻳـﺎ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ﺑﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ ازﺟﻤﻠﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻠﻤﻲ‬
‫را ﺗﻮﻫﻤﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ )‪) (TL: 164-5‬ﻛﺮﻳﻤﻲ‪ .(1393 ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻴﭽﻪ از ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻬـﺎن در‬
‫اﻳﻦ دوره ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ در داﻧﺶ ﺷﺎد ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻔﻴﺎت ﻋﻠﻤﻲ راه را ﺑﻪ روي ﺑﺮرﺳـﻲ و ﺗﺠﻬﻴـﺰ ﻫﻤﻴﺸـﮕﻲ ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﺸﻔﻴﺎﺗﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ! ﻣﮕﺮ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻫﻢ اﻣﻜﺎن داﺷـﺖ؟« )‪ .(GS: 46‬در‬
‫ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ از اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﻲآورد اﺑﺮاز ﺧﺸﻨﻮدي ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣـﺎ ﻧﮕـﺎﻫﻲ ﻋﻤﻴـﻖﺗـﺮ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻤﺠﻴﺪي ﻣﻮذﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرت »ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ! ﻣﮕﺮ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻫﻢ‬
‫اﻣﻜﺎن داﺷﺖ؟« ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ درواﻗﻊ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ اﻣﻜﺎن ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ را ﮔﻮشزد ﻛﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﻠﻴﺖ و ﺿﺮورت آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﺑﻜﺸﺪ و ﺑﻪﻃـﻮر ﺿـﻤﻨﻲ ﺑﻴـﺎن ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻬـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪ .‬اﻳـﻦ ﻳﻜـﻲ از ﺗﺎﻛﺘﻴـﻚﻫـﺎي‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﻧﻴﭽﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﺸﺎن دﻫـﺪ ﺑـﺎوري ﻛـﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً آن را ﻛﻠـﻲ و ﺿـﺮوري‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎوري اﺳﺖ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﮕﺮ و ﺣﺘﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ و »واﻻﺗﺮ« ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در داﻧﺶ ﺷﺎد ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮﺧﻼف ﺑـﺎور‬
‫ﺑﺴﻴﺎري داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻋﻮام‪ ،‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ ﺿﺮوري ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻗﻮاﻧﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬از آن ﺟﻬـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از ﻧﻴﺎزﻫـﺎي‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺎ را ﺑﺮآورده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬او ﺳـﺎدهﺳـﺎزي‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﺸـﮕﺮي‪ ،‬ﻛﻤـﻲ ﻛـﺮدن و ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪارﻫﺎ ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﻣﺎ ﺑﺮاي اﻧﻄﺒﺎق ﺑـﺎ ﻣﺤـﻴﻂ ﭘﻴﺮاﻣـﻮنﻣـﺎن را‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬اﻳﺮاد ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن ﻓﺮاﻣـﻮشﻛـﺮدهاﻧـﺪ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ارزش ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮي واﻗﻌﻲ از ﺟﻬﺎن ﺳـﺎده‬
‫و ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻪ ﺻﻴﺮورت داﺋﻤﻲ در آن ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ .(Cox, 1999: 31-32‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺟﻬﺎن از ﻗﻮاﻧﻴﻦ آنﻫﺎ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫وﻳﮋﮔﻲ ﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ‪ ...‬ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻲﻧﻈﻤﻲاي )‪ (chaos‬ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اﺳﺖ ـ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻘﺪان‬
‫ﺿﺮورت ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻘﺪان ﻧﻈﻢ )‪ ،(order‬ﺗﺮﺗﻴﺐ )‪ ،(arrangement‬ﺻﻮرت )‪،(form‬‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ )‪ ،(beauty‬ﺣﻜﻤﺖ )‪ (wisdom‬و در ﻳﻚ ﻛﻼم ﻫﺮ ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﮔﻮﻧﻪاﻧﮕﺎريﻫﺎي‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺔ )‪ (aesthetic anthropomorphism‬ﻣﺎ ﻋﺎﻣﻞ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻧﻪ ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬
 ‫‪ 56‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮﻳﻒ و ﻫﺮﮔﺰ ﻫﻢ ﻗﺼﺪ ﻧﺪارد ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﻬﺎن ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻘﻠﻴﺪ‬
‫از اﻧﺴﺎن را ﻧﺪارد و از ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎوت زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻳﺎ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد ‪...‬‬
‫ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷﻴﺪ از اﻳﻦﻛﻪ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻗﺎﻧﻮن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺟﺰ ﺿﺮورﻳﺎت ﭼﻴﺰي‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻫﻢ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺨﻠﻒ ﻛﻨﺪ )‪.(GS: 109‬‬

‫ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻛﺸﻴﺪن اﻳﻦ ﭘﻴﺶﻓﺮض ﻛﻪ اﺷﻴﺎ و ﺟﻬﺎن از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﭘﻴﺮوي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬درواﻗﻊ ﺑﻪ رﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﻴﺴﺘﺎر ﻣ‪‬ـﻮﻟﺲ در ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻋﺒـﺎرت‬
‫اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻪ از داﻧﺶ ﺷﺎد ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﮔﻴـﺮد اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺻﻼً ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﺑـﺰاري ﺑـﺮاي ﻣﺠﺒـﻮر ﻛـﺮدن‪ ،‬ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﻪ اي ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ ﻳﺎ ﺗﺨﻠﻒ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻨﻜﺮ اﻳﻦ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن ﻗﻮاﻋـﺪ ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ﺣﻮادث را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻴﭽﻪ اﻳﻦ اﻳﺪه را ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي ﺟﻬﺎن اﺳـﺖ رد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي اﻧﺴﺎنﮔﻮﻧﻪاﻧﮕﺎري ﻣﺎﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ را واﻣـﻲدارد ﻗﻮاﻋـﺪ را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬
‫ﻗﺎﻋﺪهﻣﻨﺪ ﺑﻮدن ]ﺟﻬﺎن[ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻴﻢ« )‪ .(Moles, 1990: 206‬ﻣﻮﻟﺲ ﻧﻘﺪ ﻧﻴﭽﻪ از ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﺎدآور ﺷﻜﺎﻛﻴﺖ ﻫﻴﻮم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑـﺮاي ﻫـﺰاران‬
‫ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ روز ﻃﻠﻮع ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ دﻟﻴﻠﻲ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮدا ﻫﻢ ﻃﻠﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ اﻳﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﭘﻴﺶ داوري روان اﻧﺴﺎﻧﻲِ ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را واﻣﻲدارد ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻴﭽـﻪ در آﺛـﺎر ﭘﺎﻳـﺎﻧﻲاش از ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺷﻜﺎﻛﻴﺘﻲ ﻋﺒﻮر ﻛﺮد و ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي آﺛﺎر اوﻟﻴﻪ و ﻣﻴﺎﻧﻲ او ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)← ﻛﺮﻳﻤﻲ‪.(1393 ،‬‬
‫ﺑﻴﺎن ﻧﻴﭽﻪ در ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ داﻧﺶ ﺷـﺎد اﺳـﺖ اﻣـﺎ ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي‬
‫ﻇﺮﻳﻔﻲ در اﻳﻦﺟﺎ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد‪ .‬در ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎرهﻫـﺎي ﻓﺮاﺳـﻮي‬
‫ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻳﻦ »ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﻴﺰﻳﻚ داﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻐﺮوراﻧﻪ از آن دم ﻣـﻲزﻧﻴـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻲ ‪...‬؛ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﺷـﻤﺎ از ﻃﺒﻴﻌـﺖ و ﭘـﺮت ﺑـﻮدن ﺷـﻤﺎ از‬
‫»زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي ﻫﻴﭻ واﻗﻌﻴﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ »ﻧﺼ‪‬ـﻲ« ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺳﺮﻫﻢﺑﻨﺪي ﻛﺮدن و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺎدهﻟﻮﺣﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻏﺮاﻳـﺰ‬
‫دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‪ ‬روح ﻣﺪرن را‪ ،‬آن ﺳﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺮاب ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ! »ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﺮاﺑﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﺣﻜﻢﻓﺮﻣﺎﺳﺖ ـ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻣﺎ ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارد و از ﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ«‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﻋﺎﻟﻲ از اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻧﻬﻔﺘﻪ اي ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻲﺳﺮوﭘﺎ از راه آن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ دﺷﻤﻨﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﺎ ﻫـﺮ‬
‫آنﭼﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ و ﺧﻮدرأي ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﺑﻲﺧﺪاﻳﻲِ دﺳﺖ دوم و ﻇﺮﻳﻒﺗـﺮ‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪57‬‬

‫را در آن ﻧﻬﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪» .‬ﻧﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﻪ ارﺑﺎب« ـ ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺲ »ﻓﺮﺧﻨﺪه ﺑـﺎد‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﺖ!« آﻳﺎ ﺟﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ؟ اﻣﺎ ‪ ...‬اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﺺ؛ و ﻛﺴﻲ ﺗﻮاﻧﺪ آﻣﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻴﺘﻲ و ﺷﻴﻮة ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺧﻼف ﺷﻤﺎ‪ ،‬در ﺻﺤﻴﻔﺔ ﻫﻤـﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌـﺖ و ﺑـﺎ ﻧﻈـﺮ ﻛـﺮدن در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺴﺖ‪ ‬ﺧﻮدﻛﺎﻣﺎﻧﻪ ـ ﺑـﻲﭘـﺮوا و ﺑـﻲاﻣـﺎنِ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﻫـﺎي ﻗـﺪرت را ﺑﺮﺧﻮاﻧـﺪ ــ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮﮔﺮي ﻛﻪ ﺑﻲاﺳﺘﺜﻨﺎ و ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮا ﻫﻤﻪﺟﺎ »ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﻗﺪرت« را در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎﻧﺘﺎن ﻧﻬﺪ‬
‫‪ ...‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬او ﺳﺨﻦ را ﺑﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺷﻤﺎ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺳﻴﺮي »ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ« و »ﺷﻤﺎرﭘﺬﻳﺮ« دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧـﻪ از آن ﺟﻬـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﺮ آن ﺣﺎﻛﻢاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻞ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻫﻴﭻروي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻗﺪرﺗﻲ ﻫﺮ‬
‫دم واﭘﺴﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲآورد‪ .‬ﮔﻴﺮم ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﻳﻚ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ــ‬
‫و ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺖ ﻣﺸﺘﺎق ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ را ﺑﺮ ﺿﺪ آن ﺑﻴﺎورﻳﺪ ـ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ )‪.(BGE: 22‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻫﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ از ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن ﺑـﺮ اﺳـﺎس آنﻫـﺎ رواﺑـﻂ ﻣﻴـﺎن ﭘﺪﻳـﺪهﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﻛﻢ ﺑﻪ دو ﺷـﻴﻮة ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻜﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪي ﻃﺒﻴﻌﺖ و دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻮاﺳـﺖ ﻗـﺪرت‪ .‬ﺗﻔﺴـﻴﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ را اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚدان ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﻴﺰﻳﻚدان ﻓﺮﻣﻮل ﻫﺎ را ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﻳﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻳـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ از آنﻫﺎ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗﺤﻤﻴﻞِ ﭘﻴﺶداوريﻫﺎ ﻳـﺎ ارزشﻫـﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴـﻚ از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ارزش »ﺑﺮاﺑﺮي« ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ )‪ (ibid: 9‬ﻧﻴـﺰ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤـﻲ را ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﺗﺤﻤﻴـﻞ‬
‫ارزشﻫﺎي رواﻗﻲ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻦ ارزشﻫﺎ و ﭘﻴﺶداوريﻫـﺎي اﺧﻼﻗـﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻬﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚدان اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎﻳﻲ را ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺮدن »ﻧﺺ« )ﻃﺒﻴﻌﺖ( ﻣﻲﺳﺎزد و از آنﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﺑﺎ ﭼﻴـﺰي در‬
‫ﺗﺠﺎرب ﺧﻮد او ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ اﺳﺘﻌﺎره ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ او ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﺎزﺗﺎب دﻫﻨـﺪه و واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﻌﺎرهﻫـﺎ ﻛـﺎرﻛﺮد ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﮔﺴﺘﺮشدﻫﻨﺪه و ﺗﻌﻤﻴﻢدﻫﻨﺪة اﺣﺴﺎس اﺧﻼﻗﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚدان اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻣﻬـﻢ ﺗﻠﻘـﻲ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻪ ﺧﻮد ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻳﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺘﻌﺎره ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ آنﻫﺎ‬
‫ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲِ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬اﻧﻜـﺎر‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺎ »ﻧﻴﺘﻲ و ﺷﻴﻮة ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺧﻼف ﺷﻤﺎ« ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻤـﺎن ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺳﺘﻌﺎرة دﻳﮕـﺮي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ارزشﮔﺬاري ﺑـﺮ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﺷـﻮد و ﺑـﺮ اﺳـﺎس آن ﻓﻴﺰﻳـﻚ‬
 ‫‪ 58‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﺟﺪﻳﺪي ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ آرﻣﺎن زﻫﺪ و ﻏﺮاﻳﺰ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ ارزشﻫﺎي ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻳﻚ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ اﻳﻦ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺑﻬﺘﺮ از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ارزشﻫﺎي ﺧﻮاﺳـﺖ ﻗـﺪرت‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ارزشﻫـﺎي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴـﻚ و زاﻫﺪاﻧـﻪ اﺳـﺖ )‪Clark, 1990: 222-223‬؛‬
‫اﺳﻤﻴﺚ‪ .(200-194 :1380 ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻌﺪ ﻳﻌﻨـﻲ ﻧﻘـﺪ ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﻪ اﺻـﻞ ﻋﻠﻴـﺖ‬
‫روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻧﻴﭽﻪ رﻳﺸﺔ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻄﺎﻳﻲ را در »زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ« ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آنﻛﻪ‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ در آﺛﺎر اوﻟﻴﻪاش ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ را ﺑﻪدﻟﻴـﻞ ادﻋﺎﻳﺸـﺎن ﺑـﺮ دﺳﺘﺮﺳـﻲ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آﺛﺎر ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻓﺮارواﻳﺖﻫﺎ ﻳﺎ ارزشﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮ اﺳﺎس آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻬﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﻘﺪ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ‬

‫اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ اﻳﺪه اي ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻈﻤﻲ رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﺻﻞ را ﻣﺴﻠﻢ ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ ﻛـﻪ روﻳـﺪادﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﻋﻠﺖ روﻳﺪادﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺪون ﻣﺴﻠﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻓـﺮض ﻋﻠـﻢ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺳﻴﺐ از روي درﺧﺖ روي زﻣﻴﻦ ﻣـﻲاﻓﺘـﺪ ﻳـﺎ ﭼـﺮا ﺳـﻴﺎرات ﺑـﺮ ﻣـﺪاري‬
‫ﺑﻴﻀﻮيﺷﻜﻞ ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﭼﺮﺧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن رواﻳﺘـﻲ ﻛـﻪ درﺑـﺎرة ﻧﻘـﺪ ﻧﻴﭽـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺑﻮدن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در اﻳـﻦﺟـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ دو ﻧﻮع ﻧﻘﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ را در دورهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺴﻂ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻧﻴﭽﻪ ﺳﺮاغ ﺑﮕﻴـﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫در دورهاي ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺑﺎ روﻳﻜﺮدي ﻫﻴﻮﻣﻲ ـ ﻛﺎﻧﺘﻲ ﻋﻠﻴﺖ‬
‫را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﺖ را از ﻣﻘﻮﻻت و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ذﻫﻦ ﺳﻮژه ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﺟﻬـﺎن‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد و از آنﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﺘﻮاﻧﻴﻢ واﻗﻌﻴﺖ ﺟﻬـﺎن را ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻓـﻲﻧﻔﺴـﻪ‬
‫ادراك ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬در آﺛﺎر ﺑﻌـﺪ از ﻓﺮاﺳـﻮي ﻧﻴـﻚ و ﺑـﺪ‬
‫)‪ ،(1885‬ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﻮدن ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﭘﻲ ﻣـﻲﺑـﺮد و آن را رد ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ او ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻋﻠﻴﺖ را از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ذﻫﻨﻲ ﻣﺎ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﮕﺮ از اﻳـﻦﻛـﻪ ﻋﻠﻴـﺖ ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺟﻬﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﺳﺨﻨﻲ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪاي ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻴـﺖ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺮﻳﻒ آن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻴﭽﻪ از ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺎور اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ در‬
‫ﻃﻮل ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮياش ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬او در ﻫﺮ دو دوره زﺑﺎن و ﺳﻮژهاي ﻛﻪ از ﺑﻄﻦِ ﺑـﺎور ﺑـﻪ‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪59‬‬

‫دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺎور اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ ﻣـﻲداﻧـﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ در آﺛـﺎر دورة اوﻟﻴـﻪ و‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻲاش ﻋﻠﻴﺘﻲ ﻛﻪ از ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺸﺮ و ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻋﻤﻠﻲ او ﺳﺮ ﺑﺮآورده اﺳـﺖ ﻋﺎﻣـﻞ ﺗﺤﺮﻳـﻒ‬
‫ﺟﻬﺎن )ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ( ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﺪﻳﺪش از ﭼﺸﻢ اﻧـﺪازﮔﺮاﻳﻲ و‬
‫ﻋﺒﺚ داﻧﺴﺘﻦ آرزوي »ﻋﻘﻞ ﺑﻲﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺑﻲدرد‪ ‬ﺑـﻲزﻣـﺎن« )‪ ،(GM, III: 12‬ﭼﻨـﻴﻦ دﺧـﺎﻟﺘﻲ را‬
‫ﻻزم و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺪون آن را ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو روﻳﻜـﺮد ﻟـﻮازم ﺧﺎﺻـﻲ را‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ را در ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ در اداﻣﻪ ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺪﻫﺎي اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ در آﺛﺎر دورة اوﻟﻴﻪ و ﻣﻴﺎﻧﻲاش ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻘﺪ ﻫﻴـﻮم از آن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻣﻐﺎﻟﻄﻪاي ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻫﻴﻮم ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮده ﺑـﻮد ﻣـﻮرد ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻧﻴﭽـﻪ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻣﻮارد ﻛﺜﻴﺮ از »ﻋﻠﺖﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ« ﻳﺎ‬
‫ﻛﺸﻒ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻲ وﻗﺎﻳﻊ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﭘﺬﻳﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دﻟﻴﻠـﻲ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد »ﺿﺮورت«‪» ،‬ﻗﺎﻧﻮن«‪ ،‬و »اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ« در ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻔـﺎوت ﻣﻬﻤـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن روﻳﻜﺮد ﻧﻴﭽﻪ و ﻫﻴﻮم در اﻳﻦﺟﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞﮔﻴـﺮي ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫ﻋﻠﻴﺖ ﻧﺰد اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠﻴﺖ را ﺻﺮﻓﺎً ﺳﺎﺧﺘﺔ ﻋﺎدت ﻓﺮد ﻧﻤﻲ داﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻏﺮﻳﺰة زﻧﺪﮔﻲ‪،‬‬
‫ﻋﺎدت ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨـﺪ‪ .‬او در ﻳﺎدداﺷـﺘﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺎل‬
‫‪ 1885‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶِ ”ﭼﺮا“ ﻫﻤﻮاره ﭘﺮﺳﺸﻲ اﺳﺖ در ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻋﻠﺖ ﻳﺎ ﻗﺼﺪ ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬در ﭘﻲِ ”ﺑـﺮاي‬
‫ﭼﻪ؟“‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ”ﺣﺴﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﺖ ﻣﺆﺛﺮ“ ﻧﺪارﻳﻢ‪ :‬در اﻳﻦﺟﺎ ﺣﻖ ﺑﺎ ﻫﻴـﻮم ﺑـﻮد؛ ﻋـﺎدت )اﻣـﺎ‬
‫ﻧﻪﻓﻘﻂ ﻋﺎدت ﻓﺮد!( ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ روﻳـﺪادي ﻛـﻪ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﻳﻚ روﻳﺪاد دﻳﮕـﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ‪ :‬و ﻧـﻪ ﭼﻴـﺰي ﺑـﻴﺶﺗـﺮ! آنﭼـﻪ اﺳـﺘﺤﻜﺎم‬
‫ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ اﻳﻦ ﻋﺎدت ﺑﺰرگ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ روﻳﺪاد را ﺑﻪدﻧﺒـﺎل‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺎ از ﺗﻔﺴﻴﺮ وﻗﺎﻳﻊ اﺳﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧـﻪاي ﻏﻴـﺮ از آنﭼـﻪ ﻣﻘﺎﺻـﺪ و‬
‫ﻧﻴﺎت ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻪ زﻳﺴﺘﻦ و اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اﺳﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﺆﺛﺮ ــ در‬
‫اراده‪ ،‬در ﻧﻴﺖ ـ ﺑﺎور ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ روﻳﺪادي ﻳﻚ ﻛﺮدار اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺮداري ﻳﻚ‬
‫ﻛﻨﻨﺪة ﻛﺎر را اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺎﻋﻞ )‪ (subject‬اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑـﺎور ﺑـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم‬
‫ﻓﺎﻋﻞ و ﺻﻔﺖ ﻳﻚ ﺣﻤﺎﻗﺖ ﺑﺰرگ ﻧﻴﺴﺖ؟ )‪.(WP: 550‬‬
‫ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎور ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ را رﻳﺸﻪ در »ﻋﺎدت« و »ﺑﺎور ﺑﻪ ﺳﻮژه« و ﺧﻮد ﺳـﻮژه را ﻳـﻚ اﺷـﺘﺒﺎه‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻼرك )‪ (Clark, 1990: 103-105‬و ﺑﻪ ﭘﻴـﺮوي از او ﻟﻴﺘـﺮ )‪ (Leiter, 2002: 23‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧـﺪ‬
‫ﺗﺼﻮر راﻳﺞ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ دﺳـﺖ‬
 ‫‪ 60‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﻛﻪ در دورة آﺛﺎر اوﻟﻴﻪاش ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻧﻮﻛﺎﻧﺘﻴﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﻛﻪ رواﺑﻂ ﻋﻠّﻲ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺪﻳﺪار ﺗﻌﻠـﻖ دارد و ﺑـﺮ ﻗﻠﻤـﺮو ذات‬
‫ﻣﻌﻘﻮل )‪ (noumenon‬ﻗﺎﺑﻞ اﻃﻼق ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻛﻼرك و ﻟﻴﺘﺮ‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ ﺣﺘﻲ در آﺛـﺎر دورة‬
‫اوﻟﻴﻪ و ﻣﻴﺎﻧﻲاش ﻣﻨﻜﺮ ﻋﻠﻴﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻠﻴﺖ را ﺻﺮﻓﺎً در ﺟﻬﺎن ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ اﻧﻜﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬درواﻗﻊ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻮﻛﺎﻧﺘﻴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان دﻗﻴﻘـﺎً ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ اﻳـﻦ ﺑـﺎور‬
‫ﻏﻠﻂﺷﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣـﺎ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ از ﺟﻬـﺎن ﻓـﻲﻧﻔﺴـﻪ اراﺋـﻪ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻛﺎﻧﺘﻴﺎن‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﻳﺸﺎن ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﭘﺪﻳﺪار ﻧﻈﺮ‬
‫دارد‪» .‬ﻋﻠﺖ« و »ﻣﻌﻠﻮل« ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺤﻀﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و در‬
‫ﺟﻬﺎن »ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ« ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﺔ ﻋﻠﻴﺘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز‬
‫ﻛﺎﻧﺘﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻋﻴﻨﻴﺖ ادﻋﺎﻫﺎيِ در ﺑﺎبِ ﻋﻠﻴﺖ را از ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻋﻴﻨـﻲ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬دﻟﻴـﻞ ﻛـﻼرك ﺑـﺮ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎرة زﻳﺮ از ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﺖ« و »ﻣﻌﻠﻮل« را ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻢﭼﻮن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺤﺾ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢﭼﻮن اوﻫﺎﻣﻲ‬
‫راﻳﺞ ﺑﺮاي ﻧﺎم ﺑﺮدن و رﺳﺎﻧﺪن ﻣﻄﻠﺐ ـ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ‪ .‬در »ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ« ﭼﻴﺰي از »ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻋﻠّﻲ«‪،‬‬
‫از »ﺟﺒﺮ«‪ ،‬از »اﺟﺒﺎر رواﻧﻲ« وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آنﺟﺎ »ﻗﺎﻧﻮن« ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺴﻠﺴﻞ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﺴﺒﻴﺖ‪ ،‬اﺟﺒﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺎر‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬آزادي‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰه و ﻏﺎﻳﺖ را ﺟﻌﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ؛ و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺎنِ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ« در اﺷﻴﺎ ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻲآﻣﻴﺰﻳﻢ‪،‬‬
‫ﻳﻚﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﻛﺎري را ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻓﺴﺎﻧﻪﭘﺮدازي )‪.(BGE: 21‬‬

‫در اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻴﭽﻪ »ﻋﻠﺖ« و »ﻣﻌﻠﻮل« را »اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﺮاردادي« ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ‬
‫اﺷﺎرة او ﻛﻪ »در ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي از ”رواﺑﻂ ﻋﻠّﻲ“‪ ،‬از ”ﺿﺮورت“‪ ،‬از ﻋﻠﻴﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد ‪«...‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻼرك و ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ ﺧﻮد در آﺛﺎر دورة اوﻟﻴﻪاش ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻋﻠّﻲ »ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي روانﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ« ﻳﺎ »ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژﻳﻚ«‪» ،‬در ﭘﺲِ داوريﻫﺎ و ارزشﮔﺬاريﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺎ« )‪ (D: 119 & 542‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ از اﻳﻦ رو ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﻴﭽﻪ را ﻣﻨﻜﺮ ﻋﻠﻴﺖ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻼرك و ﻟﻴﺘﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻧﻴﭽـﻪ ﻗﺎﺑـﻞ درك ﺑـﻮدن‬
‫ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ و ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺪﻳﺪار را در آﺛﺎر دورة ﻧﻬﺎﻳﻲاش رد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﻲء ﻓـﻲﻧﻔﺴـﻪ را‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬در ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﺷﺶ اﺛﺮ ﻧﻬﺎﻳﻲاش ﻫﻴﭻ ﻧﺸﺎﻧﻲ از اﻳﻦ ﺑﺎور ﻛﻪ »ﻋﻠﻴﺖ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺷﻮد« ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف داﻧﺶ ﺷﺎد و ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻴـﻚ و ﺑـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻠﻴﺖ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬در ﻣﺴﻴﺤﺎﺳﺘﻴﺰ ﻋﻠﻢ را »ﻣﻔﻬﻮم درﺳﺖ ﻋﻠـﺖ و ﻣﻌﻠـﻮل«‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﮔﻨﺎه و ﻛﻴﻔﺮ ﺑﺮاي ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ اﺑـﺪاع ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﺗـﺎ‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪61‬‬

‫ﻋﻠﻠﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻋﻠﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺸﻴﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آدﻣﻲ ﻧﺒﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ درون ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻈﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑـﺎ دﻗـﺖ و اﺣﺘﻴـﺎط در ﭼﻴﺰﻫـﺎ ﺑﻨﮕـﺮد ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﻓﺮوﺑﻨﺪد«‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﮔﻨﺎه و ﻛﻴﻔﺮ »ﻋﺼﻴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل« )‪ .(A: 49‬ﻋﻠﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻋﻠﻤﻲ در اﻳﻦﺟـﺎ ﻣـﻮرد ﺗﻤﺠﻴـﺪ ﻧﻴﭽـﻪ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻴﭽﻪ در ﻫﻤﻴﻦ دوران ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻜﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎ را ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﻋﻠﻞ‬
‫ﻣﺎدي ﻓﺮوﻛﺎﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺧﻮد را »دﺷـﻤﻦ و ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﻣـﺎدهﺑـﺎوري« )‪(GM, III: 16‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ او ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﻓﺎﻋﻞﻫﺎي ﺑﻴﺮون از ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ را‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﻫﻤﺔ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي رواﻧﻲ‪ ،‬زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‪ ،‬و اﺧﻼﻗـﻲ را ﺑﺘـﻮان ﺑـﻪ‬
‫واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲِ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش و اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻓﺮوﻛﺎﺳﺖ ﻳﺎ در ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‬
‫»اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ و اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ« ﻣﻲداﻧﺪ اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺳﻠﻲ »ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻴﻤـﺎري رواﻧـﻲ« )‪(GS: 373‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ »ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻫﺴﺘﻲ را از زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻏﻨﻲاش ﺗﻬﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﻣﻲﺗﻮان ارزش ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ را ﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ :‬ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ »ﻋﻠﻤﻲ« از ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﭼﻘﺪر ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻣﺰﺧﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد! از ﭼﻨـﻴﻦ ﻗﻄﻌـﻪ اي ﭼـﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬درك ﻛﺮد؟ ﻫﻴﭻ‪ ،‬ﺑﻪراﺳﺘﻲ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي از »ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ«! )‪.(ibid‬‬

‫ﻧﻜﺘﺔ ﺑﻌﺪي ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺎور ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ از دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻴﭽﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ اﺷـﺎره ﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻴﭽـﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي زﺑﺎﻧﻲ را ﻣﻮﺟﺐِ ﺑﺎور ﺑﻪ ﻋﻠﻴﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﺲ در ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳـﺪﮔﺎه ﻧﻴﭽـﻪ در ﺑـﺎب‬
‫اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﺗﻜﻴﺔ ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﺖ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﮔﺮاﻳﺶ آدﻣـﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺷﻴﺎ و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي آنﻫﺎ ﺑﺎ ارزشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪» .‬ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ آن‬
‫را ﻣﺪﻟﻞ ﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ روﻳﺪاد را ﺑﻪ دو ﺟﺰء ﻳﺎ وﺟـﻪ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛـﺮدن‪ ،‬ﻣﻮﺟـﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ روزﻣﺮة ﻣﺎ از ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ داﺋﻤـﺎً ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﺗﻜﻴـﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ«‬
‫)‪ .(Moles, 1990: 191‬ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻫﺮ روﻳﺪادي ﺑﺮﺣﺴـﺐ‬
‫ﻋﺎدت اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺎري ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ و ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬درواﻗـﻊ‪ ،‬ﻧﻘـﺪ ﻧﻴﭽـﻪ ﻓﺮاﺗـﺮ از اﻳـﻦ‬
‫ادﻋﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎور ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ و ﺑﻲاﺳﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ وﻗﺘـﻲ ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ ﺑﻮدن ﺑﺎورﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﭘﻲ ﺑﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ﺗﺼـﻮﻳﺮي ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن از ﺟﻬـﺎن‬
‫دارﻳﻢ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﻓﺮق ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ در اﻳﻦ دوره ذﻫﻦ ﺑﺮﺗﺮ ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺧﻮد را از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﭽﻪﮔﺎﻧﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺮس ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭼﺴﺒﻴﺪهاﻳﻢ‪ ،‬رﻫﺎ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ درواﻗﻊ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﻮﺳـﺘﺎري‬
‫)‪ (continuum‬ﻣﻮاﺟﻪاﻳﻢ ﻛﻪ دو ﭼﻴﺰ را از آن ﺳﻮا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻣﺠﺰا درك ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﺪون اﻳﻦﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺧـﻮد ﺣﺮﻛـﺖ را ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ‪ .‬آن ]ﻟﺤﻈـﺔ[‬
 ‫‪ 62‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻣـﻲاﻧـﺪازد؛ درواﻗـﻊ اﻳـﻦ‬
‫]ﻟﺤﻈﺔ[ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﺔ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻓﺮاﻳﻨﺪ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ذﻫﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳـﻚ ﭘﻴﻮﺳـﺘﺎر و ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﻧﻪ آن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن ﻳﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻲدﻟﻴﻞ و از ﻫﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠﺖ‬
‫و ﻣﻌﻠﻮل و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮﻃﻤﻨﺪي )‪ (conditionality‬را ﻣﻨﻜﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ )‪.(GS: 112‬‬

‫و در ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﻼق ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮق ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم در اﺻﻞ ]ﻳﻚ[ ﻓﻌﻞ را دوﭼﻨﺪان ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻌﻞ ــ‬
‫ﻓﻌﻞ‪ :‬ﻳﻚ ﺑﺎر ﻳﻚ روﻳﺪاد را در ﻣﻘﺎم ﻋﻠﺖ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺎرِ دﻳﮕـﺮ ﻫﻤـﺎن را در ﻣﻘـﺎمِ ﻣﻌﻠـﻮلِ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ ]و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮق ﻋﻠﺖ رﻋﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ[‪ .‬ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﺎري ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫اﻳﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﻛﻪ از »ﺟﻨﺒﺶِ ﻧﻴﺮو« و »اﺛﺮ ﻛﺮدنِ ﻧﻴﺮو« و ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ‬آن ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲِ ﻋﻠﻢِ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﺳﺮدﻧﮕﺮي و آزادياش از ﻋﻮاﻃﻒ‪ ،‬ﻫﻨﻮز زﻳﺮِ اﻓﺴﻮنِ زﺑﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬و‬
‫از ﺷﺮ اﻳﻦ ﺑﭽﺔ ﺟﺎزده ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﭽﺔ اﺻﻠﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬رﻫﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ )‪.(GM, I: 13‬‬

‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﻛـﻪ ادﻋـﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻋﻘـﻞ ﺳـﺮد اﺳـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ از ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻧﺴﺎنﻣﺪاراﻧﮕﺎريﻫﺎ ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻗﺼﺪ دارد واﻗﻌﻴﺖ ﺟﻬﺎن را آنﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‪ ‬ﻛﻢ از اﻓﺴﻮنِ زﺑﺎن رﻫﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻴﭽﻪ از اﻓﺴﻮنِ زﺑﺎن ﻫﻤﺎن ﺟـﺪاﻳﻲ‬
‫ﻓﻌﻞ و ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ اﻓﺴﻮن ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺎور ﺑﻪ ﺳﻮژة دﻛﺎرﺗﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ .(BGE: 16 & 17‬در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎز از ﻫﻤﺎن ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪة دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪن اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ در ذﻫﻦ ﻣﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ در ﻏﺮوب ﺑﺖﻫﺎ در ﻓﺼـﻠﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﭼﻬﺎر ﺧﻄﺎيِ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺧﻄﺎﻫﺎ را ﺧﻄﺎي راﺑﻄﺔ ﻋﻠﻴﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﺎم ﻣﻲﻧﻬـﺪ‬
‫و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ اوﻻً ﺧﻮد اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﻣﺎ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ و ﺛﺎﻧﻴـﺎً‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻞ واﻗﻌﻲ و ﻋﻠﻞ ﺧﻴﺎﻟﻲ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﻢ‪:‬‬
‫آدﻣﻴﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻋﻠﺖ ]= ﻫﺮ ﭼﻴﺰي[ ﭼﻴﺴﺖ‪ :‬اﻣﺎ اﻳﻦ داﻧـﺶ را‪ ،‬ﻳـﺎ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻤﺎنِﻣﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ داﻧﺎﻳﻲ را‪ ،‬از ﻛﺠﺎ آوردهاﻳﻢ؟ از ﻗﻠﻤـﺮوِ آن »واﻗﻌﻴـﺖﻫـﺎيِ‬
‫دروﻧﻲِ« ﻧﺎﻣﺪار ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﻛﺪامِ ﺷﺎن واﻗﻌﻲ از آب در ﻧﻴﺎﻣﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎور داﺷﺘﻪ اﻳﻢ ﻛﻪ در ﻛﺎرِ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻦ ]ﻳﺎ اراده ﻛﺮدن[ ﻣﺎ ﺧﻮد ﻋﻠﺖاﻳﻢ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ دﺳﺖ‪ ‬ﻛﻢ ]اﻳﻦﺟﺎ[ ﻣ‪‬ﭻ ﻋﻠﻴﺖ را‬
‫در ﺣﻴﻦِ ﻋﻤﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻫﺮﮔﺰ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺷﻚ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺶزﻣﻴﻨﻪﻫـﺎيِ‬
‫ﻳﻚ ﻛﺮدار‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻠﺖﻫﺎﻳﺶ را‪ ،‬در آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺟ‪‬ﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺎمِ »اﻧﮕﻴـﺰه« در آﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﺶ ﺑﮕﺮدﻳﻢ‪ ،‬در آن ﺑﺎزش ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ وﮔﺮﻧﻪ در اﻧﺠﺎم دادنِ آن ﻛﺎر آزاد و در ﺑﺮاﺑﺮِ آن‬
‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم آنﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻨﻜﺮِ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻠﺘﻲ اﺳﺖ؟‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪63‬‬

‫ﻛﻪ »ﻣﻦ« ﻋﻠﺖ‪ ‬اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ؟ ‪ ...‬از اﻳﻦ ﺳﻪ »واﻗﻌﻴﺖ دروﻧﻲ« ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ ﺑـﻪ ﻋﻠﻴـﺖ‬
‫اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻲﺑﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺑﺎورﭘﺬﻳﺮﺗﺮﻳﻦِﺷﺎن ﻫﻤﺎﻧﺎ »ﺧﻮاﺳﺖ« ]ﻳﺎ اراده[ ﻫﻢﭼـﻮن ﻋﻠـﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺗﺼﻮر ﻳﻚ آﮔﺎﻫﻲ )»ذﻫﻦ«( ﻫﻢﭼﻮن ﻋﻠﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎز ﻫـﻢ ﺗﺼـﻮرِ »ﻣـﻦ« )»ﺳـﻮژه«(‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻮدنِ اراده ﻫﻢﭼﻮن ﻳﻚ اﺻﻞِ ﺑﺪﻳﻬﻲ‪،‬‬
‫ﻳﻚ اﺻﻞِ ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺮﺳﻲ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ ‪.(TI, VI: 9) ...‬‬

‫ﺗﺎ اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬اوﻻً اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ در ﻣﺎ از ﻳﻚ ﺗﻌﻤﻴﻢ رﻳﺸﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدهاﻳـﻢ اﺻـﻞ ﻋﻠﻴـﺖ را ﺑـﺪون ﻫـﻴﭻ ﺷـﻜﻲ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آوردهاﻳﻢ در درون ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻳـﺪهاﻳـﻢ ﺗـﺎ »ارادة« ﻣـﻦ‪» ،‬ذﻫـﻦ«‬
‫)آﮔﺎﻫﻲ( ﻣﻦ و ﺧﻮد‪» ‬ﻣﻦ« )ﻧﻔﺲِ ﻣﻦ( ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻت رواﻧﻲ ﻣـﻦ ﻳـﺎ ﻛﺮدارﻫـﺎي ﻣـﻦ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ »اراده«‪» ،‬ذﻫﻦ«‪ ،‬و »ﻣﻦ« را در ﺟﺎي ﻋﻠﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪهاﻳﻢ و »ﺣﺎﻻت رواﻧـﻲ«‬
‫ﻳﺎ »ﻛﺮدارﻫﺎﻳﻤﺎن« را ﺑﻪﺟﺎيِ ﻣﻌﻠﻮل و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ آن را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻴـﺮون‬
‫ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻤﻴﻢ دادهاﻳﻢ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ اﺻـﻞ ﻋﻠﻴـﺖ را در درون ﺑﭙـﺬﻳﺮﻳﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻢ آن ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﺑﻼدﻟﻴﻞ و ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »اراده«‪،‬‬
‫»ذﻫﻦ«‪ ،‬و »ﻣﻦ« وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ »ﺗﺼـﻮﻳﺮﻫﺎيِ وﻫﻤـﻲ و‬
‫روﺷﻨﺎﻳﻲﻫﺎﻳﻲ دروﻏﻴﻦ«اﻧﺪ‪» ،‬اراده ﭼﻴﺰي را از ﺟﺎي ﻧﻤﻲﺟﻨﺒﺎﻧﺪ و درﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺑﺎزﮔﻮﻳﻨـﺪة ﻫـﻴﭻ‬
‫ﭼﻴﺰي ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ«‪» ،‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺣﻜﺎﻳﺘﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻓﺴﺎﻧﻪاي و ﺑﺎزياي ﻟﻔﻈﻲ« )‪ .(ibid‬ﻧﻜﺘﺔ‬
‫ﺳﻮم اﻳﻦﻛﻪ اﻧﺴﺎن »آن ﺳﻪ واﻗﻌﻴﺖ دروﻧﻲ ﺧﻮد ]ﻳﻌﻨﻲ[ اراده‪ ،‬ذﻫﻦ‪ ،‬و ﻣﻦ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻴﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﺧﻮد ]ﺑﻪ ﺟﻬﺎن[ ﻓﺮا اﻓﻜﻨﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻔﻬﻮمِ وﺟﻮد را از ﻣﻔﻬﻮمِ »ﻣﻦ«‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و وﺟﻮد‪» ‬اﺷﻴﺎ« را ﺑﺮ اﺳﺎسِ ﺗﺼﻮرِ ﺧﻮد از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳـﺎسِ ﻣﻔﻬـﻮمِ »ﻣـﻦ«‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﻋﻠﺖ ﺑﻨﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ« و ﺑﺎ »ﺧﻄﺎيِ ﻧﺸﺎﻧﺪنِ »ذﻫﻦ« در ﻣﻘﺎم ﻋﻠﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي واﻗﻌﻴـﺖ و‬
‫واﻗﻌﻴﺖ را ﺑﻪ آن ﺳﻨﺠﻴﺪن« ﺑﻪ »ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ« »ﻧﺰد‪ ‬اﻫـﻞِ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ« رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم »اراده«‪» ،‬ﻫﺮ روﻳﺪادي ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﻛﺮده اي ﻣﻲآﻣﺪ و ﻫﺮ ﻛﺮده اي ﭘﻴﺎﻣﺪ‪ ‬اراده اي‪ .‬ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﺑ‪‬ﺴﮕﺎﻧﮕﻲِ ﻛُﻨﻨﺪه ﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬در زﻳﺮِ ﻫﺮ روﻳﺪادي ﻛُﻨﻨﺪه اي )ﻳﻚ »ﻓﺎﻋﻞ«( ﭼﭙﻴﺪه اﺳﺖ«‬
‫)‪ .(ibid: 3‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺎ ﺗﺼﻮر ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻛﻪ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺎﻋﻞﻫﺎي داراي اراده و ﻋﻠﺖ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﻤﺎن دارﻳﻢ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺑﺴﻂ دادهاﻳﻢ و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﻠﻖ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ در آن در ﭘﺲ ﻫﺮ ﻓﻌـﻞ ﻳـﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ و ﻋﻠﺘﻲ داراي اراده‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ذﻫﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻳﺎ روح ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽـﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮر اﺗﻤﻴﺴﺘﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚدانﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮاﻓﻜﻨﻲ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎدرﺳﺖﻣﺎن از ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﺖ اﻋﻤﺎلﻣﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ در اﻳﻦﺟﺎ ﻋﻠﻴﺖ را‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻴﭽﻪ در اﻳﻦﺟﺎ اوﻻً ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮي ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻠﻴﺖ‬
 ‫‪ 64‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫در ﻣﺎ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻋﻠﺖﻫﺎي ﺧﻴﺎﻟﻲ از ﻋﻠﺖﻫﺎي واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن دﻳﮕـﺮي ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را در ﻳﺎدداﺷﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1888‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﺎن دوراﻧﻲ ﻛﻪ ﻏﺮوب ﺑﺖﻫﺎ را ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﺗﺠﺮﺑﻪاي از ﻋﻠﻴﺖ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ روانﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛـﻞ ﻣﻔﻬـﻮم را از اﻳـﻦ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ذﻫﻨﻲ اﺧﺬ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﺖ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﻣﺜﻼً ﺣﺮﻛﺖ دﺳﺘﻤﺎن ـ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻳﻚ‬
‫ﺧﻄﺎﺳﺖ؛ ﻣﺎ ﺧﻮد را‪ ،‬ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻛﺎر را‪ ،‬از ﻛﺮدار ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ را در ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﻪﻛﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ـ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ روﻳﺪادي‪ ،‬ﻛﻨﻨﺪهاي را ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬آن ﭼﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻛﺮدهاﻳﻢ؟‬
‫ﻣﺎ اﺣﺴﺎس ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻨﺶ‪ ،‬اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ را‪ ،‬ﻳﻚ اﺣﺴﺎس ﻋﻀﻼﻧﻲ را ﻛﻪ زﻳﻦ ﭘﻴﺶ آﻏﺎز ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻠﺖ ﻋﻮﺿﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻦﻛﻪ ارادة اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻳﺎ آن را ﻫﻢﭼﻮن ﻋﻠﺖ ﻓﺮض‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ ﭼﺮاﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاﺳﺎس آن دﻧﺒﺎل ﻣﻲﺷﻮد ‪ ...‬ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﻋﻠﺖ« وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺪﻳﻬﻲاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺎ آنﭼﻪ در ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻮده اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺮون ﻓﺮاﻣﻲاﻓﻜﻨﻴﻢ ﺗﺎ روﻳﺪادي را ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮدﻓﺮﻳﺒﻲ اﺳﺖ )‪.(WP: 551‬‬

‫‪ .4‬ﻧﻘﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖﻧﻤﺎ ﺑﻮدنِ ﻋﻠﻢ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻴﭽﻪ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻠﻤﻲ را در دو دورة ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اول در دورهاي ﻛـﻪ‬
‫او ﻣﻨﻜﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﻠﻤﻲ را ﻧﻴﺰ ﻫﻢراﺳﺘﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﻮﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و دورة‬
‫دوم آﺛﺎر ﭘﺲ از ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮﭼﻪ در اﻳﻦ دوره دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻢ و ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﻠﻤـﻲ‬
‫ﺗﻮﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ اﻧﺘﻘﺎدات دﻳﮕﺮي ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﻠﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از آرﻣﺎن ﭘﻨﻬﺎن در ﭘﺲِ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﺪ‪ ‬اﻧﺤﺼﺎري ﻋﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻛـﻪ ﺧـﻮد را‬
‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ از ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ دو دوره ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در دورهاي ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻨﻜﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻋﻠﻢ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ‬
‫اﺳﻄﻮره )‪ (myth‬را ﭘﻴﺶﻧﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در زاﻳﺶ ﺗﺮاژدي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬از آنﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺳﻘﺮاط‪ ‬ﻓﺎﻧﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و دﻻﻳﻠﺶ از ﺗﺮسِ ﻣـﺮگ رﻫـﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺔ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮ از دروازة وروديِ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﻳﺘﺶ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺎﺑﻞ درك ﻛﺮدن و از اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﺟﻴﻪ وﺟﻮد آن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪه اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ دﻻﻳﻞ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻄﻮره در اﻧﺠـﺎم‬
‫اﻳﻦ ﻫﺪف ﺑﻪﻛﻤﻚ آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ـ اﺳﻄﻮرهاي ﻛﻪ ﻣﻦ آن را ﭘﻴﺎﻣﺪ ﺿﺮوريِ‪ ،‬درواﻗﻊ ﻫﺪف‪،‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪهام« )‪ .(BT: 96‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﺳﻄﻮره را ﻧﻮﻋﻲ ﻗﺮاﺋﺖ ﺧﺎص از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ از ﺣﻘﻴﻘﺖ داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ از ﻋﻠﻢ راﻳـﺞ‬
‫ﺑﻮد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻛﻨﻮن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺟﻬـﺎن ﺑﻌـﺪ از‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪65‬‬

‫ﺗﻮﻣﺎس ﻛﻮﻫﻦ )‪ ،(Thumas Kuhn‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﭼﻨﺪان ﻏﻴﺮﻣﻌﻤـﻮل ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در‬
‫زﻣﺎن ﻧﻴﭽﻪ دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺧﻼف ﻋﺮف ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻬﻤﺎس ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ را در ﺗﻤﺎم ادوار ﻋﻤﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲاش ﻣﻨﻜﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲداﻧﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻬﺎﻳﻲ از ﺟﻬﺎن اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﺟﻬﺎن را آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‬
‫ﺛﺎﻧﻮي و ﭘﺎﻳﻴﻦﻣﺮﺗﺒﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﻋﻠﻢ اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﻧﺪارد )ﻣﺜﻼً ← »زﻧﺪهﺑﺎد ﻓﻴﺰﻳﻚ!«‬
‫)‪ ((GS: 335‬ﺑﻠﻜﻪ او ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﻌﺘﺮض اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﭙﺬﻳﺮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢﭘﺬﻳﺮ از ﺑﺨﺸﻲ از ﻋﺎﻟﻢ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ واﻗﻌﻲﺗﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد روشﻫﺎﻳﺶ ﺑﻬﺘﺮ از روشﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ )‪.(Nehmas, 1985: 65‬‬

‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﺨﻦ ﻧﻬﻤﺎس ﻛﻪ ﻋﻠﻢ »ﺟﻬﺎن را آنﮔﻮﻧﻪ ﻛـﻪ ﻫﺴـﺖ« ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪوﺿﻮح ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺎور ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ )ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ( و ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺗﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻاﻗﻞ ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻧﻴﭽﻪ در آﺛﺎر ﻧﻬﺎﻳﻲاش »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« را اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ .(TI, III: 6 :‬اﻣـﺎ‬
‫ﺳﻮاي اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﻬﻤﺎس را ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد آﺛـﺎر دورة اوﻟﻴـﻪ و ﻣﻴـﺎﻧﻲ ﻧﻴﭽـﻪ ﺻـﺎدق‬
‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺳﺨﻦ ﻧﻬﻤﺎس را ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮي ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻫﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ و ﻋﻠﻢ ﻓﻘـﻂ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻣﻤﻜـﻦ از ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻼف آنﭼﻪ ﻧﻬﻤﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﻴﭽﻪ در آﺛﺎر ﻧﻬﺎﻳﻲاش ﺑﻪﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ درﺟﻪ از اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻞ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﺟﺎي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻠـﻞ واﻗﻌـﻲ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻞ ﺧﻴـﺎﻟﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪﺷﻜﻞ واﺿﺤﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ را ﺑﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﺟﻬﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫)‪ .(A: 15‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ در ﻣﻴﺎن ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد از‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز از ﻣﻴﺎن ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ و ﻣﺸﻜﻞ اﺻـﻠﻲ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻘﺶ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬ﻋﻠﻢ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻳﮕﺎﻧـﻪ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﻴﻨﻲ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ ﺟﺪﻳـﺪ ﺗﻬﺪﻳـﺪي‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ ﺑﺎورﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺧﻮد را ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻣﻌﺘﺒـﺮ از ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآورد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺟﺰمﮔﺮاﻳﻲ را در ذات ﻋﻠﻢ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧـﻪ از‬
‫آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺧﻮد را ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮا و ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴـﺰي آﺷـﻜﺎرا در‬
‫ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬از اﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم ﺗﻔﺎﺳـﻴﺮ ﻏﻴﺮﻋﻠﻤـﻲ ﺟﻬـﺎن را ﻧـﺎﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺰمﮔﺮاﻳﻲِ ﻋﻠﻢِ ﺟﺪﻳﺪ ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ 66‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫اﻛﻨﻮن ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در ﭘﻨﺞ ـ ﺷﺶ ﻣﻐﺰ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ دﻣﻴﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓﻴﺰﻳـﻚ ﻧﻴـﺰ ﺟـﺰ ﺑﺮداﺷـﺖ و‬
‫ﮔﺰارﺷﻲ از ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺖ )ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ]وﺿﻊ ﺑﺸﺮي[ ﻣﺎ! ﺑﺎ اﺟﺎزه!( و ﻧﻪ آﺷﻜﺎرﮔﺮيِ آن‪ :‬اﻣـﺎ از‬
‫آنﺟﺎ ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻣﺮوزه ﭘﺎﻳﺔ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻮاس ﻧﻬﺎده اﺳﺖ ﻛﺎر آن ﻣﻲﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻴﺶ از‬
‫آنﭼﻪ ﻫﺴﺖ آﺷﻜﺎرﮔﺮاﻧﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ آﻳﺪ و در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﺗﺎ دﻳﺮﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺶ از اﻳـﻦ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻪﻧﻈـﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬زﻳﺮا دﻳﺪﮔﺎن و اﻧﮕﺸﺘﺎن و آنﭼﻪ دﻳﺪﻧﻲ و ﺑﺴﺎوﻳﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﻮدش ﮔـﻮاﻫﻲ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ ﺑﺮاي زﻣﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ذوﻗﻲ ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ دارد‪ ،‬ﮔﻴﺮا و وﺳﻮﺳﻪاﻧﮕﻴﺰ و ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ )‪.(BGE: 14‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺑﻬﺎم ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻣﻜﺎن ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎ و ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ دﻳﮕﺮ از ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ دﻗﻴﻘﺎً ﻫﻤﺎن‬
‫ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﻋﻠﻢ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻏﺎﻳﺐ اﺳﺖ و دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ ﺣﻤﻠﺔ‬
‫او ﺑﻪ ﻋﻠﻢ زﻣﺎﻧﻪاش ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪» .‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺗﻮﻫﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﭼﻴﺰي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮﻟﻲ رﻳﺎﺿﻲ ﺑﺮاي آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﺮﻓﺎً اﻧﺘﺴﺎب و ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎﺳﺖ؛ ﻧﻪ‬
‫ﺑﻴﺶﺗﺮ!« )‪ .(WP: 628‬در داﻧﺶ ﺷﺎد ﻋﺒﺎراﺗﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪدﻟﻴﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﻮدﻧﺶ ﻣﺸﻜﻞ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آنﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺧﻮد را ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ از ﺟﻬﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻧﻴﺎورد‪» :‬اﻳﻦﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮي از ﺟﻬﺎن ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ آن را ﻣﻮﺟﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ذﻫﻦ ﺷﻤﺎ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ )و ﻣﻨﻈﻮر واﻗﻌﻲﺗﺎن ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ؟(‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر و ﺗﺤﻘﻴﻘﺶ را اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬اﻳﻦﻛﻪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮي از ﺟﻬﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺷﻤﺎرش‪ ،‬ﺣﺴﺎب‪ ،‬وزن‪ ،‬دﻳﺪن‪ ،‬و ﻟﻤﺲ ﻛﺮدن ﺑﺎﺷﺪ و ﻻﻏﻴﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻴﻤﺎري رواﻧﻲ‪،‬‬
‫دﺳﺖﻛﻢ اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ و اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ اﺳﺖ« )‪ .(GS: 373‬ﻣﺸﻜﻞ اﺻﻠﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﻫﻤﻴﻦ »ﻻﻏﻴﺮ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد را ﺗﺎﻓﺘﺔ ﺟﺪاﺑﺎﻓﺘﻪ داﻧﺴﺘﻦ و دﻳﮕﺮ رﻗﻴﺒﺎن را ﺑﺎ ﺑﺮﭼﺴﺐ ﻏﻴﺮﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮدن از ﮔﻮد‬
‫ﺧﺎرج ﻛﺮدن‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ اﺻﻠﻲ ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪» .‬در ﻳﻚ ﻛﻼم‪ ،‬ﻋﻠﻢ دﭼﺎر ﻳﻚ ﺟﻬﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻫﻴﭻ ”ﺷﻨﺎﺧﺖ“ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻜﺒﺮ رؤﻳﺎﮔﻮﻧﻪ«‬
‫)‪ .(WP: 608‬ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻮء ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ آن داﻣﻦ ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺮ در ﻣﻌﺮض ﻳﻚ ﺧﻄﺮ‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن اﻣﻜﺎﻧﺎت دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ روي اوﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮاﻛﻪ‬
‫وﻗﺘﻲ ﻋﻠﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺪ از ﻋﻬﺪة وﻇﻴﻔﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎور ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﺎﻣﻼً آﺳﻴﺐ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ و اﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﻴﺶِ ﻏﻴﺮﺣﻘﻴﻘﻲ را‬
‫اﺧﺘﺮاع ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬آنﮔﺎه ﻛﺬب ﺑﻮدن و ﻏﻴﺮﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮدنِ ﻛﻠﻲِ ﻋﻠﻢ ـ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻳﻦﻛﻪ ﺗﻮﻫﻢ‬
‫و ﺧﻄﺎ ﺷﺮوط اﺣﺴﺎس و ﺷﻨﺎﺧﺖ آدﻣﻲاﻧﺪ ـ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺗﺤﻤﻞﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪ« )‪ .(GS: 107‬ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻧﮕﺮش ﻋﻠﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻓﻜﺮ ﻛﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺑﮕﻴﺮد‪» :‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫دﻳﺮزﻣﺎﻧﻲ »ﻛﻨﻴﺰ« اﻟﻬﻴﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از آنﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺟﺴﺎرت و ﻧﻔﻬﻤﻲِ ﺗﻤﺎم ﺑﺮاي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﮕﺬارد و ﺑﻪ‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪67‬‬

‫ﻧﻮﺑﺔ ﺧﻮد ﻧﻘﺶ »ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎر« را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮد ـ زﺑﺎﻧﻢ ﻻل! ﻧﻘﺶ ﻓﻴﻠﺴﻮف را« )‪.(BGE: 204‬‬
‫وﻇﻴﻔﺔ ﺧﺎص ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ‬اﺻﻴﻞ آﻓﺮﻳﺪن ارزشﻫﺎﺳﺖ و ﻣﺮد ﻋﻠﻤﻲ ﻫﻴﭻﮔﺎه ﭼﻨﻴﻦ وﻇﻴﻔﻪاي‬
‫را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻣﺮد‪ ‬ﻋﻠﻤﻲ ﻓﻘﻂ در ﭘﺮﺗﻮ آرﻣﺎنﻫﺎ و ارزشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ‬
‫آﻓﺮﻳﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازي ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ آرﻣﺎن زﻣﺎﻧﻲ آرﻣﺎن زﻫﺪ و ارزشﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﻣﻲ آن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﻴﭽﻪ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ آرﻣﺎن دﻳﮕﺮي را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آن ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻴﭽﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً اﻧﺴﺎن از اﻳﻦ ادﻋﺎي ﺗﻮﺧﺎﻟﻲ ﻋﻠﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎري ﺑﻴﺶ از‬
‫ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ دوش ﮔﻴﺮد آﮔﺎه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ اﻣﺎ ﺗﺮس او اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ دﻳﺮ ﺷﻮد‬
‫و ﻋﻠﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ادﻋﺎي ﻛﺬب ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﻣﻌﺎرف ﺑﺸﺮي ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻧﮕﺬارد‪» :‬ﻋﻠﻢ ﻓﺎﻳﺪهﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫دﻳﻦ و ﺧﻮﻳﺸﺎن دﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋﻠﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻪ ﺧﻄﺎي ﺑﺰرﮔﻲ!«‬
‫)‪.(Nietzsche, Nachlass, quoted in Call: 79‬‬
‫ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ در ﺗﻤﺎم ﺣﻴﺎت ﻓﻜﺮياش ﺑﺮ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازيﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ اﻧﺴﺎنوار را ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﭼﺸﻢاﻧﺪازﮔﺮاﻳﻲ« )‪ (perspectivism‬در اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻧﻴﭽﻪ دالّ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺪون‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻮاﻃﻒ‪ ،‬و راﻧﻪﻫﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻋﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻜﺘﻪ در ﻣﻮرد‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدن ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻋﻤﻠﻲ و در راﺳﺘﺎي‬
‫ﻋﻮاﻃﻒ و راﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﻲ را ﺟﻌﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ )در آﺛﺎر دورة اوﻟﻴﻪ و ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در آﺛﺎر ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ‬
‫اﺻﻼً ﺟﻬﺎن ﻓﻲﻧﻔﺴﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ رﻫﺰن آن ﺑﺎﺷﻨﺪ(‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ‬
‫اﻏﻠﺐ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪» ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚداﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﺧﻮد ﺑﻪ ﻳﻚ ”ﺟﻬﺎن‬
‫راﺳﺘﻴﻦ“ ﺑﺎور دارﻧﺪ« )‪ ،(WP: 636‬ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ »ﺟﺎذﺑﻪ )‪ (attraction‬و داﻓﻌﻪ‬
‫)‪ (repulsion‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺎﺷﻴﻦوار‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً اﻓﺴﺎﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻳﻚ واژه‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺟﺎذﺑﻪ را ﺗﺼﻮر‬
‫ﻛﻨﻴﻢ اﻣﺎ ﻧﻴﺖ را در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﻜﻴﺖ درآوردن ﭼﻴﺰي ﻳﺎ دﻓﺎع از ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آن و دﻓﻊ آن ـ آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ »ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ« اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮي اﺳﺖ از آنﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از آن ﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﺒﺮﻳﻢ« )‪ .(WP: 627‬ﻧﻴﭽﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺟﺎذﺑﻪ« ﻛﻪ از اﺻﻮل اﺳﺎﺳﻲ‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻧﻴﻮﺗﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ اﻧﺴﺎنوارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ادﻋﺎي ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﭘﺮده از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻲﻧﻔﺴﺔ ﺟﻬﺎن‬
‫ﺑﺮﻣﻲدارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻛﺸﻴﺪن ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ذرات ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‬
 ‫‪ 68‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﻣﻔﻬﻮم »ذره« ﻳﺎ »اﺗﻢ« را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬اﺗﻢ ]ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚدانﻫﺎ[ آن را ﻓﺮض ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖِ ﭼﺸﻢاﻧﺪازﮔﺮاﻳﻲ آﮔﺎﻫﻲ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻲﺷﻮد ـ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻮد اﻓﺴﺎﻧﻪاي‬
‫ﺳﻮژهﺑﺎوراﻧﻪ اﺳﺖ« )‪ (ibid: 636‬و در ﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮد را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ »ﺑﺮاي درك ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ آن را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﻢ؛ ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ آن را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻠﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎ و ﺛﺎﺑﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ از آنﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ در واﻗﻌﻴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻠﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎ‬
‫و ﺛﺎﺑﺘﻲ را ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮدﻣﺎن آنﻫﺎ را اﺧﺘﺮاع ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ـ اﺗﻢﻫﺎ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﺸﺄ اﺗﻢﮔﺮاﻳﻲ«‬
‫)‪ .(ibid: 624‬ﻧﻴﭽﻪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻴﻤﻲ‪ ،‬زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺣﺘﻲ‬
‫ﺑﻌﻀﺎً رﻳﺎﺿﻲ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬در ﺷﻴﻤﻲ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ ]ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ[‪] ،‬ﺛﺒﻮت[ ﻳﻚ ﭘﻴﺶﻓﺮض ﻣﺪرﺳﻪاي اﺳﺖ‪ .‬دوﺳﺘﺎن‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻚدان ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ دام ﺛﺒﻮت ﻣﻲﻟﻐﺰﻳﻢ و ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ آن را از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺧﺬ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ«‬
‫)‪ .(ibid: 623‬ﻧﻴﭽﻪ از ﻋﻠﻢ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﻓﺮضﻫﺎﻳﻲ دارد ﻧﺎﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة‬
‫ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ از ﻳﻚ ﻓﻴﺰﻳﻚدان ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ ﮔﺮاﻧﺶ ﭼﻴﺴﺖ و او ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﻮل رﻳﺎﺿﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻲﻧﻔﺴﺔ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ روﻳﺪادي ﻣﻨﻈﻢ را ﺑﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻓﺮﻣﻮل ﻓﺮوﻛﺎﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را در ﻧﻤﻮداري ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺳﺎده ﻛﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻢ و ‪ ،...‬ﻛﻞ آن ﭘﺪﻳﺪه را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ »ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ« ﺑﻨﺎ ﻧﻨﻬﺎدهام« )‪.(ibid: 629‬‬
‫ﻧﻴﭽﻪ در ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ دﻳﮕﺮ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ﻧﻴﺮو«‬
‫)‪ ،(ibid: 619-620‬ﻣﻔﻬﻮم »ﻓﺸﺎر« )‪ ،(ibid: 622‬ﻣﻔﻬﻮم »اﺗﻢ« )‪ ،(ibid: 624‬و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ‬
‫»ﺣﺮﻛﺖ« )‪.(ibid: 625‬‬

‫‪ .5‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ ﺑﻮدنِ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن‬

‫ﻧﻴﭽﻪ در ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﺪرن‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻣﺪرن‪ ،‬و ﻋﻠـﻢ ﻣـﺪرن را »اَﺷـﻜﺎل ﺑﻴﻤـﺎري«‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ )‪ .(WP: 56‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺑﻲاﻧﺪازة داروﻳﻦ و داروﻳﻨﻴﺴﻢ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﺸﺎن ﻣـﻲداد ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻼﻗﻪاي ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻪ رﺷﺪ و ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺎﻟﻢ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم اﻳـﻦ ﻗـﺮن وﺟـﻮد‬
‫دارد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺗﺮدﻳﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎور و ﺑﻴﺎن اﻳﻦﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﺼﻮر ﻋﻤـﻮم ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺳﺪي در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ رﺷﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻠﻲ »ﺑﻴﻤﺎري«زا ﺑﻪﺣﺴﺎب آﻳﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎهﻫـﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﻄﻮف ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم واﻗﻌﺎً ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ارزش ﻋﻠـﻢ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸـﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻧﻴﭽـﻪ از ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﻘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲِ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ او از ﻋﻠﻢ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ را ﻧﻬﻴﻠﻴﺴـﺘﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ داروﻳﻦ و »داروﻳﻨﻴﺴﻢ« ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫـﺎ ﺗﺠﻠـﻲ‬
‫ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﻋﻠﻤﻲاﻧﺪ‪.‬‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪69‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺲ ﺗﻬﻲﺑـﻮدﮔﻲ اﺳـﺖ و ﺗﺮدﻳـﺪ درﺑـﺎرة اﻳـﻦﻛـﻪ اﻳـﺪهﻫـﺎ‪،‬‬
‫ارزشﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺎن‪ ،‬و زﻧـﺪﮔﻲ داراي ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ در ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣﺸـﻬﻮري ﻧﻬﻴﻠﻴﺴـﻢ را‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﺑﻪ ﭼـﻪ ﻣﻌﻨﺎﺳـﺖ؟ اﻳـﻦﻛـﻪ واﻻﺗـﺮﻳﻦ ارزشﻫـﺎ ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻲارزش ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪﻓﻲ در ﻛﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ”ﭼﺮا“ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻧﻴﺎﺑﺪ« )‪ .(WP: 2‬او در ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﻬﻤـﻲ‬
‫)‪ (ibid: 12‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻓﻮل ارزشﻫﺎي ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ« ﺳﻪ ﺟﻨﺒﻪ از اﻳـﻦ »ﺑـﻲارزش ﺷـﺪن« را‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ در ﻣﺮﺗﺒﺔ اول ﻧﻘﺪ ﻏﺎﻳﺖﺑﺎوري در روﻳﻜﺮدﻫﺎي دﻳﻨـﻲ و ﻧﻘـﺪ اﻳـﺪة‬
‫ﭘﻴﺶرﻓﺖ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از آنﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻏﺎﻳﺎﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ او ﻣﻌﻨﺎ دﻫﻨﺪ ﺗﻮﻫﻤﻲ و ﻏﻴﺮواﻗﻌﻲاﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﭘﻮﭼﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﺒﺔ‬
‫دومِ وﺿﻌﻴﺖ ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ وﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ ﻳﮕﺎﻧﻪاﻧﮕﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او‬
‫»اﺣﺴﺎس ﻋﻤﻴﻘﻲ از ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻣﻨﻄﻘﻲ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدنِ ﺑﻪ ”ﻛﻠﻲ“ را ﻣﻲداده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ از اوﺳﺖ و او ﺧﻮد را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﺔ ﭘﺮﺗﻮي از آن« ﻣﻲدﻳﺪه اﺳﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬اﻧﺴـﺎﻧﻴﺖ(‪،‬‬
‫»ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮ ﻛﻠﻲ و ﺟﻬﺎنﺷﻤﻮﻟﻲ اﺻﻼً وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬در ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺳﻮم ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ وارد ﻛـﺎرزار‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﺗﻼﺷﻲ ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ در ﭘﻲ ﻓﺮار از ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻼش ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺣﺎﺻﻠﻲ درﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد ﺳﻮﻣﻴﻦ و »آﺧﺮﻳﻦ« ﺻﻮرت‪‬‬
‫ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ را ﺷﻜﻞ داده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪن اﻳﻦ دو ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ]ﺟﻬﺎن[ ﺷَﻮﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﻫـﺪﻓﻲ‬
‫ﻧﺪارد و در زﻳﺮِ ﺗﻤﺎمِ ﺷَﻮ‪‬ﻧﺪ ﻫﻴﭻ وﺣﺪت ﺑﺰرﮔﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧـﻮد را ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫در آن ارزش ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﻏﻮﻃﻪور ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ راه ﻓﺮار ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬر از ﻛﻞ اﻳﻦ ﺟﻬـﺎن ﺷَـﻮ‪‬ﻧﺪ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮﻳﺐ و ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﺎوراي آن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘـﻲ«‪ .‬ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌـﻪ ﺑـﺮاي ﻓـﺮار از‬
‫ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« ﻳﺎ ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ را ﭘﻴﺶ ﭘﺎي اﻧﺴﺎن ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ اﻳـﻦ راهﺣـﻞ‬
‫درواﻗﻊ ﺷﻜﻞ ﻗﻮيﺗﺮي از آن را اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦﻛﻪ اﻧﺴﺎن درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫آن ﺟﻬﺎن را ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي ]رﻓﻊ[ ﻧﻴﺎزﻫﺎي روانﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺧﻮد ﺟﻌـﻞ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﭼﮕﻮﻧـﻪ او‬
‫ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺣﻖ اﻧﺠﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﺧﺮﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻬﻴﻠﻴﺴـﻢ ﭘـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺮﺻـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﺬارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﺪم ﺑﺎور ﺑﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺟﻬـﺎن ﻣﺎﺑﻌـﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ و ﻣﻨـﻊ ﺧـﻮﻳﺶ از‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎوري ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ«‪ .‬و آﺧﺮ ﺳﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟ »آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاي رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ]ﺟﻬﺎن[ ﺷَﻮ‪‬ﻧﺪ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﮕﺎﻧﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺧﻮد را از ﻫﺮ ﻧﻮع اﻋﺘﻘﺎد ﻧﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕﺮ و اﻟﻮﻫﻴﺖﻫﺎي دروﻏﻴﻦ ﻣﻨﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ ـ اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ آن را ﻧﻔﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴـﻢ »ﻓﻬـﻢ اﻳـﻦ واﻗﻌﻴـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮﺷﺖ ﻛﻠﻲ ﻫﺴﺘﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ ...‬ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﭼﻮن ”ﻫﺪف“‪” ،‬وﺣﺪت“‪ ،‬و ”وﺟﻮد“‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺟﺎﻣﺔ ارزش ﺑﺮ ﻗﺎﻣﺖ ﺟﻬﺎن‬
 ‫‪ 70‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮدهاﻳﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن درﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻻت ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﻃﻼق ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻳـﻦ درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ ”ﺟﻬﺎن ﺑﻲارزش ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻳـﺪ“«‪ ،‬و »ﻧﺘﻴﺠـﻪ آن ﻛـﻪ‪ :‬اﻳﻤـﺎن ﺑـﻪ ﻣﻘـﻮﻻت ﻋﻘـﻞ‬
‫)‪ ،(categories of reason‬ﻋﻠﺖ ﻧﻬﻴﻠﻴﺴـﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺎ ارزش ﺟﻬـﺎن را ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘـﻮﻻﺗﻲ‬
‫ﺳﻨﺠﻴﺪهاﻳﻢ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﻧﺸﺎﻧﻪ رﻓﺘـﻪاﻧـﺪ«‪ .‬اﺻـﻄﻼح »ﻣﻘـﻮﻻت ﻋﻘـﻞ«‪ ،‬اﺷـﺎرة‬
‫روﺷﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺖ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻴﭽﻪ در اﻳﻦﺟﺎ اﻳﺪﺋﺎﻟﻴﺴﻢ ﻛﺎﻧﺘﻲ را ﻧﻴـﺰ در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫»ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ«‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬در ﻓﺮاز ﻣﺸﻬﻮر ﻏـﺮوب‬
‫ﺑﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﭼﮕﻮﻧﻪ ”ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ“ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً اﻓﺴﺎﻧﻪ از ﻛﺎر درآﻣﺪ ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻚ ﺧﻄﺎ« )‪(TI, IV: 1‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺷﺶ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎور ﺑﻪ »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ ﺑـﺎوري‬
‫ﭘﻮچ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﻮم ﻣﻌﺎدل ﺟﻬﺎن ﻧﻮﻣﻨﻲ ﻳﺎ ﺷﻲء ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ ﻛﺎﻧﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﻪ ﺟﻬﺎنِ ﺣﻘﻴﻘﻲ‬
‫ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ آنﻛﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ در اﻳﻦﺟﺎ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ ،‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮد »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺼﻨﻮعِ ﻧﻴﺎزﻫﺎي رواﻧﻲ اوﺳﺖ ﻧﻪ واﻗﻌﻴـﺖ ﻋﻴﻨـﻲ‪ ،‬و‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ﺑﺮاي »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ«‪» ،‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎن« را ﻧﻴـﺰ از ارزش ﻣـﻲاﻧـﺪازد‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ »اﻳﻦ ﺟﻬﺎن« ﭘﻴﺶ از اﻓﺴﺎﻧﻪ از ﻛﺎر درآﻣﺪنِ »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« از ارزش ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺪ ﻧﻴﭽﻪ از ﻛﺎﻧﺖ و ارزشﻫﺎي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي آﻟﻤﺎن ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﺪرن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮة ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« ﺑـﺎور دارد‪.‬‬
‫اوﻻً ﺧﻮد اﻳﻦ ﺑﺎور ﻧﺎﻓﻲِ زﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻋﻠﻢ ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺑـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮات‪ ‬داﺋﻤـﻲ و‬
‫اراﺋﺔ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎور ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« را ﻧﻴـﺰ از ﻛـﻒ ﺧﻮاﻫـﺪ داد و از اﻳـﻦ‬
‫روي‪ ،‬ﻋﻠﻢ آﺑﺴﺘﻦِ آﺧﺮﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺎم اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠـﻖ در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻣ‪‬ﺜُﻞ ﺗﺤﻘﻖ دارد‪ .‬ﺑﺎ رﺷﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻫﺴﺖ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻛﻼم‬
‫ﺧﺪا ﻣﺘﺠﻠﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ در ﻋﻠـﻢ ﺑـﺎ زﺑـﺎن ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻋﻠﻤـﻲ و ﻛﺸـﻒ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ‬ﺟﻬﺎن ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑـﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﻳـﻚ اﻳﻤـﺎن ﻣﺎﺑﻌـﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد اﻳﻦ اﻳﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﺎوراي ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺮ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ و ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ داﻧﺴﺘﻦ آن‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻢ و ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ ﺑـﻮدن ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻫﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻋﻠﻢ را ﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﭘﺎﻫﺎي ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻠﻮي زﻳﺎدهﮔﻮﻳﻲﻫﺎ و اﻓﺮاﻃﮕﺮيﻫﺎي آن را ﻣﻲﮔﻴـﺮد )ﺑـﺮاي ﻣﺜـﺎل‪ ،‬اﮔﻮﺳـﺖ‬
‫ﻛﻨﺖ ﻛﻪ از ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ رﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬و ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ(‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻴﭽﻪ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ از‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬اﻳﻦ درواﻗﻊ ﺻﻮرت ﭘﻨﻬﺎنﺗﺮِ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺎﺑﻴﭻ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ »ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺿﺮورت ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ زﻧﺪﮔﻲ در ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰة اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ« )‪ .(Babich, 1994: 137‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽـﻪ‪،‬‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪71‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﭼﻴﺰي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻟﻲ ﻛﺎري دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ و ﻧﻬـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ درون‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﻧﻔﻮذ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﻓﺸﺎي آن ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روﻧـﺪي اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻴﭽﻪ در ﺗﻤﺎم اﺣﻮال ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ ﺑﻮدن ﻣﺪرﻧﻴﺘـﻪ ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻤﺮاﻫـﻲ آن ﺑـﺎ‬
‫آرﻣﺎن زﻫﺪ در ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃـﻮن و رواﻳـﺖ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﺔ آن‪،‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬رﻳﺸﻪ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ و آرﻣﺎن زﻫﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ آﻣﺪه‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎنﺗﺮ و ﻣﻮذﻳﺎﻧﻪﺗﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﻮذﻳﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ آن را در ﻋﻠـﻢ ﻣـﺪرن‪ ،‬ﻛـﻪ آﺧـﺮﻳﻦ ﺗﺠﻠـﻲ و ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﻛﻪ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ را درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮس اراﺋﻪ دﻫـﺪ و‬
‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﻛﻪ ادﻋﺎﻫﺎﻳﻲ درﺑﺎرة ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻘﻮل دارد در ﻇﺎﻫﺮ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ‬
‫دو راﺑﻄﺔ ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻋﻠﻢ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ ﺑـﺎب ﺟﺪﻳـﺪي را در ﻧﻘـﺪ ﻧﻴﭽـﻪ از ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻘﺪ اﻧﮕﻴﺰة ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪن ﺑﺮ ﻛﻞ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻏﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ ﺟﻠﻮة ﺟﺪﻳﺪي ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ زﻳﺮ ﺑﻴـﺮق ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶِ ﻧﻘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﭽﻪ از ﻋﻠـﻢ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻴﭽﻪ در ﺟﺴﺘﺎر ﺳﻮم از ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﻼق ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﻌﻨﺎي آرﻣﺎن زﻫﺪ ﭼﻴﺴـﺖ؟« ﺑـﻪﺷـﻜﻞ‬
‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻢ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ را ﻣﻲﻛﺎود‪.‬‬

‫‪ .6‬ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ و واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ‬آرﻣﺎن زﻫﺪ‬

‫ﻧﻴﭽﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ را ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ دﭼﺎر آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻏﺮاﻳﺰ اﺳﺖ و ﺑـﻪﺻـﻮرت ﭘﻨﻬـﺎﻧﻲ ارادهاش‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ زﻧﺪﮔﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ آن را ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »آرﻣـﺎن زﻫـﺪ«‬
‫)‪ (ascetic ideal‬در ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﻼق ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻧﻈـﺮ ﻧﻴﭽـﻪ‪ ،‬روحِ ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺪرن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف آنﭼﻪ در ﻧﮕﺎه اول ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ آرﻣﺎن زﻫـﺪ و‬
‫در ﭘﻲ ﻧﻔﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ در ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﻼق ﭘـﺲ از ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻧﺴـﺒﺖ آرﻣـﺎن زﻫـﺪ و‬
‫ﻛﺸﻴﺸﺎن‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬و ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ”ﻋﻠﻢِ ﻣﺪرن در ﻣﻘﺎمِ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺻﻴﻞ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻪروﺷﻨﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﺑـﺎور دارد و‬
‫ﺑﺲ‪ ،‬و ﺟﺴﺎرت‪ ‬ﻛﺎرِ ﺧﻮﻳﺶ و ارادة آن را دارد و ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﺑـﺪونِ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﺧـﺪا و ﻣـﺎورا و‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﺎيِ اﻧﻜﺎرِ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺧﻮب از ﻋﻬﺪة ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮآﻣـﺪه اﺳـﺖ“ ‪ ...‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ درﺳـﺖ‬
‫ﺧﻼف‪ ‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﻋﻠﻢ اﻣﺮوزه ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎور ﻧﺪارد ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑـﻪ آرﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺧﻮد ـ و اﮔﺮ ﺟﺎﻳﻲ ﻫﻨﻮز ﺷﻮر و ﻋﺸﻖ و ﺗﺐ و ﺗﺎب و ﻏﻴﺮﺗﻲ ﺑﺮﻣـﻲاﻧﮕﻴـﺰد‪ ،‬ﻧـﻪ آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﺪ‪ ّ‬آرﻣﺎنِ زﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ و واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ‬آن اﺳﺖ )‪.(GM, III: 23‬‬
 ‫‪ 72‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﭼﺮا ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠﻢ »ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ و واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت‪ «‬آرﻣﺎن زﻫﺪ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اوﻟﻴﺔ ﻧﻴﭽـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ اﺧﻴﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻮن داﻧﺸﻤﻨﺪان »ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻤﺎن دارﻧﺪ« )‪ .(ibid: 24‬ﻧﻴﭽـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺶﺗﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎ آرﻣﺎن زﻫﺪ ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮔﺰﻳﻦﮔﻮﻳﺔ ‪ 344‬در داﻧﺶ ﺷﺎد ارﺟﺎع ﻣﻲدﻫﺪ و ﺧﻮد ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن را در ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﻞ ﻛﺘﺎب ﭘﻨﺠﻢ داﻧﺶ ﺷﺎد را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﭘـﻨﺠﻢ‬
‫داﻧﺶ ﺷﺎد ﺑﻌﺪﻫﺎ در وﻳﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪ و ﻳﻜﻲ از آﺧـﺮﻳﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﭽﻪ آن را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از داﻧﺶ ﺷﺎد را ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ آن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﻼق ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻫﻞِ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬در آن ﻣﻌﻨﺎيِ ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ و آﺧﺮﻳﻨﻲ ﻛﻪ در اﻳﻤﺎنِ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﭘﻴﺶ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫از ﻫﻤﻴﻦ راه وﺟﻮد‪ ‬ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮي را درﺳﺖ ﻣﻲاﻧﮕﺎرد؛ ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﺟـﺰ اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎنِ زﻧـﺪﮔﻲ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺗﺎرﻳﺦ‪ .‬و ﺑﺎ درﺳﺖ اﻧﮕﺎريِ وﺟﻮد‪ ‬اﻳﻦ »ﺟﻬﺎنِ دﻳﮕﺮ«‪ ،‬آﻳﺎ ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ راه‪ ،‬ﺟﻬﺎنِ‬
‫روﻳﺎرويِ آن‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺎ را اﻧﻜﺎر ﻛﻨـﺪ؟ ‪ ...‬اﻳـﻦ ﻧﻴـﺰ ﻫـﻢﭼﻨـﺎن ﻳـﻚ اﻳﻤـﺎن‬
‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻤﺎنِ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﺮ آن ﻗﺮار دارد ـ و ﻣﺎ داﻧـﺶﭘﮋوﻫـﺎنِ اﻣـﺮوزﻳﻦ‪ ،‬ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻲﺧﺪاﻳﺎن و ﺿﺪ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻫﻨﻮز ﺷﻌﻠﺔ ﭼﺮاغ ﺧﻮد را از آﺗﺸﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛـﻪ اﻳﻤـﺎنِ‬
‫ﻫﺰاران ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎنِ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳـﻦﻛـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﺪاﻳﻲ اﺳـﺖ ‪ ...‬اﻣـﺎ ﭼـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد اﮔـﺮ ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﻳﻤـﺎن ﻫﺮﭼـﻪ‬
‫ﺑﺎورﻧﻜﺮدﻧﻲﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﻛﻪ ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻛﻮري و دروغ )‪.(GS: 344; GM, III: 24‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ آرﻣﺎن زﻫﺪ ﺑﻪﻗﺪري ﻗﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ »اﮔﺮ ﺧﻂ درﺷﺖ‪ ‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲِ زﻣﻴﻨﻲِ ﻣﺎ را از‬
‫ﺳﺘﺎرهاي دوردﺳﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ زﻣـﻴﻦ ﺳـﻴﺎرة زاﻫـﺪان‬
‫اﺳﺖ« )‪ .(GM, III: 11‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ آرﻣﺎن زﻫﺪ ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ دﺳـﺖ از ﺳـﺮ ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آرﻣﺎن زﻫﺪ در ﺗﻤﺎم اَﺷﻜﺎل آن در ﭘﻲ ﻧﻔﻲِ زﻧﺪﮔﻲِ اﻳﻦ ﺟﻬـﺎﻧﻲ و ارزش ﻗﺎﺋـﻞ‬
‫ﺷﺪن ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲاي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬آرﻣﺎن زﻫﺪ ارزش وﺟﻮد ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻧﺴﺎن در اﻳﻦ دﻧﻴـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ )‪ .(ibid‬وﻗﺘﻲ ﻋﻠﻢ ارزش ﺧﻮد را ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭼﻨﺪان در ﻣﺮد اﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﻗﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮِ راﻧـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲِ او ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ آرﻣﺎن زﻫﺪ و ﺗﺮك دﻧﻴﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ در ﻋﻠﻢ و ﻣﺮد‪ ‬ﻋﻠﻤﻲ »ﻧـﻮﻋﻲ ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬
‫رﻓﺘﻦ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺳﺮد ﺷﺪن ﻋﻮاﻃـﻒ‪ ،‬ﻛﻨـﺪ ﺷـﺪنِ ﺿـﺮﺑﺎﻫﻨﮓ زﻧـﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻏﺮﻳـﺰه ﺑـﺎ‬
‫دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻦ ﺟﺪﻳﺖ ﺑﺮ ﭼﻬـﺮهﻫـﺎ و ﺣﺎﻟـﺖﻫـﺎ« )‪ (ibid: III: 25‬را ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ ﻛـﻪ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آرﻣﺎن زﻫﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺎ ﺟﻬﺎن ﺷَﻮﻧﺪ اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ درﭘـﻲ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ »وﺟﻮد ﺟﻬﺎنِ دﻳﮕﺮي را درﺳﺖ اﻧﮕﺎرد«‪ .‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪73‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻧﻮع ﻛﻒ ﻧﻔﺲ ﺑﻴﺶﺗﺮ و ز‪‬ﻫﺪ اﻓﺰونﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮد‪ ‬ﻋﻠﻤﻲ ﺗﻤﺎمِ ﻏﺮاﻳﺰ ﻃﺒﻴﻌﻲاش را‬
‫ﻓﺪاي ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ درواﻗﻊ »ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺟﻬﺎنِ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫و ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺗﺎرﻳﺦ« را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮاﺳﺖ »ﺟﻬﺎنِ دﻳﮕﺮ« اﺳـﺖ و ﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫»ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ« ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻔﻲ زﻧﺪﮔﻲِ اﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آرﻣﺎنِ‬
‫زﻫﺪ در ﺗﻤﺎم اَﺷﻜﺎل آن‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ در ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻴﭽﻪ در ﻋﺒﺎرت ﻧﻘﻞﺷﺪه )‪ (GS: 344; GM, III: 24‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن راﺑﻄﺔ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬و‬
‫اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻴﭽﻪ از ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ در اﻳﻦﺟﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽـﻪ‪،‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ ﻓﻠﺴﻔﻲ از زﻣﺎن اﻓﻼﻃﻮن ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤـﻴﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺲ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺑـﺎﺑﻴﭻ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ »ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ دو ﻃﺮح ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﻢ در ﻓﻬﻢ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آنﻫـﺎ ﺗﺠﻠﻴـﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزياﻧﺪ ﻛﻪ در ﺗﺪاوم ﻫﻤﺎن آرﻣﺎن زاﻫﺪاﻧﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب ﺷـﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ«‬
‫)‪ .(Babich, 1994: 188‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪرﻏـﻢ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﺸـﺎن‪ ،‬ﻫـﺮ دو ﺗﺠﻠﻴـﺎت‬
‫زﻫﺪﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزي‪ ،‬و ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢاﻧﺪ‪ .‬دﻳﻦ و ﻋﻠﻢ ﻫﺮ دو ﺑـﻪدﻧﺒـﺎل ﺑﻬﺒـﻮد وﺿـﻌﻴﺖ اﻧﺴـﺎن و‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدن ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻌﺎدت او ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ دو ﻧﻴﺰ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻬﺎنﺷـﻤﻮل‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬دﻳﻦ ﻳﻬﻮدي ـ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻋﺼﺮِ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻮﻋﻲ »ﺗﺜﻠﻴـﺚ‬
‫ﻧﺎﻣﻘﺪس« را ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﺳـﻬﻢ ﺧـﻮد در ﺗﺒـﺎﻫﻲ و ﻧﻬﻴﻠﻴﺴـﻢ ﺟﻬـﺎن ﻣـﺪرن‬
‫ﻣﻘﺼﺮﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬اﻟﻬﻴﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﺔ دﻳﻨﻲ ﺷـﻜﻞ ﻋﺮﻓـﻲﺷـﺪة ﻋﻘـﻞﮔﺮاﻳـﻲ‬
‫ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻋﻘـﻞﮔﺮاﻳﺎﻧـﺔ ﻣـﺪرن ﭘﻴﻮﻧـﺪي‬
‫ﻗﻮي اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ دﻳﻨﻲ دارد‪.‬‬
‫ﻧﻴﭽﻪ در ﮔﺰﻳﻦﮔﻮﻳﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ راﺑﻄﺔ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺒﻴـﻴﻦ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻳﻜﻲ از ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﻣﺤﺒـﻮب ﺧـﻮد ﻣـﻲرود‪ .‬ﺧﻮاﺳـﺖ‪‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه دﺷﻤﻦ ﻋﻠﻢ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ از دلِ ﺧـﻮد ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺳـﺮ ﺑـﺮآورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در داﻧﺶ ﺷﺎد ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻮد ﻛﻪ واﻗﻌﺎً ﺑﺮ ﺧﺪاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎن اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ درﺳﺖ و دﻗﻴﻖ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺰﻛﻴﺔ وﺟﺪان ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف ﻧﺰد ﭘﺪر ]= ﻛﺸﻴﺶ[ ﺣﺴﺎس ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ وﺟـﺪان‬
‫ﻋﻠﻤﻲ و ﺣﻔﻆ ﭘﺎﻛﻴﺰﮔﻲ ﻓﻜﺮي ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ارﺗﻘـﺎ ﻳﺎﻓـﺖ« )‪ .(GS: 357‬اﺧـﻼق‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺘـﻲ ﻓﻴﻠﺴـﻮﻓﺎن و داﻧﺸـﻤﻨﺪان را ﺑـﻪ‬
‫آنﺟﺎ ﻛﺸﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﻃﻮر روزاﻓﺰوﻧﻲ ﻣﺸﻐﻮلِ ﺧﻮد‪ ‬ﺳﺘﻮنﻫﺎيِ ﺑﻨﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺷـﻮﻧﺪ و آنﻫـﺎ را‬
 ‫‪ 74‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﺳﺴﺖ و ﺳﺴﺖﺗﺮ ﻛﻨﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﻓﺮورﻳﺰﻧﺪ‪ .‬اﻳﺸـﺎن ﺧـﺪا را‬
‫ﻛﺸﺘﻨﺪ‪]» .‬ﻣﺮد دﻳﻮاﻧﻪ[ ﻓﺮﻳﺎد زد‪» :‬ﻣﻦ ﻫﻢاﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﺧﺪا ﻛﺠﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ و‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ‪ ،‬او را ﻛﺸﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ او ﻫﺴﺘﻴﻢ!« )‪ .(GS: 125‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ اﻟﻬﻴـﺎت ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪد در ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﺷﺪ‪ ،‬اﺧﻼق ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﻮد را از ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫دوﺳﺖ ﻗﺪﻳﻤﻲ رﻫﺎﻧﻴﺪ و ﺑﺎ رﻓﻴﻘﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻢ‪ .‬اﻳـﻦﭼﻨـﻴﻦ ﺷـﺪ ﻛـﻪ اﺧـﻼق‬
‫ﻋﺮﻓﻲﺷﺪة ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻘﺎب ﺑﺮﺻﻮرتزده و اﺧﻼق ﻣﺮد ﻋﻠﻢ در ﻋﺼﺮ ﻣﺪرن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺿﺪﻳﺖ و ﺟﻨﮓ‪ ‬ﻋﻠﻢ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬آرﻣﺎنِ زﻫﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎيِ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ روﭘـﻮشﻫـﺎ و ﻧﻘـﺎب‬
‫ﺑﺎزيﻫﺎيِ آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ ﺷﺪن و دﮔﻤﺎﺗﻴﻚ ﺷﺪنِ ﮔﻪﮔﺎﻫﻲِ آن‪ .‬و ﺑﺎ ﻃﺮد‪ ‬ﻧﻤﺎي آن ﺑـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲِ ﺧﻮد‪ ‬آن ﻣﻴﺪان ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ و آرﻣﺎن زﻫﺪ ﻫﺮ دو ﺑﺮ ﻳﻚ زﻣﻴﻨﻪ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ ‪ :...‬ﺑـﺮ‬
‫زﻣﻴﻨﺔ ﭘ‪‬ﺮ ﺑﻬﺎ دادن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ‪ ...‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓﺷﺎن ﺑﺮوﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻫﺮ دو ﺑﺎﻳﺪ رﻓﺖ و‬
‫ﻫﺮ دو را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭘﺎﻳﻴﻦ آوردنِ ارزشِ آرﻣﺎن زﻫـﺪ ﭘـﺎﻳﻴﻦ آوردنِ ارزشِ ﻋﻠـﻢ را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪدﻧﺒﺎل دارد )‪.(GM, III: 25‬‬

‫ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﺣﺘﻲ ﺧﻮد آﮔﺎه ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮﻳﻦ ﺷﺮﻳﻚ آرﻣﺎن زﻫﺪ و دﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻪ! اﻳﻦ »ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن« ـ ﭼﺸﻢﻣﺎن را ﺧﻮب ﺑﺎز ﻛﻨﻴﻢ! ـ اﻛﻨﻮن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﻢدﺳﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آرﻣـﺎنِ‬
‫زﻫﺪ دارد‪ ،‬و از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﻢدﺳـﺖ‪ ‬اوﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﺎﻫﺸـﻴﺎرﺗﺮﻳﻦ و ﻧﺎﺧﻮاﺳـﺘﻪﺗـﺮﻳﻦ و‬
‫ﭘﻨﻬﺎنﺗﺮﻳﻦ و زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲﺗﺮﻳﻦ ﻫﻢدﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ! ‪ ...‬در اﻳﻨﺎن ]ﻣﺮدان ﻋﻠـﻢ[ ﻫﺮﮔـﺰ آرﻣـﺎنِ زﻫـﺪ‬
‫ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ زﻳﺮِ ﭼﻨﮓ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﻛﻪ از راه‪ ‬اﻳﺸﺎن ﻗﻮيﺗﺮ ﻧﻴﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ درﻧﻴﺎﻓﺘﻨﻲﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮيﺗـﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻮذﻳﺎﻧﻪﺗﺮ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻋﻠﻢ دﻳﻮارﻫﺎ و ﻧﻤﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آن آرﻣﺎن ﺧﻮد ﺑـﺮ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﻨـﺎ ﻛـﺮده ﺑـﻮد و‬
‫ﭼﻬﺮهاش را زﺷﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﺑﻲرﺣﻤﺎﻧﻪ از ﻫـﻢ ﺷـﻜﺎﻓﺘﻪ و از او ﺑﺮﻛﻨـﺪه‬
‫اﺳﺖ )‪.(GM, III: 25‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎً اوﻟﻴﻦ ﮔﺎم ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن از آرﻣﺎن زﻫﺪ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ دردي ﻣﺒﺘﻼﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﺑﺎ ﻧﻔﻲ آرﻣﺎن زﻫﺪ ﺷـﺮاﻳﻂ وﺟـﻮد ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻨﻮﻧﻲ از ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻴﭽﻪ دﻟﻴﻞ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ دﻳﮕﺮي را ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﻴـﺎن ﻋﻠـﻢ ﻣـﺪرن و آرﻣـﺎن زﻫـﺪ‬
‫ﻣﻲآورد‪ .‬ﭘﻴﺶرﻓﺖ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﻳﮕﺎه ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد را در ﻋـﺎﻟﻢ از‬
‫دﺳﺖ دﻫﺪ‪ .‬دو ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ را ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻧﺴﺎن در ﺟﻬﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻳﻜﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺔ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻚ در ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻧﻈﺮﻳﺔ داروﻳﻦ در زﻳﺴـﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ‪ .‬در‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﺳﻴﺎرات ﺑﻪ دور زﻣﻴﻨﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻧﺴﺎ ِن اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت در آن ﺣﻀﻮر دارد‪ .‬ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺤﻮر ﻋﺎﻟَﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪75‬‬

‫در ﻫﻴﺌﺖ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻚ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﻴﺎرهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ و‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻟﺤﺎظ زﻣﻴﻦ ﻫﻴﭻ رﺟﺤﺎﻧﻲ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﺳﻴﺎرات و اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در زﻳﺴـﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻴﺰ اﻧﺴﺎن ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ داراي روح اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و روح اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺴـﺒﺘﻲ ﺑـﺎ‬
‫روح ﺧﺪاﻳﻲ دارد‪» :‬ﻧﻔﺨﺖ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ روﺣﻲ« )ﺣﺠﺮ‪ .(29 :‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺔ داروﻳﻦ اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ ﺗﺎﻓﺘـﺔ‬
‫ﺟﺪاﺑﺎﻓﺘﻪاي از دﻳﮕﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺣﻴﻮان ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻫﻤﻴﻦ دو ﻧﻈﺮﻳـﻪ را دﻟﻴﻠـﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺪرن ﺑﺎ ﺧﻮار ﻛﺮدنِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺷﻜﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ و ﻣﻮذﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺶﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ را ﺑﻪ آرﻣﺎن زﻫﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ آﻳﺎ در ﻋﻤﻞ ﻛﺴﻲ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓـﺮو اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﺳـﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻳـﺰدانﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮواﻧﺪاﺧﺘﻦ آرﻣﺎن زﻫﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ‪ ...‬آﻳﺎ وﺟﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن در ﻧﻈﺎمِ ﭘﺪﻳﺪار ﭼﻴﺰﻫﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﻲوﺟﻪﺗﺮ و ﺣﺎﺷﻴﻪايﺗﺮ و ﺑﻴﻬﻮدهﺗﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﺧﻮدﻛﻮﭼﻚﮔﺮيِ اﻧﺴﺎن و ﺧﻮاﺳﺖ‪‬‬
‫ﺧﻮدﻛﻮﭼﻚﮔﺮيِ او از روزﮔﺎرِ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻚ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻲاﻣﺎن در ﭘﻴﺶرﻓﺖ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؟ درﻳﻐﺎ ﻛﻪ‬
‫روزﮔﺎرِ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ارج و ﺑﻲﻫﻤﺘﺎﻳﻲِ اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦﻧﺎﭘﺬﻳﺮياش در ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻫﺴـﺘﻲ ﺳـﺮآﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻲﻫﻴﭻ ﻛﻢ و زﻳﺎد ـ ﺣﻴﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﻮ ﻛﻪ در اﻳﻤﺎنِ ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﻛﻤـﺎﺑﻴﺶ ﺧـﺪا‬
‫ﺑﻮد )»ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺧﺪا«‪» ،‬ﺧﺪا ـ اﻧﺴﺎن«(‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از روزﮔـﺎرِ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴـﻚ ﺑـﺮ ﻳـﻚ‬
‫ﺳﺮاﺷﻴﺒﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ ﺷﺘﺎﺑﺎنﺗﺮ از ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺮو ﻣﻲﻏﻠﺘﺪ ‪ ...‬ﺗﻤﺎﻣﻲِ ﻋﻠـﻢ ‪ ...‬اﻣـﺮوزه در‬
‫ﭘﻲِ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﺘﺮاﻣﻲ را ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ از او ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔـﻮﻳﻲ‬
‫اﻳﻦ اﺣﺘﺮام ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻳﻚ ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲِ ﺑﻲﺟﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ )‪.(GM, III: 25‬‬

‫ﻟﻴﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻤـﺎ را ﻃـﺮح ﻣـﻲﻛﻨـﺪ )‪ (Leiter, 2002: 283‬ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻧﻴﭽـﻪاي ﻛـﻪ در‬
‫ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ از »ﺑﺎزﻧﺸﺎﻧﺪن ﺑﺸﺮ در ﻣﺘﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﭼﻴﺮه ﺷﺪن ﺑﺮ ﺑﺴﻲ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ و‬
‫اﺷﺎرتﻫﺎي ﺧﻮدﺑﻴﻨﺎﻧﻪ و ﭘﺮﺷﻮر ﻛـﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﺑـﺮ روي زﻣﻴﻨـﺔ اﺻـﻠﻲ و ﻫﻤﻴﺸـﮕﻲ ”ﻃﺒـﻊ‬
‫ﺑﺸﺮي“ ﻧﻘﺶ زده و ﭘﺮﻳﺸﺎنﻧﮕﺎري ﻛﺮدهاﻧﺪ« دم ﻣﻲزﻧﺪ و ﺧﻮد را »ﻛﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻐﻤﻪﻫـﺎي‬
‫اﻓﺴﻮنﻛﺎرِ ﭘﺮﻧﺪهﮔﻴﺮانِ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻲ ﻛﻬﻦ ﻛﻪ زﻣـﺎﻧﻲ دور و دراز در ﮔﻮﺷـﺶ اﻳـﻦ ﻧﻐﻤـﺔ‬
‫ﻧﺎﻣﻲ را ﻧﻮاﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ”ﺗﻮ ﺑﻴﺶ از اﻳﻨﻲ! ﺑـﺎﻻﺗﺮ از اﻳﻨـﻲ! از ﺟـﺎي دﻳﮕـﺮ!“« )‪(BGE: 230‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺮاي آنﻛﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ زاﻫﺪاﻧﻪ ﺑﻮدن ﻋﻠﻢ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻴـﺎورد‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؟ آﻳﺎ در اﻳﻦﺟﺎ ﺣﻖ ﺑﺎ آن دﺳـﺘﻪ از ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻧﻴﭽـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ او را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻮﻳﺴﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﭽﻪ از ﻳﻚﺳﻮ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ را ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ﻛﺸـﺎﻧﺪن‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﻧﻮﻋﻲ از ﺗﺠﻠﻲ آرﻣﺎن زﻫﺪ ﻣـﻲداﻧـﺪ و‬
‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل در ﻣﻮاﺿﻊ دﻳﮕﺮ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌـﻲﺳـﺎزي اﻧﺴـﺎن را ﺗﻤﺠﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻟﻴﺘﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ در ﺻـﻮرﺗﻲ ﺗﻀـﺎد ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮازﻫﺎي آﺧﺮ ﺟﺴﺘﺎر ﺳﻮم ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ در ﺣﺎل ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬
 ‫‪ 76‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺟﻠﻮة آرﻣﺎن زﻫﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﺑﮕـﺬارﻳﻢ‪ .‬اﻣـﺎ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﭼﻴﺰي را ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻧﻴﭽﻪ ﻧﺴﺒﺖ داد؛ ﻣﺜﻼً او از ﻣﺎ ﻧﻤـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﻪ از ﻋﻠـﻢ دﺳـﺖ‬
‫ﺑﺸﻮﻳﻴﻢ ـ »در آن ]= ﻋﻠﻢ[ ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎيِ ﺧﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﺮد« )‪ .(GM, III: 23‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮ‬
‫از ﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ آرﻣﺎن آن آرﻣﺎﻧﻲ ﻏﻴـﺮ از آرﻣـﺎن زﻫـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﻢ اﻣﺮوزه ﻫﺮﮔﺰ ‪ ...‬ﺑﻪ ﺑﺎوري ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺧﻮد ﺑﺎور ﻧﺪارد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺟﺎﻳﻲ ﻫﻨﻮز ﺷﻮر و ﻋﺸﻖ‬
‫و ﺗﺐ و ﺗﺎب و ﻏﻴﺮﺗﻲ ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد‪ ،‬ﻧﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿـﺪ آرﻣـﺎنِ زﻫـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺗـﺎزهﺗـﺮﻳﻦ و‬
‫واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ‬آن اﺳﺖ« )‪ .(ibid‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪» ،‬ﻧﺸﺎﻧﺪن اﻧﺴﺎن در ﻣﺘﻦ ﻃﺒﻴﻌـﺖ« ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻛﺎري ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ اﮔﺮ »ﺑﺎﻻﺗﺮ« از آن آرﻣﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮ از آرﻣﺎن زﻫﺪ اﻧﮕﻴﺰة اﻳﻦ ﭘـﺮوژه ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ »ﺑﺎزﻧﺸﺎﻧﺪن اﻧﺴﺎن در ﻣﺘﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﺧـﻮد ﺻـﺮﻓﺎً‬
‫اﺑﺰاري اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺑﺎزارزشﮔـﺬاري ﻫﻤـﺔ ارزشﻫـﺎ‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ درﻧﻬﺎﻳـﺖ درﺻـﺪد ﻏﻠﺒـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ارزش ﻫﺎي »زاﻫﺪاﻧﻪ« اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺧﻼق ﻳﻬﻮدي ـ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﻧﺸﺎن‬
‫دادن اﻳﻦﻛﻪ اﺧﻼق زاﻫﺪاﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭘﺪﻳﺪة ﻃﺒﻴﻌﻲ دﻳﮕـﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﻧﻬﺎﻳﺘـﺎً‬
‫ﺗﺒﺎه ﻛﻨﻨﺪة زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آن را از ﻗﻠﻤﺮو ﺟﺎوداﻧﮕﻲ و اﻟﻮﻫﻴﺖ ﺧﺎرج ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻣﻜـﺎن‬
‫اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ رﺷﺪدﻫﻨﺪه و ﺷﻜﻮﻓﺎﮔﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪف ﻧﻴﭽﻪ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻧﻪ ﻛﻨﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦِ ﻋﻠﻢ و ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان راﻧﺔ اﺻﻠﻲ آن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي آن ﺑـﺮ ﺳـﺘﻮنِ‬
‫ارزشﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻏﻴﺮ از ارزشﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ آرﻣـﺎن زﻫـﺪ ﺑـﺎ ﺑـﺪﻧﺎم ﻛـﺮدن زﻧـﺪﮔﻲ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬
‫ﭘﻴﺶﻧﻬﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪» ،‬ﻧﺸﺎﻧﺪن اﻧﺴﺎن در ﻣﺘﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ« اﺳﺎﺳـﺎً زاﻫﺪاﻧـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫اﮔﺮ ﻫﺪﻓﺶ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً رﻫﺎﻳﻲ »اﻧﺴﺎن واﻻﺗﺮ« از وﺟﺪان ﺑـﺪ و ﻓـﺮاﻫﻢ ﻛـﺮدن راه ﺷـﻜﻮﻓﺎﻳﻲ او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ )‪.(Leiter, 2002: 284‬‬

‫‪ .7‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻮت ﻗﻄﺎرﻫﺎ‪ ،‬زﻧﮓ ﺗﻠﻔﻦﻫﺎ‪ ،‬و روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻻﻣﭗﻫﺎ ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻗﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻚ درﺑﺎرة ﻋﻠﻢ و ﻓﻮاﻳﺪ ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻚ آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﻴﭽـﻪ آن را ﺑـﻪ ﭼـﺎﻟﺶ‬
‫ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﻘﺪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎ »ﻗﻮاﻋـﺪ« ﻳـﺎ‬
‫»ﻗﻮاﻧﻴﻦ« ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﺑﻨﻴﺎن ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ را زﻳـﺮ ﺳـﺆال ﺑـﺮد‪ .‬او‬
‫ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻧﻘﺪ اﺻﻞ ﻋﻠﻴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺿﺮوري اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﻘـﺪ ﺧـﻮد را‬
‫ﻋﻤﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ »ﻗﻮاﻧﻴﻦ« و »ﻋﻠﻴـﺖ« ﺟﻬـﺎن را در ﻧﮕـﺎه اﻧﺴـﺎن ﻣـﺪرن اﻣـﺮي ﻣﻌﻘـﻮل‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﻪدرﺳـﺘﻲ ﻋﻘـﻞ ﺧـﻮد را راﻫﺒـﺮي‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﺟﻬـﺎن ﻋﻴﻨـﻲ‬
‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ ‪77‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺶﻓﺮضﻫﺎ ﻣﻲﺗﺎزد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻬﻢ و ﻇﺮﻳﻔﻲ ﻣﻴﺎن ﻧﻘـﺪ وي‬
‫از اﻳﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ در آﺛﺎر دورة اوﻟﻴﻪ و ﻣﻴﺎﻧﻲاش و آﺛﺎر دورة ﻧﻬـﺎﻳﻲاش وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ در‬
‫ﻻﻳﻪﻫﺎي ژرفﺗﺮي از ﻧﻘﺪ ﺧﻮد ﺗـﻼش ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﺎ ﻛﺸـﻒ ﭘﻴﻮﻧـﺪي ﻋﻤﻴـﻖ ﻣﻴـﺎن ﻋﻠـﻢ و‬
‫ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﺔ از ﻛﺎر درآﻣﺪنِ »ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻴﻘﻲ« را ﺑﻲﺑﻨﻴﺎن ﺷﺪن ﻛﻞ ﺑﻨـﺎي ﻋﻠـﻢ ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻠﻢ را ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﺘﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻋﻠﻢ و اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ﻋﻠﻢ را‬
‫واﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ‬آرﻣﺎن زﻫﺪ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﻢدﺳﺖ آن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﭽـﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻧﻘـﺪﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻪ ﺳﺘﻮنﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻋﻠﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ‬
‫ﻣﺤﻜﻢ و ﺑﺎﺷﻜﻮه ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﻟﺮزه درﻣﻲآورد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺪف ﻧﻴﭽـﻪ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻧﻪ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦِ ﻋﻠﻢ و ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان راﻧﺔ اﺻﻠﻲ آن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي آن‬
‫ﺑﺮ ﺳﺘﻮنِ ارزشﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻏﻴﺮ از ارزشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آرﻣﺎن زﻫﺪ ﺑﺎ ﺑﺪﻧﺎم ﻛﺮدن زﻧـﺪﮔﻲ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬
‫ﭘﻴﺶﻧﻬﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﻮﺗﻪﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫در آﺛﺎر ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺮاي اﺧﺘﺼﺎر و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﻣﻔﺴﺮان ﻧﻴﭽﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﺎم ﻛﺘﺎب ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻮﺗﻪﻧﻮﺷﺖ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎرة ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺎر‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻳﺎ ﮔﻔﺘﺎر )در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﺪد ﭘﺎرهﻫﺎ در ﻫﺮ ﻳﻚ‬
‫از آنﻫﺎ از ‪ 1‬ﺷﺮوع ﺷﻮد( ﺑﻪﺻﻮرت روﻣﻲ و ﺳﭙﺲ ﻋﺪد ﭘﺎره آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻫﻤﺔ اﻳـﻦ‬
‫آﺛﺎر ﺿﻤﻦ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﺪه و در ﺻـﻮرت‬
‫ﻟﺰوم ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در آنﻫﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪The Antichrist, in the Portable Nietzsche‬‬
‫‪BGE‬‬ ‫‪Beyond Good and Evil‬‬
‫‪BT‬‬ ‫‪Birth of Tragedy‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪Daybreak‬‬
‫‪GM‬‬ ‫‪On the Genealogy of Morality‬‬
‫‪GS‬‬ ‫‪The Gay Science‬‬
‫‪TI‬‬ ‫‪Twilight of the Idols, in the Portable Nietzsche‬‬
‫‪TL‬‬ ‫‪On Truth and Lies in a Nonmoral Sense‬‬
‫‪WP‬‬ ‫‪The Will to Power‬‬
‫‪UM‬‬ ‫‪Untimely Meditations‬‬
 ‫ ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻧﻴﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ‬78

‫ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﺳﻴﺪاﺣﻤﺪﻳﺎن‬،‫ ﻧﻴﭽﻪ و ﻫﺎﻳﺪﮔﺮ و ﮔﺬار ﺑﻪ ﭘﺴﺎﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ‬.(1380) ‫ ﮔﺮﮔﻮري ﺑﺮوس‬،‫اﺳﻤﻴﺚ‬
.‫ﻧﺸﺮ ﭘﺮﺳﺶ‬
.2 ‫ و‬1 ‫ ش‬،1 ‫ س‬،‫ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن‬،‫ ﻓﺼﻞﻧﺎﻣﺔ ﻧﻘﺪ ﻛﺘﺎب ﻛﻼم‬،«‫ »ﻧﻴﭽﺔ ﻫﺎﻳﺪﮔﺮ‬.(1393) ‫ روحاﷲ‬،‫ﻛﺮﻳﻤﻲ‬
.‫ ﻧﺸﺮ آﮔﺎه‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ دﺳﺘﻐﻴﺐ‬،‫ دﺟﺎل‬.(1355) ‫ ﻓﺮدرﻳﺶ‬،‫ﻧﻴﭽﻪ‬
.‫ ﺟﺎﻣﻲ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺠﻴﺪ ﺷﺮﻳﻒ‬،‫ ارادة ﻗﺪرت‬.(1377) ‫ ﻓﺮدرﻳﺶ‬،‫ﻧﻴﭽﻪ‬
.‫ ﺧﻮارزﻣﻲ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﺔ دارﻳﻮش آﺷﻮري‬،‫ ﻓﺮاﺳﻮي ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ‬.(1379) ‫ ﻓﺮدرﻳﺶ‬،‫ﻧﻴﭽﻪ‬
:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ و ﺣﺎﻣﺪ ﻓﻮﻻدوﻧﺪ‬،‫ ﺟﻤﺎل آل اﺣﻤﺪ‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﻌﻴﺪ ﻛﺎﻣﺮان‬،‫ ﺣﻜﻤﺖ ﺷﺎدان‬.(1380) ‫ ﻓﺮدرﻳﺶ‬،‫ﻧﻴﭽﻪ‬
.‫ﺟﺎﻣﻲ‬
.‫ ﺟﺎﻣﻲ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﻠﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﻲ‬،‫ ﺳﭙﻴﺪهدﻣﺎن‬.(1380) ‫ ﻓﺮدرﻳﺶ‬،‫ﻧﻴﭽﻪ‬
.‫ ﻧﺸﺮ آﮔﻪ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﺔ دارﻳﻮش آﺷﻮري‬،‫ ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ اﺧﻼق‬.(1381) ‫ ﻓﺮدرﻳﺶ‬،‫ﻧﻴﭽﻪ‬
.‫ ﻫﺮﻣﺲ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺮاد ﻓﺮﻫﺎدﭘﻮر‬،‫ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ‬،‫ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬.(1382) ‫ ﻓﺮدرﻳﺶ‬،‫ﻧﻴﭽﻪ‬

Babich, Babette E. (1994). Nietzsche's Philosophy of Science: Reflecting Science on the Ground
of Art and Life, Albany: State University of New York Press.
Call, Lewis (1995). Nietzsche as Critic and Captive of Enlightenment, Irvine: University of
California.
Clark, Maudemarie (1990). Nietzsche on Truth and Philosophy, New York: Cambridge
University Press.
Cox, Christopher (1999). Naturalism and Interpretatio, University of California Press.
Leiter, Brian (2002). Nietzsche on Morality, London& New York: Routledge.
Moles, Alistair (1990). Nietzsche's Philosophy of Nature and Cosmology, New York: Peter
Lang.
Nietzsche, Friedrich (1967). The Birth of Tragedy and The Case of Wagner, Translated by
Walter Kaufmann, New York: Vintage Books.
Nietzsche, Friedrich (1968). The Will to Power, Translated by Walter Kaufmann and R. J.
Hollingdale, Edited by Walter Kaufmann, New York: Vintage Books.
Nietzsche, Friedrich (1969). On the Genealogy of Morals and Ecce Homo, Translated by Walter
Kaufmann and R. J. Hollingdale, Edited by Walter Kaufmann, New York: Vintage Books.
Nietzsche, Friedrich (1974). The Gay Science, Translated by Walter Kaufmann, New York:
Vintage Books.
Nietzsche, Friedrich (1979). Philosophy and Truth: Selections from Nietzsche’s Notebooks of the
Early 1870s, edited and translated by D. Breazeale, Atlantic Highlands, NJ: Humanities
Press.
Nietzsche, Friedrich (1984). The Antichrist In The Portable Nietzsche, Edited and Translated by
Walter Kaufmann. New York: Penguin Books.
79 ‫روحاﷲ ﻛﺮﻳﻤﻲ‬

Nietzsche, Friedrich (1989). Beyond Good and Evil, Translated by Walter Kaufmann, New
York: Vintage Books.
Nietzsche, Friedrich (1991). Daybreak: Thoughts on the Prejudices of Morality, Translated by
R. J. Hollingdale, New York: Cambridge University Press.
Nietzsche, Friedrich (1991). Untimely Meditations, Translated by R. J. Hollingdale, New York:
Cambridge University Press.