بیم و امیدهای دینداری - احمد قابل

‫ﺑﻴﻢواﻣﻴﺪﻫﺎيدﻳﻦداري‬
‫) ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي ﺳﺎلﻫﺎي ‪( 1383-88‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻧﺎم ﻛﺘﺎب‪ :‬ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري‬

‫ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي ﺳﺎلﻫﺎي ‪1383-88‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ‪6‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ :‬اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1391‬‬
‫ﻣﺤﻞ اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺤﺎت‪283 :‬‬
‫‪www.ghabel.net‬‬
‫ﺗﻘﺪﻳﻢ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺎدر ﻓﺪاﻛﺎر ﻗﺎﺑﻞﻫﺎ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪9 ......................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﺳﻮهﻫﺎ ‪21 .........................................................................‬‬
‫ﺑﻌﺜﺖ ‪23 .............................................................................................................................................‬‬
‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ‪29 ..............................................................................................‬‬
‫اﻫﺪاف ﻧﻬﻀﺖ ﺣﺴﻴﻨﻲ ‪35 .....................................................................................................‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﺣﺴﻴﻨﻲ؛ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻳﺎ دﻓﺎع ‪65 ......................................................................................‬‬
‫ﺷﺮح دﻋﺎي ﻣﻜﺎرم اﻻﺧﻼق ‪81 .............................................................................................‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ‪115 .....................................‬‬

‫ﻟﺰوم ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ‪117 ................................................................‬‬
‫ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪ ﻫﺎي دﻳﻦداري ‪145 ...........................................................................................‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آﻳﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي ‪153 ...............................................................‬‬
‫ﺧﺮاﻓﺎت دﻳﻨﻲ ‪165 ........................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ‪185 ........................‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻋﺪل و آزادي ‪187 .......................................................................................................‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﺧﻼق و ﻓﻘﻪ ‪203 ..........................................................................................................‬‬
‫ﺣﻖ ﻣﺤﻮري ‪211 ............................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ‪245 .........................................................................................‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺎدر ﻣﺠﺮم ‪271 ..............................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺪأ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ‪277 ..........................................................................................‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ‪283 .............................................................................‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺷﺸﻤﻴﻦ دﻓﺘﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ »ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري« ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي‬
‫ﭘﺎﻧﺰده ﺧﻄﺎﺑﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد وي ﺗﺤﺮﻳﺮ ﺷﺪه و در زﻣﺎن ﺣﻴﺎﺗﺶ ﻫﻤﮕﻲ‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻬﺎرده ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺠﺎزي در وبﺳﺎﻳﺖ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﻳﻚ ﻣﻮرد ﻫﻢ ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺎﻏﺬي‪ ،‬و اﻛﻨﻮن در ﻗﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان اﻓﻜﺎر وي ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎ ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫‪ 1383‬ﺗﺎ ‪ 1388‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﻓﺘﺮ ﻫﻤﻪي ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي آن ﻣﺮﺣﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻠﻴﻪي‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺧﻮد وي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد وي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪي‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﺗﺸﺨﻴﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎ از ﺧﻮد وي اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎ در ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻨﺎوﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎ از راﻗﻢ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ اول ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﺳﻮهﻫﺎ ﻧﺎم دارد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺞ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﮔﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬دو ﺧﻄﺎﺑﻪي ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎره ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ )ص(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ درﺑﺎرهي ﻣﺒﻌﺚ و دﻳﮕﺮي ﺑﺤﺜﻲ درﺑﺎرهي اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ .‬دو‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪي ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ در ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻬﻀﺖ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ درﺑﺎرهي اﻫﺪاف ﻧﻬﻀﺖ ﺣﺴﻴﻨﻲ و دﻳﮕﺮي ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ رﻓﺘﺎر ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻳﺎ‬
‫دﻓﺎع‪ .‬درسﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﺷﺮح دﻋﺎي ﻣﻜﺎرماﻻﺧﻼق ﺳﻴﺪاﻟﺴﺎﺟﺪﻳﻦ)ع( آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ و ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺎم دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎر ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﮔﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﻪي ﭘﺮ ﻧﻜﺘﻪي ﻟﺰوم ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري‬ ‫‪10‬‬
‫ﺣﺎوي ﺗﺄﻣﻼت ﻛﻼﻣﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻪي ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﻪي ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي‬
‫دﻳﻦداري ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺖ آن ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از آن اﺳﺖ رﺋﻮس‬
‫ﺗﺄﻣﻼت دﻳﻦﭘﮋوﻫﺎﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﻪي ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ آﻳﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ‬
‫ﻧﺠﻒآﺑﺎدي ﻧﻮآوريﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب »ﺷﻬﻴﺪ ﺟﺎوﻳﺪ« را در زﻣﻴﻨﻪي ﻋﻠﻢ اﺋﻤﻪ‬
‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺼﺎﺣﺒﻪي"ﺧﺮاﻓﺎت" ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮات وي را در ﺑﺎب اﺑﻌﺎد‬
‫ﺧﺮاﻓﺎت در اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺎم دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺷﺶ‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪي ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﻠﻨﺪ درﺑﺎب ﻧﺴﺒﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و اﺳﻼم ﮔﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺑﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪي ﻋﺪل و آزادي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪي اﺧﻼق و ﻓﻘﻪ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎﺑﻪي ﺣﻖﻣﺤﻮري ﺣﺎوي ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت آن ﻣﺮﺣﻮم درﺑﺎرهي ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ در ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﻣﻘﺎﻟﻪي ﭘﮋوﻫﺸﻲ زﻧﺪهﻳﺎد اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪي اﻳﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺎﻏﺬي در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﺮان ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﺿﻤﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻤﺎﻳﺶ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﻴﺪ ﻗﻢ در ﺳﺎل ‪ 1384‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و اﻛﻨﻮن ﺑﺎ اﺟﺎزهي آن داﻧﺸﮕﺎه‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎزاﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻛﺜﺮ ﻣﻔﺎد دو ﺧﻄﺎﺑﻪي ﺣﻖﻣﺤﻮري و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي در ﺿﻤﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻫﺘﻤﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ‬
‫داﺷﺘﻪ ﻧﻘﻴﺼﻪي ﺗﻜﺮار را ﻣﻐﺘﻔﺮ داﻧﺴﺘﻴﻢ‪ .‬دو ﺧﻄﺎﺑﻪي ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﺎدر ﻣﺠﺮم و‬
‫ﻣﺒﺪأ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﭘﺎﻳﺎنﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﺣﻤﺖ‪ ‬ﻳﺎﻓﺘﻦ و ﺗﺎﻳﭗ ﻣﺠﺪد ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﻧﻴﺰ وﻳﺮاﻳﺶ‬
‫ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ را ﻳﻜﻲ از ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان آن ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻣﺠﺎﻫﺪ در ﻗﻢ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺧﺪﻣﺎت ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪي اﻳﻦ ﺑﺮادر ﻋﺰﻳﺰ ﺗﺸﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ و اﻣﻴﺪوارم‬
‫‪11‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺸﻮر ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻣﺘﺤﻮل ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﻧﺎم‬
‫اﻳﻦ ﻋﺰﻳﺰ و ﻋﺰﻳﺰان دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﺮا در ﺗﺪوﻳﻦ و اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻳﺎري ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫آزاداﻧﻪ ﻳﺎد ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺑﻲﺷﻚ اﮔﺮ ﻛﻤﻚ اﻳﻦ دوﺳﺘﺎن ﺟﻮان و ﻣﺨﻠﺺ در ﻗﻢ ﻧﺒﻮد اﻣﻜﺎن‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﺳﺮﻳﻊ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر آن ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ در ﻃﺮح اوﻟﻴﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻗﺮآن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ .‬در ﺣﻴﻦ وﻳﺮاﻳﺶ درﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم درسﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻋﻴﻨﺎً در ﺳﻪ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن در ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد در ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺜﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﻛﻪ در ﺟﻠﺪ اﺣﻜﺎم‬
‫ﺟﺰاﺋﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﺤﺚ ﺣﻘﻮق زﻧﺎن ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﮔﻨﺠﺎﻧﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻳﻚ ﺟﻠﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ﺣﺬف ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن در ﺿﻤﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﺪات دﻳﮕﺮ آﻣﺪه و ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﮔﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺧﻮد در ﻗﻴﺪ ﺣﻴﺎت ﺑﻮد اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎ ﻏﻨﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي اﻳﻦ دﻓﺘﺮ ﺣﺎوي ﻧﻜﺎت ﺑﺪﻳﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن از ﻓﻜﺮ‬
‫ﺑﺼﻴﺮ و دورﺑﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه دارد‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم ﻣﻘﺪﻣﻪ را ﺑﻪ ﻣﺮور ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻜﺎﺗﻲ ﻛﻪ در‬
‫اﻳﻦ دﻓﺘﺮ آﻣﺪه اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪(1‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ)ع( ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺷﻬﺎدت رﻓﺖ ﻳﺎ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ)ع( ﺑﻴﻦ ذﻟﺖ و ﻣﺮگ ﺑﺎ ﻋﺰت اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺮگ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺸﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ذﻟﻴﻼﻧﻪ را ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻦ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬رﻫﺎﻳﻢ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﺰت زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺧﺎرج از ﻣﺮزﻫﺎي دﻳﺎر‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺑﺮوﻳﺪ دﻧﺒﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮدﺗﺎن‪ .‬ﻧﮕﺬارﻳﺪ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺧﻮنرﻳﺰي ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻋﺰت زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن و ﺑﻴﺎن‪ ،‬از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻧﺎروا‪ ،‬اﻋﻼم ﺑﺮاﺋﺖ ﻛﻨﺪ و از دﻳﻦ ﺧﺪا دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻦ‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺑﺮاي دﻓﺎع از اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ و دﻓﺎع از ﺣﻖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ‬ﻣﺪﻋﻲ دﻳﺎﻧﺖ از‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن واﻗﻌﻪي ﻛﺮﺑﻼ ﻧﻴﺰ در ﭘﻲ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﻫﺪاف ﺑﻮده و ﻻ ﻏﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آن دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ اﻗﺪام اﻣﺎم‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺎ ﺷﻬﺎدت و ﻳﺎ اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از‬
‫ﻣﻨﻜﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﺷﻤﺎ آنﻫﺎ را دﻳﺪهام و ﺧﻮاﻧﺪهام( ﺑﻴﻨﻲ و ﺑﻴﻦ اﷲ‬
‫ﺑﺮاﻳﻢ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم ﻛﻪ »ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫در ﺟﻬﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻧﻘﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ« اﻗﺪام ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻛﺮده اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي رﻗﻴﺐ‬
‫و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت اﻳﺸﺎن را ﻧﻴﺰ ﻣﻲداده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻤﻮدي ﺣﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺧﻴﻠﻲ ﺷﺠﺎع اﺳﺖ و‬
‫از ﻫﻴﭻ ﻧﺒﺮدي ﻧﻤﻲﻫﺮاﺳﺪ )ﻣﮕﺮ از رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﻮن ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎن(‪ .‬وﻟﻲ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ذﻟﻴﻼﻧﻪ را ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪد‪ .‬او اﻫﻞ درﮔﻴﺮي و ﻧﺰاع ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬اﻫﺪاف ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﺣﺴﻴﻨﻲ(‬
‫)‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻫﻴﭻ اﻗﺪام ﺗﻬﺎﺟﻤﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺰﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺲ‬
‫از ﺗﺠﺎوز و ﺗﻬﺎﺟﻢ آﻧﺎن )و ﺗﻼش ﻓﺮاوان اﻣﺎم ﺑﺮاي اﻃﻤﻴﻨﺎن دادن ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﺎن‬
‫ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﻪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺪم ﻋﺰم ﺑﺮ اﻗﺪام ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ و ﺑﺮاﻧﺪازاﻧﻪ و ﺑﻪ ﺑﻦﺑﺴﺖ رﺳﻴﺪن‬
‫‪13‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﺬاﻛﺮات اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻴﺮهﺳﺮي رﻗﻴﺐ( و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺷﺪن ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي اﻣﺎم ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ روﻳﻜﺮد ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﻳﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ زور و ﺳﺘﻢ ﮔﺮدﻳﺪن و اﻣﻀﺎي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻓﺎع ﺷﺨﺼﻲ از ﺣﻘﻮق اوﻟﻴﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﺒﺮد ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ و ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪ ﺗﻦ داد ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در دو راﻫﻲ ﻋﺰّت ﻳﺎ ذﻟّﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺰّت را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و از‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪي ﺳﻨﮕﻴﻦ آن‪ ،‬ﻫﺮاﺳﻲ ﺑﻪ دل راه ﻧﺪاد‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ آدﻣﻲ ﻣﻨﺠﺮّ ﺷﻮد و‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺑﻪ اﺳﺎرت روﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺰّت آزادﮔﻲ و ﺣﻖﻃﻠﺒﻲ و ﺻﻠﺢ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﻲ در رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬

‫ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎد ﻣﺴﺘﻤﺮّ ﺣﺎﻛﻤﺎن در ﻗﺎﻟﺐ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ از ﺗﺴﻠّﻂ اﺷﺮار ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻖﻃﻠﺒﺎن‬
‫و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﺑﺪﻳﻠﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( در ﻣﺬاﻛﺮات ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﻘﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از‬
‫ﻣﻨﻜﺮ را از ﺧﻮد ﺳﻠﺐ ﻧﻜﺮده ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﻲ اﻳﺠﺎد اﻃﻤﻴﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺪم اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ از ﺳﻮي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﺻﻠﺢﺟﻮﻳﺎﻧﻪ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ و وﻓﺎداري ﺑﻪ‬

‫اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( اﺳﺖ‪ ،‬آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﺣﺴﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﻮده و ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﻞﻫﺎي ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬از اﻳﺸﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ راﻳﺞ ﻛﻪ ﭼﻬﺮهاي ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ از اﻣﺎم )ع( اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ را ﻣﺮدود ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫)رﻓﺘﺎر ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻳﺎ دﻓﺎع(‬
‫)‪(3‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪي ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ ﻫﻤﻪي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺎزﮔﺸﺎﻳﻲ ﭘﺮوﻧﺪهي‬

‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﺎﺣﺖﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ روي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن و ﮔﺰارش ﺗﻔﺎوت آراء و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻼﻣﻲ و‬

‫اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬اﺻﻮﻟﻲ و ﻓﻘﻬﻲ )در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻋﺪم اﺧﺘﻼف و ﺗﺤﻘﻖ‬
‫اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق ﻣﻲﺷﻮد( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺤﺼﺎرﻃﻠﺒﻲﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن و ﻫﺠﻮم ﻋﻘﻞﭘﻴﺸﮕﺎن ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻧﺤﺼﺎري آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻤﻪ‬
‫ﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهي ﻋﻠﻤﻲ دو ﮔﺮوه )و ﻧﻪ ﻣﺒﺎرزهي ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻘﻞﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫دﻳﻦﺑﺎوري( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﮔﺮوه دﻳﻦدار )ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﺪدي ﻫﻢ دارد( ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ در دﻓﺎع از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم اﻳﺠﺎد ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻻزم ﻋﻠﻤﻲ‪،‬‬
‫ﻗﻮت اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي‬
‫اﻧﺤﺼﺎري ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ اﺳﻢ‬
‫اﺳﻼم و ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!‬
‫ﮔﺰارش اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﺪﻳﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻜﺴﺘﻦ اﻧﺤﺼﺎر ﻧﺎرواﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻌﺪ از دوران ﻫﻮﻳﺖﺳﺎزيﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻓﺮﻗﻪاي ﻗﺮون ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك ﺣﻮزهي اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ را دﭼﺎر رﻛﻮدي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ وﺻﻒ‬
‫)در ﻗﺮون وﺳﻄﺎي اﺳﻼﻣﻲ( ﻛﺮد و ﺳﺒﺐ اﺻﻠﻲ اﻧﺤﻄﺎط ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪) .‬ﻟﺰوم ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ(‬
‫‪15‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫)‪(4‬‬
‫ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﻘﻠﻲ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ از ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻣﺮي‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻜﺴﺖ ﮔﺮﻳﺰ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ آن را درﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﺷﺮاﻳﻊ اﻟﻬﻲ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( از آن ﺟﻬﺖ دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﻼف ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﺴﺖ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و ﻗﻄﻌﺎً ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﻴﺰ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و راه ﺑﺮاي دﻳﻦداري ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻴﺪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد در آﻳﻨﺪهاي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ دﻳﻦداران در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺑﻴﻢﻫﺎ )در دو‬
‫ﻋﺮﺻﻪي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ( و ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻣﻴﺪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎد ﻓﻲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻼش ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﻬﺖ رﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم رﺣﻤﺎﻧﻲ )ﻛﻪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ اﺳﺖ( و ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم ﺧﺸﻮﻧﺖﻃﻠﺐ )ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ راﻳﺞ اﺳﺖ( ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪي ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻼش ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓﺳﺎزي اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد از‬
‫ﺟﻤﻠﻪي ﭘﻴﺸﺮوان ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻟﻮازم ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻨﺎﻗﺾ و‬
‫ﺗﻀﺎدي ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻞ و ﻧﻈﺮ آﻧﺎن دﻳﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﭘﺬﻳﺮش و رﺷﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻼﺣﻲ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺎ ﻫﺮ اﻣﻜﺎن و ﺗﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را در‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ادا ﻛﻨﺪ‪) .‬ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري(‬
‫)‪(5‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﺼﻪي ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﻫﻤﺎن روﻳﻜﺮد ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪي‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ ﻋﻠﻴﻪ وي را ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻲداد‪ .‬ﺷﺎﺧﺼﻪاي ﻏﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻏﺪﻏﻪي ﺗﻮﺣﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً دﻏﺪﻏﻪي »ﺗﻮﺣﻴﺪ« داﺷﺖ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﺗﻜﻔﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺶ رﻓﺖ‪ .‬او را ﺑﻪ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ وﻻﻳﺖ اﺋﻤﻪ )ع( و اﻧﻜﺎر ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻋﺼﻤﺖ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻬﻤﺖ و اﻓﺘﺮاء‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از روﻳﻜﺮد دﻗﻴﻖ و‬
‫ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪي وي ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻋﻘﺎﻳﺪ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ‬
‫ﺗﻬﻤﺖزﻧﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬آن را درك ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﻣﺄﻧﻮس ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﮕﺎه ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻧﻌﻤﺖاﷲ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺷﺪﻳﺪي از ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺮار دادن ﺑﺮاي ﺧﺪا در ‪‬ﺑﻌﺪ‬
‫ﺻﻔﺎت ذات و ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻞ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ و ﻣﺮزﺑﻨﺪي دﻗﻴﻘﻲ ﺑﻴﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و‬
‫اوﻟﻴﺎي اﻟﻬﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ را در اﻳﻦ وادي‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻢﺳﻨﮓ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ و ﺗﺪاﺧﻞ ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ‬
‫ﺑﺎ اوﺻﺎف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﺋﻤﻪ )ع( دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از اﻇﻬﺎرات ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎدﻗﻴﻖ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻳﺎ ﺳﻜﻮت آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻏﻠﻮ آﻣﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻴﺮاث ﻏﺒﺎرﮔﺮﻓﺘﻪاي از ﻏﺎﻟﻴﺎن ﻣﻄﺮود اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪ را در‬
‫ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻠﻤﻲ و روﺷﻦﮔﺮاﻧﻪ را ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻗﺮار داده و‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪...‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺧﺪاي ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻈﻴﻢاﻟﺸﺄن ﺧﺪا ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر او‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ در ﺧﻄﺒﻪاي در وﺻﻒ ﻣﺘﻘﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ؛ »ﻋﻈﻢ‬
‫اﻟﺨﺎﻟﻖ ﻓﻲ أﻧﻔﺴﻬﻢ و ﺻﻐﺮ ﻣﺎ دوﻧﻪ ﻓﻲ أﻋﻴﻨﻬﻢ؛ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﺰد ﻣﺘﻘﻴﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪان‬
‫‪17‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ دارد ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا در ﭼﺸﻢ آﻧﺎن ﻛﻮﭼﻚ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ« وﻟﻲ ﺧﺪاي ﺑﺮﺧﻲ‬
‫رﻗﻴﺒﺎن او ﭼﻨﺪان ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا )اﮔﺮ ﭼﻪ اﺷﺮف آدﻣﻴﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺻﻔﺎت و ﻧﻪ در اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﺪاي ﺑﺴﻴﺎري‬
‫از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن او‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎري از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮك ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻓﺮاﻃﻲ او داراي ﺗﺼﻮرات و ﻳﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺮﻛﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺸﺮك ﺑﺎ ﻣﻮﺣﺪي ﻛﻪ ﺗﺼﻮرات ﻳﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻼف ﺗﻮﺣﻴﺪ‬
‫دارد ﺑﺮ اﻫﻞ داﻧﺶ و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻓﺮاﻃﻲ ﺻﺎﻟﺤﻲ‬
‫ﻧﺠﻒآﺑﺎدي را ﻣﻮﺣﺪاﻧﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎورﻫﺎ و ﻳﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮ ﺗﻮﺣﻴﺪي‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آن ﺑﺎورﻫﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎ را ﻣﻨﺎﻓﻲ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻏﺪﻏﻪي ﺻﺎﻟﺤﻲ در ﻋﺪم ﺗﺼﻮر ﺷﺮﻳﻚ ﺑﺮاي ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ‬
‫»ﻣﺎ ﻛﺎن و ﻣﺎ ﻳﻜﻮن و ﻣﺎ ﻫﻮ ﻛﺎﺋﻦ؛ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل و آﻳﻨﺪهي ﻫﺴﺘﻲ« و ﻋﺪم ﺗﻔﻮﻳﺾ‬
‫ﺧﻠﻖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا و ﺗﻨﺎﻓﻲ ﺳﺘﺎرﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺮدن ﻧﺎﻣﻪي ﻋﻤﻞ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫اوﻟﻴﺎء اﻟﻬﻲ و ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺒﻬﻢ وﻟﻲ راﻳﺞ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪) .‬ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ‬
‫آﻳﺖ اﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي(‬
‫)‪(6‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑـﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻟﻮازم ﺗﻘﺪم ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ در ﺗﻤﺎﻣﻲ‬

‫راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻠﺘﺰم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﺿﻤﻴﻤﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬اﻟﺘﺰام ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺒﻨﺎي ﻛﻼﻣﻲ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﻪي ﻋﻘﻠﻴﻪ اﺳﺖ )ﻛﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻈﺮي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻴﺶ از ‪ 90‬درﺻﺪ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ اﺳﺖ( ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺑﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻟﺘﺰام ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫دوﮔﺰارهي ﻛﻼﻣﻲ و اﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﻓﻘﻪ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺣﻖ ﻣﺤﻮر ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺪم‬
‫اﻟﺘﺰام ﻓﻘﻬﺎء ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻛﻼﻣﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮﻳﺶ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺒ‪‬ﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺺ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬از ﺑﺎب ﺗﻘ ‪‬ﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﺧﻮديﻫﺎ و ﻧﺎﺷﻲ از ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮف و ﻣﺪارا اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ‬
‫روﻳﻜﺮد ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺧﺎص ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎي ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮي‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از اﺷﺘﺒﺎه ﻳﺎ ﻏﻔﻠﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﺰارهي ﻛﻠﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖﺗﺮ از ﺣﻘﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻴﻦ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﺑﺎ ﺣﻖ اﷲ ﺻﺮف‪ ،‬ﺗﻌﺎرض و ﺗﺰاﺣﻤﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس ﻣﻘﺪم ﻣﻲﺷﻮد ﭼﺮا ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد و ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎء را در ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪي ﻣﻮﺟﺒﻪي ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ دﻳﺪﮔﺎه‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻧﻈﺮي و ﻳﺎ ﺗﻌﺎرﺿﻲ در ﻓﻘﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﺣﻖﻣﺤﻮري در ﻓﻘﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪) .‬ﺣﻖ ﻣﺤﻮري(‬
‫)‪(7‬‬
‫آﻳﺎ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( اﺳﺖ ﻳﺎ اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫اﺳﺖ؟ آﻳﺎ اﺧﻼق‪ ،‬اﺻﻞ اﺳﺖ و ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻓﺮع آن اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ؟ آﻳﺎ ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪،‬‬
‫ﺣﺞ‪ ،‬دﻋﺎ و ﻧﻴﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻫﻤﻪي ﻣﺤﺮﻣﺎت و اﻧﺠﺎم ﻫﻤﻪي واﺟﺒﺎت ﺑﺮاي ﭘﺎك‬
‫ﺷﺪن از رذاﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻛﺴﺐ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ و روزه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و از ﻣﺤﺮﻣﺎت ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﻢ و‬
‫واﺟﺒﺎت را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ؟‬
‫ﻣﻦ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺑﻮدن اﺧﻼق و ﻓﺮع‬
‫ﺑﻮدن ﻓﻘﻪ اﻣﺮي آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪) .‬ﻧﺴﺒﺖ اﺧﻼق و ﻓﻘﻪ(‬
‫‪19‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫)‪(8‬‬
‫ﺣﻖ ﺣﻴﺎت‪ ،‬آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻐﻞ‪،‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬رﻓﻊ اﻧﻮاع‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺾﻫﺎ و ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺷﻜﻨﺠﻪ‪ ،‬ﻧﻔﻲ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮدهداري‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬آزادي در اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻤﺴﺮ و ﺷﺮﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ و اﻣﺜﺎل اﻳﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎه » إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﻪي ﻋﻘﻠﻴﻪ« ﻳﺎ ﺟﺰو‬
‫ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮياﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺎﺷﻲ از آن‪ ،‬و ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢ ﺷﺮع ﻳﺎ ﻋﻘﻞ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺛﺒﺎت ﺿﺮر ﻗﻄﻌﻲ ﻳﺎ ﺑﻴﺎن اﻃﻤﻴﻨﺎنآور ﺷﺮﻋﻲ )در ﺟﻬﺖ ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﺣﻘﻮق‬
‫دﻳﮕﺮان( از آن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد ﻳﺎ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻣﻔﺎد ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻧﻔﻲ آن اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ ﻧﻔﻲ ﺑﺮدهداري(‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺻﺪور ﻣﺠﻮز ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﻪ و ﻛﻼم ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻤﻨﻊ« ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻲ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ﻛﻪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺮع‪ ،‬دﻟﻴﻞ اﺛﺒﺎﺗﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد و ﺛﺒﻮت آن ﺣﻖ اراﺋﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ از اﻳﻨﻜﻪ دﻳﻦ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﻣﻮر ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻲارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮواﻳﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و‬
‫آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ آن اﻗﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻼﻣﻲ ﻫﻤﭽﻮن إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻳﺎ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻮﻗﻒ‪ ،‬آن ﻗﺪر روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ »اﺑﺎﺣﻪ ﻛﻠﻴﻪ‬
‫ﺷﺮﻋﻴﻪ« از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎرع ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﺪون »اﺑﺎﺣﻪ ﻛﻠﻴﻪ«‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع در ﻋﺮﺻﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد؛ و ﻳﺎ‬
‫ﺻﺪراﻻﺳﻼم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﺻﻞ ﻋﻘﻠﻲ در اﻣﻮال اﺑﺎﺣﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻧﻔﺲ ﺣﻈﺮ و‬
‫ﻣﻨﻊ اﺳﺖ« و ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻠﻤﺎي إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮي اﻗﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ داد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻘﻪ و اﺧﻼق را ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﺟﺪي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻟﺘﺰام‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻟﻮازم ﻣﻨﻄﻘﻲ »إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴ‪‬ﺔ« ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮل‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ دﻳﻦ ﻓﻄﺮي و ﻣﻌﻘﻮل ارزاﻧﻲ دارد‪) .‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق‬
‫ﻓﻄﺮي(‬
‫***‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ آراء ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر وي ﻣﻴﺴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻠﻘﻲ‬
‫وي از ﻋﻘﻞ و ﺣﻖ و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﮔﺰﻳﻨﺶ وي در ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻫﻤﮕﻲ ﺟﺎي ﺑﺤﺚ‬
‫و ﺗﺄﻣﻞ دارد‪ .‬اﻣﻴﺪوارم ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر زﻧﺪه ﻳﺎد اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد ﻓﻘﺪاﻧﺶ در اﺧﺘﻴﺎر ﭘﻴﺮوان »اﺳﻼم رﺣﻤﺎﻧﻲ« ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر‬
‫‪ 27‬دي ‪1391‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول‪:‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﺳﻮهﻫﺎ‬
‫*‬
‫ﺑﻌﺜﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ‬

‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺳﺎلروز ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم )ص( ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ .‬روزي ﻛﻪ ﻳﺎدآور‬
‫ﻧﺪاي ﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ روح ﺣﻖﺟﻮﻳﻲ و آزادﮔﻲ و ﻋﻘﻞﮔﺮاﻳﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎﻟﺒﺪ ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ دﻣﻴﺪ و در روزﮔﺎري ﻛﻪ ﺧﻮن و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻴﺪان دار زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ رﺣﻤﺖ و ﺻﻠﺢ و ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ ﻣﺪاراﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎي اﻋﻤﺎل ﺷﺪه از ﺟﺎﻧﺐ رﻗﻴﺒﺎن و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻔﻮ و اﻏﻤﺎض رﻓﺘﺎر‬
‫ﻛﺮد و از ﺣﺪاﻗﻞ ﻛﻴﻔﺮ ﺑﺮاي ﻣﺠﺮﻣﺎن ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻋﻼم ﺷﺪه از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﺪاي ﺣﻜﻴﻢ و ﻋﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﺗﺼﺎف وي ﺑﻪ ﺻﻔﺖ »رﺣﻤﺔ ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ« ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻋﻼم‪ ،‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻣﻲآورد‪:‬‬
‫»ﺗﻮ ﺑﺎ رﺣﻤﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﺮدم را ﺟﺬب ﻛﺮدهاي و اﮔﺮ ﺳﻨﮓدل و درﺷﺖﮔﻮ‬
‫ﺑﻮدي‪ ،‬ﻣﺮدم از ﺗﻮ دوري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﭘﺲ اﺳﺎس دﻋﻮت و ﭘﻴﺎم او ﺑﺮ رﺣﻤﺖ و‬
‫ﻣﺪارا‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺟﺰ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺿﻄﺮار از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻬﺮه ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻛﻨﻮن و از ﭘﺲ ﻗﺮنﻫﺎ دوري ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ از آن ﺑﺰرگ ﻣﺮد ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺪﻋﻲ‬
‫ﭘﻴﺮوي از او ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻃﻮل ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر‪ ،‬از ﺟﻨﺒﻪي ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ از‬
‫او و رﻓﺘﺎر ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪاش دور ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و ﮔﺎه ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ وي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫* ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮ دوﺷﻨﺒﻪ‪ 17 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1383‬‬

‫ﺧﺸﻦﺗﺮﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ او اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮﻻﻧﻪﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺎت را ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺻﺮﻳﺤﺎً ارﺗﺒﺎط ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي را ﺑﺎ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‬
‫ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاي ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان اﺳﺖ را ﺑﻬﺎﻧﻪي ﻫﺠﻮم‬
‫و ﺗﺠﺎوز آﺷﻜﺎر ﺑﻪ اﻣﻨﻴﺖ و آزادي و ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ ﻗﺮار داده و ﻧﺎاﻣﻨﻲ را ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬اﺧﻼق را زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و رﻋﺎﻳﺖ آن را از ﺟﻨﺒﻪي‬
‫ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻫﻢﻓﻜﺮان و ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺤﺼﺮ داﻧﺴﺘﻪ و در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﮕﺮان از ﻫﻴﭻ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﻪي اﻳﻦ رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻴﺮوي از‬
‫ﭘﻴﺎمآور رﺣﻤﺖ )و ﺗﺠﺴﻢ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا در زﻣﻴﻦ( اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﺣﻜﺎم اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‬
‫)ﺣﻘﻮقاﻟﻨﺎس( ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ اﻣﻮر دﻏﺪﻏﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي‬
‫ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ)ع( ﻛﻪ‪» :‬ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻖ ﺧﺪاﺳﺖ« و اﻳﻨﻜﻪ‬
‫»ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم را ﻣﺮاﻋﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن اداء ﺣﻖ ﺧﺪاوﻧﺪي را ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ« اﻋﺘﻤﺎدي ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ادﻋﺎي دﻓﺎع از ﺣﻖ ﺧﺪا‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺣﻘﻮق ﺑﻨﺪﮔﺎن او را‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺪا در زﻣﻴﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻼلﻫﺎي‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪي را ﺣﺮام ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را از آن ﻣﻮاﻫﺐ ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻓﺘﻮا ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﺷﺮف اﻛﺜﺮ آدﻣﻴﺎن در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﻳﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮض و ﭼﭙﺎول دﻳﮕﺮان ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و آﺳﺎﻳﺶ و آراﻣﺶ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫روح ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺣﻜﺎم اﺳﻼم‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ )إن اﷲ ﻳﺄﻣﺮ ﺑﺎﻟﻌﺪل و‬
‫اﻹﺣﺴﺎن( ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ روﺣﻴﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺮدﺳﺎﻻراﻧﻪ‪ ،‬اﻧﺤﺼﺎرﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺛﺮ‬
‫از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ و ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺮدﻳﺪه و اﺣﻜﺎم ﺗﺒﻌﻴﺾآﻣﻴﺰ )ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻏﻴﺮ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ( و ﻏﻴﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪاي را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪25‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﺳﻮهﻫﺎ‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي‬
‫»ﻋﺪﻟﻴﻪ«‪ ،‬ﻫﺮ ﺣﻜﻢ ﻳﻚﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺪم ﺗﺮادف ﻋﺪل ﺑﺎ ﺗﺴﺎوي‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻤﻼً ﻣﺮز ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻋﺪل از ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮن و ﺷﺮف‪ ،‬از ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ و ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و در‬
‫اﻳﻦ راه‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه و ﻧﮋاد و ﺟﻨﺴﻴﺖ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮي در ﻧﻔﻲ اﺣﺘﺮام آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ادﻋﺎي ﭘﻴﺮوي از آن را ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪراﺣﺘﻲ‪ ،‬ﺟﺎن و ﺷﺮف اﻧﺴﺎﻧﻲ را در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺗﺎراج ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده و ﺧﻮن ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎن )ﻛﻮدﻛﺎن‪ ،‬زﻧﺎن‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن و اﻓﺮاد‬
‫ﺑﻲﺗﻘﺼﻴﺮ( را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ )و ﮔﺎه ﻏﻠﻂاﻧﺪاز و دلﭘﺬﻳﺮ( ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﺟﻨﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺗﺮور‪ ،‬ﺑﻤﺐﮔﺬاري‪ ،‬ﮔﺮوﮔﺎنﮔﻴﺮي‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺐ و اﻧﻬﺪام اﻣﻮال‬
‫و ﺛﺮوت اﻓﺮاد و ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﻼم ﻋﺰﻳﺰ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ و‬
‫ﭘﺮﭼﻤﺪار اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻲ ﺑﻴﺶ از ﺣﻖ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺻﺎﺣﺐ آن در اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ‬
‫ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻫﻴﭻ اﻫﺎﻧﺘﻲ ﺑﺰرگﺗﺮ از اﻳﻦ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ دﻳﻦ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﻲ اﻗﺪامﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ زﻳﺎنﻫﺎي آﺗﻲ و‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر آن ﺑﺮاي ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﭘﻴﺮوان ﺣﻘﻴﻘﻲ آن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫زﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ و در ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺛﺒﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ)ص( ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ روش ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﻳﻦ ﻧﻨﮓ اﺑﺪي را ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻛﻮﭼﻚ و ﻛﻮﺗﺎه دﻧﻴﻮي ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺣﺖ دﻳﻦ ﺧﺪا راه داد‪ .‬ﻳﺎدي از ﺳﺨﻦ ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪي ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮوﻣﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻠﻲ)ع( در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺳﺘﻢﻛﺎران )روز ﻋﺎﺷﻮرا( در اﻳﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟﻤﻮت اوﻟﻲ ﻣﻦ رﻛﻮب اﻟﻌﺎر؛ ﻣﺮگ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر«‪.‬‬
‫ﺑﺮاي دور ﻣﺎﻧﺪن از ﻧﻨﮓ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش دﺷﻮاريﻫﺎي ﻓﺮاوان و‬
‫ﺣﺘﻲ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘﻼً و ﺷﺮﻋﺎً ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر ﺣﻤﺎﻳﺖ از دﻳﻦ و‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻜﻮت ﭘﻴﺸﻪ ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻲ ﺣﻜﻢ ﺧﺪا اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »و ﻻ ﻳﺠﺮﻣﻨﻜﻢ ﺷﻨﺌﺎن ﻗﻮم ﻋﻠﻲ أﻻ ﺗﻌﺪﻟﻮا‪ ،‬إﻋﺪﻟﻮا ﻫﻮ‬
‫أﻗﺮب ﻟﻠﺘﻘﻮي«‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺪﻛﺮداري رﻗﻴﺒﺎن )و آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزهﺟﻮﻳﺎﻧﻪ دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ(‬
‫ﺳﺒﺐ ﺧﺮوج ﻋﺎﻟﻤﺎن از ﻣﺴﻴﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪي ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺮدد و ﺣﻜﻢ ﺧﺪا را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫آن را ﻛﺘﻤﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر دوﻟﺖﻣﺮدان ﺻﻬﻴﻮﻧﻴﺴﺖ در‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﻨﺎزل ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺑﺴﺘﻦ ﻛﻮدﻛﺎن و زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﻲﮔﻨﺎه و‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬ﺗﺮور ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﺟﻨﮓاﻓﺮوزيﻫﺎي ﻣﻜﺮر در ﻟﺒﻨﺎن و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻘﺎط‪ ،‬ﻳﺎ از دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﺧﻮنﺑﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺟﻬﺎن و ﺟﻨﮓاﻓﺮوزيﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ از ﺷﻨﻴﺪن آن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻳﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن اﻇﻬﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﺟﻨﺎﻳﺖﻫﺎ از ﺳﻮي ﻛﺴﺎﻧﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﻬﺪي در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا و وﺟﺪانﻫﺎي آﮔﺎه ﺑﺸﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و از ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي‬
‫اﻧﺘﻈﺎر رﻓﺘﺎر ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ و‬
‫دﻳﻦداري و اﺳﻼمﺧﻮاﻫﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻟﮕﻮي آﻧﺎن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﮕﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن آﮔﺎه‪ ،‬دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺪل و‬
‫داد‪ ،‬در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎي ﻛﻨﺘﺮل اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﭘﺬﻳﺮش ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻠﺢ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻛﺮد وﻟﻲ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﺢ و ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺎرب ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻴﻮهي‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﺎر ﻏﻴﺮﻧﻈﺎﻣﻴﺎن ﻣﺎ اﻗﺪام ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻮزي‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﻏﻴﺮﻧﻈﺎﻣﻲﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮاي اﻗﺪام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮرد »ﺗﺘﺮس؛ ﺳﭙﺮ ﻗﺮار دادن ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎن در ﻣﻮاﺿﻊ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻣﺮاﻛﺰ ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫اﻣﻨﻴﺘﻲ دﺷﻤﻦ« ﻛﻪ راه ﭘﻴﺮوزي ﺣﻖﺟﻮﻳﺎن ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﺗﺼﺮف آن ﻣﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻘﻼً و ﺷﺮﻋﺎً ﻣﺠﻮز اﻗﺪام ﻧﻈﺎﻣﻲ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط و اﻛﺘﻔﺎء ﺑﻪ ﻗﺪر ﺿﺮورت )ﺣﺪاﻗﻞ( ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ اﻣﺮوزه از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻠﻴﺎت اﺳﺘﺸﻬﺎدي ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرت‬
‫اﺿﻄﺮار )و ﺻﺮﻓﺎً ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻣﻨﻴﺘﻲ( و ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﻫﻤﻪي‬
‫ﺟﻮاﻧﺐ اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﻮز ﻋﻘﻠﻲ و ﺷﺮﻋﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً رﻓﺘﺎري ﺑﺪون ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ دوري از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫آن ﺣﻘﻴﻘﺖ دﺷﻮار‪ .‬وﻟﻲ ﻫﻴﭻ راﻫﻲ ﺟﺰ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و اﻗﺪام ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي‬
‫ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺎدات ﺧﻼف‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوان راﺳﺘﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫رﺣﻤﺖ)ص( ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻌﺜﺘﻲ دوﺑﺎره ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬اﻧﮕﻴﺰﺷﻲ دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻔﻲ ﻋﺎدات ﻧﺎﻣﺮﺑﻮط و ﭘﺬﻳﺮش اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و رﻓﺘﺎر ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺳﻴﺮهي ﻋﻘﻼﻧﻲ‬
‫و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ)ص(‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻮد‪» ،‬ﻋﻴﺪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ روح ﻛﻠﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺼﻄﻔﻮي و اﻧﮕﻴﺰه اﺻﻠﻲ ارﺳﺎل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ)ص( ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و‬
‫ﺳﺎلروز ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺰﻣﻲ اﻳﺎم را ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎدي درك ﺣﻘﻴﻘﺖ را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد و اﻳﻦ ﺗﻼش و ﺳﻌﻲ ﻣﺸﻜﻮر ﺑﺮ او ﻣﺒﺎرك ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﭘﻴﺮوان آن ﺑﺰرگﻣﺮد ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬از ﺧﺪاي ﻣﻨﺎن آرزو‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻬﻢ ﻣﺎ ﻋﺮﻓﺘﻨﺎ ﻣﻦ اﻟﺤﻖ ﻓﺤﻤﻠﻨﺎه و ﻣﺎ ﻗﺼﺮﻧﺎ ﻋﻨﻪ ﻓﺒﻠﻐﻨﺎه؛ ﺧﺪاﻳﺎ آﻧﭽﻪ از ﺣﻘﻴﻘﺖ را‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻋﻤﻞ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﻦ و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ از آن دور‬
‫ﻣﺎﻧﺪهاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ آن ﺑﺮﺳﺎن‪.‬‬
‫ﺷﺎدي و ﺷﺎدﻛﺎﻣﻲ و ﺷﺎدي ﺑﺨﺶ ﺑﻮدن را ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻫﻢﻛﻴﺸﺎن آرزو ﻣﻲﻛﻨﻢ و‬
‫اﻳﻦ روز ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﺒﺮﻳﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫*‬
‫درﺑﺎرهي اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺧﺪا )ص(‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‬

‫‪ -1‬اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺣﻖ آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﻮرد‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﺎدهي دوازدﻫﻢ اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻧﺒﺎﻳﺪ … ﺑﻪ ﺷﺮاﻓﺖ و آﺑﺮو و ﺷﻬﺮت ﻛﺴﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﻮد«‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎده‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬در ﺻﻮرت ﺗﻌﺮض‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺣﻖ ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬آﻳﺎ ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺷﺮاﻓﺖ و آﺑﺮو و ﺷﻬﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺪﻫﺎ ﻣﻴﻠﻴﻮن از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺾ آﺷﻜﺎر ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺴﺖ؟!! آﻳﺎ ﺣﻖ‬
‫ﺣﻔﻆ ﺷﺮاﻓﺖ و آﺑﺮو و ﺷﻬﺮت ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﺎرد و دوﻳﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫)ﻣﻔﺎد اﺻﻞ دوازدﻫﻢ( ﻛﻢ ارزشﺗﺮ از ﺣﻖ آزادي ﺑﻴﺎن ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎر‬
‫اﺳﺖ؟!! آﻳﺎ ﺣﻖ آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺣﻖ آزادي اﻫﺎﻧﺖ و اﺳﺘﻬﺰاء دﻳﮕﺮان‬
‫اﺳﺖ؟!!‬
‫در ﻣﺎد‪‬هي اول اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ آزاد زاده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺣﻴﺜﻴﺖ و ﻛﺮاﻣﺖ و ﺣﻘﻮق ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﮕﻲ داراي ﻋﻘﻞ و وﺟﺪان‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎ روﺣﻴﻪاي ﺑﺮادراﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻨﺪ«‪ .‬آﻳﺎ ﺣﻴﺜﻴﺖ و ﻛﺮاﻣﺖ‬
‫ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﺎرد و دوﻳﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ از ﭘﻴﺮوان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﺑﺎ ﺣﻴﺜﻴﺖ و‬
‫ﻛﺮاﻣﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ داﻧﻤﺎرﻛﻲ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺖ؟!! آﻳﺎ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهي دﻳﮕﺮان‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﺑﺎ‬
‫روﺣﻴﻪي ﺑﺮادراﻧﻪ اﺳﺖ؟!! ﻣﮕﺮ در ﻣﺎدهي ﺳﻲام اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻴﭻ‬
‫ﻳﻚ از ﻣﻘﺮرات اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻨﺎن ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫* ‪ 25‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1384‬ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻳﺎ ﻓﺮدي ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺣﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺣﻘﻮق و‬
‫آزاديﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻲ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫آﻳﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻮﻫﻴﻦ و ﺗﻌﺮض و ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺷﺮاﻓﺖ اﻋﺘﻘﺎدي‬
‫اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ادﻋﺎي ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از »ﺣﻖ آزادي ﺑﻴﺎن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻘﺾ ﻣﺎدهي ﺳﻲام‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؟!! ﺷﺎﻳﺪ ادﻋﺎ ﺷﻮد ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺎدهي دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﻮﻋﻲ دﻳﮕﺮ از ﻧﻘﺾ ﻣﺎدهي ﺳﻲام اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﻔﻲ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﮕﺮان )از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼم( ﻳﺎ‬
‫ﺑﻴﺎن اﺛﺒﺎﺗﻲ ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺣﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺎ‬
‫دﺷﻨﺎم و ﺗﻮﻫﻴﻦ )و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ( ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺣﻘﻮق‬
‫دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬در ﺑﻨﺪ دوم از ﻣﺎدهي ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪي ﻳﺎدﺷﺪه آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﻛﺲ در اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮق و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از آزاديﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي دﻳﮕﺮان و ﺑﺮاي رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﻋﺎدﻻﻧﻪي اﺧﻼﻗﻲ و ﻧﻈﻢ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ و رﻓﺎه ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ وﺿﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ از ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ در ﻣﻮرد اﺳﺘﻴﻔﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﻨﺪرج‬
‫در اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮقﺑﺸﺮ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻖ آزادي ﺑﻴﺎن ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان و ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت اﺧﻼﻗﻲ و ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را اﻧﻜﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ اﻗﺪام روزﻧﺎﻣﻪي داﻧﻤﺎرﻛﻲ ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت اﺧﻼﻗﻲ و رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﻋﺎدﻻﻧﻪي اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ؟!!‬
‫آﻳﺎ اﻳﻦ اﻗﺪام ﺗﻮﻫﻴﻦآﻣﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻨﺪ دوم اﺻﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ را ﻧﻘﺾ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؟!! آﻳﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ )و ﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ( ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؟!! آﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهي ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺷﺸﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﺣﻘﻮق ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؟!! آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﺠﺎﻣﻊ و رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ و رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪،‬‬
‫واﻛﻨﺸﻲ از ﻧﻮع واﻛﻨﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻫﺎﻧﺖ روزﻧﺎﻣﻪي داﻧﻤﺎرﻛﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻧﺪادهاﻧﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﺗﻔﺎوت در رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻖ ﻧﻘﺪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻖ آزادي ﺑﻴﺎن را در ﻧﻘﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﻲ ﻛﺪام آدم‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﻧﻘﺪ و اﻫﺎﻧﺖ را ﻧﺪاﻧﺪ؟!!‬
‫‪ -2‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺰرﮔﺎن اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺶ و ﭘﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮرﻳﺰه ﻛﺮدن ﭼﻬﺮهي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و ﺷﺮﻳﻌﺖ وي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻬﺰاء ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﺻﻠﻲ‪ ،‬آﻧﺎﻧﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدار از روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺗﺮورﻳﺴﺘﻲ‪،‬‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮده و آن را ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮورﻳﺴﺖﻫﺎي ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوه از‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻛﺎري ﺟﺰ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه از ﺳﻮي ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭼﻬﺮهاي ﺧﺸﻦ و ﻧﺎﻣﻬﺮﺑﺎن از ﭘﻴﺎمآور رﺣﻤﺖ و ﭘﻴﺎم ﺳﺮاﺳﺮ رﺣﻤﺖ او )و‬
‫ﻣﺎ أرﺳﻠﻨﺎك إﻻّ رﺣﻤﺔ ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ( و ﺗﺌﻮرﻳﺰه ﻛﺮدن ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ‪ ،‬ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﭼﻮن اﻟﻘﺎﻋﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻃﺎﻟﺒﺎن و‪ ...‬را ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪراﺣﺘﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﺎر ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻤﺐﮔﺬاري‪ ،‬آدمرﺑﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ رﺑﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ﮔﺮدنزدن‪ ،‬ﺷﻜﻨﺠﻪ‪ ،‬ﺗﺮور‪ ،‬ﺟﻨﮓاﻓﺮوزي‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﺎر اﻓﺮاد ﺑﻲﮔﻨﺎه و‪ ...‬ﺗﻮﺳﻂ‬
‫اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺪﻋﻲ اﺳﻼم و اﻳﻤﺎن‪ ،‬دﻧﻴﺎﻳﻲ از ﻧﺎاﻣﻨﻲ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮﻳﺖ )ﺣﺘﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن( ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﺎاﻣﻨﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﻤﺎن )ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ اﺳﺖ( و اﺳﻼم )ﻛﻪ از ﻣﺎدهي »ﺳﻠﻢ« و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ رﻓﺘﺎري ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ‬
‫ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ( ﻧﻮﺷﺘﻦ و ادﻋﺎي دﻓﺎع از اﻳﻤﺎن و اﺳﻼم داﺷﺘﻦ و ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ در‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه را از ﻧﺎزﻳﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺷﻴﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻬﻴﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺮبﻫﺎي ﻧﮋاد‬
‫ﭘﺮﺳﺖ و اﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻲﻫﺎ )در ژاﭘﻦ و وﻳﺘﻨﺎم و‪ (...‬رﺑﻮدن و در ﺻﺪر ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫وﺣﺸﺖآﻓﺮﻳﻦ و ﻧﺎﻗﺾ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎنﻫﺎ )در دو ﺳﻪ دﻫﻪي اﺧﻴﺮ( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬آﻳﺎ‬
‫ﭼﻬﺮهاي زﻳﺒﺎﺗﺮ از ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻣﻮﻫﻦ داﻧﻤﺎرﻛﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!! اﮔﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ از‬
‫دﺳﺖ و زﺑﺎن او در ﺳﻼﻣﺖ و اﻣﻨﻴﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻣﺆﻣﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ )ﻋﻼوهي‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ( ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ او را ﺑﺮ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﻣﻴﻦ ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ« )اﻟﻤﺴﻠﻢ ﻣﻦ‬
‫ﺳﻠﻢ اﻟﻨﺎس ﻣﻦ ﻟﺴﺎﻧﻪ و ﻳﺪه و اﻟﻤﺆﻣﻦ ﻣﻦ اﺋﺘﻤﻨﻪ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻲ اﻣﻮاﻟﻬﻢ و أﻧﻔﺴﻬﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻷﺧﺒﺎر‪ ،‬ص‪ .239‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار ج‪ ،72‬ص‪ (51‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮاي اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‬
‫ﻏﻀﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از رﺳﻮل ﺧﺪا )ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﻳﻊ‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ (523‬و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺮدﻳﺪي در ﺻﺤﺖ آن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ آﻳﺎ روﻳﻜﺮد ﭘﻴﺮوان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آن ﺑﻮده اﺳﺖ؟!!‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺻﺮﻳﺢ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎن و‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ادﻋﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن دﻓﺎع از‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺟﺰ آﻧﭽﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻣﻮﻫﻦ‬
‫داﻧﻤﺎرﻛﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ را اراﺋﻪ ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟!!‬
‫ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﺳﺘﻬﺰاﺋﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺨﺶﺗﺮ از اﻧﺪﻳﺸﻪ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﻬﺮهي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و ﺷﺮﻳﻌﺖ او را ﻣﺨﺪوش و ﻣﻠﻜﻮك‬
‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﺗﻮﻫﻴﻨﻲ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ از اﻧﺪﻳﺸﻪ و رﻓﺘﺎر ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪي ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن‬
‫دﻓﺎع از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺮﻳﻌﺖ وي‪ ،‬ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬روﻳﻜﺮد ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻨﺎم و ﻧﺎﺳﺰا و‬
‫ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻧﺎداﻧﺎن و ﻧﺎاﻫﻼن در ﺣﻀﻮر اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺣﻠﻢ و ﺑﺮدﺑﺎري آﻧﺎن و دﻋﻮت‬
‫از ﭘﻴﺮوان ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ اﻓﺘﺎده ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬در ﺑﻴﻦ ﭘﻴﺮوان‪ ،‬ﺳﺮ از روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﺪارا در آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻋﻠﻤﻲ و دور از ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دارد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻧﻘﻠﻲ و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻗﺮآﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪارا )انّ اﻷﻧﺒﻴﺎء اﻧّﻤﺎ ﻓﻀّﻠﻬﻢ ﻋﻠﻲ ﺧﻠﻘﻪ ﺑﺸﺪ‪‬ة ﻣﺪاراﺗﻬﻢ ﻷﻋﺪاء اﻟﺪ‪‬ﻳﻦ(‪ ،‬ﻛﺮﻳﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻦ )و اذا ﻣﺮّوا ﺑﺎﻟﻠﻐﻮ ﻣﺮّوا ﻛﺮاﻣﺎ(‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدن )و اذا‬
‫ﺧﺎﻃﺒﻬﻢ اﻟﺠﺎﻫﻠﻮن ﻗﺎﻟﻮا ﺳﻼﻣﺎ( و ﻳﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ )أﻣﺖ اﻟﺒﺎﻃﻞ ﺑﺘﺮك ذﻛﺮه( در‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻣﻮر‪ ،‬دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺠﺎرب ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻣﺪاراﺟﻮﻳﺎﻧﻪ )در اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد( ﻣﻔﻴﺪﺗﺮ و ﺳﺎزﻧﺪهﺗﺮ و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺨﺶﺗﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺳﺎس ﻛﺎر در اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﺰرگ ﻛﺮدن و ﺗﺸﻴﻴﻊ و اﺷﺎﻋﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺪه‬
‫و ﻧﺎﺧﻮد آﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻗﺪاﻣﺎت اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮﻳﺎﻧﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ‬
‫در وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﮔﺴﺘﺮدهي‬
‫ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮرﻫـﺎي ﺗﻮﻫﻴـﻦآﻣﻴﺰ‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﺗﺤﺮﻳﻚآﻣﻴﺰ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺻﻒﺑﻨـﺪيﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ و اﺳﻼﻣﻲ در ﺑﺴﻴﺎري از رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻏﺮﺑـﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬
‫زﻣﻴﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻻزﻣﻪي ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي اﺳﺖ و‬
‫اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﺟﻨﮓاﻓﺮوزي و زﻣﻴﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮﻳﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪي ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﻳﺰي و ﺗﺨﺮﻳﺐ و اﻧﻬﺪام‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻓﻜﺎر و اﻓﺮاد ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ را‬
‫ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﮔﻨﺎه ﺗﺤﺮﻳﻚ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر ﻣﻌﺘﺮﺿﺎن اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( در ﻣﺮﺣﻠﻪي اول ﺑﺮﻋﻬﺪهي ﺗﺤﺮﻳﻚﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮرﻫﺎي اﻫﺎﻧﺖآﻣﻴﺰ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت را ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﻴﺪان را ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد‪ ،‬آراﺳﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم ﺑﺮﻋﻬﺪهي ﺗﺤﺮﻳﻚﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪» :‬دﺷﻤﻨﻲ ﻓﺮد ﻳﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺪﺧﻮاه‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ آدﻣﻲ را‬
‫وادار ﺑﻪ واﻛﻨﺶ ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻗﺪام ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺮم‬
‫اﺳﺖ و وﻇﻴﻔﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ رﻓﺘﺎر ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ« )و ﻻ ﻳﺠﺮﻣﻨّﻜﻢ ﺷﻨﺌﺎن‬
‫ﻗﻮم ﻋﻠﻲ أﻻّ ﺗﻌﺪﻟﻮا‪ ،‬إﻋﺪﻟﻮا ﻫﻮ اﻗﺮب ﻟﻠﺘّﻘﻮي(‪ .‬آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻢﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻮاﻫﺪ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ادﻋﺎي ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﻫﺎﻧﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ رﻓﺘﺎر ﻫﺮﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﺧﻮد او اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ و رﻓﺘﺎر ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺻﺮﻓﺎً در ﭘﻲ ﺗﺴﻠﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺮﻳﺤﻪدار ﺷﺪن ﻋﻮاﻃﻒ و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ واﻛﻨﺸﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﺎﻃﻔﻪ و اﺣﺴﺎس را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻗﺪري ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺗﻬﻴﻴﺞ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪايﻋﺎدﻻﻧﻪ درﭘﻲ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﺪ و از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﻳﻂ‪ ،‬اﻳﻤﻨﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬درس ﻋﺒﺮت اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ و ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮور ﻣﻜﺮر اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در دام ﺣﻮادﺛﻲ ﭼﻨﻴﻦ‪،‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻣﻴﺪ روزي ﻛﻪ آزادي ﺑﻴﺎن ﺑﻪ ﺟﻮاز اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﺸﻮد و ﺣﻔﻆ‬
‫ﺣﺮﻣﺖ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورﻫﺎﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺎس‬
‫داﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻴﻦ ﺣﻖ ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ )از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼم( ﺑﺎ »اﺳﺘﻬﺰاء‪ ،‬دﺷﻨﺎم و ﺗﻤﺴﺨﺮ« از ﻫﺮ دو ﺳﻮي اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﻫﻤﮕﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻣﻨﻔﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪي ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﺑﺮم و‬
‫از ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻬﺮ و وﻓﺎ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎ‪ ،‬آراﻣﺶ و‬
‫آﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ و ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﻋﺪل و داد و اﺧﻼق ﻧﻴﻚ را در ﻋﻤﻖ ﺟﺎن ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
‫ﻧﻬﺎده و آن را ﺳﺮﻟﻮﺣﻪي رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫*‬
‫اﻫﺪاف ﻧﻬﻀﺖ ﺣﺴﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ‪ ،‬واﻟﺼﻠﻮة ﻋﻠﻲ رﺳﻮل اﷲ و ﻋﻠﻲ آﻟﻪ و اﺻﺤﺎﺑﻪ‪.‬‬
‫ﻋﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ)ع(‪ :‬ﻓﻤﻦ ﻗﺒﻠﻨﻲ ﺑﻘﺒﻮل اﻟﺤﻖ ﻓﺎﷲ اوﻟﻲ ﺑﺎﻟﺤﻖ و ﻣﻦ رد ﻋﻠﻲ‪ ‬ﻫﺬا اﺻﺒﺮ‬
‫ﺣﺘﻲ ﻳﺤﻜﻢ اﷲ ﺑﻴﻨﻨﺎ ﺑﺎﻟﺤﻖ و ﻫﻮ ﺧﻴﺮ اﻟﺤﺎﻛﻤﻴﻦ‪.‬‬
‫آنﭼﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارم ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺪتﻫﺎﺳﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( و ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻜﺘﺐ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺻﺪ درﺻﺪ ﻋﻴﻦ ﺻﻮاب اﺳﺖ و ﺣﻖ‪ ،‬و ﻧﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻨﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ را ﺑﺪون اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻣﻄﻠﺐ در ﺟﺎﻳﻲ‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻓﺮدي‪ ،‬دﻻﻳﻞ را ﺑﺮاي ﺟﻮاز اﺑﺮاز دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮردﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻗﺎﻧﻊ ﺷﻮﻧﺪ را ﻧﻤﻲداﻧﻢ و اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪارم ﺑﺎ‬
‫ﺷﻨﻴﺪن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮآﻣﺪه از ﻳﻚ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﻛﺘﻔﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬در ﻗﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻓﺒﺸﺮ ﻋﺒﺎدي اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻴﺴﺘﻤﻌﻮن اﻟﻘﻮل ﻓﻴﺘﺒﻌﻮن اﺣﺴﻨﻪ«‪.‬‬
‫ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ دارﻳﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻻن ﺑﻴﺶ از ‪ 1350‬ﺳﺎل از واﻗﻌﻪي ﻋﺎﺷﻮرا‬
‫ﻣﻲﮔﺬرد و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻛﻤﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ .‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﺣﺘﻲ ﻋﻠﻤﺎء ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن و اﻳﻦ واﻗﻌﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﺣﺴﺎﺳﻲ و ﻋﺎﻃﻔﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ آنﻗﺪر در اﻳﻦ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭘﺮ رﻧﮓ اﺳﺖ‬
‫* ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻋﺎﺷﻮراي ‪ 1381‬اﺻﻔﻬﺎن ‪ -‬ﻧﮕﺎرش در ‪ 1‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪1385‬‬

‫ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ اﻧﺴﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺧﻮد را )ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻓﻲ‬
‫و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي اﺣﺴﺎﺳﻲ واﻗﻌﻪ ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد( ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪﻳﺎد دارم ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺰرﮔﺎن اﻗﺮار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ )در ﺧﻠﻮت( ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ را‬
‫در ﻣﺠﺎﻟﺴﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد آن ﻇﺎﻫﺮاً دوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢﻛﻴﺶ‪ ،‬ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن و ﻫﻢﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻘﻴﻪاي ﻛﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻚ ﻣﺬﻫﺐ از اﻫﻞ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻘﻴﻪاي ﻛﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻓﻜﺮي ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺰﺋﻴﺎت داﺳﺘﺎن ﻋﺎﺷﻮرا و آﺛﺎري ﻛﻪ از آن ﺑﻪﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬در ﺑﻌﻀﻲ ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲاي‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺎﻳﻊ آن زﻣﺎن را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﺮده و اﻧﺴﺎن ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫آن ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﺪ درﺻﺪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﻄﻼن آن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﮔﺎه ﻣﺘﻌﺎرﺿﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ را‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺑﺪاً راه دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻛﺴﻲ اﻃﻼﻋﺎت ﻗﻮي و ﻣﺤﻜﻢ ﻧﻘﻠﻲ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﺟﺰﺋﻴﺎت آن‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﭼﻴﺰي را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر ﺑﺎﻳﺪ واﻗﻌﻪﻧﮕﺎري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎزه ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ آﻧﭽﻪ او ﻣﻲﻧﮕﺎرد ﻋﻴﻦ واﻗﻌﻴﺘﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﭼﻮن اﻧﺴﺎن ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﮔﺴﺘﺮهي واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ آنﭼﻨﺎن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻌﻀﻲ از وﻗﺎﻳﻊ ﺟﺰﺋﻲ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﮔﺰارش ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦ ﻃﻮر‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻛﻞّ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﺎدﺛﻪ را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻨﻔﻲ و ﻳﺎ ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﺎ آﻧﭽﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫)ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻗﺼﺪ دروغ ﮔﻔﺘﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ( را ﮔﺰارش ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮارداد‪،‬‬
‫ﺑﻴﺎﻧﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ‬
‫رﺳﻴﺪه )ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﺎه ﻣﺘﻌﺎرض اﺳﺖ(‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺗﻌﺎرضﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﻪاي ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﭘﺎي ﻋﻘﻞ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﺪام ﻳﻚ‬
‫ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ روشﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ )ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻠﻤﻲ دﻗﻴﻖ ﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺻﺪ درﺻﺪ واﻗﻌﻴﺖ را ﻛﺸﻒ ﻛﺮده ﻳﺎ آﻧﻬﺎ را درك ﻛﺮده و ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب ﻣﻄﻠﺐ را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢﺗﺮ اﺳﺖ ﻧﻘﻠﺶ ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮ اﺳﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﺸﺎن ﻓﺮد ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )اﻻ‬
‫ﻗﻠﻴﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ‪ ‬و ﻫﻤﺮاﻫﺎن وي(‪ .‬ﻻاﻗﻞ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﻮل را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻜﺮدﻧﺪ در اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ او را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ وﻟﻲ ﻋﻠﺖ‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ )ص( اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮدي ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻫﻤﮕﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻧﺸﻌﺎب‬
‫از ﺟﺎﻳﻲ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺑﻴﻌﺖ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ )ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﻴﻌﺖ ﺷﻜﻞ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ( ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﻮد )ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ( اﻣﺎ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎه ﻳﻚ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻴﺶ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺟﺎزه ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ داده ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻧﺪ را ﺑﻌﺪ از رﺳﻮل ﺧﺪا ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ع( ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‪ .‬در‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦﺑﺎر‪ ،‬اﺟﺎزه ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺮدم داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫)ﺑﺪون ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ و ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن( ﻛﺴﺎﻧﻲ رﺳﻤﺎً ﺑﺎ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﺮهﻫﺎي درﺷﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ )ﭼﻮن روﻧﺪ ﻗﺒﻠﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ( ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻋﺎدت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ از دوﺳﺘﺎن‬
‫ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از زﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻛﻪ ﮔﺬر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ )ﻛﻪ‬
‫اﻧﺸﻘﺎق و دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﺷﺎم و‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮدش و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ در ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﺠﺎز و ﻳﻤﻦ و ﻣﺼﺮ و‬
‫اﻳﺮان( ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل آﻧﭽﻪ ﻛﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻤﺎن روﻧﺪ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ )ع( ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲرﺳﺪ ﺧﻴﻠﻲﻫﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪد ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻛﻢ ﻧﺒﻮده اﻣﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻛﺜﺮﻳﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮآوردﻫﺎي دﻧﻴﻮي ﺑﺮاي آﻧﺎن‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮف ﺑﺨﺶ دوم ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎم‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻫﻤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻛﺎﻓﺮ(‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﺎ آن ﺷﻌﺮي ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﺪ )اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺘﺶ ﺑﻪ او درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ( ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻧﺒﻮ‪‬ت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص(‪ ،‬روﻳﻜﺮدي اﻧﻜﺎري و ﻛﻔﺮ آﻣﻴﺰ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل در ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ )ﺷﺎم( اﻳﻦ داﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻳﺎ از ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺮوع ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ درون ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻓﻜﺮي ﺗﺎزه ﭘﺎﻳﻲ ﻣﺜﻞ اﺳﻼم و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻴﻢ ﻗﺮن از ﻋﻤﺮ آن ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺣﻖﺷﻨﺎس ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آن ﻛﻪ ﺣﻖ ﻣﺮدم را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ )اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ( در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﻠﻮك اﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎﻃﻊ ﺑﻮدن را ﺑﺎ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻮدن و دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻣﺴﺎوي‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ راﻫﻲ ﺣﺠﺎز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﻗﺪرت‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﺑﻴﻌﺖ ﻫﻤﺎن ﺗﻴﭗ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‬
‫ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻋﺪهاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻳﺎران اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ )ع( ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﺮد ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪا)ع(‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﻛﺎري ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺣﺴﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻣﺎن درﺳﺖ ﻛﺮدهاﻳﻢ‬
‫ﻧﺪارم‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﺻﻠﺢ اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ رﺳﻤﺎً اﺑﺮاز ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻤﻼً ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻜﺮد و ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺑﺰرﮔﻮارش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫اﻣﺎﻣﻲ و ﻣﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺗﻮ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮم و ﺑﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻤﻲﺟﻨﮕﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ روﺣﻴﺎت اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬رﻫﺎ ﻛﺮد و اﺻﺮار ﻧﻮرزﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻣﺠﺘﺒﻲ‬
‫ﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎري ﺑﻪ ﻛﺎر ﺣﺴﻴﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ اوﻟﻴﻦﺑﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﺮد ﻳﺎ اﻓﺮادي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺎ آن ﺻﻠﺢ ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻓﺮدي ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﻖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫ﺑﭙﺬﻳﺮد و ﻛﺴﺎﻧﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻇﺎﻫﺮاً اﺳﻼﻣﻲ وي از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺣﻘﻮق ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ وي ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻛﺴﻲ ﻣﺘﻌﺮّض آﻧﻬﺎ ﻧﺸﻮد و در اﻣﺎن آن ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﺮوه زﻳﺎدي از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي واﻫﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﻋﻤﻼً ﺑﻪ اﻳﻦ روش ﻣﻠﺘﺰم ﻧﻤﺎﻧﺪ وﻟﻲ ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﻮد ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﺿﻲ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﻧﻜﺮد و ﺣﺘﻲ ‪ 10‬ﺳﺎل آﺧﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ زﻣﺎن اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺳﭙﺮي ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺑﺮادر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﻣﻴﺜﺎق‬
‫ﺑﺮادرش ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺨﻄﻲ ﻧﻜﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد )و ﭘﻴﺮي ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل آدم را ﻣﺤﺘﺎط ﻣﻲﻛﻨﺪ( وﺻﻴﺖ ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫را ﺑﺮاي ﻳﺰﻳﺪ ﻧﻮﺷﺖ و ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺠﺎرب ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ را در اﻣﺮ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ دﺳﺖ از اﻋﺘﻘﺎدش ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﮔﺬر زﻣﺎن او را ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آن وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ را اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﺴﺮي ارزشﻫﺎ اﺳﺖ آنرا ﻧﻮﺷﺘﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ درﮔﻴﺮ ﻧﺸﻮ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻌﻲ ﻛﻦ ﺗﺎ از او‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﺑﮕﻴﺮي‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري را ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﻧﻜﺮد‪ .‬وﻟﻲ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪي ﭘﺪر‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮد و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﺎﻫﻨﺠﺎري ﺷﺪﻳﺪ ﺷﺪ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﺑﻌﺪ از واﻗﻌﻪ ﻛﺮﺑﻼ و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﻤﻲ‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬دﭼﺎر ﻗﻴﺎم ﺗﻮاﺑﻴﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺿﺮﺑﻪي ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻗﺪرت اﻣﻮﻳﺎن زد و آن را‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺮاق ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺮﭼﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻓﺮا رﺳﻴﺪن اﻣﺎﻣﺖ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع(‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺷﺮﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﺑﻪ او ﻣﺤﻮل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺗﺼﺪي ﻣﻘﺎم اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮاﻣﻴﻦ اﻟﻬﻲ و‬
‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وي ﺑﺎﻳﺪ اﻟﮕﻮي دﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺧﻼﻓﻲ دﻳﺪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﻛﻨﺪ )اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ‪ ،‬ﺟﺰ دﻋﻮت‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ؛ إن اﻷﻣﺮ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف و اﻟﻨﻬﻲ ﻋﻦ اﻟﻤﻨﻜﺮ دﻋﺎء إﻟﻲ‬
‫اﻹﺳﻼم‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع((‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ از ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ اﺳﻼم آﻣﺪ ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬دو ﺧﻂ ﺗﻠﻘﻲ رأﻓﺖ و ﺗﻠﻘﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬از‬
‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻔﺎي‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺧﻮدش را ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ وﺻﻒ اﻟﺤﺎل »ﻋﻤﺮ« را ﺑﮕﻮﻳﺪ از‬
‫ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻓﺠﻌﻠﻬﺎ ﻓﻲ ﺣﻮزة ﺧﺸﻨﺎء ﻳﻐﻠﻆ ﻛﻠﻤﻬﺎ و ﻳﺨﺸﻦ ﻣﺴﻬﺎ؛ ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ را در‬
‫ﺣﻮزهي ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎرش ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر ﺑﻮد« ﺑﻬﺮه‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻋﻴﺐ ﻋﻤﺮ را وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ »روﻳﻜﺮد ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر او در ﮔﻔﺘﺎر‬
‫و ﻛﺮدار« را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬دﻳﻦ را و ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ را در ﻣﻮﺿﻊ‬
‫ﺧﺸﻨﻲ ﻗﺮارداد ﻛﻪ ﻛﻼﻣﺶ ﺗﻨﺪ و ﺗﻤﺎس او ﺑﺎ ﻣﺮدم و رﻓﺘﺎر وي ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺴﻴﺎر‬

‫ﺧﺸﻦ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﺨﺘﻲ و دﺷﻮاري ﺑﻮد و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺴﻴﺎر دﭼﺎر ﻟﻐﺰش‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و اﮔﺮ دﭼﺎر ﻟﻐﺰش ﻣﻲﺷﺪ ﺟﺮأت آن را داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدم‬
‫و اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣﻲﻛﺮد«‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ آﺧﺮ‪ ،‬ﺣﺎوي ﺟﻨﺒﻪي ﻣﺜﺒﺖ ﻗﻀﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ )‪...‬و‬
‫ﻳﻜﺜﺮ اﻟﻌﺜﺎر ﻓﻴﻬﺎ و اﻹﻋﺘﺬار ﻣﻨﻬﺎ‪ .(...‬ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ ﻛﺴﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺮأت ﻛﻨﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدم«‪ .‬ﻋﻠﻲ)ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻔﻪي دوم ﮔﺮﭼﻪ ﻟﻐﺰش ﺑﺴﻴﺎري‬
‫داﺷﺖ وﻟﻲ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻮب اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺧﺸﻮﻧﺖ )و داﺳﺘﺎن رﺣﻤﺖ ﻛﻪ؛ اﻧﺎ ارﺳﻨﺎك رﺣﻤﺔﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ( ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺣﺪودش را ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺳﺨﺖ اﺳﺖ و ﺧﻮد ﻣﺎ ﻫﻢ دﭼﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻫﺴﺘﻴﻢ و داﺋﻤﺎً ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺎﻳﺪ و‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ و اﺻﺮار را در ﮔﻔﺘﺎرﻣﺎن ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ ﻫﻢ دﭼﺎر ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺷﺪهاﻳﻢ و ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪاﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و رﺣﻤﺖ ﺻﺮﻓﺎً ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺮي ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﺟﻨﺒﻪي‬
‫ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻬﺎت‪ ،‬ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد ﺑﻪ ﺧﻮي و ﺧﺼﻠﺖ ﻣﺮدم ﻛﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از آن‪ ،‬ﺧﺎرج از اﺧﺘﻴﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺑﺪون ارادهي آنﻫﺎ در دورن وﺟﻮدﺷﺎن‬
‫ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﭽﻪﻫﺎي ﺧﻮدﺗﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ اراده و رﺷﺪ و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ زﻳﺎد‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻃﺒﻊ ﻏﻠﻴﻆ دارد و دﻳﮕﺮي ﻃﺒﻊ ﻇﺮﻳﻒ دارد‪ .‬ﻳﻜﻲ ﺳﺮاغ‬
‫ﺗﻨﺪي و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻲرود و دﻳﮕﺮي ﺳﺮاغ آراﻣﺶ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﺑﺪ اﺧﻼق اﺳﺖ‬
‫و دﻳﮕﺮي ﺧﻮش اﺧﻼق‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻛﻢﺣﻮﺻﻠﻪ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﭘﺮﺣﻮﺻﻠﻪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ در ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻃﺒﻊ ﻣﺎ ﻃﺒﻊ ﺗﻨﺪ و ﺧﺸﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻋﻼﻗﻪي ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﻲرود‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬رواﻳﺎت و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ را ﺟﻠﻮي ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ‪ ،‬وﻗﺘﻲ در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﺎرض ادﻟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﻲزﻧﻴﻢ )ﻫﻤﮕﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻗﺪام ﺑﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ(‪ .‬ﺣﺎل‬
‫اﮔﺮ ﻃﺒﻊ ﻣﺎ ﺗﻨﺪ و ﺧﺸﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲروﻳﻢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻣﻌﺎرض اﺳﺖ )و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ(‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮه ﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ راﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﻊ ﺧﻮدش ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫اﺳﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻃﺒﻊ او ﺗﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ آرام ﮔﺰﻳﻨﺶﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺖ را اﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ آن وﻗﺖ در ﺻﺤﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻢ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت در‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﮔﺰارﺷﺎت ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﻴﺰي را ﭼﻮن ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻏﻴﺮ اﺻﻮﻟﻲ ﺗﻠﻘﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮم و دﻳﮕﺮي آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻋﻴﻦ ﺣﻖ و واﻗﻊ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺟﻮري ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﺰارﺷﻲ را ﻋﻴﻦ ﺣﻖ و واﻗﻊ داﻧﺴﺖ‪ ،‬از‬
‫ﭘﺬﻳﺮش آن اﺑﺎﺋﻲ ﻧﺪارد و از اﻳﻨﻜﻪ اﻓﺮاد ﻣﺪاﻓﻊ ﺣﻖ را )ﻛﻪ اﺋﻤﻪي ﻫﺪي ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﺧﻮدش ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮد و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﻴﺰ ﺣﻖ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮم‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺎم ﻫﺮ ﻓﺮدي‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪي ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ وﺟﻮد ذﻫﻨﻲ و‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻤﺎن ﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻃﺒﻊ ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎ او ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫آدم ﺧﺸﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮ و ﺻﻠﺢﻃﻠﺐ و‬
‫اﺻﻼحﻃﻠﺐ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ او‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ اﻫﻞ ﻏﻀﺐ‬
‫و اﻧﺘﻘﺎم و ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ او را ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮداﺷﺖ و رﻓﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻳﺰﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﻛﺴﻲ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻠﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻃﺒﻖ ﻛﺪام ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻳﺰﻳﺪ رﻓﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺄﻣﻨﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﻤﻲﮔﺸﺖ؟ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻧﻤﻲداد؟‬
‫ﺑﻠﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﺮدهام اﻣﺎ ﺑﺮاي دﻓﺎع ﻣﻨﻄﻘﻲ از ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻻﻳﻞ‬
‫ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺗﺤﻠﻴﻞ‬
‫ﺻﺤﻴﺤﻲ از ﺣﺮﻛﺖ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( دارد‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اراﺋﻪي دﻻﻳﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺷﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫و ﻫﻔﺪه ﻣﻮرد از ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﺳﻌﻲ ﻫﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻮده ﻛﻪ ﻧﻘﻞﻫﺎ )ﺣﺘﻲاﻟﻤﻘﺪور( اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدم اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎهﻫﺎي آﺧﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء )ع( دارم ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن و‬
‫ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮيﻫﺎ را ﺛﺒﺖ ﻛﺮدهام و ﻗﺎﺑﻞ اراﺋﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي او را ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻣﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را از اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮي را اراﺋﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ زﻳﺎد ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ در‬
‫درﺟﻪ اول‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ را از ﻣﻦ ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻴﺪ و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫از ﻓﺮدي ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺷﻨﻴﺪن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻛﺪامﻳﻚ از ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ و ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﮔﺰارش ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻄﺒﻖﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰهاي ﺷﻮد ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ ﻣﺎه ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع(‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را در ﺧﺼﻮص واﻗﻌﻪي ﻛﺮﺑﻼ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ و‬
‫ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺪامﻳﻚ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺣﺘﻲاﻟﻤﻘﺪور در اﻳﻦ داوري‪ ،‬ﺑﻲﻃﺮف ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫آﻗﺎﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ از ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﺰرگ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ و در ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺲ از ﻋﺸﻖ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﻣﻜﺘﺐ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮن ﺑﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﭘﻴﺮوز اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺎ از‬
‫ﺣﺴﻴﻦﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ دارد و ﺧﺒﺮ ﺧﺎﺻﻲ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﺗﺼﻮر دﻳﮕﺮي را ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺷﻤﺎ ﻳﺎدﺗﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻓﺸﺎر‬
‫دﺷﻤﻨﺎن زﻳﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ«‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻘﺼﻮد اﻳﺸﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺧﺸﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺧﻮب اﮔﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﺣﺴﻴﻦ )ع( در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮد ﻳﺎ ﻣﺎ )ﺧﺪاي ﻧﺎﻛﺮده( در‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞﻣﺎن دارﻳﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲروﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻮع دﻳﮕﺮي از ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع(‬
‫را رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﻴﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺧﻮدم ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﻇﻠﻢ ﻛﻨﻢ و‬
‫ﺣﺮﻛﺖ اﻳﺸﺎن را ﻃﻮري ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻢ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن را ﻓﺮدي ﮔﻮﺷﻪﮔﻴﺮ و‬
‫ﻋﺎﻓﻴﺖﻃﻠﺐ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻛﺎري ﺑﻪ ﻛﺎر دﻳﮕﺮان ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ را ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺧﺸﻮﻧﺖﻃﻠﺐ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ و‬
‫ﻳﻚ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻫﻢ اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻛﺴﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻗﺪم از ﻗﺪم ﺑﺮدارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺳﻮﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ از ﺻﻔﺮ‬
‫ﺗﺎ ﺻﺪ دارﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ وﺳﻂ‪ ،‬رﻗﻢ ‪ 50‬اﺳﺖ وﻟﻲ در ﻣﻘﺎم ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ آن واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻳﻦ رﻗﻢ ‪ 50‬ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﻗﻄﻌﻴﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮﻳﻢ و ﺑﻴﻦ اﺣﺘﻤﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫داراي ﻗﺮﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻮرد ﺗﺮﺟﻴﺢ و اﻃﻤﻴﻨﺎن‬
‫ﺧﻮدم را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫در آﻏﺎز‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﭼﻪ ﺻﺤﺒﺖﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﻴﺰ آﻳﺎ ﻣﻌﺎرﺿﻲ دارد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ اﮔﺮ ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺎرض‬
‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻛﺪام ﮔﺰارش ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ دارد؟ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ در ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬اﻵن اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺑﻴﻔﺘﺪ و ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ آن واﻗﻌﻪ را ﮔﺰارش دﻫﻨﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ در ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﻚ ﻧﻔﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﻜﻞ و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ دﻳﮕﺮ آن اﺗﻔﺎق را ﮔﺰارش ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺪامﻳﻚ از ﮔﺰارشﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺮد؟ ادﻋﺎي ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺰارشﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﺎرض را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن زواﻳﺎي اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬از زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ)ع( اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻮﺑﺖ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ)ع( رﺳﻴﺪ )ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﺮفﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر و ﺑﺎ اﺻﺮاري دارد( ﺧﺒﺮﭼﻴﻦﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺧﺒﺮ آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‬
‫در ﺗﺪارك ﻗﻴﺎم و ﺧﺮوج ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪» :‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻣﻦ ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﻋﻠﻴﻪ او اﻗﺪام ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺟﻔﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ« )ﻧﻘﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن(‪.‬‬
‫ﺑﻠﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ را ﻣﻲزد وﻟﻲ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﻧﻪ در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺣﺴﻦ)ع( و ﻧﻪ در زﻣﺎن ﺑﻌﺪ از آن‪ .‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺮادرش ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ از اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﻣﻌﺎرﺿﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮﻧﺪ و اﻫﻞ ﻣﺒﺎرزه ﺑﻮدﻧﺪ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺆﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻮر ﺑﻮدﻧﺪ( ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮدش اﻗﺪام ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮد‬
‫و ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻫﻴﭻﻛﺪام از اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزات را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﻛﻤﻚ ﻣﺎﻟﻲ‬
‫ﻳﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬از ﺑﺎب اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ رﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫وﻇﻴﻔﻪﺷﺎن ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻮر اﺳﺖ و اﻣﺎم ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻳﻦﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‬
‫وﻇﻴﻔﻪاي ﻣﺜﻞ آﻧﺎن را ﺑﺮ دوش ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻲﻛﺮد )ﭼﻮن ﺑﻪ ﻋﻬﺪي ﻛﻪ ﺑﺮادرش‬
‫‪-‬ﻛﻪ اﻣﺎم اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ -‬ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬وﻓﺎدار ﺑﻮد( ﺧﻮدش را ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻪ آن ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن‬
‫ﻣﻲدﻳﺪ و ﻫﻴﭻ وﻗﺖ ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﻬﺪ ﺷﻜﻨﻲ ﻛﻨﺪ ﭼﻮن وﻓﺎداري ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺰء واﺟﺒﺎت اوﻟﻴﻪ ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ وﻓﺎداري ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و‬
‫ﭘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮر اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ و ﺟﺰء ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻛﺒﻴﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻣﺎم )ع( ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮدش ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ را‬
‫ﻗﺒﻮل دارم«‪.‬‬
‫آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻴﺰ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻋﻈﻤﺖ دارﻧﺪ و ﻣﺤﺘﺮﻣﻨﺪ ﻧﺰد ﺷﻴﻌﻪ و ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻠﻤﺎ ﻫﻢ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﺧﺪﻣﺖ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ )ع( ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ ﻣﺬلّ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ؛ ﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻮ اي ﺧﻮارﻛﻨﻨﺪهي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن« ﺑﺎ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ اﺗﻔﺎﻗﺎت‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﭘﺎﻛﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ اﻓﺮاد ﭼﻮن‬
‫ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه و ﻗﻴﺎم دﺳﺖ زﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﺎم‬
‫ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﭼﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ را ﻗﺒﻮل دارم و ﭼﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻦ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮادرم ﻫﺴﺘﻢ و ﭼﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻗﺮارداد را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪام‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻜﺮد و ﺗﺎ‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮاﻧﺪازي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻛﻤﻚ ﻫﻢ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻮد و وﻇﻴﻔﻪ ﺷﺮﻋﻲ‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ در ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺳﻼح ﺑﺨﺮد و‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺑﺮو ﺟﻨﮓ ﻛﻦ‪ ،‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي اﻗﺪام ﺧﻼف ﻋﻬﺪ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﻇﻴﻔﻪي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ را ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫در ﺑﻴﺎن ﺳﺨﻨﺎن ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎدات را از او و‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺘﺶ اﺑﺮاز ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( از ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺰارشﻫﺎ در ﻣﻮرد اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ‬
‫و ﻋﻤﻠﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ)ع( ﻋﻠﻴﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﻮد و اﻗﺪام ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪي وي‬
‫ﺑﺎ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ )ع( اﻇﻬﺎر ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺿﻤﻦ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﭼﻮن‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ زﻳﺮك اﺳﺖ و ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻛﺎري ﺑﻜﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﺻﻮﻻً ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺪر ﺟﺮأت و ﺷﻬﺎﻣﺖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻓﺶ‬
‫را ﻋﻠﻨﻲ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ از ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮد وﻟﻲ اﻫﻞ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺧﻮب‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻫﻢ اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎ را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ و اﻟﺒﺘﻪ دروغﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﮔﺰارﺷﮕﺮﻫﺎ ﺑﻪ اﻣﺎم‬
‫ﻣﻲﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ وي ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ(‪.‬‬
‫در ﺟﻮاب ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬اﻣﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻓﻘﺪ‬
‫وﺻﻠﻨﻲ ﻛﺘﺎﺑﻚ و ﻓﻬﻤﺖ ﻣﺎ ذﻛﺮت‪ ،‬ﻣﻌﺎذ اﷲ ان اﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪاً ﻋﻬﺪه اﻟﻴﻚ اﺧﻲ اﻟﺤﺴﻦ؛‬
‫ﻧﺎﻣﻪي ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﻴﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را ﻓﻬﻤﻴﺪم وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮم ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﻋﻬﺪي ﻛﻪ ﺑﺮادرم ﺣﺴﻦ )ع( ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ را ﻧﻘﺾ ﻛﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ؛ ﻣﻦ اﻫﻞ ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﻮدش اﺟﺎزه‬
‫ﻧﺪاد ﻛﻪ ﻋﻬﺪي را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻘﺺ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻋﻬﺪي را ﻛﻪ ﺑﺮادرم ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن )اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ آﻟﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ(‬
‫ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺷﻜﻨﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻃﺮف‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﻓﺎﺟﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫»و اﻣﺎ ﻣﺎ ذﻛﺮت ﻣﻦ اﻟﻜﻼم‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ اوﺻﻠﻪ اﻟﻴﻚ اﻟﻮﺷﺎة‪ ،‬اﻟﻤﻠﻘﻮن ﺑﺎﻟﻨﻤﺎﺋﻢ و اﻟﻤﻔﺮﻗﻮن ﺑﻴﻦ‬
‫اﻟﺠﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻢ واﷲ ﻳﻜﺬﺑﻮن؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻳﺎدآوري ﻛﺮدي‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫آدمﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﺎرﺷﺎن ﺳﺨﻦﭼﻴﻨﻲ اﺳﺖ و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻛﺎرﺷﺎن اﻟﻘﺎء ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﺑﻴﻦ آدمﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺶ ﺗﻮ آﻣﺪهاﻧﺪ و دروغ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﺰارش دادهاﻧﺪ‪ .‬آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن ﻛﺮدي‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪاش اﻟﻘﺎﺋﺎت آن اﻓﺮاد‬
‫ﺳﺨﻦﭼﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ »اﻟﻤﻔﺮﻗﻮن ﺑﻴﻦ اﻟﺠﻤﺎﻋﺎت؛ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﺮﺷﺎن‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ‪ ...‬واﻧﻬﻢ واﷲ ﻳﻜﺬﺑﻮن؛ )ﻳﻌﻨﻲ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ‬
‫از ﺗﻮ و ﻗﺪرت ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﻢ‪ .‬ﻣﻦ اﮔﺮ ﻛﺎري ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ(‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬آﻧﻬﺎ دروغ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ از ﭘﺎﺳﺦ اﻣﺎم )ع( ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ را‬
‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ وﻟﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻮد ﻓﺮد ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻜﺮدم‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺮف را ﻧﺰدم و ﻣﻦ ﺗﺮﺳﻲ ﻧﺪارم‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺪ دﻟﻲ اﻓﺮاد ﺳﺨﻦﭼﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺘﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را دﭼﺎر ﺑﺤﺮان‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن اﻣﺎم )ع( در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮادرش را ﻧﻘﺾ ﻛﻨﺪ و ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺪارك اﺻﻠﻲ واﻗﻌﻪي ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬ﻣﻘﺘﻞ اﺑﻲ ﻣﺨﻨﻒ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺻﻞ ﻣﻘﺘﻞ‬
‫اﺑﻮﻣﺨﻨﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه‪ .‬اﺑﻮﻣﺨﻨﻒ ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﺻﺎدق زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد و از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( و ﻣﻮرد وﺛﻮق ﺑﻮد‪ .‬او اوﻟﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﻪي ﻛﺮﺑﻼ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺘﻞ اﺑﻲ ﻣﺨﻨﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس در روز ﻧﻬﻢ ﺑﺮاي آوردن آب رﻓﺖ‬
‫و ﺷﻬﻴﺪ ﺷﺪ« ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد )ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ ﻳﺎ اﻛﺜﺮ‬
‫ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬روز ﻧﻬﻢ را روز ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﻣﻲداﻧﻨﺪ(‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺿﻤﻦ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎران ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ »ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي« در ﺧﺼﻮص واﻗﻌﻪي ﻋﺎﺷﻮرا و ﻣﻘﺪﻣﺎت‬
‫آن‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬روﻧﻮﺷﺘﻲ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن وارد ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻌﺪ از ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ آن را زﻳﺎد ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ از دﻧﻴﺎ ﻣﻲرود‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي او در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع(‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﻳﺎ ﺟﺎن ﺣﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻨﺎر ﻗﺒﺮ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺟﻤﻞ اﺳﺎس ﻓﺘﻨﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﺣﺎﻻ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻛﺎري ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﭼﺮاغ آن ﻓﺘﻨﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪه‪ ،‬دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮادر وار زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را داﺋﻢ در ﻧﻈﺮ آورﻧﺪ‬
‫و ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻌﻀﻲ از رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺮد ﺧﺎﺻﻲ را ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﻢ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻛﻪ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ را‬
‫اﻏﻮا ﻣﻲﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻼم‬
‫ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ در آﻧﻬﺎ اﺛﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ( ﭘﻴﻜﻲ از‬
‫داراﻻﻣﺎره ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻣﻴﺮ ﺷﻤﺎ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه و ﻫﺮ دو را اﺣﻀﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫)زﻳﺮا ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ زﻣﺎن ﺧﻮدش ﺑﻮد و در‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﭘﺲ از واﻗﻌﻪي ﻛﺮﺑﻼ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬او و ﻳﺎراﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺳﺮﻛﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﻪ او‪ ،‬ﮔﻮاه ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎﻻي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﺳﺮش را ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲآورد و ﺑﻪ اﻣﺎم )ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺎ را اﺣﻀﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ؟ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺪس ﻣﻲزﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺰرگ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ وﻗﺘﻲ وارد داراﻻﻣﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﺮده اﺳﺖ و اﻣﻴﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر دادهاﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ از ﺷﻤﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﮕﻴﺮم‪ .‬اﻣﺎم )ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻬﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا از ﺑﻘﻴﻪ دﻋﻮت ﻧﻜﺮدهاﻳﺪ؟ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻴﻌﺖ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺮدم را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻴﻌﺖ در ﺧﻔﺎ ﻛﻪ ارزش ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ در ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﺮدم و ﻋﻠﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﻛﻨﻴﻢ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﻪ را ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ »ﻓﺨﺮج ﻣﻨﻬﺎ‬
‫ﺧﺎﺋﻔﺎً ﻳﺘﺮﻗﺐ؛ از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ«‪ .‬اﻳﻦ آﻳﻪ را ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻧﮕﻴﺰهي اﺻﻠﻲ اﻣﺎم )ع( ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺮوج ﺧﻮد و اﻫﻞ و ﻋﻴﺎﻟﺶ از ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻛﺎري ﺑﻪ ﻧﻘﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺮ ﻗﺒﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﻨﮕﺎم وداع‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻓﺮﻣﻮد )ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ از آن ﻧﻘﻞﻫﺎ اﻋﺘﺒﺎري‬
‫ﻧﺪارد و اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺮد( ﻧﺪارم‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺷﻬﻴﺪ ﺟﺎوﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻛﺎري ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﺷﻮرا اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و اﺳﺘﻨﺎد آن ﻧﻘﻞﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و رواﻳﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻫﻤﻪي آن‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ را ﻛﻪ اﻳﺸﺎن )ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب ﺷﻬﻴﺪ ﺟﺎوﻳﺪ( ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮم‪ ،‬وﻟﻲ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺧﻮﺑﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ )ع( وﻗﺘﻲ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻚ وﺻﻴﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﻣﻜﺘﻮب ﻫﻢ دارد ﻛﻪ آن را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻨﻔﻴﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻧﻲ ﻟﻢ اﺧﺮج أﺷﺮاً و‬
‫ﻻ ﺑﻄﺮا و ﻻﻣﻔﺴﺪاً و ﻻ ﻇﺎﻟﻤﺎ‪ ،‬ارﻳﺪ أن آﻣﺮ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف و اﻧﻬﻲ ﻋﻦ اﻟﻤﻨﻜﺮ و أﺳﻴﺮ ﺑﺴﻴﺮة‬
‫ﺟﺪي و اﺑﻲ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻗﺒﻠﻨﻲ ﺑﻘﺒﻮل اﻟﺤﻖ‪ ،‬ﻓﺎﷲ اوﻟﻲ ﺑﺎﻟﺤﻖ و ﻣﻦ رد‪ ‬ﻋﻠﻲ‪‬‬
‫ﻫﺬا‪ ،‬اﺻﺒﺮ ﺣﺘﻲ ﻳﺤﻜﻢ اﷲ ﺑﻴﻨﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻘﻮم ﺑﺎﻟﺤﻖ و ﻫﻮ ﺧﻴﺮ اﻟﺤﺎﻛﻤﻴﻦ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ »اﻧﻲ ﻟﻢ اﺧﺮج« را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻗﻴﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد اﻣﺎم )ع( اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﺑﺮوم اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﻛﻨﻢ ‪-‬ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻢ‪ -‬اﺻﻼح ﻛﻨﻢ و آن ﻫﻢ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف از ﻧﻮع‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم )ﻛﻪ اﻗﺪام ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ( ﻛﻪ آﻗﺎﻳﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ اﻧﺘﻬﺎي‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ را ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫ﻣﺨﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارد‪.‬‬
‫در ﻛﺘﺎب »ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل« ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻠﻨﺪي اﺳﺖ از اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﻛﻪ در ﻣﻜﻪ و ﻣﻨﻲ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬در آن ﺧﻄﺒﻪي ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﻮﺑﻴﺦ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ‪ ،‬در ﻣﻮرد اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﻳﻌﻨﻲ دﻋﻮت‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان را دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺶ و اﺣﺘﺮام‬
‫دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮد ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻮد؟ ﺣﺎﻻ‬
‫آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﻬﺎد اﺑﺘﺪاﻳﻲ دارﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ ﺟﻬﺎد اﺑﺘﺪاﺋﻲ ﻧﺪارﻳﻢ )ﺟﺰ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻣﻌﺼﻮم )ع( ﻳﺎ اﺟﻤﺎع ﻋﻘﻼي ﺟﻬﺎن‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ( ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ ﻛﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﻬﺎد‬
‫اﺑﺘﺪاﺋﻲ ﻧﺪارﻳﻢ را ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر )آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي( ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و اﺧﻴﺮاً ﻧﻴﺰ در‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﺸﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻫﺮ ﭼﻪ داﺷﺘﻪاﻳﻢ ﺟﻬﺎد دﻓﺎﻋﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎ اﮔﺮ اﻳﻨﻬﺎ را ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ دﻋﻮﺗﻢ را و ﺣﺮﻓﻢ را )اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف( ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ .‬آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪ اﺳﺖ و‬
‫زﺷﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد و آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ اﺳﺖ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺮدم ﻣﺨﻴﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ‪) .‬ﻓﻤﻦ ﻗﺒﻠﻨﻲ ﺑﻘﺒﻮل اﻟﺤﻖ‪ (...‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺣﺮفﻫﺎي ﻣﻦ ﻋﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ و ﻋﻴﻦ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﺎد آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻫﻢ ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﺪ )ﻓﻤﻦ رد‪ ‬ﻋﻠﻲ‪ ‬ﻫﺬا( و آن را رد ﻛﻨﺪ )اﺻﺒﺮ ﺣﺘﻲ‬
‫ﻳﺤﻜﻢ اﷲ ﺑﻴﻨﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻘﻮم ﺑﺎﻟﺤﻖ‪ (...‬ﺻﺒﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺮف‬
‫ﻣﻦ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ .‬اﺻﻼً در ﻗﺎﻣﻮس دﻳﻦ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ دﻳﮕﺮان‬
‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ‬
‫ﻣﺠﺘﺒﻲ اﻳﻦ ﺟﻮري ﺑﻮد و اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﺄﺳﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﻘﻴﺪهي ﺧﻮﻳﺶ‬
‫را ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ اﻟﮕﻮي ﻣﺎ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺻﺤﻴﺢ رﻓﺘﺎري از‬
‫ﻣﻨﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﺠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﭼﻪ ﻛﺎر دارﻳﻢ‬
‫ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﭼﻪ روﺷﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮان ﻛﻪ رﻓﺘﺎرﺷﺎن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﺠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻻ اﻛﺮاه ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ« ﻣﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻳﻚ ﭼﻴﺰي را‬
‫ﺣﻖ ﺑﭙﻨﺪارد و دﻳﻦ ﺑﺸﻤﺎرد و ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از زور‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم آنرا ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻓﺮض ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ آﻣﺪﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﭼﻪ ﻧﻤﺎزي اﺳﺖ و ﭼﻪ ارزﺷﻲ دارد؟ ﻧﻤﺎز را ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﻦ را ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮد ﺑﺎ دلدادﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺮارداد‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ اﻟﺰاﻣﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﻫﻢ در ﭘﻲ دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺮﻓﻲ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺮرات راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ و راﻧﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ از ﭼﺮاغ ﺧﻄﺮ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺮﻳﻤﻪاش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮق ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺪ اﻳﻦ‬
‫ﺟﻮري اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻜﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼم ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﺮدم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ و‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﮕﺮ و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮدﻧﺪ )ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫و ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ(‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪي ﺷﻬﺮوﻧﺪان آن را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﻛﻴﻔﺮﻫﺎي‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه در ﻗﻮاﻧﻴﻦ را درﺑﺎرهي او اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬زور ﻫﻢ ﻫﺴﺖ؛ ﻫﻤﻪ ﺟﺎي‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮاردادﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ اﺟﺮاﻳﻲ‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺻﺮﻓﺎً اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬اﺻﻼً ﺑﺎ زور ﻣﺤﻘﻖ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺸﻮد‪ ،‬دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮد ﺑﻪ زور و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮس از ﻗﺪرت ﻳﺎ‬
‫ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬آن ﻧﻤﺎز را‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و رﺳﻤﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻟﻠﻬﻢ اﻧﻚ ﺗﻌﻠﻢ اﻧّﻪ ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﻣﻨّﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﺴﺔ ﻓﻲ ﺳﻠﻄﺎن و ﻻ اﻟﺘﻤﺎس ﺷﻴﺊ ﻣﻦ ﻓﻀﻮل اﻟﺤﻄﺎم‪ ،‬و ﻟﻜﻦ ﻟﻨﺮد‪) ‬ﻟﻨﺮي( اﻟﻤﻌﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﻦ دﻳﻨﻚ و ﻧﻈﻬﺮ اﻹﺻﻼح ﻓﻲ ﺑﻼدك ﻓﻴﺄﻣﻦ اﻟﻤﻈﻠﻮﻣﻮن ﻣﻦ ﻋﺒﺎدك«‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎ ﻫﺮ ﻛﺲ‬
‫ﻧﺪاﻧﺪ ﺗﻮ ﮔﻮاﻫﻲ و دل ﺣﺴﻴﻦ و درون ﺣﺴﻴﻦ را ﻣﻲداﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎ اﺻﻼً ﺑﺮاي رﻗﺎﺑﺖ در‬
‫ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت ﺗﻼش ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻳﺰﻳﺪ‬
‫ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﻢ ﺗﻼش ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ دﻧﺒﺎل ﻣﻄﺎع ﺑﻮدن و ﭘﻴﺮوي ﻣﺮدم از ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫)ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻧﻴﺎ اﮔﺮ ارزش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻨﮕﻪ‬
‫ﻛﻔﺶ ﻛﻬﻨﻪاي اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺑﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻄﺴﻪ ﺑﺰ از ﺑﻴﻨﻲ او ﺧﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻗﺪر ﻛﻢارزش اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻞ ﻛﻔﺶ وﺻﻠﻪ ﺷﺪهاي اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ از ﻣﻨﻈﺮ اﺋﻤﻪي ﻫﺪي ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﻮرد ارزش واﻗﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ او اﺟﺮا ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ را ﻫﻤﻪ ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ آﻗﺎﻳﺎن اﻋﺘﺮاف‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ )ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻠﻤﺎء( در ﻣﻘﺎم اﺟﺮا‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ‬
‫ﻣﻘﺪاري اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮوﻳﺪ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﺸﺎن را ﻗﺒﻞ از ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪن‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻋﻠﻤﺎ اﻳﻦ را ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ اﺻﻞ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺎرف ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ در وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﺧﻼﻓﺖ اﺻﺮار ورزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮوﻳﺪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را ﭘﻴﺪا‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ واﻗﻌﺎً ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ داﺷﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﻋﻠﻲ )ع( ﺗﻌﺎرف ﻣﻲﻛﺮد؟! ﻣﮕﺮ‬
‫ﻋﻠﻲ ﺣﻖ ﺗﻌﺎرف داﺷﺖ؟!!‬
‫در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮارد‪ ،‬ﭼﻮن زﻣﻴﻨﻪاي ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﻋﻠﻲ )ع( ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آﻣﺎده ﺷﻮﻳﺪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺮدم ﮔﻮش ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ؟ ﻋﻠﻲ وﻗﺘﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎﻛﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻓﺶ ﻣﻄﺎع ﺑﺎﺷﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺮدم ﺑﻪ رﻫﺒﺮي و وﻻﻳﺖ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اداره ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺣﻜﺎم ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﻮد اﺣﻜﺎم ﺧﺪا را اﺟﺮا‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻠﻲ ﭼﻪ ﻓﺎﻳﺪهاي دارد؟ ﻣﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﺷﻬﻮت ﻗﺪرت دارد؟ ﻣﮕﺮ »ﺗﻨﺎﻓﺲ‬
‫ﻓﻲ ﺳﻠﻄﺎن« دارﻳﻢ؟ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻓﺎﺳﺪ اﺻﻼح ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ وﺿﻌﻴﺖ اﺻﻼح ﺷﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻤﻴﻢ دﻳﮕﺮي ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﻋﻠﻤﺎي ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮد‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻧﺪادﻳﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻤﺎن را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻂ ﻛﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺴﻠﻂ ﻇﻠﻤﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻮدﻳﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻋﺪه ﻣﺮدم‪ ،‬ﻋﺒﺪ ذﻟﻴﻞ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﺪه دﻳﮕﺮ در ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻌﻴﺸﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺎﺗﻮان ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ...) .‬ﻓﺄﺳﻠﻤﺘﻢ اﻟﻀﻌﻔﺎء ﻓﻲ اﻳﺪﻳﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﺘﻌﺒﺪ ﻣﻘﻬﻮر‪ ،‬و‬
‫ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ ﻋﻠﻲ ﻣﻌﻴﺸﺘﻪ ﻣﻐﻠﻮب‪.(...‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﺧﺮوج اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( از ﻣﻜﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻗﺘﻞ او را ﻣﻄﺮح‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺎن ﺧﻮد ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪا اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪام در ﻣﻜﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﻨﻢ‬
‫و ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻤﺎﻧﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﻢ ﻣﺮدم ﻣﺮا دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺷﻬﺮوﻧﺪ‬
‫ﻣﺮا ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﻢ ﮔﻮش ﻣﻲدﻫﻨﺪ و در ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻦ و ﺧﺎﻧﻮادهام‬
‫ﻳﺎريام ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧﺬﻻن ﺑﻜﺸﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺴﺘﻲ دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﻲروم ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮدم ﺑﺮآورده ﺷﻮد«‪) .‬ﻓﺎﻧﻲ ﻣﺴﺘﻮﻃﻦ ﻫﺬا اﻟﺤﺮم‬
‫و ﻣﻘﻴﻢ ﻓﻴﻪ اﺑﺪا‪ ،‬ﻣﺎ رأﻳﺖ اﻫﻠﻪ ﻳﺤﺒﻮﻧﻲ و ﻳﻨﺼﺮوﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺎذا ﻫﻢ ﺧﺬﻟﻮﻧﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪﻟﺖ‬
‫ﺑﻬﻢ ﻏﻴﺮﻫﻢ‪ ...‬ﻣﻘﺘﻞ ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.(19‬‬
‫در ﺟﻮاب ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻨﻔﻴﻪ )ﺑﺮادرش( ﻛﻪ او را ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ‬
‫ﻣﻲروم ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ اﻣﻨﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬اﮔﺮ در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ اﻣﻨﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ درهﻫﺎ‬
‫ﻣﻲروم ﻳﺎ در ﺻﺤﺮا و ﺑﻴﺎﺑﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﭼﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ« )اﻧﻲ اﻗﺼﺪ‬
‫ﻣﻜﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻲ اﻣﻦ‪ ،‬اﻗﻤﺖ ﺑﻬﺎ و اﻻ ﻟﺤﻘﺖ ﺑﺎﻟﺸﻌﺎب و اﻟﺮﻣﺎل‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻳﻜﻮن‪.‬‬
‫ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ اﻟﻤﻮدة‪ ،‬ص‪(402‬‬
‫در ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ را ﺑﺮاي ﺗﺮور او ﺑﻪ‬
‫ﻣﻜﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺲ از ﭼﻬﺎر ﻣﺎه و اﻧﺪي از ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮي؟ )در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮﻓﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﻮ ﺑﻴﺎ در رأس ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮ‪ ،‬ﻣﺎ ﺣﻤﺎﻳﺘﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺪهاي ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻳﻨﻬﺎ ﭘﺪر و ﺑﺮادرت را ﻧﻴﺰ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﻫﻢ وﻓﺎ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد«‪ .‬او ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب ﻫﻤﻪي اﻳﻦ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻت ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺣﻤﺎﻳﺖ وﺟﻮد دارد‪،‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺳﺎﻛﻦ در آن‪ ،‬از اﻣﺎم دﻋﻮت ﻛﺮده و ﻗﻮل‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ او را دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ دﻓﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﻮﻓﻪ‪،‬‬
‫اﻣﻜﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن و ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪن‪ ،‬ﻫﺮ دو وﺟﻮد دارد وﻟﻲ در ﻏﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﻛﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮود ﻛﻪ‬
‫ﺧﻄﺮ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ( اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﺪﻻل اﻣﺎم )ع( ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻛﻮﻓﻴﺎن و وﻋﺪهﻫﺎي‬
‫آﻧﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »اﮔﺮ ﻳﻚ وﺟﺐ ﺑﻴﺮون از ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮔﻮاراﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ در درون ﺣﺮم ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد« )واﷲ ﻹن اﻗﺘﻞ ﺧﺎرﺟﺎ‬
‫ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺸﺒﺮ اﺣﺐ‪ ‬اﻟﻲ‪ ‬ﻣﻦ ان اﻗﺘﻞ داﺧﻼ ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺸﺒﺮ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.(295‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻣﺮا در اﻳﻦ ﺣﺮﻳﻢ اﻣﻦ ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ در اﻳﻦ ﺣﺮم‪ ،‬اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﭼﻘﺪر دﻟﺶ ﺑﺮاي دﻳﻦ ﺧﺪا ﻣﻲﺳﻮزد‪ .‬ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﻫﺴﺘﻲاش را ﻓﺪا ﻛﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫ذرهاي از دﻳﻦ را ﻓﺪاي ﺧﻮد و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﻧﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ در ﺳﻮراخ ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ ﺣﺸﺮات ﺧﻮدم را ﻣﺨﻔﻲ‬
‫ﻛﻨﻢ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺮا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺟﺴﺖ و ﺗﺎ ﺣﺎﺟﺘﺸﺎن ﺑﺮآورده ﻧﺸﻮد دﺳﺖ ﺑﺮﻧﻤﻲدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻋﻬﺪ ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻛﻪ ﺷﻨﺒﻪﻫﺎ ﻣﺘﻌﺮض ﻣﺎﻫﻲﻫﺎ‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ را ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻲﺷﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺟﺰ ﻣﻮدت ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﻢ« )و اﻳﻢ اﷲ‪ ،‬ﻟﻮ ﻛﻨﺖ ﻓﻲ‬
‫ﺣﺠﺮ ﻫﺎﻣﺔ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻬﻮام‪ ‬ﻹﺳﺘﺨﺮﺟﻮﻧﻲ ﺣﺘﻲ ﻳﻘﻀﻮا ﻓﻲ‪ ‬ﺣﺎﺟﺘﻬﻢ‪ .‬واﷲ ﻟﻴﻌﺘﺪنّ ﻋﻠﻲ‪‬‬
‫ﻛﻤﺎ اﻋﺘﺪت اﻟﻴﻬﻮد ﻓﻲ اﻟﺴﺒﺖ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮوم ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ دﺳﺘﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﻜﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪.‬‬
‫اﻳﻦﻫﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻت ﺑﻮده و ﺧﻄﺮ ﺟﺪي ﻧﺎاﻣﻨﻲ و‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن را اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺲ از دﻋﻮت ﻛﻮﻓﻴﺎن و ارﺳﺎل‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم )ع( اﻣﻴﺪ زﻳﺎدي ﺑﻪ‬
‫وﻋﺪهﻫﺎي ﻛﻮﻓﻴﺎن ﻧﺪارد و ﺑﻪ آن دل ﻧﺒﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮد ﻳﺎ ﺟﻤﻊ ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه اﻣﻨﻲ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮ از اﺣﺘﻤﺎل اﻧﺪك ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻓﺎداري ﻛﻮﻓﻴﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؟ آﻳﺎ اﮔﺮ اﻣﺎم‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﻪي ﻛﻮﻓﻪ را ﻋﻤﻼً‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﻤﻲﻛﺮد و ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﻮي آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ دلﺳﻮزاﻧﻪ او را ﻧﺼﻴﺤﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻴﺎن اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻼﻣﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ؟ ﻫﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻓﺮداي ﻓﺎﺟﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻋﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد در اﻣﺎن‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ؟‬
‫در ﻣﻘﺘﻞ ﺧﻮارزﻣﻲ و در ﺑﺤﺎر ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( در ﺳﺨﻨﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺎل ﻣﺮا ﻏﺼﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻛﺮدم‪ .‬آﺑﺮوي ﻣﺮا‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار داده و ﺷﺘﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻛﺮدم‪.‬‬
‫وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻗﺼﺪ ﺟﺎن ﻣﺮا ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬از دﺳﺘﺸﺎن ﻓﺮار ﻛﺮدم‪ .‬آﻳﺎ ﻛﺎر ﺑﺪي ﻛﺮدم؟‬
‫اﻳﻦﻗﺪر دﻓﺎع ﻛﻪ ﺣﻖ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ وﻟﻲ ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻦ را رﻫﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﻓﺌﻪي ﺑﺎﻏﻴﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﺳﺎﻧﺪ )إنّ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﺔ اﺧﺬوا ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺼﺒﺮت و‬
‫ﺷﺘﻤﻮا ﻋﺮﺿﻲ ﻓﺼﺒﺮت و ﻃﻠﺒﻮا دﻣﻲ ﻓﻬﺮﺑﺖ‪ .‬و اﻳﻢ اﷲ ﻳﺎ اﺑﺎ ﻫﺮة‪ ،‬ﻟﺘﻘﺘﻠﻨﻲ اﻟﻔﺌﺔ اﻟﺒﺎﻏﻴﺔ‪...‬‬
‫)ﻣﻘﺘﻞ ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .226‬ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،44‬ص‪.((368‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ داﺳﺘﺎن ﻫﺮ ﺳﻪ ﺟﻨﮓ ﺧﻮد را ﻣﺼﺪاق ﻓﺌﻪي ﺑﺎﻏﻴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﺳﻪ‬
‫ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ؛ اﺻﺤﺎب ﺟﻤﻞ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺮوان و ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻﻛﺪام از آﻧﻬﺎ‬
‫را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ و ﻧﻔﺎق ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﺸﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮادران ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﭼﻮن ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ را ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ان اﻣﻴﺮ‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻟﻢ ﻳﻜﻦ ﻳﻨﺴﺐ اﺣﺪا ﻣﻦ اﻫﻞ ﺣﺮﺑﻪ ﻻ اﻟﻲ اﻟﺸﺮك و ﻻ اﻟﻲ اﻟﻨﻔﺎق‪ ،‬وﻟﻜﻨﻪ‬
‫ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻫﻢ اﺧﻮاﻧﻨﺎ ﺑﻐﻮا ﻋﻠﻴﻨﺎ(‪.‬‬
‫ﻣﺎ اﻳﻦﻗﺪر دﻧﺒﺎل ﻣﺮﺗﺪ و ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻤﺮدن دﻳﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﺳﻼم ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ دو ﻃﺎﻳﻔﻪ از ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اول ﻣﺆﻣﻨﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﺸﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﺳﺘﻢ ﻛﺮدﻧﺪ را ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻛﺮده و ﺳﺮﺟﺎﻳﺸﺎن ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺻﻠﺢ و‬
‫ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ و ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺎﻳﻔﻪ را ﻣﺆﻣﻦ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮ روي ﻣﺮدم اﺳﻢ ﺑﮕﺬارﻳﻢ و ﻛﺎﻓﺮ و ﻣﺸﺮك و ﻣﻨﺎﻓﻖ‬
‫درﺳﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪا درﺑﺎرهي ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻣﺪﻧﺪ و ﺳﺮش را از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﺌﻪي ﺑﺎﻏﻴﻪ« ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﺋﻴﻢ‪» :‬ﻛﺎﻓﺮ«‪ .‬از ﻛﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮد ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎمﮔﺬاري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؟‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻗﺼﺪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي ﺧﻮدش را ﻛﻪ اﻫﻞ‬
‫رازش ﺑﻮد و ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺮش ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از‬
‫ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻦ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺑﺮ روي ﺣﺮﻓﺸﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻴﺎﻳﻢ وﮔﺮ‬
‫ﻧﻪ ﻣﺰاﺣﻤﺸﺎن ﻧﺸﻮم‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ )ﻃﺒﻖ ﻧﻘﻞ ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ( ﻫﺠﺪه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻛﻮدﺗﺎ‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﻛﻮﺗﺎه‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻓﺮدي ﺑﺎ ﻧﺎم اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ وارد ﻛﻮﻓﻪ و داراﻻﻣﺎره ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻳﻦ ﻓﺮد‪،‬‬
‫ﻋﺒﻴﺪ اﷲ ﺑﻦ زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ زﻳﺎد وارد ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد و اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﺟﻮ‪ ‬ﻛﻮﻓﻪ را‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي را ﺑﺎ ﺗﻄﻤﻴﻊ‪ ،‬ﻋﺪهاي را ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﻋﺪهاي را ﺑﺎ ﺗﻤﻬﻴﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻳﺎري ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﻨﺼﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺗﻬﺪﻳﺪات رﺳﻤﻲ را ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺑﻌﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻮب و ﻛﺸﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺎﻧﻲ و ﻣﺴﻠﻢ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻫﺎﻧﻲ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد )ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﻢ اﻣﺎﻣﺖ و اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺎم ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻛﺎري ﻧﺪارﻳﻢ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ اﻳﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻫﺠﺪه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم)ع( راﻫﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در راه در ﻣﻨﺰل‬
‫»ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ« ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻫﺎﻧﻲ و ﻣﺴﻠﻢ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن او ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮده و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻣﺎدهي اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮوﻧﺪ« ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺴﺘﻲ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺣﻮﺻﻠﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﻳﺰي را ﻧﺪارﻳﻢ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﻨﻤﺎن را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ آﻣﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ)ع( ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺣﻮﺻﻠﻪ ﺟﻨﮓ ﻛﺮدن‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻔﺮﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻤﺎ را ﻳﺎري ﻛﻨﻴﻢ و دﻳﻦﻣﺎن را ﺣﻔﻆ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ و ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮب و ﺑﺪ ﻛﺮدن اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺎه ﻧﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ رﻧﮓ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮياﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( در ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﻲ ﺑﺎ »زراره« ﻛﻪ‬
‫اﻓﻘﻪاﻟﻔﻘﻬﺎي ﺷﺎﮔﺮدان آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ ،‬از او ﺳﻮال ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻤﺎن وي را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در وﺟﻮد ﺧﺪا ﺷﻚ ﻛﻨﺪ ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻲ دارد؟« زراره ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎﻓﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﺑﺎز ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ در رﺳﺎﻟﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺷﻚ ﻛﻨﺪ‬
‫ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻲ دارد؟« ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ آن اﻳﻤﺎن داري‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻲ دارد؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻛﺎﻓﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ )و ﺑﺴﻴﺎر از اﻳﻦ ﺻﺤﺒﺖﻫﺎ ﺷﮕﻔﺖزده ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻛﺠﺎ داري ﻣﻲروي؟ اﻳﻦ ﻃﻮر ﻛﻪ ﺗﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺣﻮﺿﺶ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪي اﻳﻦﻫﺎ ﻛﺎﻓﺮﻧﺪ؟ ﭼﺮا ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻟﻮازم ﺳﺨﻦ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻛﺎﻓﺮﺳﺎزي درﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ زراره ﺗﻌﺠﺐ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ؟‬
‫ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻋﺪه زﻳﺎدي در ﺟﺎﻣﻌﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰء »ﻣﻮﻟﻔﺔ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ«‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ »ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﻴﻦ« از ﻣﺮدان و زﻧﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺸﺮ را ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از »دو ﺳﻮم« ﻣﺮدم در زﻣﺎن ﻣﺎ ﻣﺴﺘﻀﻌﻒاﻧﺪ )ﺧﺎﻛﺴﺘﺮياﻧﺪ ﻧﻪ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ و ﻧﻪ ﺳﻴﺎه( ﻧﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ در اﻳﻤﺎن و ﻧﻪ ﭘﺲ رﻓﺘﻪ در ﻛﻔﺮ‪ .‬ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮهي ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ اﻳﻤﺎﻧﺸﺎن در ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻼً‬
‫اﮔﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻜﻠﻲ اﻳﺠﺎد ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ آن ﻧﻤﻲورزﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎي‬
‫ﻋﺬاب ﻛﻨﻴﺪ و ﻳﺎ ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم و دﺷﻨﺎم ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺣﺴﺎب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﺎز ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎ در ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﻜﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎ ﻳﻚ ﺟﻮر ﻓﻜﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬رﻗﻴﺒﺎن ﻣﺎ ﺟﻮر دﻳﮕﺮي ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻓﺮض ﻫﺰاران ﺧﻄﺎ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪» :‬ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ«‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻪ دﻳﻦداري‬
‫ﻧﻴﺴﺖ« ﻳﺎ »ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ »و ﻻ ﺗﻘﻮﻟﻮا ﻟﻤﻦ اﻟﻘﻲ اﻟﻴﻜﻢ اﻟﺴﻼم ﻟﺴﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎ؛ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ﺳﻼم ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ«‪ .‬درﺑﺎرهي اﻳﻦ آﻳﻪي‬
‫ﻗﺮآن دو ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ .‬اول اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ‬
‫دارد و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﻼﻣﺖ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آرزو ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دوم اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ را‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ او را ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺪاﻧﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻮارج ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫دﻳﻦ را ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺨﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از دﻳﺪﮔﺎه آﻧﻬﺎ )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ( اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ع( ﻧﻴﺰ‬
‫ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ در ﺑﻴﻦ راه ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﺣﺮّ ﺑﺎ آن‬
‫ﺷﺪت در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ‪ .‬ﺣﺮّ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ رﻳﺎﺣﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي اﻣﺎم )ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻣﻜﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺮوﻳﺪ«‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺮز ﺑﺮوﻳﻢ«‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻤﻲﺷﻮد«‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاﻳﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮي؟«‬
‫وﻗﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاﻳﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮّ ﻣﺮاﻋﺎت ادب ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ‪ ،‬او را در روز ﻋﺎﺷﻮرا ﻧﺠﺎت ﻣﻲدﻫﺪ( او ﺟﻮاﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﻣﺎدر ﺷﻤﺎ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺟﻮاب‬
‫ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻴﻦ ﺟﺴﺎرﺗﻲ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ او را ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﻲدادم‪ .‬ﺗﻮ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﺴﺘﻲ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺟﻮاﺑﻲ ﺑﺪﻫﻢ«‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ رﻋﺎﻳﺖ‬
‫ادﺑﻲ ﻛﻪ ﻛﺮد‪ ،‬او را ﻧﺠﺎت داد‪ .‬روز ﻋﺎﺷﻮرا آﻣﺪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻛﺮد و ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ او را‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺮار ﺷﺪ اﻣﺎم )ع( ﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺣﺮّ اﻋﻼم‬
‫ﻛﺮد ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻣﺎم را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﺟﻮاب آﻣﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﻻزم را ﻋﻤﻠﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ را ﺑﻪ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ او ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎً ﺣﺮّ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدهام و ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮدم وﻓﺎدارم«‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎﻳﺪاري‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ )وﻟﻮ ﻋﻬﺪ ﺑﺪي ﺑﺎﺷﺪ( ﭼﻮن ﭘﺎﻳﺪاري و وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدي ﺧﻮد ارزش دارد‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻲ در ﻣﺘﻦ ﺑﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮﺑﻲ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ داوري ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻧﺮم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دو ﺳﭙﺎه ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺼﺎف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮّ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮدت ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ ﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ؟« ﺣﺮّ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ«‪.‬‬
‫او و ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﺶ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم )ع( ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ او را ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﺒﻮل‬
‫دارد؟ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﭼﻘﺪر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ! ﭼﻪ دﺷﻤﻦﻫﺎي ﺟﺎﻟﺒﻲ! ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺧﻄﺒﻪي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬اي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻦ آﻣﺪهام ﻣﻌﺬرت ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﻨﻢ )اﻳﻦ‬
‫ﺑﻴﺎن ﻋﺬر ﺣﺴﻴﻦ اﺳﺖ ﻫﻢ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪا و ﻫﻢ در ﻧﺰد ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ او ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آﻧﻬﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲداﻧﺪ( ﻣﻦ ﻧﻴﺎﻣﺪم ﺑﻪ ﻃﺮف ﻛﻮﻓﻪ ﻣﮕﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻴﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري ﺷﻤﺎ ﻛﻮﻓﻴﺎن آﻣﺪهام‪ .‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺮادي ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮل و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﭘﻴﺎم ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﺑﻴﺎﺋﻴﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﻣﺎم ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻳﻚ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ‪ ...‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮ ﻛﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺎ در ﻣﺴﻴﺮ ﺣﻖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﺮوز روي ﻋﻬﺪ‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺎﻳﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻋﻬﺪ‬
‫ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﻴﺜﺎﻗﻲ و ﻳﺎ ﻫﻤﺘﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ آﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦﺻﻮرت‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻤﺎ وارد ﻣﻲﺷﻮم‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺒﻨﺪﻳﺪ و ﭘﺎﻳﺪار ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻲآﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ از آﻣﺪن ﻣﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﻤﺎ ﺑﺪﺗﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدم ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻣﺪم‪ .‬اﺻﺮاري ﻧﺪارم«‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻣﺎم اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﺑﻴﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻴﺪ ﺑﻴﺎﺋﻴﺪ ﻣﻦ آﻣﺪم«‪ .‬اﻳﻦ را ﻫﻢ‬
‫ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ﻫﻢ ارﺷﺎد ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻢ اﻟﻔﺘﻮح اﺑﻦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ و ﻫﻢ ﻣﻘﺘﻞ ﺧﻮارزﻣﻲ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﻣﻘﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﭙﺎه ﺣﺮّ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎم)ع( اﻗﺘﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬اﻣﺎم)ع( ﺑﺮاي‬
‫دوﻣﻴﻦﺑﺎر ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ اﻵن رأي ﺷﻤﺎ ﻋﻮض ﺷﺪه و دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻴﺎﻳﻢ و ﺣﻖ ﻣﺎ را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻴﺪ )ﻛﺪام ﺣﻖ؟ ﺑﻴﻌﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﻛﺮدﻳﺪ و دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آن ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻠﺘﺰم ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ و ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻳﺪ( ﻣﻦ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ آﻣﺪم«‪ .‬اﻳﻦ را ﻫﻢ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي )اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﻨﺎد ﻓﻮق( ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﻳﺪار ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬اﻣﺎم )ع( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﺮزﻫﺎي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺰﻳﺪ ﺧﺎرج ﺷﻮد ﺗﺎ از ﺧﻮنرﻳﺰي ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮار ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ او ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ زﻳﺎد‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﭘﺲ از راﻳﺰﻧﻲ ﺑﺎ ﺷﻤﺮ ﺑﻦ ذي اﻟﺠﻮﺷﻦ‪ ،‬از ﭘﺬﻳﺮش‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻣﺎم )ع( ﻣﻨﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد و دﺳﺘﻮر ﻧﺒﺮد را ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎز روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬اول ﺻﺒﺢ ﻫﻨﻮز ﺟﻨﮓ ﺷﺮوع ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﮔﺎرد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫ﻫﻨﻮز ﺧﻮﻧﻲ رﻳﺨﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اي ﻣﺮدم ﺧﻴﻠﻲ ﻋﺠﻠﻪ‬
‫ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻣﺮا ﺑﻜﺸﻴﺪ‪ ،‬وﻗﺖ زﻳﺎد اﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻦ اﺳﺖ را ادا ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻋﺬرم را و دﻟﻴﻞ آﻣﺪﻧﻢ را ﺑﺮاي‬
‫آﻧﻜﻪ ﭼﺮا ﭘﻴﺶ ﺷﻤﺎ آﻣﺪم ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ دﻳﺪﻳﺪ ﻣﻦ راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ و ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺼﺎف دادﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﺰان در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪا ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻵن ﺣﻖ را ﻓﻬﻤﻴﺪﻳﺪ و ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﺐ از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزﻣﻪاش‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رﻫﺎﻳﻢ ﻛﻨﻴﺪ و از ﻧﺒﺮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﺬر ﻣﻦ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻳﺪ‬
‫)ﺑﻌﺪ آﻳﻪ ﻗﺮآن ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ( و اﮔﺮ اﻧﺼﺎف ﻧﺪارﻳﺪ و ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ،‬اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﻛﺎري دوﺳﺖ دارﻳﺪ ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان رﺳﻮل ﺧﺪا را ﺑﻜﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﺪ ﺑﻲاﻧﺼﺎﻓﻲ ﻛﻨﻴﺪ و ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﺒﺮﻳﺪ ﺧﺎﻧﺪان او را‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎر را‬
‫ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬و ان ﻛﻨﺘﻢ ﻟﻤﻘﺪﻣﻲ ﻛﺎرﻫﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺪﻋﻮﻧﻲ‬
‫اﻧﺼﺮف ﻋﻨﻜﻢ اﻟﻲ ﻣﺄﻣﻨﻲ ﻣﻦ اﻷرض؛ اﮔﺮ آﻣﺪن ﻣﺮا ﺧﻮش ﻧﻤﻲدارﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺮا رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﺗﺎ از ﺷﻤﺎ رويﮔﺮداﻧﺪه و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه اﻣﻨﻲ در زﻣﻴﻦ ﺑﺮوم« ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﺑﻴﺎن‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻜﺎن و اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺎر و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‪.‬‬
‫آﻳﺎ اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻮﻗﻊ ﺑﺎﻻﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ )ص( از‬
‫ﻣﺪﻋﻴﺎن ﭘﻴﺮو ﺷﺮﻳﻌﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟!! آﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﮔﺰاﻓﻲ اﺳﺖ؟!!‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺳﺨﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﺮﻧﻤﻲآﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻳﺸﺎن ﻗﺼﺪ درﮔﻴﺮي ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ ﺑﺮود‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ درﮔﻴﺮ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﺑﺮ ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و دﻧﺒﺎل اﻣﻨﻴﺖ و اﻟﺒﺘﻪ آزادي در ﻣﻮرد‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ ﺑﻠﻜﻪ اﻣﻨﻴﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻓﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮدي‬
‫ذﻟﻴﻞ و ﺧﻮار‪ .‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻴﻬﺎت ﻣﻨّﺎ اﻟﺬّﻟﻪ؛ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﭘﺎﻛﺪاﻣﻦ‪ ،‬ذﻟﺖ را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﻫﻢ ﻫﺮﮔﺰ‪ ،‬ذﻟﺖ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻳﻢ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺷﻬﺎدت رﻓﺖ ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺑﻴﻦ ذﻟﺖ و ﻣﺮگ ﺑﺎ ﻋﺰت اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺮگ‬
‫را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺸﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ذﻟﻴﻼﻧﻪ را‬
‫ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻦ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬رﻫﺎﻳﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺎ ﻋﺰت زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺧﺎرج از ﻣﺮزﻫﺎي دﻳﺎر اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺑﺮوﻳﺪ دﻧﺒﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮدﺗﺎن‪ .‬ﻧﮕﺬارﻳﺪ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮنرﻳﺰي ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﻋﺰت زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ زﺑﺎن و ﺑﻴﺎن‪ ،‬از‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻧﺎروا‪ ،‬اﻋﻼم ﺑﺮاﺋﺖ ﻛﻨﺪ و از دﻳﻦ ﺧﺪا دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻦ‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺑﺮاي دﻓﺎع از اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ و دﻓﺎع از ﺣﻖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺪﻋﻲ دﻳﺎﻧﺖ از‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن واﻗﻌﻪي ﻛﺮﺑﻼ ﻧﻴﺰ در ﭘﻲ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﻫﺪاف ﺑﻮده و ﻻ ﻏﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آن دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ اﻗﺪام اﻣﺎم‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺎ ﺷﻬﺎدت و ﻳﺎ اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از‬
‫ﻣﻨﻜﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﺷﻤﺎ آنﻫﺎ را دﻳﺪهام و ﺧﻮاﻧﺪهام( ﺑﻴﻨﻲ و ﺑﻴﻦ اﷲ‬
‫ﺑﺮاﻳﻢ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم ﻛﻪ »ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫در ﺟﻬﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻧﻘﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ« اﻗﺪام ﺑﻪ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺮ ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻛﺮده اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي رﻗﻴﺐ‬
‫و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت اﻳﺸﺎن را ﻧﻴﺰ ﻣﻲداده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻤﻮدي ﺣﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺧﻴﻠﻲ ﺷﺠﺎع اﺳﺖ و‬
‫از ﻫﻴﭻ ﻧﺒﺮدي ﻧﻤﻲﻫﺮاﺳﺪ )ﻣﮕﺮ از رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﻮن ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﺎن(‪ .‬وﻟﻲ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ذﻟﻴﻼﻧﻪ را ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪد‪ .‬او اﻫﻞ درﮔﻴﺮي و ﻧﺰاع ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﺧﻮدت‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎك ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺴﻢات‬
‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬دلﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻛﻦ‪ .‬ﺗﻮﻓﻴﻖ درك ﺣﻘﺎﻳﻖ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻓﺮﻣﺎ‪.‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺞﻓﻬﻤﻲ و ﻋﻨﺎد دﻳﮕﺮان ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺣﺒﺲ و ﺑﻨﺪﻫﺎي زﻧﺪان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪﺧﺼﻮص‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﻣﺎ‪ ،‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي را‬
‫در ﭘﻨﺎه ﺧﻮد‪ ،‬از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﻄﺮات‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪار‪.‬‬
‫روح وداد و دوﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم و ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻦ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺸﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬
‫واﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻜﻢ و رﺣﻤﺖاﷲ و ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‬

‫*‬
‫رﻓﺘﺎر ﺣﺴﻴﻨﻲ؛ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻳﺎ دﻓﺎع‬
‫ﺣﻜﻴﻢ ﺳﺨﻦ در زﺑﺎن آﻓﺮﻳﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺎن آﻓﺮﻳﻦ‬
‫‪ ...‬اﻧّﻲ ﻟﻢ اﺧﺮج اﺷﺮا و ﻻ ﺑﻄﺮا و ﻻ ﻣﻔﺴﺪا و ﻻ ﻇﺎﻟﻤﺎ‪ ،‬و ﻟﻜﻦ ﺧﺮﺟﺖ ﻟﻄﻠﺐ اﻹﺻﻼح‬
‫ﻓﻲ اﻣ‪‬ﺔ ﺟﺪ‪‬ي‪ ،‬أرﻳﺪ أن آﻣﺮ ﺑﺎﻟﻤﻌﺮوف و أﻧﻬﻲ ﻋﻦ اﻟﻤﻨﻜﺮ و أﺳﻴﺮ ﺑﺴﻴﺮة ﺟﺪ‪‬ي و أﺑﻲ‬
‫ﻋﻠﻲ‪ ‬ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻗﺒﻠﻨﻲ ﺑﻘﺒﻮل اﻟﺤﻖّ ﻓﺎﷲ اوﻟﻲ ﺑﺎﻟﺤﻖّ‪ ،‬و ﻣﻦ رد‪ ‬ﻋﻠﻲ‪ ‬ﻫﺬا‪ ،‬اﺻﺒﺮ‬
‫ﺣﺘّﻲ ﻳﻘﻀﻲ اﷲ ﺑﻴﻨﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻘﻮم ﺑﺎﻟﺤﻖّ و ﻫﻮ ﺧﻴﺮ اﻟﺤﺎﻛﻤﻴﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﺻﻠﻲ و ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪي ﻣﻜﺘﻮب ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮازﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ آن‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﺎن و ﺗﺤﻠﻴﻞﮔﺮان ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ آن ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي راﻳﺞ از اﻳﻦ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ و ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎ آن اراﺋﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »‪ ...‬و ﻣﻦ رد‪ ‬ﻋﻠﻲ‪ ‬ﻫﺬا‪ ،‬اﺻﺒﺮ‪ ...‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ ﻣﺮا ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻴﻦ ﻣﻦ و ﮔﺮوه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داوري ﻛﻨﺪ و او ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ داوران اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺻﺒﺮ ﺣﺴﻴﻨﻲ در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎ و‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﻳﺶ در ﻣﻮرد اﺻﻼح ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺐ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ‬
‫ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪه و ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫* ‪ 12‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪1384‬‬
‫‪ 1‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،44‬ص‪ .329‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪291‬‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻋﻤﻠﻲ اﻳﻦ ﻓﺮاز از وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪي اﻣﺎم)ع( را در رﻓﺘﺎر اﻳﺸﺎن‪ ،‬از ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﺮوج از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ دوران ﺣﻀﻮر در ﻣﻜﻪ و ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻮادث ﺑﻴﻦ‬
‫راه و واﻗﻌﻪي دردﻧﺎك ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ از ﺳﻮي اﻳﺸﺎن ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ و ﺗﻜﺮار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﺑﺎ ﺑﻴﺎن واﺿﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻲ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر و ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﺎه از ﻫﻤﻪي راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻧﺒﺮد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و ﺧﻮنرﻳﺰي ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻛﺎﻣﻼً اﻧﻌﻄﺎف‬
‫ﻋﻤﻠﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي‪ ،‬از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺳﻨﺘﻲ و روﺷﻨﻔﻜﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻳﮕﺮي را ﺷﻨﻴﺪه و ﺑﻪ آن ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫واژﮔﺎﻧﻲ ﻣﺜﻞ ﻗﻴﺎم ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و اﺑﺘﺪاﺋﻲ و ﺷﻮرش‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﮔﺰﻳﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻲ دﻳﮕﺮ را ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪن ﻳﻚ ﻣﺼﻠﺢ در ﭼﻨﮓ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺳﺘﻤﮕﺮ را ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﭘﻲ‬
‫اﺛﺒﺎت آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻬﺎﺟﻤﻲ ﮔﺴﺘﺮده ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﺘﻘﺪ ﻣﺼﻠﺢ و‬
‫ﺻﻠﺢﻃﻠﺐ اﻗﺪام ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮگ و ﺑﺮ ﻫﻢ زدن اﻣﻨﻴﺖ وي‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ او‬
‫را وادار ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎزد و ﺑﻪ زور از وي‬
‫ﺑﻴﻌﺖ )رأي ﻣﻮاﻓﻖ( ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺗﺎ از ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ او ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻗﺪرت ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺟﻮﻳﺪ ﻳﺎ‬
‫در ﻧﺒﺮدي ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻪ دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق اوﻟﻴﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮد و ﻳﺎران و‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮﺧﻴﺰد و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ)ع( ﺿﻤﻦ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺣﻔﻆ آراﻣﺶ ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻃﺮف ﺧﻮد )اﻧّﻲ‬
‫ﻟﻢ اﺧﺮج اﺷﺮا و ﻻ ﺑﻄﺮا و ﻻ ﻣﻔﺴﺪا و ﻻ ﻇﺎﻟﻤﺎ‪ (...‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاري‬
‫ﺣﻴﺜﻴ‪‬ﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﺎ‬
‫روﺷﻲ ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫او ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زور و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﻖ آزادي اﻧﺘﻘﺎد )اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ( و آزادي اﻧﺘﺨﺎب و رأي ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ و ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫او راه ﻋﺪم ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ را ﻣﻨﺤﺼﺮ‬
‫در اﻗﺪام ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ و ﺑﺮاﻧﺪازي ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ )وﻟﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ( اﻳﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ ﻣﻲﭘﺮدازم و آن را در ﺿﻤﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﻗﻀﻴﻪي ﺻﻠﺢ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ)ع( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺮورت ﺣﻔﻆ ﺟﺎن و ﻣﺎل‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻧﻴﺰ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ آن رﺿﺎﻳﺖ داد و در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ آن وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ و ﻟﺤﻈﻪاي ﺑﻪ ﻧﻘﺾ آن ﻧﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪ و اﻗﺪام‬
‫ﻧﻜﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺪت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺘﻘﺪي ﺻﺮﻳﺢ اﻟﻠﻬﺠﻪ و ﺻﺎدق‪،‬‬
‫ﺗﻨﺪﺗﺮﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎدات را اﺑﺮاز ﻣﻲﻛﺮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻌﺎﻳﺖ ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﻄﺮﻧﺎك‬
‫ﺑﻮدن ﺣﺴﻴﻦ و در ﭘﻲ ﺑﺮاﻧﺪازي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻮدن وي ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲداد‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﭘﻴﻤﺎن اﻗﺪام ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‬
‫و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﺻﻼح ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎ اﻗﺪام ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻴﭻﮔﺎه از اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﻟﻬﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻜﺮد‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﺮاﺣﺘﻲ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ‪ ،‬ﮔﺰﻧﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪاش را ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻤﻪي ﺧﺒﺮﻫﺎي‬
‫دروﻏﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﻳﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﺗﺤﺮﻳﻚ او ﺑﺮاي اﻗﺪام‬
‫ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻋﻠﻴﻪ اﻣﺎم )ع( ﺟﻌﻞ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ را ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﺸﺎن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﻌﺎوﻳﻪ و اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ ﻧﻤﻲﻫﺮاﺳﺪ وﻟﻲ از اﻳﻦ ﻛﻪ در‬

‫ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪا و اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺣﻖﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻴﻤﺎنﺷﻜﻦ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺮﻫﻴﺰ‬
‫‪1‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ از دﻧﻴﺎ ﻣﻲرود‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ)ع( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ ﻣﻲداد )ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ در زﻣﺎن ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪي ﺻﻠﺢﻃﻠﺐ وﻟﻲ ﺷﺠﺎع و ﺻﺮﻳﺢاﻟﻠﻬﺠﻪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد(‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ از ﺳﻮي‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاش در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ دوران ﻣﺪارا ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺳﭙﺮي‬
‫ﺷﺪه و او را ﺑﺎﻳﺪ وادار ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از دو ﮔﺰﻳﻨﻪي؛ ﻣﺮگ ﻳﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻦ دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﺟﺪﻳﺪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ وﻗﺖ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ را‬
‫ﺑﻪ اﻗﺪام ﺟﺪﻳﺪي ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﻗﺪام ﺟﺪﻳﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺧﺮوج از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده و ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻜﻪي ﻣﻜﺮﻣﻪ‪ .‬اﻣﺎم)ع( در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﻔﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻣﺎم‬
‫و ﻋﻠﺖ آن ﭘﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺼﺪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ را دارم‪ .‬اﮔﺮ اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬راﻫﻲ درهﻫﺎ و ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮم ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﭼﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺮاﻳﻂ و روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ از ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺴﺘﮕﺎن و ﻗﺘﻞ ﻋﺎم اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي وادار ﻛﺮدن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﺮﺑﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮب ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻘﺘﻞ اﺑﻲ ﻣﺨﻨﻒ‪ ،‬ص‪ .11‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ...» 239‬و ﻣﻌﺎذ اﷲ ان اﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪا ﻋﻬﺪه اﻟﻴﻚ اﺧﻲ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ )ع( و اﻣﺎ ﻣﺎ ذﻛﺮت ﻣﻦ اﻟﻜﻼم‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ اوﺻـﻠﻪ اﻟﻴـﻚ اﻟﻮﺷـﺎة اﻟﻤﻠﻘـﻮن ﺑﺎﻟﻨﻤـﺎﺋﻢ و اﻟﻤﻔﺮﻗـﻮن ﺑـﻴﻦ‬
‫اﻟﺠﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬ﻓﺈﻧﻬﻢ واﷲ ﻳﻜﺬﺑﻮن«‬
‫‪2‬‬
‫اﻧﻲ اﻗﺼﺪ ﻣﻜﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻲ اﻣﻦ اﻗﻤﺖ ﺑﻬﺎ و اﻻ ﻟﺤﻘﺖ ﺑﺎﻟﺸﻌﺎب و اﻟﺮﻣﺎل ﺣﺘﻲ اﻧﻈﺮ ﻣﺎﻳﻜﻮن ‪ .‬ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ‬
‫اﻟﻤﻮدة ‪ ،‬ص‪ .402‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪290‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ و آﺷﻨﺎي ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي رﻗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺑﻪ آن رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﻗﺮﻳﻨﻪاي ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺷﺘﺮاك ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖﻣﺪاران ﻣﺨﺎﻟﻒ آن دوران اﺳﺖ را در‬
‫ﻛﺎري ﻛﻪ از دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ( ﺳﺮ زد و راﻫﻲ ﻣﻜﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ ﻧﻜﺘﻪاي ارزﺷﻤﻨﺪ در اﻳﻦ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺷﺎره‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺣﺴﻴﻦ )ع( از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آﻳﻪي »ﻓﺨﺮج ﻣﻨﻬﺎ ﺧﺎﺋﻔﺎً‬
‫ﻳﺘﺮﻗﺐ؛ ﭘﺲ ﺧﺎرج ﺷﺪ از ﺷﻬﺮ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺮاﺳﺎن ﺑﻮد و اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻄﺮ را داﺷﺖ«‬
‫را ﻣﺮﺗﺐ ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ آﻳﻪ در ﻣﻮرد ﺑﻴﺎن ﺣﺎل ﻣﻮﺳﻲ )ع( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮار از‬
‫ﺧﻄﺮ ﻗﺒﻄﻴﺎن )ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از اﻳﺸﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ( ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻓﺮاري ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او ﻧﺰد ﺷﻌﻴﺐ و ﺑﺎﻗﻲ ﻗﻀﺎﻳﺎ ﺷﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﺪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﻲ ﻛﻪ از آن ﭘﺲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﺤﻤﻠﺶ ﻧﺒﻮد و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺳﺘﻢ‪ ،‬در ﭘﻲ ﻛﺸﺘﻦ او ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ اﻣﻦ‪ ،‬از دﺳﺘﺮس‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن و اﻧﺘﻈﺎر وﻗﺎﻳﻊ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﺬر زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ روﺷﻦ ﺷﺪن ﻓﻀﺎ ﻛﻤﻚ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻗﺪرت ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﺻﺤﻴﺢ را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ در ﺑﺎور ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮاي اﻗﺪام ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺘﻦ ﺣﺮﻳﻢ ﺣﺮم‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻜﺎنﻫﺎ دﭼﺎر‬
‫ﻣﺤﺬور اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻮد‪ .‬دو ﻣﺤﺬوري ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻹﻣﻜﺎن از ﺳﻮي ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﻲﺷﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪن ﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻇﻮاﻫﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ ﻳﻚ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻜﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﻴﺸﺘﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻘﻂ در ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ ﺧﺮوﺟﺶ از ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫و ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺟﺎن‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ و آزادي ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﺻﻠﺢآﻣﻴﺰ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﻟﻬﻲ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲرﺳﺪ و در آن ﻣﻘﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖﻣﺪاران و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎن‬
‫ﻫﻢﭼﻮن اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬از ﻋﻠﺖ ﺗﺮك ﻣﺪﻳﻨﻪ و اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﻜﻪ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ و آن را ﺗﺼﻤﻴﻢ‬
‫درﺳﺘﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ و ﺑﻪ اﻣﺎم اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم )ع( در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس!‬
‫ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ درﺑﺎرهي ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﻳﺶ را از ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺤﻞ‬
‫اﺳﺘﻘﺮار و ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻟﺪش و ﺣﺮم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻗﺒﺮ و ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﺤﻞ ﻫﺠﺮت‬
‫او ﺑﻴﺮون ﻛﺮدهاﻧﺪ و او را ﻫﺮاﺳﺎن و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺷﺪه )ﺧﺎﺋﻔﺎً ﻣﺮﻋﻮﺑﺎ( وا ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻧﻪ در ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪،‬‬
‫ارادهي ﻛﺸﺘﻦ او و رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮﻧﺶ را ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺮك‬
‫ورزﻳﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ وﻻﻳﺖ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮﺧﻼف روش رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا اﻗﺪام ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ...‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﺮا رﻫﺎ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪام ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻢ و ﻳﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ...‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﻣﻜﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺮ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻢ و ﻫﻤﻴﺸﻪ در آن ﺧﻮاﻫﻢ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﻣﺮا‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ و ﻳﺎريام ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه درﺻﺪد ﻧﺎﺑﻮدي و ﻳﺎ ذﻟﺖ ﻣﻦ ﺑﺮآﻳﻨﺪ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ و ﻧﺰد دﻳﮕﺮان ﻣﻲروم‪...‬‬
‫‪ 1‬ﻳﺎﺑﻦ ﻋﺒﺎس! ﻓﻤﺎ ﺗﻘﻮل ﻓﻲ ﻗﻮم اﺧﺮﺟﻮا اﺑﻦ ﺑﻨﺖ رﺳﻮل اﷲ )ص( ﻣﻦ داره و ﻗﺮاره و ﻣﻮﻟﺪه و ﺣـﺮم‬
‫رﺳﻮﻟﻪ و ﻣﺠﺎورة ﻗﺒﺮه و ﻣﺴﺠﺪه و ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻬﺎﺟﺮه‪ ،‬ﻓﺘﺮﻛﻮه ﺧﺎﺋﻔﺎ ﻣﺮﻋﻮﺑﺎ ﻻ ﻳﺴﺘﻘﺮ ﻓﻲ ﻗﺮار وﻻ ﻳـﺄوي‬
‫ﻓﻲ ﻣﻮﻃﻦ ﻳﺮﻳﺪون ﻓﻲ ذﻟﻚ ﻗﺘﻠﻪ و ﺳﻔﻚ دﻣﻪ و ﻫﻮ ﻟﻢ ﻳﺸﺮك ﺑﺎﷲ ﺷﻴﺌﺎ و ﻻ اﺗﺨﺬ ﻣﻦ دوﻧﻪ وﻟﻴﺎ و ﻟـﻢ‬
‫ﻳﺘﻐﻴﺮ ﻋﻤﺎ ﻛﺎن ﻋﻠﻴﻪ رﺳﻮل اﷲ )ص(‪ ...‬ان اﻟﻘﻮم ﻻ ﻳﺘﺮﻛﻮﻧﻲ‪ ...‬ﻓـﻼ ﻳﺰاﻟـﻮن ﺣﺘـﻲ اﺑـﺎﻳﻊ و اﻧـﺎ ﻛـﺎره او‬
‫ﻳﻘﺘﻠﻮﻧﻲ‪ ...‬ﻓﺎﻧﻲ ﻣﺴﺘﻮﻃﻦ ﻫﺬا اﻟﺤﺮم و ﻣﻘﻴﻢ ﻓﻴﻪ اﺑﺪا ﻣﺎ رأﻳـﺖ اﻫﻠـﻪ ﻳﺤﺒـﻮﻧﻲ و ﻳﻨﺼـﺮوﻧﻲ‪ ،‬ﻓـﺈذا ﻫـﻢ‬
‫ﺧﺬﻟﻮﻧﻲ اﺳﺘﺒﺪﻟﺖ ﺑﻬﻢ ﻏﻴﺮﻫﻢ‪ ...‬ﻣﻘﺘﻞ ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .19‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪308‬‬
‫‪ -4‬در ﻣﺪت ‪ 4‬ﻣﺎه و اﻧﺪي اﻗﺎﻣﺖ ﺣﺴﻴﻦ )ع( در ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮاري از‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﺗﺮور اﻣﺎم ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﻲرﺳﻴﺪ و اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﻳﺸﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻲزد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎﺗﻲ ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﻓﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر ﻗﻴﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪،‬‬
‫اﻗﺪام ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺮده و ﺑﺎ دﻋﻮت ﻣﻜﺮر از اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬وﻋﺪهي ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي ﺑﻲدرﻳﻎ را دادﻧﺪ‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮ اﻓﺮاد )ﻫﻢﭼﻮن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫زﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ( اﺣﺘﻤﺎل ﻋﺪم ﭘﺎيﺑﻨﺪي دﻋﻮتﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﻋﻴﺎت‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﻲداد و ﺗﺠﺮﺑﻪي اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮار و ﺑﺮادر ﻋﺰﻳﺰش در‬
‫ﻛﻮﻓﻪ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد را ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺪك‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ آن وﻋﺪهﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ )ﻛﻪ داﺷﺖ(‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ آن‬
‫را ﺟﺪي ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﻪ آن ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻃﺮف‪ ،‬ﺟﺪي ﺷﺪن اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺮور‬
‫در ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﺑﻮد )ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﺮﻳﻢ ﺣﺮم ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﺴﻴﻦ( و ﻳﻚ‬
‫ﻃﺮف اﺣﺘﻤﺎل ﭘﻴﺪا ﺷﺪن ﻣﺄﻣﻦ و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫اﻫﺪاف ﭘﺎك‪.‬‬
‫اﻣﺎم )ع( ﺑﺮاي اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻴﺰان ﺟﺪي ﺑﻮدن ادﻋﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻴﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ و ﺳﭙﺲ ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻣﺴﻬﺮ را رواﻧﻪي ﻛﻮﻓﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪي ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ اﻣﺎم‬
‫در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﺰم ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﺑﻴﻌﺖ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ اﻣﻦ را‬
‫ﻧﺰد ﺣﺴﻴﻦ )ع( و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻃﻼع از‬
‫ﺟﺪي ﺷﺪن ﻧﻘﺸﻪي ﺗﺮور اﻳﺸﺎن در ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺮﻓﺎت ﻳﺎ ﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻋﺪم ﺧﺮوج‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻷن اﻗﺘﻞ ﻋﻠﻲ ﺗﻞّ اﻋﻔﺮ‪،‬‬
‫اﺣﺐ‪ ‬ﻣﻦ ان اﻗﺘﻞ ﺑﻬﺎ؛ اﮔﺮ در روي ﺗﻠﻲ از ﺧﺎك ﻳﺎ رﻣﻞ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم ﺑﻬﺘﺮ‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮم«‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ ﻋﺒﺎراﺗﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬در »ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .295‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ص‪ «212‬ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از اﻧﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺣﺴﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ اﻣﻨﻴ‪‬ﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪﺧﻄﺮ ﺑﻴﻨﺪازد وﻟﻲ اﻣﻨﻴ‪‬ﺖ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺶ آن را ﺣﺮم اﻣﻦ ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻗﺮار داده اﺳﺖ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ‬
‫ﻧﻜﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺣﺮﻳﻢ اﻣﻨﻲ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺣﺴﻴﻦ )ع( در‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻃﻼع ﺗﻮﺻﻴﻪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن از ﻧﺎﻣﻪي اﻫﺎﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم‪،‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻧﮕﻔﺖ‪» :‬ﭼﻮن ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮف ﻛﻮﻓﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻢ« ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﻦ از ﺗﺮور و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن و آوارهي دﺷﺖ و‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎن و در‪‬ه و ﻛﻮه ﺷﺪن ﺑﻪﻣﻴﺎن آورد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻣﻴﺪ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ادﻋﺎﻫﺎي ﻛﻮﻓﻴﺎن‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺠﻮ‪‬زي ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ را وادار ﺑﻪ ﺧﺮوج از ﻣﻜّﻪ )در‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ( ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﺑﻮد و ﻧﻪ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت‬
‫ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ )ﻛﻪ اﮔﺮ آن ﻫﻢ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺟﺰ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﺧﻮد و ﻫﻤﺮاﻫﺎن را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﻓﺖ(‪.‬‬
‫‪ 1‬ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺰﻳﺎرات‪ ،‬ص‪ .72‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،45‬ص‪ .85‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪325‬‬

‫‪ 2‬واﷲ ﻹن اﻗﺘﻞ ﺧﺎرﺟﺎ ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺸﺒﺮ اﺣﺐ‪ ‬اﻟﻲ‪ ‬ﻣﻦ ان اﻗﺘﻞ داﺧﻼ ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺸﺒﺮ‪ ،‬و اﻳﻢ اﷲ ﻟﻮ ﻛﻨﺖ ﻓـﻲ ﺣﺠـﺮ‬
‫ﻫﺎﻣﺔ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻬﻮام‪ ‬ﻹﺳﺘﺨﺮﺟﻮﻧﻲ ﺣﺘﻲ ﻳﻘﻀﻮا ﻓﻲ‪ ‬ﺣﺎﺟﺘﻬﻢ‪ ...‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 295‬ﺗـﺎرﻳﺦ اﺑـﻦ‬
‫ﻋﺴﺎﻛﺮ‪ ،‬ص‪ .212‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ ص‪324‬‬
‫اﻳﺸﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ان ﺑﻨﻲ اﻣﻴﺔ اﺧﺬوا ﻣﺎﻟﻲ‬
‫ﻓﺼﺒﺮت و ﺷﺘﻤﻮا ﻋﺮﺿﻲ ﻓﺼﺒﺮت و ﻃﻠﺒﻮا دﻣﻲ ﻓﻬﺮﺑﺖ‪ .‬و اﻳﻢ اﷲ‪ ...‬ﻟﺘﻘﺘﻠﻨﻲ اﻟﻔﺌﺔ‬
‫اﻟﺒﺎﻏﻴﺔ‪...‬؛ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ اﻣﻮال ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻦ ﺻﺒﺮ ﻛﺮدم‪ ،‬آﺑﺮوي ﻣﺮا ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ و ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮدم‪ ،‬و ﺧﻮﻧﻢ را ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﺮار ﻛﺮدم‪ .‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا‪...‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﻪ ﻣﺮا ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺸﺖ«‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺮاي ﻛﺎروان ﺳﺎﻻري ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ‪ ...‬ﻣﻲﮔﺮدم ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﺧﺪا ﭼﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ و ﭼﻪ رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﺪ« ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺎروان را ﺑﺪون ﻣﻘﺼﺪ ﻣﺸﺨﺼﻲ‬
‫در ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ روي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﻋﺰم ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ آن اﺣﺘﻤﺎل‬
‫اﻧﺪك ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه را آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻨﺪ‪ .‬آزﻣﺎﻳﺸﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲداد‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻼﻣﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ »ﭼﺮا آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﻜﺮد؟ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ دﻓﻌﺎت ﭘﻴﺶ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺷﺪ«‬
‫)ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪاي اﻧﺪك از واﻗﻌﻪي ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬در ﻗﻴﺎم ﺗﻮاﺑﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻮﻓﻴﺎن‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺰﻳﺪ ﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ و ﻣﺴﺆوﻻن ﺟﻨﺎﻳﺎت ﻋﻈﻴﻢ ﻋﺎﺷﻮرا را ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را رﻗﻢ زدﻧﺪ(‪ .‬اﻣﺎ آن ﺳﺨﻦ ﺑﻪﻳﺎد ﻣﺎﻧﺪﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻼ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﻣﻴﺪي ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻴﺎن آن روزﮔﺎر و دﻋﻮﺗﺸﺎن ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺮاﻳﻂ واﻗﻌﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺟﺘﻤﺎع را ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮﻳﺶ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب از ﺳﺮ ﻧﺎﭼﺎري )ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﻠﻢ را درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻜﺮده ﺑﻮد(‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺰﻳﻨﻪي ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد وﻟﻲ ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد و‬
‫ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ و ﺗﺼﻤﻴﻢ‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻪ اداﻣﻪي راه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﺣﺮّ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ رﻳﺎﺣﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬در اوﻟﻴﻦ ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺣﺮّ‪ ،‬در دو ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ )ﻛﻪ از ﺳﻮي‬
‫اﺋﻤﻪي ﻫﺪي‪ ،‬ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﺷﺪ( ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺣﺮّ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪...» :‬و ان ﻟﻢ‬
‫‪ 1‬ﻣﻘﺘﻞ ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .226‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،44‬ص‪ .368‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪345‬‬
‫ﺗﻔﻌﻠﻮا و ﻛﻨﺘﻢ ﻛﺎرﻫﻴﻦ ﻟﻘﺪوﻣﻲ ﻋﻠﻴﻜﻢ‪ ،‬اﻧﺼﺮﻓﺖ اﻟﻲ اﻟﻤﻜﺎن اﻟﺬي اﻗﺒﻠﺖ ﻣﻨﻪ‬
‫اﻟﻴﻜﻢ؛‪ ...‬اﮔﺮ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ آﻣﺪن ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ دور ﻣﻲﺷﻮم و ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺎز‬
‫ﻣﻲﮔﺮدم ﻛﻪ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ آﻣﺪم« و ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬اﮔﺮ از ﻧﻈﺮﺗﺎن در‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻮرد دﻋﻮت از ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻳﺪ و اﻛﻨﻮن ﻣﻮاﻓﻖ آن ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ دور ﻣﻲﺷﻮم«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻜﺮار و دوﺑﺎرهﮔﻮﻳﻲ در ﻳﻚ ﻧﻴﻢروز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻋﺰم ﺟﺪ‪‬ي اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ از روﻳﺎروﻳﻲ و ﺧﻮنرﻳﺰي ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﻫﺪف ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻣﺎم را آﺷﻜﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را در ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺑﺎ ﺣﺮّﻳﻦ ﻳﺰﻳﺪ رﻳﺎﺣﻲ ﻧﻴﺰ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﻲﮔﺬارد ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل او ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و اﻣﺎم ﺑﺎ ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﺑﻪ او ﭘﺮﺧﺎش‬
‫ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﺴﻲ در ﺻﺪاﻗﺖ و ﺟﺪ‪‬ﻳﺖ اﻣﺎم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد )ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ و‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ اﻣﻨﻴﺖ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﻮد( ﺗﺮدﻳﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد دﻫﻨﺪه‪ ،‬در ﭘﻲ ﺧﺪﻋﻪ و ﻓﺮﻳﺐ رﻗﻴﺐ ﻧﻴﺴﺖ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫او ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻋﺰم ﺟﺪي ﺑﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و رﻗﻢ زدن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻧﺘﺨﺎب‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ رﺿﺎﻳﺖ ﻧﺪاد و آﻧﭽﻪ ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺷﺪ‪ ،‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -7‬در ﻣﺬاﻛﺮاﺗﻲ ﻛﻪ اﻣﺎم )ع( ﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺑﻪﻃﺮف‬
‫ﻣﺮزﻫﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻳﺎ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺮود و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻢ ﻣﺰاﺣﻢ اﻳﺸﺎن ﻧﺸﻮد‪ ،‬و‬
‫اﻳﻦ ﺗﻮاﻓﻖ در ﻧﺎﻣﻪي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ اﺑﻦ زﻳﺎد ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪ و اﺑﺘﺪا ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل وي‬
‫واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪ وﻟﻲ ﺷﻤﺮ ﺑﻦ ذي اﻟﺠﻮﺷﻦ او را از اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﻛﺮد و‬
‫‪ 1‬ﻣﻘﺘــﻞ ﺧــﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 231‬و ‪ .232‬ارﺷــﺎد‪ ،‬ص‪ .224‬ﺑﺤــﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،44‬ص‪ 376‬و ‪.377‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .306‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 85‬و ‪ .87‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪ .355‬و ان اﺑﻴـﺘﻢ‬
‫اﻻ اﻟﻜﺮاﻫﻴﺔ ﻟﻨﺎ واﻟﺠﻬﻞ ﺑﺤﻘﻨﺎ و ﻛﺎن رأﻳﻜﻢ اﻵن ﻏﻴﺮ ﻣﺎ اﺗﺘﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺘـﺒﻜﻢ و ﻗـﺪﻣﺖ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻲ رﺳـﻠﻜﻢ‬
‫اﻧﺼﺮﻓﺖ ﻋﻨﻜﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد »ﻳﺎ ﺟﻨﮓ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻳﺎ ﺑﻴﻌﺖ« را ﻫﻤﺮاه ﺷﻤﺮ ﺑﻪ ﻛﺮﺑﻼ ارﺳﺎل ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي آزادﻣﺮداﻧﻲ ﭼﻮن ﺣﺴﻴﻦ )ع( و ﻳﺎران ﻓﺪاﻛﺎر و ﺟﻮاﻧﻤﺮدش‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي‬
‫رد ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺻﻠﺢآﻣﻴﺰ آﻧﺎن و اﺟﺒﺎر ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش روﻳﺎروﻳﻲ ﺧﻮنﺑﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از‬
‫ﭘﺬﻳﺮش آن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﺸﺎن در ﺟﻮاب ﺳﻔﻴﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ...» :‬ﻓﺈن ﻛﺮﻫﻮﻧﻲ اﻧﺼﺮﻓﺖ ﻋﻨﻬﻢ‬
‫ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺟﺌﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﺮدم ﻛﻮﻓﻪ ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ از‬
‫‪1‬‬
‫آﻧﺠﺎ آﻣﺪم«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻧﺎﻣﻪاش ﺑﻪ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﻣﺎم )ع( اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﻓﺄﻣﺎ اذ ﻛﺮﻫﻮﻧﻲ ﻓﺒﺪا ﻟﻬﻢ ﻏﻴﺮ ﻣﺎ اﺗﺘﻨﻲ ﺑﻪ رﺳﻠﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺎ ﻣﻨﺼﺮف ﻋﻨﻬﻢ؛ اﮔﺮ‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ رﻓﺘﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﻈﺮﺷﺎن از آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﭘﻴﻐﺎمﻫﺎﻳﺸﺎن‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻮد ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻦ از آﻧﺎن دور ﻣﻲﺷﻮم«‬
‫‪ -8‬از اوﻟﻴﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( در ﺻﺒﺢ روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﻠﻨﺪ‬
‫او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻳﺎدآوري دﻋﻮت ﻛﻮﻓﻴﺎن و‬
‫ﻧﺴﺒﺘﺶ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا و ﻣﻮارد ﺿﺮوري دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﺻﻠﺢﻃﻠﺒﻲ ﺧﻮد و‬
‫ﺟﻨﮓﻃﻠﺒﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ...» :‬ﻓﺪﻋﻮﻧﻲ اﻧﺼﺮف ﻋﻨﻜﻢ اﻟﻲ ﻣﺄﻣﻨﻲ ﻣﻦ‬
‫اﻷرض؛‪ ...‬رﻫﺎﻳﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ از ﺷﻤﺎ دور ﺷﻮم )ﻛﺎري ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ( و ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻲ اﻣﻦ در روي اﻳﻦ زﻣﻴﻦ ﺑﺮوم«‪ .‬اﻳﺸﺎن در ﻫﻤﻴﻦ روز و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬أ أﻧﺎ ﺟﺌﺖ إﻟﻲ ﻣﺤﺎرﺑﺘﻜﻢ أم أﻧﺘﻢ ﺟﺌﺘﻤﻮﻧﻲ إﻟﻲ ﻣﺤﺎرﺑﺘﻲ؛ آﻳﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺷﻤﺎ آﻣﺪهام ﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻦ آﻣﺪهاﻳﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻦ راه را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺘﻢ ﻳﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫راه را ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺴﺘﻴﺪ؟« و‪...‬‬
‫‪ 1‬ﻣﻘﺘﻞ ﺧﻮارزﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .241‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .311‬ارﺷﺎد‪ ،‬ص‪ .227‬ﻓﺘـﻮح اﻟﺒﻠـﺪان‪ ،‬ج‪،5‬‬
‫ص‪ .97‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .556‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪382‬‬
‫‪ 2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪311‬‬
‫آﻳﺎ اﮔﺮ ﺣﺮﻛﺖ اﻣﺎم از آﻏﺎز ﺧﺮوج از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻳﺎ از ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﺧﺮوج از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻗﺪام ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺷﻮرش ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺘﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺻﻼﺑﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻴﺎن را ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ و ﺧﻮد را ﺻﻠﺢﻃﻠﺐ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻋﺎت زﻧﺪﮔﻲ و ﺟﺪيﺗﺮﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي آن؟!! آﻳﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻴﺎﻧﺎت ﭘﺮ از ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﺣﺮﻳﻒ را از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻴﺪار ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﻧﺎن‬
‫را در ﺑﺮاﺑﺮ وﺟﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ )و ﺳﺒﺐ ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻣﺜﺎل ﺣﺮّ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ‬
‫رﻳﺎﺣﻲ ﻣﻲﺷﻮد( ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ؟!!‬
‫اﮔﺮ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً‪ ،‬اﻣﺎم )ع( ﺑﺮاي ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺎد و اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ وﺟﺪان ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﭙﺮدازد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪي ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد؟! آﻳﺎ اﻣﺜﺎل ﺣﺮّ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ رﻳﺎﺣﻲ و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ و ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد ﺣﺎﺿﺮ در ﺳﭙﺎه ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺗﻮ راه را‬
‫ﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺴﺘﻲ و ﺟﻨﮓ را آﻏﺎز ﻛﺮدي«!!‬
‫ﻣﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﻃﺮﻓﺪاران اﻣﺮوزﻳﻦ اﻳﺸﺎن اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﻳﺰﻳﺪ و ﺑﻨﻲ اﻣﻴ‪‬ﻪ را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻜﺮد و ﻋﻠﻴﻪ آﻧﺎن ﺷﻮرش ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻛﺮد و ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻮا ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮد و ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻪ اﺳﺎرت‬
‫رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﻴﺎم ﻗﻴﺎم ﺣﺴﻴﻨﻲ را ﺑﻪ ﮔﻮش ﺷﺎﻣﻴﺎن و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻣﺎم )ع( ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن در راه دﻓﺎع از دﻳﻦ ﺧﺪا اﻳﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ را آﻏﺎز ﻛﺮد؟ آﻳﺎ ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻦ ادﻋﺎﻫﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﺴﻴﻦ در روز‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي و ﻣﻈﻠﻮمﻧﻤﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻻّ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً او ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﻲ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ دﺳﺖ زد؟!!‬
‫آﻳﺎ از ﻧﻈﺮ ﻧﺎﻇﺮان ﺑﻲﻃﺮف‪ ،‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻋﺪم ﺻﺪاﻗﺖ اﻣﺎم )ع(‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻣﺎم )ع(‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داد و اﻳﺸﺎن را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺐﻛﺎري ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؟!! آﻳﺎ ﻃﺮﻓﺪاران آن ﺣﻀﺮت‪،‬‬
‫ذر‪‬هاي در ﺻﺪاﻗﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﺨﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺷﺪت ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ در اﻳﻦ‬

‫ﺑﻴﺎﻧﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ آﻳﺎ ﺻﺪاﻗﺖ و ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ اﻣﺎم )ع( ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺻﺤﺖ‬
‫ادﻋﺎي ﺻﻠﺢﻃﻠﺒﻲ اﻣﺎم و ﺟﻨﮓﻃﻠﺒﻲ رﻗﻴﺐ ﺳﺘﻤﮕﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ اﮔﺮ ﺣﺮّ ﺑﻦ‬
‫ﻳﺰﻳﺪ رﻳﺎﺣﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻳﺎ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻣﺎم )ع( ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ وﻗﺖ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را آزاد ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ اﻣﻦ ﺑﺮود‪،‬‬
‫اﻣﺎم و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ از ﻛﺮﺑﻼ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ آﻳﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ اﻧﮕﻴﺰهاي ﺑﺮاي‬
‫روﻳﺎروﻳﻲ اﻣﺎم ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﻳﻪي راﻳﺞ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ در آنﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﻪ اﻣﺎم در‬
‫ﻛﺮﺑﻼ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲرﺳﻴﺪ )در اﻳﻦ ﻧﻮﺑﺖ( و ﻧﻪ ﻗﻴﺎم ﺣﺴﻴﻨﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺰﻳﺪ‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد )ﻻاﻗﻞ در اﻳﻦ ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﻲ( و ﻧﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي او ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪي راﻳﺞ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻳﻦ اﺗﻔﺎﻗﺎت را از ﺟﺎﻧﺐ رﺳﻮل اﷲ )ص( و ﻳﺎ‬
‫رؤﻳﺎي ﺻﺎدﻗﻪي اﻣﺎم )ع(‪ ،‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﺮاي ﻋﺪم‬
‫ﺗﺤﻘﻖ آن را ﺧﻼف ﻣﺸﻴ‪‬ﺖ اﻟﻬﻴﻪ و وﻇﻴﻔﻪي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻣﺎم‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲﭘﺮﺳﻨﺪ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد اﻃﻼع اﻳﺸﺎن از ﺷﻬﺎدت و ﻣﺤﻞ آن و ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ اﻫﺎﻟﻲ ﺑﺼﺮه و ﺑﻪ ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪن آﻧﺎن )ﭘﺲ از دﻋﻮت ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﭘﺬﻳﺮش اﻣﺎم( و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﺎﻧﺎت دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ راﻳﺞ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ دارد را ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺴﻴﺎري از رواﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﻮرد ﺧﺎﺻﻲ‬
‫ﭘﻴﺪا ﺷﻮد ﻛﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﺪي آن ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺳﺨﻨﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﭘﺬﻳﺮش وﻗﺎﻳﻊ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي‬
‫ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻛﺮد و ﻫﺮ اﻣﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﺸﺪهاي را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﻟﮕﻮﺳﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺤﺒﺖﻫﺎ‬
‫و ﻛﻴﻨﻪﻫﺎ را ﻣﻲآﻓﺮﻳﻨﻨﺪ و درسﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ اﻓﺮاد و ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺴﺎﻣﺢ در اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد دﺷﻤﻨﻲﻫﺎي ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ ،‬و‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد و ﺟﻮاﻣﻌﻲ را ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ وﻗﺎﻳﻊ و داوريﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد و ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﻲ را ﺿﺎﻳﻊ ﮔﺮداﻧﺪ‬
‫و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﻲ را اﺳﺘﻤﺮار ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﻛﺎﻣﻞ )ﺣﺘﻲ‬
‫اﻟﻤﻘﺪور( ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮهي آن را ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﺒﺘﻨﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﻖ‪ ،‬اﺣﻘﺎق ﺷﻮد و ﺑﺎﻃﻞ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮود‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﻫﺎﻟﻲ ﺑﺼﺮه )اﮔﺮ وﺟﻮد آن اﺛﺒﺎت ﺷﻮد(‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﻮرد ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و اﺣﺘﻤﺎﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ادﻋﺎي ﻛﻮﻓﻴﺎن و ﺗﺼﻮر اﻣﺎم از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي‬
‫ﺣﻮادث و وﻗﺎﻳﻊ اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮداﺷﺖ و ﺗﺤﻠﻴﻞ‬
‫ﺻﻠﺢﻃﻠﺒﻲ و ﭘﻨﺎهﺟﻮﻳﻲ اﻣﺎم ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲآورد‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻫﻴﭻ‬
‫اﻗﺪام ﺗﻬﺎﺟﻤﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﺰﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺲ از ﺗﺠﺎوز و ﺗﻬﺎﺟﻢ آﻧﺎن‬
‫)و ﺗﻼش ﻓﺮاوان اﻣﺎم ﺑﺮاي اﻃﻤﻴﻨﺎن دادن ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﻪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺪم ﻋﺰم‬
‫ﺑﺮ اﻗﺪام ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ و ﺑﺮاﻧﺪازاﻧﻪ و ﺑﻪ ﺑﻦﺑﺴﺖ رﺳﻴﺪن ﻣﺬاﻛﺮات اﻳﺸﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺧﻴﺮهﺳﺮي رﻗﻴﺐ( و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺷﺪن ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي اﻣﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ روﻳﻜﺮد ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﺮد ﻳﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ زور و ﺳﺘﻢ ﮔﺮدﻳﺪن و اﻣﻀﺎي ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي دﻓﺎع ﺷﺨﺼﻲ از ﺣﻘﻮق اوﻟﻴﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﺒﺮد ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ‪،‬‬
‫ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ و ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪ ﺗﻦ داد ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در دو راﻫﻲ‬
‫ﻋﺰّت ﻳﺎ ذﻟّﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺰّت را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و از ﻫﺰﻳﻨﻪي ﺳﻨﮕﻴﻦ آن‪ ،‬ﻫﺮاﺳﻲ ﺑﻪ دل راه‬
‫ﻧﺪاد‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ آدﻣﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺑﻪ اﺳﺎرت روﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺰّت آزادﮔﻲ و ﺣﻖﻃﻠﺒﻲ و ﺻﻠﺢ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﻲ در رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬
‫ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎد ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎن در ﻗﺎﻟﺐ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ از ﺗﺴﻠﻂ اﺷﺮار ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻖﻃﻠﺒﺎن‬
‫و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﺑﺪﻳﻠﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ )ع( در ﻣﺬاﻛﺮات ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﻘﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از‬
‫ﻣﻨﻜﺮ را از ﺧﻮد ﺳﻠﺐ ﻧﻜﺮده ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﻲ اﻳﺠﺎد اﻃﻤﻴﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺪم اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ از ﺳﻮي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﺻﻠﺢﺟﻮﻳﺎﻧﻪ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ و وﻓﺎداري ﺑﻪ‬
‫اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( اﺳﺖ‪ ،‬آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﺣﺴﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﻮده و ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﻞﻫﺎي ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬از اﻳﺸﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ راﻳﺞ ﻛﻪ ﭼﻬﺮهاي ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ از اﻣﺎم )ع( اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ را ﻣﺮدود ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﺳﻤﻌﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺣﺴﻴﻦ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﻣﻜﻪ و از ﻣﻜﻪ ﺗﺎ ﻋﺮاق‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدم و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﺨﻨﺎن او را در ﻣﻜﻪ و ﻋﺮاق و ﻣﺴﻴﺮ ﺑﻴﻦ راه را ﺷﻨﻴﺪم و‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻛﻪ او ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﺮزﺑﺎﻧﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﻧﺪاد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺳﺨﻦ او اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‪ :‬ﻣﺮا رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺮوم در اﻳﻦ زﻣﻴﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﻬﻨﺎور و ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﭼﻪ ﻛﺎر ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ اﻣﺎم )ع( ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ اﻣﻦ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫اﻧﺘﻘﺎد از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺒﻲ ﺻﻠﺢآﻣﻴﺰ‪ ،‬اداﻣﻪ ﻣﻲداد و از ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ و اﻣﺜﺎل او‪،‬‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻧﺠﺎم اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ و اﺻﻼح ﻣﺴﻴﺮ‬
‫اﻣﺖ اﺳﻼم و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺳﻴﺮهي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( و اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ )ع(‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .312‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ‪ ،‬ص‪ .219‬ﻣﻘﺎﺗﻞ اﻟﻄﺎﻟﺒﻴﻴﻦ‪ ،‬ص‪ .113‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑـﻦ اﺛﻴـﺮ‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪ .557‬وﻗﻌﺔ اﻟﻄﻒ‪ ،‬ص‪» .186‬ﺻﺤﺒﺖ ﺣﺴﻴﻨﺎ ﻓﺨﺮﺟﺖ ﻣﻌﻪ ﻣﻦ اﻟﻤﺪﻳﻨﺔ اﻟﻲ ﻣﻜﺔ و ﻣﻦ ﻣﻜﺔ اﻟﻲ‬
‫اﻟﻌﺮاق و ﻟﻢ اﻓﺎرﻗﻪ ﺣﺘﻲ ﻗﺘﻞ و ﻟﻴﺲ ﻣﻦ ﻣﺨﺎﻃﺒﺔ اﻟﻨﺎس ﻛﻠﻤﺔ ﺑﺎﻟﻤﺪﻳﻨﺔ و ﻻ ﺑﻤﻜﺔ و ﻻ ﻓـﻲ اﻟﻄﺮﻳـﻖ و ﻻ‬
‫ﺑﺎﻟﻌﺮاق و ﻻ ﻓﻲ ﻋﺴﻜﺮه اﻟﻲ ﻳﻮم ﻣﻘﺘﻠﻪ اﻻ ﺳﻤﻌﺘﻬﺎ‪ .‬اﻻ واﷲ ﻣﺎ اﻋﻄﺎﻫﻢ ﻣﺎ ﻳﺘﺬاﻛﺮ اﻟﻨﺎس و ﻣﺎ ﻳﺰﻋﻤﻮن ﻣﻦ‬
‫ان ﻳﻀﻊ ﻳﺪه ﻓﻲ ﻳﺪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﺔ و ﻻ ان ﻳﺴﻴﺮوه اﻟﻲ ﺛﻐﺮ ﻣﻦ ﺛﻐﻮر اﻟﻤﺴـﻠﻤﻴﻦ و ﻟﻜﻨـﻪ ﻗـﺎل‪ :‬دﻋـﻮﻧﻲ‬
‫ﻓﻸذﻫﺐ ﻓﻲ ﻫﺬه اﻷرض اﻟﻌﺮﻳﻀﺔ ﺣﺘﻲ ﻧﻨﻈﺮ ﻣﺎ ﻳﺼﻴﺮ اﻣﺮ اﻟﻨﺎس«‪.‬‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫واﻗﻒ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﻜﺮ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ و‬
‫اﻟﻬﻲ از ﺳﻮي اﻣﺎم )ع( در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻗﺪام ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﻴﻨﺠﺎﻣﻴﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً اﻣﻜﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﻫﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ و روش ﮔﺬﺷﺘﻪي اﻣﺎم )ع( در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻳﺰﻳﺪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻳﺰﻳﺪ و ﻣﺸﺎوران ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ او ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻲ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ زﻣﺎن ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ و ﺣﺴﻴﻦ ﺻﻠﺢﻃﻠﺐ‪ ،‬ﻋﺰﻳﺰ‪ ،‬آزاديﺧﻮاه‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪ‪ ،‬اﺻﻼحﻃﻠﺐ و ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪه از درﮔﻴﺮي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺧﻮنرﻳﺰي ﺑﻴﻦ آدﻣﻴﺎن و‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﺗﻦ دادن ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻲ ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ و ﺷﺪﻳﺪاً ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺮد‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي آن واﻗﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﮕﺮي ﺑﻪ آن ﻣﻲرﺳﻴﺪ‬
‫و ﻣﺤﺘﺎج ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ وﻗﺎﻳﻊ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺴﻴﻦ و ﻳﺎران ﺣﺴﻴﻦ‬
‫و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ او را ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ آن ﻓﻜﺮ ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ‬
‫از ﺗﺤﻘﻖ آن ﭘﺮﻫﻴﺰ داده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎري از اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻧﺎﮔﻮار ﺗﺎرﻳﺦ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪي دﻟﺨﺮاش و ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﮔﻮار ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻧﻴﺰ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﻫﺸﺪارﻫﺎ‬
‫ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫*‬
‫ﺷﺮح دﻋﺎي ﻣﻜﺎرم اﻻﺧﻼق‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫* اﻟﻠﻬﻢ‪ ‬ﺻﻞّ ﻋﻠﻰ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ و آﻟﻪ‪ ،‬و ‪‬ﺑﻠ‪ّ‬ﻎ ﺑﺈﻳﻤﺎﻧﻲ أﻛ ‪‬ﻤﻞَ اﻹﻳﻤﺎن و‪ ‬إ ‪‬ﺟﻌ‪‬ﻞ ﻳﻘﻴﻨﻲ أﻓﻀﻞ اﻟﻴﻘﻴﻦ‪ ،‬و‪‬‬
‫إ ْﻧ َﺘﻪ‪ ‬ﺑﻨ ‪‬ﻴّﺘﻲ إﻟﻰ أﺣﺴﻦ اﻟ ّﻨ ‪‬ﻴّﺎت و ﺑ ‪‬ﻌﻤ‪‬ﻠﻲ إﻟﻰ أﺣﺴﻦ اﻷﻋﻤﺎل؛ ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬درود ﻓﺮﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ و آل او‪ ،‬و اﻳﻤﺎﻧﻢ را ﺑﺮﺳﺎن ﺑﻪ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ اﻳﻤﺎن‪ ،‬و ﻗﺮار ده ﺑﺎورم را ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎور‪ ،‬و ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴ‪‬ﺖ و آرزوﻳﻢ را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻴﺖ و آرزوﻫﺎ ﻗﺮار ده‪ ،‬و ﭘﺎﻳﺎن‬
‫رﻓﺘﺎرم را ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻗﺮار ده‪.‬‬
‫‪» -1‬ﻣﻜﺎرم« ﺟﻤﻊ » ‪‬ﻣ ْﻜﺮُﻣ‪‬ﺔ؛ ﻛﺮاﻣﺖ« و ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮاﻣﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﺟﻤﻊ » ‪‬ﻣ ْﻜﺮَﻣ‪‬ﺔ؛ ﻛﺮﻳﻤﺔ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺧﻼق‬
‫ﻛﺮﻳﻤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻫﺮ دو ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ﺧﻮﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻠْﻖ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم آن در زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ﺧﻮ و‬
‫ﺧﻠُﻖ« ﻳﺎ » ُ‬
‫اﺧﻼق ﻧﻴﺰ ﺟﻤﻊ » ُ‬
‫در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻌﺎدل ﺧﺼﻠﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎ )اﺧﻼق(‪ ،‬اﻣﻮري ﻏﺮﻳﺰي و ﻃﺒﻴﻌﻲاﻧﺪ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً‬

‫از ﻣﺤﺪودهي اﺧﺘﻴﺎر آدﻣﻲ‪ ،‬ﺧﺎرج ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﺣﺎﻻت اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ درﺧﻮاﺳﺖ از ﺧﺪا ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺗﺤﻮل در ذات آدﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺟﺒﺮ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و آدﻣﻲ را ﻓﺎﻗﺪ اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫* ‪ 19‬آﺑﺎن ‪ 1387‬ﺗﺎ ‪ 21‬آذر ‪1388‬‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﻫﺸﺪار‬

‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ آدﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺮﻳﻦ و ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺧﻮﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ را از ﺻﺤﻨﻪي‬
‫رﻓﺘﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺎك ﻛﻨﺪ و ﺧﻮﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه را در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬دﻋﺎ ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻻت اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻳﺎري از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻮان و ﻫﻤﺖ ﻻزم را ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ آدﻣﻲ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻦ آدﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﺟﺪي و ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي ﺗﻮان و‬
‫ﻫﻤﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را از ﺧﻮﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬دور ﻛﺮده و ﺧﻮﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه را‬
‫ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻧﻴﺰ دﻋﺎ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻳﺎدآوري اﺳﺖ و ﺗﻜﺮار آن‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻠﻘﻴﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ ﻋﺰم و ارادهي اﻧﺴﺎن از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﻤﺎرش ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺧﻼق ﻛﺮﻳﻤﻪ در ﻳﻚ ﻣﺘﻦ و اﻳﺠﺎد ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ ﻓﻀﺎﻳﻞ و‬
‫رذاﻳﻞ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻓﺮدي ﻣﻬﺬّب و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮا و اﻟﮕﻮ اﺳﺖ‬
‫و درك ﻛﺎﻣﻞﺗﺮي از ﻛﺮاﻣﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ دارد‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮي را ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻻزم و ﺿﺮوري‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬دﻋﺎي »ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق« از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪،‬‬
‫ﻳﺎ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از آﺛﺎر ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و ﻣﺆﺛﺮ و‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهﻫﺎ را ﺑﻪ آدﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ دﻋﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ دﻋﺎ اﺳﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي‬
‫آن )ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدريﺷﺎن ﻏﻴﺮ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ( ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻴﭻ زﻣﺎن ﺧﺎص ﻳﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ دﻋﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫و در ﻫﻤﻪ وﻗﺖ ﻣﻲﺗﻮان از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اوﻟﻴﻦ ﻓﺮاز دﻋﺎي ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻠﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد؛‬

‫ﻳﻜﻢ( ﻛﻤﺎل اﻳﻤﺎن‪.‬‬
‫دوم( ﻛﻤﺎل ﺑﺎور و اﻋﺘﻘﺎد‪.‬‬
‫ﺳﻮم( ﻛﻤﺎل ﻧﻴﺖ و آرزو‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم( ﻛﻤﺎل رﻓﺘﺎر‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ از ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ آدﻣﻲ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ‪.‬‬
‫‪» -5‬اﻳﻤﺎن« ﻣﺼﺪر ﺑﺎب اﻓﻌﺎل از ﻣﺎد‪‬هي »ا م ن« اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﭼﻮن اﻣﻨﻴﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬اﻣﺎن و‪ ...‬از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي آن ﻧﻴﺰ اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاه‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن و اﻣﻨﻴﺖ دروﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ اﻣﻨﻴﺖ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﺻﻄﻼح دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﻨﻴﺖ دروﻧﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺪف از آن رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ از ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﮔﺮدد و آدﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮان ﻻزم ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن ﺟﺎﻳﮕﺎه را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻣﻮﺟﺒﺎت اﺻﻠﻲ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻜﺎرم اﺧﻼق را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬در ﻣﻮرد ﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺤﺚﻫﺎي زﻳﺎدي ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ‪ ،‬آن را اﻣﺮي اﻛﺜﺮي و در‬
‫دﺳﺘﺮس ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ‪ ،‬آن را اﻣﺮي اﻗﻠﻲ و دور از دﺳﺘﺮس ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را آﻣﺎده ﻛﺮد ﺗﺎ آن را در دﺳﺘﺮس ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫دﻫﻴﻢ‪» .‬ﻳﻘﻴﻦ؛ ﺑﺎور« ارزﺷﻲ ذاﺗﻲ دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ را ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺬارد و ﺗﻤﺎﻣﻲ آنﻫﺎ را ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻳﻘﻴﻦ از ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻳﻤﺎن و‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻳﻤﺎن از ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد در ﭘﺎرهاي از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﭼﺎر ﺟﻬﻞ ﻣﺮﻛﺐ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎم آن را ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺻﻮرت ﻗﺼﻮري ﺑﻮدن ﺟﻬﻞ اﻳﻦ‬
‫ﮔﺮوه‪ ،‬از ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﻛﻴﻔﺮي روﻳﻜﺮد ﺧﻮد ﻣﺒﺮّا ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺟﻬﻞ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻘﺼﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺗﻘﺼﻴﺮات ﺧﻮد را ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ( وﻟﻲ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﺴﺆوﻟﻴﺘﻲ ﻣﻀﺎﻋﻒ دادهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﻞ آﻧﺎن‬
‫)و اﺻﻄﻼﺣﺎً‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻚ در ﻣﺒﺎدي ﺗﺼﻮري ﻋﻠﻢ و ﻳﻘﻴﻦ ﺧﻴﺎﻟﻲ اﻳﺸﺎن(‪ ،‬ﭼﺸﻤﺸﺎن را‬
‫ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ ﺑﮕﺸﺎﻳﻨﺪ و ﺑﻴﻦ ﺗﻮﻫﻢ و ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل ﻓﻘﻪ از آن ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ در اﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻜﻠﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ و‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻠﻢ و ﻗﻄﻊ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ دارد و ﻳﺎ ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن راﺟﺢ و‬
‫ﻳﺎ ﺷﻚ‪ .‬آنﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﻮد را داراي ﻋﻠﻢ و ﻗﻄﻊ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺘﻲ ﺟﺰ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻗﻄﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻗﻄﻊ او از ﻧﻮع ﺟﻬﻞ ﻣﺮﻛﺐ ﻗﺼﻮري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﻋﻠﻢ و ﻗﻄﻊ ﺗﻮ ﺣﺠﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ﻗﻄﻊ‪،‬‬
‫ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ ﺧﻮد را از ﻏﻴﺮ ﺧﻮد )ﺣﺘﻲ وﺣﻲ اﻟﻬﻲ( ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و ﺧﻮد دﻟﻴﻞ ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ‬
‫ﺧﻮد اﺳﺖ )ﻛﻪ در اﺻﻄﻼح ﻣﻨﻄﻖ ﺻﻮري ﺑﻪ آن ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ ذاﺗﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻛﺴﻲ را از ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﻠﻢ و ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﻲ ﻛﺮد و‬
‫ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﻼف آن اﻣﺮ ﻛﺮد‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و ﻗﻄﻊ ﻣﻜﻠﻒ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬از ﻫﺮ راﻫﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺴﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ارزش ﻋﻤﻠﻲ ﻋﻠﻢ و ﻗﻄﻊ را از آن ﺳﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﻳﺎ ﺑﺸﻮد وﻟﻲ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺪﻛﻲ از اﺣﻜﺎم‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﻣﻲﺷﻮد از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺸﻒ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎي اﺻﻮﻟﻲ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﻼك ﺟﻮاز ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدن از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ ﻓﻘﻴﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﻔﺲ ﻳﺎ ﻋﻠﻢ ﻋﺎدي‬
‫ﻏﻴﺮﻓﻘﻴﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻼك ﺟﻮاز ﭘﻴﺮوي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺴﺘﻔﺘﻲ از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي‬
‫ﻣﻔﺘﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﺑﺮاﻳﺶ ﻋﻠﻢ ﻋﺎدي )اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﻔﺲ( ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﻧﻈﺮ دﻳﮕﺮي‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪،‬‬
‫اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﺣﺼﻮل اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺣﻖ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻓﺘﻮاي‬
‫ﻣﻔﺘﻲ را ﻧﺪارد و ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻘﻬﺎء ﻛﻪ ﺑﺮاي او اﻃﻤﻴﻨﺎنآور‬
‫اﺳﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺑﺤﺚ اﺧﻼق‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺴﻴﺮ ﻋﻠﻢ‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد )و‬
‫اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎ ﺟﻬﻞ‪ ،‬از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ( و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺪاوم ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺎل‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ ﻋﻨﻮان اﻳﻤﺎن را ﻛﺴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺮﻳﻦ و‬
‫ﻣﻤﺎرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻴﺰ داراي ﻣﺮاﺗﺒﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻴﺶ و ﺑﻴﺶ از ارزش ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫آدﻣﻲ را ﺑﻪ روي ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ و ﺑﻪ رﻓﺘﺎر او ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻘﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻣﺘﻜﺎﻣﻞ ﻋﻠﻢ و اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻓﺮاد و ﻣﺼﺎدﻳﻖ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً‬
‫اﻣﺮي ﺣﺪاﻗﻠﻲ اﺳﺖ و ﺑﻴﺎن اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( و اﻣﺎم رﺿﺎ)ع( ﻧﻴﺰ آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ :51‬اﺑﻮ ﻋﻠﻲ اﻷﺷﻌﺮي ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﻋﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻨﻀﺮ‬
‫ﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻤﺮ ﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻟﻲ اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ )ع(‪ :‬ﻳﺎ اﺧﺎ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬إنّ اﻹﻳﻤﺎن‬
‫اﻓﻀﻞ ﻣﻦ اﻹﺳﻼم و إنّ اﻟﻴﻘﻴﻦ اﻓﻀﻞ ﻣﻦ اﻹﻳﻤﺎن و ﻣﺎ ﻣﻦ ﺷﻴﺊ اﻋﺰّ ﻣﻦ اﻟﻴﻘﻴﻦ‪ .‬ﻛﺎﻓﻲ‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪ :52‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﻋﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﻋﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻲ ﻧﺼﺮ ﻋﻦ اﻟﺮﺿﺎ )ع(‪ :‬اﻹﻳﻤﺎن ﻓﻮق اﻹﺳﻼم ﺑﺪرﺟﺔ و اﻟﺘﻘﻮي ﻓﻮق اﻹﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﺪرﺟﺔ و اﻟﻴﻘﻴﻦ ﻓﻮق اﻟﺘﻘﻮي ﺑﺪرﺟﺔ‪ ،‬و ﻟﻢ ﻳﻘﺴ‪‬ﻢ ﺑﻴﻦ اﻟﻌﺒﺎد ﺷﻴﺊ اﻗﻞّ ﻣﻦ اﻟﻴﻘﻴﻦ(‪.‬‬
‫* اﻟﻠﻬﻢ وﻓﺮ ﺑﻠﻄﻔﻚ ﻧﻴﺘﻲ‪ ،‬و ﺻﺤﺢ ﺑﻤﺎ ﻋﻨﺪك ﻳﻘﻴﻨﻲ‪ ،‬و اﺳﺘﺼﻠﺢ ﺑﻘﺪرﺗﻚ ﻣﺎ ﻓﺴﺪ ﻣﻨﻲ؛‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﮔﺮدان ﺑﺎ ﻟﻄﻒ ﺧﻮد ﻧﻴﺖ ﻣﺮا‪ ،‬و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﻦ ﻳﻘﻴﻦ ﻣﺮا ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﺮا اﺻﻼح ﻛﻦ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺮاز ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي ﻧﻴﺖ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻌﻞ اﺧﻼﻗﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻜﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ اﺧﻼق ﻧﻴﻚ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬درﺧﻮاﺳﺖ از ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮاي وﻓﻮر ﻧﻴﺖ و از ﻣﻨﻈﺮ ﺻﻔﺖ ﻟﻄﻒ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻧﻴﺘﻲ را ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي آن ﻟﻄﻒ و‬
‫رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻏﻀﺐ و ﻧﻘﻤﺖ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻧﻴﺖﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻤﺎن و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﻔﺲ ﻧﺎﺷﻲ از اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺧﺸﻮﻧﺖ و اﻧﺘﻘﺎم‬
‫را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻟﻄﻒ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﻲ از راﺑﻄﻪي ﺧﺪا ﺑﺎ ﺧﻠﻖ را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻋﻔﻮ‪،‬‬
‫رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻏﻔﺮان و ﻣﺤﺒﺖ اﻟﻬﻲ را درﺑﺎرهي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪي ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻟﻄﻴﻒ ﺧﺒﻴﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻃﻼع‬
‫ﻛﺎﻣﻞ از ﭘﻴﺪا و ﭘﻨﻬﺎن رﻓﺘﺎر و ﻧﻴﺎت ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺮﻣﻲ و ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮده و ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺤﻤﻞ و ﭘﺮدهﭘﻮﺷﻲ و ﻋﻔﻮ و رﺣﻤﺖ را در ﺑﺎرهي آﻧﺎن‬
‫ﭘﻲﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺪاﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮان درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫ﻧﻴﺖﻫﺎي ﻧﻴﻚ ﻣﺎ را ﻓﺰوﻧﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻇﺮاﻓﺖ و دﻗﺖ و ﺗﺪﺑﻴﺮي ﻛﻪ در ﻧﻴﺖ آدﻣﻲ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻋﻤﻴﻘﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻟﻄﻒ اﻟﻬﻲ دارد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻟﻄﺎﻓﺖ ﻻزم‪ ،‬ﻧﻴﺖﻫﺎ را ﮔﺴﺘﺮش داده و در ﺟﻬﺖ ﻋﻔﻮ و‬
‫رﺣﻤﺖ و ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ را ﻃﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد اﻣﺎم ﺳﺠﺎد)ع( اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﻧﻴﺖ ﻣﺮا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ درك‬
‫ﻟﻄﻒ ﺧﻮد ﮔﺴﺘﺮده ﺳﺎز« ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ادﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺎن »اﻟﻠﻬﻢ وﻓﺮ ﻧﻴﺘﻲ ﺑﻠﻄﻔﻚ«‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﻴﺖ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻟﻄﻒ ﺗﻮ را درك ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ »ﺑﺎء« را »ﺑﺎء‬
‫زاﺋﺪه« ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﻧﻪ »ﺑﺎء ﺳﺒﺒﻴﻪ«‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﺎ »ﻣﺎ ﻋﻨﺪاﷲ« ﻇﺎﻫﺮاً اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ارادهي اﻟﻬﻲ دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ‬
‫و ارادهي ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﻣﺮا از ﺟﻬﺎﻟﺖﻫﺎ ﭘﺎك ﻛﻦ و آن را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻘﺎﻳﻖ و واﻗﻌﻴﺎت‬
‫ﻗﺮار ده‪ .‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺧﻄﺎﻳﻲ راه ﻧﺪارد و ﻳﻘﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آدﻣﻴﺎن ﻋﻨﻮان ﻋﻴﻦ اﻟﻴﻘﻴﻦ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻛﻪ در‬
‫ﺳﻮرهي ﺗﻜﺎﺛﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻳﻘﻴﻦ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺣﻖ اﻟﻴﻘﻴﻦ در آﻳﻪي ‪ 95‬ﺳﻮرهي واﻗﻌﻪ و آﻳﻪي ‪ 51‬ﺳﻮرهي ﺣﺎﻗﻪ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‪ ،‬از ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻋﻠﻢ اﻟﻴﻘﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻖ اﻟﻴﻘﻴﻦ و ﻋﻴﻦ‬
‫اﻟﻴﻘﻴﻦ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد اﻣﺎم )ع( اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﻣﺮا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﻦ« ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن »و ﺻﺤﺢ ﻳﻘﻴﻨﻲ ﺑﻤﺎ ﻋﻨﺪك« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫»ب« را »ﺑﺎء زاﺋﺪه« ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﻧﻪ »ﺑﺎء ﺳﺒﺒﻴﻪ«‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻴﺰ اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎرﻓﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺮاﺣﻞ ﻳﻘﻴﻦ را ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻠﻢ‬
‫اﻟﻴﻘﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻴﻦ اﻟﻴﻘﻴﻦ و ﺣﻖ اﻟﻴﻘﻴﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻋﻨﺪﻛﻢ ﻳﻨﻔﺪ و ﻣﺎ ﻋﻨﺪاﷲ ﺑﺎق؛ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا اﺳﺖ ﭘﺎﻳﻨﺪه اﺳﺖ«‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻘﻴﻦ‬
‫آدﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر او از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻜﺘﻪي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ را ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺎورﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ و ﻏﻴﺮﺣﻘﻴﻘﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن و ﻣﺘﺸﺮﻋﺎن در اﺑﻮاب‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬وﻻﻳﺖ و‪ ...‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت و ﮔﺎه ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺑﺎورﻫﺎ )ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻟﻴﻘﻴﻦ( در اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر‬
‫دﺷﻮار اﺳﺖ و ﮔﺎه از ﺷﺪت دﺷﻮاري‪ ،‬ﻣﻤﺘﻨﻊ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﻀﻞ‬
‫اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﻤﺘﻨﻊ ﺷﻤﺮدن آن و ﻳﺎ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﻌﻘﺎد ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ اﻣﻮر‬

‫ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺎور ﺻﺤﻴﺢ و ﻳﻘﻴﻦ ﻋﻴﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ آﺧﺮت و ذﺧﻴﺮه ﺷﺪن‬
‫ﻧﻴﻜﻲﻫﺎ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﻮدن آنﻫﺎ ﺑﺮاي آدﻣﻲ در آن ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ رﻓﺘﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‬
‫را ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ آن رﻗﻢ زﻧﺪ و ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي او را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪» -6‬و اﺳﺘﺼﻠﺢ« از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ »أﺳﺘﺠﺐ« اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻳﻪي ﻗﺮآن آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫»اُﺟﻴﺐ‪ «‬اﺳﺖ )ادﻋﻮﻧﻲ اﺳﺘﺠﺐ ﻟﻜﻢ(‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻃﻠﺐ )ﻛﻪ ﻣﻔﺎد ﺑﺎب‬
‫اﺳﺘﻔﻌﺎل اﺳﺖ(‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎب إﻓﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ »اﺻﻠﺢ؛ اﺻﻼح ﻛﻦ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪاي ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺖ ﺗﺎ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻳﺎ ﻓﺴﺎدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺖ آدﻣﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻴﺖﻫﺎي ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻣﻜﺎن اﻧﺤﺮاف ﻳﻘﻴﻦ آدﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮﺣﻘﻴﻘﻲ )ﺟﻬﻞ ﻣﺮﻛﺐ و ﺧﺮاﻓﺎت( و ﻓﺴﺎد ﻧﺎﺷﻲ از آن‪ ،‬ﻣﻔﺎد اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از دﻋﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ارادهي ﻃﺎﻟﺐ و دﻋﺎ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮاﻗﺒﺖ ذﻫﻦ و ﻋﻤﻞ ﺧﻮﻳﺶ از‬
‫اﻧﺤﺮاف و ﻓﺴﺎد و ﻳﺎري ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﻓﻴﻖ در اﻳﻦ راه‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫* اﻟﻠّﻬﻢ‪ ‬ﺻﻞّ ﻋﻠﻰ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ و آﻟﻪ‪ ،‬و اﻛﻔ‪‬ﻨﻲ ﻣﺎ ﻳﺸ َﻐﻠُﻨﻲ اﻻ‪ْ‬ﻫﺘﻤﺎم‪ ‬ﺑﻪ‪ ،‬و اﺳﺘﻌﻤ‪‬ﻠﻨﻲ ﺑﻤﺎ ﺗﺴﺌﻠُﻨﻲ ﻏَﺪا‬
‫ﻋﻨﻪ‪ ،‬و اﺳﺘﻔْﺮغ أﻳ‪‬ﺎﻣﻲ ﻓﻲ ﻣﺎ ﺧﻠﻘﺘَﻨﻲ ﻟﻪ‪ ،‬و أﻏﻨ‪‬ﻨﻲ و أوﺳ‪‬ﻊ‪ ‬ﻋﻠﻲ‪ ‬ﻓﻲ رزﻗﻚ‪ ،‬و ﻻﺗﻔﺘﻨّﻲ ﺑﺎﻟﻨّﻈﺮ‪،‬‬
‫و أﻋﺰّﻧﻲ و ﻻﺗﺒﺘَﻠ ‪‬ﻴ ّﻨﻲ ﺑﺎﻟﻜﺒﺮ‪ ،‬و ﻋﺒ‪‬ﺪﻧﻲ ﻟﻚ و ﻻﺗﻔﺴ‪‬ﺪ ﻋﺒﺎدﺗﻲ ﺑﺎﻟﻌ‪‬ﺠﺐ‪ ،‬و أﺟﺮ ﻟﻠﻨّﺎس ﻋﻠﻰ‬
‫ﻳﺪي‪ ‬اﻟﺨَﻴﺮ و ﻻﺗﻤﺤ‪‬ﻘﻪ ﺑﺎﻟ ‪‬ﻤﻦّ‪ ،‬و ‪‬ﻫﺐ‪ ‬ﻟﻲ ﻣﻌﺎﻟ‪‬ﻲ اﻷﺧﻼق‪ ،‬و اﻋﺼ‪‬ﻤ‪‬ﻨﻲ ﻣﻦ اﻟﻔﺨﺮ؛ ﺧﺪاﻳﺎ درود‬
‫ﻓﺮﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و آل او‪ ،‬ﻣﺮا ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻫﻤ‪‬ﺘﻢ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و وادارم ﻛﻦ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻓﺮدا از آن ﺧﻮاﻫﻲ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬و رﻫﺎ ﺳﺎز‬
‫روزﮔﺎرم را ﺑﺮاي ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن آﻓﺮﻳﺪي‪ ،‬و داراﻳﻢ ﻛﻦ و ﮔﺴﺘﺮش ده‬
‫روزﻳﻢ را‪ ،‬و ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﺎر دﻳﺪهي ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه‪ ،‬و ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازيام ﺑﺨﺶ‬
‫و ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻜﻦ‪ ،‬و ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺶ و ﺑﻨﺪﮔﻴﻢ را‬
‫اﻧﮕﻴﺰهي ﺧﻮد ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﻗﺮار ﻣﺪه‪ ،‬و ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ را ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﻣﻦ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم‬
‫راهاﻧﺪاز ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ آن را ﺑﺎ ﺳﺮزﻧﺶ و ﺧﻮار ﻛﺮدن ﻣﺮدم از ﺑﻴﻦ ﻧﺒﺮم‪ ،‬و ﺧﻮ و‬
‫ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺒﺨﺶ‪ ،‬و ﻣﺮا از ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﻲ و ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﻲ‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻧﮕﻬﺪار‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺳﺠﺎد)ع( در اﻳﻦ ﻓﺮاز از دﻋﺎ‪ ،‬ﻧﻜﺎت ﻣﻬﻢ و ﻣﺼﺎدﻳﻖ ارزﺷﻤﻨﺪي از درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫اﺧﻼق ﻧﻴﻚ را در ﻛﻨﺎر ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮارد‬
‫را در ﻗﺎﻟﺐ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺳﻪ ﺟﻤﻠﻪي آﻏﺎزﻳﻦ اﻳﻦ ﻓﺮاز از دﻋﺎ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻳﺎري از ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻴﺮو‪ ،‬إﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﺟﻬﺖ رﻓﺘﺎر آدﻣﻲ در زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮو و ﺗﻮان‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻛﺎر‪ ،‬ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي آن در اﻣﻮر اﺻﻠﻲ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮدن‬
‫ﺗﻤﺎم ﻫﻤﺖ و ﺗﻤﺎم ﻓﺮﺻﺖ در ﺟﻬﺖ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺧﻠﻘﺖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم اﻳﻦ‬
‫ﺳﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ وﻗﺖ آدﻣﻲ‬
‫را اﺷﻐﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺷﻐﺎل ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺳﺠﺎد ﺑﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﺎر ﻣﻬﻢ را ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻫﻤﺖ و ﺗﻤﺎم وﻗﺖ ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري و ﻛﻢﻓﺮوﺷﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻲﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪن ﻛﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻴﻚﺧﻮﻳﻲ در ﻛﺎر‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺪﻳﺖ و ﻫﻤﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻄﻠﻮب و ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺗﻨﺒﻠﻲ و ﺗﻦآﺳﺎﻳﻲ)و إﻛﻔﻨﻲ ﻣﺎ ﻳﺸﻐﻠﻨﻲ اﻹﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ(‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺷﺘﻐﺎل اﻣﺮوز و ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي ﻫﻤﺖ در ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﻓﺮدا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻣﺮوزش ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﻫﻤﺎن روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺷﻤﺮده‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻓﺮداي ﺧﻮد ﭼﻴﺰي ﭘﺲاﻧﺪاز ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﻚﺧﻮﻳﻲ آن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي آدﻣﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪي اﻣﺮوزش را از دﻳﺮوز ذﺧﻴﺮه‬

‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻼش اﻣﺮوزش‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي ﻓﺮداي او را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد )و إﺳﺘﻌﻤﻠﻨﻲ ﺑﻤﺎ‬
‫ﺗﺴﺌﻠﻨﻲ ﻏﺪا ﻋﻨﻪ(‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي اﻣﺮوز ﺑﺮاي ﻓﺮدا‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﻬﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺖ آدﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و رو‬
‫ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﺸﺨﺺ و ﻓﻄﺮت وي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ)و إﺳﺘﻔﺮغ اﻳﺎﻣﻲ ﻓﻲ ﻣﺎ ﺧﻠﻘﺘﻨﻲ ﻟﻪ(‪ .‬در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ آدﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻣﺮ ﻏﻴﺮﻓﻄﺮي‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪار ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﻄﻠﻮب را ﻧﻤﻲدﻫﺪ‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻧﺎم دﻳﻦ ﺧﺪا را ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻓﺄﻗﻢ وﺟﻬﻚ ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺣﻨﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮة اﷲ‬
‫اﻟﺘﻲ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻻﺗﺒﺪﻳﻞ ﻟﺨﻠﻖ اﷲ‪ ،‬ذﻟﻚ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﻘﻴﻢ(‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﺟﺎﻳﻲ از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻣﺎ ﺧﻠﻘﺖ اﻟﺠﻦ و اﻹﻧﺲ اﻻ ﻟﻴﻌﺒﺪون« و در‬
‫ﺟﺎي دﻳﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ »و ﻟﺬﻟﻚ ﺧﻠﻘﻬﻢ« و در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻟﻘﺪ ارﺳﻠﻨﺎ‬
‫رﺳﻠﻨﺎ ﺑﺎﻟﺒﻴﻨﺎت و‪ ...‬ﻟﻴﻘﻮم اﻟﻨﺎس ﺑﺎﻟﻘﺴﻂ«‪ .‬ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﺖ ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع آن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻧﺎﻗﺺﺗﺮ آن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫راهﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻮع ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻋﺒﺎدت را ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻲداﻧﺪ )اﻓﻀﻞ‬
‫اﻟﻌﺒﺎدة اﻟﺘﻔﻜﺮ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ ﺳﺎﻋﺔ ﺧﻴﺮ ﻣﻦ ﻋﺒﺎدة ﺳﺒﻌﻴﻦ ﺳﻨﺔ(‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ‬
‫و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪي ﺑﺸﺮ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻇﻴﻔﻪي اﺻﻠﻲ آدﻣﻴﺎن اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺤﺼﻮل اﺻﻠﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺮاﻳﻊ ﺧﺪاوﻧﺪي ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺷﺘﻐﺎل ذﻫﻨﻲ آدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺷﺘﻐﺎل ﻋﻤﻠﻲ آدﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻔﻜﺮ و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬در‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪي آدﻣﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﻋﺪاﻟﺖ در رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻼﻗﻲ‬
‫دارﻧﺪ و ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از دﻋﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻧﺪﻳﺸﻪ در ﻣﻮرد‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﻚﺧﻮﻳﻲ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﻤﻞ آدﻣﻲ‪،‬‬
‫دﻏﺪﻏﻪي ﻋﺪاﻟﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻤﺎﻣﻲ وﻗﺖ و ﻫﻤﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮوف اﻳﻦ‬
‫ﻣﻬﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪» -7‬و اﻏﻨﻨﻲ؛ ﻣﺮا ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻛﻦ« از ﻏﻴﺮ ﺧﻮد ﻳﺎ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﺮاﺟﻌﻪي ﺑﻪ آﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺮا از ﻳﺎد ﺗﻮ ﺑﺎز ﻣﻲدارد‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬از ﺧﺪا ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫را از ﻏﻴﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻲﻧﻴﺎز ﮔﺮداﻧﺪ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻠﻘﺖ آدﻣﻲ‪ ،‬او را ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫دﻳﮕﺮان ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را از ﺷﺮار ﺧﻠﻖ ﺧﻮد ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻛﻨﺪ‬
‫و ﻧﻴﺎز ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺷﻤﺎ را از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاش ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﮔﺮ در اﻣﺮي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬آن ﻏﻴﺮ‪ ،‬از ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﻴﻚ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎﺳﭙﺎس و آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﻧﺎدرﺳﺖ را در ﭘﻴﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎج ﻧﺸﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫»و اوﺳﻊ ﻋﻠﻲ‪ ‬ﻓﻲ رزﻗﻚ؛ در روزي ﻣﻦ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش و ﮔﺸﺎﻳﺶ ﻗﺮار ده« ﺗﺎ‬
‫ﺣﺘﻲاﻟﻤﻘﺪور‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺗﻮ ﻧﻴﺎز ﻣﺎدي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي ﺑﺰرگ و ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي آدﻣﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮي آﺳﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ او را از ﺑﻨﺪﮔﻲ دﻳﮕﺮان ﻧﺠﺎت‬
‫ﺑﺨﺸﺪ و ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺧﺪاي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎر آورد‪ .‬اﺣﺘﻴﺎج ﻣﺎدي ﺑﻪ دﻳﮕﺮان داﺷﺘﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻨﺪﮔﻲ و در اﺳﺎرت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺷﻮد‪ .‬در رواﻳﺖ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﺣﺘﺞ اﻟﻲ ﻣﻦ ﺷﺌﺖ‪ ،‬ﺗﻜﻦ اﺳﻴﺮه؛ ﺑﻪ ﻫﺮﻛﺴﻲ ﺧﻮاﻫﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﻮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮده و‬
‫اﺳﻴﺮ او ﮔﺮدي« ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﺣﺴﻦ اﻟﻲ ﻣﻦ ﺷﺌﺖ‪ ،‬ﺗﻜﻦ اﻣﻴﺮه؛ ﻧﻴﻜﻲ‬
‫ﻛﻦ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻲ‪ ،‬ﺗﺎ رﺋﻴﺲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه و دﺳﺘﻮر دﻫﻨﺪهي او ﺑﺎﺷﻲ« و ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﺑﻲﻧﻴﺎزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺘﺎ و ﻫﻢوزن دﻳﮕﺮان ﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﻐﻦ ﻋﻤ‪‬ﻦ ﺷﺌﺖ‪ ،‬ﺗﻜﻦ ﻧﻈﻴﺮه؛ ﺑﻲﻧﻴﺎزي ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻦ از ﻫﺮ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻤﺘﺎي او‬
‫ﺑﺎﺷﻲ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻏﻨﺎء و ﺑﻲﻧﻴﺎزي از ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫راﻫﺒﺮد ﻧﻈﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﻧﻴﺎزي ﻣﻮﺟﺐ آزادﮔﻲ اﺳﺖ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻼش‬
‫ذﻫﻨﻲ و ﺳﭙﺲ ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﻮي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهي آزادﮔﻲ و ﺣﺮﻳ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -8‬و ﻻﺗﻔﺘﻨّﻲ ﺑﺎﻟﻨّﻈﺮ؛ و ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﻈﺮ و دﻳﺪهي ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه« و ﻳﺎ »ﻣﺮا دﭼﺎر‬
‫ﭼﺸﻢ و ﻫﻢ ﭼﺸﻤﻲ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻣﺴﺎز« )و ﻻ ﺗﻌﺪ ﻋﻴﻨﺎك ﻋﻨﻬﻢ ﺗﺮﻳﺪ زﻳﻨﺔ اﻟﺤﻴﻮة اﻟﺪﻧﻴﺎ(‬
‫ﺗﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭼﺸﻤﻢ ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﻧﻴﻔﺘﺪ و در ﺑﺎزي زﻳﺎدهﺧﻮاﻫﻲ و‬
‫اﺳﺮاف آﻧﺎن ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺸﻮم‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﻻﺗﻔﺘﻨّﻲ ﺑﺎﻟﺒﻄﺮ؛ و‬
‫ﻣﺮا دﭼﺎر ﻧﺸﺎط و ﺳﺮﻣﺴﺘﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺮﺧﻮرداري )ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫دﻳﮕﺮان ﻣﻲﺷﻮد( ﻧﮕﺮدان«‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ از ﺟﻨﺒﻪي ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺳﻮﻳﻪﻫﺎي ﺳﺨﻦ‪ ،‬واژهي »ﺑﻄﺮ«‬
‫در اﻳﻦ ﻛﻼم‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ از »ﻧﻈﺮ« ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﻜﺎن ﻫﺮدو وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺘﻦ‬
‫اﺻﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺪون »ﻧﻘﻄﻪ« ﺑﻮده و در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﻧﻘﻄﻪﮔﺬاري‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻫﺮ دو ﻣﻮرد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه و ﻧﮕﺎرش‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ آﻓﺎت ﻏﻨﺎء و ﺑﺮﺧﻮرداري‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از اﺳﺮاف و ﺗﺒﺬﻳﺮ‪،‬‬
‫ﺣﺮص‪ ،‬ﻃﻤﻊ‪ ،‬ﺑﺨﻞ‪ ،‬ﺧﺴﺎﺳﺖ و ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻮﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» -9‬و اﻋﺰّﻧﻲ؛ و ﻣﺮا ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازي ﺑﺨﺶ« ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﻮاري و ذﻟّﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي آزاده و ﻛﻤﺎلﺟﻮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻴﺰ در ﻣﺼﺎف ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎن آورد ﻛﻪ‪» :‬ﻫﺮ ﻛﻪ در داﻣﺎن ﭘﺎك اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ذﻟﺖ‬
‫را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺎور داﺷﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﻮار و ذﻟﻴﻞ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪا و ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن‪ ،‬آدﻣﻲ را ﻋﺰﻳﺰ و ﺳﺮاﻓﺮاز ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ را ﺑﺎ‬
‫ﻛﺮاﻣﺖ ذاﺗﻲ ﺳﺮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﺮ ﻛﻪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﻴﺮ ذﻟﺖ را ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪،‬‬

‫ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -10‬و ﻻ ﺗﺒﺘﻠﻴﻨّﻲ ﺑﺎﻟﻜﺒﺮ؛ و ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻜﻦ« ﭼﺮا ﻛﻪ ﺳﻮﻳﻪي دﻳﮕﺮ‬
‫دوري از ﻋﺰت اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻓﺮاط در ﻋﺰﻳﺰ ﺷﻤﺮدن ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮار ﺳﺎﺧﺘﻦ دﻳﮕﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﻳﻦ ﺑﺎ ﻛﺮاﻣﺖ ذاﺗﻲ آﻧﺎن در ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آدﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ﻋﺰت ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺗﻜﺒﺮ و ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻴﻨﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬آن‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ و رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺧﻮد ﺳﺮاﻓﻜﻨﺪه و ﺧﻮار ﮔﺮدد و ﻧﻪ دﻳﮕﺮان را‬
‫ﺧﻮار و ﺳﺮاﻓﻜﻨﺪه ﺳﺎزد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﻣﺎم ﺳﺠﺎد)ع( ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ از آﻓﺖ ﺑﻨﻴﺎن ﺑﺮاﻧﺪاز ﻛﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮ و‬
‫ﺧﺼﻠﺖ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاي ﭼﻮن ﻋﺰتﻃﻠﺒﻲ ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﻫﺸﺪار دﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮي اﻳﻦ دو اﻣﺮ‪ ،‬راﻫﺰﻧﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ آدﻣﻲ را‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺎراج ﺑﺮد و او را ﺑﻪ ﻃﺎﻏﻮت ﺳﺮﻛﺸﻲ‪ ،‬ﺑﺪل ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻗﺪرﺗﻲ را ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺒﻴﻨﺪ و ﭘﺎ در ﺣﺮﻳﻢ ﺧﺪاﻳﻲ ﮔﺬارده و ﻫﻢﭼﻮن اﺑﻠﻴﺲ‪ ،‬از درﮔﺎه ﺧﺪا راﻧﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻋﺰتﺧﻮاﻫﻲ و درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫اﻳﻤﻨﻲ از ﻛﺒﺮ ﻛﻪ در رواﻳﺎت آن را ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻛﻔﺮ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺒﻮدﻳﺖ‬
‫ﺧﺪا را ﻣﻲﻛﻨﺪ!!‬
‫‪» -11‬و ﻋﺒ‪‬ﺪﻧﻲ ﻟﻚ؛ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﺧﻮد وادار« ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻮ ﺧﺎﻟﻖ ﺑﻲﻫﻤﺘﺎ و ﺑﻲﻧﻴﺎزي و‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮا از ﻫﺮ ﺑﻨﺪي در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲرﻫﺎﻧﺪ و ﻓﻜﺮ ﻣﺮا ﺷﻜﻮﻓﺎ ﻣﻲﺳﺎزد و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫وﺟﻮد‪ ،‬ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ از واﻗﻌﻴﺎت ﻣﺜﺒﺖ ﻧﮕﺮﻳﺰم و ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ و واﻗﻌﻴﺎت‬
‫ﻣﻨﻔﻲ را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﭼﺎره ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫»و ﻻﺗﻔﺴﺪ ﻋﺒﺎدﺗﻲ ﺑﺎﻟﻌﺠﺐ؛ و ﺑﻨﺪﮔﻲام را اﻧﮕﻴﺰهي ﺧﻮد ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﻗﺮار ﻣﺪه« ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﺑﺎ آن ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﻲ ﻛﻨﻢ و ﺧﻮد را از ﺳﺎﻳﺮ آدﻣﻴﺎن و ﻋﺎﻟﻤﻴﺎن ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪ و ﻃﻠﺐﻛﺎر‬
‫ﺑﺪاﻧﻢ و ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدارم‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻮن ﻣﺘﻜﺒﺮان و ﻃﺎﻏﻮﺗﻴﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫در رواﻳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻴﺌﺔ ﺗﺴﻮﺋﻚ‪ ،‬ﺧﻴﺮ ﻣﻦ ﺣﺴﻨﺔ ﺗﻌﺠﺒﻚ؛ ﻛﺮدار ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي‬
‫ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺳﺮزﻧﺶ ﺧﻮد وادارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﻛﺮدار ﻧﻴﻜﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺴﺎ آﻟﻮده داﻣﻦ ﺷﺮﻣﺴﺎري ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﺧﺪا ﻋﺰﻳﺰﺗﺮ از ﭘﺎﻛﺪاﻣﻦ‬
‫ﺧﻮدﺷﻴﻔﺘﻪ اﺳﺖ!!‬
‫‪» -12‬و أﺟﺮ ﻟﻠﻨّﺎس ﻋﻠﻰ ﻳﺪي‪ ‬اﻟﺨَﻴﺮ؛ ﺧﺪاﻳﺎ ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ را ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﻣﻦ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم‬
‫راه اﻧﺪاز‪ «.‬ﻣﺠﺮي ﻧﻴﻜﻲﻫﺎ ﺑﻮدن و رﻓﺘﺎر ﻧﻴﻚ داﺷﺘﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي آدﻣﻴﺎن)ﻧﺎس( ﻣﺤﺘﺎج‬
‫ﭘﻴﺶزﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﻜﺮي اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﻦ ﺧﺪا و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‬
‫آن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺎ ﻣﺪﻋﻴﺎن دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ آن را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻳﺎ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ در ﺟﺎن آدﻣﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ »آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮادر‬
‫ﻫﻢ ﻓﻜﺮ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻫﻢ ﻧﻮع ﺗﻮ در ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﺮ دو ﻣﻮﺟﺐ ﻟﺰوم ﺗﻜﺮﻳﻢ‬
‫آدﻣﻲ و ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ او اﺳﺖ« )إﻣﺎ أخ ﻟﻚ ﻓﻲ اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬أو ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﻟﻚ ﻓﻲ اﻟﺨﻠﻖ(‪.‬‬
‫ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﺳﻮﻳﻪي اﻟﺰامآور و ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖآﻓﺮﻳﻦ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﻲﭘﺮواﻳﻲ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮد ﻛﻪ در ارزشﮔﺬاريﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﺟﺎن و‬
‫ﺣﻘﻮق آدﻣﻴﺎن را ﺑﻪ ﺗﺎراج روﻳﻜﺮدﻫﺎﻳﻲ ﺑﺴﭙﺎرد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻔﺎوت و ﺗﻀﺎد‬
‫آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺣﻖ ﺣﻴﺎت آﻧﺎن را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﺎ ﻗﺮاردادي‬
‫آﻧﺎن را ﺳﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ در اﻧﺪﻳﺸﻪي ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻳﺎ وﺣﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﺗﻨﺎﻗﺾ‪،‬‬
‫اﺛﺮي دﻳﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و در ﺳﺨﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ راﻫﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن)ع( در ﺗﺄﻳﻴﺪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﻄﻼن ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﺮاﻟﻘﻮل ﻣﺎ ﻧﻘﺾ‬
‫ﺑﻌﻀﻪ ﺑﻌﻀﺎ؛ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آن ﺑﺎ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ از آن ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫در رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻳﻦ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪا‪ ،‬ﻛﺴﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻧﻔﻊ را ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ« )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ :164-163‬ﻋﺪ‪ّ‬ةٌ ‪‬ﻣﻦْ‬
‫ﺤ َﻜﻢِ ‪‬ﻋﻦْ ‪‬ﺳ ‪‬ﻴﻒ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﻴﺮَةَ ﻗَﺎلَ‬
‫ﺤ ‪ّ‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ﺧَﺎ ‪‬ﻟﺪ‪ ‬ﻋﻦْ ‪‬ﻋ ‪‬ﻠﻲِّ ‪‬ﺑﻦِ ا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺣ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬ﺑﻦِ ‪‬ﻣ ‪‬‬
‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ِﺑﻨَﺎ ‪‬ﻋﻦْ أَ ‪‬‬
‫أَ ‪‬‬
‫ﺣﺐ‪ ّ‬اﻟ َﻨّﺎسِ إِﻟَﻰ‬
‫ﺣﺪ‪َ ّ‬ﺛﻨ‪‬ﻲ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﺳ ‪‬ﻤﻊ‪ ‬أَﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪) ‬ع( ‪‬ﻳﻘُﻮلُ ‪‬ﺳ ‪‬ﺌﻞَ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلُ اﻟ َّﻠﻪ‪) ‬ص( ‪‬ﻣﻦْ أَ ‪‬‬
‫‪‬‬
‫اﻟ َّﻠﻪ‪‬؟ ﻗَﺎلَ‪ :‬أَ ْﻧ َﻔﻊ‪ ‬اﻟ َﻨّﺎسِ ﻟ‪‬ﻠ َﻨّﺎس(‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ‪ ،‬ﮔﺎه ﻟﻔﻆ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻗﺮآن ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬و إﻧﻪ ﻟﺤﺐ اﻟﺨﻴﺮ ﻟﺸﺪﻳﺪ؛ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﺒﺖ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوت دارد« ﻳﺎ »إن ﺗﺮك ﺧﻴﺮا اﻟﻮﺻﻴﺔ ﻟﻠﻮاﻟﺪﻳﻦ‪...‬؛ اﮔﺮ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪،‬‬
‫وﺻﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎدر و ﭘﺪر و‪.«...‬‬
‫‪» -13‬و ﻻﺗﻤﺤ‪‬ﻘﻪ ﺑﺎﻟ ‪‬ﻤﻦّ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ آن را ﺑﺎ ﺳﺮزﻧﺶ و ﺧﻮار ﻛﺮدن ﻣﺮدم از ﺑﻴﻦ ﻧﺒﺮم‪«.‬‬
‫در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﺸﺪار ﺷﺪﻳﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺖ و اذﻳﺖ ﭘﺲ از اﻧﻔﺎق داده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و آن را ﺳﺒﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﻧﻴﻜﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﺨﻦ دلﻧﺸﻴﻦ و دﻋﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از اﻧﻔﺎﻗﻲ ﻛﻪ اذﻳﺖ و ﻣﻨﺖ را در ﭘﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪) .‬ﺑﻘﺮة‪ :‬ا َﻟّﺬﻳﻦَ ‪‬ﻳ ْﻨ ‪‬ﻔﻘُﻮنَ أَﻣ‪‬ﻮا َﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬ﻓﻲ ﺳ‪‬ﺒﻴﻞِ اﻟ َّﻠﻪ‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ّ‬ﻻ ‪‬ﻳﺘْﺒﻌ‪‬ﻮنَ ﻣﺎ أَ ْﻧ َﻔﻘُﻮا ‪‬ﻣ ًﻨّﺎ و‪‬‬
‫ﺤﺰَﻧُﻮنَ)‪َ (262‬ﻗﻮ‪‬لٌ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌﺮُوف‪ ‬و‪‬‬
‫ﺧﻮ‪‬ف‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻻ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺟﺮُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ر‪ِّ ‬ﺑ ِﻬﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻻ َ‬
‫ﻻ أَذى‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬أَ ‪‬‬
‫ﺻﺪ‪َ ‬ﻗﺔٍ ‪‬ﻳ ْﺘ ‪‬ﺒﻌ‪‬ﻬﺎأَذى‪ ‬و‪‬اﻟ َّﻠﻪ‪َ ‬ﻏ ‪‬ﻨﻲ‪ّ‬ﺣ‪‬ﻠﻴﻢ‪ (263) ‬ﻳﺎ أَ ‪ّ‬ﻳﻬ‪‬ﺎ ا َﻟّﺬﻳﻦَ آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﻻ ُﺗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻄﻠُﻮا‬
‫ﺧ ‪‬ﻴﺮٌ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫‪‬ﻣ ْﻐ ‪‬ﻔﺮَةٌ َ‬
‫ﺧﺮِ‬
‫ﺻﺪ‪‬ﻗﺎ ‪‬ﺗ ُﻜﻢ‪ ‬ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻤﻦِّ و‪ ‬ا ْﻟﺄَذى ﻛَﺎ َﻟّﺬي ‪‬ﻳ ْﻨ ‪‬ﻔﻖُ ﻣﺎ َﻟﻪ‪ ‬رِﺋﺎء‪ ‬اﻟ َﻨّﺎسِ و‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳﺆْ ‪‬ﻣﻦُ ﺑِﺎﻟ َّﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻴﻮ‪‬مِ اﻟْ‪ Ĥ‬‬
‫‪‬‬
‫ﺻﻠْﺪاً ﻻ ‪‬ﻳ ْﻘﺪ‪‬ر‪‬ونَ ﻋ‪‬ﻠﻰ َﺷﻲ‪‬ء‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ‬

‫ﺻﻔْﻮانٍ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪ ‬ﺗُﺮاب‪َ ‬ﻓﺄَﺻﺎ ‪‬ﺑﻪ‪ ‬وا ِﺑﻞٌ َﻓ َﺘﺮَ َﻛﻪ‪ ‬‬
‫َﻓ ‪‬ﻤ َﺜ ُﻠﻪ‪َ ‬ﻛ ‪‬ﻤ َﺜﻞِ ‪‬‬
‫ﺴﺒ‪‬ﻮا و‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻬﺪ‪‬ي ا ْﻟ َﻘﻮ‪‬م‪ ‬اﻟْﻜﺎﻓ‪‬ﺮﻳﻦَ)‪((264‬‬
‫َﻛ ‪‬‬
‫رﻳﺸﻪي ﻣﻨﺖﮔﺬاري ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي رﺗﺒﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻧﻔﺎق ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫در اﻧﻔﺎﻗﺎت ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﻮد و اﻻ در اﻧﻔﺎﻗﺎت واﺟﺐ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮري ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫در اﻧﻔﺎﻗﺎت ﻣﺴﺘﺤﺒﻲ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻛﻨﻨﺪه ﺧﻮد را ﻣﻮﻇﻒ و ﻣﺴﺆول ﻧﻤﻲداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻧﻈﺮ رواﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬرد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ از اﻧﻔﺎق ﺷﻮﻧﺪه اﻧﺘﻈﺎر ﺧﻀﻮع و اﺣﺘﺮام را دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﻣﻲﮔﺬارد‬
‫ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺣﻖ ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﻢ و ﺑﻪ ﺗﻮ اﺣﺴﺎن ﻛﺮدم‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﻧﻔﺎﻗﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﻣﻨﻌﻢ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﭘﻨﺪارد و اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﺷﻜﺮ ﻣﻨﻌﻢ را دارد!!‬
‫ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮد را ﮔﻴﺮﻧﺪهي اﻧﻔﺎق ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ اﮔﺮ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻨﺖ ﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﮔﺬارد و ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﻣﻌﻄﻲ ﻫﺴﺘﻢ و ﺗﻮ‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪه!! ﺷﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻄﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲﻣﻨﺖ و‬
‫آزار‪ ،‬آن ﺗﻮان ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﻪ آدﻣﻲ داده اﺳﺖ و در ﻳﻚ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻋﺎﻃﻔﻲ‪ ،‬از آدﻣﻲ ﻃﻠﺐ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از اﻋﻄﺎء ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺳﻄﻪي ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪهي دﻳﮕﺮ‬
‫او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ از او ﻃﻠﺐ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪش ﻣﻨﺖ‬
‫ﻧﮕﺬارد؟!!‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد رواﻧﻲ )اﻣﻜﺎن ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﻲ و ﻣﻨﺖﮔﺬاري( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫از ﺧﺪاي ﻣﻨّﺎن ﻃﻠﺐ ﻳﺎري ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬از اﻳﻦ‬
‫رذﻳﻠﻪي اﺧﻼﻗﻲ در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ از ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻋﻘﻼء و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺮاﻳﻊ و ﻣﺘﻮن اﺻﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬

‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﺘﻮان ﻣﺰﻳﺖ وﺟﻮد ﻧﻴﺮوﻫﺎي وﺳﻂ و ﻛﺜﺮت ﻣﻨﻄﻘﻲ آن ﺑﻴﻦ اﻧﻔﺎق‬
‫ﻛﻨﻨﺪه و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮان از اﻧﻔﺎق را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ و ﺑﻲواﺳﻄﻪ ﺑﻴﻦ آن دو را ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﻟﺬت ﻫﻤﻴﺎري و دوﺳﺘﻲ ﺑﻴﻦ‬
‫آﻧﺎن ﻛﺎﻣﻼً از ﺳﻮي ﻫﺮ دو ﻃﺮف‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺼﻤ‪‬ﻨﻲ ﻣﻦ اﻟﻔﺨﺮ؛ و ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ و‬

‫‪» -14‬و ‪‬ﻫﺐ‪ ‬ﻟﻲ ﻣﻌﺎﻟ‪‬ﻲ اﻷﺧﻼق و اﻋ ‪‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺒﺨﺶ‪ ،‬و ﻣﺮا از ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﻲ و ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﻲ ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻧﮕﻬﺪار‪ «.‬ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ دوري ﮔﺰﻳﺪن از رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ و رو آوردن ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺗﻌﺎﻟﻲ‬
‫اﺧﻼﻗﻲ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﺳﺒﺤﺎن در وﺻﻒ اﻧﺴﺎن داراي ﻣﻌﺎﻟﻲ‬
‫اﺧﻼق ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬إﻧﻚ ﻟﻌﻠﻲ ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﺧﻮ وﺧﺼﻠﺖ ﺑﺴﻴﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي‬
‫داري«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪﻳﺎد ﻣﻲآورد‪» :‬ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﻲ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ را‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ« ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﻴﺪار ﺷﺪن دﻳﻮ ﺧﻔﺘﻪي ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﻲ‪ ،‬ﺧﻮد را اﻳﻤﻨﻲ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﻢ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﭼﻨﮕﺎل اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ آن ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ »ﺧﻮف و‬
‫رﺟﺎء؛ ﻧﮕﺮاﻧﻲ و اﻣﻴﺪواري« ﺧﻮد ﻧﻌﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺮزﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ‬
‫ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺎﺳﺪاري ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﺗﻼش و دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫* اﻟﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻋﻠﻰ ﻣﺤﻤﺪ و آﻟﻪ‪ ،‬و ﻻ ﺗﺮﻓﻌﻨﻲ ﻓﻲ اﻟﻨﺎس درﺟﺔ إﻻ ﺣﻄﻄﺘﻨﻲ ﻋﻨﺪ ﻧﻔﺴﻲ‬
‫ﻣﺜﻠﻬﺎ و ﻻ ﺗﺤﺪث ﻟﻲ ﻋﺰا ﻇﺎﻫﺮاً إﻻ أﺣﺪﺛﺖ ﻟﻲ ذﻟﺔ ﺑﺎﻃﻨﺔ ﻋﻨﺪ ﻧﻔﺴﻲ ﺑﻘﺪرﻫﺎ؛ ﺧﺪاﻳﺎ؛‬
‫درود ﻓﺮﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺎﻧﺪان و ﭘﻴﺮواﻧﺶ‪ .‬و ﻣﺮا در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬درﺟﻪاي ﺑﺎﻻ ﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه در درون ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮا ﭘﺎﻳﻴﻦ آورده ﺑﺎﺷﻲ‪ .‬و ﻋﺰﺗﻲ ﺑﺮاﻳﻢ‬
‫در ﻇﺎﻫﺮ و ﺧﺎرج اﻳﺠﺎد ﻧﻜﻨﻲ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺧﻮاري ﺑﺎﻃﻨﻲ در دروﻧﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻲ‪.‬‬
‫‪ -1‬رﺗﺒﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬آدﻣﻲ را دﭼﺎر ﺗﻮﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ از‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﺧﻮد از دﻳﮕﺮان ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻜﺒﺮ و ﻏﺮور اﺳﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً‬
‫رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻲﺷﻤﺎري را در ﭘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﺎرهاي ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ را در ﻣﻨﺎﺻﺒﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮﺗﺮي از دﻳﮕﺮان‬
‫ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﺣﺎﻛﻢ و اﻣﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد و دﻳﮕﺮي ﻣﺤﻜﻮم و ﻣﺄﻣﻮر‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ اﺳﺘﺎد و ﻳﻜﻲ ﺷﺎﮔﺮد‪ .‬ﻳﻜﻲ ﭘﺪر و ﻳﺎ ﻣﺎدر و ﻳﻜﻲ ﻓﺮزﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ رﺗﺒﻪﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ و‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﻫﻤﻮاره وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و دارد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟‬
‫راه ﺧﺮوج از ﺑﻦﺑﺴﺖ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺼﺪي ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬در درون ﺧﻮد‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮﺗﺮي را واﻗﻌﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﭙﻨﺪارد و ﺧﻮد را داﺋﻤﺎً ﻣﺘﻬﻢ ﺷﻤﺮده و در درون‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺗﻨﺰل رﺗﺒﻪ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪم ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮد ﺑﺮ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﮔﻮاﻫﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬در رواﻳﺘﻲ از اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن )ع( آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻤﺆﻣﻦ ﻣﻦ اﺗﻬﻢ ﻧﻔﺴﻪ؛ ﻣﺆﻣﻦ ﻛﺴﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺧﻮد را ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﺧﻮد و اﻓﺮاط در ﺗﻨﺰل رﺗﺒﻪي ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺎ ﺣﺪي‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ آدﻣﻲ را از ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺎز دارد و ﮔﺮد ﻳﺄس و ﻧﻮﻣﻴﺪي را ﺑﺮ ﭼﻬﺮهي‬
‫آدﻣﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﺪي ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺗﻨﺰل رﺗﺒﻪ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﺒﺮ و ﻏﺮور را از‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاﻧﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻼش ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﻪاي را ﻛﻪ اﺷﻐﺎل‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮد را در رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺗﻼش ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن‬
‫ﺑﻪ آن ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ از او ﺻﺎدر ﺷﻮد و ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺼﻮر رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ‪ ،‬از‬
‫ﺗﻼش ﺑﺎز ﻧﺎﻳﺴﺘﺪ و ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺧﻮد ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺼﺪي‪ ،‬اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺰتﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺮاﺗﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻣﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ در ﻋﺎﻟﻢ‬

‫واﻗﻊ وﺟﻮد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد داراي ﻋﺰت‬
‫ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪي آن ﻋﺰتﻫﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﻢ ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ آدﻣﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺑﺎﻻي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻋﺰتﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺴﺖ و ﺣﺘﻲ‬
‫رذل ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺧﻼق ﻛﺮﻳﻤﻪ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻋﺰتﻫﺎي‬
‫ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬آدﻣﻲ ﺧﻮد را ﺳﺮﮔﺮم آنﻫﺎ ﻧﺴﺎزد و ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦ ﺧﻮد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮده و ﻧﻘﺎﻳﺺ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را در ﻧﻈﺮ آورد و ﺑﺮاي ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدن ﻧﻘﺎﻳﺺ ﺧﻮد ﺗﻼش ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎدا ﻛﻪ‬
‫ﮔﻮل ﻇﺎﻫﺮ را ﺧﻮرده و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ را‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻏﺮور ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺗﺼﻮر‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ رﻓﻊ ﻧﻘﺎﻳﺺ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﻣﻄﻠﻖ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻓﺖ ﻇﺎﻫﺮﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻧﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از اوﻗﺎت‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲﻫﺎي اﻓﺮاد ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد( را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاري و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان زدود‪.‬‬
‫و ﻛﻢ ﻣﻦ ﺛﻨﺎء ﺟﻤﻴﻞ ﻟﺴﺖ اﻫﻼً ﻟﻪ ﻧﺸﺮﺗﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻴﻚ ﻇﻨﻪ ﻓﺼﺪ‪‬ق ﻇﻨّﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺻﺮار ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎرش ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ آدﻣﻲ در ﺟﺎي ﺟﺎي ﻗﺮآن )ﻇﻠﻮم‪،‬‬
‫ﺟﻬﻮل‪ ،‬ﻫﻠﻮع‪ ،‬ﻋﺠﻮل‪ ،‬ﺣﺮﻳﺺ‪ ،‬ﻣﻨﺎع ﻟﻠﺨﻴﺮ و‪ (...‬و ﺣﺘﻲ ﺷﻤﺎرش ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻘﺎﻳﺺ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺒﻴﺎي اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺷﺪت اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻴﭻﮔﺎه آدﻣﻴﺎن در دام ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﻏﺮور و ﺗﻜﺒﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم را در درﮔﺎه اﻟﻬﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎد آورﻳﻢ اﺑﻠﻴﺲ ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ ارﺗﻔﺎع ﺷﺄن در درﮔﺎه اﻟﻬﻲ و ﺗﻘﺮب ﻛﻢﻧﻈﻴﺮش‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺎﻳﺺ ﺧﻮﻳﺶ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺶ از‬
‫ﺣﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم واﻻي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﺷﺪ و در ﻗﺪم ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮﺗﺮ از آدم ﺷﻤﺮد و راﻫﻲ دﻳﺎر ﻛﺒﺮ و ﻏﺮور ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ وادياي ﻛﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن دارد و ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﻛﺲ ﭘﺎ در وادي ﻛﺒﺮ و ﻏﺮور ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﻋﻤﺪاً و از روي اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﺧﻮد را در آﺗﺶ‬
‫ﻣﻬﻴﺒﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻲاش ﻣﻲﺳﻮزد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺘﻜﺒﺮ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً اﻛﺒﺮ اﺳﺖ از ﻫﺮﭼﻪ در وﻫﻢ و ﮔﻤﺎن ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬
‫آﻳﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎم ﻛﺒﺮﻳﺎﻳﻲ او‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺒﻴﺮي ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ او ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮔﺮدد و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺷﺎﻳﺴﺘﻪي ﺑﺰرﮔﻲ اﺳﺖ و دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ او‬
‫ﻛﻮﭼﻚ و ﻧﺎﻗﺺاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮاز از دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﺸﺪار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻠﻨﺪي ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﭼﺸﻢ آدﻣﻴﺎن‪،‬‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻮدن در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺧﻮي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪي ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﺎ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ آدﻣﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ واﺟﺪان آن ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬در ﮔﺮو درك واﻗﻌﻲ از ﻧﻘﺎﻳﺺ وﺟﻮدي و‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﻓﺮاوان ﻃﺒﻴﻌﺖ آدﻣﻲ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﻋﺪم ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ و اﻗﺮار ﺑﻪ‬
‫ﺿﻌﻒ ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﭼﻨﺪان ﺣﻘﻴﺮ و ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻤﺎرد ﻛﻪ دﭼﺎر ﺳﺴﺘﻲ‬
‫ﺷﻮد و ﻧﻪ در ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮد اﻏﺮاق ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻏﺮور ﺷﻮد و ﺧﻮد را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻖّ‬
‫* اﻟﻠّﻬﻢ‪ ‬ﺻﻞّ ﻋﻠﻰ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ و آل ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪ ،‬و ‪‬ﻣﺘّﻌﻨﻲ ﺑﻬ‪‬ﺪى ﺻﺎﻟ‪‬ﺢ ﻻأﺳﺘَﺒﺪلُ ﺑﻪ‪ ،‬و ﻃَﺮﻳ َﻘﺔِ ‪‬‬
‫ﻻ أزﻳﻎُ ﻋ‪‬ﻨﻬﺎ و‪ ‬ﻧ ‪‬ﻴﺔِ ر‪‬ﺷﺪ ﻻأ ُﺷﻚ‪ ‬ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬و‪ ‬ﻋﻤ‪‬ﺮﻧﻲ ﻣﺎ ﻛﺎن ﻋ‪‬ﻤﺮي ﺑﺬﻟَﺔ ﻓﻲ ﻃﺎﻋ‪‬ﺘﻚ‪ ،‬ﻓَﺈذا‬
‫ﺸّﻴﻄﺎن ﻓَﺎﻗﺒﻀﻨﻲ إﻟَﻴﻚ‪ ‬ﻗﺒﻞَ أن ﻳ‪‬ﺴﺒﻖَ ﻣ‪‬ﻘﺘُﻚ إ َﻟﻲ‪ ،‬أو ﻳ‪‬ﺴﺘَﺤﻜﻢ‪‬‬
‫ﻛﺎنَ ﻋ‪‬ﻤﺮي ﻣ‪‬ﺮﺗَﻌﺎ ﻟﻠ َ‬
‫ﻏَﻀﺒ‪‬ﻚ ‪‬ﻋ َﻠﻲ‪‬؛ ﺧﺪاﻳﺎ درود ﻓﺮﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﭘﻴﺮوان و ﺧﺎﻧﺪان او‪ ،‬و ﻣﺮا ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﻛﻦ ﺑﻪ ﻫﺪاﻳﺘﻲ در اﻧﺪازهي ﻣﻦ ﻛﻪ آن را ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻢ‪ ،‬و روش ﺣﻘﻲ ﻛﻪ از‬
‫آن ﻣﻨﺤﺮف ﻧﮕﺮدم‪ ،‬و ﻧﻴﺖ ﺑﺎﻟﻨﺪهاي ﻛﻪ ﺗﺮدﻳﺪي در آن ﻧﻜﻨﻢ‪ ،‬و ﻣﺮا ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﻲ‬
‫ده ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﭘﻴﺮوي از ﺗﻮ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﻣﻦ ﭼﺮاﮔﺎه ﺷﻴﻄﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﮔﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺸﻢ ﮔﻴﺮي ﻳﺎ اﺛﺮ ﺧﺸﻤﺖ را‬
‫ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﺘﻤﻲ ﺳﺎزي‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻫﺪاﻳﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ »زﻳﺒﻨﺪهي ﻣﻦ؛ ﺻﺎﻟﺢ ﻟﻲ« ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ زﻳﺒﻨﺪهي‬
‫وﺟﻮد دﻳﮕﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮﻧﺪ و ﻳﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪي اﻓﺮادي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪاي‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﻣﺎ دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺘﻲ زﻳﺒﻨﺪهي ﺣﻘﻴﻘﺖ و‬
‫واﻗﻌﻴﺖ وﺟﻮدي ﻣﻦ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻧﺼﻴﺒﻢ ﮔﺮدد )و ﻣﺘّﻌﻨﻲ ﺑﻬﺪي ﺻﺎﻟﺢ ﻻ اﺳﺘﺒﺪل‬
‫ﺑﻪ(‪ .‬آنﻫﻢ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺻﻼﺣﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻢ آن را ﺑﺎ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻋﻮض ﻛﻨﻢ و ﻳﺎ‬
‫آن را دﭼﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺎزم‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ از ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ آن را دارﻳﻢ‬
‫ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ و از آﻧﭽﻪ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎ را ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد )ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( ﺑﻪ اﺑﻮذر ﻏﻔﺎري)رض( ﺗﻮﺻﻴﻪ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺗﺼﺪي اﻣﻮر ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﭙﺮﻫﻴﺰد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ رﻳﺎﺳﺖ و إﻣﺎرت‬
‫ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻧﺎﺗﻮان از ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻤﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺧﺸﻢ ﺧﺪا و ﻣﺮدم را در ﭘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﺪرﻳﺲ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮﻧﺪ و اﺻﺮاري ﺑﺮ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﻌﻠﻤﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫زﺣﻤﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﻛﺴﻲ را ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﺴﻴﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻳﺎري رﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ اﺳﺘﻌﺪاد‬
‫آن ﻛﺎر را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ اﺳﺘﻌﺪاد او در ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫او در آن ﻛﺎر ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬رﺣﻢ اﷲ اﻣﺮء أﻋﺮف‬
‫ﻗﺪره و ﻟﻢ ﻳﺘﻌﺪ‪ ‬ﻃﻮره؛ ﺧﺪا رﺣﻤﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ اﻧﺪازهي ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و از‬
‫ﺣﺪود آن ﮔﺬر ﻧﻜﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺴﻴﺎري از آدﻣﻴﺎن ﺑﺎ آرزوﻫﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﺧﻮد را از‬
‫دﺳﺖ داده و ﺑﺴﺎ ﻛﻪ ﺗﻮان ﺧﻮد را ﺑﺪون واﻗﻊﮔﺮاﻳﻲ در اﻣﻮري ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪﺑﺨﺶ ﻧﻴﺴﺖ و در آﺧﺮ‪ ،‬دﭼﺎر ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖ‪ ،‬ﻳﺄس و اﻓﺴﺮدﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﮔﺎه ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮﺻﺖ ﺟﺒﺮان را ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ وادي‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺴﺆول داﻧﺴﺘﻪ و رﻓﺘﺎر و اﻧﺪﻳﺸﻪي‬
‫ﺧﻮد را ﻋﺎﻣﻞ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮد ﺑﺸﻤﺎرد‪ .‬اﻣﺎم ﺳﺠﺎد)ع( ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﻫﺸﺪار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻣﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﺎب و‬
‫ﺗﻮان آدﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬آب ﺑﺎراﻧﻲ ﻛﻪ در ﻟﻄﺎﻓﺖ ﻃﺒﻌﺶ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﻴﺶ از ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺑﺒﺎرد‪ ،‬ﺳﻴﻠﻲ ﺑﻨﻴﺎنﻛﻦ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﻨﻴﺎن ﺗﻼش آدﻣﻴﺎن را وﻳﺮان‬
‫ﻛﺮده و داراﻳﻲ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮد و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﻮن ﻛﻤﺘﺮ از ﻇﺮﻓﻴﺖ‬
‫ﺗﺪارك ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﻣﻲآﻓﺮﻳﻨﺪ و آدﻣﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮاري و ذﻟﺖ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺧﻮي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ آدﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺣﺪ ﺧﻮﻳﺶ واﻗﻒ و ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﻲﺳﺎزد و‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺧﺪادادي را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻤﺖ ﻛﺮده و رﻳﺸﻪي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻴﺸﻪي‬
‫زﻳﺎدهﺧﻮاﻫﻲ ﻳﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻲزﻧﺪ و ﺑﺎ آﺗﺶ آن ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» -3‬راه و روش ﺣﻘﻲ ﻛﻪ از آن ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﻮﻳﻢ«‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب دﻳﮕﺮ ﻣﺎ در اﻳﻦ دﻋﺎء اﺳﺖ‬
‫ﺣﻖّ ﻻأزﻳﻎُ ﻋ‪‬ﻨﻬﺎ(‪ .‬ﻻزﻣﻪي اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺸﺪار اﺧﻼﻗﻲ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫)و ﻃَﺮﻳ َﻘﺔِ ‪‬‬
‫در آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از روش ﺣﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺠﻴﻞ ﻳﺎ‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺠﻴﻞ و ﻳﺎ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ‪،‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر در آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬

‫و ارﺗﺠﺎع را در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻒ و رﻛﻮد را ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدد و ﻳﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺪام ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ و ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﭘﻴﺮاﻣﻮﻧﻲ را در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫راه و روش ﺣﻘﻲ ﻛﻪ اﻧﺤﺮاف در آن راه ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﮔﻮش ﺳﭙﺮدن ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﺪل و ﻣﻨﻄﻘﻲ و دﻻﻳﻞ آنﻫﺎ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ دﻻﻳﻞ ﺑﺮﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ رو ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ و رﺷﺪ ﺑﺸﺮﻳﺖ داﺷﺘﻪ و ﮔﺸﺎﻳﺶ را در ﭘﻲ دارد و اﺳﺎﺳﺎً‬
‫اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و رﻫﺮو ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﺗﻌﺎﻟﻲ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺎد ﺟﻤﻠﻪي »ﻓﺒﺸﺮ ﻋﺒﺎد اﻟﺬﻳﻦ ﻳﺴﺘﻤﻌﻮن اﻟﻘﻮل ﻓﻴﺘﺒﻌﻮن اﺣﺴﻨﻪ« ﻣﻼك و ﻣﻴﺰان‬
‫ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻫﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ادﻋﺎي ﺣﻖﺟﻮﻳﻲ و‬
‫ﺣﻖﮔﻮﻳﻲ دارد‪ .‬ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ از ﻣﺤﺘﻮاي ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻳﻦ ﻣﻼك و ﻣﻴﺰان ﺧﺒﺮي‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻔﻲ در آن اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد ﻣﻮﺟﺒﺎت اﻧﺤﺮاف از ﺣﻖ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﻮﻳﻨﺪهي ﻛﺮاﻣﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ دﻟﺒﺴﺘﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻖﺟﻮﻳﻲ‬
‫آدﻣﻲ‪ ،‬ﻗﻴﻮد زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ را دﺳﺖآوﻳﺰ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و‬
‫آزادي آدﻣﻲ را در اﻧﺘﺨﺎب اﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ از او ﺳﻠﺐ ﻛﺮده و‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻮد آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ رذﻳﻠﻪي اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺴﻴﺎري از آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ راه و روش ﺣﻖ ﺑﻪ آن ﻣﻠﺘﺰم ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ زودﮔﺬر و ﻛﻢارزش‪ ،‬راه و روش ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺷﻮاريﻫﺎي ﮔﺎه و ﺑﻲﮔﺎه وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪن ﺑﻪ راه و روش ﺣﻖ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري وادار ﻛﺮده و ﻣﺴﻴﺮ ﺣﻖ را ﺗﺮك ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻋﻠﻤﻲ و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ زﻳﺎدهﺧﻮاﻫﻲﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل‪ ،‬ﻛﺎر و ﺷﻐﻞ آﺑﺮوﻣﻨﺪاﻧﻪ و ارزﺷﻤﻨﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺗﻮﻫ‪‬ﻢ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﺎري ﭘﺮ درآﻣﺪ و ﻣﻴﺎﻧ ‪‬ﺒﺮ زدن ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ درآﻣﺪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺗﺮك ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪي ﺧﻮد را در ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و‬
‫ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت ﻓﺮاواﻧﻲ روﺑﺮو ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ورﺷﻜﺴﺘﮕﻲ و آوارﮔﻲ‪ ،‬از ﻫﺴﺘﻲ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺤﺮاف از ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﺣﻖ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬و ﻣﺮا ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎز از »ﻧﻴﺖ ﺑﺎﻟﻨﺪهاي ﻛﻪ ﺗﺮدﻳﺪي در آن ﻧﻜﻨﻢ« )و‪ ‬ﻧ ‪‬ﻴﺔِ ر‪‬ﺷﺪ ﻻأ ُﺷﻚ‪‬‬
‫ﻓﻴﻬﺎ(‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از ﻧﻴﺖ ﺑﺎﻟﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺮازﻫﺎي اول و دوم‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ داده‬
‫ﺷﺪ )و اﻧﺘﻪ ﺑﻨﻴﺘﻲ اﻟﻲ اﺣﺴﻦ اﻟﻨﻴﺎت‪ ،‬اﻟﻠﻬﻢ وﻓﺮ ﺑﻠﻄﻔﻚ ﻧﻴﺘﻲ(‪ .‬ﻧﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻟﻄﻒ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺖﻫﺎ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ از ﻧﻮع ﻧﻴﺖ ﺑﺎﻟﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪي ﻣﻬﻢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻏﺎز راه ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ در ﻫﺪفﮔﻴﺮي ﻧﻴﺖﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ در ﮔﺬر زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺗﺮدﻳﺪ در ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻧﻴﺖﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻏﻴﺮاﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و اﻛﺜﺮ ﻧﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﻴﻚ‪ ،‬در ﮔﺬر زﻣﺎن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺧﻮاﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ آنﭼﻨﺎن راﻳﺞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ »دوﺻﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﭼﻮن ﻧﻴﻢ ﻛﺮدار‬
‫ﻧﻴﺴﺖ« در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و »ﻣﺎ ﻗﺼﺪ ﻟﻢ ﻳﻘﻊ و ﻣﺎ وﻗﻊ ﻟﻢ ﻳﻘﺼﺪ؛ آﻧﭽﻪ ﻧﻴﺖ ﺷﺪه‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ و آﻧﭽﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺖ ﻧﺸﺪه« در زﺑﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوفاﻧﺪ و‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻓﺮاواﻧﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪» -6‬و ﻣﺮا ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﻲ ده ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﭘﻴﺮوي از ﺗﻮ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺷﻮد« )و‪ ‬ﻋﻤ‪‬ﺮﻧﻲ ﻣﺎ‬
‫ﻛﺎن ﻋ‪‬ﻤﺮي ﺑﺬﻟَﺔ ﻓﻲ ﻃﺎﻋ‪‬ﺘﻚ‪ .(‬اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﺴﻴﺮ رﺿﺎي او‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎراﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‪» :‬در راه ﺧﺪا؛ ﻓﻲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ« ﻳﺎ »ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪا؛ رﺿﻮان‬
‫اﷲ« ﻳﺎ »ﭘﺬﻳﺮش اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﻲ ﺧﺪا؛ ﻃﺎﻋﺔ اﷲ« ﻳﺎ »ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري در ﻣﺤﺪودهي‬

‫ﻓﺮاﻣﻴﻦ اﻟﻬﻲ؛ ﺗﻘﻮي اﷲ« و »ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا؛ ﻋﺒﺎدة اﷲ« و اﻣﺜﺎل آنﻫﺎ‪ ،‬اﺻﻮل و ﻓﺮوﻋﻲ‬
‫دارد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺎي ﺧﻮد آنﻫﺎ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ از ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﺮدن ﻋﻤﺮ در ﭘﻴﺮوي از ﺧﺪا ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ و اﺻﻮل و ﻓﺮوع ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻧﺎمﮔﺬاري ﺣﺮﻛﺖ‬
‫دﻗﻴﻖ در ﻣﺴﻴﺮ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﻦ اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬اﺑﺮاز ﻧﻈﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم دﻋﺎ و اﺧﻼق‪ ،‬از ﻋﻮاﻣﻞ و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﻨﺖﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ و‬
‫ﺗﻜﺮار‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺒﺪﻳﻞ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ )و ﻟﻦ ﺗﺠﺪ ﻟﺴﻨﺔ اﷲ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻼ و ﻟﻦ ﺗﺠﺪ ﻟﺴﻨﺔ اﷲ ﺗﺤﻮﻳﻼ(‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ دﻗﺖ‪ ،‬از‬
‫اﻧﺤﺮاف ﺧﻮد )ﻳﺎ دﻳﮕﺮان( در آن ﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ﭘﻴﺮوي از‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﭙﺮي ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ ﻧﻴﺰ راهﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در‬
‫ﻣﺴﻴﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي اﻟﻬﻲ و رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -7‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﻣﻦ ﭼﺮاﮔﺎه ﺷﻴﻄﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﺴﻮي ﺧﻮد ﮔﻴﺮ )ﻣﺮگ ﻣﺮا‬
‫ﺑﺮﺳﺎن(‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺸﻢ ﮔﻴﺮي ﻳﺎ اﺛﺮ ﺧﺸﻤﺖ را ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﺘﻤﻲ ﺳﺎزي«‬
‫ﺸّﻴﻄﺎن ﻓَﺎﻗﺒﻀﻨﻲ إﻟَﻴﻚ‪ ‬ﻗﺒﻞَ أن ﻳ‪‬ﺴﺒﻖَ ﻣ‪‬ﻘﺘُﻚ إ َﻟﻲ‪ ،‬أو ﻳ‪‬ﺴﺘَﺤﻜﻢ‪‬‬
‫)ﻓَﺈذا ﻛﺎنَ ﻋ‪‬ﻤﺮي ﻣ‪‬ﺮﺗَﻌﺎ ﻟﻠ َ‬
‫ﻏَﻀﺒ‪‬ﻚ ‪‬ﻋ َﻠﻲ‪.(‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ از اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از‬
‫دﻋﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺮار دادن ﻋﻤﺮ آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﺮاﮔﺎه ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﻃﺎﻋﺖ از‬
‫ﺷﻴﻄﺎن در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ را ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻋﺒﺎدت ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻﺗﻌﺒﺪوا اﻟﺸﻴﻄﺎن؛ ﺷﻴﻄﺎن را ﻧﭙﺮﺳﺘﻴﺪ« ﺗﻔﺎوت‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‪» :‬ﻻﺗﺘﺒﻌﻮا ﺧﻄﻮات اﻟﺸﻴﻄﺎن؛ ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﻨﻴﺪ از راه و روش ﺷﻴﻄﺎن«‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﺑﻠﻴﺲ اﻃﻼق ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫از »ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ اﻹﻧﺲ و اﻟﺠﻦ؛ ﺷﻴﻄﺎنﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻨﺲ اﻧﺴﺎن و ﺟﻦ« )اﻧﻌﺎم‪ (112 ،‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮرهي ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ از دو ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮدن ﺷﻴﻄﺎن )آدﻣﻲ و ﺟﻦ( ﻳﺎد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻣﻦ ﺷﺮاﻟﻮﺳﻮاس اﻟﺨﻨﺎس‪ ،‬اﻟﺬي ﻳﻮﺳﻮس ﻓﻲ ﺻﺪوراﻟﻨﺎس‪ ،‬ﻣﻦ اﻟﺠﻨﺔ‬
‫و اﻟﻨﺎس؛ از ﺷﺮ وﺳﻮﺳﻪ ﮔﺮان ﭘﻴﺪا و ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در دلﻫﺎي ﻣﺮدم وﺳﻮﺳﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻨﻴﺎن و آدﻣﻴﺎن« )ﻧﺎس( ﻳﺎدآور اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﺼﺎدﻳﻖ »ﻣﻘﺖ« در ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﻳﺎت زﻳﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﺸﺔً و‪ ‬ﻣﻘْﺘﺎً و‪‬‬ ‫• و‪ ‬ﻻ َﺗ ْﻨ ‪‬ﻜﺤ‪‬ﻮا ﻣﺎ َﻧ َﻜﺢ‪ ‬آﺑﺎؤُ ُﻛﻢ‪ ‬ﻣﻦَ اﻟ ‪‬ﻨّﺴﺎء‪ ‬إِﻻَّ ﻣﺎ َﻗﺪ‪ ‬ﺳ َﻠﻒ‪ ‬إِ َّﻧﻪ‪ ‬ﻛﺎنَ ﻓﺎ ‪‬‬
‫ﺣ َ‬
‫ﺳﺎء‪ ‬ﺳ‪‬ﺒﻴﻼً )ﻧﺴﺎء‪(22 ،‬‬
‫• ‪‬ﻫﻮ‪ ‬ا َﻟّﺬي ‪‬‬

‫ﺟ ‪‬ﻌ َﻠ ُﻜﻢ‪ ‬ﺧَﻼ ‪‬ﺋﻒ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟﺄَر‪‬ضِ َﻓ ‪‬ﻤﻦْ َﻛ َﻔﺮَ َﻓ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪ُ ‬ﻛ ْﻔﺮُه‪ ‬و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﺰﻳﺪ‪ ‬اﻟْﻜﺎﻓ‪‬ﺮﻳﻦَ‬
‫ُﻛ ْﻔﺮُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ر‪ِّ ‬ﺑ ِﻬﻢ‪ ‬إِﻻَّ ‪‬ﻣﻘْﺘﺎً و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﺰﻳﺪ‪ ‬اﻟْﻜﺎﻓ‪‬ﺮﻳﻦَ ُﻛ ْﻔﺮُ ‪‬ﻫﻢ‪ ‬إِﻻَّ ﺧَﺴﺎراً )ﻓﺎﻃﺮ‪(39 ،‬‬
‫• إِنَّ ا َﻟّﺬﻳﻦَ َﻛ َﻔﺮُوا ﻳ‪‬ﻨﺎد‪‬و‪‬نَ َﻟ ‪‬ﻤ ْﻘﺖ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬أَ ْﻛ ‪‬ﺒﺮُ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻣ ْﻘ ‪‬ﺘ ُﻜﻢ‪ ‬أَ ْﻧ ُﻔ ‪‬‬
‫ﺴ ُﻜﻢ‪ ‬إِذْ ُﺗﺪ‪ ‬ﻋﻮ‪‬نَ إِﻟَﻰ ا ْﻟﺈِﻳﻤﺎنِ‬
‫َﻓ َﺘ ْﻜ ُﻔﺮُونَ )ﻏﺎﻓﺮ‪(10 ،‬‬
‫• ا َﻟّﺬﻳﻦَ ﻳ‪‬ﺠﺎد‪‬ﻟُﻮنَ ﻓﻲ آﻳﺎت‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ِ ‬ﺑ َﻐ ‪‬ﻴﺮِ ‪‬ﺳﻠْﻄﺎنٍ أَﺗﺎ ‪‬ﻫﻢ‪َ ‬ﻛ ‪‬ﺒﺮَ ‪‬ﻣﻘْﺘﺎً ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬ا َﻟّﺬﻳﻦَ‬
‫ﺟ ‪‬ﺒّﺎرٍ )ﻏﺎﻓﺮ‪(35 ،‬‬
‫آ ‪‬ﻣﻨُﻮا ﻛَﺬ ‪‬ﻟﻚ‪ ‬ﻳ ْﻄ ‪‬ﺒﻊ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻰ ُﻛﻞِّ َﻗ ْﻠﺐِ ‪‬ﻣ َﺘ َﻜ ِّﺒﺮٍ ‪‬‬
‫• َﻛ ‪‬ﺒﺮَ ‪‬ﻣﻘْﺘﺎً ‪‬ﻋ ْﻨﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬أَنْ َﺗﻘُﻮﻟُﻮا ﻣﺎ ﻻ َﺗ ْﻔ ‪‬ﻌﻠُﻮنَ )ﺻﻒ‪(3 ،‬‬
‫ﺣﺴ‪‬ﻨﺘَﻬﺎ‪ ،‬و ﻻ‬
‫* اﻟﻠّﻬﻢ ﻻ َﺗﺪ‪‬ع ﺧَﺼﻠَﺔ ﺗُﻌﺎب‪ ‬ﻣﻨّﻲ إﻻّ أﺻﻠَﺤﺘَﻬﺎ‪ ،‬و ﻻ ﻋﺎ ‪‬ﺋﺒ‪‬ﺔ أؤ ّﻧﺐ‪ ‬ﺑﻬﺎ إﻻّ ‪‬‬
‫أﻛﺮُوﻣ‪‬ﺔ ‪‬ﻓﻲ‪ ّ‬ﻧﺎ ‪‬ﻗﺼ‪‬ﺔ إﻻّ أﺗﻤ‪‬ﻤﺘَﻬﺎ؛ ﺧﺪاوﻧﺪا ﻫﻴﭻ ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺐ ﻣﻦ ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد در وﺟﻮدم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﮕﺬار ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ آن را اﺻﻼح ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻋﻴﺒﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮم در وﺟﻮد ﻣﻦ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ آن را ﻧﻴﻜﻮ‬
‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻛﺮاﻣﺖ ﻧﺎﻗﺼﻲ در وﺟﻮدم ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ آن را ﺑﻪ ﻛﻤﺎل و‬
‫اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﻲ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻴﺐﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻧﻮﻋﺎن ﺑﺮاي آدﻣﻲ ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ و ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﻧﻴﻜﻮ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻮﺷﺰد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻼش ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ آن ﻋﻴﻮب را ﺑﺰداﻳﻴﻢ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﻴﻜﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺪﻳﻞ آن ﻋﻴﺐﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎراﻳﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﺗﺎ‬
‫ﻧﻴﻜﻮ ﺑﻮدن آن را ﺑﺎ رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﻧﻴﻜﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد آﻣﻮزش دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﺣﺐ اﻟﻨﺎس اﻟﻲ‪ ‬ﻣﻦ اﻫﺪي اﻟﻲ‪ ‬ﻋﻴﻮﺑﻲ؛‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻣﻦ‪ ،‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻴﺐﻫﺎي ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻮن‬
‫ﻫﺪﻳﻪاي اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در وﺻﻒ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺮوه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻴﺐﻫﺎ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺎ ﻣﻼﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ از آن ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻼﻣﺖ ﻛﺮدن آﻧﺎن درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻴﺐ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ از‬
‫اﻋﺘﺮاض و اﻧﺘﻘﺎد دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي ﻣﺜﺒﺖ را ﮔﺮﻓﺖ و در ﭘﻲ زدودن ﻋﻴﺐﻫﺎ ﻗﺪم‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻼﻣﺖﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﻨﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻼﻣﺖﻫﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﺮاﺳﻲ ﺑﻪ دل راه داد‪ .‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از آن ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻳ‪‬ﺠﺎ ‪‬ﻫﺪ‪‬ونَ ﻓﻲ‬
‫ﺳ‪‬ﺒﻴﻞِ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﺨﺎﻓُﻮنَ َﻟﻮ‪ ‬ﻣﺔَ ﻻ ‪‬ﺋﻢٍ؛ در راه ﺧﺪا ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻼﻣﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﻤﻲﻫﺮاﺳﻨﺪ« )ﻣﺎﺋﺪه‪ (54 ،‬ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺮاﻣﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬در رﻓﺘﺎر آدﻣﻴﺎن ﺑﻪﺻﻮرﺗﻲ ﻧﺎﻗﺺ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎد و ﻛﻮﺷﺸﻲ دﻗﻴﻖ و ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﻧﻘﺺ آنﻫﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ از ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻳﺎري از ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻳﺎوري ﺗﻮاﻧﺎ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮد ﺗﻜﺎن ﻧﺨﻮرده اﺳﺖ و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ادﻋﺎي ﻳﺎري ﻛﻨﺪ؟!‬
‫‪ -5‬ﻧﻘﺪﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬دﺷﻮاري آن ﻧﺒﺎﻳﺪ آدﻣﻴﺎن را از‬
‫ﺗﻼش ﺑﺮاي آراﺳﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮي ﻧﻴﻚ ﺑﺎزدارد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮاز از دﻋﺎ‪ ،‬ﭼﺸﻢ آدﻣﻲ‬
‫را ﺑﺮ ﻋﻴﺐ و ﻧﻘﺺﻫﺎي او ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ و در ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻬﺬﻳﺐ و ﭘﺮورش ﺻﺤﻴﺢ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫دور ﺷﺪن ﻫﺮ ﻳﻚ از آدﻣﻴﺎن از اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻼﻃﻢ و زﻳﺎنﻫﺎﻳﻲ در زﻧﺪﮔﻲ‬
‫دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ رﺻﺪ ﻛﺮدن ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮدن ﻣﻘﻮﻻت اﺧﻼﻗﻲ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﻣﻲﺗﻮان درك ﻛﺮد و‬
‫اﺧﻼق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﻼق داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫* اﻟﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻋﻠﻰ ﻣﺤﻤﺪ و آل ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬و أﺑﺪﻟﻨﻲ ﻣﻦ ﺑﻐﻀﺔ أﻫﻞ اﻟﺸﻨﺎن اﻟﻤﺤﺒﺔ‪ ،‬و ﻣﻦ‬
‫ﺣﺴﺪ أﻫﻞاﻟﺒﻐﻲ اﻟﻤﻮدة‪ ،‬و ﻣﻦ ﻇﻨﺔ أﻫﻞ اﻟﺼﻼح اﻟﺜﻘﺔ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻋﺪاوة اﻷدﻧﻴﻦ اﻟﻮﻻﻳﺔ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻦ ﻋﻘﻮق ذوي اﻷرﺣﺎم اﻟﻤﺒﺮة‪ ،‬و ﻣﻦ ﺧﺬﻻن اﻷﻗﺮﺑﻴﻦ اﻟﻨﺼﺮة‪ ،‬و ﻣﻦ ﺣﺐ اﻟﻤﺪارﻳﻦ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢاﻟﻤﻘﺔ و ﻣﻦ رد اﻟﻤﻼﺑﺴﻴﻦ ﻛﺮماﻟﻌﺸﺮة‪ ،‬و ﻣﻦ ﻣﺮارة ﺧﻮفاﻟﻈﺎﻟﻤﻴﻦ ﺣﻼوة اﻷﻣﻨﺔ؛‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬درود ﻓﺮﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺎﻧﺪان و ﭘﻴﺮوان او‪ ،‬و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﻦ ﺑﺮاي ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻴﻨﻪي دﺷﻤﻨﺎن ﻛﻴﻨﻪورز‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ را‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺣﺴﺎدت ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﮕﺎن‪،‬‬
‫دوﺳﺘﻲ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ را‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد را‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي دﺷﻤﻨﻲ ﻧﺰدﻳﻜﺎن‪ ،‬ﻳﺎري ﻣﺤﺒﺖآﻣﻴﺰ را‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﻫﻤﺮاﻫﻲ‬
‫ﺑﺴﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺮاﻫﻲ و ﻧﻴﻜﻲ را‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺎﺑﻮدي و ﭘﺴﺘﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎري و ﻳﺎري را‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺤﺒﺖ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮده و ﺑﺎ‬
‫ﻣﻦ ﻣﺪارا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ رﻓﺘﺎر ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ را‪ ،‬و ﺑﻪﺟﺎي ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦ‬
‫آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺤﺸﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش و زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻟﻄﻒ و ﻛﺮاﻣﺖ‬
‫را‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻠﺨﻲ ﻫﺮاس از ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ،‬ﺷﻬﺪ اﻣﻨﻴﺖ و آراﻣﺶ را‪.‬‬
‫‪ -1‬اﻳﻦ ﻓﺮاز از دﻋﺎ را ﺑﺎ دو روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻢ( ﻣﻘﺼﻮد آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺪيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﺎﻣﻞ آن‬
‫دﻳﮕﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺗﻮاﻧﻲ ده ﻛﻪ ﺧﻮﺑﻲﻫﺎي ﺷﻤﺮده ﺷﺪه را اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻢ و ﭘﺎداش ﺑﺪي را‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺪﻫﻢ‪.‬‬
‫دوم( از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺪيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﺳﻮي دﻳﮕﺮان‬
‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻟﻄﻒ ﻛﻨﺪ و از ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎ در ﻣﻌﺮض ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮد و ﻣﺎ‬
‫را در ﻣﻌﺮض ﺧﻮﺑﻲﻫﺎي آﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮازﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬اﮔﺮ روﻳﻜﺮد‬
‫ﻧﺨﺴﺖ را در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﻓﺮاز ﺑﻪﻛﺎر ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﺮازﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺪاﺧﻞ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻛﺮده و ﻋﻤﻼً ﺗﻜﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ روﻳﻜﺮد دوم را در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﻓﺮاز ﺑﻪﻛﺎر‬
‫ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺗﻜﺮاري اﺗﻔﺎق ﻧﺨﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ -2‬در زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از آدﻣﻴﺎن را ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ ﻛﻪ اﻫﻞ درﮔﻴﺮي و دﺷﻤﻨﻲ‬
‫ورزﻳﺪن و ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزياﻧﺪ‪.‬‬
‫رﻓﺘﺎر آدﻣﻲ در زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﻨﻨﺪهي اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﮔﺎه ﺑﺪون ﺗﺤﺮﻳﻚ‪ ،‬آدﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزيﻫﺎ و دﺷﻤﻨﻲ ﻛﺮدن اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﻤﺜﻠﻬﻢ ﻛﻤﺜﻞ اﻟﻜﻠﺐ‪ ،‬إن ﺗﺤﻤﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻠﻬﺚ او ﺗﺘﺮﻛﻪ ﻳﻠﻬﺚ؛‬
‫ﻣﺜﺎل آﻧﺎن ﭼﻮﻧﺎن ﺳﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﭘﺎرس ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﻛﺎري‬
‫ﺑﻪ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺎرس ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻟﻄﻒ ﺧﺪا ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد و اﻧﺴﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﭼﻨﺎن اﻓﺮادي ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﺸﻜﻠﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲآﻳﺪ وﻟﻲ اﮔﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻧﺠﺎت از اﻳﻦ ﻣﺨﻤﺼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺤﺒﺖ‪،‬‬
‫ﻛﻴﻨﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري را ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و اﻛﺜﺮ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺸﻢآﻟﻮد را ﻧﺮم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗﻠﺐ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺤﻞ ﻛﻴﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺒﺮي از دﺷﻤﻨﺎن ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬دوري ﺟﺴﺘﻦ از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ و ﻋﺪم‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﺘﻢﻛﺎري او‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺴﺎن در‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺎﺳﺎً در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺻﻴﻪاي ﺑﺮاي ﺗﺒﺮي ﺟﺴﺘﻦ از ﺷﺨﺺ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺒﺮي ﺟﺴﺘﻦ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻨﻔﻲ اﻓﺮاد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﺎ ﺑﺪي و ﻛﺮدار ﺑﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺑﺪ ﻛﺮدار‪ .‬ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ‬
‫ﺑﺪ ﻛﺮداري ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد آن ﭼﻨﺎن ﮔﺴﺘﺮده و ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻣﻴﺪﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫اﺻﻼح او از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻼزم ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻴﻦ ﺗﺒﺮي از ﺑﺪيﻫﺎ و‬
‫ﻓﺮد ﺑﺪ ﻛﺮدار ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و واﻗﻌﺎً ﺗﻔﻜﻴﻚ آنﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﺮ دو ﺗﺒﺮي ﺟﺴﺖ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺰ از‬
‫ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺑﻐﻲ و ﺳﺘﻢاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از روي ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ داﺷﺘﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮان‬
‫ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪ و ﺑﺮاي ﺗﺼﺎﺣﺐ آن و ﻣﺤﺮوم ﻛﺮدن دارﻧﺪه‪ ،‬اﻗﺪام ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي آدﻣﻲ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﺪن در دام اﻫﻞ ﺣﺴﺪ اﺳﺖ‪ .‬درﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﺎري در‬
‫دام ﺣﺴﻮدان‪ ،‬ﻣﻮدت و دوﺳﺘﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺰﻳﻨﻪي اﺧﻼﻗﻲاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آدﻣﻲ را‬
‫از اﻳﻦ دام‪ ،‬رﻫﺎ ﺳﺎزد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ دوﺳﺘﻲ ﻛﺮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن‪ ،‬اﻣﻜﺎن رﻫﺎﻳﻲ از ﻣﻜﺮ‬
‫و ﺳﺘﻢ آﻧﺎن اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻌﻨﻲ دﻋﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺴﺎدت اﻫﻞ‬
‫ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ آﻧﺎن دوﺳﺘﻲ ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﻧﻜﺎت ﻣﺘﻀﺎد‪ ،‬درس اﺧﻼﻗﻲ آﺷﻜﺎري ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻣﺎ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرزﻳﻢ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺳﺘﻢ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه ﮔﺮﻳﺰ از دام اﻳﻦ زﺷﺘﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻳﻨﻪ ﻛﺮدن‬
‫»ﻣﻮدت؛ دوﺳﺘﻲ« ﺑﺎ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن‪ ،‬در وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮه از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻣﻮﺳﻲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺣﺴﺎدت ﻧﻮرز ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از‬
‫ﻓﻀﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺮدم دادهام و ﺑﻪ داﺷﺘﻪﻫﺎي آنﻫﺎ ﭼﺸﻢ ﻧﺪوز و ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ ﺣﺴﺪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﺪه‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺣﺴﻮد‪ ،‬از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي داده ﺷﺪه ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖ آﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ دادهام‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ از او و‬
‫او از ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ« )ﻗﺎل اﷲ ﻋﺰ و ﺟﻞ ﻟﻤﻮﺳﻰ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‪ :‬ﻳﺎ اﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﻻ‬
‫ﺗﺤﺴﺪن اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻰ ﻣﺎ آﺗﻴﺘﻬﻢ ﻣﻦ ﻓﻀﻠﻲ و ﻻﺗﻤﺪن ﻋﻴﻨﻴﻚ إﻟﻰ ذﻟﻚ و ﻻﺗﺘﺒﻌﻪ ﻧﻔﺴﻚ‪،‬‬
‫ﻓﺎن اﻟﺤﺎﺳﺪ ﺳﺎﺧﻂ ﻟﻨﻌﻤﻲ‪ ،‬ﺻﺎد ﻟﻘﺴﻤﻲ اﻟﺬي ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻴﻦ ﻋﺒﺎدي و ﻣﻦ ﻳﻚ ﻛﺬﻟﻚ‬
‫ﻓﻠﺴﺖ ﻣﻨﻪ و ﻟﻴﺲ ﻣﻨﻲ )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.((307‬‬
‫در رواﻳﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮهاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً‪ ،‬ﺣﺴﺪ اﻳﻤﺎن را‬
‫ﻣﻲﺧﻮرد ﻫﻢ ﭼﻮن آﺗﺸﻲ ﻛﻪ ﭼﻮب را ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪ« )إن اﻟﺤﺴﺪ ﻳﺄﻛﻞ اﻻﻳﻤﺎن ﻛﻤﺎ‬
‫ﺗﺄﻛﻞ اﻟﻨﺎر اﻟﺤﻄﺐ )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.((306‬‬
‫‪ -5‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ را ﻧﺼﻴﺒﻢ ﻛﻦ )و ﻣﻦ ﻇﻨﺔ‬

‫اﻫﻞ اﻟﺼﻼح اﻟﺜﻘﺔ(‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﺗﻼش ﻣﺸﺨﺼﻲ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻢ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﻮشﺑﻴﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر و‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﻦ اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻘﺼﻮد دﻋﺎ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ؛ »ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻮاﻧﻲ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻋﺘﻤﺎد ﻛﻨﻢ«‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻴﻚ ﻇﻨﻪ‪ ،‬ﻓﺼﺪ‪‬ق ﻇﻨﻪ؛ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻴﻚ ﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﮔﻤﺎن ﻧﻴﻚ او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻦ«‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪي دﻋﺎ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آدﻣﻲ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻋﻠﻲ اﻟﻘﺎﻋﺪه ﻧﺎﺷﻲ از رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻳﺎ ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻮء ﻇﻦ آﻧﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه و ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﻼش آدﻣﻲ ﺣﺘﻲ اﻟﻤﻘﺪور‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ داوري اﻓﺮاد ﭘﺎك و‬
‫ﺻﺎﻟﺢ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻛﺎري ﻧﻜﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺪﺑﻴﻦ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺑﺪﺑﻴﻨﻲﻫﺎ و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ اﻋﺘﻤﺎد‪ ،‬ﻛﻮﺷﺸﻲ‬
‫ﺳﺘﻮدﻧﻲ و از ﻓﻀﺎﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﻳﻜﺮدي اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﻗﺪام اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﻮء ﻇﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮه از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮادر ﺧﻮد را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺑﺪي ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻤﺎن در ﻗﻠﺐ او ﭼﻮن ﻧﻤﻜﻲ در آب‪ ،‬ذوب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد« )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ :361‬إذا اﺗﻬﻢ اﻟﻤﺆﻣﻦ أﺧﺎه اﻧﻤﺎث اﻻﻳﻤﺎن ﻣﻦ ﻗﻠﺒﻪ ﻛﻤﺎ‬
‫ﻳﻨﻤﺎث اﻟﻤﻠﺢ ﻓﻲ اﻟﻤﺎء(‪.‬‬
‫در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﺎر ﻳﺎ رﻓﺘﺎر‬
‫دﻳﮕﺮي وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ آن را ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻨﻔﻲاش ارﺟﺎع داد‪) .‬ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ :362-361‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم( ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل أﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم( ﻓﻲ‬
‫ﻛﻼم ﻟﻪ‪ :‬ﺿﻊ أﻣﺮ أﺧﻴﻚ ﻋﻠﻰ أﺣﺴﻨﻪ ﺣﺘﻰ ﻳﺄﺗﻴﻚ ﻣﺎ ﻳﻐﻠﺒﻚ ﻣﻨﻪ و ﻻ ﺗﻈﻨﻦ ﺑﻜﻠﻤﺔ‬
‫ﺧﺮﺟﺖ ﻣﻦ أﺧﻴﻚ ﺳﻮءا و أﻧﺖ ﺗﺠﺪ ﻟﻬﺎ ﻓﻲ اﻟﺨﻴﺮ ﻣﺤﻤﻼ(‬
‫ﺑﺨﺶ دوم‪:‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬

‫*‬
‫ﻟﺰوم ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫اﻟﺤﻤﺪﷲ‪ ،‬واﻟﺼﻠﻮة ﻋﻠﻲ رﺳﻮل اﷲ و ﻋﻠﻲ آﻟﻪ‬
‫در ﻛﺘﺎب »ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬اﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪي ﺣﺮاﻧﻲ‪ ،‬ص ‪ «239‬ﻣﺘﻦ ﺧﻄﺒﻪاي از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻴﺦ آﻧﺎن‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ اﻳﺸﺎن‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ »اﻟﻠﻬﻢ إﻧﻚ ﺗﻌﻠﻢ أﻧﻪ ﻟﻢ‬
‫ﻳﻜﻦ ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣﻨﺎ ﺗﻨﺎﻓﺴﺎً ﻓﻲ ﺳﻠﻄﺎن و ﻻ اﻟﺘﻤﺎﺳﺎً ﻣﻦ ﻓﻀﻮل اﻟﺤﻄﺎم و ﻟﻜﻦ ﻟﻨﺮي اﻟﻤﻌﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﻦ دﻳﻨﻚ و ﻧﻈﻬﺮ اﻹﺻﻼح ﻓﻲ ﺑﻼدك و ﻳﺄﻣﻦ اﻟﻤﻈﻠﻮﻣﻮن ﻣﻦ ﻋﺒﺎدك و ﻳﻌﻤﻞ‬
‫ﺑﻔﺮاﺋﻀﻚ و ﺳﻨﻨﻚ و أﺣﻜﺎﻣﻚ؛ ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻼش ﻣﺎ ﺑﺮاي درﮔﻴﺮي در‬
‫ﺟﻬﺖ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت و ﻳﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آوردن ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺎدي دﻧﻴﻮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي‬
‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻨﻲﻫﺎي دﻳﻦ ﺗﻮ را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻛﻨﻴﻢ و اﺻﻼح را در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺗﻮ‬
‫آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻴﻢ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻈﻠﻮم ﺗﻮ در اﻣﻨﻴﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪ اﻟﺰاﻣﺎت و‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺗﻮ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫* ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻛﻪ در ﺷﺐ ‪ 23‬رﻣﻀﺎن اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و از ﺳﺨﻨــﺮاﻧﻲام در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪي ارﺷﺎد‬

‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ زﻳﺮ را ﺑﺮاي ﺷﺐ ﻋﺎﺷﻮرا )‪ 9‬ﻣﺤﺮم ‪ 9 -1428‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،(1385‬ﭘﻴﺶ از‬
‫ﺣﻀﻮر در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪ‪ ،‬آﻣﺎده ﻛﺮدم و ﺧﻼﺻﻪي آن را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﺮدم‪ .‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻋﻤﺪه را در ﺳﺨﻨـﺮاﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﻄﺮح ﻛﺮدم‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿﻴﻖ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ آﻣﺎده ﺷﺪه ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺣﺎﺿﺮ در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪي ارﺷﺎد را در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر دوﺳﺘﺎن ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫ﺳﺨﻦ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬از ﺳﺨﻨﺎن و اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺎور آﻓﺮﻳﻦ و ﻧﻘﺪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ آن‪ .‬ﺳﺨﻦ از اﻣﺎم اﺳﺖ و اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻴﻌﻪ‪ .‬ﺳﺨﻦ از ﺗﻔﺎوت آراء و‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و روﻳﺎروﻳﻲﻫﺎ و ﻫﻢﮔﺮاﻳﻲﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ واﻗﻌﻪي ﻋﺎﺷﻮراي ﻣﺤﺮم ‪61‬‬
‫ﻫﺠﺮي در ﻛﺮﺑﻼ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﮔﺮوه‬
‫اﻧﺪﻛﻲ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻬﺮهاي ﻛﻪ از ﺣﺴﻴﻦ )ع(‬
‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهي ﺣﻤﺎﺳﻲ و ﻋﺎﻃﻔﻲ ﺷﻬﺎدت ﻣﻈﻠﻮﻣﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﻗﺎﻟﺐﻫﺎي ﻋﺰاداريﻫﺎي ﻣﻜﺮر‪ ،‬ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﻲ و ﻣﺮﺛﻴﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺎﺗﻢ‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎهﭘﻮش ﺷﺪن در و دﻳﻮار و ﺗﻦ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮات دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻋﺰادار‪ ،‬ﺳﻴﻨﻪزﻧﻲﻫﺎ و‬
‫زﻧﺠﻴﺮ زﻧﻲﻫﺎ و ﮔﺎه ﻗﻤﻪزﻧﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ وﺟﻪ ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻋﺎﺷﻮرا و‬
‫روﺿﻪﺧﻮاﻧﻲﻫﺎي آﻏﺎز ﻳﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺮاﺳﻢ‪ ،‬ﻧﺬرﻫﺎ و آش و ﭘﻠﻮ ﭘﺨﺘﻦﻫﺎ و ﺗﻌﻄﻴﻞ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺷﺎديﺑﺨﺶ )از اﻋﻴﺎد ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ دو ﻣﺎه ﻣﺤﺮم و ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ﻋﻘﺪ و ﻋﺮوﺳﻲﻫﺎ‬
‫و ﺟﺸﻦﻫﺎي ﻣﻠﻲ و ﻋﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ( و زﻳﺎرت ﻋﺎﺷﻮرا ﺧﻮاﻧﺪنﻫﺎ و ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﻳﻦﻫﺎي‬
‫اﻓﺰودﻧﻲ ﺻﺪﮔﺎﻧﻪي اﻧﺘﻬﺎي آن و ﺷﺮﻛﺖ در ﺷﻮﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺪاﺣﺎﻧﻲ ﻛﻪ از‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﺎز و ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮﺳﻴﻘﻲﻫﺎي ﻛﻮﭼﻪ ﺑﺎﻏﻲ و ﭘﺎپ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺠﻠﺲ و ﻣﺤﻔﻞ ﺣﺴﻴﻨﻲ را ﮔﺮم ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻦ و رﻓﺘﺎري ﺟﺰ آﻧﭽﻪ در ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﻪي ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬از او ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻲ ‪ 57‬ﺳﺎﻟﻪي ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ!!‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ دوران اﻣﺎﻣﺖ اﻳﺸﺎن را ﻣﻼك داوري ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ دوران ﺻﺒﺮ و‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﻟﻬﻲ ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫و ﭘﺮرﻧﮓﺗﺮ از اﻗﺪام ﻧﻴﻢﺳﺎل ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ زﻧﺪﮔﻴﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪119‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻻﺑﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺎم )ع( در آن دوران‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮه ﺷﺪه و‬
‫ﻛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي از اﻳﺸﺎن ﺻﺎدر ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻜﻮت ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ درﺑﺎرهي آن‬
‫ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ!!؟‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬وﺟﻪ ﻏﺎﻟﺐ روﻳﻜﺮد راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ‬
‫واﻗﻌﻪي ﻋﺎﺷﻮراي ‪ 61‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻜﺮر ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ در ﻣﺼﺎف ﺑﺎ اوﻟﻴﻦ ﮔﺮوه از‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﺰﻳﺪي )ﺑﻪ ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ ﺣﺮ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ رﻳﺎﺣﻲ( و در ﺣﻴﻦ ﻣﺬاﻛﺮات ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﺣﺘﻲ در ﺧﻄﺒﻪي آﻏﺎزﻳﻦ روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺻﻒ اﻳﺴﺘﺎدهي ﻳﺰﻳﺪي‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬دﻋﻮﻧﻲ اﻧﺼﺮف ﻋﻨﻜﻢ اﻟﻲ ﻣﺄﻣﻨﻲ ﻣﻦ‬
‫اﻷرض؛ رﻫﺎﻳﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ از ﺷﻤﺎ ﻛﻨﺎره ﺑﮕﻴﺮم و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ از زﻣﻴﻦ ﺑﺮوم ﻛﻪ اﻣﻨﻴﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ« ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از درﮔﻴﺮي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪﻳﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺪﺑﺎره ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪن از اراﺿﻲ ﺗﺤﺖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻳﺰﻳﺪ را داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ آن وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬از‬
‫روﻳﺎروﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺧﻮنرﻳﺰي ﻣﺠﺪد ﺑﻴﻦ آﻧﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫اﻣﻨﻴﺖ ﺧﻮد و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد اﻣﺎم )ع( ﻫﻴﭻ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ اﻣﺎﻣﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﻧﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ اﻳﻦ‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ )ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻗﺒﻮل آن از ﺳﻮي ﻋﺒﻴﺪ اﷲ‬
‫ﺑﻦ زﻳﺎد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﻴﺼﻠﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻤﺮ ﺑﻦ ذياﻟﺠﻮﺷﻦ ﻣﺎﻧﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ از‬
‫ﺳﻮي اﺑﻦ زﻳﺎد ﺷﺪ و او را ﺑﻪ ﻫﺠﻮم و ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺗﺮﻏﻴﺐ و راﺿﻲ ﻛﺮد( ﻫﻢﭼﻮن‬
‫ﺑﺮادرش اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ‪ ،‬وﻇﺎﻳﻒ اﻣﺎﻣﺖ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲداد‪.‬‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ اﮔﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم اﺟﺎزه ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ از ﻣﺮزﻫﺎ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ رﻓﺘﺎري از اﻳﺸﺎن ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﺪ؟ آﻳﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﻧﺒﺮد‬
‫و ﺷﻬﺎدت ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮا در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻔﺮ و در ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺒﻴﻨﺪ؟!!«‪ .‬آنﮔﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ اﻣﺎم )ع( از ﺳﭙﺎه ﻳﺰﻳﺪي‪ ،‬در روز‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا ﻛﻪ‪» :‬آﻳﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺷﻤﺎ آﻣﺪم ﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﻣﻦ آﻣﺪﻳﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻦ راه را ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺘﻢ ﻳﺎ ﺷﻤﺎ راه را ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺴﺘﻴﺪ؟؛ أأﻧﺎ ﺟﺌﺖ اﻟﻲ ﻣﺤﺎرﺑﺘﻜﻢام اﻧﺘﻢ ﺟﺌﺘﻤﻮﻧﻲ اﻟﻲ‬
‫ﻣﺤﺎرﺑﺘﻲ؟ أأﻧﺎ ﺻﺪدت اﻟﻄﺮﻳﻖ ﻋﻨﻜﻢام اﻧﺘﻢ ﺻﺪدﺗﻤﻮﻧﻲ ﻋﻦ اﻟﻄﺮﻳﻖ؟« و ﭘﺲ از اﻳﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺮا رﻫﺎ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻨﻲ در روي زﻣﻴﻦ ﺑﺮوم«‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺣﺴﻴﻦ )ع( از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ روﻳﺎروﻳﻲ )ﺧﻮاه ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﺷﻬﺎدت( ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ و ﻳﺰﻳﺪﻳﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ ،‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي اﻣﺎم )ع( در روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻤﺎ‬
‫)اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ( ﺑﻮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ اﻗﺪام ﻛﺮدﻳﺪ!!‪.‬‬
‫اﮔﺮ ادﻋﺎي راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻗﻴﺎم ﻋﻠﻴﻪ ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ درﺳﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬اﻣﺎم )ع( در ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺢ ﺧﻮد در روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬ﻧﻌﻮذ‬
‫ﺑﺎﷲ‪ ،‬ﺧﺪﻋﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ!!« درﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ روي ﺳﺨﻦ اﻣﺎم )ع( ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي او ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و او را ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ دﻋﻮت ﻛﺮدهاﻧﺪ و در ﻣﻘﺎم اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ و‬
‫ﭼﺎرهﺟﻮﻳﻲ ﺑﺮاي دﻳﻦ و دﻧﻴﺎي ﺧﻮد و ﻛﻮﻓﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﻗﻊ و ﻣﻮﺿﻌﻲ‪،‬‬
‫ﺟﺎي ﺧﺪﻋﻪ و ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد ﻛﻪ‪» :‬اﻟﺤﺮب ﺧﺪﻋﺔ؛ ﺟﻨﮓ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﻴﺮﻧﮓ اﺳﺖ« ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ از ﺳﻮي ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺖ ﺧﻮد را از ﻟﺰوم درﮔﻴﺮي ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻧﻜﺮده و ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ روش ﭘﻴﺮوزي ﺧﻮد را در ﻏﺎﻓﻞﮔﻴﺮ ﻛﺮدن دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن از زﻧﺪﮔﻲ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ )ع(‪ ،‬و‬
‫ﻣﻴﺰان اﻃﻼﻋﺎت آﻧﺎن از اﻗﺪاﻣﺎت اﻳﺸﺎن درﺑﺎرهي ﻫﺪف اﺻﻠﻲ اﻣﺎﻣﺖ اﺋﻤﻪي‬
‫ﻫﺪي)ع( و اﻫﻤﻴﺖ ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﻛﻪ‬
‫واﮔﺬاري ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن و ﺻﻠﺢ و ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ وي‬
‫)ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻫﻤﻪي ﺗﻠﺨﻲﻫﺎي آن( در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ آدﻣﻴﺎن و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از‬
‫رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﻮن اﻳﺸﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺘﺎﻋﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢارزش و واﻧﻬﺎدﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( ﺑﻲاﻃﻼﻋﻲ ﻳﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك ﺷﻴﻌﻴﺎن )ﺟﺰ ﻓﻘﻴﻬﺎن( از زﻧﺪﮔﻲ دو ﮔﻮﻫﺮ‬
‫ﺗﺎﺑﻨﺎك اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع( و اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻛﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﺎﻳﻒ اﺻﻠﻲ اﻣﺎﻣﺖ )ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ( ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺑﺎرزي از اﻳﻦ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﺗﻌﺠﺐآوري در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﻓﻘﻬﻲ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺪاندار اﺻﻠﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدقاﻧﺪ و در‬
‫ردﻳﻒﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ)ع(‪ ،‬ﻣﻮﺳﻲﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﻟﺮﺿﺎ)ع(‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻴﭻ ﻧﺎﻣﻲ از اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ و ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ و اﻣﺎم ﺳﺠﺎد )ع(‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﻫﺴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪك اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻳﮕﺮي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع(‬
‫در ﺻﺪر اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻪ )س( و اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن )ع( و ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ )ع( و ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻮﺳﻲ )ع( و اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ )ع( و اﻣﺎم ﺟﻮاد )ع( در ردهﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﺻﻮﻻً ﻧﺎﻣﻲ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي ﭘﺲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ )ع( و ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫دوران اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﻣﺠﺘﺒﻲ )ع( و ﺗﻤﺎﻣﻲ دوران اﻣﺎﻣﺖ ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء )ع( ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ را ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻧﭙﻨﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻋﺠﻴﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻘﺶ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺎ ادﻋﺎﻫﺎي‬
‫راﻳﺞ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﻴﻌﻲ اﻣﺮوز ﭘﻲ ﺑﺮده و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺗﺸﻴﻊ ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺎ ﺗﺸﻴﻊ‬
‫ادﻋﺎﻳﻲ و ﺻﺮﻓﺎً اﺣﺴﺎﺳﻲ را درك ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺧﻲ در ﭘﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻨﺪارﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶاﻧﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﺮ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﺧﻮاه ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ و ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ آن(‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮي‬
‫از اﻣﺎﻣﺖ و اﻣﺎﻣﺎن و اوﻟﻴﺎء اﻟﻬﻲ اراﺋﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪي ذﻫﻦ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﭼﺸﻢ ﺑﺴﺘﻦ و ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ و وﻗﺎﻳﻊ و ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼط ﮔﺰارشﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ و ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ در ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﺑﺮرﺳﻲ و ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮه ﻛﺮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺳﺖ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺑﺰﻧﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮده و ﺑﻪ آن ﻣﻠﺘﺰم ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ‬
‫ﮔﺰارهﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و ﻣﺘﻀﺎد‪ ،‬دﺳﺖ ﻧﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )إﻧﻚ ﻟﻌﻠﻲ ﺧﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ( و » ‪‬ﺑﻌﺜﺖ ﻷﺗﻤﻢ‬
‫ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺳﺨﻦ از ُ‬
‫ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق« و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺗﺮور )اﻹﺳﻼم ﻗﻴﺪ اﻟﻔﺘﻚ( را در ﻛﻨﺎر‬
‫ﮔﺰارش ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﺎن در ﻣﻮرد دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺗﺮور ﻫﺠﻮ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮي اﻳﺸﺎن ﻗﺮار داد و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮده ﺷﻮد!!‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫درﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻜﺘﻪي اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻘﻞﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ از وﻗﺎﻳﻊ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺪان اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺮد‪.‬‬
‫دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ و ﻋﻤﺪهي اﻳﻦ ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن دو ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺟﺎﻣﻊ ﻧﺒﻮدن ﮔﺰارﺷﺎت‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﮔﺰارش ﺷﻮد و در اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( اﺧﺘﻼط ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ و ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮه در ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫دﺷﻮاري ﺷﺪﻳﺪ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺞﻓﻬﻤﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي واژﮔﻮﻧﻪي ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي در ﻛﻨﺎر ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪهي ﻋﻤﺪي و‬

‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﻲ و اﻧﻜﺎر ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻮن ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدي را ﭘﻴﺶ روي ﺑﺸﺮ‬
‫ﻗﺮار داده و ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺮار ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از‬
‫ﻧﮕﺎرش ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﻮن ﻣﺆﺛﺮ )ﻣﺜﻞ ﻛﻠﻤﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ( در ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي و ﻧﺒﻮدن ﻗﺪرت‬
‫ﻧﮕﺎرش در اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪهي اﺗﻔﺎﻗﺎت دﻫﻪﻫﺎي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪاري اﺳﻼم‪ ،‬و ﮔﺰارش از دور )ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ دﻫﻪ از ﮔﺬﺷﺖ و ﺗﺤﻘﻖ‬
‫وﻗﺎﻳﻊ( و ﻋﺪم ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﮔﺰارشﻫﺎ و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﻳﻒ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻪﺳﺰاي آن در اﻧﺤﺮاف از ﻧﺴﺨﻪي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻧﺒﻮدن‬
‫روش ﭘﮋوﻫﺶ ﺻﺤﻴﺢ در ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ و اوﻟﻴﺎء ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺐ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒﻫﺎي ﻣﺴﻠّﻢ در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻐﺸﻮﺷﻲ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ‪ ،‬ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻓﺎﺣﺶ و ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮز‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻓﺮق اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ و ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺎرﻳﺦ را ﺑﻪﻋﻨﻮان درس زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬اﻧﺘﻘﺎل ﺗﺠﺎرب ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺮتآﻣﻮزي و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﺻﺤﻴﺢ از آن ﺗﺠﺎرب ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ و‬
‫ﻣﺴﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ اﻣﺮوز و آﻳﻨﺪهي ﺑﺸﺮ را ﻫﻤﻮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭼﺮاغ راه آﻳﻨﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻋﺒﺮتآﻣﻮزي از ﺗﺠﺎرب ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺸﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺣﺎل‬
‫ﺗﻜﺮار زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮه‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻲ ﻣﻲﺑﻮد‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪي ﭘﻴﺸﻴﻦ دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ داﻧﺶ ﻣﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ از ﭘﻴﻤﻮدن راهﻫﺎي ﺑﻦﺑﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮده و وﻗﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺻﺮف ﺗﺠﺎرب ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ داﻧﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ راهﻫﺎي ﺑﻦﺑﺴﺖ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮان را ﻃﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ وﻗﺘﻲ ﺑﺮاي ﭘﻴﻤﻮدن راهﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ اﻳﻦ درس )ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ زﻧﺪﮔﻲﺳﺎز ﺑﺎﺷﺪ و راهﮔﺸﺎ( ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻨﺘﻈﺮهي ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي زﻧﺪﮔﻲﺳﺎز ﺑﻮدن‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲﺳﻮز ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎي راهﮔﺸﺎ‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬راهﺑﻨﺪان اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ ﻣﻲاﻓﺘﺪ؟‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺎدرﺳﺖ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ اﻣﺮوز آدﻣﻴﺎن را ﺧﺮاب ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﮔﻨﺎه ﺗﺨﺮﻳﺐ زﻧﺪﮔﻲ آﻳﻨﺪﮔﺎن را ﻧﻴﺰ در ﭘﻲ دارد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻗﻄﻌﻲ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ اﻓﺮاد از ﻣﻘﻮﻟﻪي‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮد و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲﻫﺎي ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫درﺧﺼﻮص ﺑﺮﺧﻲ وﻗﺎﻳﻊ آن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ )آن ﻫﻢ ﺑﺎ اﻣﻜﺎﻧﺎت‬
‫ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهي اﻃﻼعرﺳﺎﻧﻲ ﺟﺎﻣﻊ و روزآﻣﺪ زﻣﺎن ﻣﺎ(‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻏﻴﺮ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻣﺎ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان‬
‫در ﻣﻮرد اﻛﺜﺮ وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻗﻄﻌﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرات اﻛﺜﺮ ﻣﺴﺆوﻻن ردهﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب در اﻳﺮان‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﺎن از ﭘﻴﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن‬
‫ﺑﻴﺶ از ‪ 60‬ﻫﺰار ﺷﻬﻴﺪ )از روز ‪ 15‬ﺧﺮداد ‪ 1342‬ﺗﺎ ‪ 22‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ (1357‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫و آن را ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻜﺮار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ آﻣﺎر رﺳﻤﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﺷﻬﻴﺪ اﻳﻦ ﻋﺪد را ﺑﻪ‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 4‬ﻫﺰار ﺷﻬﻴﺪ ﺗﻘﻠﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘﻲ ﭘﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﻠﻤﻲ و آﻣﺎر‬
‫ﺑﻪﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ را ﺑﻴﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮﻣﻼ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﻋﺪاد و ارﻗﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﭘﺲ ﻗﺮنﻫﺎ و‬
‫ﻫﺰارهﻫﺎ ﮔﺰارش ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺎري در زﻣﺎن ﺗﺤﻘﻖ آن‬
‫وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬ﭼﻪ درﺻﺪي از ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﻲ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟!!‬
‫‪ -4‬اﻧﮕﻴﺰهي اﻟﻬﻲ و ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻮﺟﻮد در وراي ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪهي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﻋﺘﻘﺎدي ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري و ﺗﺴﺎﻣﺢ‬
‫در ﭘﺬﻳﺮش ﻳﺎ ﻧﻘﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ )ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺪه( را ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻋﻠﻢ‬
‫و داﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺮادف ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻓﺘﺮاء« ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺴﺎﻫﻞ و ﺗﺴﺎﻣﺢ در اﻳﻦ اﻣﺮ از ﺳﻮي اﻓﺮاد ﻋﺎدي‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ )ﻛﻪ آن ﻫﻢ‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ( ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً از ﺳﻮي ﻣﺪﻋﻴﺎن ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﻴﻦ ﻓﺮق اﺳﻼﻣﻲ )ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﻮاﻧﺎ و ﺑﺎ اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺪه و ﻳﺎ اﮔﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻋﺪم وﺟﻮد ﺗﺤﻤﻞ و ﻋﺪم اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻧﺎﺷﻲ از آزادي ﺑﻴﺎن واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ( ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﻧﻤﻲﺳﺎزد ﻛﻪ ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎري را ﺳﻮزاﻧﺪه و ﻣﻲﺳﻮزاﻧﺪ ﻛﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪﮔﺮداﻧﺎن ﻣﺆﺛﺮ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮزي‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺪﻋﻲ ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻋﻠﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاي اﻃﻔﺎء آﺗﺶ ﻓﺘﻨﻪ‬
‫ﺑﻬﺮه ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد آﺗﺶﺑﻴﺎر ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺗﻮﺑﻴﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﻄﺒﻪي ارزﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﻮي ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ آن را ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﻴﻪاي ﺷﺪﻳﺪاﻟﻠﺤﻦ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻠﻤﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺘﻬﺘﻚ و ﺟﺎﻫﻼن ﻣﺘﻨﺴﻚ را در‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎﺧﺘﻦ رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺷﺪﻳﺪ و ﺟﻮﺳﺎزيﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاوان آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت راﻳﺞ را‬
‫ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ‪ ،‬از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻲﺑﺪﻳﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ در زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص(‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺬرﮔﺎﻫﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦ در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬

‫ﻣﺠﺪداً ورق ﺑﺨﻮرد و ﺑﺎزﮔﺸﺎﻳﻲ و ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ در ﭘﻲ آن‪ ،‬ﻗﺪمﻫﺎي ﻻزم‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻴﭻﻛﺲ در اﻳﻦ ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬از ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﻌﺮض ﻧﻘﺪ و ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬در اﻣﺎن ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫رﻫﺮوان اﻳﻦ راه‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺠﺎرب ﻣﻮﺟﻮد از روﻧﺪ ﺗﺤﻮل ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺑﺮام و ﭘﺎﻳﻤﺮدي ﺑﺮﺧﻲ از اﻫﻞ‬
‫داﻧﺶ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻜﻔﻴﺮﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﺴﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻓﺸﺎر و روي آوردن ﺑﻪ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺮد ﺷﻤﺮده ﺷﺪه و ﺑﺎ اﻧﻔﺠﺎر اﻃﻼﻋﺎت و‬
‫ﻧﻘﺪﻫﺎ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ‪ ،‬در ﻋﺼﺮي ﻛﻪ ﻋﺼﺮ ‪‬‬
‫اﻧﻘﻼب ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﭘﻨﺎه ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻘﻄﻌﻲ اﺻﺤﺎب‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎﺣﻲ ﺑﻪ اداﻣﻪي وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً آﻳﻨﺪهاي ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﭘﻴﺮوان ﺣﻘﻴﻘﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع(‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺘﻬﺘﻚ و‬
‫ﺟﺎﻫﻼن ﻣﺘﻨﺴﻚ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺣﺎﻛﻤﺎن اﻣﻮي و ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و‬
‫ﭘﺮﺳﺸﮕﺮان ﺧﻮﺷ‪Ĥ‬ﻣﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و از ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﻣﺪﻋﻲ‬
‫ﭘﻴﺮوي ﺣﻘﻴﻘﻲ از اوﻟﻴﺎء اﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﺪﻫﺎ و ﻣﻨﺘﻘﺪان‪ ،‬ﺟﺎﻳﺰه ﺑﺪﻫﻴﻢ‬
‫ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﻴﺎن اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دوﺳﺖداﺷﺘﻨﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻧﺰد‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻴﺐ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﺪﻳﻪ ﻛﻨﺪ« )أﺣﺐ اﻟﻨﺎس إﻟﻲ‪ ‬ﻣﻦ أﻫﺪي إﻟﻲ‪‬‬
‫ﻋﻴﻮﺑﻲ( در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺰد ﭘﻴﺮو ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ )ع( ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎد‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻮن ﻫﺪﻳﻪاي‬
‫دوﺳﺖداﺷﺘﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻫﺪﻳﻪاي از آن ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮده ﻧﺸﻮد و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻘﺪ را‬
‫ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻳﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ داﻧﺴﺖ!!‬
‫‪ -8‬وﻇﻴﻔﻪي ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ ﻫﻤﻪي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺎزﮔﺸﺎﻳﻲ‬

‫ﭘﺮوﻧﺪهي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﺎﺣﺖﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ روي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و‬
‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن و ﮔﺰارش ﺗﻔﺎوت آراء و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻼﻣﻲ و‬
‫اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬اﺻﻮﻟﻲ و ﻓﻘﻬﻲ )در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻋﺪم اﺧﺘﻼف و ﺗﺤﻘﻖ‬
‫اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق ﻣﻲﺷﻮد( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ را در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺤﺼﺎرﻃﻠﺒﻲﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن و ﻫﺠﻮم ﻋﻘﻞﭘﻴﺸﮕﺎن ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻧﺤﺼﺎري آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻤﻪ‬
‫ﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهي ﻋﻠﻤﻲ دو ﮔﺮوه )و ﻧﻪ ﻣﺒﺎرزهي ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻘﻞﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫دﻳﻦﺑﺎوري( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﮔﺮوه دﻳﻦدار )ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﺪدي ﻫﻢ دارد( ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ در دﻓﺎع از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم اﻳﺠﺎد ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻻزم ﻋﻠﻤﻲ‪،‬‬
‫ﻗﻮت اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي‬
‫اﻧﺤﺼﺎري ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ اﺳﻢ‬
‫اﺳﻼم و ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!‬
‫ﮔﺰارش اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﺪﻳﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻜﺴﺘﻦ اﻧﺤﺼﺎر ﻧﺎرواﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻌﺪ از دوران ﻫﻮﻳﺖﺳﺎزيﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻓﺮﻗﻪاي ﻗﺮون ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك ﺣﻮزهي اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ را دﭼﺎر رﻛﻮدي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ وﺻﻒ‬
‫)در ﻗﺮون وﺳﻄﺎي اﺳﻼﻣﻲ( ﻛﺮد و ﺳﺒﺐ اﺻﻠﻲ اﻧﺤﻄﺎط ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻜﻔﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﻖ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﺘﺸﺮﻋﺎن‬
‫دﻳﮕﺮاﻧﺪﻳﺶ‪ ،‬درس ﻻزم را از ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ادﻋﺎﻫﺎي ﺗﻜﻔﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﻖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺤﻄﺎط ﻓﻜﺮي آﻧﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻓﺮدي از اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺆوﻟﻴﺘﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﻴﺮد و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﻢﺣﻮﺻﻠﮕﻲ و ﺷﺘﺎب در رد‪‬‬
‫ﻳﺎ ﻗﺒﻮل اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ را ﻫﻴﭻﮔﺎه از ﻧﻈﺮ‬
‫دور ﻧﺪارد )ﻓﺒﺸﺮ ﻋﺒﺎد‪ ،‬اﻟﺬﻳﻦ ﻳﺴﺘﻤﻌﻮن اﻟﻘﻮل ﻓﻴﺘﺒﻌﻮن أﺣﺴﻨﻪ(‪.‬‬
‫‪ -10‬ﻣﺸﻜﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺎزﮔﺸﺎﻳﻲ ﭘﺮوﻧﺪهي اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ‬
‫ﻛﻤﺒﻮد اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻮاﻧﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭘﺮوژهاي ﺑﺎ اﻳﻦ دو ﺧﺼﻴﺼﻪ )ﻛﻤﺒﻮد‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﻛﺜﺮت ﻣﻮاﻧﻊ( ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻋﺰﻣﻲ‬
‫ﺟﺪي و اﻣﻴﺪي اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي در ﺻﺎﺣﺒﺎن ﭘﺮوژه‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫رﻫﺮوان ﺗﻮاﻧﺎ و ﺧﻄﺮﭘﺬﻳﺮ اﻳﻦ راه دﺷﻮار و ﭘﺮﺛﻤﺮ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﭼﻨﺪان ﻓﺮاوان ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻲ از ﻛﻤﻲ ﺗﻌﺪاد ﺧﻮﻳﺶ ﻫﺮاﺳﻲ ﺑﻪ دل راه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن و داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن و ﭘﻴﺮوان ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬دل در ﮔﺮو اﻳﻦ ﺗﻼشﻫﺎ دارﻧﺪ و‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﻼﻳﻖ دروﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ را آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪي‬
‫اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( اﻳﻤﺎن دارﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬در راه ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬از ﻛﻤﻲ ﻫﻤﺮاﻫﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﺮاﺳﻴﺪ‪) «...‬ﻻ ﺗﺴﺘﻮﺣﺸﻮا ﻓﻲ ﻃﺮﻳﻖ اﻟﻬﺪي ﻟﻘﻠّﺔ اﻫﻠﻪ‪.(...‬‬
‫آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ادﻋﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﭘﻴﺮوي از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺒﻴﻴﻦ‬
‫ﻋﻠﻮي‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان زﻧﺪﮔﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﻴﺪا و ﭘﻨﻬﺎن واﻗﻌﻴﺎت‬
‫ﻧﻤﻲﺑﻨﺪﻧﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻋﻨﺎﻳﺖ و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﺑﺮاي‬
‫آﻳﻨﺪﮔﺎن رﻗﻢ ﻣﻲزﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺮ از ﻋﺒﺮت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎت ﻣﺜﺒﺖ‬
‫و ﻣﻨﻔﻲ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬روزﮔﺎر را ﺳﭙﺮي ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﺮاﺑﻬﺎم و ﻧﺎرﺳﺎ را ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ‬
‫و اﮔﺮ ﺑﺎ اﺗﻜﺎي ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و داﻧﺶ و ﺗﺠﺎرب ﻣﺜﺒﺖ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬راه زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻫﻤﻮار ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﻔﺎف و رﺳﺎ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد از ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺑﻬﺎمزداﻳﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﮔﻮﻫﺮي ﺑﻪﻧﺎم‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪي ﻣﺜﺒﺖ را از ﺻﺪف آن ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﻫﻢ ﭼﻮن ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﻨﻪ ﻟﺒﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺮد ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار ﭘﺮدازﻳﻢ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻳﺎر در ﺧﺎﻧﻪ و آب در ﻛﻮزه‬
‫دارﻳﻢ و ﺧﻮد از ﭼﻨﻴﻦ داراﻳﻲ دلاﻧﮕﻴﺰ و ﻓﺮحﺑﺨﺶ ﺑﻲﺧﺒﺮﻳﻢ و ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺗﻼش‬
‫ﺑﻲﺛﻤﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص داد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻦ از اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﻪ آن ﺗﻌﺎرﻳﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرف‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ‪ .‬اﻣﺎم را ﻣﻈﻬﺮ ﺧﻠﻴﻔﺔ اﻟﻠﻬﻲ داﻧﺴﺘﻦ و ﻳﺎ ‪‬ﻣﻈﻬﺮ و ‪‬ﻣﻈﻬﺮ ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﺷﻤﺮدن و‬
‫او را واﺟﺪ ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت و وﻻﻳﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪي اﻟﻬﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدن و او را واﺟﺪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﺎﻛﺎن و ﻣﺎﻳﻜﻮن و ﻣﺎﻫﻮ ﻛﺎﺋﻦ ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻪ ﺳﻬﻤﻲ از ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن و ﺷﻨﺎﺧﺖ و درك واﻗﻌﻲ و ﻋﻴﻨﻲ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﺮاي‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد؟!!‬
‫اﮔﺮ اﺛﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ و ﺗﺼﻮري از اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻓﻬﻤﻴﺪهاﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻔﺎي ﺑﻴﻤﺎران‪ ،‬اداي ﺑﺪﻫﻲ ﺑﺪﻫﻜﺎران‪ ،‬ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺰه ﺑﺰﻫﻜﺎران‪ ،‬و راﺣﺘﻲ‬
‫ﺧﻴﺎل ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺎن )ع( ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و آنﻫﺎ را ﻣﻨﺸﺄ اﺛﺮ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد و ﺗﺼﻮر ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻔﺴﺮان ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﺑﺮد!!‬
‫اﮔﺮ آﺛﺎر دﻳﮕﺮي دارد‪ ،‬ﭼﺮا آن را در آﺛﺎر ﻣﻜﺘﻮب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺻﻮﺗﻲ و‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ و اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻋﻮاﻣﺎﻧﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﻋﻨﺎوﻳﻦ در ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ آﺛﺎر روﺷﻨﻲ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻴﻦ و‬
‫واﻗﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺛﻤﺮي دارد و آﻳﺎ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن از ﺟﻌﻞ ﻣﻨﺼﺐ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺳﺎزﮔﺎري دارد‪.‬‬
‫آﻳﺎ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ و زﻋﺎﻣﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﺎد و ﺧﺎﻃﺮهي اﻛﺜﺮ‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﺤﺚ وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ در اﻳﺮان ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب‪ ،‬درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟!! اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ و زﻋﺎﻣﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪9‬‬
‫ﻧﻔﺮ از ‪ 12‬ﻧﻔﺮ‪ ،‬وﻟﻮ ﺑﺮاي ﻳﻚ دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺎ ﺟﻌﻞ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از اراده و ﻓﻌﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ )ﻛﻪ ﻋﻘﻼً ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺨﻠﻒ اﺳﺖ(‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺗﻌﺎرﺿﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؟!!‬
‫اﮔﺮ ﺑﺤﺚ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﺷﺄﻧﻴ‪‬ﺖ اﺳﺖ )ﻣﻨﺼﺐ ﺣﻘﻴﻘﻲ( و اﻳﻦ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﺎن را ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺎﺻﺮ )ﻳﺎريﮔﺮ( و ﻗﻴﺎم ﺣﺠﺖ در ﻳﻚ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎم‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ واﻗﻌﻲ ﻗﺪرت ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را آﺷﻜﺎرا ﺑﺎ ﻣﺮدم در ﻣﻴﺎن‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺬارﻳﻢ و اﺧﺘﻼف ﺣﻘﻴﻘﺖ و واﻗﻌﻴﺖ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ و‬
‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺸﺨﺺ آن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ و اﺧﺘﻼف ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮز ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ را در‬
‫ﺑﺤﺚ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻤﻲﺑﺨﺸﻴﻢ؟!!‬
‫ﭼﺮا ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدي‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺎﺳﻲ و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ و‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﺧﺼﻪي اﺻﻠﻲ اﻣﺎﻣﺖ ﺷﻴﻌﻪ اﻧﮕﺸﺖ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺬارﻳﻢ؟!! ﭼﺮا اﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ و واﻗﻌﻲ اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺛﻘﻞ اﺻﻐﺮ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﺳﻨﺪ و ﻣﺪرك ﺑﻲﺑﺪﻳﻞ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺛﻘﻞ اﻛﺒﺮ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﻣﻮرﻳﺘﻲ ﺑﺲ ﻋﻈﻴﻢ و اﻣﺎﻧﺘﻲ ﺳﺘﺮگ ﺑﺮﻋﻬﺪهي آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ را ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻳﻢ و آن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﻋﻠﻲ )ع( ﻛﻤﺘﺮ از آب دﻣﺎغ ﺑﺰ ﻣﺎده ﻳﺎ ﻛﻔﺸﻲ ﻛﻬﻨﻪ و ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﺑﺮگ ﻛﺎﻫﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻮرﭼﻪاي آن را ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه‪ ،‬از ارزش آن ﻏﺎﻓﻞ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺸﺘﺎق اﺳﻼم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ آن‪ ،‬ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻌﺎرف و اﺣﻜﺎم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﮔﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺘﺼﺪي رﺳﻤﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ و‬
‫ﺑﻴﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ آﻧﺎن اﻣﻴﺮ ﺳﺨﻦ و ﺳﺨﻦ اﻣﻴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺣﻜﺎم ﻋﻠﻲ اﻟﻤﻠﻮك؛ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و رﻳﺎﺳﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎ رﻳﺎﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮي ﻫﻤﺮاه ﺷﻮد و ﭼﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و اﺳﺘﻤﺮار آن ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ را از آن ﺟﻬﺖ ﻣﺒﻴﻦ و ﻣﻔﺴﺮ رﺳﻤﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻣﻜﺘﻮب و ﺧﻄﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬دو ﻣﺘﻦ »ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ« و »ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﻳﺎ ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ«‪ .‬درﺑﺎرهي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﻠﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ ﻳﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ اﻃﻼﻋﻲ در ﺑﺪﻧﻪي ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ و ﺣﺘﻲ‬
‫ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬از آن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬از ﺳﻮي ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺷﻴﻌﻲ و ﺳﻨﻲ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﻄﺎﻟﺐ آن‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮاﻓﻖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳﺎ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬اﻣﻼء ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( و ﺧﻂ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ)ع( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري )ج‪ ،4‬ص‪ ،(30‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ )ج‪ ،1‬ص‪ ،(110‬ﻛﺘﺎب اﻻم‬
‫ﺷﺎﻓﻌﻲ )ج‪ ،2‬ص‪161‬؛ أﺧﺒﺮﻧﺎ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ ﻋﻦ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺞ ﻋﻦ ﻋﻄﺎء ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻲ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻋﻠﻲ رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ »ﻣﻦ ﻟﻢ ﻳﺠﺪ ﻧﻌﻠﻴﻦ و وﺟﺪ ﺧﻔﻴﻦ ﻓﻠﻴﻠﺒﺴﻬﻤﺎ« ﻗﻠﺖ‪ :‬أﺗﺘﻴﻘﻦ ﺑﺄﻧﻪ‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ أﺷﻚ أﻧﻪ ﻛﺘﺎﺑﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻗﺮار و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻋﻄﺎء ﺑﻦ واﺋﻞ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ ﻋﻠﻲ )ع( ﭘﺮداﺧﺘﻪ )و اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ او را راﺳﺘﮕﻮﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم زﻣﺎن‬
‫ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﻛﺘﺎب »ﻣﺤﻠّﻲ« اﺑﻦ ﺣﺰم اﻧﺪﻟﺴﻲ )ج‪ ،7‬ص‪ 102‬و ‪ 103‬و ج‬
‫‪ ،10‬ص‪ 353‬ﺗﺎ ‪ (355‬از ﻃﺎﺋﻔﻪي ﻇﺎﻫﺮﻳﻪي اﻫﻞ ﺳﻨﺖ )ﭘﻴﺮوان داود اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ(‪ ،‬و‬
‫اﻗﺎرﻳﺮ ﻛﺜﻴﺮي از ﺑﺰرﮔﺎن راوﻳﺎن و ﻳﺎ ﻓﻘﻴﻬﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻫﻢ ﭼﻮن ﻣﺤﻴﻲاﻟﺪﻳﻦ ﻧﻮوي‬
‫)اﻟﻤﺠﻤﻮع ج‪ ،18‬ص‪ ،(356‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﻲ )ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪ 230‬ﺗﺎ‬
‫‪ ،(232‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﺷﺎﻓﻌﻲ )ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .80‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ج‪،7‬‬
‫ص‪ ،(298‬ﺷﻮﻛﺎﻧﻲ )ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﻳﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .59‬ﻧﻴﻞ اﻷوﻃﺎر ج‪ ،7‬ص‪ 150‬ﺗﺎ ‪ (152‬و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻛﺤﻼﻧﻲ )ﺳﺒﻞ اﻟﺴﻼم‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 234‬و ‪ (235‬ﻋﻴﻨﻲ )ﻋﻤﺪة‬
‫اﻟﻘﺎري‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪ 294‬و ‪ (295‬ﻣﺘﻘﻲ ﻫﻨﺪي )ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ (870‬ذﻫﺒﻲ‬
‫)ﻣﻴﺰان اﻻﻋﺘﺪال‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ (381‬و‪ ...‬ﺑﺮ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﻜﺘﻮﺑﻲ ﮔﻮاﻫﻲ داده و‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﺛﺒﺎت ﺗﻮاﺗﺮ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ و اﻳﻨﻜﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﻗﺮآن و اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻴﻦ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهي اﺳﻼﻣﻲ )اﻋﻢ از ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ(‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻘﻞ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را دﻳﺪه‬
‫و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ و اﻓﺮاد راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮد‪ .‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( و‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع( درﺧﺼﻮص ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن آن‪ ،‬رواﻳﺎت ﺻﺤﻴﺢاﻟﺴﻨﺪي وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ﺑﺎ رواﻳﺎت اﻫﻞ ﺳﻨﺖ درﺑﺎرهي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻖ دارد‪.‬‬
‫ﻣﻀﻤﻮن رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺣﻜﺎم ﺣﻼل و ﺣﺮام ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ اﻣﻴﺪ‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬در آﻳﻨﺪهاي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﻠﻨﺪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‬
‫و ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻣﻄﻠﺐ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن‪ ،‬ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو ﺳﻨﺪ ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‪» :‬اﻧﻲ ﺗﺎرك ﻓﻴﻜﻢ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﷲ و ﻋﺘﺮﺗﻲ )ﺳﻨﺘﻲ( ﻣﺎ إن ﺗﻤﺴﻜﺘﻢ ﺑﻬﻤﺎ‪ ،‬ﻟﻦ ﺗﻀﻠﻮا أﺑﺪا؛ ﻣﻦ دو اﻣﺮ ﺳﻨﮕﻴﻦ را‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﮔﺬارم‪ .‬ﻗﺮآن و ﻋﺘﺮت )ﻳﺎ ﺳﻨﺖ( ﺧﻮدم را‪ .‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ دوي آﻧﺎن ﺗﻤﺴﻚ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﺘﺮت‪ ،‬ﭘﺲ از اﻗﺮار ﺑﻪ ﺑﻮدن ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬وﺟﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺟﺘﻬﺎد‪ ،‬در ﻓﻬﻢ ﻣﺘﻮن ﻳﺎدﺷﺪه )ﻗﺮآن و‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ(‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ در اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺘﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ )ع( در دﺳﺘﺮس ﻣﺠﺘﻬﺪان و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان )ﻏﻴﺮ از اﺋﻤﻪي ﻫﺪي و ﺑﺮﺧﻲ‬
‫اﺻﺤﺎب ﺧﺎص اﻳﺸﺎن(‪ ،‬ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﺔ اﻟﻔﺮاغ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ و‬
‫ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮي از ﻣﺘﻦ آن ﻛﺘﺎب ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ادﻋﺎي اﺟﺘﻬﺎد‪ ،‬از ﻧﺺ‬
‫آن ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻴﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ‪ ،‬اوج ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲاش را در دوران اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق‬
‫ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ دوران اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻲ اﻟﺮﺿﺎ )ع( ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺪﻳﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ از ﺳﻮي اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎ رﻛﻮد ﻧﺴﺒﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ‬

‫ﻗﺪر ﻣﺘﻴﻘﻦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( وارث ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻲ ﺑﻮده و آن را ﻧﺰد‬
‫ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا در ﺧﺼﻮص ﺗﺒﻴﻴﻦ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ از اﻳﺸﺎن ﺑﻬﺮهي ﻻزم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه و ﻳﺎ درﺑﺎرهي ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬از اﻳﺸﺎن‬
‫ﮔﺰارش ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ؟!‪ .‬اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﻧﺎﺷﻲ از ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺮدم زﻣﺎن ﺣﻀﻮر اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺄن و ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﺑﺮاي اﻣﺎم )ع( ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻋﺪهي ﻣﻌﺪودي ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﺶ اﻳﺸﺎن واﻗﻒ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ و‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن را ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫پ( ﮔﺰارشﻫﺎي اﺻﺤﺎب اﻣﺎم )ع( ﻣﻜﺘﻮب ﻧﺸﺪه و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ اﻣﺎﻣﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع واﻗﻌﻪي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﺮﺑﻼ واﻗﻊ ﺷﺪه و‬
‫اﻳﻦ واﻗﻌﻪي ﻓﺮﻋﻲ‪ ،‬اﺻﻞ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻣﺎﻣﺖ و ﺗﻼشﻫﺎي اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ را از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز دوران ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث( ﻣﺘﻮن ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( در ﮔﺬر زﻣﺎن ﻣﻮرد‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﺰاداري و ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺎﺗﻢ‪،‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﻏﻔﻠﺖ از ﺳﺎﻳﺮ اﺑﻌﺎد وﺟﻮدي اﻣﺎم )ع( ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮدن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن از ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﻪ واﻗﻌﻪي ﻛﺮﺑﻼ و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ‬
‫وﺟﻪ ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻋﺎﻃﻔﻲ آن )ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﺣﻘﻴﻘﺖ و واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ(‪،‬‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ آﺷﻜﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻃﺮﻓﺪار اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ‪ ،‬آن را‬
‫ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪي اﺣﺴﺎﺳﻲ و ﻋﺎﻃﻔﻲ آن‬
‫از ﺳﻮي ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺤﺮﻳﻒ را ﺑﻪ اﻣﺮي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ داده و ﮔﻮﻳﺎ از‬
‫ﺑﺎب وﻇﻴﻔﻪي ﺷﺮﻋﻲ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف!! ﻣﺴﺘﻤﺮاً ﺑﺮ ﺑﺮﮔﺰاري ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺰاداري‪،‬‬
‫اﺻﺮار ﻣﻲورزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ ﻣﺒﺤﺚ اﻣﺎﻣﺖ و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ و اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ آن‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺘﻲ دﺷﻮار در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺘﻜﻲ‬
‫ﺑﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﭘﺎﻛﺴﺎزي ﺻﺤﻨﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ از ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻏﻠﻮ آﻣﻴﺰ و دروغ‪ ،‬ﺳﻮق داد و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻖ و اﻧﻜﺎر ﺑﺎﻃﻞ و‬
‫دروغ‪ ،‬ﻗﺪمﻫﺎي ﻻزم و ﻛﺎﻓﻲ را ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮدي اﻣﺎﻣﺎن و اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ دروغ و ﻏﻠﻮ‪ ‬ﭘﻴﺮوان‬
‫)در اﻧﺪﻳﺸﻪ و اﺣﺴﺎس( ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﺸﺪه و ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺻﺪﻣﺎت را زده و ﺧﻮاﻫﺪ زد‪ .‬دوﺳﺘﻲ دروﻏﮕﻮﻳﺎن و ﻏﺎﻟﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫دروغ و ﻏﻠﻮ‪ ‬آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﻨﺎي ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﻧﺎداﻧﻲ ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺧﻮد‪ ،‬ذﺑﺢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫درﺧﺼﻮص رﻓﺘﺎر ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪاي در وﺑﻼگ »ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدهام ﻛﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﮔﺮاﻣﻲ را ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪي ﺑﻪ آرﺷﻴﻮ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آن دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻢ )ﺿﻤﻨﺎً‬
‫ﻣﺘﻦ ﻳﻚ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ در اﺻﻔﻬﺎن را ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ در آدرس ﻳﺎد‬

‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻴﺪ(‪.‬‬
‫ﻟﺰوم ﺑﺎزﻧﮕﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬

‫ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻬﻢ ﻟﺰوم ﺑﺎزﻧﮕﺮي و ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ و در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﺠﺪدي ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ راهﮔﺸﺎ و ﻣﺆﺛﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدن اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﻳﻦداري ﺗﻘﻠﻴﺪي و ﻏﻴﺮﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﮓﺣﻮﺻﻠﮕﻲﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻨﺒﻠﻲ ﻳﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻨﺖﮔﺮاﻳﺎن و ﺗﻦآﺳﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﺠﺪدان‪ ،‬راه را ﺑﺮ ﺗﺤﺮك ﻋﻠﻤﻲ و روﻧﻖ ﺑﺎزار ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ در ﺣﻮزهي‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎرهي ﻛﺎر در ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ‬
‫)اﺟﺘﻬﺎد ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬اﺻﻮﻟﻲ و ﻓﻘﻬﻲ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﻌﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬از ﻧﮕﺮاﻧﻲﻫﺎ و وﺣﺸﺖ اﻧﻔﺮاد ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ و‬
‫ﻳﺎ آن را ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻫﻢﻓﻜﺮي و ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ‪ ،‬از ﺛﺒﺎت و ﺻﻼﺑﺖ ﻋﻠﻤﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در رد‪ ‬دﻳﻦ ﺗﻘﻠﻴﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺨﻨﻲ ﻛﻪ از اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ )ع( و اﻣﺎم‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق )ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ؛ »ﻣﻦ أﺧﺬ دﻳﻨﻪ ﻣﻦ أﻓﻮاه‬
‫اﻟﺮﺟﺎل أزاﻟﺘﻪ اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬و ﻣﻦ أﺧﺬ دﻳﻨﻪ ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺎب و اﻟﺴﻨﺔ زاﻟﺖ اﻟﺠﺒﺎل و ﻟﻢ ﻳﺰل؛‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﻨﺶ را از دﻫﺎن اﻓﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي دﻳﻦ او را از ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﻨﺶ را از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻮهﻫﺎ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ‪،‬‬
‫و دﻳﻦ او از ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻲرود« )وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬آل اﻟﺒﻴﺖ‪ ،‬ج ‪ ،27‬ص ‪ 132‬ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ .(33403‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻛﻠﻴﻨﻲ در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻛﺘﺎب »ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ «6‬و ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ در ﻛﺘﺎب »ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻋﺘﻘﺎدات اﻹﻣﺎﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ «72‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ آن ﻻزم و اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ در آن ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )و ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪي راﻳﺞ را‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪاي اﺗﻔﺎﻗﻲ و اﺟﻤﺎﻋﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﺪ( و ﻫﺮﻳﻚ از روﻳﻜﺮدﻫﺎ‪ ،‬آﺛﺎر‬
‫ﻓﺮاوان و ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ در اﻧﺪﻳﺸﻪ و زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ دارد‪ ،‬را ﻣﺨﺘﺼﺮاً ﮔﺰارش‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫ﻳﻜﻢ( ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺴﺎن در ﻫﺴﺘﻲ‪ .‬ﺑﺤﺚ اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن و ﺗﻤﺎﻳﺰ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ آدﻣﻲ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات و ﺧﻮد را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺪا و ﻳﺎ ﻣﺤﻮر ﻫﺴﺘﻲ داﻧﺴﺘﻦ‪،‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺷﺮاﻓﺖ و ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺷﺮﻳﻒ و ﺑﺎ‬
‫ﻛﺮاﻣﺖ و ﺑﺎور ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻧﺴﺒﻲ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﻣﺒﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺎﺳﻲ در ﺷﺎﻛﻠﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪي اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدﻳﻨﻲ را در‬
‫ﭘﺬﻳﺮش و ﻳﺎ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫اﺻﻮﻻً ﺑﺤﺚ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه در ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ و‬
‫ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ اﻓﺮاد و ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎدهاﻧﮕﺎري و ﺗﻠﻘﻲ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل ﻛﺮدن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي‬
‫راﻳﺞ ﺑﺸﺮي و ﻳﺎ اﻟﻬﻲ ﺑﺪون ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ و دﻻﻳﻞ ﻣﻮرد ادﻋﺎ‪ ،‬ﻛﺎر ﺗﺤﻘﻴﻖ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ در ﺣﻮزهي ﻣﻌﺎرف ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﻣﺨﺘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫دوم( وﺣﺪت دﻳﻦ اﻟﻬﻲ و ﻛﺜﺮت ﺷﺮاﻳﻊ‪ .‬ﺟﺪاﺳﺎزي ﻣﻔﻬﻮم دﻳﻦ از ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﺮاد و ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ از اﻳﻦ ﻋﻨﺎوﻳﻦ‪ ،‬اﻣﺮي ﻻزم و ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي اﻳﻦ ﻋﻨﺎوﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ ﺑﺴﻴﺎري از اﺧﺘﻼﻓﺎت و‬
‫درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم( ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ‪ .‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮﻫﺎي ﺷﺘﺎبزده و ﻋﺪم ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺑﻴﻦ‬
‫دو ﺣﺠﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﻞ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺳﻜﻮت ﻋﻤﺪي ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫درﺧﺼﻮص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺣﺠﺖ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ درﻫﻢ رﻳﺨﺘﮕﻲ‬
‫ﺷﺪﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ در ﻗﺮون وﺳﻄﺎي اﺳﻼﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻧﺼﻮص ﺷﺮﻳﻌﺖ )رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه( و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ در آنﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎر دﺷﻮاري ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻮن‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮه از ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ و از وﺣﻲ و ﻧﻘﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺣﺠﺖ ﻇﺎﻫﺮي ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را‬
‫در ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎﻃﻦ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮي )ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ‬
‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ( ﻣﺒﻨﺎي دﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺗﺨﻠﻔﻲ از ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮي‪ ،‬در‬
‫دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺮدد‪ ،‬آن دﻳﻦ ﻳﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ راه‬
‫اﺳﺘﻮاري دﻳﻦ ﺧﺪا‪ ،‬اﻧﻄﺒﺎق داﺋﻤﻲ آن ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ )ﻓﺄﻗﻢ وﺟﻬﻚ‬
‫ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺣﻨﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮة اﷲ اﻟﺘﻲ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻴﻬﺎ‪.(...‬‬
‫ﭼﻬﺎرم( ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻋﺼﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان )ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع(‪ .‬ﺷﻴﺦ‬
‫ﺻﺪوق )ره( و اﺳﺘﺎدش اﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﻗﻤﻲ )ره( و ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻠﻤﺎي ﻗﻢ در زﻣﺎن‬
‫اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻼك و ﻣﻌﻴﺎر ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻏﺎﻟﻴﺎن را در اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﺼﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺳﻬﻮ و‬
‫ﺧﻄﺎ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮﻛﺲ ﺧﻄﺎي ﻋﻤﻠﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را در رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺸﺮي او ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او را در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺼﻮم ﺑﺸﻤﺎرد‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق و‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﻗﻢ در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ﻏﺎﻟﻴﺎن ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﺼﻤﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺧﻄﺎ در رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻋﺎدي و ﺑﺸﺮي اﻳﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ( ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮ‪‬ن و ﺗﻄﻮ‪‬ر ﻧﻈﺮﻳﻪي اﻣﺎﻣﺖ‪ .‬دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﻜﺮي )ع( اداﻣﻪي اﻣﺎﻣﺖ از ﻧﺴﻞ ﻓﺎﻃﻤﻪ )س( و ﻋﻠﻲ )ع( ﺗﺎ‬
‫ﻗﻴﺎم ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪﮔﺎه اﻧﺤﺼﺎر اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻳﺎزده ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن‬
‫از ﻧﺴﻞ ﻓﺎﻃﻤﻪ )س( و اﻧﺘﻬﺎء ﺑﻪ ﻋﺪد دوازده‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﭘﺲ از ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم دوازدﻫﻢ)ع(‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬اﺑﺘﺪا در اﻗﻠﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ دﻫﻪ‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ‬
‫ﻋﺪدي ﺷﻴﻌﻴﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ دوازده‬
‫اﻣﺎﻣﻲ از اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﺧﺒﺮ از ﺷﺪت ﺑﺤﺮان دارد و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬اﻳﻦ دوره را‬
‫دورهي ﺣﻴﺮت و ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻧﺎمﮔﺬاري ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻛﺘﺎب‬
‫»اﻹﻣﺎﻣﺔ و اﻟﺘﺒﺼﺮة ﻣﻦ اﻟﺤﻴﺮة« را در دﻫﻪﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﻏﻴﺒﺖ ﻛﺒﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﺳﺎﻛﻦ ﻗﻢ و ري در ﻣﻮرد ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن اﻣﺎﻣﺖ را‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ )اﺳﺘﺎد ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ و ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ( در ﻛﺘﺎب‬
‫»ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻻﻋﺘﻘﺎد« و »ﻧﻮﺑﺨﺘﻲ« در ﻛﺘﺎب »ﻓﺮق اﻟﺸﻴﻌﻪ« )ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﻴﺒﺖ ﺻﻐﺮي‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ( ﻣﺨﺘﺼﺮاً ﮔﺰارش ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ دوﺳﺖ ﻋﺰﻳﺰ و ﻓﺎﺿﻠﻢ‪ ،‬ﺟﻨﺎب آﻗﺎي‬
‫دﻛﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ ﻛﺪﻳﻮر در ﻣﻘﺎﻟﻪي اﺧﻴﺮﺷﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻋﻠﻤﺎي اﺑﺮار« از‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر‬
‫اﺋﻤﻪ)ع(‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن اﺑﻦ ﺟﻨﻴﺪ اﺳﻜﺎﻓﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪاي از ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ درﺑﺎرهي ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮ‪ ‬ﺳﺎزيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺪاً ﺟﺎي ﺳﺆال دارد!!‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎد و ﻧﺎراﺣﺘﻲ آﻗﺎﻳﺎن ﺑﺮاي ﭼﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻣﺪﻋﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺰارش‬
‫ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﺴﺒﺖ دروغ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻳﺎدﺷﺪه اﺳﺖ؟!! ﻳﺎ ﻣﺪﻋﻲاﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ اﻣﺮوز را از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻛﺮد؟!!‬
‫اﮔﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻪ در ﺑﺎب اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ )ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ آن‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ( ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻃﺮح ﻣﺠﺪد‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮاﺳﻲ داﺷﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﻮان دﻓﺎع از ﻧﻈﺮﻳﺎت‬
‫راﻳﺞ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻣﺜﺎل اﺑﻦ ﺟﻨﻴﺪ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن از ﭼﻪ ﭼﻴﺰي دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻓﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ؟!!‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻤﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﻓﻴﻖ دﻫﺪ‪ ،‬در آﻳﻨﺪهاي ﻧﻪﭼﻨﺪان‬
‫دور‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ )ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪» :‬اﻟﻔﻮاﺋﺪ اﻟﺮﺟﺎﻟﻴﺔ«‬
‫ﻋﻼﻣﻪي ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم و ﮔﺰارش دﻛﺘﺮ ﻣﺪرﺳﻲ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻣﻜﺘﺐ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ‬
‫ﺗﻜﺎﻣﻞ«(‪.‬‬
‫ﺷﺸﻢ( دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮآن‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻲ ﺷﻴﻌﻲ‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﻣﺮﺣﻮم ﻋﻼﻣﻪي ﻣﺠﻠﺴﻲ و ﻣﺤﺪث ﻧﻮري‪ ،‬ﺑﺎ ادﻋﺎي ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮآن )ﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ ﺳﻨﺪ و ﻣﺪرك ﻛﻞّ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻣﺘﻦ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻫﻢﭼﻮن ادﻋﺎي‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬از اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲاﻧﺪازد و ﻋﻤﻼً ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎه اﺿﻤﺤﻼل‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪ( ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﻋﺰت و اﺣﺘﺮام‪ ،‬از ﺳﻮي ﻃﺮﻓﺪاران‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت راﻳﺞ )ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮآناﻧﺪ( ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻪ و ﻣﻨﺘﻘﺪاﻧﻪي ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ )ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺒﻌﺎت دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺜﺎل ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ رﻗﻴﻖﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﺿﺮﺑﻪي ﻛﻤﺘﺮي ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪي راﻳﺞ ‪-‬و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ -‬ﻣﻲزﻧﺪ( ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر‬
‫ﺧﻼف ﻣﺮوت و ﻣﺪارا را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؟‬
‫ﭼﺮا ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻧﻮاﻧﺪﻳﺶ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي روشﻣﻨﺪ‬
‫و ﻋﻠﻤﻲ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﻋﺰت و اﺣﺘﺮام ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ!!؟ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ »ﻣﺮآة اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ج‪،12‬‬
‫ص‪ 525‬اﺛﺮ ﻋﻼﻣﻪي ﻣﺠﻠﺴﻲ« ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﺑﺴﻴﺎري از رواﻳﺎت ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻛﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺘﻮاﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻘﺺ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻗﺮآن ﻣﻮﺟﻮد دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ‬
‫رواﻳﺎت ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﺖ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ!!«‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬آﻳﺎت ﻗﺮآن از ‪ 17000‬آﻳﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﺘﺮ‬
‫از ‪ 6700‬آﻳﻪ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ!!«‪ .‬اﻳﺸﺎن در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب )ج‪ ،3‬ص‪ (244‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫ﻛﺘﺎب »ﺛﻮاب اﻷﻋﻤﺎل ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق« رواﻳﺘﻲ را از اﻣﺎم ﺻﺎدق آورده اﺳﺖ ﻛﻪ؛‬
‫»ﺳﻮرة اﻷﺣﺰاب‪ ...‬ﻛﺎﻧﺖ أﻃﻮل ﻣﻦ ﺳﻮرة اﻟﺒﻘﺮة ﻟﻜﻦ ﻧﻘﺼﻮﻫﺎ و ﺣﺮﻓﻮﻫﺎ؛ ﺳﻮرهي‬
‫اﺣﺰاب‪ ...‬ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ از ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را ﻧﺎﻗﺺ‬
‫ﻛﺮده و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ«!!!(‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ( ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن و ﺑﻮد و ﻧﺒﻮد ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺒﺮ‪ .‬ﺧﻮب اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺜﺎل ﻣﺮﺣﻮم ﻛﻠﻴﻨﻲ )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ (237‬و ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ )اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‬
‫اﻟﺴﺮوﻳﻪ‪ ،‬ص‪ 61‬ﺗﺎ ‪ ،(63‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رواﻳﺎت ﺻﺤﻴﺤﻪ و ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ ادﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫»ﺟﺰ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﺤ‪‬ﺾ در اﻳﻤﺎن ﻳﺎ ﻛﻔﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ )ﻛﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺨﻠﻮط اﺳﺖ( ﺳﺆال و ﺟﻮاب ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮگ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺧﻮاﺑﻲ آرام و ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮاي ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‪ ،‬از ﺧﻮاب دراز ﺧﻮد ﺑﻴﺪار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﺸﺘﻢ( ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻔﻲ ﻳﺎ اﺛﺒﺎت ﺣﺠﻴﺖ ﻗﻴﺎس ﻓﻘﻬﻲ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺰارﺷﺎت ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ‬
‫از اﻓﺮادي ﭼﻮن ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن و ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان )از اﺻﺤﺎب اﻣﺎم ﻫﺸﺘﻢ(‬
‫و اﺑﻦ ﺟﻨﻴﺪ اﺳﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺠﻴﺖ ﻗﻴﺎس ﻓﻘﻬﻲ‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﺣﺒﻴﺐ اﷲ رﺷﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﺗﻨﻘﻴﺢ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻗﻴﺎس ﻓﻘﻬﻲ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻧﻬﻢ( ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﺠﻴﺖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺣﺠﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ‪ .‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺰرگ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن‬
‫ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ و اﺑﻦ ادرﻳﺲ ﺣﻠﻲ و دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﺪم ﺣﺠﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻲ راﻳﺞ را ﻣﻨﺘﻔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺪرك ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻫﻢ( ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﺠﻴﺖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺣﺠﻴﺖ اﺟﻤﺎع‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻮﺷﺘﺮي در ﻛﺘﺎب »ﻛﺸﻒ‬
‫اﻟﻘﻨﺎع‪ ،‬ﻋﻦ ﺣﺠﻴﺔ اﻹﺟﻤﺎع« و ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎء اﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺟﻤﺎع را از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺣﺠﻴﺖ‪ ،‬زﻳﺮ ﺳﺆال ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﺎزدﻫﻢ( ﺟﻮاز ﻳﺎ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻧﺴﺦ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻴﻪ ﺑﺎ ادﻟﻪي ﻋﻘﻠﻴﻪ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﻧﺴﺦ‪ ،‬ﻳﻜﻲ‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺻﻮﻟﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوازدﻫﻢ( ﺣﺮﻣﺖ ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻳﺎ وﺟﻮب ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب »ﻋﺪة‬
‫اﻻﺻﻮل« و درﺧﺼﻮص ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻴﻬﺎن در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»در ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؟!!«‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺠﺎ و ﺣﻜﻢ اوﻟﻴﻪي دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﻳﻲ در ﻣﻮرد دﻛﺘﺮ ﻫﺎﺷﻢ آﻗﺎﺟﺮي‬
‫ﻛﺠﺎ )ﻛﻪ از ﻣﻮارد اﺗﻬﺎﻣﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺷﺪه ﺑﻮد‪» :‬اﻧﻜﺎر ﺣﻜﻢ واﺟﺐ‬
‫ﺗﻘﻠﻴﺪ«؟!! )ان ﻫﺬا ﻟﺸﻴﺊ ﻋﺠﺎب(‪.‬‬
‫ﺳﻴﺰدﻫﻢ( ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﻇﺎﻫﺮاً اﺟﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻞ؛ ﺷﻤﺎر ﻧﺠﺎﺳﺎت و ﻃﻬﺎرات‪،‬‬
‫ﻟﺰوم ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ و ﮔﺮدن زﻧﺎن آزاده ﻳﺎ اﺳﺘﺤﺒﺎب آن‪ ،‬وﺟﻮب ﻳﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞ اﺟﺮاي‬
‫اﺣﻜﺎم ﺟﺰاﺋﻲ و ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ در ﻋﺼﺮ ﻏﻴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻳﺎ ﻃﻬﺎرت‬
‫ﺧﻤﺮ و اﻟﻜﻞ‪ ،‬ﺣﻠﻴﺖ ﻳﺎ ﺣﺮﻣﺖ ذﺑﺎﻳﺢ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و‪...‬‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ( ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن واﻗﻌﻪي ﻏﺪﻳﺮ ﺧﻢ‪ ،‬ﺷﻬﺎدت ﻳﺎ‬
‫وﻓﺎت ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻛﺜﺮ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎ ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻖ آﺗﺶ زدن درب ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( و ﺳﻴﻠﻲ زدن ﻳﺎ ﻟﮕﺪ زدن و داﺳﺘﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺎﻃﻤﻪ )س( ﺑﻴﻦ در و‬
‫دﻳﻮار و‪...‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ‬
‫در ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع( دﻳﺮ زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ و ﺷﻴﻌﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺎم ﻣﺒﺎرك ﺣﺴﻴﻨﻴﻪي ارﺷﺎد را‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً در ﻣﻌﺮﻓﻲ اﺳﻼم ﻣﺤﻤﺪي )ص( و ﺗﺸﻴﻊ ﻋﻠﻮي ﻛﻪ‬
‫دو اﺳﻢ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻋﻨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﭘﺮ ﺑﻬﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﭼﻮن اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ‬
‫آﻳﺖاﷲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﻬﺮي‪ ،‬اﺳﺘﺎد و ﻣﻔﺴﺮ ﻗﺮآن آﻳﺖاﷲ ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻬﺪي‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ﻳﺪاﷲ ﺳﺤﺎﺑﻲ و ﺑﺴﻴﺎري از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪ در دﻳﺮوز و اﻣﺮوز‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮﻳﺶ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺪ و ﻧﻮﻳﺪ ﻣﻲدﻫﻢ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻣﻴﺮاث ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﻮان ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪،‬‬
‫اﻣﻜﺎن ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺸﺮ را دارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺪون ﺗﻨﮓﻧﻈﺮيﻫﺎي راﻳﺞ در دورهﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﺎ ﻧﻴﺖ ﺟﺪي اﺣﻴﺎء و‬
‫اﺻﻼح اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ دﻻﻳﻞ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ دو‬
‫ﺣﺠﺖ اﺻﻠﻲ ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ و اﻳﺠﺎد ﻓﻀﺎي آزاد ﺑﺮاي‬
‫ﻛﻠﻴﻪي ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ )ﻫﻢﭼﻮن ﺑﺮﺧﻲ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﺜﺒﺖ در ‪ 5‬ﻗﺮن اوﻟﻴﻪي‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم( ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻧﺸﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ‬
‫ﭼﻴﺰي از اﺣﻜﺎم ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺪﻟﻞ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻜﺮي ﻧﺴﻞ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺴﻞﻫﺎي آﻳﻨﺪه را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺎرض اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻓﻬﻢ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬از روزي آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬از ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﻧﻄﺒﺎق ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺧﺮاج ﺷﺪ و ﻧﺎآﺷﻨﺎﻳﺎن و ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﺮدﻣﺪار ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﺟﻬﻞ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﭘﻴﺮوان‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺤﺮاف ﺑﺰرگ داﻣﻦ زد‪.‬‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻻي ﻣﺘﻘﻴﺎن ﻋﻠﻲ )ع( را واداﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻃﻼع ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻟﺒﺲ اﻹﺳﻼم ﻟﺒﺲ اﻟﻔﺮو ﻣﻘﻠﻮﺑﺎ؛ اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﻮﺳﺘﻴﻨﻲ واروﻧﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ« و اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق )ع( را در اﺑﺘﺪاي ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي‪ ،‬وادار ﻛﺮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺑﻼغ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ ﺷﻴﺊ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻨﺎس اﻟﻴﻮم‪ ،‬إﻻ و ﻫﻮ ﻣﻨﺤﺮف‬
‫ﻋﻤﺎ ﻧﺰل ﺑﻪ اﻟﻮﺣﻲ؛ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮدم در اﻳﻦ روزﮔﺎر‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ از ﻧﺴﺨﻪي وﺣﻴﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫اﻣﺎﻣﺎن)ع( ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﺎه ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻣﻔﺴﺮان از ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﻣﺎ در دﻫﻪﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﻗﺮن ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻗﺮار دارﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﻪ دﻫﻪ ﭘﺲ‬
‫از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺘﻴﻦ اﺳﻼم را واروﻧﻪ ﻛﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﮔﺬر ﻳﻚ ﻗﺮن‪ ،‬ﻫﻤﻪي آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻳﺎ اﻛﺜﺮ آن( را از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲﺷﺎن ﻣﻨﺤﺮف ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از ‪ 15‬ﻗﺮن‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺗﻀﻤﻴﻨﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ داﺷﺘﻪﻫﺎي راﻳﺞ اﻣﺮوز ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ از‬
‫داﺷﺘﻪﻫﺎي ﻗﺮن اول ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ و راﻳﺞ را ﺑﻪ‬
‫رواج ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻫﻞ ﺳﻨﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻋﺘﺮت ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺪﻋﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن از آن اﻧﺤﺮاﻓﺎت‪ ،‬ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎﺟﺮا اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮهي ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از روﻳﻜﺮدﻫﺎي راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻲ را ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز‬
‫اﻧﺤﺮاف از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ اﻧﺤﺮاﻓﺎت‪ ،‬در‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ و ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ و ﮔﺰارشﻫﺎي اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﺎ‬
‫ﻣﻼكﻫﺎي ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً ﺳﺎزﮔﺎري دارد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪي ﺳﺨﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺠﺖ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ در دﺳﺘﺮس اﻣﺮوز ﺑﺸﺮ و از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در دوران ﻓﺘﻨﻪ )ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه از ﺳﻮي‬
‫اﺋﻤﻪي ﻫﺪي)ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺻﻠﻮاتاﷲ( اﺳﺖ( ﻣﻼك و ﻣﻌﻴﺎري ﺑﺮاي ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮه ﻛﺮدن‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻫﺮ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲارزش ﺟﻠﻮه دادن‬
‫ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺮوﻛﺎﺳﺘﻦ ارزش آن و ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻧﻘﻞ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻳﺎ آن را ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫)ﻛﻪ ﺣﺠﺖ ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ( ﻗﺮاردادن‪،‬‬
‫ﺟﻔﺎي ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺣﻜﻴﻢ ﺧﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻛﺘﺎب ﺗﺸﺮﻳﻊ را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺑﺸﺮ‪،‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺄﻗﻢ وﺟﻬﻚ ﻟﻠﺪﻳﻦ‬
‫ﺣﻨﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮة اﷲ اﻟﺘﻲ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ .‬ﻻﺗﺒﺪﻳﻞ ﻟﺨﻠﻖ اﷲ‪ ،‬ذﻟﻚ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﻘﻴﻢ؛ روي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﻦ ﺑﻲاﻧﺤﺮاف ﻛﻦ‪ ،‬دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺮﺷﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻲ‬
‫را ﺑﺮ آن آﻓﺮﻳﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ در آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺪﻳﺪار ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن‬
‫دﻳﻨﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎر ﺧﺪاﻳﺎ! از ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻬﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﭘﻴﺮوي از ﺣﻘﻴﻘﺖ را در ﻛﺎم ﺟﺎن‬
‫ﻣﺎ رﻳﺰي و زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﺑﺎ آن درآﻣﻴﺰي‪.‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ! در اﻳﻦ دوران ﻓﺘﻨﻪ و ﺗﺤﻴﺮ‪ ،‬و دﺷﻨﻪ و ﺗﺤﺠﺮ‪ ،‬روح ﻣﺎ را ﺗﺸﻨﻪ ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻌﻘﻞ‬
‫و ﺗﺪﺑﺮ ﻗﺮار ده‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﭘﺪران‪ ،‬ﻣﺎدران‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬اﺳﺘﺎدان‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاران‪ ،‬ﺣﻖﺟﻮﻳﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺎن و ﺑﺎﻧﻴﺎن ﺣﺴﻴﻨﻴﻪ و ﻧﺸﺴﺖ اﺧﻴﺮ را در ﺳﺎﻳﻪﺳﺎر رﺣﻤﺖ ﺑﻲﻛﺮان ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار ده‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا! ﺳﺎﻳﻪي ﺷﻮم ﻧﺎداﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻦآﺳﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺪادﮔﺮي‪ ،‬ﻳﻜﻪﺳﺎﻻري‪ ،‬ﺟﻨﮓﺳﺎﻻري و‬
‫ﻫﺮج و ﻣﺮج را از ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﺮز و ﺑﻮم و ﻣﻠﻚ و ﻣﻠﺖ دور ﻛﻦ‪.‬‬
‫ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ! ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬

‫*‬
‫ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري‬
‫رﺣﻤﺎن ﻳﮕﺎﻧﻪي ﺳﺒﺐﺳـﺎز‬ ‫اي ﻧﺎم ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮآﻏﺎز‬

‫ﻛـﻮ را ﻧﺒـﻮد ﻗﺮﻳﻦ و اﻧﺒـﺎز‬ ‫وي ﺧﺎﻟﻖ ﺑﻲﺑﺪﻳﻞ ﻫﺴﺘﻲ‬
‫ﺟﺰ آن ﻛﻪ ز ﻣﻬﺮ ﻛﺮدهاي ﺑﺎز‬ ‫ﻣﺎ را ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮت ره‬
‫ﻟﻄﻔﻲ ﻛﻦ و ﺟﻠﻮهاي ز ﻧﻮرت ﺑـﺮ ﺟﻤﻊ اﺳﻴـﺮ ﺧـﻮد ﺑﻴﻨﺪاز‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ )ع(‪» :‬اﻟﻨّﺎس ﻋﺒﻴﺪ اﻟﺪﻧﻴﺎ و اﻟﺪﻳﻦ ﻟﻌﻖ ﻋﻠﻲ أﻟﺴﻨﺘﻬﻢ‪ .‬ﻳﺤﻮﻃﻮﻧﻪ ﻣﺎ‬
‫در‪‬ت ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻳﺸﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻣﺤ‪‬ﺼﻮا ﺑﺎﻟﺒﻼء ﻗﻞّ اﻟﺪ‪‬ﻳﺎﻧﻮن؛ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺮدﮔﺎن دﻧﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﻛﻢﺑﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ زﺑﺎنﻫﺎﺷﺎن‪ .‬ﮔﺮد او ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و او را در ﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲﻫﺎي روزﻣﺮهي ﻣﺎدﻳﺸﺎن را ﭘﺮﺑﺎر ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ آزﻣﺎﻳﺶ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﻳﻦداران ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ )ع( و اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق )ع(‪» :‬ﻣﻦ أﺧﺬ دﻳﻨﻪ ﻣﻦ أﻓﻮاه اﻟﺮﺟﺎل‬
‫أزاﻟﺘﻪ اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬و ﻣﻦ أﺧﺬ دﻳﻨﻪ ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺎب و اﻟﺴﻨﺔ زاﻟﺖ اﻟﺠﺒﺎل و ﻟﻢ ﻳﺰل؛ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ‬
‫دﻳﻨﺶ را از دﻫﺎن اﻓﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي دﻳﻦ او را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﻨﺶ را از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻮهﻫﺎ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﻦ او‬
‫از ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻲرود«‪.‬‬
‫* ﺧﻼﺻﻪ ي ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ روز ﻋﺎﺷﻮرا در ﺗﻬﺮان‪ 10 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1385‬‬

‫ﺑﻴﻢﻫﺎ‬
‫‪ -1‬دﻳﻦداري در زﻣﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﻛﺎر دﺷﻮاري اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻫﻢﭼﻮن ﻧﮕﻪ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻓﻠﺰي ﻣﺬاب در دﺳﺘﺎن آدﻣﻲ اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻧﻴﺰ‬
‫ﺗﻌﺠﺐآور ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ﺻﺪوق‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ ،366‬ﻳﺎ ﻋﻠﻲ‬
‫أﻋﺠﺐ اﻟﻨﺎس إﻳﻤﺎﻧﺎ و أﻋﻈﻤﻬﻢ ﻳﻘﻴﻨﺎ ﻗﻮم ﻳﻜﻮﻧﻮن ﻓﻲ آﺧﺮ اﻟﺰﻣﺎن ﻟﻢ ﻳﻠﺤﻘﻮا اﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺠﺐ ﻋﻨﻬﻢ اﻟﺤﺠﺔ ﻓ‪Ĥ‬ﻣﻨﻮا ﺑﺴﻮاد ﻋﻠﻰ ﺑﻴﺎض(‪ .‬دﺷﻮاري آن در دو ﺑﻌﺪ دروﻧﻲ و‬
‫ﺑﻴﺮوﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ در ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ و ﻫﻢ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻴﻦ‪ .‬در دو ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻔﺲ و ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺧﺎرج‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻋﺎﻟﻢ ذﻫﻦ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﺎ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( و اﺧﺘﻼف‬
‫ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮي ﺑﺎ ﻧﻘﻞ وﺣﻴﺎﻧﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﺗﻌﺎرض ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ‪.‬‬
‫پ( ﻣﻤﺎﻧﻌﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ را‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮي‪.‬‬
‫ت( ﭼﻬﺮهي ﻋﺒﻮس و ﻣﺎﺗﻢ زدهي اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص(‬
‫و ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻏﻢ و اﻧﺪوه و ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ﺷﺎدي و ﻧﺸﺎط و اﻣﻴﺪ‪.‬‬
‫ث( ﻧﮕﺎه ﺗﻌﺼﺐآﻟﻮد و ﻏﻴﺮ ﻣﺪاراﺟﻮﻳﺎﻧﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮ و ﺧﻮش اﺧﻼقاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﻫﻞ‬
‫ﻋﺬاب اﻟﻬﻲ داﻧﺴﺘﻦ و ﻓﻘﻂ ﻫﻢﻓﻜﺮان ﺧﻮد را اﻫﻞ ﻧﺠﺎت ﺷﻤﺮدن‪.‬‬
‫ج( وﺟﻮد ﺗﺒﻌﻴﺾ آﺷﻜﺎر ﺑﻴﻦ زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن و‪ ...‬در‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ذﻫﻦ ﻧﻴﻤﻲ از ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ )زﻧﺎن( را از آﻏﺎز اﺳﻼم‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺮده و ﺑﺨﺶﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ )ﻣﺮدان( را ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺪان ﺗﺮدﻳﺪ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﺗﻮﺑﻴﺨﻲ و اﻧﻜﺎري‪ ،‬ﻛﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪهاي ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﮕﺎه ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻋﻘﻞﮔﺮاﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻋﻤﻠﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اوﺿﺎع‬
‫ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺪﺗﺮ از وﺿﻌﻴﺖ دﻳﻦداران را در دﻧﻴﺎ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺴﺎﺧﺘﻪ ﻛﻪ‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ‪ ،‬آﺑﺎداﻧﻲ‪ ،‬رﻓﺎه و آﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ را‬
‫ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻧﺎﻛﺎراﻳﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ‬
‫ادﻋﺎي ﺑﺮﺗﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻟﻬﻲ و ﺑﺸﺮي‪.‬‬
‫پ( وﺟﻮد اﺣﻜﺎم و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺴﺎنﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮ‪ ،‬ﺣﻖﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ و وﻓﺎدار ﺑﻪ اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﭘﻴﺮو‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬درﻳﻎ ﻣﻲدارد‪.‬‬
‫ت( روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﺴﺎويﻃﻠﺐ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻣﻞ و ﻣﻼك‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ ﺑﻮدن را اﻧﺴﺎن ﺑﻮدن ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺒﻬﻪﮔﻴﺮي آﺷﻜﺎر ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﻲ‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺗﺒﻌﻴﺾآﻣﻴﺰ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ و‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺸﺮي ﻋﻠﻴﻪ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬
‫ث( ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪن روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮ و رﺣﻤﺎﻧﻲ اﺳﻼم‪ ،‬در ﻣﻴﺎن اﻛﺜﺮ‬
‫ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن‪.‬‬
‫ج( ﻣﺸﻜﻼت ﺑﻲﺷﻤﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺷﺪﻳﺪ و ﻋﻮاﻃﻒ‬
‫ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ و اﺳﺘﻤﺮار اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن آن ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺖ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد آﺷﻨﺎ ﺑﺎ روﻳﻜﺮدﻫﺎي رﺣﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺰ از ﺗﺒﻌﺎت آن ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎ در اﻣﺎن ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺤﺬورات‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ ﻋﺎدات و رﺳﻮم ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﻇﻴﻔﻪاي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن روح و ذﻫﻦ ﻫﻤﮕﺎن را در ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺧﻮد دارد و اﻣﻜﺎن اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن‪،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻓﻮاﻳﺪ و ﻣﻀﺎر آنﻫﺎ را از ﻫﻤﻪ ﺳﻠﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫چ( ﻧﺒﻮدن ﻫﻤﻔﻜﺮي و ﻫﻤﻜﺎري ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪي دﮔﺮاﻧﺪﻳﺶ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻧﺴﺠﺎم در ﻃﺮاﺣﻲ و اوﻟﻮﻳﺖﻫﺎي ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻋﺪم اراﺋﻪي‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي دوران ﮔﺬار و ﻳﺎ دوران ﺛﺒﺎت‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي رﺣﻤﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪.‬‬
‫ح( اﻧﺪك ﺑﻮدن اﻣﻜﺎﻧﺎت )اﻣﻨﻴﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ( ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺻﻼحﻃﻠﺐ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي‬
‫دﻳﻨﻲ‪ ...) .‬ﻛﺮم داران ﻋﺎﻟﻢ را درم ﻧﻴﺴﺖ( و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺘﻲ‪ ،‬اﻣﻜﺎن رﺷﺪ‬
‫ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫خ( ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻛﻤﺮﺷﻜﻦ ﻃﺮﻓﺪاران اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﻧﻮاع‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺪﻳﺪﻫﺎ و ﺗﻜﻔﻴﺮﻫﺎ‪.‬‬
‫د( ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺣﺎﻛﻤﺎن در اﻳﺠﺎد ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎ و ﺗﻬﺪﻳﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻳﻦداران ﺧﺮد ورز‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﺎﻛﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ذ( ﻛﻤﺒﻮد ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻻزم ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ )در ﺣﻮزهي ﻣﻌﺎرف ﺷﺮﻳﻌﺖ(‬
‫از ﺳﻮي ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬و ﺳﻜﻮت ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن‪ ،‬و رﻓﺘﺎر‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي‪ ،‬از ﺳﻮي ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﻫﺰﻳﻨﻪي ﺣﻤﺎﻳﺖ از‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ را ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻ ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ر( اﻇﻬﺎرات ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺮﺧﻲ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ در ﻣﻮرد اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﻲ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﻲ دﻳﻨﻲ‪ ،‬از ﺳﻮي اﻳﻦ ﮔﺮوه از‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎرك ﻋﺪول از آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻼك اﻇﻬﺎرات اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬اﻇﻬﺎرات اﻧﺤﺼﺎرﻃﻠﺒﺎﻧﻪي ﻃﺮﻓﺪاران‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ )ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﮔﺮوه‪ ،‬ﺧﻮد را ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ‪ ،‬از ﺳﻮي دو ﮔﺮوه روﺷﻨﻔﻜﺮان‬
‫ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ و ﻃﺮﻓﺪاران اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ ﺳﻨﺘﻲ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﻳﮕﺎﻧﻪاي ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ارﺗﺪاد و ﺧﺮوج از دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ!!!‬
‫ز( اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ از ﺳﻮي اﻓﺮادي ﻛﻪ اﻃﻼع ﭼﻨﺪاﻧﻲ از ﻣﺘﻮن اﺻﻠﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻳﺎ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻤﻲ روﺷﻨﻲ ﺑﺮاي دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫آﻓﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻬﻀﺖ اﺻﻼح اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪي اﻳﻦ‬
‫اﻓﺮاد را در ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻲ روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ داﻧﺸﮕﺎﻫﻴﺎن )اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﻳﺎ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن( و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻌﺎﻻن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬ﺷﺘﺎبزدﮔﻲ در ﻃﺮح ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﺟﺪﻳﺪ و ﻧﻮﻳﻦ‬
‫و اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اراﺋﻪي دﻻﻳﻞ ﻣﺤﻜﻢ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻠﻲ‪ ،‬و ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫روشﻫﺎي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻧﮕﺎه ﻣﻨﻔﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮاﻳﺸﺎت اﺻﻼﺣﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺪﻫﺎ‬
‫‪ -1‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬دﺳﺖ اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ ﺷﺮﻋﻲ از دﻻﻳﻞ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬و‬
‫ادﻟﻪي ﻣﻌﺘﺒﺮهي ﻧﻘﻠﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه(‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘﻼﻓﻲ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬درﮔﻴﺮي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺻﻼحﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻴﭻﻳﻚ از دو ﮔﺮوه رﻗﻴﺐ‬
‫)روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ و ﺳﻨﺖﮔﺮاﻳﺎن ﻃﺮﻓﺪار اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ( آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف‪ ،‬دﺳﺖ رﻗﺒﺎ از دﻻﻳﻞ ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻬﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘﻼﻓﻲ‪ ،‬ادﻟﻪي ﻧﻘﻠﻴﻪي ﻣﺘﻌﺎرﺿﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻫﺮ ﻳﻚ از دو ﻃﺮف ﻣﻮرد ﻧﺰاع را از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﮔﺰﻳﻨﺶ‬
‫در ﺑﺎب ﺗﻌﺎرض ادﻟﻪ‪ ،‬اﺻﻠﻲ ﻋﻘﻠﻲ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي‬
‫ﮔﺰﻳﻨﺶﻫﺎ‪ ،‬آدﻣﻲ را ﺑﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ و ﻳﺎ ﺗﻀﺎد در اﻧﺪﻳﺸﻪي ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬در ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﺘﻼﻓﻲ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ را دﭼﺎر‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ در ﮔﺰﻳﻨﺶﻫﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻋﺪم ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻋﻼم ﺷﺪه و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ در اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺪﻳﺪاً‬
‫آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﺮاﻛﺰ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬آﻳﻨﺪهي‬
‫اﻣﻴﺪ ﺑﺨﺸﻲ را ﻧﻮﻳﺪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬دﻻﻳﻞ اﻳﻦ اﻣﻴﺪواري را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﮕﺮش ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪي اﺻﻠﻲ ﺗﻔﺎوت دﻳﺪﮔﺎه اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎن‬
‫و ﺳﻨﺖﮔﺮاﻳﺎن ﻣﺪاﻓﻊ ﻧﻈﺮﻳﺎت راﻳﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ در ﺣﻮزهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي آﻣﻮزش و ﭘﺮورش اﺻﻼحﻃﻠﺒﻲ دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻋﻠﻤﻲﺗﺮ ﺷﻮﻧﺪ و از ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎﻳﻪي اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ و‬
‫ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺑﻲﻣﻮرد رﺷﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬دورﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي‬
‫اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( اﻓﺮاد ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬آدﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( اﻗﺘﻀﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻓﺮاد ﺷﺎﻏﻞ در اﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺻﺮﻓﺎً‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ و ﻣﺘﻌﺼﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﺗﺤﻤﻞ ﻃﺮﻓﺪاران اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻏﻞ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﮔﺮوه ﻣﺪاﻓﻊ ﻧﻈﺮﻳﺎت راﻳﺞ‪ ،‬ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ در ﺣﺎل از دﺳﺖ دادن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫اﺳﺖ و ﻻاﻗﻞ از ﻧﻈﺮ رﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎن‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺗﺪرﻳﺠﻲاﻧﺪ‪ .‬ﻛﻨﺪي اﻳﻦ رﺷﺪ را ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﺑﻴﻢﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪.‬‬
‫ث( ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ در ﺑﺮﺧﻲ از روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﺳﺎﺗﻴﺪ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻌﺎﻻن ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎي آﺷﻨﺎ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺪك ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاري ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺻﻼحﻃﻠﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﻲ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﺎت ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺮي‪ ،‬و ﻳﺎ ﺗﺪوﻳﻦ ﺳﻴﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﻣﻤﻜﻦ آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ و آﻣﺎدهي دﻓﺎع از‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ را ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬روﻧﺪ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺷﺪن ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ و آﺳﺎن و ارزانﺗﺮ‬
‫ﺷﺪن ارﺗﺒﺎﻃﺎت در دﻧﻴﺎي اﻣﺮوز‪ ،‬و روﻧﺪ رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش آن‪ ،‬و ﮔﺮاﻳﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺗﺴﺎوي )ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ( و آﺷﻨﺎﻳﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن‬
‫ﺑﺎ اﺳﻼم رﺣﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺴﺎﻟﻤﺖﺟﻮ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖﻃﻠﺐ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن از آﻳﻨﺪهاي اﻣﻴﺪﺑﺨﺶ ﺑﺮاي اﺻﻼحﻃﻠﺒﻲ دﻳﻨﻲ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﻲ دارد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﺋﻲ از ﭘﻴﻜﺮهي ﺑﺸﺮ ﻋﺼﺮ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ آﮔﺎﻫﻲﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ و داﻧﺶ ﺑﺸﺮي‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺰ اﻓﺰونﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻔﻜﺮات اﺻﻼﺣﻲ در ﺣﻮزهي ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫دورهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﻘﻠﻲ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ از ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻣﺮي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻜﺴﺖ ﮔﺮﻳﺰ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ آن را درﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﺷﺮاﻳﻊ اﻟﻬﻲ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( از آن ﺟﻬﺖ دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﻼف ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﺴﺖ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬

‫اﻟﻬﻲ اﺳﺖ و ﻗﻄﻌﺎً ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﻴﺰ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و راه ﺑﺮاي دﻳﻦداري ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻴﺪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد در آﻳﻨﺪهاي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻋﺮﺻﻪي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ( و ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻣﻴﺪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎد ﻓﻲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻼش ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﻬﺖ رﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم رﺣﻤﺎﻧﻲ )ﻛﻪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ اﺳﺖ( و ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم ﺧﺸﻮﻧﺖﻃﻠﺐ )ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ راﻳﺞ اﺳﺖ( ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪي ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻼش ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓﺳﺎزي اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد از‬
‫ﺟﻤﻠﻪي ﭘﻴﺸﺮوان ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻟﻮازم ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻨﺎﻗﺾ و‬
‫ﺗﻀﺎدي ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻞ و ﻧﻈﺮ آﻧﺎن دﻳﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﭘﺬﻳﺮش و رﺷﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻼﺣﻲ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺎ ﻫﺮ اﻣﻜﺎن و ﺗﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را در‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ادا ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻛﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ ﻛﻪ درك ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺮار دﻫﺪ )اﻟﻠّﻬﻢ ﻣﺎ ﻋﺮّﻓﺘﻨﺎ ﻣﻦ اﻟﺤﻖّ ﻓﺤﻤ‪‬ﻠﻨﺎه‪ ،‬و‬
‫ﻣﺎﻗﺼﺮﻧﺎ ﻋﻨﻪ ﻓﺒﻠّﻐﻨﺎه(‪ .‬آﻣﻴﻦ رب‪ ‬اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‪.‬‬
‫*‬
‫درﺑﺎرهي آﻳﺖاﷲ ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‬

‫آﺑﺎن ﻣﺎه ‪ 1381‬در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪي ارﺷﺎد‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي اﺻﻼح‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺷﺒﻬﺎي ‪ 21 ،19‬و ‪ 23‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺻﻠﻲ‪ ،‬ﺳﭙﺮي ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺎي ﺛﺎﺑﺖ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ و ﻣﻴﺰﮔﺮدﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ‪ ،‬ﺣﺎج ﺷﻴﺦ‬
‫ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي ﺑﻮد‪ .‬او ﻛﻪ ﺧﺎﻃﺮاﺗﻲ از زﻣﺎن ﺣﻀﻮر دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪ و ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﻫﺎﻳﺶ ﺑﺎ وي را ﺑﻪﻳﺎد ﻣﻲآورد و در ﺳﺎﻋﺎت ﭘﻴﺶ‬
‫و ﭘﺲ از ﻣﺮاﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ واﮔﻮﻳﻲ آن ﺧﺎﻃﺮات ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻗﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ اﺻﻼح اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﺻﻠﻲ ﺣﻀﻮر او در آن ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺎرﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﻜﺘﻮب ﺧﻮد را در ﻧﺸﺴﺘﻲ روﻳﺎروي ﺑﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎﻫﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي آﻧﺎن را ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫* ‪ 22‬اردﻳﺒﻬﺸﺖ ‪ -1385‬ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﺟﺪﻳﺖ او ﺑﺮاي ﺣﻀﻮر در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻓﺘﻮر ﺟﺴﻤﻲ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ از‬
‫ﭼﺸﻢ ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮاﺳﻢ‪ ،‬دور ﺑﻤﺎﻧﺪ و آﺷﻜﺎرا از ﻧﺘﻴﺠﻪي آن ﻧﺸﺴﺖﻫﺎ راﺿﻲ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻃﻮل ‪ 14‬ﺳﺎل ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻚ و دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺮﺣﻮم‪ ،‬ﻧﺸﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻟﺐ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن‬
‫اﻓﺴﻮس و ﺣﺴﺮت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﺸﺎﻳﺪ و از ﻛﮋﺗﺎﺑﻲﻫﺎي دوران‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد و‬
‫ﻏﻢ و اﻧﺪوﻫﻲ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬
‫او را واﺟﺪ ﭼﻨﺎن ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ و ﻗﺮاري ﻣﻲدﻳﺪم ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ را در اﻧﺪازهﻫﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﺼﺪاق و ﻣﺨﺎﻃﺐ »ﻳﺎ أﻳﺘﻬﺎ اﻟﻨﻔﺲ اﻟﻤﻄﻤﺌﻨﻪ« ﺑﻮد‪ .‬آراﻣﺶ‬
‫ﻣﺜﺎلزدﻧﻲ وي‪ ،‬اﻣﻴﺪ و ﻧﺸﺎط را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ‪ ،‬اﻟﻘﺎء ﻣﻲﻛﺮد و ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻀﺮ آن‬
‫ﭘﻴﺮ ﻓﺮزاﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﺗﻮﺟﻪ آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﻳﻤﺎن و اﺧﻼق ﻣﻲاﻓﺰود‪.‬‬
‫ﺻﺪق و ﺻﻔﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻲادﻋﺎي ﻣﺎ‪ ،‬ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮد و ﻗﻮت ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ او ﭼﻨﺪان‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﺧﻄﺮﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﻢاﻃﻼﻋﻲ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن و ﻳﺎ‬
‫دﺳﻴﺴﻪﻫﺎي رﻗﻴﺒﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺳﻲ ﺑﻪ دل راه ﻧﻤﻲداد و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد را‬
‫ﺻﺮﻳﺤﺎً در ﻣﻌﺮض ﻧﺸﺮ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲداد‪.‬‬
‫او ﺑﻪ اﻳﻤﺎن راﺳﺦ درﺑﺎرهي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﻮﺣﻴﺪي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮدﻳﺪي در ﻧﻘﺪ ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻪي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد راه‬
‫ﻧﻤﻲداد‪.‬‬
‫او ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺲ )ﻛﻪ دل از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ رﻳﺐ و ﺷﻚ‪ ،‬درﺑﺎرهي آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﭘﺎك ﻛﺮده ﺑﻮد( و داﻧﺶ ﻋﻤﻴﻖ اﺟﺘﻬﺎدي و ﻗﻠﺐ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﺟﺮأت و ﺷﺠﺎﻋﺘﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ آﻣﻮزهي راﻳﺠﻲ را ﺧﺎرج از ﻣﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ او‪،‬‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺼﻮرات ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫و ﭘﻴﺮوان اﻳﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫او داﻧﺸﻤﻨﺪي زﺑﺮدﺳﺖ در ﻋﻠﻢ رﺟﺎل و دراﻳﺔ اﻟﺤﺪﻳﺚ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻧﺎمآور‬
‫ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﻴﻪي ﻗﻢ در ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب و ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل‪ ،‬در ﺳﻄﻮح ﻋﺎﻟﻴﻪ و ﻓﻘﻴﻬﻲ‬
‫ﻣﺤﻘﻖ و ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم و اﻣﻀﺎي وي‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ‪ 10‬ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ از اﺳﺎﺗﻴﺪ‬
‫ﺑﺰرگ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬اوﻟﻮﻳﺖ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻴﻌﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن وي‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهي ﺷﻬﻴﺪ ﺟﺎوﻳﺪ از او ﻳﺎد ﻛﺮده‬
‫و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻋﻤﺪاً‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه واﻻي ﻋﻠﻤﻲ آن ﻣﺮﺣﻮم‪ ،‬ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه از او‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﺛﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪي ﺷﻬﻴﺪ ﺟﺎوﻳﺪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﻋﻠﻤﻲ و دﻗﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ آن ﻋﺰﻳﺰ را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ او‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬در ﭘﻴﺎم ﺗﺴﻠﻴﺖ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻓﻘﻪ در‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻴﻪي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻳﺖاﷲ ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻪ آن ﭘﻴﺮ ﻓﺮزاﻧﻪ )ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‬
‫رﺣﻠﺖ ﺑﺮادر اﻳﺸﺎن( و در ﭘﻴﺎم ﺗﺴﻠﻴﺖ اﺧﻴﺮ اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ رﺣﻠﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬از‬
‫ﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ ﭼﻮن‪» :‬آﻳﺖاﷲ‪ ،‬اذا ﻣﺎت اﻟﻤﺆﻣﻦ اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺒﻴﺮ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ و‬
‫ﻣﺘﺘﺒﻊ‪ ،‬اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﻋﻠﻤﻲ« در وﺻﻒ اﻳﺸﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ اﻗﺮار ﻳﺎ‬
‫ﻋﺪم اﻗﺮار دﻳﮕﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻋﻠﻤﻲ وي ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻗﺮار ﻓﻘﻴﻪ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر‪،‬‬
‫ﻣﺪرك ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي اﻋﺘﻤﺎد و آﮔﺎﻫﻲ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ آﺛﺎر ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬آﺷﻨﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫اﻫﻞ داﻧﺶ‪ ،‬از آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ او‪ ،‬ﺷﺄن آن ﻣﺠﺘﻬﺪ روﺷﻦﺿﻤﻴﺮ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و‬
‫رﻗﻴﺒﺎن او را ﺑﺎ واﻛﻨﺶﻫﺎ و ﺳﻜﻮتﻫﺎﺷﺎن‪ ،‬در ﻗﺒﺎل درﮔﺬﺷﺖ ﻋﺎﻟﻤﻲ زاﻫﺪ و ﻣﺘﻘﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻲآزﻣﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﺑﺮاي ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺘﻲ در ﺣﺪ ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﻴﻪ از رﺳﺎﻧﻪي ﻣﻠﻲ را اﺧﺘﺼﺎص‬

‫ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺒﺮ درﮔﺬﺷﺖ او را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻋﻤﻮم ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ رﻓﺘﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﺻﺎﻟﺤﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻋﺰﻳﺰي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در ﻣﺎهﻫﺎي اﺧﻴﺮ از‬
‫دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻨﺪ و درﺑﺎرهي آﻧﺎن اﻃﻼعرﺳﺎﻧﻲ ﻣﻜﺮري ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ )ﻛﻪ ﻛﺎري ﺑﺮ ﺣﻖ‬
‫و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻮد(‪ .‬ﻣﺸﻜﻠﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲآﻣﺪ اﮔﺮ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪن ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ‬
‫روﺷﻦ ﺿﻤﻴﺮ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي آن ﺑﺰرگ ﻣﺮد اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻠﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ذﻫﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪان اﻧﺴﻲ ﺑﺎ آن ﻓﻀﺎﺋﻞ‬
‫ﻧﺪارد و ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ درﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي از واﺟﺪان آن ﻓﻀﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻧﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻨﺶ و روش او ﺗﺪاوم ﻳﺎﺑﺪ و آن ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻣﻬﺠﻮر‪ ،‬در رﻓﺘﺎر آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺶ از‬
‫ﭘﻴﺶ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻜﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدهي ﻓﺮاوان از ﻋﺒﺎرت‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي اﻓﺮاد ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﻪﻳﺎد دارم ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺮاﺟﻌﻪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﻳﺸﺎن‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺳﺆاﻻت ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻣﻴﺰان‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ و ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت وي‪ ،‬ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬در‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﺮﺣﻮم‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺆال را ﻣﻲداﻧﺴﺖ وﻟﻲ ﭼﻮن‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ او ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ در ﺧﺼﻮص آن‪،‬‬
‫ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد اﺳﺘﺎد را در ﺑﻴﺎﻧﺎت اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ع( ﻣﻲﺗﻮان ﺟﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻋﺒﺎرت ﺑﺮﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )ع( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪» (1‬ﻟﻮ ﺳﻜﺖ ﻣﻦ ﻻ ﻳﻌﻠﻢ‪ ،‬ﺳﻘﻂ اﻹﺧﺘﻼف؛ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي آن ﺳﻜﻮت ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود«‪.‬‬
‫‪» (2‬ﻣﻦ ﺗﺮك ﻗﻮل ﻻأدري‪ ،‬أﺻﻴﺒﺖ ﻣﻘﺎﺗﻠﻪ؛ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ را وا ﻧﻬﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ دو ﺳﺨﻦ اﻣﺎم )ع( روﻳﻜﺮدي را ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ در‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﻧﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺪون واﻫﻤﻪ از اﺗﻬﺎم ﻧﺎداﻧﻲ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد‪ ،‬ﻛﻪ اﺷﺘﻬﺎر ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻮارﺗﺮﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ‪،‬‬
‫اﻗﺮار ﺑﻪ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪن ﺣﺘﻤﻲ از ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در‬
‫ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬داﻧﺶ ﻻزم و ﻛﺎﻓﻲ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬داﻣﻦ زده و ﻣﺮدم را ﮔﻤﺮاه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ و ﻏﻴﺮاﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫و دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً در ﻛﺴﺐ اﻳﻦ ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ ،‬ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺑﺎزﺗﺎب اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺰد ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ وﻇﻴﻔﻪي‬
‫اﺧﻼﻗﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻮاﺿﻊ ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ آن ﭘﻴﺮ ﻓﺮزاﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺜﺎلزدﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪهاي را‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮاﺟﻬﻪي ﺑﺎ او‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺸﻲ را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺮﺳﻴﺪن‪ ،‬ﻣﻨﻌﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮد و ﺳﺆال را ﻣﻨﺸﺄ داوري ﺧﻮد‬
‫درﺑﺎرهي اﻳﻤﺎن و ﻋﺪم اﻳﻤﺎن ﭘﺮﺳﺸﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ و از ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدن ﺧﻠﻖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻴﭻ ردي از ﻛﺒﺮ و ﻏﺮور‪ ،‬در ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر او دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﺪ و ﺣﺘﻲ از اﻳﺠﺎد‬
‫ﺣﺎﻟﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻛﺒﺮﻳﺎﻳﻲ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻴﭻ ﺧﺪم و ﺣﺸﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪي ﻟﻮازم ﻣﺼﺮﻓﻲ زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮه‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ﻧﺸﺴﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﻣﻜﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻫﻴﭻ‬
‫ﺣﺮﻳﻤﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ او‪ ،‬آﺳﺎن ﺑﻮد و ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺗﻠﻔﻦﻫﺎﻳﺶ ﺟﻮاب ﻣﻲداد‪ .‬ﻫﻴﭻﮔﺎه درﺑﺎرهي ﺧﻮد و ﺳﺘﺎﻳﺶ از ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ و ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮﻫﻨﮓ راﻳﺞ‪ ،‬از ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮدن ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺮﺳﻮم‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫او ﺟﺰو ‪ 11‬ﻧﻔﺮ از ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﻣﺠﺘﻬﺪاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ را ﻃﻲ‬
‫ﺑﻴﺎﻧﻴﻪاي ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺮدم رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻨﺎدي ﻧﻤﻲﻛﺮد و‬
‫آن را ﺑﻪ رخ رﻗﻴﺒﺎن ﻧﻤﻲﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﺼﻪي ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﻫﻤﺎن روﻳﻜﺮد ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ ﻋﻠﻴﻪ وي را ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻲداد‪ .‬ﺷﺎﺧﺼﻪاي ﻏﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻏﺪﻏﻪي‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً دﻏﺪﻏﻪي ﺗﻮﺣﻴﺪ داﺷﺖ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﺗﻜﻔﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺶ رﻓﺖ‪ .‬او را ﺑﻪ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ وﻻﻳﺖ اﺋﻤﻪ )ع( و اﻧﻜﺎر ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻋﺼﻤﺖ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻬﻤﺖ و اﻓﺘﺮاء‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از روﻳﻜﺮد دﻗﻴﻖ و‬
‫ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪي وي ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻋﻘﺎﻳﺪ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺗﻬﻤﺖ‬
‫زﻧﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬آن را درك ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﻣﺄﻧﻮس ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﮕﺎه ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻧﻌﻤﺖاﷲ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺷﺪﻳﺪي از ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺮار دادن ﺑﺮاي ﺧﺪا در ﺑﻌﺪ‬
‫ﺻﻔﺎت ذات و ﺻﻔﺎت ﻓﻌﻞ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ و ﻣﺮز ﺑﻨﺪي دﻗﻴﻘﻲ ﺑﻴﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و‬
‫اوﻟﻴﺎي اﻟﻬﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ را در اﻳﻦ وادي‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻢ ﺳﻨﮓ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ و ﺗﺪاﺧﻞ ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺎت اﻟﻬﻲ‬
‫ﺑﺎ اوﺻﺎف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و اﺋﻤﻪ)ع( دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از اﻇﻬﺎرات ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎدﻗﻴﻖ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻳﺎ ﺳﻜﻮت آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻏﻠﻮ آﻣﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻴﺮاث ﻏﺒﺎرﮔﺮﻓﺘﻪاي از ﻏﺎﻟﻴﺎن ﻣﻄﺮود اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﻴﻌﻪ را در‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻠﻤﻲ و روﺷﻦﮔﺮاﻧﻪ را ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻗﺮار داده و‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻣﺮﺣﻮم‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ در اﻓﺘﺎدن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻠﻮ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ‬
‫ﺗﻌﺮض ﺑﻪ ﺟﺎن ﻳﺎ ﺷﺮف او ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺴﺆوﻻﻧﻪ ﺧﻄﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﺮﻳﺪ و ﭘﺎ‬
‫در وادي ﭘﺎﻻﻳﺶ اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ ﻧﻬﺎد و ﺑﺎ دﻏﺪﻏﻪي ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﮔﻔﺘﺎر و‬
‫ﻛﺮدار ﻣﺸﺮﻛﺎﻧﻪ و ﺗﺼﻮرات ﻏﻠﻮ آﻣﻴﺰ در ﺣﺪ ﺗﻮان ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ اﻗﺪام ﻛﺮد‪.‬‬
‫او ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻬﺪ اﻟﻬﻲ‪ ،‬وﻓﺎدار و اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪ )ﻋﺎش ﺳﻌﻴﺪا و ﻣﺎت‬
‫ﺳﻌﻴﺪا(‪.‬‬
‫او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺎور ﺗﻮﺣﻴﺪي‪ ،‬ﻫﺸﺪار دﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﻋﻤﻴﻖ‪،‬‬
‫ﺑﻴﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﺷﺮﻳﻒ و ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا )ص( و ﻳﺎ اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع(‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﭘﺮ رﻧﮓ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﺘﻮان ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﻗﻴﺒﺎن او اﻣﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﻴﻦ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ در اﻳﻦﺧﺼﻮص ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ‬
‫)ﻋﻠﻢ اوﻟﻴﺎء اﷲ را در اﻧﺪازهي ﻋﻠﻢ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ( و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﭼﻨﺪان اﻧﺪك‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺗﻔﺎوت آنﻫﺎ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻋﺎدي‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ‬
‫ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺧﺪاي ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺸﺄن ﺧﺪا ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر او‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ در ﺧﻄﺒﻪاي در وﺻﻒ ﻣﺘﻘﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ؛ »ﻋﻈﻢ اﻟﺨﺎﻟﻖ ﻓﻲ أﻧﻔﺴﻬﻢ و ﺻﻐﺮ ﻣﺎ دوﻧﻪ ﻓﻲ أﻋﻴﻨﻬﻢ؛ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻧﺰد‬
‫ﻣﺘﻘﻴﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻋﻈﻤﺖ دارد ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا در ﭼﺸﻢ آﻧﺎن ﻛﻮﭼﻚ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ« وﻟﻲ‬
‫ﺧﺪاي ﺑﺮﺧﻲ رﻗﻴﺒﺎن او ﭼﻨﺪان ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا )اﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫اﺷﺮف آدﻣﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ( ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺻﻔﺎت و ﻧﻪ در اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﺪاي ﺑﺴﻴﺎري‬
‫از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن او‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎري از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮك ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻓﺮاﻃﻲ او داراي ﺗﺼﻮرات و ﻳﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺮﻛﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺸﺮك ﺑﺎ ﻣﻮﺣﺪي ﻛﻪ ﺗﺼﻮرات ﻳﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻼف ﺗﻮﺣﻴﺪ‬
‫دارد ﺑﺮ اﻫﻞ داﻧﺶ و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻓﺮاﻃﻲ ﺻﺎﻟﺤﻲ‬
‫ﻧﺠﻒآﺑﺎدي را ﻣﻮﺣﺪاﻧﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎورﻫﺎ و ﻳﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮﺗﻮﺣﻴﺪي‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آن ﺑﺎورﻫﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎ را ﻣﻨﺎﻓﻲ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻏﺪﻏﻪي ﺻﺎﻟﺤﻲ در ﻋﺪم ﺗﺼﻮر ﺷﺮﻳﻚ ﺑﺮاي ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ‬
‫»ﻣﺎﻛﺎن و ﻣﺎﻳﻜﻮن و ﻣﺎ ﻫﻮ ﻛﺎﺋﻦ؛ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل و آﻳﻨﺪهي ﻫﺴﺘﻲ« و ﻋﺪم ﺗﻔﻮﻳﺾ‬
‫ﺧﻠﻖ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا و ﺗﻨﺎﻓﻲ ﺳﺘﺎرﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺮدن ﻧﺎﻣﻪي ﻋﻤﻞ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫اوﻟﻴﺎء اﻟﻬﻲ و ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺒﻬﻢ وﻟﻲ راﻳﺞ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﮕﺎن ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي راﻳﺞ در ﺑﺮاﺑﺮ او‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﻬﺖ ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ اﻳﻦ واﻛﻨﺶﻫﺎ‪ ،‬رواج ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻜﻔﻴﺮ و اﺗﻬﺎم ﭘﺮاﻛﻨﻲ از ﺳﻮي‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ و ﻏﻴﺮﻣﻨﺴﺠﻢ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺠﻮم‬
‫ﻣﻲآورﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻋﻠﻤﻲ دارﻧﺪ و ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ و ﻣﺘﻮن‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﻲ آﻳﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ )ره( را ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎﺑﺎ اﻓﻀﻞ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫از دﻳﺪهي ﻛﻮﺗـﻪ ﻧﻈـﺮان ﭘﻨﻬـﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻣـﺮدان رﻫـﺖ ﻛﻪ ﻣﺮد ﻣﻌﻨـﻲ داﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺧﻠﻖ ﻛﺎﻓﺮش ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫زﻳﻦ ﻃﺮﻓﻪﺗﺮ آﻧﻜﻪ ﻫﺮﻛﻪ ﺣﻖ را ﺑﺸﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺎﻟﺤﻲ را ﺑﻪ اﻧﻜﺎر ﻋﻠﻢ اﻣﺎم‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﻋﺼﻤﺖ اﻣﺎم‪ ،‬وﻫﺎﺑﻴﮕﺮي و‪ ...‬ﻣﺘﻬﻢ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ او ﻳﻚ اﺗﻬﺎم اﺻﻠﻲ ﻳﺎ ﺟﺮم ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺨﺸﺶ!! ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺖ و آن‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﺧﻼص در ﺗﻮﺣﻴﺪ‪.‬‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻮﺣﺪان ﻣﺨﻠﺺ و ﻏﻴﺮﻣﺨﻠﺼﺎن ﻣﻮﺣﺪ و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﻮﺣﺪان‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬آنرا اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﮔﺰارش ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬و اذا ذﻛﺮ اﷲ وﺣﺪه اﺷﻤﺄز‪‬ت ﻗﻠﻮب‬
‫اﻟﺬﻳﻦ ﻻﻳﺆﻣﻨﻮن ﺑﺎﻵﺧﺮة و اذا ذﻛﺮ اﻟﺬﻳﻦ ﻣﻦ دوﻧﻪ إذا ﻫﻢ ﻳﺴﺘﺒﺸﺮون؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻳﺎد ﺷﻮد‪ ،‬دلﻫﺎي آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﺧﺮت اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻤﺌﺰ‬
‫)رﻧﺠﻮر و ﻣﺘﻨﻔﺮ( ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻏﻴﺮ از ﺧﺪا‪ ،‬ﻳﺎد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫ﺷﺎدﻣﺎن و اﻣﻴﺪوار ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ« )زﻣﺮ‪.(45 ،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟﺮم ﺑﺰرگ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد‬
‫و ﺣﺮﻳﻢ اﻟﻬﻲ را ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻏﻴﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺨﺪوش ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺮﻳﻢ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻳﺎ اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( ﺑﻮد و ﭘﺎي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺑﺸﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻣﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد از ﺷﺄن و ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻ و واﻻي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬
‫آﻧﺎن در ﺣﺠﻴ‪‬ﺖ ﻛﻼم ﻳﺎ اﻟﮕﻮ ﺑﻮدن آﻧﺎن دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮد و اﻓﺮاد ﻋﺎدي و ﻣﺘﻮﺳﻂ را از‬
‫ﺣﺮﻳﻢ آﻧﺎن و ادﻋﺎي ﻫﻤ‪Ĥ‬وردي ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‪ ،‬دورﺑﺎش ﻣﻲﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫او ﺳﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪي و ﺗﺸﻴﻊ ﻋﻠﻮي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو روي ﻳﻚ ﺳﻜﻪ و ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﻓﻼح و ﺻﻼح ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﺑﺮﻛﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ اﻟﺘﺰام ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺎورﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺮي ﻛﺮد‪.‬‬
‫وي ﻣﺠﺘﻬﺪي دﻗﻴﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﺗﻼش‪ ،‬ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪي اﻣﺎﻣﻴﻪ را ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ‬
‫ﺑﺮ ﺑﻴﺎﻧﺎت اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رواﻳﺎت‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮهي ﺷﻴﻌﻲ )ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﻴﺎﻧﺎت اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﻴﻬﻤﺎاﻟﺴﻼم(‪ ،‬در ﻧﻈﺮ و‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻗﺪام ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫آن ﮔﺮوه از ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ و ﻣﺘﻔﻜﺮي ﻫﻢﭼﻮن آﻳﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‬

‫ﻫﺠﻮم ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﺣﻴﺜﻴﺖ و ﺷﺮف او را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ )و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ روش ﮔﺬﺷﺘﻪ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ(‪ ،‬ﻋﻤﺪاً ﻳﺎ از روي ﺑﻲاﻃﻼﻋﻲ‪،‬‬
‫ﮔﺰارﺷﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ و ﺷﻴﺦ‬
‫ﻃﻮﺳﻲ و ﺑﺴﻴﺎري از دﻳﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻴﻌﻪ در ﻗﺮون دوم و ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي را‬
‫در ﺧﺼﻮص ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﭼﻮن ﻋﺼﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ آﻧﺎن و‪ ...‬را ﺑﻪ اﻃﻼع‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎت‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮهي ﻓﺮاوان و دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎء‪ ،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن و ﻣﻔﺴﺮان‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬روﻳﻜﺮدﻫﺎي اﻣﺜﺎل ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد و اﻓﻜﺎر ﺧﻮد را ﻣﻈﻬﺮ ﻛﺎﻣﻞ اﺳﻼم و ﺗﺸﻴﻊ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺧﻮﻳﺶ را )ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮهي ﻓﺮاواﻧﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﻣﺆﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ آن از ﺳﻮي ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺳﻠﻒ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﻨﺪ و‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اﻓﻜﺎر و آراء ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﺗﻀﺎد ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬از ﻣﺼﺎف ﻓﻜﺮي ﺑﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰي ﻧﺪاﺷﺖ و ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻣﺴﺆول ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﺗﺎ ﺿﺮورت ﭘﺬﻳﺮش دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻔﻬﻴﻢ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬از اﺳﺘﺪﻻل ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻮد ﮔﺬﺷﺖ و ﺻﺎﻟﺤﻲ ﺧﺴﺘﻪ از ﻃﻲ ﻣﺴﻴﺮي ﭘﺮ ﻧﺸﻴﺐ و ﻓﺮاز ‪ 83‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻔﺮ‬
‫را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ و ﻣﻘﺼﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬او ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﺮد و از ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬راﺿﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ دﻳﺪار ﻣﻦ )ﺳﺎﻛﻦ ﻣﺸﻬﺪ( و او )ﺳﺎﻛﻦ ﺗﻬﺮان( در اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1384‬ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮاﺑﻴﺪه‬

‫در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻴﻤﺎري و ﻣﺮﺧﺺ ﺷﺪه از ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن‪ .‬ﮔﻔﺖ و ﮔﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻲ از‬
‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن داﻧﺸﻜﺪهي اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ و روزﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ و دو ﺳﺎل و اﻧﺪي ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ‬
‫ﺷﻜﻮهاي ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺟﺰ رﺿﺎﻳﺖ از ﺧﺪا و ﺷﻜﺮ و ﺳﭙﺎس از او‪ ،‬ﭼﻴﺰي از وي ﺷﻨﻴﺪه‬
‫ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬او ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﻪ ﻧﺪاي؛ »ارﺟﻌﻲ اﻟﻲ رﺑﻚ راﺿﻴﺔ ﻣﺮﺿﻴﺔ« ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻤﻠﻲ داد و‬
‫ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز »رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻢ و رﺿﻮا ﻋﻨﻪ« ﺑﻮد‪.‬‬
‫راﺳﺖ ﮔﻔﺖ ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﻦ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ رﺟﺎل ﺻﺪﻗﻮا ﻣﺎ ﻋﺎﻫﺪوا اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﻤﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﻀﻲ ﻧﺤﺒﻪ و ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻳﻨﺘﻈﺮ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﺪﻟﻮا ﺗﺒﺪﻳﻼ؛ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺆﻣﻨﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺮداﻧﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ وﻓﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﺎﻳﺎن راﻫﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن اﻟﻬﻲ را ﺑﺎ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻧﻜﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻋﺰﻳﺰ‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺪاﻳﺶ را در اﺧﻼص ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬اﺗﺒﺎع‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻪ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ )ص(‪ ،‬ﭘﻴﺮوي از ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ‬
‫اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﺸﺮ‬
‫ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ و ﻋﺪم ﻛﺘﻤﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﺻﻼح اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ و‪ ...‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﺎ‬
‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي از ﺷﺄن و ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ در رﻓﺎه و آراﻣﺶ ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫ﺳﻜﻮت در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻔﻜﺮات ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ راﻳﺞ و‪ ...‬ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻧﻜﺮد‪.‬‬
‫از ﺧﺪاي ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﻴﻜﻲ و ﺑﺪي ﻣﺎ را ‪ 10‬ﺑﻪ ‪ 1‬ﻗﺮار داده و ﺑﺎ ﺻﻔﺖ‬
‫رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ در روز ﺟﺰا ﺑﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﻃﻠﺒﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ را‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﺑﻨﺪهي ﺻﺎﻟﺢ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴﻖ دﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫دﻫﮕﺎن ﻣﺎ ﺑﺮ ﻳﻜﺎن ﻣﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﻮد و در آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﭘﺮ ارﻓﺎق در ﮔﺮوه آدﻣﻴﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت را ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاي ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ ﻛﻪ در وﺻﻒ آﻧﺎن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬وﻳﻞ ﻟﻤﻦ ﻏﻠﺒﺖ آﺣﺎده ﻋﺸﺮاﺗﻪ؛ واي ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ دﻫﮕﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﭼﻴﺮه ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬

‫*‬
‫ﺧﺮاﻓﺎت دﻳﻨﻲ‬
‫ﺑﺤﺚ ﺧﺮاﻓﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ داﻣﻨﻪداري اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ در ﻣﻴﺎن روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﭼﻪ در ﻣﻴﺎن‬

‫روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ .‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻤﺎ از ﺧﺮاﻓﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺧﺮاﻓﻪ ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ؟‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺮاﻓﻪ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺟﺰﻣﻲ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻣﻮر ﻣﺎوراﺋﻲ در‬
‫اﻣﻮر دﻧﻴﺎوي ﺑﺪون ﻣﺪرك ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ و ﻳﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻋﻠﻤﻲ آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻴﺎر ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺧﺮاﻓﻪ از ﻏﻴﺮ ﺧﺮاﻓﻪ ‪-‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﻤﺎ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﺧﺮاﻓﻲ و اﮔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﻲ اﺳﺖ‪ -‬ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻣﻌﻴﺎر اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم وﺟﻮد دﻻﻳﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو )ﻳﺎ ﻫﺮ دو( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﺧﺮاﻓﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺆﻳﺪي‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺮاﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺿﺪ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﺧﺮاﻓﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ در ﻣﻮرد»ﺧﺮاﻓﻪ در ادﻳﺎن« اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺻﺤﺒﺖ از ﺧﺮاﻓﻪﻫﺎي‬

‫ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺴﺘﺮش ﺧﺮاﻓﻪ در ادﻳﺎن ﻣﺸﺨﺼﺎً‬
‫ﺳﺎﻣﻲ و اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ و ﺧﺎﺻﻪ اﺳﻼم ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫* ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ‪ :‬ﺳﻴﺪﻳﺎﺳﺮ ﻣﻴﺮداﻣﺎدي‪ 15 ،‬آذر‪ 1384‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه در ﻧﺸﺮﻳﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ ﺳﺮوش ﺧﺮد‬
‫در ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎوراء ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﻲآورد ﮔﺰارشﻫﺎﻳﻲ‬
‫درﺑﺎرهي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﻌﻀﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻳﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺎص ﺧﺪاوﻧﺪي ﻛﻪ ﻣﺎ آن را‬
‫ﻣﺎوراﺋﻲ ﻳﺎ ﻣﺎذون از ﻣﺎوراء ﻣﻲداﻧﻴﻢ آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﻗﺪرت ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺮ زﻧﺪه ﻛﺮدن‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن ﻛﻪ ﺣﺎﻻ ﺟﺰﺋﻴﺎت آن ﺑﺮ ﻣﻦ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻼً ﻛﺴﻲ ﺳﻜﺘﻪ ﻛﺮده و‬
‫ﻣﺮدم او را ﻣﺮده ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻋﻠﻢ اﻻﻫﻲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻼﺣﻈﺎت او‬
‫را ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪه ﻛﻤﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ واﻗﻌﺎً‬
‫ﻣﺮده را زﻧﺪه ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻗﺪرت ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﺎر ﻗﺮآن در دﻣﻴﺪن ﺟﺎن‬
‫در ﮔﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ وﻗﺘﻲ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي را ﺑﭙﺬﻳﺮد ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد اﻣﻜﺎن‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻢ اﻳﻦ ﺑﺎور ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآﻳﺪ وﻟﻲ ﭼﻮن ﻣﻌﺠﺰات اﻣﻮر اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ اﮔﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺷﻮﻧﺪ آن را ﺧﺮاﻓﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ از اﻣﻮر ﻣﺎوراﺋﻲ ﺧﺮج ﻛﻨﻴﻢ‬
‫ﺗﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ آن را ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع اﻣﻮر ﻣﺎوراﺋﻲ ﻗﺮار‬
‫دﻫﻴﻢ ﺧﺮاﻓﻪﺑﺎوري اﺳﺖ‪ .‬آدم ﺧﺮاﻓﻲ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﺮﻳﺾ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ‬
‫دﻋﺎ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا ﺷﻔﺎﻳﺶ ﺑﺪﻫﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ﻛﻠﻴﻢ )ع( وﻗﺘﻲ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ دﻋﺎ ﻛﺮد و ﺧﺪا ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﺐ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻦ ﺗﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺪاواي او ﺷﻔﺎ ﻳﺎﺑﻲ‪ .‬آن دﻋﺎ ﻣﺎل ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻼش ﺧﻮد‬
‫را ﻣﻲﻛﻨﻲ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲرﺳﻲ‪.‬‬
‫ﭘﺲ رد ﭘﺎي ﺧﺮاﻓﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در اﻣﻮر ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﺮﻋﻲ و دﻳﻨﻲ ﺟﺴﺖ ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ‬
‫ﭼﻨﺎن آﻣﺪه ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ اﻣﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰه اﺳﺖ ﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻌﻤﻴﻤﺶ‬
‫دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﻤﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺎر ﭘﻴﺮوان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺳﺮ از ﺧﺮاﻓﻪ در ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫ﭼﻮن در ﺗﻔﻜﺮ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎوراﺋﻲ ﻓﻲاﻟﺠﻤﻠﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ اﻳﻦ ﺧﻮد زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻢ آن ﻋﻮاﻣﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻢ اﻳﻦ ﺗﻌﻤﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﻤﻴﻢ آن ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‬
‫ﻛﺮدن ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﺆﺛﺮات ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺎ آن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎوراﺋﻲ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺜﺎل ﻃﺐ‬
‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي دارو و درﻣﺎن ﺳﺮاغ ﻛﻒﺑﻴﻦ و واﺳﻄﻪي ﺟﻦ و ﺣﺘﻲ دﻋﺎ ﺑﺮوﻳﻢ اﻳﻦ‬
‫ﺧﺮاﻓﻪﺑﺎوري اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ زﻳﺎد ﺑﻮدن ﺧﺮاﻓﻪ در ﺳﺎﺣﺖ دﻳﻨﻲ‪ ،‬درك ﻧﺎﻗﺺ از اﺻﻞ‬
‫وﺟﻮد ﻣﺆﺛﺮات ﻣﺎوراﺋﻲ در دﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﺪ‪ ‬ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي‬
‫ﻣﺎوراﺋﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﻳﺎ از آن ﺗﻌﺪي ﺑﺸﻮد‪ ،‬دﭼﺎر ﺧﺮاﻓﻲ اﻧﺪﻳﺸﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻛﻪ ﻣﺪاﻓﻊ ﺷﺮﻳﻌﺖ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﺎوراﺋﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ آن ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﺎدي زﻧﺪﮔﻲ رخ داده »اﺳﺘﺜﻨﺎء«‬
‫اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﺖ روي آوردن ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎوري ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﻣﺆﺛﺮات ﻣﺎوراﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ادﻋﺎﻳﻲ ﺷﺪه و‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﺷﻲ از درك ﻧﺎﻗﺺ از ﻣﺘﻮن ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻳﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و ﺑﺨﺸﻲ را واﻧﻬﺎدهاﻧﺪ )ﻧﺆﻣﻦ ﺑﺒﻌﺾ و ﻧﻜﻔﺮ ﺑﺒﻌﺾ(‪.‬‬
‫در ﻋﻠﻢ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺸﻲ از روﻧﺪ ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪه‪ ،‬ﻣﺪ‪‬ﻋﻲ دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ آن ﭘﺪﻳﺪه ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺪﻋﺎي او ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺮ آن ادﻋﺎي ﺑﺪون دﻟﻴﻞ‪ ،‬اﺻﺮار ورزد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدي ﺧﻴﺎﻻﺗﻲ )و ﺷﺎﻳﺪ ﺧﺮاﻓﺎﺗﻲ( ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﮔﺰارش ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻗﻨﺎع روﺣﻴﺎت ﺧﺎص آن زﻣﺎن در‬
‫ﺤﺮِه« و» َﻛﻬ‪‬ﻨﻪ«‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ داده ﻳﺎ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ» ‪‬ﺳ ‪‬‬
‫ﺧﻮد اﻗﺪام ﺑﻪ ﻛﺎري اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد‪ ،‬آن ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲاش را‬
‫ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻣﺜﻞ ﺣﺬف روﻧﺪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪه( و آن ﭼﻨﺎن ذﻫﻨﻴﺘﻲ‬
‫ﭘﺮورده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻛﺎر ﺷﺮاﻳﻊ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺮدن اﻣﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻪ ﻳﻚ روﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﻲﮔﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه در‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ دﻳﻦ ﻳﺎ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻣﻮر ﻣﺎوراﺋﻲ در ﻣﺘﻮن اﺻﻴﻞ دﻳﻨﻲ ﺗﺎ ﻛﺠﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻢ آن را ﺧﺮاﻓﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ؟ اﻳﻦ ﺗﻌﻤﻴﻢ را ﻣﺼﺪاﻗﻲﺗﺮ روﺷﻦ ﻛﻨﻴﺪ؟‬
‫ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﺤﺚ ﺧﺮاﻓﻪ ﻫﻢ ﮔﺬر ﻛﻨﻴﻢ و ﻗﺒﻼً درﺑﺎرهي ﺗﺄﺛﻴﺮ و ﺗﺄﺛﺮ و ﻋﻠﺖ‬
‫و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﺤﺜﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺧﺮاﻓﻪ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻦِ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‪ ،‬اﻣﺮوز ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻗﺮاري داﺷﺘﻪام‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﻤﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪم‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ )ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪن( در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻲدادم‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ وﺳﻴﻠﻪي ﻧﻘﻠﻴﻪاي‬
‫ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼﺎدﻓﻲ رخ ﻧﻤﻲداد و‪ ...‬ﻫﺰاران ﻋﺎﻣﻞ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آنﻫﺎ ﻫﻢ از اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﺧﺎرج ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻋﺘﻘﺎد ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ )ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪن وﻓﺎق ﺑﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻞ( ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﻣﻲداﻧﻴﻢ )ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻋﺪهاي‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ راﺣﺖ ﻛﺮدن ﺧﻮدﻣﺎن آنﻫﺎ را ﮔﺮدن ﺧﺪا ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ(‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺎوراﺋﻲ‬
‫را ﺳﺎري و ﺟﺎري ﻣﻲداﻧﻴﻢ اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺬف ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ .‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ از‬
‫ﺣﻀﻮر آن ﻣﺎوراء‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ وﺟﻮد دارﻳﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻘﺶ‬
‫ﻋﺰم و ارادهي ﺧﻮد و اﻗﺪاﻣﺎت اﺧﺘﻴﺎري ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ آن ﭘﺪﻳﺪه ﻛﻪ در‬
‫ﻣﺤﺪودهي ﺗﻮان ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﻮﻳﻢ‪ .‬ﻧﻪ اﻣﻮر و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﻴﺮون از وﺟﻮد‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻀﻮرم ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪهاي را‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ در ﻗﻀﻴﻪ ﻃﺐ و دارو‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ دارو اﺛﺮ ﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ و اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺜﺒﺖ آن ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﺣﺘﻤﺎل اﺛﺮ ﻣﻨﻔﻲ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن اﺣﺘﻤﺎل ﺿﻌﻴﻒ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﻠﻮ اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻮي ﻣﻨﺠﺰ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺰو ﻣﻌﺪود اﻓﺮادي ﻛﻪ اﺛﺮات ﻣﻨﻔﻲ دارو‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﺸﺎن‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻧﺒﺎﺷﻴﻢ )ﭼﻮن از اﺧﺘﻴﺎرﻣﺎن ﺧﺎرج اﺳﺖ( آن را ﺑﻪ ﺧﺪا واﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و از‬
‫او ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﻴﻔﺘﺪ‪ .‬ﺑﻪﺷﺮﻃﻲ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺎوراء‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي‬

‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺸﺮ را ﺣﺬف ﻧﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮاﻓﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻲ ﺗﻼش ﻻزم ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬روﻳﻜﺮدي ﺧﺮاﻓﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻤﻪي ﻋﻮاﻣﻞ را ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﻣﺎوراء داﻧﺴﺖ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎ از آن ﻣﺎوراء‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺎت ﻋﺎﻟﻢ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻏﻴﺮ ﺧﺮاﻓﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ »أﺑﻲ اﷲ أن ﻳﺠﺮي اﻷﻣﻮر إﻻّ ﺑﺄﺳﺒﺎﺑﻬﺎ« ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﺧﺪا ﺗﻤﺎم اﻣﻮر را از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲاش ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﺧﺮاﻓﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻃﻮر ﮔﺘﺮهاي‪ ،‬در ﻫﺮﮔﺴﺘﺮهاي از ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد‪ ،‬از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺎوراﺋﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺜﻼً در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد ﺧﺎص‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻮن اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫از آنﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻦ از ﮔﻔﺘﺎر ﺷﻤﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال ﺑﻌﺪي را ﻫﻢ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪام و آن اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺧﺮاﻓﻪ را ﺗﻌﻤﻴﻢ دادن ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎر و ﻛﻠﻴﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﻏﻴﺮ ﺿﺮوري ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺎوراﺋﻲ‬
‫در ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ آنﮔﺎه ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻛﻪ آﻳﺎ ادﻳﺎن ذاﺗﺎً ﺧﺮاﻓﻪ ﭘﺮورﻧﺪ‬
‫)اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ادﻳﺎن ذاﺗﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺸﻮﻳﻢ(‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن زﻳﺮﺑﻨﺎي ادﻳﺎن اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺎوراء در ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺴﺘﻌ‪‬ﺪ ﺧﺮاﻓﻪﭘﺮوري اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻦ از ﻛﻼم ﺷﻤﺎ درﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫اﻳﻦ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﻲاﻟﺠﻤﻠﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺎوراء )اﮔﺮ ﻏﻔﻠﺘﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺮد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد( زﻣﻴﻨﻪ ﺧﺮاﻓﻪ را دارد وﻟﻲ ﻓﺮض در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫دﻳﻦ وﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﻧﻪ ﻏﻔﻠﺖ ﻣﻌﺘﻘﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻋﺼﺎي ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ اژدﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻳﻨﺪي را ﻻزم دارد ﺗﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻮﻟﻲ‬
‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺪ‪ .‬ﻋﺼﺎ ﻛﻪ ﭼﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺎك ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﻲ از آن ﺧﺎك ﺑﺮوﻳﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﮔﺎه ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻪ از ﺧﺎﻛﺶ رﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻴﺎهﺧﻮاري ﺧﻮرده ﺷﻮد و ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺖ‬
‫ﺑﺪل ﺷﻮد‪ ،‬آن وﻗﺖ‪ ،‬اﻓﻌﻲ آن ﮔﻴﺎهﺧﻮار را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺒﻠﻌﺪ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺨﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺨﻢﮔﺬاري‪ ،‬ﺑﭽﻪي اﻓﻌﻲ ﺗﻮﻟﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺰرگ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺷﻤﺎﻳﻠﻲ ﭼﻮن اژدﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ‬
‫از ﻋﺼﺎي ﻣﻮﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﺣﺎﺻﻞ ﺳﻴﻜﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻋﺼﺎ‬
‫ﺷﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ اژدﻫﺎ ﺧﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن واﺳﻄﻪﻫﺎ را ﺣﺬف‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﺴﺮﻳﻌﻲ در ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻋﺼﺎ‪،‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ اژدﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺧﻼف ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا را در رﻓﺘﺎر ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻮم ﻫﻤﻪي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎوري‬
‫ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در رﻓﺘﺎر ﺑﺎ اﻫﻞ اﻳﻦ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ دﻧﻴﺎ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺎ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮي از ﺟﻨﺲ ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ )ﺑﺮاي ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻫﻢ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫»اﻣﻢ اﻣﺜﺎﻟﻜﻢ؛ ﻣﺜﻞ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻮدن« ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي از ﺟﻨﺲ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ(‪.‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺎوراء ذاﺗﺎً ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﻪﭘﺮوري ﻧﻤﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ وﻟﻲ در ﻗﺮآن ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﻣﺜﺎل ﻣﻲزﻧﻴﻢ و ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻤﺮاه و ﮔﺮوﻫﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﭼﺎﻗﻮ ﻫﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺜﺒﺖ ﻛﺮد و ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ آن آدم ﻛﺸﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ وﺟﻮد دارد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎﻗﺺ از دﻳﻦ ﻳﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وادي ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻴﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد‬
‫ﮔﻔﺖ ذات دﻳﻦ ﻳﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﻪﭘﺮور اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ دﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺘﻢ ﻛﺮد و ﻫﻢ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﺧﺮاﻓﻲ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻋﻘﻼﻳﻲ و ﻃﺮﻓﺪار‬
‫داﻧﺶ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮي در دﻳﻦ دارﻳﻢ ﻣﺜﻞ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺎوراء و اﻣﻮر ﻏﻴﺒﻲ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎ زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﺧﺮاﻓﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ در دﻳﻦ دارﻳﻢ ﻣﺜﻞ ﻟﺰوم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻫﺴﺘﻲ و ﻟﺰوم‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻨﻦ اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﻨﻦ ﻃﺒﻴﻌﻲاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن اﻋﺘﻘﺎدات‪ ،‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﻳﻦ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات )ﻟﺰوم ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﺪم ﻏﻔﻠﺖ( در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺨﺸﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﺑﺨﺸﻲ اﻧﻜﺎر ﺷﻮد( اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﺧﺮاﻓﻪاﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫اﮔﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺿﻤﻨﺎً‪ ،‬دو ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻢ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻳﻜﻲ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫دﻳﻦ در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( راﻳﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي‪ ،‬آن‬
‫را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺮده و دﻳﻦداران ﺑﻪ آن ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺘﻪاﻧﺪ( و ﻳﻜﻲ ﻫﻢ رﻗﻢ ﺧﻮردن‬
‫ﮔﺮاﻳﺸﺎت دﻳﻦداران )ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﺣﻀﻮر( در ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺘﻦ اوﻟﻴﻪ را از ﻣﺘﻦ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً‪ ،‬رواﻳﺎت ﻗﻄﻌﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و‬
‫اﺋﻤﻪ )در دﻳﺪﮔﺎه ﺷﻴﻌﻪ( را در ﻛﻨﺎر ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻦ اوﻟﻴﻪ ﻗﺮار داده و ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن و ﻓﻘﻴﻬﺎن را ﻣﺘﻦ ﺛﺎﻧﻮي ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﺳﻼم »ﻋﻠﻲ ﻓﺘﺮة ﻣﻦ اﻟُﺮﺳﻞ؛ در دوراﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺒﻠﻲ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﻌﻠﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواج ﺑﺮﺧﻲ‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻲ راهﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮﺧﻲ اﻣﻮر را ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر‪ ،‬اﻣﻀﺎء ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﺮدهداري ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺾآﻣﻴﺰ ﺑﻴﻦ زن و ﻣﺮد‪ .‬دﻟﻴﻠﺶ ﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺪت زﻳﺎدي ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ اﻧﺪك اﻧﺪك‪،‬‬
‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻳﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ )ع( در زﻣﺎن ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻗﺒﻞ از ﺷﻬﺎدﺗﺶ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﷲ اﷲ ﻓﻲ اﻟﻨﺴﺎء‪ ،‬ﻓﺎ‪‬نَّ آﺧﺮ ﻣﺎ ﺗﻜﻠّﻢ ﺑﻪ ﻧﺒﻴﻜﻢ أن ﻗﺎل اﺗﻘّﻮا اﷲ ﻓﻲ‬
‫اﻟﻀﻌﻴﻔﻴﻦ‪ ،‬اﻟﻨﺴﺎء و ﻣﺎ ﻣﻠﻜﺖ اﻳﻤﺎﻧﻜﻢ«‪ .‬اﻳﻦ آﺧﺮﻳﻦ وﺻﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮده ﻛﻪ‬
‫زﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن را از ﻳﺎد ﻧﺒﺮﻳﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﻮده ﻛﻪ در‬
‫ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ ﻧﻴﺎﻣﺪه و در ﻛﺘﺎب ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺷﻮﻳﻢ )ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﺛﺒﺎﺗﺶ دﺷﻮار اﺳﺖ(‬
‫ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺻﺮﻳﺢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ اوﻟﻴﻪ )ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻜﺎت‬
‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ( ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﻨﻮان ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﻪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻣﻌﺠﺰهاي ﺑﻪ ﺟﺰ ﻗﺮآن ﻧﻴﺎورد؟‬
‫ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﭼﻮن »أﻓﻼﻳﺘﺪﺑﺮون«‪» ،‬أﻓﻼ ﻳﻌﻘﻠﻮن«‪» ،‬ﻫﻞ ﻳﺴﺘﻮي اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻌﻠﻤﻮن واﻟﺬﻳﻦ ﻻ‬
‫ﺸّﺮ ﻋﺒﺎد‪ ،‬اﻟﺬﻳﻦ ﻳﺴﺘﻤﻌﻮن اﻟﻘﻮل« ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎم‬
‫ﻳﻌﻠﻤﻮن« و » َﻓ ‪‬ﺒ ‪‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪي در زﻣﺎن رﺳﺎﻟﺖ ﻧﺒﻲ‪ ‬ﺧﺎﺗﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻵن دورهي ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو و‬
‫رﻳﺴﻤﺎن اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دوران ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ و ﺗﻌﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﻗﺪر رواﻳﺖ ﺑﻌﺪﻫﺎ‪...‬‬

‫ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ رواﻳﺖﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري در ﻣﻮرد وﻗﻮع ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺠﺰات ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا)ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( دارﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺰ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺳﺎﺧﺘﮕﻲاﻧﺪ‪ .‬اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‬
‫وﻟﻲ آﻣﺎدﮔﻲ اﺛﺒﺎﺗﺶ را دارم‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻤﺘﺮي‬
‫ﻣﺜﻞ اﻣﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 250‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺑﺤﺚ ﻋﺪد ‪ 12‬در ﻣﻮرد اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﭘﻴﺮوان‬
‫اﺋﻤﻪ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﻜﺮ راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻪي ﻗﺮون اول و دوم ﻫﺠﺮي ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن‬
‫ﺳﻮم )زﻣﺎن اﻣﺎﻣﺖ اﻣﺎم ﻋﺴﻜﺮي)ع(( اداﻣﻪي ﺳﻠﺴﻠﻪي اﻣﺎﻣﺖ از ﭘﺪر ﺑﻪ ﭘﺴﺮ ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﺸﺮ در دﻧﻴﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ رواﻳﺎﺗﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪ 12‬ﺧﻠﻴﻔﻪ از ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬داﺷﺘﻪ اﻣﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﺷﻴﻌﻪ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﻴﺎﻣﺖ زﻣﻴﻦ از ﺣﺠﺖ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺠﺖﻫﺎ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﭘﺴﺮ ﺑﻌﺪ از ﭘﺪر )و در ﺻﻮرت ﺿﺮورت ﺑﺮادر ﺑﻌﺪ از ﺑﺮادر( اداﻣﻪ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎن اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( او را ﻗﺎﺋﻢ آل ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و زﻣﺎن اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ )ع(‬
‫او را‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺎ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚﺗﺮ از ﭘﺎپ ﺷﺪهاﻳﻢ‪ .‬ﺗﺎ وﻓﺎت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﮕﺮي )ع( ﻛﻪ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺷﻬﺎدت دادهاﻧﺪ ﻛﻪ او ﻓﺮزﻧﺪي داﺷﺘﻪ ﻛﻪ آﻧﺎن دﻳﺪهاﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻏﺎﻳﺐ از اﻧﻈﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً‬
‫ﺑﺎ رؤﻳﺖ ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن‪ ،‬دوازده اﻣﺎم دارﻳﻢ‪ .‬از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮادي ﭼﻮن اﺑﻦ ﻗﺒﻪ‬
‫و دﻳﮕﺮان‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ 12‬در ﺗﺸﻴﻊ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ آن اﻣﺎم ﻫﻢ )ﭼﻮن زﻣﻴﻦ از‬
‫ﺣﺠﺖ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ( اﻣﺎم ﻣﻨﺘﻈَﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻏﺎﻳﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﺪد‬
‫‪ 12‬ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از اﻣﺎم ﻋﺴﮕﺮي )ع( ﺧﺎص ﻳﻜﻲ دو ﻧﻔﺮ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب اﺋﻤﻪ‬
‫ﻳﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي از آﻧﺎن ﺑﻪ آن ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ رواﻳﺖ اﺳﻄﻮره ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻨﻔﻴﻪ ﻫﻢ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده‪...‬‬

‫ﺣﺎﻻ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﺒﻮده و ﺑﻌﺪ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه و آنﭼﻨﺎن ﺷﺘﺎب زده ﻫﻢ‬
‫ﭘﻴﺪا ﺷﺪه ﻛﻪ ﻋﺪد ‪ 13‬و ‪ 14‬ﻫﻢ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻛﺎﻓﻲ آﻣﺪه ﻛﻪ ‪ 12‬ﺗﻦ از ﻧﺴﻞ‬
‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﻳﺎ ﻓﺎﻃﻤﻪ )س( اﻣﺎم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ‪ 13‬ﻧﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﺎ ‪ 10‬ﻧﻔﺮ از ﻧﺴﻞ‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻛﻪ ‪ 13‬ﺗﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ را ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ‪12‬‬
‫را ‪ 11‬و ‪ 10‬را ‪ 9‬ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻗﺮﺑﺔ اﻟﻲ اﷲ‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎ درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮه‬
‫ﻛﺮدن ﻣﺘﻦ رواﻳﺎت ﻣﺎ‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﻜﺎر اﺻﻞ آنﻫﺎ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺻﻨﺪوﻗﻲ از ﺟﻮاﻫﺮات ﻧﺎﻳﺎب و ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻲ‬
‫از زﺑﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دور رﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ و ﻋﺎﻗﻞ و ﻣﺎلدوﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ آن را ﻣﻲﺟﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﺘﻦ رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻪ و‬
‫ﺳﻨﻲ را ﺑﺎ ﻫﻤﻪي رواﻳﺎت ﺟﻌﻠﻲ ﻣﻮﺟﻮد در آنﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺸﺘﻪام و از ﺳﺎل ‪ 64‬ﻣﺸﻐﻮل‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻮدهام و ﭼﻨﺎن ﮔﻮﻫﺮﻫﺎي ﻧﺎﺑﻲ در اﻳﻦ ﻣﺘﻮن ﻳﺎﻓﺘﻪام ﻛﻪ ﺑﻪ آﻟﻮده ﺷﺪن ﻇﺎﻫﺮ‬
‫وﺟﻮد آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ زﺧﺎرف دﻧﻴﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ آن )ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي(‬
‫ﻣﻲارزد‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ دﻳﻦ ﻳﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺧﺎﺻﻲ را ﺣﺬف ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺻﺮفﻧﻈﺮ از‬
‫دوران اﻗﺒﺎل و ادﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻊ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺘﻢ و ﻣﻌﺘﻘﺪم ﻛﻪ دﻳﻦ ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﻲ‬
‫ﺷﺮاﻳﻊ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻳﻚ رواﻳﺖ از ﻫﺰار رواﻳﺖ‪ ،‬آنﭼﻨﺎن در اﻗﻨﺎع‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺷﺮاﻳﻊ ﺑﻪ ﻛﺎرﺗﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم آن آﻟﻮدﮔﻲﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي‬
‫ﻣﻲارزد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻲﺑﺪﻳﻞ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ارزﺷﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺴﺖ و ﺟﻮﻳﺸﺎن ﻣﻲارزد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد را ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ اﻳﻦ و ﻳﻜﻲ ﻫﻢ آن ﭘﺴﻨﺪد‬ ‫ﻣﺘﺎع ﻛﻔﺮ و دﻳﻦ ﺑﻲﻣﺸﺘﺮي ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﻣﻀﺮات ﺧﺮاﻓﻪ ﮔﺮاﻳﻲ در دﻳﻦ را ﭼﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ؟‬

‫اﺳﺎس دﻳﻦ را ﻣﻮرد ﺳﺆال ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻲاش را ﺑﻪﺧﻄﺮ ﻣﻲاﻧﺪازد‪ ،‬دﭼﺎر‬
‫وﻗﻔﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻘﺐﮔﺮد ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺴﺎنﻫﺎ از دﻳﺎﻧﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻲﻫﻴﭻ ﺗﻌﺎرﻓﻲ ﭼﻬﺮهي دﻳﻦ را ﻣﻠﻜﻮك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺻﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲزﻧﺪ‬
‫آنﻗﺪر ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﻛﺮدن ﺑﺮاي ﻋﻼﺟﺶ را وﺟﻬﻪ ﻫﻤﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﺪﻳﻦ و ﻣﺘﺸﺮع اﻣﺎ ﺧﺮاﻓﺎﺗﻲ‪ ،‬از ﺿﺮرﻫﺎي روﻳﻜﺮد ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ )ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﺎن را ﭼﻨﺪان ﻣﻘﺼﺮ داﻧﺴﺖ( وﻟﻲ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ و‬
‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻴﺸﻪ ﺑﻪ رﻳﺸﻪي دﻳﻦ و ﻳﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ دوﺳﺘﺎﻧﻲ ﻧﺎداﻧﻨﺪ ﻛﻪ در‬
‫اﻛﺜﺮ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺿﺮرﺷﺎن از ﻫﺮ دﺷﻤﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﺪف دﻳﻦ را در ﭼﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺮاﻓﻪ ﮔﺮاﻳﻲ را ﻣﻀﺮ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻲداﻧﻴﺪ؟‬

‫ﻫﺪف دﻳﻦ‪ ،‬رﺳﻴﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ؛ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻫﺴﺘﻲ و اﻟﺒﺘﻪ زﻳﺴﺘﻦ‬
‫ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي آن ﺣﻘﺎﻳﻖ در ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎ‪ ،‬دور ﺷﺪن از ﺳﺮابﻫﺎ و ﺧﻴﺎلﻫﺎ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ آب زﻻل ﺣﻘﻴﻘﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﻛﺪام ﺑﺨﺶ از ﺳﻪ ﻗﻠﻤﺮو دﻳﻨﻲ اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻓﻘﻪ ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫اﻓﺰونﺗﺮي دارﻧﺪ؟ ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺣﻮزه ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻣﻦ ﺣﻮزهﻫﺎي ﺣﻀﻮر دﻳﻦ را ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻣﻲداﻧﻢ‪ :‬ﻛﻼم‪ ،‬اﺧﻼق و اﺣﻜﺎم‪ .‬در ﺣﻮزهي‬
‫اﺧﻼق ﭼﻮن ﺻﺤﺒﺖ از ﺑﺎﻳﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ارزﺷﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎل ﺧﺮاﻓﻲاﻧﺪﻳﺸﻲ زﻳﺎدي‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻘﻮﻻت اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬دﭼﺎر ﻏﻔﻠﺖ ﺷﻮد و‬
‫ﻣﺜﻼً ﺻﺒﻮري را ﺑﻪ ﺗﻨﺒﻠﻲ‪ ،‬و زﻫﺪ را ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻼش در ﺗﻮﻟﻴﺪ و اﻣﺜﺎل اﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒﻫﺎي ﻏﺎﻓﻼﻧﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ از ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ اﺛﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬اﺧﻼﻗﺶ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺧﺮاﻓﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺧﻼق ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺧﺮاﻓﻲﺑﺎوري را‬
‫ﺑﺮﻣﻲﺗﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ آن دو ﺣﻮزهي دﻳﮕﺮ )ﺑﻪ وﻳﮋه ﻓﻘﻪ( ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺣﻮزهي ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﺌﻮرﻳﺰه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺴﻂ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻣﺠﺎل‬
‫ﺣﻀﻮر در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ را ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺤﺪوده ﻓﻘﻪ آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻳﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎﻳﻲ را رﻗﻢ زﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص‬
‫در ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت و ﻣﻜﺮوﻫﺎت ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﺣﻀﻮر راهﻛﺎرﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬در‬
‫واﺟﺒﺎت و ﻣﺤﺮﻣﺎت ﭼﻮن ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﺮاز ﺻﺤﺖ ﺳﻨﺪ رواﻳﺎت‬
‫و ﻣﻔﻬﻮم آنﻫﺎ )از ﺣﻴﺚ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ ﻗﺮآﻧﻲ( ﺑﻮده ﺧﻴﻠﻲ ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺷﺪه وﻟﻲ‬
‫در ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت و ﻣﻜﺮوﻫﺎت‪ ،‬اﻳﻦ روﻧﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺗﺴﺎﻣﺢ در ادﻟﻪي ﺳﻨﻦ )ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت و ﻣﻜﺮوﻫﺎت(‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي ﺷﻜﻞ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺧﺮاﻓﻪ در دل دﻳﻦ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫ﭼﻨﺪ زﻣﻴﻨﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﮔﺰارش ﻛﺮد‪:‬‬
‫اوﻻً ﺟﻬﻞ ﻣﺮدم و ﭘﻴﺮوان دﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﺻﻠﻲ در ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺮاﻓﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﻞ و ﻏﻔﻠﺖ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﺎﻣﺢ در ادﻟﻪي ﺳﻨﻦ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪي ﺑﺮرﺳﻲ ادﻋﺎﻫﺎي اﻓﺮاد‬
‫درﺧﺼﻮص ﻧﺴﺒﺖ دادن ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻳﻦ ﻳﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه و‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از رواﻳﺎت دروغ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬در ﺳﺎﻳﻪي اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎﻟﺖ ﭘﻴﺮوان ﻏﻴﺮ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدهﮔﺮان ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﺟﻬﻞ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻛﺎذب ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﻴﺮاﻫﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻜﺸﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺧﺴﺎرت دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ارﻣﻐﺎﻧﻲ ﺑﺮاي آﻧﺎن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم را در اﻧﻈﺎر ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ ،‬ﭘﺴﺖ و ﺣﻘﻴﺮ‬
‫ﺟﻠﻮه ﻣﻲدﻫﺪ و آﻧﺎن را در ﻣﻌﺮض اﻧﻮاع اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪاي از ﻧﺘﺎﻳﺞ‬
‫آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﻨﻔﻌﺖﻃﻠﺒﻲ آﮔﺎﻫﺎن ﺳﻮدﺟﻮ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ و رﺷﺪ ﺑﺎورﻫﺎ و‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ در ﻗﺎﻟﺐ اﻧﻮاع ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻣﻜﺘﻮب و‬
‫ﺷﻔﺎﻫﻲ و ﺳﻤﻌﻲ و ﺑﺼﺮي و ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻫﻨﺮي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي آﻧﺎن را‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮده و از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﻣﺮدم را از روﻳﻜﺮد آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﺎدت دﻧﻴﺎ‬
‫و آﺧﺮت ﻣﺮدم را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و راه را ﺑﺮ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدهي ﮔﻤﺮاهﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲﺑﻨﺪد‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻣﻲدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً ﺗﻼش ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮاي از ﻣﻴﺪان ﺧﺎرج ﻛﺮدن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از‬
‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺧﻮب اﺳﺖ ﻳﻚﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﻪ »دﻓﺘﺮ اول ﻣﺜﻨﻮي‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﻬﻮدي ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻣﻲﻛﺸﺖ و‬
‫وزﻳﺮ زﻳﺮك او ﻛﻪ وي را از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻨﻊ ﻛﺮد و اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﻴﺰي و‬
‫اﺧﺘﻼفاﻓﻜﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎن ﻫﻢ اﻧﺪازد ﺗﺎ ﺧﻮد آﻧﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻫﻼك ﻛﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻴﺰ از ﺷﺮ آﻧﺎن ﺧﻼﺻﻲ ﻳﺎﺑﺪ« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﺷﻤﻨﺎن آﮔﺎه از روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﻛﺮدن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﭼﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهﻫﺎ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ دوﺳﺘﺎن ﻧﺎدان‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎد ﺑﺮاﻓﻜﻦ ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان در ﻳﻚ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ اﺳﺎس‬
‫روﻳﻜﺮد ﺧﺮاﻓﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﻬﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي‬
‫ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻲ )ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ( ﺧﻮد را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺪا در‬
‫زﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﻣﺤﻮر ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻏﺮوري ﻛﺎذب‪ ،‬ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎي او را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪي ﺧﺪاوﻧﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻳﺎ اﻓﺮادي از‬
‫ﻧﻮع ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺼﺎدره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻮر ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪ در ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد ﻛﻪ ﺧﻠﻘﺖ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات از ﺧﻠﻘﺖ آدﻣﻲ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ )ﻟﺨﻠﻖ اﻟﺴﻤﻮات و اﻷرض أﻛﺒﺮ ﻣﻦ ﺧﻠﻖ اﻟﻨﺎس و ﻟﻜﻦ أﻛﺜﺮ‬
‫اﻟﻨﺎس ﻻﻳﻌﻠﻤﻮن ‪ -‬ﻏﺎﻓﺮ‪ .(57 ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدي دﻳﮕﺮ‬
‫واﮔﺬار ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮد را واﺟﺪ ﻗﺪرت ﻧﻤﻲداﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد را واﺟﺪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪﻋﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ او‬
‫ﻳﺎ ﻫﻢﻧﻮع وي‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻣﻲداﻧﺪ و ﺗﻮان ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را دارد‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ اﻓﺮاﻃﻲ ﻳﺎ ﻧﻮعﺧﻮاﻫﻲ ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﻮد و راه ﺧﺮاﻓﺎت )و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﺿﺮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ( ﺑﺮاي آدﻣﻲ ﻫﻤﻮار ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ادﻋﺎي ﮔﺰاف‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮي در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻫﺴﺘﻲ روﺑﺮو‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﺧﻮﻳﺶ ﻋﺎﺟﺰ ﻣﻲﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺧﻮد دﻧﺒﺎل اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدن آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺻﺎدق و ﻛﺎذب‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻳﺎوهﻫﺎ وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺮاﻓﻪ ﻓﻘﻂ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ادﻳﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل دوﺳﺘﻲ ﺑﻪ‬
‫ژاﭘﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ را ‪-‬ﻛﻪ ﭘﻴﺮو آﺋﻴﻦ ﺷﻴﻨﺘﻮ اﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺮاﻓﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫و اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﺸﺎن را ﻋﺪم ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي ﺧﺮاﻓﺎت در ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ‬

‫ﻣﺎدي و ﻋﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬روش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻏﺮﺑﻲ در‬
‫ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﻠﻤﺮو دﻳﻦ و دﻧﻴﺎ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻋﺎﻣﻞ رﺷﺪ ﺟﻮاﻣﻌﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ‬
‫وﺟﻮد ﺧﺮاﻓﺎت در ﺑﺎورﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮهﺷﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻢ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ اﺳﺒﻖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪-‬ژوﺳﭙﻦ‪ -‬ﭘﻴﺶ ﻛﻒﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ از‬
‫ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮي ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺮاي دورهي ﺑﻌﺪي اﻃﻼع ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺪرن ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﺮاﻓﺎت وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮﻧﻲ ﻏﺮﺑﻲ را ﻫﻢ‬
‫دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي رواﻧﺸﻨﺎﺳﺎﻧﻲ را ﭘﺨﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﻣﺮدم اﺳﺖ و از ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي روﺿﻪ ﺧﻮاﻧﺎن و ﻣﺪاﺣﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ آوازﺧﻮاﻧﻲ آن را‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺳﻢ ﺷﺪﻳﺪاً ﺧﺮاﻓﻲ ﺗﺪﻓﻴﻦ ﭘﺎپ اﮔﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﺮاﺳﻢ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﺧﺮاﻓﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻛﻤﺘﺮ از آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ و ﻣﺴﺆوﻻن ﻛﺸﻮرﻫﺎ در اﻳﻦ ﻗﺮن رﺷﺪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ‬
‫در آن ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺮاﻓﻲ و ﺗﺤﻤﻞ آن‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺧﻮد ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻣﻮر را ﺑﺮﻣﻲﺗﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻫﻢ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻴﺎزش را از راهﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮآورد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﻪ‬
‫رو ﻣﻲآورد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ اﻣﻴﺪ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﻴﻮان ﺧﺮاﻓﻪﺳﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻠﻤﺎ را ﺧﺮاﻓﻪﺳﺘﻴﺰ ﺑﺪاﻧﻴﻢ و اﮔﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﭼﻪ ﻋﻠﻤﺎﻳﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﭼﻪ‬
‫آﺛﺎري از اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و آﻳﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي دارﻳﻢ؟‬
‫در ﺑﺎب ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم و اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ »ﻟﺆﻟﺆ و ﻣﺮﺟﺎن« ﻣﺤﺪث ﻧﻮري ﻳﺎ »ﺣﻤﺎﺳﻪ‬
‫ﺣﺴﻴﻨﻲ« آﻗﺎي ﻣﻄﻬﺮي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﭼﻨﺎن ﻛﻢاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان »ﻛﺎن ﻟﻢ ﻳﻜﻦ«‬
‫ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺮوع ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺷﺮوع ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺮادي ﻛﻪ اﻃﻼع ﻛﺎﻓﻲ داﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﻣﺴﺘﺪل و ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪان آﻳﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﻨﺒﻪ ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﺑﻪ آن ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻃﺒﻴﺐ و ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﻫﺴﺘﻲ وﮔﺮﻧﻪ ﺗﻮ را ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻲدﻳﻦ و‬
‫ﻳﺎ ﻧﺎدان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﺎت در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﺳﭙﺮ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن اﻳﻤﻨﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻻزﻣﻪي درﮔﻴﺮي ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫اﻓﺮاد و اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻓﺪاﻛﺎري اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ وارد‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪه و ﺑﺎ آن درﮔﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن )ﻛﻪ ﻋﻘﻞﮔﺮا ﺑﻮدﻧﺪ( و ﻋﺮﻓﺎ )ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ( اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻮزهﻫﺎ ﺗﻼشﻫﺎﻳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ در ﺗﻮﻓﻴﻖ اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺄﻣﻞ ﻛﻨﻴﻢ زﻳﺮا‬
‫ﺧﻴﻠﻲ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ آﺛﺎر ﮔﺮانﺑﻬﺎ از آﻧﺎن ﺑﻪﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ آن‬
‫آﺛﺎر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺘﻨﺪات ﻗﻮي ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ اﻣﺮوز ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻘﺎت‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻫﻢﭘﺎي رﺷﺪ ﺧﺮاﻓﻪ ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﺧﺮاﻓﻪﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﻴﻪ آن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻳﻢ‪.‬‬
‫در ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎنﻫﺎ از ﺧﺮاﻓﻪﮔﺮاﻳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻮﻓﻖﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻋﺪهاي روش آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺧﺮاﻓﻪزداﻳﻲ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﻴﺰ ﺗﺠﻮﻳﺰ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ آنﻫﺎ ﻫﻢ در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪﺷﺎن ﭼﻨﺪان ﻛﺎﻣﻴﺎب ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﮔﺎه در ﻣﺘﻮن‬
‫ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﺷﺪهي آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻈﻴﺮ اﻋﺘﺮاض آﻗﺎي ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهي آﻗﺎي ﻣﻄﻬﺮي از ﺑﺮﺧﻲ ﺧﺮاﻓﺎت اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد ﻣﺒﺤﺚ ﺗﺤﺮﻳﻒ در ﺷﺮﻳﻌﺖ اﮔﺮ ﺷﺎﺧﻪاي از ﺧﺮاﻓﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن‬
‫و دﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﮔﺰارش آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺗﺤﺮﻳﻒ در ﻗﺮآن اﺷﺎره دارﻳﺪ؟ آﻳﺎ ﻛﻢ و زﻳﺎدي در ﻗﺮآن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﺘﻦ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ در آن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﻮء‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻼم ﺑﻮده‪ .‬ﺧﻮد ﻗﺮآن از »ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻼم اﻟﻬﻲ« ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫)ﻳﺤﺮﻓﻮن اﻟﻜﻠﻢ ﻋﻦ ﻣﻮاﺿﻌﻪ(‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺷﺮﻳﻌﺖ »وﻳﻞ ﻟﻠﻤﺼﻠﻴﻦ« را‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اداﻣﻪ را ﻧﻴﺎوردهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻢ و زﻳﺎد ﻛﺮدن آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻧﺒﻮده‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ آﻧﭽﻪ در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﺷﻴﻌﻪ و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ در ﻣﻮرد آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﺎ اﺿﺎﻓﺎﺗﻲ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪراﺣﺘﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ آن‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﺪ رواﻳﺖ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ اﺷﺎره ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻔﺎد آنﻫﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺤﺚ ارزش ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن و ﭘﺎداشﻫﺎي‬
‫اﺧﺮوي ﻛﻪ ﺑﺮاي آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از روﻳﻜﺮد ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﺤﺮﻳﻒ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺆاﻟﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ داﺷﺘﻢ‪ .‬ﺷﻬﺮت ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺗﻜﺎﻣﻞ زﻳﺴﺘﻲ داروﻳﻦ‬
‫در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺧﻴﺮاً ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ اﻋﺘﺮاض ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺪﻳﺪي در ﭘﻲ داﺷﺖ‪ .‬در آﻣﺮﻳﻜﺎ از‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺟﺎ ﺑﺎز ﻛﺮد ﻛﻪ ‪ 90‬درﺻﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻴﺎن »ﺳﻔﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ« را ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻜﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺎور دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﻘﺐ ﻣﻲزﻧﻢ ﻛﻪ آﻗﺎي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻣﺎ در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻠﻢ و زﻣﺎن را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻋﻘﻞ و اﺟﻤﺎع ﻛﻨﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﻮل و ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻛﻪ دوﺳﺘﺎن ﺳﺮوش ﺧﺮد ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺑﺎ وﺑﻼگ‬
‫»ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ« آﺷﻨﺎﻳﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﺣﺮفﻫﺎﻳﻢ ﺗﻜﺮاري ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪم ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﻣﻮر دﻧﻴﻮي ﻋﻴﻦ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻫﻢ اﺧﺘﻼﻓﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت اﺳﺖ و در اﻣﻮر‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب دارد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﻜﻴﻜﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﻣﻮارد اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﻴﻦ ﻋﻘﻼي ﺑﺸﺮ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ از دﻳﻦ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬آﻗﺎي ﺳﺮوش از دﻳﻦ ﺑﺪون‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و آﻗﺎي ﻣﻄﻬﺮي ﻳﺎ آﻗﺎي ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺧﻼف اﻳﻦ را‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺎص آﻗﺎي ﺳﺮوش از اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ در ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﻮاﻓﻘﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻋﻘﻞ ﻫﻢ ﺑﻪ اﺷﺘﺮاك ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻋﻘﻞ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺬﻫﺒﻲ دارﻳﻢ ﻛﻪ »اﻟﻌﻠﻢ اﻣﺎم اﻟﻌﻘﻞ« ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺟﻮد‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻴﻦ دو اﻣﺮ ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ‪ ،‬اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻞ‪ ،‬ﻋﻘﻞ را ﺗﺄﻳﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »اول ﻣﺎ ﺧﻠﻖ اﷲ اﻟﻌﻘﻞ‪ .«...‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ آﻳﻪ‬
‫ﻗﺮآن در ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻋﻘﻼﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ در ازدواج‬
‫ﻫﻢ اﺧﺘﻼﻓﻲ دارﻳﻢ ﻣﺜﻞ ﺣﻖ ﻃﻼق ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮد داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﭘﻨﺞ رواﻳﺖ‬
‫ﺻﺤﻴﺤﻪ دﻳﺪهام ﻛﻪ در ﺧﻠﻊ‪ ،‬زن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﺟﺪاﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﺮد‬
‫راﺿﻲ ﺑﻪ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺟﺪي ﺑﻮدن زن ﺑﺮ ﺟﺪاﻳﻲ و ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻢ‪،‬‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ رﺿﺎﻳﺖ ﻣﺮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻴﺰان ﻣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از زن ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻣﻬﺮﻳﻪ را )در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ( از زن ﻃﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎي ﺧﺴﺎرت ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺻﺮاﺣﺖ رواﻳﺎت ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻃﻼق و ﺧﻠﻊ و ﻋﺪم ﻟﺰوم ﻳﺎ ﺟﻮاز ﻃﻼق از‬
‫ﺳﻮي ﻣﺮد ﭘﺲ از ﺧﻠﻊ )ﺟﺪي ﺑﻮدن زن ﺑﺮ ﻋﺪم اداﻣﻪي ﻗﺮارداد ازدواج(‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﻓﻘﻬﺎ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺮد ﻣﺼﺎدره ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﻓﺘﻮي ﺑﻪ ﻟﺰوم ﻃﻼق از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺮد دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎﻳﻢ ﭼﻨﺪﺑﺎر ﮔﻔﺘﻪام ﻛﻪ ﻣﻌﺠﺰهاي ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻣﻌﺠﺰه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺮﻳﻌﺖ او ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و دﻳﻦ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﻓﻘﻬﺎء ﭼﻪ ﺟﺮأﺗﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ؟ اﻣﺎم ﺻﺎدق در ﺳﺎل ‪ 120‬ﻫﺠﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺷﻲء ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻨﺎس اﻟﻴﻮم اﻻ ﻫﻮ ﻣﻨﺤﺮف‪ ‬ﻋﻤﺎ ﻧﺰل ﺑﻪ اﻟﻮﺣﻲ« در ﻛﻼم ﻋﺮب »ﻣﺎ ﻣﻦ‬
‫ﺷﻲء« ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻫﻢ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺤﺮاﻓﻲ در آن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم اﻣﻜﺎن ﺑﺎزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺘﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص(‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻣﺘﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺮف‪ ،‬ﺟﺮأت ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺟﺮأت‪،‬‬
‫ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻣﻄﻬﺮي در ﻛﺘﺎب "ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﺠﺎب"اش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺧﺎﻧﻢ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮدهي ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺧﺮﻳﺪاري ﺷﺪه اﺳﺖ ﻟﺰوﻣﻲ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺣﺠﺎب ﻧﺪاﺷﺘﻪ و‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺎدم ﺧﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم )ع( در ﺟﻮاب ﺑﺮﺧﻲ ﭘﺮﺳﺸﮕﺮان‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺳﺎق ﭘﺎي ﺧﺎﻧﻢ دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺮد ﺑﺮده ﺳﻮار ﺷﻮد؟ آﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺮد‬
‫ﺑﺮده ﻫﻢﺳﻔﺮ ﺷﻮد؟ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪي‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪي ﻣﺮد ﺑﺮده ﺑﮕﺬارد‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ اﺗﻔﺎﻗﺎت اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد؟ اﻣﺎم ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻧﻪ«‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻣﻄﻬﺮي اﻳﻦﺟﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻓﻘﻴﻬﻲ ﺟﺮأت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻛﺎرﮔﺮاﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه در درون ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ را دارﻧﺪ و‬
‫ﺗﻨﻘﻴﺢ ﻣﻨﺎط ﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦﻫﺎ ﺗﺒﺎﻳﻨﻲ ﻧﺪارﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﺸﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در اﺟﻤﺎع‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﺟﻤﺎﻋﻴﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺧﻮب اﺳﺖ‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺟﻤﺎع راﻳﺞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬اﺻﻼً از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻬﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ اﮔﺮ اﻓﺮادي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﺦ‬
‫ﻣﻔﻴﺪ و اﺑﻦ ﺑﺮاج و اﺑﻦ ﺟﻨﻴﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻧﻈﺮي ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﺮد ﻣﺠﻬﻮل اﻟﻬﻮﻳﻪاي ﺑﻴﻦ‬
‫اﻳﺸﺎن ﻧﺒﻮد ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل اﻣﺎم زﻣﺎن ﺑﻮدن او ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ ﻛﻪ اﻣﺎم زﻣﺎن ﺑﻴﻦ ﺑﻘﻴﻪي‬
‫ﻓﻘﻬﺎﺳﺖ!! ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﭼﻮن ﻣﺘﻮن ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ و اﻳﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲاﻧﺪ و ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬راﻫﻲ ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ اﻣﻮر ﺳﺴﺘﻲ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي آﻗﺎﻳﺎن را در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻣﺘﺸﺮع از اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻃﻼﻋﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪-‬ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪﻗﻮل ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ آن را ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻘﺸﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‪ . -‬ﻋﻘﻞ‪،‬‬
‫ﺣﺠﺖ ﺑﺎﻃﻨﻲ و اﺻﻠﻲ اﺳﺖ و ﺑﻘﻴﻪ ﻫﻢ ﺣﺠﺖ ﻇﺎﻫﺮي و ﻓﺮﻋﻲ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻘﻞ‪ ،‬ﺣﺠﺖ‬
‫ﻓﺮﻋﻲ و ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاه ﻧﻘﻞ ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه‪ ،‬و در آﺧﺮ ﻫﻢ‬
‫اﺟﻤﺎﻋﻴﺎت ﻛﻪ زﻳﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺠﺖ ﻣﻄﻠﻖ داﻧﺴﺘﻦ اﺟﻤﺎع )آن ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎﺷﻒ ﻧﻘﻞ ﻣﻔﻘﻮده( در ﺷﻴﻌﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻫﻤﺎن ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ را آورد ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آن را در راس ادﻟﻪ‬
‫ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﺗﺸﺮﻳﻊ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﺄﻗﻢ وﺟﻬﻚ ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺣﻨﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮة اﷲ اﻟﺘﻲ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻴﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻻ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻟﺨﻠﻖاﷲ‪ ،‬ذﻟﻚ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﻘﻴﻢ« ﻳﻌﻨﻲ دﻳﻦ ﺣﻨﻴﻒ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ و اﺳﺘﻮار‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ذرهاي از اﻧﻄﺒﺎق ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪي ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﺪول ﺷﻮد‬
‫و اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻮاري و ﺑﻘﺎي دﻳﻦ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎده و از ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﻢﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺮآن‬
‫و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﻲ )ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ( ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶرﻓﺘﻪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮاي اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺮاﺟﻌﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻘﻬﺎء ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻛﺜﺮ ﻓﻘﻬﺎء از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫آﻳﺎت اﻷﺣﻜﺎم ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻴﺶ از آن‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺧﺎﻃﺮهاي از آﻗﺎي ﺧﺎﻣﻨﻪاي در ﻣﺠﻠﻪ ﭘﻴﺎم اﻧﻘﻼب )در زﻣﺎن ﻗﺎﺋﻢ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻲ آﻗﺎي ﻣﻨﺘﻈﺮي( ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺟﺎﻟﺒﻲ در ﻣﻨﺰل ﭘﺪر ﻣﺎ‬
‫ﺑﻴﻦ آﻗﺎي ﻣﻨﺘﻈﺮي و ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎي ﻣﻴﻼﻧﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬آﻗﺎي ﻣﻨﺘﻈﺮي ﻋﺎدﺗﺎً در‬
‫ﺣﻀﻮر ﻳﻚ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﻋﻠﻤﻲ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد و‬
‫ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺪر ﻣﺎ ﻣﺮﻳﺾ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻋﻴﺎدت آﻣﺪ‪ .‬ﻫﻢزﻣﺎن آﻗﺎي ﻣﻴﻼﻧﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ ﺑﺮاﺋﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻗﺎي ﻣﻴﻼﻧﻲ آﻳﻪ ﻗﺮآن »و ﻣﺎ ﻛﻨّﺎ ﻣﻌﺬّﺑﻴﻦ ﺣﺘﻲ ﻧﺒﻌﺚ‬
‫رﺳﻮﻻ« )ﻳﺎ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از آﻳﺎت اﻳﻦ ﺑﺤﺚ( را اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮاﻧﺪ و آﻗﺎي ﻣﻨﺘﻈﺮي ﺧﺮده‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﻗﺎي ﻣﻴﻼﻧﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬در رﺳﺎﺋﻞ ﺷﻴﺦ آﻳﻪ را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﻗﺎي‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﻫﻢ از روي رﺳﺎﺋﻞ ﺷﻴﺦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﺪ؟!!«‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺮآن را ﻫﻢ از روي رﺳﺎﺋﻞ ﺷﻴﺦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺘﻦ را ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺧﺒﺎريﮔﺮي ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻘﻞﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آنﭼﻨﺎن‬
‫دﺳﺘﻤﺎن ﭘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ رﻗﻴﺐ را ﺑﻪ راﺣﺘﻲ زﻣﻴﻦﮔﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻣﻦ اﻋﺘﻘﺎد دارم ﻛﻪ ‪80‬‬
‫درﺻﺪ آنﭼﻪ اﻛﻨﻮن در ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺟﻮد دارد ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﺸﺎن دادن‬
‫ﺗﻤﺎم آن ﻣﻮارد‪ ،‬ﻛﺎر ﻳﻜﻲ دو ﻧﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻫﻢ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﮕﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﻮد و ﺗﻼشﻫﺎي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺆﺳﺴﻪاي ﺑﺎ‬
‫روﻳﻜﺮد اﺻﻼح اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻲ از آﮔﺎﻫﺎن را در ﺧﻮد داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﻗﺪام ﻛﻨﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻮ‪ ‬ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و رواج روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﺧﺮاﻓﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺧﻄﺮﻫﺎي ﻓﺮاوان ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫وﻟﻲ از ﺑﺎب »اﻟﻤﻴﺴﻮر ﻻ ﻳﺘﺮك ﺑﺎﻟﻤﻌﺴﻮر« ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻓﺮدي ﻫﻢ ﻏﻨﻴﻤﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪:‬‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن‬
‫در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬

‫*‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻋﺪل و آزادي‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ‬

‫اﻣﺸﺐ‪ ،‬ﻳﺎدآور ﺷﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎور ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان دﻳﻦﺑﺎور‪ ،‬از ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺎمآوري از ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ و دادﮔﺴﺘﺮي ﺧﻮﻳﺶ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻛﺜﺮ دﻳﻦﺑﺎوران اﻟﻬﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻮﻋﻮد ﻣﻨﺘﻈﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن آن را در آﻳﻨﺪهي زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻛﻪ آزاديﻫﺎ را ﻟﮕﺪ ﻣﺎل ﻧﻜﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ و ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺣﺪاﻛﺜﺮ آزاديﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ آزاداﻧﻪ آن را ﻃﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ و‬
‫در ﭘﻲ ﺣﻘﻮق ﺧﻮﻳﺶ روان ﺷﻮﻧﺪ و آن را آزاداﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺎ اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮد از‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮق ﺧﻮﻳﺶ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻳﺎ از ﺳﺮ ﺗﻦآﺳﺎﻳﻲ‪ ،‬از ﻣﻮاﻫﺐ ﺣﻘﻮق‬
‫ﭘﻲﺟﻮﻳﻲ ﻧﺸﺪهي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺐ و ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻀﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻨﺒﻪي ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﺪل‬
‫و آزادي ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻋﻤﻠﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻮب را در ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮدهام ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﮔﺮاﻣﻲ‪ ،‬درﻣﻴﺎن ﻣﻲﮔﺬارم‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺎه‬
‫ﻋﺒﺎدت )رﻣﻀﺎن( ﻣﺎ را وادار ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻋﺎت ﻳﺎ دﻗﺎﻳﻘﻲ را در اﻳﻦﺑﺎره ﻓﻜﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫* ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻟﻐﻮ ﺷﺪهي ﺷﺐ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ 10 ،‬ﻣﻬﺮ ﻣﺎه ‪ - 1386‬ﺣﺴﻴﻨﻴﻪي‬
‫ارﺷﺎد‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ -‬ﻧﮕﺎرش در ‪ 5‬ﻣﻬﺮ ‪ ،1386‬ﻓﺮﻳﻤﺎن‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬از ﻳﻚ ﻋﻤﺮ ﻋﺒﺎدات دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» -1‬ع د ل« در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ؛ ﻣﺜﻞ و ﻧﻈﻴﺮ« اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎﻻت آن در‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي »ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻳﺎ ﻣﺠﺎزي« ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم را در ﺧﻮد ﺟﺎي داده‬
‫اﺳﺖ‪» .‬ﻋ‪‬ﺪل‪ ،‬ﻋ‪‬ﺪل‪ ،‬ﻋ‪‬ﺪول‪ ،‬ﻋ‪‬ﺪﻳﻞ و‪ «...‬ﻫﻤﻪ در ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻮد ﺑﺎ »ﺗﺼﻮر ﻳﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ« آﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ را در ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻳﺎ ﻣﺸﺮوح ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻟﻐﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ از ﺑﺰرﮔﺎن ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻮن ﻓﺮّاء‪ ،‬زﺟﺎج‪ ،‬اﺧﻔﺶ‪ ،‬اﺑﻦ اﻷﻋﺮاﺑﻲ‪ ،‬ازﻫﺮي‪،‬‬
‫راﻏﺐ‪ ،‬ﻛﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺒﻮﻳﻪ‪ ،‬اﺻﻤﻌﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﺑﺮي‪ ،‬اﺑﻲ ﻋﻠﻲ اﻟﻔﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺟﻮﻫﺮي‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺎرس و‪ ...‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي و ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ را‬

‫اﻗﺘﻀﺎء ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻼً ﻫﻴﭻ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺟﺰ ﺗﺴﺎوي را ﭘﻴﺶ ﭘﺎي آدﻣﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب »اﺧﻼق ﻧﺎﺻﺮي« آورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻟﻔﻆ ﻋﺪاﻟﺖ از روي دﻻﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ اﺳﺖ از ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺴﺎوات‪ ...‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺷﺮﻳﻒﺗﺮ از ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺎوات ﻧﻴﺴﺖ‪ ...‬ﻋﺎدل ﻛﺴﻲ ﺑﻮ‪‬د ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت و ﻣﺴﺎوات ﻣﻲدﻫﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﻧﺎﻣﺘﺴﺎوي را‪ ...،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪،‬‬
‫واﺿﻊ ﺗﺴﺎوي و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻮس اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪) «...‬ص‪.(103-100‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب »ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺴﻌﺎدات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪«97-91‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺴﺎوات ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ١‬ﻛﺘﺎب اﻟﻌﻴﻦ‪ ،‬اﻟﺨﻠﻴﻞ اﻟﻔﺮاﻫﻴﺪي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 38‬و ‪ .39‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬أﺑﻮ اﻟﺤﺴﻴﻦ أﺣﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻓﺎرس زﻛﺮﻳﺎ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 246‬و ‪ .247‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪ 432‬ﺗﺎ ‪ . 435‬اﻟﺼﺤﺎح‪،‬‬
‫اﻟﺠﻮﻫﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ .176‬ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس‪ ،‬اﻟﺰﺑﻴﺪي‪ ،‬ج ‪ ،15‬ص ‪15‬‬
‫‪189‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫‪ -3‬در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( و ﺷﺮاﻳﻊ و ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺎ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺼﺎف ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻴﺎﻧﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا)ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي)ع( ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻋﺪل ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي اﻧﺼﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲﭘﺴﻨﺪي را ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﺑﭙﺴﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪي ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﭙﺴﻨﺪ«‪.‬‬
‫»اﻧﺼﺎف« از رﻳﺸﻪي »ن ص ف« اﺳﺖ )ﻛﻪ ﻋﻨﻮان »ﻧ‪‬ﺼﻒ؛ ﻧﻴﻢ« ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ رﻳﺸﻪ‬
‫اﺳﺖ( و ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ﻧُﺼﻒ؛ رﻓﺘﺎري ﻣﻴﺎﻧﻪ و در ﺣﺪ وﺳﻂ« و اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎب‬
‫»اﻓﻌﺎل« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ »اﻳﺠﺎد و اﺣﺪاث اﺳﺖ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ‬
‫»اﻳﺠﺎد و اﺣﺪاث رﻓﺘﺎري ﻣﻴﺎﻧﻪ و در ﺣﺪ وﺳﻂ« ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺣﺪ ﻛﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي را »ﺻﺪ« ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺪ وﺳﻂ آن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ »ﻧﺼﻒ ﻳﺎ‬
‫ﻧﻴﻢ؛ ‪ 50‬درﺻﺪ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻧﺴﺒﺖ رﻳﺎﺿﻲ از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‬
‫ﻣﺴﺎوي و ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﻴﺎن اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ)ع( ﻛﻪ »اﻟﻌﺪل‬
‫اﻹﻧﺼﺎف؛ ﻋﺪل ﻫﻤﺎن اﻧﺼﺎف اﺳﺖ« را درﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ رﻳﺎﺿﻲ را ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﺼﻒ و ﻧﻴﻢ ﻛﺮدن ﻳﺎ ﻣﺴﺎوات اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي‬
‫‪ ١‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ‪ ،‬اﻟﻔﺘﺎل اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري‪ ،‬ص‪ .390‬اﻟﺪﻋﻮات‪ ،‬ﻗﻄﺐ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺮاوﻧﺪي‪ ،‬ص‪.226-225‬‬
‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﺧﻄﺐ اﻹﻣﺎم ﻋﻠﻲ )ع(‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .46-45‬ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 169‬و‪ 171‬و ‪172‬‬
‫و ‪ .174‬اﻷﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺻﺪوق‪ ،‬ص‪ .402-401‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬اﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ اﻟﺤﺮاﻧـﻲ‪ ،‬ص‪ 74‬و ‪ 81‬و ‪.181‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊ أﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ﺑﺮوﺟﺮدي‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪ 200‬و‪ 214‬و‪ 215‬و ‪ .226‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻹﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .310‬و ج‪ ،4‬ص‪ 70‬و ‪ .71‬و ج‪ ،5‬ص‪ .247‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻳﺰﻳـﺪ‬
‫اﻟﻘﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .1410‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .378-377‬اﻟﻤﺴـﺘﺪرك‪ ،‬ﺣـﺎﻛﻢ اﻟﻨﻴﺴـﺎﺑﻮري‪،‬‬
‫ج‪ ،4‬ص‪ .168‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮى‪ ،‬اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ .161‬اﻟﻤﻌﺠـﻢ اﻟﻜﺒﻴـﺮ‪ ،‬اﻟﻄﺒﺮاﻧـﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪-157‬‬
‫‪ .158‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬اﻟﻤﺘﻘﻲ اﻟﻬﻨﺪي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .37‬و ج‪ ،12‬ص‪ ،581-580‬و ج‪ ،15‬ص‪ 793‬و ‪851‬‬
‫و ‪ 881‬و ‪ 882‬و ‪ ،883‬و ج‪ ،16‬ص‪ 128‬و ‪ 167‬و ‪ 172‬و ‪ 225‬و ‪ .244-242‬و‪...‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﺴﺮي‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺳﻮم و ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم و‪...‬‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ اﻓﺮاد داده ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻨﻮان اﻧﺼﺎف را ﺑﺎ ﺧﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻋﺪاﻟﺖ در ﻧﺴﺨﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﻴﺶﻓﺮﺿﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻮﻗﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﻢزاد اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﻪي ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ )ﻛﻪ در ﺗﻤﺎﻣﻲ آنﻫﺎ ﺣﻀﻮر ﺟﺪي و‬
‫ﻣﺆﺛﺮ دارد( ﻋﻨﻮان ﺣﻖ آزادي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻖ ﻓﻄﺮي و ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ آزادي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻜﻮﻳﻦ‬
‫اﻧﺴﺎن داراي اراده و اﺧﺘﻴﺎر و ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻋﻘﻼﻧﻲ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﻪي ﻋﻘﻠﻴﻪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻈﺮ و‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﻣﺘﻮن ﻣﻌﺘﺒﺮه و ﻓﺮاوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ و‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻔﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻌﺎدل ﻗﻮاي ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺨﻦ از ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺣﻘﻮق‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻧﺴﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﺻﻮﻻً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي دروﻧﻲ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺎزﻫﺎي دروﻧﻲ و ﻃﺒﻴﻌﻲ آدﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺟﻮارح و‬
‫ﺟﻮاﻧﺢ او اﺳﺖ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از »ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ؛ دﻳﺪن‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪن‪ ،‬ﻟﻤﺲ ﻛﺮدن‪،‬‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن و‪ «...‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻳﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد را‬
‫ﺟﺰو ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ آدﻣﻲ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ -5‬در اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺪرن و ﺑﺮﺧﻲ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻀﺎدي آﺷﻜﺎر ﺑﻴﻦ ﻋﺪل‬
‫و آزادي ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ ﺑﺎ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﻢ ﻣﺮزﺑﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﻲ دارﻧﺪ‬
‫و ﻫﺮﻳﻚ دﻳﮕﺮي را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻫﺮﻳﻚ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﻛﻢﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روﻳﻜﺮد دﻳﮕﺮي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﺒﺮالﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮ دﻏﺪﻏﻪي ﻋﺪاﻟﺖ را داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ دﻏﺪﻏﻪي آزادي را‪.‬‬
‫در ﺑﻴﻦ ﺳﻨﺖﮔﺮاﻳﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ ادﻋﺎي دﻓﺎع از ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮ ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺎم‬
‫آزادي دارد ﺧﻂ ﺑﻄﻼن ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﺎم آزاديﻫﺎي ﻣﺤﺪود ﺑﺮ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺮ ﺧﻮد دارد ﺧﻂ ﺑﻄﻼن ﻛﺸﻴﺪه و ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﻫﺮ دو ﻋﻨﻮان را‬
‫ﻣﻨﻔﻮر داﻧﺴﺘﻪ و از آزادي و ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو ﻛﻠﻤﻪي ﺧﺒﻴﺜﻪ ﻳﺎد ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻣﻜﺎن روﻳﻜﺮد ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ در ﭘﻲ آن اﺳﺖ‪ ،‬دﻓﺎع ﻫﻢزﻣﺎن از ﻋﺪل و آزادي اﺳﺖ‪ .‬ادﻋﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻏﻴﺮآزاداﻧﻪ و اﺟﺒﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻤﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ و آزادي ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و‬
‫ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬آزادي را از آدﻣﻴﺎن ﺳﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﺑﻘﺎء اﺧﺘﻴﺎر و‬
‫آزادي آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار را در ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺑﻌﺎد آن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺑﺮاﺑﺮي ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آزادي را ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺟﺰاء آن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺠﺎرب ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺳﺮاﺑﻲ از ﻋﺪاﻟﺖ ﻳﺎ آزادي را ﺑﻪ آدﻣﻴﺎن ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آﺛﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺣﻀﻮر ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺟﻮاﻣﻌﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮ دو روﻳﻜﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮيﻫﺎﻳﻲ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺮﺗﺮيﻫﺎ‪،‬‬
‫ﭘﺎﻳﺪار و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻗﺪر ﻣﻤﻜﻦ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪاي زﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬اﺻﻮﻻً ﺷﺮﻳﻌﺖﻫﺎي اﻟﻬﻲ ﺑﺮاي داوري آﻣﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﺎرض روﻳﻜﺮدﻫﺎي‬

‫آدﻣﻴﺎن‪ ،‬و در ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻔﺎﻫﻢآﻣﻴﺰ و آزاداﻧﻪ ﺑﺮاي دو ﻃﺮف ﺗﻌﺎرض‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ‬
‫داوري دادﮔﺮاﻧﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ ارﺳﺎل رﺳﻞ و ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺷﺮاﻳﻊ را ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺻﺮﻳﺤﺎً در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ ﭼﻨﺪ‬
‫آﻳﻪي ﻗﺮآن )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ( ﻣﻲﭘﺮدازم‪:‬‬
‫اﻟﻒ( »ﻛﺎن اﻟ ّﻨﺎس اﻣ‪‬ﺔ واﺣﺪة‪ ،‬ﻓﺒﻌﺚ اﷲ اﻟﻨّﺒﻴ‪‬ﻴﻦ ﻣﺒﺸّﺮﻳﻦ و ﻣﻨﺬرﻳﻦ و اﻧﺰل ﻣﻌﻬﻢ اﻟﻜﺘﺎب‬
‫ﺑﺎﻟﺤﻖّ ﻟﻴﺤﻜﻢ ﺑﻴﻦ اﻟﻨّﺎس ﻓﻴﻤﺎ اﺧﺘﻠﻔﻮا ﻓﻴﻪ‪...‬؛ ﻣﺮدم ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﻌﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ )اﻣﺖ(‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﻲ ﺑﺸﺎرت دﻫﻨﺪه و‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ دﻫﻨﺪه را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻖ را ﻧﺎزل ﻛﺮد ﺗﺎ در ﻣﺴﺎﺋﻞ‬

‫اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬داوري ﻛﻨﻨﺪ« )ﺑﻘﺮه‪.(213 ،‬‬
‫ب( »و ﻣﺎ اﻧﺰﻟﻨﺎ ﻋﻠﻴﻚ اﻟﻜﺘﺎب اﻻّ ﻟﺘﺒﻴ‪‬ﻦ ﻟﻬﻢ اﻟّﺬي اﺧﺘﻠﻔﻮا ﻓﻴﻪ‪ ،‬و ﻫﺪي و رﺣﻤﺔ ﻟﻘﻮم‬
‫ﻳﺆﻣﻨﻮن؛ و ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﻜﺮدﻳﻢ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي آن ﻛﻪ آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻲ ﺣﻖ را در‬
‫ﻣﻮاردي ﻛﻪ دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺖ و رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ« )ﻧﺤﻞ‪.(64 ،‬‬
‫پ( »و ﻟﻘﺪ ﺑﻌﺜﻨﺎ ﻓﻲ ﻛﻞّ اﻣ‪‬ﺔ رﺳﻮﻻ أن اﻋﺒﺪوا اﷲ و اﺟﺘﻨﺒﻮا اﻟﻄّﺎﻏﻮت‪ ...‬ﻟﻴﺒﻴ‪‬ﻦ ﻟﻬﻢ اﻟّﺬي‬
‫ﻳﺨﺘﻠﻔﻮن ﻓﻴﻪ‪ ،‬و ﻟﻴﻌﻠﻢ اﻟّﺬﻳﻦ ﻛﻔﺮوا اﻧّﻬﻢ ﻛﺎﻧﻮا ﻛﺎذﺑﻴﻦ؛ و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻴﻢ در ﻫﺮ‬
‫ﮔﺮوه ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا و دوري ﮔﺰﻳﺪن از‬
‫ﺳﺮﻛﺸﻲ و ﺳﺮﻛﺸﺎن‪ ...‬ﺗﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺣﻖ را آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻨﺪ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ دﭼﺎر‬
‫اﺧﺘﻼف ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﺎ ﻣﻨﻜﺮان ﺣﻖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ دروﻏﮕﻮ ﺑﻮدهاﻧﺪ« )ﻧﺤﻞ‪.(39-36 ،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﺸﺎن دادن راﻫﻜﺎري ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ و آزادي ﭘﺎﻳﺪار را در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ )و ﻛﺬاﻟﻚ ﺟﻌﻠﻨﺎﻛﻢ اﻣﺔ وﺳﻄﺎ‬
‫ﻟﺘﻜﻮﻧﻮا ﺷﻬﺪاء ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺎس‪ .(...‬اﻳﻦ راﻫﻜﺎر را ﺑﺪون ﺗﺤﻤﻴﻞ و اﺟﺒﺎر ﺑﻪ آدﻣﻴﺎن اراﺋﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً در ﻃﺮح ﺧﻮد از روﺷﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﻟﺰام و اﺟﺒﺎر را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﻠﺐ آزادي ﻧﺸﻮد از ﺳﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺑﺮاﺑﺮي ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﻣﺴﺎوات ﺣﻘﻴﻘﻲ در اﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ -8‬در روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪاي از ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻓﺮاد‬

‫وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻗﺘﻀﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ آدﻣﻲ در ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮيﻫﺎي ﺣﺪاﻛﺜﺮي ﻓﺮدي از ﺗﻮان و‬
‫ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻼً دﭼﺎر ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻌﺎرضﻫﺎ ﺑﺎ اﻗﺘﻀﺎﺋﺎت زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ وي‬
‫ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺣﻞ اﻳﻦ ﺗﻌﺎرضﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺮدو ﻣﻄﻠﻮب آدﻣﻲ ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺎري ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص(‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -9‬آزادي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي وﺟﻮدي آدﻣﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ او‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻧﻈﺮي و ﻛﺎرﺑﺮدي‪ ،‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده و‬
‫در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺖ آدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲ‬
‫ﻻزم اﻟﺮﻋﺎﻳﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻓﺎﻗﻢ وﺟﻬﻚ ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺣﻨﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮة اﷲ اﻟﺘﻲ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس‬
‫ﻋﻠﻴﻬﺎ(‪ .‬اﺻﻞ اوﻟﻲ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﻪي ﻋﻘﻠﻴﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﺗﻤﺎﻣﻲﺗﻮان ﺧﻮد‬
‫و ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آدﻣﻲ ﻣﺠﺎز و ﻣﺒﺎح اﺳﺖ«‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ آدﻣﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داوري و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺣﻞ‬
‫ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﮔﺬارد‪.‬‬
‫‪ -10‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﺳﺨﻦ از آزادي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﺻﺤﻨﻪي ﻗﺪرت و ارﺑﺎب ﺗﻔﻜﺮ‬
‫»إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ؛ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻤﻨﻊ« ﺑﺎ ﻋﻤﺪه ﻛﺮدن ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﺗﻌﺎرض آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي‬
‫ﺑﺎ اﻗﺘﻀﺎﺋﺎت زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺑﻪ رخ ﻛﺸﻴﺪن رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺎس ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺪاﻓﻊ آزادي را‬
‫ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ داوريﻫﺎ را ﻣﻼك ﺻﺤﻴﺤﻲ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داوريﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮﻋﺎدﻻﻧﻪي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﺪه ﻛﺮدن و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻳﻦداران ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ،‬اﺳﺎس ﺗﻔﻜﺮ دﻳﻨﻲ را ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم و ﻫﺠﻮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ را‬
‫درﺳﺖ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ درﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﺴﺆوﻻﻧﻪ‬
‫و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺑﺎ دﻓﺎع از اﺳﺎس اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت آﺷﻜﺎري‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ و ﺣﺴﺎب ﻫﺮ ﻳﻚ را از دﻳﮕﺮي ﺟﺪا ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎ و ﻳﺎ اﻣﻜﺎن ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻲﺑﺪﻳﻠﻲ ﭼﻮن‬
‫آزادي را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﻴﻢ و ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم آن ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫دﻓﺎع از آزادي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ و ﺑﻲﺑﺪﻳﻞﺗﺮﻳﻦ ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺣﻘﻮق ﺛﺎﻧﻮي او )ﻣﺜﻞ اﻳﻤﺎن و‪ (...‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص(‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﺗﻤﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ...» :‬ﻟﻴﻀﻊ ﻋﻨﻬﻢ إﺻﺮﻫﻢ و اﻷﻏﻼل اﻟﺘﻲ ﻛﺎﻧﺖ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻢ؛ )اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ(‪ ...‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻔﻜﺮات ﺑﻴﻬﻮده و‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎرش ﺑﻮدﻧﺪ را از آﻧﺎن ﺑﺮدارد« ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﺮومﺳﺎزي از‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻛﺖ و ﺑﻲﺣﺮﻛﺖ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻣﻜﺮري در اﻳﻦﺧﺼﻮص وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ‪ ،‬از ﺣﻖ‬
‫آزادي دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﻮزي ﺑﺮاي ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻠﺐ آزاديﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻘﻼً و ﻧﻘﻼ ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﻮگﻣﻨﺪاﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻠﺐ آزاديﻫﺎ و ﮔﺎه ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﺑﻪ آزادي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ روش راﻳﺠﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ داﻣﺎن ﻣﺪﻋﻴﺎن دﻓﺎع از ﺷﺮﻳﻌﺖ را‬
‫آﻟﻮده ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -11‬آزادي ﻓﻜﺮ و ﻋﻘﻴﺪه ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ در روﻳﻜﺮد ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ دﻋﻮت ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﻜﺮ و ﭘﺬﻳﺮش اﻧﺪﻳﺸﻪي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬اﺻﺮار ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن را ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻛﺮده و آن را رﻓﺘﺎري ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻞ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ و ﺗﻜﺮار ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ و ﺗﻮﺑﻴﺦ‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﺗﻘﻠﻴﺪي ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺎم اﻟﻬﻲ ﺑﺮاي ﺿﺮورت ﺗﻔﻜﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻘﻄﻌﻲ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺼﻮص دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ روﻳﻜﺮدي ﻣﺨﺎﻟﻒ روﻳﻜﺮد اوﻟﻴﻪي اﺳﻼم ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي‬
‫ﻗﺮآﻧﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ و دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺗﺨﺼﻴﺺ ﺑﻪ ﻣﻮرد ﺧﺎص و‬
‫ﺿﺮورت ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ در روﻳﻜﺮد اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻴﻦ روﻳﻜﺮد اوﻟﻴﻪ و اﺧﺮوﻳﻪي اﺳﻼم ﺑﺎ ﺑﺤﺚﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻗﺮون ﺑﻌﺪي و ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ و ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد در ﻟﺴﺎن ﻓﻘﻬﺎء ﺟﺎري ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻛﺮد؟ ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ روﻳﻜﺮدﻫﺎ وﺟﻮد دارد؟ آﻳﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ارﺗﺪاد را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ آزادي ﻋﻘﻴﺪه در اﺳﻼم‬
‫ﺑﻮد؟!!‬
‫‪ -12‬آزادي ﺑﻴﺎن روي دﻳﮕﺮ ﺳﻜﻪي آزادي ﻓﻜﺮ و ﻋﻘﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﻮاﻓﻘﺖﻫﺎ و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي آن ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﻴﺰ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺪاﻓﻌﺎن‬
‫آزادي ﻓﻜﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺮﮔﻪي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آزادي ﺑﻴﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ!!‬
‫‪ -13‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ آﻳﺎ ﻓﻘﻬﺎي اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻲﭘﺴﻨﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻳﻬﻮدي ﺑﺎ ﻛﻤﻚ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻳﻬﻮدي‪ ،‬اﻓﺮادي را ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺤﻜﻮم ﻛﻨﻨﺪ و اﻣﻮال‬
‫او را ﺑﻴﻦ ورﺛﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده و ﻫﻤﺴﺮ او را از وي ﺟﺪا ﻛﻨﻨﺪ؟!!‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ در ﺑﻴﺎﻧﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪل ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي اﻧﺼﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺴﻨﺪي‬
‫را ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﺑﭙﺴﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪي ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﻣﭙﺴﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎ‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﻳﻦ روﻳﻜﺮد را از ﺳﻮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻣﻮرد ﻫﻢﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮﻳﺶ )ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ( ﻗﺒﻴﺢ ﺑﺪاﻧﻴﻢ و‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪﻳﻢ وﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢﻛﻴﺸﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬آن روﻳﻜﺮد را‬
‫ﺟﺎﻳﺰ ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﺑﭙﺴﻨﺪﻳﻢ؟!!‬
‫ﺗﻠﻔﻴﻖ دو ﻣﻔﻬﻮم ارزﺷﻤﻨﺪ ﻋﺪل و آزادي را در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آزادي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه را ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬روا ﺑﺪاﻧﻴﻢ وﻟﻲ آن را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎروا ﺑﺸﻤﺎرﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ -14‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ آزادي اﺳﺖ‬

‫و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد وﻗﺘﻲ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻧﺎﻣﺰدﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﻴﻒﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺣﻘﻮق و اﻣﻜﺎﻧﺎﺗﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮي در ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺤﺚ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ در ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﻧﺎﻣﺰدﻫﺎ و ﺣﺎﻣﻴﺎﻧﺸﺎن از اﻣﻜﺎﻧﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﺳﺒﺐ ﺳﻠﺐ ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ از آﻧﺎن ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري دارد و ﻧﻪ ﺑﺎ آزادي‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ‪ ،‬رﺳﻮاﻳﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ و آزاد را در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬در ﭘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﺗﺨﻠﻔﺎت ﻧﺎﺷﻲ از ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و آزادي‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ آﻧﺎن ﺑﺎ رد‪‬‬
‫ﺻﻼﺣﻴﺖﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر و ﻳﺎ ﺗﺮس از ﺗﻜﺮار رد‪ ‬ﺻﻼﺣﻴﺖﻫﺎ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻏﺪﻏﻪاي ﻛﻪ در ﻃﻴﻒ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺘﻲ ﺑﺤﺮاﻧﻲ را ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻲآورد ﺗﺎ آﻧﺎن ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﻧﺎﻣﺰدﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻋﺎت و دﻗﺎﻳﻖ ﻣﻬﻠﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬در ﺑﻲﺧﺒﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﻳﺎ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش ﻧﺎﻣﺰدﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را وادار ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬اﻓﺮادي ﻛﻢﺗﻮان و ﻛﻢ‪-‬‬

‫ﺟﺮأت را از ﺟﻤﻊ ﻫﻮاداران ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪي ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ و آﻧﺎن را ﻧﺎﻣﺰد اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻋﺪاﻟﺖ در آن وﺟﻮد دارد و ﻧﻪ آزادي‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت اﻳﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﭘﻴﺮوزي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻛﻢﺗﻮاﻧﻲ و ﻛﻢ‪-‬‬
‫ﺟﺮأت ﺑﻮدن ﻧﺎﻣﺰدﻫﺎي ﭘﻴﺮوز‪ ،‬ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻣﻘﺘﺪر‪ ،‬آﻧﺎن را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و‬
‫ﺗﻄﻤﻴﻊ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ رأي و اﻗﺪام ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﺟﺮاء‬
‫ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﮓاﻧﺪازيﻫﺎي ﻓﺮاوان‪ ،‬آﻧﺎن را ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده‬
‫و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺷﻜﺴﺖ ﺑﻌﺪي آﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺳﻮي ﻣﻮاﻓﻘﺎن‪ ،‬از ﻓﺮداي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي و ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن‬
‫ﻧﺎﻣﺰد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻌﺪي را دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺮاي رأي دادن و اﺟﺮاي ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را در ﻃﻮل‬
‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎل‪ ،‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮد )ﻛﻪ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫رﻗﻴﺐ اﺳﺖ( ﺑﻪ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ دﻏﺪﻏﻪي رد‪ ‬ﺻﻼﺣﻴﺘﻲ در ﻛﺎر‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻛﻢﺗﻮاﻧﻲ و ﻛﻢﺟﺮأﺗﻲ‪.‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺎﺷﻲ از ﭼﻨﻴﻦ روﻧﺪي ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻏﻴﺮ آزاد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺪل‬
‫را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد و ﻳﺎ ﻣﺪﻋﻲ دادﮔﺴﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻪ ﮔﻨﺪم ﻓﺮوش‪،‬‬
‫ﮔﻨﺪمﻓﺮوش ﺟﻠﻮه ﻛﻨﺪ و ﺟﻮ ﻓﺮوش‪ ،‬ﺟﻮ ﻓﺮوش‪ .‬ﻣﺮدم در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ‬
‫دارﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻨﺪم ﻧﻤﺎي ﺟﻮ ﻓﺮوش را از ﺧﻮد و ﺣﺮﻳﻢ دﻳﻦ و ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -15‬ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺑﺮاﺑﺮي در ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﺎﻣﻞ‬

‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻼك آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺴﻨﺪي‪،‬‬
‫ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﺑﭙﺴﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪي ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﻣﭙﺴﻨﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﺣﻜﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻋﺪل و ﺣﻖ آزادي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‪» :‬اﻋﻄﺎء ﻛﻞ ذي ﺣﻖّ ﺣﻘّﻪ؛ رﺳﺎﻧﺪن‬
‫ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﻲ ﺑﻪ ﺣ ّﻘﺶ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﺳﺎس اﺣﻜﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص(‬
‫اﺳﺖ )اﻟﻌﺪل اﺳﺎس اﻷﺣﻜﺎم( و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ آﻣﺮه و ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ اوﻟﻲ‬
‫و ﺛﺎﻧﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺪف دﻧﻴﺎﻳﻲ دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪) .‬ﻟﻘﺪ ارﺳﻠﻨﺎ رﺳﻠﻨﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﺒﻴﻨﺎت و اﻧﺰﻟﻨﺎ ﻣﻌﻬﻢ اﻟﻜﺘﺎب و اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﻟﻴﻘﻮم اﻟﻨﺎس ﺑﺎﻟﻘﺴﻂ( ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺗﻌﺎدل در ﺑﺎورﻫﺎ و رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻋﻠﺖ‬
‫ﻏﺎﺋﻲ ﺗﺸﺮﻳﻊ اﺣﻜﺎم دﻧﻴﺎوي )اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ( ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -16‬ادﻋﺎي ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺪون اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﺣﻔﻆ آزاديﻫﺎ و ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮي‬
‫ﺳﺮابﮔﻮﻧﻪ از اﻳﻦ ﻣﺎدهي ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ادﻋﺎي آزادي ﺑﺪون اﻟﺘﺰام‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ در ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻫﻤﻲ‬
‫از آزادي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻮﭼﻚ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻫﻢﻧﻮﻋﺎﻧﺸﺎن ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﺰ ﺑﺎ ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از آزادي دﻳﮕﺮان در‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﻤﺮاه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ و آزادي‪ ،‬ﻫﻢزاد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻮن دوﻗﻠﻮﻫﺎي ﺑﻪ ﻫﻢ ﭼﺴﺒﻴﺪهاي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از اﺟﺰاء اﺻﻠﻲ و ﺣﻴﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ اﺷﺘﺮاك دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﻜﺎن‬
‫ﺟﺪاﺳﺎزي آنﻫﺎ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺟﺪاﺳﺎزي ﻫﺮﻳﻚ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻫﺮدو‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪارك رواﻳﻲ‪:‬‬
‫• ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪» 105‬ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻦ إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻦ‬
‫زﻳﺎد ﺣﺪﺛﻨﺎ اﻷﻋﻤﺶ ﻋﻦ أﺑﻲ ﺻﺎﻟﺢ ﻋﻦ أﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ ﻗﺎل ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫وﺳﻠﻢ‪ ...‬وﻫﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺟﻞ ذﻛﺮه؛ »وﻛﺬﻟﻚ ﺟﻌﻠﻨﺎ ﻛﻢ أﻣﺔ وﺳﻄﺎ ﻟﺘﻜﻮﻧﻮا ﺷﻬﺪاء ﻋﻠﻰ‬
‫اﻟﻨﺎس« واﻟﻮﺳﻂ اﻟﻌﺪل«‪ .‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻹﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪32‬‬
‫• ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻄﻮﺳﻲ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪» 136‬وﻋﻨﻪ ﻋﻦ ﻋﺪة ﻣﻦ أﺻﺤﺎﺑﻨﺎ ﻋﻦ‬
‫ﺳﻬﻞ ﺑﻦ زﻳﺎد ﻋﻦ أﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ أﺑﻲ ﻧﺼﺮ ﻋﻦ اﺑﻦ أﺑﻲ ﻳﻌﻔﻮر ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪ اﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ ...‬ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ أوﺳﻊ اﻟﻌﺪل ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬ان اﻟﻨﺎس ﻳﺴﺘﻐﻨﻮن إذا ﻋﺪل ﺑﻴﻨﻬﻢ وﺗﻨﺰل‬
‫اﻟﺴﻤﺎء رزﻗﻬﺎ وﺗﺨﺮج اﻷرض ﺑﺮﻛﺘﻬﺎ ﺑﺈذن اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ«‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪،118‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻋﻦ ﺻﻔﻮان ﻋﻦ اﻟﻌﻼ ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﻋﻦ أﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم؛ روي ﻣﺜﻠﻪ(‪ ..‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ﺻﺪوق‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ .53‬ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.568‬‬
‫• ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬اﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ اﻟﺤﺮاﻧﻲ‪ ،‬ص‪» 332‬وذﻟﻚ أن ﻓﻲ وﻻﻳﺔ واﻟﻲ اﻟﻌﺪل ووﻻﺗﻪ‬
‫إﺣﻴﺎء ﻛﻞ ﺣﻖ وﻛﻞ ﻋﺪل وإﻣﺎﺗﺔ ﻛﻞ ﻇﻠﻢ وﺟﻮر وﻓﺴﺎد ﻓﻠﺬﻟﻚ ﻛﺎن اﻟﺴﺎﻋﻲ ﻓﻲ ﺗﻘﻮﻳﺔ‬
‫ﺳﻠﻄﺎﻧﻪ واﻟﻤﻌﻴﻦ ﻟﻪ ﻋﻠﻰ وﻻﻳﺘﻪ ﺳﺎﻋﻴﺎ إﻟﻰ ﻃﺎﻋﺔ اﷲ ﻣﻘﻮﻳﺎ ﻟﺪﻳﻨﻪ«‪.‬‬
‫• ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﺼﺪوق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪» 525‬وﻗﺎل اﻟﺼﺎدق ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪" :‬‬
‫أول ﻣﺎ ﻳﻈﻬﺮ اﻟﻘﺎﺋﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻣﻦ اﻟﻌﺪل أن ﻳﻨﺎدي ﻣﻨﺎدﻳﻪ أن ﻳﺴﻠﻢ أﺻﺤﺎب اﻟﻨﺎﻓﻠﺔ‬
‫ﻷﺻﺤﺎب اﻟﻔﺮﻳﻀﺔ اﻟﺤﺠﺮ اﻷﺳﻮد واﻟﻄﻮاف ﺑﺎﻟﺒﻴﺖ "«‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻜﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ج‪،4‬‬
‫ص‪.427‬‬
‫• اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻜﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪» 267‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺼﻠﺖ‪ ،‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ‬
‫اﻟﺼﻠﺖ‪ ،‬ﻋﻦ ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﻤﻔﻀﻞ اﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﻠﺒﻲ أﻧﻪ ﺳﺄل أﺑﺎ ﻋﺒﺪ اﷲ‬
‫)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻋﻦ ﻗﻮل اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ‪ " :‬اﻋﻠﻤﻮا أن اﷲ ﻳﺤﻴﻲ اﻷرض ﺑﻌﺪ ﻣﻮﺗﻬﺎ " ﻗﺎل‪:‬‬
‫اﻟﻌﺪل ﺑﻌﺪ اﻟﺠﻮر«‪.‬‬
‫• اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻜﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪» 147‬أﺑﻮ ﻋﻠﻲ اﻷﺷﻌﺮي‪ ،‬ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺠﺒﺎر‪،‬‬
‫ﻋﻦ اﺑﻦ ﻓﻀﺎل‪ ،‬ﻋﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻦ روح اﺑﻦ أﺧﺖ اﻟﻤﻌﻠﻰ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪ اﷲ‬
‫)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل‪ :‬اﺗﻘﻮا اﷲ واﻋﺪﻟﻮا‪ ،‬ﻓﺈﻧﻜﻢ ﺗﻌﻴﺒﻮن ﻋﻠﻰ ﻗﻮم ﻻ ﻳﻌﺪﻟﻮن«‪.‬‬
‫• اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬اﻟﺸﻴﺦ اﻟﻜﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪» 146‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻰ‪ ،‬ﻋﻦ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻴﺴﻰ‪ ،‬ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻦ ﻳﻮﺳﻒ اﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﻣﻴﺜﻢ‪ ،‬ﻋﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ‪،‬‬
‫ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪ اﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل‪ :‬أوﺣﻰ اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ إﻟﻰ آدم )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( إﻧﻲ‬
‫ﺳﺄﺟﻤﻊ ﻟﻚ اﻟﻜﻼم ﻓﻲ أرﺑﻊ ﻛﻠﻤﺎت‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رب وﻣﺎ ﻫﻦ؟‪ ...‬وأﻣﺎ اﻟﺘﻲ ﺑﻴﻨﻚ وﺑﻴﻦ‬
‫اﻟﻨﺎس ﻓﺘﺮﺿﻰ ﻟﻠﻨﺎس ﻣﺎ ﺗﺮﺿﻰ ﻟﻨﻔﺴﻚ وﺗﻜﺮه ﻟﻬﻢ ﻣﺎ ﺗﻜﺮه ﻟﻨﻔﺴﻚ‪ ..‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪،‬‬
‫اﻟﻤﺘﻘﻲ اﻟﻬﻨﺪي‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪ .244-242‬ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .378-377‬ﻣﺴﻨﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻹﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.247‬‬
‫• اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺒﺮﻗﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪» 277‬ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ‬
‫اﻟﻨﻮﻓﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﺴﻜﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪ اﷲ )ع( ﻗﺎل ﻛﻞ ﻗﻮم ﻳﻌﻤﻠﻮن ﻋﻠﻰ رﻳﺒﺔ ﻣﻦ أﻣﺮﻫﻢ‪،‬‬
‫و‪ ...‬وﻗﺪ ﺗﺒﻴﻦ اﻟﺤﻖ ﻣﻦ ذﻟﻚ ﺑﻤﻘﺎﻳﺴﺔ اﻟﻌﺪل ﻋﻨﺪ ذوي اﻷﻟﺒﺎب‪«.‬‬
‫• ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻹﻣﺎم ﻋﻠﻲ )ع( »)وﻗﺎل ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ :‬ﻓﻲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ »إن اﷲ‬
‫ﻳﺄﻣﺮ ﺑﺎﻟﻌﺪل واﻻﺣﺴﺎن«(‪ :‬اﻟﻌﺪل اﻻﻧﺼﺎف‪ ،‬واﻻﺣﺴﺎن اﻟﺘﻔﻀﻞ«‪.‬‬
‫• ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪،‬ﺧﻄﺐ اﻹﻣﺎم ﻋﻠﻲ )ع( »)وﺳﺌﻞ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم أﻳﻤﺎ أﻓﻀﻞ اﻟﻌﺪل أو اﻟﺠﻮد(‬
‫ﻓﻘﺎل ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ :‬اﻟﻌﺪل ﻳﻀﻊ اﻷﻣﻮر ﻣﻮاﺿﻌﻬﺎ‪ ،‬واﻟﺠﻮد ﻳﺨﺮﺟﻬﺎ ﻣﻦ ﺟﻬﺘﻬﺎ‪ .‬واﻟﻌﺪل‬
‫ﺳﺎﺋﺲ ﻋﺎم‪ ،‬واﻟﺠﻮد ﻋﺎرض ﺧﺎص‪ .‬ﻓﺎﻟﻌﺪل أﺷﺮﻓﻬﻤﺎ وأﻓﻀﻠﻬﻤﺎ‪.‬‬
‫• ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﺧﻄﺐ اﻹﻣﺎم ﻋﻠﻲ )ع( »ﺳﻴﺮﺗﻪ اﻟﻘﺼﺪ وﺳﻨﺘﻪ اﻟﺮﺷﺪ‪ .‬وﻛﻼﻣﻪ اﻟﻔﺼﻞ‪.‬‬
‫وﺣﻜﻤﻪ اﻟﻌﺪل«‪.‬‬
‫• اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺒﺮﻗﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪» 120‬ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﻦ‬
‫ﺣﻤﺎد ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻰ‪ ،‬ﻋﻦ ﺣﺮﻳﺰ‪ ،‬ﻋﻦ ﻳﺰﻳﺪ اﻟﺼﺎﺋﻎ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﻳﺰﻳﺪ‬
‫ان أﺷﺪ اﻟﻨﺎس ﺣﺴﺮة ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ اﻟﺬﻳﻦ وﺻﻔﻮا اﻟﻌﺪل ﺛﻢ ﺧﺎﻟﻔﻮه وﻫﻮ ﻗﻮل اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ‪:‬‬
‫»أن ﺗﻘﻮل ﻧﻔﺲ ﻳﺎ ﺣﺴﺮﺗﺎ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻓﺮﻃﺖ ﻓﻲ ﺟﻨﺐ اﷲ‪ «.‬وﻓﻲ رواﻳﺔ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻰ‬
‫أو ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻓﻲ ﻗﻮل اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ‪» :‬ﻓﻜﺒﻜﺒﻮا ﻓﻴﻬﺎ ﻫﻢ‬
‫واﻟﻐﺎوون« ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻦ وﺻﻒ ﻋﺪﻻ ﺛﻢ ﺧﺎﻟﻔﻪ إﻟﻰ ﻏﻴﺮه«‪.‬‬
‫• ﻣﺸﻜﺎة اﻷﻧﻮار‪ ،‬ﻋﻠﻲ اﻟﻄﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬ص‪» 113-112‬وﻗﺎل اﻟﻨﺒﻲ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ(‪ :‬ﻳﺎ‬
‫ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﻷﻋﻤﺎل ﺛﻼث ﺧﺼﺎل‪ :‬إﻧﺼﺎﻓﻚ ﻣﻦ ﻧﻔﺴﻚ‪ ،‬وﻣﻮاﺳﺎة اﻷخ ﻓﻲ اﷲ‪ ،‬وذﻛﺮ اﷲ‬
‫ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﻟﻰ ﻋﻠﻰ ﻛﻞ ﺣﺎل«‪ ..‬روﺿﺔ اﻟﻮاﻋﻈﻴﻦ‪ ،‬اﻟﻔﺘﺎل اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري‪ ،‬ص‪.390‬‬
‫• ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬اﻟﻤﺘﻘﻲ اﻟﻬﻨﺪي‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪» (- 44215)» 167‬ﻋﻦ ﻋﻠﻲ اﻧﻪ ﻛﺘﺐ إﻟﻰ اﺑﻨﻪ‬
‫اﻟﺤﺴﻦ ﻛﺘﺎﺑﺎ‪ :‬ﻣﻦ اﻟﻮاﻟﺪ اﻟﻔﺎن‪ ،‬اﻟﻤﻘﺮ ﻟﻠﺰﻣﺎن‪ ،‬اﻟﻤﺪﺑﺮ ﻟﻠﻌﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺘﺴﻠﻢ ﻓﻴﻪ ﻟﻠﺪﻫﺮ )‪ -‬ص‬
‫‪ ...(172‬اﺟﻌﻞ ﻧﻔﺴﻚ ﻣﻴﺰاﻧﺎ ﺑﻴﻨﻚ وﺑﻴﻦ ﻏﻴﺮك‪ ،‬وأﺣﺒﺐ ﻟﻐﻴﺮك ﻣﺎ ﺗﺤﺐ ﻟﻨﻔﺴﻚ‪،‬‬
‫وأﻛﺮه ﻟﻪ ﻣﺎ ﺗﻜﺮه ﻟﻬﺎ‪ ،‬وﻻ ﺗﻈﻠﻢ ﻛﻤﺎ ﻻ ﺗﺤﺐ أن ﺗﻈﻠﻢ‪ ،‬وأﺣﺴﻦ ﻛﻤﺎ ﺗﺤﺐ أن ﻳﺤﺴﻦ‬
‫إﻟﻴﻚ«‪ .‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬اﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ اﻟﺤﺮاﻧﻲ‪ ،‬ص‪ .74‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﺧﻄﺐ اﻹﻣﺎم ﻋﻠﻲ )ع(‬
‫• ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬اﻟﻤﺘﻘﻲ اﻟﻬﻨﺪي‪ ،‬ج‪ ،16‬ص ‪» 128‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أﺣﺐ أن أﻛﻮن أﻋﺪل اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫أﺣﺐ ﻟﻠﻨﺎس ﻣﺎ ﺗﺤﺐ ﻟﻨﻔﺴﻚ ﺗﻜﻦ أﻋﺪل اﻟﻨﺎس«‪.‬‬
‫• ﺟﺎﻣﻊ أﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬اﻟﺴﻴﺪ اﻟﺒﺮوﺟﺮدي‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪» 215-214‬ﻗﺎل ﻟﻘﻤﺎن اﻟﺤﻜﻴﻢ‬
‫ﻻﺑﻨﻪ ﻓﻲ وﺻﻴﺘﻪ‪ :‬ﻳﺎ ﺑﻨﻲ أﺣﺜﻚ ﻋﻠﻰ ﺳﺖ ﺧﺼﺎل ﻟﻴﺲ ﻣﻨﻬﺎ ﺧﺼﻠﺔ اﻻ و ﺗﻘﺮﺑﻚ إﻟﻰ‬
‫رﺿﻮان اﷲ ﻋﺰ و ﺟﻞ و ﺗﺒﺎﻋﺪك ﻣﻦ ﺳﺨﻄﻪ‪ .‬اوﻟﻪ ان ﺗﻌﺒﺪ اﷲ وﻻ ﺗﺸﺮك ﺑﻪ ﺷﻴﺌﺎ‬
‫واﻟﺜﺎﻧﻴﺔ اﻟﺮﺿﺎ ﺑﻘﺪر )ﺑﻘﻀﺎء ‪ -‬خ( اﷲ ﻓﻴﻤﺎ أﺣﺒﺒﺖ أو ﻛﺮﻫﺖ و اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ان ﺗﺤﺐ ﻓﻲ اﷲ و‬
‫ﺗﺒﻐﺾ ﻓﻲ اﷲ واﻟﺮاﺑﻌﺔ ﺗﺤﺐ ﻟﻠﻨﺎس ﻣﺎ ﺗﺤﺐ ﻟﻨﻔﺴﻚ وﺗﻜﺮه ﻟﻬﻢ ﻣﺎ ﺗﻜﺮه ﻟﻨﻔﺴﻚ‬
‫واﻟﺨﺎﻣﺴﺔ ﺗﻜﻈﻢ اﻟﻐﻴﻆ وﺗﺤﺴﻦ إﻟﻰ ﻣﻦ أﺳﺎء إﻟﻴﻚ واﻟﺴﺎدﺳﺔ ﺗﺮك اﻟﻬﻮى وﻣﺨﺎﻟﻔﺔ‬
‫اﻟﺮدى«‪.‬‬
‫• ﺳﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪» 378-377‬ﺣﺪﺛﻨﺎ ﺑﺸﺮ ﺑﻦ ﻫﻼل اﻟﺼﻮاف‪ ،‬أﺧﺒﺮﻧﺎ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻋﻦ أﺑﻲ ﻃﺎرق ﻋﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻋﻦ أﺑﻲ ﻫﺮﻳﺮة ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫وﺳﻠﻢ‪...:‬وأﺣﺐ ﻟﻠﻨﺎس ﻣﺎ ﺗﺤﺐ ﻟﻨﻔﺴﻚ ﺗﻜﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎ«‪.‬‬
‫*‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﺧﻼق و ﻓﻘﻪ‬

‫‪ -1‬ﺣﻮزهﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪي ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬اﺣﻜﺎم در ﻫﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ آن‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺪون ﻧﮕﺮﺷﻲ ﺟﺎﻣﻊ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻮﺑﺎت ﺷﺎرع‬
‫را ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮﻳﺪن ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺣﻮزهﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪي ﻳﺎد ﺷﺪه از ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪهي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻧﮕﺎه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻧﺎﻗﺼﻲ از ﺷﺮﻳﻌﺖ را در ﭘﻲ دارد‪ .‬روﻳﻜﺮد ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻛﻪ ادﻋﺎي‬
‫اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ را دارد‪ ،‬ﻫﻴﭻ دﺳﺘﺎوردي ﺟﺰ ﮔﺴﺴﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ از ﻓﻄﺮت‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻧﻤﻲآورد و ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺪم اﺳﺘﻮاري ﺷﺮﻳﻌﺖ و دﻳﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد )ﻓﺄﻗﻢ وﺟﻬﻚ ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺣﻨﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮة اﷲ اﻟﺘﻲ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻻ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻟﺨﻠﻖ‬
‫اﷲ‪ ،‬ذﻟﻚ اﻟﺪﻳﻦ اﻟﻘﻴﻢ(‪.‬‬
‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻳﮕﺎﻧﻪي ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ‪ ،‬دو اﺻﻞ ﻧﻈﺮي )اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺟﺰا( و‬
‫ﻳﻚ اﺻﻞ ﻋﻤﻠﻲ )ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ( دارد )ﻣﻦ آﻣﻦ ﺑﺎﷲ و اﻟﻴﻮم اﻵﺧﺮ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺤﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻘﺮه‪ .62 ،‬ﻣﺎﺋﺪه‪ .(69 ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺧﻼق ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ اﻷﻋﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫دﻳﻦ و ﺷﺮاﻳﻊ اﻟﻬﻴﻪ ﺑﻪ آن دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬اﺧﻼق و اﺣﻜﺎم ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﻜﺎم ﻳﺎ ﻓﻘﻪ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺧﻼق و اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﺧﻼق و اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورﻫﺎ و اﺻﻮل ﻛﻼﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﻲ در ﻓﻘﻪ‬
‫* ﺧﻼﺻﻪي ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ در ﻣﻨﺰل ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼم و اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻮري‬

‫‪ -‬ﻧﮕﺎرش در ‪ 8‬ﻣﺮداد ‪ ،1387‬ﻓﺮﻳﻤﺎن‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻧﺒﺎﻳﺪ دﻳﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻢ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺧﻼق در ﻣﺤﺎﺻﺮهي ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورﻫﺎ و اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاط‬
‫و ﺗﻔﺮﻳﻂ در ﺑﺎورﻫﺎ ﻳﺎ اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺤﺪودﻳﺖ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺧﻼق از ﻓﻄﺮت‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي اﺳﺘﻜﺒﺎري‪ ،‬ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎﻣﻨﺴﺠﻢ‪،‬‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺸﺮﻛﺎﻧﻪ و ﺣﻖﮔﺮﻳﺰاﻧﻪ از ﻳﻚﺳﻮ و ﮔﺴﺘﺮش داﻳﺮهي اﻟﺰاﻣﺎت ﻓﻘﻬﻲ‪،‬‬
‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ‪ ،‬روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ و ﺗﻜﻠﻴﻒﮔﺮاﻳﺎﻧﻪي ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ‬
‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن دو ﻟﺒﻪي ﻗﻴﭽﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮﻳﺪن رگ ﺣﻴﺎت اﺧﻼق ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻼف اﺧﻼق را در دو ﭘﻮﺷﺶ ﺗﻜﻔﻴﺮ و اﺗﻬﺎﻣﺎت اﻋﺘﻘﺎدي و‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺧﺸﻦ ﺑﺎ اﻫﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﻔﺴﻴﻖ و اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﺷﺮﻋﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آدﻣﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺳﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﺧﻼق در ﻣﺤﺎﺻﺮهي‬
‫ﻓﺮادﺳﺖ و ﻓﺮودﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪه و ﻫﺮ روزه ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺧﻼق در ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﺧﻮد ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻈﺮي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻫﻤﻪي ﺳﻴﺎﺳﺎت و اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺎت از ﻗﺒﻴﻞ‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖ و رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺗﺎ ﻛﻤﺎﻻت‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ و ﻓﺮدي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻛﻤﺎﻻت و رذاﺋﻞ‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ و آﺛﺎر ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آن ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺑﺎ اراﺋﻪي راهﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‪،‬‬
‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺧﻴﺮ و ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺷﺎﺧﺺ اﺻﻠﻲ در اﺧﻼق و راهﻛﺎرﻫﺎي ﺗﻮﺻﻴﻪاي آن‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﺧﺘﻴﺎري و‬
‫ارادي ﺑﻮدن و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻏﻴﺮ اﺟﺒﺎري ﺑﻮدن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬راهﻛﺎرﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻟﺒﺎس اﺳﺘﺤﺒﺎب ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﺮ ﺗﻦ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ اﻟﺰام و‬
‫اﺟﺒﺎري را ﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬اﺣﻜﺎم اﻟﺰاﻣﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺪاﻗﻞﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﻓﺮد ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫در ﻣﺴﻴﺮ اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺪون آن ﻧﻤﻲﺗﻮان‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ آراﻣﺶ‪ ،‬آﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬رﻓﺎه‪ ،‬ﻛﺮاﻣﺖ‪ ،‬رﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﻲ و رﺳﺘﮕﺎري را ﺑﺮاي آدﻣﻴﺎن‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻟﺰاﻣﻲ از آدﻣﻴﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻴﻔﺮﻫﺎي دﻧﻴﻮي و اﺧﺮوي را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﻟﺰاﻣﺎت‪ ،‬در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد و ﻛﻴﻔﺮﻫﺎي ﻣﺎدي و‬
‫ﻣﻌﻨﻮي را ﺑﺮاي ﻗﺎﻧﻮنﺷﻜﻨﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ اﺻﻠﻲ در ﺑﺨﺶ اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﺎت ﺷﺮﻋﻲ ﻳﺎ واﺟﺒﺎت و‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎت آن اﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت‪ ،‬ﻣﻜﺮوﻫﺎت و ﻣﺒﺎﺣﺎت اراﺋﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ روﻳﻜﺮدﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً از آدﻣﻴﺎن‬
‫ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﻣﻄﻠﻮﺑﺎت ﺷﺎرع را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺸﻮقﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت ﺷﺮﻋﻲ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧﺪن از ﻣﺸﻮقﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻣﻜﺮوﻫﺎت ﺷﺮﻋﻲ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻳﺎ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﻲ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﻻزم و ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺧﻼﻗﻴﺎت اﻧﺘﻈﺎرات ﺣﺪاﻛﺜﺮي از آدﻣﻲ و‬
‫ﻛﻤﺎﻻت اﺧﻼﻗﻲ اﻧﺴﺎن را ﺑﻴﺎن و ﻃﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻓﻘﻪ و ﻛﺸﺎﻧﺪن آن ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ اﺧﻼق‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺟﺰ ﺳﻠﺐ آزادي و‬
‫اراده از ﻣﺘﺸﺮﻋﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺣﻮزهي اﺧﻼق‪ ،‬ﺣﻮزهي اراده و اﺧﺘﻴﺎر و آزادي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﺳﺖ و ﺣﻮزهي ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺣﻮزهي اﻟﺰاﻣﺎت و اﺟﺒﺎرﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و‬
‫ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن را ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺿﺮورتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻮب اﻹﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ اﺧﻼق‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻓﻘﻬﻲ ﻛﺮدن ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺪون اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺿﺮورت اﻳﻦ ﺗﺤﻮل و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ دﺳﺘﺎوردي‬
‫ﺟﺰ ﺑﺮ ﻫﻢ زدن اﻧﻄﺒﺎق ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺪارد و ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻃﻐﻴﺎن و‬
‫اﻧﺤﺮاف ﺳﺒﺐ اﺿﻤﺤﻼل و ﻧﺎﺑﻮدي اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖﻫﺎ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ و ﭘﺪﻳﺪهي راﻳﺞ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮري در روﻳﻜﺮد ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﻓﻘﻬﺎء‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺠﺎوز ﻓﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ اﺧﻼق اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﺻﺎﻟﺖ و ﻣﻌﻴﺎر ﺑﻮدن اﺧﻼق‬
‫را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻘﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻖ ﻣﺤﻮري اﺳﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -9‬ﻧﻜﺘﻪي اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﺧﻼق و ﻓﻘﻪ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬آﻳﺎ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر‬
‫اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( اﺳﺖ ﻳﺎ اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬اﺻﻞ اﺳﺖ و ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻓﺮع آن اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ؟ آﻳﺎ ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬دﻋﺎ و‬
‫ﻧﻴﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻫﻤﻪي ﻣﺤﺮﻣﺎت و اﻧﺠﺎم ﻫﻤﻪي واﺟﺒﺎت ﺑﺮاي ﭘﺎك ﺷﺪن از رذاﺋﻞ‬
‫اﺧﻼﻗﻲ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻛﺴﺐ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي آن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ و روزه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و از ﻣﺤﺮﻣﺎت ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﻢ و واﺟﺒﺎت را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﻴﻢ؟‬
‫ﻣﻦ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺑﻮدن اﺧﻼق و ﻓﺮع‬
‫ﺑﻮدن ﻓﻘﻪ اﻣﺮي آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﻳﻪي »و ﻣﺎ ﺧﻠﻘﺖ اﻟﺠﻦ و اﻹﻧﺲ إﻻ ﻟﻴﻌﺒﺪون؛‬
‫ﺟﻦ و اﻧﺴﺎن را ﻧﻴﺎﻓﺮﻳﺪم ﺟﺰ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت ﻛﻨﻨﺪ« ادﻋﺎ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﺐ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﺒﻮدﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن و‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻋﺒﺎدت ﻛﺮدن‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ و اﺧﻼق‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻠﻲ ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ اﺑﺘﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎ ادﻋﺎي اﺻﻞ ﺑﻮدن اﺧﻼق و ﻓﺮع ﺑﻮدن ﻓﻘﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اوﻻً‪ ،‬ﺑﺤﺚ از ﻣﻘﺎم ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻼﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺪم‬
‫ﺑﺮ اﺧﻼق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻼﻣﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﺳﻨﺦ ﺑﺤﺚ از ﻣﻘﺎم ﻋﺒﻮدﻳﺖ )ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻋﺘﻘﺎدي و ﻛﻼﻣﻲ اﺳﺖ( ﺑﺎ‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺻﺮﻓﺎً ﻓﻘﻬﻲ درﺑﺎرهي ﻋﺒﺎداﺗﻲ ﭼﻮن ﻧﻤﺎز و روزه )ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت‪،‬‬
‫ﻣﺆﺧﺮات‪ ،‬ﺷﺮوط ﺻﺤﺖ و ﺷﻜﻞ ﺑﺮﮔﺰاري آن اﺳﺖ( ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺧﺎص‬
‫ﺧﻮد را دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان از اﻳﻦ آﻳﻪي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻘﻪ اﺻﻞ‬
‫اﺳﺖ و اﺧﻼق ﻓﺮع‪.‬‬
‫‪ -11‬در ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪي اﺧﻼق‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻣﺪﻋﻲ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻬﺎﻳﻲ و ﻋﺎﻣﻞ و اﻧﮕﻴﺰهي اﺻﻠﻲ دﻋﻮت ﺑﻪ رﻓﺘﺎر‬
‫اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻟﺬت ﻳﺎ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن و‪ ...‬را‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺧﻼق ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎه اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ دﻓﺎع ﻛﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻔﺴﺮان رﺳﻤﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‬
‫در رواﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮه اﻳﻦ ﺳﺨﻦ و ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻜﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻓﻀﻞ اﻟﻌﺒﺎدة اﻟﺘﻔﻜﺮ؛‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎدات‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن اﺳﺖ« و ﻳﺎ »ﺗﻔﻜﺮ ﺳﺎﻋﺔ ﺧﻴﺮ ﻣﻦ ﻋﺒﺎدة ﺳﺒﻌﻴﻦ ﺳﻨﺔ؛ ﻳﻚ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ از ﻳﻚ ﻋﻤﺮ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﻪ ﻋﺒﺎدت ﻛﺮدن ﺑﺪون ﺗﻔﻜﺮ«‪.‬‬
‫ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎرات ﻗﺮآن و رواﻳﺎت را درﺑﺎرهي آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺗﻔﻜﺮ‬
‫در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ و رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ او‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﻴﻦ آﻳﺎت ﻗﺮآن و‬
‫ادﻋﺎي ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﻲ و‬
‫ﺧﻠﻘﺖ اﻟﻬﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -12‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ و در ﺻﺪر ﻧﺸﺎﻧﺪن ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﺧﻼق و ﻣﻌﻴﺎر ﻗﺮار‬
‫دادن دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮهي ﺑﺎورﻫﺎ و اﺧﻼق‪ ،‬واروﻧﻪ ﻛﺮدن‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻟﺒﺲ اﻹﺳﻼم ﻟﺒﺲ اﻟﻔﺮو ﻣﻘﻠﻮﺑﺎ( و اﻧﺤﺮاف از ﻣﺴﻴﺮ وﺣﻴﺎﻧﻲ )ﻓﻤﺎ‬
‫ﻣﻦ ﺷﻴﺊ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻨﺎس اﻟﻴﻮم إﻻ و ﻫﻮ ﻣﻨﺤﺮف ﻋﻤﺎ ﻧﺰل ﺑﻪ اﻟﻮﺣﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ رﺟﺎل‬
‫اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ (235‬و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -13‬روﻳﻜﺮد ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان در ﻣﻮرد ﻟﺰوم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ آﻳﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪه در‬
‫ﻣﻜﻪ و ﺗﺮﺟﻴﺢ آن ﺑﺮ آﻳﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪه در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ اﺻﺎﻟﺖ ﭘﻴﺎم ﻧﺒﻮي‬
‫در ﻣﻜﻪ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻼﻣﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻋﻲ ﺑﻮدن‬
‫ﭘﻴﺎم ﻧﺒﻮي در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻓﻘﻪ( ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮاد اﻳﺸﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ آن اﻣﺮي ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -14‬ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮ رﻧﺞ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻟﺰوم ﺗﺒﻌﻴﺖ اﺣﻜﺎم از ﻣﺼﺎﻟﺢ و‬
‫ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻧﻔﺲ اﻷﻣﺮﻳﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮاﻳﺎن و اﺧﺒﺎرﻳﺎن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪه و ﺑﺮ آن‬
‫ﭘﺎي ﻓﺸﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻧﻮﺑﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ‬
‫اﻣﺮوزي ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻗﻄﻌﻲ آن ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪،‬‬
‫ذﻳﻞ اﻛﺜﺮ آﻳﺎت اﻷﺣﻜﺎم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻼﻣﻲ ﻳﺎ اﺧﻼﻗﻲ ﻫﺸﺪار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻳﺎ ﻣﻔﺎﺳﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪي ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي‬
‫ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد ﻧﻴﺰ ﻛﺸﻒ ﻣﻼك ﻗﻄﻌﻲ ﺣﻜﻢ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬دور از دﺳﺘﺮس ﺑﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮهي ﻋﻠﻤﻲ وي ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺧﺮد ﺟﻤﻌﻲ ﻳﺎ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺸﺮي )ﺳﻴﺮهي ﻋﻘﻼء ﺑﺸﺮ دﻳﺮوز‪ ،‬اﻣﺮوز‪ ،‬ﻳﺎ ﻓﺮدا( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺣﺠﺖ ﺷﺮﻋﻲ )أﻣﺎرة( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪهي ﻣﻼﻛﺎت اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ اﻧﺴﺠﺎم و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺣﻜﺎم‪ ،‬اﺧﻼق و ﻋﻘﺎﻳﺪ در ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻣﻲﺷﻮد و اﻧﻄﺒﺎق آن ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮي را ﺗﺄﻣﻴﻦ و ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -15‬ﺑﺮﺧﻼف روﻧﺪ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( و اوﻟﻴﺎء‬
‫اﻟﻬﻲ‪ ،‬روﻳﻜﺮد ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰ راﻳﺞ در اﻧﺪﻳﺸﻪي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ )اﻋﻢ از ﺷﻴﻌﻪ‬
‫و ﺳﻨﻲ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺟﺪاً ﺗﻌﺠﺐآور اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺗﺼﻮري ﺧﺎص از ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﮔﺎه ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت »إن دﻳﻦ اﷲ ﻻ ﻳﺼﺎب‬

‫ﺑﺎﻟﻌﻘﻮل« و ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪي »دﻳﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻋﻘﻮل ﺑﺸﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ«!! ﺑﻪ‬
‫روﻳﻜﺮدي ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ و رﺳﻤﺎً و ﺻﺮاﺣﺘﺎً آدﻣﻴﺎن را از درك‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺎﺗﻮان ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺗﻘﻠﻴﺪي‪ ،‬ﺳﺮّي و ﺧﺮاﻓﻲ ﺑﺮ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ و‬
‫ﭘﻴﺮوي آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬روﻳﻜﺮدي ﻏﻴﺮ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﺳﻴﻄﺮهي‬
‫ﺿﺪ اﺧﻼﻗﻲ ﻋﺪهاي ﺧﺎص )ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲﺷﺎن( ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﺑﻴﺶ از آﻧﻜﻪ اﻫﻞ اﺟﺘﻬﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻘﻠﺪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎناﻧﺪ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺗﻜﻴﻪ زدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬از ﺣﺮﺑﻪي ﺗﻜﻔﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﻖ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و راه را‬
‫ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺎن و ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -16‬آﻧﺎن از ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﭼﻮن »أﻛﺜﺮﻫﻢ ﻻﻳﻌﻘﻠﻮن« ﻳﺎ »أﻛﺜﺮ اﻟﻨﺎس ﻻﻳﻌﻠﻤﻮن« ﻛﻪ در‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻨﺎن اﻟﻘﺎء ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ »اﻛﺜﺮ‬
‫آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻧﺪارﻧﺪ« ﻳﺎ »اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ«!! و ﺗﻼش آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺗﻼﺷﻲ ﺑﻴﻬﻮده و ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ!!‬
‫ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻗﺮآن درﺳﺖ در ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي راﻳﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ آدﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻳﺎ اﻛﺜﺮ ﻣﺮدم در‬
‫ﺟﻬﻞ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و اﻳﻦ ﺟﻤﻼت را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺒﻴﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در آن زﻣﺎن‬
‫ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎم اﻳﻦ ﺧﺒﺮﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ آدﻣﻴﺎن ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪﻛﺎر‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻋﻠﻢ را ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮد«‬
‫)ﻗﻞ ﻫﻞ ﻳﺴﺘﻮياﻟﺬﻳﻦ ﻳﻌﻠﻤﻮن واﻟﺬﻳﻦ ﻻﻳﻌﻠﻤﻮن‪ ،‬أم ﻫﻞ ﺗﺴﺘﻮي اﻟﻈﻠﻤﺎت و اﻟﻨﻮر(‪.‬‬
‫از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬اﮔﺮ ﻋﻘﻞ از ﺳﻪ ﺑﻨﺪ‪ -1 :‬ﻫﻮاﻫﺎي‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ‪ -2‬ﻋﺎدات دﻳﻨﻲ ‪ -3‬ﻋﺼﺒﻴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎ و روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﺮاﻓﻲ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ؛ ﻟﻮ ﺧﻠﻲ ﻋﻨﺎن اﻟﻌﻘﻞ و ﻟﻢ‬
‫ﻳﺤﺒﺲ ﻋﻠﻲ ﻫﻮي ﻧﻔﺲ او ﻋﺎدة دﻳﻦ او ﻋﺼﺒﻴﺔ ﻟﺴﻠﻒ‪ ،‬ورد ﺑﺼﺎﺣﺒﻪ ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺠﺎة«‬
‫)ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪.(20‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻮﻻي ﻣﺘﻘﻴﺎن‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻧﺪارد‪ .‬ﻧﺠﺎتﺑﺨﺶ ﺧﻮاﻧﺪن ﻋﻘﻞ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ از اﺳﺎرت ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ و ﻋﺎدات دﻳﻨﻲ و ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‬
‫رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﺗﻬﺎم در ﻣﻮرد ﻏﻴﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻮدن ﺷﺮﻳﻌﺖ را از ﺳﺎﺣﺖ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺎك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﻖ ﻣﺤﻮري‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺎن و ﺧﺮد‬

‫ﻳﻜﻲ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ در ﻣﻮرد ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص(‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ از ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‬
‫و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮر اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺣﻖ ﻣﺤﻮر‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺳﺨﻦ آﻧﺎن ﺻﺮﻓﺎً در ﻣﻮرد ﺑﺮداﺷﺖ راﻳﺞ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ‬
‫اﺳﺖ وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﺪﻋﻲاﻧﺪ اﺳﺎس ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﺣﻖ ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش‬
‫ادﻋﺎي آﻧﺎن در ﮔﺮو دﻻﻳﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اراﺋﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺤﻮري )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﻖ داﺷﺘﻦ( ﺑﺎ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮري )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ داﺷﺘﻦ(‪ ،‬دو روي ﻳﻚ ﺳﻜﻪ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻔﻜﺎك از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﻳﮕﺮ ﻫﺮ ﺗﻜﻠﻴﻔﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺎع‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﺷﺮﻛﺎ‪ ،‬ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻧﮕﺎه‬
‫‪ 1‬ﺷﺐ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻮد در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪي ارﺷﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﭙﺮدازم‪ .‬ﻟﻄﻒ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻟﻢ ﺷﺪ ﺗﺎ از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در آن ﻣﻜﺎن ﭘﺮ ﺧﺎﻃﺮه‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﺎﻧﻢ و ﻣﻮﺿﻮع را در‬
‫ﻣﺘﻨﻲ ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن اراﺋﻪ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻨﻊ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﻓﻴﻖ در ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺎر ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ رﻓﻴﻖ ﺷﺪ و ﺧﺪا را ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﭙﺎس ﻣﻲ ﮔﺰارم‪ .‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎ ﻣﺘﻦ‬
‫ﻣﻜﺘﻮب از اﻧﺴﺠﺎم و دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ 17 .‬و ‪ 25‬آﺑﺎن و ‪7‬‬
‫آذرﻣﺎه ‪ ،1384‬ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي اﻓﺮاد در ﻣﺤﺪودهي ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺎع‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺣﻖ ﻣﺤﻮر‬

‫ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ‬
‫ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ داراي ﺣﻘﻲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان داراي ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﺳﺖ‬
‫)ﻣﺜﻞ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن و ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن(‪ ،‬ﻣﺸﻜﻠﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲآﻳﺪ وﻟﻲ‬
‫اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺧﺪا؛ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ‪ .‬اﻧﺴﺎن؛ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺗﻜﻠﻴﻒ‪ ،‬ﻳﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ؛ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ‪ .‬ﻣﻠﺖ؛ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻜﻠﻴﻒ( و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ از‬
‫آن ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ و دﻳﮕﺮي ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻜﻠﻒ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺎﻣﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﻜﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ وﺟﻮد‬
‫از ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر دور‪ ،‬ﺑﺤﺚ »ﺣﻘﻮق« در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻮزهﻫﺎي ﺣﻀﻮر ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫)ﻛﻼم‪ ،‬اﺧﻼق و اﺣﻜﺎم( ﻣﻄﺮح ﺑﻮده و ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺤﺜﻲ ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﻐﻔﻮل!! ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺢ و ﻣﺸﺮوﺣﻲ را درﺧﺼﻮص ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮق و اﻗﺮار ﺑﻪ ﻣﺤﻮر و ﻣﻌﻴﺎر اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻮدن آنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﺘﻮن‬
‫اوﻟﻴﻪ )ﻧﺺ‪ ‬ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ( و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻦ( دﻳﺪ وﻟﻲ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺣﺪاﻗﻠﻲ آن را ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻧﻜﺎر ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻮاردي از اﻳﻦ ﺣﻀﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺣﺪاﻗﻠﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬

‫‪ -1‬در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻮاردي از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻫﻤﺴﺮان )و‪‬‬
‫ﺣﻖُّ ِﺑﺮَد‪ ّ‬ﻫﻦَّ ﻓﻲ ذ ‪‬ﻟﻚ‪ ‬إِنْ أَراد‪‬وا إِﺻ‪‬ﻼﺣﺎً و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻬﻦَّ ‪‬ﻣ ْﺜﻞُ ا َﻟّﺬي ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴ ِﻬﻦَّ ِﺑﺎ ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﺮُوف‪- ‬‬
‫‪‬ﺑﻌ‪‬ﻮ َﻟ ُﺘ ‪‬ﻬﻦَّ أَ ‪‬‬
‫ﺑﻘﺮه‪ (228 ،‬ﺣﻘﻮق ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬در راه ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن و‪) ...‬و‪ ‬آت‪ ‬ذَا ا ْﻟ ُﻘﺮْﺑﻰ‬
‫ﺣ َّﻘﻪ‪ ‬و‪‬‬
‫ﺴّﺒﻴﻞِ و‪ ‬ﻻ ُﺗ ‪‬ﺒﺬ‪ّ‬ر‪َ ‬ﺗﺒ‪‬ﺬﻳﺮاً )اﺳﺮاء‪ (26 ،‬ﻓَ‪Ĥ‬ت‪ ‬ذَا ا ْﻟ ُﻘﺮْﺑﻰ ‪‬‬
‫ﺣﻘَّﻪ‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤﺴ‪‬ﻜﻴﻦَ و‪ ‬ا ‪‬ﺑﻦَ اﻟ ‪‬‬
‫‪‬‬
‫ﺣﻖٌّ‬
‫ﺴّﺒﻴﻞِ ‪ -‬روم‪ (38 ،‬و ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺤﺮوﻣﺎن )و‪ ‬ﻓﻲ أَﻣ‪‬ﻮا ‪‬ﻟ ِﻬﻢ‪ ‬‬
‫ا ْﻟ ‪‬ﻤﺴ‪‬ﻜﻴﻦَ و‪ ‬ا ‪‬ﺑﻦَ اﻟ ‪‬‬
‫ﺤﺮُومِ‪.‬‬
‫ﺴّﺎ ‪‬ﺋﻞِ و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬
‫ﺣﻖٌّ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌﻠُﻮم‪ .‬ﻟ‪‬ﻠ ‪‬‬
‫ﺤﺮُومِ ‪ -‬ذارﻳﺎت‪ (19 ،‬و‪‬ا َﻟّﺬﻳﻦَ ﻓﻲ أَﻣ‪‬ﻮا ‪‬ﻟ ِﻬﻢ‪ ‬‬
‫ﺴّﺎ ‪‬ﺋﻞِ و‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬
‫ﻟ‪‬ﻠ ‪‬‬
‫ﺣﻖُّ ﺑِﺎ ْﻟ ‪‬ﻤ ْﻠﻚ‪ ‬ﻣ ْﻨﻪ‪ .‬ﺑﻘﺮه‪ (247 ،‬و ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﺤﻦُ أَ ‪‬‬
‫‪ -‬ﻣﻌﺎرج‪ 24 ،‬و ‪ (25‬ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ )و‪َ ‬ﻧ ‪‬‬
‫ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ‪ ،‬در آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻘﻮق ﻗﺮاردادي )ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ( و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪه و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت و ﻋﺪم ﺗﻌﺪي‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻛﺜﺮ اﻳﻦ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮ و در ﭘﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺷﻤﺎرش ﺣﻘﻮق و ﺑﻴﺎن‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲاﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻮن ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﻴﺪ‬
‫اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ و در ﭘﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪي آنﻫﺎ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻫﻤﻴﺖ و‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﻫﺮﻳﻚ از ﺣﻘﻮق ﺑﺎ دﻳﮕﺮي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از درﺧﺸﺎن ﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ آﺛﺎر‪،‬‬
‫ﺧﻄﺒﻪي ‪ 207‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ )ﺑﺎ ﺣﺠﻤﻲﺣﺪود ‪ 3‬ﺻﻔﺤﻪ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﻲ از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ )ع( درﺑﺎرهي ﺣﻘﻮق دوﻃﺮﻓﻪي ﻣﻠﺖ و ﺣﺎﻛﻤﺎن را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در‬
‫ﻣﻘﺎم اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮاي دوﻃﺮﻓﻪ ﺑﻮدن ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺳﺨﻦ از اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ‬
‫وﺟﻮد ﺣﻖ ﻳﻚﻃﺮﻓﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاي ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻋﺎﻟﻢ از اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ واﺟﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد او ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺎﺋﻞ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ و ﺗﻼش ﻣﺜﺒﺖ آدﻣﻴﺎن‪ ،‬دادن ﭘﺎداش ﻧﻴﻚ را‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﮔﺮداﻧﺪه و ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﺴﺆول ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان«‬
‫ﺠﺮِي‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪َ ‬ﻟﻜَﺎنَ ذَ ‪‬ﻟﻚ‪ ‬ﺧَﺎﻟ‪‬ﺼﺎً ‪‬ﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﺳ ‪‬ﺒﺤ‪‬ﺎ َﻧﻪ‪ ‬د‪‬ونَ‬
‫ﺠﺮِي‪َ ‬ﻟﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻟَﺎ ‪‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺣﺪ‪ ‬أَنْ ‪‬ﻳ ‪‬‬
‫)و‪َ ‬ﻟﻮ‪ ‬ﻛَﺎنَ ‪‬ﻟﺄَ ‪‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻞَ‬
‫ﺻﺮُوف‪َ ‬ﻗﻀَﺎ ‪‬ﺋﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻜ َّﻨﻪ‪ ‬‬
‫ﺟﺮَت‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪ ‬‬
‫ﺧ ْﻠ ‪‬ﻘﻪ‪ ‬ﻟ ُﻘﺪ‪‬ر‪ ‬ﺗﻪ‪ ‬ﻋﻠَﻰ ‪‬ﻋﺒ‪‬ﺎد‪‬ه‪ ‬و‪ ‬ﻟ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﻟﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﻛُﻞِّ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬‬
‫َ‬
‫ﻀﻠًﺎ ‪‬ﻣ ْﻨﻪ‪ ‬و‪َ ‬ﺗﻮ‪ ‬ﺳّﻌﺎً‬
‫ﺟﺰَاء‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪ ‬ﻣﻀَﺎ ‪‬ﻋ َﻔﺔَ اﻟ َّﺜﻮ‪‬ابِ َﺗ َﻔ ُّ‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻞَ ‪‬‬
‫ﺣ َّﻘﻪ‪ ‬ﻋﻠَﻰ ا ْﻟ ‪‬ﻌﺒ‪‬ﺎد‪ ‬أَنْ ‪‬ﻳﻄ‪‬ﻴ ‪‬ﻌﻮه‪ ‬و‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫ﺿﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻟ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﺾِ اﻟ َﻨّﺎسِ ‪‬ﻋﻠَﻰ‬

‫ﺣﻘُﻮﻗﺎً ا ْﻓ َﺘﺮَ َ‬
‫ﺣﻘُﻮ ‪‬ﻗﻪ‪ ‬‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻞَ ‪‬ﺳ ‪‬ﺒﺤ‪‬ﺎ َﻧﻪ‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ِﺑﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻮ‪ ‬ﻣﻦَ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺰِﻳﺪ‪ ‬أَ ‪‬ﻫ ُﻠﻪ‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ّ‬‬
‫ﻀﻬ‪‬ﺎ إِ َﻟّﺎ‬
‫ﺟﺐ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌ ُ‬
‫ﺴ َﺘﻮ‪ ‬‬
‫ﻀﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﺑﻌ‪‬ﻀﺎً و‪ ‬ﻟَﺎ ‪‬ﻳ ‪‬‬
‫ﺟﺐ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌ ُ‬
‫ﺠ ‪‬ﻌ َﻠﻬ‪‬ﺎ َﺗ َﺘﻜَﺎ َﻓﺄُ ﻓ‪‬ﻲ و‪‬ﺟ‪‬ﻮ ‪‬ﻫ ‪‬ﻬﺎ و‪ ‬ﻳ‪‬ﻮ ِ‬
‫‪‬ﺑ ‪‬ﻌﺾٍ َﻓ ‪‬‬
‫ِﺑ ‪‬ﺒ ‪‬ﻌﺾٍ‪ -‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﺔ‪ ،‬ﻗﻢ ‪ 1414‬ه ق(‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪي ﺣﻘﻮق اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ)ع( ﻧﻴﺰ از ﺑﺴﻴﺎري ﺣﻘﻮق اﺧﻼﻗﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﻳﺎد‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺠﻢ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ‪ 15‬ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺘﻮن رواﺋﻲ در ﻣﻮرد‬
‫ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺸﺮوحﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺗﺼﻮر ﺳﻨﺘﻲ و راﻳﺞ از ﺷﺮﻳﻌﺖ )دﻳﻦ(‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ »ﺣﻖاﷲ« و»ﺣﻖاﻟﻨﺎس؛ ﺣﻖ ﺑﺸﺮ« ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در اداﻣﻪي ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﻳﻲ از اﻇﻬﺎرات اﻳﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫)ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬اﻟﻤﻘﻨﻌﺔ‪،‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ص‪ .743‬ﻣﺴﺎﻟﻚ اﻷﻓﻬﺎم إﻟﻰ ﺗﻨﻘﻴﺢ‬
‫ﺷﺮاﺋﻊ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪ .5‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻹﻣﺎم اﻟﺨﻮﺋﻲ‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪.(231‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺧﺪاي‬
‫ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮاي آدﻣﻴﺎن ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن )ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻧﺪك ﺑﻮدن‬
‫ﺗﻌﺪادﺷﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻪ راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻲ را ﺗﺤﺖ اﺧﺘﻴﺎر و ﺳﻴﻄﺮهي ﺗﻔﻜﺮ ﺧﻮﻳﺶ درآوردهاﻧﺪ(‬
‫ﻫﻢﭼﻮن اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺣﻖ ﻓﻄﺮي‬
‫و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮاي آدﻣﻲ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻃﺒﻖ ﻣﺒﻨﺎي ﻛﻼﻣﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ ‪ 90‬درﺻﺪي ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد وﻟﻲ در ﻣﻘﺎم اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻗﻄﻌﻲ و ﻓﺘﺎوي‪،‬‬
‫اﻛﺜﺮ آﻧﺎن از ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻃﻔﺮه رﻓﺘﻪ و ﮔﺎه ﻣﻨﻜﺮ آن ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻤﺪهاي از اﺣﻜﺎم ﻏﻴﺮ ﻋﺒﺎدي ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از دو ﺳﻮم ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻓﻘﻬﻲ را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد( ﻣﺜﻞ ﺑﺤﺚﻫﺎي‪ :‬ارث‪ ،‬زﻛﺎت‪ ،‬دﻳﺎت‪ ،‬ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺧﺮﻳﺪ و‬
‫ﻓﺮوش‪ ،‬اﺟﺎره‪ ،‬ازدواج و ﻃﻼق‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ‪ ،‬ﻣﻀﺎرﺑﻪ و ﻣﺰارﻋﻪ و ﻣﺴﺎﻗﺎة‪ ،‬ﺟﻌﺎﻟﻪ‪،‬‬
‫ﻗﺮض‪ ،‬رﻫﻦ‪ ،‬وﻛﺎﻟﺖ‪ ،‬وﺻﻴﺖ‪ ،‬اﺣﻴﺎء ﻣﻮات و اﺣﻜﺎم زﻣﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﻔﺎل و ﺧﻤﺲ‪،‬‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ‪ ،‬ﻫﺒﻪ‪ ،‬اﻧﻔﺎﻗﺎت و ﺻﺪﻗﺎت‪ ،‬وﻗﻒ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﺷﻬﺎدات و‪ ...‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهي‬
‫ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي آدﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻫﻢﭼﻮن‪ :‬ﺣﻖ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺣﻘﻮق زن و ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻓﻘﺮاء و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺤﺮوﻣﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﻠﺖ و ﺣﺎﻛﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺣﻖ ﻓﺴﺦ‪ ،‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﺔ )ﺷﺮﻳﻚ ﻳﺎ ﺷﺮﻛﺎء(‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺎر‪‬ة )رﻫﮕﺬران(‪ ،‬ﺣﻖ ﺣﻀﺎﻧﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ )وﻻﻳﺖ آﺑﺎء(‪ ،‬ﺣﻘﻮق إﺧﻮة )ﺑﺮادران اﻳﻤﺎﻧﻲ(‪ ،‬ﺣﻖ ﻓﺴﺦ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﺗﺤﺠﻴﺮ‪ ،‬ﺣﻖ اﺣﻴﺎء اراﺿﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ارث‪ ،‬ﺣﻖ ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻖ وﻛﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻖ وﺻﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻣﺒﺎﺣﺎت ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺣﻖ وﻗﻒ و‬
‫ﺣﺒﺲ ﻣﺎل‪ ،‬ﺣﻖ ﺳﺒﻘﺖ‪ ،‬ﺣﻖ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ )اﻧﺘﻘﺎد و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ(‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﻋﻔﻮ‪ ،‬ﺣﻖ دﻓﺎع ﺷﺨﺼﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﺨﻴﻴﺮ )اﻧﺘﺨﺎب(‪ ،‬ﺣﻖ ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﺣﻖ اﺟﺮاء‬
‫ﺣﺪود و ﻛﻴﻔﺮ ﻣﺠﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺸﻮرت )ﻣﺸﺎرﻛﺖ(‪ ،‬ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﻜﻦ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻐﻞ‪ ،‬ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﺣﻖ آزادي اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﻚ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺎص ﺧﻮد‬
‫)ﺑﺮاي اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ؛ اﻫﻞ ذﻣﻪ(‪ ،‬ﺣﻖ ﺷﺮف )ﺣﻴﺜﻴﺖ(‪ ،‬ﺣﻖ وﻻﻳﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫اﻓﺘﺎء‪ ،‬ﺣﻖ ﺟﻌﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻛﻔﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻖ ﻃﻼق‪ ،‬ﺣﻖ ﺧﻠﻊ‪ ،‬ﺣﻖ ﻓﺮاﻏﺖ و ﺗﻔﺮﻳﺢ و‪ ...‬در‬
‫اﻛﺜﺮ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺸﺮوح و ﻣﻔﺼﻞ ﻓﻘﻬﻲ ﺷﻴﻌﻪ و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ )ﻏﻴﺮ اﻓﺮاد ﻣﺆﻣﻦ( را از آنﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ از وﺟﻮد ﺑﺤﺚ ﺣﻖ‬
‫آدﻣﻲ و ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮدن آن در ﻓﻘﻪ و اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺑﺤﺚ ﻋﺪل و ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻮزهﻫﺎي ﺣﻀﻮر‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻛﻼم‪ ،‬اﺧﻼق و اﺣﻜﺎم( اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون ﭘﻴﺶﻓﺮض ﺣﻖ‬
‫ﺑﺸﺮ )ﻛﻪ ﮔﺎه ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﮔﺎه ﻣﻮرد ﺗﻌﺪي ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد(‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﻋﺪل و ﻇﻠﻢ در اﻳﻦ ﺣﻮزهﻫﺎ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻋﺪﻟﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ درك ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻋﻘﻞ از ﻧﻴﻜﻮ ﺑﻮدن ﻋﺪل و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﺑﻮدن ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ و ﭼﻪ اﺷﺎﻋﺮه و اﺧﺒﺎرﻳﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺮهي ﺑﺤﺚ ﻋﺪل و ﻇﻠﻢ را‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﺻﻠﻲ ﺑﺤﺚ را ﺣﻘﻮق ﻗﺮار‬
‫دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﺻﺮﻳﺢ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( و اﺋﻤﻪي‬
‫ﻫﺪي )ع( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖاﷲ و ﺣﻖاﻟﻨﺎس )ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎي‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻫﻢ ﻣﻮارد آن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪) .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﺟﻞَّ‪َ ...‬ﻓﺄَ ‪‬ﻣّﺎ ﻣ‪‬ﺎ ﻛَﺎنَ‬
‫ﺣﻘُﻮقِ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻋﺰَّ و‪ ‬‬
‫ﺣﻖٌّ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 188‬و ‪ ....251‬إِنَّ ‪‬ﻫﺬَا ‪‬‬
‫ﺣﻖِّ اﻟ َﻨّﺎسِ‪.(...‬‬
‫‪‬ﻣﻦْ ‪‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان ادﻋﺎ ﻛﺮد ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﻳﺎ ﻓﻘﻪ آن‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻜﻠﻴﻒ‬
‫ﻣﺤﻮري ﺑﻮده و ﻫﻴﭻ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق آدﻣﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﺻﻞ اﻗﺮار ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﺣﻖ ﺑﺸﺮ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ آن و اﺑﺘﻨﺎء ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﻜﺎم و‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻓﻬﻢ ﺳﻨﺘﻲ و راﻳﺞ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻣﺘﻮن‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ( ﺑﺎ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻪ در ﻣﺠﺎﻣﻊ اﻣﺮوزﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ و در‬
‫ﻣﻘﻮﻻﺗﻲ ﭼﻮن اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﭼﻬﺮه ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ »ﻋﻤﻮم و‬
‫ﺧﺼﻮص ﻣﻦ وﺟﻪ« اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ )ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎري ﻛﻪ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ( اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﭘﺬﻳﺮش وﺟﻮد ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺪاﻗﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻓﻬﻢ ﻧﻮﻳﻦ ﻣﺠﺎﻣﻊ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي ﺑﺎ ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻟﻪي ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ از ﻧﻮع‬
‫»ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ« ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺪاﻛﺜﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺸﺮ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي اﺳﺖ‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ در‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖﻫﺎي اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﻘﻮق آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺣﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﺎ ﻓﺮدي اﻧﺴﺎنﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺣﻖ ﺧﺪا« ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن‬
‫در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻛﺘﺎب و ﺳﻨﺖ؛ ﻗﺮآن و رواﻳﺎت( ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫از ﻳﻚ ﺳﻮ و ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ )ﻗﺮار دادي( از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮرد اﻗﺮار و اﺻﺮار ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن ﺣﻘﻮق ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻨﺪ و دﺳﺘﻪي دﻳﮕﺮي از آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎي ﻛﻼﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ‬
‫ﻣﻜﺘﻮب ﻧﮕﺎه ﻛﺮده و ﮔﺰارش ﺧﺎص ﺧﻮد را دادهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻋﻤﺪﺗﺎً‬
‫ﺳﻜﻮت ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﻻزﻣﻪي ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن در ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﻮدن‬
‫ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﺮﺧﻲ آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ‪ ،‬رﻳﺸﻪ در اﻋﻤﺎق‬
‫ﻓﻜﺮ ﺳﻨﺘﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ( دارد‪.‬‬
‫ﺧ َﻠﻖَ َﻟ ُﻜﻢ‪ ‬ﻣﺎ ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟﺄَر‪‬ضِ ﺟ‪‬ﻤﻴﻌﺎً؛ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻓﺮﻳﺪﻳﻢ‬

‫اﻟﻒ( آﻳﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﭼﻮن‪َ »:‬‬
‫ﺧﺮَج‪ِ ‬ﺑﻪ‪ ‬ﻣﻦَ‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻞَ َﻟ ُﻜﻢ‪ ‬ا ْﻟﺄَر‪‬ض‪ ‬ﻓ‪‬ﺮاﺷﺎً‪َ ...‬ﻓﺄَ ْ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ در زﻣﻴﻦ اﺳﺖ« ﻳﺎ» ‪‬‬
‫اﻟ َّﺜﻤ‪‬ﺮات‪ ‬رِز‪‬ﻗﺎً َﻟ ُﻜﻢ‪‬؛ زﻣﻴﻦ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺘﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻗﺮار دادﻳﻢ‪ ...‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫واﺳﻄﻪي ﺑﺎران‪ ،‬ﻣﻴﻮهﻫﺎ و ﺑﻬﺮهﻫﺎﻳﻲ را از زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺮون آورد ﺗﺎ روزي ﺷﻤﺎ ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﮔﺮدد« درﺑﺮدارﻧﺪهي ﻋﺒﺎراﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺑﺮ وﺟﻪ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ‬

‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺣﻘﻮق ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺮﺧﻲ آﻳﺎت ﻗﺮآن از واژهي ﺟﻌﻞ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺟﻌﻞ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ وﻟﻲ در ﺑﺴﻴﺎري از آﻳﺎت ﻧﻴﺰ در ﺟﻌﻞ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﺸ ‪‬ﻤﺲ‪ ‬ﺿ‪‬ﻴﺎء‪ ‬و‪ ‬ا ْﻟ َﻘ ‪‬ﻤﺮَ ﻧُﻮراً؛‬
‫ﺟ ‪‬ﻌﻞَ اﻟ َّ‬
‫در آﻳﻪي ‪ 5‬ﺳﻮرهي ﻳﻮﻧﺲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪»:‬ﻫﻮ ا َﻟّﺬي ‪‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺿﻴﺎء )ﻧﻮري ﺣﺮارتﺑﺨﺶ( و ﻣﺎه را ﻧﻮر‬
‫)ﺑﺪون ﺣﺮارت( ﻗﺮار داد«‪ .‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻪ ﺟﻌﻞ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﺑﻲﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻌﻞ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ‬
‫ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( در آﻳﻪاي دﻳﮕﺮ )ﻳﻮﻧﺲ‪ (35 ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ُ »:‬ﻗﻞْ ‪‬ﻫﻞْ ‪‬ﻣﻦْ ُﺷﺮَﻛﺎ ‪‬ﺋ ُﻜﻢ‪ ‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳﻬ‪‬ﺪي إِﻟَﻰ‬
‫ﺣﻖُّ أَنْ ‪‬ﻳ َّﺘ ‪‬ﺒﻊ‪ ‬أَ ‪ّ‬ﻣﻦْ ﻻ ‪‬ﻳ ِﻬﺪ‪ّ‬ي إِﻻَّ أَنْ‬
‫ﺤﻖِّ أَ ‪‬‬
‫ﺤﻖِّ أَ َﻓ ‪‬ﻤﻦْ ‪‬ﻳﻬ‪‬ﺪي إِﻟَﻰ ا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺤﻖِّ ُﻗﻞِ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻳﻬ‪‬ﺪي ‪‬ﻟ ْﻠ ‪‬‬
‫ا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺤ ُﻜﻤ‪‬ﻮنَ؛ آﻳﺎ در ﺑﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻗﺮار‬
‫‪‬ﻳﻬ‪‬ﺪى ﻓَﻤﺎ َﻟ ُﻜﻢ‪َ ‬ﻛ ‪‬ﻴﻒ‪َ ‬ﺗ ‪‬‬
‫ﻣﻲدﻫﻴﺪ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺳﺰاوارﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي اﺳﺖ‬
‫ﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد راه ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺑﺮد ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮي ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ را ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ داوري ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟«‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺳﺨﻦ از اﺣﻖ ﺑﻮدن اﺳﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮي در ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺣﻖ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎ و ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬آدﻣﻴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺣﻖ ﻓﻄﺮي اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ارﺟﺎع ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ :‬از ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺳﺰاوارﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي اﺳﺖ و‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭼﻪ ﻛﺴﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺣﻖ و‬
‫ﺗﻮان ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺳﺮه از ﻧﺎﺳﺮه را دارد‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺣﻖ ﻓﻄﺮي‬
‫اﻧﺴﺎن در داوري ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻴﻦ دو ﭘﺪﻳﺪه )ﻫﺎدي و ﻏﻴﺮﻫﺎدي( و ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻳﻜﻲ ﺑﺮ‬
‫دﻳﮕﺮي را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺘﻴﺠﻪي آن را ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬

‫ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺨﻦ اﺻﻠﻴﺶ ﻟﺰوم ﻋﻘﻠﻲ ﭘﻴﺮوي از اﺣﻖ و اﻫﺪي اﺳﺖ ﺧﺪاي‬
‫ﻛﺮﻳﻢ‪ ،‬آدﻣﻴﺎن را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از داوري ﻓﻄﺮت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻣﺼﺪاق ﻛﺎﻣﻞ‬
‫اﺣﻖ و اﻫﺪي‪ ،‬ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه و در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮاي داوري ﺻﺤﻨﻪي ﻫﺪاﻳﺘﮕﺮي و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪي ﭘﻴﺮوي‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻟﺰوم ﺗﺒﻌﻴﺖ‬
‫از ﻧﺘﻴﺠﻪي داوري را ﻧﻴﺰ ﻃﻠﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻢزاد ﺑﺎ ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب ﺗﻜﻮﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ارﺟﺎع داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ اﮔﺮ ﻋﻘﻞ آدﻣﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪهي ﺑﻪ ﺣﻖ ﻧﺒﻮد و اﺣﻖ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻛﺎر‬
‫ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن در ارﺟﺎع ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف دﻋﻮت او در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪ؟‬
‫پ( در آﻳﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ )زﻣﺮ‪ 17 ،‬و ‪ (18‬ﺳﺨﻦ از ﺣﻖ ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ در اﻧﺘﺨﺎب و ﭘﻴﺮوي‬
‫ﺴ َﺘ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮنَ ا ْﻟ َﻘﻮ‪‬لَ‬
‫ﺸﺮْ ﻋ‪‬ﺒﺎد‪ .‬ا َﻟّﺬﻳﻦَ ‪‬ﻳ ‪‬‬
‫از ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪َ »:‬ﻓ ‪‬ﺒ ‪ّ‬‬
‫ﺴ َﻨﻪ‪ ‬أُوﻟ ‪‬ﺌﻚ‪ ‬ا َﻟّﺬﻳﻦَ ﻫ‪‬ﺪا ‪‬ﻫﻢ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬أُوﻟ ‪‬ﺌﻚ‪ ‬ﻫﻢ‪ ‬أُوﻟُﻮا ا ْﻟﺄَﻟْﺒﺎبِ؛ ﺑﺸﺎرت ده‬
‫ﺣ ‪‬‬
‫َﻓ ‪‬ﻴ َّﺘ ِﺒﻌ‪‬ﻮنَ أَ ‪‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ و از ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﭘﻴﺮوي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎﻧﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺪاﻳﺘﺸﺎن ﻛﺮده و اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻓﺮاد‬
‫داراي ﻋﻘﻞ و ﺷﻌﻮرﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬از ﺣﻖ ﻓﻄﺮي اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻘﻴﺪه و ﭘﻴﺮوي از آن ﺑﻪﺻﻮرﺗﻲ روﺷﻦ و آﺷﻜﺎر‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ ارزﺷﻤﻨﺪ »اﺗﺒﺎع اﺣﺴﻦ؛ ﭘﻴﺮوي از ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت« ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺠﺎﻟﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺣﺴﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮي واﮔﺬار ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺎ دﻟﻴﻞ اﻟﺘﺰاﻣﻲ از ﺣﻖ ﻓﻄﺮي آزادي ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻳﺴﺘﻤﻌﻮن‬
‫اﻟﻘﻮل؛ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ( ﭼﺮا ﻛﻪ ﻻزﻣﻪي ﺷﻨﻴﺪن ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬‬
‫آزادي ﺑﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻳﺎد ﺷﺪه و ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ آﻳﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻣﻜﺎن ﻣﻨﻄﻘﻲ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت و اﻧﺘﺨﺎب و ﭘﻴﺮوي از ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﺻﺮﻳﺢ و‬
‫اﺻﻠﻲ آﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ آزادي ﺑﻴﺎن وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ و ﮔﺰﻳﻨﺶ اﺣﺴﻦ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت ﺗﻘﻠﻴﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ ﺑﺎ ﻣﻨﻈﻮر آﻳﻪ از واژه ي »اﻟﻘﻮل؛ ﺳﺨﻨﺎن« ﻛﻪ‬
‫رﺳﺎﻧﻨﺪهي »اﺳﺘﻐﺮاق؛ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪﮔﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮاد ﻣﻮﺿﻮع« اﺳﺖ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد و‬
‫ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﺗﻌﻄﻴﻞ اﻳﻦ ﺣﻖ و ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع آﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫آﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ارﺟﺎع دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ت( در ﺑﻴﻦ رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع(‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻗﺮار ﺑﻪ وﺟﻮد ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ رواﻳﺎت‪،‬‬
‫ﺣﺮا؛‬
‫ﺳﺨﻦ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ )ع( اﺳﺖ‪» :‬ﻻﺗﻜﻦ ﻋﺒﺪ ﻏﻴﺮك و ﻗﺪ ﺟﻌﻠﻚ اﷲ ‪‬‬
‫ﺑﺮدهي دﻳﮕﺮي ﻣﺒﺎش‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺧﺪا ﺗﻮ را آزاد ﻗﺮار داده اﺳﺖ« )ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ‪ .(31‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي اﻳﺸﺎن در ﻧﺎﻣﻪي ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻣﺎم )ع( ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش اﻣﺎم ﺣﺴﻦ )ع( ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ از ﺟﻌﻞ‬
‫ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻦ از ﻧﻔﻲ ﺑﺮدﮔﻲ اﺳﺖ و ﺣﻖ ﻓﻄﺮي ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ از آن‬
‫ﺑﻪ آزادي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮدﮔﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آدﻣﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬آزاد آﻓﺮﻳﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﺣﻖ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﺷﺮف او را ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﺮﻳﺢ ﺳﺨﻦ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن )ع( اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ‬
‫ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ث( در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ (333‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ...»:‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ‬
‫ﺟ ‪‬ﺒّﺎرٍ ‪‬ﻣﻦَ‬
‫ﺟﻞَّ أَو‪‬ﺣ‪‬ﻰ إِﻟَﻰ َﻧ ِﺒﻲٍّ ‪‬ﻣﻦْ أَ ْﻧ ِﺒﻴ‪‬ﺎ ‪‬ﺋﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻣ ‪‬ﻤ َﻠ َﻜﺔِ ‪‬‬
‫‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪) ‬ع( ﻗَﺎلَ‪ :‬إِنَّ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻋﺰَّو‪ ‬‬
‫ﺠ ‪‬ﺒّﺎر‪َ ‬ﻓ ُﻘﻞْ َﻟﻪ‪ :‬إِﻧَّﻨ‪‬ﻲ َﻟﻢ‪ ‬أَ ‪‬ﺳ َﺘ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤ ْﻠﻚ‪ ‬ﻋﻠَﻰ ‪‬ﺳ ْﻔﻚ‪ ‬اﻟﺪ‪ّ‬ﻣ‪‬ﺎء‪ ‬و‪ ‬ا ‪ّ‬ﺗﺨَﺎذ‪‬‬
‫ﺠ ‪‬ﺒّﺎرِﻳﻦَ أَنِ ا ْﺋﺖ‪ ‬ﻫﺬَا ا ْﻟ ‪‬‬
‫ا ْﻟ ‪‬‬
‫ﺻﻮ‪‬ات‪ ‬ا ْﻟ ‪‬ﻤ ْﻈﻠُﻮﻣ‪‬ﻴﻦَ َﻓﺈِ ‪‬ﻧّﻲ َﻟﻢ‪ ‬أَد‪‬ع‪ُ ‬ﻇﻠَﺎ ‪‬ﻣ َﺘ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬و‪‬‬
‫ا ْﻟﺄَ ‪‬ﻣﻮ‪‬الِ و‪ ‬إِ َّﻧﻤ‪‬ﺎ ا ‪‬ﺳ َﺘ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤ ْﻠ ُﺘﻚ‪ ‬ﻟ َﺘ ُﻜﻒ‪ ّ‬ﻋ ‪‬ﻨّﻲ أَ ‪‬‬
‫إِنْ ﻛَﺎﻧُﻮا ُﻛ َﻔّﺎرا؛‪» .«...‬اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫زورﮔﻮﻳﻲ از زورﮔﻮﻳﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ وﺣﻲ ﻛﺮد‪» :‬ﺑﺮو ﻧﺰد اﻳﻦ زورﮔﻮ و‬
‫ﺑﻪ او ﭘﻴﺎم ﻣﺮا ﺑﺮﺳﺎن ﻛﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪﻛﺎر ﻧﮕﺮﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺧﻮن ﺑﺮﻳﺰي و اﻣﻮال دﻳﮕﺮان‬
‫را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﻴﺮي‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻢ )ﻣﻘﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ دادم( ﻛﻪ ﺻﺪاي‬
‫ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن را ﺑﺸﻨﻮي )ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮاﺟﻌﻪي ﺑﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺣﻘﺸﺎن را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ(‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ را وا ﻧﻤﻲﮔﺬارم )ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ( اﮔﺮ ﭼﻪ آﻧﺎن ﻛﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻋﺪل و ﻇﻠﻢ )ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻋﺪﻟﻴﻪ‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ آدﻣﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ آن ﻛﺎﻣﻼً اﻗﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن واﻗﻒ اﺳﺖ و اﻣﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮون دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد( ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آدﻣﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻧﻴﺰ‬
‫»ﺑﺮاﺑﺮي در ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي؛ ﻋﺪاﻟﺖ« را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺰ اﻗﺮار ﺷﺮع ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖ ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي در ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي آدﻣﻴﺎن اﺳﺖ )ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻟﺰوم ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪن ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪن اﻓﺮاد در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﺑﺮ اﻫﻞ‬
‫ﻧﻈﺮ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﺧ َﻄﺐ‪ ‬أَﻣ‪‬ﻴﺮُ‬
‫ج( در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )ع( آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ »:‬‬
‫ﺤ ‪‬ﻤﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬و‪ ‬أَ ْﺛﻨَﻰ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ّ‬ﻗَﺎلَ‪ :‬أَ ‪ّ‬ﻳﻬ‪‬ﺎ اﻟ َﻨّﺎس‪ ‬إِنَّ آد‪‬م‪َ ‬ﻟﻢ‪ ‬ﻳ ‪‬ﻠﺪ‪ ‬ﻋﺒ‪‬ﺪاً و‪ ‬ﻟَﺎ أَ ‪‬ﻣﺔً و‪‬‬
‫ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻴﻦَ )ع( َﻓ ‪‬‬
‫ﻀ ُﻜﻢ‪ ‬ﺑﻌ‪‬ﻀﺎً‪...‬؛ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن )ع( ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ‬

‫ﺧﻮ‪ّ‬لَ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ َ‬
‫ﺣﺮَار‪ ‬و‪َ ‬ﻟ ‪‬ﻜﻦَّ اﻟ َّﻠﻪ‪َ ‬‬
‫إِنَّ اﻟ َﻨّﺎس‪ُ ‬ﻛ َّﻠ ‪‬ﻬﻢ‪ ‬أَ ‪‬‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺧﺪاي را ﺳﭙﺎس ﮔﻔﺖ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪:‬اي ﻣﺮدم! ﻫﻤﺎﻧﺎ آدم‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ ﻳﺎ دﺧﺘﺮي ﻛﻪ ﺑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻜﺮد و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻫﻤﻪي ﺑﺸﺮ آزاد آﻓﺮﻳﺪه‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن را در ﻛﺴﺐ ﻧﻌﻤﺖ و روزي‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺤﺘﺎج ﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ )ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ ﻧﻴﺎز دﻳﮕﺮي را‬
‫ﺑﺮآورده ﺳﺎزد(‪) «...‬ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(69‬اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ از ﺣﻖ آزادي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺸﺮ در اﺻﻞ ﺗﻮﻟﺪ ﻛﻪ اﻣﺮي ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬آزاد آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﺮده و ﺗﺤﺖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دﻳﮕﺮي‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از آﺣﺎد ﺑﺸﺮ ﺣﻖ ﻓﻄﺮي ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺮ ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎل و ﺣﻴﺜﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ دارد‪.‬‬
‫چ‪ -‬در رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪َ ...»:‬ﺗ ْﻘ ‪‬ﻌﺪ‪‬ونَ ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟ ‪‬ﻤﻜَﺎنِ‬
‫ﺤﺪ‪ّ‬ﺛُﻮنَ و‪َ ‬ﺗﻘُﻮﻟُﻮنَ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﺷ ْﺌ ُﺘﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﺗ َﺘ ‪‬ﺒﺮَّء‪‬ونَ ‪‬ﻣ ‪ّ‬ﻤﻦْ ‪‬ﺷ ْﺌ ُﺘﻢ‪ ‬و‪َ ‬ﺗﻮ‪َّ ‬ﻟﻮ‪‬نَ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﺷ ْﺌ ُﺘﻢ‪‬؟ ُﻗ ْﻠﺖ‪َ :‬ﻧ ‪‬ﻌﻢ‪.‬‬
‫َﻓ ُﺘ ‪‬‬
‫ﻗَﺎلَ‪ :‬و‪ ‬ﻫﻞِ ا ْﻟ ‪‬ﻌ ‪‬ﻴﺶ‪ ‬إِ َّﻟﺎ ‪‬ﻫ َﻜﺬَا؛ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ و از ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ اﻧﺘﻘﺎد ﻛﺮده و‬
‫ﺗﺒﺮي ﻣﻲﺟﻮﻳﻴﺪ و ﻫﺮﻛﺲ را ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ )از او ﺳﺘﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ(؟ ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬آري‪ .‬اﻣﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ؟!« )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(229‬در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ از ﺣﻖ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ آزادي‬
‫ﺑﻴﺎن )ﺗﻘﻮﻟﻮن ﻣﺎ ﺷﺌﺘﻢ( و آزادي اﻧﺘﺨﺎب )ﺗﺘﺒﺮﺋﻮن‪ ...‬و ﺗﻮﻟﻮن ﻣﻦ ﺷﺌﺘﻢ( ﻳﺎد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮدي ﻛﻪ ﻓﻄﺮت او ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﻓﻊ و ﻧﻔﺮت از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﻀﺮ اﺳﺖ‪ ،‬داراي ﺣﻖ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻧﺎﻓﻊ را اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺮاﻳﻊ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺣﻖ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ را دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻣﻜﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ و اﻧﺘﺨﺎب ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﺧﻮد را از ﺳﻮي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺐِّ ‪‬ﻣﻦْ ‪‬ﻳ ْﻨ َﻔ ‪‬ﻌﻬ‪‬ﺎ و‪ ‬ﺑ ْﻐﺾِ ‪‬ﻣﻦْ‬

‫ﺟ ِﺒ َﻠﺖ‪ ‬ا ْﻟ ُﻘﻠُﻮب‪ ‬ﻋﻠَﻰ ‪‬‬
‫ح‪ ... -‬ﻋﻦْ أَﺑِﻲ ‪‬ﻋ ‪‬ﺒﺪ‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪) ‬ع( ﻗَﺎلَ‪ :‬‬
‫ﺿﺮَّ ﺑِﻬﺎ؛ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻗﻠﺐﻫﺎي آدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ‬
‫أَ َ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﺎن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﻛﻴﻨﻪ و ﻧﻔﺮت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺿﺮر ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪) .‬ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ (152‬در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻧﻴﺰ از ﺣﻖ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ )ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻋﻤﻠﻲ آن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪن و ﻳﺎ اﺑﺮاز ﻣﺤﺒﺖ اﺳﺖ( و ﻳﺎ ﻧﻔﺮت‬
‫داﺷﺘﻦ )ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻋﻤﻠﻲ آن دوري ﮔﺰﻳﺪن و ﻳﺎ اﺑﺮاز اﻧﺰﺟﺎر اﺳﺖ( ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ )ﺟﺒﻠّﻲ( داﻧﺴﺘﻦ آن ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ و ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ از ﺣﻖ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﻦ از ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦﻫﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از رواﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ ارﺟﺎع‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آﻧﻬﺎ ﻣﺠﺎﻟﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦﻛﻪ در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪارﻛﻲ ﺑﺮاي روﻳﻜﺮد ﺣﻖ ﻣﺤﻮر‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫دارد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﺎﮔﻮاري ﻫﻢ در ﻃﻮل زﻣﺎن‬
‫اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺮد‪ .‬آن اﺗﻔﺎق‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ و ﻏﻔﻠﺖ از‬
‫ﺣﻘﻮق ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن در ﺣﻮزهي ﺣﻀﻮر ﻓﻘﻬﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ و اﻧﻘﻄﺎع ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬
‫از ﺣﻘﻮق ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻔﻠﺖﻫﺎي ﻣﻘﻄﻌﻲ و اﻧﺪك‪ ،‬ﺟﻠﻮه ﻛﺮده و‬
‫ﻫﺮﭼﻪ از دوران ﺣﻀﻮر وﺣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و روزﮔﺎران ﺑﺮ آن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﻧﻘﻄﺎع ﻧﻴﺰ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﻓﻜﺮي ﻋﺪﻟﻴﻪ ﺑﺎ روﻳﻜﺮدي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫در ﻛﻨﺎر ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ روﻳﻜﺮدي ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﺑﻮد و ﺣﻖ دﻳﮕﺮي ﺟﺰ آن را ﺑﺮاي آدﻣﻲ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي در ﺻﺤﻨﻪي ﻧﻈﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺣﻀﻮري ﭘﺮرﻧﮓ داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺻﺤﻨﻪي ﻋﻤﻞ و ﺣﻜﻢ و ﻓﺘﻮا‪،‬‬
‫ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻔﻜﺮ رﻗﻴﺐ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﻋﻤﻼً در ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺮوندادﻫﺎي‬
‫ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺻﺮﻓﺎً ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ و ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﻳﺎ ﻛﻢﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻓﻄﺮي و ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﻋﺪﻟﻴﻪ و اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻤﻠﻲ آن‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺣﻖ ﻣﺤﻮري در ﻓﻘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎرﮔﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻻزم‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق آن ﺟﺰء‬
‫ﻋﺪﻟﻴﻪاﻧﺪ )اﺻﻮﻟﻴﺎن( اﮔﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻓﻘﻪ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻛﻤﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ )ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﺷﻌﺮي ﻣﺴﻠﻚاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ رﻗﻴﺐ ﮔﺮوه ﻋﺪﻟﻴﻪ‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪي ﻣﻬﻢ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬

‫‪ -1‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻘﻪ ﺳﻨﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮد و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺘﻲ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﺘﻮن ﺛﺎﻧﻮي ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺰان اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ دارد‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس ﺑﻨﺎﻳﻲ اﺳﺘﻮار را )ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ(‬
‫ﻣﺤﻜﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﺳﺎﺳﻲ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﺎرهاﻧﺪﻳﺸﻲ در ﻣﻘﺎم‬
‫ﺗﻌﺎرض ﺣﻖاﷲ ﺑﺎ ﺣﻖاﻟﻨﺎس و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ در اﻳﻦﺧﺼﻮص‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻘﻞ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎء ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ‪ ،‬ﺣﻖاﻟﻨﺎس را ﺑﺮ ﺣﻖاﷲ ﻣﻘﺪم ﺑﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﻴﺎن ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ‬
‫اﻧﺼﺎري‪ ،‬ادﻋﺎي اﺟﻤﺎع )ﺑﺮ ﻟﺰوم اﻳﻦ ﺗﻘﺪم( ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻜﺮاﻣﻪ )ره(‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ رﻳﺎض )ره(‪،‬‬
‫ﺣﺎج آﻗﺎ رﺿﺎ ﻫﻤﺪاﻧﻲ )ره(‪ ،‬ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري )ره(‪ ،‬آﻳﺖاﷲ ﺧﻮﺋﻲ )ره(‪ ،‬آﻳﺖاﷲ‬
‫ﮔﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ )ره(‪ ،‬آﻳﺖاﷲ اراﻛﻲ )ره( و ﺑﺴﻴﺎري از دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري در رد‪ ‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ در ﺑﺎب وﺻﻴﺖ‪ ،‬آورده‬
‫اﺳﺖ‪»:‬ﻇﺎﻫﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖاﷲ ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖﺗﺮ از ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫درﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف اﺟﻤﺎع ﻓﻘﻬﺎء )ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻘﺪم ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖاﷲ(‬
‫‪ ١‬ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻜﺎﺳﺐ)ﻟﻠﻬﻤﺪاﻧﻲ(‪ ،‬ص‪) 73‬ﻟﻮﺟﻮب ﺗﻘﺪﻳﻢ ﺣﻖّ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻰ ﺣـﻖ اﻟﻠّـﻪ( ‪ .‬اﻟـﺪر‬
‫اﻟﻤﻨﻀﻮد ﻓﻲ أﺣﻜﺎم اﻟﺤﺪود )ﻟﻠﮕﻠﭙﺎﻳﮕﺎﻧﻲ(‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪) 257‬ﻓﺈن ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﻣﻘﺪم ﻋﻠﻰ ﺣﻖ اﷲ ﻛﻤﺎ‬
‫ﻫﻮ اﻟﻤﺴﺘﻔﺎد ﻣﻦ ﻛﻠﻤﺎﺗﻬﻢ( ‪ .‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ اﻹرث )ﻟﻸراﻛﻲ(‪ ،‬ص‪) 45‬و ﻟﻴﻌﻠﻢ أنّ ﻣﻘﺼﻮدﻧﺎ ﻟﻴﺲ اﻟﺘﻘﺪﻳﻢ‬
‫ﻟﺤﻖ اﻟ َﻠّﻪ ﻋﻠﻰ ﺣﻖّ اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﺑﻞ و إن ﻛـﺎن اﻟﻤﻘـﺪ‪‬م ﺣـﻖّ اﻟﻨـﺎس ﻋﻨـﺪ اﻟﺘـﺰاﺣﻢ( ‪ .‬ﻣـﺪارك اﻟﻌـﺮوة‬
‫)ﻟﻺﺷﺘﻬﺎردي(‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪) 454‬و ذﻟﻚ ﻟﺘﻘﺪ‪‬م ﺣﻖّ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻰ ﺣﻖّ اﻟﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ( ‪ .‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻜﺮاﻣﺔ ﻓـﻲ‬
‫ﺷﺮح ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﻌﻼﻣﺔ)ط‪-‬اﻟﻘﺪﻳﻤﺔ(‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪) 57‬و ﺣﻖ اﻵدﻣﻲ ﻣﻘﺪم ﻋﻠﻰ ﺣﻖ اﻟ َﻠّﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻛﻤﺎ ﻫﻮ‬
‫ﻣﻘﺮر( ‪ .‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻹﻣﺎم اﻟﺨﻮﺋﻲ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪) 312‬ﺑﻞ اﻟﻮﺟﻪ ﻓﻲ ذﻟﻚ أن ﺣﻘـﻮق اﻟﻨـﺎس أﻫـﻢ ﻣـﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق اﻟ َّﻠﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻜﻠﻤﺎ دار اﻷﻣﺮ ﺑﻴﻨﻬﺎ و ﺑﻴﻦ ﺣﻖ اﻟ َﻠّﻪ ﻣﺤﻀﺎً ﺗﻘﺪﻣﺖ ﺣﻘـﻮق اﻟﻨـﺎس ﻷﻫﻤﻴﺘﻬـﺎ‪،‬‬
‫ﻓﻬﻲ اﻷوﻟﻰ ﺑﺎﻟﻤﺮاﻋﺎة ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺰاﺣﻤﺔ( ‪ .‬رﻳﺎض اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ)ط‪-‬اﻟﺤﺪﻳﺜﺔ(‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪) 456‬ﻓـﺈنّ ﺛﺒﻮﺗـﻪ‬
‫ﻓﻴﻪ ﻣﻊ ﻛﻮﻧﻪ ﺣﻖّ اﻟﻨﺎس اﻟﺬي ﻫﻮ أﻋﻈﻢ ﻣﻦ ﺣﻖّ اﻟ َﻠّﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﻟﺜﺒﻮﺗـﻪ ﻓـﻲ ﺣﻘـﻪ ﺗﻌـﺎﻟﻰ( ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪى ﻓﻲ ﺷﺮح اﻟﻌﺮوة اﻟﻮﺛﻘﻰ )ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﻰ اﻵﻣﻠﻰ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪) 486‬اﻋﻠـﻢ اﻧـﻪ ﻋﻨـﺪ دوران‬
‫اﻷﻣﺮ ﻓﻲ رﻓﻊ اﻻﺿﻄﺮار ﺑﺎﻟﻤﺤﺮم اﻟﺬي ﻳﻜﻮن ﻣﺘﻤﺤﻀﺎ ﻓﻲ ﺣﻖ اﻟﻠّﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪ ،‬أو اﻟﺬي ﻳﻜﻮن ﻣﺸﺘﻤﻼ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﻳﺘﻘﺪم اﻷول ﻋﻠﻰ اﻷﺧﻴﺮ‪ ،‬و ذﻟﻚ ﻛﺄﻛﻞ اﻟﻨﺠﺲ و اﻟﻤﻐﺼـﻮب‪ ،‬و اﻟﺴـﺮ ﻓﻴـﻪ ﻛـﻮن‬
‫اﻻﺷﺘﻤﺎل ﻋﻠﻰ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﻳﺼﻴﺮ أﺷﺪ ﻓﻲ اﻟﻤﺮاﻋﺎة( ‪ .‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪى ﻓﻲ ﺷﺮح اﻟﻌـﺮوة اﻟـﻮﺛﻘﻰ‪ ،‬ج‪،8‬‬
‫ص‪) 218‬ان ﻣﺎ ﻳﺪل ﻋﻠﻰ اﺑﺘﻨﺎء ﺣﻖ اﻟﻠّﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻋﻠﻰ اﻟﺘﺨﻔﻴﻒ اﻧﻤﺎ ورد ﻟﻠﺤﺚ و اﻟﺘﺮﻏﻴﺐ ﻓﻲ أداء‬
‫ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس و اﻟﺨﺮوج ﻋﻦ ﻣﻈﺎﻟﻢ اﻟﻌﺒﺎد ﻻن اﻟﻤﻄﺎﻟﺐ ﻓﻲ ﺣﻘﻮﻗﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ اﻧﻤﺎ ﻫـﻮ ﺳـﺒﺤﺎﻧﻪ اﻟﻜـﺮﻳﻢ‬
‫ﻓﺎﻷﻣﺮ ﻣﻊ اﻟﻜﺮﻳﻢ اﻟﺮﺣﻴﻢ ﺑﺨﻼف ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس( ‪ .‬اﻟﻤﻌـﺎﻟﻢ اﻟﻤـﺄﺛﻮرة‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪) 44‬ان اﻟـﺪﻟﻴﻞ ﻓـﻲ‬
‫اﻟﻤﻘﺎم ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻗﻴﻞ اﻧﻪ ﻟﻤﺎ ﻳﻜﻮن ﻣﻦ ﺑﺎب دوران اﻷﻣﺮ ﺑﻴﻦ ﺣﻖ اﻟﻠّﻪ و ﻫﻮ اﻟﺘﺼﺮف ﻓﻲ اﻵﻧﻴﺔ و ﺑﻴﻦ‬
‫ﺣﻖ اﻟﻨﺎس و ﻫﻮ اﻟﺘﺼﺮف ﻓﻲ اﻟﻐﺼﺒﻰ ﻓﺤﻖ اﻟﻨﺎس ﻣﻘﺪم ﻷن اﻟﺪﻟﻴﻞ دل ﻋﻠﻰ ان ﺣﻖ اﻟﻠّﻪ ﻣﻌﻔﻮ و اﻣﺎ‬
‫ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﻓﻼ ﻳﻌﻔﻰ ﻋﻨﻪ اﻟّﺎ ﺑﺮﺿﻰ ﻣﻨﻬﻢ‪ .‬و ان ﺷﻚ ﻓﻲ أﻫﻤﻴﺔ ﺗﻘﺪم ﺣﻘﻬﻢ أﻳﻀﺎ ﻳﻘـﺪم ﺣﻘﻬـﻢ ﻷن‬
‫اﻟﺸﻚ ﻓﻴﻪ أﻳﻀﺎ ﻳﻮﺟﺐ ﺗﻌﻴﻴﻨﻪ ﻻ اﻟﺘﺨﻴﻴﺮ ﺑﻴﻨﻪ و ﺑﻴﻦ ﻏﻴﺮه(‪.‬‬
‫اﺳﺖ و ﻟﺬا اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آن ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ«‪ 1.‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻣﺪﻋﻲ‬
‫اﺟﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮدن ﺗﻘﺪم ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖاﷲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج آﻗﺎ رﺿﺎ ﻫﻤﺪاﻧﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻟﻮﺟﻮب ﺗﻘﺪﻳﻢ ﺣﻖّاﻟﻨﺎس ﻋﻠﻰ ﺣﻖاﷲ؛ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ واﺟﺐ ﺑﻮدن ﺗﻘﺪﻳﻢ‬
‫ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖاﷲ« و ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺧﻮﺋﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬أن ﺣﻘﻮقاﻟﻨﺎس أﻫﻢ ﻣﻦ‬
‫ﺣﻘﻮقاﻟ َﻠّﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻜﻠﻤﺎ دار اﻷﻣﺮ ﺑﻴﻨﻬﺎ و ﺑﻴﻦ ﺣﻖاﷲ ﻣﺤﻀﺎً ﺗﻘﺪﻣﺖ ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس‬
‫ﻷﻫﻤﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻬﻲ اﻷوﻟﻰ ﺑﺎﻟﻤﺮاﻋﺎة ﻋﻨﺪ اﻟﻤﺰاﺣﻤﺔ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖﺗﺮ از‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻴﻦ ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺎ ﺣﻖ اﷲ ﺻﺮف‪ ،‬ﺗﻌﺎرض‬
‫و ﺗﺰاﺣﻤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس ﻣﻘﺪم ﻣﻲﺷﻮد ﭼﺮا ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس )ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺰاﺣﻢ‪ ،‬اوﻟﻮﻳﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ راﻫﺒﺮدي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ )و ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ و ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در ﻓﻘﻪ راﻳﺞ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ( ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ اﺛﺒﺎت‬
‫ﺷﺪه و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎء آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﻲ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاﻳﻲ ﻛﺮدن اﻳﻦ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ و ﻣﺘﻦ راهﻛﺎرﻫﺎ و ﻓﺘﺎوي ﻓﻘﻬﺎء ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎه‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و ﻋﻤﻼً ﻣﻮرد ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺟﺰ‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﺧﺎص‪ ،‬در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻓﺘﻮا داده و ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺷﻴﻌﻪ( ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻟﻮازم ﺗﻘﺪم ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ در‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻠﺘﺰم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﺿﻤﻴﻤﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺸﻜﻞ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻟﺘﺰام ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺒﻨﺎي ﻛﻼﻣﻲ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﻪي ﻋﻘﻠﻴﻪ اﺳﺖ )ﻛﻪ‬
‫‪ 1‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓﻲ ﻣﻨﺠﺰات اﻟﻤﺮﻳﺾ)ﻟﻠﺸﻴﺦ اﻷﻧﺼﺎري(‪ ،‬ص‪) ،169‬ﻣﺴﺄﻟﺔ]‪ [2‬اﻟﻤﺸﻬﻮر ﻋﺪم وﺟﻮب اﻻﺳﺘﺌﺠﺎر‬
‫ﻟﻠﻮاﺟﺒﺎت اﻟﺒﺪﻧﻴﺔ اﻟﻤﺤﻀﺔ ﻛﺎﻟﺼﻼة و اﻟﺼﻮم إذا ﻟﻢ ﻳﻮص ﺑﻬﺎ(؛ »و ﻳـﺮد ﻋﻠـﻰ اﻟـﺪﻟﻴﻞ اﻟﺜـﺎﻧﻲ‪ :‬أنّ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫اﻟﺮواﻳﺔ ﻛﻮن ﺣﻖّ اﻟ َﻠّﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ أﻫﻢ‪ ‬ﻣﻦ ﺣﻖّ اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﻣﻊ أﻧّﻪ ﺧﻼف اﻹﺟﻤﺎع«(‪.‬‬
‫ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻈﺮي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﻴﺶ از ‪ 90‬درﺻﺪ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ اﺳﺖ( ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي و ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺑﺸﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻟﺘﺰام ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫دوﮔﺰارهي ﻛﻼﻣﻲ و اﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﻓﻘﻪ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺣﻖ ﻣﺤﻮر ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺪم اﻟﺘﺰام ﻓﻘﻬﺎء ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻛﻼﻣﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮﻳﺶ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺒ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﻧﺺ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬از ﺑﺎب‬
‫ﺗﻘ ‪‬ﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﺧﻮديﻫﺎ و ﻧﺎﺷﻲ از ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺧﻮف و ﻣﺪارا اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺧﺎص ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎي‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از اﺷﺘﺒﺎه ﻳﺎ ﻏﻔﻠﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﺰارهي ﻛﻠﻲ را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖﺗﺮ از ﺣﻘﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻴﻦ ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺎ ﺣﻖاﷲ ﺻﺮف‪ ،‬ﺗﻌﺎرض و ﺗﺰاﺣﻤﻲ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫آﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس ﻣﻘﺪم ﻣﻲﺷﻮد ﭼﺮا ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد )ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖاﷲ ﺧﻮﺋﻲ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ و در ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮد و در‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ورزﻳﺪه اﺳﺖ( و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎء را در‬
‫ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪي ﻣﻮﺟﺒﻪي ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ دﻳﺪﮔﺎه ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪي)ص( ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻧﻈﺮي و ﻳﺎ ﺗﻌﺎرﺿﻲ در ﻓﻘﻪ اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﺣﻖ ﻣﺤﻮري در ﻓﻘﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻌﺎرﺿﻲ آﺷﻜﺎر ﺑﻴﻦ ﻓﻘﻪ راﻳﺞ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻓﻘﻬﻲ ﺣﻖ ﻣﺤﻮر‪،‬‬
‫ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﺪي ﺑﻮدن ﺳﺨﻨﺎن ﻓﻘﻴﻬﺎن در ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺻﻮﻟﻲ و‬
‫ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد و آنﻫﺎ را ﻓﻠﺴﻔﻪﺑﺎﻓﻲ ﻳﺎ اﺻﻮلﺑﺎﻓﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي‬
‫در ﻓﻘﻪ ﻧﺪارﻧﺪ )ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺰرﮔﺎن ﻓﻘﻬﺎي اﺻﻮﻟﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ( و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬آﻧﺎن را در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬روي دﻳﮕﺮ ﺳﻜﻪ ﻧﻴﺰ دﻳﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺘﻘﺪان‪ ،‬از ﻓﻘﻪ راﻳﺞ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻧﻜﺎت‬
‫ﻣﻨﻔﻲ را دﻳﺪه و آن را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻘﻪ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎﻳﺶ ﺗﻌﻤﻴﻢ داده و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻲ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻓﻘﻪ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻬﻤﺎن ﻓﺮﺻﺖ دﻓﺎع دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﺮگ ﻓﻘﻪ‬
‫و ﺷﺮﻳﻌﺖ را اﻣﻀﺎء ﻛﺮده و ﺷﺘﺎبزده در ﭘﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ آن ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪي ﺑﻲﺑﺪﻳﻞ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪرن ﺑﺮﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ در ﻣﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﺪرن ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺴﺨﻪي واﺣﺪ و ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻫﻤﻪي ﻣﺪرﻧﻴﺴﺖﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻃﻼع ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻛﻤﻴ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﻘﻪ راﻳﺞ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪرن‪ ،‬ﺻﺪ درﺻﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﺑﺴﻴﺎري از اﺣﻜﺎم و ﻓﺘﺎوي ﻓﻘﻬﻲ راﻳﺞ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪرن‪ ،‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﻲ دارد و ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺷﻮاري ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﻲ )ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء و ﭘﺮﻫﻴﺰ از‬
‫ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖ ﺗﻤﺎﻣﻲ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي دروﻧﻲ ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﻪ‬
‫اﺳﺖ( ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺘﻘﺪان دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻫﺠﻮﻣﻲ را آﻏﺎز ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ در‬
‫ﻓﺮداي ﻫﺠﻮم آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻓﻘﻪ آن‪ ،‬ﻧﻪ از ﺗﺎك‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻪ از‬
‫ﺗﺎكﻧﺸﺎن!! وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻨﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻄﻠﻖ از آن ﻛﺴﻲ ﺷﻮد و ﭘﻴﺮوزي ﻣﻄﻠﻖ از آن دﻳﮕﺮي‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫ﻧﻪ رگﻫﺎي ﮔﺮدن ﺑﻪ ﺣﺠﺖ ﻗﻮي‬ ‫دﻻﻳﻞ ﻗﻮي ﺑﺎﻳﺪ و ﻣﻌﻨﻮي‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﻳﻦ ﻣﺼﺎف‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻄﻠﻘﻲ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺟﻨﮕﻲ ﺟﻨﮓاﻓﺮوزان‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ .‬اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺤﺪودهي ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ و ﺳﻼﺣﻲ از ﺟﻨﺲ داﻧﺶ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ و ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻓﻬﻢ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺻﺒﺮ و ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺤﺚﻫﺎي دﻗﻴﻖ و دراز ﻣﺪت ﻋﻠﻤﻲ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در اﻳﻦ وادي‪ ،‬ﭘﺎ ﻧﮕﺬارد و اﮔﺮ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻴﺰان ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﺗﻄﺒﻴﻖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫راه ﺣﻞ‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮﺟﻮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﻛﻮﭼﻜﻲ از آن‪ ،‬ﮔﺰارش داده ﺷﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ »ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟«‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎي درون ﻓﻘﻬﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺴﺖ و ﺑﺮاي درﻣﺎن‬
‫اﻳﻦ درد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺟﺬب آنﻫﺎ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻓﻘﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫دﺷﻮارﺗﺮ و ذﻫﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان آﻧﺎن( ﺑﺎ آن ﻧﺎآﺷﻨﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫روي آورد؟ ﻳﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎي ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ درون ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪ را از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺮ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎران‪ ،‬ﺗﻘﻴﻪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖزدﮔﺎن و ﺣﺘﻲ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻨﮓ ﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺎﺳﻲ )ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎد ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮ آن اﺳﺘﻮار اﺳﺖ( دﭼﺎر ﺗﺴﺎﻫﻞ و‬
‫ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ و ﻳﺎ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﻨﺘﻘﺪاﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫اﻧﺘﻘﺎداﺗﻲ روشﻣﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﻔﻲ روﻳﻜﺮد ﻏﻴﺮاﺻﻮﻟﻲ و ﺑﻨﻴﺎد ﺑﺮاﻓﻜﻦ آﻧﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮب‬
‫ﺗﻜﻔﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﻖ ﻧﻜﻮﺑﻨﺪ و ﻫﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي اﻧﺘﻘﺎداﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي اﻳﺸﺎن وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻛﺎر ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬راه ﺣﻞ ﻣﻤﻜﻦ و رﺳﺎﻧﺎﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻓﻘﻪ ﺣﻖ ﻣﺤﻮر و‬
‫ﺣﺘﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺣﻖ ﻣﺤﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻼﻣﻲ‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ و ﻓﻘﻬﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ و اﻟﺘﺰام ﻋﻤﻠﻲ دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﻣﻲﺗﻮان‬
‫از آن ﻳﺎد ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺑﻠﻨﺪ »ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎ« و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع« )ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر‪ ،‬ج ‪ 8‬و ‪ (9‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪام‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﻓﻘﻪ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺮ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد )ﺣﻖﻣﺤﻮري(‬
‫ﻫﻴﭻ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﺗﺰرﻳﻖ ﺣﻖ از ﺑﻴﺮون ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ او )ص( ﺑﺎ ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي)ع( ﺑﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ‬
‫و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص(‪ ،‬ﺗﻼش ﻻزم در ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ‬
‫روﻳﻜﺮد ﻛﺎﻣﻼً ﻓﻄﺮي را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ آن اﻗﺪاﻣﺎت و ﺗﻼشﻫﺎي ﭘﺮزﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮاي ﺑﻘﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫در ﻣﺴﻴﺮ ﺣﻖ ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﻻزم ﺑﻮدهاﻧﺪ وﻟﻲ ﺷﺮط ﻛﺎﻓﻲ آن‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻧﺤﺮاف و ﺗﺤﺮﻳﻒ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻮزهﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪي‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻛﻼم‪ ،‬اﺧﻼق و ﻓﻘﻪ( ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ دﭼﺎر وﻗﻔﻪ ﺷﺪه و‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪي آن‪ ،‬دور ﺷﺪن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﺴﺨﻪي اﺻﻠﻲ و اﻓﺘـﺎدن در ﻛﮋ راﻫﻪي‬
‫ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮري ﺑـﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺤﺮﻳﻒزداﻳﻲ را ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﻛﺮد و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‬
‫را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي اﻳﻦ دو ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ دارد ﻛﻪ ﻣﺎ را از ﻣﺘﻮن‬
‫ﻏﻴﺮﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻲﻧﻴﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﮔﺰارش از اﻣﻜﺎن ﺣﻖ ﻣﺤﻮري‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ درون ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺑﻪ ﺟﻤﻊ‬
‫آﮔﺎﻫﺎﻧﻲ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺷﺎرﺗﻲ‪ ،‬راه ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ در ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ ﺗﺎ ورﻗﻲ از ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ را ﺑﺮ اوراق دﻓﺘﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﻴﻔﺰاﻳﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪاي ﺑﻪ داوري و ﮔﺰﻳﻨﺶ دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﻛﻪ دﻻﻳﻞ ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﮔﺰﻳﻨﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪهي‬
‫اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﻓﺘﺨﺎر ﺣﻀﻮر در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻌﻲ را ﺑﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻖ ﻣﺤﻮري در ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﮔﺮدآوري ﺷﺪه ﻛﻪ از آن ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎم ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻔﻞ اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫دﻻﻳﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنآور ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬از اﻗﺮار ﺑﻪ وﺟﻮد ﺣﻖ اﻟﻨﺎس در اﺣﻜﺎم ﻏﻴﺮ ﻋﺒﺎدي ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻛﻪ ﺑﻴﺶ‬
‫از دو ﺳﻮم ﺣﺠﻢ ﻛﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد و از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ‪90‬‬
‫درﺻﺪ اﺣﻜﺎم را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد( در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﮔﺰارش داده‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﻗﺮار ﺑﻪ دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﻮدن ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ )ﺣﻘﻮق ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ و ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ(‬
‫ﺑﺎ اراﺋﻪي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻳﺎدي ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﮔﺰارش دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪ در اﻫﻤﻴﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﻟﺰوم ﺗﺮﺟﻴﺢ آن‬
‫ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ‪ ،‬در ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ )ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ( ﻣﻲﭘﺮدازم ﺗﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬در رواﻳﺘﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮه )ﺻﺤﻴﺤﻪ( از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( آﻣﺪه اﺳﺖ‪»:‬ﻣﺎ ﻗﺪ‪‬ﺳﺖ اﻣ‪‬ﺔ ﻟﻢ‬
‫ﺗﺄﺧﺬ ﻟﻀﻌﻴﻔﻬﺎ ﻣﻦ ﻗﻮﻳ‪‬ﻬﺎ ﺑﺤﻘّﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺘّﻀﻊ؛ ﻫﺮﮔﺰ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﻖ‬
‫ﺿﻌﻴﻔﺶ را از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪش )در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ را ﺑﻪ ﺗﻮاﺿﻊ وادار ﻛﺮده(‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﺎﻧﻪ ﻧﮕﻴﺮد« )ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ .56‬ﺗﻬﺬﻳﺐ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.(180‬‬
‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﺑﻲارزش ﺷﺪن ﻳﻚ اﻣﺖ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ از اﺣﻘﺎق‬
‫ﺣﻖ اﻓﺮاد ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻣ‪‬ﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق ﺿﻌﻴﻔﺎن از‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان را ﺑﻪ ﻛﺮﻧﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺿﻌﻴﻔﺎن و اداي آنﻫﺎ وادارد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ‬
‫ارزش ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ارزش واﻗﻌﻲ ﻳﻚ اﻣ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﺗﻮان آن‬
‫اﻣ‪‬ﺖ در وادارﻛﺮدن ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش و ﻛﺮﻧﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﺿﻌﻴﻔﺎن‪،‬‬

‫واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻮﻳﺖ ﻳﻚ اﻣ‪‬ﺖ‪ ،‬در ﮔﺮو اﺣﻘﺎق ﺣﻖ اﻓﺮاد آن داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﺗﻤﺎم ارزش و ﻫﻮﻳﺖ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫)اﻣﺖ و اﻣﺎم( واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺗﺎم و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ اﺣﻘﺎق ﺣﻖ ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ دارد‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﺑﺘﻨﺎء اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس‬
‫و ﻣﺤﻮر ﺑﻮدن آن در دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ؟‬
‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎن اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴﺪي ﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )ع( اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪي ﻣﺸﻬﻮرش ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‬
‫ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ارزش ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺿﻌﻴﻔﺶ از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪش‬
‫ﺑﺪون ﻛﺮﻧﺶ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد« )ﻓﺎﻧّﻲ ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ ﻳﻘﻮل ﻓﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻮﻃﻦ‪ :‬ﻟﻦ‬
‫ﺗﻘﺪ‪‬س اﻣ‪‬ﺔ ﻻﻳﺆﺧﺬ ﻟﻠﻀّﻌﻴﻒ ﻓﻴﻬﺎ ﺣﻘّﻪ ﻣﻦ اﻟﻘﻮي‪ ‬ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﺘﻊ– ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪي ‪.(53‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﺘﻮن رواﻳﻲ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻧﺪك ﺗﻔﺎوت در ﻋﺒﺎرات‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺨﻦ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑﻴﺶ از ‪ 10‬ﻣﻮرد را »ﻣﺘﻘﻲ ﻫﻨﺪي« در ﻛﺘﺎب‬
‫»ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل« ﮔﺰارش ﻛﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن )ع( ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎرﻫﺎ و در‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي در‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد از ﺳﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و اﺋﻤﻪي ﻫﺪي )ع( ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ ادﻋﺎ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ ﻣﺤﻮري‪ ،‬اﺳﺎس اﺣﻜﺎم و دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﺎﻣﻦ‬
‫ﺗﻘﺪس و ارزﺷﻤﻨﺪي ﻳﻚ اﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺮﺣﻮم آﻣﺪي در ﻛﺘﺎب ﻏﺮراﻟﺤﻜﻢ و درر اﻟﻜﻠﻢ ﺳﺨﻨﻲ را از اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺟﻌﻞ اﷲ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﺒﺎده ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻟﺤﻘﻮﻗﻪ‪ ،‬ﻓﻤﻦ ﻗﺎم‬
‫ﺑﺤﻘﻮق ﻋﺒﺎد اﷲ‪ ،‬ﻛﺎن ذﻟﻚ ﻣﺆدﻳﺎ اﻟﻲ اﻟﻘﻴﺎم ﺑﺤﻖ اﷲ؛ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫)اﻧﺴﺎن( را ﭘﻴﺶ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮﻳﺶ )ﻳﺎ ﭘﻴﺶ درآﻣﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﻮﻳﺶ( ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻘﻮق ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﺎﺧﻴﺰد‪ ،‬اﻳﻦ رﻓﺘﺎر‪ ،‬رﺳﺎﻧﻨﺪهي او‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻘﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد« )ﺗﺼﻨﻴﻒﻏﺮراﻟﺤﻜﻢ‪،‬ﺣﺪﻳﺚﺷﻤﺎرهي‪.(11039‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻋﻠﻮي )ع(‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ از ﻣﻘﺪم ﺑﻮدن ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ واژهي »ﻣﻘﺪﻣﺔ« را ﺑﺎ ﻓﺘﺤﻪي »دال« ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﺶ‬
‫ﺑﻮدن و اﮔﺮ آن را ﺑﺎ ﻛﺴﺮه ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﺶ درآﻣﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ ﺗﻘﺪم ﺣﻖ اﻟﻨﺎس‪ ،‬اﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﻖ ﺑﺸﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺪم ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﻗﺮاﺋﺖ دوم‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﺎري ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ذي اﻟﻤﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫از راه ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻗﺪام ﻛﺮد« ﺑﻪ ﺿﺮورت ﺗﻘﺪم ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در اداﻣﻪي‬
‫ﺳﺨﻦ اﻣﺎم )ع( ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس اﻗﺪام ﻛﻨﺪ‪ ،‬راه‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻘﻮق اﷲ را ﻫﻤﻮار ﻛﺮده اﺳﺖ« و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﻫﺮ دو ﻗﺮاﺋﺖ ﻳﺎدﺷﺪه‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ وﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ دوم ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺨﻦ اﻣﺎم اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻘﻮق ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻼش ﺑﺮاي اﺣﻘﺎق‬
‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ« ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺪون ﮔﺬر از ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫)ذي اﻟﻤﻘﺪﻣﺔ( رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻏﺪﻏﻪي ﺣﻖ ﺧﺪا ﺑﻪ راﺣﺘﻲ از ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﻲﭘﻮﺷﻨﺪ و در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﺎرض آنﻫﺎ و اﺣﺘﻤﺎل از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺣﻖ ﺧﺪا‪ ،‬از ﭘﺎﻳﻤﺎل‬
‫ﺷﺪن ﻗﻄﻌﻲ ﺣﻖ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﭘﺮواﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ و در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﺳﺨﻦ از اﺻﻞ اﺣﺘﻴﺎط‪،‬‬
‫ﺣﻖ اﻟﻄﺎﻋﺔ‪ ،‬اﺻﻞ اﺷﺘﻐﺎل و‪ ...‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ در روش اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ‬
‫ﺧﻮد ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﺮده و دﻏﺪﻏﻪي ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس را ﺑﻴﺶ از دﻏﺪﻏﻪي ﺣﻘﻮق ﺧﺪا‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﻴﺎن اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن )ع( و ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي ﺧﻮﻳﺶ )ﺗﻘﺪم‬
‫ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﺎرض و ﺗﺰاﺣﻢ( اﻗﺘﻀﺎي روﻳﻜﺮدي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ‬
‫روﻳﻜﺮد راﻳﺞ را دارد‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﻛﻪ ﻻزﻣﻪي دو ﺳﻮﻳﻪ ﺑﻮدن ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻻزم ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﻓﺮاد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻳﺎ ﺗﻜﻠﻴﻒ‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻜﺘﻪاي اﺷﺎره ﻛﺮدم ﻛﻪ روي دﻳﮕﺮ ﺳﻜﻪي ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﻧﺴﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺸﺮ‬
‫ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ را ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي او ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﮔﺰاره ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي‬
‫آدﻣﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ او ﻧﻴﺰ اﻋﺘﺮاف‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻓﻄﺮي ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ را ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﺰﻧﺪ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ‬
‫ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ را دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ )ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻳﺎ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮ‪ ،‬راهﻫﺎي اﻃﻤﻴﻨﺎنآور ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻘﻼﻧﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده‬
‫و ﺑﺪون ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ دوﮔﺎﻧﻪي ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ‪ ،‬ﻋﻤﻼً از ﻣﺴﻴﺮ اﻧﻄﺒﺎق ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺑﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ راه ﺑﻘﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬دور ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ 1‬ﻓﺄﻗﻢ وﺟﻬﻚ ﻟﻠﺪﻳﻦ ﺣﻨﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻄﺮة اﷲ اﻟﺘﻲ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻻ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻟﺨﻠـﻖ اﷲ‪ ،‬ذﻟـﻚ اﻟـﺪﻳﻦ‬
‫اﻟﻘﻴﻢ )روم‪(30 ،‬‬

‫اﻧﻜﺎر ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮ و ﻧﮕﺎه ﻳﻚﺳﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺗﺰرﻳﻖ‬
‫ﺧﻮدﻣﺤﻮري اﻓﺮاﻃﻲ ﺑﻪ ذﻫﻦ آدﻣﻴﺎن و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬آدﻣﻲ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﺑﺰرگ از ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن )و ﺣﺘﻲ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه( زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ آنﻫﺎ در ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻓﻄﺮي ﺑﺎ وي ﺷﺮﻳﻜﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻪي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﺷﺮﻛﺖ دارد و در ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬
‫ﺑﺎ ﮔﺮوه زﻳﺎدي از ﻫﻢﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ از ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺎع ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻴﺪان وﺳﻴﻌﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻳﺎ ﺗﻜﻠﻴﻒ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺗﻜﻠﻴﻒ او ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ اﺣﻘﺎق ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻴﺰان ﻛﻪ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺗﻜﻠﻴﻒﻣﺤﻮر‬
‫ﻣﻨﻜﺮ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬دور اﺳﺖ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺣﻖﻣﺤﻮر ﻣﻨﻜﺮ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮ دور‬
‫اﺳﺖ‪ 1.‬در اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﻤﻪي ﺷﺮاﻳﻊ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در دﻳﻦ ﻳﮕﺎﻧﻪي ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ(‬
‫از ﺑﺸﺮي ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ واﺟﺪ ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ اﺳﺖ و اﻳﻦ دو را در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ‬
‫و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دو اﻣﺮ ﺟﺪا ﻧﺸﺪﻧﻲ و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻔﻜﺎك از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 1‬در دو ﺳﻪ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺳﺎﺑﻖ دﻧﻴﺎ )رؤﺳﺎي ﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان‪،‬‬
‫وزرا و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎرﻟﻤﺎنﻫﺎ( و ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪي ﭘﻴﺶ ﻧﻮﻳﺲ اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﻲ از ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن اﻛﺜﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﺮدن ﻣﺘﻨﻲ ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و ﺗﺼﻮﻳﺐ آن در ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ‪ ،‬آن را در ﻛﻨﺎر و ﻫﻤﺮاه اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻗﺮار داده و ﻧﻴﻤﻪي ﻣﻔﻘﻮد ﺣﻘﻮق‬
‫و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮ را در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﻄﺮح و اﺟﺮاﺋﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﻌﺘﻨﺎﺑﻬﻲ از اﻫﻞ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺰوم ﺗﻬﻴﻪي‬
‫اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﮔﺮ ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺼﻮﻳﺐ اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫از روزي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ و اﺳﺎس ﺗﺸﺮﻳﻊ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻛﺎر ﺗﻔﺴﻴﺮ‬
‫و ﺗﺄوﻳﻞ ﺷﺮﻳﻌﺖ آﻏﺎز ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻛﺎري ﺑﺲ دﺷﻮار و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً اﺧﺘﻼف ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫درك و ﻓﻬﻢﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( و ارﺟﺎع‬
‫اﻣﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻓﺮدي اﻓﺮاد و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي اﻳﺸﺎن از آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﺑﻴﺎﻧﺎت رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫)ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﺮاﺟﻌﻪي ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎن ﺑﻪ اﻓﺮاد آﮔﺎه‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ‬
‫رﺳﻤﻲ ﺷﺮﻋﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ( در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﭘﺬﻳﺮش آﮔﺎﻫﺎﻧﻪي‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )ع( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ از ﺳﻮي رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﺪم‬
‫رواج ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ در ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻋﺪم ﺗﺤﻘﻖ آن را ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً‪ ،‬دﻏﺪﻏﻪي ﺣﻔﻆ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﺠﻠﻲ ﺷﺪن ﺷﺮﻳﻌﺖ در ﻗﺎﻟﺐ ﺣﻘﻮق اﷲ و ﭘﺮرﻧﮓﺗﺮ ﺷﺪن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺒﺎدي‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻪ از ﺷﺮك و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و دﻏﺪﻏﻪي اﻣﻜﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮك آﻟﻮد را در ﻣﺘﻦ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﮔﺮﻳﺰ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮد‪ .‬رﻓﺘﻪرﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﻧﻴﺰ در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻓﺘﺎد و داﻳﺮهي اﺿﻄﺮار و ﻣﺼﺎﻟﺢ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺸﺮي ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻟﺒﺎس ﺧﺪاﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻦ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت و ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي اﻗﺘﺪارﮔﺮاﻳﺎﻧﻪي ﺧﻮﻳﺶ را ﻫﻢﭼﻮن‬
‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﺷﺮﻋﻲ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ را ﺑﻪ ﺧﺮوج از ﺷﺮﻳﻌﺖ و اﺟﻤﺎع‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﺟﺰ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎﻧﻲ از ﻋﻨﻮان ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﻪ راﻳﺞ‪ ،‬ﻫﻢوزن ﺳﻜﻪي راﻳﺞ ﺷﺪ و اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻧﻈﺮ و ﺳﺨﻨﻲ ﻏﻴﺮ از ﻧﻈﺮات رﺳﻤﻲ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ )ﻳﺎ ﻓﻘﻬﺎي‬
‫درﺑﺎري( ﺷﺮﻋﻲ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬ارﺟﺎع ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﺒﺎدات و دﻋﻮاﻫﺎي ﻛﻼﻣﻲ‬
‫ﺻﺮف‪ ،‬از ﺳﻮي ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻳﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و دور ﻣﺎﻧﺪن از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس )ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد و ﺑﺮ اﻗﺘﺪار ﻣﺮدم در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ‬
‫ﻣﻲاﻓﺰود( و ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺮوﻫﻲ‪ ،‬در ﮔﺬر زﻣﺎن ﺑﻪ روﻧﺪي ﻋﺎدي‪،‬‬
‫ﺑﺪل ﺷﺪ و ﭼﻨﺪان اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﺰمﻛﺸﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺸﺘﻌﻞ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ آﺗﺶ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻏﻴﺮاﺻﻮﻟﻲ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﺪاراﺟﻮﻳﺎﻧﻪي ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻧﺪ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻋﺎدي ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻲ را در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺗﻜﻔﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﻖ و ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﺮدن ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺧﻼﻗﻲ‬
‫رﻗﻴﺒﺎن و روي آوردن ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ )ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻬﻲ ﻣﺆﻛﺪ ﻗﺮآن اﺳﺖ( و دور ﺷﺪن‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از وﺣﺪت )ﻛﻪ ﻣﻮرد اﻣﺮ ﻣﺆﻛﺪ ﻗﺮآن اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪي ﭼﻨﺎن‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻪي اﻳﻦ روﻳﻜﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻢ ﻳﺎ ﺑﻴﺶ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﻲ آدﻣﻴﺎن‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻳﺎ در روﻳﻜﺮدي اﻧﺤﺼﺎرﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﮔﺮوه ﺧﺎص‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه و ادﻟﻪي آن‪ ،‬ﺗﺄوﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻧﻴﺰ‪،‬‬
‫اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﻌﻞ دﻟﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﻘﻪ راﻳﺞ در اﻛﺜﺮ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﻓﺘﻨﻪي ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺣﺘﻲ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻲ را در ﭘﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺑﻌﺪي‬
‫)در ﻫﺮ ﻓﺮﻗﻪ( ﺑﺎ ﻣﻴﺮاﺛﻲ روﺑﺮو ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺳﺮه و ﻧﺎﺳﺮهي آن ﺑﺴﻲ‬
‫دﺷﻮار ﺑﻮد و ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺎﻟﻤﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﺳﻒﺑﺎر آن‬
‫ﻣﻴﺮاث‪ ،‬ﺑﺎ روﻳﻜﺮدي ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻪ و ﮔﺎه ﺗﻘﻠﻴﺪي )ﻳﺎ ﺷﺒﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪي( و ﺑﺪون اﻧﺤﺮاف از‬
‫ﻧﺴﺨﻪي ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهي ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اداﻣﻪ دﻫﻨﺪهي اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و‬

‫اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻐﺸﻮش‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ روﻳﻜﺮدﻫﺎي اﻧﺤﺮاﻓﻲ را )اﮔﺮ ﻋﻤﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ و اﺧﺘﻴﺎري در دﺳﺖ و‬
‫ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ رﻓﻴﻖ( در آﻳﻨﺪه ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴ‪‬ﺖ آن ﺑﻪﺻﻮرﺗﻲ‬
‫ﻣﺸﺮوح ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻢ داد وﻟﻲ اﻛﻨﻮن و در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﻧﻜﺎر ﻳﺎ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ را اﻧﻜﺎر‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم ﺑﺤﺚ از ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺗﻜﺎي ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬از‬
‫ﺣﻖ اﻟﻄﺎﻋﺔ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻮزي ﺑﺮاي ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺎ اﺻﻞ‬
‫ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط در ﻣﻮاردي ﻛﻪ راﻫﻲ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺣﻖ اﷲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻧﺎدﻳﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﻮق اﺛﺒﺎت ﺷﺪهي ﺑﺸﺮ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ از ﻣﺬاﻫﺐ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي اﻫﻞ ﺳﻨﺖ را ﻣﻲﺗﻮان در اﻳﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﺟﺎي داد‪ .‬ﻧﻮﻋﻲ اﺧﺒﺎريﮔﺮي و اﺣﺘﻴﺎط ﺳﺨﺖﮔﻴﺮاﻧﻪ در اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻫﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ را ﻣﻲﺗﻮان در آﺛﺎر ﻓﻘﻬﺎي ﺣﻨﺒﻠﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ داود اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎم ﻇﺎﻫﺮﻳﻪ از اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻓﻘﻴﻬﺶ‬
‫ﭘﺲ از داود‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺰم اﻧﺪﻟﺴﻲ اﺳﺖ‪ .‬او در ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺤﻠﻲ ﺑﺎﻵﺛﺎر ﻧﻈﺮﻳﺎت اﻳﻦ ﮔﺮوه‬
‫را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻜﺘﺐ ﻓﻘﻬﻲ اﺧﺒﺎرﻳﺎن از ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﺮ آﺑﺎدي را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬاران ﻳﺎ ﻣﺮو‪‬ﺟﺎن و ﺗﺪوﻳﻦﻛﻨﻨﺪﮔﺎن روش ﻛﺎري اﻳﻦ ﮔﺮوه‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎي اﺻﻮﻟﻲ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ روﻳﻜﺮدﻫﺎي اﺧﺒﺎري‬
‫)ﻗﺒﻞ و ﭘﺲ از اﺳﺘﺮآﺑﺎدي( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻴﻮهي‬

‫اﺧﺒﺎرﻳﺎن و اﺷﻌﺮﻳﺎن )از اﻫﻞ ﺳﻨﺖ( ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻓﻘﻪ راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﺘﺎوي‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ ﻓﺘﺎوي اﺧﺒﺎرﻳﺎن و‬
‫اﺷﻌﺮﻳﺎن ﻧﺪارد و در ﺗﻌﺎرض ﺑﻴﻦ ﺣﻖ اﷲ و ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ وﺟﻮب‬
‫اﺣﺘﻴﺎط و اﺻﻞ اﺷﺘﻐﺎل اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻓﻘﻴﻪ اﺻﻮﻟﻲ ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺻﺪر‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﺪاع ﻳﺎ ﺗﺮوﻳﺞ ﺑﺤﺜﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ اﻟﻄّﺎﻋﺔ ﺑﺮاي اﻟﺰاﻣﻲ‬
‫ﻛﺮدن ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻖ اﷲ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ اﻗﺪام ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ روﻳﻜﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺣﻖ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺳﻠﺐ ﺣﻖ اﷲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻖ اﷲ را‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً در اﻳﻦ روﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺸﺮ )ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﻳﺎ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ( را ﭘﻴﺶ ﭘﺎي‬
‫ﺣﻖ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺧﺪا ذﺑﺢ ﻛﺮده و آن را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻛﺠﺎ و ﺑﻴﺎن اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻛﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ راه اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس اﺳﺖ«؟! اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻛﺠﺎ و ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ در ﺗﻘﺪم ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ ﻛﺠﺎ؟! )ﻛﻪ ﺑﺮ آن ادﻋﺎي‬
‫ﺷﻬﺮت و ﺣﺘﻲ اﺟﻤﺎع ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ب( ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺣﻖ اﷲ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺣﺘﻤﺎﻻت و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺳﺎزيﻫﺎي ﺑﻲدﻟﻴﻞ‬
‫از ﺑﺮﺧﻲ دﻻﺋﻞ ﻧﻘﻠﻲ و ﻳﺎ دﻻﺋﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺗﺎ آدﻣﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺮاﻋﺎت آنﻫﺎ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﺷﺪه و ﻣﺪﻋﻴﺎن دروﻏﻴﻦ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬از ﻣﺪﻋﻴﺎن راﺳﺘﻴﻦ و ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﺻﺪ‪‬ﻗُﻮا و‪‬‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺷﻮﻧﺪ‪) .‬و‪َ ‬ﻟ َﻘﺪ‪َ ‬ﻓ َﺘ َﻨّﺎ ا َﻟّﺬﻳﻦَ ‪‬ﻣﻦْ َﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠ ِﻬﻢ‪َ ‬ﻓ َﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻦَّ اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ا َﻟّﺬﻳﻦَ ‪‬‬
‫َﻟ ‪‬ﻴ ‪‬ﻌ َﻠ ‪‬ﻤﻦَّ ا ْﻟﻜﺎذ‪‬ﺑﻴﻦَ )ﻋﻨﻜﺒﻮت‪.((3 ،‬‬
‫ﺣﻖ ﺷﻜﺮ و ﺣﻖ اﻃﺎﻋﺖ از دﺳﺘﻮرات و ﺣﻖ ﻋﺒﺎدت از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﻛﻠﻲﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻘﻮق ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ دﻻﻳﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنآور ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻨﺪ و‬
‫اﮔﺮ ادﻋﺎﻳﻲ در ﻣﻮرد ﻳﻜﻲ از ﺣﻘﻮق اﻟﻬﻲ ﺑﺸﻮد ﻛﻪ دﻟﻴﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنآوري ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت‬
‫آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان آن را در ﺷﻤﺎر ﺣﻘﻮق اﻟﻬﻲ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد‬
‫دﻻﻳﻞ ﻏﻴﺮاﻃﻤﻴﻨﺎنآور ﻧﻘﻠﻲ را ﺑﺮاي ﻟﺰوم رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻔﺎد آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ اﷲ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ روﻳﻜﺮد‪ ،‬ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻋﺪد ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﺷﺮﻋﻲ ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫ﻣﺮاﻋﺎت ﺣﻖ اﷲ‪ ،‬اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮده و ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻓﺰودن ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻮن‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻦ ﺑﻲدﻟﻴﻞ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﺑﺪﻋﺖ و ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد )ﻛﻪ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﻮﻟﻴﺎﻧﺶ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻗﻴﺪ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ از زﻳﺮ ﺑﺎر ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮده‬
‫و ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ(‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﻗﻄﻌﻲ ﺑﻮدن ﭘﺪﻳﺪهاي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻋﻤﻠﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﻛﺎر ﺣﺮاﻣﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ و دﻟﻴﻞ آن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﺻﺮار ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻳﺎد‬
‫ﺷﺪه ﺑﺮ ﻟﺰوم اﻧﺠﺎم اﺣﺘﻴﺎﻃﻲ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﺒﻮده و ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫داﻧﺶ ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﻣﻼزم ﺑﺎ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺣﺘﻤﺎل در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﺗﺠﺎرب ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﻣﺮي ﻗﻄﻌﻲ ﺟﻠﻮه ﻛﺮده و ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﺗﺼﻮر ﻗﻄﻌﻲ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ادﻋﺎي ﺳﻴﺮهي ﻗﻄﻌﻴﻪي ﻣﺘﺸﺮﻋﻪ از ﺳﻮي ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺷﺎﻧﻪ از زﻳﺮ ﺑﺎر‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓﺳﺎزي‪ ،‬ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻲارﺗﺒﺎط ﺑﻪ اﺻﻞ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﻮري ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺘﻦ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻓﺰوده ﺷﺪه و اﻣﺮوزه ﺣﺘﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪ ﻋﺪم‬
‫ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮق اﻟﻨﺎس را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ اﷲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و آدﻣﻴﺎن را‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻮباﻻﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺣﻖ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﻛﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ در اﺧﺘﻴﺎر آدﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﻏﻴﺮاﻃﻤﻴﻨﺎنآور‪ ،‬از آدﻣﻴﺎن ﺳﻠﺐ ﻛﺮده و آﻧﺎن را در اﻳﻦﺧﺼﻮص‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻮب اﻻﺧﺘﻴﺎر ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( اﻳﺠﺎد ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﺧﺎص ﺑﺮاي ﺣﻘﻮق اﷲ‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻢ در ﺣﻖ اﷲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز اﺧﺘﺼﺎص آن ﺑﻪ ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﺧﺎص اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮد‬

‫ﻳﺎ ﮔﺮوه ﺧﺎﺻﻲ )ﻣﺜﻞ ﻓﻘﻬﺎء( را ﻣﺘﻮﻟﻲ اﻣﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻗﺮار داده و ﭘﻴﺮوي از او‬
‫را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﺎت او را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺣﻜﻢ‬
‫ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻳﻦ ﺗﻌﻤﻴﻢ و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺨﺸﺪار در‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﺧﺪا داﻧﺴﺘﻪ و ﺗﺨﻠﻒ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺗﺨﻠﻒ از ﺣﻜﻢ ﺧﺪا ﺟﻠﻮه ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎء‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺷﺮﻋﻲ‬
‫)ﻣﺜﻞ روزهﺧﻮاري( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از ﺧﺪا‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر اﻗﺪام‬
‫ﻛﺮده و او را ﺗﻌﺰﻳﺮ ﻛﺮده و ﻳﺎ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺤﻜﻮم ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﻗﻄﻌﻲﺗﺮﻳﻦ ﺣﻖ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ اﻧﺴﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻖ ﺣﻴﺎت را ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ دﻻﻳﻞ ﻧﻘﻠﻲ )ﻛﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ آنﻫﺎ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﺷﻮد( ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار‬
‫داده و ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺎرض ﻣﻬﻢ ﺑﻴﻦ ﺣﻖ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻖ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ در ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻴﺎت از آدﻣﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺪا در‬
‫زﻣﻴﻦاﻧﺪ!! ﺑﻴﻬﻮده ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ )ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﻤﻲ‬
‫و آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﺧﻮاﻧﺴﺎري( ﺑﺎ اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻘﻬﺎء ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫)ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻣﻮرد ﺣﺪودي ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻖ اﷲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ت( ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ در ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻴﻦ ﺣﻖ ﻣﺆﻣﻦ و ﺣﻖ اﻟﻨﺎس‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺪهي ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ را ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﭘﻴﺮوان‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و اﻓﺮاد ﺧﺎرج از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﻖ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻘﻮق ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ را ﻣﺨﺘﺺ‬
‫ﺷﻴﻌﻴﺎن داﻧﺴﺘﻪ و ﺣﺘﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﺮ ﺷﻴﻌﻲ را از آن ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن ﻣﻌﺘﺒﺮ اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﺘﺎبزدﮔﻲ در ﺗﻔﻜﻴﻚ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺎص از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮق ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﺮاي اﺧﻮان در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﭼﻮن ﻋﻘﺪ اﺧﻮت ﻳﺎ ﻋﻘﺪ وﻻء ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫)ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ از ﺑﻴﻤﻪي ﻗﺮاردادي ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎص ﺑﻮده(‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪات ﺧﺎﺻﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻗﺮار داد وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﻀﺎي ﻳﻚ ﺗﻌﺎوﻧﻲ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺣﺰب و ﮔﺮوه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاي اﻋﻀﺎي ﺧﻮﻳﺶ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن را ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮق ﻧﻴﺰ از ﻧﻮع ﺳﻔﺎرش ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻳﺎ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ در‬
‫ﺧﺼﻮص ﭘﻴﺮوان ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮده و از اﻓﺮاد ﺗﻮاﻧﺎي آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫وﻳﮋه‪ ،‬از ﻫﻢﻓﻜﺮان و ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه اﻳﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﺎ ﺗﻜﺮار آنﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهي ﺛﺎﻧﻮي‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان از اﻳﻦ ﻣﻮارد اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫اﻓﺮاد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺪي ﻛﺮد و ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﺷﻴﻌﻪ را از ﻣﻮاﻫﺐ آن‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮع اﺳﺖ و در‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻮن ﻗﻮاﻧﻴﻦ داﺧﻠﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﺗﺒﺎع آن ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرﺟﻲ و اﺗﺒﺎع ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ را در ﺑﺮ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻘﻮق در ﻛﻨﺎر‬

‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از آن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻧﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دوﻃﺮﻓﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎ و ﺣﻘﻮق‪ ،‬وﺟﻮد ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺒﻌﻴﻀﻲ را ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺘﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ را ﻧﻴﺰ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺆﻣﻦ و ﺣﻖ او‪ ،‬در ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺳ‪‬ﻊ ﻳﺎ ﻣﻀﻴ‪‬ﻖ‪ ،‬ﺷﻤﻮل آن دﭼﺎر ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬ﺷﺮط اﻳﻤﺎن را ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺟﺰا و رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ)ص(‪،‬‬
‫ﻣﺤﺪود ﻛﺮده و ﺷﻤﻮل ﺑﻴﺸﺘﺮ آن را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان‬
‫ﻳﻚ ﻣﺬﻫﺐ )ﻣﺜﻞ ﺷﻴﻌﻪ( و اﻳﻤﺎن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻳﺎ ﻓﻘﻪ ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻛﺮده و از ﺷﻤﻮل‬
‫آن ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻲﻛﺎﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬اﻇﻬﺎرﻛﺮد ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺳﻼﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺻﻠﺢ و‬
‫ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد )و ﻻﺗﻘﻮﻟﻮا ﻟﻤﻦ اﻟﻘﻲ‬
‫إﻟﻴﻜﻢ اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻟﺴﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎ‪-‬ﻧﺴﺎء‪ .(94 ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻲاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت‪،‬‬
‫ﻛﻠﻴﻪي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺟﺰا دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﺆﻣﻦ و ﻳﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻢاﻧﺪ‪) .‬ﺑﻘﺮه‪ .62 ،‬ﻣﺎﺋﺪه‪.(69 ،‬‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﮕﺎهﻫﺎي وﺳﻴﻊﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪي اﻳﻤﺎن‪) ،‬ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آن را در‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮد ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻛﺮد( ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﻴﻦ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻖ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﭘﺪﻳﺪار ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻣﻲﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ آﺧﺮ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺪﻳﺪاً روﻳﻜﺮد ﺣﻖ ﻣﺤﻮر ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ را‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮده و اﻣﻜﺎن اﻧﻜﺎر آن را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ‬
‫ﻣﺤﻮري ﻣﻤﻜﻦ در ﻓﻘﻪ راﻳﺞ )در ﻛﻨﺎر ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻣﺤﻮري( ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و‬
‫راهﻫﺎي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ روﻳﻜﺮد ﺻﺤﻴﺢ را ﭘﻴﺶ روي آن ﮔﺴﺘﺮد و ﺑﻪ اﻧﻄﺒﺎق ﻣﺠﺪد‬
‫ﻛﺘﺎب ﺗﺸﺮﻳﻊ و ﺗﻜﻮﻳﻦ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد‪.‬‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﻣﺘﻮن اوﻟﻴﻪي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﮔﺰارش ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻲ ﻻزم و ﻓﻮري‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﻜﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﻳﺎ اﺟﻤﺎﻋﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ‬
‫)ﺗﻘﺪم ﺣﻖ اﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ( ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﺣﻖ ﺑﺸﺮ در ﻓﻘﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻓﻘﻪ راﻳﺞ ﺷﻴﻌﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ از ﺑﻴﻦ‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺑﺎ ﻗﺪرت اﺳﺘﺪﻻل و رﺷﺪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ و ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن‬
‫ﭘﺮدهﻫﺎي ﺗﻌﺼﺐ ﺑﺎﻃﻞ و دﻟﺒﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻋﻤﻮم ﭘﻴﺮوان‪ ،‬اﻣﻜﺎن اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻻزم‪ ،‬ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن از ﺳﻮي ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻦ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻛﺘﻤﺎن ﻣﻲﺷﺪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ اﻣﻜﺎن و ﻗﻮه را ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻴﺖ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ روﻳﻜﺮد ﻋﺎﻟﻤﺎن و روآوردن‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﻔﺎف ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ از ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﺑﺴﺘﺮ ﻻزم را ﺑﺮاي ﺗﺮﻣﻴﻢ‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎ و اﻳﺠﺎد ﺗﺤﻮل ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ )ان ﺷﺎء اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ(‪.‬‬
‫*‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫درك دﻳﺪﮔﺎه دﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﺴﺘﻲ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺣﻘﻮق و‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖﻫﺎي او‪ ،‬اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﻫﺪف اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻼﻣﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬در ﭘﻲ ﻛﺸﻒ ﻣﺮاد ﺧﺎﻟﻖ ﻫﺴﺘﻲ از ﺧﻠﻘﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﺣﺪود ﺧﻼﻗﻴﺖ و وﻇﺎﻳﻒ او ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﻇﻬﺎرات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻜﺮان و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺎرغ از دﻏﺪﻏﻪ ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬در ﭘﻲ ﻛﺸﻒ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻮده و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ آدﻣﻲ و ﺗﻔﺎﻫﻢ و ﺗﻨﺎزع او ﺑﺎ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ را ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آراﻣﺶ ﻻزم ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﺑﻬﺒﻮد زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﺎﻳﻲ اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﻛﺮده‪ ،‬آﻧﻬﺎ را در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺦ در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ آزﻣﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺎ دﺧﻞ و‬
‫ﺗﺼﺮف و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﭘﻲ در ﭘﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ و ﺗﺼﻮﻳﺐ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﻛﻠﻲ و ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل و‬
‫ﻋﻀﻮﻳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ در آن‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ از آرزوي دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺑﺸﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ واﺣﺪ« ﻛﻪ در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻜﺮي اﻻﻫﻲ و ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫* ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻤﺎﻳﺶ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ »ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ«‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﻴﺪ‪،1384 ،‬‬
‫ﺻﺺ ‪.475-461‬‬
‫ﻋﻨﻮان »ﻣﻨﺘﻬﺎ اﻟﻴﻪ زﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﺎﻳﻲ« وﻋﺪه داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻧﺎﻗﺼﻲ را رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺪﻳﺪه »ﺟﻬﺎن واﺣﺪ« اﻣﺮوز ﻳﻚ آرﻣﺎن و ﻫﺪف ﻣﻬﻢ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻌﻲ و ﺗﻼشﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﻠﻞ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﻛﺴﺐ ﺟﺎﻳﮕﺎه‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ در اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻠﻞ ﺑﺮاي ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن‪ ،‬روي آوردن ﺑﻪ‬
‫»ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻜﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻜﺎﺗﺐ اﻟﻬﻲ‬
‫و ﺷﺮاﻳﻊ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﺮﻓﻲ و ﺑﺸﺮي‪ ،‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬در »ﺣﺠﻴﺖ‬
‫ﻋﻘﻞ« ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺮﺷﺖ آدﻣﻲ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻼك داوري و ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ روز ﺟﺰا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻼك را در دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺻﺮﻓﺎً دﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬آن را در‬
‫دﻧﻴﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺸﺮ ﺗﺎ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر و ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻨﺎزع را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮده و ﭘﺪﻳﺪه ﺷﻮم »ﺑﺮدهداري« را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﻋﻤﻼً‬
‫آﺳﺎﻳﺶ و آراﻣﺶ از زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎري از اﻧﺴﺎنﻫﺎ رﺧﺖ ﺑﺮ ﺑﺴﺘﻪ و در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮز ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد وداع ﺑﺎ‬
‫راهﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ و ﺧﻮشآﻣﺪﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺎﻫﻢ و ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻠﻞ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ »ﺗﻔﻜﺮ ﺑﺮدهداري« ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ از ﺻﺤﻨﻪ ذﻫﻦ و ﻋﻤﻞ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان‬
‫ﭘﺎك ﻧﻤﻲﺷﺪ و ﻋﻤﻼً راهﻫﺎي »ﺑﺮدهداري ﻧﻮﻳﻦ« در ﻗﺎﻟﺐ »اﺳﺘﻌﻤﺎر«‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻠﻞ‬
‫ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬راﻫﻲ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺎن آن ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﺮدهداري‪ ،‬در ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺷﻜﺎل ﺳﻨﺘﻲ و ﻧﻮﻳﻦ آن را ﻧﻮﻳﺪ ﻧﻤﻲداد و ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي دﻋﻮت ﺑﻪ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎرده ﻗﺮن اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﭘﺮوﻧﺪهي ﺧﻮد دارد و آن را ﺗﻨﻬﺎ راه اﺳﺘﻮاري دﻳﻦ و زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮﻳﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﻦ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻟﺰوﻣﺎً ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻗﺘﻀﺎﺋﺎت ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮل زﻧﺪﮔﻲ او را‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺗﻜﻮﻧﻲاش را ﻣﺒﻨﺎي اﺳﺘﺤﻘﺎق وي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻓﺼﻠﻲ‬

‫ﺑﻪﻋﻨﻮان »ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن« را در ﻛﺘﺎب ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺷﺮﻳﻌﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬دﻳﻦ اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﻳﻲ را‬
‫ﭘﺎﻳﻪرﻳﺰي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻴﺎن ﻗﺮآن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻧﻈﺮﻳﺎت و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن‪ ،‬زاﻳﻞ ﺷﺪﻧﻲ و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ« و ﺑﺎ ﻫﻴﭻ وﺳﻴﻠﻪاي ﻧﻤﻲﺗﻮان از‬
‫زوال آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﺒﺎﻧﻲ »ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي« را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻫﺴﺘﻲ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻜﺎﺗﺐ اﻻﻫﻲ و ﺑﺸﺮي در ﺧﺼﻮص »ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي‬

‫ﻫﺴﺘﻲ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »زﻳﺮﺑﻨﺎي ﻓﻜﺮي و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﺸﺮ« اﻧﻜﺎرﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎٌ ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻜﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را »ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ« ﺑﺮاي »ﺧﻠﻘﺖ« و ﻻاﻗﻞ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻠﻘﺖ »زﻣﻴﻦ و آﻧﭽﻪ در آن اﺳﺖ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي او را ﻋﻘﻼً ﻳﺎ ﺷﺮﻋﺎً‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن آن اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﺎ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ »ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ و ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ« از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻮد را‬
‫»ﻫﺪف و ﻣﺤﻮر ﻫﺴﺘﻲ« ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻧﻮﻳﻦ ﻓﻜﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي »ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﺴﺎن« ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف در ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﺻﺎدﻗﻲ ﺑﺮ »ﻣﺤﻮرﻳﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﺤﻮر« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ را ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار داده‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮﺟﻮدات دﻳﮕﺮ را ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﻠﻘﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺴﺎن دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻣﺎﻫﻮي ﮔﺮدد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻲزﻧﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ در درك ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اراﺋﻪ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻋﻤﻼً ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ اﻧﺴﺎن از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺰرگ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ و دﻏﺪﻏﻪي ﺟﺪي ﺑﺸﺮ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي اﺳﺖ از‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺸﺮ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد او ﺣﺎﺻﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪي اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫از دﻳﺪ ﻣﻜﺎﺗﺐ اﻻﻫﻲ و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺑﺸﺮي ﻧﺎﺷﻲ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻇﻢ ﻫﺴﺘﻲ و ﺧﺎﻟﻖ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺮ »ﻧﻈﻢ ﻫﺴﺘﻲ« ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻛﻨﺪ و از دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ و ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻜﻮﻳﻨﺎً ﻳﺎ ﺗﺸﺮﻳﻌﺎً‪ ،‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪﻋﻤﻞ ﻣﻲآورد‪» .‬ﻣﻨﻊ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ« را در‬
‫ﮔﺰارش ﺗﺎرﻳﺨﻲ از ﺗﻼش آدﻣﻲ و ﻋﺪم دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻫﺪاف‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻤﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺮي ﻛﻪ ﺗﻜﻮﻳﻨﺎً ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫ﺗﻮان آدﻣﻲ ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ وﻟﻲ راه درﻳﺎﻓﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻳﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺧﻄﺎﺳﺖ ﻳﺎ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﻪ آدﻣﻲ را ﺑﻪ اﻣﺘﻨﺎع وﻗﻮع ﺑﺮﺧﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ‬
‫راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎﻳﺪهي ﻣﻨﻊ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ )در ﺻﻮرت اﺛﺒﺎت آن( ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪن از ﺻﺮف‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺳﺎﻳﺮ آدﻣﻴﺎن در ﻣﺴﻴﺮﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻣﻨﺠﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻧﻴﺰ‬
‫وادار ﻛﺮدن ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از راهﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺜﺒﺘﻲ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن در ﺑﺮ دارد‪.‬‬
‫»ﻣﻨﻊ ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ« ﺣﻜﺎﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ دارد‪ .‬اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺪا )ﻋﺒﺎدات( و ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ )ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﻤﻌﻨﻲ اﻻﻋﻢ( ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺗﻤﺎﻣﻲ واﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﻤﻜﻦ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬از ﺑﺸﺮ ﻣﻤﻜﻦ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي »ﻧﻘﺾ اﺣﻜﺎم‬
‫ﺷﺮﻋﻲ« ﻧﻴﺰ ﻛﻴﻔﺮﻫﺎﻳﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »ﺣﻖاﷲ« و »ﺣﻖاﻟﻨﺎس« ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ »دﻓﺎع از ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺧﺪا« ﮔﺎه در ﻗﺎﻟﺐ »ﺣﻖاﷲ« و ﮔﺎه در ﻗﺎﻟﺐ »ﺣﻖاﻟﻨﺎس« ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه – ﻳﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد – ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻔﺘﺎد درﺻﺪ آن درﺑﺎره‬
‫»ﺣﻖاﻟﻨﺎس« اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه از ﺟﻨﺒﻪ »اﺛﺒﺎت ﺣﻖ« ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﺎه از‬
‫ﺟﻨﺒﻪ »ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ و وﻇﻴﻔﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن« و »ﻧﻔﻲ ﺣﻖ ﺗﻌﺮض‬
‫ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﻳﮕﺮان«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻧﮕﺎه ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖﻣﺪاران ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺣﻖاﷲ اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﺑﺤﺚﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺟﺰاﻳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ ﺣﻖ ﺧﺪا و دﺳﺘﻮر او ﺑﻪ ﻟﺰوم ﺗﻌﺒﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻛﻠﻴﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ‪،‬‬
‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون ﭼﻮن و ﭼﺮا و ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ‬
‫واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ »ﺗﻌﺒﺪاً« ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪» ،‬ﻓﻘﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه« ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮان از ﺣﻖ اﻟﻨﺎس در ﻋﺮض ﺣﻖ اﷲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﺗﻔﻜﺮ ﺷﻴﻌﻲ‪ ،‬از ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻠﻤﻲ و ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »اﻗﻠﻴﺖ‬
‫اﺧﺒﺎري« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻼً اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻓﻘﻬﺎ را ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ‬
‫ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در ﺗﻔﻜﺮ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ اﺻﻠﻲ و اﻛﺜﺮي )ﻫﻢ اﺳﻤﺎً و ﻫﻢ‬
‫رﺳﻤﺎً( ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﺮوه اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ »ﺗﻔﻜﺮ اﺷﻌﺮي« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ از‬
‫ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻠﻤﻲ و اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺷﻴﻌﻴﺎن و ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻫﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس و ﺗﻔﺎوت ﻣﻼك اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ آن ﺑﺎ ﺣﻖ اﷲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲورزﻧﺪ‬
‫و اﻳﻦ ﻣﻼك ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ﻣﺤﺪودهي اﺣﻜﺎم‬
‫ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ »ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﺗﺸﺮﻳﻊ« را اﺻﻠﻲ اﺳﺎﺳﻲ و ﻗﺮآﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ و ﻟﺰوم‬
‫»ﻓﻄﺮي ﺑﻮدن دﻳﻦ ﺧﺪا« ﺷﺎﻣﻞ اﺣﻜﺎم )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻲ از دﻳﻦ( ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺤﺚ را از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻛﻼﻣﻲ آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﺒﻨﺎي اﻋﺘﻘﺎدي و‬
‫ﻧﻈﺮي ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ را ﺗﻨﻘﻴﺢ ﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن در ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺸﺮﻳﻊ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬
‫رواﺑﻂ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ از ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻧﺴﺎن در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻫﺴﺘﻲ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬داﺳﺘﺎن‬

‫»رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﻲ« اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬دو ﻃﺮف ﻗﻀﻴﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ »ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ« ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس از دو ﻣﻨﻈﺮ‬
‫»ﺣﻖ« و »ﺗﻜﻠﻴﻒ« ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﺸﺮ را ﻛﺴﻲ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ و ﺣﻘﻮﻗﻲ دارد و ﻛﺴﻲ را ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﺨﻠﻒ و ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺰوم رﻋﺎﻳﺖ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ از ﺳﻮي ﻫﻤﻪ آﺣﺎد ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺟﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺣﻖ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ »ﻓﺮد ﻣﻜﻠﻒ« وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﻖ و ﺗﻜﻠﻴﻒ از دو ﻣﻨﻈﺮ »ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورﻫﺎ« ﻳﺎ »اﺣﻜﺎم ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ و ﻗﺮاردادي«‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد؛ وﻟﻲ ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮدن ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺮي ﺑﺮاي اﺣﻜﺎم‬
‫ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن را ﭘﻴﺶ از ﺑﺤﺚ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺿﺮوري ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺳﺨﻦ در‬
‫ﺗﻌﺎرض ﺣﻘﻮق اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ در اﻳﻦ وادي ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؟ و اﮔﺮ ﺣﻜﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻪ راهﻫﺎﻳﻲ را ﻋﻘﻼً ﻣﻤﻜﻦ و ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻲﺷﻤﺎرد؟ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺶ‬
‫از آن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ »ﺣﻖ ﻓﻄﺮي« ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ وﺟﻮد دارد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ آﻳﺎ در ﻣﺘﻮن‬
‫ﻛﻼﻣﻲ دﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬از دو ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ :‬دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ در آن اﻧﺴﺎن واﺟﺪ ﺣﻖ‬
‫ﻓﻄﺮي داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ او را ﻓﺎﻗﺪ اﻳﻦ ﺣﻖ ﻣﻲﺷﻤﺮد‪ .‬رواﺑﻂ آدﻣﻴﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ از اﻳﻦ دو دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻟﻮازم ﮔﺮاﻳﺶ ﻧﻈﺮي‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻓﻮق ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ در ﺣﻮزهي ﺗﺸﺮﻳﻊ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دو ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬

‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﺮﻛﺎت ﺑﺴﻴﺎري در ﺷﺮاﻳﻊ ﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻋﻴﺴﻲ و ﻣﺤﻤﺪ )ﻋﻠﻴﻬﻢ‬
‫ﺻﻠﻮاتاﷲ( وﺟﻮد دارد و اﻟﺒﺘﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮاﻳﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺟﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻋﻤﻖ ﻗﻀﻴﻪ‬
‫روﺷﻦ ﺷﻮد و ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﺮوري‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن را واﺟﺪ »ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي« داﻧﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ »ﺣﻖ ﻗﻄﻌﻲ ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ« او اﻗﺮار‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺎ ﻋﻠﻢ و اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﺟﻮاز ﺳﻠﺐ اﻳﻦ ﺣﻖ ﻓﻄﺮي از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻘﻞ و‬
‫ﺷﺮع ﭘﻴﺪا ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺳﻠﺐ ﺣﻖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺎ‬
‫»ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن« و »اﻣﺎرات ﻏﻴﺮ ﻗﻄﻌﻴﻪ« ﻫﻤﭽﻮن »ﺧﺒﺮ واﺣﺪ« و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان‬
‫ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق آدﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪي آن‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺮع‪ ،‬از آن ﭘﺮﻫﻴﺰ داده ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ اﻟﺰام‬
‫ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻻزم ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻠﺐ‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻲ از آدﻣﻲ‪ ،‬در ﮔﺮو »ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﺪم ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ« اﺳﺖ و ﺑﺎ »اﺣﺘﻤﺎل‬
‫زﻳﺎد«‪ ،‬ﻛﻪ از آن ﺑﻪ »ﻇﻦ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻣﻮارد‬
‫ﻣﺸﻜﻮﻛﻪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﻘﺘﻀﺎي »اﺻﻞ ﺟﻮاز ﻋﻘﻠﻲ« در ﺑﻬﺮه ﺑﺮدن از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻮاﻫﺐ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ آدﻣﻲ را ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺷﻤﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﺮﻳﻌﺎً ﺟﻮاز ارﺗﻜﺎب ﻛﺎري را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ آن اﻗﺪام را ﻣﺸﺮوع‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ و در ﻏﻴﺮ اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﻲ ﻣﻤﻨﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي »ﻋﺪم‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ« دﻟﻴﻞ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي »ادﻋﺎي ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ« دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻤﻲ اراﺋﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ »ﻋﺪم ﻣﺠﻮز« ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي »ﻣﺠﻮز ﻋﺪم« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﻘﺘﻀﺎي‬
‫»اﺻﻞ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ﻋﻘﻠﻲ« رد ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ دو روﻳﻜﺮد در ﺣﻮزهي ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورﻫﺎ )ﻛﻼم اﺳﻼﻣﻲ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »إﺻﺎﻟﺔ‬
‫اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠ ‪‬ﻴﻪ« و »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد و در ﺣﻮزهي ﺗﺸﺮﻳﻊ و ﻋﻠﻢ‬
‫ﻓﻘﻪ و ﻣﺒﺎﻧﻲ آن‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺒﺮاﺋﺔ‪ ،‬إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻴﻠﺔ‪ ،‬إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻄﻬﺎرة و ‪ «...‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫»إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺷﺘﻐﺎل‪ ،‬إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺣﺘﻴﺎط و إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻤﻨﻊ« ﭼﻬﺮه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪﻋﺎي ﻣﺎ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﻻزﻣﺔ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﻛﻼﻣﻲ »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ«‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻧﺴﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻠﻚ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و او ﻣﺎﻟﻚ‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺴﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻘﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮف در ﻣﻠﻚ ﻏﻴﺮ ﻳﺎ ﻣﺤﺪودهي ﻗﺪرت او‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫ﻣﺠﻮز ﻣﺎﻟﻚ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﻨﻄﻘﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﺠﻮز ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ ،‬در ﻫﻴﭻ‬
‫ﭘﺪﻳﺪهاي )و ﺣﺘﻲ در ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺗﻮان ﺧﻮﻳﺶ( ﺣﻖ ﺗﺼﺮف و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي را‬
‫ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 436‬ق‪ 1044/‬م( در ﻛﺘﺎب اﻟﺬرﻳﻌﺔ اﻟﻲ اﺻﻮل اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﻔﺼﻠﻲ را در اﻳﻦ ﺑﺎره آورده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن‪ ،‬وي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺘﺪﻻل إﺻﺎﻟﺔ‬
‫اﻟﺤﻈﺮي ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺻﺤﺖ روش ﺧﻮد‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻠﻚ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻘﻞ و ﻋ‪‬ﻘﻼ ﺣﻜﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺼﺮف در ﻣﻠﻚ ﻣﺎﻟﻚ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزه ﻳﺎ اﺑﺎﺣﻪي او‪ .‬ﭘﺲ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻳﺎ اﺑﺎﺣﻪاي از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎﻟﻚ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻊ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ روﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺗﻜﻴﻪ ﻛﺮده و ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي آن‪ ،‬ﻗﺪرت ﺣﻀﻮر‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮوﺟﺮدي )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 1380‬ق‪ 1960 /‬م( ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪﻋﻨﻮان دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن‬
‫إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮﻳﻮن اراﺋﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻻﺻﻮل ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن‬
‫اﺳﺘﺎدﺷﺎن را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪي ادﻋﺎي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻊ )إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ( اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ‬
‫وﺟﻮدش و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻠﻚ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻘﻞ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺣﻖ ﺗﺼﺮف در ﻣﻠﻚ و ﻣﺤﺪودهي‬
‫ﻗﺪرت دﻳﮕﺮي را ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﺠﻮز ﻣﺎﻟﻚ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﮔﻮﻧﻪاي از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ‬
‫)اﮔﺮ ﺑﺪون اذن او ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ(‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﺤﺪودهي ﻗﺪرت‬
‫ﺧﺪا ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﺗﺤﺮﻳﻤﻲ از ﺟﺎﻧﺐ او ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻳﺎ ﺗﺮﺧﻴﺺ و اﺑﺎﺣﻪاي از ﻃﺮف ﺧﺪا ﺻﺎدر‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪. ...‬‬
‫آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ ) ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 1409‬ق‪ 1989 /‬م( ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﺰارش از اﺳﺘﺪﻻل إﺻﺎﻟﺔ‬
‫اﻟﺤﻈﺮي را اراﺋﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻟﻴﻞ ﺣﻠﻲ و اﺛﺒﺎﺗﻲ ﻣﻮاﻓﻘﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪي إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ادﻋﺎي رﻗﻴﺐ و ادﻟﻪ او‬
‫)إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﺔ( اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪي »ﻧﻘﻀﻲ« دارد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺳﺨﻦ از »ﻋﻠﺖ‬
‫ﻏﺎﻳﻲ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺧﻠﻘﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا« ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ و ﻫﺪف‬
‫ﺧﻠﻘﺖ را ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﺑﺸﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮيﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻏﺮض از ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬اﻣﺘﺤﺎن و آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﺸﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻒ‪‬‬
‫ﻧﻔﺲ و ﺳﻨﺠﻴﺪن ﻣﻴﺰان اﻃﺎﻋﺖ و اﻧﻘﻴﺎد او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﺣﻖ اﻟﻄّﺎﻋﻪ« ﻛﻪ »ﺣﻖ اﷲ«‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ از ﻛﺎﻓﺮ و ﻣﺆد‪‬ي از ﻣﺘﻌﺪي ﺟﺪا ﺷﻮد و ﺛﻮاب و‬
‫ﻋﻘﺎب ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا و ﻋﺪاﻟﺖ او ﺗﺨﺼﻴﺺ ﻳﺎﺑﺪ؛ و ﻳﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ و ﻗﺪرت ﺧﺪا در ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ )ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﺧﻠﻘﺖ‬
‫دﺳﺖ ﻛﻢ ﻧﻔﻊ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻧﺪارﻧﺪ(‪ . ...‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻫﺪف ﺧﻠﻘﺖ از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﺷﺘﻬﺎي ﺑﻪ آن در وﺟﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن« راه را ﺑﺮاي اﺳﺘﺪﻻل ﺗﺎم و ﺗﻤﺎم ﻣﺪاﻓﻊ »إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﺔ« ﺑﻪ »ﻋﻠﺖ‬
‫ﻏﺎﻳﻲ« و اﻳﻨﻜﻪ »ﻫﺪف ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ« و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آن ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت‬
‫ﻣﺪﻋﺎ ﻣﻲﺑﻨﺪد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ »اذا ﺟﺎء اﻹﺣﺘﻤﺎل ﺑﻄﻞ اﻻﺳﺘﺪﻻل«‪.‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﻛﻼﻣﻲ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠ ‪‬ﻴﺔ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﻳﻪي إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﺔ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺒﻞ از ورود »ﺷﺮﻳﻌﺖ « و ﺗﺒﻴﻴﻦ دﺳﺘﻮرات اﻻﻫﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ »ﺣﺠﺖ‬
‫ﺑﺎﻃﻨﻲ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻋﻘﻞ«‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد و ﺗﺒﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻼك ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ‪» ،‬وﺟﻮد ﺿﺮر« اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺿﺮر‬
‫ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺿﺮر ﺑﻪ ﺧﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺿﺮر آن ﻗﻄﻌﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻼً ﻣﻤﻨﻮع ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﻮرد ﺿﺮر‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺣﺘﻴﺎط ﻧﻴﻜﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﮔﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺮع‪ ،‬ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﭘﺪﻳﺪهاي ﻗﻄﻌﺎً ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از آن‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد وﮔﺮﻧﻪ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ؛ و اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺧﺎص اﺛﺒﺎﺗﻲ ﺑﺮاي اﺑﺎﺣﻪ ﻧﺪارﻳﻢ؛‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ ﻋﺪم اﺛﺒﺎت ﺣﻜﻢ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺑﻘﺎي ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ ﻋﻘﻠﻲ ﻗﺒﻞ‬
‫از ﺷﺮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻳﺎ ﻧﻮع ﺿﺮر دﻧﻴﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﻳﺎ ﺷﺮع‪ ،‬ﮔﺰارﺷﮕﺮ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ و وﻗﺘﻲ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺿﺮر اﻗﺎﻣﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻼً وﺟﻮد آن ﺿﺮر ﻣﻨﺘﻔﻲ‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻳﺎ ﺿﺮر اﺧﺮوي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺰارﺷﮕﺮ آن ﺷﺮع اﺳﺖ و ﻧﺒﻮد‬
‫ﺑﻴﺎن روﺷﻨﻲ از ﺷﺎرع در ﺧﺼﻮص وﺟﻮد ﺿﺮر‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺘﻔﺎي ﺿﺮر ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻘﻲ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻋﻘﻞ ﺟﺰ ﺑﺮ »اﺑﺎﺣﻪ« ﺣﻜﻢ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ در ﻛﺘﺎب اﻟﺬرﻳﻌﺔ اﻟﻲ اﺻﻮل اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﮔﺰارش ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ‪ ،‬إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻮﻗﻒ و إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ و‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﻣﻲﭘﺮدازد‪:‬‬
‫آدﻣﻴﺎن در ﻣﻮرد ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از آن ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﺿﺮري ﺑﻪ ﻛﺴﻲ‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ روش روي آوردهاﻧﺪ‪ :‬ﻋﺪهاي آن را ﻣﻤﻨﻮع داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻋﺪهاي‬
‫ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﻦ ﺟﻮاز ﻳﺎ ﻣﻨﻊ ﻣﺮدد ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻨﻮع داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫در ﺑﻴﻦ ﺧﻮد دﭼﺎر اﺧﺘﻼفاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎزﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﺿﺮوري را ﻛﻪ ﺣﻴﺎت‬
‫و زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮده و ﻣﻮارد ﻏﻴﺮ ﺿﺮوري را ﻣﻤﻨﻮع‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻴﺎزﻫﺎ را ﻣﻤﻨﻮع داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﺧﻮاه ﺿﺮوري‪ ،‬ﺧﻮاه‬
‫ﻏﻴﺮﺿﺮوري( و ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﺎﻧﺪه و ﻋﻘﻼً اﺑﺎﺣﻪ و ﻣﻨﻊ را ﻣﻤﻜﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺧﺘﻼﻓﻲ ﺑﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ )إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮيﻫﺎ( و آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮدد و ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ )إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻮﻗﻒﻫﺎ( در ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ از ارﺗﻜﺎب ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻋﺪم ارﺗﻜﺎب ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﻣﻨﻊ از اﻳﻦ رو‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ارﺗﻜﺎب ﻋﻤﻞ را از ﻧﻮع اﻗﺪام ﺑﺮ اﻣﺮ ﻗﺒﻴﺢ و زﺷﺖ ﻗﻄﻌﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن از وﻗﻮع در اﻣﺮ ﻗﺒﻴﺢ و زﺷﺖ‬
‫)ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻛﺎر زﺷﺖ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ( ﭘﺮﻫﻴﺰ را ﻻزم ﻣﻲداﻧﻨﺪ؛ و ﻗﻮل ﺻﺤﻴﺢ آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﺑﺮ اﺑﺎﺣﻪ و ﺟﻮاز ارﺗﻜﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺣ ّﻠﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 726‬ق‪ 1326 /‬م( ﻧﻴﺰ در اﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻜﻢ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي‬
‫ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺮ اﺑﺎﺣﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و‬
‫ﻋﻼﻳﻢ ﻓﺴﺎد در آن دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﻲ )ﺧﺪاوﻧﺪ( ﺿﺮري از‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي دﻳﮕﺮان ﻧﻤﻲرﺳﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺰاﻟﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 505‬ق‪ 1111 /‬م( در ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺴﺘﺼﻔﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺪان ﻛﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ )ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ( ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﺑﺮاﺋﺖ‬
‫ذﻣ‪‬ﻪ از اﺣﻜﺎم اﻟﺰاﻣﻲ ﺷﺮﻋﻲ و رﻓﻊ زﺣﻤﺖ از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت در ﺣﺮﻛﺎت و ﺳﻜﻨﺎﺗﺸﺎن‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان و ﺗﺄﻳﻴﺪ آﻧﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻣﻌﺠﺰات‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ و ﻣﻨﺘﻔﻲ‬
‫ﺑﻮدن اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ دﻟﻴﻞ روﺷﻦ ﻧﻘﻠﻲ اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ‪،‬‬
‫اﻣﺮي ﻣﻌﻠﻮم و روﺷﻦ اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺼﺤﺎب ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻠﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻧﺼﺎري ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را ذﻳﻞ ﻛﺘﺎب ﻣﺴﺘﺼﻔﻲ‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺧﺘﻼﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ وﺟﻮد دارد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ‬
‫اﺻﻞ رﻓﺘﺎرﻫﺎ »ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن« اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ »ﻋﺪم ﺟﻮاز« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﻜﻲﻫﺎ و‬
‫ﺣﻨﺒﻠﻲﻫﺎﺳﺖ؛ و ﺻﺪر اﻹﺳﻼم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺻﻞ ﺑﺮ ﺟﻮاز اﺳﺖ در اﻣﻮال‪ ،‬و ﻋﺪم‬
‫ﺟﻮاز اﺳﺖ در ﺟﺎنﻫﺎ و اﻧﻔﺲ‪ ....‬وي در اداﻣﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺘﻲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪي »ﻣﻨﻊ«‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ »ﻋﺪم ﺣﺮج ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ« ﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ دﻋﻮاي »ﻣﻨﻊ ﺟﻮاز« ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﭘﺲ از ﺷﺮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 1281‬ق‪1868 /‬م( در ﻛﺘﺎب ﻓﺮاﺋﺪ اﻻﺻﻮل ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪي ﻃﺮﻓﺪاران إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﺔ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق اﺳﺖ‪ .‬او ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻜﻤﺸﺎن ﺑﺮ ﺟﻮاز‬
‫اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻬﻲ و ﻣﻨﻌﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﺑﺮﺳﺪ و از ﻋﺒﺎرت او ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭘﺪر و اﺳﺎﺗﻴﺪ او ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻘﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ درﺻﻮرت ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن‪،‬‬
‫]وي[ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻲﻛﺮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎ از ﺳﺨﻦ ﺻﺪوق‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ اﺟﻤﺎع ﻃﺎﻳﻔﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ را ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻫﻤﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮ آن اﺳﺘﻮار‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ و ﺳﻴﺪ ﺑﻦ زﻫﺮه ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﻋﻘﻞ در ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺟﻮاز‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده و در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﻮاز ﻳﺎ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ )ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻋﺪم‬
‫ﺟﻮاز ﺷﺪهاﻧﺪ( ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دﻟﻴﻞ ﻏﻴﺮ از ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ واﻗﻌﻪ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺤﺚ اﺟﻤﺎع ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ آورده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻘﻖ‬
‫ﺣ ّﻠﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 676‬ق‪ 1277 /‬م( ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻘﻠﻲ از او‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﻴﺮوان‬
‫ﺷﺮاﻳﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ از ﻣﺸﺘﺒﻬﺎت )ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺷﺮع آن ﻣﺸﺨﺼﺎً‬
‫ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪه( ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮد – ﭼﻪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﺮع داﺷﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪-‬‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﻴﺪن‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺟﻮاز ﺻﺮﻳﺢ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎرع‬
‫را ﺑﺮ او ﻻزم ﻧﻤﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ و او را در ﺻﻮرت ارﺗﻜﺎب ﻛﺜﻴﺮي از ﻣﺤﺮﻣﺎت ﻣﻌﺬور‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ‪ ،‬آن را ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ارﺗﻜﺎب‬
‫ﻣﺸﺘﺒﻬﺎت ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‪ ،‬او را ﺗﺨﻄﺌﻪ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و او را‬
‫ﻣﻠﺰم ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﺠﻮز ﺑﺮاي ارﺗﻜﺎب ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد »ﻗﺒﺢ ﻋﻘﺎب ﺑﻼ ﺑﻴﺎن« اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺑﺮداﺷﺖ ﻫﻤﻪ ﻋﻘﻼ‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﺷﺮاﻳﻊ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺑﻨﺎي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻘﻼ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﭘﻴﺮو ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ از ﺷﺮاﻳﻊ اﻻﻫﻴﻪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ زﺷﺘﻲ ﻛﻴﻔﺮ‬
‫دادن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ او را از ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدن ﻋﻤﻠﺶ ﻣﻄﻠﻊ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﻪ اﺑﻮاﻟﺼﻼح ﺣﻠﺒﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 447‬ق‪ 1055 /‬م( ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻜﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 786‬ق‪ 1384 /‬م( و زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺎﻣﻠﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 965‬ق‪ 1558 /‬م(‬
‫و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎي ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 1355‬ق‪ 1936 /‬م( ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺻﻮرت دوم ]‪ [...‬رد ﻧﻈﺮﻳﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »اﺻﻞ در ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدن‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از آنﻫﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ »اﺻﻞ در اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ ﺟﻮاز ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي‬
‫اﺳﺖ«‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ در ﺳﺨﻨﻲ ﻋﺎم و ﻛﻠﻲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آﻧﭽﻪ در زﻣﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ )اﻧﺴﺎنﻫﺎ( آﻓﺮﻳﺪهاﻳﻢ‪«.‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮاﺣﺘﺎً از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ »إﺻﺎﻟﺔ اﻻﺑﺎﺣﻪ‬
‫ﻋﻘﻠﻴﺔ« دﻓﺎع ﻛﺮده و ﺑﺮاي ﺻﺤﺖ آن اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮده و دﻻﻳﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن را ﻧﻘﺾ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ »اﺻﻮﻟﻴﻴﻦ از‬
‫ﻓﻘﻬﺎ« و اﻛﺜﺮ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ و ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻨﻔﻲ و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺎﻓﻌﻲ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪاﻧﺪ و در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﻨﻄﻘﻲ را‬
‫درﺧﺼﻮص ﺑﺤﺚ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي اﻧﺴﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ادﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اداﻣﻪ ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﻮﻛﻮل ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻮﻗﻒ‬
‫ﭘﻴﺶﺗﺮ و در ﺿﻤﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ ،‬از ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫»ﻣﻨﻊ ﻳﺎ ﺟﻮاز« ﺑﺮاي ارﺗﻜﺎب ﻋﻤﻞ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﻤﺎﻻً ﻳﺎدي ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي در اﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ و‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ )ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 413‬ق‪ 1022 /‬م( و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از داﻧﺸﻤﻨﺪان در زﻣﺮهي‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻨﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ در ﻛﺘﺎب ﻋﺪةاﻻﺻﻮل ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺠﺎز – ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ–‬
‫و ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ روش ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺒﺮ‬
‫واﺣﺪي درﺑﺮدارﻧﺪهي ﻣﻨﻊ ﻳﺎ ﺟﻮاز ﺑﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ او‪ ،‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف آن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﺧﺒﺮ واﺣﺪ را دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻣﻀﻤﻮﻧﺶ داﻧﺴﺘﻪ )و‬
‫آنﻛﺲ ﻛﻪ ﺻﺤﺖ ﺧﺒﺮ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد( ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﮔﺰارش ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻧﻴﺰ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪي‬
‫»إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ« در »ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺟﻮاز ارﺗﻜﺎب« اﺳﺖ وﮔﺮﻧﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻫﺮ دو ﻧﻈﺮ‬
‫»ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ از ارﺗﻜﺎب« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ إﺻﺎﻟﺔاﻟﻮﻗﻒ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ از اﻗﺪام ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد ﻛﻪ »ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺗﺼﺮف در ﺣﺮام ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ« و ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ »ﻟﺰوم دﻓﻊ ﺿﺮر ﻣﺤﺘﻤﻞ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫»ﻛﺒﺮاي ﻗﻴﺎس« ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي »ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ در واﻗﻌﻪ« ﻣﻲرﺳﻨﺪ؛ وﻟﻲ در ﻧﻈﺮﻳﻪي‬
‫»إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ« ادﻋﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﺣﻜﻢ اوﻟﻲ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻟﺰوم ﭘﺮﻫﻴﺰ از ارﺗﻜﺎب اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮف ﺑﺪون ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ را ﻗﻄﻌﺎً ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري در ﻛﺘﺎب ﻓﺮاﺋﺪ اﻷﺻﻮل ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﻢ ﭼﻮن اﺳﺘﺎدش ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ ﻋﻘﻠﻲ‬
‫در ﺧﺼﻮص ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ »ﻟﺰوم ﺗﻮﻗﻒ« اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻛﺘﺎب ﻋﺪةاﻻﺻﻮل‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻠﻲ ﺗﻮﻗﻒ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺷﻴﺎ ﻣﺒﺎح اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺮ ﺗﻮﻗﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻗﻀﻴﻪ ﻫﻤﻴﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ در اﻳﻦﺑﺎره ﺣﻜﻢ روﺷﻦ و‬
‫واﺿﺤﻲ ﻧﺪارد و ﻟﺬا ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ »ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺟﻮاز ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻣﻮاﻫﺐ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ« ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ در ﺗﺸﺮﻳﻊ‪ ،‬ﺟﻮازي ﺻﺎدر‬
‫ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻃﺒﻴﻌﺖ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس ﻟﻄﻒ‬

‫ﻛﺮده و دﺳﺖ ﺑﺸﺮ را ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﺠﻮز ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺻﺎدر ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ‬
‫»إﺻﺎﻟﺔ اﻻﺑﺎﺣﻪ ﺷﺮﻋﻴﺔ« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ادﻟّﻪ‬
‫ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ« از دو ﻗﻴﺎس ﻣﻨﻄﻘﻲ درﺑﺎرهي »اﻧﺴﺎن و‬

‫ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن اول‬
‫‪ -1‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲﺗﻮان و ﻣﻮﺟﻮدﻳﺘﺶ‪ ،‬ﻣﻠﻚ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﺪاﺳﺖ؛‬
‫‪ -2‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮﻓﻲ در ﻣﻠﻚ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺪون اذن او ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ )ﻛﻪ ﺧﻮد از ﻗﻴﺎس‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) :‬اﻟﻒ(ﺧﺪا ﻏﻴﺮ از ﻣﺎﺳﺖ؛ )ب(ﺗﺼﺮف در‬
‫ﻣﻠﻚ ﻏﻴﺮ ﺑﺪون اﺟﺎزهي او ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ؛ )ج(ﺗﺼﺮف در ﻣﻠﻚ ﺧﺪا ﺑﺪون اذن او‬
‫ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ(؛‬
‫‪ -3‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮف اﻧﺴﺎن در ﺗﻮان و ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻮد ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻫﺎن دوم‬
‫‪ -1‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻠﻚ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬

‫‪ -2‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮﻓﻲ در ﻣﻠﻚ ﺧﺪا ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ او ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ؛‬
‫‪ -3‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮف در ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪا ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻳﻦ دو ﺑﺮﻫﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از دو ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻊ روﺑﻪ روﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻖ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻜﺮ‪ ،‬اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺷﻬﻮات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﻓﻄﺮي ﺧﻮد را ﻧﺪارد؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻖ دﻳﺪن‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪن‪ ،‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﻴﺪن‪ ،‬ﻟﻤﺲ ﻛﺮدن‬
‫و ﺑﻮﻳﻴﺪن و ﺣﺘﻲ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ذﻫﻦ و ﻓﻜﺮ ﺧﻮد را ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺎرع ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺧﻮد و ﺗﻮان ﺧﻮد را دارد؛‬
‫‪ -2‬ﺣﻖ ﺗﺼﺮف در ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﺲ از ﺣﻀﻮر ﺷﺮاﻳﻊ ﭼﻨﺪان ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﻤﻲآﻓﺮﻳﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺟﻮاز ﺑﺴﻴﺎري‬
‫از اﻳﻦ اﻋﻤﺎل ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﻲﺧﺒﺮي از ﺷﺮاﻳﻊ ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺮد و اﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮاي او ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﻧﻮع »ﺗﻜﻠﻴﻒ‬
‫ﺑﻤﺎ ﻻﻳﻄﺎق« اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻔﺎد ﺑﻴﺎن ﻗﺮآﻧﻲ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آﻏﺎز ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل ﭘﺲ از ﻳﻚ‬
‫دورهي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ و ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن اﺧﺘﻼف‪ ،‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﺣﻀﻮر ﺷﺮاﻳﻊ‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮﻓﻲ در ﻗﻮاي‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ از ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ ﺑﻬﺮه ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻳﺎ در دورهي ﻓﺘﺮت ﺑﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻊ – ﻣﺜﻞ دورهي ﻓﺎﺻﻞ ﻣﻴﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻴﺴﻲ )ع( و‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪ )ص( – ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ادﻋﺎي ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬دﭼﺎر‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪه‪ ،‬ﻟﺰوم ارﺳﺎل رﺳﻮﻟﻲ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺑﻌﺜﺖ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺣﻖ ﺗﺼﺮف در ﺧﻮد ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ را ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫و آﻳﺎ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺠﻮز ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪه ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﻪ اي ﻫﺎ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬از اﻣﻮري ﻛﻪ ﺿﺮر ﻗﻄﻌﻲ دارﻧﺪ ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﻣﻮر‬
‫ﻧﺎﻓﻊ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺑﺮاﻫﻴﻦ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ‪ ،‬اﺷﻜﺎﻻت ﻣﺘﻮﺟﻪ »ﻛﺒﺮاي ﻛﻠﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮف در ﻣﻠﻚ ﻏﻴﺮ ﺑﺪون اذن او ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ«‪ .‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﻠﺖ زﺷﺘﻲ ﺗﺼﺮف در ﻣﻠﻚ ﻏﻴﺮ‪ ،‬آنﭼﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﻜﻪ از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﺮف در ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺿﺮر‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و اﻳﻦ درﺑﺎرهي ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن وﺟﻮد ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻛﺮد ﻛﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ »اﺿﺮار ﺑﻪ ﻏﻴﺮ« اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻠﻚ‬
‫در اﻣﻮال او ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺮر ﺑﻪ او ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن از‬
‫ﺗﺼﺮف ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺿﺮري ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺮآورﻧﺪهي ﻧﻴﺎز ﺧﺪا‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮآورﻧﺪهي ﻧﻴﺎز ﺑﻨﺪﮔﺎن اوﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﻠﻖ )ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً‬
‫ﻣﻠﻚ او ﻫﺴﺘﻨﺪ( از ﻧﻮع راﺑﻄﻪي ﻣﺎﻟﻚ اﻋﺘﺒﺎري‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺸﺮ ﺑﺎ اﻣﻮاﻟﺶ‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﺮا‬
‫ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺎﻟﻚ اﻋﺘﺒﺎري و اﻣﻮال‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﺑﺮآورﻧﺪهي ﻧﻴﺎز‬
‫اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ درﺑﺎرهي ﺧﺪا و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ و ﻗﻴﺎس ﺧﺪا ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ اﻋﺘﺒﺎري )ﺑﺸﺮ( ﻗﻴﺎس ﻣﻊ اﻟﻔﺎرق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪» ،‬ﻛﻠﻴﺖ ﻛﺒﺮاي« ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﻣﻮرد »ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺸﺮي«‪ ،‬ﻣﺨﺪوش‬
‫و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﺪﻳﻖ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻣﻠﻚ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻨﻮع ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻋﺪواﻧﻲ و ﻣﻀﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺎﻟﻚ و ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺎﻟﻚ از‬
‫ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ در اداﻣﻪي ﺑﺤﺚ ﻓﻮق ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻋﻠﺖ ﻳﺎد ﺷﺪه از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه‬
‫ﻧﻴﻜﻮﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺎﻳﻪي دﻳﻮار ﻏﻴﺮ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮﻳﻢ و ﻳﺎ در آﻳﻨﻪاي ﻛﻪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺼﺐ‬
‫ﺷﺪه )ﻣﺜﻼً دﻳﻮار ﻳﺎ درب ﻣﻨﺰل ﻏﻴﺮ( ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ از ﻣﺎﻟﻚ اﺟﺎزه ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ؛‬
‫و ﺗﻤﺎﻣﻲآﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﺗﺼﺮف در ﻣﻠﻚ ﻏﻴﺮ اﺳﺖ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﻴﻜﻮ‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﻮد از ﺟﻬﺖ ﺿﺮر ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﻚ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻨﺎﻇﺮي ﻣﺜﻞ ﺑﺎغﻫﺎ و ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎي دﻳﮕﺮان و ﻳﺎ ﺑﻮﻳﻴﺪن‬
‫ﮔﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ از ﻣﻨﺰل ﻏﻴﺮ ﺑﺮآورده و در ﻛﻮﭼﻪ و ﺧﻴﺎﺑﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻮارد ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻠﻚ دﻳﮕﺮان ﺑﺪون اذن ﺻﺎﺣﺒﺶ اﻓﺰود‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدهاي ﭼﻮن »ﺣﻖ اﻟﻤﺎر‪‬ه« ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺪون اذن ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻠﻚ‪ ،‬از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎرع اﺟﺎزهي ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻠﻚ ﻏﻴﺮ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺿﺮرﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل در ﺑﺮدارد؛ و ﺑﺮاي ﻧﻘﺾ »ﺳﺎﻟﺒﻪ ﻛﻠﻴﻪ« ﻣﻮرد ادﻋﺎي اﺻﺎﻟﺔ‬
‫اﻟﺤﻈﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﻮرد از ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻘﻴﺾ ﺳﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﻪ ﺟﺰﺋﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ادﻋﺎي ﻛﻠﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﻴﺎس »ﻣﻠﻚ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﺸﺮي« ﺑﺎ »ﻣﻠﻚ ﺣﻘﻴﻘﻲ« ﻗﻴﺎس ﻣﻊ اﻟﻔﺎرق اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ‬
‫ﻣﻼك آن ﺿﺮر و ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻛﻠ ‪‬ﻴﺖ ﻣﻮرد ادﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻢ در ﺟﻬﺖ »ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﻀﺮه ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﻚ« و ﻫﻢ »ﺗﺼﺮﻓﺎت‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﻀﺮه«‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻳﺖاﷲ ﺧﻤﻴﻨﻲ در اﻳﻦﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن و ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻤﻠﻮك ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻠﻜﻴﺖ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﻳﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎزار ﻋﻘﻼ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ دادن‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﻋﺘﺒﺎرﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻏﻴﺮﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﻋﺘﺒﺎرﻳﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻏﺮضﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮاي آن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﺷﻮد و ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن‬
‫ﻋﺰﻳﺰﺗﺮ از اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﻣﺮاد‪ ،‬ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺗﻜﻮﻳﻨﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺨﻠﻮق‬
‫ﺑﻮدن ﺟﻤﻴﻊ ﻣﻮﺟﻮدات و ﻛﺎﺋﻨﺎت و ﺗﺤﺖ ارادهي او ﺑﻮدن و در اﺧﺘﻴﺎر ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ او‬
‫ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﺾ و ﺑﺴﻂ و ﺗﺼﺮﻓﺎت اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪون اذن ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﺧﺪا‬
‫اﻣﻜﺎن ﺗﺼﺮف اﻧﺴﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﺧﺒﺎري را‬
‫ﻧﻔﻌﻲ ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻛﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎت در رد‪ ‬ادﻋﺎ )إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ( ﻛﺎﻓﻲ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اذن ﺗﻜﻮﻳﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زﻣﻴﻦ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﻠﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ« و »زﻣﻴﻦ را ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ دو ﻣﻮرد دﻟﻴﻞ »ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ« ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺧﻠﻘﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ و ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ از ﺧﻠﻘﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬اﻧﻮاع‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداريﻫﺎي ﺑﺸﺮ از آن اﺳﺖ و ﺑﺮاﺳﺎس آن‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺸﺮ داراي‬

‫»ﺣﻖ ﻓﻄﺮي« اﺳﺖ – ﭼﺮا ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻓﻄﺮﺗﺎً و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺑﺮاي او و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده‬
‫او ﭘﺪﻳﺪه آﻣﺪهاﻧﺪ– ﻧﻘﺾﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ ﻧﻘﻀﻲ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ« اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ »ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ]‪ [...‬اﻳﻦ ﺧﻮردﻧﻲﻫﺎ‬
‫و اﻣﺜﺎﻟﺶ )ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ( ﺑﺮاي ﻧﻔﻊ دﻳﮕﺮي ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫وﺟﻮب ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از آﻧﻬﺎ در دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺗﺎ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﭘﺎداش ﻋﻈﻴﻢ اﺧﺮوي‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺘﻲ داﺋﻤﻲ در آﻳﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺪا ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺤﺘﻤﻞ و ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻏﺮض در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬اﺷﻜﺎﻻت دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫آﻳﺎ در ﻣﻴﻠﻴﺎردﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ )ﻛﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬از‬
‫زﻣﺎن ﺧﻠﻘﺖ آدم و ﺣﻮا ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺣﺪاﻛﺜﺮ ده ﻫﺰار ﺳﺎل ﻣﻲﮔﺬرد و ﺑﺎ ﺗﺴﺎﻣﺢ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان آن را ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﺮض ﻛﺮد( در ﻋﺮﺻﻪ ﮔﻴﺘﻲ ﻧﺒﻮد و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺣﻴﻮاﻧﻲ و اﻣﺜﺎل آن آﻣﺪﻧﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺮض از ﺧﻠﻘﺖ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي اﻧﺴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؟ )و اﮔﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﻋﺒﺚ ﺑﻮده؛ ﭼﺮا ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ(‪ .‬آﻳﺎ ﭘﺲ از ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻠﻘﺖ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﺖ از ﺳﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي اﻧﺴﺎن ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ در ﺗﺪاوم آن‪ ،‬واﺟﺪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻏﺎﻳﺖ و ﻫﺪﻓﻲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺗﺼﻮر اول ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺼﻮﻳﺮ دوم را ﻓﺮض ﻛﺮد‪ .‬آﻳﺎ ﻗﺒﻞ از وﺟﻮد اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻠﻘﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺪون‬
‫ﻫﺪف ﺑﻮده اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﻫﺪف داﺷﺘﻪ‪ ،‬آﻳﺎ آن ﻫﺪف ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺎ آﻣﺪن‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن ﻫﺪف از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ آﻳﺎ در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن در زﻣﻴﻦ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻬﺮه ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ؟ آﻳﺎ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻬﺮهرﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺪف ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪه )ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﻮدن ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ(‬
‫ﻛﺸﻒ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺿﺮرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي آدﻣﻲ دارﻧﺪ و ﻻاﻗﻞ در ﻃﻮل‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﺸﺮ ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاي ﺑﺮاي آن ﮔﺰارش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ آﻳﺎ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻟﻮازم اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻣﻮرد ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﻳﻖ ارﺑﺎب ﻣﻌﺮﻓﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫آﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ ﺑﻬﺮهاي از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ؟ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺣﺸﺮات‬
‫ﺧﻮراك ﺑﺮﺧﻲ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و ﻣﻮﺟﻮدات زﻣﻴﻨﻲاﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻫﺪف ﺧﻠﻘﺖ آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺣﺸﺮهﺧﻮار داﻧﺴﺖ و ﻧﻪ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن؟‬
‫اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ وﺟﻮد ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ ﻧﺎﻓﻊ‬
‫اﺳﺖ )ﻛﻪ ﻫﺴﺖ( و ﻫﻤﻪ از ﻫﻢ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ )ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ( ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺿﺮر ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ )ﻛﻪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ( آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺸﺮ ﺑﺮاي ﻧﻔﻊ ﺑﺮدن دﻳﮕﺮان اﺳﺖ و ﻫﺪف و »ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ« ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮدن ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ؟‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت ﻋﺪﻳﺪه‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪﻣﻴﺎن آﻣﺪه‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬آدﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﺟﻤﻠﻪ اﻫﺪاف ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺮﺧﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻜﻮﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﻟﺰوم رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻪ اﻧﺤﺼﺎري اﺳﺖ ﺗﺎ از آن‬
‫ﺑﺘﻮان ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺧﺎص اراﺋﻪ ﻛﺮد و ﻧﻪ ﺑﻲارﺗﺒﺎط اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي‬
‫اﻧﺴﺎن را ﻳﻚ ﺳﺮه ﻣﻨﺘﻔﻲ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ وﺟﻮدي اﻧﺴﺎن و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ او؛ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﺮاي ﻫﺪﻓﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﺎﻟﻖ ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ )ﻛﻪ‬
‫ﻫﺴﺖ( ﻧﻤﻲﺗﻮان اﺷﺘﻬﺎي ﺑﻪ ﺧﻮارك و آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲﻫﺎ را در اﻧﺴﺎن ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫داﻧﺴﺖ و او را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬از ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎ و آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲﻫﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ‪ .‬ﻣﻨﻊ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻢ ﺧﻼف ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻓﻄﺮت‪ ،‬و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺑﻤﺎ ﻻﻳﻄﺎق‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻪ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺸﺮوع‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻗﻮل ﺑﻪ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺎدش اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ورود ﺷﺮﻳﻌﺖ )وﻟﻮ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮض ﻋﻘﻠﻲ(‪ ،‬ﺑﺸﺮ ﺣﻖ ﺗﺼﺮف در ﻗﻮا و ﺟﻮارح و ﺟﻮاﻧﺢ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺑﺪانﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻻزﻣﻪي آن »ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺑﻤﺎ ﻻﻳﻄﺎق و ﺗﺼﻮر اﻗﺪام ﺑﺮﺧﻼف ﻃﺒﻴﻌﺖ و‬
‫ﻓﻄﺮت از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاي ﺣﻜﻴﻢ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺎﻃﻞ و ﺧﻼف ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ دﻋﻮت ﺑﻪ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﻋﻘﻼً و ﺷﺮﻋﺎً ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬و ﻧﺎﻗﺾ ﮔﺰارش ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن از »دﻳﻦ اﺳﺘﻮار«‬
‫و »دﻳﻦ ﺣﻨﻴﻒ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻗﻮل ﺑﻪ »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻮﻗﻒ« ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮش اﻣﻜﺎن ﺗﺤﻘﻖ »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ« ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻔﺎد آن‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮش ﺻﺪور ﻛﺎر ﻏﻴﺮ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ از ﺧﺪاي ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎً‬
‫»ﺳﻮءﻇﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن« و ﺧﻼف ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﻴﺎت‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎط اﺳﺘﺤﺒﺎﺑﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺳﺮ زﻫﺪ و اﻳﺜﺎر‪ ،‬و در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻣﺨﺘﺎر و‬
‫ﺑﺪون زدن اﺗﻬﺎم ﺑﻪ دﻳﮕﺮان و ﻣﺮﺗﻜﺒﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮري ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ‬
‫آﻧﻜﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻼل ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺒﺎت ﺷﺮﻳﻌﺖ و زﻧﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻴﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ‬

‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺼﺮف اﻧﺴﺎن در وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﻓﻜﺮي‬
‫و ﺟﺴﻤﻲ ﺧﻮد را ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ اذن ﺷﺮﻋﻲ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدن‬
‫ﺑﺪون ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻧﻪ »ﻣﺠﻮز ﻓﻄﺮي و ﻃﺒﻴﻌﻲ« را‬
‫ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﻧﻪ ﺳﺨﻦ از اﺳﺘﺤﻘﺎق آدﻣﻲ را در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﺣﻀﻮر ﺷﺮاﻳﻊ اﻻﻫﻲ‪ ،‬ﺑﺸﺮ واﺟﺪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ و اﻗﺘﻀﺎي‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ او ﺗﻮﻗﻒ و ﺳﻜﻮن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﺣﺮﻛﺖ داده ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺨﻦ از ﺣﻖ ﺣﻴﺎت‪ ،‬آزادي و ﺑﺮآوردن ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺿﺮوري و ﻃﺒﻴﻌﻲ – ﻣﺜﻞ ﺧﻮردن‬
‫و آﺷﺎﻣﻴﺪن و اﺗﺨﺎذ ﻣﺴﻜﻦ و ﻛﺎر و اﻣﺜﺎل آن – ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺸﺮ ﺣﺘﻲ ﺣﻖ‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از اﻛﺴﻴﮋن و ارﺗﻜﺎب ﺗﻨﻔﺲ را ﻫﻢ ﻧﺪارد؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در اﻋﻀﺎ و‬
‫ﺟﻮارح ﺧﻮد ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ اﺑﺘﺪاﻳﻲﺗﺮﻳﻦ ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻖ ﺣﻴﺎت و‬
‫زﻧﺪﮔﻲ از او درﻳﻎ داﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺜﻞ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ »ﻟﺰوم ﺗﻮﻗﻒ«‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ ﻛﻠﻲ )اﺑﺎﺣﻪ ﺷﺮﻋﻴﻪ( ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻠﻲ ﭘﺪﻳﺪه ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ اﻟﺘﺰام ﻧﻈﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﻛﻪ »ﻛﺴﻲ ﺣﻖ ﺗﻨﻔﺲ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺷﺮﻋﺎً ﻣﺠﻮزي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﻟﻴﻞ ﺳﻤﻌﻲ‬
‫)ﻧﻘﻠﻲ( ﺑﺮ ﺟﻮاز ﺗﻨﻔﺲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ« اﻣﺮي ﻏﻴﺮﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﻄﻼن‬
‫»ﻣﺴﺒ‪‬ﺐ« ﺑﻪ ﺑﻄﻼن »ﺳﺒﺐ« و ادﻋﺎ ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺬﻳﺮش »ﺣﻖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻓﻄﺮي و ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺸﺮ« در ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﺖ – ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »إﺻﺎﻟﺔ اﻻﺑﺎﺣﻪ ﻋﻘﻠﻴﺔ« از آن ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ – ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺨﻦ از »ﺣﻘﻮق‬
‫ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ« ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد‪.‬‬
‫ﻻزﻣﻪي ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ اﺻﻞ اﺳﺎﺳﻲ و ﺑﻨﻴﺎد ﻗﻮﻳﻢ ﺑﺮاي اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي از ﺳﻮي اﻛﺜﺮ ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻬﺎي ﺷﻴﻌﻪ و ﺑﺴﻴﺎر از ﻋﻠﻤﺎي‬
‫اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ »ﺣﻖ ﻣﺪار« ﺑﻪ اﺣﻜﺎم و اﺧﻼق اﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻘﻪ‬
‫و اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﺣﻖ اﷲ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﻮارد‬
‫ﺑﺴﻴﺎري دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺣﻜﻢ و ﻓﺘﻮا ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻟﻮازم ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻠﺘﺰم‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺒﺪ‪ ،‬از آﻧﻬﺎ دﺳﺖ ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ‬
‫دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻋﻤﻞ ﻛﺮد و ارﺗﺒﺎط ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻛﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺻﻮل ﻓﻘﻪ را از ﻳﺎد ﻧﺒﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺨﻦ از »ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻋﻘﻞ« اﺳﺖ و ﺣﺠﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻪﻛﺎر ﻧﻤﻲآﻳﺪ؛ ﺑﺤﺚ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫و ﺑﺎورﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﺗﺸﺮﻳﻊ را – ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﻴﺎن ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ ‪ -‬داﺋﻤﺎً در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دادهﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﮔﻮش‪ ،‬دﻫﺎن‪،‬‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬دﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎ‪ ،‬رﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺪه و‪ ...‬ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن آب‪ ،‬ﻫﻮا‪ ،‬ﻣﻴﻮه‪ ،‬ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﺣﺒﻮﺑﺎت‬
‫و ﺷﻨﻴﺪهﻫﺎ‪ ،‬دﻳﺪﻧﻲﻫﺎ و‪ ...‬در ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺷﺮع در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ در ﭘﻲ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﻠﻘﺖ ﺧﺪا ﺗﻐﻴﻴﺮ و‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد و ﻋﻠﺖ ﻗﻮام دﻳﻦ ﺧﺪا‪ ،‬اﺑﺘﻨﺎي آن ﺑﺮ ﺧﻠﻘﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮي آن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ دﻗﺖ‪ ،‬در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻮارد ﺑﻪﻛﺎر رود‪ ،‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﺎرﺿﻲ ﺑﻴﻦ دﻳﻦ و ﻋﻘﻞ‪ ،‬و ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع دﻳﺪه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺸﺮ از ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﻃﺒﻴﻌﺘﺶ در دﻳﺪن‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮردن‪ ،‬آﺷﺎﻣﻴﺪن‪ ،‬ﻟﻤﺲ‬
‫ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﻮﻳﻴﺪن و اﻧﻮاع ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ او ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺪارك ﻏﻴﺮﻗﻄﻌﻲ‬
‫)ﻏﻴﺮﻣﻄﻤﺌﻦ( اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﺜﺎل ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ و ﺳﻴﺪ ﺑﻦ زﻫﺮه‪ ،‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪ را ﺑﺮاي وادار‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻳﺎ اﻟﺰام ﺑﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲﺷﻤﺮﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ اﺻﻞ ﻋﻘﻠﻲ را ﺑﺮ‬
‫اﺑﺎﺣﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮ را در ﺟﻮاز و اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺸﺮ در ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﻳﻚ رواﻳﺖ و اﻳﺠﺎد »ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن« ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫آن‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮد را ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ »ﺣﻖ ﻣﺤﺮوم ﻛﺮدن ﺑﺸﺮ از اﺧﺘﻴﺎراﺗﺶ« را‬
‫ﺑﺮاي »ﻣﻔﺘﻲ« ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻮل ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎري ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ »اﻳﻦ دو ﺑﺰرﮔﻮار در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﻮاز ﻳﺎ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻜﻢ واﻗﻌﻪ از ﻃﺮﻳﻖ دﻟﻴﻞ ﻗﻄﻌﻲ ﻛﺘﺒﺎ ﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻗﻄﻌﻲ ﻋﻘﻞ ﺑﺮ اﺑﺎﺣﻪ ﻋﻘﻠﻴﻪ )در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺿﺮر ﻳﺎ‬
‫اﺿﺮار ﻗﻄﻌﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد( ﺑﺎ »ﺷﻚ ﻳﺎ ﻇﻦ« ﺑﻪ ﻣﻨﻊ‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻲرود؛ و آن ﭼﻨﺎن ﻛﻪ‬
‫ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻠﻲ و ﻋﻘﻼﻳﻲ – ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺼﺤﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻊ از اﺑﺎﺣﻪ ﭘﻴﺪا ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ و اﺳﺘﻮار‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ادﻟﻪ ﻇﻨﻴﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻖ ﻣﺴﻠﻢ ﻋﻘﻠﻲ ﻳﺎ ﺣﻖ‬
‫ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮي را از او ﻣﻨﻊ ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻋﻘﻞ و ﻓﻄﺮت ﺣﻜﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺴﺎوي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﮔﺮاﻳﺸﻲ ﺑﻪ اﺑﺎﺣﻪ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ‬
‫ﮔﺮاﻳﺸﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻊ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح در »ﻣﻨﻄﻘﺔ اﻟﻔﺮاغ ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ«‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان‬
‫از اﻣﺎرات ﻇﻨﻴﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺒﺮ واﺣﺪ )در ﺣﺪ اﺳﺘﻔﺎﺿﻪ( ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ‬
‫ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﺜﻞ آﻧﭽﻪ در ﺑﺤﺚ ﻋﺒﺎدات ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺸﺮ در ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺗﻮان و ارادهي ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺿﺮر و‬
‫اﺿﺮار ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎز اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﻗﻄﻌﻲ و ﻋﻠﻢآور‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻋﻤﺎل ﺗﻮان و‬
‫ارادهي ﺑﺸﺮ را ﻣﺤﺪود ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻠﻴﻪ در ﻛﻨﺎر اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﻜﻢ ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻏﻴﺮﺷﺮﻋﻲ و ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ اﺳﺖ‬
‫دﻏﺪﻏﻪي ﺗﻌﺎرض و ﺗﺒﺎﻳﻦ دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ را از ﺟﻨﺒﻪي‬
‫ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ از دﻳﻦ ﻳﺎ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮي ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﻣﻘﻮﻟﻪ را دﭼﺎر ﺗﻌﺎرض ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ و ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻓﻄﺮي از ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ از دﻧﻴﺎي ﻣﺪرن – ﻛﻪ ﻣﺜﻼً آزادي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺟﻨﺴﻲ را ﺑﻪ‬
‫ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزي و اﻧﻬﺪام ﺑﻨﻴﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ– ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻖ‬
‫ﺣﻴﺎت‪ ،‬آزادي ﻋﻘﻴﺪه و ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻐﻞ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬رﻓﻊ اﻧﻮاع‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺾﻫﺎ و ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺷﻜﻨﺠﻪ‪ ،‬ﻧﻔﻲ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮدهداري‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬آزادي در اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻤﺴﺮ و ﺷﺮﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﺟﺪاﻳﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ و اﻣﺜﺎل اﻳﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎه »إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠﻴﺔ« ﻳﺎ ﺟﺰو‬
‫ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮياﻧﺪ ﻳﺎ ﻧﺎﺷﻲ از آن‪ ،‬و ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢ ﺷﺮع ﻳﺎ ﻋﻘﻞ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺛﺒﺎت ﺿﺮر ﻗﻄﻌﻲ ﻳﺎ ﺑﻴﺎن اﻃﻤﻴﻨﺎنآور ﺷﺮﻋﻲ)در ﺟﻬﺖ ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﺣﻘﻮق‬
‫دﻳﮕﺮان( از آن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد ﻳﺎ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻣﻔﺎد ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻧﻔﻲ آن اﺳﺖ )ﻣﺜﻞ ﻧﻔﻲ ﺑﺮدهداري(‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺻﺪور ﻣﺠﻮز ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﻪ و ﻛﻼم ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ »إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻤﻨﻊ« ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻲ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه از ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ﻛﻪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺮع‪ ،‬دﻟﻴﻞ اﺛﺒﺎﺗﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد و ﺛﺒﻮت آن ﺣﻖ اراﺋﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ از‬
‫اﻳﻨﻜﻪ دﻳﻦ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﻣﻮر‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻲارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮواﻳﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ آن اﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻼﻣﻲ ﻫﻤﭽﻮن إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮ ﻳﺎ إﺻﺎﻟﺔ اﻟﻮﻗﻒ‪ ،‬آنﻗﺪر‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﭼﻮن ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫»اﺑﺎﺣﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺷﺮﻋﻴﻪ« از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎرع ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﺪون »اﺑﺎﺣﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﻪ« ﻧﻤﻲﺗﻮان دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع در ﻋﺮﺻﻪي اﻧﺪﻳﺸﻪي دﻳﻨﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد؛ و ﻳﺎ‬
‫ﺻﺪراﻻﺳﻼم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﺻﻞ ﻋﻘﻠﻲ در اﻣﻮال اﺑﺎﺣﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در اﻧﻔﺲ ﺣﻈﺮ و‬
‫ﻣﻨﻊ اﺳﺖ« و ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﻠﻤﺎي إﺻﺎﻟﺔ اﻟﺤﻈﺮي اﻗﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ ﻗﺒﻞ از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ داد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻘﻪ و اﺧﻼق را ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﺟﺪي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻟﺘﺰام‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻟﻮازم ﻣﻨﻄﻘﻲ »إﺻﺎﻟﺔ اﻹﺑﺎﺣﺔ ﻋﻘﻠ ‪‬ﻴﺔ« ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮل‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ دﻳﻦ ﻓﻄﺮي و ﻣﻌﻘﻮل ارزاﻧﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪ اﻣﻴﺪ روزي ﻛﻪ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ اﺟﺰاي اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﻗﺪام ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻗﺪﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻪ اﻗﺘﺮاح ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻻزم و ﺿﺮوري‪.‬‬
‫*‬
‫ﺣﻘﻮق ﻛﻮدك ﻣﺎدر ﻣﺠﺮم‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع زﻧﺎن ﻣﺠﺮﻣﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻠﻪاﻧﺪ و ﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺮﺧﻮاره دارﻧﺪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬ﻗﻀﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬رﻓﺘﺎري ﻛﻪ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺑﺮاي ﻛﻮدك را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎدر ﻣﺠﺮم‪ ،‬در زﻧﺪان وﺿﻊ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻛﺮده و ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻴﻂ از ﻛﻮدك ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ روﻳﻜﺮد‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻴﻨﺪازﻳﻢ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ روﻳﻜﺮد‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺑﺴﻨﺠﻴﻢ و اﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻧﮕﺮش و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻴﻔﺮي را ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪي ﻣﻬﻢ را ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬از ﻧﮕﺎه ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺮﺣﻠﻪي رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻛﻤﺎل اﺣﺘﻴﺎط و دﻗﺖ اﻗﺪام ﻛﺮد و ﭘﺲ از اﺛﺒﺎت ﺟﺮم‪ ،‬ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺟﺮم را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺠﺮم در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﺘﺎبزدﮔﻲ و ﻫﻴﺠﺎن ﻧﺎﺷﻲ از اﻓﺮاط در‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﻘﺸﻲ در ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻛﻴﻔﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﻛﻴﻔﺮ داد ﻛﻪ ﺟﺮﻣﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻﻛﺲ از ﺑﺴﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﺠﺮم را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻮرد ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ و ﻳﺎ ﻛﻴﻔﺮي ﻗﺮار داد‪ .‬ﺳﻠﺐ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ)ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ( اﻓﺮاد ﻏﻴﺮ ﻣﺠﺮم‪ ،‬ﺧﻮد ﺟﺮﻣﻲ آﺷﻜﺎر و ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻛﻴﻔﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻧﻤﻲﺗﻮان آن را ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫* ﺧﻼﺻﻪي ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ در »اﻧﺠﻤﻦ دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق زﻧﺪاﻧﻴﺎن« ‪ 15‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ .1387‬ﻓﺮﻳﻤﺎن‬

‫‪ -3‬اﺳﺎس روﻳﻜﺮد ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي )ص( ﺑﺮ ﻛﻴﻔﺮﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺧﺴﺎرت را‬
‫از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬روﻳﻜﺮد‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪهي زﻧﺪان‪ ،‬روﻳﻜﺮدي ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﻤﻜﻦ‪ ،‬آﺛﺎر آن از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ و زﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‪ ،‬اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺠﺮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻴﻔﺮ رﻓﺘﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺧﻮد را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﻣﺪت‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل او را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد و ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺠﺮم را دﭼﺎر ﻛﻴﻔﺮﻫﺎﻳﻲ ﻣﺸﺨﺺ از ﻗﺒﻴﻞ‬
‫ﺑﻲﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬ﻧﺎ اﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎري ﻣﺴﺘﻤﺮ‪ ،‬ﻓﻘﺮ و اﻣﺜﺎل آن ﻛﺮد‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻌﺰﻳﺮ ﺷﺮﻋﻲ )ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪي ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﺎﻟﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ( ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﭼﻨﺪ روزي او را از ﻛﺎر اﻧﺪاﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او‬
‫اﻣﻜﺎن ﻛﺎر‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ و ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬و ﺑﺎزﺳﺎزي اﻋﺘﺒﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را داد‪.‬‬
‫ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ روﻳﻜﺮد دوم‪ ،‬ﻋﺎﻗﻼﻧﻪﺗﺮ و ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺎزداﺷﺖ ﻗﺒﻞ از اﺛﺒﺎت ﺟﺮم و ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻛﻴﻔﺮي‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮرد اﺗﻬﺎم ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪ‬
‫و آن ﻫﻢ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺷﺶ روز‪ ،‬در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻏﻴﺮ آن ﻣﻮرد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺠﻮزي ﺑﺮاي ﺑﺎزداﺷﺖ ﻣﺘﻬﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺎﺗﻲ را ﺑﻪ اﺣﻀﺎر و ﭘﺮس و ﺟﻮ اﺧﺘﺼﺎص داد؛ وﻟﻲ‬
‫ﺑﺮاي اداﻣﻪي آن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮد ﻣﺘﻬﻢ آزاد ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺎزﭘﺮﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺻﺪور ﺣﻜﻢ از ﺳﻮي ﻗﺎﺿﻲ ﻳﺎ ﻗﻀﺎت ﻋﺎدل و ﻋﺎﻟﻢ و دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﻓﺮد ﻣﺠﺮم‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ در اﺧﺘﻴﺎر دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﺋﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺳﻼم از ﭘﺪﻳﺪهي زﻧﺪان‪ ،‬ﻛﻴﻔﺮﻫﺎي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه در ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬زﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از ﻣﺠﺮم و ﻣﺠﺮي ﺣﻜﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد و )در ﻏﻴﺮ ﻣﻮرد ﻗﺼﺎص ﻧﻔﺲ( ﺳﺎﻋﺘﻲ‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻛﻪ اﺟﺮاي آن ﻧﻴﺰ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ را اﺷﻐﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮد‬
‫ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﻣﻮرد ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ )اﮔﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺳﻔﺎرش ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد( ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ روز ﻣﺪاوا و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻧﻴﺎز دارد و‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻓﺮد ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر و زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺎدي ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﻣﻮرد زﻧﺎن ﻣﺠﺮم‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺮم آﻧﺎن از ﻧﻮع ﻗﺼﺎص ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ زن ﻣﺠﺮم‪ ،‬ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻜﻢ ﻗﺼﺎص ﺗﺎ ﭘﺲ از وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻓﺘﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﻘﻬﺎي اﺳﻼم ﻫﻢ رأي و ﻣﺘﺤﺪﻧﺪ‪) .‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻜﻼم‬
‫ﻓﻲ ﺷﺮح ﺷﺮاﺋﻊ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ج‪ ،42‬ص‪ :322‬ﻻ ﻳﻘﺘﺺ ﻣﻦ اﻟﺤﺎﻣﻞ ﺣﺘﻰ ﺗﻀﻊ و ﻟﻮ ﺗﺠﺪد‬
‫ﺣﻤﻠﻬﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺠﻨﺎﻳﺔ و ﻛﺎن ﻣﻦ زﻧﺎ ﺑﻼ ﺧﻼف أﺟﺪه‪ ،‬ﺑﻞ ﻓﻲ ﻛﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم اﻻﺗﻔﺎق ﻋﻠﻴﻪ‪،‬‬
‫ﻟﻜﻮﻧﻪ إﺳﺮاﻓﺎ ﻓﻲ اﻟﻘﺘﻞ‪ ،‬و ﻟﻐﻴﺮ ذﻟﻚ ﻣﻤﺎ ﻫﻮ واﺿﺢ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻦ رواﻳﺎت اﻟﺤﺪود و‬
‫ﻏﻴﺮﻫﺎ(‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺮﺧﻮارهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺣﻤﻞ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ او ﺑﻪ‬
‫ﺷﻴﺮ ﻣﺎدر ﻧﻴﺎز دارد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت و ﻓﺘﺎوي ﺑﺴﻴﺎري از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻛﻴﻔﺮي زن ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫ﺣﻖ ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و اﮔﺮ ﭘﺲ از اﻧﻔﺼﺎم ﻛﻮدك از ﻣﺎدر‬
‫)دو ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻛﻮدك( ﺑﺎزﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻗﺼﺎص ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زن را ﻛﻴﻔﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد )ﺳﺄﻟﺖ‬
‫أﺑﺎ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻋﻦ ﻣﺤﺼﻨﺔ زﻧﺖ و ﻫﻲ ﺣﺒﻠﻰ ﻗﺎل‪ :‬ﺗﻘﺮ ﺣﺘﻰ ﺗﻀﻊ ﻣﺎ ﻓﻲ ﺑﻄﻨﻬﺎ‬
‫وﺗﺮﺿﻊ وﻟﺪﻫﺎ‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ ‪ .(18،380‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﺷﻴﺮ ﻣﺎدر )ﺧﻮاه داﻳﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺷﻴﺮ و ﻏﺬاي ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳﮕﺮ(‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﭘﺲ از ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻻزم ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري از ﻛﻮدك‪ ،‬ﻗﺼﺎص‬
‫ﻣﺎدر را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﺘﺎوي اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺎ ﻟﺰوم اﺣﺘﻴﺎط در‬
‫ﺑﺤﺚ دﻣﺎء و ﻧﻔﻮس‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺿﺮر ﺑﺮاي ﻛﻮدك‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺠﻮﻳﺰ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻗﺼﺎص ﻣﺎدر وي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ دﺳﺘﻮر اﻛﻴﺪ ﺷﺮﻳﻌﺖ در ﻣﻮرد ﻗﺼﺎص ﻛﻪ ﺣﻖ اﻟﻨﺎس اﺳﺖ و ﺷﺎﻛﻲ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻲ دارد‪ ،‬ﺗﻮﻗﻒ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺎدر ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻖ اﷲ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ اﺣﻜﺎم ﻛﻴﻔﺮي وي ﻛﻪ ﻣﻀﺮ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻛﻮدك‬
‫اﺳﺖ را ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ‬
‫رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻋﻦ ﻋﻠﻲ)ع(‪ ...‬ﻓﺎﻧﻄﻠﻘﻲ ﻓﺄرﺿﻌﻴﻪ ﺣﻮﻟﻴﻦ‬
‫ﻛﺎﻣﻠﻴﻦ ﻛﻤﺎ أﻣﺮك اﷲ‪.‬ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻋﻦ ﻣﺤﺼﻨﺔ زﻧﺖ و ﻫﻲ ﺣﺒﻠﻰ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﺗﻘﺮ ﺣﺘﻰ ﺗﻀﻊ ﻣﺎ ﻓﻲ ﺑﻄﻨﻬﺎ وﺗﺮﺿﻊ وﻟﺪﻫﺎ‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج‪ ،18‬ص‪.(380‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺣﻖ اﷲ‪ ،‬ﺗﻌﻮﻳﻖ ﺣﻜﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دورهي ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ )‪7‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ( ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻴﻦ ﺧﻮد و ﺧﺪاي ﺧﻮد ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ و از ﮔﻨﺎه‬
‫ﺧﻮد ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪه و آن را ﺗﻜﺮار ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻔﻮ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در‬
‫رواﻳﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮه از اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪...:‬ﻓﺎﻧﻄﻠﻘﻲ ﻓﺎﻛﻔﻠﻴﻪ‬
‫ﺣﺘﻰ ﻳﻌﻘﻞ أن ﻳﺄﻛﻞ و ﻳﺸﺮب و ﻻﻳﺘﺮدى ﻣﻦ ﺳﻄﺢ و ﻻﻳﺘﻬﻮر ﻓﻲ ﺑﺌﺮ؛ ﺑﺮو و ﻓﺮزﻧﺪت‬
‫را ﻛﻔﺎﻟﺖ ﻛﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﻓﻬﻢ ﺻﺤﻴﺢ در ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﻴﺪن و ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻴﻔﺘﺎدن از ﺑﻠﻨﺪي و ﻳﺎ ﺳﻘﻮط در ﭼﺎه ﺑﺮﺳﺪ« )وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج‪ ،18‬ص‪.(378‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﺪ‪ ‬از ﻓﻬﻢ و درك ﺑﺮاي ﻛﻮدك را در اﺻﻄﻼح ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺗﻤﻴﺰ و ﻛﻮدك‬
‫رﺳﻴﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪ‪ ‬را ﻃﻔﻞ ﻣﻤﻴﺰ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ ﻛﻪ از ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﻣﺎن رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪ‪ ‬ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﺰارش ﺷﺪه از اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ)ع( ﺑﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬در ﺧﺼﻮص زﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺗﻄﻬﻴﺮ ﺧﻮد از ﮔﻨﺎه زﻧﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﺸﺎن‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ درﺑﺎرهي ﺧﻮد ﺷﺪ و اﻳﺸﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻤﻞ و‬
‫دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻣﺎدر را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ او‬
‫ﻣﻬﻠﺖ داد ﺗﺎ ﻛﻮدك ﺧﻮد را ﺑﺰرگ ﻛﻨﺪ )ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮد ﻧﺎداﻧﻲ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﻮدك او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و زن ﺑﺎ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺟﺮاي ﻓﻮري ﺣﻜﻢ‬
‫ﺷﺪ(‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺎدل‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺎدر را ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن دوران ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪ وي ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪازد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ در‬
‫اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻛﻴﻔﺮي ﻣﺎدر )ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ(‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺎص ﻧﺪارد و در ﺳﺎﻳﺮ اﺣﻜﺎم ﻛﻴﻔﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﺨﻔﻴﻒ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‬
‫)و روى اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﺑﺈﺳﻨﺎده ﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻏﻨﻢ‪ ..‬ان رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠّﻰ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﻴﻪ و‬
‫آﻟﻪ و ﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪ :‬إذا ﻗﺘﻠﺖ اﻟﻤﺮأة ﻋﻤﺪا ﻟﻢ ﺗﻘﺘﻞ ﺣﺘﻰ ﺗﻀﻊ ﻣﺎ ﻓﻲ ﺑﻄﻨﻬﺎ ان ﻛﺎن ﺣﺎﻣﻼ و‬
‫ﺣﺘﻰ ﺗﻜﻔﻞ وﻟﺪﻫﺎ‪ . ...‬اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠّﻰ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﻴﻪ و آﻟﻪ وﺳﻠﻢ ﻗﺎل ﻟﻠﻐﺎﻣﺪﻳﺔ اﻟﻤﻘﺮة ﺑﺎﻟﺰﻧﺎ‪:‬‬
‫ارﺟﻌﻲ ﺣﺘﻰ ﺗﻀﻌﻲ ﻣﺎ ﻓﻲ ﺑﻄﻨﻚ‪ -‬ﺛﻢ‪ ّ‬ﻗﺎل ﻟﻬﺎ‪ -‬ارﺟﻌﻲ ﺣﺘﻰ ﺗﺮﺿﻌﻴﻪ‪ .‬ﺳﻨﻦ أﺑﻲ داود‪،‬‬
‫ج‪ ،4‬ص‪ 151‬ﺑﺎب اﻟﻤﺮأة اﻟﺘﻲ أﻣﺮ اﻟﻨﺒﻲ ﺑﺮﺟﻤﻬﺎ ﻣﻦ ﺟﻬﻴﻨﺔ و ﻫﻲ ﺣﺒﻠﻰ‪ .‬و ﺳﻨﻦ اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،898‬ﺑﺎب‪.(36‬‬
‫‪ -7‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﺎدر در زﻧﺪان ﻳﺎ ﺑﺎزداﺷﺘﮕﺎه در ﻃﻮل ﻣﺪت‬
‫ﺣﻤﻞ و ﭘﺲ از آن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ ﻛﻮدك و وادارﻛﺮدن وي ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﺎﻳﻒ ﻣﺎدري در ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻧﺪارد و ﺑﺎ‬
‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﻧﻴﺰ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻮدك در‬
‫زﻧﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي اﺣﺘﻴﺎج او ﺑﻪ ﻣﺎدر‪ ،‬ﺟﺮم ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ زﻧﺪان ﻛﺮدن ﻃﻔﻞ ﺑﻲﮔﻨﺎه را‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺸﺮوع ﻧﻤﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﻛﻮدك ﺑﻪ ﻛﻤﻚ‬
‫ﻣﺎدر ﮔﻨﺎﻫﻜﺎرش ﻧﻴﺎز دارد‪ ،‬ﻣﺎدر را آزاد ﻣﻲﮔﺬارد ﺗﺎ ﺣﻘﻲ از ﻃﻔﻞ ﺑﻲﮔﻨﺎه ﺿﺎﻳﻊ‬
‫ﻧﺸﻮد وﻟﻲ در روﻳﻜﺮد ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺎ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻴﭻ ﭘﺮواﻳﻲ از ﺳﻠﺐ ﺣﻘﻮق ﻳﻚ‬
‫ﺑﻲﮔﻨﺎه ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﻮدن دﻳﮕﺮي‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﺗﺼﻮﻳﺐﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬
‫و ﻣﺠﺮﻳﺎن آن ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ ﻣﺎهﻫﺎ ﻃﻔﻠﻲ را در ﻣﺤﻴﻂ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ زﻧﺪان و ﺑﺎزداﺷﺘﮕﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪي ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺎدر‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮس ﻛﻨﻨﺪ و اﺻﻼً ﺧﻮد را ﻣﺠﺮم ﻧﺪاﻧﻨﺪ!!؟ ﻛﺎش در ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ادﻋﺎي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم اﺳﻼم را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و آﺛﺎر ﺳﻮء ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت‬
‫ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻛﺎش ﻣﺴﺆوﻻن ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻴﻔﺮي از ﻣﻨﻈﺮ اﻗﺘﻀﺎﺋﺎت ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻮد را اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻧﻤﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻴﻔﺮي اﺻﻼح ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺻﺪور ﻗﺮارﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن‬
‫ﻗﺮار ﻛﻔﺎﻟﺖ و ﻳﺎ ﻗﺮار وﺛﻴﻘﻪ در ﺣﻖ اﻟﻨﺎس )ﺑﻪ ﻣﻴﺰان دو ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﻪي ﻓﺮد‬
‫ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬در ﺣﻜﻢ ﻗﺼﺎص( ﻣﺎدري ﻛﻪ ﻣﺠﺮم اﺳﺖ و ﻃﻔﻞ ﺷﻴﺮﺧﻮاره دارد و ﻳﺎ‬
‫ﺣﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ را آزاد ﻛﺮد و ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻣﻬﻠﺖ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬وي را ﺑﻪ ﻛﻴﻔﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻛﻴﻔﺮﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻖ اﷲ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺮار اﻟﺘﺰام ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺮارﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺟﺮم‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬

‫*‬
‫ﻣﺒﺪأ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ‬

‫آﻳﺎت ﺳﻮرهي »ﺻﺎﻓﺎت« در ﻣﻮرد ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ)ع( و ﻓﺮزﻧﺪش اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ)ع(‪،‬‬
‫ﺸﺮْﻧﺎه‪ِ ‬ﺑﻐُﻼمٍ ﺣ‪‬ﻠﻴﻢٍ )‪َ (101‬ﻓ َﻠ ‪‬ﻤّﺎ ‪‬ﺑ َﻠﻎَ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌﻪ‪‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪َ » :‬ﻓ ‪‬ﺒ َّ‬
‫ﺤﻚ‪ ‬ﻓَﺎ ْﻧ ُﻈﺮْ ﻣﺎ ذا ﺗَﺮى ﻗﺎلَ ﻳﺎ أَ ‪‬ﺑﺖ‪‬‬
‫ﺴ ‪‬ﻌﻲ‪ ‬ﻗﺎلَ ﻳﺎ ‪‬ﺑ َﻨﻲ‪ ّ‬إِ ‪‬ﻧّﻲ أَرى ﻓ‪‬ﻲ ا ْﻟﻤ‪‬ﻨﺎمِ أَ ‪‬ﻧّﻲ أَذْ ‪‬ﺑ ‪‬‬
‫اﻟ ‪ّ‬‬
‫ﺼّﺎﺑِﺮﻳﻦَ )‪َ (102‬ﻓ َﻠ ‪‬ﻤّﺎ أَ ‪‬ﺳﻠَﻤﺎ و‪َ ‬ﺗ َّﻠﻪ‪ ‬ﻟ ْﻠﺠ‪‬ﺒﻴﻦِ‬
‫ﺠﺪ‪‬ﻧﻲ إِنْ ﺷﺎء‪ ‬اﻟ َّﻠﻪ‪ ‬ﻣﻦَ اﻟ ‪‬‬
‫ا ْﻓ ‪‬ﻌﻞْ ﻣﺎ ُﺗﺆْ ‪‬ﻣﺮُ ‪‬ﺳ َﺘ ِ‬
‫ﺤﺴ‪‬ﻨﻴﻦَ‬
‫ﺠﺰِي ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬
‫ﺻﺪ‪ْ ّ‬ﻗﺖ‪ ‬اﻟﺮُّؤْﻳﺎ إِ َﻧّﺎ ﻛَﺬ ‪‬ﻟﻚ‪َ ‬ﻧ ‪‬‬
‫)‪ (103‬و‪ ‬ﻧﺎد‪‬ﻳ‪‬ﻨﺎه‪ ‬أَنْ ﻳﺎ إِﺑ‪‬ﺮاﻫﻴﻢ‪َ (104) ‬ﻗﺪ‪ ‬‬
‫)‪ (105‬إِنَّ ﻫﺬا َﻟ ‪‬ﻬﻮ‪ ‬ا ْﻟﺒ‪‬ﻼء‪ ‬ا ْﻟﻤ‪‬ﺒﻴﻦُ )‪ (106‬و‪َ ‬ﻓﺪ‪‬ﻳ‪‬ﻨﺎه‪ِ ‬ﺑﺬ‪ ‬ﺑﺢٍ ﻋ‪‬ﻈﻴﻢٍ )‪ (107‬و‪َ ‬ﺗﺮَﻛْﻨﺎ ‪‬ﻋ َﻠ ‪‬ﻴﻪ‪‬‬
‫ﺤﺴ‪‬ﻨﻴﻦَ )‪ (110‬إِ َّﻧﻪ‪‬‬
‫ﺠﺰِي ا ْﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬
‫ﻓ‪‬ﻲ اﻟْ‪Ĥ‬ﺧ‪‬ﺮﻳﻦَ )‪ (108‬ﺳ‪‬ﻼم‪ ‬ﻋ‪‬ﻠﻰ إِﺑ‪‬ﺮاﻫﻴﻢ‪ (109) ‬ﻛَﺬ ‪‬ﻟﻚ‪َ ‬ﻧ ‪‬‬
‫‪‬ﻣﻦْ ﻋ‪‬ﺒﺎد‪‬ﻧَﺎ ا ْﻟ ‪‬ﻤﺆْﻣ‪‬ﻨﻴﻦَ )‪.(111‬‬
‫ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن )ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ﻛﺸﺘﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﻣﺮ ﻣﻘﺪس(‬
‫‪ -1‬ﺳﺎﺑﻘﻪي ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﻣﺮ ﻣﻘﺪس را در ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺑﺸﺮي ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ را از ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن وﻳﻞ دوراﻧﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻛﻪ از اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﺑﻴﺶ‬
‫از ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ را در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺎوردﻳﻢ؛ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﻪي ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺷﺎﻳﻊ ﺑﻮده و ﻫﺮ‬
‫روز در ﻧﺎﺣﻴﻪاي دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺰﻳﺮهي ﻛﺎروﻟﻴﻨﺎ‪ ،‬در ﺧﻠﻴﺞ ﻣﻜﺰﻳﻚ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪي ﻓﻠﺰي ﺑﺰرﮔﻲ از ﻳﻜﻲ از ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻜﺰﻳﻜﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺟﻮف آن‬
‫ﺑﻘﺎﻳﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ دﻳﺪه ﺷﺪه؛ ﺑﺪون ﺷﻚ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻘﺎﻳﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫* وﻳﺮاﺳﺘﻪي ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن در ﺟﻤﻊ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﺷﺮق ﻛﺸﻮر در ﻣﺸﻬﺪ ‪ 25 -‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪ - 1388‬ﻧﮕﺎرش در ‪ 19‬آذر ‪1388‬‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻫﺪﻳﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاﻳﺎن ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻧﺎم ﻣﻮﻟﻚ را ﺷﻨﻴﺪهاﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻓﻨﻴﻘﻴﺎن و ﻛﺎرﺗﺎژﻳﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻞ ﺳﺎﻣﻲ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ آن ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ اﻣﺮوز اﻳﻦ ﻋﺎدت در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم رودزﻳﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن‪ ،‬وﻳﻞ‬
‫دوراﻧﺖ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ص‪(81‬‬
‫ب( ﺟﺎن ﮔﺮاﻳﻲ و ﺗﻮﺗﻢ ﭘﺮﺳﺘﻲ و ﻧﻴﺎ ﭘﺮﺳﺘﻲ و ﭘﺮﺳﺘﺶ دﺳﺘﮕﺎه ﺟﻨﺴﻲ ﻧﻴﺎزﻫﺎي‬
‫دﻳﻨﻲ ژاﭘﻨﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را ﺑﺮﻣﻲآورد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ارواح در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬در ﺳﻴﺎرات و ﺛﻮاﺑﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﮔﻴﺎهﻫﺎ و ﺣﺸﺮات ﻣﺰارع‪ ،‬و در درﺧﺘﺎن‬
‫و ﺣﻴﻮاﻧﺎت و ﻣﺮدم‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﻲﺷﻤﺎر ﺑﺮﻓﺮاز ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﺎﻛﻨﺎن آﻧﻬﺎ‬
‫ﺷﻨﺎور ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺷﻌﻠﻪ و ﭘﺮﺗﻮ ﭼﺮاغﻫﺎ رﻗﺺ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ...‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻫﺮ روز در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﻮاح ﻧﻴﺎﻛﺎن دﻋﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺎزداﺷﺘﻦ ﺑﺎران زﻳﺎنﺑﺨﺶ ﻳﺎ دوام ﻋﻤﺎرت‬
‫ﻳﺎ دﻳﻮار‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن دﺳﺖ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﻲ درﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻼزﻣﺎﻧﺶ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﻲﺳﭙﺮدﻧﺪ ﺗﺎ در ﺳﻔﺮ آﺧﺮت ﻫﻢ ﻣﻼزم و ﻣﺪاﻓﻊ او‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪(896‬‬
‫پ( ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬در ﺟﺮﻳﺎن ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺬﺑﺢ ﻛﻪ در ﺟﻠﻮ ﻣﻌﺒﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و دﻋﺎ از ﺧﺸﻢ ﺧﺪا اﻳﻤﻨﻲ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و او را ﺑﻪ ﻳﺎري‬
‫ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﻔﻴﺲ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻣﺠﺴﻤﻪ و ﺗﺼﻮﻳﺮ و ﻇﺮف و ﻣﻴﺰ و ﺟﺎﻣﻪ و ﺳﻼح‪،‬‬
‫را ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﺧﺪاﻳﺎن از اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺎ ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻫﻨﺎن‬
‫از آﻧﻬﺎ ﺳﻮد ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﺳﺘﺎن ﺧﺪاﻳﺎن‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺰﻧﻮﻓﻮن ﭼﻮن ﺑﺎ ارﺗﺶ ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﻴﻮه ﺑﺎغﻫﺎ و دامﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺮاد اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬در ﻣﻮاردي‬
‫ﺟﺰو ﻫﺪاﻳﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﮔﺎﻣﻤﻨﻮن دﺧﺘﺮ ﺧﻮد اﻳﻔﻴﮕﻨﻴﺎ‪ ،‬و آﺧﻠﻴﺲ ده ﺗﻦ از‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺮوا را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دوﺳﺘﺶ ﭘﺎﺗﺮوﻛﻠﻮس ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪ .‬در ﻗﺒﺮس و ﻟﺌﻮﻛﺎس‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺎدي آﭘﻮﻟﻮن‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از ﺻﺨﺮهﻫﺎ ﻓﺮو ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺧﻴﻮس و ﺗﻨﺪوس‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن‪ ،‬رﺿﺎﻳﺖ دﻳﻮﻧﻮﺳﻮس را ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﻴﺴﺘﻮﻛﻠﺲ‬
‫ﮔﺮوﻫﻲ از اﺳﻴﺮان اﻳﺮاﻧﻲ را در ﺟﻨﮓ ﺳﺎﻻﻣﻴﺲ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن در ﻋﻴﺪ‬
‫آرﺗﻤﻴﺲ‪ ،‬در ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎن را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن‬
‫ﻣﻲﻣﺮدﻧﺪ‪ .‬در آرﻛﺎدﻳﺎ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺮن دوم ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ زﺋﻮس ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎن ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻴﻮع ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك در ﻣﺎﺳﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن ﺷﻬﺮ را ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺘﺒﺮك ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل اﻃﻌﺎم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ او را ﺑﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻘﺪس ﻣﻲآراﺳﺘﻨﺪ و از ﺑﺎﻻي ﺻﺨﺮهاي ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪(215‬‬
‫ت( ﭼﺮا روم روا داﺷﺖ ﺗﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻛﺎرﺗﺎژ درآﻳﺪ؟ ﭼﻮن از ﺟﻨﮓ‬
‫ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪه و در آدرﻳﺎﺗﻴﻚ رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻬﺎده و ﺑﺎ ﮔﻞ در ﺟﻨﮓ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ،232‬ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎﻳﻮس ﻓﻼﻣﻴﻨﻴﻮس‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﺳﻨﺎ‪،‬‬
‫ﻻﻳﺤﻪاي از اﻧﺠﻤﻦ ﮔﺬراﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﭘﺎرهاي از زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﮔﻞﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ رم اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﻣﻴﺎن ﺗﻬﻲدﺳﺘﺎن ﺑﺨﺶ ﺷﺪ؛ در اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﻓﻼﻣﻴﻨﻴﻮس ﭘﻴﺸﮕﺎم‬
‫ﺑﺮادران ﮔﺮاﻛﻮس ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ،230‬روم‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎك ﻛﺮدن آدرﻳﺎﺗﻴﻚ از راﻫﺰﻧﺎن و‬
‫ﺗﺼﺮف ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺮاﻧﻪي اﻳﻠﻴﺮﻳﺎ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺪم را‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻛﻨﻮن از ﺟﻨﻮب و ﺧﺎور در اﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ ﮔﻞﻫﺎ را از آﻟﭗ ﺑﺮاﻧﺪ واﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﺤﺪ درآورد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫آﻧﻜﻪ از ﻏﺮب ﻧﻴﺰ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺎﺳﺪروﺑﺎل ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ آن‬
‫ﻛﺎرﺗﺎژﻳﺎن ﻣﻘﻴﻢ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ در ﺟﻨﻮب رودﺧﺎﻧﻪي اﺑﺮو ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﺎﮔﻮﻧﺘﻮم و آﻣﭙﻮرﻳﺎس را در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻳﺎر‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ )‪ ،(225‬ﮔﻠﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 50,000‬ﭘﻴﺎده و ‪ 20,000‬ﺳﻮار ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻛﻨﺎن ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻫﺮاس اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻨﺎ‬
‫ﻋﺎدت ﺑﺪوي ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن را از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ دو ﮔﻠﻲ را زﻧﺪه‬
‫در ﻣﻴﺪان ﺷﻬﺮ دﻓﻦ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺧﺸﻢ ﺧﺪاﻳﺎن ﻓﺮو ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ .‬ﻟﮋﻳﻮﻧﻬﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﻼﻣﻮن ﺑﺎ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن رو ﺑﻪ رو ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺗﻦ را ﻛﺸﺘﻨﺪ و ده ﻫﺰار اﺳﻴﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎن ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪي ﮔﻞﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ داﻣﻨﻪي روﻣﻲ آﻟﭗ ﻣﻘﻴﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺳﺮﻛﻮب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر در ﻇﺮف ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪ؛ در ﭘﻼﺳﻨﺘﻴﺎ و ﻛﺮﻣﻮﻧﺎ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﻛﺸﻮر ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬از آﻟﭗ ﺗﺎ ﺳﻴﺴﻴﻞ‪ ،‬ﻳﻜﻲ‬
‫ﺷﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪(56‬‬
‫‪ -2‬اﻳﻦ روﻳﻜﺮد راﻳﺞ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي‪ ،‬در ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ واﻗﻌﻲ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻔﻜﺮ راﻳﺞ‪ ،‬از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن در زﻣﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻢ )ع( ﻋﻠﻨﺎً ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ در ﺷﺮاﻳﻊ ﺗﻮﺣﻴﺪي و اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ )ﻳﻬﻮدي‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻣﺤﻤﺪي( ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي اﻣﺮ ﻣﻘﺪس و ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻊ‪ ،‬روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﻼف اﻳﻦ آﻣﻮزهي اﻟﻬﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد؟!! ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻊ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬واﻗﻌﻲ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﻋﺪم ﻋﻠﻢ ﺑﺎزﻳﮕﺮان ﺻﺤﻨﻪ از ﺳﺮاﻧﺠﺎم واﻗﻌﻲ‬
‫رﻓﺘﺎر ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮر ﺑﻲﺗﺮدﻳﺪ آﻧﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪن‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از اﺑﺘﺪاي دﺳﺘﻮر اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﻲ رﻗﻢ‬
‫ﻧﺨﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي واﻗﻌﻲ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎﻳﺶ و رﻓﺘﺎر ﺑﺎزﻳﮕﺮان‪ ،‬ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺎزﻳﮕﺮان را از ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻲاﻃﻼع ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ آزﻣﻮﻧﻲ‬
‫دﻗﻴﻖ و دﺷﻮار از دو ﺑﺎزﻳﮕﺮ ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﻴﺪ و ﻫﻢ اﺛﺮ را ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪﺗﺮ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ روش اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴﻞ)ع( در ﺗﻤﺎﻣﻲ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﻧﻈﺮي و‬

‫اﻋﺘﻘﺎدي‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻮﺟﻮد و ﺳﭙﺲ ﻧﺸﺎن دادن ﻧﻘﺎﻳﺺ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ او ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دوري ﮔﺰﻳﺪن از ﻧﻘﺎﻳﺺ و‬

‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ روش را در ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﺳﺘﺎرهﭘﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎهﭘﺮﺳﺘﺎن و‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻫﻤﻴﻦ‬
‫روش‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻏﻴﺮﻣﻨﻄﻘﻲ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺧﺪا را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -5‬داﺳﺘﺎن ﺧﻮاب اﺑﺮاﻫﻴﻢ و اﺣﺴﺎس ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ اﻟﻬﻲ از آن‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻘﻞﻫﺎي‬
‫رواﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﺠﺪد ﻓﺮﺷﺘﻪي وﺣﻲ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﺪاري اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮاه اﻳﻦ ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﻳﻦ روﻳﻜﺮد را ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺧﺪا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زدودن ﻳﻚ ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﺮﭘﺎي‬
‫ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻻزﻣﻪي آن ﻋﺪم ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﺠﺮي اﻣﺮ ﺧﺪا در‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﻋﻤﻞ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت را ﻣﻲﺗﻮان ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ داﻧﺴﺖ؟!! آﻳﺎ‬
‫روش ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﺮاﻫﻲ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ و رﻓﺘﺎر ﺑﺸﺮي را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد؟!!‬
‫‪ -6‬ﻟﻔﻆ »ﻋﻴﺪ« از ﻣﺎدهي »ع و د« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﺑﺮاي ﻫﺪف ﻣﺸﺨﺺ را‬
‫دارد‪ .‬در ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻣﻜﺮر و ﻣﺠﺪد آن ﺣﺎدﺛﻪي‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ )ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از آن ﺑﺎ »ﻓﺪﻳﻨﺎه ﺑﺬﺑﺢ ﻋﻈﻴﻢ« ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ( ﺗﺎ ﻫﺮﮔﺰ از‬
‫ﻳﺎد ﻧﺒﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﺪاي رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﺑﺮدن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‬
‫ﻳﺎ ﻫﺮ اﻣﺮ ﻣﻘﺪس دﻳﮕﺮ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد و آن را آﺷﻜﺎرا ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﻳﻜﻲ از دو ﻋﻴﺪ ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ )ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﻴﺪ ﻓﻄﺮ(‪ .‬ﺿﺮورتﻫﺎ و‬
‫اﺣﻜﺎم ﺧﺎص اﻳﻦ روز )ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﺸﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ( ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﺷﺪت اﻫﺘﻤﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮهي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻋﻤﻖ ﺟﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﻴﺮوان ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻔﻆ ﺟﺎن آدﻣﻴﺎن‪ ،‬آنﻗﺪر‬
‫اﻫﻤﻴﺖ دارد ﻛﻪ دو ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﺮاي آن ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ آزﻣﻮن اﻟﻬﻲ ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ و از ﻳﺎد ﻧﺒﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺮون راﻧﺪن آن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻪ دﺷﻮاريﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ و ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﺑﺮاي ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺣﻜﻢ اﻟﻬﻲ ﺗﻼش‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﻧﻴﺰ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬ﻓﻠﺴﻔﻪي رﻣﻲ ﺷﻴﻄﺎن در ﺣﺞ و ﻟﺰوم ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و‬
‫ﺗﻜﺮار آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﺎﺟﻴﺎن در ﻫﺮ ﺳﺎل و در اﻳﺎم ﺣﺞ‪ ،‬ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪي‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮاﻳﻊ ﺗﻮﺣﻴﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮﮔﺮاﻳﻲﻫﺎي اﻓﺮاﻃﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺠﻠﻲ اﻳﻦ اﺑﻌﺎد ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﺣﺞ ﺑﻮده و‬
‫ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﻋﻴﺪ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻳﻜﻲ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮاﻧﻊ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻖ ﺣﻴﺎت اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان‬
‫آن را ﻣﺒﺪأ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻛﺴﻲ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد ﻗﺮار داد و ﺟﺎن او را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﺷﺮﻋﻲ‪ ،‬او را ﻣﺴﺘﺤﻖ اﻋﺪام داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎن را‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺮ ﻣﻘﺪس ﻗﺮار داد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺣﻔﻆ ﺣﻴﺎت اﻧﺴﺎن ﻣﻘﺪسﺗﺮﻳﻦ دﺳﺘﻮر‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫)اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي‪(1391 ،‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه‪:‬‬
‫‪» .1‬ﻧﻘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺸﻮﻧﺖ«‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ 376 ،1375-79‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﺳﺮاﺋﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪1381‬‬
‫‪» .2‬اﺳﻼم و ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ )ﻣﺒﺎﻧﻲ و راهﻛﺎرﻫﺎي ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ و ﺑﻴﻤﻪاي در ﻗﺮآن‪ ،‬رواﻳﺎت‪ ،‬اﺧﻼق‬
‫و ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ(«‪ 486،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1383 ،‬‬
‫‪» .3‬ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ«‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ در ﻣﺒﺎﻧﻲ و اﺻﻮل ﻓﻘﻪ‪ 356 ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻣﺮداد ‪1391‬‬
‫‪» .4‬ﻧﻘﺪ ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ«‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺷﻌﺎر ‪ 454 ،1380-88‬ﺻﻔﺤﻪ آذر ‪1391‬‬
‫‪» .5‬وﺻﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﻠّﺖ اﻳﺮان‪ :‬ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ ‪ 420 ،«1388-91‬ﺻﻔﺤﻪ‪،‬‬
‫آﺑﺎن ‪1391‬‬
‫‪ .6‬ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري )ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎ ‪ 283 ،(1383-88‬ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1391‬‬
‫ب‪ .‬آﺛﺎر در دﺳﺖ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫‪ .7‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ :‬در ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع )‪(1383-87‬‬
‫‪ .8‬ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎ و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎ‪ :‬رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻓﻘﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت ﻓﻘﻬﻲ اﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي دﻳﻨﻲ )‪(1382-89‬‬
‫‪ .9‬اﺣﻜﺎم ﺑﺎﻧﻮان در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي‪ :‬ﺣﺠﺎب‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺮدان؟ ازدواج ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺣﻖ ﺟﺪاﺋﻲ‪،‬‬
‫ارث و‪(1382-87) ...‬‬
‫‪ .10‬اﺣﻜﺎم ﺟﺰاﺋﻲ در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي‪ :‬ارﺗﺪاد‪ ،‬رﺟﻢ‪ ،‬ﻣﻬﺪوراﻟﺪم‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺮاف‬
‫ﮔﻴﺮي ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻗﻀﺎوت )‪(1382-90‬‬
‫‪ .11‬ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎ )‪ :(1376 -82‬ﺣﻮاﺷﻲ ﺑﺮ وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ‪ ،‬رواﻳﺎت اﻗﺘﺼﺎدي و ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه‪.‬‬
‫‪ -‬ﻳﺎدﻧﺎﻣﻪ اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ )‪(1336-91‬‬
‫از ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب‪:‬‬
‫ﻋﺮﺻﻪي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ( و ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻣﻴﺪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎد ﻓﻲ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ در‬
‫ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻼش ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺰان اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﻬﺖ رﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم‬
‫رﺣﻤﺎﻧﻲ )ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ اﺳﺖ( و ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖﻃﻠﺐ )ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ راﻳﺞ اﺳﺖ(‬
‫ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪي ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻼش ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮓﺳﺎزي اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد‬
‫از ﺟﻤﻠﻪي ﭘﻴﺸﺮوان ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻟﻮازم ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ و ﺗﻀﺎدي ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻞ و ﻧﻈﺮ آﻧﺎن دﻳﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﭘﺬﻳﺮش و رﺷﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻼﺣﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺑﺎ ﻫﺮ اﻣﻜﺎن و ﺗﻮاﻧﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﺟﻬﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و ﺳﻬﻢ ﺧﻮد‬
‫را از اﻳﻦ ﻣﺴﺆوﻟﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ادا ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري(‬

بیم و امیدهای دینداری - احمد قابل

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

بیم و امیدهای دینداری - احمد قابل

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫ﺑﻴﻢواﻣﻴﺪﻫﺎيدﻳﻦداري‬

‫) ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي ﺳﺎلﻫﺎي ‪( 1383-88‬‬

‫ﻧﺎم ﻛﺘﺎب‪ :‬ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪﻫﺎي دﻳﻦداري‬

‫ﻣﺎدر ﻓﺪاﻛﺎر ﻗﺎﺑﻞﻫﺎ‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ‪115 .....................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎن در ﻣﺘﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ‪185 ........................‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺣﻤﺪ ﻗﺎﺑﻞ ‪283 .............................................................................‬‬

‫ﻋﺰّت آزادﮔﻲ و ﺣﻖﻃﻠﺒﻲ و ﺻﻠﺢ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﻲ در رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬

‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﺻﻠﺢﺟﻮﻳﺎﻧﻪ و اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ و وﻓﺎداري ﺑﻪ‬

‫وﻇﻴﻔﻪي ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ ﻫﻤﻪي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺎزﮔﺸﺎﻳﻲ ﭘﺮوﻧﺪهي‬

‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن و ﮔﺰارش ﺗﻔﺎوت آراء و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﻼﻣﻲ و‬

‫ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﻘﻠﻲ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ از ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬اﻣﺮي‬

‫ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﺼﻪي ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‪ ،‬ﻫﻤﺎن روﻳﻜﺮد ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪي‬

‫اﮔﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑـﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻟﻮازم ﺗﻘﺪم ﺣﻖاﻟﻨﺎس ﺑﺮ ﺣﻖ اﷲ در ﺗﻤﺎﻣﻲ‬

‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن و رﺣﻴﻢ‬

‫* ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮ دوﺷﻨﺒﻪ‪ 17 ،‬ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪1383‬‬

‫ﺧﺸﻦﺗﺮﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ و ﺷﺮﻳﻌﺖ او اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮﻻﻧﻪﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‬

‫ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﺠﺎﻣﻊ و رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ‬

‫ﭼﻬﺮهاي زﻳﺒﺎﺗﺮ از ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮرﻫﺎي ﻣﻮﻫﻦ داﻧﻤﺎرﻛﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!! اﮔﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ‬

‫* ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻋﺎﺷﻮراي ‪ 1381‬اﺻﻔﻬﺎن ‪ -‬ﻧﮕﺎرش در ‪ 1‬ﻓﺮوردﻳﻦ ‪1385‬‬

‫ﺧﺸﻨﻲ ﻗﺮارداد ﻛﻪ ﻛﻼﻣﺶ ﺗﻨﺪ و ﺗﻤﺎس او ﺑﺎ ﻣﺮدم و رﻓﺘﺎر وي ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺴﻴﺎر‬

‫ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬

‫واﻟﺴﻼم ﻋﻠﻴﻜﻢ و رﺣﻤﺖاﷲ و ﺑﺮﻛﺎﺗﻪ‬

‫ﺣﻜﻴﻢ ﺳﺨﻦ در زﺑﺎن آﻓﺮﻳﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺎن آﻓﺮﻳﻦ‬

‫اﻳﺸﺎن ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﻌﺎوﻳﻪ و اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ ﻧﻤﻲﻫﺮاﺳﺪ وﻟﻲ از اﻳﻦ ﻛﻪ در‬

‫‪ 1‬ﻛﺎﻣﻞ اﻟﺰﻳﺎرات‪ ،‬ص‪ .72‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،45‬ص‪ .85‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ص‪325‬‬

‫ذر‪‬هاي در ﺻﺪاﻗﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﺨﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺷﺪت ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ در اﻳﻦ‬

‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫‪ -2‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎ )اﺧﻼق(‪ ،‬اﻣﻮري ﻏﺮﻳﺰي و ﻃﺒﻴﻌﻲاﻧﺪ و ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً‬

‫* ‪ 19‬آﺑﺎن ‪ 1387‬ﺗﺎ ‪ 21‬آذر ‪1388‬‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪي)ص( ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﻫﺸﺪار‬

‫‪ -4‬اوﻟﻴﻦ ﻓﺮاز دﻋﺎي ﻣﻜﺎرم اﻷﺧﻼق ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻠﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد؛‬

‫ﺳﻮم( ﻛﻤﺎل ﻧﻴﺖ و آرزو‪.‬‬

‫اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﻤﺘﻨﻊ ﺷﻤﺮدن آن و ﻳﺎ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﻌﻘﺎد ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ اﻣﻮر‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي آدﻣﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪي اﻣﺮوزش را از دﻳﺮوز ذﺧﻴﺮه‬

‫ﻛﺮاﻣﺖ ذاﺗﻲ ﺳﺮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﺮ ﻛﻪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﻴﺮ ذﻟﺖ را ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪،‬‬

‫ﺻﻠْﺪاً ﻻ ‪‬ﻳ ْﻘﺪ‪‬ر‪‬ونَ ﻋ‪‬ﻠﻰ َﺷﻲ‪‬ء‪ ‬ﻣ ‪‬ﻤّﺎ‬

‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ از ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻋﻘﻼء و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﺮاﻳﻊ و ﻣﺘﻮن اﺻﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬

‫ﺼﻤ‪‬ﻨﻲ ﻣﻦ اﻟﻔﺨﺮ؛ و ﺧﻮ و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ و‬

‫‪ -2‬ﻋﺰتﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺮاﺗﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻣﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ در ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر در آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬

‫اﷲ« ﻳﺎ »ﭘﺬﻳﺮش اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﻲ ﺧﺪا؛ ﻃﺎﻋﺔ اﷲ« ﻳﺎ »ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري در ﻣﺤﺪودهي‬

‫• ‪‬ﻫﻮ‪ ‬ا َﻟّﺬي ‪‬‬

‫‪ -5‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﻲ اﻓﺮاد ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ را ﻧﺼﻴﺒﻢ ﻛﻦ )و ﻣﻦ ﻇﻨﺔ‬

‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬

‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫* ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻛﻪ در ﺷﺐ ‪ 23‬رﻣﻀﺎن اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و از ﺳﺨﻨــﺮاﻧﻲام در ﺣﺴﻴﻨﻴﻪي ارﺷﺎد‬

‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي واژﮔﻮﻧﻪي ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي در ﻛﻨﺎر ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪهي ﻋﻤﺪي و‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺬرﮔﺎﻫﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦ در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬

‫‪ -8‬وﻇﻴﻔﻪي ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ ﻫﻤﻪي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﻴﻨﻲ و ﺑﺎزﮔﺸﺎﻳﻲ‬

‫ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ‬

‫ﻣﺘﻦ ﻳﻚ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ در اﺻﻔﻬﺎن را ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ در آدرس ﻳﺎد‬

‫ﻟﺰوم ﺑﺎزﻧﮕﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺮﻳﻌﺖ‬

‫ﺗﻮ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ! ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬

‫رﺣﻤﺎن ﻳﮕﺎﻧﻪي ﺳﺒﺐﺳـﺎز‬ ‫اي ﻧﺎم ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮآﻏﺎز‬

‫* ﺧﻼﺻﻪ ي ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ روز ﻋﺎﺷﻮرا در ﺗﻬﺮان‪ 10 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1385‬‬

‫ج( وﺟﻮد ﺗﺒﻌﻴﺾ آﺷﻜﺎر ﺑﻴﻦ زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن و‪ ...‬در‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻼك اﻇﻬﺎرات اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬اﻇﻬﺎرات اﻧﺤﺼﺎرﻃﻠﺒﺎﻧﻪي ﻃﺮﻓﺪاران‬

‫روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺧﻼف ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﺴﺖ روﻳﻜﺮدﻫﺎي ﺿﺪ ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬

‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‬

‫وﻗﺘﻲ ﺑﺮاي ﺻﺎﻟﺤﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺘﻲ در ﺣﺪ ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﻴﻪ از رﺳﺎﻧﻪي ﻣﻠﻲ را اﺧﺘﺼﺎص‬

‫آن ﮔﺮوه از ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ و ﻣﺘﻔﻜﺮي ﻫﻢﭼﻮن آﻳﺖاﷲ ﺻﺎﻟﺤﻲ ﻧﺠﻒآﺑﺎدي‬

‫آﺧﺮﻳﻦ دﻳﺪار ﻣﻦ )ﺳﺎﻛﻦ ﻣﺸﻬﺪ( و او )ﺳﺎﻛﻦ ﺗﻬﺮان( در اﺳﻔﻨﺪ ‪ 1384‬ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮاﺑﻴﺪه‬