‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻓﺼــﻠﻨﺎﻣﻪ ﺑﻴــﻦ اﻟﻤﻠﻠــﻲ ﻗــﺎﻧــﻮن ﻳــﺎر‬

‫‪License Number: 78864‬‬ ‫‪Article Cod: 2018Y3N8A2 ISSN-P: 2538-3701‬‬

‫روﻧﺪ اﺑﻘﺎء‪ ،‬اﺟﺮا و اﺳﻘﺎط ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در ﻓﻘﻪ و ﺣﻘﻮق ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ اﻳﺮان‬

‫)ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ‪ ،1397/11/15‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺼﻮﻳﺐ ‪(1398/02/12‬‬
‫اﻣﻴﻦ ﺣﺴﻨﻮﻧﺪ‬
‫داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮرﺳﻴﻪ ﺣﻘﻮق داﻧﺸﻜﺪه ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎه اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان اﺻﻞ آزادي ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻋﺪهاي ﻻﻳﻨﻔﻚ ﺑﺮ ﺗﺎرك ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻧﺸﻴﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺘﻀﻲ ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻞ ﻣﻔﻬﻮم آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ »اوﻓﻮ ﺑﺎﻟﻌﻘﻮد« و ﺣﺪﻳﺚ »اﻟﻤﻮﻣﻨﻮن ﻋﻨﺪ ﺷﺮوﻃﻬﻢ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ آزادي ﻗﺮاردادﻫﺎ )ﻣﺎده ‪ 10‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ( ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ در ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺴﺮي اﺳﺖ واﻧﮕﻬﻲ‬
‫اﺟﺮاي اﻳﻦ اﺻﻞ در ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ ﺗﻨﺪ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﮔﺎﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻣﻮاﻧﻊ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﻊ آن اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮﻳﺴﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه‪ .‬اﺳﺘﺜﻨﺎ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ اﺻﻞ ﺑﺮ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‬
‫ﺧﺮﻳﺪار و ﺗﺨﺼﻴﺺ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺗﻘﺪم ﺷﻔﻴﻊ ﺑﺮ ﺧﺮﻳﺪار ﻣﺼﺪاق ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ دارد‪ .‬در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان‬
‫‪23‬‬ ‫اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻮدن ﻣﺎﻟﻚ در ﻗﻴﺪ ﺣﻴﺎت‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻠﻚ او را ﺑﺪون ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫وي ﺗﻤﻠﻚ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺠﻮز اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺿﺮورﺗﻲ اﻳﺠﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺗﺠﻤﻴﻊ ﮔﺮدد ﺗﺎ ﻣﻘﻨﻦ ﺣﻖ‬
‫اﺟﺮاي ﻗﺎﻋﺪه ﺧﻼف را ﺑﻪ ﺗﻤﻠﻜﺎت ﺷﻔﻴﻊ ﺗﺰرﻳﻖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻴﺤﺎل ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﻤﻠﻚ ﻗﻬﺮي و اﺧﺬ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ از اﺳﺒﺎب ارادي ﺗﻤﻠﻚ ﺣﺼﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺎد ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ دﻳﺮﻳﻨﻪ در ﻓﻘﻪ و ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﺨﺘﺼﺎت آن در ﺟﻠﺪ اول ﺑﺎب ﺳﻮم از ﻣﻮاد ‪ 808‬ﻟﻐﺎﻳﺖ ‪ 834‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺿﻤﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬روﻧﺪ اﺑﻘﺎء ﺗﺎ اﺟﺮا را ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺿﻤﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺣﻜﺎم و ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻧﻬﺎد ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺷﻔﻌﻪ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ اﻳﺮان و ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻤﻠﻚ ﻗﻬﺮي‪ ،‬آزادي در ﻗﺮاردادﻫﺎ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﻛﻠﻴﺎت‬

‫»ﺷﻔﻌﻪ« ﺑﻪ ﺿﻢ ﺷﻴﻦ‪ ،‬ﺳﻜﻮن ﻓﺎء و ﻓﺘﺢ ﻋﻴﻦ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي "ﺗﻘﻮﻳﻦ ﻛﺮدن" و ﻓﺰوﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻔﻌﻪ ﺣﻖ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ ﺳﻮره ﻓﺠﺮ آﻳﻪ »واﻟﺸﻔﻊ و اﻟﻮﺗﺮ«‪،‬‬
‫ﺷﻔﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﻔﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﻴﺎن از ﺷﻔﻌﻪ در ﻛﻨﺎر وﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺟﻬﺎن اﻋﻢ‬
‫از زوج و ﻓﺮد ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 1‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺷﻔﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي زوج در ﺑﺮاﺑﺮ وﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻚ ﻗﺮار ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺟﻤﺎل و ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ از ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﺗﻌﺎرﻳﻒ‪ ،‬ﺷﻔﻌﻪ اﺳﻤﻲ ﺑﺮاي ﻣﻠﻚ ﻣﺸﻔﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﻲ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ از ﻣﺎده ‪ 808‬ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎرﺣﺎن ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ و ﻓﻘﻬﺎي اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻫﺮﻛﺪام ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺣﻖ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﺪهاي ﻣﺸﻬﻮر رﺟﻮع ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﺷﻬﻴﺪ اول ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪» :‬ﻫﻲ اﺳﺘﺤﻘﺎق اﻟﺸﺮﻳﻚ اﻟﺤﺼﻪ اﻟﻤﺒﻴﻌﻪ ﻓﻲ اﻟﺸﺮﻛﻪ«‬

‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻋﺪل ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد‪ :‬ﺷﻔﻌﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻳﻜﻲ از دو ﺷﺮﻳﻂ ﺑﻪ ﺗﻤﻠﻚ ﺣﺼﻪ ﻣﺸﺎع‬
‫دﻳﮕﺮ از ﻣﺎل ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﻣﺰﺑﻮر ﺣﺼﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﻴﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .2‬دﻛﺘﺮ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ ﻗﻬﺮي ﺣﺼﻪ ﺷﺮﻳﻚ‬
‫ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ از ﺧﺮﻳﺪار آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻫﻢ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﮕﻨﺠﺪ‪:‬‬
‫‪24‬‬
‫ﺣﻘﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دو ﺷﺮﻳﻚ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ آن را ﺗﻤﻠﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در ﺷﺮاﻳﻊ ﻣﺤﻘﻖ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻲ اﺳﺘﺤﻘﺎق اﺣﺪاﻟﺸﺮﻳﻜﻴﻦ ﺣﺼﻪ ﺷﺮﻳﻜﻪ ﺑﺴﺒﺐ اﻧﺘﻘﺎﻟﻬﺎ ﺑﺎﻟﺒﻴﻊ‪ .‬در‬
‫ﻧﺺ ﻓﻮق ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻔﻌﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ و اذﻫﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪ ﺿﻤﻦ ﺑﺴﻂ و ﺗﺸﺒﻴﺖ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﻔﻌﻪ در ﻣﺘﻮن ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺪﻧﻲ رﺟﻮع ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ اول‪ :‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﻔﻌﻪ در ﻓﻘﻪ‬

‫ﺷﻔﻌﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﺑﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻓﻘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ و اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن در اﻳﻦ ﺑﺎب آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺷﻔﻌﻪ در ﺷﺮع ﻣﻘﺪس اﻣﺮي ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻓﺮوع آن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎ‬

‫‪ 1‬ﺧﺪوي‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،10‬ﺻﻔﺤﻪ ‪.458‬‬

‫‪ 2‬ﻋﺪل‪» ،‬ﻣﻨﺼﻮر اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ«‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬آذر ‪ ،1342‬ص ‪.505‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﺷﺪﻳﺪ و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺳﻴﺴﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در ﺣﻘﻮق ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‬
‫در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب و در ﺣﻘﻮق رم ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮﺛﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت آن ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻢ‬
‫اﻛﻨﻮن در دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ را در اﺻﻄﻼح ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺗﻤﻠﻚ ﺳﻬﻢ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺷﺮﻳﻚ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ و ﺿﻮاﺑﻂ ﺣﺎص ﺣﺎﺻﻞ و اﻋﻤﺎل ﻣﻲﮔﺮدد ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﻮد ﻋﻠﻲاﻟﺤﺎل‬
‫ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ از ﺗﻌﺎرﺿﺎت و اﺑﻬﺎﻣﺎت ﺗﺎرﻳﻚ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺘﻮن ﻓﻘﻬﻲ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﺪهاي دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫ﺗﺎﻣﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﺑﻨﺪ دوم‪ :‬ﺷﻔﻌﻪ از دﻳﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‬

‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺷﻔﻌﻪ از دﻳﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن‬
‫از دﻳﺪﮔﺎه آن ﻣﺬاﻫﺐ و ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺮﻗﺮاري اي ﺣﻖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺷﻔﻌﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ اﺟﺒﺎري ﻳﻚ ﻣﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺪﻳﻢ و ﻋﻠﻴﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﺿﺮر ﺳﻬﻤﻲ را ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ در ﻗﺒﺎل ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻋﻮﺿﻲ ﻣﺎﻟﻚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﻴﻤﺖ ﺧﺮﻳﺪ آن ﺑﻪ وي ﻣﺎﻟﻚ ﺷﻮد‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻋﻠﻤﺎي‬
‫اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺧﻼف اﺻﻞ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ اﺻﻞ ﺗﺴﻠﻴﻂ و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﻗﺘﻀﺎ دارد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺼﺮﻓﻲ ﺑﺮاي ﻏﻴﺮﻣﺎﻟﻚ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﺎﺷﺪ و ﻟﺬا اﻳﻦ ﺣﻖ را ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‬
‫‪25‬‬ ‫ﺑﺮ اﻣﻮال اوﻟﻴﻪ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻖ در ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻬﺠﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺎرن ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺎل‬
‫ﻏﻴﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻬﺮي وارد آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺷﺮوط ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ از دﻳﺪﮔﺎه اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‬

‫‪ .1‬ﻣﺸﻔﻮع ﻋﻠﻴﻪ از اﻣﻮال ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮﺧﻼف اﻫﻞ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎﻳﺪ دو ﺷﺮﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﺪاوم ﺷﺮﻛﺎ ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬از ﻧﻈﺮ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺷﻔﻌﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﻊ ﻳﻜﻲ از ﺷﺮﻛﺎ ﺑﺎ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﻮرد ﺷﻔﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻬﺮﻳﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺮﻳﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ .4‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ از اﻣﻮال ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻬﻢ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺪﻳﻢ را‬
‫ﺑﮕﻴﺮد و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﻪي آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺸﺘﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬

‫‪ .5‬ﺷﻔﻴﻊ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻣﻜﺎن ﻗﻮرا درﺧﻮاﺳﺖ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﻴﺎس ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﻚ ﺣﻖ ﻓﻮري و ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .6‬رواﻳﺖ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺣﻖ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ ﺣﻖ ﻣﺸﺘﺮي اﺳﺖ و اﺳﺘﻘﺮار ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ وي ﺑﺮ ﺳﻬﻢ‬
‫ﺧﺮﻳﺪاري ﺷﺪه ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﺳﻘﺎط ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻔﻴﻊ ﻳﺎ ﺧﻮدداري از آن ﺗﺼﺮف در ﺳﻬﻢ‬
‫ﺧﺮﻳﺪاري ﺷﺪه ﺧﻮدداري ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﺒﻞ از درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﻴﻊ ﻳﺎ روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در ﺳﻬﻢ ﺧﺮﻳﺪاري ﺷﺪه ﺗﺼﺮﻓﻲ اﻧﺠﺎم داد ﺗﺼﺮف وي ﺻﺤﻴﺢ و ﻧﺎﻗﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ وي ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل در ﻣﻠﻚ ﺧﻮد ﺗﺼﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ اﻳﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎت‬
‫ﺳﺒﺐ ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪن ﺣﻖ ﺷﻔﻴﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ اول‪ :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ از دﻳﺪﮔﺎه و ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﺮﻓﻲ‬

‫اﺻﻞ ﻛﻠﻲ در ﺣﻘﻮق اﺳﻼم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻘﻮق ﻋﺮﻓﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﺟﺎزه‬
‫در ﻣﺎل ﻏﻴﺮ ﺗﺼﺮف ﺑﻜﻨﺪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎده ‪ 75‬ﻣﻨﺸﻮر ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﻣﺼﻮب ‪ :1395‬ﺣﻖ‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺣﻖ ﺷﺨﺼﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻣﺨﺘﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ دﻳﮕﺮي را‬
‫ﺳﻠﺐ ﻳﺎ اﻣﻮال او را ﻣﺼﺎدره ﻳﺎ ﺿﺒﻂ ﻳﺎ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﻳﺎ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ او و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ‪،‬‬
‫‪26‬‬
‫ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻳﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن‪ .‬در ﺣﻘﻮق اﺳﻼم ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ »ﻻﺗﻜﻠﻮا اﻣﻮاﻟﻜﻢ ﺑﻴﻨﻜﻢ ﺑﺎﻟﺒﺎﻃﻞ اﻻ ان ﺗﻜﻮن ﺗﺠﺎره ﻋﻦ ﺗﺮاض« ﺷﻔﻌﻪ ﺧﻼف اﺻﻴﻞ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا در اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﻤﻠﻚ ﺷﻔﻴﻊ ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ رﺿﺎﻳﺖ ﻣﺸﺘﺮي ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻧﻬﺎﻳﺘﺎ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﺷﺎرع ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻢ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﺨﺼﻴﺺ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ ﻋﺎم آﻳﻪ ﻣﺬﻛﻮر وارد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و آن را ﺟﺎﻳﺰ داﺳﻨﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﺨﺼﻴﺺ ﺣﻜﻢ ﻋﺎم ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻋﺮﻓﺎ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺗﺨﺼﻴﺺ ﺣﻜﻤﻲ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﻘﻼب و‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻮع از ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻪ ﺣﻖ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ دوم‪ :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ از دﻳﺪﮔﺎه دﻛﺘﺮﻳﻦ ﺣﻘﻮﻗﻲ‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي ﻛﻪ در ﺳﺪه ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻣﻴﻼدي ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺣﻖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ »اﺳﺒﺎب ﺗﻤﻠﻚ« را ﭼﻨﺎن آراﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ارث‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫و ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻌﻬﺪ اﺳﺖ و ﻗﺮاردادﻫﺎ ﻧﻴﺰ در زﻣﺮه اﻳﻦ اﺳﺒﺎب ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد اﻳﻦ ﺷﻬﺮت و ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ را ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ واداﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎده ‪ 140‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺳﺒﺎب‬
‫ﺗﻤﻠﻚ« ﺳﻴﻘﻞ زد ﻛﺘﺎب دوم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺗﻤﺎم ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺣﻴﺎء اراﺿﻲ ﻣﻮات‪ ،‬ﺣﻴﺎت‪ ،‬ﻋﻘﻮد و‬
‫ﺗﻌﻬﺪات‪ ،‬اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ وارث را در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛﺮد در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎط و ﺗﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻓﻮق‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻋﻴﻨﻲ و دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺖ وارث و اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺰ در آن ﺑﻪ ﻏﻠﻂ اﻓﺘﺎد ﺗﻨﻬﺎ‬
‫وﺟﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻋﻨﺎوﻳﻦ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻛﺴﺐ و ﺗﻤﻠﻚ ﻣﺎل ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻨﺪ ‪ 3‬ﻣﺎده‬
‫‪ 140‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻳﻜﻲ از اﺳﺒﺎب ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ اﺳﺖ ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﺗﻤﻠﻚ ﺧﻼف اﺻﻮل‬
‫ﺟﺎرﻳﻪ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻨﺒﻂ از ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺴﻠﻴﻂ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺎﻟﻚ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮد ﺣﻖ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮف و‬
‫اﻧﺘﻔﺎع را دارد ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﺒﻨﺎي ﻗﺎﻋﺪه ﻓﻘﻬﻲ "اﻟﻨﺎس ﻣﺴﻠﻄﻮن ﻋﻠﻲ اﻣﻮاﻟﻬﻢ" ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﺧﺬ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﺻﻞ ﺗﺴﻠﻴﻂ ﺑﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺷﻔﻴﻊ ﻗﻬﺮا و ﺑﺪون اراده ﻣﺸﺘﺮي ﻣﺎل‬
‫را از ﻣﻠﻜﻴﺘﺶ ﺧﺎرج ﻣﻲﻛﻨﺪ در دوران ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو اﺻﻞ ﺑﺎﻳﺪ از ﭼﻬﺮهي اﺷﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و ﻗﺪر‬
‫ﻣﺘﻴﻘﻦ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﺮاد ﺟﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺴﺮي در ﻣﻘﺎم ﺷﻚ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ و اﺧﺬ ﺑﻪ آن اﻣﺮﻳﺴﺖ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺿﺮورﺗﻲ اﻳﺠﺎب ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻘﻨﻦ ﺗﺰرﻳﻖ آن را ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻛﻨﺪ اﺧﺬ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻔﻌﻪ از ﺻﻼﺣﻴﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﻜﺎن اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ »اﻋﻄﺎ ﺣﻖ وﻳﮋه« ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﺿﻤﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻂ و اوﺻﺎف ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎب ﻻﺣﻖ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ‪-‬‬
‫‪27‬‬
‫ﮔﺮدد اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ را ﻛﻪ ﭼﻬﺮه ي ﻗﻬﺮي اﺟﺮاي ﺣﻖ اﺳﺖ را ﻣﺘﺒﺎدر ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در ﺣﻘﻮق ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ اﻳﺮان‬

‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﺑﻨﺪ اول‪ :‬ﺷﻔﻌﻪ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻲ اﺳﺖ‬

‫ﺷﻔﻌﻪ ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﺎل اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﻲ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺟﺴﺐ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ )ﺷﻔﻴﻊ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺑﮕﺬرد ﻳﺎ ﺻﻠﺢ ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺣﻖ ﺑﻪ ﻣﻴﺮاث ﺑﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﻲ‪-‬‬
‫رﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻮز ﻧﻘﻞ آن در ﻣﺎده ‪ 823‬ق‪.‬م ﻣﻘﺮر اﺳﺖ ﻃﺒﻖ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻛﻠﻲ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻘﻞ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ﻟﻜﻦ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ از اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ و ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ و ﺷﺮﻳﻚ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ‬
‫ﺣﻖ را ﺑﻪ ﺛﺎﻟﺜﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺷﻔﻌﻪ وﺳﻴﻠﻪ دﻓﻊ ﺿﺮر اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻨﻊ ﺧﺎص ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺧﺼﻮص ﻣﺪﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻟﻤﺲ ﻧﻴﺴﺖ و اﺳﺎس آن را ﻣﻲ ﺗﻮان در ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺣﻖ ﺟﺴﺖ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﺷﻔﻌﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﺣﻖ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ وﻳﮋه آن اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد‪.1‬‬

‫ﺑﻨﺪ دوم‪ :‬ﺷﻔﻌﻪ ﺣﻖ ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‬

‫ﻣﺎده ‪ 808‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ را ﺑﻪ ﺷﻔﻴﻊ داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻟﺰام و اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪ‬
‫ﻧﺪارد اﻳﻦ ﺗﻤﻠﻚ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و رﺟﻮع ﺑﻪ دادﮔﺎه ﺻﺮﻓﺎ ﺟﻨﺒﻪ اﻋﻼﻣﻲ دارد و ﻧﻪ ﺗﺎﺳﻴﺴﻲ ﻳﺎ اﻟﺰام ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﺳﻬﻢ‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺣﺎوي ﺣﻖ اﻧﺘﻔﺎع و ﺗﺼﺮف در ﻋﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ درﺟﻪاي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﺳﺖ و در‬
‫ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻚ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ آن را در ﺣﻜﻢ ﺣﻖ ﻋﻴﻨﻲ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ ﺳﻮم‪ :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﻪ ارث اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‬

‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻘﻨﻦ و ﺷﺎرﺣﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮارث ﺑﻮدن ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﺘﻔﻖ اﻟﻘﻮﻟﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﻓﻘﻬﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وراث ﺷﻔﻴﻊ ﻧﺎﺋﺒﺎن وي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻘﻞ ﺑﻮدن ﺣﻖ ﺑﻪ وراث ﺑﺎ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﺣﻖ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﺷﻔﻌﻪ وﺳﻴﻠﻪ دﻓﻊ ﺿﺮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﻮزي ﺑﺮاي ﻧﻘﻞ ﺑﻪ ﺛﺎﻟﺚ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ ﺿﺮري ﻛﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺮاي اﺣﺘﺮاز از آن ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺤﻤﻞ ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﻗﻬﺮي و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺑﻮدن ﺗﻤﻠﻚ ﻗﻬﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﺑﻪ ﻗﻮت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻜﻢ ﺷﻔﻌﻪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺼﺮﺣﺎت ﺷﻮد و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪28‬‬
‫ﺑﻨﺪ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط اﺳﺖ‬

‫اﺳﻘﺎط ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در زﻣﺮه اﻳﻘﺎﻋﺎت اﺳﺖ و ﺑﻪ اراده ﺷﻔﻴﻊ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻋﺮاض از ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺻﺮﻳﺤﺎﻧﻪ و در ﻗﺎﻟﺐ ﺻﻠﺤﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﻤﻨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮوش ﻣﻠﻚ روﻳﺖ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﻴﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻼك ﺗﺎم ﺗﻤﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﺣﻖ و‬
‫ﺣﻜﻢ اﺳﺖ‪ .‬دﻛﺘﺮ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن اﻋﻼم ﻣﻲدارد‪» :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در زﻣﺮهي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﺷﺮﻳﻚ اﺳﺖ و در‬
‫اﻣﻜﺎن اﺳﻘﺎط آن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺷﻔﻴﻊ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از اﻳﻦ ﺣﻖ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮﻳﺶ راﺿﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ «.‬ﺟﻮاز اﺳﻘﺎط اﻳﻦ ﺣﻖ در ﻣﺎده ‪ 822‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 1‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ ،‬درﺳﻬﺎﻳﻲ از ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ‪ ،‬ارث‪ .‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﻤﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪.1389‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻃﺮح ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ :‬آﻳﺎ رد ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮوش ﺳﻬﻢ ﺷﺮﻳﻚ اﺳﻘﺎط ﺿﻤﻨﻲ اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دﻛﺘﺮﻳﻦ و روﻳﻪ ﻣﻘﺮر در ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ رد ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮوش‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﻚ‪ ،‬ﺗﺸﻮﻳﻖ‪ ،‬ﻗﺒﻮﻟﻲ در‬
‫وﻛﺎﻟﺖ در ﺑﻴﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﻘﺎط ﺿﻤﻨﻲ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﻗﻄﻌﻲ ﺧﻼف آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت زﻣﻴﻨﻪﺳﺎزي ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺷﺮاﻳﻂ اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ از ﻣﻨﻈﺮ دﻛﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﻦ و ﻣﺪﻧﻲ‬

‫ﺑﻨﺪ اول‪ :‬ﺷﺮاﻛﺖ ﻳﺎ اﺷﺎﻋﻪ رﻛﻦ اﺻﻠﻲ و زﻣﻴﻨﻪ اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ‬

‫ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺳﺪ ﺿﺮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲآورد و ﮔﺎﻣﻴﺴﺖ در راه ﺗﺎﻣﻴﻦ‬
‫وﺣﺪت ﻣﺎﻟﻚ و ﺑﺮﻫﻢ زدن اﺷﺎﻋﻪ و ﺻﻠﺢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ .‬ﺷﺮط اﺻﻠﻲ اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ »اﺷﺎﻋﻪ در ﻣﻠﻚ«‬
‫اﺳﺖ و ﺣﻜﻢ ﻣﺎدهي ‪ 810‬اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺑﻮده و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻤﺮ و ﻣﺠﺮي دارد و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻳﺎزي ﻗﻴﺎس آن‬
‫را ﺑﻪ دﻳﻮار ﻣﺸﺘﺮك ﻳﺎ ﭼﺎه ﻳﺎ آب ﺗﺴﺮي داد و ﻳﺎ ﺻﺮف اﺷﺘﺮاك ﺳﻘﻒ ﺑﻴﻦ دو ﻣﻠﻚ را ﻣﻮﺟﻪ ﺣﻖ‬
‫ﺷﻔﻌﻪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ دوم‪ :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﺨﺘﺺ اﻣﻼك اﺳﺖ‬

‫ﻣﺎده ‪ 808‬ﺷﺮﻛﺖ در ﻣﺎل ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل را ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ آن‬
‫‪29‬‬ ‫دال ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺎل ﻣﻨﻘﻮل ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ راه ﻧﺪارد‪ .‬در ﻓﻘﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﺸﻬﻮد ﺷﻔﻌﻪ را وﻳﮋه زﻣﻴﻦ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎغ و ﺗﺎﺑﻊ زﻣﻴﻦ ﻣﻲداﻧﺪ و اﻳﻦ ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل ﺗﺒﻌﻲ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻣﺎده ‪ 808‬را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ زﻣﻴﻦ و ﺧﺎﻧﻪ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ و ﻣﺸﻤﻮل‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﺣﻜﻢ ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ »اﻣﻼك« دارد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﺗﺒﻌﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮض اﻟﺼﺎق ﺑﻪ زﻣﻴﻦ و ﻫﻤﺮاه ﻣﻠﻚ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺷﻔﻌﻪ ﺟﺎري ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ ﺳﻮم‪ :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ وﻳﮋه ﻣﻠﻚ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻧﻈﺮ ﻣﺸﻬﻮد در ﻓﻘﻪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ را وﻳﮋه ﻣﻠﻚ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ‪-‬‬
‫داﻧﺪ ﭘﺲ ﻇﺎﻫﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﺮر ﻧﺎﺷﻲ از درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ را ﻣﺒﻨﺎي ﺷﻔﻌﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ از اﻳﻦ رو‬
‫ﺣﻜﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه ﺷﻔﻌﻪ را ﺑﻪ ﻣﻮردي اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﺷﻚ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ در‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‪ 1‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮدن ﻣﻠﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭼﺮا ﻛﻪ اوﻻ در‬
‫ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ اﺻﻮﻻ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻠﻚ و اﺧﺬ ﺳﻨﺪ ﻣﻔﺮوزي ﺑﺮ ارزش ﻣﻠﻚ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻠﻚ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺿﺮر ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﺮاﻛﺖ ﺑﺎ ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎده ‪ 808‬در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ‬
‫ﺷﺮط ﻣﺤﺘﺎج اﺻﻼح و ﺑﺎزﻧﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ ﭼﻬﺎرم‪ :‬اﻧﺘﻘﺎل ﺳﻬﻢ در ﻗﺎﻟﺐ ﺑﻴﻊ ﻣﺒﻨﺎي ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ‬

‫ﻣﻘﻨﻦ اﺟﺮاي ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ را ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺳﻬﻢ ﺷﺮﻳﻚ در ﻟﻌﺎب ﻋﻘﺪ ﺑﻴﻊ ﻣﻲداﻧﺪ دﻛﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﻦ‬
‫ﻣﺪﻧﻲ اﻳﻦ ﺷﺮط را از ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﺎزي ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و‬
‫ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎ رﻫﺎ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺷﺪن ﮔﺎم ﺑﺮدارد‪ .‬ﻋﻠﻲاﻟﺤﺎل ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺎده ‪808‬‬
‫ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺳﻬﻢ ﺷﺮﻳﻚ در ﻗﺎﻟﺐ ﻫﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻬﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﺿﻪ و ﺻﻠﺢ ﻣﻨﺸﺎ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻗﻴﻮد ﻓﻮق ﺳﻬﻢ ﻣﺸﺎع زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻴﻊ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺷﺮﻳﻚ ﻓﺮوﺷﻨﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺷﻤﺎر ﺷﺮﻳﻜﺎن دو ﻧﻘﺮ اﺳﺖ‬

‫ﺷﺮط وﺟﻮد دو ﺷﺮﻳﻚ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن اﻳﺠﺎد ﺣﻖ و وﻗﻮع ﺑﻴﻊ اﺳﺖ ﺑﺪﻳﻬﻴﺴﺖ ﺗﻌﻬﺪ ﺷﺮﻛﺎ در ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫اﺟﺮا ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻴﺪ ﻓﺮوش ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻠﻚ ﻳﺎ ﻓﺮوش ﻣﻠﻚ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻳﺪار ﻳﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﻳﺎ‬
‫‪30‬‬
‫ﺗﻌﺪد وراث ﻣﺎﻧﻊ اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﺮط ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﺷﻤﺎر ﺷﺮﻛﺎ ﺑﻪ دو ﺷﺨﺺ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺴﺮي ﺑﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﻦ ﺗﺴﺮي در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺸﻮرﺗﻲ ﺷﻤﺎره ‪ 7/476‬ﻗﻮه ي ﻗﻀﺎﺋﻴﻪ‬ ‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ذﻛﺮ دو ﻧﻜﺘﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .1 :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﻬﻢ ﺷﺮﻳﻚ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﺛﻤﻦ‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﭼﻮن ﻋﻘﺪ ﺑﻴﻊ ﻳﻜﻲ اﺳﺖ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﺮﻳﺪاران اﻋﻤﺎل ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد و ﺷﻔﻴﻊ ﺣﻖ ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻧﺪارد‪ .2 .‬در ﻓﺮﺿﻲ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲ ﻓﺮوﺷﺪ ﺷﺮﻳﻚ‬
‫دﻳﮕﺮ در ﺻﻮرﺗﻲ ﺷﻔﻴﻊ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺨﺶ را ﺗﻤﻠﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﻣﺎده‬
‫‪ 821‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻓﻮري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺎﺧﻴﺮ در اﺟﺮاي ﺣﻖ از ﺟﻬﺎت اﺳﻘﺎط آن اﺳﺖ‬
‫و دادﮔﺎه ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺑﻲ ﺣﻘﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺗﺎﺧﻴﺮي ﺳﺒﺐ ﺳﻘﻮط ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻋﺮف‪،‬‬

‫‪ 1‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻋﻠﻢ اﻟﻬﺪي‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ اﻧﺼﺎري‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫اﻫﻤﺎل و ﺗﻘﺼﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺮوع اﻳﻦ ﻣﻬﻠﺖ از ﺗﺎرﻳﺦ آﮔﺎه ﺷﺪن ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﻞ ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﺰان ﺛﻤﻦ در ﺣﻜﻢ ﺟﻬﻞ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎم دﻋﻮي‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ و ﻓﻮري ﺑﻮدن آن ﻣﺎﻧﻊ ﺳﻘﻮط ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺷﻔﻴﻊ‬
‫در ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺎده ‪ 2‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬اﻣﺎره‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ اﺻﻞ ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺟﺮاي ﺣﻖ ﺗﺒﻌﻴﺾ در اﺟﺮا ﻣﺴﻤﻮع ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﻣﻔﺎد اﻳﻦ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ را در ﻧﺺ ﻣﺎده ‪ 824‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺸﺎﻳﻌﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از وراث ﺣﻖ ﺧﻮد را اﺳﻘﺎط ﻛﻨﺪ ﺑﺎﻗﻲ وراث ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻬﻢ ﺧﻮد اﺟﺮا ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎ از آن ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺒﻴﻊ اﺟﺮا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ«‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻣﺎده‬
‫‪ 815‬ﺗﺒﻌﻴﺾ در اﺟﺮا را در ﻗﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫اﺟﺮا ﻧﻤﻮد ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻖ ﻣﺰﺑﻮر ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ از آن ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺒﻴﻊ اﺟﺮا ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻓﻮق و ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﻌﻴﺾ در اﺟﺮاي ﺣﻖ ﻣﺴﻤﻮع ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﺧﺮﻳﺪار را دﭼﺎر‬
‫ﺿﺮر ﻧﺎروا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻃﺮح ﻣﺴﺎﻟﻪ‪ :‬آﻳﺎ در ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻓﻌﻠﻲ ﺧﻴﺎري ﺑﻮدن ﺑﻴﻊ ﻣﺎﻧﻊ از اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ؟‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ از دﻳﺪﮔﺎه دﻛﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪﻧﻲ و ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪31‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬دﻳﺪﮔﺎه ﻓﻘﻬﺎ‪ :‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﻬﻤﻲ را ﺑﻪ ﺧﻴﺎر ﺷﺮط ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ اﮔﺮ ﺧﻴﺎر ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺎﻳﻊ ﻳﺎ ﻫﺮدو ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮا واﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﻠﻚ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﺮي‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺧﻴﺎر ﺑﺮاي ﻣﺸﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺮاي ﺷﻔﻴﻊ واﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻠﻚ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد‬
‫ﻋﻘﺪ ﺑﺮاي ﻣﺸﺘﺮي ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ‪ :‬ﺷﻔﻴﻊ ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ ﺑﻮاﺳﻄﻪ‬
‫ﻋﻘﺪ و اﻧﻘﻀﺎ ﺧﻴﺎر‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ آن وﻗﺖ ﻟﺰوم اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﻋﻘﺪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﻲﮔﺮدد ﺣﺘﻲ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻴﺎر ﻣﻨﻘﻀﻲ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﻋﻘﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ اﺷﺒﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﻴﺎر‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺸﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻘﻂ ﺷﻔﻴﻊ ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﻋﻘﺪ ﭼﺮا ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ :‬دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻘﻨﻦ و دﻛﺘﺮﻳﻦ‪ :‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎده ‪ 814‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ »ﺧﻴﺎري ﺑﻮدن ﺑﻴﻊ ﻣﺎﻧﻊ از اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ«‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻓﺮع ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه اﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﻨﻦ در ﻣﺎده ‪ 364‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻮﺟﺐ آن »در ﺑﻴﻊ ﺧﻴﺎري ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ از ﺣﻴﻦ ﻋﻘﺪ ﺑﻴﻊ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﻘﻀﺎ ﺧﻴﺎر‪ ،«...‬زﻳﺮا آﻧﭽﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﺻﻠﻲ ﺿﺮر ﺷﺮﻳﻚ و اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮد اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ آن ﺳﻬﻢ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ و ﻋﻘﺪ‬
‫ﺑﻴﻊ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻨﻮط ﺑﻪ وﺟﻮد ﺷﺮﻃﻲ ﺷﻮد اﻳﺠﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮط ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺧﻴﺎر ﺷﺮط ﺗﺎﺛﻴﺮي در وﻗﻮع اﻧﺘﻘﺎل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻖ‬
‫ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺰ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻊ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻋﻠﻴﺤﺎل در ﺣﻘﻮق ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺗﺨﺼﻴﺺ و ﺗﻘﺪم ﻣﺎده ‪33‬‬
‫و ‪ 34‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﻴﻊ ﺧﻴﺎري ﻣﻮﺟﺪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻣﻤﻠﻚ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻃﺮح ﻣﺴﺎﻟﻪ‪ :‬آﻳﺎ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ و اﻋﻤﺎل آن در ﻋﻘﺪ وﻗﻒ ﺟﺎري اﺳﺖ؟‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﺸﺘﺖ آرا ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻛﻼم ﻓﻘﻬﺎ رﺟﻮع ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ :‬دﻳﺪﮔﺎه ﻓﻘﻬﺎ‪ :‬اﺑﻦ ﻓﻬﺪ ﺣﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺷﺮط ﺳﻪ ﻗﻮل وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻗﻮل اول اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﻨﺪ وﺟﻮد دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ و ﻧﺎﻇﺮ اﺧﺬ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮل دوم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻗﻮل ﺳﻮم اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد و اﻻ ﺧﻴﺮ‪.‬‬

‫ب‪ :‬دﻳﺪﮔﺎه ﻣﻘﻨﻦ و دﻛﺘﺮﻳﻦ‪ :‬در ﻣﺎده ‪ 811‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻘﺮر اﺳﺖ »اﮔﺮ ﺣﺼﻪ ﻳﻜﻲ از دو ﺷﺮﻳﻚ‬
‫وﻗﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻮﻟﻲ ﻳﺎ ﻣﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﺪارد«‪ .‬دﻛﺘﺮ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫‪32‬‬
‫اوﻗﺎف ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم وﻗﻒ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ را دارا ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا وﻗﻒ داراي‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﻣﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻣﻨﺘﻔﻊ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫در ﻓﺮض ﻣﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ ار ﺷﻤﺎر ﻣﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ در ﺣﻜﻢ وﺿﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن دو ﻣﺎﻟﻚ در ﻋﻴﻨﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻜﻨﺪ و ﻳﻜﻲ از آن دو ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﻓﺮوﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‬
‫ﻣﺎده ‪ 811‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »اﮔﺮ ﺣﺼﻪ ﻳﻜﻲ از دو ﺷﺮﻳﻚ وﻗﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻮﻟﻲ ﻳﺎ ﻣﻮﻗﻮف‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﺪارد«‪ .‬در ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺘﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و ﺑﺎ ﻟﻮازم‬
‫ﺣﻜﻢ ﻗﺎﻧﻮن اوﻗﺎف در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ وﻗﻒ ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻧﺴﺢ ﺿﻤﻨﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ را ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻟﻮازم ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ واﻧﮕﻬﻲ اﺣﺘﻤﺎل دارد‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻜﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﻌﺪد ﻣﻮﻗﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‬

‫ﻣﻘﻨﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ از اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ اراﺋﻪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﻟﻜﻦ از آﻧﭽﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﻦ و اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﭼﺮا ﻛﻪ ارادي‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻧﺸﺎ ﺗﻤﻠﻚ ﺳﻬﻢ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺛﻤﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد در ﺑﻴﺎﻧﻲ ﺻﺮﻳﺢﺗﺮ اﺧﺬ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻔﻌﻪ ﻳﻚ اﻳﻘﺎع ﻣﻌﻮض اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اراده ﺷﻔﻴﻊ ﻛﺎرﮔﺰار اﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ اﻳﻘﺎع‬
‫اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻘﺶ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻧﻀﻤﺎم اراده‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﺪارد اﮔﺮﭼﻪ ﻛﻠﻴﻪ ارﻛﺎن ﻣﺤﻘﻖ اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﻧﺸﺎ را دارد‪ .‬از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﺎرز اﺧﺬ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ در اﻟﺤﺎﻗﻲ ﺑﻮدن اﻳﻘﺎع اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻘﺎع ﺳﻬﻢ اراده ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ و اﻧﻀﻤﺎم و اﻟﺤﺎق‬
‫ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺒﻲ ﭘﻴﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻳﺎ اﺣﺘﺮاز ﻳﺎ اﻧﺤﻼل آن اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ ﻋﻘﻮد اﻟﺤﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫اراده ﺷﻔﻴﻊ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻌﺎدل ﻗﺼﺪ ﻣﺸﺘﺮك ﻃﺮﻓﻴﻦ در ﻗﺮارداد ﺷﻤﺮد‪ .‬از دﻳﮕﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ‬
‫اﻳﻦ اﻳﻘﺎع را ﻣﻲ ﺳﺎزد در ﻓﻮري و ﺗﺒﻌﻲ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﻌﻲ از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذ اﺧﺬ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ‬
‫درﺳﺘﻲ ﻧﻘﻞ وﺳﻴﻊ و ﻓﻮرﻳﺖ از ان ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺪاق ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ دارد‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ اول‪ :‬ﻧﺘﺎﻳﺞ و آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‬

‫‪33‬‬
‫اﺛﺮ اﺳﺎﺳﻲ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﻤﻠﻚ ﺳﻬﻢ ﺷﺮﻳﻚ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺗﻤﻠﻚ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ رﺿﺎي ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻮده و‬
‫ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﻨﻔﻴﺬ ﺧﺮﻳﺪار ﻧﺪارد ﻣﺎده ‪ 817‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﺴﺘﺮي ﻣﺤﻜﻢ در اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ادﻋﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان‬
‫درك اﺷﺎره دارد‪ .‬در ﻓﺮض ﺗﻤﻠﻚ ﺷﻔﻴﻊ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ي اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻤﻼت ﻣﺸﺘﺮي ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﻲ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺑﻄﺎل ﻗﺮاردادي ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻧﺎﻓﺬ ﺑﻮده از ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻣﺤﻞ اﻳﺮاد اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ اﺑﻄﺎل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد »ﻣﺮاﻋﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ و ﻫﻀﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺮ ﺑﻌﺪي اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ در ﮔﺎم ﺳﻮم ﺗﻤﻠﻚ ﻧﻤﺎآﺗﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﻠﻚ ﺷﻔﻴﻊ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه اﺳﺖ و در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺛﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ در ﻣﺎده ي ‪ 819‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻘﺮر اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎآﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از‬
‫اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ در ﻣﺒﻴﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎل ﺷﻔﻴﻊ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺸﺘﺮي ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻛﺮده ﻳﺎ درﺧﺘﻲ را ﻛﻪ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻗﻠﻊ ﻛﻨﺪ«‪ .‬در دوران ﺑﻴﻦ ﻗﻮل ﺷﻔﻴﻊ و ﺧﺮﻳﺪار در‬
‫ﺧﺼﻮص ﺑﻨﺎ و درﺧﺖ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﺮﻳﺪار ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺷﻔﻴﻊ ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻞ ﻋﺪم و ﺗﺎﺧﺮ‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﺣﺎدث ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ از اﺛﺎر ﺑﻴﻊ ﺻﺤﻴﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎده ‪ 365‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﻴﻊ ﻓﺎﺳﺪ‬
‫اﺛﺮي در ﺗﻤﻠﻚ ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﻠﺬا ﺑﺎ ﺑﻴﻊ ﻓﺎﺳﺪ ﺗﻤﻠﻜﻲ ﺑﺮاي ﻣﺸﺘﺮي اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ از آﺛﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ و اﺧﺬ ﺑﻪ آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﻴﻊ ﻣﻨﺸﺎ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در ﻣﻬﻠﺖ اﻧﻌﻘﺎد اﺳﺖ‪ .‬از دﻳﮕﺮ‬
‫آﺛﺎر ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎ اﺧﺘﻼف دﻛﺘﺮﻳﻦ و ﻓﻘﻬﺎﺳﺖ در اﺑﻄﺎل اﻗﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺗﻘﺪم ﺣﻖ‬
‫ﺷﻔﻌﻪ اﻗﺎﻟﻪ ﻛﺎن ﻟﻢ ﻳﻜﻦ و درك ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﻣﺸﺘﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺪ دوم‪ :‬دﻋﻮاي اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ و ﻣﺴﺘﻨﺪات آن‬

‫دﻋﻮاي اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ دﻋﻮاي اﻋﻼم ﺗﻤﻠﻚ ﻣﺎل ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ اﮔﺮ ﺣﻖ ﻋﻴﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﺎل‬
‫ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻲ ﮔﻤﺎن در ﺣﻜﻢ آن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺣﻖ ﺗﻤﻠﻴﻚ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻓﻠﺬا رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ‬
‫دﻋﻮاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ دﻋﻮاي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻇﺮﻳﻒ اﻋﻤﺎل ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺣﻖ را ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻴﻨﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم اﻗﺎﻣﻪ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺎده ‪ 18‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در دادﮔﺎه ﻣﺤﻞ وﻗﻮع ﻣﻠﻚ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪات دﻋﻮاي اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ را ﻣﻲ ﺗﻮان در‬
‫ادﻟﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺷﻔﻴﻊ‪ ،‬اﺷﺎﻋﻪ در ﺳﻬﻢ ﻓﺮﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻨﺪ ﺑﻴﻊ‪ ،‬دﻟﻴﻞ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ و ارﺟﺎع ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﻊ ﺑﻪ‬
‫دادﮔﺎه را ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮد از ﭘﻴﻮﺳﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ دادﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ از دﻟﻴﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ﻳﺎ اﻳﺪاع ﺛﻤﻦ ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮد ﻣﻄﺎﺑﻖ روﻳﻪ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻔﻴﻊ ﺛﻤﻦ را ﺑﻪ ﺻﻨﺪوق دادﮔﺎه ﻣﻲﺳﭙﺎرد و ﻗﺒﺾ اﻳﺪاع را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫اﻇﻬﺎرﻧﺎﻣﻪ رﺳﻤﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺧﺬ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺮاي اﺑﻼغ ﺑﻪ ﺧﺮﻳﺪار ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎب اﻋﺘﺒﺎر و‬ ‫‪34‬‬
‫ﻧﻔﻮذ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻬﺮهاي اﻋﻼﻣﻲ دارد ﻧﻪ ﺣﻜﻢ ﺗﻤﻠﻴﻚ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻟﺰام ﺧﺮﻳﺪار ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻴﻊ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺎ اراده ﺷﻔﻴﻊ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﺧﻮاﻧﺪهي اﺻﻠﻲ ﻣﺸﺘﺮي اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺸﺘﺮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻠﻚ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ اوﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪات راﻳﺞ ﺷﻔﻴﻊ در اﻋﻤﺎل ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در روﻳﻪ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻓﻌﻠﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺮ ﺣﺼﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛‬ ‫‪-‬‬

‫اﺛﺒﺎت ﺷﺮاﻛﺖ ﺑﺎ ﺑﺎﻳﻊ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻳﺎ ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻣﺤﻠﻲ؛‬ ‫‪-‬‬

‫اﺛﺒﺎت وﻗﻮع ﺑﻴﻊ و اﻧﺘﻘﺎل ﺣﺼﻪ ﻣﺸﺎع ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﻨﺪ ﺑﻴﻊ ﺣﺼﻪ ﺷﺮﻳﻚ؛‬ ‫‪-‬‬

‫اﺛﺒﺎت ادﻟﻪ ﻣﻮﺟﺪ ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ؛‬ ‫‪-‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫اﺛﺒﺎت وﻗﻮع ﺑﻴﻊ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ وﻗﻮع و ﺗﺎرﻳﺦ اﺧﺬ؛‬ ‫‪-‬‬

‫اراﺋﻪ ﻣﺪارك اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ؛‬ ‫‪-‬‬

‫ادﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺛﻤﻦ ﺑﻪ ﺧﺮﻳﺪار ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺎدﻳﻪ ﺑﻪ ﺻﻨﺪوق دادﮔﺴﺘﺮي اﺛﺒﺎت ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫ﺟﻬﺖ ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻣﻨﻮال ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ دادﺧﻮاﺳﺖ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ را در اداﻣﻪ ﻧﻤﺎﻳﻪ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻮﺟﺪ ﺣﻖ ﺷﺪن ﺷﻔﻌﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻤﻠﻚ واﻗﻊ ﺷﻮد‬
‫و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ زﻣﻴﻨﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻗﻬﺮي ﺣﺼﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﺗﺴﻬﻴﻞ ﺷﻮد‪ .‬روﻧﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺼﻮل‪ ،‬اﺑﻘﺎء و اﺟﺮاي ﺣﻖ‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ وﻳﮋه و ﺑﻌﻀﺎ ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه اي را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﺎ اﺳﺎس دﻓﻊ ﺿﺮر ﺷﺮﻳﻚ‬
‫ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ از ﭼﻬﺮهي اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺗﻌﺎرﺿﺎت و ﺗﺨﺼﻴﺼﺎت ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺎم و ﺧﺎص‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎ و دﻛﺘﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻣﻨﻄﻘﻲ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻧﻬﺎد ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع دادﺧﻮاﺳﺖ‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺼﺪق ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‬
‫دﻻﻳﻞ و ﻣﺘﻀﻤﺎت‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺼﺪق ﻗﺮارداد ﺑﻴﻊ )اﺧﺘﻴﺎري(‬
‫‪35‬‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت دﻻﻳﻞ و ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺷﻤﺎره ‪ ...........‬ﻣﻮرخ ‪..../.../...‬‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﻴﻊ ﺷﻤﺎره ‪ .............‬ﻣﻮرخ ‪.../.../....‬‬ ‫ﻣﺘﻀﻤﺎت‬
‫‪ -1‬ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺗﻘﺪﻳﻢ دادﺧﻮاﺳﺖ‪ -2 .‬ﻫﺰﻳﻨﻪ دﻋﻮاي ﻣﺎﻟﻲ‪ -3.‬ﻫﺰﻳﻨﻪ اوراق‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ دادرﺳﻲ‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫دادﺧﻮاﺳﺖ‪ -4 .‬ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻫﺎ‬

‫‪ .1‬ﺷﻬﺎدت ﺷﻬﻮد و ﻣﻄﻠﻌﻴﻦ‪ -2 .‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺤﻠﻲ‪ -3 .‬اﺗﻴﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ‪-4 .‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﻌﻼم‪ -5 .‬ﭘﺮوﻧﺪه اﺳﺘﻨﺎدي‪ -6 .‬ﺳﺎﻳﺮ دﻻﻳﻞ و ﻣﺴﺘﻨﺪات‪-7 .‬‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻘﺎﺿﺎ‬
‫ارﺟﺎع ﺑﻊ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ‪ -8 .‬ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻣﺤﻠﻲ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﻮﻗﺖ – ﺧﺴﺎرات وارده‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺗﺒﻌﻲ‬
‫ﻣﺎﻟﻲ ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﻮل‬ ‫ﺑﻬﺎي ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺤﺘﺮم دادﮔﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪..............‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﺑﺎ ﺳﻼم ﺑﻪ اﺳﺘﺨﻀﺎر ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬

‫اﺻﻠﻲ‬ ‫ﻓﺮﻋﻲ از‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪه در ﭘﻼك ﺛﺒﺘﻲ‬
‫ﺷﺮﻳﻚ ﺑﻮده و ﻣﺸﺎراﻟﻴﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻗﺎ‪/‬ﺧﺎﻧﻢ ‪ ..................‬ﻓﺮوﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻠﻚ ﻣﺬﻛﻮر واﺟﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﺮاي اﺧﺬ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺮح ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﺷﻔﻌﻪ ﺑﻮده ﻟﺬا ﺑﺎ اﻋﻤﺎل اﻳﻦ ﺣﻖ از ﻣﺸﺘﺮي ﺧﻮاﺳﺘﻪام ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل وﺟﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻲ و ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺧﻮدداري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﻳﻢ دادﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺎﺿﺮ از دادﮔﺎه‬
‫ﻣﺤﺘﺮم ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﺪﻋﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺸﻜﺮ و ﺗﺠﺪﻳﺪ اﺣﺘﺮام‬

‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻗﺪاﻣﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﻮرد ﺗﻘﺎﺿﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت‬
‫دﻻﻳﻞ و ﻣﻨﻀﻤﺎت اﺧﺘﻴﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺪ ﻓﺮم‪:‬‬ ‫ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪه‪:‬‬
‫ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪه‬ ‫‪36‬‬
‫‪Fk01/00‬‬

‫ﻓﺮم دادﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻗﻀﺎﻳﻲ‬

‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬

‫ﻧﻬﺎد ﺷﻔﻌﻪ و اﺧﺬ ﺑﻪ آن از ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺻﻴﻞ ﺑﺎ ﭼﻬﺮهاي ﺧﺎص اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺼﻮص ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ در‬
‫ﻣﻘﺎﻣﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎرﺣﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ را ﻳﻜﻲ از اﺳﺒﺎب ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻗﻬﺮي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از روي ﻗﻬﺮ و اﺧﺘﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﭼﻮن‬
‫اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ در ﺻﻼﺣﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺷﺨﺎص ﻧﻴﺴﺖ اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺣﻖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻋﻄﺎي ﺣﻖ وﻳﮋه ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﺟﺮاي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ از آﺛﺎر ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ از ﻣﺠﻮزات ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺳﻮال ﻣﺸﻬﻮدي ﻛﻪ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮدن ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرض ﻣﻲ رﺳﺪ؟ اﺻﻞ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮدن‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ ﻧﻔﻊ ﻳﺎ ﺿﺮري را اﻳﺠﺎد ﻳﺎ اﺳﻘﺎط ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫رﻋﺎﻳﺖ اﻳﻦ اﺻﻞ‪ ،‬ﺛﺎﻟﺚ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﻠﻚ ﻣﺸﺘﺮي را اﺳﻘﺎط و اﺿﻤﺤﻼل ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد ﻣﺼﺮح‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺧﺎص ﻣﺠﺮاﻳﻲ را ﺗﺰرﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻇﺮﻳﻔﺎﻧﻪ ﺗﻤﻠﻜﻲ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ را‬
‫اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻴﻜﻪ ﻣﻘﻨﻦ را وادار ﺑﻪ ﺗﺨﺼﻴﺺ اﺻﻞ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮدن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ اﻣﺮوزه از‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت اﺻﻞ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻮدن ﻗﺮاردادﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﻴﻊ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آن از ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺮﻳﺪار‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻠﻴﺤﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺮه ﺧﺎص‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و ﺧﻼف اﺻﻞ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﺣﻖ در ﻣﻘﺎم اﺳﺘﻴﻔﺎ‬
‫و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻣﺘﻴﻘﻦ اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻮدن ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪاي‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ دارد ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻛﻪ ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن رﻳﺸﻪ در روم دوم دارد ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان ﻧﻈﺎم ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻣﻮال ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻮق ﺟﺰ ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎ را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻫﺮ ﺟﺎ‬
‫ﺷﻚ در ﻋﺪم ﭘﻮﺷﺶ اﻳﻦ اﺻﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺎ ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻋﺪم آن را ﻣﺸﻤﻮل ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬

‫‪ .1‬ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪ ،‬ﻃﺮح و ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻣﻬﺪي ﻣﺤﻤﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺗﺮﺑﻴﺖ و آﻣﻮزش ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﭙﺎه‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻪ‪ ،1388 ،‬ﺟﻠﺪ ‪.3‬‬
‫‪ .3‬اﻳﺘﻲ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻲ ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﺮاﻟﺮوﺿﻪ ﻓﻲ اﻟﺸﺮح اﻟﻌﻤﻪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ‪.1388 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺧﺪري‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،10‬اﻧﺘﺸﺎرات داراﻟﻤﺮﺗﻀﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪،‬‬
‫‪ 1427‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‪ ،.‬ﻃﺎﻫﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺮوان‪ ،.‬ﻟﻄﻴﻔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﻣﻚ‪ .‬ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺟﺎوداﻧﻪ ﺟﻨﮕﻞ‪،‬‬
‫ﭼﺎپ اول‪.1396 ،‬‬
‫‪ .6‬ﻃﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ،.‬اﻟﻤﺒﺴﻮط ﻓﻲ اﻟﻔﻘﻪ اﻻﻣﺎﻣﻴﻪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻜﺘﺒﻪ اﻟﺮﺗﻀﻮﻳﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1378 .‬‬
‫‪ .7‬ﻋﺪل‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،.‬ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬آذر ‪.1342‬‬
‫‪ .8‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻣﻮال و ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪ ،‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ‪،‬‬
‫‪.1388‬‬ ‫‪38‬‬
‫‪ .9‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ .‬ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ‪ ،‬ارث‪ .‬ﭼﺎپ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ .‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪.1389 .‬‬
‫‪ .10‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ در ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺰان‪ ،‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم‪.1388 ،‬‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫‪ .11‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﺷﺮﻛﺖ ﺳﻬﺎﻣﻲ اﻧﺘﺸﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺼﺖ و ﺷﺶ‪،‬‬
‫‪.1387‬‬
‫‪ .12‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻘﺎع‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻳﻠﺪا‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪.1370 ،‬‬
‫‪ .13‬ﻣﺤﻘﻖ داﻣﺎد‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ ،‬اﻳﻘﺎع اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻧﺸﺮ اﺳﻼﻣﻴﻪ‪.1384 ،‬‬
‫‪ .14‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﻜﻲ‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ اول‪ ،‬ﻟﻤﻌﻪ دﻣﺸﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ داراﻟﻔﻜﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎرده‪.1391 ،‬‬
‫‪ .15‬ﻣﻌﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺷﺶ ﺟﻠﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮ اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‬
‫‪ .16‬ﻣﻘﺎﻻت‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪Archive of SID‬‬

‫‪ .17‬آﻳﺘﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،.‬ﻣﻨﺘﻈﺮي‪ ،‬زﻫﺮا‪ ،.‬وﺿﻌﻴﺖ ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎل ﺣﻖ ﺷﻔﻌﻪ در ﻣﻨﻈﺮ ﻓﻘﻪ و‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‪.1394 ،‬‬
‫‪ .18‬ﻣﺤﻘﻖ داﻣﺎد‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ‪ ،‬اﺧﺬ ﺑﻪ ﺷﻔﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺣﻖ‪.1364 ،‬‬

‫‪39‬‬
‫فصلنامه علمی‪ -‬حقوقی قانونیار ‪ -‬دوره سوم‪ -‬شماره نهم‪ -‬بهار ‪1398‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬