‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق‬

‫جزای افغانستان‬
‫سیدنعیم سحاب‬

‫چکیده‬
‫همــراه بــا گســرش‪ ،‬توســعه و تکامــل جامعــۀ بــری و پیچیدگــی روابــط اقتصــادی و‬
‫اجتامعــی در ابعــاد گوناگــون‪ ،‬افعــال مجرمانــه بخصــوص جرایــم متقلبانــه و امــروزه‬
‫تشــکیل‌های گروهــی در قالــب انجمن‌هــا و جمعیت‌هــای علمــی‪ ،‬هــری‪ ،‬ادبــی و‬
‫احــزاب سیاســی روبه‌فزونــی اســت‪ .‬ایــن پدیــده منجــر به‌پیدایــش و ظهــور جرایــم‬
‫جدیــدی در عرصــۀ فعالیت‌هــای اجتامعــی‪ ،‬اقتصــادی شــده اســت‪ .‬عــدم تکافــوی‬
‫مجازات‌هــای اداری و مدنــی در مهــار فعالیت‌هــای خطرنــاک اشــخاص حکمــی‪ ،‬نظــام‬
‫حقوقــی افغانســتان را بــرآن داشــته اســت تــا بــر پایــۀ دالیلــی چــون واقعیــت جرم‌شــناختی‪،‬‬
‫مشــابهت مبانــی پذیــرش مســؤولیت جزایــی ایــن اشــخاص را به‌رســمیت بشناســند‪ .‬از‬
‫آن‌جایــی کــه ایــن پدیــدۀ جدیــد یعنــی اشــخاص حکمــی مطابــق بــا قوانیــن موضوعــه‪ ،‬از‬
‫حقــوق و تکالیفــی شــبیه افــراد انســانی (اشــخاص حقیقــی ) برخــوردار اســت‪ ،‬در حقــوق‬

‫‪95‬‬
‫عرفــی ایــن ایــده شــکل گرفــت کــه به‌مــوازات مقــررات حقــوق خصوصــی و مســؤولیت‬
‫مدنــی اشــخاص حکمــی‪ ،‬مســؤولیت جزایــی و دفــاع اجتامعــی در مقابــل کنش‌هــای‬
‫شــدید مخالــف نظــم اجتامعــی آن وجــود داشــته باشــد؛ امــا در اعــال ایــن سیاس ـت‌ها‬
‫همــواره تردیــد بــوده اســت‪ .‬چراکــه تحمیــل مجــازات منــوط بــه احــراز مســؤولیت جزایــی‬
‫اســت‪ .‬در ایــن مقالــه کــه حــاوی دو مبحــث اســت‪ ،‬به‌مطالبــی چــون مفهــوم شــخص‬
‫حکمــی‪ ،‬انــواع و تاریخچــۀ مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی‪ ،‬مؤیــدۀ جزایــی‬
‫اشــخاص حکمــی در کودجــزای افغانســتان پرداختــه شــده اســت‪.‬‬
‫واژگاه کلیدی‪ :‬مسؤولیت جزایی‪ ،‬شخص حکمی‪ ،‬مجازات‪ ،‬حقوق و جزا‪.‬‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫‪96‬‬
 ‫مقدمه‬
‫مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی‪ ،‬از جملــۀ حقــوق عمومــی اســت‪ .‬طــی یــک قــرن‬
‫گذشــته اشــخاص حکمــی چــه از لحــاظ تعــداد و چــه از منظــر اهمیــت‪ ،‬رشــد گســرده‌یی‬
‫کرده‌انــد‪ ،‬به‌گونه‌یــی کــه امــروزه نقــش بزرگــی را در زندگــی اجتامعــی ایفــا می‌مناینــد‪.‬‬
‫بســیاری از فعالیت‌هــای اقتصــادی‪ ،‬اجتامعــی‪ ،‬فرهنگــی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬ورزشــی‪ ،‬امنیتــی و‪...‬‬
‫توســط اشــخاص حکمــی انجــام می‌شــود و بــا رشــد اشــخاص حکمــی بحــث امــکان‬
‫ارتــکاب جــرم از ســوی آن‌هــا و مســؤولیت جزایــی آن‌هــا در میــان حقوق‌دانــان دنیــا‬
‫پاگرفــت‪ .‬عده‌یــی بــا دالیلــی از قبیــل این‌کــه ایــن اشــخاص وجــود فرضــی دارنــد و‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫ارتــکاب جــرم تنهــا از طریــق اشــخاص حقیقــی کــه دارای اراده هســتند‪ ،‬امکان‌پذیــر‬
‫می‌باشــد‪ ،‬امــکان ارتــکاب جــرم از ســوی اشــخاص حکمــی و مســؤولیت جزایــی آن‌هــا‬
‫را نفــی می‌کننــد‪ .‬عده‌یــی دیگــر بــا پذیــرش وجــود واقعــی اشــخاص حکمــی و نقــش‬
‫گســردۀ آن‌هــا در زندگــی روزمــرۀ برشیــت و در دالیــل مخالفیــن‪ ،‬بــرای اشــخاص‬
‫حکمــی مســؤولیت جزایــی قائــل بــوده و عــدم شناســایی مســؤولیت جزایــی بــرای ایــن‬
‫اشــخاص را موجــب ایجــاد خلــل در جامعــه و نظــم عمومــی مــورد نظــر حقــوق جزایــی‬
‫می‌داننــد‪ .‬ایــن مباحــث نظــری در نهایــت بــا پذیــرش دیدیــگاه گــروه دوم پایــان یافــت‬
‫و امــروزه کم‌تــر حقوق‌دانانــی وجــود دارنــد کــه مخالفتــی بــا مســؤولیت جزایــی بــرای‬
‫اشــخاص حکمــی داشــته باشــند‪.‬‬
‫‪ -1‬مفهوم شخص حکمی‬
‫بــرای شــخص یــا اشــخاص در علــم حقــوق تعاریــف مشــخصی وجــود دارد‪ .‬شــخص در‬
‫علــم حقــوق بــه کســی اطــاق می‌گــردد کــه دارای حــق و تکلیــف باشــد‪ .‬واژۀ شــخص‬
‫گاهــی بــرای نشــان‌دادن شــخصیت‪ ،‬صالحیــت و اهلیــت خــاص انســان بــکار م ـی‌رود و‬
‫گاهــی بــرای نشــان‌دادن اهلیــت و صالحیــت موضوعــات غیــر از افــراد انســانی و اســتقالل‬
‫آن‌هــا از شــخصیت حقیقــی کــه در ایــن نوشــته مــراد همیــن مفهومــی از شــحص اســت‪.‬‬
‫به‌عبــارۀ دیگــر‪ ،‬مــراد از همیــن اشــخاص‪ ،‬یــا اشــخاص حقیقــی می‌باشــد یــا اشــخاص‬
‫حکمــی‪ .‬برخــی اصطالحــات اشــخاص حکمــی را به‌معنــای اعــم آن بــکار بــرده کــه‬
‫در ایــن معنــی اشــخاص حقیقــی را نیــز شــامل می‌شــود‪ .‬شــخص حکمــی از اجتــاع و‬

‫‪97‬‬
‫تشــکل و همبســتگی افــراد انســانی یــا اشــخاص حقیقــی به‌منظــور انجــام اهــداف خــاص‬
‫اعــم از انتفاعــی و غیرانتفاعــی‪ ،‬تحــت مقــررات خــاص قانونــی به‌وجــود می‌آیــد‪.‬‬
‫(هوشنگ‪)156 :1389 ،‬‬
‫شــخص حکمــی در ترمینولــوژی حقــوق به‌گروهــی از افــراد یــا منفعتــی از منافــع‬
‫عمومــی اطــاق گردیــده اســت کــه قوانیــن موضوعــه آن را در حکــم شــخص طبیعــی‬
‫و موضــوع حــق و تکلیــف قــرار داده باشــد‪ ،‬هامننــد رشکت‌هــای تجــاری‪ ،‬انجمن‌هــا‪،‬‬
‫دولــت و شــهرداری‪( .‬لنگــرودی‪ )384 :1392 ،‬در یــک تعریــف «شــخص حکمــی‬
‫شــخصی اســت دارای ارادۀ خــاص کــه از طــرف اشــخاص حقیقــی کــه آن را اداره‬
‫می‌کنــد‪ ،‬ابــراز می‌شــود» در تعریــف دیگــری آمــده اســت‪« :‬شــخص حکمــی عبــارت‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫از دســته‌یی از افــرادی کــه دارای منافــع و فعالیت‌هــای مشــرک هســتند یــا پاره‌یــی از‬
‫امــوال کــه به‌هــدف خاصــی اختصــاص داده شــده اســت و قانــون آن‌هــا را واجــد حــق‬
‫می‌شناســد و بــرای آن‌هــا شــخصی مســقلی قایــل اســت؛» (جعفــرزاده‪ )34 :1378 ،‬ماننــد‬
‫دولــت‪ ،‬شــهرداری‪ ،‬رشکت‌هــای تجارتــی و انجن‌هــا و موقوفــات‪ .‬برخــی‪ ،‬اشــخاص‬
‫حکمــی را یــک واقعیــت اجتامعــی تلقــی کــرده و این‌گونــه تعریــف می‌کننــد‪« :‬شــخص‬
‫حکمــی عبــارت از تشــکلی کــه به‌عنــوان یــک واقعیــت اجتامعــی اشــخاص حقیقــی یــا‬
‫حقوقــی بــرای مقاصــد مختلــف ماننــد کســب منفعــت یــا انجــام خدمــات عمومــی یــا‬
‫امــور فرهنگــی‪ ،‬اقتصــادی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬حرفه‌یــی یــا شــغلی به‌وجــود آمــده و دارای اهلیــت‬
‫دارابــودن حــق و تکلیــف اســت‪ ».‬در تعریــف دیگــری آمــده اســت‪« :‬اشــخاص حکمــی‬
‫تشــکل‌های هســتند کــه تحــت رشایــط و ضوابــط خــاص قانونــی از اجتــاع اشــخاص‬
‫حقیقــی یــا حقوقــی‪ ،‬به‌منظــور انجــام مقاصــد اقتصــادی‪ ،‬فرهنگــی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬حرفه‌یــی‪،‬‬
‫شــغلی و ماننــد انســان به‌وجــود می‌آینــد و قابلیــت دارابــودن حــق و تکلیــف را دارنــد‪.‬‬
‫در رابطــه بــه تفــاوت اشــخاص حقیقــی و حکمــی بایــد گفــت کــه شــخص حقیقــی‬
‫فــرد معینــی اســت کــه می‌توانــد موضــوع حــق و تکلیــف قــرار گیــرد و دارای رگ‪،‬‬
‫پوســت‪ ،‬خــون‪ ،‬عقــل‪ ،‬قصــد و اختیــار می‌باشــد؛ امــا شــخص حکمــی فــرد مشــخص و‬
‫بــا ویژگی‌هــای فــوق نیســت و بــا این‌هــم می‌توانــد موضــوع حــق و تکلیــف قــرار گیــرد‪.‬‬
‫(فــرج الهــی‪ )182 :1389 ،‬بــرای روشن‌شــدن مفهــوم اشــخاص حکمــی الزم اســت‬

‫‪98‬‬
 ‫شــخصیت نیــز تعریــف گــردد‪ .‬شــخصیت در علــم حقــوق «عبــارت از قابلیــت و اهلیــت‬
‫داشــن یــا داراشــدن حقــوق و تکالیــف و اجــرای آن‌هاســت‪ ».‬بــرای شــخصیت حکمــی‬
‫هرچنــد تعریــف مشــخص آن توافــق وجــود داشــته باشــد‪ ،‬موجــود منی‌باشــد‪ .‬برخــی‬
‫بــاور دارنــد هــر شــخصی کــه موضــوع حــق و تکلیــف قــرار گیــرد‪ ،‬دارای شــخصیت‬
‫حکمــی خواهــد بــود‪ ،‬بــا ایــن وصــف شــخصیت حکمــی اعــم از شــخصیت حقیقــی‬
‫خواهــد بــود‪ .‬چــون طــرف حــق و تکلیــف‪ ،‬هــم اشــخاص حقیقــی و هــم اشــخاص‬
‫حکمــی قــرار‌می‌گیــرد‪ .‬ولــی برخــی ایــن مفهــوم را مــراد نکرده‌انــد‪ ،‬بلکــه شــخصیت‬
‫حکمــی را در مقابــل شــخصیت حقیقــی قــرار داده‌انــد‪ .‬پــس شــخصیت در علــم حقــوق‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫عبــارت از هــان وصــف و شایســتگی شــخص می‌باشــد تــا بتوانــد طــرف حــق و تکلیــف‬
‫قــرار گیــرد‪ .‬در گذشــته‌ها و در مقاطــع از تاریــخ بــردگان کــه قســمتی عظیــم از جامعــه را‬
‫تشــکیل می‌دادنــد‪ ،‬فاقــد شــخصیت شــناخت می‌باشــند؛ همچنیــن محکومــان بــه اعــدام‬
‫و کســانی کــه به‌حکــم مــرگ حکــم آن‌هــا از طــرف حاکمــی صــادر می‌گردیــد‪ ،‬نیــز از‬
‫شــخصیت برخــوردار نبودنــد‪ .‬ولــی امــروزه متــام افــراد دارای شــخصیت بــوده و اســتثنای‬
‫در آن وجــود نــدارد‪( .‬نوبهــار‪ )334 :1385 ،‬در مــادۀ ‪ 6‬اعالمیــۀ جهانــی حقــوق بــر‬
‫ب ‌هرصاحــت روی ایــن موضــوع تأکیــد صــورت گرفــت و از واژۀ «هرکــس» کــه شــامل‬
‫متــام افــراد می‌گــردد‪ ،‬بــرای برخــورداری از شــخصیت حقــوق اســتفاده کــرده اســت‪.‬‬
‫هرچنــد اشــخاص حکمــی می‌تواننــد دارای اغلــب از حقــوق و تکلیــف کــه بــرای‬
‫اشــخاص حقیقــی وجــود دارد باشــند؛ ولــی از دیــد برخــی‪ ،‬ایــن حقــوق و تکالیــف‬
‫بایــد بــرای اشــخاص حکمــی در قانــون پیش‌بینــی گــردد‪ .‬به‌عبــارت دیگــر‪ ،‬ایــن قانــون‬
‫اســت کــه بــه اشــخاص حکمــی شــخصیت قایــل می‌شــود؛ چــون اشــخاص حکمــی‬
‫هامننــد اشــخاص حقیقــی شخصیت‌شــان فطــری و طبیعــی منی‌باشــد‪ .‬شــخصیت‬
‫پیوســته و همــراه انســان اســت و از او جداشــدنی نیســت؛ بــه ایــن دلیــل اســت کــه بعــد از‬
‫مــرگ بــه‌ارث بــرده منی‌شــود‪ .‬به‌عبارتــی‪ ،‬حقــوق شــخصیت را منی‌تــوان انتقــال داد‪.‬‬
‫(اردبیلــی‪)20 :1389 ،‬‬
‫در قوانیــن افغانســتان اصطــاح «شــخص حکمــی» بــکار رفتــه اســت کــه در واقــع‬
‫هــان شــخص حقوقــی می‌باشــد‪ .‬قانــون مدنــی افغانســتان شــخص حکمــی را این‌گونــه‬

‫‪99‬‬
‫تعریــف می‌کنــد‪« :‬شــخص حکمــی شــخص معنــوی اســت کــه واجــد اهلیــت حقــوق‬
‫بــوده و بنابــر اهــداف معیــن به‌شــکل مؤسســه‪ ،‬رشکــت یــا جمیعــت تشــکیل می‌گــردد‪».‬‬
‫در تعریــف مذکــور مــراد ایــن اســت کــه شــخصیت اشــخاص حکمــی‪ ،‬معنــوی و اعتباری‬
‫می‌باشــد‪ ،‬برخــاف اشــخاص حقیقــی که دارای شــخصیت طبیعی و فطری اســت و کســی‬
‫آن را اعتبــار نکــرده اســت‪ .‬بنابرایــن می‌تــوان گفــت شــخص حکمــی موجــودی اســت‬
‫کــه از طــرف افــراد حقیقــی کــه در واقــع دارای شــخصیت حکمــی بــوده تحــت عنــوان‬
‫خــاص ایجــاد می‌گــردد و قوانیــن بــرای آن اهلیــت و شــخصیت جداگانــه از اشــخاص‬
‫حقیقــی بــه آن قایــل می‌شــوند‪ .‬بــا ایــن وصــف‪ ،‬اشــخاص حکمــی دارای کلیــه حقــوق‬
‫و تکالیفــی کــه اشــخاص حقیقــی می‌تواننــد از آن برخــوردار گردنــد‪ ،‬می‌باشــند؛ مگــر‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫بعضــی حقــوق و تکالیفــی کــه به‌دلیــل ویژگی‌هــای منحرصبه‌فــرد اشــخاص حقیقــی‪،‬‬
‫رصف اشــخاصی حقیقــی می‌تواننــد از آن برخــوردار گــردد‪ .‬می‌تــوان گفــت اشــخاص‬
‫حکمــی هامننــد اشــخاص حقیقــی تولــد می‌شــوند‪ ،‬زندگــی می‌کننــد و می‌میرنــد‪ .‬تولــد‬
‫آن در واقــع هــان ثبــت و تشــکیل آن اســت کــه بــه اجــازۀ قانــون به‌وجــود می‌آینــد‪.‬‬
‫حیات‌شــان سلســله فعالیت‌های‌شــان اســت کــه بــرای تحقــق اهــداف خویــش به‌عهــده‬
‫گرفتــه و انجــام می‌دهنــد و در نهایــت مرگ‌شــان هــان انحــال آن‌هاســت کــه بعــد‬
‫از مدتــی به‌هــر دلیلــی ممکــن اســت منحــل شــوند‪ .‬بــرای وضاحــت بیشــر می‌تــوان‬
‫به‌چنــد ویژگــی اشــخاص حکمــی به‌صــورت مشــخص اشــاره کــرد‪:‬‬
‫اشــخاص حکمــی هامننــد اشــخاص حقیقــی دارای اســم مشــخص هســتند‬ ‫‪.1‬‬
‫کــه اشــخاص حکمــی دیگــر منی‌تواننــد آن اســم را قانون ـاً بــرای خــود انتخــاب کننــد‪.‬‬
‫(حســنی‪)4 :1374 ،‬‬
‫اشــخاص حکمــی داری کلیــه حقــوق و تکالیفــی اســت کــه اشــخاص حقیقــی‬ ‫‪.2‬‬
‫می‌تواننــد از آن برخــوردار باشــند؛ مگــر برخــی از حقــوق و تکالیفــی کــه ریشــه در‬
‫ویژگی‌هــای فطــری و طبیعــی اشــخاص حقیقــی دارد‪.‬‬
‫اشــخاص حکمــی دارای قــوت اعتبــاری و فرضــی بــوده و ارادۀ آن‌هــا توســط‬ ‫‪.3‬‬
‫اداره‌کننــدگان آن‌هــا اعــام و ابــراز می‌شــود کــه ایــن ابــراز اراده‪ ،‬جــدا از ارادۀ فــردی‬
‫آن‌هــا می‌باشــد و به‌نــام خــود اشــخاص حکمــی انجــام می‌شــود‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫ویژگی‌هــای اشــخاص حکمــی در مــادۀ ‪ ۳۴۲‬قانــون مدنــی افغانســتان این‌گونــه بیــان‬
‫شــده اســت کــه عبــارت اســت از داشــن حقــوق و وجایــب مالــی مســتقل‪ ،‬اهلیتــی کــه در‬
‫اســاس‌نامۀ آن تحدیــد گردیــده و قانــون آن در محــل واقــع اســت‪ ،‬حــق اقامــۀ در دفــع‬
‫دعــوا‪ ،‬داشــن اقامـت‌گاه مســتقل کــه ادارۀ مرکــزی آن محــل واقــع اســت‪.‬‬
‫‪ -2‬انواع اشخاص حکمی‬
‫الزم اســت قبــل از ذکــر انــواع اشــخاص حکمــی تعریــف مختــری از شــخصیت و‬
‫شــخص حکمــی داشــته باشــیم‪ .‬برخــی شــخصیت حکمــی را توانایــی داراشــدن حقــوق و‬
‫تکالیــف و نیــز توانایــی اجــرای آن‌هــا تعریــف کرده‌انــد‪ .‬به‌عنــوان مثــال وقتــی می‌گویــم‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫انســان دارای شــخصیت حکمــی اســت‪ ،‬بــه ایــن معناســت کــه از لحــاظ حقوقــی او‬
‫توانایــی دارد کــه در اجتــاع‪ ،‬دارای حــق و تکلیــف شــود و بتوانــد آن را اجــرا کنــد‪.‬‬
‫در پاســخ بــه ایــن افــراد بایــد گفــت کــه قانون‌گــذار بــرای نشــان‌دادن «اهلیــت مدنــی»‬
‫اســتفاده منــوده اســت و در مقابــل بــرای بیــان اهلیــت و صالحیــت اشــخاص حکمــی‬
‫از اصطــاح شــخصیت «حکمــی» اســتفاده کــرده اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬شــخصیت حکمــی‬
‫اصطالحــی در برابــر شــخصیت حقیقــی و شــخص حکمــی اصطالحــی در برابــر شــخص‬
‫حقیقــی اســت‪ .‬در تعریــف شــخص حکمــی گفتــه شــده اســت کــه اجتــاع ســازمان‌یافته‬
‫از اجتامعــات‪ ،‬در حقــوق انگلســتان هیــأت جمعــی هــم گفتــه می‌شــود‪ .‬به‌تعبیــر دیگــر‪،‬‬
‫شــخصیت حکمــی مصادیــق متعــددی دارد و شــامل هــر موضوعــی غیــر از انســان زنــده‬
‫واجــد حیــات مســتقل می‌باشــد کــه صالحیــت داراشــدن حقــوق و تکالیــف در بــر‬
‫داشــته باشــد‪ .‬اشــخاص حکمــی دودســته انــد‪ :‬اشــخاص حکمــی حقــوق خصوصــی و‬
‫اشــخاص حکمــی حقــوق عمومــی‪( .‬امامــی‪)۴۷ :۱۳۹۰ ،‬‬
‫الف) اشخاص حکمی حقوق خصوصی‬
‫‪ .1‬مؤسســه‌های تجــاری‪ :‬مؤسســه‌ها یــا رشکت‌هــای تجــاری عبــارت از این‌کــه افــراد‬
‫و گروه‌هایــی به‌منظــور کســب ســود مالــی و رشاکــت در نفــع و رضر از طریــق فعالیــت‬
‫تجــاری بــا هــم بــه ایجــاد آن توافــق می‌مناینــد‪ .‬در مــادۀ ‪ ۱۱۶‬اصول‌نامــۀ تجــارت‬
‫افغانســتان‪ ،‬رشکت‌هــای تجــاری چنیــن تعریــف شــده اســت‪« :‬رشکت‌هــای تجارتــی‬
‫عبــارت اســت از اشــراک اشــخاصی کــه به‌مقصــد اجــرای معامــات تجــاری در موضــوع‬

‫‪101‬‬
‫واحــد یــا متعــدد به‌وجــود می‌آیــد‪ ».‬بــا ایــن توضیــح کــه رشکت‌هــای تجارتــی بــر طبــق‬
‫ایــن قانــون دارای شــخصیت حکمــی بــوده و می‌تواننــد بــه اجــرای معامــات پرداختــه‬
‫و به‌عنــوان دایــن و مدیــون نقــش داشــته باشــند‪ .‬همچنــان حــق اقامــۀ دعــوا‪ ،‬دفــع دعــوا‬
‫در پیشــگاه محاکــم را دارنــد و صالحیــت تــرف در امــوال منقــول و غیرمنقــول نیــز دارا‬
‫می‌باشــند‪ .‬ایــن نــوع رشکت‌هــا تابــع مقــررات حقــوق خصوصــی و قوانیــن تجــاری انــد‪.‬‬
‫‪ .2‬مؤسســه‌های غیرتجــاری‪ :‬مؤسســه‌های غیرتجــاری هامن‌طــوری کــه از نام‌شــان‬
‫پیداســت‪ ،‬در پــی ســود نیســتند و گروهــی از افــراد بــرای اهــداف خــاص و به‌گونــۀ‬
‫غیرانتفاعــی ایجــاد می‌کننــد؛ ماننــد مؤسســه‪ ،‬جمعیــت‪ ،‬انجمــن‪ ،‬اتحادیــه و غیــره‪ .‬وفــق‬
‫مــادۀ ‪ ۴۰۹‬قانــون مدنــی افغانســتان‪ ،‬شــخصیت حکمــی این‌گونــه مؤسســه‌ها زمانــی‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫شــکل‌می‌گیــرد کــه اســاس‌نامۀ آن‌هــا پــس از تصویــب به‌طــور رســمی نــر و اعــان‬
‫گــردد‪ .‬طبــق رصاحــت مــادۀ ‪ ۴۵۹‬قانــون مذکــور بتواننــد جــواز فعالیــت را از مرجــع‬
‫ثبــت به‌دســت آورنــد‪ ،‬آنچــه در تعریــف ایــن نــوع رشکت‌هــا جدیــد اســت‪ ،‬بحــث‬
‫غیرانتفاعی‌بــودن اســت‪ .‬غیرانتفاعی‌بــودن بدیــن معنــی کــه مؤسســه منی‌توانــد دارایــی‪،‬‬
‫عایــدات و منافــع حاصلــه را به‌غیــر از اهــداف کاری کــه بــرای آن‌هــا تعریــف شــده‬
‫اســت‪ ،‬توزیــع منــوده یــا منافــع و عوایــد را بــرای مقاصــد و مناقــع شــخصی مؤسســان‪،‬‬
‫اعضــا‪ ،‬هیــأت مدیــره‪ ،‬کمک‌کننــدگان یــا کارکنــان آن به‌صــورت مســتقیم یــا غیرمســتقیم‬
‫اســتفاده منایــد‪.‬‬
‫‪ . 3‬وقــف‪ :‬ســومین نــوع از اشــخاص حقــوق خصوصــی وقــف می‌باشــد‪ .‬در مــادۀ ‪۳۴۳‬‬
‫قانــون مدنــی از وقــف چنیــن تعریــف شــده اســت‪« :‬عبــارت از حبــس مــال از تــرف‬
‫مالکانــه و بــذل منفعــت آن بــه امــور خیریــه اســت‪ .‬طبــق مــادۀ ‪ ۳۴۴‬همیــن قانــون‬
‫شــخصیت حکمــی وقــف توســط اســاس‌نامه تثبیــت می‌گــردد‪.‬‬
‫ب) اشخاص حکمی حقوق عمومی‬
‫اشــخاص حقــوق عمومــی کــه بــه آن‌هــا اشــخاص عمومــی هــم گفتــه می‌شــود‪ ،‬در‬
‫دکرتیــن حقــوق اداری بدیــن ترتیــب تقســیم‌بندی می‌گردنــد‪:‬‬
‫‪ .۱‬دولــت‪ :‬دولــت نه‌تنهــا بزرگ‌تریــن شــخصیت حکمــی حقــوق عمومــی‪ ،‬بلکــه‬
‫بزرگ‌تریــن شــخصیت حکمــی هــر کشــوری اســت؛ لکــن ایــن نکتــه چــون از جملــه‬

‫‪102‬‬
 ‫بدیهیــات اســت‪ ،‬در هیــچ قانونــی بــرای آن اشــاره نشــده اســت‪ .‬دولــت در حقــوق‬
‫داخلــی عــاوه بــر مجموعــه حاکمیــت سیاســی کشــور دارای شــخصیت حکمــی اســت‪.‬‬
‫بــا توجــه به‌تفکیــک وظایــف قــوا در قانــون اساســی از یگدیگــر و ابزارهایــی کــه قــوا‬
‫بــرای کنــرول یکدیگــر از آن برخوردارنــد‪ ،‬می‌تــوان بــرای هــر یــک از قــوای س ـه‌گانه‬
‫شــخصیت حکمــی مســتقل از یکدیگــر قائــل شــد‪ .‬بنابریــن‪ ،‬هرکــدام از قــوا در داخــل‬
‫می‌تواننــد علیــه یکدیگــر اقامــۀ دعــوا مناینــد‪.‬‬
‫‪ .۲‬مؤسســه‌های عمومــی مســتقل‪ :‬ایــن مؤسســه‌ها واحدهایــی هســتند کــه از تابعیــت‬
‫مســتقیم دولــت خــارج شــده و شــخصیت حکمــی متامیــز از شــخصیت حکمــی دولــت‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫پیــدا کرده‌انــد‪ .‬مؤسســه‌های مذکــور امــور اداری و مالــی خــود را مســتقالً و بــدون‬
‫دخالــت دولــت اداره می‌کننــد و از یــن جهــت دارای امــوال بودجــه و حقــوق و تکالیــف‬
‫مشــخص هســتند و نیــز می‌تواننــد بــرای دفــاع از حقــوق و منافــع خــود علیــه اشــخاص‬
‫دیگــر در څارنوالــی اقامــۀ دعــوا یــا از دعــاوی مطروحــه دفــاع کننــد‪ .‬مؤسسـه‌های عمومی‬
‫مســتقل‪ ،‬بــه دو دســته تقســیم می‌شــوند‪:‬‬
‫یــک) مؤسســه‌های عمومــی انتفاعــی‪ :‬مؤسســه‌های عمومــی انتفاعــی نظیــر رشکت‌هــا‬
‫و تصدی‌هــای دولتــی شــخصیت‌های حکمــی هســتند‪ .‬ایــن مؤسســه‌ها عبــارت انــد از‬
‫واحد‌هــای تولیــدی و تجــاری کــه بــا رسمایــۀ دولــت یــا به‌طــور مختلــط و ســهامی عــام‬
‫فعالیــت می‌کننــد‪ .‬هــدف اصلــی از ایجــاد و راه‌انــدازی ایــن مؤسس ـه‌ها تحصیــل ســود‬
‫و منفعــت مــادی می‌باشــد‪ .‬متــام رشکت‌هــای دولتــی اعــم از رشکت‌هایــی کــه متــام‬
‫ســهام یــا بخشــی از ســهام آن‌هــا دولتــی اســت‪ ،‬ماننــد رشکــت هوایــی آریانــا‪ ،‬رشکــت‬
‫ســهامی افغان‌تلیــکام‪ ،‬رشکــت آب‌رســانی و اکــر تصدی‌هــای دولتــی‪ ،‬دارای شــخصیت‬
‫حکمــی هســتنند‪.‬‬
‫دو) مؤسســه‌های عمومــی غیرانتفاعــی‪ :‬ایــن مؤسســه‌ها برعکــس مؤسســه‌هایی کــه در‬
‫فــوق ذکــر شــد‪ ،‬به‌هــدف کســب ســود و منفعــت مــادی شــکل منی‌گیرنــد؛ بلکــه هــدف‬
‫از تأســیس این‌هــا اهــداف غیرانتفاعــی و ارائــۀ خدمــات در عرصه‌هــای علمــی‪ ،‬فرهنگــی‪،‬‬
‫تحقیقــی‪ ،‬رفاهــی و غیــره می‌باشــد‪ .‬ماننــد دانشــگاه‌ها‪ ،‬مؤسس ـه‌های تحصیــات عالــی‪،‬‬
‫بانک‌هــا‪ ،‬شــفاخانه‌ها و غیــره‪ .‬این‌گونــه مؤسس ـه‌ها دولتــی می‌باشــند و مطابــق قانــون و‬

‫‪103‬‬
 ‫اســاس‌نامۀ مربــوط دارای شــخصیت حکمــی می‌باشــد‪( .‬نظام‌الدیــن‪)۱۳۸۷ :‬‬
‫‪ -3‬تاریخچۀ پیدایش اشخاص حکمی‬
‫شــخصیت حکمــی از خیلــی پیــش متــداول بــوده اســت‪ .‬ماننــد این‌کــه ســلطان مملکتــی‬
‫قرارداد‌هــای می‌بســته کــه ارتبــاط بــه شــخص ســلطان نداشــته و آثــار آن بــه ارث به‌فرزنــد‬
‫منتقــل منی‌شــده‪ ،‬بلکــه متعلــق به‌مــردم هــان مملکــت بــوده اســت‪ .‬در حقــوق روم نیــز‬
‫شــخصیت حکمــی تــا اندازه‌یــی به‌رســمیت شــناخته شــده اســت‪ .‬در حقــوق اســامی‬
‫گرچــه عنوانــی جهــت آن ذکــر نشــده؛ امــا آثــار زیــادی از شــخصیت حکمــی هســت‪،‬‬
‫ماننــد بیت‌املــال‪ ،‬مســاجد‪ ،‬موقوفــات و غیــره کــه متصدیــان بیت‌املــال یــا متوالیــان‬
‫موقوفــات مســاجد و غیــره به‌نــام آن‌هــا معامالتــی انجــام می‌داده‌انــد‪ .‬در حقــوق اورپایــی‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫شــخصیت حکمــی در قــرون وســطی پیــدا شــد‪( .‬امامــی‪)23 :1390 ،‬‬
‫در حقــوق افغانســتان به‌موجــب نظام‌نامــۀ جــزای عمومــی (‪ )۱۳۰۲‬دوران حکومــت‬
‫امانیــه‪ ،‬شــخصیت حکمــی به‌رســمیت شــناخته شــده اســت کــه به‌طــور مــدون مصادیــق‬
‫مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی جرم‌انــگاری شــده اســت‪.‬‬
‫‪ -4‬مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی‬
‫یکــی از مســائل بحث‌برانگیــز در حقــوق جــزای کشــورهای جهــان‪ ،‬مســألۀ مســؤولیت‬
‫جزایــی اشــخاص حکمــی اســت‪ .‬فقــدان دکرتیــن واحــد و راه‌گشــا در ایــن زمینــه موجــب‬
‫شــده اســت کــه قوانیــن کشــورها و به‌تبــع آن محاکــم رویه‌هــای متفــاوت و گاه متضــادی‬
‫در برخــورد بــا ایــن مســأله اتخــاذ مناینــد و در نتیجــه بــه افــراط و تفریــط بگراینــد؛ چنانچه‬
‫دادگاه عالــی فرانســه در مــورد رشکتــی کــه به‌جــرم مســتعمر رباخــواری متهــم شــده‪ ،‬رأی‬
‫داده اســت کــه رشکایــی کــه در ایــن جــرم دخالــت داشــته‌اند‪ ،‬بایــد به‌جــزای نقــدی‬
‫محکــوم شــوند‪ .‬امــا در خصــوص همیــن مطلــب دیــوان عالــی فرانســه در رأیــی اعــام‬
‫داشــته کــه جریمــۀ مجــازات به‌شــار م ـی‌رود و مجــازات در غیــر مــواردی کــه قانــون‬
‫اســتثنا کــرده اســت‪ ،‬جنبــۀ شــخصی دارد‪ .‬لهــذا حکــم جریمــه علیــه یــک رشکــت اســت‬
‫کــه شــخص حکمــی اســت و فقــط مســؤولیت مدنــی دارد‪ .‬الزم به‌ذکــر اســت کــه بــا‬
‫اصالحــات به‌عمل‌آمــده در قانــون جزایــی فرانســه‪ ،‬در حــال حــارض اشــخاص حکمــی‬
‫دارای مســؤولیت جزایــی می‌باشــند و مؤثرتریــن مجــازات بــرای اشــخاص حکمــی‬

‫‪104‬‬
 ‫مجــازات مالــی اســت‪( .‬امامــی‪)۵۱-۴۰ :1390 ،‬‬
‫‪ -5‬مجازات‌هــا و مصادیــق مســؤولیت اشــخاص حکمی‪-‬حقوقــی در حقــوق جــزای‬
‫افغانســتان‬
‫در کنــار اشــخاص حقیقــی‪ ،‬اشــخاص حکمی(رشکت‌هــا‪ ،‬ادارات دولتــی) نیــز مطــرح‬
‫اســت‪ .‬پرســش این‌جاســت کــه آیــا ایــن اشــخاص هــم دارای مســؤولیت جزایــی هســتند؟‬
‫اگــر هســتند‪ ،‬مجــازات ایــن نــوع اشــخاص در قوانیــن نافــذه چــه می‌باشــد؟ در پاســخ‬
‫بایــد گفــت کــه به‌فــرض قانون‌گــذار‪ ،‬شــخص حکمــی یــک شــخصیت معنــوی اســت‬
‫کــه واجــد اهلیــت حقوقــی بــوده و بــر طبــق اهــداف معیــن در قالــب مؤسســه‪ ،‬رشکــت‬
‫یــا جمعیــت تشــکیل می‌گــردد‪ .‬همچنــان در مــادۀ ‪ ۱۰‬قانــون اساســی کشــور پیرامــون‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫موضــوع چنیــن مشــعر اســت‪« :‬دولــت‪ ،‬رسمایه‌گذاری‌هــا و تشــبثات خصوصــی را مبتنــی‬

‫بــر نظــام اقتصــاد بــازار‪ ،‬مطابــق بــه احــکام قانــون‪ ،‬تشــویق‪ ،‬حامیــت و مصونیــت آن‌هــا را‬
‫تضمیــن می‌منایــد‪ ».‬در ایــن مبحــث بــه انــواع مجازات‌هــای اشــخاص حکمــی ســپس‬
‫به‌مصادیــق مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در کودجــزا پرداختــه می‌شــود‪.‬‬
‫الف) انواع مجازات اشخاص حکمی‬
‫مجازات‌هــای مالــی همــواره مناســب‌ترین مجازات‌هــا بــرای اشــخاص حکمــی‬
‫مجــرم محســوب می‌شــوند‪ .‬در زمینــه فقــرۀ ‪ ۱‬مــادۀ ‪ ۸۶‬کودجــزا‪ ،‬در قســمت مجــازات‬
‫اشــخاص حکمــی چنیــن بیــان می‌کنــد‪« :‬شــخص حکمــی‪ ،‬حســب احــوال به‌مجــازات‬
‫ذیــل محکــوم می‌گــردد‪ :‬جــزای نقــدی‪ ،‬مصــادرۀ دارایــی‪ ،‬متوقف‌ســاخنت فعالیــت تــا‬
‫زمــان معیــن و انحــال بــا رعایــت قوانیــن ومقــررات مربــوط» بــا توجــه بــه اهمیــت انــواع‬
‫مجــازات ایــن موجــود هریــک از آن‌هــا را بــه‌رشح زیــر به‌بحــث می‌گیریــم‪:‬‬
‫‪ .1‬جــزای نقــدی‪ :‬جــزای نقــدی عبــارت اســت از الــزام محکــوم به‌پرداخــت مبلغــی وجــه‬
‫نقــد به‌حســاب دولــت و به‌عنــوان مجــازات‪ .‬جــزای نقــدی‪ ،‬هــم به‌دلیــل محدودیــت‬
‫اجــرای بســیاری از مجازات‌هــای دیگــر بــرای اشــخاص حکمــی و هــم به‌دلیــل مزایــای‬
‫نســبی‪ ،‬رایج‌تریــن مجــازات قابــل اعــال بــر ایــن اشــخاص اســت‪ .‬رشکت‌هــا به‌دنبــال‬
‫کســب حداکــر ســود مالــی هســتند‪ .‬بنابریــن‪ ،‬اگرچــه رشکت‌هــای خیلــی بــزرگ‪،‬‬
‫جزا‌هــای نقــدی کــم را هزینه‌هــای عــادی فعالیت‌هــای تجــاری خــود قلمــداد می‌کننــد‪،‬‬
‫چــرا کــه در ایــن مــوارد ســود ناشــی از ارتــکاب جــرم‪ ،‬بــر زیــان ناشــی از جــزای نقــدی‬
‫‪105‬‬
‫غالــب خواهــد بــود‪ ،‬لکــن چنانچــه هزینــۀ مجــازات مــورد انتظــار بــر ســود مــورد انتظــار‬
‫از جــرم غلبــه یابــد‪ ،‬باعــث بازدارندگــی رشکــت از جــرم خواهــد شــد‪.‬‬
‫‪ .2‬مصــادرۀ امــوال‪ :‬مصــادرۀ امــوال بــه‌دو صــورت اســت‪ :‬مصــادرۀ جزئی(خــاص) و‬
‫مصــادرۀ کلی(عــام)‪ .‬یــک) مصــادرۀ جزئــی؛ در مصــادره جزئــی‪ ،‬اشــیایی کــه موضــوع‬
‫جــرم‪ ،‬وســیلۀ ارتــکاب جــرم یــا حاصــل از جــرم هســتند‪ ،‬به‌نفــع دولــت ضبــط می‌شــوند؛‬
‫ولــی اشــیایی کــه فاقــد مالکیــت بــوده و قابــل اســتفادۀ مجــدد نیســتند‪ ،‬ماننــد مــواد مخــدر‬
‫معمــوالً به‌دولــت تعلــق منی‌گیرنــد و محــو می‌شــوند‪ .‬دو) مصــادرۀ کلــی؛ در مصــادرۀ‬
‫کلــی‪ ،‬متامــی امــوال مجــرم اعــم از این‌کــه به‌جــرم ارتباطــی بــا جــرم داشــته یــا نداشــته‬
‫باشــد‪ ،‬به‌نفــع دولــت ضبــط می‌شــود‪ .‬البتــه در مــورد اشــخاص حقیقــی معمــوالً در‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫قوانیــن پیش‌بینــی شــده کــه هزینــۀ زندگــی متعــارف محکــوم و افــراد تحــت تکفــل وی‬
‫از امــوال مصادره‌یــی مســتثنی شــود‪.‬‬
‫‪ .3‬متوقف‌ســاخنت فعالیــت تــا زمــان معیــن‪ :‬متوقف‌ســاخنت یــا ممنوعیــت از پیشــرد‬
‫بعضــی از عرصه‌هــای فعالیــت تجارتــی مرتبــط به‌جــرم‪ ،‬بــه صــورت مســتقیم یــا‬
‫غیرمســتقیم‪.‬‬
‫‪ .4‬انحــال شــخص حکمــی‪ :‬ایــن مجــازات از ایــن جهــت کــه پایان‌دهنــدۀ حیــات‬
‫شــخص حکمــی اســت‪ ،‬بــا جــزای اعــدام یــا ســلب حیــات در مــورد اشــخاص حکمــی‬
‫قابــل مقایســه اســت‪ .‬لــذا شــدیدترین مجازاتــی اســت کــه می‌تــوان در مــورد اشــخاص‬
‫حکمــی مــورد حکــم قــرار داد‪.‬‬
‫‌ب) مصادیق مسؤولیت اشخاص حکمی‪ -‬حقوقی در کودجزای افغانستان‬
‫در بــاب ســوم مــادۀ ‪ ۸۴‬کودجــزا کــه پیرامــون موضــوع مســؤولیت جزایــی و موانــع آن‬
‫پیشــبینی شــده اســت‪ ،‬در قســمت مســؤولیت جزایــی چنیــن مشعراســت‪ )1(« :‬مســؤولیت‬
‫جزایــی یــک امــر شــخصی اســت‪ )2( .‬مســؤولیت جزایــی زمانــی به‌وجــود می‌آیــد کــه‬
‫شــخص بــا اراده و در حالــت صحــت عقــل و ادراک‪ ،‬مرتکــب عملــی گردد که قانــون آنرا‬
‫جــرم شــناخته باشــد‪ ».‬در مــادۀ ‪ ۸۵‬قانــون مذکــور در قســمت مســؤولیت شــخص حکمــی‬
‫چنیــن تذکــر رفتــه اســت‪« :‬شــخص حکمــی بــه اســتثنای مؤسسـه‌ها‪ ،‬دوایــر و تصدی‌هــای‬
‫دولتــی‪ ،‬از جرایمــی کــه ممثلیــن رؤســا یــا وکالی آن‌هــا در اثنــای اجــرای وظیفــه به‌نــام‬

‫‪106‬‬
 ‫و حســاب شــخص حکمــی مرتکــب می‌گردنــد‪ ،‬مســؤول شــناخته می‌شــود‪ ».‬در ادامــه‬
‫مــادۀ ‪ ۸۶‬قانــون مذکــور مجــازات شــخص حکمــی را مشــخص منــوده اســت‪)۱(« :‬‬
‫شــخص حکمــی‪ ،‬حســب احــوال به‌مجــازات ذیــل محکــوم می‌گــردد‪ :‬جــزای نقــدی‪،‬‬
‫مصــادرۀ دارایــی‪ ،‬متوقف‌ســاخنت فعالیــت تــا زمــان معیــن‪ ،‬انحــال بــا رعایــت قوانیــن‬
‫و مقــررات مربــوط‪ )2( .‬محکومیــت شــخص حکمــی به‌مجــازات منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن‬
‫مــاده مانــع تطبیــق جزای‌هــای پیش‌بینی‌شــده در ایــن قانــون در مــورد شــخص حقیقــی‬
‫مرتکــب جــرم منی‌گــردد‪».‬‬
‫‪ .1‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در جرایــم مســکرات و مــواد مخــدر‪ :‬در فقــرل‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫‪ ۳‬مــادۀ ‪ ۳۰۹‬کودجــزا در مــورد مســؤولیت شــخص حکمــی در جرایــم مســکرات و مــواد‬

‫مخــدر چنیــن تذکــر رفتــه اســت‪« :‬هــرگاه جرایــم منــدرج فقره‌هــای ‪ ۱‬و ‪ ۲‬ایــن مــاده‬
‫توســط شــخص حکمــی ارتــکاب یابــد‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات فاعــل جــرم شــخص حکمی‬
‫در مرتبــۀ اول حســب احــوال به‌جــزای نقــدی از دومیلیــون تــا پنج‌ملیــون افغانــی محکــوم‬
‫و در مرتبــۀ دوم عــاوه بــر جــزای نقــدی پنج‌میلیــون افغانــی‪ ،‬جــواز فعالیــت وی نیــز‬
‫ســلب می‌گــردد‪ ».‬مــراد از فقــرات ‪ 1‬و ‪ 2‬مــادۀ مذکــور از ایــن قــرار اســت‪ )1(« :‬شــخصی‬
‫کــه داشــن علــم‪ ،‬وســایل یــا تجهیــزات اختصاصــی بــرای تولیــد یــا ســاخت مــواد مخــدر‬
‫و مــواد روان‌گــردان را تهیــه‪ ،‬حمــل و نقــل‪ ،‬توریــد‪ ،‬صــدور‪ ،‬خریــد‪ ،‬فــروش یــا توزیــع کند‬
‫یــا آن را در حیــازت خــود داشــته باشــد‪ ،‬به‌حــد اکــر حبــس متوســط و مصــادرۀ وســایل‬
‫و تجهیــزات مربــوط به‌جــرم محکــوم می‌گــردد‪ )2( .‬شــخصی کــه وســایل و تجهیــزات‬
‫منــدرج فقــرۀ ‪ 1‬ایــن مــاده را بــا داشــن جــواز وارد ولــی آن را به‌مقصــد تولیــد و پروســس‬
‫غیرمجــاز مــواد مخــدر‪ ،‬فــروش یــا اســتعامل منایــد‪ ،‬به‌حبــس طویــل بیــش از ده ســال‬
‫محکــوم می‌گــردد‪».‬‬
‫‪ .2‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در جرایــم نقــض مقــررات هوانــوردی ملکــی‪:‬‬
‫در مــادۀ ‪ ۳۵۱‬کودجــزا چنیــن مشــعر اســت‪« :‬هــرگاه جــرم منــدرج مــادۀ ‪ ۳۵۰‬ایــن قانــون‬
‫به‌نــام یــا حســاب مؤسســۀ حمل‌ونقــل هوایــی ملکــی ارتــکاب یافتــه باشــد‪ ،‬عــاوه‬
‫بــر مجــازات شــخص حقیقــی‪ ،‬مؤسســۀ حمل‌ونقــل هوایــی ملکی(شــخص حکمــی)‬
‫به‌جــزای نقــدی بیــش از پنج‌میلیــون تــا پنجاه‌میلیــون افغانــی یــا تعلیــق موقــت فعالیــت‬

‫‪107‬‬
‫تــا ســه مــاه محکــوم می‌گــردد‪ ».‬مــادۀ ‪ 350‬قانــون مذکــور چنیــن بیــان کــرده اســت‪)1(« :‬‬
‫شــخصی کــه بــا اســتفاده از ســند ثبــت یــا تصدیق‌نامــه اهلیــت پــرواز تزویــر شــده‪ ،‬طیــاره‬
‫یــا هلیکوپــر را پــرواز دهــد‪ ،‬به‌حبــس متوســط بیــش از ســه ســال‪ ،‬محکــوم می‌گــردد‪.‬‬
‫(‪ )2‬شــخصی کــه در حالــت ســکر طیــاره یــا هلیکوپــر را پــرواز دهــدف به‌حبس متوســط‬
‫تــا ســه ســال محکــوم می‌گــردد‪ )3( .‬هــرگاه ارتــکاب جرایــم منــدرج فقره‌هــای ‪1‬و‪ 2‬ایــن‬
‫مــاده منجــر به‌جراحــت یــا زیــان مالــی دیگــری گــردد‪ ،‬مرتکــب به‌حــد اکــر حبــس‬
‫متوســط محکــوم می‌گــردد‪ ،‬مگــر این‌کــه در ایــن قانــون‪ ،‬جــزای شــدیدتری بــرای آن‬
‫تعیــن شــده باشــد‪ )4( .‬هــرگاه ارتــکاب جرایــم منــدرج فقره‌هــای ‪1‬و‪ 2‬ایــن مــاده منجــر‬
‫به‌مــرگ مســافر یــا مســافرین عملــۀ پــرواز یــا ســایر اشــخاص گــردد‪ ،‬مرتکــب به‌حبــس‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫طویــل‪ ،‬محکــوم می‌گــردد‪ ،‬مگــر این‌کــه در ایــن قانــون جــزای شــدیدتری بــرای آن‬
‫پییش‌بینــی شــده باشــد‪».‬‬
‫‪ .3‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در جــرم رشــوت و پول‌شــویی‪ :‬در مــادۀ ‪۳۷۴‬‬
‫در مــورد مســؤولیت شــخص حکمــی در جــرم رشــوت چنیــن ذکرشــده اســت‪« :‬هــرگاه‬
‫جــرم رشــوت توســط رئیــس‪ ،‬ممثــل یــا مناینــدۀ قانونــی شــخص حکمــی به‌نــام حســاب‬
‫یــا منفعــت شــخص حکمــی ارتــکاب گردیــده باشــد‪ ،‬شــخص حکمــی به‌جــزای نقــدی‬
‫ده‌برابــر مقــدار رشــوت محکــوم می‌گــردد‪ .‬ایــن حکــم مانــع تطبیــق مجــازات بر اشــخاص‬
‫حقیقــی منی‌گــردد‪ ».‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در جــرم پول‌شــویی در‬
‫مــادۀ ‪ ۵۰۰‬کودجــزا چنیــن نگاشــته شــده اســت‪ )1(« :‬هــرگاه جــرم پول‌شــویی توســط‬
‫رئیــس‪ ،‬ممثــل یــا مناینــدۀ قانونــی شــخص حکمــی به‌نــام‪ ،‬حســاب یــا منفعــت شــخص‬
‫حکمــی ارتــکاب گردیــده باشــد‪ ،‬شــخص حکمــی به‌جــزای نقــدی معــادل انــدازۀ وجــوه‬
‫یــا دارایــی محکــوم می‌گــردد‪ )2( .‬شــخص حکمــی عــاوه بــر جــزای منــدرج فقــرۀ‬
‫اول ایــن مــاده‪ ،‬به‌یکــی از جزاهــای ذیــل نیــز محکــوم می‌گــردد‪ :‬از جملــه جزا‌هــای‬
‫تعیین‌شــده در ایــن مــاده ممنوعیــت از پیشــرد‪ ،‬بعضــی از عرصه‌هــای فعالیــت تجارتــی‬
‫مرتبــط به‌جــرم به‌صــورت مســتقیم یــا غیرمســتقیم تــا پنــج ســال‪ ،‬انحــال شــخص حکمــی‬
‫در صورتــی کــه به‌منظــور ارتــکاب جــرم پول‌شــویی ایجــاد شــده باشــد یــا اجــازۀ اســتفاده‬
‫از امکانــات و دارایی‌هــای مربــوط را بــرای ارتــکاب جــرم پول‌شــویی اعطــا منایــد‪ ».‬در‬

‫‪108‬‬
 ‫ادامــه نــر حکــم از طریــق رســانه‌های همگانــی را ترصیــح منــوده اســت‪ .‬از این‌کــه‬
‫جــرم پولشــویی یکــی از جرایمــی اســت اقتصــاد را کشــور می‌خشــکاند‪ ،‬در فقــرۀ چهــارم‬
‫مــادۀ متذکــره بیــان گردیــده اســت‪« :‬هــرگاه در نتیجــۀ مدیریــت یــا نظــارت ناکافــی بــاالی‬
‫کارکــن یــا مناینــدۀ شــخص حکمــی‪ ،‬زمینــۀ اشــراک شــخص حکمــی یــا کارکــن یــا‬
‫مناینــدۀ وی در ارتــکاب جــرم پول‌شــویی فراهــم گــردد و در نتیجــه شــخص حکمــی‬
‫منتفــع شــود‪ ،‬شــخص حکمــی به‌مجــازات منــدرج فقره‌هــای ‪ ۱‬و ‪ ۲‬ایــن مــاده محکــوم‬
‫می‌گــردد‪ ».‬همچنــان در مــادۀ ‪ ۵۰۷‬کودجــزا ایــن فصــل چنیــن ترصیــح گردیــده اســت‪:‬‬
‫«هــرگاه شــخص حقیقــی یــا حکمــی جرایــم منــدرج ایــن فصــل را پیــش از یــک بــار‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫مرتکــب گــردد‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات پیش‌بینی‌شــده‪ ،‬به‌ســلب جــواز فعالیــت از یــک تــا‬
‫پنــج ســال نیــز محکــوم می‌گــردد‪ ».‬قابــل ذکــر اســت کــه تطبیــق مجــازات منــدرج ایــن‬
‫مــاده بــاالی شــخص حکمــی‪ ،‬مانــع تطبیــق مجــازات بــر اشــخاص حقیقــی منی‌گــردد‪.‬‬
‫‪ .4‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی عضوگــروه جرایــم ســازمان‌یافته‪ :‬در مــادۀ ‪۵۰۸‬‬
‫کودجــزا در قســمت ایــن جرایــم چنیــن تحریــر گردیــده اســت‪« :‬هرگاه گــروه ســازمان‌یافته‬
‫جرمــی یــا شــخص حکمــی کــه تحــت حاکمیــت یــا کنــرول گــروه ســازمان‌یافتۀ جرمــی‬
‫قــرار دارد‪ ،‬مرتکــب جــرم پول‌شــویی گــردد‪ ،‬شــخص حقیقــی‪ ،‬به‌حبــس طویــل و جــزای‬
‫نقــدی از پنــج صــد هــزار تــا دومیلیــون افغانــی و همچنــان شــخص حکمــی منحــل و‬
‫دارایــی آن مصــادره می‌گــردد‪».‬‬
‫‪ .5‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در جــرم قاچــاق انســان و قاچــاق مهاجریــن‪ :‬در‬
‫مــادۀ ‪ ۵۱۵‬کودجــزا در رابطــه به‌موضــوع تذکــر رفتــه اســت‪ )1(« :‬هــرگاه جــرم قاچــاق‬
‫انســان توســط شــخص حکمــی ارتــکاب یابــد‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات نقــدی از ســه تــا‬
‫پنــج میلیــون افغانــی محکــوم می‌گــردد‪ )2( .‬جــزای نقــدی منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن مــاده بــا‬
‫درنظرداشــت نوســانات ارزش پولــی به‌پیشــنهاد کمیســیون عالــی مبــارزه بــا قاچــاق انســان‬
‫و قاچــاق مهاجریــن و تصویــب حکومــت تعدیــل می‌گــردد‪ )3( .‬شــخص حکمــی در‬
‫صــورت تکرارجــرم منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن مــاده‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات پیش‌بینی‌شــده‬
‫به‌ســلب جــواز فعالیــت نیــز محکــوم می‌گــردد‪ ».‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی‬
‫در جــرم قاچــاق مهاجریــن در مــادۀ ‪ ۵۲۵‬کودجــزا چنیــن تذکریافتــه اســت‪ )1(« :‬هــرگاه‬

‫‪109‬‬
‫جــرم قاجــاق مهاجریــن توســط شــخص حکمــی ارتــکاب یابــد‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات‬
‫مرتکــب آن‪ ،‬شــخص حکمــی به‌جــزای نقــدی از ســه تــا پنــج میلیــون افغانــی‪ ،‬محکــوم‬
‫می‌گــردد‪ )2( .‬جــزای نقــدی منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن مــاده بــا درنظرداشــت نوســانات ارزش‬
‫پولــی به‌پیشــنهاد کمیســیون عالــی مبــارزه بــا قاچــاق مهاجریــن و تصویــب حکومــت‬
‫تعدیــل می‌گــردد‪ )3( .‬شــخص حکمــی در صــورت تکــرار جــرم منــدرج فقــرۀ ‪۱‬‬
‫ایــن مــاده‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات پیش‪-‬بینی‌شــده به‌ســلب جــواز فعالیــت‪ ،‬نیــز محکــوم‬
‫می‌گــردد‪».‬‬
‫‪ .6‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در جــرم قاچــاق ســاح ناریــه‪ :‬در مــادۀ ‪۵۴۴‬‬
‫کودجــزا چنیــن تذکــر رفتــه اســت‪ )1(« :‬هــرگاه جرایــم منــدرج ایــن فصــل توســط رئیــس‪،‬‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫ممثــل یــا مناینــدۀ قانونــی شــخص حکمــی به‌نــام‪ ،‬حســاب یــا منفعــت شــخص حکمــی‬
‫ارتــکاب گردیــده باشــد‪ ،‬شــخص حکمــی به‌جــزای نقــدی معــادل قیمــت ســاح ناریــه‬
‫مهــات و مــواد منفجــره‪ ،‬محکــوم می‌گــردد‪ )2( .‬شــخص حکمــی عــاوه بــر مجــازات‬
‫منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن مــاده‪ ،‬به‌یکــی از جزاهــای ذیــل نیــز محکــوم می‌گــردد‪ :‬مؤیده‌هــای‬
‫جزایــی ایــن جــرم عبــارت اســت از‪ ،‬ممنوعیــت از پیشــرد بعضــی از عرصه‌هــای فعالیــت‬
‫تجارتــی مرتبــط به‌جــرم بــه صــورت مســتقیم و غیرمســتقیم تــا پنــج ســال‪ ،‬انحــال شــخص‬
‫حکمــی‪ ،‬در صورتــی کــه به‌منظــور ارتــکاب جــرم منــدرج ایــن فصــل ایجــاد شــده باشــد‬
‫یــا اجــازۀ اســتفاده از امکانــات و دارایی‌هــای مربــوط را بــرای ارتــکاب آن اعطــا منایــد‬
‫و نــر حکــم از طریــق رســانه‌های همگانــی و همچنــان هــرگاه در نتیجــه مدیریــت یــا‬
‫نظــارت ناکافــی بــاالی کارکــن یــا مناینــدۀ شــخص حکمــی‪ ،‬زمینــۀ اشــراک شــخص‬
‫حکمــی یــا کارکــن یــا مناینــدۀ وی در ارتــکاب جــرم قاچــاق ســاح ناریــه فراهــم گــردد‬
‫و در نتیجــه شــخص حکمــی منتفــع شــود‪ ،‬شــخص حکمــی به‌مجــازات منــدرج فقــرۀ‬
‫‪ ۱‬ایــن مــاده محکــوم می‌گــردد و تطبیــق مجــازات منــدرج ایــن مــاده بــاالی شــخص‬
‫حکمــی‪ ،‬مانــع تطبیــق مجــازات براشــخاص حقیقــی منی‌گــردد‪».‬‬
‫‪ .7‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در جرایــم متویــل ترویــرزم‪ :‬در فقــرۀ ‪ ۱‬مــادۀ‬
‫‪ ۲۸۱‬کودجــزا در قســمت مســؤولیت شــخص حکمــی در جرایــم متویــل تروریــزم‪ ،‬چنیــن‬
‫پیش‌بینــی شــده اســت‪ )1(« :‬هــرگاه جــرم متویــل تروریــزم توســط مؤســس‪ ،‬رئیــس‪،‬‬

‫‪110‬‬
 ‫ممثــل‪ ،‬مناینــدۀ قانونــی یــا کارکــن شــخص حکمــی به‌نــام و حســاب شــخص حکمــی‬
‫ارتــکاب یابــد‪ ،‬مرتکــب بــا درنظرداشــت وجــوه‪ ،‬دارایــی یــا ارزش خدمــات متویل‌شــده‪،‬‬
‫حســب احــوال قــرار ذیــل مجــازات می‌گــردد‪ :‬در صورتــی کــه انــدازۀ وجــوۀ دارایــی یــا‬
‫ارزش خدمــات متویل‌شــده تــا ده‌هــزار افغانــی باشــد‪ ،‬به‌جــزای نقــدی یک‌صدهــزار‬
‫افغانــی؛ در صورتــی کــه انــدازۀ وجــوۀ دارایــی یــا ارزش خدمــات متویل‌شــده بیــش‬
‫از ده‌هــزار تــا یک‌صدهــزار باشــد‪ ،‬به‌جــزای نقــدی یک‌میلیــون افغانــی؛ در صورتــی‬
‫کــه انــدازۀ وجــوۀ دارایــی یــا ارزش خدمــات متویل‌شــده بیــش از یک‌صدهــزار تــا‬
‫یک‌میلیــون افغانــی باشــد‪ ،‬به‌جــزای نقــدی ده‌میلیــون افغانــی؛ در صورتــی کــه انــدازۀ‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫وجــوۀ دارایــی یــا ارزش خدمــات متویل‌شــده بیــش از یــک میلیــون افغانــی باشــد‪،‬‬
‫به‌دوچنــد وجــوۀ دارایــی‪ ،‬یــا ارزش خدمــات متویل‌شــده‪ )2( .‬شــخص حکمــی عــاوه‬
‫بــر مجــازات منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن مــاده‪ ،‬به‌یکــی از مجــازات ذیــل نیــز محکــوم شــده‬
‫می‌توانــد‪ :‬ممنوعیــت دایمــی یــا موقــت از پیشــرد مســتقیم یــا غیرمســتقیم متامــی یــا‬
‫برخــی از فعالیت‌هــای مربــوط‪ ،‬عــدم اجــازۀ اســتفاده از عیــن عــارت و به‌عیــن‬
‫هدفــی کــه قب ـاً مــورد اســتفاده قــرار داده شــده بــود‪ ،‬انحــال در صورتــی کــه هــدف‬
‫از تأســیس آن ارتــکاب فعالیت‌هــای جرمــی منــدرج ایــن فعــل باشــد و نــر حکــم از‬
‫طریــق رســانه‌های همگانــی‪ )3( .‬تعمیــل جزاهــای نقــدی منــدرج ایــن مــاده مانــع تطبیــق‬
‫مجــازات و جــران خســارۀ منــدرج اســناد تقنینــی مربــوط‪ ،‬بــاالی اشــخاص حکمــی در‬
‫رابطــه به‌جــرم متویــل تروریــزم منی‌گــردد‪».‬‬
‫‪ .8‬مســؤولیت اشــخاص حکمــی درجرایــم محیــط زیســت‪ :‬در مــادۀ ‪ ۸۱۲‬کودجــزا چنیــن‬
‫پیش‌بینــی شــده اســت‪« :‬هــرگاه جرایــم منــدرج ایــن فصــل توســط شــخص حکمــی‬
‫ارتــکاب گــردد‪ ،‬عــاوه بــر مصــادرۀ مــواد مــره یــا مــواد آلوده‌کننــده به‌جــزای نقــدی‬
‫از یک‌صدهــزار تــا یک‌ملیــون افغانــی و تعلیــق موقــت جــواز فعالیــت یــا ســلب جــواز‬
‫محکــوم می‌گــردد‪ .‬همچنــان قطــع درختــان و تخریــب ســاحۀ مــواد آلوده‌کننــده‪،‬‬
‫به‌جــزای نقــدی از یک‌صدهــزار تــا یک‌میلیــون افغانــی و تعلیــق موقــت جــواز فعالیــت‪،‬‬
‫یــا ســلب جــواز محکــوم می‌گــردد‪».‬‬
‫‪ .9‬مســؤولیت شــخص حکمــی در جــرم اســتفاده از ادویــه و کــود کیمیــاوی بی‌کیفیــت‪:‬‬

‫‪111‬‬
‫در مــادۀ ‪ ۸۹۴‬کودجــزا چنیــن تحریــر گردیــده اســت‪« :‬هــرگاه جــرم منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن‬
‫مــاده توســط شــخص حکمــی ارتــکاب یابــد‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات فاعــل و مصــادره و‬
‫محــو ادویــۀ زراعتــی بی‌کیفیــت یــا تاریــخ گذشــته‪ ،‬مرتکــب حســب احــوال به‌جــزای‬
‫نقــدی معــادل وجــه مصادره‌شــده یــا ســلب جــواز محکــوم می‌گــردد‪ ».‬اســتفاده از کــود‬
‫کیمیــاوی بی‌کیفیــت در فقــرۀ ‪ ۲‬مــادۀ ‪ ۸۹۵‬کودجــزا چنیــن مشــعر اســت‪« :‬هــرگاه جــرم‬
‫منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن مــاده توســط شــخص حکمــی ارتــکاب یابــد‪ ،‬عــاوه بــر مجــازات‬
‫فاعــل و مصــادره و محــو کــود کیمیــاوی بی‌کیفیــت یــا تاریــخ گذشــته مرتکــب حســب‬
‫احــوال به‌جــزای نقــدی دوچنــد منــدرج فقــرۀ ‪ ۱‬ایــن مــاده و ســلب جــواز محکــوم‬
‫می‌گــردد‪».‬‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫‪112‬‬
 ‫نتیجه‌گیری‬
‫حقــوق جــزای افغانســتان به‌وضــوح در پذیــرش مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی‬
‫گــردن نهــاده اســت‪ .‬هرچنــد پذیــرش مســؤولیت جزایــی بــرای اشــخاص حکمــی ممکــن‬
‫اســت مفــادی به‌دنبــال داشــته باشــد؛ ولــی واقعیــت ایــن اســت کــه اصــول کلــی حقــوق‬
‫جــزا بعض ـاً بــا پدیده‌هایــی کــه تــازه در دل قوانیــن جزایــی جــا بازمی‌کنــد‪ ،‬ناآشناســت‪.‬‬
‫تردیــدی نیســت کــه پذیــرش مســؤولیت جزایــی و اعــال مجــازات پیش‌بینی‌شــده‬
‫در قوانیــن جزایــی‪ ،‬افــرادی چنــدی را ناکرده‌گنــاه قربانــی کــرده و اصــل شــخصی‌بودن‬
‫مجــازات را لگدمــال کنــد‪ .‬ماهیــت منحرصبه‌فــرد اشــخاص حکمــی مجــازات خاصــی را‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫می‌طلبــد‪ .‬نوعیــت مجازاتــی کــه بــاالی اشــخاص حکمــی اعــال می‌گــردد‪ ،‬پیامدهایــش‬
‫تنهــا بــه اشــخاص حکمــی خالصــه منی‌شــود؛ بلکــه به‌صــورت مســتقیم و غیرمســتقیم‬
‫انســان‌های زیــادی را کــه هیــچ نقــش در انجــام جرایــم نداشــته‌اند‪ ،‬متاثــر می‌ســازد‪ .‬در‬
‫حالــی کــه وجــود ایــن پیامدهــا نــه بــا اصــل شــخصی‌بودن مجــازات در قوانیــن عرفــی‬
‫می‌ســازد و نــه بــا فردی‌بــودن مجــازات در متــون رشعــی می‌آمیــزد‪ .‬در خصــوص‬
‫ماهیــت اشــخاص حکمــی قوانیــن افغانســتان عمومـاً اعتباری‌بــودن آن را نشــان می‌دهــد‪.‬‬
‫دالیلــی وجــود دارد کــه به‌صــورت واضــح می‌تــوان مدعــی شــد کــه نظــام حقوقــی‬
‫افغانســتان اشــخاص حکمــی را به‌عنــوان یــک پدیــدۀ واقعــی نــه‪ ،‬بلکــه معنــوی و اعتباری‬
‫می‌شناســد‪ .‬همچنــان در مــورد رشایــط تحقیــق مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی‬
‫وجــود شــخصیت حکمــی بــرای داشــن مســؤولیت جزایــی رشط اســت‪ .‬به‌عبــارت‬
‫دیگــر‪ ،‬هــر تشــکیل چــه سیاســی‪ ،‬اجتامعــی‪ ،‬فرهنگــی یــا اقتصــادی باشــد‪ ،‬بایــد داشــن‬
‫شــخصیت حکمــی آن احرازگــردد تــا مســؤول قلمــداد گــردد‪ .‬احــراز شــخصیت حکمــی‬
‫در قوانیــن افغانســتان در صورتــی کــه شــخص از نــوع شــخص حکمــی حقــوق عمومــی‬
‫باشــد‪ ،‬بــدون ثبــت و توســط قانــون صــورت می‌گیــرد‪ .‬در صورتــی کــه از نــوع خصوصــی‬
‫باشــد‪ ،‬بــا ثبــت بــدون اســتثنا دارای شــخصیت حکمــی خواهــد گردیــد‪ .‬وجــود‬
‫دانش‌واژه‌هایــی چــون «ممثــل» «وکال» و«رؤســا» در مــادۀ ‪ ۸۵‬کودجــزای افغانســتان‬
‫داللــت بــر ایــن دارد کــه هــر کارمنــد منی‌توانــد اشــخاص حکمــی را مســؤول ســازد؛‬
‫بلکــه بایــد یکــی از ایــن مقامــات مرتکــب جــرم گــردد تــا بتــوان بــه پــای شــخص حکمــی‬

‫‪113‬‬
‫ختــم کــرد‪ .‬اشــخاص حکمــی ماننــد انســان موجــود زنــده و دارای اراده منی‌باشــد‪ ،‬پــس‬
‫چگونــه عناویــن چــون مســؤولیت جزایــی‪ ،‬اکــراه‪ ،‬اضطــرار و اجبــار در مــورد آن مصــداق‬
‫داشــته باشــد؟ مســلم اســت کــه ایــن امــر در قالــب مدیــران و مناینــدگان شــخص حکمــی‬
‫کــه افــراد انــد و دارای اراده می‌باشــند‪ ،‬قابــل تحقــق اســت‪ .‬از آن‌جایــی کــه قبــل بــر ایــن‬
‫قوانیــن جزایــی افغانســتان به‌صــورت پراکنــده وجــود داشــت‪ ،‬بــا وجود‌آمــدن کودجــزا از‬
‫تشــتت و پراکندگــی قوانیــن جزایــی جلوگیــری و به‌صــورت منســجم در قالــب کودجــزا‬
‫تدویــن شــد‪ .‬از جملــه مــوارد شامل‌شــده درکودجــزا می‌تــوان مصادیــق مســؤولیت‬
‫جزایــی اشــخاص حکمــی را نظــر به‌ماهیــت جــرم ارتکابیــه توســط شــخص حکمــی‬
‫مجــرم‪ ،‬عنــوان کــرد کــه در مــورد مجازات‌هــای ســبک و ســنگین در قبــال اشــخاص‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫حکمــی قابــل اعــال دانســته شــده اســت‪.‬‬

‫‪114‬‬
 ‫پیشنهادها‬
‫در ادامــه نویســنده چنــد پیشــنهاد مشــخص را بیــان مــی‌دارد کــه متوجــه قانون‌گــذار‬
‫افغانســتان می‌گــردد‪ .‬امیــد اســت در عملی‌کــردن آن همــت گامرنــد‪:‬‬
‫‪ .1‬بــا توجــه به‌حساســیت‌های خاصــی کــه بــرای محاکمه‌کشــانیدن اشــخاص حکمــی‬
‫وجــود دارد‪ ،‬الزم اســت در چــوکات لوی‌څارنوالــی‪ ،‬څارنوالــی تحقیــق جرایــم اشــخاص‬
‫حکمــی ایجــاد گــردد‪ ،‬تــا متــام قضایــای جرمــی رشکت‌هــا‪ ،‬مؤسســات‪ ،‬نهادهــا‪،‬‬
‫ســازمان‌ها و‪ ...‬در آن څارنوالــی تحقیــق و بررســی گــردد و همچنــان محاکــم اختصاصــی‬
‫و البتــه بــرای ایــن منظــور در نظــر گرفتــه شــود‪ .‬پیش‌‌بینــی ایــن محاکــم به‌صــورت مســتقل‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫کمــک خواهــد کــرد کــه قاضــی بــا درنظرگرفــن همــه اوضــاع و احــوال حاکــم بــر قضیــه‬
‫حکــم عادالنــه صــادر منایــد‪ .‬بدیهــی اســت بــا توجــه بــه ارتبــاط موجــود بیــن اتهامــات‬
‫واردشــده بــه شــخص حکمــی و شــخص حقیقــی رســیدگی جرایــم شــخص حقیقــی نیــز‬
‫در همیــن مراجــع صــورت خواهــد گرفــت‪.‬‬
‫‪ .2‬از آن‌جایــی کــه اشــخاص حکمــی بــا توجــه بــه گســره و میــزان رسمایــه نســبت به‌هــم‬
‫متفــاوت می‌باشــد‪ ،‬اعــال مجــازات یکســان و برابــر در مقابــل آن‌هــا نه‌تنهــا مفیــد‬
‫نیســت؛ بلکــه خــاف اصــل فردی‌ســازی مجــازات می‌باشــد؛ چــون ممکــن اســت‬
‫رشکتــی دارای رسمایــۀ هنگفــت باشــد و مجازاتــی معیــن قابــل اعــال بخصــوص زمانــی‬
‫کــه نوعیــت مجــازات نقــدی باشــد‪ ،‬هیــچ تاثیــر بــر او بجــا نگــذارد‪ .‬در مقابــل رشکتــی‬
‫کــه دارای رسمایــۀ انــدک و ناچیــز اســت‪ ،‬بــا وضــع ایــن مجــازات نابــود گــردد‪ .‬بنابرایــن‪،‬‬
‫آن‌چــه پیشــنهاد می‌شــود ایــن اســت کــه در تعیــن میــزان مجــازات اصــل فردی‌ســازی‬
‫مــورد توجــه قــرار گیــرد‪.‬‬
‫‪ . 3‬اشــخاص حکمــی ماهیتـاً بــا اشــخاص حقیقــی متفــاوت اســت‪ .‬در رونــد رســیدگی نیــز‬
‫الزم اســت اصــول محاکــات جزایــی جداگانــه بــرای اشــخاص حکمــی در نظــر گرفتــه‬
‫شــود کــه بتوانــد بــا توجــه به‌ماهیــت آن‌هــا پاسخ‌گوی‌شــان باشــد‪ .‬چــون بــا اصــول‬
‫محاکــات جزایــی کــه در مــورد اشــخاص حقیقــی اعــال می‌گــردد‪ ،‬ممکــن اســت‬
‫به‌خوبــی نتــوان در رابطــه بــا اشــخاص حکمــی وارد عمــل شــد‪.‬‬

‫‪115‬‬
‫‪ .۴‬شایســته اســت بــا الحــاق مجازات‌هــای دیگــری عــاوه بــر تدابیــر امنیتی(اقدامــات‬
‫تأمینــی) خدمــات اجتامعــی‪ ،‬الــزام بــه اصــاح سیســتم و وضعیــت جــرم‌زا‪ ،‬ممنوعیــت‬
‫موقــت یــا داییــم از معاملــه بــا دولــت و مؤسســه‌های عمومــی به‌غنــای مجازات‌هــای‬
‫موجــود کمــک شــود‪.‬‬

‫فصل‌نامۀ علمی‪ -‬پژوهشی څارنوال‪ ،‬سال ‪ 28‬ام‪ ،‬شامرۀ ‪۵۷‬‬

‫‪116‬‬
 ‫منابع‬
‫‪ .1‬شامبیاتی‪ ،‬هوشنگ‪ ،‬حقوق جزای عمومی‪ ،‬ج‪ ،2‬چ‪ ،13‬مجد‪ ،‬تهران‪.۱۳۸۹ :‬‬
‫‪ .2‬لنگرودی‪ ،‬جعفر‪ ،‬ترمینولوژی حقوق‪ ،‬چ‪ ،22‬گنج دانش‪ ،‬تهران‪.۱۳۹۲ :‬‬
‫‪ .3‬جعفرزاده‪ ،‬عسکر‪ ،‬اهراز هویت اشخاص حکمی‪ ،‬ش‪ ،۱۴‬مجلۀ کانون‪.۱۳۷۸ :‬‬
‫‪ .4‬فرج‌اللهــی‪ ،‬رضــا‪ ،‬بررســی مســؤولیت جزایــی اشــخاص حکمــی در حقــوق فرانســه‪،‬‬
‫میــزان‪ ،‬چ‪ ،1‬تهــران‪.۱۳۷۷ :‬‬
‫‪ .5‬نوربهــا‪ ،‬رضــا‪ ،‬زمینــۀ حقــوق جــزای عمومــی‪ ،‬چ‪ ،17‬کتاب‌خانــۀ گنــج دانــش‪ ،‬تهــران‪:‬‬
‫‪.۱۳۸۵‬‬
‫مسؤولیت جزایی اشخاص حکمی در حقوق جزای افغانستان‬

‫‪ .6‬اردبیلی‪ ،‬محمدعلی‪ ،‬حقوق جزای عمومی‪ ،‬ج‪ ،2‬چ‪ ،22‬میزان‪ ،‬تهران‪.۱۳۸۹ :‬‬
‫‪ .7‬حســنی‪ ،‬حســن‪ ،‬مســؤولیت جزایــی اشــخاص حقوقــی‪ ،‬پایان‌نامــۀ کارشناســی ارشــد‬
‫حقــوق جــزا و جرم‌شناســی‪ ،‬دانشــگاه شــهید بهشــتی‪.۱۳۷۴ :‬‬
‫‪ .8‬امامــی‪ ،‬محمــد و اســتوار ســنگری‪ ،‬کــورش‪ ،‬حقــوق اداری‪ ،‬ج‪ ،1‬چ‪ ،14‬میــزان‪ ،‬تهــران‪:‬‬
‫‪.۱۳۹۰‬‬
‫‪ .9‬نظام‌الدیــن‪ ،‬عبداللــه‪ ،‬حقــوق اشــخاص حقیقــی و حکمــی و محجوزیــن بــر اســاس‬
‫قانــون مدنــی افغانســتان‪ ،‬کابــل‪.۱۳۸۷ :‬‬
‫‪ .10‬حقوق مدنی‪ ،‬چ‪ ،4‬اسالمیه‪ ،‬تهران‪.۱۳۶۵ :‬‬
‫‪ .11‬قانون مدنی افغانستان‪ ،‬چ‪ ،1‬رسالت‪ ،‬کابل‪.1391 :‬‬
‫‪ .12‬اصول‌نامۀ تجارت افغانستان‪ ،‬چ‪ ،3‬رسالت‪ ،‬کابل‪.1391 :‬‬
‫‪ .13‬قانون جزای افغانستان‪ ،‬چ‪ ،3‬وزارت عدلیه‪ ،‬کابل‪.۱۳۵۵ :‬‬
‫‪ .14‬کودجزا‪ ،‬جریدۀ رسمی‪ ،‬چ‪ ،1‬ش‪ ،256‬وزارت عدلیه‪ ،‬کابل‪.1395 :‬‬

‫‪117‬‬