‫ﺑﺴﻢاﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ‬

‫ﺣﻘﻮق اداری‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺳﺮور داﻧﺶ‬
‫ﭼﺎپ دوم‬
‫ﺑﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ و اﺿﺎﻓﺎت‬
 ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪي ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺳﺮور داﻧﺶ‬

‫ﻃﺮح ﺟﻠﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪي ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﺻﻔﺤﻪآراﯾﯽ‪:‬‬
‫ﭼﺎپ اول‪ :‬زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1391‬ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﭼﺎپ دوم‪ :‬زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1393‬ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﯿﺮاژ‪ :‬ﻧﺴﺨﻪ‬
‫ﭼﺎپ و ﺻﺤﺎﻓﯽ‪:‬‬
‫ﻗﯿﻤﺖ‪ :‬اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﯽ‪ :‬ﮐﺎﺑﻞ‪ :‬ﮐﺎرﺗﻪ ‪ ،4‬ﻣﺆﺳﺴﻪي ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪.‬‬
5 / ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

. www.ibnesina.edu.af:‫وبﺳﺎﯾﺖ‬ 0793407070 :‫ﺗﻠﻔﻦ‬

‫ﻣﺎده‪ 50‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫»دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد اداره ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﺤﻘﻖ اﺻﻼﺣﺎت در ﺳﯿﺴﺘﻢ اداري ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم‬
‫اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اداره‪ ،‬اﺟﺮاآت ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت از ادارات دوﻟﺘﯽ را در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺟﺰ ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫دﯾﮕﺮان و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺣﺪودي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻫﻠﯿﺖ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬

‫ﻣﺎده ‪ 51‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬

‫»ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ از اداره ﺑﺪون ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺣﺼﻮل آن در ﻣﺤﮑﻤﻪ دﻋﻮا اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﮥ ﺑﺎﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪7 /‬‬

‫ﯾﺎدداﺷﺘﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺮ ﭼﺎپ دوم‬

‫ﭼﻨﺪي ﭘﯿﺶ از ﻃﺮﯾﻖ دوﺳﺘﺎﻧﻢ در ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪم ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن«‬
‫ﻧﺎﯾﺎب ﺷﺪه و ﻗﺮار اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﺎپ دوم ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه وﻗﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل از ﺑﺮادر ﻋﺰﯾﺰم ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻋﻠﯽ اﻣﯿﺮي ﻣﺴﺌﻮل اﻧﺘﺸﺎرات اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺶ ﮐﺮدم ﮐﻪ دو ﻫﻔﺘﻪاي ﺑﺮاﯾﻢ ﻓﺮﺻﺖ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎزﻧﮕﺮي‪ ،‬در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﭼﺎﭘﯽ و ﻏﯿﺮ ﭼﺎﭘﯽ‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﭼﺎپ ﻗﺒﻠﯽ ﮐﺘﺎب‬
‫ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺎﺳﯽ در ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ« ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺎﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫ﺑﻮدن از ﻧﺸﺮ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺑﺨﺶ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ اﻓﺰوده ﺷﺪ‬
‫و در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺣﺠﻢ ﮐﺘﺎب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺎپ اول‪ ،‬اﻓﺰون از ﯾﮏﺻﺪ ﺻﻔﺤﻪ اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺟﺪﯾﺪ در ﺑﺎره »ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ« ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻮده و در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪ وﺳﯿﻌﯽ از ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬آﻣﻮزش‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﮐﺸﻮرﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻨﯿﺎدي ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن و ﻧﻪ از ﺳﻮي ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران ﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻻزم ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 51‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ ﯾﻌﻨﯽ »ﺣﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت« در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ از اداره ﺑﺪون ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ارج ﻧﻬﺎده ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺣﻖ اﺳﺎﺳﯽ اﻓﺮاد در ﮐﻨﺎر ﺣﻖﻫﺎي‬
‫اﺳﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺣﻖ ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﺣﻖ آزادي‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و‪ ...‬ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﺰمﻫﺎي ﺗﻄﺒﯿﻖ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮه اﺟﺮا و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺤﻘﻖ آن ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫اﺻﻞ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻢ درك درﺳﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﯾﺎ ﺑﺎ اﺑﻬﺎﻣﺎﺗﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺎت ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي ﻣﻄﺮح ﺷﻮد و ﻧﻈﺮﯾﺎت‬
‫و ﺗﺌﻮريﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﯾﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ اراﺋﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ و اﺿﺎﻓﺎت و ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ و ﯾﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ و‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺳﺮﻓﺼﻞﻫﺎي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه را ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪ ،‬اﺳﺘﺎدان و‬
‫ﻣﺤﺼﻼن اﯾﻦ رﺷﺘﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪوارم اﯾﻦ ﮐﻮﺷﺸﯽ اﻧﺪك‪ ،‬ﺑﺮ ﻏﻨﺎي ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺎ‬
‫ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ و زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ژرفﺗﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﯾﮑﺒﺎر دﯾﮕﺮ از دوﺳﺘﺎن و ﻫﻤﮑﺎران ﺧﻮد در داﻧﺸﮕﺎه اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﺎپﻫﺎي‬
‫اول و دوم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻼشﻫﺎي ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪﺷﺎن در ﻋﺮﺻﻪ ﮔﺴﺘﺮش داﻧﺶ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ ﺗﺸﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺮور داﻧﺶ‬
‫زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻧﺎﺷﺮ)ﭼﺎپ اول(‬

‫ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري و اﻟﺰاﻣﺎت و ﺣﻘﻮق ﻧﺎﺷﯽ از آن‪ ،‬در ﯾﮏ‬
‫ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ زادة ﮔﺬار از ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎزﺗﺎب ﻋﯿﻨﯽ و واﻗﻌﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﺪ ﺷﺪن رﻓﺘﺎر ﻣﺪﻧﯽ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﮥ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻧﻮن در ﻋﺮﺻﮥ اداره‪ ،‬اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫اداري و ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ و ﺗﻨﻈﯿﻢ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ در‬
‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﯽﺧﺒﺮي از ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﻬﺮوﻧﺪي اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر ﺑﺴﯽ‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯽ ﺧﺒﺮي از ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻓﺴﺎد اداري و‬
‫ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪي دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﮐﺸﻮر ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﻀﻼت ﺟﺪي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪاي ﺑﻪ ﺟِﺪ‪‬‬
‫ﺳﺰاوار ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺗﺤﺼﯿﻞ داﻧﺶ ﺣﻘﻮق در ﻧﻈﺎم داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ رﻓﻊ اﯾﻦ‬
‫ﺧﻸﻫﺎ و ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﺗﻼش ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﮔﺬاريﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﺧﻮد را ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺸﻮر ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺳﻌﺖ داﻣﻨﻪ ﻣﺸﮑﻼت و‬
‫ﮐﻤﺒﻮديﻫﺎ و اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻧﺪك ﻣﺆﺳﺴﻪ‪ ،‬ﮔﺎمﻫﺎي ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺤﺪود و ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎپ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ( از ﺳﻮي اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ‬
‫وﺧﻸﻫﺎ را در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ راه ﻫﺎي ﻧﺎرﻓﺘﻪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﮐﺮده در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎن زﯾﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﮔﺮاﻣﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﻓﻊ اﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎ‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﺮﺻﮥ ﺟﺪي و اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب »ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺛﺮ در اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ .‬اﺳﺘﺎد ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﻈﻢ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﺳﺮور‬
‫داﻧﺶ ﺑﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﺗﻌﻬﺪي ﻣﺜﺎل زدﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺎرﻫﺎ دارد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺑﺮده و‬
‫اﺛﺮ ﺑﺪﯾﻊ و ﺟﺎﻣﻌﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و ﻧﻮﻗﺪﻣﺎن اﯾﻦ راه را ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽ آﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﭼﻮﻧﺎن ﻣﺄﺧﺬي ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺟﺎي اﺳﺘﻔﺎده دارد و ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
 ‫‪ / 10‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮐﺎﻓﮥ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻔﯿﺪ و آﻣﻮزﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻀﻤﻮن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﭼﻨﺪ‬
‫دوره در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان»ﺣﻘﻮق‬
‫اداري« ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺆﻟﻒ داﻧﺸﻤﻨﺪ آن‪ ،‬ﺗﺪرﯾﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺧﻮﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﺎت‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺗﺒﻮﯾﺐ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ذﮐﺮ ﻣﺂﺧﺬ و ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬در ﻫﯿﺄت ﯾﮏ اﺛﺮ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻣﮑﺘﻮب و ﻣﺪون‪ ،‬ﺟﺎﻣﮥ ﻃﺒﻊ ﺑﻪ ﺗﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫»ﮐﺘﺎب ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« در رﻓﻊ ﻋﻄﺶ ﻣﻌﻨﻮي ﻧﺴﻞ ﺟﻮان ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺆﺛﺮﺑﻮده و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻧﺎﺷﺮ ﺿﻤﻦ ﻗﺪرداﻧﯽ از‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم و آروزي ﺗﻮﻓﯿﻘﺎت روز اﻓﺰون ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن‪ ،‬از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻃﺒﻊ و‬
‫ﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻫﻤﮑﺎري ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از »ﺑﻨﯿﺎد ﻣﻬﺮﮔﺎن ﻋﻤﺮان« ﮐﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﯽﺷﺎﯾﺒﮥ ﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﺻﻠﯽ ﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺸﻮرات ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﺳﭙﺎسﮔﺰار اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻦ اﷲ اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‪.‬‬

‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬

 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﭼﺎپ دوم‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻧﺎﺷﺮ)ﭼﺎپ اول(‪......................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪.................... ................................................................................................‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺆﻟﻒ ‪..... ................................................................................................‬‬
‫ﺑﺨﺶ اول‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪..................................................... ................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪............................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم اداره و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﻮق اداري ‪..........................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم اداره ‪................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﻮق اداري‪....................................................................................................................‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺗﻌﺮﯾﻒ‪............................................................................................................................ :‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻘﻮق اداري ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪..................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ‪...........................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﺣﻘﻮق اداري داراي ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎص اﻣﺘﯿﺎزي اﺳﺖ ‪...........................................................................‬‬
‫‪ -4‬ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺴﺘﻘﻼً و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا اﺳﺖ ‪............................................................................‬‬
‫‪ -5‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪه دو ﻧﻮع رواﺑﻂ اﺳﺖ‪.............................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﻮاي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪...............................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‪...............................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎﺋﯽ ‪...........................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ آن ‪....................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق‪.......................................................... :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ‪.........................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪...................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ‪..................................................................................................‬‬
‫د‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.............................................................................‬‬
 ‫‪ / 12‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ه‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ‪.................................................................................................‬‬

‫و‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﻋﻠﻮم اداري ‪..................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎر م‪ -‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺣﻘﻮق اداري‪................................................................................... :‬‬
‫اول‪ -‬ﺣﻘﻮق اداري ﻧﻮﭘﺎ و ﺟﻮان و ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ ‪..................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺣﻘﻮق اداري ﺣﻘﻮق ﻏﯿﺮ ﻣﺪون اﺳﺖ‪.........................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻘﻮق اداري ﺣﻘﻮق ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺘﺤﻮل و اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ‪50 .................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪52 ....................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺳﻊ ﺣﻘﻮق اداري‪52 ..........................................................‬‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق اداري در ﺗﺎرﯾﺦ و ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم ‪55 ......................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري‪57 ................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪57 ........................................................................................................................:‬‬
‫اول‪ -‬ﻣﺮﺣﻠﻪ اداره ﻣﺠﺮي و ﻗﺎﺿﯽ ‪58 .......................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﻀﺎوت ﺗﻌﻠﯿﻘﯽ‪59 ................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮراي دوﻟﺖ و ﻗﻀﺎوت ﻗﻄﻌﯽ ‪60 ........................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺼﺮ ‪60 .......................................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﺮﮐﯿﻪ‪62 ........................................................................................................................................‬‬
‫د‪ -‬اﯾﺮان ‪62 ..........................................................................................................................................‬‬
‫ه‪ -‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪63 ................................................................................................................................... :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬دوره اول‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ‪63 ...............................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻋﻬﺪ اﻣﺎﻧﯽ ‪63 ..............................................................................................................................‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻮراي دوﻟﺖ‪64 .................................................................................................................. :‬‬
‫‪ (1‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪64 ........................................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪات دوﻟﺖ ‪65 ........................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺑﻌﺪ از ﻋﻬﺪ اﻣﺎﻧﯽ ‪67 ...................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬دوره دوم‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ واﺣﺪ‪68 ................................................................................................‬‬
‫ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ‪69 .............................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﺄﺳﯿﺲ اداره ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ‪69 .................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺗﺄﺳﯿﺲ دﯾﻮان ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ در ﻣﺤﺎﮐﻢ ‪71 .................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري ‪72 ....................................................................‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي ‪73 ....................................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ‪75 ........................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ ‪75 ..........................................................................................................‬‬
‫‪ (1‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ‪75 ........................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺮف اداري ‪76 ..............................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻔﺴﯿﺮي ‪77 ........................................................................................................‬‬
‫‪ (1‬روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ‪77 ...............................................................................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪13 /‬‬

‫‪ (2‬دﮐﺘﺮﯾﻦ‪78 ......................................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪80 ...................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺗﻔﮑﯿﮏ اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻋﻤﺎل ﺗﺼﺪي ‪81 ......................................‬‬
‫ﻧﻘﺪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪82 ................................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪83 ...........................................................................................................‬‬
‫ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪87 ..............................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎ و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده آن‪89 ................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪91 ...........................................................................................................‬‬
‫ﻧﻘﺪ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪92 ...................................................................................................................‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﻧﻮﯾﻦ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪92 ..................................................................................................‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪94 ..............................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪97 ................................................ ................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪99 .............................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪100 ....................................................................................‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪100 ........... ................................................................................................ :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪100 .................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﻫﻤﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪100 ....................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪101 .............................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﮑﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪101 ..........................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﺎزي ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪102 ..............................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪104 .............................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪105 .........................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‪107 ...................... ................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻗﺴﺎم اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‪107 ......................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﻗﺴﺎم اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪109 ..............................................................................‬‬
‫اول‪ -‬اﺷﺨﺎص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪109 ............................................................................................................‬‬
‫‪ (1‬دوﻟﺖ ‪109 .....................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬اﺷﺨﺎص ﻣﺤﻠﯽ‪111 ....................... ................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪111 ..............................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺻﻨﻔﯽ‪112 ............................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬آﺛﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪115 .....................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬آﺛﺎر ﻣﺸﺘﺮك‪115 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ (1‬اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺎﻟﯽ ‪115 ..........................................................................................................................‬‬
 ‫‪ / 14‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (2‬اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪115 ....................... ................................................................................................‬‬

‫‪ (3‬ﺣﻖ دادﺧﻮاﻫﯽ‪115 ...................... ................................................................................................‬‬
‫‪ (4‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﺴﺘﻘﻞ‪116 ...................... ................................................................................................‬‬
‫‪ (5‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪116 ..................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬آﺛﺎر ﺧﺎص ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪116 ................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪118 ..........................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪121 ...................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪123 ......................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ارﮐﺎن ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪123 ..........................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪123 .........................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ارﮐﺎن ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪124 ........... ................................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت اداري در ﻗﺒﻀﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‪124 .............................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﻃﺎﻋﺖ اداري ﯾﺎ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺮﻣﯽ‪125 ...................................................................................‬‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ در اداره ‪126 ..........................................................................................‬‬
‫‪ -1‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺄﻣﻮر ‪126 ........................................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﺄﻣﻮر ‪126 ..........................................................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻧﻈﺎرت اداري‪126 .................................................................................................................... :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺎرت ﻗﺒﻠﯽ‪126 ....................... ................................................................................................‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ رﺋﯿﺲ ﯾﺎ آﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق‪126 ......................................................................... :‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ اول‪ -‬اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻟﺰام آور ﻧﯿﺴﺖ‪128 ..............................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم‪ -‬اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻟﺰام آور اﺳﺖ ‪128 ..............................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم‪ -‬اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در ﺣﺪود ﻣﻌﯿﻨﯽ اﻟﺰام آور اﺳﺖ ‪128 ...................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻧﻈﺎرت ﺑﻌﺪي ‪130 ....................... ................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ‪131 ...........................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻄﻠﻖ ﯾﺎ اﻓﺮاﻃﯽ ‪131 .......................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻌﺘﺪل ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اداري ‪132 ...................................................................................‬‬
‫ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ و ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪132 .................................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻔﻮﯾﺾ ‪133 ............................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﺗﻔﻮﯾﺾ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﮐﻔﺎﻟﺖ‪134 ....................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ‪134 ........................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ ‪134 ....................................................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﻌﺎﯾﺐ ‪135 ................................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪137 ...............................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻗﺴﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ‪137 ..............................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪137 ..............................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﻗﺴﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‪138 .................................................................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪15 /‬‬

‫‪ -1‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻓﻨﯽ‪138 ...................................................................................‬‬

‫‪ -2‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻖ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺟﺰﺋﯽ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﯽ‪139 ...................... ................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ارﮐﺎن ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ‪140 .................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ارﮐﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪140 ...................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ارﮐﺎن ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ ‪140 ....................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي و واﺣﺪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ‪141 .................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ و ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري‪142 .....................................................................‬‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري ‪143 ........... ................................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬روش ﯾﺎ ﻃﺮز اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ‪143 .......................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬روش ﯾﺎ ﻃﺮز ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪144 .........................................................................................................‬‬
‫ﺣﺪود ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ‪145 ...........................................................................................‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻋﻤﺎل ﻧﻈﺎرت‪146 ..............................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ آن ‪146 .........................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ‪146 .................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪147 ............................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪148 .............................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ ‪148 ....................................................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﻌﺎﯾﺐ ‪150 ................................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪152 ............................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬دوره ﻧﺨﺴﺖ)‪152 ........................................................................(1343 -1301‬‬
‫اول‪ -‬اداره ﻣﺮﮐﺰي‪152 ...................... ................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬اداره ﻣﺤﻠﯽ‪153 .........................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬دوره دوم )‪155 ............................................................................ (1382 -1343‬‬
‫اول‪ -‬اداره ﻣﺮﮐﺰي‪155 ...................... ................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬اداره ﻣﺤﻠﯽ‪155 .........................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬دوره ﺳﻮم )‪156 ....................................................................... (1382‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ اداره ﻣﺮﮐﺰي و اداره ﻣﺤﻠﯽ ‪156 ..............................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اداره ﻣﺮﮐﺰي‪156 ........... ................................................................................................‬‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ‪158 ..........................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ‪158 ...............................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪161 ....................... ................................................................‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪166 ....................... ................................................................................................ :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ و ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ‪166 .....................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ ‪168 ................................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ‪170 ............................................................................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﺗﺼﺪي و ﺷﺮﮐﺖ ‪173 ......................................................................................................‬‬
 ‫‪ / 16‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي ﺗﺼﺪيﻫﺎ‪174 ..............................................................................................‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬اداره ﻣﺤﻠﯽ ‪176 .............................................................................................................‬‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي اداره ﻣﺤﻠﯽ‪176 ................................................................................................................... :‬‬
‫‪ (1‬واﻟﯽ‪176 ........................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ ‪180 ....................... ................................................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﺷﺎرواﻟﯽ و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﺎرواﻟﯽ ‪183 ..................................................................................................‬‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺎم اداره ﻣﺤﻠﯽ‪186 ............................................................................................................ :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬در ﻣﻮرد اداره وﻻﯾﺖ‪187 ........................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬در ﻣﻮرد ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ ‪187 ......................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬در ﻣﻮرد ﺷﺎرواﻟﯽ‪188 ..................................................................................................................‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪188 ...................................................................................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداره‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪191.............................................. ................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪193 ...............................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪193 .........................................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪193 .........................................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع آن ‪194 ........................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﻧﻈﺎرت ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ‪194 ...................... ................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﺋﯽ‪195 ............................................................................................‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪197 ..........................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻫﺪاف ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪198 ........................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪199 ...................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪201 ....................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪203 ....................................................................................................................‬‬
‫د‪ -‬اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ ‪205 ..........................................................................................................................‬‬
‫اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪207 .................................................................................................‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ‪210 .....................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪210 ..................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ‪211 ...............................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي ‪213 ....................... ................................................................ .......... ..........‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن اﻧﺘﻈﺎم ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪214 .....................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻠﯽ‪214 ....................... ................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ‪215 ...................... ................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺣﺪود اﺧﺘﯿﺎرات ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪216 .......................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪17 /‬‬

‫اول‪ -‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ)ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن( ‪216 ......................................................................‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‪217 .....................................................................................................‬‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ‪219 ...........................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺗﻨﺎﺳﺐ اﺟﺮاآت ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ‪220 ..................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ اﻫﺪاف ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪222 ...........................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪223 ...........................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪224 ....................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪224 ....................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪225 ........................................................................................................‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ اول‪ -‬ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪225 .........................................................................................................‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ دوم‪ -‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداره در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪226 .......................................................................‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ دوﻟﺖ ‪227 ...................................................................................‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮل در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪229 ..............................................................................................‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪229 ..........................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﯾﺠﺎد و اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪231 .........................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪231 ......................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪233 .........................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬راهﻫﺎي اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪233 ..........................................................................‬‬
‫ﺷﯿﻮه اول‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‪235 ..................................................................................‬‬
‫ﺷﯿﻮه دوم‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪236 .............................................‬‬
‫اول‪ -‬ارزﯾﺎﺑﯽ روش ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪237 ....................... ................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪238 ...................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ ‪238 ......................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﻧﻈﺎرت اداري ‪238 .......................................................................................................‬‬
‫ﺷﯿﻮه ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ‪239 ................................................................‬‬
‫ﺷﯿﻮه ﭼﻬﺎرم‪ -‬روش ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪240 ....................................................................................‬‬
‫ﺷﯿﻮه ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﺷﺨﺎص ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺎ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪241 ..................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ)ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ( ‪242 ..............................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪243 ..............................................................‬‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ و آﺛﺎر اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار ‪243 ...............................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪243 ...................................................................................‬‬
‫‪ (1‬اﻋﺘﺼﺎب ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪244 ...................... ................................................................‬‬
‫‪ (2‬اﺳﺘﻌﻔﺎي ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪245 ....................... ................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ)دوﻓﺎﮐﺘﻮ(‪247 ......................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي)ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻇﺎﻫﺮ( ‪248 ..........................................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ)ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺿﺮورت(‪249 ................................................................................................‬‬
 ‫‪ / 18‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫دوم‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪250 ...............................................................................................‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪250 ......................................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪251 ........... ................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬اﺻﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ‪254 ......................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬اﻗﺴﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪254 .....................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ ‪255 ................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت اداري و اﻗﺘﺼﺎدي و ﺣﺮﻓﻪاي‪255 ...............................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و‪258 ....................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺒﺎري و ﺧﺪﻣﺎت اﺧﺘﯿﺎري ‪258 ............................................................................‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﮑﻠﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻫﻮي‪259 ...........................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‬
‫وﺳﺎﯾﻞ اداره ﯾﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي و ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪263.............................................. ................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول – ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪264 ......................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ اداري ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪265 .............................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪265 ...............................................................................‬‬
‫اول‪ -‬در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺮاق و اﯾﺮان ‪265 .....................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪268 .............................................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر ‪268 ..........................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ ‪269 ..........................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪270 .............................................................................................‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪271 ...................................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ راﺑﻄﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎ اداره ‪273 ..................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ راﺑﻄﻪ ﻗﺮاردادي ‪273 ........................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ راﺑﻄﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ‪274 ...........................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﺳﺘﺨﺪام در وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪276 ...............................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اﺻﻮل ﮐﻠﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﺳﺘﺨﺪام‪276 ................................................................................‬‬
‫‪ (1‬اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي ﻓﺮﺻﺖ ﺷﻐﻠﯽ ‪276 ....................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬اﺻﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي ﮐﺎر ﻣﺴﺎوي ‪277 ..................................................................................‬‬
‫‪ (3‬اﺻﻞ ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪278 .........................................................................................................‬‬
‫‪ (4‬اﺻﻞ وﺟﻮد اﻣﻨﯿﺖ ﺷﻐﻠﯽ‪278 ........................................................................................................‬‬
‫‪ (5‬اﺻﻞ ﺗﺄﻣﯿﻦ رﻓﺎه ﮐﺎرﮐﻨﺎن دوﻟﺖ‪279 ............................................................................................‬‬
‫‪ (6‬اﺻﻞ ﺣﻖ دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺷﻐﻠﯽ‪279 ..............................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﺨﺪام‪279 .........................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﺳﺘﺨﺪام ‪282 .................................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺷﯿﻮه اﻧﺘﺨﺎب آزاد ‪282 ..............................................................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪19 /‬‬

‫دوم‪ -‬ﺷﯿﻮه ﺗﺮﺑﯿﺖ و آﻣﺎده ﺳﺎزي‪283 ................................................................................................‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺷﯿﻮه اﻧﺘﺨﺎب دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ‪283 ................................................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺷﯿﻮه رﻗﺎﺑﺖ و اﻣﺘﺤﺎن ‪283 ....................................................................................................‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮري ﺗﻘﺮر‪283 ...............................................................................................................................‬‬
‫ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺨﺪام در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪285 ................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﻮﻗﻒﻫﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪290 ..................................‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻮﻗﻒ اﺻﻠﯽ ‪290 ..........................................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‪290 ....................................................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺴﮑﺮي ‪291 ........................................................................................................‬‬
‫‪ (4‬ﻣﻮﻗﻒ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ‪291 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ (5‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻠﯿﻖ‪292 ............................................................................................................................‬‬
‫‪ (6‬ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻔﺎ‪292 ...........................................................................................................................‬‬
‫‪ (7‬ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎ ﻣﺰد ‪293 .................................................................................................................‬‬
‫‪ (8‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ ‪293 .........................................................................................................................‬‬
‫‪ (9‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﺎﻋﺪ ‪294 ...........................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره‪294 .....................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره ‪295 ................................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺣﻖ ﻣﺰد ‪295 ..............................................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺣﻖ ﺗﺮﻓﯿﻊ ‪296 ...........................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻖ رﺧﺼﺘﯽ ‪298 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ (1‬رﺧﺼﺘﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪299 .............................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬رﺧﺼﺘﯽ ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ ‪299 ...................................................................................................................‬‬
‫‪ (3‬رﺧﺼﺘﯽ ﺿﺮوري‪299 ...................................................................................................................‬‬
‫‪ (4‬رﺧﺼﺘﯽ ﻣﺮﯾﻀﯽ ‪300 ....................................................................................................................‬‬
‫‪ (5‬رﺧﺼﺘﯽ وﻻدي ‪300 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ (6‬رﺧﺼﺘﯽ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ‪300 ..............................................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره ‪300 .....................................................................................‬‬
‫‪ (1‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪300 .........................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬در ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪301 ...................................................................:‬‬
‫اول‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ اﺟﺮاآت ﻣﺴﻠﮑﯽ ‪301 ..................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ‪302 ...................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ‪302 .................................................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ ﻓﺮدي و ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ ‪302 .................................................................‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و ﺣﺴﺎﺑﺪﻫﯽ ‪303 ....................... ................................................................‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ و ﻣﺜﻤﺮﯾﺖ‪303 ..........................................................................................‬‬
‫ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ‪304 .................................................................................................................. :‬‬
 ‫‪ / 20‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اول‪ -‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ‪304 ........................................................................................................................‬‬

‫دوم‪ -‬اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺎﻓﻮق ‪304 ................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻟﻮاﯾﺢ ‪308 ......................................................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ ‪308 ........... ................................................................................................‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻋﺪم اﻓﺸﺎي اﺳﺮار وﻇﯿﻔﻮي ‪309 ..............................................................................................‬‬
‫ﺷﺸﻢ‪ -‬ﺣﻔﻆ وﻗﺎر و ﺣﯿﺜﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ‪310 ..............................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺗﺄدﯾﺐ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره)ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري(‪310 ....................... ................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري‪311 ........................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺮم ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري ‪311 ......................................................................................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺗﺨﻠﻒ اداري ﺑﺎ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ ‪312 .....................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ارﮐﺎن ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري ‪314 .......................................................................‬‬
‫اول‪ -‬رﮐﻦ ﻣﺎدي ‪315 .........................................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬رﮐﻦ رواﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﻨﻮي‪315 .........................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬رﮐﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪316 ....................... ................................................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬رﮐﻦ ﺻﻔﺖ ﯾﺎ رﮐﻦ ﺷﺨﺼﯽ ‪316 ........................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪه آن ‪318 .........................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ ‪318 .................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪه ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ‪319 ..................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﺣﻖ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﺗﺄدﯾﺐ‪320 ..........................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪321.............................................. ................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪321 ..........................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺗﺸﺨﯿﺺ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪322 ..........................................................................‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪322 ................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺪم ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﻤﻠﮏ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪324 .............................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻌﯿﺎر اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮدم ‪324 ..................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪324 ........... ................................................................................................‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪325 ................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺷﯿﻮه اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪325 .....................................................‬‬
‫‪ -1‬اﺧﺘﺼﺎص از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ ‪326 ....................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬اﺧﺘﺼﺎص ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪326 ......................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺨﺼﯿﺺ دادن ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪327 ..............................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺣﺎﻻت اﺧﺘﺼﺎص اﻣﻮال ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪327 .........................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ‪328 ...................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪328 .........................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ‪329 ...................... ................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ‪329 ....................................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪21 /‬‬

‫ب‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ‪330 ..................................................................................‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪332 .......................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪332 ...................... ................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ‪333 ..........................................................................................................................‬‬
‫ﺗﺄﻣﻠﯽ در ﻣﺎده ‪ 482‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪334 ..................................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺸﻢ‪ -‬ﺷﯿﻮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪن اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ‪339 ............................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪341 ........... ................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻖ دوﻟﺖ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪341 .......................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻖ ﻧﻈﺎرت و ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻧﻔﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ‪342 ..........................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪343 ....................................................................‬‬
‫آﺛﺎر ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪344 ...................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪345 .............................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺪﻧﯽ ‪345 ....................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺟﺰاﯾﯽ ‪347 ....................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻖ ﻣﺮدم)اﻓﺮاد(در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪347 ..........................................................................‬‬
‫اول‪ -‬اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪348 ......................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم‪349 ................................................................. :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪349 ...................... ................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﺳﺘﻔﺎده ﺧﺼﻮﺻﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪350 .....................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬راهﻫﺎي ﮐﺴﺐ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ‪351 .....................................................‬‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ راه ﮐﺴﺐ اﻣﻮال‪352 ......................................................................................... :‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺘﻤﻼك ‪352 ..............................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻤﻼك ‪353 .................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬اﺟﺮاآت اﺳﺘﻤﻼك ‪355 ........... ................................................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﮐﺎر ﯾﺎ اﻋﻤﺎل اداره‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪359.............................................. ................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪361 ...........................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ارﮐﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ‪362 .........................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪362 ..............................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ارﮐﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪363 ............................................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ‪363 .............................................................................‬‬
‫‪ -1‬اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي ‪363 ...........................................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬اﻋﻤﺎل اﺟﺮاﺋﯽ ‪364 ........................................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪365 ...................... ................................................................................................‬‬
 ‫‪ / 22‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -4‬اﻋﻤﺎل ﻣﺘﺄﺧﺮ از ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪365 ...............................................................................................‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﺎﺷﯽ از اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ‪366 .....................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻼﺣﯿﺖدار اداره اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد ‪266 .......................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪367 .......................................................................... :‬‬
‫‪ -1‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ‪368 ..............................................................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ‪368 .................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ ‪368 ..........................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ‪369 ..........................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﺷﮑﻠﯿﺎت و اﺟﺮاآت‪369 ...............................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬اﺳﺒﺎب ﺗﺼﻤﯿﻢ ‪370 ....................... ................................................................................................‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻤﯿﻢ‪371 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ -5‬ﻫﺪف‪371 .....................................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪372 .....................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ‪372 .........................................................................................‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪374 ........... ................................................................................................ :‬‬
‫‪ -1‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺎم ‪374 .................................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻠﯽ ‪374 ...............................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻔﺎوت ﻻﯾﺤﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ‪375 ............................................................................................................‬‬
‫‪ -4‬ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه ﻟﻮاﯾﺢ‪376 .....................................................................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره‪376 .................................................................................................:‬‬
‫‪ -1‬ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره اﺟﺮاﺋﯽ ‪376 ..........................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪377 ................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ‪377 ........................................................................................................‬‬
‫‪ -4‬ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺣﺎﻻت ﻋﺎﺟﻞ‪377 ...............................................................................‬‬
‫‪ -5‬ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﻔﻮﯾﺾ‪377 .............................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪379 ................................................................................................................‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﻟﻮاﯾﺢ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي ‪380 ..............................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻔﺎذ و اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪381 ....................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ‪381 ..............................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور‪382 .....................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻔﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺮاي اﻓﺮاد‪382 ....................................................................................‬‬
‫‪ -1‬اﻋﻼن ‪382 .....................................................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﻧﺸﺮ‪383 .........................................................................................................................................‬‬
‫اﺻﻞ ﻋﺪم رﺟﻌﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ‪383 ........... ................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ‪384 .....................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪384 ........... ................................................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪23 /‬‬

‫ب‪ -‬ﺣﺎﻻت ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ‪385 ........... ................................................................................................‬‬

‫ج‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ‪386 ...................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ‪386 ....................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اداري ‪387 .........................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺗﻮﺳﻂ اداره‪388 ...................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻟﻐﺎ‪388 .................................................................................................................................... :‬‬
‫‪ -1‬اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي ‪388 ........................................................................‬‬
‫‪ -2‬اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻓﺮدي‪389 ...............................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري و اﻧﺼﺮاف از آن‪390 ....................................................................... :‬‬
‫‪ -1‬اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺸﺮوع ‪390 ....................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪391 ..................................................................................................‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺪت ﺑﺮاي اﺳﺘﺮداد ‪391 ............................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ‪393 ......................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد اداري‪394 ..........................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪394 ....................... ................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪394 ...............................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد اداري‪396 ........................................................................................................‬‬
‫روﯾﮑﺮد اول ‪397..............................................................................................................................‬‬
‫روﯾﮑﺮد دوم ‪397 ................................................................................................................................‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺮارداد اداري در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي اﻗﺴﺎم ﻗﺮاردادﻫﺎ‪...............‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎ‪397 ...................... ................................................................:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ‪398 ..............................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﺗﺠﺎرﺗﯽ ‪399 .............................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﮐﺎر ‪399 ....................................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ارﮐﺎن ﯾﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺮارداد اداري‪400 ..................................................................................... :‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻨﺼﺮ ﺷﮑﻠﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ‪400 .......................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ﻣﺎﻫﻮي ‪401 ...................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﯿﻮه و اﺑﺰار ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪401 .......................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﻗﺮارداد اداري‪402 ......................................................................................... :‬‬
‫ﻗﺴﻢ اول‪ -‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ‪402 ..............................................................................................................‬‬
‫ﯾﮏ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪402 ..............................................................................................................................‬‬
‫دو‪ -‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﯿﻮه ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ‪404 ..................................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ‪404 ...................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻌﺎﯾﺐ ‪404 ..................................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻪ‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻣﺘﯿﺎز ‪405 ........... ................................................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎر‪ -‬آﺛﺎر ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ‪409 ............................................................................................................‬‬
 ‫‪ / 24‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺣﻘﻮق دوﻟﺖ‪409 .....................................................................................................................‬‬

‫‪ (1‬ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪409 .............................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﻮاد ﻻﯾﺤﻪاي در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ‪410 ..................................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎ ﻓﺴﺦ اﻣﺘﯿﺎز ﻗﺒﻞ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت ‪411 .........................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺣﻘﻮق ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ‪412 ........... ................................................................................................‬‬
‫‪ (1‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪﻣﺖ‪412 ..............................................................................................‬‬
‫‪ (2‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ ‪413 ....................................................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد‪413 .................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪414 ..........................................................................................................‬‬
‫د‪ -‬ﺣﻘﻮق اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪415 .....................................................................‬‬
‫ه‪ -‬ﺣﻘﻮق اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اداره‪416 ....................................................................................‬‬
‫ﻗﺴﻢ دوم‪ -‬ﻣﻘﺎﻃﻌﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎري‪417 .................................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺮارداد اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ‪417 .....................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻗﺮارداد اﺟﻨﺎس‪418 .....................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﻮرﺗﯽ ‪418 ..................................................................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﺷﯿﻮهﻫﺎ و ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري‪419 ..............................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري‪419 ................................................................................‬‬
‫‪ (1‬ﺷﯿﻮه ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ‪419 ...........................................................................................................................‬‬
‫اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ‪420 ................................................................................................................‬‬
‫‪ -1‬اﻋﻼن ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ‪420 ........... ................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬آزادي رﻗﺎﺑﺖ ‪421 ..........................................................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ داوﻃﻠﺒﺎن ‪423 ................................................................................................‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ‪424 ............................................................................................................................... :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﺑﺎز ﯾﺎ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪424 .........................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻣﺤﺪود ﯾﺎ ﻣﻘﯿﺪ‪425 .........................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﺷﯿﻮه ﺗﺪارك از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ ‪425 ....................................................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﺷﯿﻮه ﻣﺰاﯾﺪه ‪426 ............................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري ‪427 ...................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬اﺟﺮاآت ﺷﮑﻠﯽ ﻗﺒﻞ از ﻗﺮارداد‪428 ...........................................................................................‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮري ﺑﻮدﺟﻪ و وﺟﻮد ﺗﺨﺼﯿﺺ ‪428 ....................... ................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺎﯾﺪه و ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮدن ﭘﺮوژه و ﻗﺮارداد ‪429 ...................................................‬‬
‫‪ (3‬اﺟﺎزه ﻣﻘﺎﻣﺎت ذي ﺻﻼح ‪429 ......................................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ ‪429 ....................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ ‪431 ....................................................................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺑﺎزﮐﺮدن آﻓﺮﻫﺎ‪432 ...............................................................................................................‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ‪433 ...................................................................................................................‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪25 /‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺮارداد اداري ‪433 .....................................................‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اﺧﺘﯿﺎرات و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اداره در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮاردادي)ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر( ‪434 ...........................‬‬
‫اول‪ -‬اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﻨﺘﺮل و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ‪344 ..............................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اداري در ﻣﻮرد ﺗﺨﻠﻔﺎت ‪434 .............................................................................‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‪435 ................................................................................................................. :‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ‪435 .................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬ﺟﺮاﯾﻢ ﺗﺄﺧﯿﺮ‪435 .........................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ﻣﺼﺎدره ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت)ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت( ‪437 .................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺎﻟﯽ ‪438 ........... ................................................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد‪439 ...........................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد ‪440 ...................... ................................................................‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﭘﺎﯾﺎن دادن ﺑﻪ ﻗﺮارداد ‪441 ....................................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺣﻘﻮق ﻗﺮاردادي)ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر( در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره‪442 ...........................................................‬‬
‫‪ (1‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺖ‪443 ....................... ................................................................................................‬‬
‫‪ (2‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ‪443 ...................... ................................................................................................‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد ‪443 ....................................................................................................‬‬
‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ)ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر(‪444 ....................... ................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ‪444 ..................................................................................................‬‬
‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ‪445 .........................................................................................‬‬
‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪445 ............................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ‪446 ...............................................................................‬‬
‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪447 .......................................................................‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ دﺷﻮاري ﻫﺎي ﻣﺎدي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ‪448 ..................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ دﺷﻮاري ﻫﺎي ﻣﺎدي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪448 ....................... ................................‬‬
‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ دﺷﻮاري ﻫﺎي ﻣﺎدي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪448 ..............................................‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ‪449 ...............................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﻋﺎدي ﻗﺮارداد اداري‪449 ....................... ................................................................‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﻗﺮارداد اداري ‪450 ...............................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻗﺴﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
 ‫‪ / 26‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (1‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ)ﺣﻘﻮﻗﯽ( و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‬

‫‪ (2‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺪﻧﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﺰاﯾﯽ‬
‫‪ (3‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮاردادي‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ‬
‫‪ (1‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫‪ (2‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻣﺼﺮ‬
‫‪ (3‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در اﯾﺮان‬
‫‪ (4‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ب‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه از ارﺗﮑﺎب ﺧﻄﺎ‬
‫ب‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ‬
‫ج‪ -‬اﺻﻞ ﺑﺮﺗﺮي ﭘﺎرﻟﻤﺎن‬
‫د‪ -‬ﺗﺌﻮري ﮐﺎرآﻣﺪي‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي‬
‫ب‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ زﻣﺎﻣﺪار ﯾﺎ دوﻟﺖ از ﻧﮕﺎه ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ دﻻﯾﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ زﻣﺎﻣﺪار از ﻧﮕﺎه اﺳﻼم‬
‫اول‪ -‬دﻻﯾﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫دﻟﯿﻞ اول‪ -‬رواﯾﺎت‬
‫دﻟﯿﻞ دوم‪ :‬اﻃﻼق و ﻋﻤﻮم ادﻟﻪ ﺿﻤﺎن‬
‫‪ .1‬ﻗﺎﻋﺪه اﺗﻼف‬
‫‪ .2‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺴﺒﯿﺐ‬
‫‪ .3‬ﻗﺎﻋﺪه ﻻ ﺿﺮر‬
‫دﻟﯿﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫دوم‪ -‬دﻻﯾﻞ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬
‫دﻟﯿﻞ اول‪ -‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫دﻟﯿﻞ دوم‪ -‬ﻋﺪم ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ‬
‫زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺟﺰا و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪن ﺑﯽ ﮔﻨﺎﻫﯽ او‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ‪27 /‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ اول‪ -‬روﯾﮑﺮد ﻧﻈﺮي‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺌﻮري ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ درﺟﻪ ﺧﻄﺎ و اﻧﮕﯿﺰه ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ب‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ج‪ -‬ﺗﺌﻮري ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ -‬روﯾﮑﺮد ﻋﻤﻠﯽ و ﻣﻮارد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﻄﺎي اداري‬
‫اول‪ -‬روﯾﮑﺮد ﺳﻠﺒﯽ‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اداري ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ب‪ -‬ﺧﻄﺎي اداري ﮐﺎرﻣﻨﺪ)ﻋﻤﻮﻣﯽ(‬
‫ﺣﺎﻻت ﺧﻄﺎي اداري‬
‫ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ ﺧﻄﺎي اداري‬
‫ﻣﻨﺸﺎءﺧﻄﺎي اداري‬
‫دوم‪ -‬روﯾﮑﺮد اﯾﺠﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﻣﺜﺒﺖ‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ‬
‫ب‪ -‬ﻧﻘﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ج‪ -‬ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ)ﺑﯽﻧﺎم(‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي در ﻣﻮرد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‬
‫‪ .1‬وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ‬
‫‪ .2‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺧﻄﺎي اداري‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ و اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻮازﻧﻪ‬
‫ب‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺮ‬
‫ج‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﻖ‬
‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ب‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ زﯾﺎن‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫اول‪ -‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دوﻟﺖ‬
‫دوم‪ -‬ﻏﯿﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﺤﺪود‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺸﻔﯽ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ روﻧﺪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‬
 ‫‪ / 28‬ﺣﻘﻮق ادري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ )ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﻘﺼﯿﺮ( در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻗﻠﻤﺮو ﯾﺎ ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﺸﻮرﻫﺎ از ﻧﮕﺎه ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ‬
‫اول‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ از ﺟﻬﺖ اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‬
‫‪ (1‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫‪ (2‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬
‫دوم‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎرﻟﻤﺎن‬
‫اول‪ -‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ‬
‫دوم‪ -‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﻗﺒﺎل اﻇﻬﺎرات و ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ ‪...........................................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫اداره ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و ﮐﺎروﯾﮋهي آن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﺳﺎﺧﺘﺎري‬
‫و رﻓﺘﺎري آن را ﻧﻈﻢ و ﻧﺴﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر و رﻓﺘﺎر دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اداري ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از داﻧﺶ ﺣﻘﻮق از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﻮان و ﺟﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ارﺗﺒﺎط‬
‫ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ آن ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق و ﺣﺘﯽ دﯾﮕﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻗﻌﯽ ﺧﻮد را در ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺳﺮﻓﺼﻞﻫﺎي‬
‫داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ و ﻣﻘﺮرات ﺣﻘﻮق اداري ﻫﻢ ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ اداري و اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ‬
‫و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اداري در ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﻧﺤﻮه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻈﺎرت و ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد و ﻫﻢ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ‬
‫اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص را‪.‬‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري ازﯾﮏﺳﻮ ﺗﻮﺟﯿﻪﮔﺮ اﻋﻤﺎل اﻗﺘﺪارﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫دو وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎﻫﺎي ﺧﺎص ﻫﺮﮐﺪام و ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﻠﻔﯿﻖ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪي اﺳﺎﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ آن در ﭘﯽرﯾﺰي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺣﻘﻮق اداري ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺎزه و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر آن را ﻣﻮزون و ﻣﺘﻮازن ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺪاري و ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫اﯾﻦ رﺷﺘﻪ را از ﺳﺎﯾﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي داﻧﺶ ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻔﺎوت ﺳﺎﺧﺘﻪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
 ‫‪ / 30‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺣﻘﻮق اداري ﻫﻢراه و ﻫﻢﺳﻮ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در دﯾﮕﺮ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق و اﻧﺪﯾﺸﻪ رخ‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻮل وﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻃﺮز ﺗﻠﻘﯽ از اﻧﻮاع ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﻗﺘﺪار و ارزشدﻫﯽ ﺑﻪ اراده و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺷﺪن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اداره ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و اداره ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺷﺪن اﻋﻤﺎل‬
‫اداري ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اداره در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد‪ ،‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﺎﻫﯿﺖ و‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻬﻢ درﺳﺖ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬از ﯾﮏﺳﻮ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻔﻬﻮم اداره ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺻﻮري‬
‫و ﻣﺎﻫﻮي آن ﻧﯿﺎز دارد و ازﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﻪ درك و درﯾﺎﻓﺖ دﻗﯿﻖ ﻣﺒﺎﻧﯽ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد آنﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﺟﻮاﻣﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬درﺧﺖ داﻧﺶ ﺣﻘﻮق ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮگ و ﺑﺎر ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺳﺘﺮﮔﯽ از ﭘﮋوﻫﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و آﮐﺎدﻣﯿﮏ‬
‫را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده و ادﺑﯿﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺑﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺧﻮد را در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ و درﺳﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ دراﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻣﺎ‬
‫ﺳﻮگﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن و اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻼش و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻌﯿﺎري و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر درﻋﺮﺻﻪ‬
‫داﻧﺶ ﺣﻘﻮق‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ‪ -‬ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﭘﯿﺪا و ﭘﻨﻬﺎن ﯾﺎ اﺻﻼ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﮐﺎم ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﯽ وآﮐﺎدﻣﯿﮏ ﻣﺎ از ﻧﺒﻮد و ﯾﺎ ﮐﻤﺒﻮد‬
‫ﻣﺘﻮن ﻣﺘﻘﻦ و ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻋﻠﻤﯽ وآﻣﻮزﺷﯽ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد و در ﻓﻘﺮ و ﻓﻘﺪان ﮐﺎرﻫﺎي ﮐﺎرآﻣﺪ و‬
‫روزآﻣﺪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬ادﺑﯿﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﺤﯿﻒ و ﻧﺎﺟﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت روشﻣﻨﺪ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ داﻧﺶ ﺣﻘﻮق و‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع آن و ﻧﮕﺎرش و ﻧﺸﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻤﯿﻖ و وﺛﯿﻖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﺻﺤﺎب اﻧﺪﯾﺸﻪ و‬
‫ﻗﻠﻢ‪ ،‬از ﯾﮏﺳﻮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﺑﯿﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺎ را از ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﺗﻌﺒﯿﺮﻫﺎ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻫﺎي ﻣﺒﻬﻢ و‬
‫ﻣﻐﻠﻖ ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ وآنرا از ﺑﯽ ﻧﻈﻤﯽﻫﺎ و ﺑﯽﺳﻠﯿﻘﻪﮔﯽﻫﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ رﻫﺎ ﺳﺎزد و از‬
‫ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻃﺮح و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻧﮕﺮش و ﻧﮕﺎرش ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ آن را‬
‫آراﺳﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﻏﻨﺎﻣﻨﺪي آن ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﺰو ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺛﻤﺮه ﺳﺎلﻫﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺗﻼش‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫ﺳﺨﺖﮐﻮﺷﺎﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﭙﻮه اﺳﺘﺎد ﺳﺮورداﻧﺶ‪ ،‬ﺣﻘﻮقدان‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ و اﺳﺘﺎد ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ وﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻓﺼﻞ و ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ اول ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬راﺑﻄﻪ آن ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‪،‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن‪ ،‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري و زﻣﯿﻨﻪ و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺆﻟﻒ ‪31 /‬‬

‫و در ﺑﺨﺶ دوم ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰاداري و ﭼﺮاﯾﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت و ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫درﺑﺨﺶ ﺳﻮم وﻇﺎﯾﻒ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداره و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪،‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي و ﻣﺎﻟﯽ اداره اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮال اداره و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ وﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ و ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﮐﺎر ﯾﺎ اﻋﻤﺎل اداره ازﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﻫﻢﭼﻮن‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ وﮔﻮﻧﻪﻫﺎي آن‪ ،‬ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم‪،‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ و اﻗﺴﺎم آن‪ ،‬ﺷﯿﻮهﻫﺎ و ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺮادادﻫﺎي اداري و ﺣﻘﻮق و ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺎرب ﻋﻤﻠﯽ و ارزشﻣﻨﺪ اﺳﺘﺎد داﻧﺶ در اﻣﻮر اداره از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺗﺼﺪي وزارتﻫﺎي‬
‫ﻋﺪﻟﯿﻪ و ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪيﮔﺮانﺑﻬﺎي اﯾﺸﺎن در اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ در داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎي‬
‫ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺛﺮ را از اﻧﺴﺠﺎم و اﺗﻘﺎن ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﺳﺎﺧﺘﻪ و اﺛﺮ ﺑﺪﯾﻊ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﯽ را ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺜﺮ روان اﺳﺘﺎد داﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ‬
‫رو اﯾﻦ اﺛﺮ ارزشﻣﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد در ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﺑﺮاي اﺳﺘﺎدان‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮان و دﯾﮕﺮ‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق و اداره ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪ وآﻣﻮزﻧﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎلﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ درﺳﯽ درس ﺣﻘﻮق اداري در‬
‫داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎي ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺗﺪرﯾﺲ ﺷﺪه و اﯾﻨﮏ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭼﺎپ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از آن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ارزشﻣﻨﺪ در ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ آرزوي ﺗﻮﻓﯿﻘﺎت روز اﻓﺰون ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺖ و ﻋﺰت ﺑﺮاي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮔﺮاﻣﯽ و ﺗﻤﺎﻣﯽ‬
‫ﻓﺮزاﻧﮕﺎن ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﻋﺎري از ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺑﯽ ﻋﺪاﻟﺘﯽ ﺗﻼش‬
‫ﻣﯽورزﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﯽرﺿﺎ روﺣﺎﻧﯽ‬
‫رﺋﯿﺲ داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪن ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺤﺼﻮل ﯾﮏ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﺟﺒﺎري ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت‬
‫ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﻃﺮف دوﺳﺖ ﻋﺰﯾﺰم آﻗﺎي روﺣﺎﻧﯽ رﺋﯿﺲ ﻓﻌﺎل‬
‫و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭘﻮﻫﻨﺤﯽ ﺣﻘﻮق اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﻀﻤﻮن »ﺣﻘﻮق اداري‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﮕﯿﺮم و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺰوه درﺳﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﺒﻮد‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﭼﻨﺪان آﺳﺎن ﻧﺒﻮد‬
‫اﻣﺎ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺴﺒﯽاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ و اداري ﮐﺸﻮر داﺷﺘﻢ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع و اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه روزي ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺧﻼء ﭘﺮ ﺷﻮد و ﺑﺮاي ﻣﺤﺼﻼن اﯾﻦ رﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺳﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺗﺪرﯾﺲ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮم‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ‬
‫روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﭘﯿﺸﺘﺎز در ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻌﺎﺻﺮ و‬
‫اﻣﺮوزﯾﻦ آن اﺳﺖ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ‪ ،1‬ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ‪ ،2‬ﻣﺎرﺳ‪‬ﻞ‬
‫ﭘﻼﻧﯿﻮل‪ ،3‬ﺟﻮﻟﯿﻦ ﻻﻓﺮﯾﺮ‪ ،4‬ﺟﻦ رﯾﻮرو‪، 5‬آﻧﺪره دو ﻟﻮﺑﺎدر‪ ،6‬ﺑﻮﻧﺎرد‪ ،7‬ﮔﺎﺳﺘﻮن ﺟِﺰ‪ ،8‬ﻫﺎﻧﺮي‬
‫ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ‪ ،9‬ﺟﻮرج وِد‪‬ل‪ ،10‬ﻣﺎرﺳ‪‬ﻞ واﻟﯿﻦ‪ ،11‬ﻟﻮﺋﯽ روﻻﻧﺪ‪ 12‬و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن از اﺳﺘﺎدان و‬

‫‪1 .Maurice Hauriou‬‬

‫‪2 .Lean Duguit‬‬
‫‪3 .Marcel Planiol‬‬
‫‪4 .Julien Laferriere‬‬
‫‪5 .Jean Rivero‬‬
‫‪6 .Andre de Laubadere‬‬
‫‪7 .Bonnard‬‬
‫‪8 .Gaston Jeze‬‬
‫‪9 .Henry Berthelemy‬‬
‫‪10 .Georges Vedel‬‬
 ‫‪ / 34‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﮐﺘﺮﯾﻦﻫﺎي ﺣﻘﻮق اداري ﻧﻮﯾﻦ را‬
‫ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و آنﭼﻪ اﻣﺮوز در اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و‬
‫ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺣﻘﻮق اداري" ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﻮن درﺳﯽ و ﺣﺘﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس آن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ رو در ﺗﻬﯿﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ از ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﻧﻈﺮﯾﺎت و‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ را ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻧﻈﺎم اداري ﮐﺸﻮر اﻧﻌﮑﺎس داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﮐﺜﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﭘﺎورﻗﯽﻫﺎ؛‬
‫از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ذﯾﻞ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻤﺪه و دﺳﺖ اول ﺣﻘﻮق اداري در ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن‬
‫اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪،‬‬
‫اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ .2004 ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺒﻌﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻫﻮك )داﻧﺸﮕﺎه ﻋﺮاﻗﯽ در وﻻﯾﺖ‬
‫دﻫﻮك( ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.2010 ،‬‬
‫‪ .3‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻻﮐﺎدﯾﻤﯿﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ ﻓﯽ‬
‫اﻟﺪﻧﻤﺎرك‪ ،‬دﯾﭙﺎرﺗﻤﻨﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ ‪.2010 -2009‬‬
‫‪ .4‬دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻدار ي‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1980 ،‬‬
‫‪ .5‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.1979 ،‬‬
‫‪ .6‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ )ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‬
‫ﺑﺎﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪.2004 ،‬‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﻣﻨﺒﻊ ﻓﺎرﺳﯽ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫‪ .7‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪،‬‬
‫‪.1384‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه‪ ،‬در‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺒﺎﺣﺚ؛ ﻣﺜﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ در ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻮي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪11 .Marcel Waline‬‬

‫‪12 .Rolland‬‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﺆﻟﻒ ‪35 /‬‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺰوه درﺳﯽ »ﺣﻘﻮق اداري ‪1‬‬
‫و ‪ «2‬ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه و در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺤﺼﻼن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ دوره ﺗﺪرﯾﺲ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎزﻧﮕﺮي و ﻣﺮور ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ)ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ و‬
‫ﻫﺮ ﺑﺨﺶ داراي ﭼﻨﺪ ﻓﺼﻞ و ﻫﺮ ﻓﺼﻞ داراي ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ( ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدد و در اﺧﺘﯿﺎر ﻋﻤﻮم‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و اﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﺷﮑﻠﯽ و‬
‫ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﺸﻮر و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﺒﻮد‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ درﺳﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده واﻗﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ و اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي‬
‫ﺳﺎزﻧﺪه اﻫﻞ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه را رﻫﯿﻦ ﻣﻨﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬در رﻓﻊ ﻧﻮاﻗﺺ ﮐﺘﺎب‬
‫در ﭼﺎپﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﻻزم ﻣﯽداﻧﻢ از ﻫﻤﻪ دوﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪن اﯾﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺗﺸﻮﯾﻖ و‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از »ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ« و »ﺑﻨﯿﺎد ﻣﻬﺮﮔﺎن ﻋﻤﺮان«‬
‫ﮐﻪ ﻧﺸﺮ آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺗﺸﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺳﺮور داﻧﺶ‬
‫دﻟﻮ ‪ -1391‬ﮐﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﺨﺶ اول‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اداری‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮫ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ داﻧﺶ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اداره و‬
‫اﻓﺮاد ﻣﯽﭘﺮدازد و وﻇﺎﯾﻒ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‪ ،‬ﺷﯿﻮهﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫اداره را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداره‬
‫و ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ رواﺑﻂ آن ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ رﺷﺘﻪ اﻓﺰوده ﺷﺪه و ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‬
‫درﺳﯽ ﻣﻬﻢ در ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻮرد اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﻘﻮق اداري و اﺣﮑﺎم آن در ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از داﻧﺶ ﺣﻘﻮق‪ ،‬در‬
‫ﺑﺨﺶ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ و ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻄﺒﯿﻖ آن را‬
‫در ﻃﯽ ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ذﯾﻞ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﻣﻔﮭﻮم ﺣﻘﻮق اداری‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم اداره و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﻮق اداري‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم اداره‬

‫اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬از ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع اداره ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اداره ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اداره ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺷﮑﻠﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ« و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺎﻫﻮي و‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدي« ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اداره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﮑﻠﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي‬
‫اداري دوﻟﺖ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻫﻮي‬
‫و ﮐﺎرﺑﺮدي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺧﺪﻣﺎت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﻮق اداري‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﻘﻮق اداري ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬آن ﺷﺎﺧﻪ از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮده و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﻨﻈﯿﻢ اداره‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ و‬
‫‪13‬‬
‫اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق اداري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻘﻮق اداري را از دو دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬از ﻟﺤﺎظ ﺻﻮري‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻟﺤﺎظ ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯿﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه »ﺣﻘﻮق اداري ﺷﻌﺒﻪ اي از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺧﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬

‫‪ .13‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،1980،‬ص‪.3‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪41 /‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎن‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دﺳﺘﮕﺎه اداري ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮع ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ‪ ،‬ادارات‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت و‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻫﯿﺄت ﺣﺎﮐﻤﻪ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪ (2‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻫﻮي ﯾﻌﻨﯽ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ‬
‫»ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬
‫‪14‬‬
‫و اﻓﻌﺎل دﺳﺘﮕﺎه اداري ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮده‪ ،‬رواﺑﻂ او را ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﻨﺴﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫داﺧﻠﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ و اﻗﺘﺪاري و ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ ﺧﺎص)ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ رواﺑﻂ ادارهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ادارهﺷﻮﻧﺪﮔﺎن را ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫‪15‬‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻗﻀﺎﺋﯽ در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺣﻘﻮق اداري در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ‪ ،‬ﻣﻘﺮرات‪ ،‬ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﻣﺘﻔﺎوت از ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اﺟﺮاﯾﯽ و اداري ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮده و آنﻫﺎ را ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻤﻮده و رواﺑﻂ آنﻫﺎ را ﺑﺎ اﻓﺮاد و‬
‫‪16‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫‪17‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻫﺎﻧﺮي ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ ﺣﻘﻮقدان ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ و ﻣﻘﺮرات‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﺟﺮاي ﺧﺪﻣﺎت اداري اﺳﺖ و ﺧﺪﻣﺎت اداري ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻠﯿﻪ ﺧﺪﻣﺎت دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻗﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻟﻮﺋﯽ روﻻﻧﺪ‪ 18‬ﺣﻘﻮقدان دﯾﮕﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري و رواﺑﻂ اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ آﻧﺪره دو ﻟﻮﺑﺎدر‪ 19‬اﺳﺘﺎد دﯾﮕﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺷﻌﺒﻪاي از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺧﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﺎزﻣﺎن و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دﺳﺘﮕﺎه اداري ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮع ادارات‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫‪20‬‬
‫و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ ﻋﺎﻟﯿﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺎﻣﻊ‪:‬‬

‫‪ .14‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪ ،1384 ،‬ص‪3‬و ‪.9‬‬
‫‪ .15‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،1389 ،‬ص‪.66‬‬
‫‪ .16‬دﮐﺘﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات دادﮔﺴﺘﺮ‪ ،1391 ،‬ص ‪.47‬‬
‫‪17 .Henry Berthelemy‬‬
‫‪18 .Rolland‬‬
‫‪19 .Andre de Laubadere‬‬
‫‪ .20‬اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ را ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري)‪ ،(2 -1‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫‪ ،1388‬ﭘﺎورﻗﯽ ص ‪ .27‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و دﮐﺘﺮ ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ﭼﺎپ دﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.1389 ،‬‬
 ‫‪ / 42‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق اداري از ﻧﮕﺎه اﻫﺪاف و ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره و‬
‫رواﺑﻂ آن ﺑﺎ اﻓﺮاد وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮ ذﯾﻞ را اراﺋﻪ ﮐﺮد‪:‬‬
‫»ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﺧﻪاي از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫اداره‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و رواﺑﻂ ﻓﯿﻤﺎﺑﯿﻦ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اداره از ﯾﮏﺳﻮ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ‬
‫اداره و ﻣﺮدم )اﻓﺮاد( از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ اﺳﺖ و ﻫﺪف آن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒﻫﺎي ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮق اداري داراي ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺣﻘﻮق اداري ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه رواﺑﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻃﺮف آن‪ ،‬دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻗﺘﺪار‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ در اﯾﻦ ﻧﻮع رواﺑﻂ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮ ﺗﻦ دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ رواﺑﻄﯽ از ﻧﻮع دﯾﮕﺮ ﯾﺎ‬
‫آن ﻧﻮع رواﺑﻄﯽ را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻗﺘﺪار‪ ،‬ﻃﺮف آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﻫﻢ در واﻗﻊ ﻃﺮف آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ را از ﺗﻦ ﮐﺸﯿﺪه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد از اﻓﺮاد ﻋﺎدي و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﻃﺮف اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺻﻮﻻً ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫دوﻟﺖ اﺳﺖ و دوﻟﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺠﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎز ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﺷﯿﻮهﻫﺎ و اﻣﺘﯿﺎزات وﯾﮋهاي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻓﺮاد از آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺪره دو ﻣﯿﺸﻞ و ﭘﯽﯾﺮ ﻻﻟﻮﻣﯽﯾﺮ از اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﺎرﯾﺲ در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»در ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﻤﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ از رواﺑﻂ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ...‬ﻟﮑﻦ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از اﻗﺴﺎم اﯾﻦ رواﺑﻂ ﻗﺎﻋﺪه ﮔﺬاري وﯾﮋهاي را ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي از رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﺷﺨﺎص ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت )ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﺎن( و اﺷﺨﺎﺻﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﻗﺪرت اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ)ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮان( ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﮐﻠﯿﻪ رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اداري‬
‫ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯿﺎن دوﻟﺖ )ﯾﺎ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ( و ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻗﺎﺑﻞ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ‪ ...‬در‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪43 /‬‬

‫روزﮔﺎر ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﻣﺸﺎرﮐﺖ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﺷﻬﺮوﻧﺪان در اﺟﺮاي ﻗﺪرت‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اداري ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽ‪-‬‬
‫ﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺘﺠﺪد اﺳﺖ‪ ...‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺧﺼﻠﺖ "ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻃﻠﺐ" آن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﺎﺷﯽ از ﻃﺒﯿﻌﺖ رواﺑﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﻨﺎ دارد ﺣﺪ و‬
‫ﻧﻈﻢ آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اداري ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ آن ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎم و از‬
‫ﻧﯿﺮوي دوﻟﺘﯽ ﺑﻬﺮهور اﺳﺖ‪ ،‬در ﯾﮏ ﻃﺮف ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه و در ﺳﻮيدﯾﮕﺮ اﺷﺨﺎص‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺪم ﺗﻌﺎدل ﻣﺸﻬﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﺮ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ رواﺑﻂ اﺛﺮات ﺧﻮد را ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻗﻮاﻋﺪ وﯾﮋهاي ﺻﻮرت ﺑﻨﺪي ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﻻزم اﻻﺟﺮاي‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ)ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻘﻮق ﻋﺎم( ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎم ﺑﺨﺶ رواﺑﻂ اﻓﺮاد ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ ﺗﻔﺎوت‬
‫‪21‬‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ ،‬ﻫﺪف و اﺑﺰار از ﻫﻢ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮي و‬
‫ﺗﺨﯿﯿﺮي دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻋﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻮﺳﻊ و آزاد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ارﺗﺒﺎط وﺛﯿﻖ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد از آنﻫﺎ ﻋﺪول ﮐﺮده و ﺑﺮ ﺧﻼف آنﻫﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﻤﻮد‪ 22.‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﻓﺮوش اﻣﻮال دوﻟﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﻣﺰاﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ آﻣﺮاﻧﻪ دارد و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﺎل ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﺨﯿﺮﻧﺪ ﻃﺒﻖ‬
‫آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﻮاﻓﻖ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻫﺪف‪ :‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺻﻮﻻ ﺻﯿﺎﻧﺖ از ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫اﻓﺮاد اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻣﺪﻧﯽ اﻣﺎ ﻫﺪف ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ و اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺷﯿﻮه اﺟﺮا‪ :‬اﺑﺰار اﺟﺮا در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺑﺘﺪا ﺗﻮاﻓﻖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗﻮاﻓﻘﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﮕﯿﺮد ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ آن ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺑﺰار ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﺑﻂ در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻮري و آﻣﺮاﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪ .21‬آﻧﺪره دو ﻣﯿﺸﻞ و ﭘﯽﯾﺮ ﻻﻟﻮﻣﯽﯾﺮ)اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﺎرﯾﺲ(‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ دادﮔﺴﺘﺮ‪ ،1376 ،‬ص‪.14 -11‬‬
‫‪ .22‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺆاد ﻣﻬﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ و اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،1995 ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‪ :‬دﮐﺘﺮ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.65‬‬
 ‫‪ / 44‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪23‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اداره و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺣﮑﺎم ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﻨﺎﻫﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻧﺪره دو ﻣﯿﺸﻞ و ﭘﯽﯾﺮ‬
‫ﻻﻟﻮﻣﯽﯾﺮ از اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو رﺷﺘﻪ را در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺗﺤﺖ‬
‫‪24‬‬
‫ﻋﻨﻮان‪ :‬ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻣﺎدي و ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺷﮑﻠﯽ و ﺗﻤﺎﯾﺰ ﮐﺎروﯾﮋه اي ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻧﺐ و اﺑﻌﺎد ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وﺟﻮه‬
‫ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﯿﻦ آن دو ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻣﻮرد ذﯾﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮع‪ :‬ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻓﺮد اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ )و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺﺗﺮ دوﻟﺖ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ :‬ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ رواﺑﻂ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺘﻈﺎم ﺑﺨﺶ رواﺑﻂ اﻓﺮاد ﺑﺎ دوﻟﺖ)ﯾﺎ دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻣﺪاﺧﻠﻪ دوﻟﺖ در راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬راﺑﻄﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺼﻠﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺗﺤﺖ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻫﻮي‪ :‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ در وﻫﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ از‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖﻫﺎي ﻓﺮدي و ﻣﻨﻔﻌﺖﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎد ﺳﺎزش و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺘﻌﺎرض در ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﻀﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي از ﯾﮏ ﻃﺮف و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻔﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﻫﻤﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﺷﮑﻠﯽ‪ :‬ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻗﻮاﻋﺪ اﻣﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ و‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﺨﯿﯿﺮي‬
‫و ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﻓﻨﻮن‪ :‬ﻓﻦ ﺑﺮﺗﺮ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﯾﻘﺎع)اَﻋﻤﺎل ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اﻋﻢ از‬
‫ﻣﻮردي و ﻧﻮﻋﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﻦ ﺑﺮﺗﺮ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻗﺮارداد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن‪ :‬در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اراده اوﻟﻮﯾﺖ‬
‫دارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‬

‫‪ .23‬اﻧﻮر اﺣﻤﺪ رﺳﻼن‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻘﺎﻫﺮه ﻟﻠﺘﻌﻠﯿﻢ اﻟﻤﻔﺘﻮح‪ ،2002 ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‪ :‬دﮐﺘﺮ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.66‬‬
‫‪ .24‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫دادﮔﺴﺘﺮ‪ ،1375 ،‬ص‪ 25‬و ‪ .26‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﻧﺪره دو ﻣﯿﺸﻞ و ﭘﯽﯾﺮ ﻻﻟﻮﻣﯽﯾﺮ)اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﺎرﯾﺲ(‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ دادﮔﺴﺘﺮ‪ ،1376 ،‬ص‬
‫‪.18-15‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪45 /‬‬

‫در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﻓﺮاد ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﻫﺮ ﮐﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﮔﺬار ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﻧﺠﺎم دادن آن ﮐﺎر را ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺠﺎم دادن ﻫﯿﭻ ﮐﺎري را ﻧﺪارد)ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ( ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار از ﻗﺒﻞ اﯾﻦ اﺟﺎزه را ﺑﻪ او داده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ‪ :‬در ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻘﺪم ﺑﺮ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﻋﺘﺒﺎر و ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﺧﻮد را از‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون وﺟﻮد ﭘﺪﯾﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎم دوﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻋﺎم‬
‫اﻣﮑﺎن ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻓﺘﺎدن را ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ (8‬ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻧﻈﺮ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ)ﺗﺤﻮل(‪ :‬ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﮐﺎراﻧﻪ دارد و ﺧﻮاﺳﺘﺎر‬
‫ﺣﻔﻆ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺎﻟﮑﯿﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه و ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ در ﻃﻮل زﻣﺎن از ﺗﺤﻮل و ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﮐﻢﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ دارد و در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺮﯾﻊ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫‪25‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﭼﺎره اي ﺟﺰ ﺗﺤﻮل ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻧﻮﺷﺪن ﭘﯽدرﭘﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺪاﺧﻠﻪ دوﻟﺖ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﻮد‪ ،‬روز ﺑﻪ روز ﮔﺴﺘﺮش ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﻧﻘﺶ دوﻟﺖ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬دﻓﻊ ﺗﺠﺎوز ﺧﺎرﺟﯽ و اداره ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﻨﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺶ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻮج ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ از اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 19‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮﺑﻪ ﺷﺪه و ﻗﻠﻤﺮو ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺳﻌﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و اﻫﺪاف آن ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻨﻮع ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ در اﺟﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰارﻫﺎ و اﻣﺘﯿﺎزات ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ و از‬
‫آن اﻋﺮاض ﻧﻤﺎﯾﺪ و از روش اداره ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﻬﺘﺮي را ﺑﺮاي او ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﯽآورد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ روش در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪،‬‬
‫ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ آﺛﺎر آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻬﻢ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪه رواﺑﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻃﺮف آن دوﻟﺖ ﯾﺎ‬
‫اداره ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫‪ .25‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪ ،1389 ،‬ص ‪-140‬‬
‫‪ .141‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪ ،1370‬ص ‪ 70‬و ‪.71‬‬
 ‫‪ / 46‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -2‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق اداري ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ اول اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎره ﻫﺮ ﯾﮏ از »ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ« و ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺷﺮاﯾﻂ آن و‬
‫»ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« و ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ارﮐﺎن و اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آن‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از ﺑﺨﺶﻫﺎي آﯾﻨﺪه ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﻄﺮح ﮐﺮدن آنﻫﺎ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ -3‬ﺣﻘﻮق اداري داراي ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎص اﻣﺘﯿﺎزي اﺳﺖ‬

‫اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻧﯿﺰ از ﻓﺮوع ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ اول اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮن ﺣﻘﻮق اداري از‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬داراي ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎص و ﺑﺮﺧﻮردار از اﻣﺘﯿﺎزات وﯾﮋه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري داراي ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ اﺳﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اداري در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدم و ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن ﺧﻮد از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻤﺘﺎز و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ داراي ﺟﻨﺒﻪ اﻗﺘﺪاري اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻖ ﺻﺪور دﺳﺘﻮر و اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ و اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪ .‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ داراي ﺟﻨﺒﻪ ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺟﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺎل‪ ،‬ﺣﯿﺜﯿﺖ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ اﻓﺮاد و اﺟﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪ .‬در‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري و اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ داراي ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -4‬ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺴﺘﻘﻼً و ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا اﺳﺖ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺮﯾﺎن ﻗﺎﻧﻮن در ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﺟﺮا اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮاي ﮐﺎرﮔﺰاران اداري‪ ،‬آﻧﺎن را در ﯾﮏ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮﺗﺮ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺮاد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬اﻓﺮاد راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ دارﻧﺪ و اﻣﺘﯿﺎزي ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺰام او‬
‫‪26‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪ -5‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪه دو ﻧﻮع رواﺑﻂ اﺳﺖ‬

‫اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ دو ﻧﻮع از رواﺑﻂ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ اداري و‬
‫اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اداري در ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫‪ . 26‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،1389 ،‬‬
‫ص‪.66‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪47 /‬‬

‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﻧﺤﻮه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻈﺎرت و ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ‪ .‬دوم رواﺑﻂ‬
‫ﺑﯿﻦ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﯾﮏﺳﻮ و اﻓﺮاد از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻮع از رواﺑﻂ در ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ :‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﻮاي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‬

‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداري ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ اداري دوﻟﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﯾﺎ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ رو ﻻزم اﺳﺖ ﺑﯿﻦ اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﻮاي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ذﯾﻼ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﻧﺎﺷﯽ از ﯾﮏ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ اداري ﻧﺎﺷﯽ از ﯾﮏ ﺳﺎزﻣﺎن اداري و‬
‫اﺟﺮاﺋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﮐﻠﯽ ﻧﻈﺎم را ﭘﯽرﯾﺰي ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﺳﺎزﻣﺎن اداري ﻣﺠﺮي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﻣﺸﻤﻮل ﻧﻈﺎرت دﺳﺘﮕﺎه ﻫﺎي اداري و اﺟﺮاﺋﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣﺎ‬
‫اﻋﻤﺎل اداري ﻣﺸﻤﻮل ﻧﻈﺎرت دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺳﺎزﻣﺎن اداري ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻋﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻋﺎم ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﺧﺘﯿﺎر ﺳﺎزﻣﺎن اداري ﺑﺮاي‬
‫وﺿﻊ ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻋﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﻗﺎﺑﻞ اﺑﻄﺎل و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺮاض و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ اداري در‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺮاض اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻋﻮاﻣﻞ و اﻋﻀﺎي ﻧﻬﺎد ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان و ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﻬﺎدﻫﺎي اداري از ﻃﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﻣﻮر اداري ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .8‬ﻋﻤﻞ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﻻزم اﻻﺟﺮا اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻪ اﻃﻼع ﻋﺎﻣﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻤﻞ اداري ﺑﺮاي اﺟﺮا ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺻﺮف اﺑﻼغ ﺑﻪ ذيﻧﻔﻊ ﺟﻨﺒﻪ اﻟﺰاﻣﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ در ﮐﻨﺎر اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ‬
 ‫‪ / 48‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻋﻤﺎل اداري ﻧﯿﺰ دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎرﮐﻨﺎن و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ و ﻏﯿﺮه‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫اﻋﻤﺎل ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎﺋﯽ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻤﻞ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺗﺮاﻓﻌﯽ و در ﺻﻮرت ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﻻزﻣﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ اداري ﺑﺮوز دﻋﻮا ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻤﻞ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﮐﺎﺷﻒ ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ اداري ﻣﺘﻀﻤﻦ اﺟﺮاي ﺣﻖ و‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻤﻞ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺸﻤﻮل ﻧﻈﺎرت دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اداري ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻋﻤﺎل اداري از‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ از وﻇﺎﯾﻒ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺮاﺋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم رﻋﺎﯾﺖ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﺧﺎص اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت اﺳﺖ اﻣﺎ ﻋﻤﻞ اداري‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎﺗﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻋﻤﺎل اداري ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻤﺎل اداري ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺗﻔﺎوت اﻋﻤﺎل اداري ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ آن‪:‬‬

‫ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺻﻮل ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺧﻂﻣﺸﯽ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﻠﯽ اﻣﻮر ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح »اﻋﻤﺎل‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ اﺻﻠﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯽ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ و در ﻣﻮاردي ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻮق‬
‫اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺟﺮا و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﻋﺎﻟﯿﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ »اﻋﻤﺎل اداري ﯾﺎ اﺟﺮاﺋﯽ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ اﺻﻠﯽ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري و‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اﺟﺮاﺋﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻋﻤﺎل ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻋﻤﺎل اداري‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪.‬‬
‫اﻋﻤﺎل اداري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻋﺎدي و روزﻣﺮه زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﻮاع‬
‫ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺎوﻧﯽ و ﺷﻬﺮي از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬آب‪ ،‬ﺑﺮق‪ ،‬ﺗﻠﻔﻦ‪ ،‬اﯾﺠﺎد راهﻫﺎ و‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ارﺗﺒﺎﻃﯽ و ﻣﺨﺎﺑﺮاﺗﯽ‪ ،‬ﺗﻬﯿﻪ ارزاق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺑﻬﺪاﺷﺖ و رﻓﺎه ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺐ و ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزﺷﯽ و درﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺗﺮاﻓﯿﮏ ﺷﻬﺮ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪49 /‬‬

‫اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮدن رواﺑﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ و دﯾﭙﻠﻤﺎﺗﯿﮏ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎرج‪ ،‬اداره اﻣﻮر ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖﮔﺬاريﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻗﻮه‬
‫ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻟﻮاﯾﺢ)ﻃﺮح ﻗﻮاﻧﯿﻦ( ﺑﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﻠﺲ و ﺗﻮﺷﯿﺢ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‪ ...‬ﺗﻌﯿﯿﻦ وزﯾﺮان و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ و اﺟﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﻋﻤﺎل اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ ﮐﻠﻤﻪ دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و دﯾﮕﺮي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎدي روزاﻧﻪ و ﺗﮑﺮاري ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح اوﻟﯽ را‬
‫‪27‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و دوﻣﯽ را ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق‬

‫ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﯽ دارد‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻗﻮاي دوﻟﺘﯽ و ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد‬
‫اﺳﺖ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ ﻗﻮاي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ و ﻧﺤﻮه راﺑﻄﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﻧﯿﺰ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل اداره دوﻟﺘﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ در ﺣﺪي ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ دو ﻓﺮﻗﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮده و ﻫﺮ دو را ﯾﮏﺟﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻋﻤﺪه ﺑﯿﻦ آن دو وﺟﻮد دارد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺮ دو ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ دوﻟﺖ از‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﺤﻮه ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻗﻮاي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ اﻋﻤﺎل اداري ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ آن‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎرﺗﻠﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ اﯾﺠﺎد و اﺳﺘﻮار ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪ آن‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؟ از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻈﺎم اداري و ﺣﻘﻮق اداري ﮐﺸﻮر در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد اﻣﺎ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت آن و راهﻫﺎي اﺟﺮا و ﺗﻄﺒﯿﻖ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬از ﻧﮕﺎه ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ :‬زﯾﺮا از ﻧﮕﺎه ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن‬

‫‪ . 27‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ .4‬رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪،‬‬
‫ص‪ .39 -36‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪. 88-81 ،‬‬
 ‫‪ / 50‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در رأس ﻫﺮم‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻗﺮار دارد و ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﺣﻘﻮق اداري‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ آن ﻣﻐﺎﯾﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ رو ﺣﻘﻮق اداري در ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ در‬
‫‪28‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ و اﺣﮑﺎم ﺧﻮد را اراﺋﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬درآﻣﺪﻫﺎ و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دوﻟﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﯾﻦ دو رﺷﺘﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺟﺪاﯾﯽ اﯾﻦ دو رﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺎﻣﻞ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا وﺳﻌﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دﺳﺘﮕﺎه اداري ﺗﺎ ﺣﺪود زﯾﺎدي ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪاي دارد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻌﯿﯿﻦ درآﻣﺪﻫﺎ و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫‪29‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ج‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﻣﺄﻣﻮر ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪﯾﺪ ﺗﺮﯾﻦ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﻫﺎ ﺗﺨﻠﻒ از وﻇﺎﯾﻒ اداري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو رﺷﺘﻪ راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻀﻤﯿﻦ آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﺟﺮاﯾﻢ ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫آزادي ﻓﺮدي )ﺑﺎزداﺷﺖ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ( ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اداري و ﻣﺎﻟﯽ‬
‫دوﻟﺖ را ﺑﺮﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﺟﺮاﯾﻤﯽ ﭼﻮن‪ :‬اﺧﺘﻼس‪ ،‬ارﺗﺸﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺮف ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺰارش‬
‫اداري ﺧﻼف واﻗﻊ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع از اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬اﻓﺸﺎي اﺳﺮار اداره و ﻏﯿﺮه ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‬
‫ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺨﺶ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺟﺮاﯾﻢ و ﺗﺨﻠﻔﺎت ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﻣﺎدة ‪ 55‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ در اﺛﻨﺎي اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮردوﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫آن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ ﺟﺮم ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 56‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ در ﺣﺎﻻت آﺗﯽ اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺣﺎﻟﺘﯽﮐﻪ از ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺆﻇﻒ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ در اﺛﻨﺎي‬

‫‪ . 28‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﻻﮐﺎدﯾﻤﯿﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﻤﺎرك‪.2008 ،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻨﺘﺪﯾﺎت اﻟﺠﻠﻔﻪ ﻟﮑﻞ اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﯿﻦ و اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﻗﺴﻢ اﻟﺪروس و اﻟﻤﺤﺎﺿﺮات‪.2010 ،‬‬
‫‪ .29‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.33‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪51 /‬‬

‫اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺻﺪور ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي آن از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻤﯿﻞ اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼﺣﯽ ﮐﻪ از اﻃﺎﻋﺖ اواﻣﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺪور ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﻤﯿﻞ‬
‫اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح از ﺟﻤﻠﮥ وﺟﺎﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺆﻇﻒ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫وي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اﺳﺒﺎب ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻮده وارﺗﮑﺎب آن ﺑﻌﺪ از رﻋﺎﯾﺖ‬
‫اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫ذيﺻﻼح را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ از اﺛﺮ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮات )‪1‬و‪ (2‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎده ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﻮاد ‪ 254‬اﻟﯽ‪ 332‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﻘﻮق اداري و‬
‫ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫د‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »دوﻟﺖ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫داﺧﻠﯽ دوﻟﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻗﺘﺪار‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ اﻣﺎ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺎرﺟﯽ دوﻟﺖ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ دوﻟﺖﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻤﻠﻠﯽ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﻌﺎﻫﺪات ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از‬
‫ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮق داﺧﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﺿﻮع آن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ اداري ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ در ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻣﻨﺎزﻋﺎت اداري‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ‬
‫‪30‬‬
‫ﺷﺎﺧﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ اداري« ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ه‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ ﺣﻘﻮق اداري از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﺑﺎ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت‬

‫‪ . 30‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﻟﺪراﺳﻪ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ ‪-2009‬‬
‫‪. 2010‬‬
 ‫‪ / 52‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻨﯿﺎدي دارد‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو وﺟﻮد دارد زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻬﻢ ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪،‬‬
‫رﯾﺸﻪ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ دارد و در واﻗﻊ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و اﻗﺴﺎم آن در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺑﺎره ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و اﺳﺘﻤﻼك و ﺣﻔﻆ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻗﺮارداد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﻣﺜﻞ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬اﺣﮑﺎﻣﯽ‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻨﺪه اﺷﺎره‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ -‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺗﺠﺎرت‪:‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺗﺠﺎرت را ﻣﯽﺗﻮان در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري در ﺧﺼﻮص ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫اﺗﺎقﻫﺎي ﺗﺠﺎرت ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎده ‪ 7‬اﺻﻮﻟﻨﺎﻣﻪ ﺗﺠﺎرت ﮐﻪ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺗﻤﺎم‬
‫اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺻﻮﻟﻨﺎﻣﻪ ﺗﺮﻓﯿﻊ و ﺗﻘﺎﻋﺪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻮﻇﻒ دوﻟﺖ ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ از ﺗﺠﺎرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬دوﻟﺖ و‬
‫ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎده ‪ 11‬اﺻﻮﻟﻨﺎﻣﻪ ﺗﺠﺎرت اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﻟﮑﻦ ﺻﻔﺖ ﺗﺎﺟﺮ را ﻧﺪارﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺗﺠﺎرﺗﯽ اﯾﺸﺎن ﺗﺎﺑﻊ‬
‫اﺣﮑﺎم اﺻﻮﻟﻨﺎﻣﻪ ﺗﺠﺎرت اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ و ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت اﺷﺘﻐﺎل ﻣﯽورزﻧﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ دﻓﺎﺗﺮ ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬و‬
‫‪ ...‬ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎر ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮﻟﻨﺎﻣﻪ ﺗﺠﺎرت ﺿﺮوري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮ ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ ﺗﺠﺎرﺗﯽ اﻓﺮاد دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آن ﺟﻤﻠﻪ از ﻃﺮﯾﻖ وﺿﻊ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ در ﺣﻘﻮق اداري‪31.‬‬

‫و‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﻋﻠﻮم اداري‪:‬‬

‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم اداري ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدد‪.‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم اداري ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ داﻧﺶﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف ﮐﺸﻒ و اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روشﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﻮب‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ رواﺑﻂ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺑﻬﯿﻨﻪ اﻫﺪاف ﺳﺎزﻣﺎن رﺳﻤﯽ و ﺳﺎزﻣﺎن ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﯾﯽ در‬
‫وﻗﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻮم اداري وﺳﯿﻊ اﺳﺖ و ﻋﻠﻮﻣﯽ ﭼﻮن ﺳﺎزﻣﺎن و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﯿﺮوي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎدي‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺪاري و ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬آﻣﺎر‪ ،‬رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻏﯿﺮه را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺎ رواﺑﻂ ﺿﺮوري ﺑﯿﻦ اﺷﺨﺎص و اﺷﯿﺎ و ﻗﻮاﻋﺪ و روشﻫﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻫﺪاف‬

‫‪ . 31‬ﺟﺰوه درﺳﯽ دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯿﺮزاﯾﯽ‪ ،‬ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪53 /‬‬

‫ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺮ و ﮐﺎر دارد‪ .‬ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻢ اداره را »ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻫﺪﻓﺪار« ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫آن ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻫﺪف ﯾﺎ ﻫﺪفﻫﺎ‪ .‬دوم‪ :‬ﺗﻌﯿﯿﻦ وﺳﺎﯾﻞ ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﻫﺪاف‪ .‬ﺳﻮم‪ :‬ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ‬
‫وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﺣﻘﻮق در اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آن اﺳ ﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺘﺨﺎب اﻫﺪاف و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ و‬
‫روش ﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ اداري در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرات اداري و‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺷﮑﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﮑﻞ ﺑﻨﺪي و ﻣﻌﯿﺎر ﺳﺎزي‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻤﯽ اداري ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ه ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻗﻮاﻋﺪ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﺘﺼﺎب‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن از ﻃﺮﯾﻖ روش ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ )ﻣﺴﺎ ﺑﻘﻪ اﻣﺘﺤﺎن(‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻈﺎم ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اﺧﺘﯿﺎرات آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﯿﻦ اﺧﺘﯿﺎرات اداري‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و رو اﺑﻂ داﺧﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﮐﻨﺎن و‬
‫ﻣﺪﯾﺮان و ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري و ﻧﯿﺰ ﺣﺪود ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﯿﻦ ادارات و ﮐﺎرﮐﻨﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدم و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺤﻮه ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري و ‪ ...‬ﻫﻤﮕﯽ در ﺣﯿﻄﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﻘﻮق اداري اﺳ ﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداري را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداري در‬
‫‪32‬‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﻮم اداري ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺣﻘﻮق اداري‬

‫ﺣﻘﻮق اداري داراي ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎيﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را از ﺳﺎﯾﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق‬

‫ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري ﻧﻮﭘﺎ اﺳﺖ و اﻏﻠﺐ ﻗﻮاﻋﺪ آن از اﺑﺘﮑﺎرات ﻗﻀﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري در واﻗﻊ ﺣﻘﻮق ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮردار از اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮي و ﺗﺤﻮل اﺳﺖ‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮐﺜﺮ اﺻﻮل آن ﻫﻨﻮز ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎره ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﺣﻘﻮق اداري ﻧﻮﭘﺎ و ﺟﻮان و ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‬

‫‪ .32‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 103‬‬

‫‪ .33‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 95‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1978 ،‬ص‪ 61‬و‬
‫ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1981 ،‬ص‪ 11‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﺠﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻔﯿﻆ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 15‬و‬
‫ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 54‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﻀﯿﻖ آن در آﻏﺎز اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ زﯾﺮا – ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪي ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ -‬اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﯿﻦ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﯾﯿﻪ و ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﯾﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎي اداري ﻗﺎﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻔﮑﯿﮏ و ﺟﺪاﯾﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اداره ﺻﻼﺣﯿﺖ دادﻧﺪ ﮐﻪ در اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮏ ﻃﺮف‬
‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺑﭙﺮدازد و اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن از اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﺜﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽ داﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻇﻬﻮر اوﻟﯿﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎنﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻬﻦ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫دوم – ﺣﻘﻮق اداري ﺣﻘﻮق ﻏﯿﺮ ﻣﺪون اﺳﺖ‬

‫ﻧﺼﻮص و ﻗﻮاﻋﺪ و اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق اداري ﻫﻨﻮز در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ واﺣﺪي ‪-‬ﻣﺜﻞ آنﭼﻪ در ﺑﺎره‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ -‬ﮔﺮد ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎص ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮق اداري‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن در ﺳﺎل ‪ 1804‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻗﻮاﻧﯿﻦ را ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و اﺣﮑﺎم‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت آن واﺿﺢ ﮔﺮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد‪ ،‬در ﮐﺪ ﺧﺎﺻﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﺒﻮد زﯾﺮا‬
‫اﺻﻮل ﮐﻠﯽ آن ﺳﺎﺧﺘﻪ دﺳﺖ ﻗﻀﺎت ﺑﻮد و از وﯾﮋﮔﯽ اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮي و ﺗﺤﻮل ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ روز زﻧﺪﮔﯽ اداري را دﺳﺖﺧﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮل‬
‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاﻫﯽ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ اﯾﻦ ﺣﻘﻮق ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎنﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ در ﮐﻨﺎر ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻟﻮاﯾﺢ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اداري ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ ﻟﻮاﯾﺢ ﺛﺒﺎت و دوام ﻧﺪارﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره‬
‫دﺳﺖﺧﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫اداره ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢراﻫﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮي ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺗﻼشﻫﺎﯾﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺣﻘﻮق اداري را ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺗﻼشﻫﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﭘﺮاﮐﻨﺪه را ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ آوري ﮐﺮده و‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻏﯿﺮ ﻣﺪون ﺑﻮدن ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي ﺗﺤﻮل داﺷﺘﻪ و از ﻧﮕﺎه ﻋﻤﻠﯽ اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺎﻣﻞ و ﺟﺎﻣﻊ ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫اﻣﺎ از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ آن ﻣﺜﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﻣﻨﺪان‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﻮراي دوﻟﺖ و ﻏﯿﺮه ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق اداري ‪55 /‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻘﻮق اداري ﺣﻘﻮق ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺘﺤﻮل و اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‬

‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ و ﻧﻈﺎم ادارياي ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﺳﻮﻣﯽ را ﻧﯿﺰ‬
‫اﻓﺰودهاﻧﺪ و آن اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري در اﻏﻠﺐ ﻧﻈﺮﯾﺎت و اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ ﺧﻮد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي داراي ﻧﻈﺎم اداري ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ روﯾﻪﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﺎﺿﯽ‬
‫اداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ او ﺻﺮﻓﺎً ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ او ﻧﻘﺶ ﻓﻌﺎل‬
‫اﯾﺠﺎدي و ﺗﺄﺳﯿﺴﯽ دارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﺼﻮص و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﮐﻢ و اﻧﺪك اﺳﺖ‪ ،‬او‬
‫ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد و روﯾﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﯿﺎﻏﺖ اﺻﻮل ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻫﻤﺴﺎز ﺑﺎ ﺿﺮورتﻫﺎ و‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺿﻊ‬
‫ﻗﺎﻋﺪهاي ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻫﻤﺎن اﺻﻮﻟﯽ را ﺛﺒﺖ و ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﯿﺰ ﺟﺪﯾﺪي را ﺑﺮ آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﺧﻠﻖ ﻗﻮاﻋﺪ اﯾﻦ ﺣﻘﻮق – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم و ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﺣﯿﺎت اداري‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ و ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖ اداره و ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻓﺮاد آﺷﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﻏﻨﺎ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪه اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ از اﻫﻤﯿﺖ روﯾﻪﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻫﯿﭻ ﭼﺎرهاي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎت اداري‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺤﺪود و ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬راهﺣﻞﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ را اﺑﺘﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ و از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ رو ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎخ اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ﺣﻘﻮق را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﻣﺘﯿﻦ و ﻣﺤﮑﻤﯽ اﺳﺘﻮار‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﺼﻮص ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺼﻮص ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﻠﯽ ﺑﻮده و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ اﺗﻔﺎق ﻣﯽ اﻓﺘﺪ‪ ،‬راهﺣﻠﯽ اراﺋﻪ‬
‫دﻫﺪ و ﻟﺬا ﻗﺎﺿﯽ اداري در ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ از آزادي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﺗﺎ راهﺣﻞﻫﺎي ﻻزم را‬
‫ﺑﺮاي اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻓﺮاد ﺗﻮازن اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﺴﻦ ﺳﯿﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري آﻓﺮﯾﺪه دﺳﺖ ﻗﻀﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ آن از اﻧﻌﻄﺎف و ﺗﺤﻮل و ﻋﺪم‬
‫ﺛﺒﺎت ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و در اﻏﻠﺐ ﻗﻀﺎوتﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﺼﻮص ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه‬
‫ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ راهﺣﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﭘﯿﺪا ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺣﮑﺎم ﺧﻮد ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻋﺒﺎرات ﮐﻮﺗﺎه‪،‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ و اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﺣﮑﺎم آن ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﺤﺼﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎﻻت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﯾﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ اﯾﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺪاوم ﺗﺤﻮل و ﺗﮑﺎﻣﻞ‬
 ‫‪ / 56‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﯾﺎﻓﺘﻪ و از ﻫﻢراﻫﯽ ﺑﺎ ﮐﺎروان ﺗﺤﻮل و ﺷﺮاﯾﻂ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ در‬
‫‪34‬‬
‫ﺣﯿﺎت اداري ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻧﯿﻔﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .34‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل‬
‫اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺼﺮ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداری‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ در اﺑﺘﺪا دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻀﯿﻖ و ﻣﻮﺳﻊ ﺣﻘﻮق اداري و ﺳﭙﺲ ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن را در‬
‫ﭼﻨﺪ ﮐﺸﻮر ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺳﻊ ﺣﻘﻮق اداري‬

‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮاي ﺣﻘﻮق اداري ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫و دوﻟﺖﻫﺎي داراي ﻧﻈﺎم اداري ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﻮق‬
‫اداري از اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﺗﻨﻬﺎ آن ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻨﻈﯿﻢ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﺣﮑﺎم اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎدياي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق)ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ( ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪاي از‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا رواﺑﻂ اداره ﺑﺎ اﻓﺮاد در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در واﻗﻊ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻗﺪرت‪ ،‬ﻃﺮف ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺳﻊ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻨﯿﺎن اداره‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ در ﺗﻤﺎم دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺘﻤﺪن وﺟﻮد دارد ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﺮﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽاي ﮐﻪ در رأس آن‬
‫ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ را ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻫﻢ‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن ﻣﺜﻞ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻫﻢ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي داراي‬
‫ﻧﻈﺎم ﻻﺗﯿﻨﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺳﻊ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻘﻮق اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮق‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اداري ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪ / 58‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﺳﺆال اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اداره‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ﻗﻮاﻋﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻨﺎ ً اﻓﺮاد ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ﻗﻮاﻋﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬اداره ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎص و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻏﯿﺮ از آنﭼﻪ ﺑﺮ اﻓﺮاد‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ؟‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ﻗﻮاﻋﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻓﺮاد‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اداره ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ)ﻣﺪﻧﯽ و ﺗﺠﺎرت( اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﺎﺗﯽ ﺑﯿﻦ اداره و اﻓﺮاد ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢ در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺎﮐﻤﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﻋﺎوي اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ واﺣﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻣﺎﻫﯿﺖ اﺷﺨﺎص ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ دﮐﺘﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي آن را اﺻﻼً‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬زﯾﺮا آن را ﯾﮏ ﺷﮑﻠﯽ از اﺳﺘﺒﺪاد اداره‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺣﺪت ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻀﻤﯿﻨﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﻮدﺳﺮي اداره اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺴﯽ‪ 35‬ﺣﻘﻮﻗﺪان ﻣﻌﺮوف در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »درآﻣﺪي ﺑﺮ‬
‫ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ« در ﺳﺎل ‪ 1839‬در ﺑﺎره ﺣﻘﻮق اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري از رﺳﻮﺑﺎت ﻧﻈﺎم ﻗﺒﻞ از‬
‫اﻧﻘﻼب اﺳﺖ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ در اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺣﻘﻮق را داﺷﺘﻪ‬
‫‪36‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﻔﺎده از اﺻﻄﻼح ﺣﻘﻮق اداري در اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺳﺎﺑﻘﻪ زﯾﺎدي ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﺪود ﯾﮏ ﻗﺮن‬
‫ﭘﯿﺶ در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ وﯾﮑﺘﻮرﯾﺎ‪ ،‬داﯾﺴﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ داﯾﺴﯽ در‬
‫ﺟﺎي دﯾﮕﺮي در اﻧﺘﻘﺎد از ﺣﻘﻮق اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻓﺮد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎور ﮐﻨﺪ دادﮔﺎهﻫﺎي اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آن ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ را از آزادي ﻓﺮدي ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ از آن ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ... ".‬ﺑﻪ ﻋﻼوه آﻗﺎي ﺑﺎرﺗﻠﻤﯽ رﺋﯿﺲ داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﯾﺲ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﻄﯿﻼت را ﺑﺎ داﯾﺴﯽ ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪه از او در ﺑﺎره ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮق اداري در‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪه و وي ﺑﺎ ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪" :‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﺎ ﭼﯿﺰي در ﺑﺎره ﺣﻘﻮق‬

‫‪Dicey .35‬‬
‫‪ .36‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﻟﺪراﺳﻪ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ اول‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪59 /‬‬

‫اداري ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻫﻢ ﭼﯿﺰي ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ".‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮدهاي در‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﻧﻪ ﻓﻘﻂ وﺟﻮد دارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت اﻫﻤﯿﺖ دارد‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﺣﺘﯽ داﻧﺸﺠﻮي ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻮدن ﻣﺪ روز اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎبﻫﺎي درﺳﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻈﻢ ﻣﻨﺘﺸﺮ و ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ....‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫داﯾﺴﯽ ﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري در ﮐﺎﻣﻦﻻ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ وﺟﻮد‬
‫‪37‬‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬را درﻧﻈﺎم ﮐﺎﻣﻦﻻ رد ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎص و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ)ﻣﺪﻧﯽ و ﺗﺠﺎرت( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺎزﻣﺎن اداره‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل و‬
‫دﻋﺎوي ﻧﺎﺷﯽ از آن ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫واﻗﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ آن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮﺳﻊ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اداره ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺷﮑﻠﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ آن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﮐﺸﻮر و ﻧﻈﺎﻣﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬
‫آن ﻫﻤﺎن ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ آن در ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد اﻣﺎ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺳﻊ آن در ﻫﺮ ﮐﺸﻮر ﻣﺘﻤﺪﻧﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ آن ﺟﻮان و ﻧﻮﭘﺎ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺻﻠﯽ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻗﺘﺪار ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻗﻮاﻋﺪي ﮐﻪ از ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫»ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ« ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺎوات ﺑﯿﻦ‬
‫‪38‬‬
‫اﻃﺮاف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت دو ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻮق از ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي‬
‫و اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري ﻧﯿﺰ دو ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻔﺎوت ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد و ﮐﺸﻮرﻫﺎ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻈﺎم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻧﻈﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن‪ (2 .‬ﻧﻈﺎم ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺤﺼﻮل ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺪام ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺧﻮد را دارد‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺎم اول ﮐﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢ »وﺣﺪت دادﮔﺎهﻫﺎ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه اداري ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد از آن ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ)ﮐﺎﻣﻦ ﻻ( و ﻣﺮﺟﻊ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي و‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري ﺟﺰ در ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ‬
‫و اﻓﺮاد ﻓﺮﻗﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﯾﺎ ﻧﻈﺎم »دوﮔﺎﻧﮕﯽ دادﮔﺎهﻫﺎ« ﻣﺮاﺟﻊ ﺧﺎﺻﯽ‬

‫‪ .37‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪ ،1389 ،‬ص ‪ 100‬و‬
‫ص‪. 84‬‬
‫‪ .38‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪ / 60‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻪ ﻧﺎم دادﮔﺎهﻫﺎي اداري وﺟﻮد دارد و ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص اداري اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر دو دﺳﺘﻪ دادﮔﺎه وﺟﻮد دارد‪ :‬دادﮔﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و دادﮔﺎهﻫﺎي اداري‬
‫ﮐﻪ در رأس دادﮔﺎهﻫﺎي دﺳﺘﻪ اول‪ ،‬دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر و در رأس دادﮔﺎهﻫﺎي دﺳﺘﻪ دوم‪،‬‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻧﺎدا‪ ،‬اﺳﺘﺮاﻟﯿﺎ و‬
‫زﻻﻧﺪ ﻧﻮ ﻧﻈﺎم اول‪ ،‬اﻣﺎ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺜﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻠﺠﯿﻢ‪ ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ‪ ،‬آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬ﺗﻮﻧﺲ‪،‬‬
‫‪39‬‬
‫ﻋﺮاق‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬ﺳﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ و اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻈﺎم دوم ﺣﺎﮐﻢ و راﯾﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در آﻏﺎز‪،‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق اداري را رد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در دورهﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺧﺎص اداري‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي اداري اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫‪40‬‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﯿﺰ از اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ آن‪ ،‬اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮده و آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دوﺳﯿﺴﺘﻢ)ﻣﺤﺎﮐﻢ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﯾﺎ دوﮔﺎﻧﻪ( ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﯾﮏ ﻓﺮﺻﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ از‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺑﻬﺘﺮ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫و از ﻫﻤﯿﻦ رو در اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ راﯾﺞ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺸﻮر ﻣﺎ –ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﻔﺤﺎت‬
‫ﺑﻌﺪي ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد از ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ واﺣﺪ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ در رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي اداري ﻣﺸﮑﻼت زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد و از ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره‪ ،‬دﻓﺎع درﺳﺘﯽ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﺎﻓﻊ اداره ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﯿﻖ و ﻣﻨﻄﻘﯽ دﻓﺎع ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق اداري در ﺗﺎرﯾﺦ و ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﻗﺒﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ آن ﺟﻮان و ﻧﻮﭘﺎ اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺳﻊ آن در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮﭘﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻬﻦ‬
‫ﻫﻢ دارد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ آن ﯾﺎ ﺣﺪ اﻗﻞ ﭘﺎرهاي از ﻧﻈﺮﯾﺎت‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و اﺻﻮل آن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‬

‫‪ . 39‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪،1387 ،‬‬
‫ص‪ . 50 -49‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 22-20‬‬
‫‪ .40‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻋﺎﻃﻒ اﻟﺒﻨﺎ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪ ،1984 ،‬ص ‪ .41‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻨﯽ ﺑﺴﯿﻮﻧﯽ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،1991 ،‬ص‪ .17‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺰ ﻣﺒﺎدئ‬
‫اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪ ،1978 ،‬ص‪ .8‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬اﻟﻤﻮﺟﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن‬
‫اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ‪ ،1999 ،‬ص‪ . 30‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎﻫﺮ ﺟﺒﺮ ﻧﺼﺮ‪ ،‬اﻻﺻﻮل اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫اﻟﻤﻨﺼﻮره‪ ،2002 ،‬ص‪.36‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪61 /‬‬

‫ﺗﻤﺪنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻮأم و ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ‬
‫ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻼن اداره و اﺻﻞ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل اداره ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﮕﺮ از اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﺮ زﻣﺎن و در ﻫﻤﻪ‬
‫ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﮐﻬﻦ روم‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬اﯾﺮان‪ ،‬ﭼﯿﻦ و از آن ﺟﻤﻠﻪ در دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﻘﻮق اداري از ﺑﺪو ﭘﯿﺪاﯾﺶ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻼزم آن ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ 41‬و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﯿﺲ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم)ص( و‬
‫ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺪرنﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي اداري زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﺻﻮل و‬
‫‪42‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن در ﺳﻨﺖ و ﺳﯿﺮه و ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ در ﻣﻮرد آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي و ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اداري ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﻀﺎ در اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻧﻮع ﺗﻌﺪد ﻣﺤﺎﮐﻢ دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﻀﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﻀﺎي ﻣﻈﺎﻟﻢ« ﯾﺎ »وﻻﯾﺖ ﻣﻈﺎﻟﻢ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ آن ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري اﻣﺮوز ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﻈﺎﻟﻢ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎﺗﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ و ﻣﺤﮑﻤﻪ از ﺣﻞ آن ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﯾﺎ‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ دﻋﻮا ﺑﻪ ﻓﯿﺼﻠﻪ آن ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ رﯾﺸﻪ اﺻﻠﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ ﻧﻮع از ﻗﻀﺎوت‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ‬

‫‪ .41‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﻟﺪراﺳﻪ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻤﺒﺤﺚ اﻟﺮاﺑﻊ‪.‬‬

‫‪ . 42‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اداره و ﻧﻈﺎم اداري در دوره دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺨﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دوره ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻬﻢ و ﺑﺮاي اﻣﺮوز ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫راﻫﮕﺸﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻈﺎم اداري اﺳﻼﻣﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬وﺿﻊ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري ﻓﯽ اﻻﺳﻼم و اﻟﺪوﻟﻪ اﻟﺤﺪﯾﺜﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ‬
‫ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،1995 ،‬ص ‪.151‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻼح ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺪﯾﻊ اﻟﺴﯿﺪ‪ ،‬اﻻﺻﻮل اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ ﻟﻠﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،1999 ،‬ص ‪.21‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﮐﻤﺎل وﺻﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻔﻪ اﻟﻨﻈﻢ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﻪ وﻫﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺸﺮ‪ ،‬ص‬
‫‪.437‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ اﻟﻘﻄﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺒﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻻداره ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬دراﺳﻪ ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﺎﻟﻨﻈﻢ اﻟﻤﻌﺎﺻﺮه‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار‬
‫اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،1978 ،‬ص ‪ 12‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ رﻣﻀﺎن ﻣﺤﻤ ﺪ ﺑﻄﯿﺦ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﺘﻨﻈﯿﻢ اﻻداري ﻓﯽ اﻟﻨﻈﻢ اﻟﻮﺿﻌﯿﻪ و اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار‬
‫اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،1993 ،‬ص ‪ 16‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺴﻌﺪ اﺣﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬اﻗﺎﻟﯿﻢ اﻟﺪوﻟﻪ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻼﻣﺮﮐﺰﯾﻪ اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﻪ و اﻟﻼﻣﺮﮐﺰﯾﻪ اﻻدارﯾﻪ‪،‬‬
‫رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﺮا‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﻟﺸﺮﯾﻌﻪ و اﻟﻘﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻻزﻫﺮ‪ ،1983 ،‬ص‪ 23‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺟﯿﻦ‪ ،‬اﻟﺘﻨﻈﯿﻤﺎت اﻻدارﯾﻪ ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬اﻟﻬﯿﺄت اﻟﻤﺼﺮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﮑﺘﺎب‪،‬‬
‫‪ ،1984‬ص ‪ 140‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب و اﺻﻮل اﻟﺴﯿﺎﺳﻪ و اﻻداره اﻟﺤﺪﯾﺜﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪،‬‬
‫اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ص ‪ 280‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﺻﺒﺤﯽ اﻟﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬اﻟﻨﻈﻢ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻼﯾﯿﻦ‪.1980 ،‬‬
 ‫‪ / 62‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ اراﮐﯿﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬واﻟﯿﺎن و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ از ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻓﯿﺼﻠﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﻈﺎﻟﻢ در دوره ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻈﺎﻟﻢ‬
‫ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ اﺻﻠﯽ او رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖﻫﺎي ﻣﺮدم از واﻟﯿﺎن و ﮐﺎرﮔﺰاران‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﯽ اﻣﻮال ﻏﺼﺐﺷﺪه ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻣﻮر ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل و ﺑﻪ‬
‫اﺻﻄﻼح اﻣﺮوز ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد ﻣﺎﻟﯽ و اداري ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎم وﻻﯾﺖ ﻣﻈﺎﻟﻢ از ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات زﯾﺎدي دارد ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از واﻟﯿﺎن و دوﻟﺖﻣﺮدان دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﺘﻢ ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺮدم ﺳﺆاﺳﺘﻔﺎده ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﯾﻮانﻫﺎ و دﻓﺎﺗﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ و داراﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ (4‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت ﮐﺎرﻣﻨﺪان در ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزاتﺷﺎن‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﻏﺼﺐﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اوﻗﺎف ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﺗﺄﯾﯿﺪ و اﺟﺮاي اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒﻣﺎﻧﺪه و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (8‬ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻨﺎﺳﮏ و ﻋﺒﺎدات اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺜﻞ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ و ﻋﯿﺪ و ﺣﺞ و ﺟﻬﺎد‬
‫و‪...‬‬
‫‪ (9‬ﻣﺠﺎزات ﮐﺮدن ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ (10‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺣﮑﻢ ﻗﻄﻌﯽ در ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺸﺘﺒﻪ و ﻣﺸﮑﻮك ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺘﻦ ﻋﻠﻞ و‬
‫‪43‬‬
‫اﺳﺒﺎب آن‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫‪44‬‬
‫ﺳﻌﻮدي‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري آن ﺑﻪ ﻧﺎم »دﯾﻮان اﻟﻤﻈﺎﻟﻢ« ﯾﺎ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﻈﺎﻟﻢ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاري ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري و ﺣﻘﻮق اداري ﭘﯿﺸﮕﺎم‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﻣﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺳﻼم در ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺧﻮد‪ ،‬زود ﺗﺮ و ﭘﯿﺸﮕﺎمﺗﺮ از‬
‫ﻫﻤﻪ ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده و ‪ 15‬ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﻧﻮﻋﯽ از‬
‫‪45‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري را ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .43‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﺻﺒﺤﯽ اﻟﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬اﻟﻨﻈﻢ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻼﯾﯿﻦ‪ ،1980 ،‬ص ‪.325‬‬
‫‪ . 44‬دﮐﺘﺮ ﺟﺎﺑﺮ اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري ﻓﯽ اﻟﻤﻤﻠﮑﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ اﻟﺴﻌﻮدﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ دﯾﻮان اﻟﻤﻈﺎﻟﻢ‪ ،‬ص‪ 339‬اﻟﯽ‬
‫‪.360‬‬
‫‪ .45‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﺼﻤﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﺠﯿﺪ ﺑﮑﺮ‪» ،‬اﻟﺠﺬور‬
‫اﻟﺘﺎرﯾﺨﯿﻪ ﻟﻠﻘﻀﺎء اﻻداري اﻟﻤﻌﺎﺻﺮ« ﻣﺠﻠﻪ اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ و اﻟﻘﻀﺎء‪ ،‬اﻟﺴﻨﻪ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻌﺪد اﻟﺮاﺑﻊ‪ ،2010 ،‬ﻋﺮاق‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪63 /‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺤﺚ ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري‪،‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻀﯿﻖ آن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻮﺳﻊ‪ .‬اﻣﺘﯿﺎز ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﻣﻀﯿﻖ آن ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد زﯾﺮا ﻣﻬﺪ ﯾﺎ زادﮔﺎه آن‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ و ﻟﺬا در اﺑﺘﺪا از ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫آن در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺳﭙﺲ از ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن در ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬اﯾﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻇﻬﻮر ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻨﯽ آن ‪-‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼً اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري‬
‫در ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﺷﻮراي دوﻟﺖ( ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﻪ اوﻟﯿﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺤﺎﮐﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺻﻮل ﮐﻠﯽ ﺣﻘﻮق اداري ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻮل ﺷﮕﺮﻓﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﻣﺪﯾﻮن آن اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﻗﻀﺎ در‬
‫اﺣﮑﺎم و ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮد و ﺳﭙﺲ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻧﻈﺮﯾﺎت و‬
‫ﺗﺌﻮريﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬آنﻫﺎ را رﺷﺪ و ﭘﺮورش دادﻧﺪ و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق اداري در ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺗﺤﻮﻻت ﻗﻀﺎﯾﯽ در آن ﮐﺸﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1789‬آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺣﻞ اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻣﺮﺣﻠﻪ اداره ﻣﺠﺮي و ﻗﺎﺿﯽ‪:‬‬

‫اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺳﺎل ‪ 1789‬ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ و ﺑﻪ رژﯾﻢ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﭘﺎﯾﺎن داد‪ .‬اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت در ﻗﺒﻀﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﺳﺘﺒﺪاد و زورﻣﺪاري و ﺗﺠﺎوز‬
‫ﺑﺮ ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﺎن‬
‫از اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﺎﺻﯽ اراﺋﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ واﺿﻌﺎن آن‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ آن را ﭘﯽرﯾﺰي ﻧﻤﻮد‪ -‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﺳﻪ ﻗﻮه دوﻟﺖ‪ ،‬در اﻋﻤﺎل ﺧﻮد از ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﻗﻮهاي در‬
‫اﻣﻮر ﻗﻮه دﯾﮕﺮ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻗﻮه ﻗﻀﺎﯾﯿﻪ در اﻋﻤﺎل و اﻣﻮر اﺟﺮاﺋﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻮه‬
‫ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ در اﻣﻮري ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ دارد و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎ اﺳﺖ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ در اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﻨﺪ و ﻗﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺘﻌﺮض اﻋﻤﺎل اداره و دﻋﺎوي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫آن ﺷﻮد زﯾﺮا اﮔﺮ اﺧﺘﻼﻓﺎت و دﻋﺎوي اداري در ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﻗﻀﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ‬
 ‫‪ / 64‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﻮا ﻣﻐﺎﯾﺮت ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و اﺳﺘﻘﻼل ﻻزم در ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و ﻣﻘﺎﻣﺎت اداره و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي آن در‬
‫ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ و ﻧﺎدرﺳﺖ از اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 16‬در آﮔﺴﺖ‬
‫‪ 1790‬در ﻣﻮرد ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 13‬آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﺟﺪا و ﻣﺠﺰا از اﻋﻤﺎل اداري ﺑﻮده و ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺰا از آن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺣﻖ‬
‫ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮران اداري را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﺸﺎﻏﻠﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮم ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﻠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ از اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮس و واﻫﻤﻪ آﻧﺎن از اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﻀﺎ ﻣﺘﻌﺮض اﻋﻤﺎل اداره ﺷﺪه و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﯾﺎ‬
‫رﮐﻮد اﻋﻤﺎل اداره ﮔﺮدد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف و آﻣﺎل اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ از ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و دﻋﺎوياي ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻃﺮف‬
‫آن اداره ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻧﺪ و اﻓﺮادي ﮐﻪ از اﻋﻤﺎل ادارات ﻣﺘﻀﺮر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﭼﺎرهاي‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت و ﺗﻈﻠﻤﺎت ﺧﻮد را ﻧﺰد ﺧﻮد اﯾﻦ ادارات و ﻣﻘﺎﻣﺎت‪ ،‬از ﭘﺎدﺷﺎه و‬
‫وزﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ رؤﺳﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ادارات‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري در ﮐﻨﺎر‬
‫وﻇﺎﯾﻒ اداري‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ و در ﺻﺪر آن ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت و دﻋﺎوي اداري را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اداره‪ ،‬دو وﻇﯿﻔﻪ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺮ دوش داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬وﻇﯿﻔﻪ اداره ﮐﺎرﮔﺰار و ﻣﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ -2‬وﻇﯿﻔﻪ اداره ﻗﺎﺿﯽ و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺎزﻋﺎت اداري‪.‬‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﺎ اداره در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت اداره ﻫﻢ ﺧﺼﻢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻗﺎﺿﯽ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﻓﺮادي ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره دادﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ در ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﻀﺎوت ﺗﻌﻠﯿﻘﯽ‪:‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1800‬ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﮐﻨﺴﻮل اول ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ اداره ﮐﺎرﮔﺰار و ﻣﺠﺮي‬
‫و اداره ﻗﺎﺿﯽ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 52‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪» ،‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ« و در وﻻﯾﺎت دﯾﮕﺮ »ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ« ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ و ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت اﻓﺮاد ﺑﺮ ﺿﺪ اداره‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ واﮔﺬار ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ در‬
‫ﮐﻨﺎر وﻇﯿﻔﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ ذﯾﻞ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ دوش داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺸﻮره دادن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري و اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ در ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اداره ﻣﺸﮑﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺪوﯾﻦ و ﻧﮕﺎرش ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻗﺒﻞ از اراﺋﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪65 /‬‬

‫‪ -3‬رﺳﯿﺪﮔﯽ اﺳﺘﯿﻨﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺻﺎدره از ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض و‬

‫اﺳﺘﯿﻨﺎف ﺧﻮاﻫﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺷﻮراي دوﻟﺖ در ﻣﻮرد دﻋﺎوياي ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻮرا راﺟﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﻄﻌﯽ و ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮد و ﻧﻘﺶ آن ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻃﺮح اﺣﮑﺎم و ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎ را‬
‫آﻣﺎده ﻣﯽﻧﻤﻮد اﻣﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ و ﺗﻨﻔﯿﺬ آنﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ ﺑﻮد و از اﯾﻦ رو ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﻀﺎي ﺗﻌﻠﯿﻘﯽ اﻃﻼق ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﯿﺼﻠﻪ ﺷﻮرا ﻗﻄﻌﯽ و ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮد و‬
‫ﻣﻌﻠﻖ ﯾﺎ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﻣﻮاﻓﻘﻪ رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻋﻤﻞ ﻣﻘﺎم اداري ﯾﻌﻨﯽ رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻃﺮحﻫﺎي ﺷﻮراي دوﻟﺖ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﯽﮐﺮد زﯾﺮا ﮐﺎﻣﻼً ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻮرا اﻋﺘﻤﺎد و‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮراي دوﻟﺖ و ﻗﻀﺎوت ﻗﻄﻌﯽ‪:‬‬

‫وﺿﻌﯿﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1872‬اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ اﻣﺎ در ‪ 24‬ﻣﺎه ﻣﯽ اﯾﻦ ﺳﺎل ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي دوﻟﺖ‬
‫ﺻﺎدر ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آن اﺣﮑﺎم ﺻﺎدره ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﺣﮑﺎم آن‬
‫ﺑﺮاي اداره اﻟﺰام آور ﺑﻮده و ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﻘﺎم دﯾﮕﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ دوﮔﺎﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي‬
‫ﮐﻪ در رأس آن ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و دﯾﮕﺮي ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﻠﯽ)ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري( ﮐﻪ در رأس آن ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دوﮔﺎﻧﮕﯽ در ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬دوﮔﺎﻧﮕﯽ دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ در ﭘﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﺑﻮد از دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي آن را در‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻓﯿﻤﺎﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮐﺮد و در ﮐﻨﺎر آن ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺗﮑﻮﯾﻦ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﺴﻦ ﺳﯿﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽداد‪ .‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري از ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ ﭼﻮن ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫‪46‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻓﺮاد و ﻋﺪم ﺑﺮﺗﺮي ﻫﯿﭻ ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﻔﻌﺖ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﮐﻪ ﻣﺘﺼﺪي ﻓﯿﺼﻠﻪ در اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري و ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺣﻖ و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﺼﻮص ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺒﻮد زﯾﺮا ﺗﻄﺒﯿﻖ آنﻫﺎ ﺳﯿﺮ ﺧﺪﻣﺎت‬

‫‪ . 46‬ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ آن ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي دوﻟﺖ در‬
‫‪ 24‬ﻣﯽ ‪ 1872‬ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 59‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ در دوره ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻮﻧﺎﭘﺎرت ﮐﻨﺴﻮل اول ﺟﻤﻬﻮري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در آن دوره ﺷﻮراي دوﻟﺖ‬
‫ﺧﺸﺖ ﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﺣﻘﻮق اداري را ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ و ﺳﭙﺲ در ﻗﺎﻧﻮن ‪ 1872‬روﯾﻪ ﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﺠﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻔﯿﻆ‪ ،‬ﻣﺬﮐﺮات ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1981 ،‬ص‪.8‬‬
 ‫‪ / 66‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﺮاي اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از اﺻﻮل‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ و روﺣﯿﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻫﻢﮔﺎم ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺗﺤﻮل و‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬راهﺣﻞﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻨﻮز‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ وﺿﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺣﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎت اداره ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬در اﯾﺠﺎد ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري و وﺿﻊ اﺻﻮل و ﭘﺎﯾﻪ‬
‫ﻫﺎي آن ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﯽ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻮل داراي ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص‬
‫ﺧﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﺣﻘﻮق اداري از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻣﺼﺮ‬
‫ﻗﺒﻞ از اﯾﺠﺎد ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺨﺘﻠﻂ در ﺳﺎل ‪ 1875‬و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺤﻠﯽ)ﻣﻠﯽ( در ﺳﺎل ‪ 1883‬ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻮﯾﻦ آن در ﻣﺼﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و وﺿﻌﯿﺖ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺑﻮد و اوﺿﺎع و ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺳﭙﺲ دوره اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫در ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﻪﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و از اﯾﻦ رو اداره‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه اﺻﻠﯽ و ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اﻋﻤﺎل آن ﯾﺎ ﻋﺪول و ﺗﺨﻠﻒ‬
‫از آن را ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺨﺘﻠﻂ در ﺳﺎل ‪ 1875‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻻﯾﺤﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻨﻊ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ از ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﺮ اﻣﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره ﯾﺎ اﻣﺘﻨﺎع از اﺟﺮاي آن ﺗﺄﮐﯿﺪ داﺷﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻻﯾﺤﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﻠﯽ در ﺳﺎل ‪ 1883‬ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﺣﮑﺎم ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1949‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ دو ﻻﯾﺤﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﻠﯽ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺤﺎﮐﻢ را از ﺗﺄوﯾﻞ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره ﻣﻨﻊ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬اداره‬
‫را در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎل ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻟﻮاﯾﺢ ﻣﺴﺆول ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﯽ‪-‬‬
‫‪47‬‬
‫داد ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت اﻓﺮاد ﻣﺘﻀﺮر‪ ،‬ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1946‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻓﯿﺼﻠﻪ در ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﻮرا ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ آن ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 47‬ﺳﺎل ‪ 1972‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺖ را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺗﻤﺎم دﻋﺎوي اداري را ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺮدﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﻮرا ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ از ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ اﮐﺜﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺬرﻫﺎي ﺣﻘﻮق اداري و آﻏﺎز ﻇﻬﻮر آن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺠﺎد‬

‫‪ . 47‬در ﺑﺎره ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺼﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﻇﻔﺮي و ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﺻﻐﺮي‪ ،‬ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪ ،1374 ،‬ص‪ 382‬اﻟﯽ ‪.392‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪67 /‬‬

‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﻠﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺮاي اﯾﻦ ادﻋﺎ دﻻﯾﻞ و ﺷﻮاﻫﺪي ﻧﯿﺰ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺠﺎد ﺷﻮراي دوﻟﺖ در‬
‫ﻣﺼﺮ در ﺳﺎل ‪ 1946‬ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﻨﯽ آن در ﻣﺼﺮ‬
‫‪48‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﺛﺮ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ در ﺑﺎره ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري در ﻣﺼﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺷﻮراي دوﻟﺖ‪ ،‬در ﺗﻘﻮﯾﻪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﻘﻮق اداري و آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺸﺨﺼﺎت و اﺳﺘﻘﻼل آن از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺎرز و اﺻﻠﯽ را داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 47‬ﺳﺎل ‪ 1972‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد ﻗﻀﺎﯾﯽ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وزﯾﺮ‬
‫ﻋﺪﻟﯿﻪ ﻣﺼﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ اﯾﻦ واﺑﺴﺘﮕﯽ از اﺳﺘﻘﻼل آن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ زﯾﺮا ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده اول ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﯾﻦ ﺷﻮرا ﯾﮏ ﻫﯿﺄت ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﻮرا ﻧﻘﺶ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ در اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد در ﺑﺮاﺑﺮ زورﮔﻮﯾﯽﻫﺎي‬
‫‪49‬‬
‫اداره و اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻏﯿﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺰود ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺷﻤﺎري از ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﯾﺖ اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺳﻬﻢ داﺷﺘﻪ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل و ﺑﻠﻮغ‬
‫آن را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺗﺮﮐﯿﻪ‬
‫در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﯿﺰ در ﺳﺎل ‪ 1964‬ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻋﺎوي اداري رﺳﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را در ﺑﺎره ﭘﯿﺶﻧﻮﯾﺲ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺷﻮراي وزﯾﺮان ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽدارد اﺑﺮاز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻮﯾﺲ ﻣﻘﺮرات و ﻗﺮاردادﻫﺎي اﻣﺘﯿﺎزي ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺷﻮراي‬
‫ﻓﻮق در اﻣﻮري ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ دادﮔﺎهﻫﺎي اداري دﯾﮕﺮ ارﺟﺎع ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دادﮔﺎه‬
‫اداري ﺑﺪاﯾﺖ اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ اﻏﻠﺐ در ﺟﺎﯾﮕﺎه دادﮔﺎه اداري اﺳﺘﯿﻨﺎف اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ‬
‫‪50‬‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫د‪ -‬اﯾﺮان‬
‫ﻓﮑﺮ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ در اﯾﺮان ﻃﺒﻖ ﺳﯿﺴﺘﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت و‬
‫ﺗﻈﻠﻤﺎت و اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ واﺣﺪﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﻣﺎده ‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺸﻮري ﻣﺼﻮب ‪ 22‬ﻗﻮس )آذر( ‪ 1301‬ﺷﻤﺴﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺮر‬

‫‪ .48‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 81‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬

‫‪ .49‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪.‬‬
‫‪ .50‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﻇﻔﺮي و ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﺻﻐﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 87‬‬
 ‫‪ / 68‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ﻣﺮﺟﻊ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ ادارات از وزرا در ﻣﻮرد ﻧﻘﺾ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاد‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ و در ﻏﯿﺎب آن دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﺗﻤﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺰﺑﻮر دﺳﺘﻮر ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ را داده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﻮرا‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﺸﺪ و ﺗﻨﻬﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت و دﻋﺎوي ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ دوﻟﺖ ﺑﻪ دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﺤﻮل ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﯾﻮان ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اداري )‪ (1360‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ اﻗﺪام ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﻫﻔﺘﻢ اردﯾﺒﻬﺸﺖ )ﺛﻮر( ‪ 1339‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ در‬
‫‪ 32‬ﻣﺎده و ﺳﻪ ﺗﺒﺼﺮه ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و ﺳﻨﺎ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﺑﻮﺗﻪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ اﺻﻼح دﺳﺘﮕﺎه اداري ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺄﺳﯿﺲ دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اداري ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪ 51.‬دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫اداري ﯾﮏ ﻣﺮﺟﻊ ﻗﻀﺎﺋﯽ در زﻣﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اداري و ﺑﺮﻗﺮاري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ‪ 173‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت و ﺗﻈﻠﻤﺎت ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ واﺣﺪﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق‬
‫آنﻫﺎ دﯾﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اداري زﯾﺮ ﻧﻈﺮ رﺋﯿﺲ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺪود‬
‫اﺧﺘﯿﺎرات و ﻧﺤﻮه ﻋﻤﻞ اﯾﻦ دﯾﻮان را ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫در راﺳﺘﺎي اﺟﺮاي اﺻﻞ ﻣﺬﮐﻮر دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اداري ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن در ‪ 4‬ﺑﻬﻤﻦ )دﻟﻮ(‬
‫‪ 1360‬رﺳﻤﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ و آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن دﯾﻮان ﺗﺎ ﮐﻨﻮن دو ﺑﺎر )‪ 1378‬و ‪(1372‬‬
‫اﺻﻼح و ﻣﻮادي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن اﻟﺤﺎق ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻗﺎﻧﻮن دﯾﻮان ﻣﺼﻮب‬
‫‪ 1385/11/12‬ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ و آﯾﯿﻦ دادرﺳﯽ اداري ﻧﯿﺰ ﻣﺼﻮب ‪1379/2/26‬‬
‫‪52‬‬
‫رﺋﯿﺲ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ه‪ -‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ آن‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد اﻣﺎ ﺑﻪﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫اراﺋﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﻮﯾﺮ اﺟﻤﺎﻟﯽ از ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺣﻘﻮق اداري در ﮐﺸﻮر‪ ،‬در آﻏﺎز‪،‬‬

‫‪ . 51‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت آن ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﺮان دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اداري ﺟﺰء ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﻮه‬
‫ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري از ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده و زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ .52‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪،1387 ،‬‬
‫ص‪.152‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪69 /‬‬

‫ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺣﻘﻮق اداري در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در‬
‫دو دوره ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬دوره اول؛ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﻋﻬﺪ اﻣﺎﻧﯽ‪:‬‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻮﯾﻦ آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺳﺎﺑﻘﻪ اي ﺑﯿﺶ از‬
‫‪ 90‬ﺳﺎل ﻧﺪارد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1301‬ﺷﻤﺴﯽ در دوره زﻣﺎمداري اﻣﺎن اﷲ ﺧﺎن‪ ،‬ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﻋﻠﯿ‪‬ﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻟﻮﯾﻪ ﺟﺮﮔﻪ رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺟﺪﯾﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺰ ﺗﻬﺪاب ﮔﺬاري ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﯿﺶ از ‪ 50‬ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪﻫﺎ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﺮﺻﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯽ از ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻗﻀﺎﺋﯽ و اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ و ﺗﺮﮐﯿﻪ و‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﺣﻘﻮق اداري و ﻧﻈﺎم اداري ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫اﺑﺘﺪا »ﺷﻮراي دوﻟﺖ« در ﻣﺮﮐﺰ و »ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺸﺎوره« در وﻻﯾﺎت ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﮐﻨﺎر آن‬
‫در ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﺋﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺰ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ دو ﻧﻮع ﻣﺤﺎﮐﻢ‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮔﺮدﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ »ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺪﻟﯽ« ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم دﻋﺎوي ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺟﺰاﺋﯽ ﻓﯿﻤﺎﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي »ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ« ﯾﺎ در واﻗﻊ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﮐﻪ ﺗﻤﺎم دﻋﺎوي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ و اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻓﯿﻤﺎﺑﯿﻦ‬
‫اﻓﺮاد و اداره را ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﻮرد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ در واﻗﻊ ﻋﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﻣﺼﺮ و اﯾﺮان و ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄﺳﯽ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺷﻮراي دوﻟﺖ و ﻫﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم اداري و ﻗﻀﺎﺋﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در آن دوره روﺷﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و وﻇﺎﯾﻒ ﻫﺮ ﮐﺪام را اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1301‬از ﻣﺎده ‪ 39‬ﺗﺎ ‪ 49‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ 53.‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 39‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ در ﻣﺮﮐﺰ و ﺷﻮراﻫﺎي دﯾﮕﺮ در وﻻﯾﺎت ﺗﺄﺳﯿﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﻮاد ‪ 40‬و ‪ 41‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ داراي دو ﻗﺴﻢ اﻋﻀﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻋﻀﺎي‬
‫اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ از ﺳﻮي ﭘﺎدﺷﺎه و اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ از ﺳﻮي ﻣﺮدم‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ و اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎوي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .53‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﮐﺎﻣﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ (1382 -1301) ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖ ﻧﺸﺮات‪،‬‬
‫‪.1386‬‬
 ‫‪ / 70‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻮراي دوﻟﺖ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺷﻮراي دوﻟﺖ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﻣﺸﻮرهﻫﺎي ﻻزم ﺑﻪ دوﻟﺖ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬دو وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻬﻢ و اﺻﻠﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪:‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻮرا در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ دو ﭼﯿﺰ ﺑﻮد‪ :‬اول ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻮاد ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ اﺳﺎﺳﯽ )ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 71‬ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬دوم ﺗﻬﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺪﻗﯿﻖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪﻫﺎ )ﻗﻮاﻧﯿﻦ( ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 46‬ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎره اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﺷﻮرا در ﻣﺎده ‪ 75‬ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺆرخ ‪ 15‬دﻟﻮ ‪ 1302‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي ﯾﮏ وزارت و ﯾﺎ ﯾﮏ داﺋﺮه ﻣﺴﺘﻘﻠﻪ‪ ،‬وﺿﻊ ﮐﺮدن ﯾﮏ ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ)ﻗﺎﻧﻮن( ﻻزم دﯾﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻻﯾﺤﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ از ﻃﺮف ﻫﻤﺎن وزارت و ﯾﺎ ﻫﻤﺎن داﺋﺮه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺣﻮاﻟﻪ ﮐﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﻌﺪ از اﺟﺮا ﮐﺮدن ﻋﻼوات و ﺗﻌﺪﯾﻼت‬
‫ﻻزﻣﻪ‪ ،‬آن ﻻﯾﺤﻪ ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ را ﺑﺎ ﻓﯿﺼﻠﻪ آرا ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﯽ وزرا ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽدارد و ﺑﻌﺪ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﯽ وزرا و ﻣﻨﻈﻮري ﺣﻀﻮر ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ وزارت ﻣﺘﻌﻠﻘﻪ آن ﺳﭙﺮده‬
‫‪54‬‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻞ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫اﻣﺮوز در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ را در ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺪﻗﯿﻖ ﻃﺮح ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﮐﻨﺘﺮل ﻗﻮاﻧﯿﻦ در ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ از‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺎده ‪ 121‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‬
‫‪ (2‬ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ)ﮐﺎرﻣﻨﺪان( دوﻟﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 163‬ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫ﺟﺮاﯾﻢ ﺧﺎرج از وﻇﯿﻔﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﻋﺎدي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در »ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺪﻟﯿﻪ« رﺳﯿﺪﮔﯽ‬
‫و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و دﯾﮕﺮي ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ اداري و ﻣﻨﺎزﻋﺎت و دﻋﺎوي در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﺷﻬﺮوﻧﺪان )اﻓﺮاد( ﮐﻪ در ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺷﻮراي دوﻟﺖ)ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري(‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري‪ ،‬ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﯾﺎ ﺳﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺮاﻓﻌﻪ ﯾﺎ اﺳﺘﯿﻨﺎف و ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﺰ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب و در‬
‫داﺧﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻮراي دوﻟﺖ و‬

‫‪ .54‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻊ داﺋﺮه ﺗﺤﺮﯾﺮات ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﯽ وزرا‪ 15 ،‬دﻟﻮ‬
‫‪ ، 1302‬ﮐﺎﺑﻞ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪71 /‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري آن زﻣﺎن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن ﻗﻮاﻧﯿﻦ آن‬
‫دوره ﻣﻮادي از ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ را ﻋﯿﻨﺎً در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 63‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺬاﮐﺮه ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯿﻪ ﻣﻠﮑﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ :64‬وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬اول‪ -‬ﺗﻨﻈﯿﻤﺎت ﻣﻠﮑﯿﻪ ﮐﻪ ﻣﺮاد‬
‫از ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻟﻮاﯾﺢ ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ و ﻋﻼوه ﮐﺮدن و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﻮدن ﻗﻮاﻋﺪ آن اﺳﺖ‪ .‬دوم‪-‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ :65‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ در ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ ﯾﮏ رﺋﯿﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ اداره ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رﺋﯿﺲ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر داﺧﻞ ﻫﯿﺄت وزرا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 66‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﻌﺎون اول‪ ،‬ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺛﺎﻟﺚ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ اﻋﻀﺎ و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﻨﺸﯽ و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺳﺮﮐﺎﺗﺐ و ﺑﻪ ﻗﺪر ﻟﺰوم ﮐﺎﺗﺐ ﺑﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 67‬اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻋﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﯿﻪ)اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ( و اﻋﻀﺎي ﻣﻨﺘﺨﺒﻪ ﺑﺮ دو‬
‫ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎي ﻣﻨﺘﺨﺒﻪ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻫﺮ وﻻﯾﺖ و ﻫﺮ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﻋﻠﯽ از ﻃﺮف ﺧﻮد رﻋﺎﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب‬
‫اﻋﻀﺎي ﻣﻨﺘﺨﺒﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺼﻞ ﻣﺨﺼﻮص اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 70‬دو ﻧﻔﺮ اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﻪ زﯾﺮ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﻌﺎون ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺮاﺋﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ راه‬
‫راﺳﺖ از ﺣﻀﻮر ﻣﻠﻮﮐﺎﻧﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺄﻣﻮر اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دواﺋﺮ‬
‫ﻣﺮﮐﺰﯾﻪ وزارات ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮﻣﯽ از ﻧﻮع ﺟﻨﺤﻪ و ﺟﻨﺎﯾﺎت ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﻧﻔﺼﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ : 71‬ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي دوﻟﺖ در ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﻌﺎون دوم اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﻓﻌﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮاﻓﻌﻪ ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‬
‫و از ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺸﻮره وﻻﯾﺎت و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي اﻋﻠﯽ و ﮐﻼن ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ : 72‬رﺋﯿﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻌﺎون اول ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺖ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ و ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﻓﻌﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺷﻤﻮﻟﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﺄت ﺗﻤﯿﯿﺰﯾﻪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﻫﯿﺄت ﻣﺬﮐﻮر را رﺋﯿﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻮراي دوﻟﺖ اﯾﻔﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﯿﺄت ﻣﺬﮐﻮر ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً از ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﻓﻌﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺻﺎدر ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﺗﻤﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ : 73‬دﯾﮕﺮ اﻋﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﯿﻪ و ﻣﻨﺘﺨﺒﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت داﯾﻤﯽ در ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ‬
‫رﺋﯿﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻌﺎون اول ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ و اﻧﺘﻈﺎم ﻻﯾﺤﻪ ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ و دﯾﮕﺮ وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻮراي‬
 ‫‪ / 72‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫دوﻟﺖ ﻣﻮﻇﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ : 74‬در اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻫﯿﺄت ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﺘﻔﻘﺎً ﺑﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 111‬در ﻫﺮ وﻻﯾﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﻮره ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﻮره ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮاد ﻣﺘﻌﻠﻖ اﻣﻮر اداره وﻻﯾﺖ را در ﺗﺤﺖ ﻣﺬاﮐﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در‬
‫ﺧﺼﻮص ﻣﺤﮑﻤﻪﻫﺎي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه اش ﻣﻔﻮض اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت اﺟﺮاﺋﯽ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﺛﺎﻧﻮي او در ﻓﺼﻠﯽ ﮐﻪ راﺟﻊ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻔﺼﻼً درج و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 164‬ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯽ و ﻣﺮاﻓﻌﻪ و ﺗﻤﯿﺰ ﺷﻮراي‬
‫دوﻟﺖ و ﻣﺠﻠﺲﻫﺎي ﻣﺸﻮره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ وﻻﯾﺎت و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي اﻋﻠﯽ و ﮐﻼن‪ .‬ﻣﺠﻠﺲﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﻮره ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻌﺪ اﺟﺎزه ﺑﺎﻻدﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﻗﺒﺎﺣﺖ اﺟﺎزه دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮاد ﺑﻌﺪي اﯾﻦ ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﻧﺤﻮه اﺟﺮاآت و اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ آنﻫﺎ ﺿﺮوري ﻧﯿﺴﺖ و ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫‪55‬‬
‫ﻣﺘﻦ آن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺑﻌﺪ از ﻋﻬﺪ اﻣﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ ﻋﻬﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ اﻣﺎﻧﯽ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﻋﻠﯿ‪‬ﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« و آﻏﺎز ﻋﻬﺪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎدرﺧﺎن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫دوره ﻇﺎﻫﺮﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1343‬و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺪﻟﯿﻪ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ‪ 40‬ﺳﺎل در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از دوره اﻣﺎﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ »ﺷﻮراي دوﻟﺖ« از‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1310‬ﺣﺬف ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻪﺟﺎي آن در ﻣﺮﮐﺰ »رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ« زﯾﺮ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺻﺪارت ﻋﻈﻤﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ اﻣﺎ در وﻻﯾﺎت ﻣﺜﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪» ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺸﻮره« ﻋﻬﺪه دار‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1325‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺻﻮلﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺤﺎﮐﻢ و اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« در ‪ 60‬ﻣﺎده ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﺷﺮاﯾﻂ و اﺻﻮل‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻤﺎﺗﯽ آنﻫﺎ را در ﻣﺮﮐﺰ و وﻻﯾﺎت ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎده‬
‫ﻣﻬﻢ آن را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ : 1‬در ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي وزرا و رؤﺳﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻣﺤﺎﮐﻢ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺮاﻓﻌﻪ و ﺗﻤﯿﺰ اﺳﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ‬

‫‪ .55‬ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪73 /‬‬

‫رﯾﺎﺳﺖ رأﺳﺎً ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻨﯿﻊ ﺻﺪارت ﻋﻈﻤﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ : 4‬رﺋﯿﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﯽ وزرا و ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ : 7‬در ﻣﺮﮐﺰ ﻫﺮ وﻻﯾﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺎت اﻋﻠﯽ و ﮐﻼن‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺸﺎوره ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﻧﺎﺋﺐ اﻟﺤﮑﻮﻣﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺎت اﻋﻠﯽ و ﮐﻼن‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ را ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ : 9‬ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ ﮐﻪ ﺟﺮم اﯾﺸﺎن ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻧﺸﺄت ﮐﺮده ﯾﺎ در اﺛﻨﺎي‬
‫اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺣﺎدث ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و اﻫﺎﻟﯽ از‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬در ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﺮﺑﻮط رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت و در وﻻﯾﺎت و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي اﻋﻠﯽ و ﮐﻼن‪ ،‬در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺸﻮره ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫‪56‬‬
‫و ﻣﻘﺮرات ﻣﻮاد آﺗﯽ اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﻮل اﯾﻦ دوره ﭼﻬﻞ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬دهﻫﺎ ﻗﺎﻧﻮن دﯾﮕﺮ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري و ﻧﻈﺎم اداري‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﺣﮑﺎم اﻣﻮر ذاﺗﯽ و ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ اداره در‬
‫ﻣﺮﮐﺰ و وﻻﯾﺎت ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺿﻌﻒﻫﺎ‪ ،‬از اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﺧﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ و اداري ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬دوره دوم؛ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ واﺣﺪ‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺎل ‪ 1343‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر‬
‫ﺗﺤﻮﻻت اﺳﺎﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻤﺪهاي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ در زﻣﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﭼﻨﺪان ﻣﺜﺒﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺗﺠﺮﺑﻪ ‪ 40‬ﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯽ از‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪﺟﺎي آن ﻧﻈﺎم دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺎم اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ واﺣﺪ اﺳﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ و ﮐﻠﯿﺪي در‬
‫ﻧﻈﺎم ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎوي و اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري ﺑﯿﻦ اداره و‬
‫اﻓﺮاد و ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺪﻟﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻋﺎدي ارﺟﺎع ﺷﺪ و‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﺷﻮراي دوﻟﺖ و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺸﻮره وﻻﯾﺘﯽ ﻣﻨﺤﻞ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 120‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺗﮑﺮار ﻣﻮاد ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬و ‪1355‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .56‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬اﺻﻮلﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺤﺎﮐﻢ و اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﺆرخ ‪7‬‬
‫ﺟﻮزا ﺳﺎل ‪ 1325‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ 26‬ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ 1365‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪﯾﻼت ﻣﺆرخ ‪ 29‬ﺳﺮﻃﺎن ‪ 1328‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ 25‬رﻣﻀﺎن‬
‫‪ ، 1368‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺟﺪي ‪ 1330‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺣﻤﻞ ‪ ، 1341‬ﮐﺎﺑﻞ‪.‬‬
 ‫‪ / 74‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫»ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺷﺎﻣﻞ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم دﻋﺎوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﻮل دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﻣﺪﻋﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫‪57‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎدة ‪ 51‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ از اداره ﺑﺪون ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮد ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل آن در ﻣﺤﮑﻤﻪ دﻋﻮا اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫‪58‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﮥ ﺑﺎﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻣﻮاد ﻓﻮق ﺑﻪ وﺿﻮح ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻈﺎم »ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ« ﻗﺒﻠﯽ ﻟﻐﻮ و‬
‫ﺑﻪﺟﺎي آن »ﻣﺤﺎﮐﻢ واﺣﺪ ﻗﻀﺎﺋﯽ« در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻢزﻣﺎن ﺻﻼﺣﯿﺖ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم دﻋﺎوي را دارد اﻋﻢ از دﻋﺎوياي‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺮف آن دوﻟﺖ و ادارات و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﻣﺪﻋﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ دﻋﺎوياي ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ از‬
‫اداره ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻋﻠﯿﻪ اداره اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺧﺴﺎرت او ﺟﺒﺮان ﮔﺮدد و دوﻟﺖ ﻫﻢ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ‪:‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و دﻋﺎوي ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و‬
‫اداره ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻟﻐﻮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ و ﺿﺮورت‬
‫ﺗﺨﺼﺼﯽ ﺑﻮدن رﺳﯿﺪﮔﯽ در اﯾﻦ دﻋﺎوي و دﻓﺎع ﻣﻨﺎﺳﺐ از ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ و اداره‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ دﯾﮕﺮي‬
‫در ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ و ﻋﺪﻟﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﺗﺄﺳﯿﺲ اداره ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ‪:‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1343‬ادارهاي در ﭼﻮﮐﺎت ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺳﺎﺧﺘﺎر وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ اﯾﺠﺎد ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»اداره ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ« ﮐﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ از ﺗﺄﺳﯿﺲ آن دﻓﺎع از ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ در‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻓﯿﻤﺎﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺼﻮﺻﯽ از ﯾﮏﺳﻮ و ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ و‬
‫اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا در ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﯾﻦ اداره ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﯾﮑﯽ از رﯾﺎﺳﺖ‬

‫‪ .57‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺸﺎﺑﻪ در‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬ﻣﺎده ‪ .98‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1355‬ﻣﺎده ‪.97‬‬
‫‪ .58‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺸﺎﺑﻪ در‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬ﻣﺎده ‪ . 33‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1369‬ﻣﺎده ‪.46‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪75 /‬‬

‫ﻫﺎي ﻣﻬﻢ وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ در ﻣﺮﮐﺰ و وﻻﯾﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ذﯾﻼ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮاد آن ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:1‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻏﻮر و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯿﻦ اﺗﺒﺎع و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺼﻮﺻﯽ از ﯾﮏ‬
‫ﻃﺮف وﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﻣﺨﺘﻠﻂ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ و‬
‫ﺷﻌﺒﺎت وﻻﯾﺘﯽ آن وﺿﻊ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:4‬‬
‫ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ ﺟﺰء وزارت ﻋﺪﻟﯿﮥ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮده و داراي ﺷﻌﺒﺎت‬
‫وﻻﯾﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻌﺒﺎت وﻻﯾﺘﯽ آن ﻋﻨﺪاﻟﻀﺮورت ﺑﻪ اﺳﺎس ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اداره و ﻣﻨﻈﻮري ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫ذيﺻﻼح دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:9‬‬
‫اﻫﺪاف ﻋﻤﺪة ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ از ﻣﻠﮑﯿﺖ )ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل( دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ دوﻟﺖ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻂ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﻣﺨﺘﻠﻂ از ﯾﮏ ﻃﺮف و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺼﻮﺻﯽ واﺗﺒﺎع از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺮار دادﻫﺎ ﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﻣﺨﺘﻠﻂ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:10‬‬
‫ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ و ﺷﻌﺒﺎت آن در وﻻﯾﺎت ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﺧﻮﯾﺶ وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ذﯾﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﻨﺎزع و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﺻﻼﺣﯽ آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻗﺎﻣﮥ دﻋﻮي در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬دﻓﺎع از ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻣﺤﺎﮐﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻋﻮي ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﻘﺎﺿﺎي دﻻﯾﻞ اﺿﺎﻓﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻨﺎزﻋﻪ و ﯾﺎ از ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ دﻻﯾﻞ‬
‫اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺟﻠﺐ اﺷﺨﺎص ﺛﺎﻟﺚ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ در ﻗﻀﯿﮥ ﻣﻮرد ﺗﻨﺎزع ﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻂ در ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ دﻻﯾﻞ ﮐﺎﻓﯽ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﻌﺎﯾﻨﺎت ﻓﻨﯽ )ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪي‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻮي و اﻣﺜـﺎل آن( و ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﯽ از‬
‫اﻫﻞ ﺧﺒﺮه ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻀﯿﮥ ﻣﻮرد ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة‬
‫)‪ (5‬اﯾﻦ ﻣﺎده‪.‬‬
 ‫‪ / 76‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -7‬اﺗﺨﺎذ ﻗﺮار واﺟﺐ اﻻﺟﺮاء ﺑﺎﻻي ﻃﺮﻓﯿﻦ در ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣـﺎﻟﯽ و ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻓﯽ ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﻣﺨﺘﻠﻂ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:21‬‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺘﻨﺎزع ﻓﯿﻪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺮار دادﻫﺎ ﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺻﺮف ﺑﻪدوش ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ ﺑﻮده‪ ،‬ﺷﻌﺒﺎت وﻻﯾﺘﯽ ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي‬
‫دوﻟﺖ داراي ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:22‬‬
‫ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺘﻨﺎزع ﻓﯿﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻮارد ذﯾﻞ از اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺑﯿﻦ واﺣﺪﻫﺎي اداري ﯾﮏ اداره ﯾﺎ وزارت ﺑﻪ دوش ﻣﻘﺎم ادارة‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﯾﺎ وزارت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﻞ آن ﻋﺪه ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ دﯾﮕﺮ ادارات ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -3‬ﺣﻞ آن ﻋﺪه ﻗﻀﺎﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻬﺎ در آن از )‪ (20000‬اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﺄﺳﯿﺲ دﯾﻮان ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ در ﻣﺤﺎﮐﻢ‪:‬‬

‫در ﮐﻨﺎر اداره ﻗﻀﺎﯾﺎ دوﻟﺖ در ﺳﺎﺧﺘﺎر وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬در ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﯾﺎ دﯾﻮان ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم دﯾﻮان ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫اﺻﻠﯽ آن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي و ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﺑﯿﻦ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﮑﻤﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺷﮏ در رأس آنﻫﺎ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و دﻋﺎوي اداري ﻗﺮار دارد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ رو ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن داراي ﭘﻨﺞ دﯾﻮان ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫)دﯾﻮان ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬دﯾﻮان اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬دﯾﻮان ﻣﺪﻧﯽ و ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬دﯾﻮان ﺗﺠﺎرﺗﯽ و دﯾﻮان‬
‫ﺟﺮاﯾﻢ وﻇﯿﻔﻮي ﻣﻨﺴﻮﺑﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺟﺮاﯾﻢ ﻋﻠﯿﻪ اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ( و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻫﺮ‬
‫‪2‬‬
‫ﯾﮏ از ﻣﺤﺎﮐﻢ اﺳﺘﯿﻨﺎف و اﺑﺘﺪاﺋﯿﻪ ﻧﯿﺰ دﯾﻮان ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﻧﺤﻮه رﺳﯿﺪﮔﯽ در دﻋﺎوي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ از‬
‫ﺑﺎب دوم ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »رﺳﯿﺪﮔﻰ ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎى ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ« و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺑﺎب ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬اﺣﮑﺎم و ﺳﺎزوﮐﺎر ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮاد آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 786‬ﻣﺆرخ ‪ 22‬رﺑﯿﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪.1420‬‬
‫‪.1420‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه‬
‫رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 851‬ﻣﺆرخ ‪ 31‬ﺛﻮر ‪.1384‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪77 /‬‬

‫ﻣﺎدة ‪:121‬‬
‫ﻋﺮاﯾﺾ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻋﺎوى ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﮥ ﺷﻬﺮى ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ وﻻﯾﺎت‬
‫ﯾﺎ ﻟﻮى وﻟﺴﻮاﻟﻰ ﺗﻘـﺪﯾﻢ‪ ،‬در ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ اﺟﺮاآت ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺑﻼغ ﮐﺘﺒﻰ ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت ﻋﺮﯾﻀﻪ ﺑﻪ ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣـﻄﺎﻟﺒﮥ ﺳﻮاﺑﻖ ﻗﻀﯿﻪ‪،‬ﺣﻀﻮر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة ﻗﻀﺎﯾﺎى دوﻟﺖ و ﻣﻤﺜﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﻰ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎى‬
‫ﺣﮑﻤﻰ ﺑﺎ ﺗﻌـﯿﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‪.‬‬
‫‪-3‬اﺳﺘﻤﺎع اﻇﻬﺎرات ودﻓﺎع ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﻀﯿﻪ درﺟﻠﺴﮥ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻰ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:125‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه در ﻗﻀﯿﻪاى ﮐﻪ ﺑﻪ ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎى دوﻟﺖ ﻣﻮاﺻﻠﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﺪون رﺳﯿﺪﮔﻰ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎى دوﻟﺖ ﻗﻀﯿﻪ راﻏﺮض ﺣﻞ وﻓﺼﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط ارﺟﺎع ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:126‬‬
‫درﻣﻮردﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽﮐﻪ ازﻃﺮف ادارة ﻗﻀﺎﯾﺎى دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ارﺟﺎع ﻣﯽﺷﻮد رﻋﺎﯾﺖ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد)‪ 122‬و‪ (123‬اﯾﻦ ﻗـﺎﻧﻮن ﺣﺘﻤﻰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:127‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ در دﻋﻮى ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ ﺑـﻪ اﺳـﺎس ﻣﺪارك اﺛﺒﺎﺗﯿﻪ ﭼﻮن اﺳﻨﺎد و ﺷﻬﻮد ﺣﮑﻢ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﻮدرا ﺻﺎدر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري‪:‬‬

‫در اﯾﻦ دوره ‪ 50‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق اداري در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻌﺪي آنﻫﺎ را ﻣﻮرد اﺷﺎره‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻮاردي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اداري اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در ﻓﺼﻞ ﻫﺎي دوم‪ ،‬ﺳﻮم‪ ،‬ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ‪ .‬ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫‪3‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ‪ 2،‬ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ‪،‬‬

‫‪ . 1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 722‬ﻣﺆرخ ‪ 31‬اﺳﺪ‬
‫‪.1369‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،37‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬ﻣﯿﺰان‬
‫‪ .1344‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ آن در ﺷﻤﺎره ‪ ،231‬ﻣﺆرخ ‪.1351‬‬
‫‪ . 3‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 793‬ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ، 753‬ﻣﺆرخ ‪ 15‬ﻣﯿﺰان ‪ 1370‬ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬
 ‫‪ / 78‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ‪ 1،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ 2،‬ﻣﻘﺮره ﺗﺸﮑﯿﻞ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و‬
‫اﺻﻼﺣﺎت اداري‪ 3،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ 4،‬ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻘﺮره اﺟﺮاآت ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن‬
‫‪8‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ 5،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ 6،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ 7،‬ﻣﻘﺮره ﺧﺮﯾﺪاريﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ 9،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺴﺎد اداري‪ 10،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫‪13‬‬
‫ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺎرواﻟﯽ‪ 11،‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ 12،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات‪،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ 14،‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ 15،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫‪17‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ 16،‬ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺑﺴﺖﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ 18،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر اﺿﺎﻓﻪﮐﺎري‪ 1،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ 2‬و‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،920‬ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﺣﻤﻞ ‪.1386‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 19‬ﺣﻮت ‪.1349‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 364‬ﻣﺆرخ ‪ 12‬ﺟﻮزا ‪.1356‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،790‬ﺳﺎل ‪ 1420‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ . 3‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﺸﮑﯿﻞ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ و اﺻﻼﺣﺎت اداري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،375‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﻣﯿﺰان ‪.1356‬‬
‫‪ . 4‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 951‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن‬
‫‪.1387‬‬
‫‪ .5‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ و ﻣﻘﺮره اﺟﺮاآت آن ﮐﻤﯿﺴﻮن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ، 810‬ﺳﺎل ‪.1382‬‬
‫‪ .6‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،369‬ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1356‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،743‬ﻣﺆرخ ‪ 31‬ﺛﻮر ‪.1370‬‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،868‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬ﻗﻮس ‪.1384‬‬
‫‪ .7‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،957‬ﻣﺆرخ ‪ 8‬اﺳﺪ ‪.1387‬‬
‫‪ .8‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺧﺮﯾﺪاري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 793‬ﻣﺆرخ ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .9‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،798‬ﺳﺎل ‪ 1422‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ . 10‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺴﺎد اداري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‬
‫‪ ،957‬ﻣﺆرخ ‪ 8‬اﺳﺪ ‪.1387‬‬
‫‪ .11‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮره ﻫﺎي ﺷﺎرواﻟﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ، 794‬ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .12‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،994‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪ .1388‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 793‬ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .13‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ، 805‬ﺳﺎل ‪.1381‬‬
‫‪ .14‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 804‬ﺳﺎل ‪.1381‬‬
‫‪ .15‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ .‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 992‬ﻣﻮرخ‬
‫اﺳﺪ ‪.1388‬‬
‫‪ .16‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﻣﺴﻠﺴﻞ‬
‫‪ ، 992‬ﻣﻮرخ اﺳﺪ ‪.1388‬‬
‫‪ . 17‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 900‬ﻣﺆرخ‬
‫‪ 5‬ﻣﯿﺰان ‪.1385‬‬
‫‪ .18‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺑﺴﺖ ﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 960‬ﻣﺆرخ ‪16‬‬
‫ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪.1987‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ‪79 /‬‬

‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و دهﻫﺎ ﻣﻘﺮره و ﻟﻮاﯾﺢ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام را در ﻣﺤﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻃﻮل ﯾﮏ دوره ﺗﺎرﯾﺨﯽ ‪ 90‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري و‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ آن ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ دو ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻔﺎوت را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎم اول در ﯾﮏ‬
‫دوره ‪ 40‬ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ و ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد اﻣﺎ ﻧﻈﺎم دوم ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن ﯾﺎ ﻧﻈﺎم واﺣﺪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺎم‬
‫دوم اداره ﯾﺎ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي اداري وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻋﻬﺪه دار رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ دﻋﺎوي اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﻣﺠﻤﻮع ﻧﻈﺎم اداري‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻧﻈﺎم اداري و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ آن در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﺮﺻﻪ اداري‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ دو ﻣﻮرد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص اداري ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﺗﺠﺎرت‪ .‬در ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺗﻤﺎم ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ »ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت«و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن اداري اﺳﺖ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري در آﯾﻨﺪه در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻣﻮرد وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص اداري ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ .‬ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ »ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« و ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه در‬
‫ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﮐﺎﻓﯽ اراﺋﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺎري ﮐﺎرﮐﻨﺎن دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪، 1056‬‬
‫ﻣﺆرخ ‪ 25‬اﺳﺪ ‪.1390‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،966‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﻗﻮس ‪.1387‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداری‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ وﺟﻮد دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن و ﻋﺮف و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ ﯾﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﺜﻞ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ و دﮐﺘﺮﯾﻦ‪ .‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﭘﺎرهاي از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫را از ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت از ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ ﯾﺎ اﺻﻠﯽ و ﺳﭙﺲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﯾﺎ ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ‬
‫‪1‬‬
‫و ﻓﺮﻋﯽ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ‬

‫‪ (1‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪:‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم در ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق‪ ،‬از ﺟﺎﯾﮕﺎه اول ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﺮد و آن را ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺮﺟﯿﺢ داد‪.‬‬
‫ﻧﺼﻮص ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ و ﺣﻘﻮق ﺟﺰا در ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ واﺣﺪ‬
‫ﮔﺮد ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﭼﻮن ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺣﻘﻮق ﻏﯿﺮ ﻣﺪون اﺳﺖ و از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ رو اﺣﮑﺎم آن‪ ،‬در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮاﮐﻨﺪه اﺳﺖ؛ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﺗﺎ ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ‪81 /‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺻﻠﯽ ﻧﻈﺎم اداري ﮐﺸﻮر و ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﺎﺳﯽ آن در ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﯽ و اﺣﮑﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﻋﺘﺼﺎب ﮐﺎرﮐﻨﺎن دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻔﺎت و‬
‫ﺟﺮاﯾﻢ آﻧﺎن در ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ وﺟﻮد دارد در ﺑﺎره ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﻣﻨﺪان و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫درﮐﻨﺎر اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد و ﺑﯽ ﺷﻤﺎري از ﻟﻮاﯾﺢ‬
‫و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺘﻌﺪد اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ رﻏﻢ وﺟﻮد ﻣﺘﻮن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آنﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ اداره‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺟﻮاﻧﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ اداره‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻟﺬا اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق اداري ﻫﻨﻮز در ﻣﺘﻮن ﻣﮑﺘﻮب و ﻣﺪون‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ آنﭼﻪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻋﺮف اداري‪:‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺮف اداري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق‪ ،‬آن اوﺿﺎع و اﺣﻮال اداري ﯾﺎ رﻓﺘﺎر و‬
‫روﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻌﯿﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً از آنﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﻻزم اﻻﺟﺮا ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ 1.‬ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻟﺰام آور ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮف از ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ ﺣﻘﻮق و ﺑﻠﮑﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ ﮐﻬﻦ و ﻗﺒﻞ از رواج ﮐﺘﺎﺑﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﺣﻘﻮق ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﯾﺎ زراﻋﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﯽ دارد ﺗﺎ آنﺟﺎ‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﮑﺘﻮب ﺟﺰ ﺑﺎ دﺷﻮاري ﻓﺮاوان ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ آن ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﺮﻓﯽ اداري ﻻزم اﻻﺗﺒﺎع ﺷﮑﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬وﺟﻮد دو ﺷﺮط‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﺮف ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ داﺷﺘﻪ و اداره‪ ،‬آن را در ﻣﻮارد ﻣﻤﺎﺛﻞ و ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻘﺮار ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اداره ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روﯾﻪ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﺪت ﮐﺎﻓﯽ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر اﻧﻔﺮادي و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﺑﺎ اﻧﻘﻄﺎع و ﺑﺪون ﺗﺴﻠﺴﻞ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺮف‬

‫‪ .1‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،1962 /2/24‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺻﻮل ﮐﻠﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ‪ 10‬ﺳﺎل ‪-1955‬‬
‫‪ 1965‬ص‪.1039-1038‬‬
‫‪ .2‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺤﻔﻮظ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ص ‪.64‬‬
 ‫‪ / 82‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪1‬‬
‫اداري اﻟﺰام آور‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺮف ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻋﺮف ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن ﻣﮑﺘﻮب‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﻮد زﯾﺮا ﻣﺸﺮوع ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه اﻟﺰام آور ﻣﺘﻮﻟﺪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري ﻣﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن در ﻗﻠﻤﺮو وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﺮف ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﮔﻨﻬﮑﺎر ﯾﺎ ﻣﺘﺨﻠﻒ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد و اﯾﻦ ﯾﮏ ﻧﺘﯿﺠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺴﺎد آن آﺷﮑﺎر‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﺴﻠﺴﻞ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺴﺎﻫﻞ و ﺗﺴﺎﻣﺢ اداره ﺑﺎ اﻓﺮاد در‬
‫ﻣﻮرد ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻋﺮﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻋﺮف اﻟﺰام آور‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﻮادث ﻣﻤﺎﺛﻞ و ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻘﺶ ﻋﺮف ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫دﻟﯿﻞ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻋﺮف ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻏﻤﻮض و اﺑﻬﺎم ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و از ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻢ‬
‫اﺛﺒﺎت آن ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺮﺟﻊ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ارزﯾﺎﺑﯽ ﻋﺮف‪ ،‬ﻗﻀﺎ و‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﺮاﯾﻂ دﻋﻮا ﺑﺎﯾﺪ آن را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﻗﻀﺎ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدي در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻔﺴﯿﺮي‬

‫‪ (1‬روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪:‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه اﺻﻠﯽ در اﺣﮑﺎم و آراي ﻣﺤﺎﮐﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺣﮑﺎم ﮐﺎﺷﻒ از اﺻﻮل ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻘﺶ آنﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن را در ﻗﻀﯿﻪ ﻣﻮرد ﻧﺰاع ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﻣﻮرد اﺣﮑﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﻘﺶ آن ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮐﺸﻒ از ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن در روﯾﺪاد ﻣﻮرد دﻋﻮا ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻗﻀﺎﯾﺎ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻠﻖ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽ ﭘﺮدازد و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻋﺪم ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،1953/6/24‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬دﻋﻮاي ﺷﻤﺎره ‪ 154‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫آرا‪ ،‬ص‪.1871‬‬
‫‪ .2‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪1965/5/8‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺻﻮل ﮐﻠﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ص‪.1219‬‬
‫‪ .3‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري در ﻣﺼﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،1947/11/4‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آراي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ص‪.29‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ‪83 /‬‬

‫اﻏﻠﺐ اﺻﻮل و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از ﻗﻮاﻋﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري وﺿﻊ و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺘﺎي ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺪﻧﯽ و ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ ﻗﻀﺎي ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﻗﻀﺎي‬
‫اﻧﺸﺎﯾﯽ و اﯾﺠﺎدي ﯾﺎ اﺑﺘﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ راهﺣﻞﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑﺮاي اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو اﺣﮑﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ اﺻﻮل‬
‫ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ اﯾﻦ اﺣﮑﺎم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺪي داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ اﺣﮑﺎم از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﻒ از روﯾﮑﺮد ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻟﻮاﯾﺢ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﺻﻮل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق ﮐﻪ ﻃﺒﻌﺎً اﺻﻮل ﻏﯿﺮ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺎﺳﯽ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﺰام آور اداره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺪرت اداره را در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺷﻤﺎره ‪ 165‬ﺳﺎل ‪ 1955‬و ﺳﭙﺲ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪55‬‬
‫ﺳﺎل ‪ 1959‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري در ﺗﺜﺒﯿﺖ اﺻﻮل ﺣﻘﻮق اداري و‬
‫اﺣﮑﺎم آن‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه از ﺷﻌﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب اﻋﺘﺮاض‬
‫ﺑﺮ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﻐﺎﯾﺮت آن ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﻗﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﯾﺰ اﻋﺘﺒﺎر و‬
‫ﻗﻮت ﺷﯿﺊ ﻗﻀﺎوت ﺷﺪه را ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 2.‬ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ اداري اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬
‫از اﻋﺘﺮاض در ﻣﻮرد ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎﯾﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎﯾﺶ اﺻﻮل ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﺪه در اﺣﮑﺎم ﻗﺒﻠﯽ در ﻗﻀﺎﯾﺎ و ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻣﻤﺎﺛﻞ ﯾﻌﻨﯽ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و از ﻧﺺ و روﺣﯿﻪ آنﻫﺎ ﺧﺎرج ﻧﮕﺮدد و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﯿﺼﻠﻪ او در‬
‫ﺻﻮرت اﻋﺘﺮاض از ﺟﺎﻧﺐ اﻓﺮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬از ﻃﺮف ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري ﻟﻐﻮ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآوري ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻫﺮ درﺟﻪ و‬
‫رﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﻪ و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﺎم‬
‫ﻓﯿﺼﻠﻪ ﯾﮏ ﻧﺰاع‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﻧﺰاع‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺧﺎﺻﯽ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻨﺎري‬
‫ﺑﮕﺬارد و ﺑﻪﺟﺎي آن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪه دﯾﮕﺮي اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫داراي ارزش ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺎﺿﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﺧﻮد را ﺻﺎدر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻧﮕﺎه رﺳﻤﯽ ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬دﮐﺘﺮﯾﻦ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از دﮐﺘﺮﯾﻦ‪ ،‬آن ﻧﻈﺮﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‪ ،‬ﺑﺤﺚﻫﺎي‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﻣﺒﺪأ اﻟﻤﺸﺮوﻋﯿﻪ و ﺿﻮاﺑﻂ اﻟﺨﻀﻮع ﻟﻠﻘﺎﻧﻮن‪ ،1963 ،‬ص‪ 113‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.211‬‬
 ‫‪ / 84‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﯿﺮ آراي ﻣﺤﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﻄﺮح و ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻧﯿﺰ در ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت را ﻣﺒﻨﺎي ﮐﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﻟﺰام آوري ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ ﭘﯿﺮوي ﺷﻮد‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم در ﻋﻤﻞ و از ﻧﮕﺎه ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﻤﮏ ﺑﺮاي ﻗﻀﺎ و ﻣﺤﺎﮐﻢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﺑﯿﻦ‬
‫آنﻫﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺎﻻت ﺗﻄﺒﯿﻖ و ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺮاي‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮارد اﺑﻬﺎم و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي آن را روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫راﻫﻨﻤﺎ و ﮐﻤﮏ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺣﮑﻢ درﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮن در روﯾﺪاد ﻣﻮرد دﻋﻮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦ در ﻣﯿﺪان ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺣﻘﻮق اداري اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ دارد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه ﺟﺎﻣﻊ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و از اﯾﻦ رو دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ دارد ﭼﻮن در دﮐﺘﺮﯾﻦ راهﺣﻞﻫﺎي ﺟﺰﺋﯽ و اﺣﮑﺎم‬
‫‪1‬‬
‫اﻧﻔﺮادي‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻮل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻓﻬﻢ ﻗﺎﻧﻮن را ﺳﻬﻞ ﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﻢ ﮐﻪ دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻤﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﻪ اﻫﻤﯿﺖ آن در ارزش ﻣﻌﻨﻮي آن در ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ‬
‫ارزش اﻟﺰامآوري ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي اﺻﺤﺎب ﺧﻮد ﻫﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.15‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫اداری‪1‬‬ ‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻗﺴﺎم و ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ از ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻓﺎﻗﺪ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻤﺎل اﻓﺮاد‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداره‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺎص ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮔﺮدد و‬
‫در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ آن ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﺎﻻﺗﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري را‬
‫اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ و ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ و در دﻋﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺮف آن اداره ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد؟‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد ﮐﻪ در دﻋﻮاي ﺧﺎﺻﯽ ﮐﺪام‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اداري ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن دﯾﮕﺮ؟ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺜﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺑﻠﺠﯿﻢ و ﻣﺼﺮ ﮐﻪ داراي ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ دوﮔﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻧﯿﺰ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﮑﻤﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ دﻋﻮا رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ‬
‫ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪ / 86‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﺤﺚ از ﻣﺒﺎﻧﯽ در واﻗﻊ ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق‬
‫اداري اﻟﺰام آور اﺳﺖ؟ ﻣﻨﺒﻊ اﯾﻦ اﻟﺰام ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭼﺮا اداره ﺣﻖ دارد ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان دﺳﺘﻮر ﺻﺎدر‬
‫ﮐﻨﺪ؟ ﭼﺮا اداره ﺑﺎﯾﺪ از ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎص و اﻣﺘﯿﺎزات و ﺗﺮﺟﯿﺤﺎت ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺲ در واﻗﻊ‬
‫ﺑﺤﺚ از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺴﺘﺠﻮي دﻟﯿﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اداره اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﮐﻮﺷﺶﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ اﺻﻞ و‬
‫رﯾﺸﮥ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﺎز ﮔﺮدد و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ واﺣﺪي اﯾﺠﺎد ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﺑﺮ ﻣﺤﻮر آن ﺑﭽﺮﺧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﯿﺎر »ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ«‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﯿﺎر »ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ« و ﻋﺪه اي ﻫﻢ ﻣﻌﯿﺎر »ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ« را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ و دﮐﺘﺮﯾﻦ اﻣﺮوزي ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻼت و اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫‪1‬‬
‫اﺧﺘﺼﺎر و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اول‪ :‬ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ 2‬ﺑﺎ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﯿﻦ اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻋﻤﺎل ﺗﺼﺪي‪:‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻘﻮق اداري و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻄﺒﯿﻖ آن‪ ،‬در ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻮع از‬
‫اﻋﻤﺎل اداره ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻋﻤﺎل »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ« ﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻋﻤﺎل »ﺗﺼﺪي«‬
‫‪3‬‬
‫ﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﺎﻟﯽ و ﻋﺎدي اداره‪.‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ آن اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره در آنﻫﺎ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺧﻮد ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻬﺮه‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻗﺪرت ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و رداي ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﺮ ﻗﺪرت و‬
‫ﺷﻮﮐﺖ ﺧﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺪرت دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اﻟﺰام آور‬
‫اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد و آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد را از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و آﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ اداره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻤﻼك اراﺿﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﯾﮏ ﻣﺤﻞ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اداره اﻋﻤﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ رداي ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫از ﺗﻦ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻤﺎل ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‪ ،‬در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﺧﻮد و اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي‬

‫‪ . 1‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 152‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻣﯿﺎن‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪public power .2‬‬
‫‪ . 3‬اﯾﻦ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ دوﮔﺎﻧﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن داراي دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر آن‪ ،‬دوﻟﺖ از ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و دﯾﮕﺮي ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر آن ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1976 ،‬ص‪.159‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪87 /‬‬

‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎدي ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﻘﻮق اداري‪ 1‬و از ﻧﮕﺎه‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ دوﮔﺎﻧﻪ دارﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ﺻﻼﺣﯿﺖ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻣﻄﺮوﺣﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻻت را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ‪ 19‬ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد و ﺣﻘﻮقداﻧﺎﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﺟﻮﻟﯿﻦ ﻻﻓﺮﯾﺮ و ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ از‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻃﺮفداران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر روﺷﻦ و واﺿﺤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺷﻮد ﮐﻪ اﺳﺎس و ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا در ﻋﺼﺮ‬
‫ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداري ﺑﺎ ﭼﻬﺮهﻫﺎ و اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار‬
‫اﺳﺖ ﺑﯿﻦ آن دﺳﺘﻪ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ وﺻﻒ را ﻧﺪارد و ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و داﺧﻞ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ‬
‫ﻋﺎدي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اداره ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ اداره در اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻬﺮه ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺧﺎرج از ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ در ﻗﺮارداد از اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ در آﯾﻨﺪه در ﺑﺤﺚ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر داﯾﺮه ﺣﻘﻮق اداري و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري را ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداري ﺑﻪ ﻃﻮر روز اﻓﺰون اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ اداري و اواﻣﺮي ﮐﻪ از ﺳﻮي ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻋﻤﺎل دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري و‬
‫‪4‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي اداره از آن ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن دوﻟﺖ و زﻣﺎمداران‬
‫وﻗﺖ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺧﻮد ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻠﻘﯽ و ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﻨﺪ‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﺎده ‪ 11‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺠﺎرت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬دوﻟﺖ و ﺑﻠﺪﯾﻪﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺠﺎرت ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻟﯿﮑﻦ داراي ﺻﻔﺖ ﺗﺎﺟﺮ ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺗﺠﺎرﺗﯽ اﯾﺸﺎن ﺗﺎﺑﻊ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن )ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺠﺎرت(‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2 .Julien Laferriere.‬‬
‫‪3 . Berthelemy.‬‬
‫‪ .4‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ در دﻧﻤﺎرك‪ ، 2008 ،‬ص‪.19‬‬
 ‫‪ / 88‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ و اﺳﺘﺒﺪاد اداري ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ وﯾﮋﮔﯽ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق‬
‫اداري را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﺮﺗﺮي اراده دوﻟﺖ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ او ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫ﺑﻪ دوران اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ اﺳﺖ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻤﺴﮑﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﺮي دوﻟﺖ و‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮران دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻓﻮق‪ ،‬اﻣﺮوز روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ و دﮐﺘﺮﯾﻦ از اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر رو ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﯿﺎر دﯾﮕﺮي ﻣﺜﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ رو آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ :‬ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ) 2‬ﻣﮑﺘﺐ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪:‬‬

‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﻨﺪه در ﯾﮏ ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از‪ :‬اﻣﻮري ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻧﺠﺎم آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﺑﺮ اﺟﺮاي آنﻫﺎ ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ 3.‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ »ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺪام‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮاي آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪«.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ اﺳﺘﺎد ﻣﺸﻬﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
‫از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﺗﻨﻈﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﮐﻨﺘﺮل ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا وﺟﻮد آن ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﻘﻖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺿﺮوري ﺑﻮده‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ آن‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ دوﻟﺖ ﻣﻤﮑﻦ و ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ اﺻﻞ ﻣﻬﻢ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺻﻞ ﺛﺒﺎت ﯾﺎ اﺳﺘﻤﺮار‪،‬‬
‫اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و اﺻﻞ اﻧﻄﺒﺎق و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺎزي‬
‫‪6‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫رأي »ﺑﻼﻧﮑﻮ« ﺳﻨﮓ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦ رأي ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﻈﺎر‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﺣﻘﻮق اداري و ﻣﻌﯿﺎر ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺣﮑﺎم آن‬
‫ﺟﻠﺐ ﮔﺮدد‪ 7.‬ﺧﻼﺻﻪ روﯾﺪاد اﯾﻦ رأي ﻣﺸﻬﻮر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺧﺘﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم »اﮔﻨﺲ ﺑﻼﻧﮑﻮ«‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﺼﺎدم ﺑﺎ ﻣﻮﺗﺮ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎرﮔﺮان ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ دوﻟﺘﯽ‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ . 76‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 11‬‬
‫‪public service .2‬‬
‫‪ .3‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺤﻔﻮظ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 80‬‬
‫‪ .4‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت ﺑﺪوي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.36‬‬
‫‪ .5‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 235‬‬
‫‪ .6‬در ﺑﺎره اﯾﻦ ﺳﻪ اﺻﻞ در آﯾﻨﺪه در ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎل ‪ 1873‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ اول در ﺑﺎره آراي ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬ص ‪ .61‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫آراي ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،1969‬ص‪ 7‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪89 /‬‬

‫ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﺳﺎزي در ﺷﻬﺮ ﺑﻮردو راﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺮوح ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺴﺘﮕﺎن او ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫زﯾﺎﻧﺒﺎر ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻋﻮا ﻣﺮاﺣﻞ زﯾﺎدي را ﻃﯽ ﻧﻤﻮد و اﺣﮑﺎم زﯾﺎدي در ﻣﻮرد‬
‫آن ﺻﺎدر ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻃﺒﻖ ﻣﻌﯿﺎر اول ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﯿﻦ اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻋﻤﺎل ﺗﺼﺪي‬
‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ﻣﺪﻧﯽ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻓﯿﺼﻠﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري )ﺷﻮراي دوﻟﺖ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻮدك رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﺳﺎزي دارد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ رأي آراي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس و‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻘﻮق اداري و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﻠﻤﺮو آن ﺻﺎدر ﮔﺮدﯾﺪ و ﺣﺘﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻫﻢ ﻧﻈﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ آرا‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺗﺮﯾﻪ« در‬
‫‪ 1903/2/6‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ آن ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ‪ 1‬ﮐﻪ ﺷﻮراي ﺷﻬﺮداري اﻋﻼن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎداش ﺧﺎص ﻣﺎﻟﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﺳﻬﻢ ﺑﮕﯿﺮد در ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺎرﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺎرﻫﺎ در ﺷﻬﺮ وﺣﺸﺖ ﺧﺎﺻﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﺮده و آﺳﺎﯾﺶ و ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺎرﻫﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺎ ﺷﻬﺮداري ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺎداش ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﯿﺪ‪ .‬آﻗﺎي ﺗﺮﯾﻪ ﮐﻪ ﻣﺎرﻫﺎي زﯾﺎدي را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺷﻮراي‬
‫ﺷﻬﺮداري ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﭘﺎداش را ﻧﻤﻮد وﻟﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺗﻤﺎم ﻣﺒﻠﻎ‪ ،‬ﺟﻮاب رد ﺷﻨﯿﺪ‬
‫وﻟﯽ او ﮐﻮﺗﺎه ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﻼﺣﻈﻪ اﯾﻦ دﻋﻮا‪ ،‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ آن از‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﻮرا اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ در‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮرا ﻓﯿﺼﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﻄﺮح ﮐﺮد ﮐﻪ وﻋﺪه ﭘﺎداش‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻮراي ﺷﻬﺮداري ﻣﺘﻀﻤﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﮑﺎر ﻣﺎرﻫﺎ در واﻗﻊ آن وﻋﺪه‬
‫ﺷﻬﺮداري )اﯾﺠﺎب( را ﻗﺒﻮل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﯿﻦ آن دو )ﺷﻬﺮداري و ﺷﮑﺎرﭼﯽ‬
‫ﻣﺎرﻫﺎ( ﻗﺮاردادي ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻣﺎرﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﺎداﺷﯽ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و اﻋﻼن ﻫﻢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از آﺛﺎر اﯾﻦ رأي و آراي ﺑﻌﺪي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر راﯾﺞ و ﻣﻮرد‬
‫ﻗﺒﻮل ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ روز ﺑﺎزﺗﺎب آن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ و دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﻮق و‬

‫‪ .1‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آراي ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪49.‬‬

 ‫‪ / 90‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺣﺴﺎس از آن ﻃﺮﻓﺪاري ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ دﮐﺘﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ‪ 1‬اﺳﺘﺎد‬
‫داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮردو‪ ،‬ﺟِﺰ ‪ 2‬و ﺑﻮﻧﺎرد‪ 3‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪،‬‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﮑﺘﺐ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺣﺘﯽ ﺧﻮد دوﻟﺖ را‬
‫»ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« و ﺣﻘﻮق اداري را ﻧﯿﺰ »ﺣﻘﻮق ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ«‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎي دوﮔﯽ‪ 5‬در ﺑﺎره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و وﻇﯿﻔﻪ دوﻟﺖ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ و دادﮔﺴﺘﺮي از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ...‬و ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﺑﺮاي ﺗﻀﻤﯿﻦ اراﺋﻪ آنﻫﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻤﻞ ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي‬
‫ﻧﯿﺮوي ﻧﺎﺷﯽ از اراده وﯾﮋه را اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻨﺘﯽ"ﺳﻠﻄﻪ" ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻧﯿﺰ از اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ...‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه در ﮐﻨﺎر آنﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‬
‫از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از اﻟﮕﻮي اﻗﺘﺼﺎدداﻧﺎن ﺑﻪﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﻠﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺪد آنﻫﺎ راهﻫﺎي آﻫﻦ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ روﺷﻨﺎﯾﯽ اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﺗﻠﻔﻦ ﺑﺮاي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ اوﺻﺎف دوﻟﺖﻣﺮدان ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه و‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎرﮐﺮد اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت را ﮐﻪ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ روزاﻧﻪ‬
‫ﻣﻠﺖﺷﺎن ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ آنﻫﺎ ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪6‬‬
‫ﻗﺪرت آﻧﺎن ﻣﺸﺮوع ﻧﺒﻮده و ﻧﺎﭼﺎر از ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫» اراده دوﻟﺖﻣﺮدان ﻫﯿﭻ ارزش و ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ و‬

‫‪Lean Duguit . 104‬‬

‫‪Jeze . 105‬‬
‫‪Bonnard . 106‬‬
‫‪ .4‬در ﺑﺎره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ ﺣﻘﻮﻗﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﺳﺎل ‪ 1859‬در ﺷﻬﺮ ﻟﯿﺒﻮرن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬در‬
‫‪ 22‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ اﺧﺬ ﻣﺪرك دﮐﺘﺮاي ﺣﻘﻮق ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪ و ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در آزﻣﻮن اﺳﺘﺎدي داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮردو ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ او ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ در داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮ ﺑﻮردو ﺳﭙﺮي ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﯾﮋه از ﺳﺎل ‪ 1919‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺶ رﯾﺎﺳﺖ داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮردو ﻫﻤﮑﺎر اﻣﯿﻞ دورﮐﯿﻢ‬
‫ﺑﻮد و از او ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺣﻘﻮق و ﻣﮑﺘﺐ »ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« از ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺎي ﻓﮑﺮي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﮔﯽ در ﻧﻀﺞ آن ﻫﺎ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻔﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬دوﮔﯽ در ﺳﺎل ‪ 1928‬در ﺷﻬﺮ ﺑﻮردو ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭼﺸﻢ از‬
‫ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد او ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم »دروس ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﺳﻤﯿﻨﺎ رﻫﺎﯾﯽ در در داﻧﺸﮕﺎه ﻗﺎﻫﺮه در ﺳﺎل ‪ 1926‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ . 6‬ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ‪ ،‬دروس ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﯾﮋه‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫‪ ،1388‬ص ‪.113 -112‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪91 /‬‬

‫ﮐﺎرﮐﺮد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ دوﻟﺖ دﯾﮕﺮ ﻗﺪرت ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎنروا ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﺸﮑﻞ از‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ از اﻓﺮاد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮوزه ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺪرن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ ﮐﺘﺎب آﻗﺎي دوﮔﯽ )دروس ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ( در ﺑﺎره ﻣﮑﺘﺐ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﺳﺘﺎورد دوﮔﯽ در ﺣﻮزه ﺣﻘﻮق اداري ﻣﮑﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﮑﺘﺐ ﺑﻮردو« ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ«ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﮑﺘﺐ ﻏﺎﯾﺖ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻣﮑﺘﺐ ﺑﺮدو ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺑﺰارﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﻤﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻘﺎم اداري و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎﯾﺪ در راﺳﺘﺎي اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﻘﻮق اداري ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ آﻣﻮزه ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻓﺮﯾﺪه دوﻟﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ آنرا ﭼﻮن‬
‫اﺑﺰاري ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻌﻬﺪي ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ دوﻟﺖﻣﺮدان ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ دوﮔﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ »ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺑﺮ آن اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم را‬
‫ﺑﻪﺟﺎي »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ« در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺣﻘﻮقدان ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺪرت دوﻟﺖ را ﻣﺤﺪود ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺮي ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ‬
‫در ﻋﺮﺻﻪ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎﻓﺖ وﻟﯽ در ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻣﻘﺎم اداري ﻧﻘﺸﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺰا اﯾﻔﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ »ﻣﮑﺘﺐ ﺗﻮﻟﻮز«‪ 2‬ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻫﻮرﯾﻮ وﺟﻮد‬
‫دارد‪ .‬در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺑﺰارﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاوان ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‬
‫‪3‬‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮن ‪ 18‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬در آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻓﮑﺎر اﻗﺘﺼﺎد‬
‫آزاد ﺑﻮد و ﺷﻌﺎر ﻣﻌﺮوف)ﻃﺒﯿﻌﺖ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﯾﺪ و در آن دﺧﺎﻟﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ( را ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻠﯿﺪي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪد آن ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري‬
‫و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ از اﻋﻤﺎل دوﻟﺖ‪ ،‬اداري و ﭼﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ‬
‫از آن ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﺪام‬

‫‪ .1‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻮﻟﻮز ﺷﻬﺮي در ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬دروس ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ص‪.24-23‬‬
 ‫‪ / 92‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺖ و ﭼﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﻘﺮرات اداري از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻌﺎﻣﻼت دوﻟﺘﯽ و ﯾﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ اﺳﺖ؟ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ اﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل و اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺗﻌﻘﯿﺐ ﭼﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻫﺪف‪ ،‬ﮐﺴﺐ‬
‫ﺳﻮد و اﻧﺘﻔﺎع اﺳﺖ اﻋﻤﺎل دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ و آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻫﺪف‬
‫اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري و اﻣﺘﯿﺎزات وﯾﮋه آن‪.‬‬
‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اداري ﭼﻮن ﺟﻨﺒﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دارﻧﺪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﮕﺎن در اﺧﺘﯿﺎر ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و آن اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ دارد و دوﻟﺖ‬
‫در ﭘﯽ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد و درآﻣﺪ اﺳﺖ – ﻣﺜﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ و‬
‫اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﭼﻪ دوﻟﺖ در ﭘﯽ‬
‫ﮐﺴﺐ ﺳﻮد و ﺗﺠﺎرت ﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و از ﺣﻖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮد در اﯾﻦ اﻣﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻀﯿﯿﻊ ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ و اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي و آزادي ﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ را ﯾﺎراي‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ او ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﺑﺘﮑﺎر و ﺧﻼﻗﯿﺖ ﻓﺮدي ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻓﺮد اﺳﺖ از ﺑﯿﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻧﯿﻤﻪ اول اﯾﻦ ﻗﺮن ﺑﺎ ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻃﺮفداران ﻣﻌﯿﺎر‬
‫ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﯾﺪي واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﻧﺘﻘﺎدات اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫اوﻻً ﻧﺎﻗﺺ و ﻏﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﻏﯿﺮ دﻗﯿﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻌﯿﺎر ﻧﺎﻗﺺ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻤﯽ از ﺣﻘﻮق اداري را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد و از اﯾﻦ‬
‫رو ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ ﻣﻌﯿﺎر ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ داﯾﺮه‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪارد و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ و اﻗﺴﺎم و اﺷﮑﺎل دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻧﺘﻈﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﺮ‬
‫ﺳﻪ ﺷﺎﺧﻪ آن ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬آﺳﺎﯾﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬
‫از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت داﺧﻞ در ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ و در ﮐﺸﻮرﻫﺎي داراي ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ دوﮔﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻧﯿﺰ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮاض‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ دوﻟﺖ ﺟﺰء ﺧﺪﻣﺎت‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪ ،1387 ،‬ص‪. 10-9‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪93 /‬‬

‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ از اﻋﻤﺎل اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (2‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دارد وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺰء اﻋﻤﺎل‬
‫اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻌﯿﺎر ﻏﯿﺮ دﻗﯿﻖ‪ :‬ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﺎً از ﻣﻮارد ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺣﮑﺎم‬
‫ﺣﻘﻮق اداري و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎل ﺧﻮد در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ اﻓﺮاد از ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﺑﺮ آن ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻃﻮر روﺷﻦ در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺴﺆوﻻن ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺷﯿﻮه ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﯿﻮه ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺘﻤﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي اداره و ﺗﺰﻟﺰل ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬در ﭘﯽ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﻣﺪاﺧﻠﻪ دوﻟﺖ در ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬از زﻣﺎن ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺎﻟﺺ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﯾﺎ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼﺎدي دوﻟﺖ ﻇﻬﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻤﯿﺰه اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﯿﻮه‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺨﺶ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ از ﺷﯿﻮه ﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﮔﺎﻫﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺼﻮﺻﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﯾﻞ آﻣﻮزش و ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ و اﻣﻮر ﺻﺤﯽ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ ﺟﺰء‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت و ﺷﯿﻮع اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻮع از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺧﻠﻂ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻗﯿﻖ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺪام ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺤﺮان ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي آﻧﺪره دوﻟﻮﺑﺎدر از ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﻘﻮق اداري در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﻮد ﮐﻮﺷﺶﻫﺎي ﺧﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﻪ ﺧﺮج داد ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و روح زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺮ آن ﺑﺪﻣﺪ‪ .‬او ﺗﺄﮐﯿﺪ داﺷﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺗﻨﻬﺎ از اﺑﺰارﻫﺎي‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 77‬‬

 ‫‪ / 94‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ از اﺑﺰارﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﻃﺮفداران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﺷﺘﯿﺎق و ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت و اﻧﺘﻘﺎدات ﺗﺎب ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﻟﺬا ﺟﺰ ﻋﺪه اﻧﺪك از آن رخ ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت ﺑﺪوي‬
‫در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮐﺜﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﻘﻮق در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﻌﯿﺎر ﺟﺪﯾﺪ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﻋﺪه اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺨﻠﺼﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎاﻣﯿﺪاﻧﻪ در ﭘﯽ ﺟﻤﻊ آوري‬
‫ﺑﻘﺎﯾﺎي اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و دوﺑﺎره ﺳﺎزي آن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ «.‬وي ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻣﺮوز از ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺰ ﯾﮏ ﻟﻔﻆ و واژه ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ و ﻋﺎري از ﻣﺤﺘﻮاي ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف ﺟﻮرج وِدل از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن و ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺗﺮﯾﻦ آﻧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺪرت ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺎﺧﺖ ﺗﺎ آن را ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻨﻬﺪم ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ رو آورد‬
‫ﺗﺎ آن را دوﺑﺎره از ﻣﺮﻗﺪش ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰد و ﻧﯿﺮوي از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ آن را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺑﺰارﻫﺎ ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده آن‪:‬‬

‫آﻗﺎي ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ‪ 2‬ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﮑﺘﺐ »ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ »ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ« را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻤﻮد‪ 3‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻈﺎم اداري و ﺣﻘﻮق اداري‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 193‬و ص ‪.220‬‬

‫‪Maurice Hauriou.2‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ در ﺳﺎل ‪ 1856‬در ﺷﻬﺮ ﻟﺪ وﯾﻞ ‪ Lad vile‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1929‬در ﺷﻬﺮ‬
‫ﺗﻮﻟﻮز ‪ Toulose‬دﯾﺪه از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪ .‬او ﺗﺤﺼﯿﻞ در رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق را در ﺑﻮردو دﻧﺒﺎل ﮐﺮد و در ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺧﻮد را در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1882‬ﺑﺎ اﺣﺮاز رﺗﺒﻪ اول ﺑﻪ ﮐﺴﻮت‬
‫اﺳﺘﺎدي درآﻣﺪ‪ .‬ﻫﻮرﯾﻮ در ﮐﻨﺎر اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ و ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ و اﻣﺜﺎل آﻧﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاران ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺪرن در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪ .‬وي از ﻧﮕﺎه دﯾﻨﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ‬
‫و ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ ﺧﻮد را ﺑﻪ دو وﻇﯿﻔﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮدﻧﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪:‬‬
‫ﺣﻘﻮق و در رأس آنﻫﺎ ﺣﻘﻮق اداري و اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﯿﺰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ .‬در ﯾﮏ ﮐﻼم ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺰرگ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﻮرﯾﻮ در واﻗﻊ ﭘﺪر اﺻﻠﯽ ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪ .‬او در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ﺣﻘﻮق ﺷﺪ؛ وﯾﮋﮔﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ اﻋﻄﺎي اﻣﺘﯿﺎزات وﯾﮋه و ﺧﺎص ﺑﻪ اداره‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ‬
‫از ﺣﻘﻮق را ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ ﻧﻈﻢ ﺧﺎﺻﯽ را وارد ﺣﻘﻮق اداري ﻧﻤﻮد ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن اﺻﻮل و‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ راﻫﻨﻤﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ﺣﻘﻮق وﺿﻊ و ﺗﺪوﯾﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از او و ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ روﯾﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮقداﻧﺎن‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻤﺎل اداري از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روي اﻋﻤﺎل اداري ﺑﺎر ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻓﮑﺎر ﻫﻮرﯾﻮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻮراي‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﯿﺴﺘﻤﺎﺗﯿﮏ و ﮔﺎﻫﯽ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﺮاﻃﯽ و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه ﺗﻤﺎﻣﯽ ارﺟﺎﻋﺎت ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ را رد‬
‫ﻣﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺎء ﺣﻘﻮق اداري را ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم »ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻮرﯾﻮ ﭘﺎﯾﻪ آن را ﺑﺮ روي ﻣﻔﻬﻮم »ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ« اﺳﺘﻮار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫آﺛﺎر اﺻﻠﯽ ﻫﻮرﯾﻮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬اﺻﻮل ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ 1892 ،‬و ﭼﺎپ ﯾﺎزدﻫﻢ‪ .1928 ،‬اﺻﻮل‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ 1910 ،‬و ﭼﺎپ دوم‪ .1916 ،‬دوره ﺟﺎﻣﻊ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪.1923 ،‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪95 /‬‬

‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداري ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻬﻢ در ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﺗﻨﻬﺎ اﻫﺪاف اداره ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺰار و وﺳﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ اداره ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ‬
‫آن ﻫﺪف از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و آن اﺑﺰار ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻗﺪرت و اﻣﺘﯿﺎزات‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫‪1‬‬
‫اداري و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﺻﻮل و اﺣﮑﺎم آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﻮرﯾﻮ ﻣﻄﺮح ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﯿﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻮرﯾﻮ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اواﻣﺮ و‬
‫ﻧﻮاﻫﯽ اداره ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداره آن را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﺎﯾﻞ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻮرﯾﻮ ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ آن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻮرﯾﻮ در واﻗﻊ‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ »اﺑﺰار و وﺳﯿﻠﻪ« ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اداره را ﺑﺮ ﻋﻨﺼﺮ »ﻫﺪف« ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ اداره‪ ،‬اﺑﺰار و وﺳﯿﻠﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻨﺪد و از اﻣﺘﯿﺎزات‬
‫ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري و ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ از وﺳﺎﯾﻞ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد را در رﺗﺒﻪ و درﺟﻪ اﻓﺮاد ﻗﺮار دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اداره آزادي ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس آن اداره ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﺨﻮاﻫﺪ از وﺳﯿﻠﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫‪3‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪) 4‬ﻣﻌﯿﺎر واﻟﯿﻦ(‪:‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﻣﺎرﺳ‪‬ﻞ واﻟﯿﻦ‪ 1‬ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا از ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬

‫ﻧﻘﺪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ آراي ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ و دادﮔﺎه ﺣﻞ ﺗﻌﺎرض از ‪ 1892‬ﺗﺎ ‪ 1928‬ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﻪ ﺟﻠﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم او‬
‫در ‪ 1928‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ و اﻓﮑﺎر ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻼﻟﯽ‪» ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ؛ ﻣﻮرﯾﺲ‬
‫ﻫﻮرﯾﻮ« در ﻧﺸﺮﯾﻪ »ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ« ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ ،1382‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﭘﺮﺗﺎل ﺟﺎﻣﻊ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻫﻮرﯾﻮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺰ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ .1936 ،12‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،1980 ،‬ص ‪.219‬‬
‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ .3‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﻟﺪراﺳﻪ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ داﻧﻤﺎرك‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ ‪-2009‬‬
‫‪. 2010‬‬
‫‪4 .public interest‬‬
 ‫‪ / 96‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺷﮑﺎﻻت و اﻧﺘﻘﺎدات وارد ﺑﺮ آن ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ رو آورد‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻘﻮق اداري در اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ را از ﻣﯿﺪان ﺑﺤﺚ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ »ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺪف و‬
‫اﺳﺎس ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﻣﻮر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺴﺎب ﺷﺨﺼﯽ و اﻫﺪاف ﺧﺎص ﺧﻮد‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ وﻇﺎﯾﻒ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻢ‬
‫از اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎ و ﺷﻬﺮوﻧﺪان و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ‪،‬‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻫﺮ وﺳﯿﻠﻪ و اﺑﺰاري ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﻫﺪاف آن ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺎس و ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻘﻮق اداري ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﭼﻮن اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ آن ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺎس آن داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد زﯾﺮا ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻬﺎ وﺳﯿﻠﻪ اي از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫‪2‬‬
‫وﺳﺎﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن آراي ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رأﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ« را ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار داد و واﻟﯿﻦ ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ رأي ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رأي در ﻗﻀﯿﻪ‬
‫»ﺷﻬﺮداري ﻣﻮﻧﺴﯿﮕﻮر« در ‪ 1921/6/10‬ﺻﺎدر ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ روﯾﺪاد اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از ﺳﺘﻮن ﺑﺮق ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺑﺎﻻ رود‪ ،‬دﭼﺎر آﺳﯿﺐ دﯾﺪﮔﯽ‬
‫داﯾﻤﯽ ﺷﺪ و ﺳﺎق ﭘﺎﯾﺶ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﭘﺪر ﮐﻮدك از ﺷﻮراي ﻣﺤﻠﯽ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورد ﮐﻪ ﺷﻬﺮداري ﻣﺴﺆول ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﮐﻮدك ﺧﺴﺎرت ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫ﺷﻬﺮداري اﯾﻦ ﺣﮑﻢ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 1905‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﻬﺮداري‪ ،‬ﻣﺴﺆول‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﺒﺎدت ﻧﺒﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ‪ 1905/9/9‬دﯾﻦ از دوﻟﺖ ﺟﺪا ﺑﻮده و ﮐﻠﯿﺴﺎ‬
‫از آن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در زﻣﺮه ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﺪه اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو دﻋﻮاي‬
‫ﺧﺴﺎرت در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﯾﻦ دﻓﺎع را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺰء ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد اﻣﺎ واﮔﺬاردن ﮐﻠﯿﺴﺎ در‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎدي و ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺪﻓﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫داراي »ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺤﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﺷﻬﺮداري ﻣﺴﺆول‬
‫‪3‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آن اﺳﺖ و ﭼﻮن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺴﺎرت ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1 . Marcel Waline.‬‬

‫‪ .2‬در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 80-79‬‬
‫‪ .3‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪97 /‬‬

‫ﻧﻘﺪ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻧﯿﺰ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎدات ذﯾﻞ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻫﺪاف اداره اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻫﺪف‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اداره ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺮاد ﯾﺎ ﮔﺮوهﻫﺎ در ﺗﺤﻘﻖ‬
‫آن دﺧﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﻠﯽ و ﻧﺎ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن‬
‫را اﺳﺎس و ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻮق اﻋﻢ از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ از وﺟﻮد ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺎري‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري و اﻣﻮر ﻗﻀﺎﯾﯽ را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺣﺎل‬
‫آن ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري داﻧﺴﺖ‪.‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺎس‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺟﺎﻣﻊ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﺎﻫﯽ از روش‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫ﮐﺎﻣﻼً از ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻘﻮق اداري ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎدات وارده‪ ،‬آﻗﺎي واﻟﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺲ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از آن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‬
‫‪1‬‬
‫و ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﻧﻮﯾﻦ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﮑﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﻘﻮق در ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺣﻘﻮق اداري و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري را‬
‫ﺑﻨﺎ ﻧﻬﻨﺪ‪ .‬روﯾﮑﺮد ﻧﻮﯾﻦ و در رأس آن اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺑﺰرگ ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺜﻞ ﺟﻦ رﯾﻮرو‪ 2‬و ﺟﻮرج‬
‫وِدل‪ 3‬و اﺧﯿﺮاً ﻫﻢ واﻟﯿﻦ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺒﻠﯽ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪان آﺳﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫آن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻣﻌﯿﺎري ﺑﺮاي ﺣﻘﻮق اداري اﯾﺠﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ وﺟﻮد آن ﺑﻪ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫»ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و اﻋﻤﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ «.‬و ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺣﻘﻮق ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺪرت در ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬﺮه آن ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد)ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﯾﺎ‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 226‬‬

‫‪2 .Jean Riverro.‬‬
‫‪3 . George Vedel.‬‬
 ‫‪ / 98‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺎ ﭼﻬﺮه ﺧﻔﯿﻒ ﺗﺮ ﯾﻌﻨﯽ در ﭼﻬﺮه ﻣﺴﺎوي و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ اﻓﺮاد در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ .‬و در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺪف آن ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺠﺪد ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﯿﻦ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻋﻤﺎل ﺗﺼﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اداري زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯽ از‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺮ آن ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا روﺷﯽ ﮐﻪ اداره از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ روش ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮراي‬
‫دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ روﯾﮑﺮد را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺗﺼﺪي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻋﺎدي در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﺘﺮﯾﺎﻧﺶ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ در ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺑﯿﻦ اداره و اﻓﺮاد‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص دﯾﮕﺮي ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺮارداد‬
‫اداري را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اداره از روش ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽاي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻋﺎدي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﺜﻞ‬
‫ﺣﻖ اداره در ﺣﺎﻻت ﺧﺎص در ﺗﺤﻤﯿﻞ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﺠﺎزات ﺑﺮ ﻃﺮف ﻗﺮاردادي ﺧﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪﯾﺪ آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت آﻣﺮه‪،‬‬
‫از آن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم اراﺋﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ -‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻣﺘﯿﺎزات‪ ،‬اداره‪،‬‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪاﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ دارد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﻓﺮاد در ﻣﻌﺎﻣﻼت‬
‫ﺧﻮد در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎرﻣﻨﺪان و ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺰاﯾﺪه ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ در‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص در اﺳﺘﺨﺪام ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را در‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺣﻘﻮق اداري ﺻﺮﻓﺎً ارﺗﺒﺎط ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اداره در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد ﯾﺎ از ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﺘﯿﺎزات اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ آن ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ و ﻗﯿﻮد و ﺗﻌﻬﺪاﺗﯽ ﺗﻦ دﻫﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ راﯾﺞ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و در اﯾﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﺻﻼﺣﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ دﻋﺎوي ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ را رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﮔﺮ اداره در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻨﺪد ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻣﺘﯿﺎزات ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪2‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.68‬‬

‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري ‪99 /‬‬

‫ﺷﺸﻢ‪ -‬ﻣﻌﯿﺎر ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ دﯾﮕﺮي را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺣﻘﻮق و ﺧﺪﻣﺎت اداري ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺟﺪا از دﯾﮕﺮي ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از ﻧﻘﺺ و اﻧﺘﻘﺎد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﺮدو ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻼء ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﭘﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو روﯾﮑﺮد‬
‫‪1‬‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﻟﻮﺑﺎدر‬
‫ﺿﻤﻦ ﻗﺒﻮل اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﯿﺎر ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺎس ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﯿﺎر دوم از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻣﺮوز روﯾﮑﺮد ﺑﺮﺗﺮ در ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﯿﺎر‬
‫دوﮔﺎﻧﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر ﻓﻮق اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اداري و ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ )ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ ،‬اداره در اﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ‪ ،‬از اﻣﺘﯿﺎزات و‬
‫وﺳﺎﯾﻞ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺧﺎرج از ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﻌﻨﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫‪2‬‬
‫و ﺷﺮاﯾﻂ و ﺗﻌﻬﺪات آن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ دﮐﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻮرد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ رو آورده اﺳﺖ اﻣﺎ درآراي ﺟﺪﯾﺪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن از ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ اﻣﺮوزه ﻣﻌﯿﺎر دوﮔﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻧﻈﺮﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﻗﺒﻮل‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﻗﻀﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1.De Laubadere.‬‬
‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دوم‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮫ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻨﻈﯿﻢ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺳﺎزﻣﺎن اداري در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻮرد اﻫﺘﻤﺎم ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮده و‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺤﺚ در ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻮده و ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪،‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري و ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﯾﮕﺮ ﻫﻨﻮز در ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﻧﺨﺴﺖ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﻘﻮق اداري ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻮﺟﻮد دوﻟﺖ‬
‫دارد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﭼﻨﺪ رﯾﺸﻪﻫﺎي دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ در دوﻟﺘﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻋﺪم‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﻧﯿﺰ ﺷﮑﻮﻓﺎﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻋﮑﺲ آن ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ‬
‫اﺧﺘﯿﺎرات رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ از ﻧﮕﺎه ﻣﯿﺰان وﺳﻌﺖ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻧﻈﺎم دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ در آن ﮐﺸﻮر دارد‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻧﻈﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرات رﺋﯿﺲ‬
‫دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻈﺎم رﯾﺎﺳﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرات رﺋﯿﺲ در آن ﺣﺪي‬
‫وﺳﯿﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻗﺪرت اﺟﺮاﺋﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ و ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ در دﺳﺖ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا »اﺧﺘﯿﺎرات رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻈﯿﻤﯽ از اﺧﺘﯿﺎرات و ﻗﺪرتﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺰار و ﭼﻨﮕﯿﺰ ﺧﺎن و ﻧﺎﭘﻠﯿﻮن ﻫﻢ اﮔﺮ زﻧﺪه ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از دﯾﺪن آن‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ ﺣﯿﺮت و‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﺴﺮت ﺑﻪ دﻧﺪان ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎزﻣﺎن اداري اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا از ﻣﺎﻫﯿﺖ »اﺷﺨﺎص اداري« ﮐﻪ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫اداري ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و اﯾﻦ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ »اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎزﻣﺎن اداري در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻣﻌﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫روش و ﺷﯿﻮهاي ﮐﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ روش‬

‫‪ . 1‬ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق را رﺋﯿﺲ ﺗﺮوﻣﻦ در وﺻﻒ ﻧﻈﺎم رﯾﺎﺳﺘﯽ ﺑﺎرﻫﺎ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻣﻞ ﻟﯿﻠﻪ‪ ،‬اﻟﻨﻈﻢ اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﻪ‪ ،1967 ،‬ص ‪.576‬‬
 ‫‪ / 104‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫»ﺗﻤﺮﮐﺰ« ﯾﺎ روش »ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ« را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺎي ﺧﻮد در اﯾﻦ ﺑﺎب را در ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬اﺷﺨﺎص اداري)اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ(‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻈﺎم اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫‪2‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ از اﻫﻤﯿﺖ‬
‫آن در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﺛﺎﻧﻮي و‬
‫ﻓﺮﻋﯽ دارد ﭼﻮن در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻄﺮح ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﻣﯿﺪان ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دوﻟﺖ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ را‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ را اﻋﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان اﺳﺖ اﻣﺎ آﺛﺎر اﯾﻦ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان آن اﻋﻤﺎل را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اﺷﺨﺎص اداري ﯾﻌﻨﯽ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺜﻞ دوﻟﺖ و‬
‫وﻻﯾﺖ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ را در ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺤﺚ‪ 3‬دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬آﺛﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪.‬‬

‫‪ . 2‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ از ﻣﻨﺒﻊ ذﯾﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﺪه ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﺑﺎره ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 251‬اﻟﯽ‪ .269‬دﮐﺘﺮ‬
‫وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 107‬اﻟﯽ‪ .128‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ .75-71‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و‬
‫دﮐﺘﺮ ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.51-47‬‬
 ‫‪ / 106‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ دارد‪ .‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺤﺚ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ارﺗﺒﺎط دارد و ﻟﺬا در اﺑﺘﺪا ﻣﺤﺘﻮاي اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﺴﻠﮏﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در داﻧﺶ ﺣﻘﻮق ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬اﺟﺘﻤﺎع ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪاي از اﺷﺨﺎص ﯾﺎ‬
‫اﻣﻮال ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﺸﺘﺮك در ﻗﺎﻟﺐ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ «.‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ از اﺷﺨﺎص ﯾﺎ اﻣﻮال ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﯾﺎ ﻫﺪف‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﯾﺎ ﻫﺪف ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﯽ داراي اﻫﻠﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﻮق و‬
‫ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮي ﻣﺎﻟﮏ اﻣﻮال ﺷﻮد و ﻗﺮارداد ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺪﻋﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ دادﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﻫﻤﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ از ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺮاﮐﻨﺪه اﻧﺴﺎنﻫﺎ و‬
‫اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي اﻓﺮاد‪ ،‬در ﻣﺤﻮر واﺣﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮك در ﯾﮏ ﺟﻬﺖ ﮔﺮد‬
‫ﻫﻢ آﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﻼشﻫﺎي ﻓﺮدي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﻢ اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ و ﮐﻢ ﺑﻮدن‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎﺟﺰ ﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﺪاف ﺑﺰرگ را ﺑﺮ آورده ﺳﺎزد‪.‬‬
‫دوم از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪ دوام ﺷﺨﺼﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و زﻣﺎمداران و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دوﻟﺖﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و دوام ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺪاوم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺪاوم ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬در ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﺷﺨﺎص و اﻓﺮاد زﻣﺎمداران و ﺳﭙﺮدن آن ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺻﯿﻞ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪107 /‬‬

‫ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ از آن ﺷﺨﺺ ﺳﻠﻄﺎن ﯾﺎ اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﺑﻮد ﻧﻪ از‬
‫ﻣﻠﺖ ﯾﺎ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎن اداره از ﻧﮕﺎه ﻓﻨﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ دارد‬
‫زﯾﺮا از ﻧﮕﺎه ﻓﻨﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﺴﯿﻢ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اداري ﺑﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫اداري ﺑﯿﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻌﺪد ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺤﻠﯽ و ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ از‬
‫ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ وﻇﺎﯾﻒ اداري را ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اداره و ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اداره اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻨﺪ و اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻋﻤﺎل اﺷﺨﺎص اداري‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﻗﺮن ‪ 19‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﮑﺘﺐ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر اﯾﻦ اﺻﻄﻼح در ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻬﺮداري ‪1884/4/15‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از آن در ﻋﺒﺎرات آراي ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ و ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در وارد ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎز اﺻﻠﯽ از‬
‫‪5‬‬
‫ﻫﻮرﯾﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1894‬آن را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ از ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺣﻘﻮق اﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻋﻤﯿﻘﯽ را‬
‫ﺑﯿﻦ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن در ﺑﺎره ﻣﺎﻫﯿﺖ آن ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ آن را ﯾﮏ ﻧﻮع ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻓﺮﺿﯽ‬
‫و ﻣﺠﺎزي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻻﯾﻞ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ آن را ﯾﮏ وﺟﻮد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺑﻪدور از ﻓﺮض و ﻣﺠﺎز ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮔﺮوه ﺳﻮم‬
‫ﻫﻢ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻨﮑﺮ آن ﺷﺪه اﻧﺪ زﯾﺮا ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻪ وﺟﻮد ﺣﻘﯿﻘﯽ دارد و ﻧﻪ وﺟﻮد ﻣﺠﺎزي‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﮑﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:6‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ ادﻋﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﺎﻗﺪ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻨﮑﺮ آن‬
‫ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬از ﺣﻘﻮقدان ﻣﻌﺮوف ﮔﺎﺳﺘﻮن ﺟِﺰ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻃﻨﺰ آﻣﯿﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫او اﺗﻔﺎق ﻧﯿﻔﺘﺎده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮه ﻏﺬا ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻏﺬا ﺻﺮف ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ!‬

‫‪ . 4‬اﺳﺘﺎد رواب ﺟﻤﺎل‪ ،‬دروس ﺟﺪﯾﺪه ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ اﻻﺷﺨﺎص اﻟﻤﻌﻨﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺪﯾﺎت اﻟﺠﻠﻔﻪ ﻟﮑﻞ‬
‫اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﯿﻦ و اﻟﻌﺮب‪.‬‬
‫‪ .5‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ . 6‬از ﻣﻨﮑﺮان ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﺮﻧﮓ و دوﮔﯽ و ﭘﻼﻧﯿﻮل و ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ و ﺑﻮﻧﺎرد و ﺟِﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.129‬‬
 ‫‪ / 108‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻨﮑﺮان اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﻧﺪ‪:‬‬

‫اﯾﺮﻧﮓ آﻟﻤﺎﻧﯽ و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﺰرگ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻼﻧﯿﻮل و ﺑﺎرﺗﻠﻤﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﯿﺎز و ﺿﺮورﺗﯽ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻪﺟﺎي آن ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮي را ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ »ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﺸﺘﺮك« اﺳﺖ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻫﻤﻪ ﮔﺮوه اﺳﺖ ﮔﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﯾﮏ ﻓﺮد واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﯾﮏ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺣﻖ ﺗﺼﺮف در ﻣﺎل ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از آن را ﻧﺪارد و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺼﺮﻓﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﯽ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ 7.‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﻪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ را از اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﯽ ﻧﯿﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‬
‫ﻫﻤﻪ اﻫﺪاف آن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﻫﺪاف دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ دارد ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻬﻢﺗﺮ و ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮ از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ وﺟﻮد اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﻣﻮال اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻏﯿﺮ از ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ در اﻧﮑﺎر اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺮاﮐﺰ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارﯾﻢ اﮔﺮ ﺑﻪﺟﺎي‬
‫آن‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ »ﻣﺮﮐﺰ ﯾﺎ ﻧﻬﺎد ﺣﻘﻮﻗﯽ« را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن آنﻫﺎ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و از آنﻫﺎ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ ﻧﻬﺎدﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮدي ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوع و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ دوﮔﯽ ﭼﻨﺪان ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﺎزي ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬

‫ﻃﺮفداران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و در رأس آﻧﺎن ﺣﻘﻮقدان ﻣﺸﻬﻮر آﻟﻤﺎﻧﯽ در ﻗﺮن ‪ 19‬ﺳﺎوﯾﻨﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ ﺣﯿﻠﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و دادن آن ﺑﻪ دوﻟﺖ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ و ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و ﻏﯿﺮه‬

‫‪ .7‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ اﻟﺒﺪراوي‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ اﻟﻘﺎﻧﻮن‪ ،1977 ،‬ص ‪.423‬‬

‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪109 /‬‬

‫ﺗﺨﯿﻠﯽ و ﺗﺼﻨﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار از اراده ذاﺗﯽ و ﻣﻠﮑﺎت ذﻫﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﺬا‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺎز و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻫﺎ اﻋﻢ از اﺷﺨﺎص‬
‫ﯾﺎ اﻣﻮال ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻌﯿﻨﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ و از اﯾﻦ رو وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﻪ اراده ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار دارد و ﺑﺎﯾﺪ از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺮاي اﺷﺨﺎص ﯾﺎ اﻣﻮال ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺪود و ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﺑﺮاي آن وﺿﻊ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺗﺼﻨﻌﯽ و ﻣﺠﺎزي را از آن ﺳﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ از ﺑﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫رﻓﺖ‪ .‬ﻃﺮفداران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از دوﮔﯽ و ﺟِﺰ و ﺑﻮﻧﺎرد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ ﻋﻠﯽ‬
‫رﻏﻢ ﻣﺠﺎزي ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ وﺟﻮد آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﻮاﯾﺪ ﺑﯽﺷﻤﺎري ﮐﻪ دارد‪،‬‬
‫ﺿﺮوري ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ از دﺳﺖ زﻣﺎﻣﺪاران ﻣﺴﺘﺒﺪ ﺑﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﯾﺎ ﻣﻠﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺣﻖ ﺷﺨﺼﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ اﻗﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ ﻗﺪرت از ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﻠﺖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﺑﺎره اﺳﺎس ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﻣﻮال ﺑﺮاي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ درﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا از ﯾﮏﺳﻮ اﻣﻮال از ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪه و اﮐﻨﻮن آﻧﺎن ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﮏ اﻣﻮال ﺷﻮد زﯾﺮا ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ‬
‫وﺟﻮد ﻣﺠﺎزي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺪون ﻣﺎﻟﮏ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬از آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﺎﻗﺪ اراده ذاﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﺮاي او ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻧﯽ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫داراي ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ وﺟﻮد و ﻋﺪم ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺨﻠﻮق اراده دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﻮد دوﻟﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺪﻫﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اﻋﺘﺮاض ﺳﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭼﻮن ﺿﻌﻒ ﻣﻮﻗﻒ ﺧﻮد را‬
 ‫‪ / 110‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ را اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻧﻤﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ وﺟﻮد واﻗﻌﯽ‬
‫دارد دوﻟﺖ اﺳﺖ و دوﻟﺖ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را از روز ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ ارﮐﺎن‬
‫و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺻﺮﻓﺎً ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﻮده و ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﻣﺠﺎزي دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺠﺎزي را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫داراي ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ و ﺻﺮﻓﺎ ﯾﮏ ﺗﺨﯿﻞ و ﻓﺮض ﯾﺎ ﻣﺠﺎز و ﺳﺎﺧﺘﻪ دﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﺪه از اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮔﺮد ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﯾﮏ ﻧﻮع ﺷﻌﻮر‪ ،‬اﺣﺴﺎس‪ ،‬وﺟﺪان ﺟﻤﻌﯽ و اراده‬
‫ﻣﺸﺘﺮك و ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﺣﺴﺎس و اراده ﻫﺮ ﻓﺮد ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﯾﮏ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ اراده ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ داراي‬
‫اﺣﺴﺎس و اراده ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اراده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻣﮑﺎن ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻫﻤﺎن ﻃﻮري‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ اﻣﺎ اﺻﻞ وﺟﻮد و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻗﺒﻠﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻮق از ﻃﺮف ﮔﯿﺮك‪ 8‬ﺣﻘﻮقدان آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪه و در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻮرﯾﻮ‪ 9‬و‬
‫ﻣﺴﺘﺮ‪ 10‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻻﯾﻞ ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪:‬‬

‫ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺤﺘﻮاي آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ اﻣﺎ در ﻧﺤﻮه اﺳﺘﺪﻻل‬
‫دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ‬
‫اﻧﺴﺎن از اراده ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ وﻟﯽ اراده ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻮﺳﻂ اراده اﻋﻀﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه‬
‫آن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد زﯾﺮا ارادهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﻋﻀﺎ در داﺧﻞ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﻤﻌﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ اراده ﺷﺪه و از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﺷﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﻖ آن ﮔﺮدﻫﻢ آﻣﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ در ﺣﻘﻮق ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻠﯿﺖ و‬

‫‪Gierke .8‬‬
‫‪Hauriou .9‬‬
‫‪Mestre .10‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪111 /‬‬

‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﺘﻤﺎ ﻣﺮادف ﺑﺎ‬
‫اﺷﺨﺎص ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﻫﻠﯿﺖ داﺷﺘﻦ ﺑﺮاي ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﮔﺎﻫﯽ در‬
‫ﻣﯿﺎن اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﻗﺎﺻﺮ و ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ اراده ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫وﻟﯽ داراي ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮق آﻧﺎن ﺑﺎ دﯾﮕﺮان در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آﻧﺎن ﻣﺘﺼﺪي اﺑﺮاز و ﺑﯿﺎن اراده آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺆﯾﺪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﯾﻦ ادﻋﺎ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮوه ﺑﺮدﮔﺎن اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ )ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ(‬
‫ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﺎن اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺣﺘﯽ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺗﺮﮐﻪ او ﺗﺼﻔﯿﻪ ﺷﻮد و دﯾﻮن او ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد ﭼﻮن ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﻔﯿﻪ دﯾﻮن‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻼك ﺷﺨﺼﯿﺖ‪،‬‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﺮد ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻧﺴﺎن‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﻌﻒﻫﺎ و اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻗﺒﻠﯽ وارد ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﺎ درك اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﮑﯽ از واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي اﻧﮑﺎر ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در دﻧﯿﺎي اﻣﺮوز از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮق ﻣﻠﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ واﻟﯿﻦ‪ 11‬و ودل‪ 12‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺟﺪﯾﺪي را ﻣﻄﺮح‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻬﺎت ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﺎزي ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬واﻟﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ »ﺷﺨﺺ« در ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮاي دارا ﺷﺪن ﺣﻘﻮق اﺳﺖ و‬
‫داﺷﺘﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﺴﺎن ﻣﻼزﻣﻪ ﻧﺪارد و ﺣﻖ ﻫﻢ زاﯾﯿﺪه اراده ﻓﺮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﻮد ﭘﺲ ﭼﺮا ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺮاي ﺻﻐﺎر و ﻣﺠﺎﻧﯿﻦ و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﺮوهﻫﺎ و ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺎﯾﻞ اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ آنﻫﺎ را ﻣﻮرد‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ؟‬
‫واﻟﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪» :‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ دو ﻧﮑﺘﻪ را اﺳﺎس ﻓﮑﺮ ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺴﺎن ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ و از اﯾﺠﺎد ﻫﺮ‬
‫ﻧﻮع ﺑﺴﺘﮕﯽ و ﻣﻼزﻣﻪ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﺮد‪ .‬دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪه از ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ در اﺟﺘﻤﺎع و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ و‬
‫دارﻧﺪه ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻢ در ﺑﺎره اﺷﺨﺎص ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻫﻢ‬

‫‪Waline .11‬‬
‫‪Vedel .12‬‬
 ‫‪ / 112‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ودل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻮﺟﻮدات ﺣﻘﻮﻗﯽ و اﻋﺘﺒﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد و‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ)ﯾﻌﻨﯽ دارﻧﺪه ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ( اﻋﻢ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ذﻫﻨﯽ و اﻧﺘﺰاﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﺮاد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺮوهﻫﺎ‬
‫و ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻔﻬﻮم اﻋﺘﺒﺎري اﺳﺖ‪«.‬‬
‫وي ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ ﻋﻨﻮان ﮐﺮدن اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزي اﺳﺖ ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻤﻮاره ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ)دارﻧﺪه ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ( و‬
‫داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر واﻟﯿﻦ در‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮور‬
‫اﯾﺎم و ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺗﻤﺪن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﻣﺎ آن را ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﻨﺎد ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ)دارﻧﺪه ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ( ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و از ﺣﻘﻮق و ﻣﻨﺎﻓﻊ آنﻫﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ اﻣﺮوز ﭼﻮن ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ارزش و اﺣﺘﺮام دارد‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دارد‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺟﺰء ﺑﺪﯾﻬﯿﺎت ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﻖ رﺳﻤﺎً از ﻃﺮف ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺮاي او ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ او ﺑﺘﻮاﻧﺪ از ﻣﺰاﯾﺎ و ﺗﺴﻬﯿﻼت ﻧﺎﺷﯽ‬
‫از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﻃﺮح ﺳﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻮق )ﻣﺠﺎزي‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﯽ و اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ( و ﻧﻘﻞ ﻧﻈﺮﯾﺎت واﻟﯿﻦ و ودل‪ ،‬در ﯾﮏ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﺎزي ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ در‬
‫ﻣﻮرد ﺣﻖ ﺣﯿﺎت و ﯾﺎ ﻣﺮگ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮدن ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اراده‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارﻧﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﺣﻘﻮﻗﯽ او ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ وﺟﻮد آنﻫﺎ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم)اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن( ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﺎز ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺴﺘﺪل و ﻣﺤﮑﻢ اﺳﺖ و ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزي در ﺣﻘﻮق‬
‫‪13‬‬
‫وارد ﮐﻨﺪ ﺑﺨﻮﺑﯽ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎﯾﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ )ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﯾﻤﻦ‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬اﻟﺠﺰاﯾﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﮐﻪ در ﺳﻄﻮر ﺑﻌﺪي‬

‫‪ .13‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 260 -257‬‬

‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪113 /‬‬

‫ﻣﺘﻦ آنﻫﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد( ﻃﻮري ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺠﺎزي ﺑﻮدن‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ 14‬زﯾﺮا ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و اراده‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﻨﻮط داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ در ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﯾﺮا در ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﺻﻞ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ آن ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ دوﻟﺖ ﻫﺎي دﯾﮕﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺪارد و‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ راﺟﺢ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻋﻼﻣﯽ دارد و ﻧﻪ ﺗﺄﺳﯿﺴﯽ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ آن‪ ،‬وﺟﻮد اﻫﺪاف و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺮاي‬
‫اﻓﺮاد و ﮔﺮد آﻣﺪن آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ اﻫﺪاف‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ را دارد اﻣﺎ ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و‬
‫اراده ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن و ﻓﻌﺎل ﺷﺪن اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ را در ﻋﻤﻞ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬اﻗﺴﺎم اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬

‫اﮐﺜﺮ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ .‬اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫دوﻟﺖ‪ ،‬اﺷﺨﺎص اداري ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻻﯾﺎت و ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ )ﮔﺮوه اﻣﻮال( و‬
‫‪15‬‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ )ﮔﺮوه اﺷﺨﺎص(‪.‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﺟﺰ ﮐﺴﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻫﺪف دﯾﮕﺮي ﻧﺪارﻧﺪ اﻣﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻫﺪاف‬
‫اﺧﻼﻗﯽ ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ دﯾﻨﯽ و ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 52‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬دوﻟﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﻻﯾﺖﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﺳﺎﯾﺮ ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫‪ .14‬اﺳﺘﺎد رواب ﺟﻤﺎل‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪.‬‬

‫‪ . 15‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﯾﮏ ﻗﺴﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده و از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬آﻧﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺆﺳﺴﺎت ﯾﮏ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺸﺘﺮك ﺑﯿﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽ دﻫﻨﺪ وﻟﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ راﺟﺢ از ﻧﮕﺎه دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد از اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 114‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﮔﺮوهﻫﺎي دﯾﻨﯽاي ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اوﻗﺎف‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻣﺪﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻫﺮ ﮔﺮوه از اﺷﺨﺎص ﯾﺎ اﻣﻮال ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻧﺼﻮص ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آنﻫﺎ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 53‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»)‪ (1‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ از ﻫﻤﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ آن ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﻼزم ﺑﺎ‬
‫ﺻﻔﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻫﻤﻪ در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ (2) .‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ داراي آﺛﺎر ذﯾﻞ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ‪ -‬ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ .‬ب‪ -‬اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در‬
‫ﺣﺪودي ﮐﻪ در اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ آن ﯾﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ج‪ -‬ﺣﻖ دادﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪﻋﯽ‬
‫ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ‪ .‬د‪ -‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ .‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻤﺎن ﻣﺮﮐﺰ اداره آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺮ اﺻﻠﯽ آنﻫﺎ در ﺧﺎرج اﺳﺖ و در ﻣﺼﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اداره آنﻫﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق داﺧﻠﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﻣﺤﻠﯽ آنﻫﺎ در آن ﺟﺎ ﻗﺮار دارد‪(3) .‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي دارد ﮐﻪ اراده او را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﯾﻤﻨﯽ در ﻣﺎده ‪ 87‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 10‬ﺳﺎل ‪) 1979‬ﮐﺘﺎب اول ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ در ﺑﺎره‬
‫اﺣﮑﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﺎﻣﻼت( اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬دوﻟﺖ‪ ،‬وﻻﯾﺎت‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬وزارتﻫﺎ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺎوﻧﯽ ﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -3‬اوﻗﺎف‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻣﺪﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻫﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺷﺨﺎص و اﻣﻮال ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آن ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﻮاد ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫‪16‬‬
‫در ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ .16‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻋﺮاق ﻣﻮاد ‪ 46‬و ‪ 47‬و در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻟﺠﺰاﯾﺮ ﻣﻮاد ‪ 48‬ﺗﺎ ‪ 51‬و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ و اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺣﮑﺎﻣﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻮاد ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪115 /‬‬

‫ب‪ -‬اﻗﺴﺎم اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻼﺳﯿﮏ‪ ،‬اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺷﺨﺎص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺷﺨﺎص اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﯿﺄتﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺪﯾﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﺪﯾﺪي ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد و ﻟﺬا ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﻗﺴﺎم را‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫اول‪ -‬اﺷﺨﺎص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪:‬‬

‫ﻗﻮام اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ دو ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻨﺼﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص در آن ﺳﺎﺣﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دارﻧﺪ‪ .‬و ﻋﻨﺼﺮ‬
‫دوم ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎن آن ﻗﻠﻤﺮو اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص از ﻧﮕﺎه ﺳﺎﺣﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﯾﮏ ﮐﺸﻮر را در ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺨﺺ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ »دوﻟﺖ« اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﺳﺎﺣﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ آن ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺤﺪود ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫وﻻﯾﺎت و ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ وﺟﻮد اﯾﻦ اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺎت ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫اداري را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳﺎزد و ﭘﺲ از آن ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻣﯿﺰان ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻧﻈﺎرت ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮ آنﻫﺎ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺬﮐﻮر و ﻫﯿﺄﺗﯽ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ از‬
‫آن دو ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫‪17‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ آن ﻫﯿﺄﺗﯽ ﮐﻪ از آن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻮراي ﻣﺤﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻻﯾﺖ‪.‬‬

‫‪ (1‬دوﻟﺖ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﭼﻮن در رأس ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص‬
‫ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻋﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .17‬ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص را اﺷﺨﺎص اداري ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ وﺣﯿﺪ رأﻓﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‪ :‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.112‬‬
 ‫‪ / 116‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از دوﻟﺖ ﻫﻤﻪ ﻗﻮاي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﯾﻪ)ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﺗﻤﺎم وزارﺗﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎ( و ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ و‬
‫ﺷﻌﺒﺎت و ادارات ﺗﺎﺑﻌﻪ آنﻫﺎ اﺳﺖ و ﻫﻤﮕﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ واﺣﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺑﺎره ﻣﯿﺰان وﺳﻌﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻣﻌﯿﻦ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻫﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﮔﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه اول ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد اﻋﻤﺎل ﻣﺎﻟﯽ و ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﻋﺎدي داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﯾﺎ ﻗﺪرت‪،‬‬
‫داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا دوﻟﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﺮﺧﻮردار از‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺪرت و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬داراي ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اداري دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪود ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﻤﺎﻧﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺬﮐﻮر داﺧﻞ در‬
‫ﺷﻤﺎر ﺣﻘﻮق ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪي ﺑﺮ آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي و ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﮔﯽ ﺣﻘﻮﻗﺪان ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺣﻖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ را اﻧﮑﺎر و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وي وﺟﻮد ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ را ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﮑﺎر ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق‬
‫داﺧﻠﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ اﯾﻦ ﻗﺪرت را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮد و در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ او ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ دوﻟﺖ ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار را ﺑﻪﺟﺎي دوﻟﺖ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫‪18‬‬
‫ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺮوه دوم ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل و ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از آﺛﺎر اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ دوﮔﺎﻧﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻗﻀﺎﯾﯽ اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮐﺪام ﻧﻈﺮ ﻋﻤﻞ و‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ 19.‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮ راﯾﺞ اﻣﺮوز اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ ﯾﮏ واﺣﺪ ﺗﺠﺰﯾﻪ‬
‫ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ واﺣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎل دوﻟﺖ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﺑﺎﺷﺪ‬
‫زﯾﺮا ﻣﺎﻫﯿﺖ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل و ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دوﻟﺖ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اداري آن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .18‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 9‬‬

‫‪ .19‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،1980 ،‬ص ‪.295‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪117 /‬‬

‫‪ (2‬اﺷﺨﺎص ﻣﺤﻠﯽ‪:‬‬
‫در ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﺷﺨﺎص ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫وﻻﯾﺎت و ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻧﻮاﺣﯽ و ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺼﺮ ﻫﺴﺘﻪ اوﻟﯿﻪ اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫وﻻﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از زﻣﺎن اﺳﺘﻌﻤﺎر اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﻣﺼﺮ در ﺳﺎل ‪ 1883‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺗﻌﺠﺐ‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻄﺎي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي ﺷﻮراي وﻻﯾﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻧﻪ ﺧﻮد‬
‫وﻻﯾﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد وﻻﯾﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺷﻮرا ﺧﻮدش ﺷﺨﺺ اداري‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻮرا ﻣﻨﺤﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻢ ﻣﻨﺤﻞ ﮔﺮدد در‬
‫‪20‬‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺑﯽﺛﺒﺎﺗﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1923‬ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 132‬ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﮐﺮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ وﻻﯾﺎت و ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ در اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮق ﺧﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺻﻮل ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه در ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫وﻻﯾﺘﯽ و ﺷﻮراﻫﺎي ﺷﻬﺮداري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ آنﻫﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﻌﺪي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺻﺎدر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ادارات ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﯾﺎ ﻫﺪف از اﯾﺠﺎد آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﻠﺰم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﺳﻮي دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻧﻮع از اﺷﺨﺎص ﺗﺤﻮﻻت زﯾﺎدي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ اداري ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻗﺒﻼً اﯾﻦ ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻓﺮدي و ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در آراي ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻣﺮوز ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻨﺘﯽ آن ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻨﮓ اداري ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در در ﻗﺮن ‪ 19‬و اواﯾﻞ ﻗﺮن ‪ 20‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺮوز ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮﻗﯽ و‬
‫ﺗﻤﺪن ﮔﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻓﺮاد ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ و ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺠﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺎ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎ و اﻫﺪاف ﻣﺘﻨﻮع‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺻﺤﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮﻧﺪ و دوﻟﺖ‬
‫ﻫﻢ از ﻋﺮﺻﻪ اداري ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺪم‬

‫‪ .20‬ﻣﺤﻤﺪ زﻫﯿﺮ ﺟﺮاﻧﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1944 ،‬ص‪ 43‬و ‪.54‬‬

 ‫‪ / 118‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﮕﺬارد‪ .‬از اﯾﻦ رو اﯾﺠﺎد اﯾﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ زﯾﺮا از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﯽﺗﻮان آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻣﺨﺘﻠﻒ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺣﻖ ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻄﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ را در اﻧﺠﺎم ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺎن ﮐﻤﮏ‬
‫‪21‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»از ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺣﻘﻮق اداري ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ در وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﺪا‬
‫از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ و ﯾﺎ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﻘﻂ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺳﺘﻘﻼل آن از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و اداري و ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ...‬وﻟﯽ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ‬
‫داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ ...‬از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ و ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽاﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﺳﻮد ﻣﺎدي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎنﻫﺎ و ﺑﻨﮕﺎهﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري)ﺧﯿﺮﯾﻪ( و ﻣﺆﺳﺴﺎت اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ آنﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣﺎدي ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻌﺎدن دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺠﺎرت و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎت اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺘﯽ از ﺣﯿﻄﻪ ﻗﺪرت و اﺧﺘﯿﺎر وزﯾﺮان ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا در‬
‫ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺰء ﻣﺆﺳﺴﺎت رﺳﻤﯽ و ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫دوﻟﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع ﺷﻐﻠﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از وزارﺗﺨﺎﻧﻪﻫﺎ واﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺤﺖ‬
‫‪22‬‬
‫ﻧﻈﺎرت وزراي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﻦ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﮐﺎر ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﺎر آنﻫﺎ در ﻣﺒﺎﺣﺚ آﯾﻨﺪه‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪» ،‬ﺗﺼﺪيﻫﺎ« و »ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ« از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺑﺎرز‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻗﺘﺼﺎدي اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬
‫ﮐﺎﻓﯽ در ﺑﺎره آنﻫﺎ اراﺋﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺻﻨﻔﯽ‪:‬‬

‫‪23‬‬

‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻨﻔﯽ‪ ،‬اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﺻﻨﻔﯽ ﻣﻌﯿﻦ و ﻧﻈﺎرت‬
‫ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺤﺎدﯾﻪ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻣﻬﻨﺪﺳﯿﻦ‪ ،‬اﺗﺤﺎدﯾﻪ داﮐﺘﺮان و‬
‫اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺑﺎزرﺳﺎن ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ و‪ ...‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﯾﻦ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ در ﻋﺪاد اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬

‫‪ .21‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ در ‪ ،1952/2/26‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آراي ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ص‪.535 -534‬‬
‫‪ .22‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 124‬اﻟﯽ ‪. 132‬‬
‫‪ .23‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﮑﺮ اﻟﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻟﻤﺆﺳﺴﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ اﻟﻤﻬﻨﯿﻪ‪.1962 ،‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪119 /‬‬

‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ اﻣﺎ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ آﻫﺴﺘﻪ آﻫﺴﺘﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺻﻔﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ زﯾﺮا آنﻫﺎ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺨﺎص اداري ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬از ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻗﺪرت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ در ﮔﺮوه ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ در آﻣﺪه و از‬
‫اﺷﺨﺎص اداري ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در آراي ﺧﻮد در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ ﺻﻔﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ ﺣﻖ دارﻧﺪ‬
‫ﺑﺮ اﻋﻀﺎي ﺧﻮد ﺣﻖ ﻣﺤﺼﻮل وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ ﻻزم اﻻﺟﺮا در ﻣﻮرد اﻋﻀﺎ و ﺗﺄدﯾﺐ آﻧﺎن‬
‫اﺗﺨﺎذ ﮐﻨﻨﺪ و ﻟﻮاﯾﺢ ﻻزم را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و اﯾﻦﻫﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت و ﻋﻼﻣﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ ﺟﺰء ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫‪24‬‬
‫در زﻣﺮه ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﺠﺎد ﻧﻈﺎمﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺣﺮﻓﻪاي در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺎزﻣﺎن دادن ﺣﺮﻓﻪ ﻣﻌﯿﻦ و‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط در ﺑﯿﻦ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﺮﻓﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻮد آنﻫﺎ)ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ( اﺳﺖ‪...‬‬
‫ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﺮﻓﻪاي ﺟﺰء ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﺣﺮﻓﻪ و ﺻﻨﻒ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺧﺘﯿﺎرات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎم ﺣﺮﻓﻪاي داراي ﻣﺸﺨﺼﺎت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﯾﮏ اﺟﺘﻤﺎع ﻏﯿﺮ ﻣﻮﻗﺖ اﺟﺒﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻀﻮﯾﺖ در آن ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً اﺟﺒﺎري اﺳﺖ و‬
‫اﻋﻀﺎ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺳﺎزﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ وﺟﻪ اﻓﺘﺮاق ﻧﻈﺎم ﺣﺮﻓﻪاي از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﺪﯾﮑﺎ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ و ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻈﺎم ﺣﺮﻓﻪاي داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ و از اﺳﺘﻘﻼل و اﺧﺘﯿﺎرات اداري زﯾﺎدي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ اﻣﺎ دوﻟﺖ ﺑﺮ آن ﻧﻈﺎرت دارد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻧﻈﺎم ﺣﺮﻓﻪاي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺣﺮﻓﻪ و ﻧﺎﻇﻢ اﻣﻮر ﺣﺮﻓﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﻀﺎ و داراي ﯾﮏ ﻫﯿﺄت‬
‫ﻣﺪﯾﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬رژﯾﻢ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﺮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎر و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ آنﻫﺎ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺳﺎزﻣﺎن اﻣﻮر داﺧﻠﯽ آنﻫﺎ از ﻗﺒﯿﻞ اﻣﻮر اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ و ﻗﺮاردادﻫﺎ و‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻼت و دﻋﺎوي ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ «.‬اﯾﺸﺎن ﺳﭙﺲ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪» :‬در ﺣﻘﻮق اﯾﺮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎرز ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﺮﻓﻪاي ﮐﺎﻧﻮن وﮐﻼي دادﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫‪25‬‬
‫رﺳﻤﯽ دادﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﻌﻤﺎري و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﻧﻈﺎم ﺻﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪ .24‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ در ‪ ،1954/11/17‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ص‪ .32 -31‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آراي ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ص‪.1104-1103‬‬
‫‪ .25‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.139 -138‬‬
 ‫‪ / 120‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ روﺷﻦ و ﺑﺎرز ﻧﻈﺎم ﺣﺮﻓﻪاي و‬
‫‪26‬‬
‫ﺻﻨﻔﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .26‬در ﺳﺎل ‪ 1385‬ﻣﺴﻮدهي ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﯾﺪ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ در وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ ﺗﻬﯿﻪ و از ﻃﺮف ﺷﻮراي وزﯾﺮان‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪ و در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 86/ 3/2‬رﺳﻤﺎ ﻃﺮح اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪ و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 86/7/12‬ﺗﺼﻮﯾﺐ و در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،86/9/4‬ﺑﻪ ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر رﺳﯿﺪ و در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫‪ 26‬ﻗﻮس ‪ ،86‬در ﺟﺮﯾﺪهي رﺳﻤﯽ ﻧﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﻓﺼﻞ و ‪ 44‬ﻣﺎده درﺑﺎرهي ﻧﺤﻮهي‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ وﮐﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق و وﺟﺎﯾﺐ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬اﺣﮑﺎم‬
‫ﺗﺄدﯾﺒﯽ و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ اﺳﺖ و ﭘﺲ از آن ﺑﺮاي ﺗﺄﺳﯿﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ اﻗﺪام‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 6‬اﺳﺪ ‪ 1387‬ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‬
‫از ﻃﺮف وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ اوﻟﯿﻦ ﻫﯿﺄت رﻫﺒﺮي اﯾﻦ ﻧﻬﺎد‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب و اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ آن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ و اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن رﺳﻤﺎ اﻋﻼم ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻧﺤﻮه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﯾﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﭼﻨﺪ ﻣﺎده از ﻗﺎﻧﻮن وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ذﯾﻼً ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫»ﻣﺎدة ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﻈﯿﻢ و رﻫﺒﺮي ا ﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ داراي ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﻫﯿﺄت اﺟﺮاﺋﯿﻪ و اﻋﻀﺎء ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ ( 3‬ﺗﺸﮑﯿﻞ‪ ،‬ﻃﺮز ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻀﻮﯾﺖ‪ ،‬ﺳﻠﻮك و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﺆﮐﻞ ﯾﺎ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺮﺑﻮط از وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‬
‫اراﯾﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄدﯾﺐ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﺣﺴﺐ اﺣـﻮال ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺗﺄدﯾﺒﺎت آﺗﯽ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ - 1‬ﺗﻮﺻﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺧﻄﺎر‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻨﻊ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ و ﺗﻌﻄﯿﻞ دﻓﺘﺮ آن اﻟﯽ ﯾﮏ ﺳﺎل‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺣﺬف وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ از ﻓﻬﺮﺳﺖ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺣﮑﻢ ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺑﺮاي وﮐﯿﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ اﺑﻼغ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (4‬درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﻀﯿﻪ ﺟﻨﺎﯾﯽ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آﻧﺮا ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ ارﺟﺎع ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪:‬‬
‫)‪ (1‬وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ در ﺻﻮرت ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪود وﻇﺎﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎري در اﻣﻮر و ارﺗﮑﺎب ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺮر ﺑﻪ ﻣﺆﮐﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺆﮐﻞ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﻗﺼﺪي وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎره ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ﺳﯽ ام‪:‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﯾﻞ ﺗﻤﻮﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻖ اﻟﻌﻀﻮﯾﺖ اﻋﻀﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﻖ اﻻﻣﺘﯿﺎز از ﺟﻮاز وﮐﺎﻟﺖ دﻓﺎع‪.‬‬
‫‪-3‬ﮐﻤﮏ ﻫﺎي اﺷﺨﺎص و ﻣﺮاﺟﻊ ﺧﯿﺮﯾﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻓﺮوش ﻧﺸﺮات‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺣﻖ اﻻﺟﺮت ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ و آﻣﻮزﺷﯽ‪.‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪121 /‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬آﺛﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬

‫ﺛﺒﻮت ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ اداره ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻬﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ اﺳﺖ از اﺳﺘﻘﻼﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ 1.‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﯿﻦ ﻫﺮدو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺸﺘﺮك و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آن دو اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬آﺛﺎر ﻣﺸﺘﺮك‬

‫آﺛﺎر ﻣﺸﺘﺮك ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺎﻟﯽ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد از دوﻟﺖ ﺟﺪا ﺑﻮده و از اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ رو ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ارﺗﺒﺎط ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ دوﻟﺖ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻫﻠﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل‬
‫‪2‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد از ﻗﺒﯿﻞ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﯾﺎ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﺎص را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫دﻫﺪ‪ 2.‬و ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ در ﺳﻨﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ آن )اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ( ﯾﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺣﻖ دادﺧﻮاﻫﯽ‪:‬‬
‫از ﻓﺮوع اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬

‫‪ -7‬ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‪.‬‬

‫‪ -8‬داراﯾﯽ ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮﻣﻨﻘﻮل‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ‪:‬‬
‫داراﺋﯽ اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﺻﺮف در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ﺳﯽ و دوم‪:‬‬
‫)‪ (1‬اﻣ ﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﮐﺎﭘﯽ آن ﺑﻪ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ ارﺳﺎل‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺆﺳﺴﯿﻦ‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت اﺟﺮاﺋﯿﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﮐﻨﺎن اﻧﺠﻤﻦ وﮐﻼي ﻣﺪاﻓـﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫اﻣـﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮﻣﻨﻘﻮل اﻧﺠﻤﻦ را ﺑﻨﺎم ﺧﻮد و ﯾﺎ اﻗﺎرب ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺮﯾﺪاري و ﯾﺎ ﺛﺒﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﺤﻮه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺟﺰﺋﯿﺎت ﮐﺎر اﯾﻦ اﻧﺠﻤﻦ‪ ،‬در اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ و ﻟﻮاﯾﺢ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي داﺧﻠﯽ آن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﺼﺮي اﯾﻦ آﺛﺎر را در ﻣﺎده ‪ 53‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آن را در ﻣﺎده ‪ 342‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ . 2‬در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در آﯾﻨﺪه در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫‪ / 122‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺪﻋﯽ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﮔﺮدد و دادﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﻌﻤﻮﻻً در‬
‫ﺳﻨﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ آن )اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ( ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﮐﺜﺮ اوﻗﺎت رﺋﯿﺲ آن از اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ رﺋﯿﺲ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ رﺋﯿﺲ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺺ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه رﻫﺒﺮي و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﯾﺎ ﺷﻮرا‬
‫ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬رﺋﯿﺲ اﯾﻦ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﯾﺎ ﺷﻮرا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وزارتﻫﺎ‪ ،‬وزﯾﺮ از وزارت در ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ دﻓﺘﺮ وزارت ﯾﺎ‬
‫ادارات و ﺑﺨﺶﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺗﺎﺑﻌﻪ آن ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﺴﺘﻘﻞ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻘﺮ و ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اداره آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً از ﻧﮕﺎه‬
‫اﺑﻼغ اﺳﻨﺎد رﺳﻤﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ دارد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ اﻋﻄﺎي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ در‬
‫ﻗﺒﺎل ﻫﺮ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ او ﻣﺴﺆول ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ او ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﺶ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺿﺮر ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﺷﻮراي دوﻟﺖ در ﻣﺼﺮ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﻋﻄﺎي‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ وﻻﯾﺎت و ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻘﻼل‬
‫داﺷﺘﻪ و در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﺑﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان و دﯾﮕﺮان ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺴﺌﻮل اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬آﺛﺎر ﺧﺎص ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﯿﻦ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ اداري و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص اﺷﺨﺎص اداري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﮏ ﻗﺪرت و ﻣﻘﺎم‬
‫اداري اﺳﺖ و ﻟﺬا از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت آن داراي‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري اﻟﺰام آور اﺳﺖ ﮐﻪ آﺛﺎر ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ :‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و راﺑﻄﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪123 /‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم و ﻟﻮاﯾﺢ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻣﻮال ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬اﻣﻮال ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺰء اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﺎص ﻗﺮار دارد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻋﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮرداري از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺴﺘﻘﻞ از دوﻟﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺤﺖ ﻗﯿﻤﻮﻣﺖ و ﻧﻈﺎرت اداري دوﻟﺖ ﻗﺮار دارد‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺎ از ﻗﺎﻧﻮن و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ و اﻫﺪاف ﻗﺒﻼ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺤﺮاف ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ‪ :‬آنﭼﻪ از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﻘﻮق اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻧﺠﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ رﻫﺎ از ﻫﺮ ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎﺑﻊ اﺻﻮل ﻣﺘﻌﺪدي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ اﺻﻮل‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ ﻧﻈﺎرت ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺟﻬﺖ‬
‫ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ آن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﺻﻮل اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﺴﺒﯽ و ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﯽ ﺷﻤﺎر اداري و ﺳﯿﺎﺳﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫‪2‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺿﺮوري ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮ اﯾﻦ اﺻﻞ در زﻣﯿﻨﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺷﺨﺎص اداري ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫اﻧﺪازه داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻻزم اﺳﺖ وﻟﺬا‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﺼﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺎرج از ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﺪف ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‪ ،‬از ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫‪3‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬اﺛﺮ اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ در اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي آنﻫﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻫﺪف و ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ اﺻﻞ اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﻫﺪف و ﻣﻨﻈﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ اﻫﺪاف اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎص‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﯾﮏ ﻧﻮع ﺗﺨﺼﺺ ﻣﮑﺎﻧﯽ و ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي آنﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﺧﻮد را اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ اداري در ﺧﺎرج از اﻫﺪاف ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه داراي‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﯾﺎ اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻃﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1970 ،‬ص‪ 41‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ . 3‬ﻓﺘﻮاي ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺨﺶ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﻓﺘﻮا و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﺼﺮ در ‪ ،1965/1/13‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﺳﺎل ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ص‪.218‬‬
 ‫‪ / 124‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -2‬اﺛﺮ اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺤﻠﯽ در‬
‫ﺧﺎرج از ﺣﺪود ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪﻣﺎت آن ﻣﺤﺪود ﺑﻪ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﯾﮏ وﻻﯾﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺧﺎرج از‬
‫ﺣﺪود ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮد و در داﺧﻞ ﯾﮏ وﻻﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻢﺟﻮار ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺻﻞ ﻓﻮق دو ﻧﺘﯿﺠﻪ ذﯾﻞ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ اداري ﻣﺤﻠﯽ داراي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و وﺳﯿﻊ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻫﺎﻟﯽ آن ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﮐﻠﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ اداره ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ و ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ ﻣﺤﺪود و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ داراي ﺻﻼﺣﯿﺖ وﺳﯿﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ اداري ﻣﺤﻠﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﻮد ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و ﺳﺎﺣﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﯾﺎ ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻓﺮاد و‬
‫ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ :‬در ﻣﺎده ‪ 337‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﺨﺺ ﺣﮑﻤﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ واﺟﺪ اﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻮده و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻫﺪاف‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺆﺳﺴﻪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺎ آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم‪ :‬در ﻣﺎدة ‪ 338‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و اﻗﺴﺎم ﯾﺎ ﻣﺼﺎدﯾﻖ آن دو ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ - 1‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ ﻋﺎم ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ دوﻟﺖ‪ ،‬ارﮐﺎن‪ ،‬ادارات ﻓﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﺷﻌﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫آن و ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ ﺧﺎص ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از اراده اﻓﺮاد ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮده ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ‪،‬‬
‫وﻗﻒ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ 1‬و اﻣـﺜﺎل آن ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬

‫‪ .1‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺠﺎرت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﻮلﻧﺎﻣﻪ ﺗﺠﺎرت ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻣﺎده ‪ ،118‬ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﺗﺠﺎرﺗﯽ و آﺛﺎر اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪125 /‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎ را ﻋﺎم ﻗﺮارداده ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺛﺒﻮت ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن‪ :‬در ﻣﺎدة ‪ 339‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺛﺒﻮت ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫»ﻣﺠﻤﻮع اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ واﺟﺪ ﺷـﺮاﯾﻂ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻻزﻣﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﺷﺨﺺ ﺣﮑﻤﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪«.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﻤﺜﻞ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ :‬در ﻣﺎدة ‪ 340‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ در ﺑﺎره ﻣﻤﺜﻞ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫـﺮ ﺷﺨـﺺ ﺣﮑﻤﯽ داراي ﻣﻤﺜﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ارادة آن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺧﺎص ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ :‬در ﻣﺎدة ‪ 341‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ دارد و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﻖ اﺑﻮت ﯾﺎ ﭘﺪري‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﻨﻮت ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪي‪ ،‬اﺣﻮال ﺷﺨﺼﯿﻪ ﻣﺜﻞ ازدواج و ﻃﻼق و وﺻﯿﺖ و‬
‫ارث و ﻧﺴﺐ و ﺣﻀﺎﻧﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻣﺜﻞ اﻗﺮار و ﺷﻬﺎدت و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮاد ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺎده آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﺨﺺ ﺣﮑﻤﯽ داراي ﺟﻤﯿﻊ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑـﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﺷﺸﻢ‪ -‬آﺛﺎر و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ :‬در ﻣﺎدة ‪ 342‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ آﺛﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن آﺛﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ‬
‫ﻗﺒﻠﯽ اﺷﺎره ﺷﺪ‪:‬‬
‫»)‪ (1‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ داراي ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت آﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ - 1‬ﺣﻘﻮق و وﺟﺎﯾﺐ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﻫﻠﯿﺘﯽ ﮐﻪ در اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ آن ﺗﺤﺪﯾﺪ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻗﺎﻧﻮن آنرا ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﺣﻖ اﻗﺎﻣﻪ و دﻓﻊ دﻋﻮي‪.‬‬

‫ﺣﻘﻮﻗﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻣﻘﺎوﻻت و اﺟﺮاي ﻣﻌﺎﻣﻼت ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺻﻔﺖ داﯾﻦ و ﻣﺪﯾﻮن را اﮐﺘﺴﺎب ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ در ﻣﺤﺎﮐﻢ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﮐﻨﻨﺪ و اﻣﻮال‬
‫ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل را ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪«.‬‬
 ‫‪ / 126‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ - 4‬داﺷﺘﻦ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻣﺴﺘﻘﻞ وآن ﻋﺒﺎرت از ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آنﺟﺎ اداره ﻣﺮﮐﺰي آن‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﺻﻠﯽ آن در ﺧﺎرج ﺑﻮده و ﺷﻌﺒﺎت آن در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺎزه داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ادارة آن ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ادارة ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي آن ﻗﺮار دارد‪«.‬‬

‫ﻫﻔﺘﻢ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ :‬در ﻣﻮاد ذﯾﻞ از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻗﻒ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ و ﻣﺆﺳﺴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 344‬‬
‫وﻗﻒ‪ ،‬داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 403‬‬
‫)‪ (1‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮع اﺷـﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻫﺪاف ﺧﯿﺮﯾﻪ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ‪ ،‬ﻓﻨﯽ و ﻫﻨﺮي ﻃﻮر‬
‫‪1‬‬
‫ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻋﻄﺎي اﺟﺎزة ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺎده‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖدار دوﻟﺘﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮاﺟﻊ اﺟﺮاآت ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ را از رﻫﮕﺬر ﺗﻄﺎﺑﻖ آن‬
‫ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺮرات و اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪: 440‬‬
‫)‪ (1‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻋﻄﺎي ﻋﻨﻮان ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻋﺎم اﻟﻤﻨـﻔﻌﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﻣﺎن دوﻟﺖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻠﺐ ﻋﻨﻮان اﻋﻄﺎء ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﻮاز دارد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 442‬‬

‫‪ .1‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺑﺎره ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻔﺎوت‬
‫دارد‪ .‬در ﻣﺎده دوم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ)ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻫﺎ و اﻧﺠﻤﻦ ﻫﺎ( ﻋﺒﺎرت از اﺗﺤﺎد‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻫﺪاف اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺮي و ﺣﺮﻓﻪ‬
‫اي ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﻧﺸﺮ ﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 804‬ﺳﺎل‬
‫‪. 1381‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ‪127 /‬‬

‫ﺣﺪود اﺳﺘﻔﺎده ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺣﺠﺰ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم و ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻣﻮال ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺮور زﻣﺎن در ﻣﻮرد ﻣﻠﮑﯿﺖ اﯾﻦ اﻣﻮال و ﺟﻮاز‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻫﺪاف ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺮرات ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 455‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ‪ 1،‬ﻋﺒﺎرت از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺸﺮي‪ ،‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ‪،‬‬
‫ﻓﻨﯽ و ﯾﺎ ﺳﭙﻮرﺗﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺨﺼﯿﺺ اﻣﻮال ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻏﯿﺮ ﻣﻌﯿﻦ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮاي اﻫﺪاف‬
‫‪2‬‬
‫ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده دوم ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺎرواﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫» ﺷﺎرواﻟﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﮑﻤﯽ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺤﻮﻟﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬

‫در ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﯾﻢ اﻣﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎ اﺧﺘﺘﺎم ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ در ﺑﺎره ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ او ﺑﺎ ﺗﻮﻟﺪ‬
‫آﻏﺎز و ﺑﺎ ﻣﺮگ او ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﺑﺎره ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺳﺦ اوﻟﯿﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺧﺘﺘﺎم ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬

‫‪ .1‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ در ﺑﺎره ﻣﺆﺳﺴﻪ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ذﯾﻼ ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 5‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ » :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺳﭙﺲ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺎده در ﺑﺎره ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ داراﺋﯽ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺪات و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﺎﺻﻠﻪ را ﺑﻪ ﺟﺰ اﻫﺪاف ﮐﺎري ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺼﯽ ﺗﻮزﯾﻊ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ از داراﺋﯽ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺪات و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺺ ﻣﺆﺳﺴﯿﻦ‪ ،‬اﻋﻀﺎ‪ ،‬ﻫﯿﺌﺖ‬
‫ﻣﺪﯾﺮه‪ ،‬ﻣﺴﺆﻟﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن‪ ،‬ﮐﻤﮏ دﻫﻨﺪﮔﺎن ﯾﺎ اﻗﺎرب آن ﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ ﯾﺎ اﻧﺠﻮﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 857‬ﻣﺆرخ‬
‫‪ 15‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1384‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 353‬ﻣﺆرخ ‪ 15‬ﺟﺪي ‪ .1355‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ از اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪.1390 ،‬‬
‫‪ .3‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 794‬ﺳﺎل ‪. 1421‬‬
 ‫‪ / 128‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺧﻮد ﺗﺎﺑﻊ وﺟﻮد ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻋﻨﺼﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﻋﻨﺼﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﻋﻨﺼﺮ‬
‫ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬در اﻧﻘﻀﺎ ﯾﺎ زوال ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﺖ و ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ آن‬
‫زوال ﯾﺎﺑﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮐﺸﻮر ﻣﻨﻘﺴﻢ ﮔﺮدد ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ ﻣﻨﻀﻢ ﺷﻮد و ﯾﺎ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﺷﻬﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﺑﺰاري ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﯾﺪي ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮد ﮐﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻟﻐﻮ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ واﺣﺪ را ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ادﻏﺎم ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ واﺣﺪ را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ واﺣﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺒﻠﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺤﻼل ﺷﻮراي اداره ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻮراي ﺟﺪﯾﺪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺣﺮﻓﻪاي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻋﯿﻦ روﺷﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد‬
‫ﺷﺪه اﻧﺤﻼل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دﯾﮕﺮ ادﻏﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻣﻮال ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ اﻧﺤﻼل و زوال ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺟﻌﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ در‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ آن ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه و ﯾﺎ در ﻓﺮﻣﺎن اﻧﺤﻼل آن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري‬
‫در ﺑﺤﺚ از اﺻﻮل ﺳﺎزﻣﺎن اداري‪ ،‬دو ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ را ﮐﻪ از اﻧﻮاع ﻣﻬﻢ ﺳﺎزﻣﺎن اداري در‬
‫دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري و‬
‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪ 2.‬ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع را در ﻓﺼﻞﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬اﻗﺴﺎم‪ ،‬ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ آن را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ارﮐﺎن ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‬

‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪:‬‬

‫در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻌﺮﯾﻔﺎت ﻣﺘﻌﺪدي در ﻣﻮرد ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﻪ‪» :‬ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﯾﮏ ﻧﻮع ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و اداري‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺣﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي در ﺑﺎره ﮐﻠﯿﻪ اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در دﺳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﯾﺎ ادارات ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺎﺑﻊ آن‪ ،‬ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻃﺮز‬
‫و ﺳﯿﺴﺘﻢ اداري واﺣﺪ در ﻫﻤﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ و در ﺗﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺳﺎن و زﯾﺮ‬

‫‪ . 1‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه از ﻣﻨﺒﻊ ذﯾﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ اﺻﻮل ﺳﺎزﻣﺎن اداري‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﺑﺎره اﯾﻦ دو ﻧﻈﺎم و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و اﻗﺴﺎم و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق‬
‫اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 51‬اﻟﯽ‪ .70‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ .164-130‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪،‬‬
‫ص‪ .99 -81‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و دﮐﺘﺮ ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.56-52‬‬
‫‪ .3‬در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 326‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪،1980 ،‬‬
‫ص‪ 45‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 175‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ ﻣﺤﻔﻮظ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 160‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 130‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﮐﺸﻮر ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮔﺮدد‪«.‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻤﺮﮐﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت در دﺳﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻫﯿﺄت ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﻮد‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻈﺎﻫﺮ و ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻗﺪرت اداري در ﺣﻮزه ﯾﮏ ﻣﻘﺎم‬
‫اداري ﺧﻼﺻﻪ ﺷﻮد و اﺷﺨﺎص و ﻫﯿﺄتﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و وﻻﯾﺎت ﺑﺎ او ﻫﻤﮑﺎري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ارﺗﺒﺎط آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ راﺑﻄﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ و اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع راﺑﻄﻪ در ﺑﺤﺚ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻤﺮﮐﺰ در دوﻟﺖ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا در ﻗﻠﻤﺮو ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا در اﺑﺘﺪا ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ در دﺳﺖ ﯾﮏ ﻗﺪرت در داﺧﻞ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ دوﻟﺖﻫﺎ ﺗﻮأم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ در ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺗﻤﺮﮐﺰ در ﻗﻠﻤﺮو اﻗﺘﺼﺎدي ﻇﻬﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ و دوﻟﺖ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻈﺎرت ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و در ﻗﺒﺎل ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺧﺬ ﻣﯽﮐﺮده‪ ،‬ﮐﻤﮏﻫﺎي ﻻزم‬
‫را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ و در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم ﺗﻤﺮﮐﺰ در ﻋﺮﺻﻪ اداري‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ارﮐﺎن ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪:‬‬

‫ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان در دو ﻋﻨﺼﺮ ﺧﻼﺻﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت در دﺳﺖ اداره ﻣﺮﮐﺰي و دﯾﮕﺮي ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﯾﺎ راﺑﻄﻪ اﻃﺎﻋﺖ اداري‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت اداري در ﻗﺒﻀﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‪:‬‬

‫در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري اﺧﺘﯿﺎر ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ در ﻫﻤﻪ اﻣﻮر اداري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اداره ﻣﺮﮐﺰي ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ در ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻي اداري در ﻣﺮﮐﺰ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان آﻧﺎن در‬
‫ﺷﻌﺒﻪﻫﺎ و ﻣﺤﻼت اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰي در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫و ادارات ﭘﺮاﮐﻨﺪه در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﮐﺸﻮر ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل دارﻧﺪ و ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﯾﺎ‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ ﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺠﻠﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻧﻬﺎﯾﯽ اداري‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮﮐﺰ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎرﻣﻨﺪان آن ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر و ﺣﻖ ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﯾﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ‬
‫ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻣﺼﺎﻟﺢ اداره‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت را ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ﯾﺎ ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد اﯾﻦ ﮐﻪ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬از‬
‫ادارات ﺗﺎﺑﻌﻪ ﺧﻮد ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد و ﭘﺎرهاي از اﺧﺘﯿﺎرات را ﺑﻪ آنﻫﺎ واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا در آﻣﺎده‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪131 /‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﯿﺰ اﺷﺘﺮاك ﻣﯽورزﻧﺪ ﯾﺎ در‬
‫اﺟﺮاي آن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺎرت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآورﻧﺪ وﻟﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وزﯾﺮ ﯾﺎ رﺋﯿﺲ‬
‫اداري‪ ،‬ﻗﻮه اﺟﺮاﯾﯽ را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد دارد و در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻔﺮداﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم اﻣﻮر ذﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰي در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت و ادارات‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﮐﺸﻮر ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل دارﻧﺪ و ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﯾﺎ ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬وﺣﺪت ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫وزارتﻫﺎ و ﺗﻤﺎم ادارات ﺗﺎﺑﻌﻪ آنﻫﺎ در ﻣﺮﮐﺰ و وﻻﯾﺎت‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬داراﯾﯽ و ﺑﻮدﺟﻪ آنﻫﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﻮدﺟﻪ و داراﯾﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم دوﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﯾﺎ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻣﻬﻢ ﺗﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬اﻧﺤﺼﺎر اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﮐﺜﺮت و ﺗﻌﺪد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺗﺒﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺎر آﻧﺎن ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣﻼً در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻧﻬﺎد ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ در ﻫﺮ ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺎرج از ارﺗﺶ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﯾﺎ ﺷﺒﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﻃﺎﻋﺖ اداري ﯾﺎ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺮﻣﯽ‪:‬‬

‫در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ﯾﮏ ﻧﻮع ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻧﺮدﺑﺎن ﯾﺎ ﯾﮏ ﻫﺮم اداري دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ ﻫﺮم ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦرﺗﺒﻪ و در ﻣﺪارج ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ و در ﻗﻠﻪ آن رﺋﯿﺲ ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر در ﻧﻈﺎم رﯾﺎﺳﺘﯽ و وزﯾﺮ در‬
‫ﻧﻈﺎم ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺘﻀﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮﻗﺮاري ﯾﮏ ﻧﻮع ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﺑﺎ ﯾﮏ آﻣﺮ ﺑﻠﻨﺪرﺗﺒﻪﺗﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ و ﺑﯿﻦ آﻧﺎن راﺑﻄﻪاي از ﻧﻮع‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺖ ﯾﺎ راﺑﻄﻪ رﺋﯿﺲ و ﻣﺮﺋﻮس ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪي رﺋﯿﺴﯽ دارد ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻗﻠﻪ ﻗﺮار دارد و او رﺋﯿﺲ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺧﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫راﺑﻄﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻃﺮف آن‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺖ و اﻃﺎﻋﺖ و در ﻃﺮف دﯾﮕﺮ آن آﻣﺮﯾﺖ و‬
 ‫‪ / 132‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫رﯾﺎﺳﺖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪).‬راﺑﻄﻪ رﺋﯿﺴﯽ و ﻣﺮﺋﻮﺳﯽ ﯾﺎ آﻣﺮ و ﻣﺄﻣﻮر(‬

‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ در اداره‪:‬‬

‫ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد دارد ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﺑﻌﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﺳﻠﻄﻪ و‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ رﺋﯿﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﮐﺎرﻣﻨﺪ و ﺳﻠﻄﻪ و ﺻﻼﺣﯿﺖ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت او‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺄﻣﻮر‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻠﻄﻪ و ﺻﻼﺣﯿﺖ آﻣﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻧﺘﺼﺎب و اﺳﺘﺨﺪام‪،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ‪ ،‬ﺗﺮﻓﯿﻊ و اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ در ﺑﺎره او‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﯾﮏ ﺣﻖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫رؤﺳﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻠﯿﻘﻪ و ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﺧﺎص ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان و ﯾﺎ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﮐﻨﺘﺮل و ﺗﻔﺘﯿﺶ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﮐﺰي‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﺄﻣﻮر‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻠﻄﻪ و ﺻﻼﺣﯿﺖ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل آﻧﺎن در ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﻧﻈﺎرت دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻈﺎرت ﻗﺒﻠﯽ و‬
‫ﻧﻈﺎرت ﺑﻌﺪي‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﻧﻈﺎرت اداري‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺎرت ﻗﺒﻠﯽ‪:‬‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻗﺒﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از آن ﺑﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﯾﺎ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫اﺻﺪار اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ ﯾﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺘﺒﯽ و آﻣﻮزش و ﯾﺎ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻠﯽ‪ ،‬اﻟﺰام آور ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ اواﻣﺮ و‬
‫ﻫﺪاﯾﺎت ﮐﺘﺒﯽ اﻟﺰام آور اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ رﺋﯿﺲ ﯾﺎ آﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق‬

‫اﻣﺎ ﺳﺆال ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ رﺋﯿﺲ و آﻣﺮ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اواﻣﺮ ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ او ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ اﺳﺖ؟ اﯾﻦ ﺳﺆال در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و در‬
‫اﺳﺘﺨﺪام ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺟﺪي ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﻫﻢ ﻣﺤﺪود‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ در ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﺜﻞ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰا‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ و ﻏﯿﺮه‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺄﻣﻮر ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ اواﻣﺮ رﺋﯿﺲ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪133 /‬‬

‫اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارد و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوع و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﺳﺖ و در ﺻﻮرت‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺨﻄﯽ و اﺧﻼل اﻣﺮ رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮم اداري ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﻣﺮ رﺋﯿﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺮ رﺋﯿﺲ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ در ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻧﯿﺰ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬ﭼﻮن اﻃﺎﻋﺖ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪي در ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﯾﺎ در ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻻزم و‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺎﻓﻮق ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر را از ﺷﺨﺼﯿﺖ او‬
‫ﺗﺠﺮﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ او را در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ اش اﻃﻤﯿﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ رﺋﯿﺲ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻟﺬا ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در رأي ﻣﺸﻬﻮرش ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺶ ﯾﺎ ﻧﮑﻮﻫﺸﯽ ﺑﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮراداره ﻧﯿﺴﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ او اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ و ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻧﻈﺮش اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮش‪ ،‬ﺷﺠﺎع و در ﺑﺮاﺑﺮ رﺋﯿﺴﺶ‬
‫ﺻﺮﯾﺢ و ﺑﻪ دور از رﯾﺎﮐﺎري ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﯿﺜﯿﺖ‪ ،‬وﻗﺎر‪ ،‬ﺣﺪود ادب و اﺣﺘﺮام و ﺳﻠﻮك ﻧﯿﮏ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ رﺋﯿﺲ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺻﺮاﺣﺖ در اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﭼﻮن ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮ ﻧﯿﮏ و ﻣﻄﻠﻮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﭘﯿﭻ و ﺧﻢ رﯾﺎ و‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺗﺼﻨﻌﯽ و ﯾﺎ ﺗﺮس و زﺑﻮﻧﯽ ﺗﻀﯿﯿﻊ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ در ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺨﺼﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫از آن دﻓﺎع ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻗﻨﺎﻋﺖ دادن رﺋﯿﺴﺶ ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آن دﯾﺪﮔﺎه ﺗﻼش ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ و در راه ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎ رﺋﯿﺴﺶ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ و ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺧﻼف‬
‫ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻮﻟﻮد اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ روﺷﻦ ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﺎ دﻟﯿﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎ رأي‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽ رﺋﯿﺲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ در راه اﺟﺮاي آن ﻣﺎﻧﻊ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع از ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ و اﺟﺮا رﺳﯿﺪه و اﻃﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻻزم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﺑﺎره اواﻣﺮ ﻣﺸﺮوع و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ رﺋﯿﺲ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻣﻮرد اواﻣﺮ ﻧﺎﻣﺸﺮوع و‬
‫ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ رﺋﯿﺲ ﺑﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﻘﻮق اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺟﺪي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ذﯾﻼ ﺳﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ را‬

‫‪ . 1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ در وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﻮرا‪ ،1980 ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪،‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ اﻟﮑﺘﺐ‪.‬‬
‫‪ .2‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،1950/6/21‬دﻋﻮاي ﺷﻤﺎره ‪ 165‬ﺳﺎل دوم در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آراي‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ص ‪ . 917-916‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ در وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﻮرا‪ ،1980 ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﮑﺘﺐ‪.‬‬
 ‫‪ / 134‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ اول‪ -‬اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻟﺰام آور ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮﻗﺪان ﻣﻌﺮوف ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اواﻣﺮ رﺋﯿﺲ در ﻣﺤﺘﻮاي ﺧﻮد در‬
‫ﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آن اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺧﻮد رﺋﯿﺲ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﻘﺾ ﻗﺎﻧﻮن از او ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اواﻣﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ و‬
‫ﻋﺴﮑﺮي از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎز ﺣﻖ اﻋﺘﺮاض و ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ در اواﻣﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮد را ﻧﺪارد و ﺑﺎﯾﺪ آن را در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ اواﻣﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽورزد‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ اﻧﺘﻘﺎد ﺑﺮ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﻋﻤﻞ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪن دﺳﺘﮕﺎه اداره ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻫﺮ ﻣﻮرد اواﻣﺮ اداري رﺋﯿﺲ را ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن آن‪ ،‬از ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺻﻞ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ و ﻗﺪرت رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﮔﺮدد و ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻣﺨﺘﻞ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم‪ -‬اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻟﺰام آور اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮﻗﺪان دﯾﮕﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي آﻗﺎي ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ ﺑﻪ »اﺻﻞ ﻟﺰوم اﻃﺎﻋﺖ« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »اﺻﻞ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ« اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪه و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬از اواﻣﺮ‬
‫رﺋﯿﺲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اول ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺴﺘﺮش ﻫﺮج و ﻣﺮج در ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬اواﻣﺮ‬
‫رﺋﯿﺲ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و در ﺑﺎره ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم‪ -‬اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق در ﺣﺪود ﻣﻌﯿﻨﯽ اﻟﺰام آور اﺳﺖ‪:‬‬
‫روﯾﮑﺮد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ آن را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اول و ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺻﻞ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اواﻣﺮ رﺋﯿﺲ ﻻزم اﻻﺟﺮا اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺘﻮب و‬
‫واﺿﺢ و دﻗﯿﻖ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در ﻗﻠﻤﺮو ﺻﻼﺣﯿﺖ او ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع‬
‫ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ اواﻣﺮ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اداره آن را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪135 /‬‬

‫ﻣﻮﻇﻒ‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫در ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اواﻣﺮ رﺋﯿﺲ‬
‫اﮔﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ اﻟﺰام آور ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﮑﺘﻮب ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﺠﺪد ﻗﺮار دﻫﺪ‪ 4‬و ﻟﺬا در ﻣﺎده ‪ 14‬ﮐﻪ ﻣﺠﺪداً ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي اﻣﺮ آﻣﺮ را ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻘﺮرات ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع را ﻃﻮر ﮐﺘﺒﯽ ﺑﻪ اﻃﻼع آﻣﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آﻣﺮ ﺑﻌﺪ از اﻃﻼع‪،‬‬
‫اﺟﺮاي اﻣﺮ ﺧﻮد را ﮐﺘﺒﺎً ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻮاﻗﺐ اﺟﺮاي آن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي‬
‫‪5‬‬
‫ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ آن ﺑﻪ ﻋﻬﺪه آﻣﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﻮادي از ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫‪6‬‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮد ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻟﺪ ﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻻﺳﺲ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﺘﻨﻈﯿﻢ اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ‬
‫‪. 2010 -2009‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﺑﺤﺚ در ﺑﺨﺶ اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪) ،‬ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ (14‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‬
‫‪ ،992‬ﻣﺆرخ ‪ 26‬اﺳﺪ ‪ .1388‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،951‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن ‪ .1387‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﺷﻤﺎره ‪ 951‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ذﯾﻞ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﻣﺎﻣﻮر ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﻪ اﺟﺮاي آن ﻣﮑﻠﻒ ﻧﯿﺴﺖ‪ «.‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ اول ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 992‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﯾﻌﻨﯽ در واﻗﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﻠﯽ در اﯾﻦ ﻣﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،790‬ﺳﺎل ‪.1420‬‬
‫‪ .6‬در ﻣﺎدة ‪ 787‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»)‪ (1‬ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﻪ آﻣﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺗﺼﺮﻓﺎت ﻓﻌﻠﯽ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﮐﺮاه ﺗﺎم‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮرﯾﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺆﻇﻒ ﻋﺎم از ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ را ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن را ﺑﻪ اﺳﺎس اﻣﺮ‬
‫آﻣﺮي ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ وي واﺟﺐ ﺑﻮده وﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد را‪،‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﺸـﺮوﻋﯿﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب ﻣﻌﻘﻮل و رﻋﺎﯾﺖ اﺣـﺘﯿﺎط ﻣﻘﺘﻀﯽ در آن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 55‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ در اﺛﻨﺎي اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ ﻣﺎﻣﻮردوﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑـﺎﺷﺪ ﺟﺮم ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 56‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ در ﺣﺎﻻت آﺗﯽ اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺣﺎﻟﺘﯽﮐﻪ از ﻣﺎﻣﻮر ﻣﺆﻇﻒ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ در اﺛﻨﺎي اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺻﺪور‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي آن از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻤﯿﻞ اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼﺣﯽ ﮐﻪ از اﻃﺎﻋﺖ اواﻣﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺪور ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﻤﯿﻞ اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح از ﺟﻤﻠﮥ وﺟﺎﯾﺐ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺎﻣﻮر ﻣﺆﻇﻒ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد وي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از اﺳﺒﺎب ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻮده وارﺗﮑﺎب آن ﺑﻌﺪ از رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
 ‫‪ / 136‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺎده ‪ 54‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺸﻮري اﯾﺮان ﻧﯿﺰ دﻗﯿﻘﺎ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺎ ﻋﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﺣﮑﻢ ﯾﺎ اﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق را ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫ﻣﻘﺮرات ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﺘﺒﺎً ﻣﻐﺎﯾﺮت دﺳﺘﻮر را ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﺎﻓﻮق اﻃﻼع دﻫﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ اﻃﻼع‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﻣﺎﻓﻮق‪ ،‬ﮐﺘﺒﺎً اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر ﺻﺎدره ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬
‫‪7‬‬
‫در ﻗﻮاﯾﻦ اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻧﻈﺎرت ﺑﻌﺪي‪:‬‬

‫اﻣﺎ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻌﺪي ﯾﺎ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ از ﺳﻮي رؤﺳﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺻﻮل ﮐﻠﯽ ﺣﻘﻮق اداري‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻄﺎل و ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻠﯿﻖ در آورد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ اﻋﻤﺎل آﻧﺎن ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺿﻤﻨﯽ و اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﺻﺮﯾﺢ را ﺷﺮط ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰي از آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﻮد در ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ)ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ اﻟﻐﺎ ﯾﺎ ﺗﻌﻠﯿﻖ و‬
‫ﯾﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ( را اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل آﻧﺎن را از دو ﺟﻬﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و دوم از ﺟﻬﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ‪ .‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم‬
‫در ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺗﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺣﺪ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﺣﺴﻦ اﺟﺮاي ﮐﺎر در اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺐ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ را ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت رﺋﯿﺲ ﺻﺮﻓﺎ از ﺟﻬﺖ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﻪ‬
‫از ﺟﻬﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل رﺋﯿﺲ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﺳﻮي ﺧﻮد او ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از او ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس دادﺧﻮاﻫﯽ و‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻀﺮر از ﮐﺎر ﻣﺄﻣﻮر ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ از ﻣﺄﻣﻮر ﻧﺰد‬

‫ﻣﺎﻣﻮر ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ از اﺛﺮ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ‬
‫ﺟﺮﻣﯽ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮات )‪1‬و‪ (2‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫‪ . 7‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻟﺪﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻻﺳﺲ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﺘﻨﻈﯿﻢ اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ‬
‫‪. 2010 -2009‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪137 /‬‬

‫رﺋﯿﺲ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و او ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺷﮑﺎﯾﺖ اﻋﻤﺎل ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺬﮐﻮر را ﻣﻮرد ﻧﻈﺎرت و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﻈﺎرت در ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻧﺎم »دادﺧﻮاﻫﯽ رﯾﺎﺳﺘﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻀﺮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﻣﺄﻣﻮر ﻧﯿﺰ دادﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از او ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ او رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺋﯿﺲ اﯾﻦ ﺣﻖ را ﻫﻢ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد او ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﺣﻖ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎي ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد و ﮐﺎر او را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺻﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻔﺎوت ﻫﺎي ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫اداري آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺪام داراي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪،‬‬
‫رؤﺳﺎي آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪:‬‬

‫ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻄﻠﻖ و ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻌﺘﺪل ﯾﺎ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اول‪ -‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻄﻠﻖ ﯾﺎ اﻓﺮاﻃﯽ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻤﺎم وﻇﯿﻔﻪ اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در دﺳﺖ ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰي در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و در‬
‫وزارتﻫﺎي ﺗﺎﺑﻊ آن ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن وزارتﻫﺎ ﯾﺎ واﻟﯿﺎن در ادارات ﻣﺤﻠﯽ در‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽ در ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ در‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ از اوﻟﯿﻦ ﺣﺎﻻت ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺗﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ و ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺪوي اوﻟﯿﻪ و‬
‫آﻏﺎز ﭘﯿﺪاﯾﺶ دوﻟﺖ ﺳﺎزﮔﺎري داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺪرت و اﺧﺘﯿﺎرات را در دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎ‬
‫ﻗﺪرت اﺷﺮاف و ﻓﺌﻮدال ﻫﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﺧﺘﯿﺎرات ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎ و وﻻﯾﺎت را‬
‫ﻣﺤﺪود ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﻄﻠﻖ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت اﺟﺮاﯾﯽ‬
‫را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان در اﻃﺮاف ﻫﯿﭻ ﻧﻮع اﺧﺘﯿﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﻔﺮادي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و در ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺮﮐﺰ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‬
‫ﮐﺴﺐ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﮐﻨﺎن دﺳﺘﮕﺎه اداري‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﻨﯽ ﯾﺎ‬
‫آﻣﺎده ﮐﺮدن ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺻﻼﺣﯿﺖ داده ﺷﻮد ﯾﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺟﺮاي‬
 ‫‪ / 138‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﺼﺎﻣﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺳﭙﺮده ﺷﻮد اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﺎﻣﻞ ﯾﺎ ﻣﻄﻠﻖ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ ﭼﻮن ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ از اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﻧﻬﺎﯾﯽ‬
‫‪8‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻌﺘﺪل ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اداري‪:‬‬

‫در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دوﻟﺖ و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي ﻣﺪاﺧﻠﻪ آن و ﭘﯿﭽﯿﺪه‬
‫ﺷﺪن ﺣﯿﺎت اداري‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي در‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﯾﻌﻨﯽ وزارتﻫﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد را در ﺗﻤﺎم اﻣﻮر اداري‪ ،‬آن ﻫﻢ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﺗﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺘﻨﻮع ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺿﺮورت اﺻﻼح اداري اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ‬
‫اداره از ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﻣﺮﮐﺰ ﺳﺒﮏ ﺷﻮد ﺗﺎ وزﯾﺮان ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻠﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﯿﻦ ﻫﻤﻪ وﻻﯾﺎت‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي اداري ﺑﺎ ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد و از اﯾﻦ رو ﺣﺘﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪري از اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﺑﻪ ادارات و ﺷﻌﺒﺎت وزارتﻫﺎ داده‬
‫ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﻣﻮر ﺧﻮد را ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﯿﻮه ﻋﺪم‬
‫ﺗﺮاﮐﻢ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﻣﻌﻨﺎي آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﭘﺎرهاي از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و‬
‫اﺧﺘﯿﺎرات اداري ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي وزارتﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت آنﻫﺎ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﯾﺎ در وﻻﯾﺎت ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻼﻧﻪ ﺣﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻧﻬﺎﯾﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ «.‬اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﻘﻼﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ واﺣﺪﻫﺎي‬
‫اداري ﺗﺎﺑﻊ اداره ﻣﺮﮐﺰي داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺎﻣﻞ از وزﯾﺮ ﯾﺎ رؤﺳﺎي ﺑﺰرگ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻘﻼل در آن ﺣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ وزﯾﺮ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺳﺨﻦ از ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ از ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺤﮑﻤﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ و ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪:‬‬

‫‪9‬‬

‫آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اداري ﯾﺎد ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﺄﻟﻪ »ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ« ﺗﺠﻠﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺗﻔﻮﯾﺾ‬
‫در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺻﺎﺣﺐ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دﯾﮕﺮ واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع واﮔﺬاري ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﯾﮏ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻠﻨﺪ رﺗﺒﻪﺗﺮ‬
‫در ﻧﺮدﺑﺎن اداري‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺤﻮه راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻣﻘﺎم در‬

‫‪ .8‬ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬اﻟﺘﻨﻈﯿﻢ اﻻداري ﻓﯽ اﻟﺪول اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،1959 ،‬ص ‪ ،11‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‬
‫‪.168‬‬
‫‪ .9‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻔﺘﺎح ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﻟﺘﻔﻮﯾﺾ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري و ﻋﻠﻢ اﻻداره اﻟﻌﺎﻣﻪ‪.1971 ،‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪139 /‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻔﻮﯾﺾ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻫﻤﯿﺖ آن در ﺣﯿﺎت ﻋﻤﻠﯽ اداره اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ ﺑﺮ دوش رؤﺳﺎ ﻫﺮ روز ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺜﺮت ﻣﺸﮑﻼت اداري و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ آن ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺗﻔﻮﯾﺾ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ را ﻋﻤﻼً ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﻮر اداره‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺗﻮده ﻣﺮدم ﺑﺪون ﺗﺄﺧﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد و اﯾﻦ از اﯾﺠﺎﺑﺎت ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻓﺮﺻﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺷﮑﺎﯾﺖ و‬
‫دادﺧﻮاﻫﯽ آﻧﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ اداري اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬زﯾﺮا آﻧﺎن در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد آن ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻﺗﺮي ﮐﻪ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦرﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي را‬
‫ﺗﻤﺮﯾﻦ ﮐﻨﻨﺪ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺷﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل از اﯾﻦ روش در ﻋﻠﻢ اداره‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺧﻠﻖ و رﺷﺪ ﮐﺎدرﻫﺎي رﻫﺒﺮي اداري ﮐﻪ ﯾﮏ ﺛﺮوت ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ دارد‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﻪ ﻣﺎده ‪ 137‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻔﻮﯾﺾ‪:‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﯿﻦ دو ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ رﺋﯿﺲ و ﻣﺄﻣﻮر‬
‫او اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺤﺖ اﻧﺠﺎم آن از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻼً در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺻﺎدر ﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻔﻮﯾﺾ در ﺣﺪودي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﺰﺋﯽ ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺨﺸﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﺮدن از اﻗﺘﺪار اداره اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺎر از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا‬
‫ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪي‬
‫ﮐﻪ رﺗﺒﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ را اﺷﻐﺎل ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺷﺮط اﺧﯿﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﮑﺘﻮب ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﮐﻨﺎر »ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ«‪ ،‬ﻧﻮع دﯾﮕﺮي از ﺗﻔﻮﯾﺾ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ »ﺗﻔﻮﯾﺾ اﻣﻀﺎ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮق اﺻﻠﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺗﻔﻮﯾﺾ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻮع اول‪،‬‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دوم )ﻣﺄﻣﻮر( اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ اﻣﺎ ﺗﻔﻮﯾﺾ اﻣﻀﺎ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻧﺘﻘﺎل‬
 ‫‪ / 140‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮﻋﯽ از اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺗﻔﻮﯾﺾ اﻣﻀﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ رﺋﯿﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻀﺎ را‬
‫ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﮐﻪ اﻣﻀﺎ ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺣﻘﯿﻘﺖ در‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﺗﻔﻮﯾﺾ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﮐﻔﺎﻟﺖ‪:‬‬

‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﮐﻔﺎﻟﺖ در ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﻏﺎﯾﺐ ﺑﺎﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار او را ﻗﺒﻼً ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺎﯾﻢ ﻣﻘﺎم )ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﺎ ﮐﻔﯿﻞ( او ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ و ﮐﻔﺎﻟﺖ در اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻫﺮدو‪،‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت ﻫﺮ دو در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ (1‬در ﮐﻔﺎﻟﺖ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﻋﯿﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و اﺧﺘﯿﺎراﺗﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺗﻔﻮﯾﺾ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ او ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺷﺪه‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺪي ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﺘﯿﺠﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ ﮐﻔﺎﻟﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺆول‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪت ﻏﺎﯾﺐ ﺑﻮدن او از ﺳﻮي ﮐﻔﯿﻞ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ در ﮐﻔﺎﻟﺖ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﺻﻠﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﺷﺪه‪ ،‬از ﻧﻈﺮ رﺗﺒﻪ اداري در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ در ﺗﻔﻮﯾﺾ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪:‬‬

‫ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ دوﻟﺖ ﻣﺪرن ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽﻫﺎي دوﻟﺖ را ﺑﻪ ﻗﺪرت واﺣﺪ و ﻣﺘﺤﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺮوز ﺑﺴﺎ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺮﻗﯽ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪاي در ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش اداري‬
‫اي داراي ﻣﺰاﯾﺎي ﺑﯽ ﺷﻤﺎر‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﻣﺰاﯾﺎ اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬در ذﯾﻞ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ را ﺑﺮ ﻣﯽﺷﻤﺎرﯾﻢ‪.‬‬

‫اول‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻔﻮذ آن در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﮐﻤﮏ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪141 /‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﻧﻮﭘﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روش رو ﻣﯽآورﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ وﻇﺎﯾﻒ اداري ﺧﻮد در ﻫﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر ﺗﺴﻠﻂ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺟﺪاﯾﯽ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ را ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﯽ را ﻧﯿﺰ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاآت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را در ﻫﻤﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺳﺎن و ﺳﺮﯾﻊ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ آﻣﺎل و آرﻣﺂنﻫﺎي ﺧﻮد ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اداري در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﺑﺎ ﻃﺮز و ﺷﯿﻮه واﺣﺪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد و ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﺎ اﯾﻦ وﻻﯾﺖ و آن‬
‫وﻻﯾﺖ از ﻧﮕﺎه ﺷﯿﻮه اداري ﺗﻔﺎوت و ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﮕﺮدد و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ اوﺿﺎع اداري ﺛﺒﺎت ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺮاﺟﻌﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اداره ﺳﺮ و ﮐﺎر دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﯽاي ﮐﻪ در ﺻﺪد ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﯿﺶﺗﺮ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻠﯽ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮر‬
‫ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ آن ﺑﺮ دوش ﯾﮏ اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ دوش ﺧﺰاﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﻠﯽ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد ﭼﻮن ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻣﻠﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ وﻻﯾﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت اداري ﺟﻨﺒﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن و ﺑﯽ ﻃﺮف و ﻏﯿﺮ ﺟﺎﻧﺒﺪار ﺑﻮدن‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن و ﺑﻪدور از ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﻓﻨﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﺎﻋﺚ ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﯾﯽ در ﻣﺼﺎرف ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺎرف و ﺑﻮدﺟﻪ زﯾﺎد ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداري ﻣﺤﻠﯽ از ﻣﻬﺎرت و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﮐﺎر و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻣﻌﺎﯾﺐ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﯽﺷﻮد از اﯾﻦ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان و رؤﺳﺎي اداره ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ و ﻣﻬﻢ ﺷﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و در ﺑﺎره ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي و ﻧﻈﺎرت‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ زﯾﺮا در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬آﻧﺎن ﻫﻤﻪ وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺻﺮف وﻇﺎﯾﻒ ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ اداري‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺷﯿﻮه ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺎ اﺻﻞ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﺪه در ﻋﻠﻢ اداره ﯾﻌﻨﯽ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺳﺎﺧﺘﻦ اداره ﺗﻌﺎرض‬
‫دارد‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻞ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ در ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮيﻫﺎ ﺷﺮﯾﮏ و ﺳﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
 ‫‪ / 142‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭼﻮن ﻣﺸﺎرﮐﺖ آﻧﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻋﻠﻢ اداره ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬آﺛﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪي‬
‫دارد اﻣﺎ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻮع اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ در‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻫﺎي رﻫﺒﺮي آﻣﻮزش ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﻪ ﮐﻨﺪي ﺗﻄﺒﯿﻖ و اﺟﺮا ﺷﻮد‬
‫زﯾﺮا ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺗﻤﺎم اﺧﺘﯿﺎرات و وﻇﺎﯾﻒ اداري را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد دارد و اﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻫﺎ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﺮاﮐﻢ و ﺗﻤﺮﮐﺰ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و اﺟﺮاآت‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻧﺎﺳﺎﻟﻤﯽ اﺗﺨﺎذ ﺷﻮد زﯾﺮا رﺋﯿﺲ ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ و ﯾﺎ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦ رﺗﺒﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﺗﺨﺎذ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻓﻮق ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫از اﻓﺰاﯾﺶ روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ رو آورﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺑﺤﺚ ﺑﻌﺪي ﮐﻪ از ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﻣﺰاﯾﺎي آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺎﯾﺐ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ روﺷﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬اﻗﺴﺎم‪ ،‬ارﮐﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ آن و ﺳﭙﺲ ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ آن را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻗﺴﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي در اﻣﻮر اداري ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﺎ از ﻧﮕﺎه ﻣﺤﻠﯽ و ﯾﺎ از ﻧﮕﺎه ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻗﻮه ﻣﺮﮐﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻈﺎم ﻋﺪم‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺗﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺗﻌﺪد اﺷﺨﺎص اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ از اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ذاﺗﯽ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯿﺰان اﯾﻦ ﮐﻨﺘﺮل در ﺑﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﻣﺮوز ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻊ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻧﺘﺨﺎب زﻣﺎمدار و اداره ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪﻧﺪ ﮐﻪ در اﻣﻮر اداره و اﺧﺬ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﻫﺎي ﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو در ﻧﻈﺎم اداري اﻣﺮوزي‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻮع ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﺒﻌﯿﺖ ادارات ﻣﺤﻠﯽ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮوز ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت از ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺮﮐﺰي ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬
 ‫‪ / 144‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪10‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺨﺎص اداري ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﻗﺴﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‪:‬‬

‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺣﺎﻻت و اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻓﻨﯽ و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﺎﻣﻞ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺟﺰﺋﯽ‪ .‬اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻓﻨﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻮع ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (1‬اﮔﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﯾﺎ ﮔﺎﻫﯽ »ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻻﯾﺎت و‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺨﺼﺺ در ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻌﯿﻦ و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻓﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺜﻞ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺑﺮق ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﻮزﯾﻊ ﺑﺮق ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺪف‬
‫دﯾﮕﺮي را دﻧﺒﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻮع اول ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﻫﯿﺄت اداري دﯾﮕﺮي ﺑﻪ اداره اﻣﻮر ﻣﺤﻠﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ آن وﻻﯾﺖ ﺑﭙﺮدازد‬
‫و اﯾﻦ ﻫﯿﺄت داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮع دوم ﮐﻪ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻓﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺧﺎص‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ داده ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﻣﻌﯿﻦ و‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻫﺪاف ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر را‬
‫در ﺑﺮ ﺑﮕﯿﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺧﻂ آﻫﻦ ﯾﺎ ﺗﻠﻔﻦ و ﻏﯿﺮه و ﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش آنﻫﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻣﺜﻞ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ داﺧﻠﯽ)ﻫﻮاﯾﯽ ﯾﺎ زﻣﯿﻨﯽ( ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼً در ﻣﺒﺤﺚ اﻗﺴﺎم ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﻮرد ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ دا ده ﺷﺪ و در آﯾﻨﺪه در ﻓﺼﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره ﻣﺤﺎﺳﻦ‬
‫و ﻣﻌﺎﯾﺐ آن ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .10‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 171‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪145 /‬‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ راه ﺣﻠﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻤﺮﮐﺰ زداﯾﯽ و ﺳﺒﮏ ﮐﺮدن ﺑﺎر دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ راه ﺣﻞ ﺑﺮاي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﻣﻮر ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي ﯾﺎ ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و زﺑﺎﻧﯽ‬
‫وﺟﻮد دارد ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدﮔﺮدان ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ وﯾﮋهاي ﮐﻪ از‬
‫ﻃﺮف دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي وﺿﻊ ﻣﯽﺷﻮد اداره ﺷﻮد و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﻫﺎﻟﯽ آن‬
‫اﺳﺖ ﺣﻔﻆ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداري ﯾﺎ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ اداري‬
‫اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮد ﮔﺮدان )ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر( از اﻣﻮر اداري ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽرود و وﺣﺪت ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮر ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن واﺣﺪي اﺳﺖ و دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮ اﺟﺮاي آن‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻟﮑﻦ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮاﯾﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮد ﮔﺮدان ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‬
‫ﻣﺤﻠﯽ دارد ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﭼﻮب ﻗﻮاﻧﯿﻦ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﺎرﮔﺰاران اﺟﺮاﯾﯽ وﯾﮋهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﺻﻮل ﺧﻮد ﮔﺮداﻧﯽ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﻌﯿﻦ و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل وﻇﺎﯾﻒ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮد ﮔﺮدان ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺎﻻت آﻣﺮﯾﮑﺎ ﯾﺎ ﮐﺎﻧﺘﻮنﻫﺎي ﺳﻮﯾﺲ در ﺳﻄﺢ ﺣﻘﻮق‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﭼﻨﺪان ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ واﺣﺪﻫﺎي ﺧﻮدﮔﺮدان ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺒﺨﺸﺪ و وﺣﺪت و ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﻠﮋﯾﮏ‪ ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ و اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ از ﺷﻤﺎري ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮدﮔﺮدان ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﺜﻼً ﺑﻠﮋﯾﮏ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ)واﻟﻮن‪ ،‬ﻓﻼﻣﺎن و ﺑﺮوﮐﺴﻞ(‪ ،‬ﭼﻬﺎر‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ زﺑﺎﻧﯽ )ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪي و ﻣﻨﻄﻘﻪ دو زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮوﮐﺴﻞ( و ﺳﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ )ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪،‬‬
‫ﻫﻠﻨﺪي و آﻟﻤﺎﻧﯽ( اﺳﺖ و اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ داراي ﭼﻨﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮدﮔﺮدان از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫‪11‬‬
‫ﺳﯿﺴﯿﻞ و ﺳﺎردﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻖ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺟﺰﺋﯽ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﯽ‪:‬‬

‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ در ﻋﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺗﺸﮑﯿﻞ اداره آن ﭼﻪ ﻧﻘﺸﯽ دارد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺟﺰﺋﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (1‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﻄﻠﻖ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﺷﻮراي اداره ﻏﯿﺮ ﻣﺮﮐﺰي از اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮ اﺷﺨﺎص اداره ﮐﻨﻨﺪه ﺷﺨﺼﯿﺖ‬

‫‪ .11‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 60‬‬

 ‫‪ / 146‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و اﻣﻮر اداري ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺟﺰﺋﯽ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﯽ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻮراي اداره ﻏﯿﺮ ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬از اﻋﻀﺎي‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﻣﺤﻠﯽ و اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ‬
‫را ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﺤﻞ ﯾﺎ وﻻﯾﺖ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ اﻣﺎ اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ روش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫روش‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻓﺮاد ﻣﺘﺨﺼﺺ و ﻓﻨﯽ و ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ در اداره راه ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦ‬
‫رو ﺑﻪﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻼء از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺼﺎب اﻓﺮاد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻣﺘﺨﺼﺺ از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﭘﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﺟﻮد اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﺪم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻮدن اداره ﺻﺪﻣﻪاي ﻧﻤﯽزﻧﺪ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﻀﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ارﮐﺎن ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ارﮐﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮان و ﺷﺎرﺣﺎن ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اﻋﻢ از ﻣﺤﻠﯽ و ﻓﻨﯽ داراي‬
‫‪12‬‬

‫دو رﮐﻦ اﺻﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ ارﮐﺎن ﺧﺎص ﺧﻮد را ﻫﻢ دارد‪ .‬اﻣﺎ دو رﮐﻦ‬
‫اﺻﻠﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ -1 :‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ -2 .‬اﺳﺘﻘﻼل‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻫﺮ دو ﺿﺮوري اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﮐﺪام ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺷﺨﺎص اداري ﻣﺜﻞ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ‬
‫در ﻋﻤﻞ ﻓﺎﻗﺪ اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺪﯾﺮان آن از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻣﻨﺼﻮب ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺤﺖ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺪﯾﺪ از ﺳﻮي ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻠﺐ اﺳﺘﻘﻼل ﻻزم از ﻫﯿﺄت اداري‬
‫آن ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﯾﮏ واﺣﺪ اداري‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اداري ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻀﺎت و وزرا اﺳﺘﻘﻼل دارﻧﺪ اﻣﺎ آﻧﺎن ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻈﻬﺮ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ارﮐﺎن ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ‪:‬‬

‫در ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ دو رﮐﻦ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬دو رﮐﻦ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ -1 :‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺸﺨﺺ‪ -2 .‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ آن ﻣﻨﺎﻓﻊ‪.‬‬

‫‪ .12‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.236‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪147 /‬‬

‫‪ (1‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺸﺨﺺ‪ :‬ﻫﺪف از ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﺪف ﻣﺴﺘﻠﺰم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداري آن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﺄت‬
‫اداري ﻣﺤﻠﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺎ ﻓﺮاﻏﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮر ﺑﭙﺮدازد‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؟‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺮﮐﺰي واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آن را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺪ اﻗﻞ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﻤﻮﻣﯽ آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و وﻇﯿﻔﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻋﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ را ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮاد ‪ 138‬ﺗﺎ ‪ 141‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ وﺟﻮد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽاي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ واﮔﺬار‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ را ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ‬
‫واﮔﺬار ﺷﺪه‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﺘﺨﺐ‪ :‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺮ اداره و ﻣﻮاﻇﺒﺖ از آن‬
‫ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد‪ .‬ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن اﻓﺮادي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﻮزه ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫دارﻧﺪ و از ﺧﺪﻣﺎت آن ﻣﺴﺘﻔﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻈﻬﺮ اراده ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ زﯾﺮا آﻧﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻞ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻫﺎﻟﯽ آن را‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از دﯾﮕﺮان درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب‪ ،‬ﺷﺮط ﺗﮑﻮﯾﻦ‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬داراي اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮرا ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﻮاز دارد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي و واﺣﺪﻫﺎي ﻏﯿﺮ‬

‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ)ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري(‪:‬‬

‫اﺷﺨﺎص اداري ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ در اداره اﻣﻮر ﺧﻮد از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﮐﺰي ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺘﻔﺎوت دارد ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ از آن ﺑﻪ»ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺷﺨﺎص ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﯾﮏ اﺻﻞ ﺑﻨﯿﺎدي و ﻣﻌﺮوف ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻮدن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي و ﻧﺎﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﺑﻮدن اﺟﺮا« ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد را در ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‬
‫و از اﯾﻦ رو وزﯾﺮان ﻫﺮ ﮐﺪام در ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻖ دارﻧﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
 ‫‪ / 148‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ را ﭘﯿﮕﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر آﻧﺎن ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬
‫ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي و واﺣﺪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را از ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰ و ادارات ﺗﺎﺑﻌﻪ‪،‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﻫﺮﻣﯽ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﺗﺒﻌﯿﺖ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﯿﻮهﻫﺎ و ﻃﺮز ﻧﻈﺎرت و ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري و ﺷﺮاﯾﻂ و‬
‫ﺣﺪود آن را در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﺤﺚ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد اﻣﺎ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﯿﻦ‬
‫»ﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ« و »ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري« ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ و ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري‪:‬‬

‫‪ (1‬درﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪه و ﮐﻨﺘﺮل ﺷﻮﻧﺪه ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ )دوﻟﺖ( اﻣﺎ در ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري در ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪه و‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﺷﻮﻧﺪه دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص اﺳﺖ و ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺣﺪود و‬
‫ﺛﻐﻮر آن را ﺻﺮﯾﺤﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺪارد و ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ راﺑﻄﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬در ﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﮐﻨﺘﺮل اﺻﻞ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل اﺻﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬در ﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﻗﻠﻤﺮو ﮐﻨﺘﺮل وﺳﯿﻊ اﺳﺖ و اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻣﺎدي ﮐﻨﺘﺮل‬
‫ﺷﻮﻧﺪه را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﻗﻠﻤﺮو ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي ﮐﻨﺘﺮل ﺷﻮﻧﺪه‬
‫را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽ آن اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻈﺎرت از ﻟﺤﺎظ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻈﺎرت‬
‫ﺷﻮﻧﺪه از ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ او ﻣﺪ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮل‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻈﺎرت ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻈﺎرت ﻣﺎدي از ﻟﺤﺎظ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت اداري‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎرآﯾﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و اداري ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻧﻈﺎرت ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻼف ﻧﻈﺎرت ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﮑﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪه از ﺣﺪود اﺧﺘﯿﺎرات ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﮐﻨﺘﺮل ﺷﻮﻧﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و اﺑﻄﺎل ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻘﺎم ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪه را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫‪13‬‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ از ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .13‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 157‬اﻟﯽ ص‪. 162‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪149 /‬‬

‫ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري‪:‬‬

‫ﻧﻈﺎرت اداري ﺑﺮ واﺣﺪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ دو روش ﮐﻨﺘﺮل وﺟﻮد دارد‪ :‬روش اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن از آن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دﯾﮕﺮي روش ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻪ در‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻻﺗﯿﻨﯽ ﻃﺒﻖ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬روش ﯾﺎ ﻃﺮز اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪:‬‬

‫واﺣﺪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ در ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد از آزادي و اﺧﺘﯿﺎرات وﺳﯿﻌﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و در ﯾﮏ ﺣﺪ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﯾﺎ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻣﻮر ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻖ ﺑﺎزرﺳﯽ و ﺗﻔﺘﯿﺶ از ﮐﺎرﻫﺎ و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﺮاي وادار ﺳﺎﺧﺘﻦ اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ اداره‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻟﻮاﯾﺢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬وﺿﻊ ﻟﻮاﯾﺢ در ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ در ﺑﺎره ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮر ﺧﺎص ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره ﻣﺤﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﻈﺎرت در ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ در ﻣﻮرد ﺗﺼﺮﻓﺎت اداره ﻣﺤﻠﯽ در اﻣﻼك ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ‬
‫‪14‬‬
‫و ﻣﺴﮑﻦ ﮐﺎرﮔﺮان و ﻗﺮﺿﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻠﯽ در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن را از زﺑﺎن ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺤﺖ اﻟﻠﻔﻈﯽ ‪ local government‬در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﺳﺖ و‬
‫آن ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﺗﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺶ و دﻫﺴﺘﺎن و ده ﻋﻬﺪه داراداره اﻣﻮر ﻣﺤﻠﯽاﻧﺪ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي اداره ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻣﺤﻞ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﺧﺘﯿﺎرات اداري وﺳﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ داده ﺷﺪه اﺳﺖ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺼﻮب ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره اﻣﻮر ﻣﺤﻞ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻘﺮرات ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اداره اﻣﻮر ﺷﻬﺮداري ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫اﻣﻮر و ﺧﺪﻣﺎت اداري ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ و ﻗﻮه ﻣﺮﮐﺰي در آنﻫﺎ دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪارد و وﻇﺎﯾﻒ و اﺧﺘﯿﺎرات ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫وﺿﻊ ﻧﻈﺎﻣﺎت و آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺻﺪور دﺳﺘﻮراﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺄﻣﻮران و ﻣﺠﺮﯾﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .14‬اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 67‬‬

 ‫‪ / 150‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﻈﺎم اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اروﭘﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮداريﻫﺎ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻧﻈﺎم‬
‫ﺷﻬﺮداريﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺟﺰﺋﯽ ﺑﻪ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‬
‫آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﮐﻤﻨﻮﻟﺚ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ راه ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻦ داراي اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺤﻠﯽاﻧﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻈﺎرت ﻗﻮه‬
‫ﻣﺮﮐﺰي)وزارت ﮐﺸﻮر( و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن آن در اﯾﺎﻻت و وﻻﯾﺎت در اﻣﻮر ﺷﻬﺮداريﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺷﺒﯿﻪ آنﭼﻪ در ﻧﻈﺎم اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان ﻫﺴﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﺷﻬﺮداريﻫﺎ)ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ( ﺑﯿﺶﺗﺮ از اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻗﻮه ﻣﺮﮐﺰي ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ وﺻﻒ اﻣﺮوزه در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ اﺟﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮل ﻗﻮه ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ و‬
‫‪15‬‬
‫آزاديﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺤﺪود ﮔﺮدد‪«.‬‬

‫ب‪ -‬روش ﯾﺎ ﻃﺮز ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪:‬‬

‫ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ در ﻧﻈﺎم ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ادارات ﻣﺤﻠﯽ از‬
‫ﺳﻮي ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﻗﻮه‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺧﻮد ادارات و ﻫﻢ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ ﻧﻈﺎرت دارد‪ .‬ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد ادارات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎي اﯾﻦ ادارات اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ را ﻣﻨﺤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻖ آورد وﻟﯽ اﯾﻦ اﻧﺤﻼل ﯾﺎ ﺗﻌﻠﯿﻖ اﺛﺮي ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫اداره ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﻖ دارد ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻀﺎي ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻋﻤﺎل و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺑﻌﺪ از اﺗﺨﺎذ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﯾﺎ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﺟﺎزه ﻗﺒﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻗﺒﻞ از اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﯾﺎ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺻﺮﯾﺢ ﯾﺎ ﺿﻤﻨﯽ ﺑﺎ ﻻﯾﺤﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﺪﯾﻖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻻﺣﻖ اﻣﺎ اﺟﺎزه‪ ،‬اﻣﺮي ﺳﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي د ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداره ﻣﺤﻠﯽ را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﺻﻼً‬
‫اﻟﻐﺎ و اﺑﻄﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻟﻐﺎ ﯾﺎ اﺑﻄﺎل‬
‫در ﺣﺎﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻠﯽ از اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻤﺎل ﮐﻪ ﺟﺰء وﻇﺎﯾﻒ ﯾﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ورزد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎي آنﻫﺎ در اﺟﺮاي آن ﮐﺎر اﻗﺪام‬

‫‪ .15‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ اداري‪ ،‬ص‪. 138‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪151 /‬‬

‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ)اﺻﻞ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ( ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﯾﻦ ﺣﻖ را داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻣﺼﺎرف اﻟﺰاﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﻮدﺟﻪ اداره ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ درج ﺷﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اداره در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي آن را در ﺑﻮدﺟﻪ آن ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﮔﺎﻫﯽ و در ﻣﻮاردي‬
‫ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ ﻧﻘﺾ ﺷﻮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻪ اﻧﺤﻼل ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﻠﯽ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن را ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻖ در آورد‪) .‬ﻣﻮاد ‪ 10‬و ‪ 11‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي‬
‫‪16‬‬
‫وﻻﯾﺘﯽ(‪.‬‬
‫‪ -4‬ﮔﺎﻫﯽ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداره ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻤﻼك ﯾﺎ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﻋﻤﺎل اداره ﻣﺤﻠﯽ درﺳﺖ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ ﺗﺎ از آن زﻣﯿﻦ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬

‫ﺣﺪود ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪:‬‬

‫ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا اﺷﺨﺎص ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و از اﯾﻦ رو ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺣﺪي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺘﻘﻼل را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺿﻮاﺑﻂ و ﺣﺪود اﯾﻦ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ (1‬اداره ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺪون ﻧﻈﺎرت ﻗﺒﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺣﻖ آﻏﺎز ﻋﻤﻞ را دارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮل ﻗﺒﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺘﻘﺪم ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ در ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﺻﺎدر‬
‫ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻫﻨﻮز در ﺑﺎره آن ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺗﺨﺎذ ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي او ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﯾﻦ ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﯾﺢ ﺑﻪ او داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‬
‫ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺎرت ﯾﺎ ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ‪ ،‬اواﻣﺮ ﻗﺒﻠﯽ ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫‪17‬‬
‫ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻧﺎﻣﺸﺮوع اﺳﺖ و اﻟﺰام آور ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اداره ﻏﯿﺮﻣﺘﻤﺮﮐﺰ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻫﻢ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪول و ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه‪ ،‬از اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد او ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ او ﺑﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﺠﺪد آن ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ از آن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد ﻫﯿﭻ اﻋﺘﺮاﺿﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻧﻈﺎرت ﺑﻌﺪي ﯾﺎ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل اداره ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‬

‫‪ .16‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،920‬ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﺣﻤﻞ ‪.1386‬‬
‫‪ .17‬ﻋﺎﺻﻢ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.224 ،‬‬
 ‫‪ / 152‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺮﮐﺰي ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻖ دارد ﯾﮑﯽ از دو ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ آن ﻋﻤﻞ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از ﺗﺄﯾﯿﺪ آن اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻖ اﺻﻼح و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺷﺨﺺ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻧﯿﺰ ﺣﻖ دارد در ﻣﻮرد ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﻘﺎم ﻣﺮﮐﺰي اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا‬
‫او از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﻓﺮﺻﺖ داده ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﻣﺮﮐﺰي در ﺑﺎره آن اﺧﺘﻼف دارد‪ ،‬از دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﻣﻘﺎم ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺤﻠﯽ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ در ﺑﺎره اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺟﺒﺎري ﮐﻪ اﯾﺠﺎب ﺑﻮدﺟﻪ زﯾﺎد و ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ او از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز‬
‫زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺄﺳﯿﺲ آن ﻓﺮا ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻋﻤﺎل ﻧﻈﺎرت‪:‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻗﯿﻤﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻣﺮﮐﺰ و ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ وﻟﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ اﯾﻦ ﻧﻈﺎرت را ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن وزارتﻫﺎ ﮐﻪ در وﻻﯾﺎت‬
‫ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﻌﻨﯽ از روش ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ اﯾﻦ ﻧﻈﺎرت ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮد ادارات ﻏﯿﺮﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ اداره دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از او‬
‫اﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻮراي وﻻﯾﺖ ﺻﻼﺣﯿﺖ داده ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﺷﻮراي‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ )وﻟﺴﻮاﻟﯽ ﻫﺎ( ﯾﺎ ﻗﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﺎﺣﻪ آن ﻧﻈﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ آن‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﻦ ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺑﺎ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ دﯾﮕﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ از ﯾﮏﺳﻮ و ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري و ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺿﺮوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ‪:‬‬

‫ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻗﺴﺎم ﺗﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اداري‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد در ﺷﻌﺐ ادارات ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در ﻣﺮﮐﺰ ﯾﺎ وﻻﯾﺎت اﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن در ﭘﺎرهاي‬
‫از ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﺸﮑﻼت اداري‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ اداره ﻣﺮﮐﺰي در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و ﮐﺴﺐ ﺗﮑﻠﯿﻒ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﻬﺎﯾﯽ اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ روش در داﻧﺶ ﺣﻘﻮق ﺳﺘﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﻢ اﺟﺮاآت را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ وﻗﺖ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪153 /‬‬

‫ﮐﻢﺗﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﻧﯿﺰ آﺳﺎن ﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦﻫﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺷﻤﺮده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﺮدو ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻫﺎي دو ﻧﻈﺎم‪:‬‬

‫‪ (1‬در ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اﺳﺘﻘﻼﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان داده ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮏ اﺳﺘﻘﻼل ﻋﺎرﺿﯽ اﺳﺖ و‬
‫اﺻﺎﻟﺖ ﻧﺪارد اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬اﺷﺨﺎص اداري ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬از ﺳﻠﻄﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺳﺘﻘﻼل آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه و ﯾﮏ اﺻﻞ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد از اﯾﻦ اﺳﺘﻘﻼل اﻧﺪﮐﯽ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي در ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﻫﻤﻪ‬
‫اﻧﻮاع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداري و ﺧﺪﻣﺎت اداري را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‬
‫در ﻧﻮع ﻣﺤﻠﯽ و ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ آن‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه و اﺻﻞ‪ ،‬از ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداري در ﺳﺎﺣﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ وﻻﯾﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﮕﺮ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺻﺮﯾﺢ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اداري در ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺷﺨﺺ اداري ﻏﯿﺮﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﻣﺴﺆول ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‪ .‬وﻟﯽ در ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ اداري ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺴﺆول ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن و‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺳﺘﻘﻼل ﻧﺴﺒﯽ در ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﻧﻬﺎﯾﯽ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﮐﺎر آﻧﺎن در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ وزارت ﻣﺘﺒﻮع آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد و از اﯾﻦ رو ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺮ دوش‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ)ﻧﻈﺎم ﻓﺪرال(‪:‬‬

‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺷﯿﻮهاي از ﺷﯿﻮهﻫﺎي اداري اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره و ﺳﺎزﻣﺎن اداري‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻟﺬا ﻫﻢ در دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺴﯿﻂ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ در دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺮﮐﺐ ﯾﺎ ﻓﺪرال‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻮهاي از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫اداري و ﻟﺬا ﺗﻨﻬﺎ در دوﻟﺖﻫﺎي ﻓﺪراﻟﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‪ ،‬ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﮐﺸﻮر‬
‫ﺑﯿﻦ اﺷﺨﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ وﻻﯾﺖ ﯾﺎ دوﻟﺖ ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ اﯾﺎﻟﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﺮ اﯾﺎﻟﺖ داراي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺧﺎص ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ دوﻟﺖ ﻓﺪراﻟﯽ ﮐﻪ داراي ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‬
 ‫‪ / 154‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺳﻮﯾﺲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﯿﻦ دو ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻬﻤﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫‪18‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻣﻮر اداره اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﺜﻞ وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﻮع ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در دوﻟﺖﻫﺎي ﻓﺪراﻟﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آن ﻫﺮ اﯾﺎﻟﺖ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري و دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻮد را دارد‪.‬‬
‫‪ (2‬در ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻫﺮ اﯾﺎﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺧﺎص‬
‫ﺧﻮد را ﻫﻢ دارد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻢ ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر در ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻫﻤﻪ اﻣﻮر داﺧﻠﯽ ﺧﻮد در‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‪ ،‬ﻗﻀﺎ و اداره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ ﻓﺪرال و اﯾﺎﻟﺖﻫﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه آن از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ در ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫اداري ﺑﻮده و ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﯾﺎﻟﺖﻫﺎ در اﺑﺮاز اراده دوﻟﺖ ﻓﺪرال و ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي ﻫﺎي آن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در اﻣﻮر‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺪرال ﻣﺸﺎرﮐﺖ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺸﺎرﮐﺖ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻨﺘﺨﺒﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد اﻋﻀﺎي ﻣﺴﺎوي از ﻫﺮ اﯾﺎﻟﺖ و ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﻮس آن‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و از ﻫﻤﻪ اﯾﺎﻻت ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم‬
‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ در وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﮐﺸﻮر ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (5‬اﯾﺎﻻت ﻋﻀﻮ ﻓﺪرال از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬
‫و ﺑﺪون ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل دوﻟﺖ ﻓﺪرال اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ واﺣﺪﻫﺎي اداره ﻣﺤﻠﯽ در ﻧﻈﺎم‬
‫ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰي‬
‫‪19‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﯿﺰان اﯾﻦ ﻧﻈﺎرت در ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺸﻢ‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺨﻔﯿﻒ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰي‪ :‬اﻣﺮوز ﻣﺸﮑﻼت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداري اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ و‬

‫‪ .18‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.343-342‬‬

‫‪ .19‬در ﺑﺎره ﻧﻈﺎم ﻓﺪرال و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت آن ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬دﻓﺘﺮ اول‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﺑﺴﯿﻂ و ﻣﺮﮐﺐ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪155 /‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﻌﺪاد آنﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﻣﺪاﺧﻠﻪ از ﺳﻮي دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺪرن‪ ،‬ازدﯾﺎد ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻮع و ﺗﮑﺜﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ دﯾﮕﺮ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺮﮐﺰ وﻇﺎﯾﻒ اداري و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﯾﮏ دﺳﺖ و در اﻧﺤﺼﺎر ﯾﮏ ﻣﻘﺎم از ﻣﺤﺎﻻت ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺿﺮوري‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ وﻇﺎﯾﻒ ﺑﯿﻦ ادارات ﻣﺤﻠﯽ و ﻓﻨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدد ﺗﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آنﭼﻪ ﺑﺮ‬
‫دوش ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺒﮏ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺿﺮورت اﺻﻼﺣﺎت اداري ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ :‬از ﺣﺴﻨﺎت ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اداري را ﺑﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت آن ﻧﯿﺎزﻫﺎ درﺳﺖ درك ﺷﻮد و‬
‫اﺟﺮاآت ﺳﺎدهﺗﺮ و ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﮔﺮدد و از ﺿﯿﺎع وﻗﺖ در ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ادارات دﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻋﻤﺎل اداري ﺳﺮﻋﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از ﮐﻨﺪي و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي اداره ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﭼﻮن ﺑﺮاي آﻧﺎن اﻧﮕﯿﺰه و‬
‫اﺣﺴﺎس ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ؛ ﻧﻈﺎم دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ‪ :‬از دﯾﮕﺮ ﺣﺴﻨﺎت ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺎم وﺳﯿﻠﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺳﺎﺧﺘﻦ اداره اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻠﺖﻫﺎ را در اداره اﻣﻮر ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﮐﺎر درﺳﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﺑﺮاي اﺷﺘﺮاك در اداره اﻣﻮر‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر اﺟﺎزه داده ﺷﻮد اﻣﺎ در ﺳﻬﻢ ﮔﯿﺮي در اداره ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺎص ﺧﻮدش اﺟﺎزه داده‬
‫ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم آزاد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﺼﺮ ﻫﻤﺴﺎزي دارد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه ﮐﻪ اﺳﺎس ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻋﻀﺎي‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬اﺳﺎس دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ را ﺑﺮاي ﻧﻈﺎم ﻣﺮﮐﺰي‬
‫اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ؛ ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ :‬ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺻﻞ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در اداره اﻣﻮر ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي در اداره اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬آﻣﻮزش ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﮐﺸﻮر ﻫﻢ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮐﺎر آزﻣﻮده و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن آﻣﻮزش‬
‫دﯾﺪه در اداره اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺤﻠﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻓﺮﺻﺖ دادن ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻧﻮﯾﻦ اداري‪ :‬اداره ﻫﻤﻮاره ﻧﻈﺎمﻫﺎي اداري ﻧﻮﯾﻨﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ را در ﯾﮑﯽ از وﻻﯾﺎت ﺑﻪ ﻃﻮر آزﻣﺎﯾﺸﯽ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ اﮔﺮ ﺑﺎ ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آن را در ﺳﺎﯾﺮ وﻻﯾﺎت ﮐﺸﻮر ﻫﻢ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ و اﮔﺮ‬
 ‫‪ / 156‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺎﮐﺎم ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺪ اﻗﻞ ﺿﺮر ﮐﻢﺗﺮي را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ در زﻣﺎن ﺑﺤﺮانﻫﺎ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮﺧﯽ از وﻻﯾﺎت را ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻞﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي واﮔﯿﺮدار و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻗﺘﻀﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻮادﺛﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻈﻢ ﮐﺸﻮر ﻣﺨﺘﻞ ﺷﻮد و ﻧﮕﺮاﻧﯽ و آﺷﻔﺘﮕﯽ و آﺷﻮب ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫راهﺣﻞﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﺧﻮد وﻻﯾﺖ آﺳﯿﺐ دﯾﺪه ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر‬
‫راهﺣﻠﯽ از ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﺮﺻﺖ از دﺳﺖ ﺑﺮود و راه ﺣﻞ ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬زﻣﺎن‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ را در ﺑﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻋﻄﺎي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺲ اﺳﺘﻘﻼل ﺷﺎن در اداره اﻣﻮر‪ ،‬رﯾﺸﻪدار و ﭘﺎﯾﺪار ﮔﺮدد و در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ از آنﻫﺎ ﻋﺒﻮر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻋﺪاﻟﺖ در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ :‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﮕﺎن در‬
‫ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان در ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دوﻟﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺮف اﻣﻮال ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺴﯿﺎري از ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﺮاﮐﺰ اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ را در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﺣﺴﻨﺎت ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪودي ﻋﺪاﻟﺖ در ﺗﻮزﯾﻊ اﻣﻮال ﺣﺎﺻﻞ از ﻣﺎﻟﯿﺎت را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﻧﺤﺼﺎر آن در‬
‫دﺳﺖ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺮ وﻻﯾﺖ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را در ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻣﻌﺎﯾﺐ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اداري دوﻟﺖ‪ :‬اﺳﺘﻘﻼﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص اداري اﻋﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ واﺣﺪﻫﺎي اداري ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ در داﺧﻞ دوﻟﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدد و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اداري ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ﻗﺪرت ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﻫﻤﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﮐﺸﻮر ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺻﻞ وﺣﺪت اداره‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و وﺣﺪت وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎ و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت دارد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﭼﻮن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮔﺮوه ﺧﺎص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ اﻋﻀﺎي اداره و ﺗﺮﺟﯿﺢ آن ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ :‬ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ در ﻣﯿﺎن ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪،‬‬
‫روﺣﯿﻪ اﺧﺘﻼف و ﻧﻔﺮت اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ ادارات ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري ‪157 /‬‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و روﺣﯿﻪ رﻗﺎﺑﺖ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده و در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان از ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد روﺣﯿﻪ‬
‫اﺧﺘﻼف و ﻣﻨﺎزﻋﻪ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺿﺮر ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﮐﻤﺒﻮد ﺗﺨﺼﺺ اداري‪ :‬دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﭼﻮن ﻣﻌﻤﻮﻻً از وﺳﺎﯾﻞ و ﺗﺠﻬﯿﺰات‬
‫ﻓﻨﯽ و ادارياي ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰي ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دراﯾﺖ‪ ،‬ﺗﺨﺼﺺ و‬
‫ﺧﺒﺮﮔﯽ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ ادارات ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي در ﻣﺼﺎرف‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﺟﻪ زﯾﺎدي را ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و اﺳﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﺧﻄﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺷﻮد‬
‫زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﻮر ادارات ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﯾﮏ ﻧﻮع ﮐﻨﺘﺮل و‬
‫ﻧﻈﺎرت)ﻗﯿﻤﻮﻣﺖ اداري( دارد و ﻣﺎﻧﻊ از اﻧﺤﺮاف آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ از ﻣﺰاﯾﺎ و‬
‫ﺣﺴﻨﺎت اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻻزم اﺳﺖ ﻧﻈﺎم اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ از ﻧﻮع ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﯾﺎ ﻣﺨﺘﻠﻂ؟ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ادوار‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ را ﻃﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ذﯾﻼً ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺳﻪ دوره را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬دوره ﻧﺨﺴﺖ)‪(1343 -1301‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﺎم و ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻮﯾﻦ و ﻣﺪرن آن از ﺳﺎل ‪ 1301‬ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ اوﻟﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﻨﺎﻣﻪ)ﻗﺎﻧﻮن( ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ و ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﻣﻠﮑﯿﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ اداره ﻣﺮﮐﺰي و اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اول‪ -‬اداره ﻣﺮﮐﺰي‪ :‬در رأس اداره ﻣﺮﮐﺰي ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﺸﮑﻞ‬
‫از ﺻﺪر اﻋﻈﻢ‪ 20‬و ﻫﻔﺖ وزﯾﺮ وﯾﮏ رﯾﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم رﯾﺎﺳﺖ ﺷﻮراي دوﻟﺖ )ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺳﺎﺧﺘﺎر و‬
‫وﻇﺎﯾﻒ آن در ﻣﺒﺤﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪ( ﺑﻮد و اداره ﻣﺴﺘﻘﻞ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ‬
‫اداره ﻃﺒﯿﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﺷﺎه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر در ﻣﻮاد اوﻟﯿﻪ »ﻧﻈﺎﻣﻨﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ« ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .20‬اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺪر اﻋﻈﻢ در ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ اﺳﺎﺳﯽ آن زﻣﺎن درج ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد و ﻟﯽ ﺗﺎ ﺧﺘﻢ دوره اﻣﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺧﻮد اﻣﺎن اﷲ ﺧﺎن ﺷﺨﺼﺎ از ﮐﺎﺑﯿﻨﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﺎ آﺧﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺻﺪر اﻋﻈﻢ‬
‫ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺪﯾﻖ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﭘﻨﺞ ﻗﺮن اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪159 /‬‬

‫»‪ (1‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن وﻇﯿﻔﻪ اداره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻔﻮض اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﺄت وزرا و اداره ﻣﺴﺘﻘﻠﻪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اداره ﻣﺮﮐﺰﯾﻪ ﻣﺮﮐﺐ اﺳﺖ از وزارتﻫﺎ و اداره ﻣﺴﺘﻘﻠﻪ‪.‬‬
‫‪ (5‬وزارات ﺑﺮ وﺟﻪ ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اول‪ -‬وزارت ﺣﺮﺑﯿﻪ‪ .‬دوم‪ -‬وزارت ﺧﺎرﺟﯿﻪ‪ .‬ﺳﻮم‪ -‬وزارت داﺧﻠﯿﻪ‪ .‬ﭼﻬﺎرم‪ -‬وزارت‬
‫ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ .‬ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ‪ .‬ﺷﺸﻢ‪ -‬وزارت ﻣﻌﺎرف‪ .‬ﻫﻔﺘﻢ‪ -‬وزارت ﺗﺠﺎرت‪ .‬ﻫﺸﺘﻢ‪ -‬رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ (6‬اداره ﻣﺴﺘﻘﻠﻪ ﻃﺒﯿﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ وزارات ﺑﻪ راه راﺳﺖ در ﺣﻀﻮر اﺷﺮف ﻫﻤﺎﯾﻮﻧﯽ ﻣﺴﺆل‬
‫‪21‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫دوم‪ -‬اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬اﻣﺎ اداره ﻣﺤﻠﯽ در آن دوره داراي ﭘﻨﺞ واﺣﺪ ﺑﺎ درﺟﺎت ذﯾﻞ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬وﻻﯾﺖ ﮐﻪ در رأس آن واﻟﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﻋﻠﯽ ﮐﻪ در رأس آن ﺣﺎﮐﻢ اﻋﻠﯽ ﻗﺮارداﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻼن ﮐﻪ در رأس آن ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻼن ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ در رأس آن ﺣﺎﮐﻢ ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻋﻼﻗﻪ ﮐﻪ در رأس آن ﻋﻼﻗﻪدار ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر اداره ﻣﺤﻠﯽ در ﻣﻮاد اوﻟﯿﻪ »ﻧﻈﺎﻣﻨﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﻣﻠﮑﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ (1‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از روي ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﻣﻠﮑﯿﻪ ﺑﻪ وﻻﯾﺎت و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي اﻋﻠﯽ ﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬وﻻﯾﺎت و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي اﻋﻠﯽ ﺑﻪ‪ :‬ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي ﮐﻼن و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎ و ﻋﻼﻗﻪﻫﺎ؛‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي ﮐﻼن ﺑﻪ‪ :‬ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎ و ﻋﻼﻗﻪﻫﺎ؛‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻫﺎ ﺑﻪ‪ :‬ﻋﻼﻗﻪ ﻫﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﻼﻗﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭘﻨﺞ وﻻﯾﺖ و ﭼﻬﺎر ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﻋﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻻﯾﺎت‪ :‬اول‪ :‬وﻻﯾﺖ ﮐﺎﺑﻞ‪ .‬دوم‪ :‬وﻻﯾﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎر‪ .‬ﺳﻮم‪ :‬وﻻﯾﺖ ﻫﺮات‪ .‬ﭼﻬﺎرم‪ :‬وﻻﯾﺖ‬
‫ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن‪ .‬ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬وﻻﯾﺖ ﻗﻄﻐﻦ و ﺑﺪﺧﺸﺎن‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي اﻋﻠﯽ‪ :‬اول‪ :‬ﺳﻤﺖ ﻣﺸﺮﻗﯽ‪ .‬دوم‪ :‬ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ .‬ﺳﻮم‪ :‬ﻓﺮاه‪ .‬ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﯿﻤﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ (4‬وﻻﯾﺎت در زﯾﺮ اداره ﻧﺎﺋﺐ اﻟﺤﮑﻮﻣﻪﻫﺎ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي اﻋﻠﯽ در زﯾﺮ اداره ﺣﺎﮐﻢﻫﺎي‬
‫اﻋﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﺋﺐ اﻟﺤﮑﻮﻣﻪ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ واﻟﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎي ﮐﻼن در زﯾﺮ اﻣﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻼن و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎ در زﯾﺮ اﻣﺮ ﺣﺎﮐﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ‬
‫در زﯾﺮ اﻣﺮ ﻋﻼﻗﻪدارﻫﺎ اداره ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻗﺮﯾﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻗﺮﯾﻪدار دارد‪ .‬و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم‬

‫‪ .21‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻧﻈﺎﻣﻨﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻊ داﺋﺮه ﺗﺤﺮﯾﺮات ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﯽ وزرا‪ 15 ،‬دﻟﻮ‬
‫‪ ، 1302‬ﮐﺎﺑﻞ‪.‬‬
 ‫‪ / 160‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫درﺟﻪ اول و دوم و ﺳﻮم ﺑﻪ ﺳﻪ درﺟﻪ و ﻋﻼﻗﻪدارﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم درﺟﻪ اول و دوم ﺑﻪ دو درﺟﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (6‬از روي اﺧﺘﯿﺎرات و ﺧﺪﻣﺖ در ﻣﺎﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢﻫﺎ و ﯾﺎ ﻋﻼﻗﻪدارﻫﺎي درﺟﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻓﺮق ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازه وﺳﻌﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ درﺟﻪ ﺣﺎﮐﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ داري درﺟﻪ‬
‫‪22‬‬
‫ﻋﻼﻗﻪدارﻫﺎ از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ دوره ﺑﺮاي ﺑﺎر ﻧﺨﺴﺖ اداره دوﻟﺘﯽ از ﺣﺎﻟﺖ »ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻣﻄﻠﻖ«‪ ،‬ﮐﻪ از زﻣﺎن اﻣﯿﺮﻋﺒﺪ‬
‫اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﺎن و ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪه و اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎرج ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﺣﺎﻟﺖ »ﻋﺪم‬
‫ﺗﺮاﮐﻢ« ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻊ ﺑﻪ اداره ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ در وﻻﯾﺎت داده‬
‫ﺷﺪ و ﻫﻢ از ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻮع ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم »ﻋﺪم‬
‫ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري« ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺣﮑﻤﯽ را ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪63‬‬
‫ﻧﻈﺎمﻧﺎﻣﻪ اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﻋﻠّﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺎده آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺻﻮل اداره وﻻﯾﺎت ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺎﺳﯿﻪ ﻣﺒﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮﺳﯿﻊ ﻣﺄذوﻧﯿﺖ‪ -2 .‬ﺗﻔﺮﯾﻖ وﻇﺎﯾﻒ‪ -3 .‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺬﮐﻮر ﻫﻤﻪ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ وﻻﯾﺎت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺎﻣﺎت ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻔﺮﯾﻖ ﮐﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺧﺘﯿﺎرات‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺎﻣﺎت ﻣﺨﺼﻮﺻﻪ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺄﻣﻮر در وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﻤﺮاﺗﺐ ﻧﺰد ﻣﺎﻓﻮﻗﺶ ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ اداره وﻻﯾﺎت‪» ،‬ﺗﻮﺳﯿﻊ‬
‫ﻣﺄذوﻧﯿﺖ« ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت اﺳﺖ و اﺻﻞ دوم ﺗﻘﺴﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ و‬
‫اﺻﻞ ﺳﻮم ﻫﻢ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮي وﻻﯾﺎت و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ وﻻﯾﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺒﻠﯽ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮي از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﺳﺘﻘﻼل ﻧﺴﺒﯽ اداره و ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي واﺣﺪﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬در ﻫﺮ وﻻﯾﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﻮره ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻬﻢ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ داراي ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺟﺮاﺋﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ در ﻧﻈﺎﻣﻨﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﻗﺒﻼ در‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در دوره زﻣﺎﻣﺪاري ﻧﺎدرﺧﺎن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در دوره زﻣﺎﻣﺪاري ﻇﺎﻫﺮﺷﺎه ﺗﺎ ﺳﺎل ‪1343‬‬
‫ﻧﻈﺎم اداري دوره اﻣﺎن اﷲ ﺧﺎن ﺑﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ اﻧﺪك در ﺳﺎﺧﺘﺎر و وﻇﺎﯾﻒ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻤﺪهاي در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ اﯾ ﺠﺎد ﻧﺸﺪ ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﯽ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1310‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ و ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﺣﺬف ﮔﺮدﯾﺪ و در واﺣﺪﻫﺎي اداري ﺗﻐﯿﯿﺮات‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ .22‬ﻧﻈﺎﻣﻨﺎﻣﻪ ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﻣﻠﮑﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﻬﺪ اﻣﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪161 /‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬دوره دوم )‪(1382-1343‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺎل ‪ 1343‬در ﺑﺎره ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫اول‪ -‬اداره ﻣﺮﮐﺰي‪ :‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ‪ 23‬ﺑﺮاي اداره ﻣﺮﮐﺰي ‪14‬‬
‫وزارت ) دﻓﺎع‪ ،‬ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬داﺧﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﻓﻮاﯾﺪ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻣﺨﺎﺑﺮات‪،‬‬
‫ﺻﺤﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن و ﺻﻨﺎﯾﻊ‪ ،‬زراﻋﺖ و ﭘﻼن( و ﯾﮏ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻗﺒﺎﯾﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎ ﭘﻨﺞ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از وزارت ﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪).‬رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ ﻣﻠﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت‪ ،‬اﻧﮑﺸﺎف دﻫﺎت‪ ،‬ﺳﺮوي آب و ﺧﺎك( اﻣﺎ در ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ‪ 24‬ﮐﻪ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1351‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر وزارت دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم‪ :‬وزارت ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﺎﻟﯽ و ﻋﻠﻮم‪ ،‬وزارت‬
‫ﮐﺎر و اﻧﮑﺸﺎف اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬وزارت اﺣﺘﯿﺎﺟﺎت ﻋﺎﻣﻪ و وزارت اﻣﻮر ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ ،‬اﻓﺰوده ﺷﺪ‪.‬‬
‫دوم – اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﮑﻮﻣﺘﯽاﻋﻠﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫ﮐﻼن ﺣﺬف ﮔﺮدﯾﺪ و در ﺳﻄﺢ ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮر‪ ،‬وﻻﯾﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺣﺪ اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد وﻻﯾﺎت در آن زﻣﺎن ‪ 28‬وﻻﯾﺖ ﺑﻮد‪) .‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻟﻮﮔﺮ‪ ،‬وردك‪ ،‬ﭘﺮوان‪ ،‬ﮐﺎﭘﯿﺴﺎ‪ ،‬ﻟﻐﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻧﻨﮕﺮﻫﺎر‪ ،‬ﮐﻨﺮ‪ ،‬ﻏﺰﻧﯽ‪ ،‬ﭘﮑﺘﯿﺎ‪ ،‬زاﺑﻞ‪ ،‬ﮐﻨﺪﻫﺎر‪ ،‬ارزﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻠﻤﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺨﺎﻧﺴﻮر‪ ،‬ﻓﺮاه‪ ،‬ﻫﺮات‪ ،‬ﺑﺎدﻏﯿﺲ‪،‬‬
‫ﻏﻮر‪ ،‬ﻓﺎرﯾﺎب‪ ،‬ﺟﻮزﺟﺎن‪ ،‬ﺗﺨﺎر‪ ،‬ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺳﻤﻨﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻐﻼن‪ ،‬ﮐﻨﺪز‪ ،‬ﺑﺪﺧﺸﺎن و ﺑﺎﻣﯿﺎن(‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 109‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬در ﮐﻨﺎر واﺣﺪ اداري وﻻﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ وﻻﯾﺖ‬
‫ﯾﮏ ﺟﺮﮔﻪ )ﺷﻮرا( وﻻﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي در ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻫﺪاف اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ وﻻﯾﺖ و ﻣﺸﻮره‬
‫دادن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ وﻻﯾﺖ در ﺟﻬﺖ ﺑﻬﺒﻮد اﻣﻮر و اﻧﮑﺸﺎف اوﺿﺎع ﻋﻤﻮﻣﯽ وﻻﯾﺖ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و در ﻣﺎده ‪ 110‬آن ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺟﺮﮔﻪﻫﺎ ﺗﺎ ﺳﻄﺢ ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﯾﺎﺑﺪ و‬
‫اﺷﺘﺮاك روز اﻓﺰون آنﻫﺎ در اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫وﻻﯾﺘﯽ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﻋﻤﻞ ﻧﻪ اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اداري اﯾﻦ دوره ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﺎ‬
‫روﯾﮑﺮد ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺤﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ و در ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﻧﻈﺎم ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬ﯾﻌﻨﯽ در دوره ﺟﻤﻬﻮرﯾﺖ داودﺧﺎن و دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﺰب‬
‫ﺧﻠﻖ و ﭘﺮﭼﻢ و دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺠﺎﻫﺪﯾﻦ و ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺎم اداري ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻈﺎم اداري‬

‫‪ . 23‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،37‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬ﻣﯿﺰان ﺳﺎل‬
‫‪.1344‬‬
‫‪ .24‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،231‬ﻣﺆرخ ‪.1351‬‬
 ‫‪ / 162‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬دوره ﺳﻮم )‪(1382‬‬

‫اﻣﺎ از ﺳﺎل ‪ 1382‬ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اداره را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺑﻌﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اداري‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪.‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ اداره ﻣﺮﮐﺰي و اداره ﻣﺤﻠﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺎدهي ‪ 136‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪» :1382‬ادارهي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽاﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫واﺣﺪﻫﺎي ادارهي ﻣﺮﮐﺰي و ادارات ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اداره ﻣﺮﮐﺰي‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 136‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪:‬‬
‫»ادارهي ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻪ ﯾﮏ ﻋﺪه واﺣﺪﻫﺎي اداري ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در رأس ﻫﺮﮐﺪام ﯾﮏ‬
‫ﻧﻔﺮ وزﯾﺮ‪ ،‬ﻗﺮار دارد‪ .‬واﺣﺪ ادارهي ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬وﻻﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد‪ ،‬ﺳﺎﺣﻪ‪ ،‬اﺟﺰا و ﺗﺸﮑﯿﻼت‬
‫وﻻﯾﺎت و ادارات ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﻮس‪ ،‬وﺿﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﺎﻧﻮن ذﮐﺮﺷﺪه در اﯾﻦ ﻣﺎده‪» ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ« و »ﻗﺎﻧﻮن اداره‬
‫ﻣﺤﻠﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز اﯾﻦ دو ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺗﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺳﺎﺧﺘﺎر اداري‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺎده ‪ 71‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﺸﮑﻞ اﺳﺖ از وزرا ﮐﻪ ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد وزرا و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ،‬ادارهي ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﻣﺘﺸﮑﻞ از ‪ 25‬وزارت ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ زﯾﺮ اﺳﺖ‪» :‬وزارتﻫﺎي دﻓﺎع ﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬اﻣﻮر داﺧﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت و‬
‫ﺻﻨﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺣﺞ و اوﻗﺎف‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﻣﻮر ﺳﺮﺣﺪات‪ ،‬اﻗﻮام و ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻮاد‬
‫ﻣﺨﺪر‪ ،‬ﻓﻮاﯾﺪ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﻣﻌﺎدن‪ ،‬اﻧﺮژي و آب‪ ،‬ﻣﺨﺎﺑﺮات و ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ‪ ،‬زراﻋﺖ‪،‬‬
‫آبﯾﺎري و ﻣﺎلداري‪ ،‬اﻧﮑﺸﺎف ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻣﻌﺎرف‪ ،‬اﺣﯿﺎ و اﻧﮑﺸﺎف دﻫﺎت‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت و ﻫﻮاﻧﻮردي ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﮐﺎر و اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺷﻬﺪا و ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﻦ‪،‬‬
‫اﻣﻮر ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ و ﻋﻮدتﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﻣﻮر زﻧﺎن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وزارت دوﻟﺖ در اﻣﻮر ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ و‬
‫وزﯾﺮ ارﺷﺪ دوﻟﺖ‪«.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد ﺑﺎﯾﺪ در اداره ﻣﺮﮐﺰي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ وزارتﻫﺎ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪163 /‬‬

‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺣﺪﻫﺎي اداره ﻣﺮﮐﺰي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ادارات و رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪،‬‬
‫در ﺣﺪي زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﻌﺪاد آنﻫﺎ از ﺗﻌﺪاد وزارت ﻫﺎ اﻓﺰون ﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ در ادوار اداري ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺒﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ و اﮐﺜﺮاً ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت و اداره ﯾﮑﯽ از وزارتﻫﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﺗﻌﺪادي ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪك‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﺻﺪر اﻋﻈﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﻌﻼ ادارات و‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻏﯿﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وزارتﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ 24‬اداره دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫»رﯾﺎﺳﺖ دﻓﺘﺮ رﯾﯿﺲﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬ﺷﻮراي اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻟﻮيﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ‪ ،‬ادارهي اﻣﻮر و‬
‫داراﻻﻧﺸﺎي ﺷﻮراي وزﯾﺮان‪ ،‬آﮐﺎدﻣﯽﻋﻠﻮم‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ارﮔﺎنﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪،‬‬
‫ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اداره اﻣﻮر‬
‫وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ‪ ،‬اداره اﻣﻮر ﻣﺸﺮاﻧﻮﺟﺮﮔﻪ‪ ،‬اداره ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪ ،‬اداره ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺴﺎد اداري‪ ،‬اداره آﻣﺎدﮔﯽ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺣﻮادث‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺪﻧﯽ و اﻟﻤﭙﯿﮏ‪،‬‬
‫اداره اﺣﺼﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬اداره ﮐﻨﺘﺮل و ﺗﻔﺘﯿﺶ‪ ،‬اداره ﺟﯿﻮدﯾﺰي و ﮐﺎرﺗﻮﮔﺮاﻓﯽ‪ ،‬اداره اﻧﺴﺠﺎم اﻣﻮر‬
‫ﮐﻮﭼﯽﻫﺎ‪ ،‬اداره اﺳﺘﻨﺪرد و ﺑﺎﻻﺧﺮه رﯾﺎﺳﺖ ﺳﻤﻊ ﺷﮑﺎﯾﺎت‪«.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ از ادارات ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اداره اﻣﻮر وﻟﺴﯽ ﺟﺮﮔﻪ و اداره اﻣﻮر ﻣﺸﺮاﻧﻮ ﺟﺮﮔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮐﺜﺮﯾﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري ارﺗﺒﺎط‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه اﺻﻮل ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫اداري‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﻋﺪم ﻧﻈﺎرت دﻗﯿﻖ از ﮐﺎر ادارات ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻮن رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﺑﺴﯿﺎري از رؤﺳﺎي اﯾﻦ ادارات‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺎهﻫﺎ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر را ﺣﺘﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ادارات در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﺰء ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﺸﻤﻮل ﻧﻈﺎرت ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ از آن ﺟﺎ ﮐﻪ در ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﻧﻈﺎرت ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﺣﮑﻮﻣﺖ و وزرا ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً اﯾﻦ ادارات ﭼﻮن ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ وزارتﻫﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و زﯾﺮ ﻧﻈﺮ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ از ﯾﮏ وزارت ﻫﻢ ﻣﻬﻢﺗﺮ و ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ اﺳﺖ و از ﻫﻤﯿﻦﺟﺎ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در رواﺑﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﭘﺎرﻟﻤﺎن از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﻫﻢ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ ادارات واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وزارتﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده و در دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ -‬وزﯾﺮ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در وﺿﻌﯿﺖ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ادارات ﻧﻪ ﻧﻈﺎرت ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ ﻧﻈﺎرت اداري‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻧﺎدرﺳﺖ ﻫﺮ روز رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ و‬
 ‫‪ / 164‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد اﯾﻦ ﻧﻮع ادارات ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﻫﻢ از ﺻﻼﺣﯿﺖ و اﻋﺘﺒﺎر وزارتﻫﺎ‬
‫و ﻣﯿﺰان اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﻣﺸﮑﻼت ﻗﺒﻠﯽ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از‬
‫دﻻﯾﻞ ﻫﻢ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎ اﯾﻦ ادارات ﺑﻪ ﺻﺪارت واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻓﻌﻼ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺻﺪارت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري ﻣﻠﺤﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪﺟﺎ و ﺿﺮوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن اداره‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺪﻗﯿﻖ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺧﻮد را ﻃﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﺳﺎﺧﺘﺎري در اداره ﮐﺸﻮر ﻣﺮﻓﻮع ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي‪:‬‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺻﺪر اﻋﻈﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد و رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻫﻢ‬
‫رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ رﺋﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ و در ﻫﺮ دو ﺳﺎﺣﻪ داراي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ‬
‫‪25‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي را در دو ﻗﺴﻤﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اول‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر‪:‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺎده ‪ 60‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪» :‬رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در رأس دوﻟﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽاﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد را در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي اﺟﺮاﯾﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻨﯿﻨﯿﻪ و ﻗﻀﺎﯾﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در ﻧﻈﺎمﻫﺎي رﯾﺎﺳﺘﯽ و ﻧﯿﻤﻪرﯾﺎﺳﺘﯽ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﻃﺮف‬
‫ﻣﺮدم اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻊ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﺎده ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺮاﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬آن را اﻋﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﺑﻪ ﺣﯿﺚ رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻔﮑﯿﮏ دﻗﯿﻖ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ ﯾﺎ رﺋﯿﺲ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪهاي از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ‬
‫از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن در رأس دوﻟﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﺳﻤﺒﻮل و‬
‫ﻣﻤﺜﻞ دوﻟﺖ و ﻣﻠﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .25‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي از ﮐﺘﺎب »ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪165 /‬‬

‫ﻣﻮارد ﻣﻬﻢ ﺻﻼﺣﯿﺖ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫● ﻣﺮاﻗﺒﺖ از اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ )ﺟﺰء اول ﻣﺎده ‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ )ﺟﺰء دوم ﻣﺎده‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آراي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮدم )رﻓﺮاﻧﺪوم( در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﻠﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ﯾﺎ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﻗﺾ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﯾﺎ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻌﺪﯾﻞ آن ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)ﻣﺎده ‪ 65‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● اﻋﻼن ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﯾﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺎﺣﺎت ﮐﺸﻮر و اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻣﻌﻄﻞﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ )ﻣﻮاد ‪ 143‬ﺗﺎ ‪ 148‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● داﯾﺮﻧﻤﻮدن ﻟﻮﯾﻪﺟﺮﮔﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎده ‪ 69‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ )ﺟﺰء ‪ 7‬ﻣﺎده‬
‫‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻫﯿﺄت ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪ ﻃﺮح ﺗﻌﺪﯾﻞ و داﯾﺮﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻟﻮﯾﻪﺟﺮﮔﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮﺷﯿﺢ آن )ﻣﻮاد ‪ 149‬و ‪ 150‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● اﻋﻄﺎي ﻣﺪالﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﻫﺎ و اﻟﻘﺎب اﻓﺘﺨﺎري ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪).‬ﺟﺰء ‪ 19‬ﻣﺎده ‪(64‬‬
‫● ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺰد دول ﺧﺎرﺟﯽ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪.‬‬
‫)ﺟﺰء ‪ 14‬ﻣﺎده ‪(64‬‬
‫● ﻗﺒﻮل اﻋﺘﻤﺎدﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﺎرﺟﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪).‬ﺟﺰء ‪ 15‬ﻣﺎده ‪(64‬‬
‫● اﻋﻄﺎي اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻏﺮض ﻋﻘﺪ ﻣﻌﺎﻫﺪات ﺑﯿﻦاﻟﺪول ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪).‬ﺟﺰء ‪17‬‬
‫ﻣﺎده ‪(64‬‬
‫ب‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫رﺋﯿﺲ آن‪:‬‬
‫● رﻫﺒﺮي و رﯾﺎﺳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﺷﻮراي وزﯾﺮان و ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﺑﻮدن وزرا در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر‪) .‬ﻣﺎده ‪ 71‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‬
‫● ﻗﯿﺎدت اﻋﻼي ﻗﻮاي ﻣﺴﻠﺢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫● اﻋﻼن ﺣﺮب و ﻣﺘﺎرﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫● اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻻزم در ﺣﺎﻟﺖ دﻓﺎع از ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ و ﺣﻔﻆ اﺳﺘﻘﻼل‪.‬‬
‫● ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻗﻄﻌﺎت ﻗﻮاي ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﺧﺎرج اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫● ﻗﺒﻮل اﺳﺘﻌﻔﺎي ﻣﻌﺎوﻧﯿﻦ رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري‪.‬‬
 ‫‪ / 166‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫● ﺗﻌﯿﯿﻦ وزرا‪ ،‬ﻟﻮيﺳﺎرﻧﻮال‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬رﺋﯿﺲ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و رﺋﯿﺲ ﺳﺮه‬
‫ﻣﯿﺎﺷﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ و ﻋﺰل و ﻗﺒﻮل اﺳﺘﻌﻔﺎي آنﻫﺎ‪.‬‬
‫● ﺗﻌﯿﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺎﻋﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل اﺳﺘﻌﻔﺎ و ﻋﺰل ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن ﻗﻮاي ﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫● ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺒﻮد اداره ﮐﺸﻮر ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪) .‬اﺟﺰاي ‪،4 ،3‬‬
‫‪ 13 ،11 ،10 ،6 ،5‬و ‪ 20‬ﻣﺎده ‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪:‬‬
‫● اﻓﺘﺘﺎح اﺟﻼس دوره ﺗﻘﻨﯿﻨﯿﻪ ﯾﺎ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و ﯾﺎ اﺟﻼس ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺮدو ﺟﺮﮔﻪ‬
‫ﺷﻮرا )ﻣﺎده ‪ 104‬و ﺟﺰء ‪ 9‬ﻣﺎده ‪.(64‬‬
‫● داﯾﺮﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻠﺴﺎت ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهي ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ در اﯾﺎم ﺗﻌﻄﯿﻞ )ﻣﺎده ‪ 107‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‬
‫● ﺗﻌﯿﯿﻦ ﯾﮏﺛﻠﺚ اﻋﻀﺎي ﻣﺸﺮاﻧﻮﺟﺮﮔﻪ )ﻣﺎده ‪ 84‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻃﺮح ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ )ﻣﺎده ‪ 95‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ ﻣﺼﻮﺑﺎت ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و ﻣﺴﺘﺮدﺳﺎﺧﺘﻦ آن در ﺧﻼل ﻣﺪت ‪ 15‬روز ﺑﺎ ذﮐﺮ‬
‫دﻻﯾﻞ )ﻣﺎده ‪ 94‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﺗﻮﺷﯿﺢ ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ در اﯾﺎم ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ در ﺻﻮرت ﺿﺮورت ﻋﺎﺟﻞ و در‬
‫ﻏﯿﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽ )ﻣﺎده ‪ 79‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ( ـ در ﺑﺎره ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي‬
‫ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ در ﺑﺤﺚ ﺑﻌﺪي ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫● ﺗﻮﺷﯿﺢ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﺟﺰء ‪ 16‬ﻣﺎده‪ 64‬و‬
‫ﻣﺎده ‪ 94‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ( ـ درﺑﺎره ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﻮﺷﯿﺢ در ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺗﻮﺿﯿﺢ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫د‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﯾﯿﻪ‪:‬‬
‫● ﺗﻌﯿﯿﻦ رﺋﯿﺲ و اﻋﻀﺎي ﺳﺘﺮهﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ )ﺟﺰء ‪ 12‬ﻣﺎده ‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﺗﺤﻠﯿﻒ اﻋﻀﺎي ﺳﺘﺮهﻣﺤﮑﻤﻪ در ﺣﻀﻮر رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر )ﻣﺎده ‪ 119‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﺗﻌﯿﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺎﻋﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل اﺳﺘﻌﻔﺎ و ﻋﺰل ﻗﻀﺎت )ﺟﺰء ‪ 13‬ﻣﺎده ‪ 64‬و ﻣﺎده ‪ 132‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﺗﺨﻔﯿﻒ و ﻋﻔﻮ ﻣﺠﺎزات ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن )ﺟﺰء ‪ 18‬ﻣﺎده ‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫● ﻣﻨﻈﻮري ﺣﮑﻢ اﻋﺪام ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺻﺎدر و ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺎده ‪ 129‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ(‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪167 /‬‬

‫ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬درواﻗﻊ ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ رﺋﯿﺲ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬درواﻗﻊ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ اﻟﻒ ﯾﺎد ﺷﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ از آن ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺣﻘﻮق‬
‫اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻫﻢ در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺎده ‪ 71‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﺸﮑﻞ اﺳﺖ از وزرا ﮐﻪ ﺗﺤﺖ رﯾﺎﺳﺖ‬
‫رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد وزرا و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وزﯾﺮان و وزارتﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ادارات ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪:‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‪:‬‬
‫ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ دو ﻗﻮه دﯾﮕﺮ را اﺟﺮا ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اداري‪ ،‬اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻏﯿﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺮرهﻫﺎﯾﯽ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺗﺮﺑﯿﺖ و‬
‫اﺳﺘﺨﺪام و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﻨﺪ و ﺑﻮدﺟﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ دﻫﺪ و‪ . ...‬دوم‪ ،‬ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎي ﻗﻄﻌﯽ و ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻗﻮه‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯿﻪ را ﻧﯿﺰ اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﻀﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻓﯿﺼﻠﻪ ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺟﺮاي‬
‫آنﻫﺎ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ و ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‪:‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ وﻗﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺪا از ﻗﺎﻧﻮن و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻗﻀﺎ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭼﻮﮐﺎت‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﺟﺮاي ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ و‬
‫داﺧﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر و ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و ﺑﺮﻗﺮاري‬
‫ﻧﻈﻢ‪ ،‬دﻓﺎع از ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ و اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺮﻓﻪ و ﻣﺘﺮﻗﯽ و اراﺋﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻋﺮﺻﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻓﺮاﻫﻢﺳﺎزي ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﺮورش اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و‪...‬‬
‫از ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد و اﺟﺮا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 168‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﯾﻦ وﻇﺎﯾﻒ‪ ،‬در ﻣﺎده ‪ 75‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ داراي وﻇﺎﯾﻒ ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻌﻤﯿﻞ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻓﯿﺼﻠﻪﻫﺎي ﻗﻄﻌﯽ ﻣﺤﺎﮐﻢ؛‬
‫‪ -2‬ﺣﻔﻆ اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬دﻓﺎع از ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ارﺿﯽ و ﺻﯿﺎﻧﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺣﯿﺜﯿﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ؛‬
‫‪ -3‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻫﺮ ﻧﻮع ﻓﺴﺎد اداري؛‬
‫‪ -4‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ وﺿﻊ ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ داراﯾﯽ ﻋﺎﻣﻪ؛‬
‫‪ -5‬ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژﯾﮑﯽ؛‬
‫‪ -6‬اراﺋﻪ ﮔﺰارش ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ در ﺧﺘﻢ ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ درﺑﺎره اﻣﻮر اﻧﺠﺎمﺷﺪه و ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﺪه ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﺟﺪﯾﺪ؛‬
‫‪ -7‬اﻧﺠﺎم ﺳﺎﯾﺮ وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﮕﺮ از وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﻮاد ‪ 76‬و ‪ 79‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬دو ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ -1‬وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮﺷﯿﺢ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع و اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮدو ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻮزه ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ درﺑﺎره ﻫﺮ دو ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ داده ﺷﻮد‪.‬‬

‫اول‪ -‬وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‬

‫در ﺑﺤﺚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ در رأس ﻫﻤﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎدي ﮐﻪ از ﻃﺮف ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽرﺳﺪ و در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻘﺮره ﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺎده‬
‫‪ 76‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ » :‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر و‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺮرات وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﻗﺾ ﻧﺺ ﯾﺎ‬
‫روح ﻫﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم آن در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻘﺮره ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ داده ﺷﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﻪ وﺿﻊ ﮐﻠﯿﺎت و‬
‫اﺻﻮل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺟﺰﺋﯿﺎت را‬
‫ﺑﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺠﺮي ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮده و در ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﺰﺋﯽ ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪169 /‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺳﺎزوﮐﺎر ﯾﺎ‬
‫ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ و آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﺻﯽ دارد و ﭼﻮن ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن وﻇﯿﻔﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن »ﻣﻘﺮره« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﭙﺮده‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺬﮐﺮ داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ اداره اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو در ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اداره و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﻬﻤﯽ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ از ﻧﮕﺎه ﺿﺮورتﻫﺎ و اوﻟﻮﯾﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از‬
‫ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اداره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺿﺮوري ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫اول‪ ،‬ﻣﻘﺮره در اﺻﻞ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪي اﺟﺮاﯾﯽ دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر و ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ و اﺟﺮاآت وزارتﻫﺎ و ادارات‬
‫دوﻟﺘﯽ‪ ،‬وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫دوم‪ ،‬ﻣﻘﺮره از ﻧﮕﺎه ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ و ارزش ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻوﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺎﻗﺾ ﻧﺺ ﯾﺎ روح ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻮدﮐﺎر ﻣﻠﻐﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ روﯾﻪ ﺟﺎري‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺷﯿﺢ ﻧﺎﻓﺬ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻘﺮره از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻐﻮ آن‬
‫ﻫﻢ از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻧﻘﺾ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺘﺮهﻣﺤﮑﻤﻪ ﯾﺎ ﻫﺮﻧﻬﺎد ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﻫﻢ ﮐﻨﺘﺮل ﺷﻮد ﺗﺎ ﻗﺎﻧﻮن را ﻧﻘﺾ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪،‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻪﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﻧﻬﺎدي ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺎﮐﺖ اﺳﺖ ﭼﻮن در ﻣﺎده ‪121‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺘﺮهﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺻﺮﯾﺢ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﺳﺘﺮهﻣﺤﮑﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻮﺷﯿﺢ ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‬

‫در ﻣﺎده ‪ 79‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻄﯿﻞ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ در ﺻﻮرت ﺿﺮورت ﻋﺎﺟﻞ‪ ،‬ﺑﻪ‬
 ‫‪ / 170‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺘﺜﻨﺎي اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ را ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن را ﺣﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﻼل ‪ 30‬روز از‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻌﻘﺎد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ رد ﺷﻮد‪ ،‬از اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺻﺮاﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﺎده ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺼﻮﯾﺐ آن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري در ﻫﺮ ﺣﻮزه و ﺑﺎ ﻫﺮﻋﻨﻮاﻧﯽ‪ ،‬از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي اﺻﻼ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﺑﻪ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎد ﻣﻌﯿﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ و ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺣﻖ ﻧﺪارد اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ را ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي داﺧﻠﯽ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬واﮔﺬار ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎرهاي از ﺿﺮورتﻫﺎ در اﮐﺜﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درﻋﯿﻦ ﺣﺎل در ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺷﺮاﯾﻄﯽ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻄﯿﻞﺑﻮدن وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﻖ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ را ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ‪،‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ و زﻣﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﻫﺮدو اﺟﻼس ﺳﺎﻻﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪107‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﯾﺎ ﻫﺮﺣﺎﻟﺘﯽ را ﮐﻪ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ ﺑﻪﻫﺮدﻟﯿﻠﯽ ﺟﻠﺴﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ »ﺗﻌﻄﯿﻞ« ﻇﻬﻮر در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ رﺳﻤﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دﻟﯿﻞ اﺻﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻠﺴﺎت‬
‫وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ داﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺿﺮورت‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻻت دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از ﺗﻌﻄﯿﻞ رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺤﻼل ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ دوره ﻗﺒﻠﯽ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و دوره ﺑﻌﺪي ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻫﺮدﻟﯿﻠﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻏﯿﺮاﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﻮدﺟﻪ ﺑﻮده و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻻت ﺿﺮورت )ﻋﺎﺟﻞ( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺣﺎﻟﺖ ﺿﺮورت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي اﺑﺘﺪاﺋﯽ »ﺿﺮورت«‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻓﺮﻣﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺷﺮوع رﺳﻤﯽﮐﺎر‬
‫وﻟﺴﯽ ﺟﺮﮔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺸﻮر ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺪي و‬
‫ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ وﻗﺖ ﻓﻮت ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮي اﺗﺨﺎذ و ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪171 /‬‬

‫ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻦ ﺿﺮورت‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎن از ﻧﮕﺎه ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﺘﺮهﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر‪» ،‬ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن« را‬
‫دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬در ﺷﮑﻠﯿﺎت ﺧﻮد‪» ،‬ﻗﺎﻧﻮن« ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺼﻮﺑﻪ‬
‫ﻫﺮدو ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻻزماﻻﺟﺮاﺑﻮدن‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن را دارد‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻣﺎ از ﻧﮕﺎه ﺷﮑﻠﯽ و اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﺣﻞ زﯾﺮ ﻃﯽ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﻼل ‪ 30‬روز از ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻌﻘﺎد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آن‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﺮﺿﺮورﺗﯽ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺧﻮد اﺳﺖ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورت رﻓﻊ ﺷﺪ و ﺷﻮرا‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﻮرا راﺟﻊ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺷﻮرا ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺪت ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺧﻼل ﻣﺪت ﺗﻌﯿﯿﻦﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻮرا ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﺸﻮد‪ ،‬از‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ از ﻃﺮف ﺷﻮرا رد ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻮرا اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻮرا رﺳﻤﺎ رد ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻧﺎﻓﺬ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺷﻮرا ﺑﺮ اﺳﺎس ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎن را ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ ﮐﺎﻣﻼ رد ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫اﯾﺰاد و ﺣﺬف‪ ،‬آن را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺷﻮرا رد ﺷﻮد‪ ،‬از ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ رد‪ ،‬از اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ از زﻣﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ آن ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻟﻐﻮ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آﺛﺎري ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از زﻣﺎن رد‬
‫ﺷﻮرا‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺗﺮﺗﺐ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻋﯽاﻻﺟﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﺪ از ﻟﻐﻮﺷﺪن‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺛﺮي ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت درﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻢ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻬﺎدﻫﺎ‬
‫و ادارات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﻠﮑﯽ و ﻣﺘﺨﺼﺺ را اﯾﺠﺎد و وﻇﺎﯾﻒ را ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯾﻦ‬
‫اﺳﺎس‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ و ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻫﺮﯾﮏ از‬
‫آنﻫﺎ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ اداره ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي اﺻﻠﯽ در اﻣﻮر اﺟﺮاﯾﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫● ﺑﺨﺶ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫● ﺑﺨﺶ دﻓﺎﻋﯽ و اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
 ‫‪ / 172‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫● ﺑﺨﺶ ﻣﺎﻟﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫● ﺑﺨﺶ ﻋﺪﻟﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫● ﺑﺨﺶ ﺻﺤﺖ و ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‬
‫● ﺑﺨﺶ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫● ﺑﺨﺶ زراﻋﺖ و اﻧﮑﺸﺎف دﻫﺎت‬
‫● ﺑﺨﺶ ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﻣﻮاﺻﻼت و ﺷﻬﺮﺳﺎزي‬
‫● ﺑﺨﺶ ﮐﺎر و اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ در رأس ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ وزﯾﺮ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺆول اول ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﻣﺴﺆول اداره و ﺑﺨﺶ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺮﯾﮏ در ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺷﻮراي وزﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﯾﮏ ﺑﺨﺶ ﺑﻪﻗﺪري وﺳﯿﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ را در ﭼﻮﮐﺎت ﯾﮏ اداره و‬
‫ﯾﮏ وزارت ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﮐﻨﺎر وزارت‪ ،‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎ و ادارات ﻣﺴﺘﻘﻞ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰء ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﻮده اﻣﺎ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﮐﺎﺑﯿﻨﻪ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ادارات ﯾﺎ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري و ﯾﺎ ﺑﻪ وزارتﻫﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري واﺑﺴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﻧﻮع ﺳﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از اﺷﮑﺎل‬
‫و ﻣﺸﮑﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ و ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ در ﻧﻈﺎم اداري ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﺴﺘﻘﻞ از دوﻟﺖ اﻣﺎ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫داراي اﻫﺪاف ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ و ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ اﻣﻮر ﺧﯿﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ و ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ‪...‬‬
‫در ﻧﻈﺎم اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ‬
‫و اﻧﺪك اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫و اﯾﻦ در واﻗﻊ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاﻧﻊ رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از رﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ و ﺗﺤﺮك ﻻزم‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و ﺣﺘﯽ از ﮐﻤﮏﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از ﺳﻮي اﻓﺮاد و ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ و در اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎدر ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻨﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﻣﺴﺆﻻن وزرات ﻣﺎﻟﯿﻪ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻤﺎم ﻋﻮاﯾﺪ را ﺗﺎﺑﻊ ﺣﺴﺎب واﺣﺪ دوﻟﺘﯽ داﻧﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪173 /‬‬

‫اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت در ﻋﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ رؤﺳﺎي ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ و داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت داﺧﻠﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در‬
‫اﻣﻮر اداري و ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﮐﺎﻓﯽ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﺳﺘﻘﻼل و ﮐﺴﺐ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻠﯽ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎﻣﻼً ﻟﻐﻮ ﻧﮕﺮدﯾﺪه اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻫﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در ﻓﻘﺮه اول ﻣﺎده دوم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آن‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎرت از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ دوﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮﺑﯿﻪ‬
‫ﮐﺎدرﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ درﺟﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺤﺼﯿﻞ روزاﻧﻪ و ﺷﺒﺎﻧﻪ و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎن ﭘﯿﺸﺒﺮد ﮐﺎرﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﻠﯽ و ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻃﺒﻖ ﻣﻮازﯾﻦ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻋﻠﻤﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 19‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﺑﺎره اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﺑﻮدن رﺋﯿﺲ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»رﺋﯿﺲ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻀﺎي ﮐﺎدر ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺆﺳﺴﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫داراي رﺗﺒﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﭘﻮﻫﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻮﻫﻨﻮال و ﭘﻮﻫﻨﺪوي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﻋﻀﺎي ﮐﺎدر ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد‪ ،‬ﺳﺮي و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ آرا ﺑﺮاي ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺠﺪد رﺋﯿﺲ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﺻﺮف ﺑﺮاي ﯾﮏ دوره‬
‫دﯾﮕﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 66‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﻮدﺟﻮي ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ از ﻃﺮف ﺧﻮد ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻘﺮرات ﻣﺎﻟﯽ و ﺣﺴﺎﺑﯽ دوﻟﺖ اﺟﺮا ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 67‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺬﮐﻮر در ﺑﺎره ﺻﻼﺣﯿﺖ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﮐﻤﮏﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻤﮏ ﻫﺎي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﮑﻤﯽ داﺧﻠﯽ و‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ را ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﻧﮑﺸﺎف و ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻫﺪاف ﺧﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺴﺎب ﺟﺎري ﺑﺎﻧﮑﯽ را اﻓﺘﺘﺎح و ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات دوﻟﺖ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ‪«.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ . 1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،703‬ﻣﺆرخ ‪15‬‬
‫ﻋﻘﺮب ‪.1368‬‬
 ‫‪ / 174‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در ﻣﻮاد ﻓﻮق ﺳﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ :‬اول ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ‪ .‬دوم اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﺑﻮدن رﺋﯿﺲ ﻣﺆﺳﺴﻪ و ﭘﻮﻫﻨﺤﯽﻫﺎ‪ .‬ﺳﻮم اﺟﺮاي ﺑﻮدﺟﻪ و‬
‫اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﺆﺳﺴﻪ و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺟﺬب ﮐﻤﮏﻫﺎ و ﺣﺴﺎب ﺑﺎﻧﮑﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪.‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﻓﻮق اﮔﺮ ﻣﻮرد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻨﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺘﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫در ﻣﺴﻮده ﺟﺪﯾﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ اﮐﻨﻮن در ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺣﮑﺎﻣﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن ﺑﺎﯾﺪ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده و ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻧﺘﺨﺎب رﺋﯿﺲ و ﮐﺎدر ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﻧﻘﺺ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﯽ از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬دوﻟﺖ اﯾﻦ اﺳﺘﻘﻼل و ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻬﺎدﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪:‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﻧﮏ‪ ،‬اﻗﺴﺎم ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﻧﺤﻮه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ زﯾﺎدي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﯾﺖ اﺧﺘﺼﺎر و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ ﺑﻮدن ﻣﺒﺎﺣﺚ آن از ذﮐﺮ آنﻫﺎ در ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﻧﮏ‪،‬‬
‫اﻫﺪاف‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ و ﻧﺤﻮه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺎﻧﮏ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻣﺎده از »ﻗﺎﻧﻮن د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ« را ذﯾﻼ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة‪:1‬‬
‫)‪ (1‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ داراي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﮐﺎﻣﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط را ﻣﻨﻌﻘﺪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل را ﺣﺼﻮل ﯾﺎ واﮔﺬار‪،‬‬
‫اﺳﻨﺎد ﺑﻬﺎدار ﻣﺮﺑﻮط را ﺻﺎدر و ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﺿﻪ ﻫﺎ را درﯾﺎﻓﺖ و ﻃﺮف دﻋﺎوي ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫)‪ (3‬دﻓﺘﺮ ﻣﺮﮐﺰي د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ در ﺷﻬﺮ ﮐﺎﺑﻞ ﺑﻮده و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎرات و وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﻻزم ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬دﻓﺎﺗﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ و ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻓﺮﻋﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن و ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﮐﺎرﮔﺬار را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:2‬‬
‫)‪ (1‬ﻫﺪف ﻋﻤﺪة د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻋﺒﺎرت از ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺣﻔﻆ ﺛﺒﺎت ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي داﺧﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪175 /‬‬

‫)‪ (2‬ﺳﺎﯾﺮ اﻫﺪاف د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺪف اوﻟﯿﮥ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﺣﻤﺎﯾﮥ‬
‫ﺳﯿﺎﻟﯿﺖ )ﻧﻘﺪﯾﻨﻪ ﮔﯽ(‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮن‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣـﺎﻟﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﺑﺎزار و ﺗﻘﻮﯾﮥ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺼﺌﻮن‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ و ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻫﺪف اوﻟﯿﻪاش ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﮐﻠﯽ اﻗﺘﺼﺎدي دوﻟﺖ را‬
‫ﺣﻤﺎﯾﻪ و رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي دواﻣﺪار را ﺗﻘﻮﯾﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ اﺳﺎﺳﯽ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻣﻨﺤﯿﺚ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺴﺌﻮل ﻗﺮار آﺗﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻃﺮح‪ ،‬اﺗﺨﺎذ و اﺟﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﭘﻮﻟﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻃﺮح‪ ،‬اﺗﺨﺎذ و اﺟﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ ارز و ﺗﺮﺗﯿﺒﺎت اﺳﻌﺎر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﮕﻬﺪاري و ادارة ذﺧﺎﯾﺮ رﺳﻤﯽ اﺳﻌﺎر اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -4‬ﭼﺎپ‪ ،‬ﺿﺮب و ﻧﺸﺮ ﭘﻮل ﮐﺎﻏﺬي و ﻣﺴﮑﻮﮐﺎت ﻓﻠﺰي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﻣﻨﺤﯿﺚ ﺑﺎﻧﮑﺪار‪ ،‬ﻣﺸﺎور و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺻﺪور ﯾﺎ ﺛﺒﺖ ﺟﻮاز‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺮاﻓﺎن اﺳﻌﺎر‪ ،‬ﻋـﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﭘﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺮﯾﺎن ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪﻣﺎت اﺳﻨﺎد ﺑﻬﺎدار‪ ،‬ﻣﺠﺮﯾﺎن‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻧﺘـﻘﺎل اﺳﻨﺎد ﺑﻬﺎدار و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻧﻈﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬اﯾﺠﺎد‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري و ﺗﻮﺳﻌﮥ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺆﺛﺮ و ﺳﺎﻟﻢ ﺟﻬﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و اﻧﺘﻘﺎل اﺳﻨﺎد ﺑﻬﺎدار‬
‫ﮐﻪ از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﯾﺎ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺻﺎدرﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺼﻔﯿﻪ و ﺗﺴﻮﯾﮥ ﺣﺴﺎب ﻣﻌﺎﻣﻼت‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﯽ و ﻣﻌﺎﻣﻼﺗﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ اﺳﻨﺎد ﺑﻬﺎدار ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:3‬‬
‫)‪ (1‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮاي وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد داراي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﮐﺎﻣﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻘﺮرات ﺟﻬﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدن ﺗﺴﻬﯿﻼت در ﻣﻌﺎﻣﻼت اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ ﻣﯿﺎن د‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ و ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات‪،‬‬
‫دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎ ﯾﺎ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ را در ﯾﮏ دﻓﺘﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺎزدﯾﺪ ادارات و ﺑﺮرﺳﯽ ﺣﺴﺎبﻫﺎ‪ ،‬دﻓﺎﺗﺮ‪ ،‬اﺳﻨﺎد و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﺪارك ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺮاﻓﺎن اﺳﻌﺎر‪ ،‬ﻣﺠﺮﯾﺎن ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﭘﻮﻟﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪﻣﺎت اﺳﻨﺎد ﺑﻬﺎدار‪ ،‬ﻣﺠﺮﯾﺎن ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻧﺘـﻘﺎل اﺳﻨﺎد ﺑﻬﺎدار و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﺨﺎص ﮐﻪ‬
‫ﺟﻮاز ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و از ﺟﺎﻧﺐ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ و ﯾﺎ در‬
‫د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دارا ﺑﻮده و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را ﮐﻪ در اﺟﺮاي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺎرﺗﯽ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﺪاﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﺷﺨﺎص ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫)‪ (3‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﺧﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن داراي‬
 ‫‪ / 176‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮده و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ را‬
‫در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده و ﯾﺎ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي در‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (4‬اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻫﯿﺄت ﻋﺎﻣﻞ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪان د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻣﮑﻠﻒ اﻧﺪ‬
‫وﻗﺎر و ﺷﻬﺮت د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ را ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰي و دارﻧﺪة اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻪ ﺑﯿﻄﺮﻓﺎﻧﻪ‬
‫در ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﻗﺮار دارد‪ ،‬رﺷﺪ و ﺗﻘﻮﯾﻪ ﻧﻤﻮده و از ﻋﻤﻞ ﻣﻐﺎﯾﺮ آن اﺟﺘﻨﺎب ورزﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (5‬اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﯽ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺒﺎدرت ورزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:4‬‬
‫)‪ (1‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ در ﺟﻠﺴﺎت ﺑﯿﻦ اﻟﺤﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﮔﺮدﻫﻢ آﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻮراﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﭘﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺻﺪور ﺟﻮازﻫﺎ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻧﻈﺎرت دارد و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮريﮐﻪ در ﺣﯿﻄﮥ ﺻﻼﺣﯿﺖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي دول ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻣﺮﮐﺰي ﺧﺎرﺟﯽ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯽ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﻪ د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﯾﺎ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در آنﻫﺎ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫دارد‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺎﻧﮑﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻤﮑﺎريﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﭘﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻋﻀﻮﯾﺖ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ را ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﺛﺒﺎت ﭘﻮﻟﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪.‬‬
‫)‪ (4‬د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺤﯿﺚ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه در راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و داد و ﺳﺘﺪﻫﺎﺋﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:5‬‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ذﯾﻞ در اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﺗﯽ را اﻓﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺎﻧﮏ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد اﻋﺘﺒﺎرات ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل داد و‬
‫ﺳﺘﺪ و درﯾﺎﻓﺖ ﺳﭙﺮدهﻫﺎي ﭘﻮﻟﯽ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ وﺟﻮه ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ از ﻋﻤﻮم ﺑﺮاي ﺣﺴﺎب ﺧﻮد‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪...‬‬

‫ج‪ -‬ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‪:‬‬

‫‪ . 1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن د اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﻧﮏ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 819‬ﻣﺆرخ ‪.1382 /11/30‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﻧﮑﺪاري‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪177 /‬‬

‫ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در دﻫﻪﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و در آﻏﺎز ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد‪ ،‬اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ و داراي‬
‫اﻫﺪاف اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ و ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در دﻫﻪ ‪ 70‬و ‪ 80‬ﻣﯿﻼدي‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي دوﻟﺖ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در ﺳﺎل ‪ 1356‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:1‬‬
‫ﺗﺼﺪي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫ﮐﻠﺘﻮري و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ روي اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ از ﻃﺮف دوﻟﺖ‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:2‬‬
‫ﺗﺼﺪي ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﮐﺎر و اﻫﺪاف آن ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﺗﺼﺪي اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ و‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺼﺪي ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در ﺳﺎل ‪ 1370‬ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:1‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﮑﯿﻢ و اﻧﮑﺸﺎف اﻗﺘﺼﺎد ﺳﮑﺘﻮر دوﻟﺘﯽ و ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﺗﺼﺪيﻫﺎي‬
‫دوﻟﺖ وﺿﻊ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:3‬‬
‫ﺗﺼﺪي دوﻟﺘﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ داراي ﺑﯿﻼﻧﺲ ﺣﺴﺎﺑﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻪ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺻﺪ ﻓﯽ ﺻﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ دوﻟﺖ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1384‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 65‬ﺗﺼﺪي دوﻟﺘﯽ و ‪ 13‬ﺷﺮﮐﺖ دوﻟﺘﯽ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﯾﺎ‬
‫ﺻﺪ ﻓﯽ ﺻﺪ دوﻟﺘﯽ در ﭼﻮﮐﺎت وزارتﻫﺎ و ادارات‪ ،‬داراي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﺼﺪيﻫﺎ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺼﺪي ﮐﺎﻣﺎز در ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮐﻨﺪﻫﺎر‪ ،‬ﻫﺮات‪ ،‬ﻣﺰار ﺷﺮﯾﻒ و ﻫﻠﻤﻨﺪ‪ -‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وزارت‬
‫ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﺼﺪي ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ ﺣﯿﺮﺗﺎن‪ -‬وزارت ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت‪.‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،369‬ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1356‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،743‬ﻣﺆرخ ‪ 31‬ﺛﻮر ‪.1370‬‬
 ‫‪ / 178‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ .3‬ﺗﺼﺪي ﻫﻮﺗﻞ ﻫﺎ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺼﺪي اﻓﻐﺎن اﻋﻼﻧﺎت در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺗﺼﺪي ﻣﻄﺎﺑﻊ آزادي در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﻄﺒﻌﻪ آرﯾﺎﻧﺎ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺗﺼﺪي اﻓﻐﺎن ﺗﻮر در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.‬‬
‫‪ . 8‬ﺗﺼﺪي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮاد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت دﻓﺎع‪.‬‬
‫‪ .9‬ﺗﺼﺪي ﻣﺴﻠﺦ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت دﻓﺎع‪.‬‬
‫‪ . 10‬ﺗﺼﺪي ﻓﺎرﻣﺴﯽ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ .11‬ﺗﺼﺪي ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻣﻌﺎرف در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت ﻣﻌﺎرف‪.‬‬
‫‪ .12‬ﺗﺼﺪي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪.‬‬
‫‪ .13‬ﺗﺼﺪي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﻨﺎﯾﯽ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪.‬‬
‫‪ .14‬ﺗﺼﺪي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎزي در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزرات ﺷﻬﺮﺳﺎزي‪.‬‬
‫‪ .15‬ﺗﺼﺪي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﻠﺰي در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت اﻧﺮژي و آب‪.‬‬
‫‪ .16‬ﺗﺼﺪي اﻧﺮژي ﺟﺪﯾﺪ در ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬وزارت اﻧﺮژي و آب‪.‬‬
‫‪ .17‬ﺗﺼﺪي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اﻣﻮر ﺑﺮق‪ -‬وزارت اﻧﺮژي و آب‪.‬‬
‫‪.18‬ﺗﺼﺪي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺳﭙﯿﻦ ﻏﺮ‪ -‬اﻧﺮژي و آب‪.‬‬
‫‪ .19‬ﺗﺼﺪي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻫﻠﻤﻨﺪ‪ -‬اﻧﺮژي و آب‪.‬‬
‫‪ .20‬ﺗﺼﺪي ﮐﻮد ﮐﯿﻤﯿﺎوي و ﺧﺪﻣﺎت زراﻋﺘﯽ‪ -‬زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري‪.‬‬
‫‪ .21‬ﺗﺼﺪي ﺳﯿﻠﻮي ﮐﺎﺑﻞ‪ -‬زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري‪.‬‬
‫‪ .22‬ﺗﺼﺪي ﺳﯿﻠﻮي ﭘﻠﺨﻤﺮي‪ -‬زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري‪.‬‬
‫‪ .23‬ﺗﺼﺪي ﺳﯿﻠﻮي ﺑﻠﺦ‪ -‬زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري‪.‬‬
‫‪ .24‬ﺗﺼﺪي ﻣﯿﻮه ﮐﻨﺪﻫﺎر‪ -‬زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري‪.‬‬
‫‪ .25‬ﺗﺼﺪي ﻗﻨﺪ ﺑﻐﻼن‪ -‬زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري‪.‬‬
‫‪ .26‬ﺗﺼﺪي ﻣﺴﻠﺦ و ﻣﺎلداري ﻫﺮات‪ -‬زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري‪.‬‬
‫‪ .27‬ﺗﺼﺪي ﻣﻠﯽ ﺑﺲ اول و دوم‪ -‬وزارت ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت‪.‬‬
‫‪ .28‬ﺗﺼﺪي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﻧﺠﻨﯿﺮي‪ -‬وزارت ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .29‬ﺗﺼﺪي ﻣﻄﺒﻌﻪ ﺳﮑﻮك‪ -‬وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ .30‬ﺗﺼﺪي ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻣﺤﺎﺑﺲ‪ -‬داﺧﻠﻪ‪.‬‬
‫‪ .31‬ﺗﺼﺪي ﺗﺨﻢ ﻫﺎي اﺻﻼح ﺷﺪه‪ -‬زراﻋﺖ‪.‬‬
‫‪ .32‬ﺗﺼﺪي ارزاق‪ -‬وزارت ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪179 /‬‬

‫‪ .33‬ﺗﺼﺪي ﻣﻮاد ﻧﻔﺘﯽ و ﮔﺎز ﻣﺎﯾﻊ‪ -‬وزارت ﺗﺠﺎرت‪.‬‬

‫‪ .34‬ﺗﺼﺪي ﺻﺎدرات ﻧﺒﺎﺗﺎت ﻃﺒﯽ‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .35‬ﺗﺼﺪي ﻣﯿﻮه ﺧﺸﮏ ﺳﻤﻮن‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .36‬ﺗﺼﺪي ﺷﯿﺮﺧﺎن ﺑﻨﺪر‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .37‬ﺗﺼﺪي ﭘﺸﻤﯿﻨﻪ ﺑﺎﻓﯽ ﭘﻠﭽﺮﺧﯽ‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .38‬ﺗﺼﺪي اﻓﻐﺎن ﺗﺮﮐﺎﻧﯽ‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .39‬ﺗﺼﺪي ﺻﻨﺎﯾﻊ اﻓﻐﺎن‪ .‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .40‬ﺗﺼﺪي ﭘﺸﻤﯿﻨﻪ ﺑﺎﻓﯽ ﮐﻨﺪﻫﺎر‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .41‬ﺗﺼﺪي ﺑﺴﺖ ﻫﻠﻤﻨﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪ ﭘﻨﺒﻪ و روﻏﻦ ﮐﺸﯽ‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .42‬ﺗﺼﺪي ﺳﭙﯿﻦ زر ﮐﻨﺪز‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .43‬ﺗﺼﺪي ﺟﻦ و ﭘﺮس ﺑﻠﺦ‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .44‬ﺗﺼﺪي ﻧﺴﺎﺟﯽ ﺑﻠﺦ‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .45‬ﺗﺼﺪي ﻧﺴﺎﺟﯽ ﮐﻨﺪﻫﺎر‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .46‬ﺗﺼﺪي ﻣﺘﻤﻢ ﻃﺒﯽ و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ‪ -‬ﺗﺠﺎرت‪.‬‬
‫‪ .47‬ﺗﺼﺪي ﺳﻤﻨﺖ ﺟﺒﻞ اﻟﺴﺮاج‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .48‬ﺗﺼﺪي ذﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﺷﻤﺎل‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .49‬ﺗﺼﺪي ﮐﻮد ﺑﺮق ﻣﺰار ﺷﺮﯾﻒ‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .50‬ﺗﺼﺪي ﺳﻤﻨﺖ ﻏﻮري‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .51‬ﺗﺼﺪي اﻓﻐﺎن ﮔﺎز ﺷﺮﻏﺎن‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .52‬ﺗﺼﺪي اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .53‬ﺗﺼﺪي ﻓﺎﺑﺮﯾﮑﻪ ﺟﻨﮕﻠﮏ‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫‪ .54‬ﺗﺼﺪي ﻣﺮﻣﺮ رﺧﺎم‪ -‬ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫و ﺗﺼﺪيﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫دوم‪ -‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺷﺮﮐﺖ آﺑﺮﺳﺎﻧﯽ و ﮐﺎﻧﺎﻟﯿﺰاﺳﯿﻮن‪ .2 .‬ﺷﺮﮐﺖ ﺑﺮﺷﻨﺎ‪ .3 .‬ﺷﺮﮐﺖ اﻓﻐﺎن ﺗﯿﻠﯽ ﮐﺎم‪.4 .‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﺷﺮﮐﺖ ﺑﯿﻤﻪ ﻣﻠﯽ اﻓﻐﺎن‪ .5 .‬ﺷﺮﮐﺖ ﻫﻮاﯾﯽ آرﯾﺎﻧﺎ‪ .6 3.‬ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺴﺎﺟﯽ اﻓﻐﺎن‪ -‬ﭘﻠﺨﻤﺮي‪.7 .‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ اﻓﺴﻮﺗﺮ‪ . 8 .‬ﺷﺮﮐﺖ اﻓﻐﺎن ﻃﯿﻮر‪ .9 .‬ﺷﺮﮐﺖ اﻓﻐﺎن‪-‬ﺗﺮك‪ .10 .‬ﺷﺮﮐﺖ ﺻﻨﺎﯾﻊ دﺳﺘﯽ‪.‬‬

‫‪ . 1‬اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺼﺪي ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ داده ﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺪه‬
‫رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 880‬ﻣﺆرخ ‪.1384/12/29‬‬
‫‪ .2‬در ﺑﺎره اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 863‬ﻣﺆرخ ‪.1384/7/16‬‬
‫‪ .3‬در ﺑﺎره اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ، 896‬ﻣﺆرخ ‪.1385/6/5‬‬
 ‫‪ / 180‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﻔﺎوت ﺗﺼﺪي و ﺷﺮﮐﺖ‪:‬‬

‫ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه در ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺰء ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺠﺎرت ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﺪيﻫﺎ از اﯾﻦ ﻧﮕﺎه‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ در اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ و اداري ﺧﻮد از ﺟﻤﻠﻪ در اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺗﺼﺪيﻫﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه و ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺮاد ﻧﯿﺰ در‬
‫آن ﺳﻬﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻬﺎم اﺳﺖ و اﻓﺮاد ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺳﻬﺎم آنﻫﺎ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺗﺼﺪيﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺳﺖ و اﻓﺮاد در آن ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﺳﻬﺎم ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﺪيﻫﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽﺳﺎزي‪:‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﻧﺤﻮه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﺸﻮر دارد‪ .‬زﯾﺮا در ﻧﻈﺎمﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎد دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي در ﮐﻨﺘﺮل‬
‫دوﻟﺖ و ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‬
‫اﻣﺎ در ﻧﻈﺎمﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎزار ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد و دوﻟﺖ‬
‫ﮐﺎر ﺗﺼﺪيﮔﺮي ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از دوره ﺣﮑﻮﻣﺖ داود ﺧﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﯽ داﺷﺖ اﻣﺎ از ﺳﺎل ‪ 1382‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﻣﺎده ‪10‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎزار‪ ،‬وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي ﺗﺼﺪيﻫﺎ را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و اﻫﺪاف آن را ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼم ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﮑﺘﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﮐﻠﯿﺪ اﻧﮑﺸﺎف و ﺗﺮﻗﯽ درازﻣﺪت ﮐﺸﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراﯾﯽﻫﺎي‬
‫ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﮑﺘﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ واﮔﺬار ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﺪت و ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺪت ذﯾﻞ را در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪181 /‬‬

‫‪ (1‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺆﺛﺮ و اﻗﺘﺼﺎدي از ﺗﺼﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﺟﺎﯾﺪادﻫﺎي اﯾﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ‬

‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﮑﺘﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺟﺬب ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮاي آوردن‬
‫ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژي ﺟﺪﯾﺪ و داﻧﺶ ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ ﻋﺼﺮي در ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻓﺮاﻫﻢ آوري اﺷﺘﻐﺎل دواﻣﺪار و ﻣﺆﺛﺮ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺞ ﺑﻪ رﻓﺎه ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﻓﻘﺮ و رﺷﺪ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫ﺳﮑﺘﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ در ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ (4‬اﻓﺰاﯾﺶ رﻗﺎﺑﺖ ﺳﺎﻟﻢ در ﺑﺎزار و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن اﻧﺤﺼﺎر دوﻟﺘﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪.‬‬
‫‪ (5‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﻮاﯾﺪ ﺣﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮاي دوﻟﺖ و اﺳﺘﻔﺎده آن ﺑﺮاي ﺗﻤﻮﯾﻞ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻣﻬﻢ زﯾﺮ‬
‫ﺑﻨﺎﯾﯽ و ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ در اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺗﺼﺪي دوﻟﺘﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ‬
‫رو ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و ﺳﭙﺲ از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 66‬اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﺎ وزارتﻫﺎي ﺳﮑﺘﻮري ذيرﺑﻂ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ‬
‫ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ارزﯾﺎﺑﯽ ﺗﺼﺪيﻫﺎ)وزراي ﻣﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و ﻣﺸﺎور ارﺷﺪ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر در‬
‫اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي( ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺳﺎزﻣﺎن‪ ،‬اﻧﺤﻼل‪ ،‬ﻟﻐﻮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺮوش ﺳﻬﺎم ﯾﺎ داراﯾﯽ و ﺟﺎﯾﺪاد اﺳﺎﺳﯽ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻗﺮاردادﻫﺎ و ﻣﻘﺎوﻻت‬
‫اﺟﺎره آن ﻋﺪه ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ را ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اداﻣﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺒﻮده و ﯾﺎ دوام ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﺜﻤﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻏﻮر و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار داده‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻻزم اﺗﺨﺎذ و از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﻧﺸﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪....‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم‬
‫اﺻﻮلﻧﺎﻣﻪ ﺗﺠﺎرت و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﺘﺄﺳﯿﺲ از ﻃﺮف وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻃﺮح و ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﺬﮐﻮر و ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﻓﻮق و ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ آن‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1384‬ﺗﻤﺎم ﺗﺼﺪيﻫﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﯾﮏ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬دﺳﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ و ﺑﺎزﺳﺎزي و ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻌﺪاد ‪9‬‬
‫ﺗﺼﺪي از اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،868‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬ﻗﻮس ‪.1384‬‬
 ‫‪ / 182‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -2‬دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 56‬ﺗﺼﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﮑﺘﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ واﮔﺬار ﮔﺮدد و ﺟﺎﯾﺪادﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ارزﯾﺎﺑﯽ ﻓﻮق و ﻣﺼﻮﺑﺎت ﺷﻮراي وزﯾﺮان ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﻋﻘﺮب ‪ 1384‬و ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﺗﺼﺪيﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﺼﻔﯿﻪ و اﻧﺤﻼل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﻧﻪ در ﺣﻘﻮق اداري اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺒﻖ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻧﺮﻓﺘﻪ و اﻫﺪاف اﯾﻦ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺑﻪ ﻓﺮوش رﻓﺘﻦ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﺟﺎﯾﺪادﻫﺎ و اﻣﻮال‬
‫ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﺗﺼﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﻮاﯾﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو از ﺳﺎل ‪ ، 1388‬ﺷﻮراي وزﯾﺮان و در رأس ﺷﺨﺺ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫دادﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوﺳﻪ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه و در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷﺘﺎبزده و ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮشﺑﯿﻨﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻮري ﻣﺜﻞ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﻣﻮارد زﯾﺎدي ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﺎص دوﻟﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻋﺎدي ﮔﺮدد و ﺳﮑﺘﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻫﻢ از ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻻزم ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺳﺎﻟﯿﺎن ﺟﻨﮓ و‬
‫ﺑﯽ ﻧﻈﻤﯽﻫﺎ در ﮐﺸﻮر‪ ،‬زﯾﺮﺑﻨﺎ و داراﯾﯽﻫﺎي اﯾﻦ ﺗﺼﺪيﻫﺎ ﺻﺪﻣﻪ دﯾﺪه و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﮐﺜﺮ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ دوﺑﺎره آنﻫﺎ ﺑﻮدﺟﻪ و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ ﻻزم دارد اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺮاي ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ ﺗﺮ از اﻧﺤﻼل و ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎزي‬
‫آنﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬اداره ﻣﺤﻠﯽ‬

‫اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ‪ 34‬وﻻﯾﺖ و ‪ 364‬وﻟﺴﻮاﻟﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻻﯾﺎت ﮐﺸﻮر ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮐﺎﭘﯿﺴﺎ‪ ،‬ﭘﺮوان‪ ،‬وردك‪ ،‬ﻟﻮﮔﺮ‪ ،‬ﻏﺰﻧﯽ‪ ،‬ﭘﮑﺘﯿﮑﺎ‪ ،‬ﭘﮑﺘﯿﺎ‪ ،‬ﺧﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻨﮕﺮﻫﺎر‪ ،‬ﮐﻨﺮﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻟﻐﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮرﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺧﺸﺎن‪ ،‬ﺗﺨﺎر‪ ،‬ﺑﻐﻼن‪ ،‬ﮐﻨﺪز‪ ،‬ﺳﻤﻨﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻠﺦ‪ ،‬ﺟﻮزﺟﺎن‪ ،‬ﺳﺮﭘﻞ‪ ،‬ﻓﺎرﯾﺎب‪،‬‬
‫ﺑﺎدﻏﯿﺲ‪ ،‬ﻫﺮات‪ ،‬ﻓﺮاه‪ ،‬ﻧﯿﻤﺮوز‪ ،‬ﻫﻠﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻨﺪﻫﺎر‪ ،‬زاﺑﻞ‪ ،‬ارزﮔﺎن‪ ،‬ﻏﻮر‪ ،‬ﺑﺎﻣﯿﺎن‪ ،‬ﭘﻨﺠﺸﯿﺮ و‬
‫داﯾﮑﻨﺪي‪«.‬‬

‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي اداره ﻣﺤﻠﯽ‪:‬‬

‫‪ (1‬وﻻﯾﺖ و واﻟﯽ‪ :‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 3‬ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ واﻟﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ذيﺻﻼح ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪183 /‬‬

‫ﺑﻮده و داراي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻟﯽ در ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺒﻞ ﺟﺰء ﺗﺸﮑﯿﻞ وزارت‬
‫داﺧﻠﻪ ﺑﻮد و ﺷﺨﺺ واﻟﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد وزﯾﺮ داﺧﻠﻪ و ﻣﻨﻈﻮري رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ 1387‬رﯾﺎﺳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ارﮔﺎنﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ اﺻﻠﯽ او ﻧﻈﺎرت و ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ اﻣﻮر وﻻﯾﺎت و واﻟﯽﻫﺎ اﺳﺖ و ﻓﻌﻼ‬
‫واﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﯾﻦ اداره و ﻣﻨﻈﻮري رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﺎون واﻟﯽ و‬
‫وﻟﺴﻮاﻻن از ﻃﺮﯾﻖ رﻗﺎﺑﺖ آزاد و ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺴﺖﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ادارات دوﻟﺘﯽ ﻓﻌﺎل در وﻻﯾﺖ ﻧﯿﺰ‬
‫از ﻃﺮف ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻌﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ واﻟﯽ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ وزارتﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ در ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺎره ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ واﻟﯽ و وﻟﺴﻮال ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺟﺪﯾﺪي ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﺸﺪه و ﻫﻨﻮز ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪14‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ واﻟﯽ ﯾﮏ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻃﻮﯾﻞ و ﻋﺮﯾﻀﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ‬
‫در ﻋﯿﻦ اﺑﻬﺎم‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ اﻣﺮوزي و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﺸﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻌﯽ در ﻫﻤﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»واﻟﯽ داراي وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬رﻫﺒﺮي ادارات و ﺷﻌﺒﺎت ﺗﺤﺖ اﺛﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺻﯿﺎﻧﺖ ﺣﻘﻮق اﺗﺒﺎع ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (3‬رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮق اﺗﺒﺎع در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﺤﮑﯿﻢ وﺣﺪت ﻣﻠﯽ و رﻓﻊ ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻮي‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ادارات‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﺗﺼﺪيﻫﺎي ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ در ﻓﺮاﻫﻢ آوري‬
‫ﺗﺴﻬﯿﻼت ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم اﻣﻮر ﻣﻔﯿﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ ﻣﺜﺒﺖ و ﻓﻌﺎل ﺑﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ادارات ذﯾﺮﺑﻂ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﺗﺪوﯾﺮ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺗﺮﺑﯿﻮي و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﻠﻤﯽ )ﺳﻤﯿﻨﺎرﻫﺎ و ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎ( و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻠﺴﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي در آن‪.‬‬
‫‪ (8‬ﻓﺮوش اﻣﻼك دوﻟﺘﯽ و ﺧﺮﯾﺪ اﻣﻼك ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (9‬ﺗﺠﻠﯿﻞ ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻘﺮرات ﺷﺮﻋﯽ‪.‬‬
‫‪ (10‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه ادارات‪ ،‬ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺣﻪ‬
‫وﻻﯾﺖ و ﻓﺮاﻫﻢ آوري ﺗﺴﻬﯿﻼت در زﻣﯿﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ (11‬اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد از ﻃﺮﯾﻖ وزارت اﻣﻮر داﺧﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻮراي وزﯾﺮان در ﻣﻮرد اﯾﺠﺎد و ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫واﺣﺪﻫﺎي اداره ﻣﺤﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ (12‬دﻋﻮت ﻣﺠﻠﺲ اداري وﻻﯾﺖ ﻋﻨﺪ اﻟﻠﺰوم‪.‬‬
 ‫‪ / 184‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (13‬اﻋﻄﺎي ﻣﮑﺎﻓﺎت و ﺗﺄدﯾﺐ ﮐﺎرﮐﻨﺎن در ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬

‫‪ (14‬ﻗﺒﻮل اﺣﺘﺮام ﻗﻄﻌﺎت ﻋﺴﮑﺮي در ﻣﺮاﺳﻢ رﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮﻣﺎﻧﺪان ﻗﻄﻌﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (15‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻋﺎﺟﻞ در ﻣﻮﻗﻊ ﺳﻔﺮ ﺑﺮي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻞ و ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫اﻫﺪاف دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ (16‬ﻣﻨﻈﻮري اﺟﺮاي ﻣﺼﺎرف ﺑﻮدﺟﻮي‪ ،‬ﺗﺄدﯾﺎت ﻧﻘﺪي‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺗﻌﺪﯾﻼت ﺑﻮدﺟﻮي و‬
‫اﻧﺘﻘﺎﻻت ﻣﺠﺮاﺋﯽ اﺳﻨﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎ و اﺟﺎرهﻫﺎي دوﻟﺖ در ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (17‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻫﯿﺄت ﺧﺮﯾﺪاري‪ ،‬ﻣﻌﺎﯾﻨﻪ و ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ در ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (18‬اﻣﺮ ﺗﻬﯿﻪ و ﺧﺮﯾﺪاري اﺷﯿﺎي ﻣﻮرد ﺿﺮورت ادارات‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﺗﺼﺪيﻫﺎي ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (19‬ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﻣﺼﺎرف ﺑﻮدﺟﻮي ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺖ اﺛﺮ و ﺣﺮاﺳﺖ از‬
‫ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﺧﺰاﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ (20‬ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺑﺎﻗﯿﺎت ﻧﻘﺪي و ﺟﻨﺴﯽ و ﺗﺼﻔﯿﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻌﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (21‬ﺗﻌﻤﯿﻢ و ﺗﻄﺒﯿﻖ اوزان و ﻣﻘﯿﺎﺳﺎت ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺘﺮﯾﮏ‪.‬‬
‫‪ (22‬ﻧﻈﺎرت ﻗﯿﻢ ﻣﻮاد ارﺗﺰاﻗﯽ و اﺳﺘﻬﻼﮐﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﺎرواﻟﯽ ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (23‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ از اﻣﻮر ﺑﻨﺪرﻫﺎي ﮐﺸﻮر در ﺣﻮزه وﻻﯾﺖ‪.‬‬
‫‪ (24‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻃﺮح ﺗﻬﯿﻪ و ﺧﺮﯾﺪاري ﻏﻠﻪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﻮاد ارﺗﺰاﻗﯽ‪.‬‬
‫‪ (25‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﻌﺎرف و ﺑﺬل ﻣﺴﺎﻋﺪت در زﻣﯿﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ (26‬ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺮدم و ﻣﺆﺳﺴﺎت در ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺪارس‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ در ﺳﺎﺣﻪ ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (27‬ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺮدم و ﻣﺆﺳﺴﺎت در اﯾﺠﺎد ﺑﺎزارﻫﺎي ﻋﻤﺪه و ﭘﺮﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻃﺮحﻫﺎي ﺷﻬﺮي‪.‬‬
‫‪ (28‬ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺮدم و ﻣﺆﺳﺴﺎت در ﻣﻮرد ﺣﻔﻆ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ و ﺟﻨﮕﻼت‪.‬‬
‫‪ (29‬ﺣﻔﻆ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﺳﺮكﻫﺎ در ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻌﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (30‬ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ از اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺗﻌﻤﯿﺮات ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ (31‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺗﻌﺪﯾﻞ در ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﻪ اﺳﺎس ﺿﺮورت‪.‬‬
‫‪ (32‬اﺻﻼح و اﻧﮑﺸﺎف ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﺑﺮاﺗﯽ‪ ،‬ﻓﻌﺎل ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ آنﻫﺎ و ﺗﺴﺮﯾﻊ اﻣﻮر‬
‫ﭘﺴﺘﻪرﺳﺎﻧﯽ و ﻣﺨﺎﺑﺮات‪.‬‬
‫‪ (33‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻓﺮوش ادوﯾﻪ ﺗﻘﻠﺒﯽ و ﻃﺒﺎﺑﺖ اﺷﺨﺎص ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﮑﯽ در ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪185 /‬‬

‫‪ (34‬اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات ﻻزم ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح‪ ،‬ﺣﯿﻦ ﺑﺮوز ﻣﺸﮑﻼت ﺻﺤﯽ و ﺷﯿﻮع‬
‫اﻣﺮاض ﺳﺎري در ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ‪.‬‬
‫‪ (35‬ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﻣﻌﺎدن و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﺳﺘﺨﺮاج و ﺗﺠﺎرت ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﻮاد‬
‫ﻣﻌﺪﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ (36‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از زرع ﺗﺮﯾﺎك‪ ،‬ﭼﺮس و ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺪره‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر‪.‬‬
‫‪ (37‬ﻧﻈﺎرت از ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ اﻣﻮال و زﻣﯿﻦﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻼت‪ ،‬ﻋﻠﻔﭽﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫آب و ﺳﺎﯾﺮ ﺛﺮوتﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻌﻘﻮل از آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ (38‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻋﻠﻔﭽﺮﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ادراه زراﻋﺖ و ﻣﺎلداري ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﺿﺮورت اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‪.‬‬
‫‪ (39‬ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ وزارتﻫﺎي ﺳﮑﺘﻮري در ﻃﺮح و ﺗﻬﯿﻪ ﭘﻼنﻫﺎي اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ ﻣﺤﻞ‪.‬‬
‫‪ (40‬ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ وزارت ﭘﻼن در ارﺗﺒﺎط ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻃﺮحﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ و زودرس‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻮي ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺿﺮورت و اﺣﺘﯿﺎج ﻣﺮدم اﯾﺠﺎب ﻓﻮرﯾﺖ را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (41‬ﻣﺴﺎﻋﺪت در ﺗﻬﯿﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ارﻗﺎم اﺣﺼﺎﺋﯿﻮي در ﺣﻮزه وﻻﯾﺖ و ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻫﺎﻟﯽ در‬
‫اراﺋﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻮﺛﻖ اﺣﺼﺎﺋﯿﻮي ﺑﻪ ﮔﺮوپ ﻣﻮﻇﻒ‪.‬‬
‫‪ (42‬ﻫﻤﮑﺎري در ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺜﻤﺮﯾﺖ آن‪.‬‬
‫‪ (43‬ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و روﺣﺎﻧﯿﻮن در اﻧﺠﺎم اﻣﻮر ﻣﺤﻮﻟﻪ و ﻫﻤﮑﺎري در ﺣﻔﻆ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺮﻣﯿﻢ‪ ،‬اﻋﻤﺎر ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ‪.‬‬
‫‪ (44‬ﻓﺮاﻫﻢ آوري ﺗﺴﻬﯿﻼت در ﺗﮑﻤﯿﻞ اﺳﻨﺎد ﭘﺎﺳﭙﻮرت ﺣﺎﺟﯿﺎن و زاﯾﺮﯾﻦ ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺎﮐﻦ‬
‫ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ‪.‬‬
‫‪ (45‬ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻪ ﻣﺎﻟﺪاران ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻬﺘﺮ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ از ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎ و ﻓﺮاﻫﻢ آوري‬
‫ﺗﺴﻬﯿﻼت در ﻣﻮرد ﺑﺎزارﯾﺎﺑﯽ ﻣﺤﺼﻮﻻت آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺒﻮد ﺷﺮاﯾﻂ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺎن‪.‬‬
‫‪ (46‬ﺣﻔﻆ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ ﻣﻠﮑﯽ در ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ آن از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻌﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (47‬ﻫﻤﮑﺎري در ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻃﯿﺎرات و اﯾﺠﺎد ﺗﺴﻬﯿﻼت ﻻزم ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ (48‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﺮدم در ﺣﻔﺮ و ﭘﺎك ﮐﺎري ﻣﺠﺮاﻫﺎي آﺑﯽ و ﮐﺎرﯾﺰﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺳﺮﺑﻨﺪﻫﺎ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي آبﯾﺎري از ﻃﺮﯾﻖ ﺣﺸﺮﻫﺎي ﻗﻮﻣﯽ در زﻣﯿﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ (49‬اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات و ﻧﻈﺮﯾﺎت در ﻣﻮرد ﺗﻨﻮﯾﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺮﯾﻪﺟﺎت ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮراي وزﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ (50‬ﻓﺮاﻫﻢ آوري ﺗﺴﻬﯿﻼت در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻮدت ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪.‬‬
 ‫‪ / 186‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (51‬ﻓﺮاﻫﻢ آوري ﺗﺴﻬﯿﻼت در اﻣﻮر اﻧﮑﺸﺎف دﻫﺎت و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﺆﺛﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي آن در‬
‫ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ‪.‬‬
‫‪ (52‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاري در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺣﻤﻞ‬
‫و ﻧﻘﻞ‪ ،‬زراﻋﺖ‪ ،‬ﻃﺐ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف و ﺳﺎﯾﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻔﯿﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪.‬‬
‫‪ (53‬ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿﺐ اﻫﺎﻟﯽ در اﺣﺪاث ﺳﺮكﻫﺎي ﻓﺮﻋﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎر ﭘﻞﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻠﭽﮏﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻣﯿﻢ‬
‫ﺳﺮكﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‪.‬‬
‫‪ (54‬ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺳﺮه ﻣﯿﺎﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ارﺗﻘﺎي ﻋﻮاﯾﺪ و‬
‫ﺗﻘﻮﯾﻪ ﺑﻨﯿﻪ ﻣﺎﻟﯽ آن و ﺟﻠﺐ ﮐﻤﮏﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺿﺎﮐﺎراﻧﻪ‪.‬‬
‫‪ (55‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺤﻞ واﻗﻌﺎت ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ از ﻗﺒﯿﻞ زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺳﯿﻼب‪ ،‬ﺣﺮﯾﻖ و اﻣﺜﺎل آن از ﻧﺰدﯾﮏ و‬
‫ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺮدم و ﻣﺆﺳﺴﺎت در ﺟﻬﺖ ﺗﺪارك ﮐﻤﮏﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ رﺳﯿﺪﮔﺎن ﺣﻮادث‪.‬‬
‫‪ (56‬وارﺳﯽ از ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻤﮏﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ اداره آﻣﺎدﮔﯽ ﺿﺪ ﺣﻮادث ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ رﺳﯿﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ‪.‬‬
‫‪ (57‬ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺮدم و ﻣﺆﺳﺴﺎت در اﺣﯿﺎ و اﻧﮑﺸﺎف ورزشﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺤﻠﯽ و‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ از ﻃﺮﯾﻖ اﺣﺪاث ﺗﻮﺳﻌﻪ و اﻧﮑﺸﺎف ﻣﯿﺪانﻫﺎي ورزﺷﯽ و ﺑﺎﺷﮕﺎهﻫﺎي ورزﺷﯽ‪.‬‬
‫‪ (58‬ﺗﻌﻤﯿﻞ اﺣﮑﺎم اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬اواﻣﺮ و ﻫﺪاﯾﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح در ﺳﺎﺣﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط و ﻧﻈﺎرت از اﺟﺮاي آن‪.‬‬
‫‪ (59‬ﻫﻤﮑﺎري ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﮐﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ادارات ﻣﺮﮐﺰي ﺟﻬﺖ اﺟﺮاي وﻇﺎﯾﻒ‬
‫رﺳﻤﯽ دوﻟﺘﯽ در ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻮﻇﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (60‬اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻮﺟﻪ ﺷﻌﺒﺎت و ادارات ﺗﺤﺖ اﺛﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 17‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ واﻟﯽ‬
‫ﺗﻔﻮﯾﺾ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﺎص واﻟﯽ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ وﻟﺴﻮاﻟﯽ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫وﻟﺴﻮال ﺗﻌﻤﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 5‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ وﻻﯾﺎت ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ درﺟﻪ‬
‫اول‪ ،‬درﺟﻪ دوم و درﺟﻪ ﺳﻮم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮاد ‪ 9‬و ‪ 10‬و ‪ 11‬و ‪12‬‬
‫وﻟﺴﻮاﻟﯽﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﻟﺴﻮاﻟﯽ درﺟﻪ اول‪ ،‬درﺟﻪ دوم و درﺟﻪ ﺳﻮم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ‪:‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،793‬ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪187 /‬‬

‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺎل ‪ 1382‬در ﮐﻨﺎر اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺷﻮرا ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ‪،‬‬
‫وﻟﺴﻮاﻟﯽ و ﻗﺮﯾﻪ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 138‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»در ﻫﺮ وﻻﯾﺖ ﯾﮏ ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﻔﻮس‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺮي و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﻃﺮف ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ وﻻﯾﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺪت ﭼﻬﺎرﺳﺎل اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از اﻋﻀﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﯿﺚ‬
‫رﺋﯿﺲ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 139‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ در ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻫﺪاف اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ دوﻟﺖ و ﺑﻬﺒﻮد اﻣﻮر وﻻﯾﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ در‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮔﺮدد ﺳﻬﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻻﯾﺖ ﻣﺸﻮره ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺷﻮراي‬
‫وﻻﯾﺘﯽ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ادارة ﻣﺤﻠﯽ اﺟﺮا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 140‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﺷﺘﺮاك ﻓﻌﺎل ﻣﺮدم در ادارة ﻣﺤﻠﯽ‪،‬در وﻟﺴﻮاﻟﯽﻫﺎ و ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪،‬ﺷﻮراﻫﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎي اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد‪،‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺮي و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﻃﺮف ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﺳﻪﺳﺎل اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻬﻢ‬
‫ﮔﯿﺮي ﮐﻮﭼﯿﺎن در ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮاد ﻓﻮق در ﻣﯿﺰان ‪ 1385‬اوﻟﯿﻦ دوره ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت در ﻫﺮ‬
‫وﻻﯾﺖ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ و دوﻣﯿﻦ دوره ﻫﻢ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1388‬آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﺮد اﻣﺎ ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫وﻟﺴﻮاﻟﯽ و ﻗﺮﯾﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫‪ 1384/5/29‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر ﻧﺎﻓﺬ و در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 860‬ﻧﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و ﺗﺼﻮﯾﺐ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫‪ 1386/1/5‬ﺗﻮﺷﯿﺢ و در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 920‬ﻧﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ آنﭼﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﻮرا اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‬
‫ﺳﺆال اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﯾﻦ ﺷﻮرا ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺸﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻋﺒﺎرات ﻣﺎده ‪ 139‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻣﺸﻮره‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺟﺮاﺋﯽ‬
‫ﯾﺎ ﻧﻈﺎرﺗﯽ ﻧﯿﺰ دارد؟ ﺳﺆال دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮض داﺷﺘﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻧﻈﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎرت ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻧﻈﺎرت ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اداره‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ ﺑﺮﺳﺪ؟ اﮔﺮ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ داراي ﻧﻘﺸﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ در ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ ﻧﻘﺶ ﻧﻈﺎرﺗﯽ داده ﺷﻮد‬
‫آﯾﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟‬
 ‫‪ / 188‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺑﻬﺎﻣﺎت ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﺠﺪد ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1386‬در ﻣﻮرد ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﺸﻮره دﻫﯽ« ﻋﺒﺎرت‬
‫»ﻧﻈﺎرت« ﯾﺎ »ﺗﺄﯾﯿﺪ« ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻟﺬا در ﻣﺎده دوم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﺑﺎره ﺟﺎﯾﮕﺎه اﯾﻦ ﺷﻮرا‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻊ اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺪف اﯾﺠﺎد ﺳﺎﺧﺘﺎري ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ و ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻣﺮدم و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺪﻧﯽ را ﺑﺎ ادارات دوﻟﺘﯽ در ﺳﻄﺢ وﻻﯾﺖ‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ و ادارات وﻻﯾﺘﯽ را در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺸﻮره دﻫﺪ و ﻧﻈﺎرت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ﭼﻬﺎرم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ داراي وﻇﺎﯾﻒ و‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻫﺪاف اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﺳﺎﺣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺳﺎزي و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻻﯾﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اراﺋﻪ ﻣﺸﻮره و ﻧﻈﺎرت در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ وﻻﯾﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺣﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﺤﻠﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺮﮔﻪﻫﺎي اﺻﻼﺣﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬اراﺋﻪ ﻣﺸﻮره و ﺗﺄﯾﯿﺪ در ﻣﻮرد ﻃﺮح ﭘﻼن اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ وﻻﯾﺖ و ﭘﻼن ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﺷﺪه ﻗﺒﻞ از‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻓﻌﺎل ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﻤﮑﻨﻪ ﺑﺮاي از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن رﺳﻮم و ﻋﻨﻌﻨﺎت ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ و ﻗﺎﻧﻮن )ازداجﻫﺎي اﺟﺒﺎري‪ ،‬ﺑﺪ دادن زنﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن( و ﻣﺴﺎﻋﯽ در ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺑﺎزدﯾﺪ از ﻣﺤﻼت ﺳﻠﺐ آزادي‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻃﻼع ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ و ارزﯾﺎﺑﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺮاﺟﻊ ﺣﺮاﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﻘﻮق و اراﺋﻪي ﮔﺰارش در ﻣﻮرد ﺑﻪ اداره وﻻﯾﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻣﺆﺛﺮ و ﻓﻌﺎل در ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از زرع ﮐﻮﮐﻨﺎر‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري و ﻗﺎﭼﺎق‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر‪ ،‬ﻣﺴﮑﺮات و اﻋﺘﯿﺎد ﺑﻪ آن و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺴﮑﺮات‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ آﮔﺎﻫﯽدادن از ﺧﻄﺮات‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﻣﺬﮐﻮر و ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺮدم و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﻣﺮ ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر و ﻣﺴﮑﺮات‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت در راﺑﻄﻪ ﺑﻪ اﺟﺮاآت و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎر اداره وﻻﯾﺘﯽ و ﺷﻌﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط و‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮔﺰارش ﺗﺤﺮﯾﺮي ﺑﻪ رﺋﯿﺲﺟﻤﻬﻮر و ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﻼن اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ و ﻧﺤﻮه ﻣﺨﺎرج ﺳﺎﻻﻧﻪ اداره وﻻﯾﺘﯽ و اراﺋﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت آن ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن وﻻﯾﺖ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي در ﺣﻔﻆ آﺛﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺗﺨﺮﯾﺐ‪ ،‬ﺳﺮﻗﺖ و ﻗﺎﭼﺎق آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -11‬ﻣﺸﻮره ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎن وﻻﯾﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻠﺴﺎت ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽﺣﺪاﻗﻞ ﻫﺮ ﺳﻪﻣﺎه‬
‫ﯾﮏﺑﺎر و ﺑﺎ واﻟﯽ و ﻣﺴﺆوﻻن ادارات ﻣﺮﺑﻮط ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺎه ﯾﮏﺑﺎر‪.‬‬
‫‪ -12‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻓﻌﺎل و ﻣﺆﺛﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﻗﻄﻊ اﺷﺠﺎر و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪189 /‬‬

‫ﺟﻨﮕﻼت و ﺷﮑﺎر وﺣﻮش و ﻃﯿﻮر‪.‬‬

‫‪ -13‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ در ﺗﺄﻣﯿﻦ رواﺑﻂ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﺷﻮراﻫﺎي وﻟﺴﻮاﻟﯽﻫﺎ و‬
‫ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -14‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻓﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻏﺼﺐ اﻣﻼك ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺴﺆوﻻن ذيرﺑﻂ‪«.‬‬

‫‪ (3‬ﺷﺎرواﻟﯽ و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﺎرواﻟﯽ‪:‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻬﺎدﻫﺎي اداري ﺑﯽ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻬﻢ در اداره اﻣﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎ در ﻣﺮﮐﺰ و وﻻﯾﺎت‪ ،‬ﺷﺎرواﻟﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اداره از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﻨﺘﺨﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد ﻣﺮدم ﻫﺮ‬
‫وﻻﯾﺖ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ و ﻋﻮاﯾﺪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻌﺪ از ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دهﺳﺎل از ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎي ﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 141‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاي اداره اﻣﻮر ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺷﺎرواﻟﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎروال و اﻋﻀﺎي ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﺎرواﻟﯽ‪،‬‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺮي و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده دوم ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺎرواﻟﯽ ﻫﺎ در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺎرواﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫» ﺷﺎرواﻟﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﮑﻤﯽ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺤﻮﻟﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 12‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻮاﯾﺪ ﺷﺎرواﻟﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺧﻮدش ﺑﻮده ﻣﺼﺎرف ﻋﺎدي ﺧﻮد را ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻋﻮاﯾﺪ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه ﻋﯿﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻋﻮاﯾﺪ ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﺨﺼﻮص‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،920‬ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﺣﻤﻞ ‪.1386‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎد آوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ ﺷﺎرواﻟﯽ در ﺿﻤﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آن ﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺎزﻧﮕﺮي دارد اﻣﺎ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و اﺳﻨﺎد ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻧﺎﻓﺬ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﻗﺮار ذﯾﻞ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ‪ -2 .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﺼﻮل ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﺷﻬﺮي‪ -3 .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ‪ -4 .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﻊ اﺣﺘﮑﺎر‪ -5 .‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻒ و ﺳﺮﺳﺒﺰي ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ -6 .‬ﻣﻘﺮره‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﺻﻔﺎﺋﯽ‪ -7 .‬ﻣﻘﺮره ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻮﻗﻒﮔﺎه وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺮي اﻃﺮاﻓﯽ‪ -8 .‬ﻣﻘﺮره ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﺮاﯾﻪ‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي ﺷﺎرواﻟﯽ‪ -9 .‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر اﺳﮑﺎن ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺷﻬﺮي‪ -10 .‬ﻣﻘﺮره ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻃﺮح ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮ ﮐﺎﺑﻞ‪.‬‬
‫‪ -11‬ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺗﻮزﯾﻊ و ﻓﺮوش ﻧﻤﺮات زﻣﯿﻦ رﻫﺎﯾﺸﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻨﺰل دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
 ‫‪ / 190‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آن ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬

‫در ﻣﺎده ‪ 16‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ در ‪ 44‬ﺟﺰء ﺑﯿﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻫﺮ ﺷﻬﺮ و ﺣﻔﻆ‬
‫ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯽ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺗﺴﻬﯿﻼت ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ ﺷﻬﺮﯾﺎن ﮐﻪ در ﺳﺎﺣﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺳﮑﻮﻧﺖ‬
‫دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ اﻋﻤﺎر و ﺣﻔﻆ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﭼﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎرﯾﺰﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻮضﻫﺎ و ﻣﺨﺎزن آب‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ و اﯾﺠﺎد ﺳﺮﺳﺒﺰي ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻧﻮاﺣﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﺎﺣﺎت ﺳﺒﺰ و‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﭘﺎﮐﯽ ﻣﺤﻼت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﺣﻔﻆ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ اﺣﺪاث و اﻋﻤﺎر ﺟﺎدهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺸﻨﺎبﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺣﻤﺎمﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺪويﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﯿﺖﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﺪﻧﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻠﺐ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫ﮔﺬاري ﺧﺼﻮﺻﯽ در ﺳﺎﺣﺎت ﻣﻤﮑﻨﻪ ﭘﻼﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻗﯿﻤﺖ ﮔﺬاري اﻣﺎﮐﻦ ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮره‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﺮاﯾﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي ﺷﺎرواﻟﯽ ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮره‪.‬‬
‫‪ (7‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﻧﻈﺎﻓﺖ ﺣﻤﺎمﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻄﻌﻢ )رﺳﺘﻮراﻧﺖ(ﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻮﺗﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻤﺎوارﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻮضﻫﺎي آب ﺑﺎزي‪ ،‬ﺳﺎﻟﻮنﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ادارات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (8‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺻﺤﯽ در ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺷﯿﻮع اﻣﺮاض و ﺣﻔﻆ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ (9‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ در ﻣﻮرد ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﻤﺮات زﻣﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﻋﻤﺎر ﻣﻨﺎزل ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ و ﺳﺎﺣﺎت‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (10‬اﺳﺘﻤﻼك اراﺿﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك‪.‬‬
‫‪ (11‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي در ﮐﺎر اﺣﺪاث و اﻋﻤﺎر ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺣﻔﻆ و‬
‫ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﺳﺮكﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ و ﻣﺤﻼت ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ (12‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ رﺷﺪ ﺳﺎﻟﻢ وﺳﺎﯾﻂ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﺷﻬﺮي ﺗﻮﺳﻂ اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (13‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺎﻋﺪت در ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ و ﺑﻬﺒﻮد ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ (14‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ )ﮐﻨﺘﺮل( ﻗﯿﻢ و وﺳﺎﯾﻞ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺘﺮﯾﮏ در ﺳﺎﺣﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪191 /‬‬

‫‪ (15‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺎﻋﺪت در اﻣﺮ اﻧﮑﺸﺎف ورزش و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺪﻧﯽ ﺑﺎ روﺣﯿﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ (16‬ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻣﺮدم در اﺟﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﻨﻈﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺳﺮﺳﺒﺰي و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺷﻬﺮي‪.‬‬
‫‪ (17‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺎﻋﺪت در ﺣﻔﻆ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﺗﺮﻣﯿﻢ آﺛﺎر و آﺑﺪات ﺗﺎرﯾﺨﯽ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ادارات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (18‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪت در ﺟﻤﻊ آوري ارﻗﺎم اﺣﺼﺎﺋﯿﻮي و اﺣﻮال‬
‫ﻧﻔﻮس)دﯾﻤﻮﮔﺮاﻓﯽ(‪.‬‬
‫‪ (19‬ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﺤﺼﻮل ﺧﺪﻣﺎت ﺷﻬﺮي ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (20‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﺆﺛﺮ در اﻣﺮ ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﺑﯽ ﺳﻮادي‪ ،‬ﺑﺎﻻﺑﺮدن ﺳﻄﺢ‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬آﻣﻮزش ﻣﺴﻠﮑﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻧﮑﺸﺎف ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺪارس ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺴﻠﮑﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ در ﺳﺎﺣﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اداره ذيرﺑﻂ‪.‬‬
‫‪ (21‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻟﻮاﯾﺢ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (22‬رﻫﺒﺮي ادارات و ﺷﻌﺒﺎت ﺗﺤﺖ اﺛﺮ‪.‬‬
‫‪ (23‬دﻋﻮت و ﺗﺪوﯾﺮ ﺟﻠﺴﺎت در راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺷﻬﺮي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (24‬ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﻼن ﺑﻮدﺟﻮي‪ ،‬ﭘﻼن ﻋﻮاﯾﺪ و ﻣﺼﺎرف ﺳﺎﻻﻧﻪ و اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺻﺮﻓﻪ ﺟﻮﯾﯽ در ﻣﺼﺎرف‪.‬‬
‫‪ (25‬ﻧﻈﺎرت از اﺟﺮاي ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ ﺷﻮراي اداري‪.‬‬
‫‪ (26‬اﺑﺮاز ﻧﻈﺮ در ﻣﻮرد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ در ﺣﻮزه ﺷﻬﺮ‪.‬‬
‫‪ (27‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﺤﻞ ذﺑﺢ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺑﻬﺘﺮ اﻣﻮر ﺻﺤﯽ ﻗﺼﺎﺑﯽﻫﺎ و ﻧﻈﺎرت از آن‪.‬‬
‫‪ (28‬ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺮﺧﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ‪.‬‬
‫‪ (29‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺮاردادﻫﺎ و اﺟﺎره ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي ﺷﺎرواﻟﯽ‪.‬‬
‫‪ (30‬اﻋﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺮﻣﯿﻢ و ﺻﺎف ﮐﺎري ﺟﻮيﻫﺎ و ﺟﻮﯾﭽﻪﻫﺎي ﻋﺎﻣﻪ در داﺧﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ (31‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺮاﺟﻌﯿﻦ و ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت ﺷﻬﺮﯾﺎن و ﻧﻈﺎرت‬
‫ﺑﺮ اﺟﺮاآت و ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ داﺧﻞ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪.‬‬
‫‪ (32‬ﻣﺴﺎﻋﺪت در رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اوﻟﯿﻪ و ﻋﺎﺟﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي در ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري‬
‫ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (33‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﺤﻼت دﻓﻦ اﻣﻮات)ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن(‪.‬‬
‫‪ (34‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ و ﺗﺪارك ﺗﮑﻔﯿﻦ و ﺗﺪﻓﯿﻦ اﻣﻮات ﻣﺠﻬﻮل اﻟﻬﻮﯾﻪ و‬
‫ﻻوارث ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﺳﺮه ﻣﯿﺎﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪ / 192‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (35‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻋﻤﺎرات ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ اﻧﻬﺪام ﺑﻪ اﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﻫﯿﺄت ﻓﻨﯽ‪.‬‬
‫‪ (36‬ﻗﺒﻮل ﮐﻤﮏ‪ ،‬ﻫﺒﻪ و اﻋﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از ﺷﺎرواﻟﯽ و ﺛﺒﺖ آن در دﻓﺎﺗﺮ‪.‬‬
‫‪ (37‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺧﻮد ﺳﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺣﻮزه ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (38‬اﻋﻄﺎي ﺟﻮازﻧﺎﻣﻪ ﺻﻨﻔﯽ ﺑﺮاي اﺻﻨﺎف ﺷﻬﺮ‪.‬‬
‫‪ (39‬اﻋﻄﺎي ﺟﻮازﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎر ﺑﺮاي ﮐﺎرﮔﺮان ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺎرﺟﯽ‪.‬‬
‫‪ (40‬ﺟﻤﻊ آوري و ﺛﺒﺖ ﮔﺰارش ﻣﺆﺛﻖ ازدواج‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪات‪ ،‬وﻓﯿﺎت و ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ادارات ذيرﺑﻂ و اراﺋﻪ آن ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ (41‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺟﺪي ﻧﺮﺧﻨﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ (42‬ﻣﺴﺎﻋﺪت در ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و آراﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪.‬‬
‫‪ (43‬ﻣﺴﺎﻋﺪت در دﻓﺎع از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﺤﻞ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (44‬ﻫﻤﮑﺎري ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ در اﻋﻤﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬

‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺎم اداره ﻣﺤﻠﯽ‪:‬‬

‫از آنﭼﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬در ﻫﺮ‬
‫وﻻﯾﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر ﻧﻬﺎد اداري ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬واﻟﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬رﯾﺎﺳﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽﻫﺎي وزارتﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺷﺎروال و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﺎرواﻟﯽ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬دو ﻧﻬﺎد اول و دوم‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺠﺮﯾﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﮐﻼن‬
‫ﻣﻠﯽ و ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﻫﺎ و اواﻣﺮ ﻣﺮﮐﺰ و ﻣﻨﺼﻮب از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ دو ﻧﻬﺎد ﺳﻮم‬
‫و ﭼﻬﺎرم ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ارﮔﺎنﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺮدم ﻣﺤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﺳﺎس ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎﻣﻼ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺒﻠﯽ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭼﯿﺰي زﯾﺎدﺗﺮ از ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺤﻠﯽ و ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺤﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ »ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اداري« ﺑﺎ »ﻧﻈﺎم ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ« ﯾﺎ »ﻓﺪرال« ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎم اداري‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻓﺪراﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺼﻮص و روﺣﯿﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﻈﺎم ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻣﺮﮐﺐ از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻫﺮ دو ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ و اﮐﺜﺮ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻧﻈﺎم‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 794‬ﺳﺎل ‪.1421‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪193 /‬‬

‫ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اداره ﻣﺤﻠﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﺗﻠﺦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻫﺮ دو ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺗﺎ ﻫﻨﻮر ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ را در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺳﺎزوﮐﺎر ﻻزم را ﺑﺮاي ﻧﻈﺎم‬
‫اداري ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﯾﺎ ﺣﺪ اﻗﻞ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮاﮐﻢ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎورﻧﺪ و در واﻗﻊ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﺎ ﯾﮏ ﺧﻼء‬
‫ﻓﮑﺮي و ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﻫﻨﻮز ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻻزم ﺣﻘﻮﻗﯽ و اداري ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﮐﻪ اﺟﺮاآت ﻣﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺻﻮل و ﭘﺮﻧﺴﯿﺐﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺘﺪاول در دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮددد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ در‬
‫ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺑﺎﻻ ﯾﻌﻨﯽ اداره وﻻﯾﺖ و ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ و ﺷﺎرواﻟﯽ ﻣﺸﮑﻼت ﻋﻤﺪه وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬در ﻣﻮرد اداره وﻻﯾﺖ‪:‬‬

‫در ﺑﺎره ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي و اداره ﻣﺤﻠﯽ )واﻟﯽ و رﯾﺎﺳﺖﻫﺎ و ادارات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ در‬
‫وﻻﯾﺖ( در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﺻﻞ ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﯾﺎ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ -‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ آنﭼﻪ در ﻣﺒﺤﺚ‬
‫ﻗﺒﻠﯽ در ﺑﺎره ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬در ﺣﺪ ﻻزم و ﻣﻨﻄﻘﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 137‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ از ﻧﻮ آوري ﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ و در ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺒﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﺎده وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﺣﻔﻆ اﺻﻞ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﺮﯾﻊ و ﺑﻬﺒﻮد اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم در اﻧﮑﺸﺎف ﺣﯿﺎت ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻻزم را‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﻪ اداره ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ اﯾﻦ ﻣﺎده ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ واﻟﯽﻫﺎ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽﻫﺎي وزارتﻫﺎ‬
‫در وﻻﯾﺎت ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺠﺮي اواﻣﺮ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﯿﭻ ﺳﺎﺣﻪ اداري‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ و‬
‫اﻧﮑﺸﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻻزم داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﺟﺪي وﻻﯾﺎت اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽﻫﺎ و ﺑﯽ ﻋﺪاﻟﺘﯽﻫﺎ و ﻋﺪم ﺗﻮازن در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮐﻨﺪي ﮐﺎر‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و واﻟﯽﻫﺎ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺷﮑﺎﯾﺖ دارﻧﺪ زﯾﺮا آﻧﺎن ﺣﺘﯽ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎﺣﻪ وﻻﯾﺖﺷﺎن از ﻃﺮف وزارتﻫﺎ و ادارات ﻣﺮﮐﺰي ﭼﻪ ﺗﺼﺎﻣﯿﻤﯽ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺮدم و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭼﻪ ﭘﺮوژهﻫﺎﯾﯽ و ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﺑﻮدﺟﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫ب‪ -‬در ﻣﻮرد ﺷﻮراي وﻻﯾﺘﯽ‪:‬‬

‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺴﯿﺎر واﺿﺢ اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراي‬
‫وﻻﯾﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ وﺳﯿﻌﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻋﻤﻞ‬
 ‫‪ / 194‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭼﻨﺪ ﻣﺸﮑﻞ ﻋﻤﺪه وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪ -1‬در ﻣﺘﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﺑﺎره ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ اﯾﻦ ﺷﻮرا اﺑﻬﺎﻣﺎﺗﯽ وﺟﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ روﺷﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺷﻮرا و واﻟﯽ و رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ در وﻻﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻬﻢ و‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻨﺶ زا اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر واﺿﺢ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد و ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻫﺮ ﮐﺪام در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﺮزﺑﻨﺪي ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ ﻫﻨﻮز اﺳﺘﻘﻼل ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﻮدﺟﻮي ﻧﺪارﻧﺪ و ﺣﺘﯽ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ واﻟﯽ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﻮق اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ ﺗﺎ ﻫﻨﻮز ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫درﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺮدم ﻣﺤﻞ را ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﮔﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اداﻣﻪ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت و ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺮدم در اداره اﻣﻮر ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻮرد ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داد‬

‫ج‪ -‬در ﻣﻮرد ﺷﺎرواﻟﯽ‪:‬‬

‫ﺿﻌﻒ در اﯾﻦ ﻣﻮرد واﺿﺢ ﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻨﻮز ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺴﯽ در ﻓﮑﺮ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎرواﻟﯽ در ﮐﺠﺎ اﺳﺖ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؟ از اﯾﻦ رو ﺣﺘﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺷﺎروال‪ ،‬اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ ﺑﻮده و ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در وﻻﯾﺎت ﻧﯿﺰ ﺷﺎرواﻟﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ واﻟﯽ و اداره ارﮔﺎنﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮدم ﺷﻬﺮﻫﺎ و وﻻﯾﺎت ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ در اداره ﺷﺎرواﻟﯽ ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺎرواﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﮑﻤﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﻧﮕﺎه‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻋﺪم ﺗﺮاﮐﻢ و ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي ﻋﻤﺪه ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺤﻠﯽ و ﺷﺎروال و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﺎرواﻟﯽ‬

‫‪ .1‬اﺧﯿﺮا د ر ﻣﻮرد ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻧﻘﺶ ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ و راﺑﻄﻪ آن ﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ‪ 53‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ و ﻋﯿﻨﯽ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺮدم در وﻻﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺠﺎ و ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ را »راﺑﻄﻪ ﮔﺴﺴﺘﻪ«‬
‫ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﯿﻖ و دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﮔﺴﺴﺘﻪ؛ ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﺑﺎره راﺑﻄﻪ ﻣﺮدم و‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪.1389 ،‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ‪195 /‬‬

‫ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي آنﻫﺎ در اداره اﻣﻮر ﻣﺤﻠﯽ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻄﺮح‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻈﺎم اداري ﻣﻮﺟﻮد ﻓﻌﻠﯽ را در ﻋﻤﻞ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اﺣﮑﺎم‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻮرد اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه و ﻧﻈﺎم اداري ﮐﺸﻮر ﮐﺎﻣﻼ روﯾﮑﺮد ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ دارد‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد ﻣﺸﮑﻼت زﯾﺎدي را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺎر آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬اداره ﻣﺴﺘﻘﻞ ارﮔﺎن ﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎ درك ﻣﺸﮑﻼت ﻓﻮق‪ ،‬اﺧﯿﺮاً ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺟﺪﯾﺪي را ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده و‬
‫ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﻫﺎي ﻓﻮق را ﻧﯿﺰ ﯾﺎدآوري ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ اﯾﻦ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻃﺮح اوﻟﯿﻪ اﯾﻦ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﺎم »ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ادارات ﻣﺤﻠﯽ« در ﺑﻬﺎر ‪ 1389‬در ‪ 558‬ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺪوﯾﻦ و‬
‫ﻧﺸﺮ ﺷﺪه و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آن در ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی اداره‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮫ‬
‫ﻫﺪف از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداري‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ اﻓﺮاد و ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره در ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺎري ﻫﺮ دوﻟﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﮐﻪ از آن ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد و اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﺮاي آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر را ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺧﻮد دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ واﮔﺬار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه آن را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﺟﺎﻣﻌﻪاي را ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫در آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ در ﺟﻮاﻣﻊ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و‬
‫ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﺮدي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻓﺮدي ﻧﺒﺎﯾﺪ آزاد و ﺧﺎرج از ﮐﻨﺘﺮل ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﻈﯿﻢ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ﮐﻨﺘﺮل آن‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫آن را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﺪ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ آن را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﺗﺠﺎوز اﻓﺮاد ﺑﺮ ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﮐﻨﺪ و از وﻗﻮع آﺷﻮبﻫﺎ و ﻫﺮج و ﻣﺮج ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﺨﺘﻞ‬
‫ﻣﯽ ﮔﺮداﻧﺪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫‪1‬‬
‫»ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري« ﯾﺎ »اﻧﺘﻈﺎﻣﺎت اداري« ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد را ﺧﻮد اداره ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﺑﺎ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻓﺮاد واﮔﺬار ﺷﻮد و ﯾﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم )ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﻀﺎﺋﯽ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺧﻮد دوﻟﺖ اﺟﺮاي‬

‫‪ .1‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج‪ ،1980 ،2‬ص‪.6‬‬
 ‫‪ / 200‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد و ﯾﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ درآﻣﺪ ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ‬
‫دارد و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻮاﯾﺪ آن ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻠﺖ‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﯿﺐ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﺪود‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره در راه ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﺷﯿﻮه ذﯾﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه ﺑﯿﻦ دو ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﻮق از دو ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد را ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺳﺎزد اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﻓﺮاد ﺧﺪﻣﺎت ﻻزم را اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ رو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺳﻠﺒﯽ و ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دوم ﯾﮏ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﯾﺠﺎﺑﯽ و ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري –ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬آزادي ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد را ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻓﺮاد از آن ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﮕﺎن ﯾﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺤﺼﻮل ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ذيﺻﻼح ﯾﺎ ﻣﺘﺼﺪي و ﻋﻬﺪه دار آن دو ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻣﺘﺼﺪي اﺟﺮاآت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺗﺎ وزﯾﺮ ﯾﺎ واﻟﯽ و ﯾﺎ ﻣﻘﺎم دﯾﮕﺮ دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ‬
‫و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮ آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺪودﯾﺖ وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و اﺟﺮاي آن ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﻓﺮد واﮔﺬار ﺷﻮد و ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و آن ﺷﺮﮐﺖ ﯾﺎ ﻓﺮد ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري در آن ﺣﺪ از اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﺟﺮاي آن را ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫واﮔﺬار ﮐﺮد اﻣﺎ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻣﯽﺗﻮان از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﺷﺨﺎص‬
‫‪2‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع را ﻃﯽ دو ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ذﯾﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﺎﺿﺮات دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻟﻨﺸﺎط اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫‪3‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬اﻫﺪاف‪ ،‬ﻧﺤﻮه اﻋﻤﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﺣﺪود و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫آن را در ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺤﺚ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫واژه ﭘﻮﻟﯿﺲ )‪ (Police‬ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و اﮐﻨﻮن در ﻫﺮ زﺑﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ را در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮي ﭘﻮﻟﯿﺲ »ﻧﻈﻢ و اﻧﺘﻈﺎم ﺑﺨﺸﯿﺪن« اﺳﺖ‬
‫و در زﺑﺎن ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ اواﻣﺮ و دﺳﺘﻮراﺗﯽ ﮐﻪ اﻫﺪاف ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ اﻃﻼق‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﻌﺎدل »ﺳﺎزﻣﺎن و ﻧﻈﺎم ﮐﺸﻮري« ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ‬
‫راﺳﺘﺎ ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرت »ﮐﺸﻮر اﻧﺘﻈﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ« ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در اﺻﻄﻼح راﯾﺞ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬
‫وﺟﻮد »اﺷﺨﺎص« ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽﺳﺎزد ﻟﮑﻦ در‬
‫اﺻﻄﻼح ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ »ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫‪4‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ 5‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻗﺪاﻣﺎت و ﻗﻮاﻋﺪي ﮐﻪ‬

‫‪ . 3‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ از ﻣﻨﺒﻊ ذﯾﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ‬
‫ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ وﻇﺎﯾﻒ اداره‪.‬‬
‫‪ .4‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.61‬‬
‫‪ . 5‬در ﺑﺎره ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 219‬اﻟﯽ‪ .232‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 61‬اﻟﯽ ‪.64‬‬
 ‫‪ / 202‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﻮﺳﻂ اداره‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻋﻤﺎل و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻓﺮاد و ﻣﺤﺪود‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ آزاديﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﻮﻟﯿﺲ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اذﻫﺎن ﺗﺒﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫ﯾﻮﻧﯿﻔﻮرم دار وزارت داﺧﻠﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ 6‬ﺑﻠﮑﻪ اداره ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ‬
‫ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺗﺪاﺑﯿﺮي را اﺗﺨﺎذ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﯾﺎ اﻧﺘﻈﺎم و اﻧﻀﺒﺎط اداري ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬اﻧﺪازه ﻻزم و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل آزادي اﻓﺮاد را‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﻢ از آزادي ﻓﺮد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﻮد و ﻫﻢ از ﺗﻌﺎرض آن ﺑﺎ‬
‫آزاديﻫﺎي دﯾﮕﺮان ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد‬
‫اﻧﺘﻈﺎﻣﺎت ﺑﺎﯾﺪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم‪ ،‬ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﻦ ﻗﺪرت و آزادي ﯾﮏ ﻧﻮع ﺗﻮازن‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از اﻧﺪازه ﻻزم و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻗﺪرت در اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺑﺮ آزادي اﻓﺮاد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع آن‪:‬‬

‫در ﮐﻨﺎر ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﻧﻮاع دﯾﮕﺮي از اﻗﺪاﻣﺎت اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از ﺳﻮي ارﮔﺎنﻫﺎ و‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت دﯾﮕﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﻧﻈﺎرت ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫در ﮐﻨﺎر ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع اﻗﺪاﻣﺎت دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري از ﺳﻮي ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﺪود‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﺎرهاي از آزاديﻫﺎ‪ .‬زﯾﺮا آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺜﻞ آزادي رﻓﺖ و آﻣﺪ و آزادي ﻋﻘﯿﺪه‬
‫و ﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت اﺳﺘﻔﺎده از آنﻫﺎ و ﻧﺤﻮه‬
‫ﮐﻨﺘﺮل آنﻫﺎ از ﺳﻮي ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﻣﯿﺰان ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد‪ ،‬در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آزادي ﺑﯿﺎن‪ ،‬آزادي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﻏﺬاﻫﺎ‪ ،‬رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺒﻮر‬
‫و ﻣﺮور و ﻣﺸﺎﺑﻪ آنﻫﺎ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻼﻧﻪ ﻋﻤﻞ‬

‫‪ .6‬در ﻣﺎده ‪ 2‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺴﺮ‪ ،‬ﺳﺎﺗﻨﻤﻦ و ﺳﺎﺗﻮﻧﮑﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ در ﺗﺸﮑﯿﻞ وزارت‬
‫اﻣﻮر داﺧﻠﻪ اﺳﺘﺨﺪام و ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،994‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪.1388‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪203 /‬‬

‫‪7‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻋﻤﺎل او در اﺻﻞ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﺋﯽ‪:‬‬

‫ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﭘﻮﻟﯿﺲ ﮔﺎﻫﯽ ﺧﻠﻂ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ آن دو ﻓﺮقﻫﺎي زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎر دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮق ﺑﯿﻦ آن دو ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺗﻔﺎوت ﻧﻘﺶ آنﻫﺎ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻫﺪف ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺻﯿﺎﻧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ از اﺧﻼل در ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از وﻗﻮع ﯾﺎ‬
‫ارﺗﮑﺎب ﺟﺮاﯾﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﺋﯽ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ از وﻗﻮع ﺟﺮم وارد ﻣﯿﺪان ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮم را ﺑﻌﺪ از ارﺗﮑﺎب‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﭘﯿﮕﺮد و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ادﻟﻪ و ﺷﻮاﻫﺪ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اراﺋﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﺠﺮم ﺑﻪ ﭘﻨﺠﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﭙﺮده ﺷﻮد و در ﻗﺒﺎل‬
‫اﺧﻼل ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺰاي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﮐﻪ از ﺳﻮي اداره اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ و ﻟﺬا اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﻗﻀﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫و ﻗﻀﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن را ﻟﻐﻮ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اداره را در ﻗﺒﺎل ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺴﺎرت ﺑﺮاي ﻣﺘﻀﺮر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺼﻤﯿﻢ وزارت داﺧﻠﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺎزداﺷﺖ اﻓﺮاد ﯾﺎ ﻣﻨﻊ از اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و دﯾﻨﯽ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮي ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺑﻄﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻋﻤﺎل ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺜﻞ اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ ﯾﺎ ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ ﺑﺮاي دﺳﺖﮔﯿﺮي اﻓﺮاد و‬
‫ﺗﻔﺘﯿﺶ ﻣﻨﺎزل آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻊ آوري دﻻﯾﻞ و اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺮاض در ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ اﻟﻐﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻟﻐﺎي آن ﺷﻮد و‪ -‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪاي در ﺣﻘﻮق‪ -‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺴﺎرت ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎر ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و ﺷﮑﻠﯽ‬
‫ﺗﻤﯿﯿﺰ داد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪه ﻋﻤﻞ ﮐﯿﺴﺖ؟ اﮔﺮ از ﺳﻮي اﻓﺮاد اداره اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ اﻧﺠﺎم ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﺋﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر دﻗﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از اﻓﺮاد ﻫﻢزﻣﺎن ﻫﻢ از اداره ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻢ وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﺿﺒﻂ ﻗﻀﺎﺋﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻣﺜﻞ اﻓﺮاد ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور)ﺗﺮاﻓﯿﮏ( و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﺤﻞ و ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻢ ﻗﺒﻞ از وﻗﻮع ﺟﺮم ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﻌﺪ از ارﺗﮑﺎب آن‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺗﺮاﻓﯿﮏ‬
‫ﻣﺘﺼﺪي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور در ﺳﺮكﻫﺎ و راهﻫﺎ اﺳﺖ ﺗﺎ از ﺣﻮادث ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ ﻫﻢزﻣﺎن اﮔﺮ راﻧﻨﺪهاي ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺮاﻓﯿﮏ را ﻧﻘﺾ ﮐﺮد‪ ،‬او ﺑﺮاي ﺗﺨﻠﻔﺎت اﯾﻦ راﻧﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻀﺮ‬

‫‪ .7‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.488‬‬

 ‫‪ / 204‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺟﻮاز راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ واﺳﻄﻪ او را و ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪاي را ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ و ﺳﻠﺐ‬

‫آﺳﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮان ﺷﺪه ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﺤﻀﺮ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﺎﻟﺤﻪ ﺟﻬﺖ اﺣﻀﺎر ﻣﺘﻬﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﻣﺠﺎزات ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﮔﺴﯿﻞ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺜﻞ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ارﮔﺎن ﭘﻮﻟﯿﺲ وزارت داﺧﻠﻪ در ﮐﻨﺎر وﻇﺎﯾﻒ اداري ﺧﻮد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﺿﺒﻂ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﯾﺎ‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﻀﺎﯾﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬ﻣﺎده ‪ 5‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ را ﮐﻪ در ﺑﺎره ﻫﺮ دو ﻧﻮع وﻇﺎﯾﻒ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻬﺎد ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ذﯾﻼ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫»ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع و ﺣﺮاﺳﺖ از ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ وﻗﺎﯾﻮي ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از وﻗﻮع ﺟﺮم‪.‬‬
‫‪ (4‬ﮐﺸﻒ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺟﺮاﯾﻢ و ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻣﻈﻨﻮﻧﯿﻦ و ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﻧﺤﺮاﻓﺎت اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﺳﺎﯾﺶ ﻋﺎﻣﻪ را اﺧﻼل‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﻣﻠﮑﯿﺖ و داراﯾﯽﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي‬
‫داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ زرع ﮐﻮﮐﻨﺎر و ﺑﻨﮓ‪ ،‬ﻗﺎﭼﺎق‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺮاﻓﯿﮏ و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻏﯿﺮ ﻣﺠﺎز ﻣﻮاد‬
‫ﻣﺨﺪر‪ ،‬ﺗﻮرﯾﺪ و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺴﮑﺮات و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از آن‪.‬‬
‫‪ (8‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺟﺮاﯾﻢ ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺴﺎد و ﺷﻮرش‪.‬‬
‫‪ (9‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗﺮورﯾﺰم و ﺟﺮاﯾﻢ اﻗﺘﺼﺎدي در ﻣﺴﺎﻋﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ارﮔﺎنﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (10‬ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ادارات دوﻟﺘﯽ در ﭘﯿﺸﺒﺮد وﻇﺎﯾﻒ آنﻫﺎ در ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (11‬ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (12‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ و اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺣﻮادث و ﺣﺎﻻت ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ در‬
‫ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ارﮔﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ (13‬ﮐﻤﮏ و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻻزم ﺑﻪ آﺳﯿﺐ دﯾﺪﮔﺎن ﺣﻮادث ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ و آﻓﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺠﺎت اﺷﺨﺎص و اﻣﻮال آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ (14‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ و اﻗﺪاﻣﺎت در ﺣﺎﻻت اﺿﻄﺮاري ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪205 /‬‬

‫‪ (15‬ﺟﻠﺐ ﻫﻤﮑﺎري ﻋﺎﻣﻪ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي وﻗﺎﯾﻮي ﻣﺠﺎدﻟﻮي‪.‬‬

‫‪ (16‬ﺗﺤﮑﯿﻢ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﺳﺮﺣﺪات و اﻗﺪام ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺿﺮوري ﺣﯿﻦ وﻗﻮع ﺗﺤﺮﮐﺎت‬
‫ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻠﯽ در ﺳﺮﺣﺪات در ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ وزارت دﻓﺎع ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ (17‬ﮐﻨﺘﺮل از دﺧﻮل و ﺧﺮوج اﺷﺨﺎص در ﺳﺮﺣﺪات و ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (18‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﻣﻮر ﺿﺒﻂ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن وﻇﺎﯾﻒ ذﯾﻞ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪:‬‬
‫‪ -‬ﮐﺸﻒ ﺟﺮاﯾﻢ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از وﻗﻮع آن‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ ﺷﻮاﻫﺪ‪ ،‬دﻻﯾﻞ و ﻣﺪارك ﺟﺮﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬دﺳﺖﮔﯿﺮي ﻣﻈﻨﻮﻧﯿﻦ و ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻓﺮار و ﻣﺨﻔﯽ ﺷﺪن آنﻫﺎ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ -‬اﺟﺮاي وﻇﺎﯾﻒ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺸﺨﯿﺺ‪ ،‬ﮐﺸﻒ و درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺴﻠﮑﯽ ﺟﺮاﯾﻢ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﺮاﯾﻢ ﺑﺎ ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ و دﯾﮕﺮ ادارات ﻋﺪﻟﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺮاآت‬
‫ﺟﺰاﯾﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺎﻓﺬه ﮐﺸﻮر ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر‪ ،‬ﻓﺴﺎد و‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي ﺟﺮﻣﯽ در ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (19‬ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﺗﺮاﻓﯿﮏ ﺳﺮﺣﺪي و ﮐﻨﺘﺮل اﺳﻨﺎد آن‪.‬‬
‫‪ (20‬ﺑﺮﻗﺮاري و ﺗﺪاوم ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺎ درﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻣﻌﺎﻫﺪات‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﺪول و ﻗﻮاﻋﺪ اﻧﺘﺮﭘﻮل)ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ(‪.‬‬
‫‪ (21‬ﺟﻤﻊ آوري ﺳﻼح‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎت و ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﺣﮑﻤﯽ و‬
‫ﮔﺮوپﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺌﻮل‪ ،‬ﺻﺪور ﺟﻮاز ﺣﻤﻞ ﺳﻼح ﻧﺎرﯾﻪ اﻧﻔﺮادي و ﻧﻈﺎرت از اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ﻃﺒﻖ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (22‬ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺮاي ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻏﺘﺸﺎش و‬
‫ﺑﯽ ﻧﻈﻤﯽ‪.‬‬
‫‪ (23‬ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از وﻗﻮع ﺣﺮﯾﻖ و ﺧﺎﻣﻮش ﮐﺮدن آن‪.‬‬
‫‪ (24‬ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺎﺳﭙﻮرت و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺎﻓﺮت و اﻗﺎﻣﺖ اﺗﺒﺎع ﺧﺎرﺟﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﯿﻄﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ (25‬ارﮔﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻣﺴﺆﻟﯿﻦ رﺳﻤﯽ ﻣﮑﻠﻒاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ را در اﻧﺠﺎم ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي‬
‫‪8‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽاش ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﺎﻣﻪ و ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﺟﺮاﯾﻢ ﻫﻤﮑﺎري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪«.‬‬

‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪:‬‬

‫‪ .8‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،994‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪.1388‬‬
 ‫‪ / 206‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري داراي ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺻﻔﺖ اﻧﺤﺼﺎري و اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اداره‪ :‬اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و‬
‫اﻧﺤﺼﺎري ﺗﻮﺳﻂ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺪف آن ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و اراده ﻓﺮد‬
‫ﯾﺎ اﻓﺮاد در آن ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻮﻗﻒ ﻓﺮد در ﻗﺒﺎل آن ﻣﻮﻗﻒ ﺗﺒﻌﯿﺖ و ﭘﯿﺮوي از اﺟﺮاآﺗﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اداره ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ دارد‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اراده ﻓﺮد ﻧﯿﺰ دﺧﯿﻞ اﺳﺖ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ واﮔﺬار ﺷﻮد‪ ،‬آن ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺘﻌﻬﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﮐﺎرﮔﺮان ﺧﻮد ﺧﺪﻣﺎت را ﺑﻪ ﻣﺮدم اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺻﻔﺖ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪ :‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري داراي ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ‬
‫ﺧﻄﺮ از اﻓﺮاد ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ اداره ﺟﻮاز ﺷﮑﺎر ﯾﺎ ﺟﻮاز راﻧﻨﺪﮔﯽ ﻓﺮدي را‬
‫ﻟﻐﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﻠﯽ را ﻣﺴﺪود ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺗﺠﺎرت ﮐﺎﻻي ﺧﺎﺻﯽ را ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﯾﺎ‬
‫اﺧﺬ ﺟﻮاز در اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن را اﻟﺰاﻣﯽ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ‪ ...‬ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫اﻓﺮاد ﺣﻔﻆ ﺷﻮد و از ﺧﻄﺮات ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل ﻓﻮق ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺻﻔﺖ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺸﺨﯿﺼﯽ اداره‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﺻﻔﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري‪ ،‬اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺸﺨﯿﺺ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫اداره ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﻄﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺶﮔﯿﺮي از ﺧﻄﺮ و ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از آن ﻋﻤﻞ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮه و ﺗﺠﻤﻊ ﺧﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻄﺮاﺗﯽ را در ﭘﯽ دارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫‪9‬‬
‫ﺑﺮﮔﺰاري آن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻫﺪاف ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬

‫ﻫﺪف از ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻟﺰام ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ اﺣﺘﺮام آن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد ﮐﻪ داراي ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺧﻼق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري ﺗﺤﻘﻖ ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي وﺳﯿﻊ ﮐﻠﻤﻪ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ‬
‫‪10‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻮق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .9‬ﻣﺤﺎﺿﺮات دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻟﻨﺸﺎط اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ .10‬در ﺗﺎرﯾﺦ اداري اﺳﻼم‪ ،‬اداره اي ﺑﻪ ﻧﺎم اداره ﯾﺎ وﻻﯾﺖ ﺣﺴﺒﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺮوزي دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺰود‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از وﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﻗﻀﺎي ﺣﺴﺒﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ دﯾﻨﯽ از‬
‫ﺑﺎب اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺒﺎدات و ﻣﻌﺎﻣﻼت و ﺣﻘﻮقاﷲ و ﺣﻘﻮقاﻟﻨﺎس اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪا ﻣﺤﺘﺴﺐ از آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﻮر ﺗﺠﺎر و اوﺿﺎع ﺑﺎزار ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ و از ﺗﺨﻠﻔﺎت و ﺗﻘﻠﺒﺎت ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﺮده‪» ،‬واﻟﯽ ﺑﺎزار« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺳﻤﺮاء ﺑﻨﺖ ﻧﻬﯿﮏ اﺳﺪي و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص‪،‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪207 /‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺻﯿﺎﻧﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺗﺨﺎذ ﻫﺮ ﺗﺪﺑﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎﻟﺶ از ﺧﻄﺮ ﺗﻌﺪي و ﺗﺠﺎوز‪ ،‬اﺣﺴﺎس آراﻣﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ ﻫﺪف اداره ﻫﺮ ﻧﻮع‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻻزم را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآورد ﺗﺎ از وﻗﻮع ﺟﺮاﯾﻢ و آﺷﻮبﻫﺎ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﻈﺎﻫﺮات و ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور در ﺳﺮكﻫﺎ و راهﻫﺎ و اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﻮادث‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از اﻧﺴﺎن ﻣﺜﻞ ﺳﯿﻞ و آﺗﺶﺳﻮزي و ﺣﻮادث‬
‫دزدي و ﻏﺎرت‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﺒﺘﻼﯾﺎن ﺑﻪ اﻣﺮاض ﻋﺼﺒﯽ و ﻋﻘﻠﯽ در اﻣﺎﮐﻦ‬
‫ﺧﺎص در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آزاد ﺑﻮدن آﻧﺎن ﺗﻬﺪﯾﺪي ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ و آﺳﺎﯾﺶ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺴﺎب ﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻗﺒﯿﻞ اﻗﺪاﻣﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﺗﺼﺎﻣﯿﻤﯽ ﮐﻪ اداره در ﻣﻮرد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺗﺨﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﺳﻘﻮط ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه ﯾﺎ ﻣﻀﺮ ﻣﺜﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﻫﻦﺑﻨﺪ در دﻫﻦ ﺳﮓﻫﺎ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﮔﺰﯾﺪن‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﯾﺎ اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺧﻄﺮات آنﻫﺎ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﻣﻨﯿﺖ ﯾﺎ آراﻣﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﺪان ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و ﺧﻄﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﺎدي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺴﺎرت ﻣﺎﻟﯽ و ﯾﺎ ﺟﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ از‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ ﺗﺎ ﺟﺮاﯾﻢ و ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺮاﯾﻢ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫دزدي‪ ،‬ﮐﻼﻫﺒﺮداري‪ ،‬اﺧﺎذي و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺴﺎرت ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣﻮادث ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺳﯿﻞ‪ ،‬ﺣﺮﯾﻖ‪ ،‬زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻃﻐﯿﺎن آب و ﺣﻮادث ﻧﻮع دوم ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﻮادث راﻧﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺣﻮادث ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺸﻖ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي و ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‬

‫ﻣﺤﺘﺴﺐ ﺑﺎزار ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و در زﻣﺎن ﺧﻠﯿﻔﻪ دوم‪ ،‬اﻟﺸﻔﺎء ﺑﻨﺖ اﺑﯽ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮐﻪ زن داﻧﺸﻤﻨﺪ و از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎزار ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﻈﺎرت داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻣﺤﺘﺴﺐ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺴﺐ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﺎت رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﺄدﯾﺐ ﻣﺘﺨﻠﻔﺎن از اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ‬
‫و آداب ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ وﻻﯾﺖ ﻣﻈﺎﻟﻢ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻨﯿﺖ و ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺑﺎزار و راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﭘﻮﻟﯿﺲ و ﺷﺎرواﻟﯽ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﺴﺐ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﮐﻪ در ﻧﻈﺎم ﻫﺎي اﻣﺮوزي وﻇﺎﯾﻒ او را ﭼﻨﺪﯾﻦ اداره ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺷﺎرواﻟﯽ‪ ،‬ادارات ﺻﺤﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ‪،‬‬
‫ادارات ﮐﺎر و اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ اﻃﻼﻋﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ادارهي ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ادارات ارﺷﺎد و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ و ﻏﯿﺮه‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﺳﻤﯿﺮ ﻋﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻟﺪوﻟﻪ و آداﺑﻬﺎ ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬اﻟﻤﺆﺳﺴﻪ اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ ﻟﻠﺪراﺳﺎت و اﻟﻨﺸﺮ و‬
‫اﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،1988 ،‬ص‪ . 58‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﺴﻠﻄﺎت اﻟﺜﻼث ﻓﯽ اﻟﺪﺳﺎﺗﯿﺮ اﻟﻤﻌﺎﺻﺮه و ﻓﯽ اﻟﻔﮑﺮ‬
‫اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،1996 ،‬ص ‪.447 -434‬‬
 ‫‪ / 208‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺴﯽ ﻣﻮﻇﻔﻨﺪ ﺑﺎ اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم و اﻗﺪاﻣﺎت اﺣﺘﯿﺎﻃﯽ در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن از وﻗﻮع‬
‫ﺣﻮادث ﻓﻮق ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ زﯾﺎن اﺷﺨﺎص و ﯾﺎ اﻣﻮال آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ و اﻣﻨﯿﺖ را‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺎزارﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻓﺮوﺷﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺌﺎﺗﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺳﯿﻨﻤﺎﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻓﻪﻫﺎ و ‪ ....‬ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ در ﻣﻌﺎﺑﺮ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺼﺐ‬
‫ﭼﺮاغ و ﮔﻤﺎردن ﭘﻮﻟﯿﺲ و رﻓﻊ ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﮐﻪ ﺳﺪ ﻣﻌﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ دﯾﻮار و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ اﻧﻬﺪام آن ﻣﯽرود‪ ،‬ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻣﻮر ﻣﺘﻮﻓﯿﺎت و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اوزان و ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎ از‬
‫‪11‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺴﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 2‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫«اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬آزادي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع‪،‬‬
‫‪12‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺴﻤﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺮدم ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﻮادي در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺟﺮاﯾﻢ و ﺟﻨﺎﯾﺎت اﺣﮑﺎم ﻣﻔﺼﻠﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺣﺘﯽ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﻋﺎدياي ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ و آﺳﺎﯾﺶ را ﻣﺨﺘﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﺻﻄﻼﺣﺎً »ﻗﺒﺎﺣﺎت« ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﺧﺎﺻﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﯾﻼً ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 498‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﻼﻣﺘﯽ از ﻋﻼﯾﻢ ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ را ﮐﻪ در راه ﻋﺎم ﯾﺎ ﺑﺮ ﺑﻨﺎ ﻧﺼﺐ ﮔﺮدﯾﺪه ﯾﺎ ﻋﻼﯾﻤﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺴﺎﻓﻪﻫﺎ ﯾﺎ رﻫﻨﻤﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬راهﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺤﻼت ﻋﺎم دﯾﮕﺮ ﻧﺼﺐ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﺟﻬﺖ آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﭘﻨﺞ ﺻﺪ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 499‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏﻣﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻋﻼﻣﮥ اﺧﻄﺎرﯾﻪ ﯾﺎ ﺗﻨﻮﯾﺮي در ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ در راه ﻋﺎم ﺣﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ در آن اﻣﻮال را ﻣﯽﮔﺬارد اﻫﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﻼﻣﺎت اﺧﻄﺎرﯾﻪ ﯾﺎ ﺗﻨﻮﯾﺮي ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮه ﻓﻮق را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﭼﺮاﻏﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر روﺷﻦ ﮐﺮدن راه ﯾﺎ ﻣﯿﺪان ﻋﺎم ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﮔُﻞ‪،‬‬
‫دور ﯾﺎ ﺗﻠﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .11‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.223‬‬

‫‪ .12‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪209 /‬‬

‫ﻣﺎدة ‪: 501‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ اﻋﻼﻧﺎت را در ﻏﯿﺮ از ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺠﺎز ﻧﺼﺐ ﯾﺎ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺪون ﺣﻖ اﻋﻼﻧﺎت‬
‫را از ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺠﺎز دور‪ ،‬ﺗﻠﻒ ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ دﻫﺪ ﺑﻪ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 502‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ده روز ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﺳﻪ ﺻﺪ اﻓﻐــﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در راه ﯾﺎ ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻋﺎم ﺑﺪون اﺣﺘﯿﺎط و ﺑﯽ ﭘﺮواﺋﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻮاري ﺣﯿﻮان‬
‫ﯾﺎ دواﻧﺪن آن ﯾﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﺳﺒﺐ اذﯾﺖ روﺣﯽ ﯾﺎ ﺟﺴﻤﯽ ﻣﺮدم ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﻏﺮوب و ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب در راه ﯾﺎ ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻋﺎم وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ را‬
‫ﺑﺪون روﺷﻦ ﮐﺮدن ﭼﺮاغ ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﯾﺴﺘﺎده ﮐﺮده ﯾﺎ آن را ﺑﺮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﻫﺪف ﺻﯿﺎﻧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺧﻄﺮات ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي‬
‫اﻓﺮاد‪ ،‬در ﻗﺒﺎل ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ و ﻣﯿﮑﺮوبﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻮﺷﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮي اﺗﺨﺎذ ﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻣﺎده ﮐﺮدن آبﻫﺎي ﺳﺎﻟﻢ آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ و ﻧﻈﺎﻓﺖ‬
‫ﻏﺬاﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ واﮐﺴﻦ اﻓﺮاد در ﻗﺒﺎل اﻣﺮاض ﻣﺴﺮي‬
‫و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﺴﮑﻦ و اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻧﮕﺎه ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و ﻗﺮﻧﻄﯿﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً آﻧﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﯿﻮع ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي واﮔﯿﺮ دار ﻣﺜﻞ ﮐﻮﻟﯿﺮا ﺑﻪ ﮐﺸﻮر وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻮاد ذﯾﻞ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 505‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏﻣﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺟﺴﺪ اﻧﺴﺎن را در ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻗﺮﯾﻪ ﯾﺎ در ﺟﺎي و ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫اﺟﺎزه دﻓﻦ را در آن ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ دﻓﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در درﯾﺎ‪ ،‬ﻧﻬﺮ‪ ،‬ﺟﻮي‪ ،‬ﮐﻮﭼﻪ‪ ،‬ﯾﺎ درآب ﺟﺎري ﻣﻮاد ﮐﺜﯿﻔﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ‬
‫ﻣﻀﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﻨﺪازد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 506‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﺎﻧﺰده روز ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟـﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﭘﻨﺞﺻﺪ‬
‫اﻓﻐـﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
 ‫‪ / 210‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در ﺳﺮك‪ ،‬راه ﻋﺎم‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﯾﺎ ﺗﻔﺮﯾﺢﮔﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮاد ﮔﻨﺪﯾﺪه ﮐﺜﺎﻓﺎت‪،‬‬
‫ﺧﺎك روﺑﻪ‪ ،‬آب ﮐﺜﯿﻒ وﻏﯿﺮه اﺷﯿﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻣﻀﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯿﻨﺪازد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﻤﺪاً ﯾﺎ ﺑﻪ اﻫﻤﺎل؛ ﺑﺨﺎر‪ ،‬دود‪ ،‬آب ﮐﺜﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﻮاد دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺿﺮر‪،‬‬
‫اذﯾﺖ ﯾﺎ آﻟﻮده ﺷﺪن ﻣﺮدم ﮔﺮدد رﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در ﻧﻈﺎﻓﺖ ﯾﺎ اﺻﻼح دودﮐﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻮر ﯾﺎ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎﺋﯽ ﮐﻪ آﺗﺶ در آن‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد اﻫﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 21‬ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺖ ﻣﺮدم در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﺮاض ﺧﻄﺮﻧﺎك‬
‫ﺳﺎري و اﻧﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬رواﻧﯽ و اﻋﺘﯿﺎد ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺧﺎص وﻗﺎﯾﻮي و ﻣﻌﺎﻟﺠﻮي اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﻣﺼﺎﺑﯿﻦ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮاض‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺟﺒﺎري ﺑﺴﺘﺮ و ﺗﺪاوي ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 25‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫وزارت ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻃﺐ وﻗﺎﯾﻮي و ﺿﺪ وﺑﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﺎ‬
‫اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻨﺪ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از آﻟﻮدﮔﯽ ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎر و زﻧﺪﮔﯽ و وﻗﺎﯾﻪ از‬
‫اﻣﺮاض ﺳﺎري‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﺗﻤﺎم ادارات دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺳﮑﺘﻮر ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫‪13‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 15‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻒ و ﺳﺮﺳﺒﺰي ﺷﻬﺮﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮكﻫﺎ‪ ،‬راهﻫﺎي ﻋﺎم‪ ،‬ﻣﯿﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺮﯾﺤﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬درﯾﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻮيﻫﺎ و‬
‫ﺟﻮﯾﭽﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻓﺎﺳﺪ ﮐﺜﺎﻓﺎت و ﺧﺎكروﺑﻪﻫﺎ را ﮐﻪ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﺤﻞ را ﺧﺮاب ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﯿﻨﺪازد‬
‫ﺗﺄدﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 16‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺮره آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ آب رو ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎدهﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮكﻫﺎ و ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ را ﻣﺴﺪود ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮك و ﮐﻮﭼﻪ را ﭘﺎك ﮐﺎري ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺎرف را از ﻃﺮف ﺷﺎرواﻟﯽ‬
‫اﯾﺠﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 17‬اﯾﻦ ﻣﻘﺮره آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﺣﺎت ﺳﺒﺰ ﺷﺎﺧﻪ درﺧﺘﺎن را ﻗﻄﻊ و ﯾﺎ اﺷﺠﺎر را ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎزد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻮﺟﺐ ﺗﺄدﯾﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 19‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .13‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،1004‬ﻣﺆرخ ‪ 21‬ﻗﻮس ‪.1388‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪211 /‬‬

‫»ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻪﻫﺎي زﯾﻨﺘﯽ و ﮔﻞﻫﺎي ﺷﻬﺮ را ﭘﺎﻣﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺄدﯾﺐ و ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان‬
‫‪14‬‬
‫ﺧﺴﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬

‫ج‪ -‬آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از آن ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن آراﻣﺶ اﻓﺮاد و دور ﺳﺎﺧﺘﻦ آزار و ﻧﺎراﺣﺘﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اداره ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺪاﺑﯿﺮي اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ از ﻣﺰاﺣﻤﺖﻫﺎ و اﻋﻤﺎل ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻠﺐ آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺮدم‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﺳﺮ و ﺻﺪاي زﯾﺎد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺷﺐ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪﮔﻮﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮنﻫﺎ و ورﮐﺸﺎبﻫﺎي ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻣﻮﺗﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺠﻤﻊ و ازدﺣﺎم در ﻣﻌﺎﺑﺮ و اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﻟﻮدﮔﯽ ﻣﺤﯿﻂ و ﻏﯿﺮه‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫اﺳﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻣﺰاﺣﻤﺖﻫﺎي ﮔﺪاﯾﺎن در راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫در ﻣﻮاد ﻗﺒﻠﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ ذﮐﺮ ﺷﺪ و در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ اﺣﮑﺎﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ذﯾﻞ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 496‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻗﺼﯿﺮي ﮐﻪ از ﭘﺎﻧﺰده روز ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از‬
‫ﭘﻨﺞﺻﺪ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در راه ﻋﺎم ﺑﺪون ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺳﺒﺐ‬
‫ازدﺣﺎم ﮔﺮدد‪ ،‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻨﺪن ﭼﻘﺮي در آن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻮاد ﯾﺎ اﺷﯿﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫رﻓﺖ وآﻣﺪ را در آن ﻏﯿﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮداﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺒﺐ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ رﻓﺖ وآﻣﺪ‬
‫در راه ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﺎ ﺗﻮﻗﻒ وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﺧﻼف ﻣﻘﺮرات ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﺰاﺣﻤﺖ راه ﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻂ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﻮﺳﻂ ﺣﯿﻮان ﯾﺎ ﺑﺪون آن راﻧﺪه ﺷﻮد ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻞ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮدن ﺑﺎر ﯾﺎ ﺑﺎﻻ ﺷﺪن ﯾﺎ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺷﺪن‬
‫راﮐﺒﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻻزم آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﭘﻞ وﭘﻠﭽﮏ راه رو ﺑﺎﻻي ﺟﺮﯾﺎن آب را ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮ آن ﺣﻖ ﻋﺒﻮر داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي آن راهرو ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﻣﺮدم ﻧﮕﺬارد‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺗﻤﺎم اﺣﻮال ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺼﺎرف رﻓﻊ ﻣﻮاﻧﻊ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از آن ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 497‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از دوﺻﺪ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ .14‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻒ و ﺳﺮﺳﺒﺰي ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،794‬ﺳﺎل ‪.1421‬‬
 ‫‪ / 212‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ اﻣﺘﻌﻪ ﺧﻮد را در ﻣﻮاﺿﻊ واوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻤﻨﻮع‬

‫ﻗﺮار داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺣﮑﻢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در راه ﻋﺎم ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﯾﺎ ﻋﺮاده ﺟﺎت را ﺑﺴﺘﻪ ﯾﺎ اﯾﺴﺘﺎده ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺸﻮﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺛﺮ آن در راه ﻋﺎم ازدﺣﺎم ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮﯾﻦ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 500‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏﻣﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺑﺪون اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم در راه ﻋﺎم ﻣﻮادي را ﺑﯿﻨﺪازد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ ﻋﺎﺑﺮﯾﻦ‬
‫ﮔﺮدد ﯾﺎ ﺑﺪون اﺣﺘﯿﺎط ﻻ زم در راه ﻋﺎم ﯾﺎ ﺧﺎص اﺷﯿﺎﺋﯽ را آوﯾﺰان ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﯿﻔﺘﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم اذﯾﺖ ﯾﺎ ﻣﻀﺎﯾﻘﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺑﺪون اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم ﻣﻮاد ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻊ ﯾﺎ ﮔﺎز را ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﻨﺪازد ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺛﺮ آن ﮐﺪام ﺻﺪﻣﻪ ﺟﺴﻤﯽ ﻋﺎﯾﺪ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 503‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﻣﯿﻢ ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺑﻨﺎي ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺳﻘﻮط اﺧﻄﺎر داده‬
‫و او از آن اﻣﺘﻨﺎع ﯾﺎ اﻫﻤﺎل ورزد ﺑﻪ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص ﺟﺰاي ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺗﺮي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 504‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏﻣﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮط در ﺟﺎﻫﺎي ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﺎزي و اﻣﺜﺎل آن ﺑﭙﺮدازد‬
‫ﮐﻪ در آن ﺧﻄﺮ ﺣﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺗﻠﻒ و ﯾـﺎ ﺿﺮر ﻣﺘﺼﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﻗﺮﯾﻪ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪ ﻧﺎرﯾﻪ ﯾﺎ ﺑﺎروت ﯾﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﻠﻘﻪ را‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﻤﺪاً ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻫﺎرن‪ ،‬ﻏﺎﻟﻤﻐﺎل‪ ،‬آوازﻫﺎي ﺗﺨﺮﯾﺶ ﮐﻨﻨﺪه واﻣﺜﺎل آن ﺳﺒﺐ‬
‫اذﯾﺖ دﯾﮕﺮان ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ دﯾﻮاﻧﻪ را ﮐﻪ ﻣﺮدم از او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ در راه ﻋﺎم رﻫﺎ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﯿﺎزت او اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ آﻧﺮا ﺑﺪوش دارد‪،‬‬
‫‪15‬‬
‫اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم را از ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺧﻄﺮ ﯾﺎ ﺿﺮر ﻣﻤﮑﻨﻪ اﺗﺨﺎذ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .15‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،347‬ﻣﺆرخ ‪ .1355/7/15‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺟﺰا‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‪ ،‬از اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪.1390 ،‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪213 /‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز اﻫﺪاف ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎد‬
‫ﺷﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻔﻬﻮم وﺳﯿﻊﺗﺮ و ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﻗﺘﻀﺎي ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻫﺮ زﻣﯿﻨﻪ اي ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺪود و ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﺑﺮ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻓﺮاد وﺿﻊ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫د‪ -‬اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ‪:‬‬

‫در ﮐﻨﺎر ﺳﻪ ﻫﺪف ﻓﻮق اﻣﺮوز ﺑﻪ ﯾﮏ ﻫﺪف دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻮاﻣﻊ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻔﻆ اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري در ﮐﻨﺎر اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺧﻼق ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد از دو اﺻﻄﻼح اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ« و »آداب ﻋﻤﻮﻣﯽ«‪ .‬دﮐﺘﺮ‬
‫ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺧﻼق ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺻﻮل و رﺳﻮم ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺮاي ﭘﯿﺮاﺳﺘﻦ اﻋﻤﺎل و اﻓﻌﺎل ﺧﻮد از ﺑﺪيﻫﺎ و ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﻮﯾﯽﻫﺎ ﮔﺮد آورده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ از ﻓﻄﺮت آدﻣﯽ و ادﯾﺎن و ﺗﺠﺎرب زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ دﯾﺪه اﺣﺘﺮام ﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺳﻌﯽ در‬
‫ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻦ آنﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺗﺨﻠﻒ از آنﻫﺎ وﺟﺪان آدﻣﯽ را آزار دﻫﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق و ﻧﯿﺰ ﺷﺮاﯾﻊ‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً‪ ،‬ﺳﻌﯽ در ﺻﯿﺎﻧﺖ آنﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺼﻪ اﺻﻠﯽ اﺧﻼق ﺟﺎﻣﻌﻪ را ادﯾﺎن ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺧﻼﻗﯽ را ﺑﻪ ﺑﺎﻧﮑﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺳﻬﺎمداران ﻋﻤﺪه ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﮏ‪،‬‬
‫ادﯾﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻀﻌﯿﻒ ادﯾﺎن در واﻗﻊ دﺳﺘﺒﺮد زدن ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ آن ﺑﺎﻧﮏ اﺳﺖ و‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺣﺪ اﻗﻞ ﻣﻮازﯾﻦ اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻌﺎرف ﻣﺮدم ﯾﮏ‬
‫ﻗﻮم ﯾﺎ ﺳﮑﻨﻪ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻧﻘﺾ آنﻫﺎ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪ .‬اﺧﻼق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﻣﺘﺮادف اﺧﻼق‬
‫ﺣﺴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺧﻼق و آداب ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻋﺪ اﺧﻼق و ﺿﻮاﺑﻂ آداب و رﺳﻮم‪ .‬آداب ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻋﺮفﻫﺎ و رﺳﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮر ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ )= ﻋﺮف و ﻋﺎدت= ﻋﺎدات=‬
‫ﺳﯿﺮه( و ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﮑﺮار ﻓﻌﻠﯽ ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و وﺻﻒ اﻟﺰام آور‬
‫‪16‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﻟﺴﻨﻬﻮري ﻧﯿﺰ از آداب ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق اراﺋﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ »ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از‬

‫‪ . 16‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي‪ ،‬ﻣﺒﺴﻮط در ﺗﺮﻣﯿﻨﻮﻟﻮژي ﺣﻘﻮق‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮔﻨﺞ‬
‫داﻧﺶ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،1381 ،‬ص‪219 ،18‬و ‪.220‬‬
 ‫‪ / 214‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻨﻔﻌﺖ اﻓﺮاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ »آداب ﻋﺎﻣﻪ«‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ و اﺻﻮل ﻣﻌﻨﻮي و اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﻋﺎدات‪ ،‬ﻋﺮف‪ ،‬دﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﻓﻄﺮت‬
‫ﺑﺸﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻮارد ﻣﺨﺎﻟﻒ آداب ﻋﺎﻣﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ذﯾﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﺑﻂ‬
‫ﺟﻨﺴﯽ ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻌﻬﺪي ﻧﺎﺷﯽ از آن و داﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﻓﺴﺎد و ﻗﻤﺎرﺧﺎﻧﻪ و ﻫﺮ ﻧﻮع‬
‫‪17‬‬
‫درآﻣﺪ از راهﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن‪ 18‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرت ﻣﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺮات ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﺎدي و ﺻﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﺮدم ﯾﺎ ﺻﺤﺖ و ﯾﺎ آراﻣﺶ و آﺳﺎﯾﺶ آﻧﺎن را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آداب ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺧﻼق و ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﻮر ﻣﻌﻨﻮي و ﺑﺎﻃﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﯿﺎﻧﺖ آنﻫﺎ ﻣﻨﺪرج در‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺧﻼل آنﻫﺎ ﻣﻮﺟﺐ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫‪19‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺎدي آن ﺻﺪﻣﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻫﻢراﻫﯽ ﮐﺮد اﻣﺎ از ﺳﺎل ‪ 1937‬از اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺮ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﻣﻨﺎﻓﯽ آداب‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻓﺮوش آنﻫﺎ در ﺑﺎزار ﯾﺎ آن ﻧﺸﺮاﺗﯽ ﮐﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﻨﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﺤﺮﯾﮏ آﻣﯿﺰ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم و ﺷﺮارت ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦﻫﺎ داﺧﻞ در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﻣﻨﺪرج در ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد از اﯾﻦ روﯾﮑﺮد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﻤﻮد و در ﺳﺎل ‪1946‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﮑﯽ از ﺷﻬﺮداريﻫﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﻊ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﻣﺮداﻧﻪ ﺑﺮاي زﻧﺎن و ﺣﻀﻮر ﺑﺎ آن ﺣﺎﻟﺖ‬
‫‪20‬‬
‫در اﺟﺘﻤﺎع را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ از ﺣﺮﮐﺖ در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﮑﻤﻪ در ﯾﮑﯽ‬
‫از آراي ﺧﻮد ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺧﻮد ﺑﺎ دﯾﻦ و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬

‫‪ . 17‬ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻖ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آداب ﻋﻤﻮﻣﯽ از دﯾﺪ دﮐﺘﺮ ﺳﻨﻬﻮري ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح‬
‫اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺠﺰء اﻻول‪ ،‬ص‪ 326‬اﻟﯽ ص ‪.337‬‬
‫‪ . 18‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﺧﻼﻗﯽ و وﺟﺪاﻧﯽ ‪ ،‬اﻓﮑﺎر و‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻓﺮاد دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﻨﺪ و آن ﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺗﻔﺘﯿﺶ و ﺑﺎزﺟﻮﯾﯽ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫اﺑﺮاز اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺧﻼﻗﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻮﺟﺐ اﻏﺘﺸﺎش و ﺑﯽ ﻧﻈﻤﯽ ﺷﻮد ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺣﻖ دارﻧﺪ از ﺑﺮوز آن‬
‫ﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺗﻈﺎﻫﺮات و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﻓﺮاﻃﯽ و زﯾﺎن ﺑﺨﺶ اﺣﺰاب و اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺧﻼق‬
‫ﺣﺴﻨﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻟﻪ ﻓﺮوﺷﯽ‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮروزه ﺧﻮاري در اﯾﺎم رﻣﻀﺎن و ﻗﻤﺎرﺑﺎزي در ﻣﻼء ﻋﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و‬
‫اﻓﮑﺎر و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻓﺮاد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ در ﺧﻮر اﺣﺘﺮام اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻏﺘﺸﺎش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺣﻖ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ص‪.224‬‬
‫‪ .19‬ﻓﺆاد اﻟﻌﻄﺎر‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1972 ،‬ص‪.337 -336‬‬
‫‪ .20‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.491‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪215 /‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ و اﻟﺤﺎد و اﻧﮑﺎر ادﯾﺎن آﺳﻤﺎﻧﯽ دﻋﻮت‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و از اﺑﺎﺣﯽﮔﺮي ﺗﻤﺠﯿﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﺎر او ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫‪21‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﮑﯽ در درﺳﺘﯽ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد و ﻣﻮاﻓﻘﺖ آن ﺑﺎ اﻫﺪاف ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ و آداب ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ »ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺑﻮده و اﺧﻼل آن ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در ﺻﻔﺤﺎت ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮن‪ ،‬ﺳﯿﻨﻤﺎ و اﻧﺘﺮﻧﺖ‪ ،‬ﺳﺮﯾﺎل ﻫﺎ‪ ،‬ﻓﯿﻠﻢﻫﺎ و ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ را ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺧﻼﻗﯿﺎت اﻃﻔﺎل و ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ از‬
‫رذﯾﻠﺖﻫﺎ ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺑﻪ ارزشﻫﺎ ﺗﻮﻫﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻈﺎﻫﺮ دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺮﻣﻮز ﻣﻮرد ﺗﻤﺴﺨﺮ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﻧﻤﺎﯾﺶ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﮔﻨﺎه ﺑﻮده و ﺿﺮرش‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻧﻔﻌﺶ اﺳﺖ و آﻫﺴﺘﻪ آﻫﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﺧﻼل ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﮐﺸﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺬا وﻇﯿﻔﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را از اﯾﻦ ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﺷﺮارتﻫﺎ‬
‫ﺻﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﻓﺮاد‪ ،‬از ﻧﻌﻤﺖ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬آراﻣﺶ و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫اﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺑﻨﯿﺎن آن و ﺗﻮانﻣﻨﺪي اﻓﺮاد ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪:‬‬

‫اﻣﺎ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ ﯾﺎ آداب‬
‫ﻋﺎﻣﻪ و ﯾﺎ ارزشﻫﺎي دﯾﻨﯽ و اﺳﻼﻣﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﻼ اﺣﮑﺎﻣﯽ را از ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﻔﺎﺳﺪ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت اﺧﻼﻗﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 236‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺑﺨﺶ ﺟﺮاﯾﻢ ﻋﻠﯿﻪ اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﻣﺨﻄﻮﻃﺎت‪ ،‬رﺳﻢﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻼﯾﺪﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎي ﻧﻘﺶ ﺷﺪه‪ ،‬اﺷﺎرهﻫﺎي رﻣﺰي و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﯿﺎ وﺗﺼﺎوﯾﺮيﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﮐﻠﺘﻮر وآداب ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ‪ ،‬اﺟﺎره‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﯾﺎ اﻟﺼﺎق ﺑﺴﺎزد ﯾﺎ در ﺣﯿﺎزت ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از دو ﺳﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪيﮐﻪ از ﺑﯿﺴﺖ وﭼﻬﺎر ﻫﺰار‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﻤﺪاً ﺧﻮد ﯾﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ اﺷﯿﺎي ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة ﻓﻮق را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻓﺴﺎد اﺧﻼق ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺬﮐﺮه ﻓﻘﺮة ﻓﻮق ﺻﺎدر ﯾﺎ وارد و ﯾﺎ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ وﯾﺎ آن را ﺟﻬﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺑﻪ اﻧﻈﺎر ﻋﺎﻣﮥ ﻣﺮدم ﻗﺮار دﻫﺪ وﯾﺎ ﺑﻪ اﺟﺎره دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻔﺮوﺷﺪ وﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺮوش ﯾﺎ اﺟﺎره ﮔﺮﭼﻪ‬

‫‪ .21‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺣﮑﺎم ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺼﺮ در ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‪ ،‬ص‪.267‬‬

 ‫‪ / 216‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻃﻮر ﻏﯿﺮ ﻋﻠﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ وﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ ﻃﻮر ﺳﺮي ﯾﺎ ﻋﻠﻨﯽ ﮔﺮﭼﻪ ﻃﻮر راﯾﮕﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﯾﺎ آن را ﺗﻮزﯾﻊ وﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮزﯾﻊ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﻪ‬
‫ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از دو ﺳﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﺑﯿﺴﺖ وﭼﻬﺎر ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮑﯽ از و ﺳﺎﯾﻞ ﻋﻠﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺮودﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ آداب ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﭙﺮدازد و ﯾﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻓﺤﺸﺎ و ﻓﺴﺎد اﺧﻼق دﻋﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ اﻋﻼﻧﺎت ﯾﺎ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺸﺮ ﯾﺎ ﭘﺨﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﻦ ﺟﺰاي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪة ﻓﻘﺮة )دوم( اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -4‬د رﺻﻮرت ﺗﮑﺮار ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮات ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ ﺣﺪ اﮐﺜﺮ‬
‫ﺟﺰاي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 237‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة )‪ (236‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺮاﯾﺪ ﯾﺎ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ارﺗﮑﺎب‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮ ﻣﺴﺌﻮل و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻠﯿﻦ اﺻﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﻧﺸﺮ ﺑﻪ ﺟﺰاي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه‬
‫آن ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة )‪ (236‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﮔﺮ ﻓﺎﻋﻞ اﺻﻠﯽ ﺟﺮم ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺷﺪه‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﮐﻨﻨﺪه و ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻨﻨﺪه و ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻠﯿﻦ اﺻﻠﯽ ﺟﺮم ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺤﮑﻤﻪ د وارد ﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪه وﯾﺎ دﻻل را ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻠﯿﻦ اﺻﻠﯽ ﺟﺮم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰا ﻣﺤﮑﻮم ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة )‪ (236‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻪ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﺮاﯾﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪي آنﻫﺎ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 238‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬رﺳﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ،‬ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﭼﺎرت‪ ،‬رﻣﺰ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﮐﻪ در‬
‫ارﺗﮑﺎب ﺟﺮﻣﯽ از ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد )‪ (237 ،236 ،234 ،230 ،229 ،222 ،221‬اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻪ در ﺧﺎرج ﻧﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺻﻠﯽ ﺟﺮم ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﮐﻨﻨﺪه و ﻃﺒﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻞ اﺻﻠﯽ ﺟﺮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰا ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺸﺨﯿﺺ وارد ﮐﻨﻨﺪه و ﻃﺒﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻨﻨﺪه و ﯾﺎ اﻟﺼﺎق‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻠﯿﻦ اﺻﻠﯽ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺣﺎﻻت و ﮐﻮاﯾﻒ دﻋﻮا‪ ،‬ﻋﺪم‬
‫وﻗﻮف ﺷﺨﺺ ﺑﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺟﺮﻣﯽ ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬رﺳﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ‪ ،‬رﻣﺰ و ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺑﺨﺶ ﻗﺒﺎﺣﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آداب ﻋﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪217 /‬‬

‫ﻣﺎدة ‪ 511‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪:‬‬

‫ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻗﺮﯾﻪ ﯾﺎ ده ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺣﯿﺎ ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ در ﻣﺤﻞ ﻋﺎم در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺮﯾﺎن ﻣﻨﺎﻓﯽ ادب ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ده روز ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ‬
‫از ﺻﺪ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:512‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ در ﻣﺤﻼت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑـﻪ ﻗﺼﺪ ﯾﺎ ﻫﺪف ﻣﻨﺎﻓـﯽ آداب ﺗﺮﺻﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ از ده روز ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﺻﺪ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﺎدهي ‪ 45‬ﻗﺎﻧﻮن رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺜﯿﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﮔﺰارشﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﯾﻞ در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻣﻨﺪرج در ﻣﺎدهي ‪ 27‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪:‬‬
‫‪ (1‬آﺛﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ اﺻﻮل و اﺣﮑﺎم دﯾﻦ ﻣﻘﺪس اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬آﺛﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﻫﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬آﺛﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺗﻮﻫﯿﻦ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺣﮑﻤﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (4‬آﺛﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ اﻓﺘﺮا ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﻮده و ﺳﺒﺐ ﻣﺘﻀﺮرﺷﺪن‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ و اﻋﺘﺒﺎر آﻧﺎن ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (5‬آﺛﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻮده و در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاء ﺟﺮم ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﺮوﯾﺞ ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از دﯾﻦ ﻣﻘﺪس اﺳﻼم‪.‬‬
‫‪ (7‬اﻓﺸﺎي ﻫﻮﯾﺖ و ﭘﺨﺶ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎن ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﺜﯿﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﺎن ﺻﺪﻣﻪ وارد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (8‬آﺛﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ رواﻧﯽ و ﺳﻼﻣﺖ اﺧﻼﻗﯽ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺼﻮﺻﺎ اﻃﻔﺎل و‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﻮاد ‪ 347‬و ‪ 348‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 347‬‬
‫اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻣﺘﻮﺳﻂ وﯾﺎ ﻣﺠﺎزات ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از دوازده ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻢﺗﺮ و از‬
‫ﺷﺼﺖ ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺑﺮﮔﺰاري ﺷﻌﺎﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ ﯾﮑﯽ از ادﯾﺎن را ﺑﻪ ﺟﺒﺮ واﮐﺮاه اﺧﻼل‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ آن را ﻣﻌﻄﻞ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن رﺳﺎﻧﻪ ﻫﺎيﻫﻤﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،986‬ﻣﺆرخ ‪ 15‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1388‬‬
‫‪.1388‬‬
 ‫‪ / 218‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻣﺠﺎزي را ﮐﻪ در آن ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ ﯾﮑﯽ از ادﯾﺎن اﺟﺮاء ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ‬
‫ﻋﻼﯾﻢ دﯾﮕﺮي را ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺮوان دﯾﻨﯽ از ادﯾﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺮاب ﯾﺎ ﺗﻠﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 348‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮو ﯾﮑﯽ از ادﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻠﻨﯽ اﺟﺮا ﻣﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻗﻮل‪ ،‬ﻓﻌﻞ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﻏﯿﺮه وﺳﺎﯾﻞ ﻋﻠﻨﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻗﺼﯿﺮيﮐﻪ از ﺳﻪ‬
‫ﻣﺎه ﮐﻢﺗﺮ و ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﺳﻪ ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻢﺗﺮ و از دوازده ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ‪:‬‬

‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ادارياي ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﺻﯿﺎﻧﺖ از ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﻓﻮق اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اداري ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در ﮐﻨﺎر آن ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‬
‫ﺑﺮاي آن اﻫﺪاف دﯾﮕﺮي را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 1.‬ﻣﺜﻞ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‬
‫در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺑﺮاي زﯾﺒﺎ ﺳﺎزي ﻣﯿﺎدﯾﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻬﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺒﺎﺗﺎت و ﺟﻨﮕﻼت‬
‫و ﺣﯿﻮاﻧﺎت وﺣﺶ و ﺻﯿﺪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﺎدر اﻟﻮﺟﻮد ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اداره‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد را ﻧﯿﺰ در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﺑﺪون‬
‫ﺷﮏ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎ و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﺎدي و اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ دارد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺎدي‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎدي ﺗﺤﺖ اﺧﺘﯿﺎر اداره از ﻣﻮﺗﺮ و وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻫﺮ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ اداره را ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻔﺶ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از وﺳﺎﯾﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺎرواﻟﯽ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از وﺳﺎﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اﻟﺰام آوري را ﺑﺮاي‬
‫اﻓﺮاد اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻘﺮرات‬

‫‪ .1‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ .23‬در ﻣﻮرد ﭘﻮﻟﯿﺲ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪-492‬‬
‫‪. 493‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪219 /‬‬

‫‪1‬‬
‫و ﻟﻮاﯾﺢ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪.‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ )ﻣﻘﺮرات و ﻟﻮاﯾﺢ(‪:‬‬
‫ﻣﻘﺮرات و ﻟﻮاﯾﺢ از ﺑﺎرز ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت اداره در ﻣﻘﺎم ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫اداره از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻘﺮرات و ﻟﻮاﯾﺢ ﺑﻪ وﺿﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﯾﻦ ﻟﻮاﯾﺢ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻟﻮاﯾﺢ اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﻻﯾﺤﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺮاﯾﻂ اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻻﯾﺤﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور‪ ،‬ﻻﯾﺤﻪ‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﺳﯿﺎر و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 76‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺑﺎره ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ در وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﻣﻘﺮرات آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر و ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻣﻘﺮرات‬
‫وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﻗﺾ ﻧﺺ ﯾﺎ روح ﻫﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 79‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻄﯿﻞ وﻟﺴﯽ ﺟﺮﮔﻪ در ﺻﻮرت ﺿﺮورت ﻋﺎﺟﻞ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎي اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ را ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧـﻮن را ﺣﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﻼل ‪ 30‬روز از ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻌﻘﺎد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﻮد و در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ رد ﺷﻮد‪ ،‬از اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﺑﺎره ﺻﻼﺣﯿﺖ اداره در ﻣﻮرد وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ و ﻟﻮاﯾﺢ در ﺑﺨﺶ دوم اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﺑﺎره آن ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات و ﻟﻮاﯾﺢ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري از اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫اداره را ﺑﯽ ﻧﯿﺎز ﻣﯽﺳﺎزد از اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﻫﺮ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪ و ﯾﺎ ﻗﻮاﻋﺪي را‬
‫از ﻧﺰد ﺧﻮد اﺑﺘﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻓﺮاد ﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻣﻄﻠﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ از‬
‫اوﺿﺎع و اﺣﻮال و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮد را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ‬
‫‪2‬‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ ﻟﻮاﯾﺢ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺨﺼﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اداره ﻧﯿﺰ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﺮدي از ﻃﺮﯾﻖ ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرات‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮق ذﯾﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻨﻊ ﺟﺰﺋﯽ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻘﺮره ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﻓﺮاد را از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ‬

‫‪ . 1‬در ﺑﺎره ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻫﻢ ﯾﺎد ﮐﺮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﺎره‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي در ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب )اﻋﻤﺎل اداره‪ -‬ﻓﺼﻞ اول( ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ﻣﺤﻤﻮد ﺳﻌﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬اﺳﺎﻟﯿﺐ اﻟﻀﺒﻂ اﻻداري و اﻟﻘﯿﻮد اﻟﻮارده ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﺎل‬
‫‪ ،12‬ص ‪ 17‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 220‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﺮك آن ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﻊ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻣﻨﻊ در‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﺎﮐﻦ ﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از زﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻊ ﻣﻄﻠﻖ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻐﻮ آزادي ﻓﺮدي و‬
‫ﺳﻠﺐ آن اﺳﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻊ ﺟﺰﺋﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬رﻓﺖ‬
‫و آﻣﺪ ﯾﺎ ورود در اﻣﺎﮐﻦ ﺧﺎﺻﯽ و در زﻣﺎن ﺧﺎﺻﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻗﺮار داده ﺷﻮد ﯾﺎ از ﺣﺮﮐﺖ‬
‫وﺳﺎﯾﻂ در ﺑﺮﺧﯽ از راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﭘﺎرك آنﻫﺎ در ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﺎﮐﻦ ﯾﺎ در ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫اوﻗﺎت در ﺷﺐ ﯾﺎ روز ﻣﻨﻊ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﻊ ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ازدﺣﺎم و ﻣﺸﮑﻼت ﺗﺮاﻓﯿﮏ‬
‫ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺟﺎزه ﻗﺒﻠﯽ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫اداري اﺟﺎزه ﻗﺒﻠﯽ و ﯾﺎ ﺟﻮاز ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﺣﺼﻮل ﺟﻮاز ﺑﺮاي ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ ﺗﺮﻣﯿﻢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﯾﺎ اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده از آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎدي ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺿﻊ ﻣﻘﺮره و ﻻﯾﺤﻪ ﺑﻪ اﺟﺎزه ﻗﺒﻠﯽ ﻣﻨﻮط ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺜﻞ آزادي اﻓﺮاد در اﻧﺠﺎم ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ ﯾﺎ آزادي رﻓﺖ و آﻣﺪ در ﺷﻬﺮﻫﺎ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي‬
‫ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ (3‬اﻋﻼم ﻗﺒﻠﯽ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﺑﻪ اﯾﻦ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد در ﻣﻮرد‬
‫ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﻗﺒﻼً اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را در ﺟﺮﯾﺎن ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﻣﻘﺎﻣﺎت را از‬
‫ﻧﯿﺖ ﺧﻮد آﮔﺎه ﺳﺎزﻧﺪ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره ﻻزم ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺣﻮادث اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ‬
‫در ﻣﻮرد آن ﺗﺪاﺑﯿﺮي را اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﺜﻞ ﺗﺠﻤﻌﺎت و ﯾﺎ ﻣﻈﺎﻫﺮات و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 9‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ذﯾﻞ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺑﻼغ و اﺧﻄﺎر‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮدن اﺷﺨﺎص ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻫﻮﯾﺖ آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﺮك ﻣﺤﻞ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺟﻠﺐ و اﺣﻀﺎر‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺗﻨﺒﯿﻪ ﻣﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻗﺮار دادن اﺷﺨﺎص‪.‬‬
‫‪ (7‬ﺗﻼﺷﯽ اﺷﺨﺎص‪ ،‬اﺷﯿﺎ و ﻣﻨﺰل‪.‬‬
‫‪ (8‬ﺗﺤﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﺮار دادن اﺷﯿﺎ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 12‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﺣﻮال آﺗﯽ اﺷﺨﺎص را ﺑﻪ ﺗﺮك ﻣﺤﻞ ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎزد‪:‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪221 /‬‬

‫‪ (1‬ﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﺧﻄﺮ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ارﺗﮑﺎب اﻋﻤﺎل ﺟﺮﻣﯽ و ﮐﺸﻒ آن‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (3‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻤﯿﻞ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 7‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص‬
‫راه اﻧﺪازي ﮔﺮدد‪ ،‬ادارهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و اﺷﺘﺮاكﮐﻨﻨﺪﮔﺎن داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻃﻼع ﮐﺘﺒﯽ ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﺤﻞ ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ از راه اﻧﺪازي آن‪.‬‬
‫‪ (2‬درج ﻫﺪف‪ ،‬وﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻞ و ﺧﻂ اﻟﺴﯿﺮ در ﻣﺘﻦ اﻃﻼﻋﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ (3‬رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮر و ارزشﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در اﻋﻼﻣﯿﻪ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺣﺘﺮام دﯾﻦ ﻣﻘﺪس اﺳﻼم و ﻋﻨﻌﻨﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ (5‬اﺟﺘﻨﺎب از دﺷﻨﺎم‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺗﺨﻮﯾﻒ اﺷﺨﺎص و ارﺗﮑﺎب ﻫﺮ ﻧﻮع ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻐﺎﯾﺮ آداب‪،‬‬
‫ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ (6‬اﺟﺘﻨﺎب از ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ و ﻣﺒﺎرزه ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 8‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎع و ﻣﻈﺎﻫﺮه در ﻣﺤﻼت و اوﻗﺎت ذﯾﻞ داﯾﺮ ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬در ﺟﻮار ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬در ﺟﻮار ذﺧﺎﯾﺮ ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه‪ ،‬ﻣﻨﻔﻠﻘﻪ و ﻣﺤﺘﺮﻗﻪ‪.‬‬
‫‪ (3‬در ﺟﻮار ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬داﺧﻞ ﮐﻮدﮐﺴﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﺎهﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب اﻟﯽ ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ 48 (5‬ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ از ﺗﺪوﯾﺮ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﺮاي رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻟﻮﯾﻪ ﺟﺮﮔﻪ و‬
‫‪2‬‬
‫رﯾﻔﺮاﻧﺪوم‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻻﯾﺤﻪ ﻫﻢ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺮدي‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﯿﻨﯽ اواﻣﺮي را ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﻬﺮداري دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ﺗﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺳﻘﻮط اﺳﺖ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ از ﺗﺠﻤﻊ و ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع‬
‫ﻣﺤﻔﻞ دﯾﮕﺮ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﺷﻮب و ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺑﯽ‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،994‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪.1388‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ، 805‬ﺳﺎل ‪.1381‬‬
 ‫‪ / 222‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺛﺒﺎﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﻨﯿﺖ را ﻣﺨﺘﻞ ﺳﺎزد‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻻﯾﺤﻪ ﻫﻢ‬
‫اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از اواﻣﺮ ﻓﺮدي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اواﻣﺮ ﮔﺎﻫﯽ ﺣﺎﻟﺖ اﻟﺰام ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﻮه ﻗﻬﺮﯾﻪ‬
‫ﻓﺮد را از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﺗﺮك آن ﺑﺎز دارد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ و ﻣﺜﻞ ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻓﯿﻠﻢ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪاي ﻣﺨﻞ آداب ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﻐﺎﯾﺮ دﯾﻦ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ارزشﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ روﺣﯿﻪ و اﺣﺴﺎس ﻣﻠﯽ اﻓﺮاد ﯾﺎ ﻣﺤﺮك ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬
‫ﺳﺆال ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اواﻣﺮي را ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ؟‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ :‬اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً در ﻻﯾﺤﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺪه‬
‫دﯾﮕﺮ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﺎ ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﺮدد‬
‫ﺑﻮده و آراي ﻣﺘﻔﺎوت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪3.‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻋﻤﺎل اداره در آﯾﻨﺪه ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن اﻧﺘﻈﺎم ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﻧﻈﻢ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎﯾﺪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد ﺗﺎ ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﺗﻌﺪي و ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار‬
‫ﻧﮕﯿﺮد و از ﺗﺪاﺧﻞ در وﻇﺎﯾﻒ و اﺟﺮاآت ﻫﻢ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻠﯽ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻠﯽ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻠﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در رأس آن رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﯾﺎ ﺻﺪر اﻋﻈﻢ و وزﯾﺮان ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر در‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﺷﺨﺺ اول ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﺴﺆول اول ﺣﻔﻆ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‬
‫دوﻟﺖ و ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﻋﻼن ﺣﺎﻻت اﺿﻄﺮار و‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎده در اﯾﻦ ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر را ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 143‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ 3‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 230‬و ‪.231‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪223 /‬‬

‫»ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﻏﺘﺸﺎش وﺧﯿﻢ‪ ،‬آﻓﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﯾﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻤﺎﺛﻞ‪،‬‬
‫ﺣﻔﻆ اﺳﺘﻘﻼل و ﺣﯿﺎت ﻣﻠﯽ از ﻣﺠﺮاﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار از ﻃﺮف رﺋـﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ در ﺗﻤﺎم ﯾﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺎﺣـﺎت‬
‫ﮐﺸﻮر اﻋﻼن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﺑﯿﺶ از دو ﻣﺎه دوام ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺪﯾﺪ آن‪،‬‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺷﺮط اﺳﺖ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 144‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرة رؤﺳﺎي ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و ﺳﺘﺮه‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪ 145‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»درﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﯾﯿﺪ رؤﺳﺎي ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و ﺳﺘﺮه‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻔﯿﺬ اﺣﮑﺎم ذﯾﻞ را ﻣﻌﻄﻞ ﺑﺴﺎزد و ﯾﺎ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻗﯿﻮدي وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﻘﺮة دوم ﻣﺎدة ﺑﯿﺴﺖ وﻫـﻔﺘﻢ؛‬
‫‪ -2‬ﻣﺎدة ﺳﯽ و ﺷﺸﻢ؛‬
‫‪ -3‬ﻓﻘﺮة دوم ﻣﺎدة ﺳﯽ و ﻫﻔﺘﻢ؛‬
‫‪ -4‬ﻓﻘﺮة دوم ﻣﺎدة ﺳﯽ و ﻫﺸﺘﻢ‪«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮاد ﻓﻮق رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار در ﻣﻮرد ﺗﻮﻗﯿﻒ و ﺗﻌﻘﯿﺐ‬
‫ﻋﺪﻟﯽ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﺠﻤﻌﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻼت و ﻣﺨﺎﺑﺮات ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺗﻔﺘﯿﺶ ﻣﻨﺎزل ﺷﺨﺼﯽ‬
‫اﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺧﺎص و ﺧﺎرج از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﻋﺎدي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮاد ‪ 75‬و ‪ 76‬و ‪ 77‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬وزﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﻣﺮﯾﻦ واﺣﺪﻫﺎي‬
‫اداري‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن وزراي داﺧﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت‪ ،‬زراﻋﺖ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت و ﺷﻬﺮﺳﺎزي و ﻏﯿﺮه در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ ادارات ﻣﺮﮐﺰي وزارت داﺧﻠﻪ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪه واﺻﻠﯽ را در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ‬
‫‪4‬‬
‫ﻋﻬﺪه دارد و ﺣﺎﻓﻆ اﺻﻠﯽ ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول واﻟﯽﻫﺎ و در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ و ادارات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﯾﻮﻧﯿﻔﻮرم دار و ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ و ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي واﻟﯽ و ﺷﺎروال ﻫﺎ را‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﻇﺎﯾﻒ ﻋﻤﺪه و اﺻﻠﯽ آﻧﺎن اﺟﺮاآت و اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و‬

‫‪ .4‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﺟﺮاآت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي وزارت داﺧﻠﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪،793‬‬
‫ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
 ‫‪ / 224‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق اداري اﯾﺮان ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻋﻤﺎل و وﻇﺎﯾﻒ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫وزارﺗﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴ ﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺣﺪود وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫اﺧﺘﯿﺎرات ﭘﻮﻟﯿﺴﯽ و ﻧﻈﺎرﺗﯽ را ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻫﻨﺮي‪،‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آنﻫﺎ را ﻣﺤﺪود و ﻣﻘﯿﺪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات وﯾﮋه ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ واﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ آن ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي آﻟﻮده و ﻏﯿﺮ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﺑﺎ‬
‫وزارت ﮐﺸﻮر)داﺧﻠﻪ( و وزارت ﺑﻬﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺻﯿﺪ و ﺷﮑﺎر ﺑﺎ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪،‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺣﻔﻆ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺎ وزارت ﮐﺸﻮر و وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﭘﻮﻟﯿﺲ راهآﻫﻦ ﺑﺎ وزارت‬
‫راه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻬﺪه دار ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻨﺘﯽ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت وزارت ﮐﺸﻮر و ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ‪ ...‬ارﺗﺶ ﺟﺰء ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﻣﺄﻣﻮران ﭘﻮﻟﯿﺲ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت وزارت ﮐﺸﻮر ﺣﻖ‬
‫‪5‬‬
‫دارﻧﺪ از ﻣﻘﺎﻣﺎت ارﺗﺶ اﺳﺘﻤﺪاد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺣﺪود اﺧﺘﯿﺎرات ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﺧﻮرداري ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ذﮐﺮ ﺷﺪه در ﻗﺒﺎل اﻓﺮاد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﯾﻂ زﯾﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را در اﻣﻮر ذﯾﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫اول‪ -‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ)ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن(‪:‬‬

‫اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ در ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫زﻣﺎمداران و ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺻﻞ ﺑﺮاي‬
‫اداره اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻗﺪﻣﺎت آن در ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ و در ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد ﭼﻮن ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻟﻄﻤﻪ زده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻞ ﯾﮑﯽ‬
‫از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻤﺎم‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاﻋﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻋﻢ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻋﺎدي و ﻟﻮاﯾﺢ را ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از‬

‫‪ .5‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 226‬‬

‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪225 /‬‬

‫اﻋﻤﺎل ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬اﻗﺪام ﺧﺎص دﯾﮕﺮي ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ از آن ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ اﺟﺎزه ﻗﺎﺿﯽ و ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻼً اﺟﺎزه ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺮاق ﺳﻤﻊ و ﺛﺒﺖ ﻣﮑﺎﻟﻤﺎت ﺗﻠﻔﻮﻧﯽ ﻣﺨﻞ ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ دوﻟﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ‬
‫اﺟﺎزه ﻣﺤﮑﻤﻪ دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺻﺤﺖ آن ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از ﻫﻤﯿﻦ رو‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﮐﻠﯽ و ﻣﻄﻠﻖ ﯾﮑﯽ از آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد ﻧﺎﻣﺸﺮوع اﺳﺖ ﭼﻮن ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آزادي ﻓﺮدي را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ رو در رأي ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻊ ﺗﺼﻮﯾﺮ‬
‫ﻓﺘﻮﮔﺮاﻓﯽ در ﻣﻌﺎﺑﺮ و راهﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ ﭼﻮن ﺗﺠﺎوز ﺑﺮ آزادي‬
‫ﺗﺠﺎرت و ﺻﻨﻌﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور‬
‫در ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ازدﺣﺎم ﯾﺎ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻋﮑﺎﺳﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮرﯾﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻨﻊ را‬
‫‪6‬‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﺳﺎﻋﺎت ﻣﻌﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﻣﺮاﻗﺐ اﻋﻤﺎل اداره ﺑﻮده ﺗﺎ آزادي ﻓﺮدي ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري آﺳﯿﺐ‬
‫ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ادارياي ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد در‬
‫‪7‬‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬آزادي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و آزادي ﺗﺠﺎرت ﺑﻮده‪ ،‬آراي روﺷﻨﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ داﺧﻞ در اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﺳﺖ ﺗﻌﻬﺪ اداره ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﻦ اﻓﺮادي ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺎوي ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد و ﮔﺮﻧﻪ اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪8‬‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت آن در ﻗﺒﺎل اﻓﺮاد ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ)ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار(‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ در ﮐﺸﻮر ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺣﺎﻻت وﻗﻮع آﺷﻮبﻫﺎي‬
‫داﺧﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎ ﯾﺎ ﻇﻬﻮر ﺑﺤﺮانﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ ﺳﺆال‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﻗﺪرت و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اداره در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ در ﭼﻪ ﺣﺪ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﻮازن ﺑﯿﻦ ﻗﺪرت ‪-‬ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره اﺳﺖ‪ -‬و آزادي ‪-‬ﮐﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬

‫‪ .6‬رأي ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ‪ ،1951/6/22‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ داﻟﻮز‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،61‬ص‪.581‬‬

‫‪ .7‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در ‪ ،1948/2/24‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎل دوم‪ ،‬ص‪ .378‬رأي آن در ‪،1951/6/26‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ص‪ .1099‬رأي آن در ‪ ،1952/1/22‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ ،‬ص ‪.340‬‬
‫‪ .8‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 31‬‬
 ‫‪ / 226‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪيﻫﺎي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ -‬ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬

‫دﮐﺘﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺑﺮاي اداره در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﻗﺎﯾﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي دارد‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو اﻣﺮوز‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل ﮐﻠﯽ ﺣﻘﻮق ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 9.‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺘﺮﺗﺐ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري را در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺎﻻت اﺿﻄﺮار و ﺑﺴﯿﺞ ﻋﻤﻮﻣﯽ و دﻓﺎع ﻣﺪﻧﯽ را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار )ﮔﺎﻫﯽ ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﺑﺎ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد( ﯾﺎ ﺑﺴﯿﺞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻼن ﺷﻮد‪ .‬اﻋﻼن ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار در‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﯾﻪ و ﻟﯿﺒﯿﺎ و ﺗﻮﻧﺲ در دوره‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﺣﺴﻨﯽ ﻣﺒﺎرك و ﻣﻌﻤﺮ ﻗﺬاﻓﯽ و ﯾﺎ اﯾﺮان در دوره ﺷﺎه و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ آﺛﺎر‬
‫‪10‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺪﻧﯽ)ﻣﻠﮑﯽ( ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫زﻣﺎم ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻣﻌﺎوﻧﺎن او ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ وﺳﯿﻌﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮن و ﯾﺎ اﻋﻼن از ﺳﻮي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﺻﺪور اواﻣﺮ ﮐﺘﺒﯽ ﯾﺎ ﺷﻔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮي اﺗﺨﺎذ ﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻟﻐﻮ ﺟﻮاز ﺣﻤﻞ ﺳﻼح‪ ،‬اﺟﺎزه ﺗﻔﺘﯿﺶ اﺷﺨﺎص و ﻣﻨﺎزل در ﻫﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻧﺸﺮ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻠﮕﺮامﻫﺎ و ﺗﻠﻔﻮنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﺎﻋﺎت ﮐﺎر در اﻣﺎﮐﻦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺗﺠﻤﻌﺎت و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫آنﻫﺎ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل زور‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور در ﺳﺎﻋﺎت ﻣﻌﯿﻦ روز ﯾﺎ ﺷﺐ‪ ،‬ﺗﺨﻠﯿﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﯾﺎ اﻣﺎﮐﻦ و ﺗﺼﺮف وﺳﺎﯾﻞ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﺧﺎص اﻓﺮاد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺤﺎﮐﻤﯽ از ﻧﻮع ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺧﺎص ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﺟﺮاﯾﻤﯽ ﮐﻪ درﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺻﺎدر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﺻﻮرت ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺮاض ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻧﺰد ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽﺗﻮان دادﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺷﺪن اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ اﻣﻨﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼﺪﯾﻖ اﺣﮑﺎم‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻧﯿﺰ از ﺻﻼﺣﯿﺖ وﺳﯿﻌﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺎزات را ﺗﺨﻔﯿﻒ دﻫﺪ ﯾﺎ‬
‫اﺟﺮاي آن را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺣﮑﻤﯽ در ﻗﺎﻧﻮن در ﻣﻮرد‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت اداري ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬

‫‪ .9‬اﺣﻤﺪ ﻣﺪﺣﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻟﻈﺮوف اﻻﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿﻪ‪) ،‬رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﻮرا( ‪ ،1976‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻘﺎﻫﺮه‪.‬‬

‫‪ .10‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 505‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪227 /‬‬

‫ﺻﯿﺎﻧﺖ دوﻟﺖ از ﺷﺮّ ﺣﻮادث‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻗﺎﻃﻊ و ﺳﺮﯾﻊ را ﺑﻪ اﺟﺮا ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآوري ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اداره ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎل ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽاي ﮐﻪ ﺑﺮاي اداره در ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫ﺧﻮد اﯾﻦ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻫﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎل آن ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ ﺑﺎزداﺷﺖ ﯾﺎ ﺗﺼﺮف وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻣﯿﻮنﻫﺎ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮادﮐﻤﮑﯽ و ﻏﺬا ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻖ آﺳﯿﺐ دﯾﺪه ﯾﺎ ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﯾﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ در واﻗﻊ ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﯾﺎ ﻗﻮه ﻗﺎﻫﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻫﺮ ﮐﺸﻮري ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ در ﯾﮏ ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻨﺘﺮل ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺮﺧﻮرداري اداره از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻊ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﺎ ﻣﻮاﻇﺐ آن اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﻣﻮرد ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد و آزاديﻫﺎ و ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻧﮕﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ وﻟﯽ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺘﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﺻﺪد ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪ رﻓﺘﺎر و ﺗﺼﺮﻓﺎت اداره ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺣﺪود‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪود و ﺷﺮاﯾﻂ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺎدر و اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺳﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻃﻊ اداره را اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻄﺮ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮر ﯾﺎ در ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﻠﻤﺮو آن‬
‫ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻏﯿﺮ از ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺣﺎﻻت زﯾﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ آﺷﻮب و اﺧﺘﻼل ﻧﻈﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ آنﻫﺎ را ﻧﯿﺰ »ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ« داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺤﺮانﻫﺎي‬
‫ﻣﺎﻟﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮرشﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻧﻘﻼبﻫﺎ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﻮادث ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺜﻞ زﻟﺰﻟﻪﻫﺎ و آﺗﺸﻔﺸﺎنﻫﺎ و ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎ و ﺳﯿﻞﻫﺎ‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﻗﻀﺎﺋﯽاي ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎاﻣﻨﯽ و اﺧﺘﻼل ﻧﻈﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم‬
‫اﻻﺟﺮا ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﺬا در ﻣﻮرد اﻣﺘﻨﺎع اداره از ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺑﻮدن ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺘﻨﺎع‪ ،‬ﻣﺠﺎز و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪه ﮐﻪ اﻫﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ ﺳﺎﮐﻦ در آن زﻣﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﺟﺎ اﺧﺮاج ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
 ‫‪ / 228‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺎﻋﺚ آﺷﻮب و اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ 11.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻮرد اﻣﺘﻨﺎع اداره از ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺣﮑﻤﯽ در‬
‫ﻣﻮرد اﺧﺮاج ﮐﺎرﮔﺮان ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ اﻋﻼن اﻋﺘﺼﺎب ﻧﻤﻮده و در ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﺗﺤﺼﻦ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺘﻨﺎع ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ زﯾﺮا اﺧﺮاج آﻧﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺧﻼل اﻣﻨﯿﺖ‬
‫‪12‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺷﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻗﺪام و ﺗﺼﺮف اداره در ﻗﺒﺎل ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻻزم و ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻫﺪف اداره از اﻗﺪام ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻏﺮض دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺜﻞ اﻧﺘﻘﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ از ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اﮔﺮ ﻫﺪف اداره ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ آن ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ 13.‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﮑﻤﻪ در ﯾﮏ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ داراي‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻗﺪاﻣﺎت او ﺧﺎرج از ﺣﺪود ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺪون ﻣﺠﻮز ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد را ﺳﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ او ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫‪14‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﻨﺎﺳﺐ اﺟﺮاآت ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ‪:‬‬

‫در ﻣﻮرد اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري اﯾﻦ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ اواﻣﺮ و اﺟﺮاآت اداري‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ – ﻫﺮ ﻧﻮع ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺗﻨﺎﺳﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻀﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اداره را ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ اﺟﺮاآت ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در آن زﻣﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫از اﯾﻦ رو ﻣﺤﮑﻤﻪ در رأي ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﻞ اداره ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮري‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ارزﯾﺎﺑﯽ درﺳﺖ اﻣﻮر ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ و دﻻﯾﻞ ﻣﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺠﺎم آن ﻻزم و‬
‫‪15‬‬
‫ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و‬
‫آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد ﺳﺮوﮐﺎر دارد و از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﮔﺮ ﻧﻪ‬
‫‪16‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﺮاد ﺻﺪﻣﻪ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .11‬رأي ﺷﻮرا در ‪.1923/11/20‬‬

‫‪ .12‬رأي ﺷﻮرا در ‪.1923/6/3‬‬
‫‪ .13‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري در ‪ .1964/4/14‬ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ و ﻓﺆاد اﻟﻨﺎدي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.131‬‬
‫‪ .14‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ در ‪ ،1957/4/13‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ص‪. 887‬‬
‫‪ .15‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ در ‪ .1956/3/25‬ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ و ﻓﺆاد اﻟﻨﺎدي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.125‬‬
‫‪ .16‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ‪229 /‬‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﺟﺮاآت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﺟﺮاآﺗﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در روز ﻣﺠﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﯾﮏ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮن و ﯾﺎ ﮐﯿﺴﻪ ﭘﺮ از اﺷﯿﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺑﺎره او ﺷﮏ ﮐﻨﺪ و او را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﯾﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي در اﺛﻨﺎي روز واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﻮزي ﺑﺮاي ﺳﻠﺐ آزادي آن ﺷﺨﺺ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫و اﮔﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ او ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮزي ﯾﺎ اﻣﺎﮐﻦ ﺷﻮرش و‬
‫آﺷﻮب‪ ،‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﺧﯽ از آزاديﻫﺎ ﻣﺜﻞ آزادي رﻓﺖ و آﻣﺪ اﻓﺮاد را ﻣﺤﺪود ﺳﺎزد اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ اﺟﺮاآت در داﺧﻞ ﺷﻬﺮي آرام و اﻣﻦ‪ ،‬ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ و ﻧﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻤﯿﻢ واﻟﯽ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﻊ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز در ﻫﻮاي‬
‫آزاد و در ﯾﮏ ﻣﯿﺪان ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺧﺘﻼل ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﻐﺎ و اﺑﻄﺎل اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﻈﺮ داد زﯾﺮا‬
‫اﺧﺘﻼل اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ اﻣﻨﯿﺖ و ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ در آن ﺣﺪ ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ از ﮐﻨﺘﺮل آن ﻋﺎﺟﺰ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻮرا در ﺷﺮاﯾﻂ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﻊ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺠﺎﻟﺲ و راﻫﭙﯿﻤﺎﯾﯽ دﯾﻨﯽ را ﺑﻪ‬
‫‪17‬‬
‫دﻟﯿﻞ وﻗﻮع آﺷﻮب ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ دو ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﻨﺎﺳﺐ اﻗﺪام ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و‬
‫وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬در ﻣﺎده ‪ 2‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻗﺪام ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ در اﺣﻮاﻟﯽ ﻣﺸﺮوع ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ آﺗﯽ در آن ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻄﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﻮاد ‪ 20‬اﻟﯽ ‪ 24‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺰ اﺣﮑﺎﻣﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﺎده ‪ 24‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﻮﻟﯿﺲ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻼح ﻧﺎرﯾﻪ ﯾﺎ ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﻠﻘﻪ را ﻋﻠﯿﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻼح و ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﻠﻘﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺗﻬﺎﺟﻤﯽ ﻣﺨﻞ اﻣﻨﯿﺖ دﺳﺖ زده و‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺳﺎﯾﺮ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﺠﺒﺮه در ﻣﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ ﻃﻮر ﻣﻨﻔﺮد ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﺮط اﺳﺖ ﺗﺎ اﺑﻼغ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺳﻼح ﻧﺎرﯾﻪ ﯾﺎ ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﻠﻘﻪ ﺣﺪ اﻗﻞ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺎ ﺻﺪاي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ اﺧﻄﺎر ﺷﻔﻮي و ﺑﻌﺪ ﺳﻪ ﻓﯿﺮ اﺧﻄﺎرﯾﻪ ﻫﻮاﯾﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻗﺪام در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‬

‫‪ .17‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.28‬‬

 ‫‪ / 230‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫و ﻣﻌﻘﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪18‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻓﻮق ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎﺧﺘﻦ ﯾﮏ ﻣﻈﺎﻫﺮه ﯾﺎ ﺷﻮرش و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺎزﻫﺎي اﺷﮏ آور ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻂ آبﭘﺎش ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﻠﺤﻪ و ﺗﯿﺮ اﻧﺪازي‬
‫ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ اﻫﺪاف ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪:‬‬

‫ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺪف از اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺻﯿﺎﻧﺖ از ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر رﮐﻦ اﺻﻠﯽ‬
‫آن ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺧﺎرج از اﯾﻦ ﻫﺪف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎ ﻣﺸﺮوع ﺑﻮده و وﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﮑﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻄﻼن آن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اداره ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻤﺴﮏ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺪاﻣﯽ اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ اداره ﺗﺮاﻓﯿﮏ در ﻣﻮرد ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور در‬
‫ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور وﺳﺎﯾﻂ را در ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺮكﻫﺎ ﻣﺤﺪود ﮔﺮداﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﺪف ﮐﻪ ﮐﻢ‬
‫ﺷﺪن ﺣﺮﮐﺖ وﺳﺎﯾﻂ در آن ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺷﻬﺮداري ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ‪ ،‬ﺗﺮﻣﯿﻢ و‬
‫ﺻﯿﺎﻧﺖ ﺳﺮكﻫﺎي آن ﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺼﺎرف ﮐﻢﺗﺮي را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺎرج از اﻫﺪاف ﻣﺸﺨﺺ اداره ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫اداره اﺳﺖ و از ﻣﺼﺎرف ﻋﻤﻮﻣﯽ آن ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .18‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،994‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪. 1388‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫‪19‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬دو ﻣﻈﻬﺮ اﺻﻠﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق اداري و ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد‬
‫اﺷﺎره ﻗﺮار دادﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﯾﻪ ﺣﻘﻮق اداري ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫اﻣﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ را ﺑﺮاي ﺣﻘﻮق اداري اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﺗﺌﻮريﻫﺎي اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﺑﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ و آن را ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻮرد‬
‫‪20‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺎ در ﺑﺎره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫دوم‪ -‬اﯾﺠﺎد و اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬راهﻫﺎي اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬

‫‪ .19‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 34‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1981 ،‬ص ‪ 289‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ .20‬در ﺑﺎره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از آن ﺑﻪ اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺰء ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺪ اول‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺎﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،2004 ،‬ص ‪ 247‬اﻟﯽ ‪ .298‬آﻗﺎي ﺳﻨﻬﻮري ﻫﻤﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ را‬
‫در ﺿﻤﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ و دﻗﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ص‪ 233‬اﻟﯽ ص‪ .243‬ﻣﻮﺳﯽ‬
‫زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ .56 -51‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ .76‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و دﮐﺘﺮ ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار‬
‫ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.40-36‬‬
 ‫‪ / 232‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬اﻗﺴﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﺎت و آراء در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ دو روﯾﮑﺮد اﺻﻠﯽ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ :‬روﯾﮑﺮد اول آن را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎر ﺷﮑﻠﯽ ﯾﺎ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ادارهاي ﮐﻪ آن را ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ و روﯾﮑﺮد دوم آن را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎر ﻣﺎﻫﻮي ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ 21.‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎر ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﯾﻌﻨﯽ دوﻟﺖ آن را اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل داﻧﺸﮕﺎه(‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎر دوم‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ)آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اداره ﻣﺘﺼﺪي اﺟﺮاي آن(‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬و اﯾﻦ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ و ﺑﺮ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻫﺮ دو ﻣﻌﯿﺎر ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ از راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و اداره ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫‪22‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪:‬‬
‫»ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫‪23‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺪام ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮاي آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪«.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺣﻘﻮق اداري در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ . 21‬دﮐﺘﺮ ﻃﻤﺎوي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﺎﻫﻮي ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻬﻢ درﺳﺖ‬
‫آراي ﺟﺪﯾﺪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﺻﻄﻼح ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.287-286‬‬
‫‪ . 22‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ را ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎ و‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و اداره آن از رواﺑﻂ آزاد و اﺑﺘﮑﺎر ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫دوﻟﺖ ﻗﺮا ر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ دوﻟﺖ آن را ﺗﻨﻬﺎ اداره ﮐﻨﺪ)ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻓﺎع ﻣﻠﯽ و دادﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬ﭘﺴﺖ و ﺗﻠﮕﺮاف و‬
‫ﺗﻠﻔﻦ( ﭼﻪ اﻓﺮاد ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در اداره آن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻬﺪاﺷﺖ‪ ،‬آﻣﻮزش و‪ (..‬و ﭼﻪ اداره آن اﻣﺮ ﺑﺎ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺮ آن ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ)ﻣﺎﻧﻨﺪ اداره اﻣﺘﯿﺎزات ﺑﺮق‪ ،‬آب و‪ ...‬ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﺻﻨﻔﯽ و ﺣﺮﻓﻪ اي و ﻣﺆﺳﺴﺎت اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺨﺘﻠﻂ(‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.234‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﭘﺮوﯾﺰ ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﺪرﯾﺲ‪،1386 ،‬‬
‫ص‪.189-188‬‬
‫‪ .23‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت ﺑﺪوي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.36‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪233 /‬‬

‫»ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﻧﯿﺎز ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺎﺳﯽ دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺤﻘﻖ آن اﺳﺖ)ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد آن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ )دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺳﺎزوﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺷﻮد)اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻗﺮارداد(‪.‬‬
‫‪24‬‬
‫‪ .4‬آنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﮔﯿﺮ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖاﻧﺪ)ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺘﯽ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺧﺼﻮﺻﯽ(‪«.‬‬

‫ب‪ -‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي دو ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ و اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺪف اﺻﻠﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اداره ﯾﺎ دوﻟﺖ ﻣﺴﺌﻮل ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻨﺼﺮ اول‪ -‬ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ)ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪:‬‬

‫ﻫﺪف از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬رﻓﻊ ﻧﯿﺎز اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻧﺠﺎم آن را ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ واﮔﺬار ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻋﮑﺲ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﺮدي‪ ،‬ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪارد و اداره ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اداره )دوﻟﺖ( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ دﻗﯿﻘﺎً ﭼﯿﺴﺖ؟ و ﭼﻪ راﺑﻄﻪاي ﺑﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻧﯿﺎز‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد؟ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ دﻗﺖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دارد اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪر ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻨﻔﻌﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﺎﻫﺪاري آﺛﺎر و اﺑﻨﯿﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و اﺷﯿﺎي ﻋﺘﯿﻘﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﻠﯽ اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ اﯾﻦ اﻣﻮر از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﯿﺎزﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از اﻣﻮر و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫‪25‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ آن اﻣﻮري را ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻮاﯾﺪ آن‬

‫‪ .24‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪ ،1389 ،‬ص ‪.135‬‬
‫‪ .25‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ص‪.234‬‬
 ‫‪ / 234‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻋﺎﯾﺪ اﮐﺜﺮﯾﺖ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ آن اﻋﻤﺎل و اﻣﻮري ﮐﻪ از اﻫﻤﯿﺖ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻗﺸﺮ‬
‫‪26‬‬
‫ﺧﺎﺻﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻔﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﻫﻤﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﮔﺮوه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻧﯿﺎز ﻣﺎدي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺟﻤﻌﯽ و ﻫﻮﯾﺖ و‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﯾﺎ ﻣﻠﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪» :‬ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« و »ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ« دو روي ﯾﮏ ﺳﮑﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫دو ﻣﻔﻬﻮم از ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺺ از ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻋﻠﺖ وﺟﻮدي دوﻟﺖ و ﻫﻢ ﻫﺪف آن‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ دوﻟﻮﺑﺎدر اﺳﺘﺎد ﺣﻘﻮق اداري ﭘﺎرﯾﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻫﯿﺖ وﯾﮋهاي ﺟﺰ اﯾﻦ ﻫﺪف ﮐﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﻧﺪارد و ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﺼﻠﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ اﺟﺘﻤﺎع ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﻼك ﺗﺸﺨﯿﺺ »ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« از ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﺤﺖ ﭼﻪ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﺑﺎﯾﺪ اداره ﺷﻮد؛ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫‪27‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ دو ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ در ﭘﯽ دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻫﺪف اﺳﺎﺳﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا از اوﻟﯿﻦ دﻻﯾﻞ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد و ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫آﻧﺎن ﺳﻮد آور ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﭼﺮا‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺖ‪ ،‬آﻣﻮزش و اﻋﻤﺎر راهﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫راﯾﮕﺎن اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (2‬اﮔﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اداره‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮاي ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺼﻠﺖ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﭘﺎرهاي از ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداره را ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰء ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮآورده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻣﻠﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻣﻬﻢ دوﻟﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺳﺎزي رﻧﻮ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪.‬‬

‫ﻋﻨﺼﺮ دوم‪ -‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداره در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫‪ .26‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ص‪ ،10‬ﭘﺎورﻗﯽ‪.‬‬

‫‪ .27‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 11‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪235 /‬‬

‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺧﺼﻠﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮ آن ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺮط اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و اداره ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫راﺑﻄﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اداره ﻣﺴﺆول آن ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺎﺑﻊ اداره‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﯿﻨﯿﻢ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻫﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص اداري‬
‫ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﯽ )ﻣﺜﻞ داﻧﺸﮕﺎه( ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ‬
‫)ﻣﺜﻞ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﯾﺎ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت داﺧﻠﯽ( ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮑﯽ از واﺣﺪﻫﺎي اداري ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ راﺑﻄﻪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺷﺨﺎص اداري وﺟﻮد دارد ﺣﺘﯽ‬
‫اﮔﺮ آن ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اداره‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﺌﻮل آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ آن ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اراﺋﻪ درﺳﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮاي‬
‫‪28‬‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬از اﻋﻤﺎل آن ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪.‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ دوﻟﺖ‪:‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻮق در ﺑﺎره ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ در ﺑﺎره ﭘﺪﯾﺪه‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻧﻨﺪ دوﮔﯽ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬دوﻟﺖ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺿﺮورت ﺧﺪﻣﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و اﻃﺎﻋﺖ از دوﻟﺖ و اﺧﺘﯿﺎرات و اﻣﺘﯿﺎزات او را در اداره اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎع ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو وﻇﺎﯾﻒ دوﻟﺖ در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ دﻓﺎع از ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻮد وﻟﯽ اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ و اﻓﮑﺎر ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﺎد ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار‪ ،‬ﻣﺴﺆول و ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ‪ -‬دوﻟﺖ رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪29‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﯽﺷﻤﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺎره اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ در‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺶﺗﺮي داده ﺷﻮد‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ﺣﺎﮐﻢ از ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫"ﻗﺪرت اﻟﺰام آور ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ" ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و اﯾﻦ ﻗﺪرت اﻟﺰام آور اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ‬
‫"ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ" اﻋﻤﺎل ﺷﻮد ﻣﺸﺮوع ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﻓﺮادي ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر واﻗﻌﯽ در دوﻟﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺟﻤﻌﯽ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻪ وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺎﺗﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‪،‬‬

‫‪ .28‬ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻨﺼﺮ ﺳﻮﻣﯽ را ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده اﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬وﺟﻮد اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ« در ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ .29‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.9‬‬
 ‫‪ / 236‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر و وزﯾﺮان ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺣﮑﻮﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﻨﻮان ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ واﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫دﯾﮕﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﮑﻮﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺪرت اﻟﺰام آور ﺧﻮﯾﺶ را اﻋﻤﺎل ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را اداره ﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ ﺟﺰ اﻧﺠﺎم ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻋﻤﺎل اﯾﻦ ﻗﺪرت ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ آنﻫﺎ را ﻧﺒﺎﯾﺪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺟﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ در روي زﻣﯿﻦ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﻣﻨﺒﻊ آنﻫﺎ‬
‫ﺧﻮد واﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﻣﻠﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻘﺎ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در آن ﻣﻠﺖ ﺗﺤﻘﻖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﻣﻠﺖ از ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻋﺎدي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺧﺪﻣﺎت دﯾﮕﺮان در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺪﻣﺘﯽ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﯾﺶ اراﺋﻪ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺗﻌﻬﺪ ﺑﻪ ﺗﻀﻤﯿﻦ اراﺋﻪ داﯾﻤﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﻗﺎي دوﮔﯽ در ﺑﺎره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و وﻇﯿﻔﻪ دوﻟﺖ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ و دادﮔﺴﺘﺮي از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ...‬و ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﺑﺮاي ﺗﻀﻤﯿﻦ اراﺋﻪ آنﻫﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻤﻞ ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي‬
‫ﻧﯿﺮوي ﻧﺎﺷﯽ از اراده وﯾﮋه را اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻨﺘﯽ "ﺳﻠﻄﻪ" ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻧﯿﺰ از اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ...‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه در ﮐﻨﺎر آنﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‬
‫از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از اﻟﮕﻮي اﻗﺘﺼﺎدداﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﻠﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺪد آنﻫﺎ راهﻫﺎي آﻫﻦ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ روﺷﻨﺎﯾﯽ اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﺗﻠﻔﻦ ﺑﺮاي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ اوﺻﺎف دوﻟﺖﻣﺮدان ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه و‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎرﮐﺮد اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت را ﮐﻪ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ روزاﻧﻪ‬
‫ﻣﻠﺖﺷﺎن ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ آنﻫﺎ ﻗﺪرت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪30‬‬
‫ﻗﺪرت آﻧﺎن ﻣﺸﺮوع ﻧﺒﻮده و ﻧﺎﭼﺎر از ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫» ارده دوﻟﺖﻣﺮدان ﻫﯿﭻ ارزش و ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ و‬

‫‪ .30‬ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ‪ ،‬درو س ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﯾﮋه‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫‪ ،1388‬ص ‪.113 -112‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪237 /‬‬

‫ﮐﺎرﮐﺮد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ دوﻟﺖ دﯾﮕﺮ ﻗﺪرت ﺣﺎﮐﻢ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫اﻓﺮاد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫‪31‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺪرن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮل در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﻣﻮر ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻣﻮري ﺛﺎﺑﺖ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺤﻮﻻت ﯾﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺣﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﯾﮏ اﻣﺮي در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺟﺰء اﻣﻮر‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ اﻓﺮاد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ و ﺟﻨﺒﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ آﻣﻮزش و ﺑﻬﺪاﺷﺖ و‪ ...‬در واﻗﻊ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺳﯿﺎﺳﺖﮔﺬاران و‬
‫ﺣﺎﮐﻤﺎن ﯾﮏ ﮐﺸﻮر در ﻣﻮرد ﻣﯿﺰان دﺧﺎﻟﺖ دوﻟﺖ در اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ اﻣﻮر و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺟﺰء ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﯿﺰان ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺪم دﺧﺎﻟﺖ دوﻟﺖ در اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺣﻮزه و ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ دوﻟﺖ در ﺣﻮزه وﺳﯿﻊﺗﺮي‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ‪ ...‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ‬
‫دوﻟﺖ در زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮدي و ﺧﺼﻮﺻﯽ اﻓﺮاد ﻧﮕﺮانﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻮزه دﺧﺎﻟﺖ دوﻟﺖ را ﻣﺤﺪود‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻮزه ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻫﺶ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﮔﺮ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه و اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺟﺰء ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﯿﺎز و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﺪ و اداره آن را در دﺳﺖ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻧﺤﻮه اراﺋﻪ آنﻫﺎ ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺣﻮزه‬
‫‪32‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮش ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﯾﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﮕﺎه ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎده از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ و اﻧﺠﺎم ﭼﻪ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ؟‬
‫در ﻣﺎده ‪ 5‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬دﻓﺎع از اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻠﯽ و ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ‬
‫ارﺿﯽ و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮر از وﻇﺎﯾﻒ اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .31‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ . 32‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و دﮐﺘﺮ ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ دﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫ص‪.37‬‬
 ‫‪ / 238‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در ﻣﺎده ‪ 13‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫دوﻟﺖ ﺑﺮاي اﻧﮑﺸﺎف ﺻﻨﺎﯾﻊ‪ ،‬رﺷﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ارﺗﻘﺎي ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم و ﺣﻤﺎﯾﺖ از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﻪ وران‪ ،‬ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 14‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺮاي اﻧﮑﺸﺎف زراﻋﺖ و ﻣﺎﻟﺪاري‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﺷﺮاﯾﻂ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ‬
‫دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﻣﺎﻟﺪارن و اﺳﮑﺎن و ﺑﻬﺒﻮد زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻮﭼﯿﺎن‪ ،‬در ﺣﺪود ﺑﻨﯿﻪ ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫دوﻟـﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻬﯿﻪ ﻣﺴﮑﻦ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﻣﺴﺘﺤﻖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن و در ﺣـﺪود اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 43‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺣﻖ ﺗﻤﺎم اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ درﺟﻪ ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ در ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت راﯾﮕﺎن از ﻃﺮف دوﻟﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﺘﻮازن ﻣﻌﺎرف در ﺗﻤﺎم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ اﺟﺒﺎري‪ ،‬ﭘﺮوﮔﺮام ﻣﺆﺛﺮ ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺪرﯾﺲ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺎدري را در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﮑﻠﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده‪ 44‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن و اﻧﮑﺸﺎف ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺒﻮد ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫ﮐﻮﭼﯿﺎن و اﻣﺤﺎي ﺑﯽﺳﻮادي در ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 45‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ ﻧﺼﺎب واﺣﺪ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ را‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺣﮑﺎم دﯾﻦ ﻣﻘﺪس اﺳﻼم و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﯽ و‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺻﻮل ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺼﺎب ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ دﯾﻨﯽ ﻣﮑﺎﺗﺐ را‪ ،‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮد در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 46‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ و ادارة ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ وﻇﯿﻔﻪ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﺟﺎزة دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﺎﻟﯽ‪،‬ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﺳﻮاد آﻣﻮزي اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﺎﻟﯽ‪،‬ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ را ﺑﻪ اﺷﺨﺎص‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺎزه دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﻤﻮل در ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻋﺎﻟﯽ دوﻟﺘﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪239 /‬‬

‫در ﻣﺎده ‪ 52‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫دوﻟﺖ وﺳﺎﯾﻞ وﻗﺎﯾﻪ و ﻋﻼج اﻣﺮاض و ﺗﺴﻬﯿﻼت ﺻﺤﯽ راﯾﮕﺎن را ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ اﺗﺒﺎع ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻃﺒﯽ و ﻣﺮاﮐﺰ ﺻﺤﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺪﻧﯽ ﺳﺎﻟﻢ و اﻧﮑﺸﺎف ورزﺷﻬﺎي ﻣﻠﯽ و ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم‬
‫اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 53‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت ﻃﺒﯽ و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺷﻬﺪاء و‬
‫ﻣﻔﻘﻮدﯾﻦ و ﺑﺮاي ﺑﺎز ﺗﻮاﻧﯽ ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﻦ و ﻣﻌﯿﻮﺑﯿﻦ و ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻓﻌﺎل آﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻘﺎﻋﺪﯾﻦ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﻬﻦ ﺳﺎﻻن‪ ،‬زﻧﺎن ﺑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﯿﻮﺑﯿﻦ‬
‫و ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﻦ و اﯾﺘﺎم ﺑﯽ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻤﮏ ﻻزم ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاد ‪ 75‬و ‪ 120‬و ‪ 134‬و ‪ 142‬و‪....‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﯾﺠﺎد و اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن در ﺑﺎره ﻣﻘﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖدار ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ از ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ ﯾﺎ از ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ؟ ﻣﻨﺸﺎء اﯾﻦ اﺧﺘﻼف اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺪاﺧﻠﻪ اداره در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ )ﻣﺜﻞ ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ آزادي ﺗﺠﺎرت و ﺻﻨﻌﺖ( اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺘﻀﻤﻦ اﻧﺤﺼﺎر از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ زﯾﺮا در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از آزاديﻫﺎي اﻓﺮاد ﯾﺎ ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ آن و ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن ﻧﻈﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار از اﻣﺘﯿﺎزات اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﺑﻮده و ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ را ﺑﺮ‬
‫اﻓﺮاد ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ و اداره آن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ وﺳﯿﻊ ﻣﺎﻟﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻓﻮق ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻘﻮﻗﺪان ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ »دو ﻟﻮﺑﺎدر« ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻌﺪ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺎل ‪ 1958‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ از آن ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
 ‫‪ / 240‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺮﺧﻮردي ﺑﺎ آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 33.‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ وِد‪‬ل و رِﯾﻮِرو و واﻟﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﺎن ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ را ﮐﻪ اﯾﺠﺎد آنﻫﺎ ﺑﻪ آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ آﺳﯿﺐ ﻣﯽزﻧﺪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت اﻧﺤﺼﺎري ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و ﺻﻨﻌﺖ را ﻣﺤﺪود ﮔﺮداﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ را از ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﯾﺎ ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن ﮐﺎﻧﺎل ﺳﻮﯾﺰ در ﻣﺼﺮ و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﻓﻮق در ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ اﻧﻌﮑﺎس ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫‪ 1971‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ و در ﻣﺎده ‪ 164‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 106‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﻤﻦ در ﺳﺎل ‪ 1970‬ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﺎﻫﯽ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن دارد زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﺠﺎد آن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻌﺪﯾﻞ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻤﺎﺛﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺣﮑﻢ ﺻﺮﯾﺤﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد وﻟﯽ از روﺣﯿﻪ آن‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻬﻤﯿﺪ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت‬
‫»ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن« ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ﻣﺸﺎﺑﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﯾﺎ ﺗﺄﺳﯿﺲ آن از ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ آن از ﺻﻼﺣﯿﺖ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺸﮑﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪:‬‬

‫در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ اﺷﺨﺎص اداري ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ وﻻﯾﺖﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺼﺮ‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ 43‬در ﺳﺎل ‪ 1979‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﺠﺎد آنﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻨﺘﺨﺐ در واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﯾﻦ ﺷﻮراﻫﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺟﺒﺎري ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﮔﺮ از اﯾﺠﺎد آنﻫﺎ اﻣﺘﻨﺎع ورزﻧﺪ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺣﻖ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﮐﻪ ﺣﻖ ﻗﯿﻤﻮﻣﺖ ﺑﺮ اداره ﻣﺤﻠﯽ را دارد‪ ،‬اﯾﺠﺎد آن ﺧﺪﻣﺖ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﮔﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ از ﺧﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺣﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اداره ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﯾﺠﺎد آن ﺧﺪﻣﺘﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .33‬دي ﻟﻮ ﺑﺎدر‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،1970 ،‬ج‪ ،1‬ﻓﻘﺮه ‪ ،1007‬ص‪ 556‬و ص ‪.755‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪241 /‬‬

‫اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ ﯾﻤﻦ ﺷﻤﺎره ‪ 35‬ﺳﺎل ‪ 1980‬ﻣﺎدهاي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ را ﺑﻪ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ داده ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﻘﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﯾﻤﻦ وﺟﻮد‬
‫دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار آن را در آﯾﻨﺪه اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره ﺗﺸﺨﯿﺺ‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ آن ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮآورده ﺷﺪه ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫از اﻫﻤﯿﺖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺄﻣﯿﻦ آن را ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻄﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﺑﺰاري ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻤﺎﺛﻞ ﻟﻐﻮ ﺷﻮد و ﻧﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از آن‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺟﻤﻬﻮري ﺑﺎﯾﺪ ﻟﻐﻮ ﺷﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ وزﯾﺮ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ و ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪه آنﻫﺎ ﻣﻨﻮط اﺳﺖ و اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از آن ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ﮐﺎرﮔﺮان‬
‫آنﻫﺎ در ﻣﻮرد اﻟﻐﺎي آنﻫﺎ ﺣﻖ اﻋﺘﺮاض ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ آﻧﺎن ﭼﻮن داراي ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ‬
‫‪34‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻟﻐﻮ ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬راهﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬راهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ ﮐﯿﺎن و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ دوﻟﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻣﻮر‬
‫دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻗﻀﺎﺋﯽ‪ .‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت را دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي دارد‪ .‬ﺑﺮاي اداره اﯾﻦ ﻣﻮارد از ﺷﯿﻮه»اﻣﺘﯿﺎز« اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪﻣﺎت دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ آنﻫﺎ را در ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﺎ اﻓﺮاد اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻗﺘﺼﺎد )ﺷﺮﮐﺖ(ﻣﺨﺘﻠﻂ« ﯾﺎ »ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺑﻬﺮهﺑﺮداري« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺷﯿﻮه‬
‫ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬

‫‪ .34‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ . 291‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻈﺮ دﯾﮕﺮي دارﻧﺪ و آن اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻧﻔﻊﺑﺮان از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻮرد اﻟﻐﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ و ﻓﺆاد‬
‫اﻟﻨﺎدي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.145‬‬
 ‫‪ / 242‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺎص‪ ،‬از اﻓﺮاد ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن در‬
‫ذات ﺧﻮد ﯾﮏ ﺷﯿﻮه ﻣﺴﺘﻘﻞ اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﭼﯿﺰي را‬
‫ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﭼﻪ ﺷﯿﻮهاي را ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﻫﺮ ﺷﯿﻮهاي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﯿﺰان اﯾﻦ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً در ﺑﯿﺎن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ راهﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺷﯿﻮه ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ راه ﻫﻢ دو ﺷﯿﻮه دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺷﯿﻮه ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺷﯿﻮه ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫در دو روش ﻓﻮق‪ ،‬اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺳﻮد و ﻫﻢ زﯾﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪.‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ دوﻟﺖ و اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻫﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ راه ﻫﻢ دو ﺷﯿﻮه دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﯿﺰ اداره ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺳﻮد و زﯾﺎن را ﺑﺮ دوش دارد‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﻗﺘﺼﺎد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺨﺘﻠﻂ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اداره‪ ،‬در ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ اداره‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻣﺘﯿﺎز« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺳﻮد و زﯾﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد و ﻧﻪ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ در ﺳﻪ ﺷﯿﻮه ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اداره‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻫﻤﻪ ﺳﻮد و زﯾﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺷﯿﻮه‬
‫ﭼﻬﺎرم اداره‪ ،‬در ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺷﺮﯾﮏ اﻓﺮاد اﺳﺖ وﻟﯽ در ﺷﯿﻮه ﭘﻨﺠﻢ اداره ﻧﻪ در ﺳﻮد ﺷﺮﯾﮏ‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ زﯾﺎن و ﺿﺮر را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ راهﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬

‫‪ .1‬در ﺑﺎره ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح‬
‫ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺰء ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺪ اول‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺎﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،2004 ،‬ص ‪ 253‬اﻟﯽ‬
‫ص‪.274‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪243 /‬‬

‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﯿﻮه اول‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‬
‫در اﯾﻦ روش دوﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ آن ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺖ‪ ،‬اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال و ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺎﻟﺺ اداري‪ ،‬از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ 1.‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﯿﺜﯿﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‬
‫دوﻟﺖ ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮر دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﻗﻀﺎﺋﯽ و ﯾﺎ ﺳﻮد آور ﻧﯿﺴﺖ و اﻓﺮاد ﺑﻪ آن‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺪارﻧﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬واﮔﺬاري آن ﺑﻪ اﻓﺮاد را ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﯽداﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮر‬
‫آﻣﻮزش‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻋﻈﯿﻢ اداري و ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺎز‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد از آﻣﺎده ﮐﺮدن آنﻫﺎ ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻏﺎﻟﺒﺎً از اﺑﺰار ﻗﺪرت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫واﮔﺬار ﺷﻮد‪.‬‬
‫روش ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ در اداره ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻂ‬
‫آﻫﻦ و ﺧﺪﻣﺎت ارﺗﺒﺎﻃﺎت و ﻣﺨﺎﺑﺮات‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺨﺎص‬
‫اداري ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﻮد آور ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺼﺎرف ﻣﺘﺰاﯾﺪ آنﻫﺎ و‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮاي ﭘﺎﯾﯿﻦ آوردن ﻧﺮخ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎﻻﻫﺎ از ﻫﻤﯿﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ روش در ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺤﺪود ﺷﺪن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻟﻮاﯾﺢ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪهاي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻟﻮاﯾﺢ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻣﺎﻟﯽ و اداري زﯾﺎدي در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪان آن ﻫﻤﺎن روﺣﯿﻪاي ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺎﻧﻊ اﺑﺘﮑﺎر‪ ،‬ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎط و ﺗﻼش ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬در اﯾﻦ روش ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻤﺎم ﻋﻮاﯾﺪ آن ﻫﻢ ﺟﺰء ﻋﻮاﯾﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﻮد ﺧﻮد ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آﺳﺎنﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺧﻮد ﻧﺎﯾﻞ آﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي در اﯾﻦ روش ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻤﺎﯾﻼت و اﻫﺪاف ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺻﻮرت ﺗﻌﺪد اﺣﺰاب ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي آنﻫﺎ ﮐﻪ‬

‫‪ .1‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺪﻣﺎت اداري ﺑﻪ اﻓﺮاد واﮔﺬار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در ﻣﺼﺮ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﮐﻪ از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺮاردادي اﻣﺘﯿﺎزي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬واﮔﺬار‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﯿﺰ اداره ﻫﻤﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪ / 244‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ آنﻫﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻧﯿﺰ اﻧﻌﮑﺎس ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺷﯿﻮه دوم‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرت از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص اداره‬
‫ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬آن را ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﺳﺎزﻣﺎن و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻌﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ در روش ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻗﺒﻼً ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﻪ روش دﯾﮕﺮي رو آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ را ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻀﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺻﺮف وﻗﺖ ﮐﻢﺗﺮ‪ ،‬از ﻣﯿﺰان ﻣﺪاﺧﻠﻪ دوﻟﺖ ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آزادي ﺑﯿﺶﺗﺮ و اﻧﻌﻄﺎف زﯾﺎدﺗﺮ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاﻓﺶ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽاي‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آن داده ﺷﺪه‪ ،‬از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ از ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ اداري ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ از آن – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ‬
‫ﻓﻨﯽ« ﯾﺎد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻋﻄﺎي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ذﯾﻞ را در ﭘﯽ دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺎﻟﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﻮر‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺳﺘﻘﻼل اداره ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ دور ﺑﻤﺎﻧﺪ‬
‫و ﻋﻮاﯾﺪ و دﯾﻮن او ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت اﻫﻠﯿﺖ دادﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي او‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﺗﻤﺎم اﻓﻌﺎل و‬
‫اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺒﻪﻫﺎ و وﺻﺎﯾﺎ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ و ﻣﺴﺘﺤﻖ وﻗﻒ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ وﻟﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﻮد از ﺳﯿﺴﺘﻢ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻈﺎم ﺧﺎص ﺧﻮد را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬در ﺑﺎره ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 123‬اﻟﯽ‬
‫ص‪ .136‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎﻣﯽ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﺮدم ﯾﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬اداره ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺤﺪود از ﺧﺪﻣﺎت و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻋﻬﺪه دار اﺳﺖ‪ «.‬از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ‪ :‬اوﻻ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﮑﯽ از ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دارد‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﮑﯽ از ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺧﺪﻣﺖ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻓﻨﯽ اداره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 208‬اﻟﯽ ص‪.221‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪245 /‬‬

‫ارزﯾﺎﺑﯽ روش ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻧﻈﺎم ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل آن در اداره اﻣﻮر ﺧﻮد‪ ،‬از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺒﮏ ﺷﺪن وﻇﺎﯾﻒ آن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬اﯾﻦ روش ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را از اﺟﺮاآت ﺳﻨﺘﯽ ﻣﻨﺪرج در ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرات ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬
‫آزاد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از آزادي‪ ،‬از‬
‫ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ ﺧﺸﮏ اداره دوﻟﺘﯽ دور ﺑﻮده و از اﻧﻌﻄﺎف ﻻزم ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و اﺳﺘﺤﮑﺎم و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد و اﯾﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺴﻦ اداره اﻣﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬اﯾﻦ روش ﺷﻬﺮوﻧﺪان را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺎ‪ ،‬ﮐﻤﮏﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺒﻪﻫﺎ و وﺻﺎﯾﺎي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻫﺪا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ روش اﻣﻮال اﻫﺪا ﺷﺪه آﻧﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاﻓﯽ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ اﺻﻞ‬
‫»ﺗﺨﺼﺺ« ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف ﺧﺎص و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ رو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ ﺑﺴﯿﺎري از اﻓﺮاد‪ ،‬اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻏﺮاض آﻣﻮزش‪ ،‬ﺻﺤﺖ و‬
‫اوﻗﺎف‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﮑﺎﺗﺐ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎهﻫﺎ ﺗﺒﺮع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬اﯾﻦ روش ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را از ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﺨﺼﯽ و اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ‪ ،‬ﺗﻘﻠﺒﺎت و‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﺰﺑﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮ ادارات ﺳﻨﺘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬دور‬
‫ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﻧﺘﻘﺎدات‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻋﻄﺎي اﺳﺘﻘﻼل زﯾﺎد ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪ و دور ﺑﻮدن آن از ﻧﻈﺎرت ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ از آن ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ اﺻﻠﯽ دوﻟﺖ ﺗﻌﺎرض و ﻣﻐﺎﯾﺮت ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬وﺟﻮد ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺪاﺧﻞ و‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﺎرﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن اﺗﻼف اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و زﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﺳﺮاف در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ رو از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ﻧﻈﺎرت و ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ اداري وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﯾﮏﺳﻮ و اﺳﺘﻘﻼل‬
 ‫‪ / 246‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺆﺳﺴﺎت از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﯾﮏ ﻧﻮع آﺷﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﺪود و ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﯿﺰ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺆﺳﺴﺎت در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده و از ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ از اﺻﻮﻟﯽ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﯾﻦ اﺻﻮل ﺑﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺪﻓﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺑﺮ آورده ﺳﺎزد و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺻﻮل ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از دو اﺻﻞ ﻣﻬﻢ ذﯾﻞ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ‪:‬‬
‫ﻫﺪف ﯾﺎ ﻏﺮض ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ آن ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻫﺪف از داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻏﺮض از ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺑﺮق ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻓﺮاد در ﻣﻮرد‬
‫اﻧﺮژي ﺑﺮق اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﺧﺪﻣﺎت‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ ﻫﺪف ﻧﺎﺷﯽ از اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ ﯾﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻫﺪف در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع ﺧﺪﻣﺎت ﺟﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و در ﺧﺪﻣﺎت اداري ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر واﺿﺢ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫داراي اﻧﻌﻄﺎف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري از ﺳﻮي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﺨﺼﺺ ﻣﻌﻨﺎي وﺳﯿﻊﺗﺮي ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺻﻨﻌﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪات ﺧﺎص ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮن و ﻏﯿﺮه اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دارد‪ ،‬اﺟﺎزه داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎﮐﻦ ﻓﺮوش اﯾﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪات را ﻧﯿﺰ داﯾﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ وﻟﯽ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎز و ﺑﺮق اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص‬
‫‪1‬‬
‫ﮔﺎز و ﺑﺮق ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﻧﻈﺎرت اداري‪:‬‬

‫ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﺴﻦ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺆﺳﺴﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد را ﺑﺮ آنﻫﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺗﺜﺒﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﻨﺘﺮل‬
‫ﺑﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻣﺸﮑﻼت دﻗﯿﻖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻼﺣﻈﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬از ﯾﮏﺳﻮ اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺆﺳﺴﺎت و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ارﺗﺒﺎط آن ﺑﻪ‬
‫دوﻟﺖ‪ .‬اﺻﻞ اول اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪ در ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎﻣﻼً آزاد و ﻣﺴﺘﻘﻞ‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ و ﻓﺆاد اﻟﻨﺎدي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.149‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪247 /‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ اﺻﻞ دوم ﻣﻘﺘﻀﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ دوﻟﺖ را ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫در ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاﻓﺶ‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ وﺧﯿﻤﯽ را در اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ در ﭘﯽ دارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻨﺘﺮل ﯾﺎ ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ ﺑﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﮑﻞ واﺣﺪي ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ و ﻣﯿﺰان اﻫﻤﯿﺖ آن ﺑﺮاي اﻓﺮاد و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ آن ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺎوت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ آب ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﺳﺘﻘﻼل آن‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺜﻞ ﭘﻮﺷﺎك ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا آب ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ارﺗﺒﺎط دارد و اﻫﻤﯿﺖ آن‬
‫ﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻨﺘﺮل ﻗﺒﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺘﻘﺪم و ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻌﺪي ﯾﺎ ﻣﺘﺄﺧﺮ‪ .‬از‬
‫اﺷﮑﺎل ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺘﻘﺪم‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﻣﻘﺎم اداري ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ﻣﺆﺳﺴﻪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯽ اﻫﺪاف ﻣﺆﺳﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از اﺷﮑﺎل ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺆﺳﺴﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪن آن اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﻄﺎل ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ آن‪.‬‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﯿﺰ اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺴﯿﺎري اوﻗﺎت در‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﯾﺎ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮐﺮدن آﻧﺎن و ﯾﺎ ﺗﺄدﯾﺐ آﻧﺎن در ﺻﻮرت‬
‫ﺿﺮورت ﻧﯿﺰ ﺗﺴﻠﻂ دارد‪.‬‬

‫ﺷﯿﻮه ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬

‫اﯾﻦ روش در اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮏ راه ﺣﻞ وﺳﻂ ﺑﯿﻦ روش اداره ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ)اداره ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ اداره ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ( و روش اداره آن ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬روش ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮض ﻣﺎﻟﯽاي ﮐﻪ از اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬ﻣﺜﺎل آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮق ﯾﺎ ﺗﻠﻔﻮن‬
‫ﯾﺎ آب را ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺘﯽ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب دوﻟﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آن ﺷﺮﮐﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺎم‪ ،‬اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺻﺎﺣﺐ و ﻣﺎﻟﮏ اﺻﻠﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و او آن را ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري آﻣﺎده ﻣﯽﺳﺎزد وﻟﯽ ﯾﮏ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ وﺟﻮﻫﯽ ﮐﻪ از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اداره ﻣﺎﻟﮏ ﺧﺪﻣﺖ اﺧﺬ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ روش ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺰ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻣﻮال ﻻزم در اداره‬
‫ﺧﺪﻣﺎت را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ او در ﻗﺒﺎل ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﯿﻨﯽ را‬
‫از دوﻟﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻠﻪ ﯾﺎ ﻋﻮاﯾﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﮔﺮدد و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ او در اﺻﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﯾﺎ اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
 ‫‪ / 248‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻬﻢ ﻣﻌﯿﻨﯽ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﺴﺆول اﺻﻠﯽ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﺧﻮد دوﻟﺖ اﺳﺖ و او ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻫﻤﻪ ﺿﺮرﻫﺎ و ﺧﻄﺮات ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري را‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ از او اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺮر ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻮﺟﻪ او اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ روش اداره ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت از ﻃﺮف اداره‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ روش اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺟﺪيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺰاﯾﺎي اﯾﻦ روش ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻫﺮ دو روش ﻗﺒﻠﯽ ﻋﺎري و از ﻣﺰاﯾﺎي‬
‫ﻫﺮ دو روش ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻣﺎﻧﻊ از ﮐﻨﺪي ﮐﺎر و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻣﺼﺎرف ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اداره را در ﮐﺴﺐ ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از ﺧﺪﻣﺎت ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ روش ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ آﻣﺎل و آرزوﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از آن ﺗﻮﻗﻊ ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﺮآورده ﺳﺎزد زﯾﺮا ﻣﺪاﺧﻠﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﯾﺎ اداره در اﯾﻦ روش زﯾﺎد و ﻣﺼﺎرف ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻟﺬا از اﯾﻦ روش در‬
‫زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﯿﻮه ﭼﻬﺎرم‪ -‬روش ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﺨﺘﻠﻂ)اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺨﺘﻠﻂ(‬

‫اﯾﻦ روش در ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺷﮑﻞ ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫دوﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺮﮐﺎ در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش‬
‫ﻧﺴﺒﺘﺎً ﯾﮏ روش ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻣﻌﺎﯾﺐ روشﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه و از‬
‫ﺷﯿﻮه ﺷﺮﮐﺖ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺳﻬﺎﻣﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از وﺳﺎﯾﻞ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ از‬
‫ﮐﻨﺪي و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ در اﻣﻮر ﭘﺮﻫﯿﺰ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ روش دوﻟﺖ در اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻧﯿﺰ‬
‫اﺷﺘﺮاك دارد زﯾﺮا در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ از ﻣﻌﺎﯾﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﯿﺰ ﺑﻪدور اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن در روش اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪ اﻣﺎ در اﯾﻦ روش دوﻟﺖ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل از ﺑﯿﺮون اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ در ﺷﻮراي اداره ﻧﯿﺰ ﻋﻀﻮﯾﺖ دارد و از‬
‫اﯾﻦ رو در اﯾﻦ روش ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﯾﮏ ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ارﮐﺎن اﯾﻦ ﻧﻈﺎم را در اﻣﻮر ذﯾﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺷﮑﻞ ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ ﻋﺎدي را ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺗﺠﺎرت اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ زﯾﺎدﺗﺮ ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ از ﻧﺼﻒ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ در آن ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﺠﺎد و‬
‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖ اﺻﻠﯽ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ و ﻟﺬا ﮐﺎرﮔﺮان آن از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻣﺎ ﻧﻈﺎم ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺳﻬﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو دوﻟﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي‬

‫‪ .1‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.335-334‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪249 /‬‬

‫ﺷﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ رﮐﻦ اﺳﺎﺳﯽ آن ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ او ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻫﻤﻪ اﻋﻀﺎي‬
‫ﻫﯿﺄت ﻣﺪﯾﺮه ﺷﺮﮐﺖ را ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮﺧﯽ از اﻋﻀﺎ را از ﺳﻮي ﺧﻮد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن‬
‫در واﻗﻊ داراي دو ﻋﻨﻮان ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬از ﯾﮏﺳﻮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه دوﻟﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮ ﺳﻬﺎمدار در‬
‫ﺷﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﮐﺴﺐ ﺳﻮد اﺳﺖ و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺣﺎﻣﯿﺎن ﯾﺎ ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در واﻗﻊ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ آﻧﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﻣﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬راه ﺟﻤﻊ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و در‬
‫ﺻﻮرت ﺗﻌﺎرض‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﻨﺪ ﭼﻮن در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺳﺮوﮐﺎر دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬اﯾﺠﺎد ﺷﺮﮐﺖ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ﭼﻮن اﯾﺠﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺠﺎرت در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‬
‫زﯾﺮا ﺑﻪ ادارهاي ﮐﻪ از ﺳﻬﺎمداران آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻌﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﺠﺎرت آن را ﺑﺮاي اﻋﻀﺎي ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ ﻣﺠﺎز ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﻬﻢ‬
‫دوﻟﺖ در ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻫﻢ ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﯿﻮه ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﺷﺨﺎص ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺎ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﻗﺮارداد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﮐﺎرﮔﺮان ﺧﻮد و ﺗﺤﺖ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﻌﺎل ﺳﺎزد و ﻣﻮرد ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻗﺮار دﻫﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آن اﻣﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮﻫﯽ را اﺧﺬ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق اداري در ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﻗﺮاردادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن دوﻟﺖ و ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖدار اداري ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‪ ،‬اداره ﯾﮏ اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﯾﮏ ﺛﺮوت ﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ‬
‫اﺷﺨﺎص ﻣﻌﯿﻨﯽ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ آن را ﺑﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪازﻧﺪ و در‬
‫ازاي ﮐﺎر و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺧﻮد از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آن اﻣﺮ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‪ ،‬وﺟﻮﻫﯽ اﺧﺬ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ از ﺛﺮوت ﻣﻠﯽ ﻋﺎﯾﺪ آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻬﻤﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ‬
‫دوﻟﺖ را در اﺻﻄﻼح »اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه« و ﻃﺮف ﻗﺮارداد را »ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره اﻣﻮر ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اداره آب‪ ،‬ﺑﺮق‪ ،‬ﭘﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻠﻔﻦ‪ ،‬ﺗﻠﮕﺮاف‪ ،‬راه‬
‫آﻫﻦ‪ ،‬اﺗﻮﺑﻮﺳﺮاﻧﯽ و‪ ...‬ﯾﺎ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺛﺮوت ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از‬
‫ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺻﯿﺪ ﻣﺎﻫﯽ‪ ،‬وﺻﻮل ﻋﻮارض و ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ و‪ ...‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﮔﺬاري‬

‫‪ .1‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﮐﺘﺮ ﻃﻤﺎوي ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.319‬‬
 ‫‪ / 250‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻣﺘﯿﺎز در اﻣﻮري ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ در آن اﻣﻮر ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﮔﺬاري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ واﮔﺬاري ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺘﯿﺎز ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻓﻌﺎل‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮدازد ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫و ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺼﺪي ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﮕﺎن اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت اداري ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز در ﻗﺒﺎل ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﺟﻮه ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي دارد زﯾﺮا ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ‪ ،‬اداره ﺧﺪﻣﺎت اداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر و ﺷﺨﺼﯿﺖ دوﻟﺖ ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮارداد اداري در آﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ)ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ(‬

‫در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻧﺤﻮه ﮐﺎر و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن‪ ،‬ﺳﻪ اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﻨﯿﺎدي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ اﺻﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺻﻞ ﺛﺒﺎت ﯾﺎ اﺳﺘﻤﺮار‪ ،‬اﺻﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ و اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي اﻓﺮاد در‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ اﺻﻞ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‬
‫اداره ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ روش اﻣﺘﯿﺎز و ﯾﺎ روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﺻﻮل را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‬

‫‪ .1‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.363‬‬
‫‪ .2‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج‪ ،1980 ،2‬ص‪ 4‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪،‬‬
‫‪ ،1981‬ص ‪ 343‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ . 3‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن اﺻﻞ ﭼﻬﺎرﻣﯽ را ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده اﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺻﻞ ﻋﺪم ﺳﻮد ﻃﻠﺒﯽ در‬
‫اﻫﺪاف ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﻌﯿﻤﻪ اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ . 521‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﺷﺎﯾﻊ اﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻪ اﺻﻞ ﻣﺬﮐﻮر در ﻓﻮق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪251 /‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ دارﻧﺪ زﯾﺮا ﻫﺪف از اﯾﺠﺎد آنﻫﺎ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﺑﺎ اﻧﺘﻈﺎم و ﺛﺒﺎت و ﺑﺪون‬
‫وﻗﻔﻪ اداﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺧﺪﻣﺎت ﺿﺮوري و ﺟﺪي و‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮان از آنﻫﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﻮد و ﺗﻮﻗﻒ ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ آن ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼل در ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎع و ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﻣﯿﺰان زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﻄﻊ ﺑﺮق در ﺷﺐ ﯾﺎ روز و ﯾﺎ ﻗﻄﻊ آب در ﭼﻪ ﺣﺪ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﺻﯿﺎﻧﺖ ﻧﻈﺎم و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻫﺮج و ﻣﺮج و آﺷﻮب ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو اﯾﻦ اﺻﻞ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ و ﺛﺎﺑﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت آن‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻧﺒﯽ ﮔﺎﻫﯽ اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ آن دارد اﻣﺎ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺤﺎﮐﻢ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺻﻞ را ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺞ و آﺛﺎر اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار‪:‬‬

‫اﯾﻦ اﺻﻞ ﭼﻮن از اﺑﺘﮑﺎرات ﻗﻀﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در آراي ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﯽ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮارد اﯾﻦ ﺗﻄﺒﯿﻘﺎت را در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻗﺮاردادﻫﺎي‬
‫اداري و اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫اول‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮﺧﯽ اﺻﻞ دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ اﻓﺰوده اﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺻﻞ ﺗﻘﺪم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺻﻮرت ﺗﻌﺎرض ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ارﺟﺤﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻫﺪاف ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﻣﺘﯿﺎزات ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮبﺗﺮي ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫اﻫﺪاف ﺧﻮد ﻧﺎﯾﻞ آﯾﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺪف از وﺿﻊ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎزات و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق اداري آن اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻗﺪرت ﻻزم را ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻫﺪاف ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ . 239‬رﺿﺎ ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.56‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ اﺻﻠﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﻞ »ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ دوﻟﺖ« اﻓﺰودهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ راهﻫﺎﯾﯽ را‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﻋﻘﯿﺪه ﺧﻮد را ﮐﻪ »زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮب« ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﭘﺮوﯾﺰ ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 192‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 50‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ در ﯾﮏ اﺷﺎره ﮐﻠﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اداره اﺟﺮاآت ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺳﺎزد‪ «.‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺆﯾﺪ اﺻﻞ ﻓﻮق ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ ﯾﮏ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫‪ / 252‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺻﻮل و اﺣﮑﺎم ﻋﺪﯾﺪهاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﻮرد اﻋﺘﺼﺎب و اﺳﺘﻌﻔﺎي آﻧﺎن و اﺧﯿﺮا ﻫﻢ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (1‬اﻋﺘﺼﺎب ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﻋﺘﺼﺎب ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺎرﮐﻨﺎن از ﮐﺎر در ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ و‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮك وﻇﯿﻔﻪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻫﺪاف‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ «.‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﺣﺮﮐﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك و ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﺿﺮوري آن زﯾﺎن ﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﺤﺼﺎري در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻣﻮزش‪ ،‬آب‪ ،‬ﺑﺮق و ﻏﯿﺮه و از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻋﺘﺼﺎب را ﯾﮏ‬
‫ﺣﻖ ﺑﺮاي ﮐﺎرﮐﻦ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺳﻼح ﺑﺮاي ﺻﯿﺎﻧﺖ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﺮاي‬
‫آن وﺿﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ از اﻋﺘﺼﺎب در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد و ﺣﯿﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ وﻗﻔﻪ و رﮐﻮد و آﺷﻮب ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﮕﺮدد‪ .‬اﻣﺎ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد دوﻟﺖ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ اﺳﺖ و اﻋﺘﺼﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺳﻼح ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد و ﻟﺬا‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ اﻋﺘﺼﺎب را ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺑﺎره اﻋﺘﺼﺎب در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در ﺑﺎره ﻣﻨﻊ آن وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬در ﻗﻀﯿﻪ وﯾﻨﮑﻞ در ‪ 1909/8/7‬ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ اﻋﺘﺼﺎب ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻧﻘﺾ‬
‫ﺗﻌﻬﺪات ﮐﺎرﮔﺮان و ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و دوام ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ در‬
‫ﻫﻤﻪ ﺧﺪﻣﺎت اداري و اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﺎرﮔﺮان‬
‫اﻋﺘﺼﺎب ﮐﻨﻨﺪه را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺴﮑﺮي ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ اواﻣﺮ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫‪1‬‬
‫ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺘﻌﺪدي در ﺑﺎره ﺣﻖ اﻋﺘﺼﺎب ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺆرخ ‪ 31‬ﺟﻮﻻي ‪ 1963‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﺑﺮاي اﻋﺘﺼﺎب وﺿﻊ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﮑﺎل‬
‫آن را ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺖ‪ :‬ﺿﺮورت اﻋﻼن ﻗﺒﻠﯽ از وﻗﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫ﻣﮑﺎن‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و اﻫﺪاف اﻋﺘﺼﺎب‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و دوام در ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺣﮑﺎم ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪ .1‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.51 -50‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪253 /‬‬

‫در ﻣﺎده ‪ 7‬آن ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص‬
‫راه اﻧﺪازي ﮔﺮدد‪ ،‬ادارهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و اﺷﺘﺮاكﮐﻨﻨﺪﮔﺎن داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻃﻼع ﮐﺘﺒﯽ ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﺤﻞ ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ از راه اﻧﺪازي آن‪.‬‬
‫‪ (2‬درج ﻫﺪف‪ ،‬وﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻞ و ﺧﻂ اﻟﺴﯿﺮ در ﻣﺘﻦ اﻃﻼﻋﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ (3‬رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮر و ارزشﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در اﻋﻼﻣﯿﻪ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺣﺘﺮام دﯾﻦ ﻣﻘﺪس اﺳﻼم و ﻋﻨﻌﻨﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ (5‬اﺟﺘﻨﺎب از دﺷﻨﺎم‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺗﺨﻮﯾﻒ اﺷﺨﺎص و ارﺗﮑﺎب ﻫﺮ ﻧﻮع ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻐﺎﯾﺮ آداب‪،‬‬
‫ﻧﻈﻢ و اﻣﻦ ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ (6‬اﺟﺘﻨﺎب از ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ و ﻣﺒﺎرزه ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 20‬و ‪ 21‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﻈﺎﻫﺮات و اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت در ﺻﻮرت‬
‫‪1‬‬
‫ﺿﺮر ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎ داراﯾﯽﻫﺎي اﺷﺨﺎص و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬اﺳﺘﻌﻔﺎي ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺻﺮﯾﺢ ﯾﺎ ﺿﻤﻨﯽ ﮐﺎرﮔﺮ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ در ﺗﺮك ﮐﺎر و‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻬﺎﯾﯽ‪ «.‬اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺻﺮﯾﺢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺘﺒﯽ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺮك‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﺎر ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺿﻤﻨﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺎر و وﻇﯿﻔﻪ را‬
‫ﺗﺮك ﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻧﯿﺖ او را در ﺗﺮك ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬اﺳﺘﻌﻔﺎ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻓﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻪ آن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮔﺮوﭘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از ﮐﺎرﮐﻨﺎن در ﯾﮏزﻣﺎن و ﯾﮏﺟﺎ ﺑﻪ آن اﻗﺪام ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬
‫اﺳﺘﻌﻔﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ارادي آزاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺗﺮك وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ آن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﺑﻌﺪ ازﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻟﺬا‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ داراي اﺛﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺮوز اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻣﺪﻧﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻮل اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ذيﺻﻼح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ ﯾﺎ رد و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺒﻮﻟﯽ آن را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪازد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ، 805‬ﺳﺎل ‪.1381‬‬
 ‫‪ / 254‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ را ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه ﺑﺮاي ﺷﺮوع اﺳﺘﻌﻔﺎ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ آنﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎك‬
‫اﺳﺖ اﺳﺘﻌﻔﺎي دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ و ﮔﺮوﭘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﯿﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را از ﮐﺎر‬
‫ﺑﯿﻨﺪازد و از اﯾﻦ رو ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎي دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ را ﻣﻤﻨﻮع داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺟﻤﻌﯽ ﺿﻤﻨﯽ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﯾﮏ ﻧﻮع اﻋﺘﺼﺎب ﻣﺨﻔﯽ و ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﺣﮑﺎم اﻋﺘﺼﺎب را ﺑﺮ آن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮاد ‪ 286‬اﻟﯽ ‪ 289‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮرد آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 286‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺪاﻗﻞ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺆﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﺮام ﻣﺸﺘﺮك ﻏﯿﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد را وﻟﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ ﻋﻤﺪاً از اداي وﻇﯿﻔﻪ‬
‫اﺳﺘﻨﮑﺎف ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻗﺼﯿﺮيﮐﻪ از ﺳﻪ ﻣﺎه ﮐﻢﺗﺮ و از ﺷﺶ ﻣﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﺳﻪ ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻢﺗﺮ و از ﺷﺶﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ در ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺗﺮك ﯾﺎ اﺳﺘﻨﮑﺎف از وﻇﯿﻔﻪ؛ ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﺻﺤﺖ و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدد ﯾﺎ اﺿﻄﺮاب و ﻓﺘﻨﻪ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم اﯾﺠﺎد ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺿﺮري وارد‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﺑﻪ دو ﭼﻨﺪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺟﺰاي ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮه ﻓﻮق ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 287‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺆﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺧﻼل ﯾﺎ ﺗﻌﻄﯿﻞ در ﺟﺮﯾﺎن ﮐﺎر وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از اداي وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺘﻨﮑﺎف ورزد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻗﺼﯿﺮيﮐﻪ از ﺳﻪ ﻣﺎه‬
‫ﮐﻢﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﺳﻪ ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻢﺗﺮ و از دوازدهﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ در ﻣﻮرد ﻣﺆﻇﻒ ﻣﺬﮐﻮر ﻓﻘﺮة ﻓﻮق ﺣﮑﻢ ﻓـﻘــﺮة )‪ (2‬ﻣﺎده )‪ (286‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺻﺪق ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ دو ﭼﻨﺪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺟﺰاي ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 288‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﯿﻞ ﺗﺤﺮﯾﮏ در ارﺗﮑﺎب ﯾﮑﯽ از ﺟﺮاﯾﻢ ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد )‪-286‬‬
‫‪ (287‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺷﺘﺮاك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﻪ دو ﭼﻨﺪ ﺟﺰاﻫﺎي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﻣﻮاد‬
‫ﻣﺘﺬﮐﺮه ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﺬﮐﻮر ﻓﻘﺮة ﻓﻮق ﻣﺆﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﺰاي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﺮد از ﻣﺴﻠﮏ ﯾﺎ اﻧﻔﺼﺎل از وﻇﯿﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪: 289‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺆﻇﻒ ﯾﺎ ﻣﺆﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي از اﻧﺤﺎ ﺑﻪ ﺗﺮك ﮐﺎر وﯾﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪255 /‬‬

‫اﺳﺘﻨﮑﺎف از اداي ﯾﮑﯽ از ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي ﺗﺤﺮﯾﮏ ﯾﺎ ﺗﺸﺠﯿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ و‬

‫ﺗﺸﺠﯿﻊ او ﮐﺪام ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺮﺗﺐ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺒﺲ اﻟﯽ ﺳﻪ ﻣﺎه ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي اﻟﯽ ﺳﻪ ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ ﻣﺤﺮك ﻣﺆﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دو ﭼﻨﺪ ﺟﺰاي ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة ﻓﻮق ﻣﺤﮑﻮم‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در »ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪: 13‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬درﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ذيﺻﻼح اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﻼل ‪ 15‬روز از ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف‬
‫ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬اداره ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎي ﻣﺪت ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮه )‪ (2‬اﯾﻦ ﻣﺎده در ﺧﻼل ‪ 15‬روز در ﻣﻮرد رد ﯾﺎ‬
‫ﻗﺒﻮﻟﯽ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺗﺨﺎذ و ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺑﻼغ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ آن اﺳﺘﻌﻔﺎي وي‬
‫ﻗﺒﻮل ﺷﺪه ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪: 16‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار اﺳﺘﻌﻔﺎ دﻫﺪ ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺳﺘﻌﻔﺎي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ در ﯾﮏ اداره ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪: 17‬‬
‫‪ (1‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ‪ 20‬روز ﻣﺴﻠﺴﻞ وﻇﯿﻔﻪ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده و ﻋﺬر‬
‫ﻣﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﻃﺮف ﻗﻨﺎﻋﺖ اداره واﻗﻊ ﮔﺮدد ﻧﯿﺰ اراﺋﻪ ﮐﺮده ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرك وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺗﺎرك وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﻔﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﻮاﻗﺐ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺑﺮ وي‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ)دوﻓﺎﮐﺘﻮ(‪:3‬‬

‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ آن ﻓﺮدي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﺼﺪي ﯾﮏ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،347‬ﻣﺆرخ ‪ .1355/7/15‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪،‬‬
‫ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪.1390 ،‬‬
‫‪ . 2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 992‬ﻣﺆرخ ‪26‬‬
‫اﺳﺪ ‪. 1388‬‬
‫‪de facto .3‬‬
 ‫‪ / 256‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻣﺎ ﺑﺪون ﯾﮏ ﺳﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﯾﺎ اﻧﺘﺼﺎب او ﻣﺨﺪوش ﺑﻮده و ﯾﺎ در ﻣﻮرد ﺗﻘﺮر او‬
‫ﻫﯿﭻ دﺳﺘﻮري ﺻﺎدر ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﺮﻓﺎت او‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا او از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﺳﺎﺳﺎً ﻏﺎﺻﺐ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺎم ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻋﻤﺎل او را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد اﺻﻞ‬
‫ﺛﺒﺎت و دوام ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﯾﻦ ﮐﻪ او ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ او ﭼﯿﺴﺖ؟ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن واﺟﺪ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻮق در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي و‬
‫‪4‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي )ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻇﺎﻫﺮ(‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﻃﻮري ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ او از ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او از اﯾﻦ ﺻﻔﺖ در واﻗﻊ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎور اﺷﺘﺒﺎه در ﻧﺰد ﻣﺮدم ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﻣﻮﻟﻮد ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻏﯿﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و از اﯾﻦ‬
‫رو ﻣﺮدم در واﻗﻊ ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ در اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرد و اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﻪ او ﮐﺎرﻣﻨﺪ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ ﺳﻤﺖ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺑﺪون ﺷﺒﻬﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻋﻤﺎل اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻗﺪام‪ ،‬ﺣﺴﻦ‬
‫ﻧﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺳﻮء ﻧﯿﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﯾﮏ اﺳﺘﺜﻨﺎ از اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻓﺮاد و‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻇﻮاﻫﺮ اوﺿﺎع اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺣﺎﻻت ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪي در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺮوز‬
‫اﻋﻼن ﺷﻮد و ﯾﮑﯽ از ﺳﻤﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻫﻢ اﺷﻐﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪاً در ﻣﻮرد ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‬

‫‪ .4‬دﮐﺘﺮ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ )دوﻓﺎﮐﺘﻮ( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻮرش و ﺟﻨﮓ و ﻣﻮاﻗﻌﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﯽ اﻓﺘﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺳﻤﺖ رﺳﻤﯽ ﯾﺎ اﺟﺎزه ﺧﻮد را ﺳﭙﺮ ﺣﻮادث ﻗﺮار داده‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻓﺮاد را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻏﺎﺻﺐ ﻋﻨﻮان ﯾﺎ ﺷﻐﻞ دوﻟﺘﯽ ﺗﻠﻘﯽ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﻏﺎﺻﺒﺎن‬
‫رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﺿﺮورت اﺳﺘﻤﺮار و اداﻣﻪ ﺣﯿﺎت ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را در ﺣﮑﻢ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد و اﻋﻤﺎل ﺷﺎن را ﻧﺎﻓﺬ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮق اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻏﺎﺻﺒﺎن ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﻋﻨﺎوﯾﻦ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم و دوﻟﺖ د رﻣﻮاﻗﻊ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺧﻮد را داﺧﻞ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎن رﻓﺘﺎر ﮐﺮد و اﻋﻤﺎل ﺷﺎن را ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﯾﮏ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻇﺎﻫﺮ« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ارﺑﺎب رﺟﻮعﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از‬
‫اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻓﺮاد ﻣﻨﺘﻔﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ اﺣﺮاز ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫اﻣﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮده اﻧﺪ‪ ،‬آن اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺠﺖ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻼﻓﺶ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺟﺰ اﯾﻦ ﺑﻮد ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽ رﯾﺨﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻓﺮادي ﺑﺎ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻧﯿﺖ ﺧﻮد را داﺧﻞ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮاي اﻓﺮاد و ارﺑﺎب رﺟﻮع اﻋﻤﺎﻟﯽ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ در ﺣﻤﺎﯾﺖ از‬
‫ﺣﻘﻮق ارﺑﺎب رﺟﻮع اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.32-31‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪257 /‬‬

‫اﻋﺘﺮاض ﺷﻮد و او ﻫﻢ اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﭘﯿﺮوز اﻋﻼن ﺷﺪن او ﯾﮏ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺗﻌﯿﯿﻦ او ﺑﻪ آن ﺳﻤﺖ ﻫﻢ ﻟﻐﻮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻋﻤﺎل او از زﻣﺎن اﺷﻐﺎل اﯾﻦ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﺗﺎزﻣﺎن اﻟﻐﺎ و اﺑﻄﺎل ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪،‬‬
‫ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺻﺤﯿﺢ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ در‬
‫ﻣﻮرد ﺻﺤﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎص درﯾﺎﻓﺖ ﭘﻮل ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮ او‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺨﺼﻮص اﯾﻦ ﮐﺎر اﺳﺖ‪ 5.‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫‪ 1883/8/7‬رأي داد ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻋﻘﺪ ازدواﺟﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﮑﺎران دﻓﺘﺮ ﺷﻬﺮداري آن را‬
‫اﺟﺮا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا زوﺟﯿﻦ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ ﻓﮑﺮ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﺻﺎﺣﺐ ﺻﻼﺣﯿﺖ در ﺛﺒﺖ و ﺗﻮﺛﯿﻖ ﻋﻘﺪ ازدواج اﺳﺖ‪ 6.‬در‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ازدواج اﺷﺨﺎص وﻗﺘﯽ رﺳﻤﯿﺖ دارد ﮐﻪ در اداره ﺷﻬﺮداري‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و در اداره ﺛﺒﺖ اﺣﻮال ﺛﺒﺖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ )ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺿﺮورت(‪:‬‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ در ﺳﺎﯾﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺗﺼﺮﻓﺎت او ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﺿﺮورت دوام در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻮن اﯾﻦ ﺿﺮورت ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ اﺳﺖ و ﻫﺪف آن ﻫﻢ ﺗﻀﻤﯿﻦ دوام و‬
‫ﺛﺒﺎت و ﻋﺪم ﺗﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﻮر ﺗﺤﺖ‬
‫اﺷﻐﺎل ﺧﺎرﺟﯿﺎن در آﯾﺪ ﯾﺎ ﺳﯿﻞ و ﻃﻮﻓﺎن و ﺣﻮادث ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ‬
‫از آن را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻟﺰﻟﻪ و آﺗﺸﻔﺸﺎن‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اﺻﻠﯽ ﻓﺮار‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﻣﺘﺼﺪي اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺷﻮﻧﺪ و وﻇﯿﻔﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻓﺮاري را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎر آﻧﺎن در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻀﺎ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم و اﺷﻐﺎل ﺷﺪن ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ از ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮐﻤﯿﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ اداره ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت زﯾﺎدي در ﺑﺎره ﺻﺤﺖ ﺗﺼﺮﻓﺎت آن اﻓﺮاد ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪ و ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺿﺮورت‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‬
‫اﻋﻤﺎل آﻧﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد ﻫﻢ ﻗﻀﺎ ﺻﻔﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ را ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﻓﺮاد ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ آن رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري ﻣﺼﺮ در ‪/28‬ﺟﻮن‪ 1964/‬اﺳﺖ‬

‫‪ .5‬رأي ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ‪ ،1976/7/21‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﯿﺮي‪ ،1978 ،‬ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ ،‬ص ‪. 33‬‬
‫‪ .6‬رأي ﺷﻌﺒﻪ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ‪)1883/8/7‬ﻣﻨﺪرج در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ داﻟﻮز ﺳﺎل ‪ .(1884‬ﺛﺮوت‬
‫ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 56‬‬
 ‫‪ / 258‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در ﺑﺎره ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و رﺿﺎﮐﺎراﻧﻪ در اﻧﺴﺘﯿﺘﻮت ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺳﻼﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻊ‬
‫اﻻزﻫﺮ ﺗﺪرﯾﺲ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮاي او‬
‫ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺻﺮﻓﺎً در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﺿﺮورت ﺟﺪي ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﮐﺎر در‬
‫‪7‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪:‬‬

‫اﺻﻞ ﺛﺒﺎت و دوام در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره‪،‬‬
‫ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ زﯾﺮا ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻘﺼﯿﺮ از ﺟﺎﻧﺐ او ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﺧﺪﻣﺎت اﺳﺎﺳﯽ و ﺿﺮوري ﻣﺤﺮوم ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو اداره از‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻌﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺛﺒﺎت و دوام ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻗﺮاردادياي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﯾﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬از دﯾﮕﺮ‬
‫آﺛﺎر اﯾﻦ اﺻﻞ در ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺿﻄﺮاري« ﯾﺎ ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد زﯾﺮا ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ اﺳﺖ‪ «.‬و ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫آن ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي‬
‫ﻗﺮارداد را ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﺸﮑﻞ و ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه را در‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﻧﯿﺰ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ زﯾﺎنﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان ﺑﺮاي ﻃﺮف‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره و ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪن او از اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪات ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن اﺧﻼل ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻗﻀﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ»ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري« ﯾﺎ ﻓﻮرس‬
‫ﻣﺎژور را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ از ﻗﺎﻋﺪه »ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ« رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﯾﺎ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻗﺒﺎل ﺿﺮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺟﻬﺖ ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه‪،‬‬
‫از اداره ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ دﭼﺎر ﺗﻮﻗﻒ ﻧﺸﻮد و ﺑﺎ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪ ،‬دو‬
‫ﺑﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻮﻗﯿﻒ و ﻓﺮوش اﻣﻮال ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺪﯾﻮن اﻓﺮاد ﺛﺎﻟﺚ ﺷﻮد و از‬

‫‪ .7‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺣﮑﺎم ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ص ‪. 1354‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪259 /‬‬

‫ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮن ﺧﻮد اﻣﺘﻨﺎع ورزد آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان اﻣﻮال آن را ﺑﻪ ﻓﺮوش رﺳﺎﻧﺪ و دﯾﻮن آن را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد؟‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺳﺆال ﻓﻮق ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد دوﻟﺖ اداره ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻮن‬
‫اﻣﻮال ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻣﻮال دوﻟﺖ را ﺗﻮﻗﯿﻒ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﻮال‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ روش اﻣﺘﯿﺎز اداره‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻣﻮال ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﻗﺮاردارد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫در ﺧﻼل ﻣﺪت اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺣﻖ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﻮال را ﺑﻪ ﻓﺮوش رﺳﺎﻧﺪ و در اﯾﻦ ﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫از ﺻﺤﺖ ﺗﻮﻗﯿﻒ اﻣﻮال ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه اﻣﺘﯿﺎز اداره ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻀﻤﯿﻦ‬
‫‪8‬‬
‫ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺑﺎ ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﻤﺎﯾﺖ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪودي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﮐﺎر ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻋﺪم ﺗﻮﻗﻒ آن‬
‫ﻻزم اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮال در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺗﻮﻗﯿﻒ‬
‫ﮐﺮد زﯾﺮا ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻮﻗﻒ ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺗﺄﺳﯿﺴﺎﺗﯽ ﮐﻪ اداﻣﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در‬
‫ﺣﺴﺎب ﺟﺎري ﺑﺎﻧﮏ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺗﻮﻗﯿﻒ آن در ﺣﺪي ﮐﻪ در ﮐﺎر ﺧﺪﻣﺎت ﻫﯿﭻ اﺧﻼل ﯾﺎ وﻗﻔﻪ‬
‫‪9‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﺣﻤﺎﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻮرد اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺟﺰاﺋﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻣﺠﺎزات‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺠﺎوز ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاريﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ ﻫﺪف ﻣﺬﮐﻮر را‬
‫ﺑﺮ آورده ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺘﺪاد اﺻﻞ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﮕﺎن در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي اﯾﻦ اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد در اﺳﺘﻔﺎده از‬

‫‪ .8‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 355‬‬

‫‪ .9‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 69‬‬
 ‫‪ / 260‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ادارات ﺧﺪﻣﺎت اﺳﺎﺳﯽ و ﺿﺮوري را اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦ رو‬
‫ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺆﻻن آنﻫﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ را وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﺟﻬﺖ زﺑﺎن‪،‬‬
‫ﻧﮋاد‪ ،‬دﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻨﺴﯿﺖ و ﻏﯿﺮه ﺗﺒﻌﯿﺾ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮق‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن از ﻧﮕﺎه دﯾﻦ ﯾﺎ زﺑﺎن ﻓﺮق ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد زﯾﺮا‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺒﻌﯿﻀﯽ‪ ،‬اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 19‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﯾﻤﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ » :‬ﯾﻤﻨﯽﻫﺎ در ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ «.‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 43‬آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دﯾﻦ‬
‫ﯾﺎ رﻧﮓ ﯾﺎ ﺟﻨﺴﯿﺖ ﯾﺎ زﺑﺎن ﯾﺎ وﻃﻦ و ﯾﺎ ﺣﺮﻓﻪ و ﺷﻐﻞ‪ ،‬ﻓﺮق ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 22‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺒﻌﯿﺾ و اﻣﺘﯿﺎز ﺑﯿﻦ اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﻋﻢ از زن و ﻣﺮد‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن داراي ﺣﻘﻮق و وﺟﺎﯾﺐ ﻣﺴﺎوي ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻓﻘﺮه آﺧﺮ ﻣﺎده ‪ 50‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس اﻫﻠﯿﺖ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي‪ ،‬دﺳﺖ اداره را ﻧﻤﯽﺑﻨﺪد در اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﻮاﺑﻄﯽ را وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﻮاﺑﻂ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻦ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ اوﺻﺎف ﺧﺎص و ﯾﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﻌﺮﻓﻪ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﺷﺮط ﺑﮕﺬارد و ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ را واﺟﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اداره اﯾﻦ ﺣﻖ را ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ آﻧﺎن ﻣﻤﺎﺛﻞ اﺳﺖ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد و ﺧﺪﻣﺎت را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮي را ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل داﻧﺸﮕﺎه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺜﻞ ﺻﻔﺎت ﺧﺎص ﯾﺎ ﻧﻤﺮات ﺧﺎص در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﻫﺮ ﻓﺮدي ﮐﻪ آن ﺷﺮاﯾﻂ را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد اﻣﺎ اداره داﻧﺸﮕﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ داﻧﺸﺠﻮ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و‬
‫دﯾﮕﺮي را ﻧﭙﺬﯾﺮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ دو در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ اﺻﻞ‬
‫‪10‬‬
‫ﻣﺴﺎوات در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را اﺧﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﻘﺎم اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ در اﻋﻤﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ او‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺮاﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﺴﺎوي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻘﯽ را ﺑﻪ ﻓﺮدي اﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮد دﯾﮕﺮي را ﮐﻪ ﻋﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ را دارد از آن ﻣﺤﺮوم‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺻﻮرت ﺗﻔﺎوت در ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﺎﻻت ﺑﯿﻦ‬

‫‪ .10‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ورود ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪261 /‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺮق ﺑﯿﻦ ﻣﻨﺎزل ﺷﺨﺼﯽ‬
‫و ﻣﺤﻼت ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﯾﺎ ﻫﻮﺗﻞﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ و اﯾﻦ اﺧﻼل ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺴﺎوات ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺼﺮف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮق ﻣﺴﺎوي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮ اﺻﻞ ﺗﺴﺎوي‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺨﺺ)از‬
‫ﻧﮕﺎه ﺷﺨﺼﯽ( از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺻﺮﯾﺢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻣﻤﺘﺎز ﯾﺎ ﻓﻘﯿﺮ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻓﯿﺲ‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﯾﺎ ﻣﺜﻞ آنﭼﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ در ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ از‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻪ در ﺻﻮرت ﺳﻮار ﺷﺪن در وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﺗﺨﻔﯿﻒ ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﻦ و ﺟﻨﮓزدﮔﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﻬﺪا‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺎوات ﺑﯿﻦ زن‬
‫و ﻣﺮد در ﺗﺼﺪي وﻇﺎﯾﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺳﻤﺖﻫﺎي ﻗﻀﺎ و ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺳﻤﺖﻫﺎي اداري اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻀﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﯾﮏ اﺻﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺗﺜﺒﯿﺖ ﮐﺮده ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ اداره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ زن و ﻣﺮد در ﺗﻘﺮر ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﺎوﯾﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ وﻟﯽ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اداره ﺻﻼﺣﯿﺖ وﺳﯿﻌﯽ دارد در‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺻﻼﺣﯿﺖ زﻧﺎن در ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ داراي ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎ و‬
‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زن را از ﺑﺮﺧﯽ از آن ﺳﻤﺖﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آن ﺳﻤﺖﻫﺎ ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ زن و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي او ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﯾﺞ و راﺳﺦ در ذﻫﻦ و ﺿﻤﯿﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬وﻟﯽ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ زن از ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﻧﻮع وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻣﺴﺎوات در ﺗﻀﺎد‬
‫‪11‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ زن از ﺗﺼﺪي ﺑﺮﺧﯽ از وﻇﺎﯾﻒ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻘﺺ در ﺣﻘﻮق او ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺜﻞ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮداﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺼﺪي ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻤﺖﻫﺎي ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺧﺎص‪ ،‬واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺮدان دﯾﮕﺮي واﺟﺪ آن ﺷﺮاﯾﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﺧﻮش ﭼﻬﺮه ﺑﻮدن‬
‫و ﻇﺎﻫﺮ آراﺳﺘﻪ داﺷﺘﻦ ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﺪاران در ﻫﺘﻞﻫﺎ و ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ ﯾﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮن و ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي وﻇﺎﯾﻒ ﻋﺴﮑﺮي و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﺧﯿﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺻﻞ ﻣﺴﺎوات در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﻧﯿﺰ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﻬﻤﯽ دارد زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦ اﺻﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ اداره در اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﻮد از ﺷﯿﻮه ﻣﺰاﯾﺪه‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺴﺎوات ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اداره ﺗﻌﺎﻣﻞ‬

‫‪ .11‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري در ﻣﺼﺮ در ‪ ،1953/12/22‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ص ‪ .493‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﯽ اداري در ‪ ،1963 /3/31‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺣﮑﺎم ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ص ‪.1979‬‬
 ‫‪ / 262‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪12‬‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﯿﻤﺖ ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﻨﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺠﺎزات اﺧﻼل ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺴﺎوات اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﻣﺘﻀﺮر از ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اداره را ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﺴﺎوات ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد و ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن او را اﺑﻄﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺷﺨﺺ از اﯾﻦ اﺟﺮاآت اداره ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬اﺻﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﯾﺎ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻌﺪ از اﯾﺠﺎد و ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اداره ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺘﺤﻮل ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻌﺪﯾﻼت را در‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎ در ﻧﺤﻮه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آن اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺻﻞ اﻧﻄﺒﺎق ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد و ﻣﺘﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻘﺎم اداره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﺤﻮه اداره ﺧﺪﻣﺎت را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪﺟﺎي ﺷﯿﻮه اداره ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﻓﻪ و اﺧﺬ وﺟﻮه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺨﺪام‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ اﺻﻞ دوﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﻧﯿﺰ‬
‫اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ را ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از او ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ در اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت از ﺷﯿﻮه‬
‫ﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ او را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻫﻢ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت و ﻫﻢ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺪام ﺣﻖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ ﻣﺎﻧﻊ اﯾﺠﺎد ﺗﺤﻮل و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﻮد‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو ﻣﺤﮑﻤﻪ اﯾﻦ‬
‫دﻋﻮا را رد ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﺎي اﻣﻮر در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره اﻗﺎﻣﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره در ﺑﺎره ﭘﺎﯾﯿﻦ آوردن ﺳﻦ ﭘﺬﯾﺮش در ﯾﮑﯽ از اﻧﺴﺘﯿﺘﻮتﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻟﻐﻮ‬
‫ﮔﺮدد ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﻗﺒﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﻦ ﭘﺬﯾﺮش ﭘﺎﯾﯿﻦ آورده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬دﺧﺘﺮ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﻧﺴﺘﯿﺘﻮت ﻣﺬﮐﻮر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺤﮑﻤﻪ اﯾﻦ ادﻋﺎ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم اداري ﻗﺒﻠﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻤﺴﮏ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا اداره ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد در ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﯾﺠﺎﺑﺎت ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ در‬
‫‪13‬‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪-‬اﻗﺴﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫‪ .12‬ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 80‬‬

‫‪ .13‬رأي ﻣﺤﮑﻤﻪ اداري ﻣﺼﺮ در ‪ ،1956/1/10‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ص‪.138‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪263 /‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺣﻘﻮق ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻮزه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و‬
‫‪14‬‬
‫ﻏﯿﺮه ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫اول‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪:‬‬

‫ﺣﻮزه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﻣﻤﮑﻦ‪ ،‬از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت دﻓﺎﻋﯽ)ارﺗﺶ(‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ‪،‬‬
‫ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻮزﯾﻢﻫﺎ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺧﺎص دارد و ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﺷﻬﺮ و ﻧﺎﺣﯿﻪ ﯾﺎ ﻗﺮﯾﻪ‪ ،‬از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬آبرﺳﺎﻧﯽ و ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻮزﯾﻊ ﺑﺮق و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش آنﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﺎﻧﻊ از وﺟﻮد ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ آن دو ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺺ و ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺷﺎن و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬از ﻣﺮﮐﺰ ﺑﻪ وﻻﯾﺖ و ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﻧﺘﻘﺎل داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺑﺮوز ﺧﻄﺎ و ﺗﺨﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻫﺮ ﮐﺪام ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد او اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺨﻠﻔﺎت و ﺗﺨﻄﯽﻫﺎ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆول آن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﮔﺮ ﻣﻮﻟﻮد ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺴﺆول آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺴﺎرت ﻣﺘﻀﺮر را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت اداري و اﻗﺘﺼﺎدي و ﺣﺮﻓﻪاي‪:‬‬

‫اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (1‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اداري‪:‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت اداري‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻓﺮاد ﮐﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻً دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻋﻬﺪه دار آن اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻓﺮاد اﺟﺎزه داده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اداره آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ اﻓﺮاد ﺑﻪ اداره آنﻫﺎ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺧﺪﻣﺎت‬
‫دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻗﻀﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ‪ ،‬آﻣﻮزش و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ‪ .‬در اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ و از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻗﺘﺼﺎدي‪:‬‬

‫‪ .14‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 292‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ و ﻓﺆاد اﻟﻨﺎدي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 136‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 264‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻓﺮاد دارد و ﺑﯿﻦ آن و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺑﺨﺶ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﮏ ﻧﻮع رﻗﺎﺑﺖ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﯾﺎ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻂ دارد و در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ در اﺛﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺪاﺧﻼت دوﻟﺖ در اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ در ﺟﻬﺎن اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺣﻤﻞ‬
‫و ﻧﻘﻞ زﻣﯿﻨﯽ و ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺑﯿﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت آب‪ ،‬ﮔﺎز‪ ،‬ﺑﺮق‪ ،‬ﺳﯿﻨﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎي‬
‫ﻣﺼﺮﻓﯽ‪ ،‬ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺜﻞ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺳﺎزي‪ ،‬ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﺳﺎزي و ﺗﻮﻟﯿﺪات اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮑﯽ و‬
‫ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت اداري‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ )ﮐﻪ ﻗﺒﻼً‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت آنﻫﺎ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﺎﺑﻊ ﺷﯿﻮهﻫﺎي اداري‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ و‬
‫ﮐﻨﺪي و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻣﻌﻤﻮل در ادارات ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ آزاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ رو ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺧﻮد ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي دو ﻣﺸﮑﻞ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺗﺸﺨﯿﺺ ﯾﺎ ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي و ﺧﺪﻣﺎت اداري‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر‬
‫‪15‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ آن دو ﻧﻬﻔﺘﻪ در اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻋﻮاﯾﺪ ﺳﺮﺷﺎري ﺑﺮاي‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دارد اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺎت اداري ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺎرف آن‪ ،‬ﺑﺎر دوش ﺧﺰاﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ و در رأس آﻧﺎن ﺣﻘﻮﻗﺪان ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺷﻮاﻧﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر‬
‫ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻓﺮاد و ﺑﺨﺶ‬
‫‪16‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ دارد اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺎت اداري ﻫﯿﭻ ﻣﺸﺎﺑﻬﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ روﯾﮑﺮد ﻧﻮﯾﻦ در روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎﻫﻮي و ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺨﺼﯽ‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎﻫﻮي‪،‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺻﻨﻌﺘﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي دارد‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت اداري ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ از ﻧﮕﺎه ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﯿﺖ و ارادة اداره اﺳﺖ زﯾﺮا در ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﻧﯿﺖ اداره ﭘﯿﺮوي از ﺷﯿﻮه و ﻃﺮز ﮐﺎر ﺑﺨﺶ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻓﺮدي اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬

‫‪ .15‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 294‬‬

‫‪ .16‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ در ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ آن دو ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻌﯿﺎر ﺷﮑﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﻫﺪف‪،‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﯾﮏ و ﻣﻌﯿﺎر ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺮ ﮐﺪام‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪،‬‬
‫اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ در دﻧﻤﺎرك‪ ،2008 ،‬ص‪.91‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪265 /‬‬

‫در ﺧﺪﻣﺎت اداري ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﯿﻦ آن ﻗﺴﻤﺖ از ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﻗﺴﻤﺖ‬
‫دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﺷﻮد؟‬
‫از ﻧﮕﺎه دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺎﺑﻊ ﺗﺮﮐﯿﺐ و ﻣﺨﻠﻮﻃﯽ از‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ .‬روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ آن ﺑﺨﺸﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ و دﻋﺎوي آن ﻫﻢ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ از‬
‫ﺑﺨﺸﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل اﺻﻮل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ و از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻠﯿﻪ دﻋﺎوياي ﮐﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ آن اﺻﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺮﻓﻪاي‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﺻﻨﻔﯽ و ﺣﺮﻓﻪاي – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ اﻣﻮر ﺣﺮﻓﻪاي و ﺗﻨﻈﯿﻢ و‬
‫ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻻزم و‬
‫ﻣﻄﻠﻮب را ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻧﺎن اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎي وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‪،‬‬
‫داﮐﺘﺮان‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن وﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﮐﻪ ﻫﺮ روز ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ و ﺗﻌﺪاد آنﻫﺎ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ اﺧﺘﯿﺎرات وﺳﯿﻌﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬داراي ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬
‫ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﺷﮑﻞ اﺗﺤﺎدﯾﻪاي و ﺳﻨﺪﯾﮑﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ از ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد‬
‫ﺷﺎﻏﻞ ﺑﻪ آن ﺣﺮﻓﻪﻫﺎ‪ ،‬اداره آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻫﺮ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﺷﺎﻏﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺗﺤﺎدﯾﻪ داراي وﻇﺎﯾﻒ دوﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﯾﮏﺳﻮ اﺗﺤﺎدﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه آن ﺻﻨﻒ در ﻧﺰد‬
‫دوﻟﺖ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم داﺧﻠﯽ آن ﺻﻨﻒ و‬
‫اﻋﻀﺎي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻮاﻋﺪ و ﻣﻘﺮرات ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪه ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ را وﺿﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ رو ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺻﺪار اواﻣﺮ ﺑﻪ اﻋﻀﺎ را داده اﺳﺖ و اﻋﻀﺎ ﻫﻢ ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ از‬
‫آن اواﻣﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اواﻣﺮ ﮔﺎﻫﯽ اواﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻻﯾﺤﻪاي اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﻫﻢ اواﻣﺮ ﻓﺮدي و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﻀﻮ ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪرت آﻣﺮاﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه‬
‫اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ در آنﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و اﻋﻤﺎل آن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﻀﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ اﺣﮑﺎم‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﻮرداري اﺗﺤﺎدﯾﻪ از اﺧﺘﯿﺎرات ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺎ ﺣﺪودي در ﺗﺤﺖ ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ و ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﻀﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
 ‫‪ / 266‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ آن اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎﯾﺶ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺘﻦ او از اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ ﯾﺎ ﺣﺬف اﺳﻢ او از‬
‫ﻟﯿﺴﺖ اﺗﺤﺎدﯾﻪ و ﯾﺎ ﻣﻨﻊ از ﻋﻀﻮﯾﺖ و ﻏﯿﺮه‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻋﺎﻟﯽ اداري ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﺪف آنﻫﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻈﺎرت و ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر داﺧﻠﯽ ﺧﻮد را ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ 17.‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ در اﻣﻮر دﯾﮕﺮ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ اﻋﻀﺎ و ﯾﺎ ﻧﺤﻮه‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از اﻣﻮال و داراﯾﯽ اﺗﺤﺎدﯾﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﺎﻗﺪ‬

‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ رو ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻧﻈﺎرت ﯾﺎ ﻗﯿﻤﻮﻣﺖ اداره ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ داراي اﺳﺘﻘﻼل ذاﺗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻠﯽ‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﯾﺎ ارﺗﺶ ﯾﺎ ﺧﻂآﻫﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ادارات دﯾﮕﺮ اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻃﻤﺎوي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺎﺑﻊ وزارتﻫﺎ ﯾﺎ وﻻﯾﺎت ﻣﺜﻞ‬
‫ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ زﻣﯿﻨﯽ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﻌﺎوﻧﯽ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ و ﻣﺼﺮﻓﯽ و‪ ...‬اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﺮﻓﺎً از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آنﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و اﺳﺘﻘﻼل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺴﺆول ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ اﮔﺮ اﺳﺘﻘﻼل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪاي ﮐﻪ آن را اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺖ و ﺷﻬﺮ و ﻗﺮﯾﻪ ﯾﺎ وزارت‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اﻋﻤﺎل آن را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺒﺎري و ﺧﺪﻣﺎت اﺧﺘﯿﺎري‪:‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت اﺟﺒﺎري آن ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره – اداره ﻣﺮﮐﺰي ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺮﮐﺰي‪ -‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺠﺎد آن ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺎت اﺧﺘﯿﺎري آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎر اﯾﺠﺎد آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ارادة اداره اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري اوﻗﺎت ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ادارهاي ﻣﺜﻞ ﯾﮏ وزارت را ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺜﻞ ﮐﺎﻧﺎﻟﯿﺰاﺳﯿﻮن ﯾﺎ آبرﺳﺎﻧﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‬
‫و اﮔﺮ وزﯾﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ وزارت‬

‫‪ .17‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 300‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪267 /‬‬

‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را وادار ﺑﻪ اﯾﺠﺎد آن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬اﺷﺨﺎص اداره ﻣﺤﻠﯽ را ﻣﮑﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري اﯾﺘﺎم و ﮐﻬﻦﺳﺎﻻن و ﻏﯿﺮه را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﮑﻠﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻫﻮي‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ادارهاي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ داﻧﺸﮕﺎه‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ اول ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﮑﻠﯽ اﺳﺖ‬
‫‪18‬‬
‫اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ دوم ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻫﻮي ﯾﺎ ﻣﺎدي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﺛﺎر اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﺎ اﻓﺮاد واﮔﺬار ﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﺧﺘﻼف و دﻋﻮاﯾﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺟﺰء ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣﺎ آن ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﺎ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﻣﺘﺼﺪي اداره آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد و اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ آن ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﻫﺮﮔﺎه ﺑﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬آن را اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن آن در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﯾﻞ آﻣﻮزﺷﯽ و ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اﺧﺘﻼف در ﺑﺎره ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﻘﺮر ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دﻋﻮا ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻫﻮي ﯾﺎ ﻣﺎدي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ آن ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮد ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .18‬ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ و ﻓﺆاد ﻧﺎدي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 136‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‬
‫وﺳﺎﯾﻞ اداره ﯾﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮی‬
‫و ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮫ‬
‫اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﺒﺮم ﺑﻪ دو ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺸﺮي و ﻣﺎﻟﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اداره‪ ،‬ﺑﺪون »ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺸﺮي« ﮐﻪ از‬
‫آن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺪون »ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ« ﮐﻪ از آن ﺑﻪ ﻧﺎم اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﺻﻮرت ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وﻇﺎﯾﻒ و ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد را اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع را در ﻃﯽ دو‬
‫ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ذﯾﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮی ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﻠﮑﯽ‬

‫دوﻟﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد را از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬آﻧﺎن‬
‫اﺑﺰار ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف دوﻟﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاران و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻘﺶ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﻠﮑﯽ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺮ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬وﺳﻌﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫دوﻟﺖ و ﻓﺮاﺗﺮﺷﺪن آن از ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ و ﺣﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻼﺳﯿﮏ‪،‬‬
‫دوﻟﺖ در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎ ﻋﻬﺪه دار آن ﺑﻮد و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﻋﺎﻣﻪ ازدﯾﺎد‬
‫ﯾﺎﺑﺪ و دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن دﺳﺘﮕﺎه اداري ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻟﺬا وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻧﻈﺎم‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﻋﺎﻣﻪ و ﺷﺮاﯾﻂ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ و ﺗﺄدﯾﺐ آﻧﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ روﺷﻦ ﺷﺪن ﻧﻈﺮﯾﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره اﯾﻦ ﻓﺼﻞ را‬
‫ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ اداري ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﺳﺘﺨﺪام در وﻇﯿﻔﻪ اداري‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره‪.‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺗﺄدﯾﺐ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪273 /‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ اداري ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‬

‫ﺑﺮاي درك ﻣﺎﻫﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ در اﺑﺘﺪا ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ را‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﻣﺎﻫﯿﺖ راﺑﻄﻪ او ﺑﺎ اداره را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‬

‫در اﮐﺜﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ آن ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﺣﻘﻮق اداري ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺗﺤﻮل و ﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو اﮐﺜﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻤﻞ اﮐﺘﻔﺎ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اول‪ -‬در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺮاق و اﯾﺮان‪:‬‬

‫ﻣﺎده اول ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ادارات ﻣﺮﮐﺰي دوﻟﺖ و ﻧﻬﺎدﻫﺎ و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺎﺑﻌﻪ آنﻫﺎ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮ ﻗﻀﺎت و ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن و ﮐﺎرﮔﺮان ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫آنﭼﻪ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻣﺼﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪ اﻗﻞ داراي دو ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬اول اﯾﻦ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ او ﻣﻨﻈﻢ و‬
‫داﯾﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻣﻘﻄﻌﯽ ﯾﺎ ﻣﻮﻗﺘﯽ‪ .‬دوم اﯾﻦ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ او در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اداري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻋﺮاق روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ و دﮐﺘﺮﯾﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫داراي ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﻪ ﻃﻮر داﯾﻤﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ داﯾﻤﯽ را اﺷﻐﺎل ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻘﻄﻌﯽ و ﻣﻮﺳﻤﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﺸﺎوران و ﻗﺮاردادﯾﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﻻزﻣﻪ اﺳﺘﺨﺪام داﯾﻤﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﺑﺴﺖ ﯾﮏ ﺑﺴﺖ داﯾﻤﯽ و‬
‫ﺛﺎﺑﺖ در ﮐﺎدر اداره ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﻮرد ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺧﻠﻂ ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻮﻇﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﻣﻮﻗﺖ در ﯾﮏ وﻇﯿﻔﻪ و ﺑﺴﺖ داﯾﻤﯽ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻮﻗﺖ ﯾﺎ ﻣﻘﻄﻌﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 274‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺷﺎﻏﻞ وﻇﯿﻔﻪ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت‬
‫ﻗﺮارداد ﻣﻨﻔﮏ ﻣﯽﮔﺮدد اﻣﺎ ﺷﺨﺺ دوم ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا اﺻﻞ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﮐﺎر ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ آن را اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﮏ وﻇﯿﻔﻪ داﯾﻤﯽ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ او در ﺧﺪﻣﺖ اﻣﻮر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ 19‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي دو ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ اداره و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻫﻮي ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺮوز ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه در ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي دوم ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ ﺷﺮط ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ در آن اﺷﺘﻐﺎل دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫دوﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اداره ﺷﻮد و ﻟﺬا ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز اداره ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‬
‫و ﺗﺄﺳﯿﺴﺎﺗﯽ ﮐﻪ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖدار ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪون ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺴﺘﯽ را اﺷﻐﺎل ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح اداري »ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و دوﻓﺎﮐﺘﻮ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺻﺮف ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪن ﮐﺎر ﯾﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﻌﺎش ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺪام در وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫‪20‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﺘﺨﺪام ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖدار ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪﺟﺎي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻮﻇﻒ ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻨﺪ اﻟﻒ ﻣﺎده ﯾﮏ »ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺸﻮري«‪:‬‬
‫»اﺳﺘﺨﺪام دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ در ﯾﮑﯽ از وزارﺗﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق اداري اﯾﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار از ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﮐﻠﻤﻪ دوﻟﺖ در اﺻﻄﻼح اﺳﺘﺨﺪام دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ اﻧﺪ)ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫‪Service Public .19‬‬

‫‪ .20‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﻻﮐﺎدﯾﻤﯿﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﻤﺎرك‪.2008 ،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪275 /‬‬

‫ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان و اﻋﻀﺎي دﯾﻮان ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﮐﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ( ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻀﺎت و‬
‫ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ اداري دادﮔﺴﺘﺮي(‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎﻻ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪم دوﻟﺖ را از ﻏﯿﺮ‬
‫آن ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ وزارتﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ‪ .‬ﺻﺮف اﺷﺘﻐﺎل‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﺣﺮاز ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺘﺨﺪم دوﻟﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺷﺨﺺ‬
‫رﺳﻤﺎ از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻼﺣﯿﺖدار ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﯿﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮط در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺘﺨﺪام دوﻟﺖ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﺪام دوﻟﺖ ﯾﮏ اﻣﺮ اﺟﺒﺎري و‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﯾﺎ ﻏﺎﺻﺒﺎن ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ اﻓﺮادي‬
‫ﮐﻪ در زﻣﺎنﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ وارد ﺧﺪﻣﺎت دوﻟﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ)ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺴﯿﺠﯽ و داو ﻃﻠﺐ( از ﻋﺪاد ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ دوﻟﺘﯽ ﺧﺎرج ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﺷﻐﻠﯽ در وزارتﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺑﻨﺪ پ از ﻣﺎده ‪ 1‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺸﻮري‪» :‬ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت از اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﮐﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺨﺪم ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﮑﻢ رﺳﻤﯽ ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺷﻮد‪ «.‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺪام‪،‬‬
‫ﺣﮑﻢ رﺳﻤﯽ اﻧﺘﺼﺎب ﻻزم اﺳﺖ و ﺣﮑﻢ اﻧﺘﺼﺎب‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪم در‬
‫اﻣﺘﺤﺎن ورودي اﺳﺘﺨﺪام ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﯾﮏ دوره آزﻣﺎﯾﺸﯽ را ﻃﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺘﺨﺪم رﺳﻤﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺪي ﻣﺴﺘﺨﺪم در آن‬
‫ﺷﻐﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎق و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ دوﻟﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون دﻻﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺴﺘﺨﺪم دوﻟﺖ ﭘﺎﯾﺎن دﻫﺪ و آنﻫﺎ ﻫﻢ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﻫﺮ‬
‫‪21‬‬
‫زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ از ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﮐﻨﺎره ﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 2‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺸﻮري اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ ذﯾﻞ از ﺷﻤﻮل‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺰﺑﻮر ﺧﺎرﺟﻨﺪ و ﻣﻘﺮرات اﺳﺘﺨﺪام ﺧﺎص ﺧﻮد را دارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وزارتﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻣﻮرﺧﺎرﺟﻪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬دﻓﺎع و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‪.‬‬
‫ب( ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫ج( ﺷﻬﺮداري ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺎﺑﻊ آن و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺑﻬﺪاري و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﯽ دارﻧﺪ و ﻫﺰﯾﻨﻪ آنﻫﺎ از درآﻣﺪﻫﺎي ﺧﺎص ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫د( دارﻧﺪﮔﺎن رﺗﺒﻪﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ و اﻋﻀﺎي رﺳﻤﯽ ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ دوﻟﺘﯽ‪.‬‬

‫‪ .21‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪،1384 ،‬‬
‫ص‪ 143‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 276‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ه( ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬

‫و( ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺄﻣﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﻔﺖ اﯾﺮان‪ ،‬ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎي ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻨﺎدر و ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ و ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫ز( ﻣﺸﻤﻮﻟﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎده ‪ 3‬ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻮق اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯽ دوﻟﺘﯽ ذﯾﻞ ﻧﯿﺰ از‬
‫ﺷﻤﻮل اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎرج ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻌﺎون اول رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬وزﯾﺮان و ﻣﻌﺎوﻧﺎن وزﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺳﻔﯿﺮان‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺳﺘﺎﻧﺪاران )واﻟﯿﺎن(‪.‬‬
‫‪ .5‬رﺋﯿﺲ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي‪.‬‬
‫‪ .6‬رؤﺳﺎي دﻓﺘﺮﻫﺎي رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر و وزﯾﺮان‪.‬‬

‫دوم‪ -‬در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪:‬‬

‫اﻣﺎ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ و ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا از ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻮﻇﻒ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ« ﯾﺎد ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﺎم و ﻋﻨﻮان ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم »ﻣﻮﻇﻒ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ« ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ وﺳﯿﻊﺗﺮ از اﺻﻄﻼح »ﻣﺄﻣﻮردوﻟﺖ« ﯾﺎ »ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﯿﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ذﯾﻼ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪:‬‬

‫در ﻣﺎدة ‪ 12‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺷﺨﺎص آﺗﯽ ﻣﺆﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ واﺟﯿﺮان دوﻟﺖ و ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ واﺟﯿﺮان ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻋﻀﺎي ارﮐﺎن دوﻟﺖ و ﺟﺮﮔﻪ ﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ و ﻣﺤﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‪ ،‬اﻫﻞ ﺧﺒﺮه‪ ،‬ﺷﻬﻮد وﺳﺎﯾﺮ اﺷﺨﺎﺻﯽﮐﻪ ﺗﺼﺎدﯾﻖﺷﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪:‬‬

‫در ﻣﺎده ﺳﻮم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪277 /‬‬

‫ﮐﺎرﮐﻦ‪ :‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻨﺎن)ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮ و ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ( ﻗﺮاردادي اﻋﻢ‬

‫از زن و ﻣﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮر‪ :‬ﮐﺎرﮐﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺑﻮط از ﻃﺮﯾﻖ اداره‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ داﯾﻤﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮔﺮ‪ :‬ﮐﺎرﮐﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻗﺮارداد ﻣﻌﯿﻦ در اداره اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻗﺮارداد ﻣﻌﯿﻦ ﻏﺮض اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻤﺪ‬
‫ﮐﺎر در اداره اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي‪ :‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﮐﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻗﺮاردادي اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫‪22‬‬
‫ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻏﺮض اﺟﺮاي ﮐﺎر ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎ ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻮق آنﭼﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ اﺳﺖ اﺻﻄﻼح »ﻣﺄﻣﻮر« اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ آن دو ﺷﺮط در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺑﻪ ﺷﮑﻞ داﯾﻤﯽ و دﯾﮕﺮي‬
‫اﺳﺘﺨﺪام از ﻃﺮﯾﻖ اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ .‬اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ادارهاي اﺳﺖ در ﭼﻮﮐﺎت ﻗﻮه‬
‫ﻣﺠﺮﯾﻪ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﻃﻮل ﺑﯿﺶ از ‪ 35‬ﺳﺎل)ﺑﻌﺪ از ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬از زﻣﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺎه ﺗﺎ ‪(1380‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ« و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ« ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ‬
‫اداري و اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ﺧﯿﻠﯽ دﻗﯿﻖ و ﻣﻨﻈﻢ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ 23‬و از ﺳﺎل ‪ 1382‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ آن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده دوم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﺗﻌﺮﯾﻒ »ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ اداره دوﻟﺘﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر داﯾﻤﯽ ﻣﻘﺮر ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﻮﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻻً در‬

‫‪ .22‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،966‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﻗﻮس ‪.1387‬‬
‫‪ .23‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 19 ،178‬ﺣﻮت ‪.1349‬‬ ‫‪(1‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 12 ،364‬ﺟﻮزا ‪.1356‬‬ ‫‪(2‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،666‬اول ﺟﻮزا ﺳﺎل‬ ‫‪(3‬‬
‫‪.1367‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪،790‬‬ ‫‪(4‬‬
‫ﻣﺆرخ ‪ 22‬رﺟﺐ ‪.1420‬‬
 ‫‪ / 278‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﺪﻣﺖ اداره دوﻟﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﻪ ﻃﻮر داﯾﻤﯽ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻟﺬا در ﻣﺎده دوم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ذﯾﻞ از اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻗﻀﺎت و ﺳﺎرﻧﻮاﻻن ﺗﺎﺑﻊ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن و ﻫﻤﺮدﯾﻔﺎن ﻗﻮاي ﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي‬
‫‪24‬‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﻨﺎد ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻬﺎ دو ﮔﺮوه از اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫ﻗﻮاي ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﭘﻮﻟﯿﺲ و دﯾﮕﺮي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻗﻀﺎت‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫د‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﺎل ‪ 1382‬در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن دﯾﮕﺮي ﺳﭙﺮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮاﺣﻞ ذﯾﻞ‬
‫را ﻃﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1381/3/2‬ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎره ‪ 257‬رﺋﯿﺲ اداره ﻣﻮﻗﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اداره ﻣﻠﮑﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻮاﻓﻘﺎت ﺑﻦ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎره ‪ 25‬ﻣﺆرخ ‪ 1382/30/20‬رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﺮوﮔﺮام اﺻﻼﺣﺎت اداري در وزارت ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻣﻠﮑﯽ ﺻﺎدر ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎره ‪ 26‬ﻣﺆرخ ‪ 1382/3/20‬رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻮرد اﻧﻔﺎذ ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﺟﺮاآت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺻﻼﺣﺎت‬
‫اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎره ‪ 33‬ﻣﺆرخ ‪ 1382/4/21‬رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در‬
‫‪25‬‬
‫ﻣﻮرد اﺻﻼﺣﺎت و ﺑﺎزﺳﺎزي اﺑﺘﺪاﺋﯽ در وزارتﻫﺎ و ادارات ﻣﻠﮑﯽ ﺻﺎدر ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ آن »ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ‪ 26‬و ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﻗﺒﻠﯽ ﻟﻐﻮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (6‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« در ﺳﺎل ‪1387‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ‪ 27‬و ﻣﻮاد ‪ 3‬و ‪ 4‬و اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﻗﺎﻧﻮن‬

‫‪ . 24‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،790‬ﻣﺆرخ ‪22‬‬
‫رﺟﺐ ‪ .1420‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 12 ،364‬ﺟﻮزا ‪.1356‬‬
‫‪ .25‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻓﺮﻣﺎن در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 810‬ﻣﺆرخ ‪ 1382/5/30‬ﻧﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .26‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 861‬ﻣﺆرخ ‪ 1384/6/20‬ﻧﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .27‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 951‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن ‪ 1387‬ﻧﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪279 /‬‬

‫ﻗﺒﻠﯽ)ﻣﻨﺘﺸﺮه ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ (861‬ﻟﻐﻮ ﮔﺮدﯾﺪ اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮاد آن ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﺑﺎره‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﯿﺴﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ و ادارات ﺗﺎﺑﻌﻪ‬
‫آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻧﺎﻓﺬ ﺑﻮده و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻟﻐﻮ ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (7‬اﻣﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮاد اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن)ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ (951‬ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ﺳﻮم آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﻌﺪﯾﻼت آن‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ذﯾﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ :‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﺟﺮاﺋﯿﻮي و اداري دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﻠﮑﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ :‬ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اراﺋﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻃﻮر داﯾﻤﯽ در اداره دوﻟﺘﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ :‬ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﺎرﮐﻦ ﺣﺮﻓﻮي و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت در اداره دوﻟﺘﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﯾﻔﺎت ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬در ﻣﺎده ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه‪» :‬اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﻣﻮرد‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ وزارتﻫﺎ‪ ،‬اداره ﻟﻮي ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪،‬‬
‫ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ادارات اﻣﻮر ﻣﺠﻠﺴﯿﻦ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ و آﻣﺮﯾﺖ اداري‬
‫ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﯾﻌﻨﯽ‪ -1 :‬ﻣﻨﺴﻮﺑﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ وزارتﻫﺎ و رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ -2 ،‬ﻗﻀﺎت‪-3 ،‬‬
‫اﺳﺘﺎدان ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﮑﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﮔﺮوه‬
‫ﺟﺰء ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﺸﺪه و ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ 2.‬اﻣﺎ در‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﭘﺎراﮔﺮاف اﺧﯿﺮ ﻣﺎده ﭼﻬﺎرم )ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوهﻫﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه از ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ(‬
‫ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ذﯾﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻨﺴﻮﺑﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ وزارتﻫﺎ و رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ و‬
‫اﻋﻀﺎي ﮐﺎدر ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ و اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﻠﻮم ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽاﻧﺪ‪3«.‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﻀﺎت از اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺣﺬف ﮔﺮدﯾﺪه و ﻣﺸﻤﻮل ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ در ﺷﻤﺎره ‪ 992‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﻣﺆرخ ‪ 26‬اﺳﺪ ‪ 1388‬ﻧﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ، 951‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1387‬‬
‫‪ .3‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،992‬ﻣﺆرخ ‪ 26‬اﺳﺪ ‪.1388‬‬
‫‪.1388‬‬
 ‫‪ / 280‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻮق ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻧﺘﺎﯾﺞ ذﯾﻞ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﻣﻮﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ واﺟﺪ ﺣﺪ اﻗﻞ دو ﺷﺮط ذﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬در اداره دوﻟﺘﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﯾﻦ اﺳﺘﺨﺪام ﻃﻮر داﯾﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﺷﺮط ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ‪-‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ -‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﺟﺮاﺋﯿﻮي و اداري دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎرﮐﻨﺎن‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اوﻻً اﺟﺮاﺋﯿﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً اداري ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫اداري ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اداري ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻗﻮه‬
‫ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 1.‬اﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻗﻀﺎﺋﯽ ﯾﻌﻨﯽ وﮐﻼي ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﻗﻀﺎت ﺗﺎﺑﻊ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬اﺟﺮاﺋﯿﻮي و اداري ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺰود ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﯿﻦ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬وزرا‪ ،‬ﻣﻌﯿﻨﺎن وزرا‪ ،‬واﻟﯿﺎن‪ ،‬رؤﺳﺎي ادارات و ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻋﻀﺎي ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ و ﻫﺮ ﻣﻘﺎم اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ از ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺳﻤﺖﻫﺎ ﺑﺴﺖﻫﺎي اداري ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺳﻤﺖﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﺧﺎرج از ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﺘﺜﻨﺎﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻮق ﮔﺮوهﻫﺎي ذﯾﻞ از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻨﺴﻮﺑﯿﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ وزارتﻫﺎ و ادارات‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺳﺘﺎدان و اﻋﻀﺎي ﮐﺎدر ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ و اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﻠﻮم‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗﻀﺎت ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﻣﺤﺎﮐﻢ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪ ﮔﺮوه ﭼﻬﺎرم ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‬

‫‪ . 1‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ اداري ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﺳﺘﻘﻼل آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد‬
‫اﯾﻦ دو ﻗﻮه اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ دﯾﺪﯾﻢ آﻧﺎن ﺗﻮﺳﻂ اداره‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﺛﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪،‬‬
‫‪ ،1389‬ص ‪.436‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪281 /‬‬

‫در ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﻠﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ از آن ﯾﺎدي ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻗﻀﺎت ﻧﯿﺰ در ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪه اﻣﺎ در ﺗﻌﺪﯾﻞ آن‬
‫دوﺑﺎره ﺣﺬف ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺸﻤﻮل ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﺑﺎﯾﺪ از ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ زﯾﺮا ﻗﻀﺎت ﻫﻢ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﮐﺎر ﻗﻀﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﮐﺎر اﺟﺮاﺋﯿﻮي و اداري داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻋﻀﺎي ﮐﺪر ﻋﻠﻤﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه‬
‫ﻓﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ آزادي و اﺳﺘﻘﻼل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ اﺳﺘﻘﻼل ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دو ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن اداري اﯾﻦ دو ﻗﻮه‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ از ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﮐﺎرﮐﻨﺎن اداري ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺎده‬
‫‪ 124‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﺮاﺣﺖ دارد‪:‬‬
‫»در ﻣﻮرد ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﮐﻨﺎن اداري ﻗﻮة ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﮐﻨﺎن اداري دوﻟﺖ ﻧﺎﻓﺬ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺗﻘﺮر‪ ،‬اﻧﻔﮑﺎك‪ ،‬ﺗﺮﻓﯿﻊ‪ ،‬ﺗﻘﺎﻋﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات و‬
‫ﻣﮑﺎﻓﺎت ﺷﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﺎده ﮐﺎرﮐﻨﺎن اداري ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ آن ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن اداري ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﯾﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ راﺑﻄﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎ اداره‬

‫در ﻣﻮرد ﻣﺎﻫﯿﺖ راﺑﻄﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎ اداره در ﺣﻘﻮق و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﯾﮏ ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﻗﺮادادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ ﯾﮏ ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺮرات و ﻟﻮاﯾﺢ ﺑﺮ آن‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫اول‪ -‬راﺑﻄﻪ ﻗﺮاردادي‪:‬‬

‫ﻧﻈﺮ راﯾﺞ در ﺣﻘﻮق و ﻗﻀﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ در راﺑﻄﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫در »ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻗﺮاردادي« ﻗﺮار دارد و ﻗﺮارداد اﺳﺎس اﯾﻦ راﺑﻄﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺎره ﻣﺎﻫﯿﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮارداد اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ از ﻋﻘﻮد و ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ از‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ؟‬
‫‪ (1‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ‪ :‬ﻣﻔﺎد اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ وﺟﻮد ﯾﮏ ﻋﻘﺪ و ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪ و‬
‫دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖ و دوﻟﺖ ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺰد‬
 ‫‪ / 282‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺬاﮐﺮات ﺑﯿﻦ دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫و آﺛﺎر ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﻮﺳﺎﮐﺴﻮن ﻣﺜﻞ‬
‫‪1‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ و آﻣﺮﯾﮑﺎ راﯾﺞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺮارداد ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻃﺮفداران راﺑﻄﻪ‬
‫ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ دﯾﮕﺮي را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ﻗﺮارداد ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اداره‬
‫اﺧﺘﯿﺎرات وﺳﯿﻌﯽ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻃﺮف ﻗﺮارداد‪ ،‬اﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺣﺴﻦ‬
‫ﺳﯿﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو از ﺟﺎﻧﺐ دوﻟﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اداره ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺎﻋﺪه »ﻗﺮارداد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ« ﻧﯿﺴﺖ‪ 2.‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اداره ﺣﻖ دارد ﮐﺎرﻣﻨﺪ را در ﺻﻮرت اﺧﻼل‬
‫ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﻮاﻓﻘﻪ او ﻣﻮرد ﺳﺆال و ﺗﺄدﯾﺐ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ راﺑﻄﻪ ﻗﺮاردادي‬
‫ﯾﮏ ﻧﻮع اﻧﻌﻄﺎف ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ »ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﻌﺪﯾﻞ در ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ« اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن در ﻣﺼﺮ و ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻃﺮﻓﺪاري‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪ و اداره را از ﺣﯿﻄﻪ اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺻﻮرت آن را ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻗﺮارداد‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ 3‬و ﻟﺬا ﺟﻤﻌﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﻗﻀﺎت اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ و از آن ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻫﻮرﯾﻮ‪ 4‬و دوﮔﯽ‪ 5‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻧﻪ از ﺣﯿﺚ ﺷﮑﻠﯽ و ﻧﻪ از ﺣﯿﺚ ﻣﺎﻫﻮي‬
‫‪6‬‬
‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ارﮐﺎن ﻗﺮارداد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ راﺑﻄﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﯾﻦ ﮐﺸﻮر از اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 19‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ رو آوردﻧﺪ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ و دوﻟﺖ را ﺑﺮ اﺳﺎس راﺑﻄﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﮑﻢ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻘﻮق ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺮاردادي ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺪام را رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ وﺿﻊ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ را از ﺑﺪو ورود ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺗﺎ ﺧﺮوج از آن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ وي در وﺿﻊ ﮐﺎﻣﻼ ﻏﯿﺮ ﻗﺮاردادي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﻘﻮق و اﻟﺰاﻣﺎت وي‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮﻣﺎﺟﺪ راﻏﺐ اﻟﺤﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪ ، 1982 ،‬ص‪.222‬‬
‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮ اﻟﺴﻌﻮد‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ص‪.96‬‬
‫‪ .3‬دﮐﺘﺮ اﻧﻮر اﺣﻤﺪ رﺳﻼن‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،1977 ،‬ص‪.96‬‬
‫‪Hauriou .4‬‬
‫‪Duguit .5‬‬
‫‪ .6‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﮐﻤﺎل ﺣﺸﯿﺶ‪ ،‬دراﺳﺎت ﻓﯽ اﻟﻮﻇﯿﻔﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻓﯽ اﻟﻨﻈﺎم اﻟﻔﺮﻧﺴﯽ‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪،‬‬
‫‪ ،1977‬ص‪. 50‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪283 /‬‬

‫ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻘﺮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ از ﻃﺮف دوﻟﺖ وﺿﻊ و ﺑﻪ او ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در ﻫﯿﭻ ﻣﻮردي ﻧﻈﺮ و رﺿﺎﯾﺖ وي ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ واﻗﻊ راﺑﻄﻪ دوﻟﺖ و ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺮارداد ﺑﻮد‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻻاﻗﻞ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات زﻣﺎن اﻧﺘﺼﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺐ و ﺛﺎﺑﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد و دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ آن ﺑﻮد وﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ او ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﺣﺎل آن ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫در ﻗﺒﺎل ﮐﺎرﻣﻨﺪان و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﻮد ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﻬﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺪارد‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺑﺪاﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎر و ﺣﻘﻮق و‬
‫ﺗﺮﻓﯿﻊ و ﺗﻘﺎﻋﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺮرات اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ او ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺨﺪام از ﻃﺮف‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪ و ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﻪ ﻗﺮاردادي ﺑﯿﻦ‬
‫آنﻫﺎ را ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﺘﺨﺪام از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻘﻮد اﺳﺖ و در ﻗﺮارداد ﺷﺮط ﺿﻤﻨﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎر و ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن را ﻫﺮ ﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮاردادي‪ -‬ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺷﺮط اراده ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ -‬ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺎرف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﻘﯿﺪه آنﻫﺎ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﻣﺴﺘﺨﺪم را در ﺑﺪو ورود ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﯾﺎ اﺳﺘﻌﻔﺎي او را در ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﺧﺮوج‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻗﺮاردادي ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺪام ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ و ﻗﺒﻮل آن از ﻃﺮف ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺟﺒﺎري ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬
‫اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻧﯿﺰ دﻟﯿﻞ ﻗﺮاردادي ﺑﻮدن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺻﺮف اﺳﺘﻌﻔﺎ از ﻃﺮف ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﺮوج از‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎي او ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﺎ وي ﺑﺘﻮاﻧﺪ از‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﺎره ﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ و ﺻﺮف اﺳﺘﻌﻔﺎ و ﺗﺮك ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻄﺎ و ﺗﻤﺮد اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺪام ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد و ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺣﻖ ﻣﯽدﻫﺪ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﺑﺎ‬
‫اﺷﮑﺎﻻت ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪان روﺑﺮو ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺻﻼح دوﻟﺖ در آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻫﻤﻪ و ﯾﺎ ﻻ اﻗﻞ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﯾﮏﺳﺎن و ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ و ﺑﯽ ﻃﺮﻓﯽ و ﻋﺪم ﺗﺒﻌﯿﺾ‪ ،‬در اﯾﻦ روﯾﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﻫﺮ‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪ ،1979 ،‬ص‪ .437‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎﺟﺪ راﻏﺐ‬
‫اﻟﺤﻠﻮ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.246‬‬
 ‫‪ / 284‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮐﺎرﻣﻨﺪي داراي ﻗﺮارداد ﻋﻠﯽﺣﺪه و ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ از اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮن و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدن اﺳﺘﺨﺪام ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ (1‬دوﻟﺖ ﺣﻖ دارد ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺑﺪاﻧﺪ ﻣﻘﺮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‬
‫و ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ و ﺛﺎﺑﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﻘﺮرات و ﻗﻮاﻧﯿﻦ زﻣﺎن اﻧﺘﺼﺎب ﺧﻮد و ﺣﻖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻗﻮاﻧﯿﻦ را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﭼﻮن ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات اﺳﺘﺨﺪام ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮاي دوﻟﺖ و ﻣﺴﺘﺨﺪم‬
‫ﻻزم اﻻﺗﺒﺎع ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻓﻖ و ﯾﺎ ﺗﺒﺎﻧﯽ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﯽ ﮐﺮدن و ﯾﺎ ﻋﺪم اﺟﺮاي ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ﻓﺎﻗﺪ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻮده و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ دﺳﺘﻪ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد واﻗﻊ در آن ﮔﺮوه‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺳﺎن و ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺼﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎنﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ آﻣﺪه‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﻧﮕﺮدﯾﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ در ﻣﻮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات و ﻟﻮاﯾﺢ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺄﮐﯿﺪات اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻘﺮره و ﻻﯾﺤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 12‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺼﺮ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺤﻮﻟﻪ را ﻃﺒﻖ ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ و ﭘﻼن ﮐﺎر و ﺑﻪ‬
‫‪2‬‬
‫اﺳﺎس اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮره ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 2‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ در ﺳﺎل ‪ 1349‬آﻣﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫»راﺑﻄﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎ اداره و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺣﻘﻮق و وﺟﺎﯾﺐ او ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﺳﺘﺨﺪام در وﻇﯿﻔﻪ اداري‬

‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ در وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ را در ﭼﻬﺎر ﻣﻄﻠﺐ اداﻣﻪ ﻣﯽ دﻫﯿﻢ‪ :‬در ﻣﻄﻠﺐ اول اﺻﻮل ﮐﻠﯽ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬در ﻣﻄﻠﺐ دوم ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬در ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم راهﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي‬
‫اﺳﺘﺨﺪام و در ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻬﺎرم ﺣﺎﻻت و ﻣﻮﻗﻒﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺎرﻣﻨﺪ در اﺛﻨﺎي ﺧﺪﻣﺖ را ﻣﻮرد‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.167 -165‬‬

‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ، 951‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1387‬‬
‫‪ .3‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 19 ،178‬ﺣﻮت ‪.1349‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪285 /‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اﺻﻮل ﮐﻠﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﺳﺘﺨﺪام‬

‫در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫رخ داده اﺳﺖ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‪ ،‬اﺻﻮﻟﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﯾﻼً ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (1‬اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي ﻓﺮﺻﺖ ﺷﻐﻠﯽ‪:‬‬

‫در ﺑﻨﺪ ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ 21‬اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺣﻖ دارد ﺑﺎ ﺗﺴﺎوي‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﻧﺎﯾﻞ آﯾﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺪ ج ﻣﺎده ‪ 7‬ﻣﯿﺜﺎق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ »ﺗﺴﺎوي ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪارج ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻋﺎﻟﯽ ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت دﯾﮕﺮي ﺟﺰ ﻃﻮل‬
‫ﺧﺪﻣﺖ و ﻟﯿﺎﻗﺖ« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻣﺴﺎﻋﺪ ﮐﺎر ﺑﻪ‬
‫‪1‬‬
‫رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 22‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺒﻌﯿﺾ و اﻣﺘﯿﺎز ﺑﯿﻦ اﺗﺒﺎع‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻋﻢ از زن و ﻣﺮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬داراي ﺣﻘﻮق و‬
‫وﺟﺎﯾﺐ ﻣﺴﺎوي ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده‪ 50‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﯾﺠﺎد اداره ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﺤﻘﻖ اﺻﻼﺣﺎت در ﺳﯿﺴﺘﻢ اداري ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اداره‪،‬‬
‫اﺟﺮاآت ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺣﻖ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت از ادارات دوﻟﺘﯽ را در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻖ‪،‬‬

‫‪ .1‬در ﻣﺎدهي ‪ 7‬ﻣﯿﺜﺎق ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻃﺮف اﯾﻦ ﻣﯿﺜﺎق ﺣﻖ ﻫﺮﮐﺲ را ﺑﻪ ﺗﻤﺘﻊ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻣﺴﺎﻋﺪ ﮐﺎر ﮐﻪ ﺑﻪوﯾﮋه ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﺮاﺗﺐ‬
‫زﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺟﺮﺗﯽ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ اﻣﻮر ذﯾﻞ را ﺑﺮاي ﮐﻠﯿﻪي ﮐﺎرﮔﺮان ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺰد ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و اﺟﺮت ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي ﮐﺎر ﺑﺎ ارزش ﻣﺴﺎوي ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦ ﮐﻪ زﻧﺎن ﺗﻀﻤﯿﻦ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎر آﻧﺎن ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺮدان ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﮐﺎر ﻣﺴﺎوي ﻣﺰد ﻣﺴﺎوي‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدان درﯾﺎﻓﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ . 2‬ﻣﺰاﯾﺎي ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن و ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺎن ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات اﯾﻦ ﻣﯿﺜﺎق‪.‬‬
‫ب( اﯾﻤﻨﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﮐﺎر؛‬
‫ج( ﺗﺴﺎوي ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاي ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪارج ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻋﺎﻟﯽﺗﺮي ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﺑﺪ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت دﯾﮕﺮي ﺟﺰ ﻃﻮل ﻣﺪت ﺧﺪﻣﺖ و ﻟﯿﺎﻗﺖ؛‬
‫د( اﺳﺘﺮاﺣﺖ ـ ﻓﺮاﻏﺖ و ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻣﻌﻘﻮل ﺳﺎﻋﺎت ﮐﺎر و ﻣﺮﺧﺼﯽ ادواري ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﻘﻮق ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺰد‬
‫اﯾﺎم ﺗﻌﻄﯿﻞ رﺳﻤﯽ‪.‬‬
 ‫‪ / 286‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺟﺰ ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺣﺪودي ﻧﺪارد‪ .‬اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻫﻠﯿﺖ و‬
‫ﺑﺪون ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ را داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻗﺮاردادن ﻣﻮاﻧﻌﯽ از ﻃﺮﯾﻖ اﻋﻤﺎل ﻣﻼكﻫﺎي ﺟﻨﺴﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﮋادي‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺧﻼف اﯾﻦ اﺻﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ 10‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ در اﺳﺘﺨﺪام ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺟﻨﺴﯿﺖ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻣﺠﺎز ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪ (2‬اﺻﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي ﮐﺎر ﻣﺴﺎوي‪:‬‬

‫ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺑﺮﻃﺮف ﮐﺮدن ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽﻫﺎي ﺣﻘﻮق و دﺳﺘﻤﺰد در ﺑﺨﺶ دوﻟﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﺻﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي ﮐﺎر ﻣﺴﺎوي را اﻋﻤﺎل ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻨﺪ ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ 23‬اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺑﺸﺮ ﻣﻘﺮر ﻣﯽدارد‪» :‬ﻫﻤﻪ ﺣﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﺒﻌﯿﻀﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﺎر ﻣﺴﺎوي‪ ،‬اﺟﺮت‬
‫ﻣﺴﺎوي درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ «.‬ﻣﺎده ‪ 7‬ﻣﯿﺜﺎق ﺣﻘﻮق اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺰد‬
‫ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و اﺟﺮت ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ارزش ﻣﺴﺎوي ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﻮﺟﺐ وﺟﻮد ﺣﻘﻮق و ﻣﺰاﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺶ ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﮐﻨﺎن‬
‫دوﻟﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺳﯿﺴﺘﻢ اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ وﺿﻌﯿﺖ اﺳﻔﻨﺎﮐﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ و در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻓﻌﻠﯽ اﻗﺴﺎم و اﻧﻮاع ﻣﻌﺎﺷﺎت و اﻣﺘﯿﺎزات رﺳﻤﯽ و ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬در اداره دوﻟﺖ راﯾﺞ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻐﺎﯾﺮت ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ اﺻﻮل ﻋﺪاﻟﺖ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﻠﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻗﺮار دارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺷﺎت و اﻣﺘﯿﺎزات ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ در ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻌﯿﻦ واﻗﻌﯽ و ﻋﯿﻨﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (3‬اﺻﻞ ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪:‬‬

‫ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اداري ﮐﺎرآﻣﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺟﺬب و ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻧﺨﺒﮕﺎن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺨﺼﺺ‪،‬‬
‫ﮐﺎرآﯾﯽ‪ ،‬ﺧﻼﻗﯿﺖ‪ ،‬اﺧﻼق ﺣﺴﻨﻪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﻻﯾﻖ را ﺟﺬب ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﻓﺮاد ﺑﺮ اﺳﺎس ﻟﯿﺎﻗﺖ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺧﺪﻣﺖ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻧﻈﺎم اداري‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪287 /‬‬

‫ﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺧﺮوج از ﺧﺪﻣﺖ دﺳﺘﮕﺎه اداري ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺟﺬب ﺳﺎﯾﺮ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫دادن ﺷﻐﻞ و ﺳﻤﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﺮ اﺳﺎس واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‬
‫ﺧﻼف اﺻﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺳﺎﻻري اﺳﺖ و در ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﻓﺮاد ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ در‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (4‬اﺻﻞ وﺟﻮد اﻣﻨﯿﺖ ﺷﻐﻠﯽ‪:‬‬

‫ﺷﻐﻞ و ﮐﺎر اﻓﺮاد ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﻌﺮض دﯾﮕﺮان ﻣﺼﻮن ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ و ﺳﻠﯿﻘﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪،‬‬
‫ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺴﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﺣﻖ را از اﻓﺮاد ﺳﻠﺐ ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻧﺎدﯾﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ وي ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن رﻓﺘﺎر ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اﻓﺮاد از ﺛﺒﺎت ﺷﻐﻠﯽ ﺧﻮد اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﺮ آن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫اداري ﯾﺎ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺷﻐﻞ وي را ﺳﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻼف اﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ‬
‫ﻋﺪم وﺟﻮد اﻣﻨﯿﺖ ﺷﻐﻠﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮﯾﺰ اﻓﺮاد ﻻﯾﻖ از اﺷﺘﻐﺎل در دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬اﺻﻞ ﺗﺄﻣﯿﻦ رﻓﺎه ﮐﺎرﮐﻨﺎن دوﻟﺖ‪:‬‬
‫ﻻزﻣﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اداري ﮐﺎرآﻣﺪ وﺟﻮد ﮐﺎرﮐﻨﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎرف آنﻫﺎ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪم ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎ ﺧﻮد زﻣﯿﻨﻪ ﻋﺪم ﮐﺎراﯾﯽ و ﯾﺎ ﻓﺴﺎد اداري را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪ ‪1‬‬
‫و ‪ 3‬ﻣﺎده ‪ 23‬اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﻣﺎده ‪ 7‬ﻣﯿﺜﺎق ﺣﻘﻮق اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ ﻫﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ و رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ او ﺧﺎﻧﻮادهاش را‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺄن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ و آن را در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع وﺳﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (6‬اﺻﻞ ﺣﻖ دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺷﻐﻠﯽ‪:‬‬

‫ﺻﺮف داﺷﺘﻦ ﺷﻐﻞ و ﺣﻘﻮق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺎي آن ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرداري و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺣﻖ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻓﺮاد ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻘﻮق و اﺑﺰار ﻻزم ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻮرد ﺣﻖ اﺷﺘﻐﺎل از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻘﻮق ﻻزﻣﻪ آن ﺣﻖ داﺷﺘﻦ ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺷﻐﻠﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﻨﺪﯾﮑﺎ ﯾﺎ‬
‫اﺗﺤﺎدﯾﻪ و ﺣﻖ اﻋﺘﺼﺎب اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻨﺪ ‪ 3‬ﻣﺎده ‪ 23‬اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﻣﺎده ‪ 8‬ﻣﯿﺜﺎق‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﻘﻮق اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻖ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﺨﺪام‬

‫‪ .1‬در ﺑﯿﺎن اﺻﻮل ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﺪه از ﻣﻨﺒﻊ ذﯾﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و دﮐﺘﺮ‬
‫ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ دﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1389‬ص‪.200-196‬‬
 ‫‪ / 288‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻫﻤﯿﺖ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﺳﺘﺨﺪام‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻘﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖدار اﺳﺘﺨﺪام در ﻣﻮﻗﻊ ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻓﺮاد‬
‫ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ از وﺟﻮد آنﻫﺎ در ﻓﺮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ 1‬در‬
‫ﺗﺼﺪي وﻇﺎﯾﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻠﯽ و اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ وﻓﺎداري ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﮐﺸﻮر‪ ،‬در ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن وﻇﺎﯾﻒ دوﻟﺘﯽ داﺷﺘﻦ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ آن ﮐﺸﻮر را‬
‫ﺿﺮوري ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺮارداد ﻣﯽﺗﻮان از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﯿﺰ در ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد وﻟﯽ آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺄﻣﻮر رﺳﻤﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از آنﺟﺎ ﮐﻪ روﺣﯿﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﻀﺎﻋﻒ ﯾﺎ دوﮔﺎﻧﻪ را ﺑﺮاي ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ در دو ﻣﻮرد )ﮐﺎﻧﺪﯾﺪ رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﺟﻤﻬﻮري و وزﯾﺮان ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ وﻟﺴﯽ ﺟﺮﮔﻪ‪ (2‬ﻣﺠﺎز ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ داﺷﺘﻦ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺘﺨﺪام در وﻇﺎﯾﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد دﯾﭙﻠﻤﺎتﻫﺎي‬
‫ﮐﺸﻮر ﮐﻪ در ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ 3‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﺑﺎره آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﮐﺎرﮐﻦ ﺳﯿﺎﺳﯽ)دﯾﭙﻠﻤﺎت( ﻣﻘﺮر‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 5‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن دﯾﭙﻠﻤﺎﺗﯿﮏ و ﻗﻮﻧﺴﻠﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرﮐﻨﺎن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﺎده ‪ 8‬آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﻔﺎذ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬اﺷﺨﺎص داراي ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ دوﻣﯽ و ﺳﻮﻣﯽ‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ دﯾﭙﻠﻤﺎﺗﯿﮏ و ﻗﻮﻧﺴﻠﯽ ﺷﺎن ﺧﺘﻢ‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﮐﻪ در ﻣﻘﺮره و ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺪارد؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻨﻊ ﺻﺮﯾﺢ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻮاد ‪ 62‬و ‪ 72‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ .3‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،992‬ﻣﺆرخ ‪26‬‬
‫اﺳﺪ ‪.1388‬‬
‫‪ . 4‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن دﯾﭙﻠﻤﺎﺗﯿﮏ و ﻗﻮﻧﺴﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1105‬ﻣﺆرخ ‪ 4‬ﺛﻮر‬
‫‪.1392‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪289 /‬‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ را‬
‫ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﮐﺸﻮر ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮده ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي دو ﻣﻮرد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ داﺷﺘﻦ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ دوﮔﺎﻧﻪ را ﺑﺮاي ﮐﺎرﮐﻨﺎن دﯾﭙﻠﻤﺎﺗﯿﮏ و‬
‫ﻗﻮﻧﺴﻠﯽ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺳﻦ وي از ‪ 18‬ﺳﺎل ﮐﻢﺗﺮ و از ‪ 64‬ﺳﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮط از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﮕﺎه ﺳﻨﯽ ﺑﻪ آن ﺣﺪي از‬
‫رﺷﺪ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺳﻤﺖ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ در ﻣﺎده ‪ 39‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﺳﻦ رﺷﺪ ﻫﺠﺪه ﺳﺎل ﻣﮑﻤﻞ ﺷﻤﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬در ﻣﺎده ‪37‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت و وﻓﺎت ذرﯾﻌﻪ دﻓﺎﺗﺮ رﺳﻤﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه اﺳﻨﺎد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺛﺒﺖ وﻻدت و ﯾﺎ وﻓﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮده ﯾﺎ در ﻣﻮرد ﺻﺤﺖ ﺛﺒﺖ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه وارد ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﻻدت و وﻓﺎت از اﻗﺎﻣﻪ وﺳﺎﯾﻞ اﺛﺒﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﻦ از ﻃﺮﯾﻖ ﺛﺒﺖ اﺣﻮال اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺷﺨﺺ ﺗﺬﮐﺮه ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺧﺎص ﻃﺒﯽ‪ ،‬ﺳﻦ ﺷﺨﺺ را ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﺛﺒﺖ اﺣﻮال ﻧﻔﻮس اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻮرد ﺗﻌﯿﯿﻦ و اﺻﻼح ﺳﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 63‬ﺳﻦ ﻃﻔﻞ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ اﻟﯽ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻇﻬﺎر وﻟﯽ‪ ‬ﯾﺎ ﻗﺮﯾﺐ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻃﻔﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 64‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﻌﺪ از ﺷﺶ ﺳﺎﻟﮕﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖ رﺋﯿﺲ ﯾﺎ ﻣﻌﺎون ﺛﺒﺖ‬
‫اﺣﻮال ﻧﻔﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 65‬واﻟﯽ و وﻟﺴﻮال ﺑﻪ ﻣﺸﻮره ﻣﺄﻣﻮر ﯾﻦ ﺛﺒﺖ اﺣﻮال ﻧﻔﻮس و در ﺧﺎرج ﮐﺸﻮر‬
‫آﻣﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ ﻗﻮﻧﺴﻠﯽ اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﻦ اﺷﺨﺎص را ﺑﻌﺪ از ﺷﺶ‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ : 67‬اﺻﻼح ﺳﻦ در ﺻﻮرت ﺗﻔﺎوت ﻇﺎﻫﺮي اﻟﯽ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺳﻦ ﻫﺠﺪه از ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫رﺋﯿﺲ ﯾﺎ ﻣﻌﺎون ﺛﺒﺖ اﺣﻮال ﻧﻔﻮس اﺳﺖ‪ .‬واﻟﯽ و وﻟﺴﻮال اﺻﻼح ﺳﻦ را ﺑﻪ ﻣﺸﻮره ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‬
‫‪1‬‬
‫ﺛﺒﺖ اﺣﻮال ﻧﻔﻮس ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﺻﻼح ﺳﻦ ﺻﺮف ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺻﺤﯽ از ﻣﺮاﺟﻊ ذيﺻﻼح وزارت ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﺷﺮط ﻫﻢ از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر اداره ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﮕﺎه ﺟﺴﻤﯽ در ﺣﺪي از ﺳﻼﻣﺖ و‬
‫ﺻﺤﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﺻﺤﺖ ﺟﺴﻤﯽ ﺑﻪ‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺛﺒﺖ اﺣﻮال ﻧﻔﻮس‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 793‬ﻣﺆرخ ‪.1421‬‬
 ‫‪ / 290‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺣﺴﺐ ﻫﺮ وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ ﺷﺨﺺ اﺷﻐﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از وﻇﺎﯾﻒ ﺣﺪ‬
‫ﺑﺎﻻي ﺻﺤﺖ ﺟﺴﻤﯽ ﻻزم اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺣﺪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ آن ﻧﯿﺰ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (4‬ﺳﻨﺪ ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﮑﻠﻮرﯾﺎ ﯾﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن را از ﻣﺆﺳﺴﺎت رﺳﻤﯽ ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ داﺧﻞ ﯾﺎ‬

‫ﺧﺎرج ﮐﺸﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (5‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﻄﻌﯽ و ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﺤﮑﻤﻪ ذيﺻﻼح ﺑﻪ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻣﺤﮑﻮم ﻧﮕﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا‪ ،‬ﺟﺮم ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺤﻪ و ﻗﺒﺎﺣﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻮاد ‪ 25 ، 24‬و ‪ 26‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺟﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﻪ اﻋﺪام ﯾﺎ‬
‫ﺣﺒﺲ دوام و ﯾﺎ ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﻮد‪ .‬ﺟﻨﺤﻪ‪ ،‬ﺟﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﺳﻪ ﻣﺎه ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﺑﯿﺶ از ﺳﻪﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺒﺎﺣﺖ ﺟﺮﻣﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﻪ ﺣﺒﺲ از ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎ ﺳﻪ ﻣﺎه ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﺗﺎ ﺳﻪﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﺤﮑﻮم‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﻮاد ‪ 99‬ﺗﺎ ‪ 102‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺣﺒﺲ دوام از ‪ 16‬ﺳﺎل ﺗﺎ ‪ 20‬ﺳﺎل‬
‫و ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ از ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 15‬ﺳﺎل و ﺣﺒﺲ ﻣﺘﻮﺳﻂ از ﯾﮏ ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل و ﺣﺒﺲ ﻗﺼﯿﺮ از ‪24‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺘﺨﺪام ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﺨﺪام در ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮد‬
‫اﻣﺎ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻤﺖﻫﺎي ادارات دوﻟﺘﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ دارد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از رﺗﺒﻪﻫﺎي اداري ﻧﯿﺰ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل در ﻣﺎده ﻫﺸﺘﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ در ﺑﺴﺖ اول ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ )رﯾﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ( اﺳﺘﺨﺪام ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮه ‪ 1‬ﻣﺎده ﻫﻔﺘﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن)ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ( واﺟﺪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ذﯾﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬داﺷﺘﻦ ﺳﻨﺪ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺣﺪ اﻗﻞ ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ‪.‬‬
‫‪ (2‬داﺷﺘﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺎري ﺣﺪ اﻗﻞ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﻃﺮح و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﻂ ﻣﺸﯽ )ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ(ﻫﺎي اداره ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻫﺒﺮي و ﮐﻨﺘﺮول اداره‪.‬‬
‫‪ (5‬داﺷﺘﻦ اﻫﻠﯿﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (6‬داﺷﺘﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﯿﺮت و ﺷﻬﺮت ﻧﯿﮏ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪291 /‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﺳﺘﺨﺪام‬

‫اداره ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل وﻇﺎﯾﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺮﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ را اﺳﺘﺨﺪام‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺎراﮔﺮاف اﺧﯿﺮ ﻣﺎده ‪ 50‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫اﻫﻠﯿﺖ و ﺑﺪون ﻫﯿﭽﻪﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ راهﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺷﯿﻮه ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﺷﯿﻮه اﻧﺘﺨﺎب آزاد‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اداره ﺑﺎ آزادي ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺷﺮط ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد و‬
‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﺘﺨﺎب را ﺧﻮدش ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﻋﻼن آن ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و‬
‫اراﺋﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺎﻧﺪﯾﺪان ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎ راﯾﺞ ﺑﻮده و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ از اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻖ در اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺎرﻣﻨﺪان و ﺑﺮ اﺳﺎس اﻋﺘﻤﺎد ﺷﺨﺼﯽ و ﻧﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﯿﻨﯽ و واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه از اﯾﻦ روش در ﮔﺰﯾﻨﺶ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻋﺎﻟﯽ رﺗﺒﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻫﻤﯿﺖ ﺳﻤﺖ آﻧﺎن اﯾﺠﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ اداره و داراي ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﺧﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﻨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1883‬از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ دوﻟﺖﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫داﺷﺖ و ﺣﺰﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﯿﺮوزي در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻗﺪرت را ﻗﺒﻀﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺸﺎﻏﻞ دوﻟﺘﯽ را‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻨﺎﯾﻤﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻃﺮفداران ﺧﻮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﯿﻮه ﻋﻤﻞ ﺑﻪ »ﻧﻈﺎم ﺗﺎراج« ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺮوزه اﯾﻦ رﺳﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻌﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ دارد ﺗﺎ ﺣﺪودي از‬
‫ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه از وﻗﺘﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ در اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻬﺪهدار وﻇﺎﯾﻒ و‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اداره آنﻫﺎ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺨﺼﺺ زﯾﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام ﺟﻨﺒﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و ﺟﻨﺒﻪ ﻓﻨﯽ و ﺣﺮﻓﻪاي ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺷﯿﻮه ﺗﺮﺑﯿﺖ و آﻣﺎده ﺳﺎزي‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ دوﻟﺖ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ و اﻧﺴﺘﯿﺘﻮتﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش‬
‫اﮐﺎدﻣﯿﮏ و ﺣﺮﻓﻪاي ﻣﯽﭘﺮدازد ﺗﺎ ﮐﺎدرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺷﺨﺎص ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ را‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺘﯽ آﻣﺎده ﺳﺎزد‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ از اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ آﺛﺎر ﻣﺜﺒﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ روش دارد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻮدﺟﻪ ﮐﻼن و‬
‫ﺗﻼشﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﮐﺸﻮري زﻣﯿﻨﻪ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.168‬‬

 ‫‪ / 292‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺷﯿﻮه اﻧﺘﺨﺎب دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﻪ اﻓﺮاد در واﺣﺪﻫﺎي اداري ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫واﮔﺬار ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻓﺮادي ﮐﻪ در رأس واﺣﺪ اداري ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺎرﻣﻨﺪان اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ و ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬
‫ﻧﯿﺰ اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد رؤﺳﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل‬
‫آﻧﺎن اﺣﺘﺮام ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪه و وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﺑﻖ اواﻣﺮ و ﺗﻤﺎﯾﻼت آﻧﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺷﯿﻮه رﻗﺎﺑﺖ و اﻣﺘﺤﺎن‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﺷﯿﻮه از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روشﻫﺎي اﺳﺘﺨﺪام ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﻣﺴﺎوي را ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬
‫اﻓﺮاد ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ و ﻻﯾﻖﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺼﺪي ﺳﻤﺖﻫﺎي اداري ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ در ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﻮرﻫﺎ از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا از ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺪاﺧﻼت و ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺼﻮنﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺤﻮه ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ روش ﻫﻢ در ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺴﺖﻫﺎ و ﺳﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦرﺗﺒﻪ و در ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ در ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ و ﻫﻢ در ﭘﺎﯾﯿﻦرﺗﺒﻪ از‬
‫اﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺤﻮه رﻗﺎﺑﺖ و اﻣﺘﺤﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺘﺤﺎن ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻔﺎﻫﯽ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺤﺮﯾﺮي و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺷﺨﺼﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ رﻗﺎﺑﺖ و اﻣﺘﺤﺎن ﺷﻔﺎف ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮري ﺗﻘﺮر‪:‬‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺪام و ﺗﻘﺮر ﺷﺨﺺ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﺎم ذيﺻﻼح ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺮاﺣﻞ اﺳﺘﺨﺪام‬
‫را ﻧﻈﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﮑﻢ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﺮر او را ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺪام در‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﻗﺒﻞ از ﻣﻨﻈﻮري‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﻌﺎش ﻫﻢ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮري ﺗﻘﺮر از ﺳﻮي ﻣﻘﺎم ذيﺻﻼح را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪون ﻣﻨﻈﻮري وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫اﺷﻐﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺎﺻﺐ وﻇﯿﻔﻪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺠﺮم ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه‬
‫دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﻤﺎل »ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ« ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻼ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮري‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪293 /‬‬

‫ﺗﻘﺮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮري او ﻣﻌﯿﻮب و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺒﻠﯽ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در دو ﺣﺎﻟﺖ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ‪:‬‬
‫اول در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺗﻘﺮر ﺷﺨﺺ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در ﻣﻮرد آن رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺣﮑﻢ ﺗﻘﺮر ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ روﯾﻪ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ و دﮐﺘﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل او را ﻣﺸﺮوع داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺗﻮده ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﻇﺎﻫﺮي ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫از ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﻞ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداري ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از او ﺻﺤﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﺗﻘﺮرش‬
‫را ﭘﺮﺳﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ از او در اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﺻﺎدر ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻣﺘﻀﺮر ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم در ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺟﻨﮓ‪،‬‬
‫ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﻄﻞ ﻧﺸﻮد و ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻤﺮار‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﻋﻬﺪه دار اﻧﺠﺎم آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎر اﯾﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﻣﺸﺮوع ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد و ﺣﺘﯽ آﻧﺎن ﺣﻖ دارﻧﺪ از اداره ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﺰد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻏﯿﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪون ﻣﻨﻈﻮري ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﻘﺮر‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﻐﺎل وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﮐﺎر او ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻏﺼﺐ ﯾﺎ اﻧﺘﺤﺎل وﻇﺎﯾﻒ دوﻟﺘﯽ ﺟﺮم ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺣﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل او ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻏﯿﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺸﺮوع ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﺛﺎر ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ ﻣﻨﻈﻮري ﺗﻘﺮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ‪ ،‬از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور ﺣﮑﻢ‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﺧﻮد را اﺷﻐﺎل و از ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد و از ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬از ﺣﻖ ﻣﻌﺎش‪ ،‬ﺗﺮﻓﯿﻊ‪ ،‬ﻗﺪم و ﻏﯿﺮه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ‬

‫‪ .1‬در ﻣﺎده ‪ 297‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻧﺘﺤﺎل وﻇﺎﯾﻒ و اﻟﻘﺎب« در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺺ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺻﻔﺖ ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎ اﺟﺎزه رﺳﻤﯽ دوﻟﺖ در ﯾﮑﯽ از وﻇﺎﯾﻒ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ وﻇﺎﯾﻒ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪيﮐﻪ از‬
‫دوازده ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ واز ﺷﺼﺖ ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 298‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫» ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ رﺗﺒﻪ واﺳﺘﺤﻘﺎق ﯾﻮﻧﯿﻔﻮرم ﻋﺴﮑﺮي را ﻃﻮر ﻋﻠﻨﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺪون ﻣﺠﻮز‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻋﻼﻣﻪ ﻣﻤﯿﺰه وﻇﯿﻔﻪ را ﺣﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از دوﺳﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ‬
‫از ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 299‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪون ﻣﺠﻮز ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻟﻘﺐ اﻓﺘﺨﺎري‪ ،‬ﯾﺎ رﺗﺒﻮي ﯾﺎ وﻇﯿﻔﻮي ﻣﻠﻘﺐ ﺳﺎزد وﯾﺎ ﺑﺼﻔﺖ‬
‫ﻣﺎﻣﻮر ﺿﺒﻂ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ وﯾﺎ ﺑﺼﻮرت ﻋﻠﻨﯽ ﻧﺸﺎﻧﯽ را ﺗﻌﻠﯿﻖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ اﻋﻄﺎ ﻧﮕﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰاي‬
‫ﻧﻘﺪي از ﯾﮏ اﻟﯽ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
 ‫‪ / 294‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺨﺪام در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت‬

‫ﻣﻠﮑﯽ‪:‬‬
‫ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺨﺪام در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در دو دوره ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬از ﺳﺎل ‪ 1340‬اﻟﯽ ‪:1381‬‬
‫در دﻫﻪ ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺠﺎه ﺧﻮرﺷﯿﺪي ﯾﻌﻨﯽ در دﻫﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در دوره ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺎه و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ‬
‫در دوره ﺟﻤﻬﻮرﯾﺖ داودﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ‪ ،‬اداره و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬اداره‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در دوره ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺎه واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﺪارت و در دوره داودﺧﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪ 1356‬ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ اﯾﻦ اداره ﻣﻘﺮره‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 6‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ در ﺳﺎل ‪ 1349‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑﻪ ﺻﺪارت ﻣﺮﺑﻮط و ﻣﺘﺸﮑﻞ از دو ارﮔﺎن ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺮرات ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 4‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ در ﺳﺎل ‪ 1356‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﻨﻈﯿﻢ و اﺻﻼح ﺑﻬﺘﺮ اﻣﻮر اداره و ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﺑﻪ‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺮرات ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﻘﺮره ﺗﺸﮑﯿﻞ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و اﺻﻼﺣﺎت اداري آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:1‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﺎده ﭼﻬﺎرم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن اﺟﯿﺮان دوﻟﺖ‪» ،‬اداره‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و اﺻﻼﺣﺎت اداري« ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ در اﯾﻦ ﻣﻘﺮره ﺑﻪ ﻧﺎم اداره ﻣﺮﮐﺰي ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺤﺖ اﺛﺮ رﯾﺎﺳﺖ ﺟﻤﻬﻮري ﺟﻬﺖ ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﻫﺪاف ذﯾﻞ ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻧﺴﺠﺎم و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺸﮑﯿﻼت اداري دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ و ارﺗﻘﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﻨﻈﯿﻢ و اﺻﻼح ﺑﻬﺘﺮ اﻣﻮر اداره در دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻨﻈﯿﻢ و اﺻﻼح ﺑﻬﺘﺮ اﻣﻮر ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و اﺟﯿﺮان دوﻟﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 19 ،178‬ﺣﻮت ‪.1349‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،364‬ﻣﺆرخ ‪ 12‬ﺟﻮزا ‪.1356‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪295 /‬‬

‫در ﻣﺎده ﺳﻮم اﯾﻦ ﻣﻘﺮره‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ اﯾﻦ اداره در ‪ 20‬ﻓﻘﺮه ذﮐﺮ ﺷﺪه و در ﻣﺎده ﭼﻬﺎرم آن‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ اﯾﻦ اداره ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬رﺋﯿﺲ ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و اﺻﻼﺣﺎت اداري‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﻮرد اﻧﺴﺠﺎم‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﺸﺎورﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ (4‬آﻣﺮﯾﺖ ﺗﺸﮑﯿﻼت و روشﻫﺎي اداري‪.‬‬
‫‪ (5‬آﻣﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫‪ (6‬آﻣﺮﯾﺖ اﻧﺴﺘﯿﺘﻮت ﻣﻠﯽ اداره و ﻣﻨﺠﻤﻨﺖ‪.‬‬
‫‪ (7‬آﻣﺮﯾﺖ ﻗﻮاي ﺑﺸﺮي‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (8‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ارﺗﺒﺎط اداري‪.‬‬
‫ب‪ -‬از ﺳﺎل ‪ 1381‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺎ از ﺳﺎل ‪ 1381‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ در دوره ﺟﺪﯾﺪ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﮐﻪ رﯾﺸﻪ اﺻﻠﯽ آن از »ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪ ﺑﻦ« در زﻣﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1380‬ﻧﺸﺄت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاد اﯾﻦ ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ اداره ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﺪ‪» ،‬ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« ﺑﻮد‪ 2.‬اﯾﻦ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫از ﻧﺎم آن ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد اﺻﻼﺣﺎت در ادارات دوﻟﺘﯽ و ﺗﺄﺳﯿﺲ ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺪرن‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ )ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻣﺪﻧﯽ( در ﺳﺎل ‪ 1381‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎره ‪ 257‬رﺋﯿﺲ اداره‬
‫ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺆرخ ‪ 1381/3/2‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻫﺪف اﯾﺠﺎد ﯾﮏ اداره ﺳﺎﻟﻢ ﮐﻪ در آن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ ﺑﻪ اﺳﺎس‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺼﺺ و ﮐﺎرداﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖ اداره ﻣﻮﻗﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮﻧﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﻧﺎم )ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اداره ﻣﻠﮑﯽ(‪ 3‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﮐﻪ ﺿﺮورت آن در‬
‫ﺗﻮاﻓﻘﺎت ﺑﻦ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪ دارد ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ را در ﺑﺴﺖﻫﺎ و‬
‫‪4‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﮐﻠﯿﺪي اداره ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻪ ﻋﻀﻮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪ ﺑﻦ‪ ،‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1382‬ﻧﯿﺰ در ﻣﺎده ‪ 50‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺮﯾﺢ ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم را ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﺻﻼﺣﺎت اﺳﺎﺳﯽ در ﺳﯿﺴﺘﻢ اداري‬

‫‪ . 1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﺸﮑﯿﻞ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ و اﺻﻼﺣﺎت اداري‪،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،375‬ﻣﺆرخ ‪16‬ﻣﯿﺰان ‪.1356‬‬
‫‪ .2‬در ﺑﺎره ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪ ﺑﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺳﺮور داﻧﺶ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت‬
‫ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،1389 ،‬ص‪.206‬‬
‫‪ .3‬در ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺆرخ ‪ 1382/3/20‬رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﺎم ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺑﻪ )ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ( ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 810‬ﺳﺎل ‪.1382‬‬
 ‫‪ / 296‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮐﺸﻮر اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺎده ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»دوﻟﺖ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد اداره ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﺤﻘﻖ اﺻﻼﺣﺎت در ﺳﯿﺴﺘﻢ اداري‬
‫ﮐﺸﻮر ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اداره اﺟﺮاآت ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﯿﻄﺮﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺣﻖ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت از ادارات دوﻟﺘﯽ را در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن دارا‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻖ ﺟﺰ ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺣﺪودي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺗﺒﺎع اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس اﻫﻠﯿﺖ و ﺑﺪون ﻫﯿﭽﻪﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻓﻮق »ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ« ﯾﮕﺎﻧﻪ‬
‫اداره اي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت اداري و اﺳﺘﺨﺪام ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه دارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ذﯾﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬رﻫﺒﺮي ﺳﯿﺴﺘﻢ اداره ﻋﺎﻣﻪ در ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻧﺴﺠﺎم و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺸﮑﯿﻼت اداري دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ و ارﺗﻘﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻨﻈﯿﻢ و اﺻﻼح ﺑﻬﺘﺮ اﻣﻮر اداره در دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﻨﻈﯿﻢ و اﺻﻼح ﺑﻬﺘﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن داراي ﺑﺨﺶﻫﺎي ذﯾﻞ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﺑﻮرد ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺘﺨﺪام‪ -2 .‬ﺑﻮرد ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺳﻤﻊ ﺷﮑﺎﯾﺎت‪ -3 .‬اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ -4 .‬دار اﻻﻧﺸﺎ‪ .‬در رأس ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن رﺋﯿﺲ ﻗﺮار دارد‬
‫ﮐﻪ در اﺟﺮاآت ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﻧﺰد رﺋﯿﺲ دوﻟﺖ ﻣﺴﺆول ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ اداري دوﻟﺖ ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد اداره ﻣﻠﮑﯽ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﺟﺎﻧﺐدار‪،‬‬
‫ﻓﺎرغ از دﺧﺎﻟﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺳﭙﺮدن ﮐﺎر ﺑﻪ اﻫﻞ آن‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﺸﺨﯿﺺ و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺗﻘﺮر ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﯽﻃﺮﻓﺎﻧﻪ و‬
‫ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات وزارت ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﻠﮑﯽ در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻘﺮر ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ ﻣﻠﮑﯽ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻧﻈﺎرت از ﺗﻌﯿﯿﻨﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦرﺗﺒﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﻟﯿﺎﻗﺖ‪.‬‬
‫‪ (5‬اﺳﺘﻤﺎع ﺷﮑﺎﯾﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در ﻣﺤﻞ ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻃﺮح و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ رﻫﻨﻤﻮدي و آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ارﺗﻘﺎي ﺳﻄﺢ داﻧﺶ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪297 /‬‬

‫و ﻣﻬﺎرت ﻣﺴﻠﮑﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اداره و ﻣﻨﺠﻤﻨﺖ‪.‬‬

‫‪ (7‬اﺻﻼح ﺳﺎﺧﺘﺎر دوﻟﺘﯽ و ﺳﯿﺴﺘﻢ اداره ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻤﯿﺘﻪ ﻣﺸﻮرﺗﯽ وزرا ﺑﺮاي‬
‫اﺻﻼﺣﺎت اداري‪.‬‬
‫‪ (8‬ﻧﻈﺎرت از ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﺮوﮔﺮام اﺻﻼﺣﺎت اداري در وزارت ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ادارات دوﻟﺘﯽ و اراﺋﻪ‬
‫ﮔﺰارش در زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ذيﺻﻼح‪.‬‬
‫‪ (9‬اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﻣﻮرد رﯾﻔﻮرم اداري ﮐﻪ وﻗﺘﺎً ﻓﻮﻗﺘﺎً ﺿﺮوري ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (10‬ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وزارتﻫﺎ و ادارات دوﻟﺘﯽ ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد اداره ﺳﺎﻟﻢ‪.‬‬
‫‪ (11‬ﺗﺪوﯾﺮ ﮐﻮرسﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻤﯿﻨﺎرﻫﺎ‪ ،‬ورﮐﺸﺎپﻫﺎ و ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎ در رﺷﺘﻪﻫﺎي اداره ﻋﺎﻣﻪ و‬
‫ﻣﻨﺠﻤﻨﺖ در ﻣﺮﮐﺰ و وﻻﯾﺎت و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﺘﺎﯾﺞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎري ادارت ذﯾﺮﺑﻂ‪.‬‬
‫‪ (12‬اﺑﺮاز ﻧﻈﺮ در ﻣﻮرد ﺿﺮورﯾﺎت اﯾﺠﺎد ادارات ﺟﺪﯾﺪ اﻟﺘﺄﺳﯿﺲ‪.‬‬
‫‪ (13‬اﺟﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﺗﺘﺒﻌﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻨﺎﺧﺖ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ و ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اداره ﻋﺎﻣﻪ و ﻣﻨﺠﻤﻨﺖ در ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫‪ (14‬ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت اداره ﻋﺎﻣﻪ و ﻣﻨﺠﻤﻨﺖ ﺑﺎ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻋﻠﻤﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ و‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦ آن ﺑﻪ دﺳﺘﺮس ادارات دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ (15‬اﺟﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزﻣﻪ و ﻣﺆﺛﺮ ﺟﻬﺖ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻫﺮ ﻧﻮع ﻓﺴﺎد‬
‫‪1‬‬
‫اداري‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﺪاف و وﻇﺎﯾﻒ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺸﮑﻞ ﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎر آن ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺳﺘﺨﺪام‬
‫و ﺗﻘﺮر ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺨﺪام از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﯿﻮه ﭼﻬﺎرم ﯾﻌﻨﯽ »رﻗﺎﺑﺖ و اﻣﺘﺤﺎن« ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺑﻮرد‬
‫اﺳﺘﺨﺪام در ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺴﺖﻫﺎي اول و دوم و‬
‫ﺑﻮردﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺘﺨﺪام در وزارتﻫﺎ و ادارات دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺴﺖ ﺳﻪ اﻟﯽ‬
‫ﻫﺸﺖ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻘﺮر در ﭘﺴﺖﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﻟﯿﺎﻗﺖ ﻣﺴﻠﮑﯽ و ﮐﻔﺎﯾﺖ اﻓﺮاد‪ ،‬اﺻﻮل‬
‫ذﯾﻞ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻘﺮريﻫﺎ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﭘﺴﺖﻫﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﮏ ﭘﺮوﺳﻪ رﻗﺎﺑﺘﯽ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﭘﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪان‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺮري ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻫﺮ ﭘﺴﺖ ﺧﺎﻟﯽ داراي ﯾﮏ ﺷﺮح وﻇﺎﯾﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﻫﺪف و وﻇﺎﯾﻒ‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﺟﺮاآت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ، 810‬ﻣﺆرخ ‪ 30‬اﺳﺪ ‪.1382‬‬
 ‫‪ / 298‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻋﻤﺪه ﭘﺴﺖ و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻻزم در ﻣﻮرد ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺠﺎرب و ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﮐﺎﻧﺪﯾﺪ ﭘﺴﺖ‬
‫ﺗﺬﮐﺎر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺠﺎرب و ﻣﻬﺎرتﻫﺎ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﭘﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﺗﺒﻌﯿﺾ وﺿﻊ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﭘﺴﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﻮﮐﺎت ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ و ﯾﺎ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺟﻬﺖ ﺟﻠﺐ‬
‫ﮐﺎﻧﺪﯾﺪان ﻣﺎﻫﺮ از ﺑﯿﺮون‪ ،‬اﻋﻼن ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (5‬درﺧﻮاﺳﺘﯽﻫﺎ ﺟﻬﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪان ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺑﺎ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪان ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺟﻬﺖ اﻧﺘﺼﺎب ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪان ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ﺣﺪ اﻗﻞ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﻻرﺗﺒﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (8‬ﮐﺎﻧﺪﯾﺪ ﺷﻤﺎره اول ﭘﺲ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺮاي اﻧﺘﺼﺎب ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺟﻬﺖ ﺗﻘﺮر ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ وﺟﻮد ﺑﻮرد ﺳﻤﻊ ﺷﮑﺎﯾﺎت در ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮرد در رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و ﻓﯿﺼﻠﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮر و اداره و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﮑﺎﯾﺎت داوﻃﻠﺒﺎن ﺗﻘﺮر در اداره‪،‬‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﮑﺎﯾﺎت در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ :‬اول در ﺑﻮرد ﺷﮑﺎﯾﺎت‬
‫ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي ﺣﻞ اﺧﺘﻼف در ادارات‪ .‬دوم در ﺻﻮرت ﻋﺪم‬
‫ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﺑﻮرد‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 28‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫داوﻃﻠﺐ ﻣﻘﺮري در ادارات ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي در ﻣﻮارد آﺗﯽ‬
‫ﺣﻖ ﺷﮑﺎﯾﺖ را دارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﺘﻨﺎع از ﭘﺬﯾﺮش درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺪون دﻻﯾﻞ ﻣﻌﻘﻮل‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﺒﻌﯿﺾ آﻣﯿﺰ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ از ﻃﺮف ﺑﻮرد ﺗﻌﯿﯿﻨﺎت ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﮐﻤﯿﺘﻪﻫﺎي ﺗﻌﯿﯿﻨﺎت و ادارات ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي وزارتﻫﺎ و ادارات ﻣﺴﺘﻘﻞ دوﻟﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻣﺆﯾﺪات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻫﺪاﯾﺎت و اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آﻣﺮﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﻪ ﺳﻮاﻧﺢ ﺷﺨﺼﯽ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻏﯿﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﺗﺒﻌﯿﺾ آﻣﯿﺰ از ﻃﺮف آﻣﺮ و ﻫﻤﮑﺎران در ﻣﺤﻞ ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن آن را ﺗﺨﻄﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺎت ﻣﻨﺪرج اﺟﺰاي ‪ 1‬و ‪ 2‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻮرد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت ﺧﺪﻣﺎت‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﺟﺮاآت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ‬
‫ﺷﻤﺎره اول‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪299 /‬‬

‫ﻣﻠﮑﯽ و ﺷﮑﺎﯾﺎت ﻣﻨﺪرج اﺟﺰاي ‪ 3‬اﻟﯽ ‪ 7‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺣﻞ اﺧﺘﻼف اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻮرد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻮرد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﯾﺎ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت اداره‪ ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﻮﻗﻒﻫﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‬

‫در ﺣﯿﺎت ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻻت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻮﻗﻒ‪ 2‬و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﺎرﻣﻨﺪ در ﻃﻮل دوره ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﺮورتﻫﺎي اداره ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬او در ﻣﻮﻗﻒﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺣﺎﻻت و ﻣﻮﻗﻒﻫﺎي ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ را ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ 3‬ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ (1‬ﻣﻮﻗﻒ اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﺑﺴﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﯾﻔﺎي‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻣﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‪:‬‬

‫ﻣﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﻮﯾﺰ اداره ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻤﯽ ﺑﺮ ﻋﻼوه وﻇﯿﻔﻪ اﺻﻠﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ از آن در ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﺗﻮﻇﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﯿﻦ ﻏﯿﺎﺑﺖ ﻣﺘﺼﺪي ﺑﺴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ )ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﯿﻦ ﻏﯿﺎﺑﺖ ﻣﺘﺼﺪي ﺑﺴﺖ ﻣﻌﺎدل داراي ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺣﯿﻦ ﮐﻤﺒﻮد ﻣﺘﺼﺪي ﺑﺴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ )ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ(‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺣﯿﻦ ﮐﻤﺒﻮد ﻣﺘﺼﺪي ﺑﺴﺖ ﻣﻌﺎدل داراي ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺣﯿﻦ اﻓﺰاﯾﺶ ﺣﺠﻢ ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﺿﺮوري ﺑﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ اداره‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪت ﺧﺪﻣﺘﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ از ﺷﺶﻣﺎه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮده‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﺟﺮاآت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت اداري و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﻠﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ »ﻣﻮﻗﻒ« و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 1349‬و ‪» 1356‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ«‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ .‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪ / 300‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺪت ﺣﺴﺐ ﺿﺮورت و ﻟﺰومدﯾﺪ ﻣﻘﺎم ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ اداره ﺻﺮف ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺑﺎر‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﻤﺪﯾﺪ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻣﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺴﮑﺮي‪:‬‬

‫ﻣﻮﻗﻒ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺴﮑﺮي ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ‬
‫ﻋﺴﮑﺮي ﯾﺎ دوره اﺣﺘﯿﺎط را ﺳﭙﺮي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻤﻮل ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺴﮑﺮي از وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﺟﻠﺐ و ﺟﺬب ﺑﻪ‬
‫ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺴﮑﺮي ﻧﮕﺮدد‪ ،‬در ﺧﻼل ﻣﺪت ﻫﻔﺖ روز ﮐﺎري ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺴﺖ او ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮده و ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﺑﺴﺖ او ﻏﺮض رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻪ اﻋﻼن ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻣﻮﻗﻒ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ‪:‬‬
‫ﻣﻮﻗﻒ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ اداره در داﺧﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺧﺎرج ﮐﺸﻮر ﻣﺼﺮوف ﺗﺤﺼﯿﻞ ﯾﺎ آﻣﻮزش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺪت ﺗﺤﺼﯿﻞ او ﺑﻪ رؤﯾﺖ‬
‫اﺳﻨﺎد ﺑﻪ دوره ﮐﺎر وي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و در ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﺪت ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺰد ﺑﺎ اﺟﺰا و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺪت ﺗﺤﺼﯿﻞ ﯾﺎ آﻣﻮزش او ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺴﺖ او ﻏﺮض رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻪ اﻋﻼن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺎرﮐﻦ ﻣﺼﺮوف ﺗﺤﺼﯿﻞ ﯾﺎ آﻣﻮزش‬
‫در ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر‪ ،‬از اداﻣﻪ آن ﺧﻮد داري ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎرك وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ دوره ﺗﺤﺼﯿﻞ ﯾﺎ آﻣﻮزش ﺑﻪ اداره ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺗﻘﺮر او‬
‫اﺟﺮاآت ذﯾﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺻﻮرت ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﺑﺴﺖ ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﻣﺠﺪدا اﺣﺮاز وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺻﻮرت ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺒﻮدن ﺑﺴﺖ ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬در ﺑﺴﺖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺪون رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻘﺮر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت ﺗﺤﺼﯿﻞ ﯾﺎ آﻣﻮزش اﻟﯽ ﻣﺪت ‪ 20‬روز ﺑﺪون ﻋﺬر ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻪ اداره‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (5‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻠﯿﻖ‪:‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در دو ﻣﻮرد ذﯾﻞ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺛﺮ اﺗﻬﺎم ﺗﺤﺖ ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ دﺳﺖ او از ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪301 /‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻃﯽ ﻣﺪت ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﻪﺟﺎي او ﻣﺄﻣﻮر دﯾﮕﺮ ﻃﻮر ﺧﺪﻣﺘﯽ ﺗﻮﻇﯿﻒ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ او ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﯾﮏ ﺳﺎل اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺖ وي ﻏﺮض‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻪ اﻋﻼن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻔﺎ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ در ﺑﺤﺚ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺻﺮﯾﺢ ﯾﺎ‬
‫ﺿﻤﻨﯽ ﮐﺎرﮔﺮ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ در ﺗﺮك ﮐﺎر و وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻬﺎﯾﯽ‪ «.‬اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺻﺮﯾﺢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺘﺒﯽ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺮك ﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﺎر ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺿﻤﻨﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺎر و وﻇﯿﻔﻪ را ﺗﺮك ﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻧﯿﺖ او را در ﺗﺮك ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬اﺳﺘﻌﻔﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻓﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻪ آن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮔﺮوﭘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از ﮐﺎرﮐﻨﺎن در ﯾﮏزﻣﺎن و ﯾﮏﺟﺎ ﺑﻪ آن اﻗﺪام‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﺳﺘﻌﻔﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ارادي آزاد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺖ ﺗﺮك وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ آن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ذيﺻﻼح اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﻼل ‪15‬‬
‫روز از ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺘﻌﻔﺎي ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدد‪ .‬اداره ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت ﯾﺎد ﺷﺪه در ﺧﻼل ‪15‬‬
‫روز در ﻣﻮرد رد ﯾﺎ ﻗﺒﻮﻟﯽ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺗﺨﺎذ و ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر اﺑﻼغ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻏﯿﺮ آن اﺳﺘﻌﻔﺎي‬
‫وي ﻗﺒﻮل ﺷﺪه ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺄﻣﻮر ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻘﺪﯾﻢ درﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﻌﻔﺎ اﻟﯽ زﻣﺎن‬
‫اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﯾﺎ اﻧﻘﻀﺎي ﻣﺪت ﺳﯽ روز ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺖ اﺿﻄﺮار اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻌﻔﺎي دﺳﺘﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ در ﯾﮏ اداره ﻧﯿﺰ ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮري ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ‪ 20‬روز ﻣﺴﻠﺴﻞ ﺑﺪون ﻋﺬر ﻣﻮﺟﻪ وﻇﯿﻔﻪ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎرك‬
‫وﻇﯿﻔﻪ و ﻣﺴﺘﻌﻔﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﺣﮑﺎم اﺳﺘﻌﻔﺎ ﺑﺮ او ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﺎ دو ﺳﺎل ﺣﻖ ﻧﺪارد‬
‫دو ﺑﺎره ﺑﺴﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ را اﺣﺮاز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪهﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﻣﻨﺪرج ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﮐﺎﻧﺪﯾﺪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﮐﺎﻧﺪﯾﺪ ﺷﺪن از وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻣﯽدﻫﺪ و در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪،‬‬
‫ﺑﺴﺖ ﻗﺒﻠﯽ را اﺷﻐﺎل ﮐﺮده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس رﻗﺎﺑﺖ ﻣﺠﺪد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دو ﺑﺎره ﺑﺴﺖ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻠﮑﯽ را اﺣﺮاز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ . 1‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1012‬ﻣﺆرخ‬
‫‪ 10‬ﺣﻮت ‪ ، 1388‬ﻣﺎده ‪.13‬‬
 ‫‪ / 302‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (7‬ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎ ﻣﺰد‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﻣﻮارد ذﯾﻞ در ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎ ﻣﺰد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺖ آنﻫﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ ﺗﻨﻘﯿﺺ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺎر آنﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﺷﺶﻣﺎه ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺴﮑﺮي در ﺧﻼل ﯾﮏﻣﺎه ﺑﻪ اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اداره ﻣﻨﺤﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮاﻓﻘﻪ اداره ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ در داﺧﻞ ﯾﺎ ﺧﺎرج‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ ﻣﻮﻓﻘﺎﻧﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در ﺧﻼل ﯾﮏﻣﺎه ﺑﻪ اداره ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دوره ﺗﻌﻠﯿﻖ او ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ وﻇﯿﻔﻪ در ﭘﺴﺖﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﯾﺎ اﻧﺘﺼﺎﺑﯽ ﺑﺴﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﺎرج ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﺧﻼل ﯾﮏﻣﺎه ﺑﻪ اداره ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ اﺟﺮاآت ﺳﺎﻻﻧﻪ او ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﺨﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ در ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﺑﺴﺖ داراي ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎ ﻣﺰد را ﮐﻪ ﻗﺒﻼ از ﻃﺮﯾﻖ رﻗﺎﺑﺖ ﺗﻘﺮر ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻮده و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﯿﻨﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ اﺟﺮاآت ﺳﺎﻻﻧﻪ را در وﻇﯿﻔﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون رﻗﺎﺑﺖ ﻣﺠﺪداً‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎ ﻣﺰد در ﻣﻮاد ‪ 19‬و ‪ 20‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (8‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪:‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد ذﯾﻞ در ﻣﻮﻗﻒ اﺻﻠﯽ از ﯾﮏ ﺑﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﺖ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺨﺼﺺ و ﻣﻬﺎرت رﺷﺘﻮي ﮐﺎر ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺞ ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد اﻣﻮر اداره ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬درﺧﻮاﺳﺖ دو ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ در ﺑﺴﺖ ﻣﻌﺎدل‬
‫داراي ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﻮاﻓﻘﻪ ادارات ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ -3‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﺑﺴﺖ ﻣﻌﺎدل ﮐﻤﺒﻮد داراي ﻻﯾﺤﻪ‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻣﻮاﻓﻘﻪ ادارات ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آﻣﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ از اﻗﺎرب او ﺑﺎﺷﺪ در‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪303 /‬‬

‫ﺑﺴﺖ ﻣﻌﺎدل داراي ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪.‬‬

‫‪ -5‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄدﯾﺐ در ﺑﺴﺖ ﻣﻌﺎدل داراي ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪.‬‬

‫‪ (9‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﺎﻋﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻘﺎﻋﺪ در واﻗﻊ از ﺣﺎﻻت ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺎﯾﺎن دوره ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ و‬
‫ﺣﺎﻻت ﺧﺎﺻﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ورود ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ اداره از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﻈﻮري ﺗﻘﺮر او آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ و ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ را ﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ آﻏﺎز دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ آﻏﺎز ﻫﻢ روزي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﺄﻣﻮر در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻪ ﻣﺪت ﺧﺪﻣﺖ او ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دوره ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد از‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ اﺣﮑﺎم آن در ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻻت ذﯾﻞ از ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪ ﻣﺴﺘﻔﯿﺪ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﮐﻤﺎل ﺳﻦ ‪ 65‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭘﺎﯾﺎن دوره ﮐﺎر)‪ 40‬ﺳﺎل ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ(‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻘﺎﻋﺪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻓﻮت‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮدﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺮﯾﻀﯽ دواﻣﺪار ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻊ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻧﻔﺼﺎل )ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻠﯿﻖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺘﻌﻔﺎ و ﺗﺮك وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ اﺣﺮاز ﻋﻬﺪهﻫﺎي ﺧﺎرج‬
‫ﺑﺴﺖﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ و ﺧﺘﻢ ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎ ﻣﻌﺎش(‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﻘﺎﻋﺪ و ﺣﺎﻻت و ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪي و ﻧﺤﻮه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺰد و ﺗﺰﯾﯿﺪ و ﺗﻨﺰﯾﻞ‬
‫‪1‬‬
‫آن و ﻏﯿﺮه‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻣﻔﺼﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺮره ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره‬

‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺮاي ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ را وﺿﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒ‬
‫از آنﻫﺎ ﯾﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﺧﻼف آنﻫﺎ ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺟﺰء ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻃﯽ دو ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﺣﻘﻮق و ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﻮﻇﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺎرﮐﻦ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﻠﮑﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره‬

‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﯾﺠﺎد اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺮاي ﻣﻮﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت‬

‫‪ . 1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،992‬ﻣﺆرخ‬
‫‪ 26‬اﺳﺪ ‪.1388‬‬
 ‫‪ / 304‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﺧﺎﺻﯽ را ﺑﺮاي او در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﺎدي و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻌﻨﻮي و ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ دارد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 17‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي داراي ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد داﯾﻤﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ -2‬درﯾﺎﻓﺖ ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺑﺴﺖ ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ -3‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺰد ﺑﺎ اﺟﺰاء و ﺿﻤﺎﯾﻢ آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ‬
‫اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺣﺮاز ﺑﺴﺖ و ارﺗﻘﺎي ﻗﺪم )ﻣﺰد(‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﻖ رﺧﺼﺘﯽ‪.‬‬
‫‪ -6‬درﯾﺎﻓﺖ ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺣﻖ ﺗﺄﻣﯿﻦ رﻓﺎه و ﺻﺤﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد )‪ 113‬اﻟﯽ ‪ 117‬و ‪ (119‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺣﻖ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﻋﺪم ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺒﻌﯿﺾ ﺑﻪ اﺳﺎس ﺟﻨﺴﯿﺖ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻒ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ آﻣﺮﯾﻦ و ﻫﻤﮑﺎران در ﻣﺤﻞ ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺣﻖ آﻣﻮزش داﺧﻞ ﺧﺪﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺣﻖ ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد)‪ 134‬اﻟﯽ ‪ (144‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪«.‬‬
‫از ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮق ﻓﻮق ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را ﻗﺒﻼ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ اﻣﺎ ﺳﻪ ﻣﻮرد را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮر‬
‫اداره ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﺤﺚ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﺣﻖ ﻣﺰد‪:‬‬

‫ﻣﺰد ﯾﺎ ﻣﻌﺎش ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ در ﻗﺒﺎل ﮐﺎر و وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺰد ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻮدﺟﻮي اداره در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻣﺰد اﺻﻠﯽ ﺑﺎ اﺟﺰا و‬
‫ﺿﻤﺎﯾﻢ آن و دﯾﮕﺮي ﻣﮑﺎﻓﺎت ﯾﺎ ﺗﺸﻮﯾﻘﯽﻫﺎ‪ .‬ﻣﺰد اﺻﻠﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﺟﻮﻫﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺟﺰاي ﻣﺰد ﻋﺒﺎرت از اﻣﺘﯿﺎزات ﭘﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻏﺮض اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻣﺸﺨﺺ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺿﻤﺎﯾﻢ ﻣﺰد ﻋﺒﺎرت از اﻣﺘﯿﺎزات ﭘﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻃﻊ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﻏﺮض اﻧﺠﺎم ﮐﺎر‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺿﻤﺎﯾﻢ ﻣﺰد در ﺣﺎﻻت ذﯾﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪305 /‬‬

‫ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺰد اﻓﺰود ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪ -1‬ﮐﺎر در ﻣﺤﻼت ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﻗﻠﯿﻤﯽ و دﺷﻮار اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺎر در ﺳﺎﺣﺎت زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺛﻘﯿﻞ و ﻣﻀﺮ ﺻﺤﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮐﺎر ﺑﺎ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﻓﻨﯽ و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -4‬ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻌﻼ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول ﻣﻌﺎﺷﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﮐﻪ در ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﻠﮑﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ و ﻧﺸﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎش ﻗﺪم ‪ 1‬ﺑﺴﺖ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ ‪ 5000‬اﻓﻐﺎﻧﯽ و‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎش ﻗﺪم ‪ 5‬ﺑﺴﺖ اول‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ ‪ 32500‬اﻓﻐﺎﻧﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﮑﺎﻓﺎت ﯾﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﮐﻪ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط ﮐﺎر و اﺣﮑﺎم‬
‫ﻣﻘﺮره ﺳﻠﻮك ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ را ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﺻﻮرت رﻋﺎﯾﺖ و وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺤﻮﻟﻪ را ﺑﺎﻻﺗﺮ از‬
‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺪرج ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ و ﭘﻼن ﮐﺎر ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ‬
‫اداره)ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ( ﺣﺴﺐ ذﯾﻞ ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻋﻄﺎي ﻣﺪال و ﻧﺸﺎن ﯾﺎ ﻟﻘﺐ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻧﻘﺪي ﻣﺘﻀﻤﻦ ده روز ﻣﺰد اﺻﻠﯽ ﺑﺎ اﺟﺰا و ﺿﻤﺎﯾﻢ آن‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺤﺴﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ‪ 15‬روز ﻣﺰد اﺻﻠﯽ ﺑﺎ اﺟﺰا و ﺿﻤﺎﯾﻢ آن‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻧﺎﻣﻪ درﺟﻪ ﺳﻮم ﻣﺘﻀﻤﻦ ‪ 20‬روز ﻣﺰد اﺻﻠﯽ ﺑﺎ اﺟﺰا و ﺿﻤﺎﯾﻢ آن‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻧﺎﻣﻪ درﺟﻪ دوم ﻣﺘﻀﻤﻦ ‪ 25‬روز ﻣﺰد اﺻﻠﯽ ﺑﺎ اﺟﺰا و ﺿﻤﺎﯾﻢ آن‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -6‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻧﺎﻣﻪ درﺟﻪ اول ﻣﺘﻀﻤﻦ ﯾﮏ ﻣﺎه ﻣﺰد اﺻﻠﯽ ﺑﺎ اﺟﺰا و ﺿﻤﺎﯾﻢ آن‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺣﻖ ﺗﺮﻓﯿﻊ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺮﻓﯿﻊ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﻨﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮده و از اﻣﺘﯿﺎزات ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺮﻓﯿﻊ ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮر اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺗﺒﻪﻫﺎ و ﭘﺴﺖﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎﻻﺗﺮ و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ و‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي ﻣﻬﻢﺗﺮ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺤﻮه ﺗﺮﻓﯿﻊ و ﺷﺮاﯾﻂ آن ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺸﮑﯿﻼت و رﺗﺒﻪﻫﺎ و‬
‫ﭘﺴﺖﻫﺎي اداري آن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﻠﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﻼﺣﺎت در ﺳﯿﺴﺘﻢ اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﻓﯿﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ آن‬
‫‪3‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﺳﯿﺴﺘﻢ اﺳﺘﺨﺪام ﺳﺎﺑﻖ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺳﺎﺑﻖ‪،‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎده ‪ 3‬و ‪. 66‬‬

‫‪ .2‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎده ‪.25‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
 ‫‪ / 306‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ردﯾﻒ و ‪ 12‬رﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪:‬‬

‫ردﯾﻒ اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺎﻓﻮق رﺗﺒﻪ و ﻓﻮق رﺗﺒﻪ‪.‬‬
‫ردﯾﻒ ب‪ -‬رﺗﺒﻪ اول و رﺗﺒﻪ دوم‪.‬‬
‫ردﯾﻒ ج‪ -‬رﺗﺒﻪ ﺳﻮم و رﺗﺒﻪ ﭼﻬﺎرم و رﺗﺒﻪ ﭘﻨﺠﻢ‪.‬‬
‫ردﯾﻒ د‪ -‬رﺗﺒﻪ ﺷﺸﻢ و رﺗﺒﻪ ﻫﻔﺘﻢ و رﺗﺒﻪ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫ردﯾﻒ ه‪ -‬رﺗﺒﻪ ﻧﻬﻢ و رﺗﺒﻪ دﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻓﯿﻊ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﻘﺮر رﺳﻤﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬از رﺗﺒﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻪ رﺗﺒﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﻟﯽ ﻣﺎﻓﻮق رﺗﺒﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻫﺮ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺧﺪﻣﺖ )ﺗﺮﻓﯿﻊ ﺑﻪ ﻓﻮق و ﻣﺎﻓﻮق ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺧﺪﻣﺖ( و ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻮدن ورﻗﻪ‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و از اﻣﺘﯿﺎزات آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫رﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﻖ ﻣﮑﺘﺴﺐ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ ﺳﺎل ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﺎﻧﻪ ﺑﻪ آن ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﺎدي از رﺗﺒﻪ دﻫﻢ ﺑﻪ رﺗﺒﻪ‬
‫ﻣﺎﻓﻮق ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ‪ 40‬ﺳﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﻠﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ رﺗﺒﻪﻫﺎ ﺣﺬف ﮔﺮدﯾﺪه و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‬
‫داراي ﻫﺸﺖ ﺑﺴﺖ و ﻫﺮ ﺑﺴﺖ داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺗﺸﮑﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس آن ﮐﺎرﮐﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺤﻮﻟﻪ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻗﺪم‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺟﺰء ﺑﺴﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻌﺪ از ارزﯾﺎﺑﯽ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﺎﻧﻪ اﺟﺮاآت ﺳﺎﻻﻧﻪ در داﺧﻞ ﻋﯿﻦ ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪم)ﻣﺰد( ﺑﺎﻻﺗﺮ ارﺗﻘﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن رﺗﺒﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺸﮑﯿﻞ اداره اﺣﺮاز ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺴﺖ اول ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ :‬رﯾﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖ دوم‪ :‬رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖ ﺳﻮم‪ :‬آﻣﺮﯾﺖ‪ ،‬داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‪ ،‬داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم‪.‬‬
‫ﺑﺴﺖ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‪ ،‬داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺴﺖ ﻫﻔﺘﻢ و ﺑﺴﺖ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻗﺮاردادي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪام داراي ﭘﻨﺞ ﻗﺪم‪.‬‬

‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،364‬ﺳﺎل ‪.1356‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،666‬اول ﺟﻮزا ﺳﺎل ‪.1367‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،790‬ﻣﺆرخ ‪ 22‬رﺟﺐ‬
‫‪.1420‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎده ‪. 8‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪307 /‬‬

‫اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﻘﺮر در ﻫﺮ ﺑﺴﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس رﻗﺎﺑﺖ و اﻣﺘﺤﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﻣﺄﻣﻮري ﮐﻪ در ﺑﺴﺘﯽ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺑﺴﺖ دﯾﮕﺮ ارﺗﻘﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺪداً در رﻗﺎﺑﺖ‬
‫اﺷﺘﺮاك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 23‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﺄﻣﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﺳﺎس رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﺴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ را‬
‫اﺣﺮاز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ را در وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻣﺪت ﮐﻢﺗﺮ از ﯾﮏﺳﺎل‬
‫و در وﻇﺎﯾﻒ ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻣﺪت ﮐﻢﺗﺮ از دوﺳﺎل اﺣﺮاز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻻﯾﺤﻪ وﻇﺎﯾﻒ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (3‬ارﺗﻘﺎي ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﻗﺪم ﺑﺎﻻﺗﺮ در ﻋﯿﻦ ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺎس ﻓﻮرﻣﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ‬
‫اﺟﺮاآت ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﻪ ﺑﺴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ ارﺗﻘﺎ ﻧﻤﻮده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ .‬ارﺗﻘﺎ ﺑﻪ ﻗﺪم ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫‪1‬‬
‫در ﻋﯿﻦ ﺑﺴﺖ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻓﻮرﻣﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ اﺟﺮاآت ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺮﻓﯿﻊ و ارﺗﻘﺎي ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي دو ﺣﺎﻟﺖ دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﺎ از ﯾﮏ ﺑﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ اﺷﺘﺮاك ﻣﺠﺪد در رﻗﺎﺑﺖ و‬
‫اﻣﺘﺤﺎن ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و در ﻏﯿﺮ آن ﺳﺎلﻫﺎ در ﻫﻤﺎن ﺑﺴﺖ ﯾﺎ رﺗﺒﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺗﺮﻓﯿﻊ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﺎ ارﺗﻘﺎ در ﻗﺪمﻫﺎي داﺧﻞ ﺑﺴﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻮرﻣﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫اﻣﺘﯿﺎز آن ﺗﻨﻬﺎ در ازدﯾﺎد ﻣﻌﺎش اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻣﻌﺎش ﻗﺪم ﭘﻨﺞ ﺑﺴﺖ اول ‪ 32500‬اﻓﻐﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻌﺎش ﻗﺪم ﯾﮏ ﺑﺴﺖ اول ‪ 27200‬اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺖ و در ﺑﺴﺖ ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻌﺎش ﻗﺪم ﭘﻨﺞ آن ‪5400‬‬
‫و ﻗﺪم ﯾﮏ آن ‪ 5000‬اﻓﻐﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻖ رﺧﺼﺘﯽ‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر اداره ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﯿﺮو و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺸﮑﻼت ﺻﺤﯽ و ﺿﺮورﯾﺎت‬
‫دﯾﮕﺮ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ رﺧﺼﺘﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده ﺷﻮد ﮐﻪ از اﯾﻦ رﺧﺼﺘﯽﻫﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺣﮑﺎم رﺧﺼﺘﯽ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه و ﺑﻪ ﻣﻮاد ‪ 39‬اﻟﯽ ‪ 58‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ 2‬ارﺟﺎع داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ذﯾﻼً ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺣﺴﺐ ذﯾﻞ ﻣﺴﺘﺤﻖ وﻗﻔﻪ و رﺧﺼﺘﯽﻫﺎي ﺑﺎ ﻣﺰد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬وﻗﻔﻪ ﮐﺎر ﺟﻬﺖ اداي ﻧﻤﺎز و ﺻﺮف ﻃﻌﺎم‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎده ‪. 23‬‬

‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ، 966‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﻗﻮس ‪.1387‬‬
 ‫‪ / 308‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (2‬رﺧﺼﺘﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ )ﻣﻠﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ(‪.‬‬

‫‪ (3‬رﺧﺼﺘﯽﻫﺎي ﺳﺎﻻﻧﻪ )ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ‪ ،‬ﻣﺮﯾﻀﯽ و ﺿﺮوري(‪.‬‬
‫ﺷﺶ ﻧﻮع رﺧﺼﺘﯽ در ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ (1‬رﺧﺼﺘﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫رﺧﺼﺘﯽﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺰد ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬روز اﺧﯿﺮ ﻫﻔﺘﻪ )ﺟﻤﻌﻪ(‪ ،‬روز اول ﺳﺎل )ﻧﻮروز(‪،‬‬
‫روز ‪ 28‬اﺳﺪ)اﺳﺘﺮداد اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺸﻮر(‪ ،‬روز ‪ 8‬ﺛﻮر)ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن(‪ ،‬روز‬
‫اول ﻣﺎه ﻣﺒﺎرك رﻣﻀﺎن‪ ،‬اﯾﺎم ﻋﯿﺪ ﺳﻌﯿﺪ ﻓﻄﺮ)‪ 3‬روز(‪ ،‬اﯾﺎم ﻋﺮﻓﻪ و ﻋﯿﺪ ﺳﻌﯿﺪ اﺿﺤﯽ)‪ 4‬روز(‪،‬‬
‫روز ‪ 12‬رﺑﯿﻊ اﻻول ﻣﻮﻟﻮد ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﺰرگ اﺳﻼم )ص(‪ ،‬روز دﻫﻢ ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام)روز ﻋﺎﺷﻮرا(‪،‬‬
‫روز ‪ 26‬دﻟﻮ )ﺷﮑﺴﺖ و ﺧﺮوج ارﺗﺶ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﯿﺮ ﺷﻮروي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺳﺎﺑﻖ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن(‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺠﻮﯾﺰ دوﻟﺖ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن رﺧﺼﺘﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫و اﻋﻼن ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (2‬رﺧﺼﺘﯽ ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ‪:‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ‪ 20‬روز رﺧﺼﺘﯽ ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ ﺑﺎ ﻣﺰد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رﺧﺼﺘﯽ ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن در ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ‪ 20‬روز ﺑﻮده ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﮐﺎرﮐﻨﺎن داراي ﺳﻦ ﮐﻢﺗﺮ از ‪ 18‬ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺪت ‪ 25‬روز‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮاي ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﮐﺎرﻫﺎي زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ و ﺛﻘﯿﻞ ﯾﺎ ﻣﻀﺮ ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﻣﺪت ‪ 30‬روز‪.‬‬

‫‪ (3‬رﺧﺼﺘﯽ ﺿﺮوري‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﮐﺎرﮐﻦ در ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﺴﺘﺤﻖ ‪ 10‬روز رﺧﺼﺘﯽ ﺿﺮوري ﺑﺎ ﻣﺰد و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻘﻮق و‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬رﺧﺼﺘﯽ ﺿﺮوري ﺑﺎ ارﺳﺎل اﻃﻼﻋﯿﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ‪ 3‬روز ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﺑﻮده و ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎس درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺎرﮐﻦ و ﻣﻮاﻓﻘﻪ اداره ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬در ﺣﺎﻻت ازدواج‪ ،‬ﻓﻮت ﭘﺪر‪ ،‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺮادر‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺮ‪ ،‬ﺧﺸﻮ‪،‬‬
‫ﮐﺎﮐﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻣﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻪ و وﻻدت ﻃﻔﻞ‪ ،‬رﺧﺼﺘﯽ ﺿﺮوري ﮐﺎرﮐﻦ ﺑﺮاي ﻣﺪت ‪ 10‬روز ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎس اﻃﻼﻋﯿﻪ اﺟﺮا ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (4‬رﺧﺼﺘﯽ ﻣﺮﯾﻀﯽ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﮐﺎرﮐﻦ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ‪ 20‬روز رﺧﺼﺘﯽ ﻣﺮﯾﻀﯽ ﺑﺎ ﻣﺰد و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪309 /‬‬

‫)‪ (2‬رﺧﺼﺘﯽ ﻣﺮﯾﻀﯽ ﺑﺎ ﻣﺰد ﮐﺎرﮐﻦ اﻟﯽ ‪ 5‬روز ﺑﻪ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﯿﻪ ﮐﺘﺒﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮﯾﻀﯽ ﮐﺎرﮐﻦ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ‪ 5‬روز ﻣﺘﻮاﻟﯽ اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اراﺋﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻃﺒﯿﺐ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺻﺤﯽ و در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﺐ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺷﻮراي ﻗﺮﯾﻪ ﻣﺪار اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮﯾﻀﯽ ﮐﺎرﮐﻦ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﺪت ﻣﺬﮐﻮر اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رؤﯾﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﺮاﮐﺰ‬
‫ﺻﺤﯽ دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ رﺧﺼﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺰد ﺑﻪ وي اﻋﻄﺎ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (5‬رﺧﺼﺘﯽ وﻻدي‪:‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ زن ﻣﺴﺘﺤﻖ ‪ 90‬روز رﺧﺼﺘﯽ وﻻدي ﺑﺎ ﻣﺰد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺛﻠﺚ آن ﻗﺒﻞ از‬
‫وﻻدت و دو ﺛﻠﺚ آن ﺑﻌﺪ از وﻻدت ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرت وﻻدت ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ‬
‫دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن ﻣﺪت ‪ 15‬روز رﺧﺼﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ وي داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (6‬رﺧﺼﺘﯽ ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ‪:‬‬

‫ﮐﺎرﮐﻦ ﺑﺮاي اداي ﻓﺮﯾﻀﻪ ﺣﺞ ﯾﺎ زﯾﺎرت اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺘﺒﺮﮐﻪ در ﺗﻤﺎم دوره ﮐﺎر ﺻﺮف ﯾﮑﺒﺎر‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺪت اﻟﯽ ‪ 45‬روز رﺧﺼﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﺰد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﺎم رﺧﺼﺘﯽ اﺿﺎﻓﻪ از ‪ 45‬روز‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫رﺧﺼﺘﯽ ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ ﯾﺎ ﺿﺮوري ﮐﺎرﮐﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره‬

‫در اﺑﺘﺪا ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ را در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد را اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ -1‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪:‬‬

‫در ﻣﺎده ‪ 13‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي‪ ،‬در اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻞ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ در اﺟﺮاي اﻣﻮر ﻣﺤﻮﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ (2‬رﻋﺎﯾﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ اداري و اﻃﺎﻋﺖ از آﻣﺮ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺣﻔﻆ اﺳﺮار وﻇﯿﻔﻮي‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺣﻔﻆ وﻗﺎر و ﺣﯿﺜﯿﺖ اداره‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﯿﮏ ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎران و ﻣﺮاﺟﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري داراﺋﯽ ﻋﺎﻣﻪ در اداره ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (7‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻌﻘﻮل از وﺳﺎﯾﻞ و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﮐﺎر در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره‪.‬‬
 ‫‪ / 310‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (8‬ﻋﺪم اﺷﺘﺮاك و دﺧﺎﻟﺖ در ﻣﻨﺎﻗﺼﺎت‪ ،‬ﻣﺰاﯾﺪات و ﯾﺎ ﻟﯿﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﺮاي آن ﻣﻮﻇﻒ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫‪ (9‬اﺟﺘﻨﺎب از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﺠﺎد وﻗﻔﻪ در اﻣﻮر اداره ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (10‬ﻋﺪم ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت اداره ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﯾﺎ دﯾﮕﺮان‪.‬‬
‫‪ (11‬اﺟﺘﻨﺎب از ﻏﻔﻠﺖ و ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎري در اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺤﻮﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ (12‬ﺗﻌﻘﯿﺐ ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﻮي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﺷﺪ و اﻧﮑﺸﺎف ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﻣﺴﻠﮑﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻃﺮف اداره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (13‬ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي ﻏﺮض اﺟﺮاي اﻣﻮر ﺷﺨﺼﯽ‪.‬‬
‫‪ (14‬ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﻋﺎت رﺳﻤﯽ در اﻣﻮر ﺷﺨﺼﯽ‪.‬‬
‫‪ (15‬اﺟﺘﻨﺎب از ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ اداره را ﻣﺘﻀﺮر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (16‬اﺟﺘﻨﺎب از ارﺗﮑﺎب ﺟﺮاﯾﻢ رﺷﻮت‪ ،‬اﺧﺘﻼس و ﺳﺎﯾﺮ اﻧﻮاع ﻓﺴﺎد اداري‪«.‬‬

‫‪ -2‬در ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪:‬‬

‫در ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺮرهﻫﺎي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺑﺎره وﻇﺎﯾﻒ و ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻇﺎﯾﻒ و‬
‫ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ در ﺷﺶ دﺳﺘﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ذﯾﻼً‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫اول‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ اﺟﺮاآت ﻣﺴﻠﮑﯽ‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺸﺒﺮد اﺟﺮاي ﺑﻬﺘﺮ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﮑﯽ‪ ،‬داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺣﻀﻮر ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر در ﺳﺎﻋﺎت ﻣﻌﯿﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺟﺘﻨﺎب از اﻧﺠﺎم ﻫﺮ ﻧﻮع ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺧﻼل وﻇﺎﯾﻒ رﺳﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺟﺮاي وﻇﺎﯾﻒ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺻﻮرت و ﺻﺮف ﻣﺴﺎﻋﯽ ﻻزﻣﻪ ﻃﺒﻖ ﻻﯾﺤﻪ و ﭘﻼن ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺳﻌﯽ در ﺟﻬﺖ ارﺗﻘﺎي ﺳﻄﺢ ﻣﻬﺎرت و داﻧﺶ ﻣﺴﻠﮑﯽ ﺧﻮد و ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺗﺤﺖ اﺛﺮ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻮك ﺑﺪون ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﮋادي‪،‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،951‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن‬
‫‪.1387‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪311 /‬‬

‫ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﺟﺴﻤﯽ ﻇﺎﻫﺮي و ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﻪ رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي اﻃﻔﺎل‪ ،‬ﻣﻌﯿﻮﺑﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﻦ‪ ،‬زﻧﺎن و ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺳﻔﯿﺪان‪.‬‬
‫‪ (3‬اراﺋﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻻزم در راﺑﻄﻪ ﺑﻪ اﺟﺮاآت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﯿﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫دﺳﺖرﺳﯽ ﺳﻬﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم ﺟﻬﺖ رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺮدم ﻋﻨﺪ اﻟﻤﻮﻗﻊ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬رﻋﺎﯾﺖ و ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺮرات و ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻧﺎﻓﺬ در ﺳﺎﺣﻪ وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﻣﺤﻮﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﻃﺒﻖ ﻟﻮاﯾﺢ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (3‬اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ و ﻫﺪاﯾﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آﻣﺮﯾﻦ ﻣﺎﻓﻮق‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺟﺮاي اﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﺟﺮاي‬
‫آن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ اداري ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﻃﻼع آﻣﺮﯾﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ از اﺟﺮاي ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ آﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ آﻣﺮ ﻣﺮﺑﻮط اﻃﻼع دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ ﻓﺮدي و ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ ﻓﺮدي و ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ‪ ،‬داراي‬
‫ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده ﺳﻮء از ﻣﻮﻗﻒ ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﺮﯾﺎن اﺟﺮاي وﻇﺎﯾﻒ رﺳﻤﯽ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد‪ ،‬اﻗﺎرب و دوﺳﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺪم ﻗﺒﻮل ﯾﺎ اﻋﻄﺎي ﻫﺪﯾﻪ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺎدي ﯾﺎ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ،‬اﻗﺎرب‪،‬‬
‫دوﺳﺘﺎن‪ ،‬آﻣﺮ ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎران ﯾﺎ ﻣﺎدوﻧﺎن ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط وﻇﯿﻔﻪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﺎﯾﻞ و ﺗﺴﻬﯿﻼت اداره ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻣﻮال‬
‫دوﻟﺘﯽ ﺑﺪون اﺳﺘﯿﺬان ﻗﺒﻠﯽ از اداره ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ (4‬اﻣﺘﻨﺎع از اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﮐﻪ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﯾﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﯾﮏ ﮔﺮوه‬
‫ﺧﺎص ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻋﺪم اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ اﻣﻮر آﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻟﻄﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ وﻇﯿﻔﻮي ﮔﺮدد‪:‬‬
 ‫‪ / 312‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﯾﺎ اداره ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺗﻌﻬﺪ وﻇﯿﻔﻮي ﺑﺎ ﻣﻌﺎش ﯾﺎ ﺑﺪون ﻣﻌﺎش در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻋﺪم ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد و وﺳﺎﻃﺖ در آن ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ادارهاي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫اﻗﺎرب و دوﺳﺘﺎن وي رواﺑﻂ ﮐﺎري ﯾﺎ ﻓﺎﻣﯿﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮش ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻫﺪﯾﻪ ﺣﯿﻦ ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد از ﻗﺮاردادي‪ ،‬داوﻃﻠﺐ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﯾﮏ ﻗﺮاردادي ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‪.‬‬
‫‪ (8‬ﻋﺪم ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ رﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺷﺨﺼﯽ وي ﻣﺘﺼﻮر‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (9‬ﻋﺪم ﺗﺸﻮﯾﻖ ﯾﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﻤﮑﺎران و ﻣﺮاﺟﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﯾﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﯾﺎ ﺿﺮر ﺣﺰب ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و ﺣﺴﺎﺑﺪﻫﯽ‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و ﺣﺴﺎﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اراﺋﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت دﻗﯿﻖ در راﺑﻄﻪ ﺑﻪ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ آﻣﺮﯾﻦ و ﻣﺮاﺟﻊ ذيﺻﻼح ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻣﺘﻨﺎع از اراﺋﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺳﺮي ﺣﯿﻦ وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ذيﺻﻼح در ﻣﻮرد‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﻣﺘﻨﺎع از اراﺋﻪ اﺳﻨﺎد ﯾﺎ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻣﺮي ﻣﻮﻇﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اراﺋﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﯾﺎ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻣﻨﻮط ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﺎن واﻗﻌﯽ ﺑﻮده و از اراﺋﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اراﺋﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﮐﺘﺒﯽ از ﻋﻮاﯾﺪ‪ ،‬داراﯾﯽﻫﺎ و ﻗﺮوض ﺷﺨﺼﯽ ﺣﯿﻦ ﺷﻤﻮل در اداره‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫‪ (5‬اﻣﺘﻨﺎع از ﺗﺄﻣﯿﻦ رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺳﺮاﻧﻪ ﺑﺎ ادارات داﺧﻠﯽ ﯾﺎ ﺧﺎرﺟﯽ‪.‬‬

‫ﺷﺸﻢ‪ -‬در ﻋﺮﺻﻪ ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ و ﻣﺜﻤﺮﯾﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ و ﻣﺜﻤﺮﯾﺖ ﮐﺎر‪ ،‬داراي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ذﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺳﺘﻔﺎده از داراﯾﯽﻫﺎ و اﻣﮑﺎﻧﺎت دوﻟﺖ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻞ ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻃﻮر ﻣﻌﻘﻮل و‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻣﺘﻨﺎع از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺿﯿﺎع وﻗﺖ و داراﯾﯽ دوﻟﺖ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪313 /‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (3‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ در اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺒﻮد ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ و ﻣﺜﻤﺮﯾﺖ ﮐﺎر‪.‬‬

‫ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ‪:‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻓﻮق ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد از اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ذﯾﻼً در ﺑﺎره آنﻫﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اول‪ -‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ‪:‬‬

‫اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و اﺻﻠﯽ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎر را در زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺨﺼﺎً اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﺟﺰء ﻧﻈﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن ﺗﺨﻠﻒ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﺧﻮد ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺠﺎم آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل دﻗﺖ و اﻣﺎﻧﺖداري ﮐﺎر ﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪازد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎر ﻣﻮﻇﻒ در ﺳﺎﻋﺎت ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﻮﻟﺪ‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻣﻘﺮ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﺻﺮﻓﺎً ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎري را‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎن دارد در ﺻﻮرت اﻗﺘﻀﺎي ﺿﺮورت‪ ،‬در ﺧﺎرج از اوﻗﺎت رﺳﻤﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻮﻟﯽ در ﻗﺒﺎل اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺎري دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺎﻓﻮق‪:‬‬

‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﺄﻣﻮر از رؤﺳﺎ و آﻣﺮﯾﻦ ﻣﺎﻓﻮق ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي او اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﻨﺎي اﻃﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫اﺻﻞ»ﺗﺒﻌﯿﺖ اداري« ﯾﺎ »ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺮﻣﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﮔﺮوه از ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‬
‫ﻣﺎدون از آﻣﺮﯾﻦ ﻣﺎﻓﻮق اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺎدون‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺄﻣﻮر و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل او ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي آﻣﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺄﻣﻮر ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺣﻖ ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻘﺮر‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﺗﻮﻇﯿﻒ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ و ﺗﺮﻓﯿﻊ ﯾﺎ ارﺗﻘﺎ و اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﻣﻮرد ﺟﺰاﻫﺎي‬
‫ﺗﺄدﯾﺒﯽ‪ .‬اﻣﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﺄﻣﻮر ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬اﺻﺪار اواﻣﺮ و‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽﻫﺎي اﻟﺰام آور ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ و ﮐﻨﺘﺮل و ﺗﻌﻘﯿﺐ آن‪.‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺮ آﻣﺮ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻣﺎﻫﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺿﺮورت اﺳﺘﻤﺮار آن اﺳﺖ اﻣﺎ در‬

‫‪ . 1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،900‬ﺳﺎل‬
‫‪.1385‬‬
 ‫‪ / 314‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﯾﻦ اﻃﺎﻋﺖ دو ﻗﺎﻋﺪه ﯾﺎ ﺷﺮط ذﯾﻞ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ (1‬اﯾﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻣﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﺄﻣﻮر و ﺷﻐﻞ اداري او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه اﻣﻮر ﺧﺎرج از وﻇﯿﻔﻪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ اواﻣﺮ ﺑﺎﯾﺪ از آﻣﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﺄﻣﻮر و در ﻋﯿﻦ وزارت ﯾﺎ اداره او ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﮑﻠﻒ ﻧﯿﺴﺖ از اواﻣﺮ آﻣﺮﯾﻦ ﻣﺎﻓﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﯿﭻ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ اداري اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اواﻣﺮ ﺻﺎدره از آﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺸﺮوع و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﮑﻠﻒ ﻧﯿﺴﺖ از آن اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اواﻣﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه ﺻﻮري و ﺷﮑﻠﯽ و ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﻮي ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬از ﻟﺤﺎظ ﺻﻮري و ﺷﮑﻠﯽ‪ :‬دﺳﺘﻮر ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﺨﺪم وﻗﺘﯽ ﻻزم اﻟﺮﻋﺎﯾﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن دﺳﺘﻮر ﻻاﻗﻞ از ﻧﻈﺮ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اوﻻً آﻣﺮ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﻣﺮ را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اواﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق ﯾﮏ اداره ﺑﺮاي ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره دﯾﮕﺮ ﻻزم اﻟﺮﻋﺎﯾﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً ﻣﺄﻣﻮر ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺟﺮاي آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺟﺮاي اﻣﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﺑﺎزﭘﺮﺳﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﻼ وﻇﺎﯾﻒ او ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه رﺋﯿﺲ دادﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺒﺎﻧﯽ دﺳﺘﻮر ﺗﻮﻗﯿﻒ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺪﻫﺪ ﭼﻮن ﺑﺎزﭘﺮس آﻣﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ و ﭘﺎﺳﺒﺎن ﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﺑﺎزﭘﺮس اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻮﻗﯿﻒ‬
‫ﺷﺨﺺ از ﻃﺮف ﭘﺎﺳﺒﺎن ﺟﺮم ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﮔﺮ ﺑﺎزﭘﺮس ﺑﻪ ﻣﻨﺸﯽ ﺧﻮد دﺳﺘﻮر‬
‫ﺗﻮﻗﯿﻒ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻨﺸﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺟﺮاي ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮري را‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﺎزداﺷﺖ از ﻃﺮف او ﺟﺮم ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﻮي‪ :‬دﺳﺘﻮر ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﺨﺪم وﻗﺘﯽ ﻻزم اﻟﺮﻋﺎﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن دﺳﺘﻮر‬
‫‪2‬‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻫﻮي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﯾﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻣﺮ آﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﻮي‪ ،‬دو ﺻﻮرت دارد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺪﻧﯽ )ﻏﯿﺮ ﺟﺰاﯾﯽ(‪ :‬اﮔﺮ اﻣﺮ آﻣﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺳﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن در ﻓﺼﻞ دوم از ﺑﺨﺶ‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻣﺒﺤﺚ ﻧﻈﺎم ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ذﮐﺮﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺗﮑﺮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاران اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬

‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪ ،‬زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1384‬ص‬
‫‪.173‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪315 /‬‬

‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آﻣﺮ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ آﻣﺮ اﻃﻼع دﻫﺪ و آﻣﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺘﺒﯽ ﺑﺮ اﺟﺮاي اواﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮد اﺻﺮار‬
‫ورزد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﯾﺪ آن را اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺧﻮد آﻣﺮ ﻣﺴﺆول ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﺎﻧﻮن وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 634‬ﻣﺆرخ ‪ 13‬ﺟﻮﻻي ‪1983‬‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اواﻣﺮ آﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق ﺑﺎﯾﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﺷﻮد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻃﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺴﺎب ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻮراي‬
‫دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ در آراي ﺧﻮد اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 14‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﺪداً ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺎده ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي اﻣﺮ آﻣﺮ را ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻘﺮرات ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع را ﻃﻮر ﮐﺘﺒﯽ ﺑﻪ اﻃﻼع آﻣﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آﻣﺮ ﺑﻌﺪ از اﻃﻼع‪،‬‬
‫اﺟﺮاي اﻣﺮ ﺧﻮد را ﮐﺘﺒﺎً ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻮاﻗﺐ اﺟﺮاي آن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ آن ﺑﻪ ﻋﻬﺪه آﻣﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺎده ‪ 54‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺨﺪام ﮐﺸﻮري اﯾﺮان ﻧﯿﺰ دﻗﯿﻘﺎ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺎ ﻋﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﺣﮑﻢ ﯾﺎ اﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق را ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫ﻣﻘﺮرات ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﺘﺒﺎً ﻣﻐﺎﯾﺮت دﺳﺘﻮر را ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﺎﻓﻮق اﻃﻼع دﻫﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ اﻃﻼع‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﻣﺎﻓﻮق‪ ،‬ﮐﺘﺒﺎً اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر ﺻﺎدره ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬
‫‪4‬‬
‫در ﻗﻮاﯾﻦ اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﺎدة ‪ 787‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»)‪ (1‬ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﻪ آﻣﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺗﺼﺮﻓﺎت ﻓﻌﻠﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﮐﺮاه ﺗﺎم‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮرﯾﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺆﻇﻒ ﻋﺎم از ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ را ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬

‫‪ .3‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪) ،‬ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ (14‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‬
‫‪ ،992‬ﻣﺆرخ ‪ 26‬اﺳﺪ ‪ .1388‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،951‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن ‪ .1387‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﺷﻤﺎره ‪ 951‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ذﯾﻞ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪» :‬ﻣﺎﻣﻮر ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﻪ اﺟﺮاي آن ﻣﮑﻠﻒ ﻧﯿﺴﺖ‪ «.‬اﻣﺎ در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 992‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺖ ﯾﻌﻨﯽ در واﻗﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﻠﯽ در اﯾﻦ ﻣﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،790‬ﺳﺎل ‪.1420‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﺎﺿﺮات اﻟﺪﮐﺘﻮ ر ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻻﺳﺲ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﺘﻨﻈﯿﻢ اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ‬
‫‪. 2010 -2009‬‬
 ‫‪ / 316‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آن را ﺑﻪ اﺳﺎس اﻣﺮ آﻣﺮي ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ وي واﺟﺐ ﺑﻮده وﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺸـﺮوﻋﯿﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب ﻣﻌﻘﻮل‬
‫‪5‬‬
‫و رﻋﺎﯾﺖ اﺣـﺘﯿﺎط ﻣﻘﺘﻀﯽ در آن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬

‫‪ .2‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﺰاﯾﯽ‪:‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻫﯿﭻ ﺣﺎﻟﺘﯽ آﻣﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺄﻣﻮر ﺧﻮد را ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺄﻣﻮر ﻧﯿﺰ ﺣﻖ ﻧﺪارد از اﻣﺮي ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺣﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺟﻬﻞ و ﺑﯽ ﺧﺒﺮي از ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻖ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ او ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺟﺮاي اواﻣﺮي ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﺰاﯾﯽ و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺟﺮم‬
‫اﺳﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي آن ﻣﺠﺎزات ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ورزد و ﮔﺮﻧﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫‪6‬‬
‫ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﺜﻨﺎﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﺎده ‪ 55‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ در اﺛﻨﺎي اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮردوﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫آن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺮم ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 56‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ در ﺣﺎﻻت آﺗﯽ اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺣﺎﻟﺘﯽﮐﻪ از ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻮﻇﻒ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ در اﺛﻨﺎي‬
‫اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺻﺪور ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي آن از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻤﯿﻞ اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼﺣﯽ ﮐﻪ از اﻃﺎﻋﺖ اواﻣﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺻﺪور ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﻤﯿﻞ‬
‫اواﻣﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح از ﺟﻤﻠﮥ وﺟﺎﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺆﻇﻒ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫وي راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻋﻤـﻞ ﺟﺮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از اﺳﺒﺎب ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻮده و ارﺗﮑﺎب آن ﺑﻌﺪ از‬
‫رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اواﻣﺮ‬

‫‪ .5‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‪.1390 ،‬‬

‫‪ . 6‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ‬
‫رﺿﺎ ﻧﻮرﺑﻬﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن وﮐﻼي دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬زﻣﺴﺘﺎن ‪،1369‬‬
‫ص‪ .210-208‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎﻟﺢ وﻟﯿﺪي‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ، 2‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ داد‪،‬‬
‫‪ ،1373‬ص‪.160 -157‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪317 /‬‬

‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ از اﺛﺮ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﺟﺮﻣﯽ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮات‬
‫‪7‬‬
‫)‪1‬و‪ (2‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺎﻻت ﺟﺰء ‪ 1‬و ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ 56‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ذﯾﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺿﺎﺑﻄﯿﻦ‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﺣﯿﻦ اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ دﺳﺖﮔﯿﺮي ﻣﺘﻬﻢ‪ ،‬ﯾﺎ در ﺣﯿﻦ وﻗﻮع ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد‬
‫ﺑﺮاي دﺳﺖﮔﯿﺮي ﻣﺮﺗﮑﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻏﯿﺮ وارد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ ﻣﻮﺟﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺿﺎﺑﻄﯿﻦ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ اﻣﺮ ﺳﺎرﻧﻮال ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺮ او ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺗﻔﺘﯿﺶ ﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ﺷﻮﻧﺪ وﻟﯽ در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻏﯿﺮ ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ ﺻﺎﺣﺐ آن وارد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺄﻣﻮر در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻻزم اﺳﺖ‬
‫در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ رﺋﯿﺲ ﯾﺎ آﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺘﺮام او را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و ﺣﺪود‬
‫ادب و ﺣﯿﺜﯿﺖ ﻣﺎﻓﻮق ﺧﻮد را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻟﻮاﯾﺢ‪:‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم آن رﻋﺎﯾﺖ و اﺣﺘﺮام ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي‪ ،‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‪ ،‬ﻟﻮاﯾﺢ‪ ،‬ﻃﺮز‬
‫اﻟﻌﻤﻞﻫﺎ‪ ،‬اواﻣﺮ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺎﻓﻮق‪ .‬رﻋﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم‪ ،‬از آنﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر‬
‫اﯾﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﻧﻮن را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺗﺄدﯾﺒﯽ و ﺟﺰاﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬رﻋﺎﯾﺖ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ‪:‬‬

‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ و ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ و ﺑﺎ ﮐﻤﺎل‬
‫ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ و ﺑﺪون ﺗﺒﻌﯿﺾ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬ﺟﻨﺲ و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد را دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬اﺻﻞ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران و ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺮع ﺑﺮ اﺻﻞ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ و اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ دوﻟﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫اﻓﺮاد اﺳﺖ)اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن(‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪم دوﻟﺖ داراي ﻋﻘﯿﺪهاي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﻋﻘﯿﺪه ﺷﺨﺼﯽ را در ﮐﺎر و وﻇﺎﯾﻒ اداري دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪاده ﯾﺎ وﻇﺎﯾﻒ اداري را‬
‫وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎر و ﺗﺮوﯾﺞ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .7‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‪.1390 ،‬‬

 ‫‪ / 318‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ در ﻣﺤﯿﻂ اداره از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ در ﺑﺎره ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد‬
‫و ﯾﺎ از ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﻋﻼﯾﻢ و ﻧﺸﺎنﻫﺎي ﺣﺰﺑﯽ و‪ ...‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﻨﺪ و ﻟﺰوم رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫از ﺳﻮي ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪان‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺑﯿﺮان و آﻣﻮزﮔﺎران ﮐﻪ آﻣﻮزش ﮐﻮدﮐﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮي ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ ارﺑﺎب رﺟﻮع ﮐﻤﺎل ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ را رﻋﺎﯾﺖ و از‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ و دﺧﺎﻟﺖ دادن ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻓﮑﺎر ﺧﻮد در ﮐﺎرﻫﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ‬
‫‪8‬‬
‫اﺻﻞ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻘﯿﯿﺐ اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ و ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻋﺪم اﻓﺸﺎي اﺳﺮار وﻇﯿﻔﻮي‪:‬‬

‫ﻣﻮﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ وﻇﯿﻔﻪاي ﮐﻪ اﺷﻐﺎل ﮐﺮده‪ ،‬از اﻣﻮر و اﺳﺮاري اﻃﻼع‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﻣﺜﻞ اﺳﺮار ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻓﺮاد و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ آﻧﺎن‪ .‬در ﻫﺮ‬
‫دو ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺮار را اﻓﺸﺎ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﺣﺘﯽ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﯾﺎن‬
‫دوره ﺧﺪﻣﺖ ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع از‬
‫ﺳﺮّي ﺑﻮدن ﺧﺎرج ﮔﺮدد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮد اﻓﺸﺎ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح اﻓﺸﺎي آن را‬
‫اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ و ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ آن اﺳﺮار راﺿﯽ ﺑﻪ اﻓﺸﺎ ﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻓﺸﺎي آن ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر اﺳﺮار وﻇﯿﻔﻪ را اﻓﺸﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺗﺄدﯾﺒﯽ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺟﺰاﺋﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫زﯾﺮا در اﮐﺜﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻓﺸﺎي اﺳﺮار ﺟﺮم ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 183‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬اﺟﯿﺮ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺆﻇﻔﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺳﺮي از اﺳﺮار دﻓﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮر را در‬
‫زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﯾﺎ اﻓﺸﺎي آن را ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﯾﺎ اﺷﺨﺎﺻﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آن‬
‫دوﻟﺖ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﻓﺸﺎء ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻒ دﻓﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﺸﻮر را‬
‫ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎزد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ دوام ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﮔﺮ ﺟﺮم ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة ﻓﻮق در ﻏﯿﺮ از زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ارﺗﮑﺎب ﮔﺮدد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ‬
‫ﻃﻮﯾﻞ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 201‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت آﺗﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺮار دﻓﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮر ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬دﯾﭙﻠﻮﻣﺎﺳﯽ‪،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﺻﻨﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ آن ﻏﯿﺮ‬

‫‪ .8‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪. 177‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪319 /‬‬

‫از اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ آن ﺳﺮ وﮐﺎر دارﻧﺪ ﻣﺼﻠﺤﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮر ﻻزم ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮ ﺑﻪ آن اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪﺟﺎت‪ ،‬اﺳﻨﺎد‪ ،‬رﺳﻢﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺎوﯾﺮ‪ ،‬ﻋﮑﺲﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﺷﯿﺎﺋﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ دﻓﺎﻋﯽ ﮐﺸﻮر ﻻزم ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از اﺷﺨﺎﺻﯽﮐﻪ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ آن ﺳﺮ وﮐﺎر‬
‫دارﻧﺪ اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮ ﺑﻪ آن اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺧﺒﺎر و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت و ﺳﻮﻗﯿﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ ﺣﺮﺑﯽ و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﺳﺘﺮاﺗﯿﮋﯾﮑﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ و از ﻃﺮف ﻗﻮﻣﺎﻧﺪاﻧﯿﺖ اﻋﻼي اردو ﺑﻪ‬
‫ﻧﺸﺮ آن اﺟﺎزه ﺗﺤﺮﯾﺮي ﺻﺎدر ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺧﺒﺎر و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺪاﺑﯿﺮ و اﺟﺮاآﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺟﺮاﯾﻢ‬
‫ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﯾﺎ ﻣﺤﺎﮐﻤﮥ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ آن اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫ﺑﺎ آن ﻫﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺮ ﮔﺰارﺷﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻻ زم ﺑﯿﻨﺪ اﺟﺎزه دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺸﻢ‪ -‬ﺣﻔﻆ وﻗﺎر و ﺣﯿﺜﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ‪:‬‬

‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺄﻣﻮر اداري ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ اداري او اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻠﻮك و رﻓﺘﺎر او در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده و او را‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﺜﯿﺖ و اﻋﺘﺒﺎر اداره را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده و از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ اداره‬
‫اﺧﻼل ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره را از ﻣﻮارد‬
‫ﺷﮏ و ﺷﺒﻬﻪ دور ﻧﮕﻬﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺗﺄدﯾﺐ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره)ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري(‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ و ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي ﺧﻮد‬

‫اﺧﻼل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮق اداري و ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﺄدﯾﺐ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﺄدﯾﺐ‪ ،‬ارﮐﺎن‪ ،‬ﺟﺰاﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻼﺣﯿﺖدار ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺄدﯾﺐ‪ ،‬ﻃﯽ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺎﻓﺬه اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺮ ﻋﮑﺲ آنﭼﻪ در ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ اراﺋﻪ ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫‪ .9‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 320‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر اداره‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻮده و از اﺧﻼل آنﻫﺎ اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺑﻪ »ﺟﺮم« از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ »ﺗﺨﻠﻔﺎت‬
‫اداري« و »ﺟﺮاﯾﻢ ﺟﻨﺎﯾﯽ« ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد و ﺑﯿﻦ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻫﺮ دو ﺧﻠﻂ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺮم ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري‪:‬‬

‫ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﻓﻌﻞ ﯾﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ارادي از ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه و ﺑﺎﻋﺚ اﺧﻼل ﺑﻪ ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ از ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ او ﮔﺮدد‪ «.‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ارﮐﺎن ﺟﺮم را ﻃﻮري ﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ دوم ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺮ دارد‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻌﺮوف ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺮم‬
‫ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن« ﯾﺎ اﺻﻞ »ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﺟﺮم« ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﻼل ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ او ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﭼﻪ ﻓﻌﻞ اﯾﺠﺎﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺳﻠﺒﯽ‪ .‬اﻣﺎ واﻗﻌﺎً ﻣﻌﯿﺎر ارزﯾﺎﺑﯽ ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﭼﯿﺴﺖ؟ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ دو ﻣﻌﯿﺎر وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻌﯿﺎر ﺷﺨﺼﯽ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﯿﺎر ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ او در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ او در ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ او ﺗﺨﻠﻒ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﯾﮏ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﻓﻌﺎل و ﭘﺮﮐﺎر در ﻗﺒﺎل ﯾﮏ اﻫﻤﺎل و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ از او ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺄدﯾﺐ ﺷﻮد‬
‫اﻣﺎ ﯾﮏ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻏﯿﺮ ﻓﻌﺎل و اﻫﻤﺎل ﮐﺎر در ﻗﺒﺎل اﺧﻼل ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ اداري ﺧﻮد ﺻﺮف از اﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي او ﻋﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺳﺆال و ﺗﺄدﯾﺐ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردي ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻌﯿﺎر ﻋﯿﻨﯽ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ارﺗﮑﺎﺑﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﺎدي دﯾﮕﺮ‬
‫در ﻋﯿﻦ ﮔﺮوه او ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ او ﺑﺮ ﺧﻼف رﻓﺘﺎر ﻋﺎدي و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﺧﻄﺎﮐﺎر ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎرﻣﻨﺪ از ﻧﮕﺎه ﺳﻦ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﺻﺤﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺴﯿﺖ‪ ،‬زﻣﺎن‬
‫و ﻣﮑﺎن و ﻣﺤﯿﻂ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﻋﻤﻞ او ﺑﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﺎدي دﯾﮕﺮ در ﻋﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫ﮔﺮدد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﺎدي ﻫﻢ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺘﺨﻠﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﺘﺨﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻣﺘﺨﻠﻒ ﺑﻮده و‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺄدﯾﺐ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪321 /‬‬

‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺗﺨﻠﻒ اداري ﺑﺎ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ‪:‬‬

‫ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري در ﺣﻘﻮق اداري ﺑﺎ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﯿﺖ و‬
‫ارﮐﺎن ﺗﻔﺎوتﻫﺎي زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ (1‬از ﻧﮕﺎه اﺷﺨﺎص‪ :‬وﻗﻮع ﯾﺎ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻮع ﭘﯿﻮﻧﺪ وﻇﯿﻔﻮي ﺑﺎ اداره ارﺗﺒﺎط دارد و ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﺗﺄدﯾﺐ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم »ﮔﺮوﻫﯽ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺧﺎﺻﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻈﺎم ﺟﺰاﯾﯽ در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻮده و ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (2‬از ﻧﮕﺎه اﻓﻌﺎل ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺟﺮم‪ :‬ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻌﯿﻦ ﺷﻤﺮده‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺗﺎﺑﻊ اﺻﻞ »ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﺟﺮم« ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﯿﺎر آن اﺧﻼل ﺑﻪ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺜﺒﯿﺖ آن ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺮم در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه و ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺮم ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ (3‬از ﻧﮕﺎه ﻫﺪف‪ :‬ﻫﺪف از ﻧﻈﺎم ﺗﺄدﯾﺒﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اداره و ﺛﺒﺎت و دوام ﻣﻨﻈﻢ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮔﺮدد اﻣﺎ ﻫﺪف ﻧﻈﺎم ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻫﻤﻪ اﺟﺘﻤﺎع‬
‫و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺛﺒﺎت و اﺳﺘﻘﺮار و اﻣﻨﯿﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‪ :‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداري از ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺟﻨﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮرد ﺗﺄدﯾﺐ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻘﺾ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﻘﺾ ﻋﺮف اداري و ﯾﺎ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎ ﻧﺼﻮص و ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺠﺎزات‪ :‬ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ آﺳﯿﺐ دﯾﺪن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي آن ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و‬
‫اداره ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ را ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﺠﺎزات در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺠﺎوز ﺑﺮ‬
‫آزادي و ﺣﯿﺎت و ﻣﺎل اﺷﺨﺎص اﺳﺖ و ﻗﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ در ﺣﺪود ﻗﺎﻧﻮن از ﯾﮏ ﻧﻮع آزادي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ ارﺗﮑﺎﺑﯽ ﭼﻪ ﻧﻮع ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪﯾﺪ و‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺪام و زﻧﺪان و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ و ﻏﯿﺮه اﻣﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا ﯾﺎ‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ در ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري ﭼﻨﺪان ﺷﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻐﻞ و ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺎدي و اداري‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺧﻄﺎر و ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ و ﮐﺴﺮ ﻣﻌﺎش و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫‪ (6‬از ﻧﮕﺎه اﺟﺮاآت‪ :‬در ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ و ﻣﺠﺎزات آن اﺟﺮاآت ﯾﺎ ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﺰﻣﯽ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت آن در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص اداري ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه و ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﺧﻮد اداره‬
 ‫‪ / 322‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻣﻐﻠﻘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ اﺟﺮاآت ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ و ﻣﺠﺎزات‬
‫آن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ و اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫ﺧﻮد ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي آن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اداري اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت و‬
‫ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﺰم ﭘﯿﭽﯿﺪهاي اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﯾﺎد ﺷﺪه اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﺟﺮم ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻋﻤﯿﻘﯽ دارﻧﺪ زﯾﺮا ﻫﺮ دو‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻮع اﻧﺤﺮاف و ﺗﺨﻄﯽ از ﻗﺎﻧﻮن و ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻢ در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﻣﺠﺎزات ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ آن داراي دو ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ دﺳﺘﻪ از ﺗﺨﻠﻔﺎت ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺨﻠﻒ اداري ﻣﺤﺾ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ،‬ارﺗﮑﺎب‬
‫آنﻫﺎ ﻣﺴﺘﺨﺪم را ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اداري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﺧﻼف‬
‫ﺷﺆون ﺷﻐﻠﯽ ﯾﺎ اداري و ﯾﺎ ﺗﮑﺮار در ﺗﺄﺧﯿﺮ ورود ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺪﻣﺖ ﯾﺎ ﺗﮑﺮار ﺧﺮوج از آن ﺑﺪون‬
‫ﮐﺴﺐ ﻣﺠﻮز‪ .‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري ﻣﺤﺾ ﺻﺮﻓﺎً در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري در‬
‫ﻣﺤﺪوده ﺻﻼﺣﯿﺖ آنﻫﺎ و ﻫﯿﺄتﻫﺎي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري اﺳﺖ و ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ از اﻓﻌﺎل ﯾﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺮﺗﮑﺐ آنﻫﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒ اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺴﺘﺨﺪم را ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺠﺎزات اداري‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺮم ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب و ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ آن ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات ﺟﺰاﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺒﺲ و ﺟﺮﯾﻤﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺧﺬ رﺷﻮه‪،‬‬
‫اﺧﺘﻼس و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺟﺰء اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ارﺗﮑﺎب‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اداري ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺒﺲ ﻧﯿﺰ در‬
‫‪10‬‬
‫ﻣﻮرد وي اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺟﺰاﻫﺎي اداري‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺗﺒﻌﯽ ﯾﺎ ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ در ﺟﺮاﯾﻢ ﺟﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 113‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻮرد ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺒﻌﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ دوام ﯾﺎ ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ ﺑﯿﺶ از دهﺳﺎل ﻣﺤﮑﻮم ﮔﺮدد از ﺣﻘﻮق‬
‫واﻣﺘﯿﺎزات آﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺧﺪﻣﺖ در اردو‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻀﻮﯾﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﮔﻪﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ و ﻣﺤﻠﯽ‪.‬‬

‫‪ .10‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و دﮐﺘﺮ ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 258‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪323 /‬‬

‫‪ -4‬ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻪ ﺣﯿﺚ رأي دﻫﻨﺪه‪.‬‬

‫‪ -5‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻨﺎوﯾﻦ و ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻧﺸﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﯽ اﻋﻢ از داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻋﻀﻮﯾﺖ در ﻫﯿﺄت ﻣﺪﯾﺮه ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ و ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -7‬وﺻﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ و وﮐﺎﻟﺖ در ﻣﻌﺎﻣﻼت و دﻋﺎوي‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺷﻬﺎدت در ﻋﻘﻮد و ﻣﻌﺎﻣﻼت در ﻣﺪت ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﻋﻘﺪ ﻗﺮار داد ﺑﺎ دواﯾﺮ دوﻟﺘﯽ وﯾﺎ ﮐﺴﺐ اﻣﺘﯿﺎز از ﻃﺮف دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮ ﻣﺴﺆل‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖ ﻫﯿﺄت ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻣﺠﻼت و روزﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -11‬ادا رة اﻣﻮال و اﻣﻼك در ﻣﺪت ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎي وﻗﻒ و وﺻﯿﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺤﮑﻮم ﻋﻠﯿﻪ وﻗﺖ ﺻﺪور ﺣﮑﻢ از ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﻓﻮق ﻣﺴﺘﻔﯿﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺻﺪور ﺣﮑﻢ از آن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 118‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا در ﻣﻮرد ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ اﻟﯽ دهﺳﺎل ﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﺰاي اﺻﻠﯽ ﺟﺮم ﺷﺨﺺ را از ﺑﻌﻀﯽ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮات )‪(11-1‬‬
‫ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة )‪ (113‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﺮوم ﺳـﺎزد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺪت ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از ﯾﮏﺳﺎل‬
‫ﮐﻢﺗﺮ و از ﺳﻪﺳﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺟﺰاي ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺟﺰاي اﺻﻠﯽ و ﯾﺎ اﻧﻘﻀﺎي آن ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻨﻔﯿﺬ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ارﮐﺎن ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري‬

‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن در ﺗﻌﯿﯿﻦ ارﮐﺎن ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻃﻤﺎوي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ دو ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ و ﻋﻨﺼﺮ ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري‪ 11.‬اﺳﺘﺎد ﻣﺎﺟﺪ راﻏﺐ‬
‫ﺣﻠﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ داراي دو رﮐﻦ ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ‪ 12.‬اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪ اﻟﻔﺘﺎح ﺣﺴﻦ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﺻﻔﺖ ﯾﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺨﺼﯽ را ﻧﯿﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮده اﻧﺪ‪ 13.‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮم‬
‫ﺟﻨﺎﯾﯽ داراي ﺳﻪ رﮐﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ دارد‬
‫رﮐﻦ ﭼﻬﺎرم آن‪ ،‬رﮐﻦ ﺻﻔﺖ ﯾﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺨﺼﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ .11‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬ﻗﻀﺎء اﻟﺘﺄدﯾﺐ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اﻟﻌﻠﻮم اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ 1960 ،‬ص‪. 50‬‬
‫‪ . 12‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎﺟﺪ راﻏﺐ اﻟﺤﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري اﻟﮑﻮﯾﺘﯽ و ﻗﺎﻧﻮن اﻟﺨﺪﻣﻪ اﻟﻤﺪﻧﯿﻪ اﻟﺠﺪﯾﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪،1980 ،‬‬
‫ص ‪. 257‬‬
‫‪ .13‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻔﺘﺎح ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﻟﺘﺄدﯾﺐ ﻓﯽ اﻟﻮﻇﯿﻔﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ‪ ،‬ص‪.79‬‬
 ‫‪ / 324‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اول‪ -‬رﮐﻦ ﻣﺎدي‪:‬‬

‫رﮐﻦ ﻣﺎدي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎدي ﺟﺮم و ﻣﻈﻬﺮ و ﺟﻠﻮه ﺧﺎرﺟﯽ آن ﮐﻪ ﺑﺪون آن ﻧﻪ‬
‫ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ و ﻧﻪ ﺗﺨﻠﻒ اداري ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﻣﺜﻞ اﻓﺸﺎي اﺳﺮار اداري ﯾﺎ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮاﯾﻢ ﻓﺴﺎد اداري ﻣﺜﻞ رﺷﻮه و اﺧﺘﻼس و ﻏﯿﺮه و ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺜﻞ اﻣﺘﻨﺎع از اﺟﺮاي اواﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق ﯾﺎ اﻣﺘﻨﺎع از ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ‬
‫ﻣﻘﺮره و ﻻﯾﺤﻪ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ارﺗﮑﺎب ﺗﺨﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﻌﺎت و ﮔﻤﺎﻧﻪ زﻧﯽ و اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ و ﻣﺸﺎﺑﻪ آن رﮐﻦ ﻣﺎدي ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺻﺮف‬
‫ﻓﮑﺮ ﺗﺨﻠﻒ و ﻧﯿﺖ آن ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻠﯽ و ﻋﯿﻨﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫و اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰارﻫﺎي ﺗﺨﻠﻒ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﺨﻠﻒ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻓﯽ ﻧﻔﺴﻪ و در ذات ﺧﻮد‬
‫‪14‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬رﮐﻦ رواﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﻨﻮي‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از رﮐﻦ رواﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬اراده و ﻗﺼﺪ ﺗﺨﻠﻒ از ﺳﻮي ﮐﺎرﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺮف ارﺗﮑﺎب ﻓﻌﻞ ﯾﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﯽاي ﮐﻪ‬
‫‪15‬‬
‫ﺷﺨﺺ را ﺑﻪ ﺳﻮي ارﺗﮑﺎب ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ )ﻗﺼﺪ ﻣﺘﺨﻠﻔﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺳﻮء ﻧﯿﺖ( ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﯽ در ﺗﺨﻠﻒ اداري ﻋﻤﺪي ﺑﺎ ﺗﺨﻠﻒ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫در ﺗﺨﻠﻒ ﻋﻤﺪي)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ ﻋﻤﺪي( ﻋﻼوه ﺑﺮ آﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ از ﻋﻤﻞ ارﺗﮑﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻗﺼﺪ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻋﻤﻞ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ در ﺗﺨﻠﻒ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪي ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﻋﺪم اﺣﺘﯿﺎط او‬
‫ﺑﺎﻋﺚ آن ﻋﻤﻞ ﺷﺪه و ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻞ در ﻧﺰد او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﯽ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ ﻻزم اﺳﺖ در ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري ﻧﯿﺰ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﻋﻤﻞ ﻣﺘﺨﻠﻔﺎﻧﻪ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮه ﻗﺎﻫﺮه ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ اﮐﺮاه ﯾﺎ دﺳﺘﻮر‬

‫‪ .14‬ﻣﺎﺟﺪ راﻏﺐ اﻟﺤﻠﻮ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ . 15‬در ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﯽ ﺟﺮم ﻋﻤﺪي ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ زﯾﺮ‬
‫ﺿﺮورت دارد‪ -1 :‬اراده آﮔﺎﻧﻪ ارﺗﮑﺎب‪ -2 .‬ﺧﻮاﺳﺘﻦ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺮم اﺳﺖ‪ -3 .‬ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اي ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از آن ﺟﺮم ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ در ﻟﺴﺎن ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد اﻗﺪام‬
‫ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺮم اﺳﺖ و ﻗﺼﺪ ﺣﺼﻮل ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺎﺻﻠﻪ از ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ دارد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ »ﺟﺮم‬
‫ﻋﻤﺪي« ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ اراده آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ اﺻﻮﻻ ﺟﺮم ﻧﯿﺴﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺣﺎﺻﻞ از آن ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﯽ اﻗﺪام او در اﻧﺠﺎم آن ﮐﺎر ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻄﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺻﺪﻣﻪ ﯾﺎ ﺿﺮر و زﯾﺎن دﯾﮕﺮي ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮم ﺷﺒﻪ ﻋﻤﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻋﻤﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎﻟﺢ وﻟﯿﺪي‪ ،‬ج‪ ،2‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ .277‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﻧﻮرﺑﻬﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.162‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪325 /‬‬

‫ﮐﺘﺒﯽ ﻣﺎﻓﻮق اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ زﯾﺮا ﻗﺼﺪ ﻣﺘﺨﻠﻔﺎﻧﻪ و ﺳﻮء ﻧﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬رﮐﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از رﮐﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﺗﺨﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻞ ﻣﺘﺘﺨﻠﻔﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ در ﻗﺎﻧﻮن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻒ اداري در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺣﺼﺮ و ﻣﻌﺪود و ﺷﻤﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﮕﺮدﯾﺪه و ﻣﺎﻫﯿﺖ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از »اﺧﻼل ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ و‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت آن« ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮداﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﺮم ﺗﺄدﯾﺒﯽ اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺿﺮورت ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺟﺮم‬
‫ﺟﻨﺎﯾﯽ و ﺗﺨﻠﻒ اداري ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﯽ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺮم ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در ﺗﺨﻠﻒ‬
‫اداري ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺠﺎزات ﯾﺎ ﺗﺄدﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ و‬
‫ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي ﺧﻮد را ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ و دﺳﺘﻮر اﻟﻌﻤﻞﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺾ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت اداري ﺑﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺗﺨﻠﻒ اداري ﺗﻨﻬﺎ آن ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺮﯾﺤﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه )ﻣﺜﻞ ﺟﺮم‬
‫ﺟﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻗﺎﻧﻮن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﻠﮑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻨﺎد اداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻟﻮاﯾﺢ‪ ،‬ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞﻫﺎ و ﺣﺘﯽ اﺣﮑﺎم و آراي ﻗﻀﺎﯾﯽ و ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﻗﻀﺎ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻬﯽ اداره در ﺑﺎره ﮐﺎرﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﺨﻠﻒ اداري ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺪار در ﻋﻨﺼﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﺨﻠﻒ اداري ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬رﮐﻦ ﺻﻔﺖ ﯾﺎ رﮐﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﺷﺮط ﯾﺎ رﮐﻦ در ﺟﺮم ﺟﺰاﯾﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد اﻣﺎ در ﺗﺨﻠﻒ اداري اﯾﻦ ﺷﺮط‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ رﮐﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﺨﻠﻒ ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﺨﺼﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪16‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﭘﯿﻮﻧﺪ وﻇﯿﻔﻮي ﺑﺎ اداره ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ در ﺑﺎره ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﻇﺎﻫﺮي ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬در ﻣﻮﻗﻒ ﻣﺄﻣﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ و وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي او را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬آﯾﺎ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان او را ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻧﻤﻮد؟ آﯾﺎ ﺗﺨﻠﻔﺎت او ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﻋﻤﺎل ﻣﺘﺨﻠﻔﺎﻧﻪ اداري ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﯿﺐ اﺳﺖ؟‬

‫‪ . 16‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺣﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺄدﯾﺐ اﻟﻌﺎﻣﻠﯿﻦ ﺑﺎﻟﺠﻬﺎز اﻻداري و ﺑﺎﻟﻘﻄﺎع اﻟﻌﺎم‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اداره ﻗﻀﺎء اﻟﺤﮑﻮﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫دوم‪ ،1969 ،‬ص ‪.268‬‬
 ‫‪ / 326‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺒﻞ از ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال ﻓﻮق ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآوري ﮐﺮد ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺘﯽ را اﺷﻐﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﮔﺮﻧﻪ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ -‬ﻣﺠﺮم و ﻏﺎﺻﺐ وﻇﯿﻔﻪ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه و ﺗﻤﺎم ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻗﺪاﻣﺎت او ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ در دو ﺣﺎﻟﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﮑﯽ در ﻣﻮرد ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺟﻨﮓ و اﻧﻘﻼبﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اداﻣﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻓﺮادي از روي اﺿﻄﺮار ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت‪ ،‬ﺑﻪ اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬دﯾﮕﺮي در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺳﺘﺨﺪام ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻃﯽ‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪاي را اﺷﻐﺎل ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫دوره ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ اداره در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺄﻣﻮري‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﮐﺮده و اﯾﻦ روﯾﻪ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺎر اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻌﺎﺷﺎت ﻣﺘﺮﺗﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﺘﺨﻠﻔﺎﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﯿﺐ اداري و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄدﯾﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬دو ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫رﺳﻤﯽ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو او ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄدﯾﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ او ﻫﻢ ﯾﮏ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻋﺎدي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻫﺮﮔﺎه او ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ ﺷﻮد ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﺎ ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬در ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﺟﺰاﯾﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻪ در ﻣﺤﺎﮐﻢ‬
‫اداري )در ﮐﺸﻮرﻫﺎي داراي ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ( ﯾﺎ در ﺧﻮد اداره و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري‪ .‬ﺑﺮ‬
‫‪17‬‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﯿﺐ اداري ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ و اﺿﻄﺮاري ﯾﻌﻨﯽ در زﻣﺎنﻫﺎي ﺟﻨﮓ‪،‬‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎ و اﻧﻘﻼبﻫﺎ‪ :‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ را اﺷﻐﺎل ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﺮد ﻋﺎدي‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و در اﺛﻨﺎي اﯾﻦ ﺷﻐﻞ ﻣﻮرد ﺗﺄدﯾﺐ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدن ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺗﻘﺮر ﯾﺎ ﺧﺘﻢ دوره‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﯾﺎ اداﻣﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺳﮑﻮت اداره در ﻗﺒﺎل ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬
‫ﻇﺎﻫﺮي‪ :‬در ﻣﻮرد اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ اﺣﮑﺎم ﺗﺄدﯾﺐ‬

‫‪ .17‬دﮐﺘﺮ زﻫﺪي ﯾﮑﻦ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﻤﺼﺮﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.386‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪327 /‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺻﻮرت ارﺗﮑﺎب ﺗﺨﻠﻒ در ﻫﻨﮕﺎم اﺷﻐﺎل وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﺗﺄدﯾﺐ اداري ﻗﺮار‬
‫‪18‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم ﺑﻪ ﺻﻮاب ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﻈﺎم ﺗﺄدﯾﺐ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اداره ﭘﯿﻮﻧﺪ وﻇﯿﻔﻮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ و‬
‫اﺿﻄﺮاري اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ را ﻧﺪارد ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ دوم ﻣﺮدم در‬
‫ﻇﺎﻫﺮ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﻣﻮر اداره ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ او در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎﻣﻞ و‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ وﻇﯿﻔﻪ را دارد ﯾﺎ ﻧﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد او اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﺧﻼل ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺪم‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداري او ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪه آن‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ‪:‬‬

‫در ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺎر اول ﺗﻮﺻﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺎر دوم اﺧﻄﺎر‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺎر ﺳﻮم ﮐﺴﺮ ﻣﺰد ﺗﺎ ﭘﻨﺞ روز‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻼ اﺻﻞ »ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﻣﺠﺎزات ﻫﺎ« ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اداره ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻏﯿﺮ از‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﻮردي ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي دﯾﮕﺮي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺟﺮم ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ اداري‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن‬
‫ﺟﺮم ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺟﺮاﯾﻢ ﺟﻨﺎﯾﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﻓﻮق‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﻠﯿﻖ و اﻧﻔﺼﺎل ﻣﻮﻗﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا اﺳﺖ‪ ).‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﺒﺤﺚ ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ( ﯾﺎ‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر داﯾﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰاي ﺗﺒﻌﯽ ﯾﺎ ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻮاد ‪ 113‬و ‪ 118‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻗﺒﻼ در ﻣﺒﺤﺚ اول ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺼﻞ‬
‫ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ .18‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬ﻗﻀﺎء اﻟﺘﺄدﯾﺐ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 73 -72‬‬

 ‫‪ / 328‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ب‪ -‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪه ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺄدﯾﺒﯽ‪:‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻼﺣﯿﺖدار ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪه ﺟﺰاﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬آﻣﺮ درﺟﻪ اول و درﺟﻪ دوم ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﻨﺪه ﻓﻮرﻣﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺟﺰاي‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻪ و اﺧﻄﺎر‪.‬‬
‫‪ (2‬وزﯾﺮ ﯾﺎ آﻣﺮ اﻋﻄﺎي درﺟﻪ اول‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺟﺰاي ﮐﺴﺮ ﻣﺰد‪.‬‬
‫‪ (3‬رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺴﺖﻫﺎي اول و دوم‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺟﺰاي ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ (4‬وزﯾﺮ و رﺋﯿﺲ اداره ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺴﺖﻫﺎي ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ در‬
‫ﻣﻮرد ﺟﺰاي ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ (5‬واﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺴﺖ ﺷﺸﻢ در ﻣﻮرد ﺟﺰاي ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ (6‬وزﯾﺮ ﯾﺎ رﺋﯿﺲ اداره ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻣﺮﮐﺰ ﯾﺎ واﻟﯽ در وﻻﯾﺎت و وﻟﺴﻮاﻟﯽ ﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻗﺮاردادي ﺑﺴﺖﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ در ﻣﻮرد ﺟﺰاي ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 30‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ در ﻣﻮرد ﻣﻮارد ﺗﺄدﯾﺒﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮر و ﮐﺎرﮐﻦ ﻗﺮاردادي ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد ‪ 95‬اﻟﯽ ‪ 101‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر در‬
‫ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﺑﺎر اول ﺗﻮﺻﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎر دوم اﺧﻄﺎر‪ ،‬ﺑﺎر ﺳﻮم ﮐﺴﺮ ﻣﺰد اﻟﯽ ﭘﻨﺞ روز‪ ،‬ﺑﺎر ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﺄدﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﺪم ﭘﺎﺑﻨﺪي ﺑﻪ وﻇﯿﻔﻪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﺪم دﻗﺖ در اﺟﺮاي اواﻣﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺤﻮﻟﻪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﺨﻄﯽ از ﻻﯾﺤﻪ وﻇﯿﻔﻪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺗﻌﻠﻞ و ﺗﺄﺧﯿﺮ در اﺟﺮاي وﻇﺎﯾﻒ و اواﻣﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻋﺪم دﻗﺖ در ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ و ﻧﻈﺎﻓﺖ دﻓﺘﺮ و ﻟﻮازم ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ اﻧﻀﺒﺎط ﮐﺎر‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺑﻬﺎﻧﻪﺟﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﮔﺮﯾﺰ از وﻇﯿﻔﻪ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮارد ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻨﺪرج ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻮﺻﯿﻪ و اﺧﻄﺎر ﺑﺎﻟﺘﺮﺗﯿﺐ از ﺻﻼﺣﯿﺖ آﻣﺮﯾﻦ درﺟﻪ اول و دوم ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﻨﺪه ﻓﻮرﻣﻪ‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ اﺟﺮاآت ﺳﺎﻻﻧﻪ و ﮐﺴﺮ ﻣﺰد از ﺻﻼﺣﯿﺖ وزﯾﺮ ﯾﺎ آﻣﺮ اﻋﻄﺎ درﺟﻪ اول و ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻨﺪرج ﻣﺎده دﻫﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺟﺮاي ﺗﺄدﯾﺐ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮه ‪ 1‬اﯾﻦ ﻣﺎده‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫‪19‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬

‫‪ .19‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ‪329 /‬‬

‫ج‪ -‬ﺣﻖ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﺗﺄدﯾﺐ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺄﻣﻮري ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄدﯾﺐ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ ﺗﺄدﯾﺐ را ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺟﻪ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دادﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫دادﺧﻮاﻫﯽ در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﯿﺐ اﺳﺖ‪ :‬اول‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺣﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت‪ 20‬ﮐﻪ در‬
‫ﻫﺮ اداره ﺑﺮاي رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬دوم‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫‪21‬‬
‫ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺣﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺻﺎدر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .20‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻮاد ‪.133 -131‬‬

‫‪ .21‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎده ‪. 28‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺑﻪ اﻫﺪاﻓﺶ ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺮدد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺮوي ﺑﺸﺮي ﻓﻌﺎل و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬
‫را در ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻠﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اداره ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﻻزم و ﮐﺎﻓﯽ اﻋﻢ از ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل در اﺧﺘﯿﺎرش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﻮال از‬
‫ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ داراي اﺣﮑﺎم ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق اداري ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﻮال‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص ﯾﺎ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﻮال اﻓﺮاد ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮال دوﻟﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﭼﻨﺪ‬
‫‪22‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﻗﺴﺎم اﻣﻮال دوﻟﺖ و ﺗﺸﺨﯿﺺ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﯾﺎ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻗﺪﯾﻤﯽ و ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .22‬در ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه از ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﯾﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ اﻟﺴﻨﻬﻮري‪) ،‬ﭘﺪر ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ( اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح‬
‫اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ، 8‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺎﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ، 2004 ،‬ص‪ 75‬اﻟﯽ‪.160‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن راﺿﯽ ﻟﯿﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 140‬اﻟﯽ ‪.151‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪331 /‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺗﺸﺨﯿﺺ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪:‬‬
‫در ﺣﻘﻮق روم ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬اﺷﯿﺎ ﯾﺎ اﻣﻮال را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪23‬‬

‫‪ -1‬اﺷﯿﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬اﺷﯿﺎي ﻣﻤﻠﻮك ﺧﺰاﻧﻪ ﮐﻪ در دوره اﻣﭙﺮاﻃﻮري‪ ،‬در ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻣﭙﺮاﻃﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﺷﯿﺎ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺷﯿﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ راهﻫﺎي زﻣﯿﻨﯽ و درﯾﺎﯾﯽ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺷﯿﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﻮال ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ در ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻣﻘﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺮدم ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﻮال ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻣﻠﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮏ دﻗﯿﻖ ﺑﯿﻦ‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال ﻣﻠﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻧﺎم اﻣﻮال دوﻟﺖ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺣﻘﻮقدان ﻣﻌﺮوف ﭘﺮودون در ﮐﺘﺎب‬
‫‪24‬‬

‫ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد در ﺑﺎره اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺳﺎل ‪ ،1833‬ﺑﯿﻦ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ )دوﻣﯿﻦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪ 25‬و اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ )دوﻣﯿﻦ ﺧﺼﻮﺻﯽ(‪ 26‬ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﺎﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ دوﻟﺖ‬
‫ﻗﺮار دارد و ﺗﺤﺖ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ و دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﮐﯿﻞ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻣﺮدم و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺻﯿﺎﻧﺖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ در ﻣﻠﮑﯿﺖ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﺑﻮده و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﺮف و اﻧﺘﻔﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﺮف ﻧﺒﻮده و ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺗﻤﻠﮏ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻧﻈﺮﯾﺎت و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﻘﻮق ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺜﻞ ﺳﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن و ﻏﯿﺮه‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻔﮑﯿﮏ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 87‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل دوﻟﺖ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﯾﺎ وزﯾﺮ ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺼﺮف ﯾﺎ ﺣﺠﺰ اﯾﻦ اﻣﻮال و ﺗﻤﻠﮏ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪«.‬‬

‫‪ .23‬در ﻓﺮق ﺑﯿﻦ اﺷﯿﺎ و اﻣﻮال ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ‪ ،‬ج‪ ، 8‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.10-7‬‬
‫‪Proudhon .24‬‬
‫‪Domaine public .25‬‬
‫‪Domaine prive .26‬‬
 ‫‪ / 332‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻫﺮ دو اﺻﻄﻼح »ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ« و »اﻣﻼك ﻋﺎﻣﻪ« ﺑﺪون‬
‫ﺗﻔﮑﯿﮏ دﻗﯿﻖ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 9‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻌﺎدن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ و آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و اداره اﻣﻼك دوﻟﺖ و ﻃﺮز اﺳﺘﻔﺎده درﺳﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻼك‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻓﻘﺮه دوم ﻣﺎده ‪ 14‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»دوﻟـﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻬﯿﻪ ﻣﺴﮑﻦ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﻣﺴﺘﺤﻖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن و در ﺣﺪود اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ﺟﺰء دوم ﻣﺎده ‪ 66‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﯾﺎ اﻫﺪا ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮاد ‪ 481‬و ‪ 482‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﺎدهﻫﺎ اﺑﻬﺎﻣﺎت و اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﻧﯿﺰ دارد ﮐﻪ در‬
‫ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:481‬‬
‫»اﻣﻮال ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد‪ ،‬اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ و اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﻧﺒﻮده و‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:482‬‬
‫»)‪ (1‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ‪.‬‬
‫‪ - 3‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 4‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬درﯾﻦ اﻣﻮال‪ ،‬ﺗﺼﺮف‪ ،‬ﺣﺠﺰ و ﺗﻤﻠﮏ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻣﺮور زﻣﺎن ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪«.‬‬

‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺗﺸﺨﯿﺺ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﻌﯿﺎر ﯾﺎ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺗﺸﺨﯿﺺ و ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﯿﻦ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎم ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از‬
‫آﻧﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ و دﻻﯾﻞ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭼﻬﺎر ﻣﻌﯿﺎر ذﯾﻞ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪333 /‬‬

‫‪ (1‬ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺪم ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﻤﻠﮏ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮقدان ﻓﺮاﻧﺴﻮي آﻗﺎي دﯾﮑﺮوك‪ 27‬و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از او آﻗﺎي ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻼك‬
‫‪28‬‬

‫ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻮع از اﻣﻮال‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺪم ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﻤﻠﮏ ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻣﺎﻫﯿﺖ اﺷﯿﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آن اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻤﻠﮏ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ راهﻫﺎ‪ ،‬درﯾﺎﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺼﺮف‬
‫و ﺗﻤﻠﮏ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ زودي دﯾﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود و ﻏﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬راهآﻫﻦ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪ و ﻣﻬﻤﺎت ﺟﻨﮕﯽ و اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺛﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻠﮏ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ آن‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻠﮑﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ راهﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻓﺮد ﯾﺎ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ در آﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻠﮏ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻣﺎﻫﯿﺖ آنﻫﺎ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ »ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺑﻮدن ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻣﻌﯿﺎر اﺳﺘﻌﻤﺎل و اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮدم‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮﻻن و ﮐﺎﭘﯿﺘﺎن و دي‬
‫ﻻﻣﻮﻧﺪاﻧﺪيﯾﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺎل در ﺻﻮرﺗﯽ ﺟﺰء اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮاي اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ اراده‬
‫ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ راهﻫﺎ و ﻟﺬا ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫دوﻟﺖ و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺮدم در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺐ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وزارتﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬زﻧﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﻮزﯾﻢﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺪ و ﻣﻘﺎﺑﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﺟﺰء اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻫﻢ ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﻻزم را ﻧﺪارد زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل و ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل را ﮐﻪ ﺟﺰء اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮقدان ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻮي آﻗﺎي ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺟِﺰ ﮐﻪ از ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاران »ﻣﮑﺘﺐ‬

‫‪Ducrocq .27‬‬
‫‪Berthelmy .28‬‬
 ‫‪ / 334‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﯿﺎر ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﭼﯿﺰي داﺧﻞ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﮑﯽ از اﻣﻮر ﯾﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮال‬
‫ﻣﻨﻘﻮل و ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﺒﺎدت‬
‫در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از اﻧﻔﺼﺎل ﮐﻠﯿﺴﺎ از دوﻟﺖ در ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎل‬
‫‪ 1905‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ راهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﯿﺪانﻫﺎ و‬
‫ﭘﺎركﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﻤﻮل در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺎﻣﻪ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫‪29‬‬
‫اﻣﻮال از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﮐﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻪ آن ﻣﻨﺘﻬﯽ ﮔﺮدﯾﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻮرﯾﻮ و‬
‫روﻻن و واﻟﯿﻦ آن را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰء اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯽ را اﻋﻢ از ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ‬
‫آن را از داﯾﺮه اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ داﯾﺮه اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺧﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دادن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دوﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ اﻓﺮاد را ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺷﯿﻮه اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻣﺮوز در ﺗﺸﺨﯿﺺ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ از‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاران و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ در ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص آن ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي‬

‫‪ . 29‬در ﻧﻘﺪ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﺑﻮ زﯾﺪ ﻓﻬﻤﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج ‪،1984 ،1‬‬
‫ص ‪ .580‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻨﯽ ﺑﺴﯿﻮﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ، 1991 ،‬ص ‪ . 587‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪،‬‬
‫اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪ ، 1979 ،‬ص ‪ 500‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪335 /‬‬

‫دﯾﮕﺮ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﺎل دوﻟﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫اﻣﻮال اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ و اﻣﻮال ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز در‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮدن ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫‪30‬‬
‫ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬اﯾﻦ اﻣﻮال ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﻘﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل و اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﯽ و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﮐﻪ ﻣﺎل ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﺧﺘﺼﺎص ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ روش ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬

‫‪ (1‬اﺧﺘﺼﺎص از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ‪:‬‬

‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاي اﺧﺘﺼﺎص دادن ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﺎت دوﻟﺘﯽ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻻﯾﺎت و ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎ ﻣﺼﻮﺑﻪاي را ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﭼﯿﺰي از اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ دﻫﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ آن ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ء ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﯿﺎ و اﻣﻮال ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺳﺎس و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ راهﻫﺎ‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎ و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ ﻧﺪارد زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮع اﻣﻮال‪ ،‬در ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2‬اﺧﺘﺼﺎص ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﻮد وﻟﯽ ﻧﻪ از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻼً و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ آن را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي آﻣﺎده ﺳﺎزد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﯽ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن‬

‫‪ .30‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ اﻟﺤﺮاري‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج ‪ ، 1995 ، 2‬ص‪.111‬‬
 ‫‪ / 336‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﻋﻤﻞ دﻓﻦ اﻣﻮات در آن ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫رﺳﻤﯽ ﮐﺪام ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎ ﻣﺼﻮﺑﻪاي ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻘﺒﺮه ﻋﻤﻮﻣﯽ و از اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺮﮐﺰي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻼ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ و اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﮑﺘﺐ ﯾﺎ اﯾﺴﺘﮕﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ راهآﻫﻦ ﯾﺎ ﻣﯿﺪان‬
‫ﻫﻮاﯾﯽ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ از اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺗﺨﺼﯿﺺ دادن ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫در دو ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﻓﺮض ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﯿﺰي از اﻣﻮال‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﻠﯽ و‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺎل از ﻣﻠﮑﯿﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻫﺮ‬
‫دو ﺻﻮرت ﻣﺎل در ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮﻋﯿﺖ‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ و اﺣﮑﺎم ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ آن ﺗﻔﺎوت ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮐﻨﻮن ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭼﯿﺰي را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ در ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺧﻮد او »دوﻣﯿﻦ ﺧﺎص ﯾﺎ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ«‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ راﻫﯽ را ﮐﻪ در ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ راه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻃﯽ ﺷﻮد‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ آن راه را ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺐ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﯾﺎ‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ آن را از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﻮد ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﺳﻤﯽ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻏﺼﺐ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ راهﻫﺎي ﮐﺴﺐ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﯾﺪن ﯾﺎ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن‬
‫و ﯾﺎ ﻫﺮ راه دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ راهﻫﺎ ﻫﻢ اﺳﺘﻤﻼك اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺣﺎﻻت ﻋﻤﻠﯽ اﺧﺘﺼﺎص اﻣﻮال ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي آن اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﻋﻤﻞ دو ﺻﻮرت دارد‪:‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺒﺎرز ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﺑﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪337 /‬‬

‫ﺧﺪﻣﺘﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ اﻣﻮال را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ :‬اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ و اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم‪:‬‬

‫اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﯾﻦ اﻣﻮال را ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ آن را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي‬
‫اﻣﻮال ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻫﯿﭻ ﻫﺪف و ﻣﻘﺼﺪ دﯾﮕﺮي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از آن ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻣﻮال اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻔﺮﯾﺤﮕﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬راهﻫﺎ‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﯾﺴﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺗﺮ)ﺗﺮﻣﯿﻨﻞ ﻫﺎ(‪.‬‬
‫اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻫﻤﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ و‬
‫ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺮدم اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺮﯾﺤﮕﺎهﻫﺎ و راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ورزﺷﮕﺎهﻫﺎ و ﭘﺎركﻫﺎي اﻃﻔﺎل ﯾﺎ زﻧﺎن‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ اﻣﻮال ﮔﺎﻫﯽ ﻋﻘﺎر‬
‫و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺜﻞ راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﯿﺪانﻫﺎ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﻨﻘﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي‬
‫ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﺎﻣﻪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺎﻫﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺸﺘﺮك و ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ راهﻫﺎ و ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺘﻔﺎده ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺑﻮﻓﻪﻫﺎ‪ ،‬دﮐﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻏﺮﻓﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﺮ اﺳﺎس اﺧﺬ ﺟﻮاز از اداره‪ ،‬در ﭘﯿﺎده روﻫﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺮدم از اﯾﻦ اﻣﻮال ﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎﻣﻼ راﯾﮕﺎن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ در ﺳﺮكﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﮔﺮدش در ﭘﺎركﻫﺎ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ دﯾﺪن از ﺑﺎغ وﺣﺶ و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ‬
‫ﻓﺮودﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺪرﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي وزارتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت‪ ،‬ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﮑﺎﺗﺐ و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ از ﻟﻮازم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﻮﺗﺮﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺎوﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻄﺎرﻫﺎ و ﻏﯿﺮه ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ دوﻟﺘﯽ ﻻزم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺜﻞ وﺳﺎﯾﻞ‬
‫و دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻃﺒﯽ در ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد اﯾﻦ اﻣﻮال را اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ اﻣﻮال‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺪف آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ از ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽاي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي آن ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن وزارت ﯾﺎ وﻻﯾﺖ وارد ﺷﺪه و ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺪف او‬
 ‫‪ / 338‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف او اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮاي‬
‫آن اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درﻣﺎن وارد ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺪف او‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻗﻄﺎر ﺳﻮار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺪف او اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﻮد اﯾﻦ اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﻣﻮال ﺑﻪ اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم و اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺪارد زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﻗﺴﻢ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫‪31‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺻﺮﻓﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ و ﮐﻼﺳﯿﮏ دارد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ‪:‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﺮاوان اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺣﺼﺮ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮد و ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻬﻢ وﺟﻮد ﻣﻌﯿﺎر ﯾﻌﻨﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﺤﻮل و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻌﻄﺎف اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﻣﻮردي‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ وﺟﻮد ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﭼﯿﺰي‪ ،‬از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻋﮑﺲ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ روزي ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺟﻨﺒﻪ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺼﺪاقﻫﺎي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ﺷﺎﻫﺮاهﻫﺎ‪ ،‬راهﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻞﻫﺎ‪ ،‬راهآﻫﻦ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﺗﻠﮕﺮاف‪ ،‬ﺗﻠﻔﻦ و ﻣﺨﺎﺑﺮات‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻧﺎلﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬درﯾﺎ و ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪ و ﻣﻬﻤﺎت ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع آن‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﻗﺒﺮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ ﺧﯿﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪،‬‬
‫وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬درﯾﺎﯾﯽ و ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺎﺗﺐ‪ ،‬ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ‪ ،‬زﻧﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ اﺻﻼح‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻮزﯾﻢﻫﺎ‪ ،‬آﺛﺎر‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬اﺳﻨﺎد و وﺛﺎﯾﻖ اداري‪ ،‬ﭘﺎركﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و دهﻫﺎ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ از ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوﻟﺖ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .31‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص ‪ 359‬اﻟﯽ ‪.361‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪339 /‬‬

‫ب‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ‪:‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ آن اﻣﻮاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺳﻤﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬دوﻟﺖ و‬
‫اداره ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم‪ ،‬داراي اﻣﻮاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻠﮑﯿﺖ اداره اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻣﻮال‪ ،‬اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ ﺟﻬﺖ ﺗﮑﻤﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ را‬
‫ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﮐﺴﺐ اﻣﻮال ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻘﺪ ﯾﺎ ﻗﺮارداد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻊ و ﻫﺒﻪ و ﯾﺎ وﺻﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ اﻣﻮال ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﺮدي اﻣﻮاﻟﺶ را اﻋﻢ از ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ داﻧﺸﮕﺎه ﯾﺎ ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪ دوﻟﺘﯽ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دوﻟﺖ از ﻃﺮﯾﻖ وﺿﻊ ﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﺎل و ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ آن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺟﻨﺎس و ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﺟﺎت و ﻓﺮوﺷﮕﺎهﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮد و ﺳﻬﺎم ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻫﻤﮕﯽ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻌﺎدن و ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺎدن و ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 9‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻌﺎدن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ و آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و اداره‬
‫اﻣﻼك دوﻟﺖ و ﻃﺮز اﺳﺘﻔﺎده درﺳﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻼك ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 1988‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻌﺪن‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪ ﯾﺎ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ در اراﺿﯽ ﻣﻤﻠﻮﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺸﻒ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ‬
‫آن از دوﻟﺖ ﺑﻮده ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻋﻄﺎي ﻣﮑﺎﻓﺎت ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎدة ‪ 1989‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اراﺿﯽ دوﻟﺘﯽ ﻣﻌﺪن‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪ دﻓﻦ ﺷﺪه ﯾﺎ اﺛﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ را ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ دوﻟﺖ‬
‫ﺷﻤﺮده ﺷﺪه ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ او ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 4‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﻨﺮالﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم ﻣﻮاد ﻣﻨﺮاﻟﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ذﺧﺎﯾﺮ ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﻣﻮاد ﻣﻨﺮاﻟﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﯾﺎ زﯾﺮ‬
 ‫‪ / 340‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫زﻣﯿﻦ و ﯾﺎ در ﻣﺠﺮاي آبﻫﺎي آن)درﯾﺎﻫﺎ و ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ( در ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر ﻣﻠﮑﯿﺖ‬

‫ﺧﺎص دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪..... .‬‬
‫)‪ (5‬ﻫﺮﮔﺎه در زﻣﯿﻦ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ ذﺧﺎﯾﺮ ﻣﻮاد ﻣﻨﺮاﻟﯽ در ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﯾﺎ زﯾﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﮐﺸﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ ادﻋﺎي ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ آن را ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫‪32‬‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻮاز ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﻨﺮاﻟﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ آرد‪«....‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ 1387‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه‪ 33‬و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ در ﺳﺎل ‪ 1393‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎدن ﻣﺴﻤﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 5‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﻓﻘﺮات ‪ 1‬و ‪ 2‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺮالﻫﺎ در ﻣﻨﺎﺑﻊ آن در ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪34‬‬
‫)‪ (2‬دوﻟﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻨﺮاﻟﯽ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن را اداره‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 3‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﮐﻪ داراي ﭘﻨﺞ ﻓﻘﺮه اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻤﺎم ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز)ﻫﺎﯾﺪروﮐﺎرﺑﻦﻫﺎ( ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﻋﻤﻖ آن در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺧﺎص دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز در ﮐﺸﻮر ﺑﻪ اﺟﺎزه دوﻟﺖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎس ﺟﻮازﻧﺎﻣﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪....... .‬‬
‫)‪ (6‬ﻫﺮﮔﺎه در زﻣﯿﻦ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ذﺧﺎﯾﺮ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﮐﺸﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ زﻣﯿﻦ ﺣﻖ‬
‫ادﻋﺎي ﻣﻠﮑﯿﺖ آن را ﻧﺪارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت دوﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻦ را ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم‬
‫‪35‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﻮاد ﻓﻮق ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﻌﺎدن و ﺗﻤﺎم ﻓﺮآوردهﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﺪﻧﯽ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬اراﺿﯽ ﺑﺎﯾﺮ و ﻏﯿﺮ زراﻋﺘﯽ‪:‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اراﺿﯽ ﻏﯿﺮ زراﻋﺘﯽ ﺑﺪون ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺤﺮاﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﮐﻮهﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ‬
‫از زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺑﺎﯾﺮ‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻤﻠﮏ آنﻫﺎ ﯾﺎ وﺿﻊ ﯾﺪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺑﺪون اﺟﺎزه‬
‫دوﻟﺖ ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد در ﻣﺎدة ‪ 1991‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ ﻻﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﺗﻤﻠﮏ آن ﺑﺪون اﺟﺎزة دوﻟﺖ و ﺧﻼف‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪«.‬‬

‫‪ . 32‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،859‬ﺳﺎل ‪.1384‬‬
‫‪ . 33‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،972‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬دﻟﻮ‬
‫‪.1387‬‬
‫‪ . 34‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1143‬ﻣﺆرخ ‪ 25‬اﺳﺪ ‪.1393‬‬
‫‪ . 35‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،880‬ﺳﺎل ‪.1384‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪341 /‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎدة ‪ 1992‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫»اراﺿﯽ ﺑﺎﯾﺮ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻔﺎع ﮐﻪ ﻻﻣﺎﻟﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﺷﺨﺼﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺟﺎزه ﺣﮑﻮﻣﺖ آن را ﺗﺼﺮف و آﺑﺎد ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اراﺿﯽ ﺑﺎﯾﺮ و ﻻﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ اﺟﺎزة‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ آﺑﺎد ﮔﺮدد ودر آن ﮐﺸﺖ زراﻋﺖ و ﺑﻨﺎء آﺑﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﺑﺎدﮐﻨﻨﺪه ﻣﺎﻟﮏ آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫و ﺑﻪ ﺗﺎدﯾﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص ﻃﻮر دﯾﮕﺮ ﺣﮑﻢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫آنﭼﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺎده ‪ 1991‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اول ﻣﺎده‬
‫ﻋﺒﺎرت »اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ ﻻﻣﺎﻟﮏ« ذﮐﺮ ﺷﺪه و اﯾﻦ ﯾﮏ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرگ اﺳﺖ زﯾﺮا اراﺿﯽ‬
‫زراﻋﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ادﻋﺎ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ ﻻﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ اﺳﺖ زﯾﺮا اوﻻ اراﺿﯽ‬
‫زراﻋﺘﯽ‪ ،‬ﻻﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﺮﻧﻪ زراﻋﺘﯽ ﻧﻤﯽﺑﻮد و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﻫﻤﻪ اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻠﮑﯿﺖ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً ﻣﺎده ﺑﻌﺪي ﯾﻌﻨﯽ ‪ 1992‬ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ »اراﺿﯽ ﺑﺎﯾﺮ« ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮاد اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﺎده ‪ 1992‬ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره ﻫﻤﯿﻦ زﻣﯿﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ از‬
‫اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺑﺎ اﺟﺎزه دوﻟﺖ‪ ،‬اﺣﯿﺎ و آﺑﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ آن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺸﺎء اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه– ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻌﺪاً در ﻣﻮرد ﻣﺎده ‪ 482‬ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ -‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫»اﻻراﺿﯽ اﻟﻤﺰروﻋﻪ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ در واﻗﻊ از ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺻﻮرت ذﯾﻞ‬
‫و ﺑﺎ ﮐﻠﻤﻪ »ﻏﯿﺮ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪»:‬اﻻراﺿﯽ ﻏﯿﺮ اﻟﻤﺰروﻋﻪ«‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻣﺎده ‪ 874‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‬
‫ﻣﺼﺮ در دو ﻓﻘﺮه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»)‪ (1‬اﻻراﺿﯽ ﻏﯿﺮ اﻟﻤﺰروﻋﻪ اﻟﺘﯽ ﻻ ﻣﺎﻟﮏ ﻟﻬﺎ ﺗﮑﻮن ﻣﻠﮑﺎً ﻟﻠﺪوﻟﻪ‪ (2) .‬و ﻻ ﯾﺠﻮز ﺗﻤﻠﮏ‬
‫ﻫﺬه اﻻراﺿﯽ او وﺿﻊ اﻟﯿﺪ ﻋﻠﯿﻬﺎ اﻻ ﺑﺘﺮﺧﯿﺺ ﻣﻦ اﻟﺪوﻟﻪ وﻓﻘﺎً ﻟﻠﻮاﯾﺢ‪«.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ ﻣﺎده در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻋﯿﻦ ﻣﺎده ‪1991‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺼﺮ ﺑﻪ »اراﺿﯽ ﻏﯿﺮ زراﻋﺘﯽ ﻻﻣﺎﻟﮏ« ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﺷﺪه اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ »اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ ﻻﻣﺎﻟﮏ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﻣﻨﺸﺎء اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ »ﻏﯿﺮ« ﺳﻬﻮاً از آن ﺣﺬف ﺷﺪه و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﻢ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﻣﻮال ﺑﻼوارث‪:‬‬
‫ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻪ ﯾﺎ اﻣﻮال ﺑﻼوارث اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻓﻮت ﮐﻨﺪ و وارﺛﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻪ او ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺰاﻧﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﻌﻨﯽ از اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 342‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫در ﻣﺎده ‪ 1998‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﯿﺮاث ﻣﻮﺟﻮد ﻧﮕﺮدد‪،‬‬
‫ﺗﺮﮐﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻓﻘﺮه دوم اﯾﻦ ﻣﺎده ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﻓﻮق اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺮوﮐﻪ ﯾﺎ آن ﭼﻪ از آن ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺗﺮﮐﻪ ﯾﺎ اﻣﻮال ﺑﻼوارث ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﻓﻘﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دوﻟﺖ را وارث ﮐﺴﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ وارث ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن دوﻟﺖ وارث اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﻪ او ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از آرا در ﻓﻘﻪ ﺣﻨﺒﻠﯽ و ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬اﻣﻮال‬
‫ﺑﻼوارث را از ﺑﺎب اﻣﻮال ﺑﻼﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﯽداﻧﺪ زﯾﺮا دوﻟﺖ ﻣﺎﻟﮏ اﻣﻮال ﺑﻼﻣﺎﻟﮏ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻘﻪ ﻣﺎﻟﮑﯽ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻘﺮا اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل‪ .‬در ﻓﻘﻪ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻣﺎم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪:‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ از دو اﺻﻄﻼح »ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ« و »اﻣﻼك‬
‫ﻋﺎﻣﻪ« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 9‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻌﺎدن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ و آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و اداره اﻣﻼك دوﻟﺖ و ﻃﺮز اﺳﺘﻔﺎده درﺳﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻼك ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻓﻘﺮه دوم ﻣﺎده ‪ 14‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻬﯿﻪ ﻣﺴﮑﻦ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮاي اﺗﺒﺎع ﻣﺴﺘﺤﻖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن و در ﺣﺪود اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ﺟﺰء دوم ﻣﺎده ‪ 66‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﯾﺎ اﻫﺪا ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮاد ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﻠﮑﯿﺖ« و »اﻣﻼك« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻋﺮف راﯾﺞ‪،‬‬
‫ﻇﻬﻮر در ﻋﻘﺎر و اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل دارد و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد از ﮐﻠﻤﻪ »اﻣﻮال« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ‬
‫ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل از ﻋﺒﺎرات ﻓﻮق اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دو ﻧﻮع ﻣﻠﮑﯿﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﯾﮑﯽ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﻣﻮال دوﻟﺖ اﺳﺖ و‬
‫دﯾﮕﺮي ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻣﻠﮑﯿﺖ را ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﻣﻮال دوﻟﺖ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ و اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺟﻤﻼت ﻃﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻫﺮ دو اﺻﻄﻼح را ﺑﻪ‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪343 /‬‬

‫ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﺎل دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﺜﺒﺖ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮاد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در ﺻﺪد ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻖ اﯾﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﺒﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺟﺰﺋﯿﺎت را ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎدي واﮔﺬار ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬

‫در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﻮاد زﯾﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال دوﻟﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ در ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﮐﻪ در ﺑﺎره اﻣﻮال اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻪ ﻣﺎده ‪ 481‬و ‪ 482‬و‬
‫‪ ،483‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 481‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻣﻮال ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد‪ ،‬اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ و اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﻧﺒﻮده و ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺎده اﻣﻮال ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻣﻮال ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ آن دو ﻣﻌﯿﺎر ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﻧﯿﺴﺖ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺎده ﻣﻌﯿﺎر اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻧﺒﻮدن ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ‬
‫اﻓﺮاد و اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ« و اﯾﻦ اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﻮرد‬
‫ﻗﺒﻮل ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﺳﺖ و در ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺒﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي اﻣﻮال ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺎده آﻣﺪه‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از اﺷﮑﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﻣﻮال در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬اﻣﻮال‬
‫دوﻟﺘﯽ و اﻣﻮال ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم اﻣﻮال ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ اﻣﻮال اﻓﺮاد‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و اﻣﻮال اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ و ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﻮال دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ )وﺳﺎﯾﺮ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ( ﮐﻪ ﻓﻌﻼً ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ اﺳﺖ و اﻣﻮال‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻮده وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎراﺻﻠﯽ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﺎده ﺑﻌﺪي ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎده ‪ 482‬ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ وﺟﻮد ﻣﺎده ‪ 481‬ﺑﻪ ﮐﻠﯽ زاﯾﺪ و ﻟﻐﻮ ﺑﺎﺷﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎدهاي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا اﻣﻮال ﻓﺮدي ﻣﺸﺨﺺ و روﺷﻦ اﺳﺖ و اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺧﺎص ﻧﺪارد و آنﭼﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﺗﻔﮑﯿﮏ و ﺗﺸﺨﯿﺺ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎده ﺑﻌﺪي ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺎده ‪ 482‬ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ و ﻣﺒﻬﻢﺗﺮ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻬﺘﺮ آن ﺑﻮد اﯾﻦ ﻫﺮ دو ﻣﺎده در ﯾﮏ ﻣﺎده و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺴﺠﻢﺗﺮ و‬
 ‫‪ / 344‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺄﻣﻠﯽ در ﻣﺎده ‪ 482‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬

‫در ﻓﻘﺮه ‪ 1‬ﻣﺎده ‪ 482‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ)ﻋﺎﻣﻪ( ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺷﻤﺎره و ﻣﻮارد‪ ،‬ﺷﻤﺮده ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي‬
‫آن ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ذﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل دوﻟﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﺎل دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎل‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪» ،‬ﻣﺎل دوﻟﺖ« ﺑﻮدن اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﯿﺎري را ﻫﯿﭻ ﺣﻘﻮقداﻧﯽ ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮال دوﻟﺘﯽ‪ ،‬اﻣﻮال‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﺻﻔﺖ »ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻧﺪارد و ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ)ﺣﻘﻮﻗﯽ(‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺟﺰء از ﻣﺎده ‪482‬‬
‫‪ ،‬اﻣﻮال ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ )ﯾﺎ ﺣﮑﻤﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﻨﻮي ﯾﺎ اﻋﺘﺒﺎري در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘﯽ( از‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻋﻢ از ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ( و ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ)ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دوﻟﺖ و واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ و ﺗﺼﺪيﻫﺎ و‪ ،(...‬ﻫﺮ‬
‫ﻧﻮع اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮﻟﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺴﻠﻢ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻣﻮال‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻨﻘﻮل ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل‪ ،‬ﺟﺰء اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﮔﺮدد ﺣﺘﯽ‬
‫اﮔﺮ از ﺳﻮي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﻫﻢ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﺰء ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﺧﻮد درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﻮال‬
‫اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺰء‬
‫از ﻣﺎده ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﺟﺎي ﺧﻮد درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻘﺼﺪ‬
‫اﺻﻠﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻘﺼﺪ از اﯾﻦ ﻣﺎده اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت‬
‫ﺑﮕﯿﺮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮاي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻌﯿﺎر‬
‫وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪345 /‬‬

‫‪ -1‬ﻣﺎل دوﻟﺖ ﺑﻮدن‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻣﺎل ﺷﺨﺺ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﻮدن‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ دﯾﺪﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﯽ اﺻﻼ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺴﯽ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﻌﯿﺎر در اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﺎده ﻗﺒﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎده ‪ 481‬ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬زﯾﺮا در آن ﻣﺎده ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ‪» :‬اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﻧﺒﻮده و ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﯿﺎر ﻋﻤﺪه اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 482‬ﭼﻬﺎر ﻣﻌﯿﺎر ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﺑﻬﺎﻣﺎت و ﻣﺸﮑﻼت از ﮐﯽ و ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه؟ آﯾﺎ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﻧﻮاﻗﺺ ﻧﺒﻮده اﻧﺪ و ﯾﺎ‪ ...‬؟‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن در ‪ 1355/10/15‬در ‪ 2416‬ﻣﺎده ﺑﺎ ﻣﻨﻈﻮري رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر وﻗﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪه‬
‫و در ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ 353‬ﻧﺸﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ و در ﻃﻮل اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‬
‫ﻣﻮارد اﻧﺪﮐﯽ از آن ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﻦ ﻣﺴﻮده اوﻟﯿﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻣﺼﺮي ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ دوﻟﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن دﻋﻮت ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﻬﯿﻪ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﻮد و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ را ﻣﺘﻦ ﻗﺮار داده و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮاردي را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻧﺎﻓﺬ و ﺷﺮاﯾﻂ و اﺻﻄﻼﺣﺎت و روﯾﻪﻫﺎي ﺧﺎص اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺬف ﯾﺎ اﺻﻼح‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺘﻦ اوﻟﯿﻪ را ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در ‪ 2425‬ﻣﺎده ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪاي از آن‬
‫ﻧﺰدم ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﻧﺴﺨﻪ اﺻﻠﯽ آن ﻫﻢ در ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ ﯾﺎ ﻧﺰد اﻓﺮاد دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﻓﻐﺎن‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ دري ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺎي ﮐﺪام اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ )در ‪ 16‬ﺟﻮﻻي ‪ 1948‬ﺗﺼﻮﯾﺐ و در اﮐﺘﺒﺮ ‪ 1949‬ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪ و در ‪1954‬‬
‫ﻣﺠﺪداً ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﻌﻼ ﻫﻢ در ‪ 1149‬ﻣﺎده ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ(‪ 1‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﻟﺴﻨﻬﻮري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪر و واﺿﻊ آن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ از آن اﻟﮕﻮ ﺑﺮداري ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺸﮑﻞ‬

‫‪ . 1‬در ﺑﺎره ﺳﻮاﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﺼﺮ ﮐﺎﭘﯽ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺎرﺳﺎ از ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮده و ﺳﺎل ﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪه و در ﻃﻮل‬
‫ﻣﺪت ﺑﯿﺶ از دوازده ﺳﺎل‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﻬﯿﻪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪ 1948‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﻠﺪ اول‪.‬‬
 ‫‪ / 346‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺻﻠﯽ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ درﺳﺖ و دﻗﯿﻘﯽ ﻧﺸﺪه و ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﭘﺎرهاي از ﺟﻤﻼت ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﮔﻨﮓ و ﻧﺎرﺳﺎ و در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺘﻮا و ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺰ داراي اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻓﺎﺣﺶ و ﻧﺎﺑﺨﺸﻮدﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ روﺷﻦ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در اﺑﺘﺪا ﺳﻪ ﻣﺘﻦ )ا‪ -‬ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎﻓﺬ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪-2 .‬‬
‫ﻣﺘﻦ اوﻟﯿﻪ ﻋﺮﺑﯽ آن‪ -3 .‬ﻣﺘﻦ ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ‪ (.‬را در ﺟﺪول ذﯾﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ‬
‫ﻣﺎده ‪: 87‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻌﺘﺒﺮ اﻣﻮاﻻً ﻋﺎﻣﻪ‬
‫اﻟﻌﻘﺎرات و اﻟﻤﻨﻘﻮﻻت اﻟﺘﯽ ﻟﻠﺪوﻟﻪ‬
‫او ﻟﻼﺷﺨﺎص اﻻﻋﺘﺒﺎرﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ و‬
‫اﻟﺘﯽ ﺗﮑﻮن ﻣﺨﺼﺼﻪ ﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ او ﺑﻤﻘﺘﻀﯽ ﻗﺎﻧﻮن او ﻣﺮﺳﻮم‬
‫او ﻗﺮار ﻣﻦ اﻟﻮزﯾﺮ اﻟﻤﺨﺘﺺ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﺎده ‪:482‬‬
‫ﻣﺎده ‪:491‬‬ ‫»)‪ (1‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫)‪ (1‬ﺗﻌﺘﺒﺮ اﻣﻮاﻻً ﻋﺎﻣﻪ‬
‫اﺳﺖ از‪:‬‬
‫اﻟﻌﻘﺎرات و اﻟﻤﻨﻘﻮﻻت اﻟﺘﯽ ﻟﻠﺪوﻟﻪ‬
‫‪ -1‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ او ﻟﻼﺷﺨﺎص اﻟﻤﻌﻨﻮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ و اﻟﺘﯽ‬
‫ﺗﮑﻮن ﻣﺨﺼﺼﻪ ﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻋﺎﻣﻪ‬ ‫ﻣﻨﻘﻮل دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ اوﺑﻤﻘﺘﻀﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫ﻣﻨﻘﻮل اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ‪.‬‬
‫‪ - 3‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 4‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬درﯾﻦ اﻣﻮال‪،‬‬
‫ﺗﺼﺮف‪ ،‬ﺣﺠﺰ و ﺗﻤﻠﮏ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎس ﻣﺮور زﻣﺎن ﺟﻮاز‬
‫ﻧﺪارد‪«.‬‬

‫)‪ (2‬و ﻫﺬه اﻻﻣﻮال ﻻ ﯾﺠﻮز‬

‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪347 /‬‬

‫)‪ (2‬وﻻ ﯾﺠﻮز اﻟﺘﺼﺮف ﻓﯽ اﻟﺘﺼﺮف ﻓﯿﻬﺎ او اﻟﺤﺠﺰ ﻋﻠﯿﻬﺎ او‬

‫ﻫﺬه اﻻﻣﻮال او اﻟﺤﺠﺰ ﻋﻠﯿﻬﺎ او ﺗﻤﻠﮑﻬﺎ ﺑﺎﻟﺘﻘﺎدم‪.‬‬
‫ﺗﻤﻠﮑﻬﺎ ﺑﻤﺮور اﻟﺰﻣﺎن‪.‬‬

‫ﻣﺎده ‪: 88‬‬ ‫ﻣﺎده ‪:492‬‬ ‫ﻣﺎدة ‪:483‬‬

‫ﺗﻔﻘﺪ اﻻﻣﻮال اﻟﻌﺎﻣﻪ ﺻﻔﺘﻬﺎ‬ ‫)‪ (1‬ﺗﻔﻘﺪ اﻻﻣﻮال اﻟﻌﺎﻣﻪ‬ ‫)‪ (1‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ وﻗﺘﻰ‬
‫ﺻﻔﺘﻬﺎ ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء ﺗﺨﺼﯿﺼﻬﺎ ﻟﻠﻤﻨﻔﻌﻪ ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء ﺗﺨﺼﯿﺼﻬﺎ ﻟﻠﻤﻨﻔﻌﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻣﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫اﻟﻌﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﯿﻌﺎد ﺗﺨﺼﯿﺺ آن ﺑﺮاى‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺧﺘﻢ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺧﺘﻢ ﺗﺨﺼﯿـﺺ ﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺘﻢ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﻪ‬
‫و ﯾﻨﺘﻬﯽ اﻟﺘﺨﺼﯿﺺ ﺑﻤﻘﺘﻀﯽ‬
‫)‪ (2‬و ﯾﻨﺘﻬﯽ اﻟﺘﺨﺼﯿﺺ ﻗﺎﻧﻮن او ﻣﺮﺳﻮم او ﻗﺮار ﻣﻦ اﻟﻮزﯾﺮ‬ ‫اﺳﺎس آن ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه ﺻﻮرت ﺑﻤﻘﺘﻀﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن او ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ او ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء اﻟﻤﺨﺘﺺ او ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ او ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء‬
‫اﻟﻐﺮض اﻟﺬي ﻣﻦ اﺟﻠﻪ ﺧﺼﺼﺖ اﻟﻐﺮض اﻟﺬي ﻣﻦ اﺟﻠﻪ ﺧﺼﺼﺖ‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﺬه اﻻﻣﻮال ﻟﻠﻤﻨﻔﻌﮥ اﻟﻌﺎﻣﮥ‪.‬‬ ‫ﻫﺬه اﻻﻣﻮال ﻟﻠﻤﻨﻔﻌﮥ اﻟﻌﺎﻣﮥ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺘﻦ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎده دوم در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﺘﻦ )ﻣﺎده ‪ 88‬ﻣﺼﺮ‪ -‬ﻣﺎده‬
‫‪ 492‬ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ -‬ﻣﺎده‪ 483‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ( ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻢ ﻣﺸﮑﻞ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪارد ﺟﺰ در دو ﻣﻮرد ﮐﻪ در دﻧﺒﺎل ﺑﺤﺚ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺎده اول در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد و در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻓﺎﺣﺸﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺪول‪ ،‬ﻣﻮارد ﺗﻔﺎوت دو ﻣﺘﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺸﯿﺪن ﺧﻂ در زﯾﺮ ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (1‬ﺑﯿﻦ دو ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺷﮑﻠﯽ اﻧﺪﮐﯽ وﺟﻮد دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﻪ »ﺗﻘﺎدم« در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺼﺮ و »ﻣﺮور زﻣﺎن« در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺼﺮ ﺑﻌﺪ از ﻗﺎﻧﻮن‪» ،‬ﻣﺮﺳﻮم« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﺮﻣﺎن رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر« و »ﻗﺮار وزﯾﺮ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫وزﯾﺮ« ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺤﻮه ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه و در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ذﮐﺮ »ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻗﺎﻧﻮن« اﮐﺘﻔﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻣﺘﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻓﻘﺮه اول اﯾﻦ ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻋﺒﺎرت »ﻣﺨﺼﺼﻪ ﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻋﺎﻣﻪ« و ﻗﺒﻞ از »او ﺑﻤﻘﺘﻀﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن«‬
‫ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ« ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻣﻌﻨﯽ را ﻧﺎﻗﺺ ﺳﺎﺧﺘﻪ و در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪه‬
 ‫‪ / 348‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺪوﯾﻦ ﯾﺎ ﺗﺎﯾﭗ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‬
‫ﺣﺬف آن ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد و در ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺼﺮ ﻫﻢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬در ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻪ از ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﺣﺬف ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ« ﺟﻤﻠﻪ را از ﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺎﻗﺺ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻘﺮه اول ﻣﺎده‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻋﺒﺎرت »او ﻟﻼﺷﺨﺎص اﻟﻤﻌﻨﻮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ« ﯾﻌﻨﯽ »ﯾﺎ اﻣﻮال اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﮐﻠﻤﻪ‬
‫»اﻟﻌﺎﻣﻪ« در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺻﻼ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ »اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ« ﺑﺪون ﺻﻔﺖ »ﻋﺎﻣﻪ« ﯾﺎ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﻮال اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻫﻢ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ اﺷﺘﺒﺎه آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﺸﮑﻞ دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻢ در ﻓﻬﻢ اﺻﻞ ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻓﻘﺮه اول اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎده ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ آن اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮﻟﯽ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻢزﻣﺎن داراي دو ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﯾﺎ دو ﺻﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﺑﺎ ذﮐﺮ دو ﮐﻠﻤﻪ »اﻟﺘﯽ«‬
‫ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺣﺮف ﻋﺎﻃﻔﻪ »و« ﻧﻪ »اَو« ﻋﻄﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ اول‪» :‬اﻟﺘﯽ ﻟﻠﺪوﻟﻪ او ﻟﻼﺷﺨﺎص اﻟﻤﻌﻨﻮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ« ﯾﻌﻨﯽ آن اﻣﻮاﻟﯽ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﻮال دوﻟﺖ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ )ﺣﮑﻤﯽ( ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ دوم‪» :‬واﻟﺘﯽ ﺗﮑﻮن ﻣﺨﺼﺼﻪ ﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻋﺎﻣﻪ« ﯾﻌﻨﯽ آن اﻣﻮال دوﻟﺖ و اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن اﻣﻮاﻟﯽ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ داراي ﻫﺮ دو‬
‫ﺻﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﺻﻔﺖ ﻣﻌﯿﺎر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﻦ دو ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮه ﺗﺨﺼﯿﺺ اﻣﻮال ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻣﻮال دوﻟﺖ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺤﻮه ﺗﺨﺼﯿﺺ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺨﺼﺼﻪ ﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ او ﺑﻤﻘﺘﻀﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن«‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ او ﺑﻤﻘﺘﻀﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن« ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﺨﺼﺼﻪ« ﺑﻮده و دو راه ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻦ‬
‫را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻌﯿﺎر اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﯿﺎن ﻣﻌﯿﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎ اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ« ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺻﻼ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺮاد ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺒﻠﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫داده ﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دو روش اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎ روش ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن‪ .‬و از‬
‫ﺳﻮيدﯾﮕﺮ روش »ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ« در ﻣﺎده ‪ 483‬ﮐﻪ ﺧﺘﻢ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺎده ‪ 482‬ﮐﻪ ﻧﺤﻮه ﺗﺨﺼﯿﺺ دادن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﭼﻮن اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﺮﯾﻘﻪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪349 /‬‬

‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﯿﻦ ﻫﻤﺎن ﻃﺮﯾﻘﻪ از ﺗﺨﺼﯿﺺ‪ ،‬ﺧﺎرج ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﻪ اﻣﻮال‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ درﺳﺖ و دﻗﯿﻖ ﻓﻘﺮه اول اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫»اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل دوﻟﺖ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ذﯾﻞ ﮐﻪ ﻓﻌﻼً در ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ آﻣﺪه‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﻏﻠﻂ و ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺮاد و ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ‪.‬‬
‫‪ - 3‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 4‬اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺸﻢ‪ -‬ﺷﯿﻮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪن اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ و ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺒﻠﯽ ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ را دارد؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ آﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺟﺰء اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ و اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ روﺷﻦ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﻮال دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﺣﮑﻢ اﺧﺘﺼﺎص رﻓﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد آن اﻣﻮال ﺻﻔﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮدن ﺧﻮد را ﻫﻢ‬
‫از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ دوﻟﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬رﻓﻊ اﺧﺘﺼﺎص ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫روﺷﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺤﺚ‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص دادن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ دو روش ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬روش رﺳﻤﯽ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن و روش ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس در ﻫﻨﮕﺎم رﻓﻊ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫دو روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺘﻢ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻫﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﺧﺘﻢ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﻪ اﺳﺎس آن ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 483‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»)‪ (1‬اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ وﻗﺘﻰ ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻣﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﻌﺎد ﺗﺨﺼﯿﺺ آن ﺑﺮاى ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺘﻢ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 350‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﺘﻢ ﺗﺨﺼﯿـﺺ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺘﻢ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﻪ اﺳﺎس آن ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺎده اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺤﻮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪن اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬در ﻓﻘﺮه اول ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﯿﻌﺎد« اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را اﻓﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﯿﻌﺎد ﯾﺎ ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ ﺧﺘﻢ آن ﻣﯿﻌﺎد‪ ،‬اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ اﻣﻮال ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﯿﻌﺎد ﯾﺎ ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﻧﺪارد ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺧﺘﻢ آن‪ ،‬اﻣﻮال ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص داده ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ در‬
‫آﻏﺎز ﻣﺪت ﺧﺎﺻﯽ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻬﺘﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﯿﻌﺎد« ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در اﺻﻞ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻢ‪-‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺟﺪول ﻗﺒﻠﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ -‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫»اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﺨﺼﯿﺺ آن ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮدن‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪«.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻄﻠﺐ دوم در ﺑﺎره ﻓﻘﺮه دوم اﯾﻦ ﻣﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻓﻘﺮه‪ ،‬ﺧﺘﻢ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ ﺷﯿﻮه ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ -1 :‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪ -2 .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ‪ -3 .‬در‬
‫ﺻﻮرت ﺧﺘﻢ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﻪ اﺳﺎس آن ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻮه ﺳﻮم ﻫﻤﺎن دوم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺘﻢ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن دو ﻃﺮﯾﻘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ دادن‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن و‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ‪ .‬ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎس آن ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺷﯿﻮه ﺳﻮم ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﯾﺎ ﺷﯿﻮه دوم اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﻠﻤﻪ »ﯾﺎ« در ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ و‬
‫ﮐﻠﻤﻪ »اَو« در ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺷﯿﻮه آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺬف ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﻣﺘﻦ ﻓﺎرﺳﯽ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﻧﻮاﻗﺺ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺟﺪول ﻣﻘﺎﯾﺴﻮي ﺑﯿﻦ ﺳﻪ ﻣﺘﻦ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﻋﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت اﻧﺪﮐﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﺨﺼﯿﺺ‪ ،‬ﺳﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪351 /‬‬

‫اﺳﺖ‪) .‬ﺑﻤﻘﺘﻀﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن او ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ او ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء اﻟﻐﺮض‪ (...‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎرﺣﺎن و ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﭘﺪر آن ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺳﻨﻬﻮري ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه در‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن در ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫»اَو« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﯾﺎ« ﺑﻌﺪ از ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ« زاﯾﺪ و ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ‬
‫اﺳﺖ‪...» :‬او ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﺎﻧﺘﻬﺎء اﻟﻐﺮض اﻟﺬي ﻣﻦ اﺟﻠﻪ ﺧﺼﺼﺖ ﻫﺬه اﻻﻣﻮال ﻟﻠﻤﻨﻔﻌﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ‪ «.‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫»ﺧﺘﻢ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺑﺎ ﺧﺘﻢ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﻪ اﺳﺎس آن ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد«‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم و اﻓﺮادي ﮐﻪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اوﻻً دوﻟﺖ در ﻣﻮرد اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﻪ ﺣﻘﯽ دارد؟ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ راﺑﻄﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ داراي ﭼﻪ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ؟ ﺛﺎﻧﯿﺎً از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﺛﺎﻟﺜﺎً ﻣﺮدم از اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ آن را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و از ﭼﻪ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ؟‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻖ دوﻟﺖ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﻖ دوﻟﺖ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و راﺑﻄﻪ آن ﺑﺎ اﯾﻦ اﻣﻮال‪ ،‬داراي ﭼﻪ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ دور در ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺟﺪي وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ در دو‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺻﻠﯽ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻖ ﻧﻈﺎرت و ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻧﻔﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال‬

‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در آﻏﺎز اﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺮودون ﺣﻘﻮقدان و اﺳﺘﺎد ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1832‬ﮐﺘﺎب ﺧﻮد در ﻣﻮﺿﻮع اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻤﻠﻮك ﻫﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ و دوﻟﺖ آن را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺻﯿﺎﻧﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ‪،‬ج‪ ، 8‬ص‪ 140‬و ‪ ،142‬ﻣﺘﻦ و‬
‫ﭘﺎورﻗﯽ‪.‬‬
 ‫‪ / 352‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫دﯾﮑﺮوك از ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮده ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬
‫داراي ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﻖ اﺳﺘﻌﻤﺎل )اﺳﺘﻔﺎده( ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺧﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺧﻮد در آن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻮد و‬
‫از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﻖ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ اﺟﺎره و ﮐﺮاﯾﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -3‬ﺣﻖ ﺗﺼﺮف‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺣﻖ دوﻟﺖ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد زﯾﺮا دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺗﻌﻠﻖ دارد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﺼﺮف دﯾﮕﺮي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻖ ﻧﻈﺎرت و ﺣﻔﺎﻇﺖ دارد و اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺣﻖ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻗﺪرت و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺣﻖ دارد اﯾﻦ اﻣﻮال را ﺣﯿﺎزت‪ ،‬ﺣﺮاﺳﺖ و ﻧﻈﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از دﯾﮑﺮوك‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ دوﮔﯽ‪ ،‬ﮔﺎﺳﺘﻮن ﺟِﺰ و ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬دوﮔﯽ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮد‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ دوﻟﺖ را ﻧﻪ ﻣﺎﻟﮏ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺣﺘﯽ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ .‬اﻣﺎ آﻗﺎي ﺟِﺰ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﺘﻮاﻧﺪ از آن ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﮏ اﯾﻦ اﻣﻮال ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺗﻠﻤﯽ ﻋﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل دﯾﮑﺮوك را‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ داراي ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ و‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺼﺮ اﺳﺘﺎد اﺣﻤﺪ ﻓﺘﺤﯽ زﻏﻠﻮل‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺮﺳﯽ‪،‬‬
‫‪3‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻟﺼﺎدق‪ 5‬و اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ 6‬و ﻋﺪه دﯾﮕﺮ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﻗﻀﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯽ از ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﺎن ﻧﻮع اﺳﺘﺪﻻل ﻫﺎ را‬
‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ . 2‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ در ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 1900‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫» ﻣﻠﮑﯿﺖ‪ ،‬ﺣﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آن ﺷﯿﺊ ﺗﺤﺖ اراده و ﺗﺴﻠﻂ ﺷﺨﺺ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺼﺮف ﻣﺎﻟﮑﺎﻧﻪ در آن ﺑﭙﺮدازد‪«.‬‬
‫‪ .3‬اﺣﻤﺪ ﻓﺘﺤﯽ زﻏﻠﻮل‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،1913 ،‬ص‪. 49‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺮﺳﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻠﮑﯿﻪ و اﻟﺤﻘﻮق اﻟﻌﯿﻨﯿﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،1933 ،‬ج‪ ،1‬ص‪.103‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻟﺼﺎدق‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري اﻟﻤﺼﺮي و اﻟﻤﻘﺎرن‪ ،‬ص ‪. 208‬‬
‫‪ .6‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ ﻋﻠﻢ اﻟﻤﺎﻟﯿﻪ و اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ اﻟﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ج‪ ،1938 ،2‬ص ‪.19‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪353 /‬‬

‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫‪8‬‬
‫ﻫﻮرﯾﻮ‪ 7‬ﺣﻘﻮﻗﺪان ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺮﭼﻢدار اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از اﯾﺸﺎن‪ ،‬واﻟﯿﻦ‪،‬‬
‫روﻻﻧﺪ‪ 9،‬دو ﻟﻮﺑﺎدر‪ 10،‬ﻣﺎرﺳﻞ ﭘﻼﻧﯿﻮل‪ 11‬و دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوز دوﻟﺖ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺼﺮﻓﺎت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﺎﻟﮏ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﻖ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ اداري دﯾﮕﺮ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻋﺎدي‬
‫و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد و ادﻋﺎي ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺣﻖ‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ ﻧﻮع اﺳﺘﻘﺮا و ﺗﻔﺤﺺ در ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫از آنﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﮐﻢ ﺷﻮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ در ﻣﺎل‬
‫ﺧﻮد ﺗﺼﺮف ﻧﮑﻨﺪ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﯾﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻫﻢ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ او ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ و اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ را ﻣﻨﺘﻔﯽ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻫﻤﺎن اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺧﺼﻮﺻﯽ در ﻣﻠﮑﺶ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻼت و ﻣﯿﻮه اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ و ﻣﻌﺎدن آن را ﺗﻤﻠﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻣﺘﺠﺎوز ﺑﺮ اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻏﺎﺻﺒﯿﻦ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺜﻞ‬
‫ﯾﮏ ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻮيﺗﺮ از ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽاش‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫زﯾﺮا دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﻠﻄﻪ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﻘﻮق اداري ﺑﻬﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﻮال اﻓﺮاد را‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻣﺤﺪودﯾﺖ وﺿﻊ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرت ﺗﻌﺪي ﺑﺮ اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻧﺎن را ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد دارد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭼﻮن ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻋﻤﺎﻟﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال از اﯾﻦ ﻣﺤﻮر ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺧﺎرج ﺷﻮد و از اﯾﻦ رو ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را »ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬
‫اداري« ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ »ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻋﺎدي« ﻓﺮق ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق در ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ اﻓﺮادي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎد وﺣﯿﺪ رأﻓﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ زﻫﯿﺮ‬
‫‪12‬‬

‫‪ .7‬آﻧﺪره ﻫﻮرﯾﻮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺰ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ص ‪ 630‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬

‫‪ .8‬واﻟﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎدﻻت اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،1925 ،‬ص ‪.93‬‬
‫‪ .9‬ﻣﻮﺟﺰ ﺣﻘﻮق اداري‪ ،1926 ،‬ص‪.288‬‬
‫‪ .10‬دو ﻟﻮﺑﺎدر‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ص ‪.198‬‬
‫‪Marcel Planiol .11‬‬
‫‪ .12‬وﺣﯿﺪ رأﻓﺖ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.1022‬‬
 ‫‪ / 354‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺟﺮاﻧﻪ‪ 13‬و دﯾﮕﺮان از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوز‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ راﯾﺞ و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﮐﺜﺮ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن و ﻗﻀﺎت و روﯾﻪ ﺟﺎري دوﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻮرد از ﺗﻌﺒﯿﺮاﺗﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﻮال اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ آنﭼﻪ در ﻣﺎده ‪ 9‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻌﺎدن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ و آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و اداره‬
‫اﻣﻼك دوﻟﺖ و ﻃﺮز اﺳﺘﻔﺎده درﺳﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻼك ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﯾﺎ در ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ 66‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪،‬‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﯾﺎ اﻫﺪا ﮐﻨﺪ‪«.‬‬

‫آﺛﺎر ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اداري ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻫﻢ داراي آﺛﺎر ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﺑﺮاي اﺳﺘﺤﻘﺎق و ﺣﯿﺎزت‪ :‬دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻏﺎﺻﺐ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﻣﻮال ﻏﺼﺐ ﺷﺪه را ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ و ﺣﯿﺎزت ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ روﺷﻨﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻖ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺣﻖ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﻤﻠﮏ ﺣﺎﺻﻼت و ﻣﯿﻮهﻫﺎ‪ :‬اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ در اﯾﻦ ﮐﻪ اداره ﻣﺎﻟﮏ ﺣﺎﺻﻼت و‬
‫ﻣﯿﻮهﻫﺎي اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻫﻢ ﻓﺮع ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻼً ﻣﺎﻟﮏ اﯾﻦ اﻣﻮال‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻟﮏ ﺣﺎﺻﻼت آن ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻤﻠﮏ ﻣﻌﺎدن و ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ :‬دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺞ و ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﻌﺎدن ﻣﺪﻓﻮن در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﻣﺎﻟﮏ آن زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و اﮔﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬از اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن آن ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 1988‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻌﺪن‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪ ﯾﺎ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ در اراﺿﯽ ﻣﻤﻠﻮﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺸﻒ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ‬
‫آن از دوﻟﺖ ﺑﻮده ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻋﻄﺎي ﻣﮑﺎﻓﺎت ﺑﺮاي ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎدة ‪ 1989‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .13‬ﻣﺤﻤﺪ زﻫﯿﺮ ﺟﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﺣﻖ اﻟﺪوﻟﻪ و اﻻﻓﺮاد ﻋﻠﯽ اﻻﻣﻮال اﻟﻌﺎﻣﻪ‪.1943 ،‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪355 /‬‬

‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اراﺿﯽ دوﻟﺘﯽ ﻣﻌﺪن‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪ دﻓﻦ ﺷﺪه ﯾﺎ اﺛﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ را ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ دوﻟﺖ‬
‫ﺷﻤﺮده ﺷﺪه ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ او ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ آﺛﺎر دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ دارد ﮐﻪ در ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻌﺪي ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻓﻘﺮه دوم ﻣﺎده ‪ 482‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺑﺎره اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»در اﯾﻦ اﻣﻮال‪ ،‬ﺗﺼﺮف‪ ،‬ﺣﺠﺰ و ﺗﻤﻠﮏ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻣﺮور زﻣﺎن ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻓﻘﺮه دوم ﻣﺎده ‪ 87‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ و ﻣﺎده ‪ 71‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻋﺮاق‪ ،‬در ﺑﺎره‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻋﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﻓﻮق ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»و ﻫﺬه اﻻﻣﻮال ﻻ ﯾﺠﻮز اﻟﺘﺼﺮف ﻓﯿﻬﺎ او اﻟﺤﺠﺰ ﻋﻠﯿﻬﺎ او ﺗﻤﻠﮑﻬﺎ ﺑﺎﻟﺘﻘﺎدم‪«.‬‬
‫از ﻓﻘﺮه ﻓﻮق اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫دارد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﺎص ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ را ﻣﯽﺗﻮان در دو ﺑﺨﺶ ﻣﺪﻧﯽ و‬
‫ﺟﺰاﯾﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻓﻘﺮه دوم ﻣﺎده ‪ 482‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬در ﺳﻪ ﻣﻮرد ذﯾﻞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺗﺼﺮف‪ ،‬ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺣﺠﺰ و ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺗﻤﻠﮏ ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺗﺼﺮف در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ آن ﯾﻌﻨﯽ اداره‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ در آن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ آن را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﺒﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ رﻫﻦ ﺑﮕﺬارد و ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺼﺮف دﯾﮕﺮي اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻓﻮق ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ اداره را از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﯽ ﺑﺮد و در اﯾﻦ ﺻﻮرت اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اداره ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ را در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در اﺑﺘﺪا ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫آنﻫﺎ را از »اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﺑﻪ »اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ« ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ و ﺳﭙﺲ آن ﺗﺼﺮﻓﺎت را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪون اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ ،‬آن ﺗﺼﺮﻓﺎت را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ‬

‫‪ . 14‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺰء ‪ ، 8‬ص‪ . 131 -127‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن راﺿﯽ ﻟﯿﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫داﻧﻤﺎرك‪ 2008 ،‬ص‪.149‬‬
 ‫‪ / 356‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻓﺮوش رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺼﺮف ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﺎل ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﺮد ﮔﺮدد‪ 15‬و ﻫﺮ‬
‫ﺷﺨﺺ ذيﻧﻔﻌﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻄﻼن آن ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اداره‬
‫را ﺧﺮﯾﺪه و ﻗﯿﻤﺖ آن را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ ﺑﻄﻼن ﺑﯿﻊ‪ ،‬اﺳﺘﺮداد ﻗﯿﻤﺖ‬
‫را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اداره ﻫﻢ در ﻗﺒﺎل آن ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﯿﻤﺖ را ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرت ورود ﺿﺮر‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻧﯿﺰ ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي اداره ﻣﺠﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ آن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻫﺪف ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﻣﺒﺎدﻟﻪ اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺒﺎدﻟﻪ آن ﺑﺎ اداره دﯾﮕﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮض و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا دوﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺖ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ و اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﺮﻓﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺮﻓﺎت اداري اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﺪﻧﯽ و ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﺎل‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻀﺎد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺣﺠﺰ ﯾﺎ ﺗﻮﻗﯿﻒ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﮑﻢ ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮوش اﺧﺘﯿﺎري‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﻮاز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮوش اﺟﺒﺎري آن ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺎز ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺠﺰ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪن ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬در ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮﻧﺶ‪ ،‬اﻣﻮال او ﺗﻮﻗﯿﻒ ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮوش رﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺠﺰ ﺟﻮاز ﻧﺪارد زﯾﺮا ﻣﻔﺮوض اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺎﺗﻮان و ﻧﺎدار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ اﻣﻮال او ﺑﻪ ﻓﺮوش رﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻋﺪم ﺟﻮاز ﺗﻤﻠﮏ ﺑﺎ ﻣﺮور زﻣﺎن‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﻬﻢﺗﺮ از اﺣﮑﺎم ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﻊ ﺗﺼﺮف در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﺣﺠﺰ آن‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر واﺿﺢ و روﺷﻦ اﺳﺖ و ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺼﺮف ﮐﻨﺪ ﯾﺎ آن را‬
‫ﺣﺠﺰ ﻧﻤﺎﯾﺪ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ دﺳﺖ ﺑﮕﺬارد ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻗﺎﻧﻮن اﯾﻦ راه‬
‫را ﺑﻪ روي ﻣﺘﺠﺎوزان ﺑﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﻮده و ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮور زﻣﺎن‬
‫)اﺻﻞ ﺗﻘﺎدم( را ﻣﻤﻨﻮع ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺟﺰاﯾﯽ‪:‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از اﻣﻮال ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﺟﺰاﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﻠﻒ ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا در‬
‫ﮐﺘﺎب دوم‪ ،‬ﺑﺎب اول‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ 16‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺗﻼف ﺑﻨﺎﻫﺎ و اﻣﻼك ﻋﺎﻣﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .15‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ص‪.516‬‬

‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪357 /‬‬

‫ﻣﺎدة ‪:344‬‬
‫»ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﻤﺪاً ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺑﻨﺎء ﯾﺎ اﻣﻼك ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺑﻨﺎء و اﻣﻼﮐﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ آﺛﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ را ﺗﻠﻒ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از دوازدهﻫﺰار‬
‫اﻓﻐﺎﻧﯽ ﮐﻢﺗﺮ واز ﺷﺼﺖﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:345‬‬
‫»ﺷﺨﺼﯽﮐﻪ ﻋﻤﺪاً اﺷﺠﺎر‪ ،‬ﺳﺮك‪ ،‬ﭘﺎرك و ﺗﻔﺮﯾﺢﮔﺎه ﻋﺎﻣﻪ را ﺗﻠﻒ ﯾﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻋﻼوه‬
‫ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺑﻪ ﺣﺒﺴﯽ ﮐﻪ از ﺳﻪﻣﺎه ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ و ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﮐﻪ از ﭘﻨﺞﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻓﺼﻞ اول ﺑﺎب ﺳﻮم‪ ،‬در ﺑﺎره ﻣﺰاﺣﻤﺖ در راهﻫﺎ و اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺐ‬
‫ﭘﻞ و ﭘﻠﭽﮏ و ﻋﻼﯾﻢ ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ و ﺗﻨﻮﯾﺮي و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺣﮑﺎم ﺧﺎﺻﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از آنﻫﺎ را ﻗﺒﻼً در ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ -‬ﺣﻖ ﻣﺮدم)اﻓﺮاد( در اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺘﻦ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪون‬
‫ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ از اﯾﻦ اﻣﻮال اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ آنﻫﺎ را ﺑﯽ ﻗﯿﺪ و ﺷﺮط‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻧﺤﻮه اﺳﺘﻌﻤﺎل آن ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻫﻢ اﻗﺴﺎم و اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﯾﮏﺳﻮ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻔﺎده از راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺜﻞ ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮنﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻫﺮ ﮐﺪام داراي اﺣﮑﺎم‬
‫ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺮدم از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻦ دو ﻗﺴﻢ ذﯾﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ :‬اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪.‬‬

‫اول‪ -‬اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﺻﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺘﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد آن ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و از اﯾﻦ رو اﻓﺮاد ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ اﯾﻦ اﻣﻮال را‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻧﻮع اﻣﻮال را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
 ‫‪ / 358‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻃﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﺑﺰار اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺣﺎﻻﺗﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺮدم از اﻣﻮال ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﻢ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻤﻨﻮع ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺮدم از اﯾﻦ اﻣﻮال‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻻت ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﻻت ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ اﻣﻮال ﺑﺮاي آن اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده اﻓﺮاد از آن و ﯾﺎ وارد ﺷﺪن و رﻓﺖ و آﻣﺪ در آن ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻣﻤﻨﻮع‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﯾﺎ در ﺻﺪد آن ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮم ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎ و ﻗﺸﻠﻪﻫﺎي ﻋﺴﮑﺮي و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت اﻣﻨﯿﺖ و‬
‫دﻓﺎع ﻣﻠﯽ‪ .‬در اﯾﻦ اﻣﺎﮐﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ از اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن اﻓﺮاد‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ورود ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد در ﺑﺮﺧﯽ از واﺣﺪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫داﺷﺘﻦ اﺟﺎزه ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﻻت ورود و رﻓﺖ و آﻣﺪ اﻓﺮاد در اﻣﺎﮐﻨﯽ ﮐﻪ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﻮاﺑﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﮏ وزارت ﮐﻪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم در آن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎيﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎز‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺎت و اوﻗﺎت ﻣﻌﯿﻦ رﻓﺖ و آﻣﺪ اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻧﺪ و‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﮐﺎرﻫﺎ را اﺧﻼل ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ ( 3‬وﻟﯽ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﻮرد اﮐﺜﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺎﻋﺎت ﮐﺎر روزاﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ وارد ﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﺸﺮوط‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده‪ ،‬ﺿﺮري ﺑﺮ اﺧﺘﺼﺎص اﻣﻮال ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو اﻓﺮادي ﮐﻪ از آن ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻻﯾﺤﻪ اي را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬اﻓﺮاد از ﺧﺪﻣﺎت ﺣﻤﻞ و‬
‫ﻧﻘﻞ )ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ( ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع آن اﻋﻢ از ﺧﻂ آﻫﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺗﺮ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽ و ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺪرﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ اﻣﺎ در ﺣﺪودي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي آﻧﺎن ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ و ﻟﺬا ﻣﺮدم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در آبﻫﺎي ﺑﻨﺪرﻫﺎي درﯾﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻤﺎم و‬
‫ﺗﻔﺮﯾﺢ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬اﯾﺴﺘﮕﺎه ﺧﻂ آﻫﻦ‪ ،‬ﻗﻄﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ و‬
‫ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮا ﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از اﯾﻦ اﻣﺎﮐﻦ‬
‫‪16‬‬
‫و اﻣﻮال‪ ،‬اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .16‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 380‬اﻟﯽ ‪.383‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪359 /‬‬

‫دوم‪ -‬اﻣﻮال ﺗﺨﺼﯿﺺ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم‪:‬‬

‫اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ :‬ﯾﮑﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺸﺘﺮك و دﯾﮕﺮي اﺳﺘﻔﺎده ﺧﺼﻮﺻﯽ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺸﺘﺮك از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از آن‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ »ﻋﻤﻮﻣﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از آن ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي آن آﻣﺎده ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور در‬
‫راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺎغﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎركﻫﺎ و ﺗﻔﺮﯾﺢ ﮔﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﺎﮐﻦ ﻋﺒﺎدت‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﻣﻈﺎﻫﺮ آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺣﺘﺮام ﻗﺎﯾﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اداره ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﻣﻮال‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﻮاﺑﻄﯽ وﺿﻊ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﻮاﺑﻂ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻐﺎﯾﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺮاد در اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﻗﻮاﻋﺪ ذﯾﻞ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻗﺎﻋﺪه آزادي در اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم آزاد اﺳﺖ آن ﻫﻢ در ﻫﺮ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﯽ را ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي آن اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﺧﻼل‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در راهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ آزاداﻧﻪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﺪ و در‬
‫ﭘﺎركﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﮔﺮدش ﺑﭙﺮدازد و ﺑﻪ اﻣﺎﮐﻦ ﻋﺒﺎدت و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺎﮐﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ وارد ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آزادي‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري اوﻗﺎت ﺗﺎﺑﻊ ﺿﻮاﺑﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي اداره وﺿﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ ﺗﻨﻈﯿﻢ ورود و ﺧﺮوج اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﺗﻌﯿﯿﻦ اوﻗﺎت ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺎركﻫﺎ و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻊ ﮐﺎﻣﯿﻮنﻫﺎ از اﺳﺘﻔﺎده از راهﻫﺎي ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ داﺧﻞ در‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آزاديﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد را‬
‫ﺳﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻗﺎﻋﺪه راﯾﮕﺎن ﺑﻮدن اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫اﺻﻞ در اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﯾﮕﺎن ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در ﺻﻮرت اﻗﺘﻀﺎي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل‬
‫وﺿﻊ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺧﺬ ﻣﺤﺼﻮل از ﺗﻮﻗﻒ ﻣﻮﺗﺮﻫﺎ در اﻣﺎﮐﻦ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﯾﺎ اﺧﺬ ﻣﺤﺼﻮل از ورود در‬
 ‫‪ / 360‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭘﺎركﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ اﺧﺬ ﺣﻖ اﻟﻌﺒﻮر از ﺑﺰرگراهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ وﯾﮋه ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﻣﻮﺗﺮﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ زﯾﺎد ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪:‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ در اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬در‬
‫ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از آن ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ اداره ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮي را اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه در اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ اﻣﻮال‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺗﻤﯿﯿﺰ و ﺗﺒﻌﯿﻀﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﺷﺨﺎص از ﺟﻬﺖ رﻧﮓ‪،‬‬
‫ﻧﮋاد‪ ،‬دﯾﻦ ﯾﺎ زﺑﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﻻت‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻌﯿﻨﯽ ﮐﻪ داراي وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺎركﻫﺎ‪ ،‬زﻣﺎن ﺧﺎص ﯾﺎ روزﻫﺎي ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﺑﺮاي اﻃﻔﺎل اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در وﺳﺎﯾﻂ‬
‫ﻧﻘﻠﯿﻪ‪ ،‬ﺻﻨﺪﻟﯽﻫﺎي ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﺑﺮاي ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﻦ اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﺳﺘﻔﺎده ﺧﺼﻮﺻﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ »ﺧﺼﻮﺻﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮد‬
‫ﯾﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ را اﺟﺎزه دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﻓﺮاد دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از آن ﻗﺴﻤﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﻔﺎده ﻫﻢ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ از ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎل در اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي آن اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت »اﺳﺘﻔﺎده ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻋﺎدي« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎ آن ﻫﺪف اﺻﻼ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪» ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي‬
‫ﯾﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺴﻢ اول ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﯾﺎ ﮔﺮوه ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺟﺎزه داده ﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﻮات ﺧﻮد را در‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه‪ ،‬دﻓﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺎﺟﺮي اﺟﺎزه داده ﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺒﻠﻐﯽ از ﻣﮑﺎن ﺧﺎﺻﯽ در ﺑﺎزار ﺑﺮاي ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اداره در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز ﯾﺎ ﻣﻨﻊ آن‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺧﺘﯿﺎري و دﻟﺒﺨﻮاﻫﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻮاز‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪن ﺷﺮاﯾﻂ آن دارد و اﻟﻐﺎي آن ﻫﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دارﻧﺪه آن ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي اﯾﺠﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﻓﻮق اﺳﺘﻔﺎده اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اﻓﺮاد از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﻮال ﺑﺮاي‬
‫آن اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﻌﺎرض ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺴﻢ دوم ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ روزﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮوﺷﺎن‬
‫اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ ﻏﺮﻓﻪﻫﺎ ﯾﺎ دﮐﻪﻫﺎي روزﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮوﺷﯽ ﺧﻮد را در ﻗﺴﻤﺘﯽ از راه ﯾﺎ ﻣﻌﺒﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪361 /‬‬

‫ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﻬﻮهﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﭼﺎيﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎده رو ﺳﺮك اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺻﻨﺪﻟﯽﻫﺎي ﺧﻮد را در آنﺟﺎﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﻔﺎده از راهﻫﺎ و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻻﺗﯽ اداره از ﺻﻼﺣﯿﺖ وﺳﯿﻌﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻮاز آﻧﺎن را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا اﻣﻮال‬
‫‪17‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ در اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬راهﻫﺎي ﮐﺴﺐ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‬

‫دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﻣﻮال ﺧﻮد از راهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﯿﻊ ﯾﺎ ﻫﺒﻪ ﯾﺎ وﺻﯿﺖ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻋﻘﺪ و ﻗﺮارداد‬
‫دﯾﮕﺮ و ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ ،‬اﻣﻮاﻟﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬در ﻣﻮارد ﻓﻮق دوﻟﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد از‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اداري ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﺘﯿﺎزات ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫ﺑﺎ ﭼﻬﺮه اﻗﺘﺪار و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﻣﻮال اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ راهﻫﺎ ﻣﺼﺎدره اﻣﻮال اﻓﺮاد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺟﺰاي‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ و ﺑﺎ ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬راه دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن اﻣﻮال اﺳﺖ ﮐﻪ در اﮐﺜﺮ دوﻟﺖﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﯾﺎ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎد دوﻟﺘﯽ راﯾﺞ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻘﺶ ﺣﯿﺎﺗﯽ دارد‪ ،‬ﻣﻠﯽ‬
‫اﻋﻼن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻠﮑﯿﺖ و اداره آنﻫﺎ از اﻓﺮاد ﺑﻪ دوﻟﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻠﯽ‬
‫ﮐﺮدن ﺟﻠﻮهاي از اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺧﺎص ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ (3‬راه دﯾﮕﺮ ﻫﻢ اﺳﺘﯿﻼ و ﺗﺼﺮف اﻣﻮال اﻓﺮاد در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺣﺎﻻت ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺷﻮرش و ﯾﺎ ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮض و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺠﺎز ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﻣﺎ راه دﯾﮕﺮ »اﺳﺘﻤﻼك« ﯾﺎ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﻓﺮاد در ﻣﻮرد اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل‬
‫ﯾﺎ ﻋﻘﺎر و داﺧﻞ ﮐﺮدن آنﻫﺎ در ﻣﻠﮑﯿﺖ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻓﻮق‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﯽﺗﺮ و راﯾﺞﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮق ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺎص و‬

‫‪ .17‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن راﺿﯽ ﻟﯿﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.148 -146‬‬

 ‫‪ / 362‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﺎدر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺑﺮﺧﯽ از‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺘﻤﻼك ﻃﺮﯾﻘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻫﺮﮐﺸﻮري ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﯽ ﮐﺮدن از ﺟﻬﺎﺗﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻤﻼك اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻧﮕﺎه‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ و ﻧﺤﻮه ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺑﺎ آن ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ راه‬
‫ﭼﻬﺎرم ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺘﻤﻼك را ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻤﻼك‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ راه ﮐﺴﺐ اﻣﻮال‬

‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺘﻤﻼك‪:‬‬
‫در ﯾﮏ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺳﺘﻤﻼك ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف از‬
‫آن ﺳﻠﺐ ﺟﺒﺮي ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﺎﻟﮏ از ﻋﻘﺎر ﯾﺎ اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺨﺼﯿﺺ دادن آن‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮض ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﺮدي ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮي ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫اﺳﻨﺎد ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﻫﻤﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﯾﮏ اﺳﺘﺜﻨﺎ از ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻨﻬﺎ دﻟﯿﻞ ﺟﻮاز آن‬
‫ﺿﺮورت ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﺮدي ﺧﻮد ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﯽدارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 40‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در ﺑﺎره ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﻣﺼﺎدره و اﺳﺘﻤﻼك آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻠﮑﯿﺖ از ﺗﻌﺮض ﻣﺼﺌﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺺ از ﮐﺴﺐ ﻣﻠﮑﯿﺖ و ﺗﺼﺮف در آن ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺼﺎدره ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬در ﺑﺪل ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻗﺒﻠﯽ و‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺘﯿﺶ و اﻋﻼن داراﯾﯽ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎدة ‪ 1900‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ در ﺑﺎره ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و آﺛﺎر آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻠﮑﯿﺖ‪ ،‬ﺣﻘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آن ﺷﯽ ﺗﺤﺖ اراده و ﺗﺴﻠﻂ ﺷﺨﺺ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑـﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻬﺮهﺑﺮداري و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺼـﺮف‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪363 /‬‬

‫ﻣﺎﻟﮑﺎﻧﻪ در آن ﺑﭙﺮدازد‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎدة ‪ 1903‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ در ﺑﺎره اﺳﺘﻤﻼك آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺺ از دﺳﺖ او ﮐﺸﯿﺪه ﺷـﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده دوم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﻤﻼك ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ و ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺣﺎﺟﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫‪18‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮراي وزﯾﺮان در ﺑﺪل ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻗﺒﻠﯽ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ)ﻧﺮخ روز( ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻤﻼك‪:‬‬

‫اﺳﺘﻤﻼك ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺳﺘﻤﻼك ﺗﻨﻬﺎ در ﻋﻘﺎر اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮرد ﻋﻘﺎر ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦ و اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو‬
‫اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﯿﻤﺘﯽ و ﮔﺮانﺑﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻤﻼك ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻤﻼك‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺎره ﺧﻮد ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﺳﺖ و ﺣﻘﻮق ﻋﯿﻨﯽ دﯾﮕﺮ اﻋﻢ از اﺻﻠﯽ ﯾﺎ ﺗﺒﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻖ اﻧﺘﻔﺎع‬
‫و ﺣﻖ ارﺗﻔﺎق و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﻤﻼك ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻋﻘﺎري ﮐﻪ اﺳﺘﻤﻼك‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻠﮑﯿﺖ اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻘﺎر ﻣﻠﮑﯿﺖ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺧﻮد از اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ اﺳﺘﻤﻼك‪ ،‬ﻧﺤﻮه اﺳﺘﻔﺎده ﯾﺎ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص آن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺻﻠﯽ اﺳﺘﻤﻼك‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻘﺎر ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺳﺘﻤﻼك ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺎﺳﯽ اوﻟﯿﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ‬
‫ﺣﻖ ﺳﻠﺐ ﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ آن ﻫﻢ در ﺻﻮرت ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬از اﯾﻦ رو در ﻣﺎده ‪ 40‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﻮاز اﺳﺘﻤﻼك ﺑﻪ »ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ«‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﺻﻮرت ﺣﻖ ﻧﺪارد اﻓﺮاد را از‬
‫ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﭼﯿﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺰﺋﯿﺎت آن در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﻮد و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﻣﻮال ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺎﺣﻖ اﺳﺘﻤﻼك ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:3‬‬
‫»اﺳﺘﻤﻼك ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﻗﺴﻤﯽ ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ آﺗﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺷﻮراي وزﯾﺮان‬

‫‪ .18‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،794‬ﻣﺆرخ ‪ 10‬رﺟﺐ ‪1421‬‬
‫ﻫﺠﺮي‪.‬‬
 ‫‪ / 364‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻋﻤﺎر ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪي‪ ،‬ﺷﺎﻫﺮاهﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻂ ﻟﻮﻟﻪ)ﭘﺎﯾﭗ ﻟﯿﻦ( ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻟﯿﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﺑﺮات‪ ،‬ﻟﯿﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺮق‪ ،‬ﺷﺒﮑﻪ ﺑﺪرﻓﺖ)ﮐﺎﻧﺎﻟﯿﺰاﺳﯿﻮن(‪ ،‬ﺷﺒﮑﻪ آبرﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ و‬
‫ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن و ذﺧﺎﯾﺮ زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي داراي اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺻﺎﻟﺢ اﻟﺰراﻋﻪ‪ ،‬ﺑﺎغﻫﺎي وﺳﯿﻊ و‬
‫ﺗﺎﮐﺴﺘﺎنﻫﺎي ﻋﻤﺪه ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻬﻢ دارﻧﺪ و زﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﺎﺣﻪ ﺟﻨﮕﻞ و‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﺳﺎس ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺷﻮراي وزﯾﺮان ﺑﻌﺪ از ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﯽ‪،‬‬
‫‪19‬‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن در ﺑﺎره ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿﻖ ﻣﺼﺪاقﻫﺎي‬
‫آن از ﺻﻼﺣﯿﺖ اداره اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اداره ﮐﺎﻣﻼ ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ را ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ‬
‫و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ زﻣﯿﻦ و ﻣﺴﺎﺣﺖ آن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و اﻓﺮاد ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره‬
‫اﻋﺘﺮاض ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻋﻘﺎر ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و اﻧﺪازه آن را ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺳﺘﻤﻼك ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﺮاي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺜﻞ وﻻﯾﺖ و ﺷﺎرواﻟﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﻋﻘﺎري ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺳﺘﻤﻼك ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫اﯾﻦ اﺳﺘﻤﻼك ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻓﺮاد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺜﻞ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ در ﻫﺮ ﺳﻄﺢ و ﺳﻮﯾﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ آنﻫﺎ‬
‫در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻤﻼك ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬اداره ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬اﺳﺘﻤﻼك را اﺟﺮا ﻧﻤﻮد اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﯾﮏ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﻤﻼك ﻫﻢ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ اداره ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد زﯾﺮا‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﺻﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره ﯾﺎ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺮاردادي‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺳﺘﻤﻼك در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﺳﺘﻤﻼك ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺣﺘﯽ ﻣﺎﻟﮏ در اﺛﺮ آن ﻣﺘﻀﺮر ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ ﻧﻘﺾ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﺮاد‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺿﺮر اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻋﻘﺎر اﺳﺘﻤﻼك ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ آن از ﻃﺮف اداره ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮ »ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻗﺒﻠﯽ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ« ﺗﺼﺮﯾﺢ‬

‫‪ .19‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪365 /‬‬

‫دارد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﻮﯾﺾ اوﻻً ﻗﺒﻞ از اﺟﺮا ﯾﺎ ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ اﺳﺘﻤﻼك ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و ﺛﺎﻧﯿﺎً‬
‫اﯾﻦ ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺎده دوم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك‪ ،‬ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن را‬
‫در ﺑﯿﻦ ﻗﻮس ﺑﻪ »ﻧﺮخ روز« ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﻣﺎده ‪ 8‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻌﻮﯾﺾ ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ -1 :‬ﻗﯿﻤﺖ زﻣﯿﻦ‪ -2 .‬ﻗﯿﻤﺖ ﻣﻨﺎزل ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﺮات و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي‬
‫زﻣﯿﻦ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ -3 .‬ﻗﯿﻤﺖ اﺷﺠﺎر ﻣﺜﻤﺮ زﯾﻨﺘﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻐﺮوﺳﺎت ﺑﺎﻻي زﻣﯿﻦ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده‬
‫‪ 10‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‪» :‬ﻗﯿﻤﺖ زﻣﯿﻦ ﺗﺤﺖ اﺳﺘﻤﻼك از ﻃﺮف ﺷﻮراي وزﯾﺮان ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬درﺟﻪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ زﻣﯿﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬اﻣﺎ در ﻣﺎده ‪ 11‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ‪ » :‬ﻗﯿﻤﺖ ﻣﻨﺎزل ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﺮات و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ و ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﻨﻨﺪه زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺄت ﺷﺎرواﻟﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول واﺣﺪ ﻗﯿﻤﺖ ﮔﺬاري ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ «.‬در‬
‫ﻣﻮاد ‪ 13‬و ‪ 14‬ﻫﻢ ﯾﺎدآوري ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻋﻮض زﻣﯿﻦ اﺳﺘﻤﻼك ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫‪20‬‬
‫ﻧﻤﺮه زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﻨﺰل رﻫﺎﯾﺸﯽ دوﻟﺘﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ در ﺑﺎره »ﻧﺮخ روز«اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺮخ روز ﻧﺮخ ﺑﺎزار‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﺮﺧﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﺄت ﺷﺎرواﻟﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ در ﻋﻤﻞ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺗﻔﺎوت‬
‫ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد وﺟﻮد دارد و ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻧﺮخ ﺑﺎزار ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻧﺮخ ﺷﺎرواﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻌﯿﺎر‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺮخ روز‪ ،‬ﻧﺮخ ﺑﺎزار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬اﺟﺮاآت اﺳﺘﻤﻼك‪:‬‬

‫در اﺟﺮاي اﺳﺘﻤﻼك ﻧﮑﺎت ذﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺳﺘﻤﻼك ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻣﻮرد اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﻣﻮرد اﺳﺘﻤﻼك ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ ﻋﻘﺎر‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن و ﻓﯿﺼﻠﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺳﺘﻤﻼك ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره و ﺣﻘﻮق اداري‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺎره اﺻﻞ اﺳﺘﻤﻼك و ﻧﺤﻮه اﺟﺮاآت و ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻧﻮن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻢ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻤﻼك ﺗﻨﻬﺎ »ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن« ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﻣﻮرد اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ ﺧﺎص و ﺗﻄﺒﯿﻖ آن‪ ،‬از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اداره‬
‫اﺳﺖ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺘﻤﻼك و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﯿﻤﺖ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺷﻮراي‬
‫وزﯾﺮان اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺘﻤﻼك و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ آن ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ‬

‫‪ .20‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 366‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﻮع اﺳﺘﻤﻼك ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺷﻮراي وزﯾﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اداره ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺷﻮراي وزﯾﺮان‬
‫اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ را ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ در ﻣﺎده دوم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﻤﻼك ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ و ﯾﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺣﺎﺟﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮراي وزﯾﺮان در ﺑﺪل ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻗﺒﻠﯽ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ)ﻧﺮخ روز( ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده دﻫﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻗﯿﻤﺖ زﻣﯿﻦ ﺗﺤﺖ اﺳﺘﻤﻼك از ﻃﺮف ﺷﻮراي وزﯾﺮان ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﯿﻤﺖ‪،‬‬
‫‪21‬‬
‫درﺟﻪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ زﻣﯿﻦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫‪ (3‬ﺧﺴﺎره ﻣﺎﻟﮏ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺄت ﺷﺎرواﻟﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺷﻮراي وزﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ﭘﻨﺠﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺧﺴﺎره‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ از ﻃﺮف ﺷﺎرواﻟﯽ ﻫﯿﺄﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ آﺗﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪه زﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﯾﺎ ادارهاي ﮐﻪ اﺳﺘﻤﻼك ﻃﺒﻖ ﺿﺮورت آن ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺷﺎرواﻟﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺳﻪ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ در ﺑﺎره اﺳﺘﻤﻼك اﻃﻼع داده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪ 20‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك‪ ،‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ اﺳﺘﻤﻼك ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺳﻪﻣﺎه ﻗﺒﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آنﻫﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ اﺳﺘﻤﻼك و ﻗﯿﻤﺖ آن اﻃﻼع داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه آنﻫﺎ ﺑﺎ وﺻﻒ اﻃﻼع ﻗﺒﻠﯽ در ﺟﻠﺴﻪ‬
‫ﻫﯿﺄت ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاري ﺟﺎﯾﺪاد ﺗﺤﺖ اﺳﺘﻤﻼك ﻣﺎﻧﻊ ﮐﺎر ﻫﯿﺄت و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻃﺮح ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .21‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺷﯿﻮهھﺎی ﮐﺎر ﯾﺎ اﻋﻤﺎل‬
‫اداره‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮫ‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺑﺨﺶ دوم ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻤﺪه اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در دو‬
‫ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺻﯿﺎﻧﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ آن‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ و دﯾﮕﺮي اﯾﺠﺎد و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻣﻨﯿﺖ و دﻓﺎع ﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬آﻣﻮزش‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﺻﺤﯽ و ﺗﺄﺳﯿﺲ‬
‫ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي آب و ﺑﺮق و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اداره در ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ و آﺛﺎر ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ اﺻﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ :‬ﯾﮑﯽ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺮﺗﺐ آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺸﺨﺼﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮي اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽ اداره ﻧﯿﺰ داراي دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اداره ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻗﺮادادﻫﺎي اداري‪ :‬ﻗﺮارداد اداري از ﺗﻼﻗﯽ اراده اداره ﺑﺎ اراده ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻣﻘﺎم اداري دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻓﺮاد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻓﺮاد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي اداره ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از وﻗﺎﯾﻊ و روﯾﺪادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي‬
‫اداره اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻣﻘﺼﺪ از آن ﺗﺮﺗﺐ اﺛﺮ ﺧﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ داراي اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫داراي آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان از اﻋﻤﺎل ذﯾﻞ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ :‬اﻋﻤﺎل ﻓﻨﯽ و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره ﻣﺜﻞ اﻋﻤﺎل ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﯽ و ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪرﯾﺲ و‬
 ‫‪ / 370‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آﻣﻮزش‪ ،‬اﻋﻤﺎل رﻓﻊ ﻣﺰاﺣﻤﺖﻫﺎ از راهﻫﺎ و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و رﻓﻊ ﺗﺠﺎوزات ﺑﺮ‬
‫اﻣﻮال و اراﺿﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺟﺮاﯾﻢ و ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻗﺎﻧﻮن و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ‬
‫ﺣﻮادث ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ و ﻓﯿﺮﻫﺎي ﺳﻬﻮي اﺳﻠﺤﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﺰ داراي‬
‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد از آن ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ اداره در اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﺠﺎد آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﺮاد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎب وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از اﻋﻤﺎل اداره ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي‬
‫اداره ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽ اداره را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري و ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ دو ﻓﺼﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداری‪22‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽ اداره ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري و دﯾﮕﺮي ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو‪ ،‬از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻨﺒﻊ‬
‫و ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﻧﺤﻮه اﻧﺠﺎم آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮده و ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اراده ﺗﻨﻬﺎ اداره اﺳﺖ اﻣﺎ ﻗﺮارداد اداري ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻨﻬﺎ اراده اداره ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر دوﺟﺎﻧﺒﻪ‬
‫ﺑﻮده و ﻣﺒﻨﺎي آن ﺗﻼﻗﯽ دو اراده اﺳﺖ‪ :‬اراده اداره و اراده ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﯾﮏ ﻓﺮد‬
‫ﻋﺎدي اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻃﺮف ﻗﺮارداد‪ ،‬ﯾﮏ اداره دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري از اﻣﺘﯿﺎزات ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻃﺮف ﻗﺮاردادي ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ و اراده آزاد ﺧﻮد ﺑﺎ اداره ﻗﺮارداد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫رو در ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬اداره ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ ﯾﺎ ﻗﺒﻮل اﻓﺮاد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ‬
‫ﺣﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ را ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ دﺳﺖﮔﯿﺮي ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﯾﺎ‬
‫ﺳﻠﺐ آزاديﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﺮورتﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ و ﯾﺎ ﺗﺄدﯾﺐ ﮐﺎرﻣﻨﺪ و ﯾﺎ اﻋﻄﺎ ﯾﺎ ﻟﻐﻮ ﺟﻮاز‬
‫ﮐﺎر ﯾﺎ ﺗﺠﺎرت و ﯾﺎ اﺳﺘﻤﻼك و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ اﻓﺮاد ارﺗﺒﺎط دارد اﻣﺎ اداره آن‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ را ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ اﻓﺮاد اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻗﺮارداد اداري ﻧﯿﺰ از ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻣﺠﻤﻮع اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪ ،‬دوﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي‬

‫‪ .22‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص ‪ 217‬اﻟﯽ ص ‪.253‬‬
‫‪ -2‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،2004 ،‬ﺟﺰء‬
‫‪ ،2‬اﻟﺒﺎب اﻟﺮاﺑﻊ‪ ،‬اﻟﻘﺮار اﻻداري‪.‬‬
‫‪ -3‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 276‬اﻟﯽ ‪.298‬‬
 ‫‪ / 372‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫رﺿﺎﯾﺖ دو ﻃﺮف اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺷﯿﻮه ﻋﺎدي در اﻋﻤﺎل اداره اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ رواج‬
‫دارد و اﮐﺜﺮ اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽ اداره ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از اﺳﺘﺨﺪام ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺗﺮﻓﯿﻊ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺎﻋﺪ و ﻏﯿﺮه و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رواﺑﻂ اﻓﺮاد ﺑﺎ اداره ﻧﯿﺰ در ﺑﺴﯿﺎري اوﻗﺎت ﺑﺎ اﺷﮑﺎل‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري را در ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺤﺚ ﭘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و ارﮐﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ادارياي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﺪﯾﻞ اوﺿﺎع ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻫﺴﺖ ﯾﺎ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫آﯾﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫آﻗﺎي روﯾﺮو ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ آن ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫‪23‬‬
‫اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ در ﺗﻌﺪﯾﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ارادي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ اﻧﺸﺎ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد ﯾﮏ وﺿﻊ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﯿﻦ اﺷﺨﺎص و ﯾﺎ اﺻﻼح ﯾﺎ ﻟﻐﻮ ﯾﮏ وﺿﻊ‬
‫‪24‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻨﺸﺎء ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻟَﻪ ﯾﺎ ﻋﻠﯿﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺣﻘﻮق اداري ﻋﺮاق ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ از ﻣﻘﺎم اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ‬
‫‪25‬‬
‫ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد و اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و رﺳﺎﺗﺮ از ﻋﺒﺎرات ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ ﺑﺎ اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اداره ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ 26«.‬ﻋﺒﺎرت »ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ« در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻫﻤﻪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻗﺒﻠﯽ ذﮐﺮ‬

‫‪ .23‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻣﻞ ﻟﯿﻠﻪ‪ ،‬اﻟﺮﻗﺎﺑﻪ اﻟﻘﻀﺎﺋﯿﻪ ﻋﻠﯽ اﻋﻤﺎل اﻻداره‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،1970 ،‬ص ‪.948‬‬
‫‪ .24‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.277‬‬
‫‪ .25‬دﮐﺘﺮ ﺷﺎب ﺗﻮﻣﺎ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺑﻐﺪاد‪ ،1980 ،‬ص ‪.397‬‬
‫‪ .26‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤ ﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص‪.219‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪373 /‬‬

‫ﺷﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﯾﺠﺎد ﯾﮏ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ اﻟﻐﺎي آن و ﻣﻨﺸﺎء ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﻮدن«‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ب‪ -‬ارﮐﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪:‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري داراي ﺳﻪ رﮐﻦ ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ارادي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﮏ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺸﺨﺺ و‬
‫ﻣﻌﯿﻦ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺎﻫﯽ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ اﻟﻐﺎي آن اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﯾﮏ ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫اﺷﺨﺎص اﺳﺖ‪ .‬وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاي آن ﺑﺮاي ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ‬
‫اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ داراي ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺴﺎوي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ داﻧﺸﺠﻮ ﯾﺎ راﺑﻄﻪ زن و ﺷﻮﻫﺮ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﻣﺨﺼﻮص ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﮏ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه ﯾﺎ ﻣﻨﻔﮏ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻣﺜﻞ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺨﺺ ﻃﺮف ﻗﺮارداد اداره ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﯾﮏ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﺎص اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺒﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﺮاد ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ را در ﭘﯽ دارد ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ذﯾﻞ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ :‬اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﺟﺮاﺋﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽاي ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﺑﺮاي اﺟﺮا ﯾﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ذﯾﻼً ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ (1‬اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي‪:‬‬
‫اﻋﻤﺎل و روﯾﺪادﻫﺎي ﻣﺎدي از وﺻﻒ »ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ« ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ »ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري« اﻃﻼق ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اﻋﻤﺎل ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺛﺮ ﮔﺬار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ در اﺛﺮ ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﺮاﻓﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺗﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اداره ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﺮ ﻓﺮدي ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ روﯾﺪاد ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اداره و ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‬
‫اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﺮد‬
‫ﻣﺘﻀﺮر ﺗﺄﺛﯿﺮي ﻧﺪارد و وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﺮد ﻣﺘﻀﺮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺷﻬﺮوﻧﺪ‪ ،‬در اﺛﺮ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺎدي اﯾﻦ ﻓﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
 ‫‪ / 374‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﺎﻃﺮ آن‪ ،‬او ﺣﻖ دارد ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻫﻢ ﺗﺄﺛﯿﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اداره ﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺖ اﻣﺎ در واﻗﻊ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﻨﯽ اداره ﺑﺮاي اﻋﻤﺎر ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﺎ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺳﺮك و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﺮاد ﻧﺪارﻧﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو‬
‫»ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﯾﺎ روﯾﺪاد ﻣﺎدي ﻃﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آن ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ دﺳﺖﮔﯿﺮي ﯾﮏ ﻓﺮد ﺗﻮﺳﻂ ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻣﻨﯿﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮد دﺳﺖﮔﯿﺮي ﮐﺎﻣﻼ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي اﺳﺖ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‬
‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ دﺳﺖﮔﯿﺮي او اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺮ دﺳﺖﮔﯿﺮي ﺷﺨﺺ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آن ﺷﺨﺺ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارد‪.‬‬

‫‪ (2‬اﻋﻤﺎل اﺟﺮاﺋﯽ‪:‬‬
‫اداره ﮔﺎﻫﯽ اﻋﻤﺎﻟﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮا ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در واﻗﻊ ﻗﺎﻧﻮن از اداره ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد اداره در آن ﻣﻮرد‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر ﯾﺎ ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ از ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ در ذات ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮ در وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﺮاد ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ را‬
‫ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ و اﺟﺮاآت اداره ﺻﺮﻓﺎً ﮐﺎﺷﻒ از ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﺗﻐﯿﯿﺮ در وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺻﺮﻓﺎ ﯾﮏ ﻋﻤﻞ اﺟﺮاﺋﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﺟﺮاآت اداره در ﻣﻮرد ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺣﺴﺎب و ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺎش‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎزات و ﻣﮑﺎﻓﺎت ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن در ﻣﻮرد ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﮏ »ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري« ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮري ﺑﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﺟﺰاي ﺟﻨﺎﯾﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺷﻮد و اداره ﺣﮑﻢ اﻧﻔﮑﺎك او را ﺻﺎدر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﺪﯾﺪي را ﺑﺮاي او اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ اﺟﺮاي ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ‬
‫آن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ دوﻟﺘﯽ ﺷﺨﺺ را ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 113‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰاي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻮرد ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﺒﻌﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ دوام ﯾﺎ ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ ﺑﯿﺶ از ده ﺳﺎل ﻣﺤﮑﻮم ﮔﺮدد از ﺣﻘﻮق‬
‫واﻣﺘﯿﺎزات آﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺧﺪﻣﺖ در اردو‪.‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪375 /‬‬

‫‪ -3‬ﻋﻀﻮﯾﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺎرواﻟﯽ ﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﮔﻪ ﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ و ﻣﺤﻠﯽ‪.‬‬

‫‪ -4‬ﺳﻬﻢ ﮔﯿﺮي در اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻪ ﺣﯿﺚ رأي دﻫﻨﺪه‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻨﺎوﯾﻦ و ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻧﺸﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﯽ اﻋﻢ از داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻋﻀﻮﯾﺖ در ﻫﯿﺄت ﻣﺪﯾﺮه ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ و ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -7‬وﺻﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻗﯿﻤﻮﻣﯿﺖ و وﮐﺎﻟﺖ در ﻣﻌﺎﻣﻼت و دﻋﺎوي‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺷﻬﺎدت در ﻋﻘﻮد و ﻣﻌﺎﻣﻼت در ﻣﺪت ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﻋﻘﺪ ﻗﺮار داد ﺑﺎ دواﯾﺮ دوﻟﺘﯽ وﯾﺎ ﮐﺴﺐ اﻣﺘﯿﺎز از ﻃﺮف دوﻟﺖ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮ ﻣﺴﺆل‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖ ﻫﯿﺄت ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻣﺠﻼت و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -11‬ادا رة اﻣﻮال و اﻣﻼك در ﻣﺪت ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎي وﻗﻒ و وﺻﯿﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺤﮑﻮم ﻋﻠﯿﻪ وﻗﺖ ﺻﺪور ﺣﮑﻢ از ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﻓﻮق ﻣﺴﺘﻔﯿﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺻﺪور ﺣﮑﻢ از آن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 118‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا در ﻣﻮرد ﺟﺰاﻫﺎي ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ اﻟﯽ ده ﺳﺎل ﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﺰاي اﺻﻠﯽ ﺟﺮم ﺷﺨﺺ را از ﺑﻌﻀﯽ ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣـﻨﺪرج ﻓﻘﺮات )‪(11-1‬‬
‫ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة )‪ (113‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺪت ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از ﯾﮏﺳﺎل‬
‫ﮐﻢﺗﺮ و از ﺳﻪﺳﺎل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺟﺰاي ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺟﺰاي اﺻﻠﯽ و ﯾﺎ اﻧﻘﻀﺎي آن ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﺒﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻨﻔﯿﺬ‬
‫‪27‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (3‬اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪:‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ اداره ﻗﺒﻞ از اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻗﺒﻞ از ﺻﺪور ﺟﺰاي ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺑﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺘﺨﻠﻒ ﺑﻪ‬
‫ﺣﯿﺚ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري و ﯾﺎ ﻣﺜﻞ ﻣﺸﻮره ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﺐ ذيدﺧﻞ ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﻗﺒﻞ از اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري و ﯾﺎ ﺗﻬﯿﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﻻزم در ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﺮاد ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺣﻖ ﯾﺎ ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ را ﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻧﻪ ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﻋﻤﺎل ﻣﺘﺄﺧﺮ از ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪:‬‬
‫اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮا ﯾﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ آن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ ﭼﯿﺰي را‬

‫‪ .27‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‪.1390 ،‬‬

 ‫‪ / 376‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي را از آن ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻧﺸﺮاﺗﯽ را ﮐﻪ وزﯾﺮ ﺑﺮاي ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺮح ﻗﻮاﻋﺪ ﻻﯾﺤﻪ ﺟﺪﯾﺪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺟﺮاي آن ﺻﺎدر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري ﻧﺎﻣﯿﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺸﻮراﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﯾﺪ و ﺷﺮح آن و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮ اول در ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﮏ »ﻋﻤﻞ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ« اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﯾﺎ ﻣﻨﻔﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ اداره ﺑﻪ آن ﻣﯽﭘﺮدازد‪» ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري«‬
‫ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا »ﻗﺮادادﻫﺎي اداري« ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ اداره و ﻃﺮف ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﯽ را اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻟﺬا ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ‬
‫دوم ﻻزم اﺳﺖ و آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اراده‬
‫ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اداره اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ رﮐﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﺿﺮوري اﺳﺖ و آن اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮدن‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻓﺮد اﺗﺨﺎذ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻘﺎﻣﺎت ادارياي ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري را دارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ‬
‫ﻓﺮد اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ وزﯾﺮ ﯾﺎ ﻣﻌﯿﻦ وزارت و ﯾﺎ رﺋﯿﺲ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﯾﮏ ﻧﻬﺎدي ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺟﻤﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ اﺳﺖ و ﺗﺼﺎﻣﯿﻢ ﺑﺎ اﮐﺜﺮﯾﺖ آراي‬
‫اﻋﻀﺎ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻮراي وزﯾﺮان‪ ،‬ﺷﻮراي رﻫﺒﺮي ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﺷﻮراي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن ﯾﺎ ﯾﮏ ﭘﻮﻫﻨﺤﯽ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺎ اراده‬
‫ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اداره اﺳﺖ ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﺷﻮراي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻮرا ﯾﺎ ﻧﻬﺎد ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮادي ﮐﻪ‬
‫‪28‬‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آﻧﺎن از آن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺻﻼﺣﯿﺖدار اداره اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫رﮐﻦ ﺳﻮم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎم اداري ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺗﺨﺎذ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﯾﻦ رﮐﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺻﺎدره از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎي ﮐﺎرﮔﺮي ﯾﺎ ورزﺷﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ‬

‫‪ .28‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ اﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﺜﻘﺎﻓﻪ اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪ ،1997 ،‬ص ‪.521‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪377 /‬‬

‫اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺧﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﻠﯽ داراي اﯾﻦ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرت از اﺷﺨﺎص ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬دوﻟﺖ‪ :‬ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫اداري ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر و ﺷﻮراي وزﯾﺮان در ﻣﻮرد‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اداري ﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎ وزارتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل رﯾﺎﺳﺖﻫﺎي اداري و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت و ادارات ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي آنﻫﺎ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري دوﻟﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت اداره ﻣﺮﮐﺰي اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺨﺎص ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺷﺨﺎص ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬واﺣﺪﻫﺎي اداره ﻣﺤﻠﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻻﯾﺖ‪ ،‬وﻟﺴﻮاﻟﯽ و ﻧﻮاﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رؤﺳﺎي‬
‫اﯾﻦ ادارات و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻠﯽ و ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﻤﺜﻞ آنﻫﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼح‬
‫اداري آنﻫﺎ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت آﻧﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﺨﺎص ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﻧﯿﺰ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام آنﻫﺎ ﺑﺮاي اداره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ و ﺻﻼﺣﯿﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪:‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ارﮐﺎن ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ آن ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫و آﺛﺎر ﺧﺎص آن و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﺟﺮاي ﺟﺒﺮي و ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺑﯿﻦ »ارﮐﺎن« ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري و »ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ« آن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻠﻂ ﺷﻮد‪ .‬ارﮐﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺻﻼ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري« وﺟﻮد ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ اﻣﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ و ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫آن ارﺗﺒﺎط ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﻋﺪم ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﯾﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ارﮐﺎن ﺧﻮد وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم وﺟﻮد ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺮوع و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻟﻐﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از ﭘﻨﺞ ﻋﻨﺼﺮ‪ :‬ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﺷﮑﻠﯿﺎت و اﺟﺮاآت‪ ،‬اﺳﺒﺎب‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع و ﻫﺪف‪ .‬ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ‬
 ‫‪ / 378‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭘﻨﺞ ﻋﻨﺼﺮ را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﺻﻼﺣﯿﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ آن ﻣﻘﺎم ادارياي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ از‬
‫ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر ﺻﻼﺣﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﻌﯿﻮب ﺑﻪ ﻋﯿﺐ ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﻟﻐﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﺷﺮط ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮﻃﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد آن ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺣﻖ دارد ﺣﺘﯽ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ در ﻋﺮﯾﻀﻪ ﺧﻮد‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻢ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد اﯾﻦ ﺷﺮط ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ را اﺣﺮاز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان از اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺮوه ﻣﺤﺪودي از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻫﺒﺮان ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ اداري در وزارتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و واﺣﺪﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻠﯽ داراي ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي اداري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻘﺎم اداري در ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ در آن ﻣﻮﺿﻮع را‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ در آن ﻣﻮﺿﻮع از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﯾﮏ ﻣﻘﺎم دﯾﮕﺮ اداري اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﻢ از‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻘﺎم اداري در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ و رﺗﺒﻪ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﯾﮑﯽ از وزﯾﺮان در ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در ﺻﻼﺣﯿﺖ وزﯾﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ وزﯾﺮ اﻧﺮژي و آب در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آبﯾﺎري ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع در ﺻﻼﺣﯿﺖ وزﯾﺮ زراﻋﺖ و آبﯾﺎري و ﻣﺎلداري اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ .‬اﯾﻦ در ﺟﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻣﻘﺎم‪ ،‬در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ و ﻫﺮ دو وزﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ رﺋﯿﺲ ﯾﮏ‬
‫اداره اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﻤﺎﯾﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وزﯾﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻﺗﺮ در ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ وزﯾﺮ در ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ او ﯾﺎ رﺋﯿﺲ ﯾﮏ ﺷﻌﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎﻧﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻨﻮز زﻣﺎن آن ﻧﺮﺳﯿﺪه‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪379 /‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﮏ وزارت‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﮏ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﯿﻦ وزارت‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻧﻬﺎﯾﯽ و رﺳﻤﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ از وﻇﯿﻔﻪ ﺳﺒﮏدوش ﺷﺪه ﯾﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه و ﯾﺎ اﺳﺘﻌﻔﺎ داده‪ ،‬اﻗﺪام‬
‫ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮو ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﻠﯽ او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ واﻟﯽ ﯾﮏ وﻻﯾﺖ و ﯾﺎ ﻗﻮﻣﻨﺪان اﻣﻨﯿﻪ ﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﯾﺎ‬
‫وﻻﯾﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﺑﮕﯿﺮد ﮐﻪ در ﺻﻼﺣﯿﺖ واﻟﯽ ﯾﺎ ﻗﻮﻣﻨﺪان وﻻﯾﺖ و ﯾﺎ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻘﺎﻣﺎت اداره‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر و ﺷﻮراي وزﯾﺮان و وزرا اﯾﻦ ﺷﺮط ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي آﻧﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ و در ﺳﻄﺢ ﮐﻞ ﻗﻠﻤﺮو ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دو ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﻋﺪم‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و زﻣﺎﻧﯽ اﻣﮑﺎن دارد‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺷﮑﻠﯿﺎت و اﺟﺮاآت‪:‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺎﯾﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﮑﻠﯿﺎت و اﺟﺮاآﺗﯽ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﮑﻞ‪ ،‬آن ﻣﻈﻬﺮ ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ ﻃﺮﯾﻘﻪ اﺑﺮاز اراده اداره در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر از اﺟﺮاآت‪ ،‬ﮔﺎمﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺮاﺣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﻗﺒﻞ از ﺻﺪور رﺳﻤﯽ آن ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه ﺷﮑﻞ و ﻣﻈﻬﺮ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﻮد و ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺒﻞ از ﺻﺪور‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﯾﺎ اﺟﺮاآت ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪارد‬
‫و ﻟﺬا از ﻧﮕﺎه ﺷﮑﻠﯿﺎت ﺿﺮوري ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺣﺘﻤﺎً ﺷﮑﻞ اﯾﺠﺎﺑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﺟﻨﺒﻪ ﺳﻠﺒﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺪادن ﺟﻮاز و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﻣﺘﻨﺎع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ اداره از دادن ﺟﻮاز اﻣﺘﻨﺎع ﺑﻮرزد ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ‬
‫دﻫﺪ و ﻧﻪ ﻣﻨﻔﯽ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﮑﺘﻮب ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﻧﮕﺎه اﺟﺮاآت ﻫﻢ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎ ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﺎﺻﯽ‬
‫ﻃﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺎﻧﻮن اداره را ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺘﻮب ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آن را ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺳﺒﺎب و‬
 ‫‪ / 380‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫دﻻﯾﻞ اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺗﺨﺎذ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اﺟﺮاآت ﻣﺸﺨﺼﯽ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ‪ ،‬ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﻗﺒﻼً ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻣﺘﻬﻢ و ﺷﻬﻮد و دﻻﯾﻞ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري وزﯾﺮ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻘﺮر ﻋﻀﻮ ﮐﺎدر ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﻗﺒﻼً ﻧﻈﺮ ﺷﻮراي ﻋﻠﻤﯽ ﭘﻮﻫﻨﺤﯽ و ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺧﺬ ﮔﺮدد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻻﺗﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﮑﻠﯿﺎت و اﺟﺮاآت ﺧﺎص‪ ،‬ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺳﺖ و در ﺻﻮرت ﻓﻘﺪان اﯾﻦ‬
‫‪29‬‬
‫ﺷﺮط‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﻌﯿﻮب و ﻣﺨﺪوش ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ (3‬اﺳﺒﺎب‪:‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺒﺎب و دﻻﯾﻞ ﻣﻮﺟﻪ ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻋﻢ از ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﺎ ﻗﺮارداد اداري‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و درﺳﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺒﺐ و دﻟﯿﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ واﻗﻌﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ و اوﺿﺎع و اﺣﻮاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺻﺪور ﺗﺼﻤﯿﻢ وﺟﻮد دارد و ﻣﻘﺎم اداري را وادار‬
‫ﻣﯽ ﺳﺎزد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﺎﺻﯽ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺳﺒﺐ ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺄﻣﻮر اداره‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻔﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي وﻇﯿﻔﻮي ﺧﻮد ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺨﻠﻒ ﺳﺒﺒﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اداره را وادار ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ او ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺑﮕﯿﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮﺻﯿﻪ‪ ،‬اﺧﻄﺎر‪ ،‬ﮐﺴﺮ‬
‫ﻣﻌﺎش و ﻏﯿﺮه‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﺒﻮل اﺳﺘﻌﻔﺎي ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺧﻮد‬
‫او ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري از ﻧﮕﺎه ﻋﻨﺼﺮ ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ و دﻟﯿﻞ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اوﻻً وﺟﻮد ﻋﻤﻠﯽ و ﻣﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﻣﻄﺎﺑﻖ اوﺻﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺒﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺨﻠﻔﺎت او‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﺑﺎﯾﺪ اوﻻً ﺣﻘﯿﻘﺖ و واﻗﻌﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او واﻗﻌﺎ در ﻋﻤﻞ‬
‫آن را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﺮ ﻓﺮض ارﺗﮑﺎب‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺨﻠﻒ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻘﺾ وﻇﯿﻔﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﺣﻔﻆ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ اداره‪،‬‬
‫ﻋﻤﻼ در ﺣﻔﻆ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده و از اﻧﺠﺎم درﺳﺖ وﻇﯿﻔﻪ اﻣﺘﻨﺎع ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆول‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ او در ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﺳﮕﺮت ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮض ﺛﺒﻮت‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺨﻠﻒ وﻇﯿﻔﻮي ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد و از اﯾﻦ رو‬

‫‪ .29‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻗﻀﺎء اﻻﻟﻐﺎء‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪ ،1989 ،‬ص‪ 72‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﺑﻮ زﯾﺪ ﻓﻬﻤﯽ‪ ،‬اﻟﻘﻀﺎء اﻻداري و ﻣﺠﻠﺲ اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،1979 ،‬ص ‪ 441‬و ‪.479‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪381 /‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﺠﺎزات ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﮕﺮت ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺨﺪوش ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد زﯾﺮا‬
‫ﺷﺮط ﺳﺒﺐ را ﻓﺎﻗﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻤﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ آن اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺄﻣﻮر اداره‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺗﺨﻠﻔﺎت او از وﻇﯿﻔﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻮع ﻣﺠﺎزاﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﺜﻞ ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ‪ ،‬ﯾﺎ اﺧﻄﺎر و ﯾﺎ ﮐﺴﺮ ﻣﻌﺎش‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﻫﻤﺎن اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺤﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ دو ﺷﺮط اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﯿﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ اﺟﺮاي آن ﻣﻤﮑﻦ و ﻣﯿﺴﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دوم اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ آن ﻣﻮﺿﻮع از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرت ﻓﻘﺪان ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﺷﺮط‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري ﻣﺨﺪوش و ﻗﺎﺑﻞ اﻟﻐﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اﮔﺮ اداره ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ارﺗﻘﺎي رﺗﺒﻪ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ او ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﻋﺪ ﺳﻮق داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﺄﻣﻮر اﺻﻼ از ﺳﻠﮏ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر اﺻﻼ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﺸﺪه و ﯾﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه آن ﻋﻤﻞ از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮﺟﺐ آن ﻣﺠﺎزات ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﺎ‬
‫اداره در ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺟﺮم ﯾﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮن و ﯾﺎ ﺗﻄﺒﯿﻖ آن دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (5‬ﻫﺪف‪:‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري از ﻧﮕﺎه ﻏﺎﯾﺖ و ﻫﺪف‪ ،‬ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻫﺪف از ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﻣﺄﻣﻮر‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺗﺨﻠﻔﺎت او و اﻣﺜﺎل او و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‬
‫ﺳﺎﻟﻢ و درﺳﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺪف از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﻫﺮﮔﺎه اﺛﺒﺎت ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺪف اداره ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف آن‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﻘﺎم‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺎن او و ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ دور از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري ﻣﺨﺪوش ﺑﻮده و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻠﻐﯽ ﺷﻮد زﯾﺮا از ﻗﺪرت ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺪف ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻢ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف ﺧﺎص‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﺪف ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ آن ﻫﺪف ﺧﺎص ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در‬
 ‫‪ / 382‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺷﺮط اﺻﻠﯽ اﺳﺖ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﯾﮏ ﻫﺪف ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺧﻮد اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﺻﺤﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬وﺟﻮد ﻫﺮ ﭘﻨﺞ ﻋﻨﺼﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻮق ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‬
‫ﻣﻌﯿﻮب و ﻣﺨﺪوش ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ذيﻧﻔﻊ ﯾﺎ ﻣﺘﻀﺮر‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪:‬‬

‫ﺑﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﻣﺘﻌﺪدي‪ 30‬ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﻌﻼ در اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ از ذﮐﺮ ﻫﻤﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح ﺣﻘﻮق اداري »ﻟﻮاﯾﺢ« ﯾﺎ »ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﻻﯾﺤﻪاي« ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت راﯾﺞ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ»ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ« اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آن اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره‪:‬‬

‫ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ اﺻﻞ ﺑﺤﺚ ﻻزم اﺳﺖ در ﺑﺎره اﺻﻄﻼح »ﻟﻮاﯾﺢ« ﯾﺎ »ﻻﯾﺤﻪ« ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮي‬

‫‪ .30‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪،2004 ،‬‬
‫ﺟﺰء‪ ،2‬اﻟﺒﺎب اﻟﺮاﺑﻊ‪ ،‬اﻟﻘﺮار اﻻداري‪.‬‬
‫‪ -2‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪565.‬‬
‫‪ -3‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻨﯽ ﺑﺴﯿﻮﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.461‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪383 /‬‬

‫داده ﺷﻮد‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري از آن ﻗﻮه‬
‫ﻣﻘﻨﻨﻪ ﯾﺎ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ و دو ﻗﻮه دﯾﮕﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮارد ﯾﮏ ﻧﻮع ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ واﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ادارات ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از‬
‫ﺷﻮراي وزﯾﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ وزارت ﯾﺎ اداره ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ادارات ﻧﯿﺰ ﺻﻼﺣﯿﺖ داده‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد‪ ،‬ﻻﯾﺤﻪﻫﺎ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞﻫﺎ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از ﻧﮕﺎه‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﯾﺎ روﯾﻪ ﺟﺎري در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﻦ اﺳﻨﺎد را »اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ﯾﺎ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ« ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ذﯾﻞ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ -1 :‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ -2 ،‬ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‪،‬‬
‫‪ -3‬اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ -4 ،‬ﻟﻮاﯾﺢ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞﻫﺎ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺎﻧﻮن« ﯾﺎ‬
‫‪31‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺎدي ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻧﻈﺎم ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري و اداري ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬در ﻣﺼﺮ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ دﯾﮕﺮ‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﯾﺎد‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ )اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ﯾﺎ‬
‫ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ( را »ﻻﯾﺤﻪ« ﯾﺎ »ﻟﻮاﯾﺢ« ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﺎﻟﺐ ﺗﺼﻮﯾﺐ آنﻫﺎ را از ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﺮان از »ﻣﻘﺮره« ﺑﻪ ﻧﺎم »آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺶﻧﺎﻣﻪ« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫‪32‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻣﺼﻮب ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ را »ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ« ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﻗﺎﻧﻮن و ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎر ﺧﯿﻠﯽ دﻗﯿﻘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺜﻞ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور‬
‫ﯾﺎ ﺗﺮاﻓﯿﮏ‪ ،‬در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻧﻮن و در ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺮره ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪ‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل آنﭼﻪ در ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻣﺮادف اﺳﺖ ﺑﺎ آنﭼﻪ‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن »اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ« ﻧﺎم ﮔﺬاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻻﯾﺤﻪ در اﺻﻄﻼح‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ از ﻣﻌﻨﺎي ﻻﯾﺤﻪ ﮐﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻻﯾﺤﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﻣﻘﺮره و اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﻗﺮار دارد و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﺳﻨﺪي ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮏ وزارت ﯾﺎ اداره ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ و اﺟﺮاآت ﺧﻮد وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻟﻮاﯾﺢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارياي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮه‬

‫‪ .31‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﺑﺨﺶ دوم ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و وﻇﺎﯾﻒ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر و ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ :‬ﺳﺮور داﻧﺶ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،1389 ،‬دﻓﺘﺮ اول‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول‪ ،‬ﻓﺼﻞ اول و‬
‫دﻓﺘﺮ دوم‪ ،‬ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ﻓﺼﻞ اول )وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ( و ﻓﺼﻞ دوم )اﺧﺘﯿﺎرات ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ .32‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 288‬و ‪ 297‬و ‪.298‬‬
 ‫‪ / 384‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‪،‬‬
‫اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﻟﻮاﯾﺢ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞﻫﺎي ادارات ﭘﺎﯾﯿﻦرﺗﺒﻪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو در ﻋﻨﻮان ﺑﺤﺚ از‬
‫ﻫﺮ دو ﺗﻌﺒﯿﺮ )ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ﯾﺎ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ( اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﻫﺪف روﺷﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺑﻬﺎم ﯾﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ادارياي ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺠﺎد وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻌﺪﯾﻞ و‬
‫ﯾﺎ اﻟﻐﺎي آن‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺮره ﻣﻌﺎﺷﺎت اﺿﺎﻓﯽ ﯾﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫دوردﺳﺖ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور و دهﻫﺎ ﻣﻘﺮره دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻟﻮاﯾﺢ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺤﺘﻮا و‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ ﮐﺎﻣﻞ دارد ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدياي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﺷﮑﻠﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺷﻤﺮده‬
‫‪33‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي وﻟﯽ ﺛﺒﺎت آنﻫﺎ از ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺎم‪:‬‬

‫ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ آن اﻓﺮادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ و ﺑﺎ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻻﯾﺤﻪ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮادي ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آﻧﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻻﯾﺤﻪ‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪارد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻻﯾﺤﻪ‪ ،‬در ﺑﺎره ﯾﮏ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﯿﻨﯿﺖ وزارت را اﺷﻐﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻻﯾﺤﻪ در ﺑﺎره ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ دارد و در ﺑﺎره ﻫﺮ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آن ﺳﻤﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﯿﻨﯿﺖ را اﺷﻐﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ در واﻗﻊ اﯾﻦ ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره در ﺑﺎره »ﺳﻤﺖ« اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن ﺳﻤﺖ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد ﻧﻪ در ﺑﺎره ﺷﺨﺺ ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﻌﻠﻮم‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻠﯽ‪:‬‬

‫‪ .33‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻋﻼﻗﺎت اﻟﻘﺎﻧﻮن ﺑﺎﻟﻼﺋﺤﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اﻟﺤﻘﻮق‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪،1969 ،‬‬
‫ص‪3.‬‬
‫‪ -2‬دﮐﺘﺮ ﺳﺎﻣﯽ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬اﻟﻠﻮاﺋﺢ اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،1982 ،‬ص‪.28‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪385 /‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽ دوم اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ‪ ،‬ﮐﻠﯽ ﺑﻮدن ﯾﺎ ﻣﺠﺮد و اﻧﺘﺰاﻋﯽ ﺑﻮدن آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري در ﺻﻮرﺗﯽ ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص‬
‫ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻠﯽ و ﻣﺠﺮد ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎ ﯾﮏ روﯾﺪاد واﺣﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺘﻢ آن ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎ آن روﯾﺪاد‪ ،‬اﺛﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻻﯾﺤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺎﺷﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻻت و وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻤﺎﺛﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻣﻨﯿﺘﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ اﺟﺘﻤﺎع ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮهاي را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﻈﺎﻫﺮهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد اﻣﺎ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎ روﯾﺪاد ﻣﻌﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻈﺎﻫﺮه ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد و از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﮐﻠﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ادارياي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد در ﺑﺎره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺤﺼﻼن در داﻧﺸﮕﺎه و‬
‫وﺿﻊ ﻗﻮاﻋﺪ و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و ﺷﺮاﯾﻂ ورود آﻧﺎن ﺑﻪ داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻻﯾﺤﻪاي ﯾﺎ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد زﯾﺮا اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل درﺳﯽ ﺧﺎص ﻧﺪارد و ﻫﺪف آن‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﻗﻮاﻋﺪ در ﻫﻤﻪ ﺳﺎلﻫﺎ اﻋﻢ از ﺣﺎل ﯾﺎ آﯾﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺿﺮورت و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮاﻗﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره را در ﺳﺎل‬
‫ﺑﻌﺪ ﻟﻐﻮ ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا ﻫﺪف از آن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻗﻮاﻋﺪ ﮐﻠﯽ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬
‫ﺣﺎﻻت و ﻫﻤﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺗﻔﺎوت ﻻﯾﺤﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪:‬‬

‫ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﻮي‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺜﻞ ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬زﯾﺮا دو ﺧﺼﻮﺻﯿﺘﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ و‬
‫ﮐﻠﯿﺖ‪ ،‬از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ دو از ﻧﮕﺎه ﺷﮑﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه ﻫﺮ دو ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺎﻧﻮن آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﭘﺎرﻟﻤﺎن رﺳﯿﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 34.‬اﻣﺎ ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ ﭘﺲ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﮑﻠﯽ آن ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ادارياي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و ادارات ﺗﺎﺑﻌﻪ آن اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .34‬در ﻣﺎده ‪ 94‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫»ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺼﻮﺑﻪ ﻫﺮدو ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
 ‫‪ / 386‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫از ﻧﮕﺎه دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫دو ﻧﻮع ﺳﻨﺪ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺷﮑﻠﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﺎﻫﻮي‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻗﻀﺎﯾﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻟﻐﻮ ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ در ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺘﻌﺪد ﯾﺎ ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ واﺣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺮاض و اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا در ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره‪:‬‬

‫در ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ﮐﻪ از ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻋﺎم ﺑﻮدن و ﮐﻠﯽ ﺑﻮدن ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎم اداري ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﮐﺜﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﻣﻘﺎﻣﺎت دﯾﮕﺮ اداري ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﻮراي وزﯾﺮان در ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر دوﻟﺖ‪ ،‬وزرا در ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر وزارت ﺧﻮد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ واﻟﯿﺎن در‬
‫وﻻﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه ﺣﮑﻮﻣﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺎﯾﺪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري در ﺻﻮرﺗﯽ ﻻﯾﺤﻪ‬
‫ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻧﺘﺰاﻋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎم و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﺮد و ﮐﻠﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه آن ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎم اداري ﻣﺜﻞ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻣﻘﺎم اداري دﯾﮕﺮ در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره‪:‬‬

‫اﻧﻮاع ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره را ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﭼﻨﺪ ﮐﺸﻮر ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭘﻨﺞ ﻻﯾﺤﻪ ذﯾﻞ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره اﺟﺮاﺋﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺮرهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮاي ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ وﺿﻊ و‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺟﺰﺋﯿﺎت و اﺟﺮاآت ﻋﻤﻠﯽ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺎﻧﻮن‪ -‬ﻫﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪-‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﺣﮑﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻗﻮاﻋﺪ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻻزم ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪387 /‬‬

‫ﺑﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬راز ﻗﻀﯿﻪ ﻫﻢ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻋﻤﻠﯽ و آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت اﺟﺮاﺋﯽ‪ ،‬در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ اﺟﺮاآت و ﻗﻮاﻋﺪ اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ از ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻟﻮاﯾﺢ ﯾﺎ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﺣﺎوي ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﺰام آور ﺑﺮاي اﻓﺮاد و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺤﺪود ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي آﻧﺎن اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮر اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻟﻮاﯾﺢ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ از‬
‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﺋﯽ و رﺳﺘﻮراﻧﺖﻫﺎ و ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و‪ ....‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺘﺨﻠﻔﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻮع ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي‬
‫ﺟﺮم ﻗﺒﺎﺣﺖ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﺮاﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺮرات ﯾﺎ ﺗﺼﺎﻣﯿﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف از آن اﯾﺠﺎد ﯾﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت و ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺮرهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻇﺎﯾﻒ و اﺟﺮاآت ﻧﻬﺎدﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻻﯾﺤﻪ دوم و ﺳﻮم ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻟﻮاﯾﺢ ﻣﺴﺘﻘﻞ« ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺣﺎﻻت ﻋﺎﺟﻞ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺎﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﻓﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﺎﺟﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ دارد‪ .‬در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و در رأس رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎﯾﯽ را‬
‫وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮرد در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن »ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (5‬ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﻔﻮﯾﻀﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻟﻮاﯾﺢ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻧﻪ در ﺣﺎل ﺿﺮورت ﯾﺎ‬
‫ﺗﻌﻄﯿﻠﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺷﺪه ﺗﺎ در‬
‫ﻣﻮاردي اﻗﺪام ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﭘﻨﺞ ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﺳﻨﺪ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻓﻮق را از ﻧﮕﺎه ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﭼﻨﺪ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
 ‫‪ / 388‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -1‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ :‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﻣﻮاد ‪ 37‬و ‪ (38‬ﺳﻪ ﻧﻮع ﻻﯾﺤﻪ اول ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻘﺮرهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﻣﺎ از دو ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﯾﺎدي ﻧﺸﺪه‬
‫‪35‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﺼﺮ‪ :‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،36‬ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و در ﻣﻮاد ‪،145 ،144‬‬
‫‪ 147 ،146‬و ‪ 108‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﯾﺮان‪ :‬در اﺻﻞ ‪ 138‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻫﯿﺄت وزﯾﺮان ﯾﺎ وزﯾﺮي ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺪوﯾﻦ آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﺟﺮاﺋﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﯿﺄت وزﯾﺮان ﺣﻖ دارد ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ اداري و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﺟﺮاي ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري ﺑﻪ وﺿﻊ ﺗﺼﻮﯾﺐﻧﺎﻣﻪ و آﯾﯿﻦﻧﺎﻣﻪ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از وزﯾﺮان ﻧﯿﺰ در ﺣﺪود‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ و ﻣﺼﻮﺑﺎت ﻫﯿﺄت وزﯾﺮان ﺣﻖ وﺿﻊ آﺋﯿﻦﻧﺎﻣﻪ و ﺻﺪور ﺑﺨﺶﻧﺎﻣﻪ را دارد وﻟﯽ‬
‫ﻣﻔﺎد اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ و روح ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪«.....‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﺻﻞ ‪ 85‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻮﯾﺐ داﯾﻤﯽ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت دوﻟﺘﯽ ﯾﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ را ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻞ ‪ 72‬ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي ذي‪-‬‬
‫‪37‬‬
‫رﺑﻂ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﺟﺎزه ﺗﺼﻮﯾﺐ آنﻫﺎ را ﺑﻪ دوﻟﺖ)ﺣﮑﻮﻣﺖ( ﺑﺪﻫﺪ‪«....‬‬
‫از ﻣﻮاد ﻓﻮق ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ اﺟﺮاي‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ اداري‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ ﻧﻮع ﻻﯾﺤﻪ اول و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺐ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺟﺎزه داده اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﻪ وﺿﻊ اﺳﻨﺎد‬
‫ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد اﻣﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﺮاي ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري را‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ :‬اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺎده ‪ 76‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر و ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻣﻘﺮرات‬
‫وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎﻗﺾ ﻧﺺ ﯾﺎ روح ﻫﯿﭻ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 79‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻄﯿﻞ وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ در ﺻﻮرت ﺿﺮورت ﻋﺎﺟﻞ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي‬
‫اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ و اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ را ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .35‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )اﻟﺪﺳﺘﻮر اﻟﻔﺮﻧﺴﯽ‪ 4 ،‬اﮐﺘﺒﺮ‪ ،1958‬ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻌﺪ از اﺻﻼﺣﺎت ‪ 6‬اﭘﺮﯾﻞ‬
‫‪ ،1999‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‪ :‬اﻟﻘﺴﻢ اﻟﺼﺤﻔﯽ ﻓﯽ ﺳﻔﺎرت ﻓﺮﻧﺴﺎ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻋﺮﺑﯽ(‪.‬‬
‫‪ .36‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺼﺮ )دﺳﺘﻮر ﺟﻤﻬﻮرﯾﻪ ﻣﺼﺮ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،‬اﻋﺪاد اﺣﻤﺪ ﺻﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻧﺎدي اﻟﻘﻀﺎت‪،‬‬
‫‪ .2004/2003‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 36‬ﻣﮑﺮر‪ ،‬ﻣﺆرخ ‪.(1971/9/12‬‬
‫‪ .37‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،65‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ دوران‪.1387 ،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪389 /‬‬

‫ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧـﻮن را ﺣﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﻼل ‪ 30‬روز از ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻌﻘﺎد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ آن ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﻮد و در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ رد ﺷﻮد‪ ،‬از اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫از دو ﻣﺎده ﻓﻮق ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻮع اول )ﻻﯾﺤﻪ اﺟﺮاﺋﯽ‪ ،‬ﻻﯾﺤﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ اداري و ﻻﯾﺤﻪ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر اداري( ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﮑﻢ ﻣﺎده ‪ 76‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﭼﻪ‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ آﻣﺪه‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮارد و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر و ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ آن ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻣﻘﺮره وﺿﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺺ ﯾﺎ روح ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮرد ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺼﻮﯾﺐ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺳﺎﮐﺖ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺪيﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻄﻮط اﺳﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮر و ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ روﯾﻪ ﻋﺮﻓﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺮرهﻫﺎ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻟﻮاﯾﺢ ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺣﺎﻻت ﻋﺎﺟﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده‬
‫‪ 79‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺟﺎزه داده ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺣﺎﻻت ﺗﻌﻄﯿﻞ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎن‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ را ﺗﻬﯿﻪ و ﺑﻪ ﺗﻮﺷﯿﺢ رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﺼﺮ)ﻣﺎده ‪ (147‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺴﻢ ﭘﻨﺠﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاري ﺑﻪ ﻗﻮه‬
‫ﻣﺠﺮﯾﻪ را – ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 108‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺼﺮ آﻣﺪه‪ -‬اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺮان اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪:‬‬

‫ﻗﺴﻢ دوم از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﻻﯾﺤﻪاي ﯾﺎ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره در ﻣﻮرد اﺳﺘﺨﺪام ﯾﺎ ﺗﺮﻓﯿﻊ ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ و ﯾﺎ ﺗﻘﺎﻋﺪ ﯾﮏ ﯾﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻌﯿﻦ اداره و ﯾﺎ اﻋﻄﺎ ﯾﺎ ﻓﺴﺦ ﺟﻮاز ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺧﺮاج ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ از ﮐﺸﻮر‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﯿﻦ و ﺑﺎ ﻧﺎم‬
‫و ﻧﺸﺎن ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره‪ ،‬ﮐﻠﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮهاي ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺮاد ﻧﺎ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ از آن ﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮐﻠﯿﺖ ﻧﺪارد و ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻻت و اوﻗﺎت‬
 ‫‪ / 390‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ روﯾﺪاد واﺣﺪ و ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻻﯾﺤﻪاي و ﻣﻘﺮراﺗﯽ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺜﺎل دﯾﮕﺮ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺮي ﺻﺎدر ﺷﻮد ﺑﺮاي‬
‫دﺳﺖﮔﯿﺮي ﺑﺎﻧﺪ آدم رﺑﺎ ﯾﺎ دزد وﺳﺎﯾﻂ در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﯾﺎ ﺷﻬﺮ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻓﺮدي اﺳﺖ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎرﻗﯿﻦ ﺑﺎ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ واﻗﻌﻪ ﯾﺎ‬
‫روﯾﺪاد ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و ﮐﻠﯿﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻓﺮق اﺻﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻻﯾﺤﻪاي‬
‫در ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ و ﮐﻠﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻻﯾﺤﻪاي از اﯾﻦ دو ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي ﻓﺎﻗﺪ آن دو ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻻﯾﺤﻪاي ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اداره‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ از رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ وزﯾﺮ و‬
‫واﻟﯽ و رﺋﯿﺲ ﭘﻮﻫﻨﺘﻮن ﯾﺎ داﻧﺸﮑﺪه ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻓﺮدي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري‬
‫اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺪام ﺗﻘﺎﺿﺎ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺘﯽ از اﻓﺮاد ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﻣﻮرد ﺣﺎﻻت اﺳﺘﺨﺪاﻣﯽ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﻤﻼك و ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫اﺧﺮاج ﺧﺎرﺟﯽ از ﮐﺸﻮر اﻣﺎ ﺣﺎﻻت دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي ﺑﻌﺪ از آن ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮادي ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز‬
‫– ﻫﺮ ﺟﻮازي ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﯾﺎ اﻋﻄﺎي ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ و ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﯾﮏ ﻓﺮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ‬
‫ﻗﺒﻮل اﺳﺘﻌﻔﺎي او‪.‬‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ ﻟﻮاﯾﺢ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪:‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﺧﺎﺻﯽ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ دارد‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻟﻮاﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻣﺎﻫﻮي‪ ،‬در ﻣﺮﺗﺒﻪ واﻻﺗﺮ و‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺎم و‬
‫ﮐﻠﯽ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﺮ اﻓﺮاد زﯾﺎد ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ را وﺿﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو در ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﻮد از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ﻣﺸﺨﺼﯽ ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮﺗﺮي ﻻﯾﺤﻪ و ﻣﻘﺮره ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي اداره ﺑﺎﯾﺪ‬
‫در ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ اﺗﺨﺎذ ﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻐﺎﯾﺮﺗﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺸﺮوع و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه و ﻟﻐﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮرهاي در‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪391 /‬‬

‫ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺤﺼﻼن در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي ﺧﻮد در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه ﺟﺬب ﯾﺎﺷﻤﻮل ﻣﺤﺼﻼن‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي آن ﻻﯾﺤﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﻤﻮل‪ ،‬اﻓﺮادي را ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻻﯾﺤﻪ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺬب ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ اﻓﺮاد واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ را رد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺷﻮراي اداري ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻻﯾﺤﻪاي را در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه ﮐﺎر ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد و ﻣﻌﺎش و‬
‫ﺗﺮﻓﯿﻊ آﻧﺎن ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬رﺋﯿﺲ آن ﺷﻮرا و ﺣﺘﯽ ﺧﻮد آن ﺷﻮرا ﮐﻪ آن ﻻﯾﺤﻪ را ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﻻﯾﺤﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي ﻣﻐﺎﯾﺮ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و ﺣﺘﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺣﺘﯽ ﻣﻘﺎم ادارياي ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﻘﺎم اداري ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه ﻻﯾﺤﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻻﯾﺤﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮﺗﺮي ﻻﯾﺤﻪ و ﻣﻘﺮره ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﺑﺮﺗﺮي‬
‫ﻣﻄﻠﻖ و اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻻ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮدن رﺗﺒﻪ اداري ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه ﻻﯾﺤﻪ و ﺑﺎﻻ ﯾﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮدن رﺗﺒﻪ ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ آن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻻﯾﺤﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪاي ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ از ﺳﻮي اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺪﯾﻞ و اﻟﻐﺎ اﺳﺖ در ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و اﻓﺮاد ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻻﯾﺤﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ ﻟﻐﻮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺣﻖ ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﻓﺮدياي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر درﺳﺖ و ﺻﺤﯿﺢ و در ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻻﯾﺤﻪ ﻗﺒﻠﯽ و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه‪ ،‬اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه و‬
‫ﺣﻘﻮق و ﻣﺰاﯾﺎ ﯾﺎ ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ را ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺴﺦ ﯾﺎ اﻟﻐﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﺮره ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺮدي ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي اداره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﻣﻨﺪ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه و ﯾﺎ‬
‫ﺗﺮﻓﯿﻊ ﮐﺮده اﻣﺎ اﮐﻨﻮن آن ﻣﻘﺮره ﻟﻐﻮ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي ﻗﺒﻠﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ آن ﺑﺮاي ﻣﺄﻣﻮر اداره ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺴﺦ ﯾﺎ ﻟﻐﻮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد زﯾﺮا ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪاي ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﻔﺎذ و اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻪ دو ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري از ﮐﯽ و ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﺎﻓﺬ ﻣﯽﮔﺮدد؟ دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪن اﮔﺮ اﻓﺮاد آن را ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﮑﻨﻨﺪ اداره ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد را ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻧﻤﺎﯾﺪ؟‬

‫اول‪ -‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪:‬‬

 ‫‪ / 392‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖدار‪ ،‬ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ و‬
‫اﻋﺘﺒﺎر دارد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻮرد اﻓﺮاد ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪،‬‬
‫از ﺻﺪور آن آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ در واﻗﻊ ﻣﺎ ﺑﺎ دو ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻮاﺟﻪ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺻﺪور و دﯾﮕﺮي ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﻔﺎذ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور‪:‬‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور ﺧﻮد اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻧﺎﻓﺬ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺧﻮد اداره از ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ و ﻫﺮ ذيﻧﻔﻌﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺎره اﻓﺮاد ﺑﻌﺪ از آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺘﻦ آﻧﺎن از آن‪ ،‬ﻧﺎﻓﺬ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﺜﻨﺎﻫﺎﯾﯽ دارد زﯾﺮا ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪن ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮاآت‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻮدﺟﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد اداره اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ ﺗﺮﺗﺐ آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫آن را ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻌﺪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در واﻗﻊ اﻋﺘﺒﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫آن را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻔﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺮاي اﻓﺮاد‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺮاي ﺧﻮد اداره ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺻﺪور ﻧﺎﻓﺬ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻓﺮاد ذيﻧﻔﻊ و ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻻزم اﺳﺖ اﻓﺮاد از ﻃﺮﯾﻖ وﺳﺎﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪،‬‬
‫ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬وﺳﺎﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬اﻋﻼن و ﻧﺸﺮ‪.‬‬

‫‪ (1‬اﻋﻼن‪:‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﻋﻼن‪ ،‬رﺳﺎﻧﺪن ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻼغ آن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻋﻼن ﺑﺎ ﻫﻤﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن‪ ،‬اﻓﺮاد ذيﻧﻔﻊ آﮔﺎﻫﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮدن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﺴﺖ و ﯾﺎ ﻧﺼﺐ آن‬
‫در اﻣﺎﮐﻦ ﺧﺎص اﻋﻼﻧﺎت‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در ﻣﻮرد »ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي اداري« اﻋﻼن ﺗﻨﻬﺎ وﺳﯿﻠﻪ اﺑﻼغ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫اداري ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎ ﺣﺎﻻت ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اﺳﺘﺨﺪام‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ‪ ،‬اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز ﮐﺎر و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ در ﻣﻮرد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدي‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ اﻋﻼن ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺷﯿﻮه اﻋﻼن ﮔﺮﭼﻪ اداره ﻣﮑﻠﻒ ﻧﯿﺴﺖ از ﺷﯿﻮه ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ ﯾﺎ ﺷﻔﺎﻫﯽ اﻋﻼن ﻧﻤﺎﯾﺪ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﺑﻼغ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻣﺸﮑﻼت ﺧﺎﺻﯽ دارد‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪393 /‬‬

‫اداره ﻫﻤﻮاره ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﺷﯿﻮه اﻋﻼن ﮐﺘﺒﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻋﻼن ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﯿﻮهاي ﮐﻪ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺎوي ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري و ﻣﻘﺎم ﺻﺎدر ﮐﻨﻨﺪه ذﮐﺮ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﻓﺮاد ذيﻧﻔﻊ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻤﺜﻞ و‬
‫وﮐﯿﻞ آﻧﺎن اﺑﻼغ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻧﺸﺮ‪:‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻃﺮﯾﻘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد »ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي« ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﻠﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻻت و اﻓﺮاد‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد و از اﯾﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺸﺮ ﺑﻪ اﻃﻼع ﻋﻤﻮم رﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺸﺮ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن وﺳﯿﻠﻪ دﯾﮕﺮي را‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺸﺮ از ﻃﺮﯾﻖ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ و ﯾﺎ ﻧﺼﺐ در اﻣﺎﮐﻦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻬﺮ و ﯾﺎ ﻫﺮ ﻃﺮﯾﻘﻪ دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ از ﻧﺸﺮ ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺸﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد از‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري آﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ اداره ﺧﻼﺻﻪ آن را ﻧﺸﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻧﺸﺮ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮔﺮداﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ را در ﺑﺮ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﻮﻗﻒ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻔﻬﻤﺪ‪.‬‬

‫اﺻﻞ ﻋﺪم رﺟﻌﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪:‬‬

‫اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﺒﺎر و اﻧﻔﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ آﯾﻨﺪه اﺳﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ اوﺿﺎع‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﻣﺎﺳﺒﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﺛﺮ ﻗﻬﻬﺮاﯾﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﺻﻞ‬
‫ﻋﺪم رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﻓﺮاد در ﭘﺮﺗﻮ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻌﯿﻦ‬
‫و ﯾﺎ در اﺛﺮ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬داراي ﺣﻘﻮق ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﺎص دﯾﮕﺮ ﮐﻪ آن ﻫﻢ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور و‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن ﻧﺎﻓﺬ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﺛﺮ ﻗﻬﻬﺮاﯾﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺛﺒﺎت ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻓﺮاد در ﺑﺎره ﺛﺒﺎت ﺣﻘﻮق و وﺿﻌﯿﺖ ذاﺗﯽ ﺧﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻃﻤﯿﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺛﺮ ﻗﻬﻘﺮاﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﺛﺒﺎت‬
‫و اﻃﻤﯿﻨﺎن وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ اﺻﻞ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﺻﻞ ﻋﺪم رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه اﯾﻦ‬
 ‫‪ / 394‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم اداري ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت اداري‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت آﻧﺎن‪ ،‬اﺣﺘﺮام داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﯾﻦ اﺻﻞ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ و اﺳﺘﺜﻨﺎﻫﺎﯾﯽ دارد و از آن ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار در ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬اﺛﺮ ﻗﻬﻘﺮاﯾﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪38‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪:‬‬

‫اداره در اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺧﻮد از اﻣﺘﯿﺎزات و ﻗﺪرت ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺻﻞ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداره ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ دارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﮑﺲ آن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮد را ﻃﯽ ﻧﻤﻮد و ﺻﺎدر ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﺟﺮا ﯾﺎﻓﺘﻪ و اﻓﺮاد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫اداره از اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺧﻮد را ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪:‬‬

‫ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺻﻮرت اﻣﺘﻨﺎع اﻓﺮاد از ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺧﺘﯿﺎري‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداره‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ و ﺻﺪور ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺟﺒﺮي ﺗﻄﺒﯿﻖ و اﺟﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ اداره ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ را ﮐﻪ اداره اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﻘﺎﻋﺪه‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﮑﺲ آن ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺮﯾﻨﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﮐﻨﺎر اداره ﻗﺮار دارد و اداره را از اﺛﺒﺎت ﺻﺤﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﺶ ﻣﻌﺎف‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﺧﺎﺻﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻟﺬا اﻓﺮاد اﯾﻦ ﺣﻖ را ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ »ﻧﻔﺎذ« و »ﺗﻨﻔﯿﺬ« ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻓﺮق ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻔﺎذ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﻋﻨﺼﺮ داﺧﻠﯽ آن اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﺛﺎر آن ﺑﺎﯾﺪ اﻇﻬﺎر ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪ ﻋﻤﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﮔﺮدد ﺗﺎ آن ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺟﺰ ﻧﺎﻓﺬ ﺷﺪن و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اﺟﺮا ﯾﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺮاآت‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ و ﻋﻤﻠﯽ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻣﻀﺎي ﺟﺰاي ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﺗﻮﺻﯿﻪ و اﺧﻄﺎر ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ارادي و اﺧﺘﯿﺎري از ﺳﻮي ﺧﻮد اﻓﺮاد ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ . 38‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻧﻔﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪.‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪395 /‬‬

‫اﻣﺎ اﮔﺮ اﻓﺮاد از اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداره ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﻨﺪ‪ ،‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺎدي و ﺟﺒﺮي‬
‫ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا اداره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﺑﺮﺧﻮردار از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻣﺪاﻓﻊ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻓﺮاد و ﻣﺴﺆول ﺛﺒﺎت و ﺗﺪاوم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار اﺟﺎزه‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت اﻣﺘﻨﺎع اﻓﺮاد از ﺗﻄﺒﯿﻖ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‪ ،‬ﺑﺪون اﺧﺬ اﺟﺎزه ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺟﺒﺮي آن اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻻزم اﻻﺟﺮا در اﯾﻦ ﻣﻮارد و اﺟﺮاي آنﻫﺎ ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ دادﮔﺎه‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﺑﺎ اﺻﻮل ﻣﺘﺪاول در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در رواﺑﻂ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫ﺷﺨﺼﺎً اﺣﻘﺎق ﺣﻖ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ ﻗﺒﻼً ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ادﻋﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺛﺒﻮت‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﺪور اﺟﺮاﺋﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﮑﻢ دادﮔﺎه ﺑﺎ‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﺄﻣﻮران دوﻟﺖ ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ در‬
‫ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ دوﻟﺖ ﺣﻖ دارد ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻻزم اﻻﺟﺮا اﺗﺨﺎذ‬
‫ﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﺟﺮا در آورد‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻋﻄﺎي ﭼﻨﯿﻦ اﺧﺘﯿﺎر و اﻣﺘﯿﺎزي ﺑﻪ دوﻟﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﻋﻬﺪه دار و ﻣﺴﺆول اﺟﺮاي ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺖ و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻧﺒﻮدن ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﻻزم و ﮐﺎﻓﯽ دﭼﺎر وﻗﻔﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز از ﻧﻈﺮ ﺣﻘﻮق و‬
‫آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي ﺷﺎق اﺳﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺟﺮاي‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬از ﻃﺮف ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﯾﯽ ﻻزم ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه و اﮔﺮ ﻫﻢ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري از ﻟﺤﺎظ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ‬
‫‪39‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ب‪ -‬ﺣﺎﻻت ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪:‬‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﮏ وﺳﯿﻠﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﺎﻻت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان از آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻗﺎﻧﻮن‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار در ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اداره اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺟﺒﺮي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺪم وﺟﻮد وﺳﯿﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اداره ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬

‫‪ .39‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.284‬‬

 ‫‪ / 396‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺟﺒﺮي اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺣﺎﻟﺖ ﺿﺮورت‪ :‬ﻫﺮ ﮔﺎه اداره ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﺮي ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ آن ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و راه ﻋﺎدي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻗﺪام‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﺣﺎﻟﺖ ﺿﺮورت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬دﮐﺘﺮﯾﻦ و‬
‫روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﺿﺮورت ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ذﯾﻞ ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬وﺟﻮد ﺧﻄﺮ ﺑﺰرگ ﮐﻪ اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺻﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮدن دﻓﻊ اﯾﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺎ وﺳﺎﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻋﺎدي‪.‬‬
‫ج‪ -‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪف ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮدن ﺗﺼﺮﻓﺎت اداره در ﺣﺪود اﻗﺘﻀﺎي ﺿﺮورت‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪:‬‬

‫ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ در ﺣﺎﻻت ﻓﻮق‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ آﺗﯽ ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺟﺒﺮي را‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﻗﺪام ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ادارياي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺎ اﻣﺘﻨﺎع اﻓﺮاد ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﺮ اداره ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ آﻧﺎن را در ﻣﻮرد ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺧﺘﯿﺎري و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ ،‬اﺧﻄﺎر‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺧﻄﺎر ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺷﯿﻮه ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺟﺒﺮي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﺗﻨﻔﯿﺬ اﺟﺒﺎري ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﺟﺮاآت ﺿﺮوري اﮐﺘﻔﺎ ﺷﻮد و از ﺣﺪ ﺿﺮورت ﺗﺠﺎوز‬
‫ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اداره در ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺧﻮد ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻮق را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ و در اﺛﺮ آن ﺿﺮر و‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﺮﺳﺪ ﻣﺴﺆول ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ آن اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ ﻣﺪت آن ﺧﺘﻢ ﺷﻮد و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻗﻮاي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ آن ﭘﺎﯾﺎن دﻫﺪ و ﯾﺎ ﻟﻐﻮ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪397 /‬‬

‫آن اﻋﻼم ﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ و ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري را در دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫اول‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﺎ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﻞ اداري‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اداري‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره در ﭘﺎﯾﺎن دادن آن دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و و‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري در ﺣﺎﻻت ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺟﺮا ﮔﺮدد و ﻫﺪف ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از آن‪،‬‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد‪ ،‬آن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺧﺮاج اﺟﻨﺒﯽ از‬
‫ﮐﺸﻮر‪ ،‬اﺟﺮا ﮔﺮدد و آن ﺷﺨﺺ ﮐﺸﻮر را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن در‬
‫ﺣﺎل ﺳﻘﻮط‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد و آن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﺨﺮﯾﺐ ﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﯽ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز ﯾﮏ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد آن ﻣﺤﻞ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و ﺷﻐﻞ ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮاز ﻫﻢ اداﻣﻪ دارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اداره‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﺟﻮاز ﮔﯿﺮﻧﺪه‪ ،‬ﺟﻮاز را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺪت اﻋﺘﺒﺎر‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺮاي اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﺪت ﺧﺎﺻﯽ را ﻣﻌﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن آن ﻣﺪت‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ دادن ﺟﻮاز‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﺑﺮاي ﺧﺎرﺟﯽ در ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ دادن وﯾﺰاي ﺳﻔﺮ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺘﻢ آن ﻣﺪت‬
‫ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺖ ﯾﺎ وﯾﺰا ﻧﯿﺰ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﭘﺎﯾﺎن ﺣﺎﻟﺖ واﻗﻌﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺘﻤﺮار ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺖ داده ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﺎر ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺖ در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﯾﺎ اداره دوﻟﺘﯽ و آن ﮐﺎر ﯾﺎ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺷﺪن اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻮاز ﺷﻐﻞ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻓﺮدي داده ﺷﻮد و‬
‫ﺳﭙﺲ آن ﻓﺮد وﻓﺎت ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺨﺼﯽ در اداره ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد اﻣﺎ آن ﺷﺨﺺ‬
‫وﻓﺎت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﮐﺴﯽ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ذيﻧﻔﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮط ﻓﺎﺳﺦ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺮط ﻓﺎﺳﺦ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮐﺎﻣﻞ و داراي آﺛﺎر ﻧﺎﻓﺬ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ آن ﺷﺮط ﻓﺎﺳﺦ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور‪ ،‬ﻓﺴﺦ و ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوط و ﻣﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺮط ﻓﺴﺦ ﮐﻨﻨﺪهاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ر‪‬د و ﻋﺪم ﻗﺒﻮل ﺧﻮد آن‬
‫ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺘﺨﺪام‪ ،‬اﮔﺮ از ﺳﻮي او رد ﻧﺸﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ‪،‬‬
 ‫‪ / 398‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺻﺤﯿﺢ و داراي آﺛﺎر ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ از ﻃﺮف آن ﺷﺨﺺ رد ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﯿﺰ ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻧﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮط‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺷﺪن ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬اﺛﺮ ﻗﻬﻘﺮاﯾﯽ ﻧﯿﺰ دارد و ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ رﺟﻌﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻓﺮارﺳﯿﺪن زﻣﺎن ﻓﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن زﻣﺎن ﻓﺴﺦ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت – ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺷﺮط ﻓﺎﺳﺦ‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري از‬
‫ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻓﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري در ﺑﺎره رواﺑﻂ‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎ اداره ﮐﻪ ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺗﻘﺎﻋﺪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﻓﺴﺦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ آن اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ دادن ﺟﻮاز ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ آن ﻣﺎل ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ (8‬ﺗﻐﯿﯿﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻻﯾﺤﻪاي )ﻣﻘﺮره( ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎﺻﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫اﮔﺮ آن ﻗﺎﻧﻮن ﻟﻐﻮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره ﻧﯿﺰ ﻟﻐﻮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺗﻮﺳﻂ اداره‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري در ﭘﯽ اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد اداره ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﯾﮑﯽ از‬
‫دو راه ذﯾﻞ اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻐﺎ و اﺳﺘﺮداد ﯾﺎ اﻧﺼﺮاف‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﻟﻐﺎ‪:‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺤﻮﻻت و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎ در ﺣﯿﺎت اداري اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺤﻮل و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﯿﺮ زﻣﺎن و اوﺿﺎع ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻫﻢراﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫اداره ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﻟﻐﺎ« ﺗﺒﺎرز ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﻐﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﯾﻨﺪه ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ اﻣﺎ آﺛﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ آن از زﻣﺎن ﺻﺪور ﺗﺎ زﻣﺎن اﻟﻐﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن داراي اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻟﻐﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ را ﻗﺒﻼً ﺻﺎدر ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن ﻣﻘﺎم ﺑﻮده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺳﻠﻄﻪ و ﮐﻨﺘﺮل رﯾﺎﺳﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻟﻐﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯿﺎت و اﺟﺮاآﺗﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺻﻠﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯿﺎت و اﺟﺮاآت ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ اﺻﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻟﻐﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻖ اداره در اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت اﻗﺴﺎم آن ﺗﻔﺎوت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪399 /‬‬

‫‪ (1‬اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي‪:‬‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪه وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اداره ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آن را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪﺟﺎي آن ﻻﯾﺤﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺮره دﯾﮕﺮي را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع اﻧﻌﻄﺎف در اﻟﻐﺎ و ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻟﺰام آور ﻧﺒﻮدن آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻗﻮاﻋﺪ اﯾﻦ ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرات ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪه آن اﻟﺰام آور اﺳﺖ و ﺗﺨﻠﻒ از آن‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻤﺎﺛﻞ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و ﻻﯾﺤﻪاي ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻓﺮدياي ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺮرات ﻗﺒﻠﯽ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻧﺎﻓﺬ و ﻣﻌﺘﺒﺮ و داراي آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻓﺮدياي ﮐﻪ در ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺮره ﻗﺒﻠﯽ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻟﻐﺎي آن ﻣﻘﺮره ﻟﻐﻮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻘﺮره ﻗﺒﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺮدي‬
‫اداره اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﻟﻐﻮ آن ﻣﻘﺮره‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺘﺨﺪام او ﻟﻐﻮ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (2‬اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻓﺮدي‪:‬‬

‫در ﻣﻮرد اﻟﻐﺎي ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻓﺮدي ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻮع آن ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺖ‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﻓﺮدياي ﮐﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره ﺣﻖ اﻟﻐﺎي آن را ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﻻت ﻧﺎدر‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ را ﻟﻐﻮ ﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻓﺮدي‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺨﺼﯽ در وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاي آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪاي راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﻘﺮر در وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ارﺗﮑﺎب ﺧﻄﺎ‪ ،‬وي را از وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﺳﺒﮏدوش ﯾﺎ ﻣﻨﻔﺼﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ :‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت را‬
‫ﻟﻐﻮ ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﻮﻗﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﭼﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮏ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺄﻣﻮر اداره ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻒ‬
 ‫‪ / 400‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﺪﻣﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ و ﯾﺎ اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز ﻣﻮﻗﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت رﯾﺎﺳﺘﯽ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﻋﻄﺎي رﺧﺼﺘﯽ ﻣﺮﯾﻀﯽ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر در ﻏﯿﺮ ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع رﺧﺼﺘﯽ ﺣﻖ ﻣﮑﺘﺴﺒﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻫﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ آن را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﻨﻔﯽ‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺒﺎل ﺗﻘﺎﺿﺎي اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻐﻞ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮدي‪ ،‬اداره ﺑﻪﺟﺎي اﺟﺮاي آن ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﻣﺘﻨﺎع ﺑﻮرزد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﺣﻖ ﻣﮑﺘﺴﺒﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮدي اﯾﺠﺎد ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻟﻐﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و اﻧﺼﺮاف از آن‪:‬‬

‫اﺳﺘﺮداد ﯾﺎ اﻧﺼﺮاف از ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻨﻌﺪم ﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ اﺻﻼً ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻧﺸﺪه و ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽاي ﺑﺮ آن ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬اﺛﺮ ﻗﻬﻘﺮاﯾﯽ دارد و ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ رﺟﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﺛﺎر ﺗﺼﻤﯿﻢ را از ﺣﯿﻦ‬
‫ﺻﺪور آن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﻟﻐﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻐﺎ اﺛﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﯽرود ﻧﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﺸﺮوع و ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮق‬
‫ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻣﺸﺮوع‪:‬‬

‫از ﻧﮕﺎه دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﺸﺮوع‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺮداد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺛﺒﺎت اوﺿﺎع‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺻﻞ ﻋﺪم رﺟﻌﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﻣﺸﺮوع اداري ﻣﺴﺘﺮد ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﺜﻨﺎﻫﺎﯾﯽ دارد ﯾﻌﻨﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﺎﻻت ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﺸﺮوع را‬
‫ﻣﺴﺘﺮد ﮐﺮد و از آن اﻧﺼﺮاف ﻧﻤﻮد‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﻔﮑﺎك ﮐﺎرﻣﻨﺪان‪ :‬ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﺟﺎزه دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻧﻔﮑﺎك ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫اداره ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻧﺼﺮاف از ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺗﺄﺛﯿﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺳﻤﺘﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ اﻧﻔﮑﺎك ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻗﺒﻠﯽ‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪ دﯾﮕﺮي اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻧﻔﮑﺎك‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻗﺒﻠﯽ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ زﯾﺮا ﺣﻖ ﻣﮑﺘﺴﺐ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪401 /‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻃﻮري‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از آن ﻫﯿﭻ ﺣﻘﯽ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان اﯾﺠﺎد ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ را ﭘﺲ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺮ ﻣﺠﺎزات ﺗﺄدﯾﺒﯽ ﯾﮏ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﮐﻪ در اﺛﺮ آن ﻫﯿﭻ ﺣﻘﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﻟﺬا اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﻫﻤﯿﻦ رو ﻣﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪاي ﭼﻮن ﻫﯿﭻ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﮑﺘﺴﺒﻪاي اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺮداد و اﻧﺼﺮاف اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪:‬‬

‫از ﻧﮕﺎه روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺧﻮد را‬
‫ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد و اﯾﻦ)ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ( ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي اداره ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺻﺪار ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع و ﻫﻢ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫اداري ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺣﻖ ﻣﮑﺘﺴﺒﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از‬
‫اﯾﻦ رو ﻣﯽﺗﻮان آﺛﺎر آن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪه از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺑﻮدن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً‬
‫ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻓﺎﻗﺪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ ﺷﺮط ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﺷﮑﻠﯿﺎت‪ ،‬ﺳﺒﺐ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻫﺪف و ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت‪.‬‬

‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺪت ﺑﺮاي اﺳﺘﺮداد‪:‬‬

‫اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اداره در ﺗﻤﺎم ﺗﺼﺮﻓﺎت و اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮن را اﺣﺘﺮام‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺛﺒﺎت و ﺑﻘﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬راه ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫ﻣﻌﯿﻮب و ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﻼل ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺳﭙﺮي ﺷﺪن آن ﻣﺪت‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺮداد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا از ﻧﮕﺎه روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت‬
‫اداري ﻓﺮدي ﺗﻮﺳﻂ اداره ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻤﺎن ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ آن در ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺠﺎز‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺪت ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 60‬روز و ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫اداره ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﻼل ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺪت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻌﺪ از آن ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ اﻟﻐﺎ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺪت ﺑﺮاي اﺳﺘﺮداد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري ﻓﺮدي ﻣﻌﯿﻮب و‬
‫ﻣﺨﺪوش‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ دارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اداره در ﺣﺎﻻت ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﺪت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪ / 402‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (1‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻨﻌﺪم‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻨﻌﺪم ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﻘﺪان ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺖ اداري ﺑﻮدن ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻞ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻋﺎدي ﮐﻪ اﺻﻼ ﻣﺄﻣﻮر اداره ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻬﺎد ﯾﺎ ادارهاي ﮐﻪ ﺑﺎ اداره ذيﺻﻼح ﻫﯿﭻ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺪارد ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﯾﮏ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻨﻌﺪم ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد و اداره در ﻫﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻘﻮق ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺻﻼً ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﺿﺮورت ﻧﺪارد و‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻼً اداره ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ اﻋﻼن ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮي ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮاي اﻓﺮاد روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن را اﻋﻼم ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﻠﺐ و ﺗﺪﻟﯿﺲ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ از اداره ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺗﻘﻠﺐ و ﻓﺮﯾﺐ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد اﺳﺘﻔﺎدهﺟﻮ ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺳﺘﺨﺪام‬
‫ﯾﮏ ﺷﺨﺺ در وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ اﺳﻨﺎد و ﺷﻬﺎدتﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺟﻌﻠﯽاي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ او‬
‫ﺑﻪ اداره اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺮﻓﺎً ﮐﺘﻤﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺷﺨﺺ داوﻃﻠﺐ اﻃﻼﻋﺎت ﻻزم را در اﺧﺘﯿﺎر اداره ﻗﺮار ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ و آن اﻃﻼﻋﺎت در ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫اداره ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ و ﮐﻠﯿﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮاي ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺪت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا اداره ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي از ﺳﻮء‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت اداري اﻋﻼن ﻧﺸﺪه و ﻧﺸﺮ ﻧﺸﺪه‪ :‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد اداره از ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪور و ﺑﺮاي اﻓﺮاد از ﺗﺎرﯾﺦ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺘﻦ آﻧﺎن از ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻧﺎﻓﺬ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري اﺻﻼً اﻋﻼن ﯾﺎ ﻧﺸﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﻟﻘﺎﻋﺪه اداره ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﮐﻪ اﮔﺮ آن ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻋﻼن ﻧﺸﺪه ﯾﺎ ﻧﺸﺮ ﻧﺸﺪه‪،‬‬
‫ﻣﻌﯿﻮب و ﻓﺎﻗﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اوﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫‪40‬‬ ‫ﻗﺮاردادھﺎی اداری‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در آﻏﺎز اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﺮﻓﺎت اداره ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد و اﻧﺸﺎي‬
‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و اواﻣﺮ اداري ﮐﻪ ﺑﺎ اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اداره‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﻓﺼﻞ ﻗﺒﻠﯽ در ﺑﺎره آن ﺑﺤﺚ ﮐﺮدﯾﻢ و دﯾﮕﺮي اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ دو اراده ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﺪف اداره از اﯾﻦ ﻧﻮع اﻋﻤﺎل ﻧﯿﺰ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري«ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ واﺣﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻤﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻓﺮاد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺎره اﻣﻮال دوﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫ﻓﺮوشﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬وﮐﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و اداره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺪف از آن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﯾﺎ ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫از ﻧﻮع دوم ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .40‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه از ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﯾﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬اﻟﺒﺎب اﻟﺨﺎﻣﺲ اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﺼﻔﻘﺎت اﻟﻌﻤﻮﻣﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬اﻟﻘﺴﻢ اﻟﺜﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪.‬‬
 ‫‪ / 404‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪:‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺌﻮري ﯾﺎ ﻧﻬﺎد »ﻗﺮارداد« ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺑﺸﺮي رﯾﺸﻪ‬
‫ﮐﻬﻦ و دﯾﺮﭘﺎﯾﯽ دارد و از ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي دور ﺣﺘﯽ اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻬﺎد ﻣﻬﻢ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ »ﻗﺮارداد اداري« ﻧﺴﺒﺘﺎً از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻮﯾﻦ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻗﺮن‬
‫اﺧﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻗﺮارداد ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺪاﺷﺖ و آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﺗﺮاﺿﯽ‬
‫و ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﯾﮏ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺸﺎي ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ‪،‬‬
‫اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻋﻘﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ دوﻟﺖ و اداره ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻟﺬا ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻘﻮق‬
‫اداري ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ آﻏﺎز ﻗﺮن ‪ 19‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺎص ﻗﺮن ‪ 20‬در ﻣﻮرد ﺟﺎﯾﮕﺎه و‬
‫رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ »ﻓﺮد« و «دوﻟﺖ« دو ﻣﮑﺘﺐ »آزادي ﻓﺮدي« و »اﺻﺎﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎع« رو در روي ﻫﻢ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ اﻣﺎ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﻧﮕﺮش ﻣﺪاﺧﻠﻪ روز اﻓﺰون دوﻟﺖ در اﻣﻮر‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي و اﯾﺠﺎد ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺑﺮاي اﻓﺮاد و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ و ﺟﺎﯾﮕﺎه دوﻟﺖ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ روز ﺑﻪ روز‬
‫وﺳﻌﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي در ﻣﻮرد ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻗﺮارداد اداري« اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﻣﺮﻫﻮن ﻣﮑﺘﺐﻫﺎ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺷﻮراي دوﻟﺖ و ﻣﺤﺎﮐﻢ‬
‫اداري آن ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‬
‫‪41‬‬
‫اﺳﺖ از‪» :‬ﺗﻮاﻓﻖ دو اراده)ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد(ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﯾﮏ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ«‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻮاﻓﻖ دو ﻃﺮف در ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را‬
‫ﻗﺮارداد ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮي را ﺑﺮاي ﺻﺮف ﻃﻌﺎم دﻋﻮت ﮐﻨﺪ و او ﻫﻢ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮاي دوﺳﺖ ﺧﻮد ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﮕﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﯾﺎ او را‬
‫در ﻣﻮﺗﺮ ﺧﻮد ﺳﻮار ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮاي ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻗﺮارداد ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا در ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻮع اﻟﺰام و ﺗﻌﻬﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫در ﭘﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دو اراده ﯾﺎ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ‬

‫‪ . 41‬اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.118‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪405 /‬‬

‫ﻣﻮرد ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد دو ﻓﺮد و ﯾﺎ دو ﺷﺮﮐﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ)ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﺗﺠﺎرت( ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﯿﻦ دو ﻓﺮد‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ازدواج ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ در ﺟﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد در ﻓﻘﻪ ﯾﺎ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﺪﻧﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬دو دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻗﺮارداد‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در ﺣﻘﻮق‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻧﯿﺰ‬
‫ﯾﮏ ﻧﻮع ﺗﻮاﻓﻖ و ﯾﺎ ﻗﺮارداد ﺑﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﭘﺎرﻟﻤﺎن و رأي دﻫﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺧﺎرج از ﺣﻘﻮق اداري اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮع دﯾﮕﺮي از ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﯿﻦ اداره و‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان آن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫اداري اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎز ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺒﻼ در ﯾﮏ ﻓﺼﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در ﺑﺎره ﻣﺎﻫﯿﺖ آن ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اﺻﻄﻼح ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه در ﻣﻮاردي ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﻈﻮر از ﻗﺮارداد اداري ﻫﻢ آن ﻧﻮع ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ ﻣﺎﻟﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻠﯽ ﻗﺮارداد اداري ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎد دوﻟﻮﺑﺎدر‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﺮارداد اداري ﺑﻪ ﻗﺮاردادي اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﻧﺠﺎم ﯾﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺸﻤﻮل اﺣﮑﺎم ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ)ﺣﻘﻮق اداري( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ اﯾﻦ ﻗﺼﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻗﯿﻮد و ﺷﺮوط‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺣﻘﻮق اداري ﻣﻨﺪرج در ﻗﺮارداد ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻮاه ﺷﺮﮐﺖ و ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺰدﯾﮏ و‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر در اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن ﻗﺼﺪ ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯽ از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ و اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق در ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮﺑﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻔﺎت ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ از ﻗﺮارداد اداري اراﺋﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﮐﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮﻧﺪ‪ 2.‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺮﯾﻒ دو ﻟﻮﺑﺎدر و ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت و ﻧﻈﺮﯾﺎت‬

‫‪De. Laubadere. .1‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت ﺑﺪوي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.402‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪،‬‬
‫‪ ،1991‬ص ‪.28‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺆاد ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺎﺳﻂ‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﻟﺴﻠﻄﻪ اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﻟﺤﻘﻮق‪ ،1989 ،‬ص‬
‫‪ - .274‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻠﯿﺒﯽ و اﻟﻤﻘﺎرن‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪ ،2002 ،‬ص ‪ .19‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪.‬‬
 ‫‪ / 406‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪1‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺮارداد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﻗﺮارداد اداري‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ذﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ اداره ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻗﺮارداد در ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اداره در اﯾﻦ ﻗﺮارداد از اﺑﺰارﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ را در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬
‫در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﯾﺎ آراي ﻣﺤﺎﮐﻢ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻘﯽ از ﻗﺮارداد اداري ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ 2‬ﮐﻪ اﺣﮑﺎم و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﯾﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎي ادارات دوﻟﺘﯽ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬اﺷﺎراﺗﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺷﺪه و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة اول ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺪرج ﺟﺰء ﭼﻬﺎرم ﻣﺎدة ﻫﻔﺘﺎد وﭘﻨﺠﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻬﯿﮥ اﺟﻨﺎس و ﺗﺪارك ﺧﺪﻣﺎت و اﻧﺴﺠﺎم اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ادارات‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻂ از داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﮐﺸﻮر وﺿﻊ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺪارﮐﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و‬

‫‪ -‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ ﺟﻨﯿﺢ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﺗﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﻟﻨﺸﺮ اﻟﺠﺎﻣﻌﯽ‪ ،2004 ،‬ص ‪.233‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬اﻻﺳﺲ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ اﻟﺠﺎﻣﻌﯽ‪،‬‬
‫‪ ،2005‬ص ‪.8‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،2002 ،‬ص‪.5‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻧﺲ ﻗﺎﺳﻢ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻓﺮع ﺑﻨﯽ ﺳﻮﯾﻒ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﻟﺤﻘﻮق‪،1999 ،‬‬
‫ص‪.14‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻓﺆاد ﻣﻬﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ و اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري ﻓﯽ ﺟﻤﻬﻮرﯾﻪ ﻣﺼﺮ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺷﺒﺎب‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻌﻪ‪ ،1973 ،‬ص‪.640‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻟﺼﻔﻘﺎت اﻟﻌﻤﻮﻣﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ 299 ،‬اﻟﯽ ‪.321‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1384/7/30‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ و در ﺷﻤﺎره‬
‫‪ 865‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﻣﺆرخ ‪ 3‬ﻋﻘﺮب ‪ 1384‬ﻧﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ آن ﻣﻘﺮره ﺧﺮﯾﺪاري ﻣﻨﺘﺸﺮه ﺟﺮﯾﺪه‬
‫رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪ 793‬ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي و ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮه ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ‪ 798‬ﺳﺎل ‪1422‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺮاردادﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن دو ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻟﻐﻮ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1387 /4/31‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﯿﺪ و‬
‫در ﺷﻤﺎره ‪ 957‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﻣﺆرخ ‪ 8‬اﺳﺪ ‪ 1387‬ﻧﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺎر ﺳﻮم ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻮادي از آن ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫‪ 1387 /10/29‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻧﻮاﻗﺺ‬
‫و اﺑﻬﺎﻣﺎﺗﯽ دارد و ادارات دوﻟﺘﯽ در ﺗﻄﺒﯿﻖ آن دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﯾﺸﻪ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻫﻢ در اﺻﻞ ﺗﻬﯿﻪ‬
‫و ﺗﺪوﯾﻦ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺴﻮده اوﻟﯿﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ و وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ داﺳﺘﺎن ﻣﻔﺼﻞ دارد و ﺟﺎي‬
‫ذﮐﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل آﻧﭽﻪ در ﺑﺎﻻ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ از ﻣﺘﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻼت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪407 /‬‬

‫اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﯾﺎ ازﻃﺮﯾﻖ ﻗﺮاردادي در ﺑﺪل وﺟﻮه ﻋﺎﻣﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ﺳﻮم در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺎﻣﮥ ﮐﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه و اداره در ﻣﻮرد ﺗﻬﯿﻪ‬
‫و ﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻋﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ﭼﻬﺎرم ﺳﺎﺣﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﻌﻨﯽ اداراﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ادارات ‪ ،‬ﺷﺎرواﻟﯽﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ واﺣﺪﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﺑﻮدﺟﻮي ﮐﻪ ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت‬
‫و اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ آنﻫﺎ از ﺑﻮدﺟﮥ دوﻟﺖ ﺗﻤﻮﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻮر ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪،‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت و اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪«.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺮارداد اداري ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﮕﺮدﯾﺪه اﻣﺎ اﻧﻮاﻋﯽ از ﻗﺮاردادﻫﺎي دوﻟﺘﯽ در ﻣﻮاد دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ آﯾﻨﺪه ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﻧﮕﺎه اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﯿﺪا اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ و ﺗﺠﺎرت ﻧﺒﻮده و ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫در ﺑﺎره ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد اداري اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎي زﯾﺎدي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻌﻬﺪات ﻗﺮاردادﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺻﻮل و اﻟﺰاﻣﺎﺗﯽ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اداره ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد و از‬
‫ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت ﺑﺴﯿﺎري ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﺮ دو ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫اراده دوﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ رﺿﺎﯾﺖ اﺳﺖ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﺻﺤﺖ در ﻫﺮدو ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو در ﻣﻮرد ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد اداري و راﺑﻄﻪ آن ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫دو روﯾﮑﺮد ﻋﻤﺪه در ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ 1‬ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫روﯾﮑﺮد اول‪:‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ و ﻗﺮارداد اداري ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎوت‬
‫اﺳﺎﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎﻫﻮي‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و آﺛﺎر ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﯾﮏ‬
‫ﻗﺮارداد ادارياي ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﻗﺮارداد ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ دو در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺮﺟﻊ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﺎوي ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻗﺮارداد و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 408‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت اداري در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن اداره در‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺪف آن ﻫﻢ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﺗﺴﻬﯿﻞ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ دو ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﺗﺠﺎرﺗﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭼﻮن اﻫﺪاف ﺗﺠﺎرﺗﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫روﯾﮑﺮد دوم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎد ﺟِﺰ و اﺳﺘﺎد دو ﻟﻮﺑﺎدر ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﻮع‬
‫ﻗﺮارداد ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﺪﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اداري در ﺻﺪد ﺗﺤﻘﻖ آن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت و ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﺗﻀﺎد ﻗﺮار دارد و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻫﺪف ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اداره ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ آن از وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ دو ﻗﺮارداد ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه دﮐﺘﺮﯾﻦ و ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ و ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬روﯾﮑﺮد دوم ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻗﺮارداد اداري داراي‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ و ﯾﺎ اﮔﺮ ﻫﻢ از ﻧﮕﺎه ﻣﺎﻫﻮي ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺪ اﻗﻞ ﻫﺮ ﮐﺪام داراي ارﮐﺎن و ﻗﻮاﻋﺪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪3.‬‬

‫ﻗﺮارداد اداري در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي اﻗﺴﺎم ﻗﺮاردادﻫﺎ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻗﺮارداد از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮب ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺮارداد اداري را در اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪيﻫﺎ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ (1‬آﯾﺎ ﻗﺮارداد اداري‪ ،‬ﻋﻘﺪ رﺿﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺷﮑﻠﯽ؟‬
‫ﻗﺮارداد رﺿﺎﯾﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ دو ﻃﺮف ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﺤﻘﻖ آن ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺮارداد ﺷﮑﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯿﺎت و ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫در ورق ﯾﺎ ﺳﻨﺪ رﺳﻤﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺷﻔﺎﻫﯽ و ﯾﺎ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت‬

‫‪Jeze. .1‬‬
‫‪De. Laubadere. .2‬‬
‫‪ .3‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 313‬اﻟﯽ‪ .316‬اﯾﺸﺎن ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ ﻣﻔﺼﻞ ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﺘﺎد‬
‫دوﻟﻮﺑﺎدر در اﯾﻦ ﻣﻮرد از ﮐﺘﺎب اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ص ‪ 404‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ و ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎه اﯾﺸﺎن ﺑﺎ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه اﺳﺘﺎد ﺟﺰ‪ ،‬ﺳﻪ اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺻﻞ آزادي ﻗﺮاردادﻫﺎ و اﺻﻞ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻮدن ﻗﺮاردادﻫﺎ و‬
‫اﺻﻞ ﻻزم اﻻﺟﺮا ﺑﻮدن ﻗﺮاردادﻫﺎ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺤﻮه ﺗﻄﺒﯿﻖ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﯾﻦ اﺻﻮل ﺑﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎي‬
‫ﻣﺪﻧﯽ و اداري ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪409 /‬‬

‫دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اراده ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮐﺜﺮ‬
‫آنﻫﺎ از ﻧﻮع رﺿﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﯾﻦ ﻗﺮارداد‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ از ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮد‪ ،‬از ﻣﺼﺎدﯾﻖ‬
‫ﻗﺮارداد ﺷﮑﻠﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ رﺿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬آﯾﺎ ﻗﺮارداد اداري ﻣﻌﻮض اﺳﺖ؟‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اداري از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻘﻮد ﻣﻌﻮض اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺠﺎﻧﯽ و راﯾﮕﺎن ﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻌﻮض ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺒﻪ و وﻗﻒ و ﯾﺎ ﺑﺨﺸﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺒﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬آﯾﺎ ﻗﺮارداد اداري ﻋﻘﺪ ﻣﺴﺘﻤﺮ و زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻮري؟‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻋﻘﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺛﺮ آن در زﻣﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺮﯾﺪار و ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﯿﻊ و ﺛﻤﻦ در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻘﻖ ﻋﻘﺪ‬
‫ﺑﯿﻊ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻗﺮاردادﻫﺎ »ﻗﺮارداد ﻓﻮري« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ زﻣﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻘﺪ ﻣﺴﺘﻤﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻋﺎﻣﻞ زﻣﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر دارد‪.‬‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﺪي ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﯾﺎ ﻫﺮدو ﻣﻠﺰم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮد را در ﻃﻮل زﻣﺎن و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﮑﺮر و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻗﺮارداد اداري از اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻋﻘﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻗﺮارداد اداري ﻋﻘﺪ ﻗﺎﯾﻢ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻗﺮارداد اداري ﺷﺨﺺ ﻗﺮاردادي ﻣﺘﻌﻬﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﻬﺪﻫﺎي او ﺟﻨﺒﻪ ﺷﺨﺼﯽ دارد و‬
‫ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺜﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنﻫﺎ را اﺟﺮا ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ در ﺣﺪود و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ و ﺑﻪ وراث ﻫﻢ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻗﺮارداد اداري ﻗﺮارداد اﻟﺤﺎﻗﯽ و ﻧﻤﻮﻧﻮي اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺻﻄﻼح ﻗﺮارداد اﻟﺤﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮقدان ﻣﺸﻬﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻮي آﻗﺎي ﺳﺎﻟﯽ آن را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮد‪،‬‬
‫اﻣﺮوزه ﮐﺎرﺑﺮد ﺑﺴﯿﺎر دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻣﺎ‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻗﺮارداد اﻟﺤﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻗﺮادادﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮏ ﻃﺮف ﻗﺮارداد‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ را از ﻟﺤﺎظ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﭘﯿﻤﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻃﺮف‬
‫ﻗﺮارداد ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬ﻗﺮارداد اﻟﺤﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از آب و ﺑﺮق‪ ،‬ﮔﺎز‪ ،‬ﺗﻠﻔﻮن‪،‬‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎي ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬درﯾﺎﯾﯽ و ﻫﻮاﯾﯽ و ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺑﺎﻧﮑﯽ و ﺑﯿﻤﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻓﺮوﺷﮕﺎهﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻬﺎي ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﻘﻄﻮع از ﻃﺮف‬
 ‫‪ / 410‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﻋﻘﺪ ﺑﯿﻊ اﻟﺤﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﻗﺮاردادﻫﺎي اﻟﺤﺎﻗﯽ ﺧﺮﯾﺪاران ﯾﺎ ﻣﺼﺮف ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺎت و ﮐﺎﻻﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻧﻈﺎﻣﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ آنﻫﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ در ﻗﺮارداد ﻓﯿﻤﺎﺑﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺜﺎل ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﺘﻔﺎده از آب‪ ،‬ﺑﺮق و ﺗﻠﻔﻮن و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻈﺎﻣﺎت و آﯾﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اداري‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﭘﯿﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺧﻼﺻﻪ آنﻫﺎ در ﭘﺸﺖ ﻗﺒﻮض و ﺻﻮرت ﺣﺴﺎبﻫﺎ درج‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺨﻠﻒ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ ﺣﻖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻮرد ﭘﯿﻤﺎن‬
‫را ﻗﻄﻊ ﯾﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪1.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اﻟﺤﺎﻗﯽ ﻗﺮارداد اداري اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮارداد‬
‫اداري‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﯾﻂ و ﺿﻮاﺑﻂ و ﻣﻘﺮرات ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮه و ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻗﺮارداد ﻣﻌﯿﻦ‪:‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﻦ و ﻏﯿﺮ ﻣﻌﯿﻦ )ﻣﺴﻤﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻤﯽ(ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮارداد اداري در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و ﻧﺎم‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﺪود آن از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻗﺴﺎم ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﻌﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎ‪:‬‬

‫اﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ روﯾﮑﺮد دوم‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ و‬
‫ﻗﺮارداد ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻗﺮارداد ﮐﺎر را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬

‫‪ (1‬از ﺟﻬﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻃﺮاف ﻗﺮارداد‪:‬‬

‫در ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﻫﻤﻪ اﻃﺮاف آن از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﯾﮏ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﻃﺮﻓﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻃﺮف دﯾﮕﺮ اﻣﺘﯿﺎز و ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪارد و ﺣﺘﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ را ﺑﺮ ﻣﻨﻔﻌﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺎﯾﻊ را ﺑﺮ ﻣﺸﺘﺮي و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ و ﯾﺎ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﻮﺟﺮ را ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﺄﺟﺮ و راﻫﻦ را ﺑﺮ ﻣﺮﺗﻬﻦ و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﺑﺮﺗﺮي دﻫﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻣﻨﺘﻔﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ اﻣﺎ در ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺮف آن اداره و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮاي آن ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺪف‬
‫ﻗﺮارداد را ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪ ،1384 ،‬ص‪.304‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪411 /‬‬

‫‪ (2‬از ﺟﻬﺖ اﺟﺮاآت اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪:‬‬

‫اداره در اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﻮد آزادي ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻗﺒﻼً ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم‬
‫اﻋﻼن ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻣﺰاﯾﺪه ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ و ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻣﺮاﺣﻞ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد اداري از اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ را در ﭘﯽ دارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﻮد و از ﻓﺴﺎد و‬
‫ﻧﻘﺾ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ در ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ از آزادي ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﺗﺎﺑﻊ اﺟﺮاآت ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (3‬از ﻧﮕﺎه ﻫﺪف‪:‬‬

‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺪف‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺧﺎص ﻓﺮدي ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﺜﻞ ﺑﺎﯾﻊ و‬
‫ﻣﺸﺘﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺪف ﻗﺮارداد اداري ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﭘﺮوژه راهﺳﺎزي ﯾﺎ ﭘﻞﺳﺎزي و‬
‫ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪه آنﻫﺎ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻗﺮارداد ﺧﺮﯾﺪ اﻣﻮال و ﻣﻮاد‬
‫ﺧﻮراﮐﯽ در داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻮﻣﯽ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ‬
‫ﻗﺮارداد اداري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ‪.‬‬

‫‪ (4‬از ﺟﻬﺖ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﮔﺎﻧﻪ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫دﻋﺎوي اداري در ﻣﺤﺎﮐﻢ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ اداري ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻋﺎوي‬
‫ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي ارﺟﺎع داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﺎدي داراي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و اﺧﺘﯿﺎرات وﺳﯿﻊﺗﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪:‬‬

‫‪ (1‬از ﻧﮕﺎه دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت‪:‬‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺮ ﻋﻨﺼﺮ اﻋﺘﺒﺎرات و اﺻﻞ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه‪ ،‬دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت در‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ دو اﺻﻞ و ﺑﺎ اﻧﻌﻄﺎف ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫اﺳﻨﺎد رﺳﻤﯽ‪ ،‬اﺳﻨﺎد ﻋﺮﻓﯽ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و دﻓﺎﺗﺮ ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺷﻬﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ در ﻗﺮارداد اداري ﻋﻨﺼﺮ ﺳﻨﺪ ﮐﺘﺒﯽ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬از ﻧﮕﺎه ﺷﯿﻮه اﻧﻌﻘﺎد‪:‬‬

 ‫‪ / 412‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﺳﺮﻋﺖ در اﻣﻮر ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ﺗﺠﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت و ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺪارد اﻣﺎ ﻗﺮارداد اداري‪ -‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ -‬داراي ﻣﺮاﺣﻞ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻣﻐﻠﻘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻫﺮ دو ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺗﺠﺎرﺗﯽ و‬
‫در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﯾﺎ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺣﻘﻮق ﻋﺎﻣﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻓﯿﺼﻠﻪ را دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﮐﺎر‪:‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ داراي اﺣﮑﺎم ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﮐﺎرﮔﺮي ﻧﯿﺰ ﻗﺮارداد ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻗﺮارداد ﮐﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:1529‬‬
‫»ﻋﻘﺪ ﮐﺎر‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﻋﻘﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف دﯾﮕﺮ را ﺗﺤﺖ رﻫﻨﻤﺎﺋﯽ وي ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺟﺮت ﻣﻌﯿﻦ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﮐﺎر ﺑﻪ ﻗﺮارداد اداري ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً از‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد اداري ﻧﯿﺰ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮارداد ﮐﺎر‪ ،‬اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد‪:‬‬

‫‪ (1‬از ﻧﮕﺎه ﺷﮑﻠﯿﺎت‪:‬‬

‫ﻗﺮارداد ﮐﺎر – ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ -‬ﺷﮑﻠﯿﺎت ﺧﺎﺻﯽ از ﻧﮕﺎه ﮐﺘﺒﯽ‬
‫ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﮐﺘﺒﯽ ﺑﻮدن و ﺣﺘﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺪت و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻧﺪارد اﻣﺎ ﻗﺮارداد اداري ﺗﺎﺑﻊ ﺷﮑﻠﯿﺎت ﺧﺎﺻﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬از ﻧﮕﺎه ﺷﯿﻮه اﻧﻌﻘﺎد‪:‬‬

‫ﻗﺮارداد اداري ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺷﯿﻮه اﻧﻌﻘﺎد ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ در‬
‫ﻗﺮارداد ﮐﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﻀﺎﺋﯽ‪:‬‬
‫در ﻗﺮارداد ﮐﺎر ﻣﺮاﺟﻊ ﺧﺎﺻﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ در‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪413 /‬‬

‫‪2‬‬
‫ﻗﺮارداد اداري ﻣﺤﺎﮐﻢ ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ارﮐﺎن ﯾﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻗﺮارداد اداري ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد اداري داراي ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻨﺼﺮ ﺷﮑﻠﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎﻫﻮي ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻗﯿﻮد وﺷﺮوط ﺧﺎص‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻋﻨﺼﺮ ﺷﮑﻠﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺑﺎﯾﺪ اداره ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻃﺮاف ﻗﺮارداد ﺷﺨﺼﯽ از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از اﺷﺨﺎص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ دوﻟﺖ و اداره ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﮔﺮ اداره ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﺪف آن ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻫﺮ دو از اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ آن ﻗﺮارداد‪،‬‬
‫اداري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪ اﻗﻞ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ اداره ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﻃﺮف اداره ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺮاردادي را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اداره و ﺑﻪ ﻧﺎم اداره‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و آﺛﺎر آن در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ اداره ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮔﻮﯾﺎ آن ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از اداره ﻗﺮارداد را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﯾﮏ ﻣﻌﯿﺎر اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﻗﺮارداد‬
‫اداري اﺳﺖ اﻣﺎ اﮔﺮ ارﮐﺎن و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ ﻃﺮف ﻗﺮارداد‪ ،‬اداره ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل آن ﻗﺮارداد‪ ،‬اداري‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﮕﺮدد ﭼﻮن ﮔﺎﻫﯽ اداره ﻗﺮارداد ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻗﺮارداد ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺟﺎره ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﮐﺮاﯾﻪ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ﻣﺎﻫﻮي‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اداري ﺑﻮدن ﻗﺮارداد ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ‬

‫‪ . 2‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ‬
‫اﻟﺼﻔﻘﺎت اﻟﻌﻤﻮﻣﯿﻪ‪.‬‬
 ‫‪ / 414‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺟﺎﻧﺐ آن اداره ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﮑﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 3.‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و آن را در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﻮق ﻣﯽدﻫﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو‬
‫اداره در ﻗﺮارداد ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻈﻬﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﺑﺰارﻫﺎ و‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر اﻣﺮوزه از ﺳﻮي ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻗﺮارداد ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻋﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻗﺮارداد اداري‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﯾﺎ رﮐﻦ ﺳﻮم ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -3‬ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﯿﻮه ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺮارداد‪ ،‬اداري ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺮف آن اداره‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اداره در ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻗﯿﻮد و ﺷﺮوط ﺧﺎص را اﺑﺮاز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﯿﺎري ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ اداره در ﻗﺮارداد ﺧﻮد ﭘﯿﺮو‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ درﻫﻨﮕﺎم اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬از ﮐﺪام ﺷﯿﻮه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه از ﻗﯿﻮد وﺷﺮوط ﺧﺎص‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺣﻖ‬
‫ﻓﺴﺦ ﯾﺎ ﺗﻌﺪﯾﻞ دارد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از اﺑﺰار ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻗﺮارداد اداري ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻗﯿﻮد و ﺷﺮوط را ﻫﻢ در ﻗﺮارداد ﻧﮕﻨﺠﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد از اﺟﺮاآت و ﺷﯿﻮهﻫﺎي‬
‫ﻗﺮارداد اداري و اﺣﮑﺎم آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻗﺮارداد‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺮارداد اداري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺻﻠﯽ ﺑﺮﺧﻮرداري از اﯾﻦ ﻧﻮع اﻣﺘﯿﺎزات در ﻗﺮارداد اداري‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﻃﺮاف ﻗﺮارداد در ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﻗﺮارداد اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا در ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ ﻫﺮ دو ﻃﺮف‬
‫ﻗﺮارداد در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺴﺎوي ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد اداري ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ و اداره ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﺮارداد‪،‬‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺧﺎص و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺮوط و ﻗﯿﻮد ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮوط‬
‫و ﻗﯿﻮد اﮔﺮ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد درج ﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪ اﺻﻠﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮ ﻓﺮض در ﻣﺘﻦ ﺧﻮد ﻗﺮارداد ﻫﻢ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً در ﻗﺎﻧﻮن‬

‫‪ .3‬در ﺑﺎره ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪415 /‬‬

‫‪4‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري و ﻣﻘﺮرهﻫﺎ و ﻟﻮاﯾﺢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ درج اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪:‬‬

‫اداره ﻗﺮاردادﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اداري و از ﺟﻤﻠﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ اﻗﺴﺎﻣﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﻧﮕﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻧﻮاع ﻗﺮارداد اداري ﻣﻮارد ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻗﺴﻢ اول‪ -‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫در ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در اﺑﺘﺪا آن را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و در ﭘﺎﯾﺎن آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ آن را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﯾﮏ‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﻗﺮارداد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﮐﺎرﮔﺮان ﺧﻮد و ﺗﺤﺖ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﻌﺎل ﺳﺎزد و‬
‫ﻣﻮرد ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻗﺮار دﻫﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آن اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮﻫﯽ را اﺧﺬ‬
‫‪5‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 1525‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺮاﻓﻖ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ«ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺮض ازآن ادارة ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ داراي ﺻﻔﺖ‬

‫‪ .4‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬دار رﯾﺤﺎﻧﻪ‪ ،2002 ،‬ص‪ .156‬دﮐﺘﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻤﻨﻮﻓﯿﻪ‪ ،1999 ،‬ص ‪ .126‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻧﺲ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻌﺎم‪ -‬اﺳﺲ و اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ اﺧﻮان ﻣﻮراﻓﺘﻠﯽ‪،1984 ،‬‬
‫ص‪ .166‬دﮐﺘﺮ ﻓﺆاد اﻟﻌﻄﺎر‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،1972 ،‬ص‪ .567‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﻟﺼﻐﯿﺮ ﺑﻌﻠﯽ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺑﻪ اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬دار اﻟﻌﻠﻮم‪ ،2005 ،‬ص‪.17‬‬
‫‪ . 5‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﮐﺘﺮ ﻃﻤﺎوي ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ .319‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﮐﺘﺮ اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬اﻻﺳﺲ‬
‫اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﻪ اﻟﺨﺎﻣﺴﻪ‪ ،1991 ،‬ص ‪.108‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻋﺼﻤﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ اﻟﺸﯿﺦ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ و ﻧﻈﺮﯾﺎت اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﻠﻮان‪ ،2002 ،‬ص ‪ 188‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻧﺎﺻﺮ ﻟﺒﺎد‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﻪ اﻻوﻟﯽ‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺸﻮرات ﻟﺒﺎد‪ ،2006 ،‬ص ‪ 212‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬ﺟﺴﻮر‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ و اﻟﺘﻮزﯾﻊ‪ ،2007 ،‬ص ‪ 356‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬اﻟﺼﻔﻘﺎت اﻟﻌﻤﻮﻣﯿﻪ‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬ﺟﺴﻮر ﻟﻠﻨﺸﺮ و‬
‫اﻟﺘﻮزﯾﻊ‪.2008 ،‬‬
 ‫‪ / 416‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻓﺮد ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺷﺮﮐﺖ ﻋﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺘﻌﻬﺪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫از ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ 6‬ﻓﻮق ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز داراي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻓﻌﺎل‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮدازد ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‬
‫و ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺼﺪي ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر راﯾﮕﺎن اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫اداري ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز در ﻗﺒﺎل ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺮدم ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﺟﻮه ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ را درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽاي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي دارد زﯾﺮا ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ‪ ،‬اداره ﺧﺪﻣﺎت اداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺷﺨﺼﯿﺖ دوﻟﺖ ارﺗﺒﺎط دارد‪.‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺟﻤﻬﻮري ﻋﺮﺑﯽ ﯾﻤﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖﻧﺎﻣﻪاي ﺑﯿﻦ ﯾﻤﻦ و ﺷﺮﮐﺖ ﺑﺮق و ﻣﺨﺎﺑﺮات‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اداره و ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﺒﮑﻪ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﯾﻤﻦ ﺑﻪ ﻣﺪت‬
‫‪7‬‬
‫دهﺳﺎل ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﻮرد ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد در‬
‫ﻣﺨﺎﺑﺮات)ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﻣﺨﺎﺑﺮاﺗﯽ(‪ ،‬ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎرف و ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ و‬
‫ﻏﯿﺮه‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺜﺎل ﺑﺎرز ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﺛﺮوتﻫﺎي ﻣﻠﯽ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻗﺮارداد اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﻣﺲ ﻋﯿﻨﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﻃﺮف وزارت ﻣﻌﺎدن ﺑﺎ ﯾﮏ ﺷﺮﮐﺖ ﭼﯿﻨﺎﯾﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬

‫‪ . 6‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق اداري در ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﻣﺘﯿﺎز ﻗﺮاردادي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن دوﻟﺖ و ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ دار اداري ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار‪ ،‬اداره ﯾﮏ اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﯾﮏ ﺛﺮوت ﻣﻠﯽ را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﯿﻨﯽ واﮔﺬار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ آن را ﺑﻪ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر اﻧﺪازﻧﺪ و در ازاي ﮐﺎر و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺧﻮد از اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آن اﻣﺮ ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ‪ ،‬وﺟﻮﻫﯽ اﺧﺬ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﮐﻪ از ﺛﺮوت ﻣﻠﯽ ﻋﺎﯾﺪ آن ﻫﺎ ﻣﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻬﻤﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ دوﻟﺖ‬
‫را در اﺻﻄﻼح »اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه« و ﻃﺮف ﻗﺮارداد را »ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز« ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره‬
‫اﻣﻮر ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اداره آب‪ ،‬ﺑﺮق‪ ،‬ﭘﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻠﻔﻦ‪ ،‬ﺗﻠﮕﺮاف‪ ،‬راه آﻫﻦ‪ ،‬اﺗﻮﺑﻮﺳﺮاﻧﯽ و‪ ...‬ﯾﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺛﺮوت ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺻﯿﺪ ﻣﺎﻫﯽ‪ ،‬وﺻﻮل ﻋﻮارض و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻫﺎ‬
‫و‪ ...‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﮔﺬاري اﻣﺘﯿﺎز در اﻣﻮري ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ در آن اﻣﻮر‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ واﮔﺬاري ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺘﯿﺎز ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.363‬‬
‫‪ .7‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 30‬ﻣﮑﺮر ﺳﺎل ‪ 1979‬ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺑﯿﻦ ﺟﻤﻬﻮري ﻋﺮﺑﯽ ﯾﻤﻦ و ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﺤﺪود اﻟﻤﺴﺆوﻟﯿﻪ ﺑﺮق و ﻣﺨﺎﺑﺮات ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪417 /‬‬

‫ﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎدن ذﻏﺎل ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز و آﻫﻦ و ﻏﯿﺮه‪ .‬در اﯾﺮان ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺎده ‪81‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺎ ﺧﺎرﺟﯿﺎن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫واﮔﺬاري آن ﺑﻪ اﺗﺒﺎع داﺧﻠﯽ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دو‪ -‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﯿﻮه ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﺰاﯾﺎ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺳﯿﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز اﻋﻢ از ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ از ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ﻟﻮاﯾﺢ و ﻣﻘﺮرات ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬آزاد اﺳﺖ و از‬
‫ﺷﯿﻮه ﻣﻨﺎﺳﺐ اداره ﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮد را ﮐﺴﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﺧﺴﺎرت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮد او ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬دور ﺑﻤﺎﻧﺪ و از اﯾﻦ رو ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫ﺧﻮب و اﺟﺮاي ﻧﯿﮏ را ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻈﺎم اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬دوش اداره را از ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺳﺒﮏ ﻣﯽﺳﺎزد و او را از اداره‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻓﺮاﻏﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازد و‬
‫از ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺎرف ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را از ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ و ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺣﺰﺑﯽ و ﺗﻘﻠﺒﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ دور‬
‫ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺧﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺰب ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺎرﮔﺮان ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻮدﺟﻪ دوﻟﺖ ﻓﺸﺎر وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻋﺎﯾﺪ ﮔﺮدد و ﯾﺎ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮان زﯾﺎدي را اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻌﺪاد ﮐﺎرﮔﺮ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎز واﻗﻌﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺻﻮرت ﺗﺒﻌﯿﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ از‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ وزارت‪ ،‬در ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي اداره ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ وارد ﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﺎرﮔﺮاﻧﺶ در ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎي اﻧﺘﺨﺎﺑﺎﺗﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺎم اﻣﺘﯿﺎز ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﻓﻮق وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻣﻌﺎﯾﺐ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﻮد را ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ زﯾﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر راهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻻﺑﺮدن ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﮐﻢ ﮐﺮدن از ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺣﻖ ﻣﺪاﺧﻠﻪ و ﮐﻨﺘﺮل دارد وﻟﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬راه ﺑﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮ اﻓﺮاد اداره ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارد ﺗﺎ آﻧﺎن از ﻣﻌﺎﯾﺐ و‬
 ‫‪ / 418‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﻼءﻫﺎي ﮐﺎر آن ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ دوﻟﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اﯾﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺗﺎ ﺑﺪانﺟﺎ ﮐﺸﺎﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ در داﺧﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫درك اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﺷﺮﮐﺖ درﯾﺎﯾﯽ ﮐﺎﻧﺎل ﺳﻮﯾﺰ در ﻣﺼﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺼﺮ آن را ﻣﻠﯽ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ ﻃﻠﺐ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﻮد‬
‫و واﻗﻊ ﺷﺪ آنﭼﻪ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ داده ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺣﺪ اﻗﻞ در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ ﺻﺪﻣﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺮاﯾﻂ اﺿﻄﺮاري رخ دﻫﺪ و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺴﺎرت ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮر ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ او‬
‫وارد ﻧﻤﯽﮔﺮدد زﯾﺮا ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ او ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪ)ﺷﺮح اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در آﯾﻨﺪه‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد( و ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ او ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اﻣﺮوز روﯾﮑﺮد ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ 8،‬ﺷﯿﻮه ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز را در ﻣﻮرد اداره‬
‫ﺧﺪﻣﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و واردات ﮔﺎز ﯾﺎ ﺑﺮق ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮوز اﺟﺮاي ﺷﯿﻮه اﻣﺘﯿﺎز در ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ و در رأس آنﻫﺎ ﻧﻔﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻌﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻪ‪ -‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﺑﯿﻦ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖ و دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪،‬‬
‫ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ اﺧﺘﻼف ﺑﯿﻦ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن در ﺑﺎره ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ذﯾﻼً ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﻄﺮوﺣﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ اول‪ -‬اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻮﻟﻮد ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻧﻔﺮادي دوﻟﺖ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن‬
‫اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻮﻟﻮد ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻧﻔﺮادي دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺗﻦ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫از ﺣﺴﻨﺎت اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اداره ﮐﺎﻣﻼً ﺣﻖ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺪون رﺿﺎﯾﺖ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز آن را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ‬

‫‪ .8‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪. 332‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪419 /‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬اﻓﺮاﻃﯽ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ زﯾﺮا ﺟﻨﺒﻪ ﻗﺮاردادي اﻣﺘﯿﺎز و ﻧﻘﺶ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ‬
‫ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﺘﺰﻟﺰل ﮔﺮدد و ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و‬
‫اﺟﺤﺎف ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم‪ -‬اﻣﺘﯿﺎز ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮ آن ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ از دو ﺟﻬﺖ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﻤﯿﻞ وﺟﻮﻫﯽ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﺧﺪﻣﺎت و در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﻣﻮال‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ در ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮاي ﻃﺮف ﻣﺘﻌﺎﻗﺪ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اداره را از ﺣﻖ ﻣﺪاﺧﻠﻪ در ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺮاﯾﻂ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻌﺪ از ﺗﺜﺒﯿﺖ آن از ﺳﻮي‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﻬﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻋﻤﻮم ﺗﺎﺑﻊ اﺻﻮل ﺧﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺑﺤﺚ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ -‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ آن اﺻﻮل‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ آن ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم‪ -‬اﻣﺘﯿﺎز ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺮﮐﺐ ﯾﺎ ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺖ‪:‬‬

‫دوﮔﯽ رﺋﯿﺲ داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎز ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺮﮐﺐ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﻧﻮع از اﺣﮑﺎم و ﻣﻮاد اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﺣﮑﺎم ﻗﺮاردادي‪ :‬اﺣﮑﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯿﻦ‬
‫اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه و ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ارﺗﺒﺎط‬
‫ﻧﺪارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺪت اﻣﺘﯿﺎز و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﺘﺮداد ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺳﻮي دوﻟﺖ و‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﺣﮑﺎم ﻣﻘﺮراﺗﯽ و ﻻﯾﺤﻪاي‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﮑﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺜﻞ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدن ﻣﺮدم از ﺧﺪﻣﺎت و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﻌﺮﻓﻪ ﯾﺎ ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺘﻔﺎده از آن و‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺖ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ .‬اﺛﺮات اﯾﻦ ﻧﻮع اﺣﮑﺎم ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اداره و ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﺻﻮل ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻘﺮراﺗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻮع از ﻣﻮاد ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻤﯿﯿﺰ داد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم و ﻣﻮاد‬
‫ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻼً وﺟﻮد ﻧﻤﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد دوﻟﺖ‬
 ‫‪ / 420‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اداره ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮاد ﻣﻘﺮراﺗﯽ و ﻻﯾﺤﻪاي آن ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد دوﻟﺖ اداره ﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺮرات ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮﻧﺪ ﭼﻪ اداره‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ و ﺣﻘﻮق اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻗﺒﺎل ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد دوﻟﺖ ﻫﻢ اداره ﺷﻮد‪.‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﻗﻀﺎ و ﺷﻮراي دوﻟﺖ در ﻣﺼﺮ ﻫﻢ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ 9.‬در ﻣﺎده ‪ 668‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﯽ در ﺑﺎره ﺟﻨﺒﻪ ﻗﺮاردادي اﻣﺘﯿﺎز آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﻫﺪف آن اداره ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺑﯿﻦ اداره‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻣﺼﺮي اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را در ﻣﺎده ‪ 5‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 129‬ﺳﺎل ‪ 1947‬ﻧﯿﺰ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ » :‬اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه ﻫﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ را دارد ﮐﻪ در ﺻﻮرت اﻗﺘﻀﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ از ﻃﺮف ﺧﻮد‪ ،‬ارﮐﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از آن و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺧﺎص ﻟﯿﺴﺖ ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن »ﻗﺮارداد‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ« اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﮑﺎﻣﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ذﯾﻼ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ از آنﺟﺎ ﮐﻪ در ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻋﻤﺪﺗﺎً از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ‬
‫‪10‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮاد ﻧﯿﺰ ﻋﯿﻨﺎً ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت اﻧﺪﮐﯽ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:1525‬‬
‫»ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺮض ازآن ادارة ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ داراي ﺻﻔﺖ‬
‫اﻧﺘﻔﺎﻋﯽ‪ 11‬ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻓﺮد ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺷﺮﮐﺖ ﻋﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺘﻌﻬﺪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:1526‬‬
‫»ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻘﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داران ﻣﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻻزﻣﻪ را ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺟﺮﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮوط ﻣﺼﺮﺣﮥ ﻋﻘﺪ و‬
‫ﺷﺮوﻃﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮐﺎر و اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط اﯾﺠﺎب ﻣﯽدارد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:1527‬‬

‫‪ .9‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﺠﯿﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻔﯿﻆ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.224‬‬

‫‪ .10‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻮاد‪ 668‬اﻟﯽ‪. 673‬‬
‫‪ .11‬ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي دارد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪421 /‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻣﺴﺎوات ﺗﺎم را در ﻣﻮرد ﺗﺎدﯾﮥ اﺟﺮت و اﻧﺠﺎم‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داران ﺧﻮد ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬درﻣﻮرد ﻋﻘﻮدي ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﺎﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داران ﻋﻘﺪ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺮﺧﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد واﺟﺐ اﻟﺮﻋﺎﯾﺖ ﺑﻮده و ﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ آن ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﮐﺮده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ اﯾﻦ ﻧﺮخ را ﻻزم داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺮخ ﺟﺪﯾﺪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﻈﻮري‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺑﺪون ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺮﻋﯽ اﻻﺟﺮأ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داري ﮐﻪ زﯾﺎده ﺗﺮ از ﻧﺮخ ﻣﻌﯿﻨﻪ ﺗﺎدﯾﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺳﺘﺮداد آن را‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﮐﻢﺗﺮ از ﻧﺮخ ﻣﻌﯿﻨﻪ اﺧﺬ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﮑﻤﯿﻞ آن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﻫﺮﻧﻮع ﻣﻮاﻓﻘﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻼف اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:1528‬‬
‫»)‪ (1‬ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺣﻤﻞ وﻧﻘﻞ اﺷﺨﺎص ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ اﺣﺘﯿﺎط ﻻزﻣﻪ را ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺖ راﮐﺒﯿﻦ‬
‫اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺘﻌﻬﺪ از آﺳﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن‪ ،‬ﻧﻘﻞ و ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺷﺪن ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﻋﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﺳﯿﺐ ﻧﺎﺷﯽ از ﺳﺒﺐ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺪون‬
‫ارادة وي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬رﺳﯿﺪن آﺳﯿﺐ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻏﯿﺮﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻌﻀﯽ آﻻت از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺘﻌﻬﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺳﺒﺐ ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﻮاد ﻓﻮق اﺣﮑﺎﻣﯽ در ﺑﺎره ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز و اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻧﺤﻮه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻌﺪي ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﻔﺼﯿﻞ آنﻫﺎ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 40‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﭙﺮدن ﻗﺮاردادﻫﺎ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺧﺼﻮﺻﯽ در اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻣﻮر ﻋﺎﻣﻪ‬
‫و ﺳﺎﯾﺮ اﻣـﻮال ﻋﺎﻣﻪ وﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﻋﻄﺎي اﻣﺘﯿﺎزات ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ ﺧﺎص و ﺑﺎ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻮل ذﯾﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺒﻠﯽ اﻫﻠﯿﺖ داوﻃﻠﺒﺎن در ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﻣﻨﺘﺞ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺟﺎزة اﺷﺘﺮاك اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎ )ﮐﻨﺴﺮﺳﯿﻮمﻫﺎ( ‪.‬‬
‫‪ (3‬رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم ﺧﺎص در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه ﺗﻘﺎﺿﺎي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ در ﺻﻮرت‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﺬاﮐﺮات ﺣﯿﻦ ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺧﺎص ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ اﻣﻮر ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯽ ﮐﻪ در آن ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﺑﺪون رﻗﺎﺑﺖ ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (6‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎداﺗﯽﮐﻪ ﺑﺪون دﻋﻮت ادارة ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﻮاﺻﻠﺖ ﻣﯽورزد ﺗﺎ ﺳﮑﺘﻮر‬
 ‫‪ / 422‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪12‬‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ و در ﺿﻤﻦ رﻗﺎﺑﺖ و ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر‪ -‬آﺛﺎر ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫ﺑﺮ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﻃﺮف آن ﯾﻌﻨﯽ دوﻟﺖ و ﺷﺨﺺ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﯾﺎ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺪﻣﺎت اﺳﺎﺳﯽ را ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اراﺋﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه و ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬داراي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ را ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از دو ﻃﺮف ﻗﺮارداد‪ ،‬در ﻋﯿﻦ زﻣﺎن ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺣﻘﻮق دوﻟﺖ‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮق اداره دوﻟﺘﯽ اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه‪ ،‬در اﺻﻞ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﻮق در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﻧﻪ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد آن ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﻘﻮق ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻘﺮراﺗﯽ و ﻻﯾﺤﻪاي اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫اﯾﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯽ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﺮاي اداره ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ذﮐﺮ ﻫﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداره در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز را ﺑﻪ ﺳﻪ اﻣﺮ ذﯾﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ﻧﺤﻮه آﻣﺎده ﺳﺎزي و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﻮاد ﻻﯾﺤﻪاي و ﻣﻘﺮراﺗﯽ ﻗﺮارداد ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ اراده ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺗﻮﻗﻒ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺳﺘﺮداد ﯾﺎ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﯾﺎ ﻓﺴﺦ آن ﻗﺒﻞ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﺪه‪.‬‬

‫‪ (1‬ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻧﺤﻮه آﻣﺎدهﺳﺎزي و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻘﺘﻀﺎي اﯾﻦ ﺣﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻫﻨﮕﺎم آﻣﺎدهﮐﺮدن ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﺑﺮداري و ﺑﻌﺪ از ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻧﻈﺎرت ﮐﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز را ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﺪه در ﺳﻨﺪ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز وادار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻧﮕﺎه ﻓﻨﯽ‬
‫و اداري و ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺻﻮرت ﺗﺨﻠﻒ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز در اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬اداره‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰاي ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑﺮ او ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ اداره ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃﻮر درﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﺧﺪﻣﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻮب‬

‫‪ .12‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،957‬ﻣﺆرخ ‪ 8‬اﺳﺪ ‪.1387‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪423 /‬‬

‫اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﺣﮑﻢ ﻓﺴﺦ آن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺪف از اﯾﻦ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد را درﺳﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ اﻓﺮاد را ﻃﻮري اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻄﻠﻮب را ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اداره ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺗﻤﺎم ﺷﻌﺒﻪﻫﺎ و اداراﺗﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻤﻪ اﺑﻌﺎد ﻓﻨﯽ‪ ،‬اداري و‬
‫ﻣﺎﻟﯽ و اراﺋﻪ ﮔﺰارش ﺧﻮد ﺑﻪ اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن را آﻣﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺳﻨﺎد و اﺣﺼﺎﺋﯿﻪﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﯾﮕﺮ را در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﻣﺘﯿﻦ و واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﺗﻬﯿﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻢ ﯾﺎدآوري ﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اداره آن را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ واﮔﺬار ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه اﺟﺎزه دﻫﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻨﻊ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در دادن اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﻬﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺘﯿﺎز ﮔﯿﺮﻧﺪه و ﮐﻔﺎﯾﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ او – و ﻧﻪ ﻏﯿﺮ او‪ -‬ﺑﺮاي ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻄﻠﻮب در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﺨﺺ ﻏﯿﺮ او ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 129‬و ﺗﻌﺪﯾﻞ آن ﺷﻤﺎره ‪ 158‬ﺳﺎل ‪ 1958‬ﻣﺼﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺮط‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﻮاد ﻻﯾﺤﻪاي در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺣﮑﺎم اﺳﺖ‪ :‬اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫ﻗﺮاردادي و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻻﯾﺤﻪاي و ﻣﻘﺮرهاي‪ .‬اﺣﮑﺎم از ﻧﻮع دوم ﺑﻪ ﻧﺤﻮه ﺗﻨﻈﯿﻢ و‬
‫ﺗﻨﺴﯿﻖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬اداره ﺣﻖ دارد ﻣﻮاد ﻻﯾﺤﻪاي ﻗﺮارداد‬
‫را در ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﻗﻒ ﺑﻪ اراده ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ 13.‬اﯾﻦ ﯾﮏ‬
‫ﺣﻖ اﺻﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻮل ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ آن را اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻧﻮﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﻮي‬
‫ﺧﻮد ارﮐﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت و ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از آن را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اداره ﺣﻖ دارد ﻗﻠﻤﺮو اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ ﯾﺎ ﺳﻄﺢ آن را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد و ﯾﺎ‬

‫‪ . 13‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ زﯾﺮا اداره اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺰء اﺧﺘﯿﺎرات و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ اﺳﺖ‬
‫و او ﺣﻖ دارد ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺑﺪاﻧﺪ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﻗﺪام ﮐﻨﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢ او را در اﯾﻦ اﻣﻮر ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﮐﺮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻓﻘﻂ در ﺧﺼﻮص ﻣﻮاد ﻗﺮاردادي اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﮏ وﺿﻊ ﻗﺮاردادي اﺳﺖ و در ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﻮارد ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ او ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻘﺮراﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺣﻖ دارد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ در اداره اﻣﻮر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد آن ﻫﺎ را وﺿﻊ و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‬
‫ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.364‬‬
 ‫‪ / 424‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫وﻗﺖ آن ﯾﺎ وﺟﻮﻫﯽ را ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ داﺧﻠﯽ اﻓﺮاد در ﯾﮑﯽ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﺗﻮﺑﻮسﻫﺎ و‬
‫ﺳﺮوﯾﺲﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺳﻨﺪ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﻬﺮ و‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺴﯿﺮﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد وﺳﺎﯾﻂ را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ و ﯾﺎ‬
‫وﻗﺖ ﺣﺮﮐﺖ و ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ را ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻼت ﻓﻌﺎل ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و از اداره اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻼت ﻣﻮاﻓﻖ‬
‫ﻣﯿﻞ و اراده او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎرات ﺑﺮاي اداره‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻼت ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﯾﺠﺎد ﺗﺴﻬﯿﻼت ﺑﺮاي ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮاي اﻫﺪاف دﯾﮕﺮ و ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺒﺎر ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﺎﺗﻮان ﻧﺸﺎن دادن او در اداره ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻼت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺴﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز و ﯾﺎ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي او و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼل در ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد ﺷﻮد‪ ،‬او ﺣﻖ دارد ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬از اداره ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ ﻗﺮارداد را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎده ‪ 5‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻤﺎره ‪ 129‬ﺳﺎل‬
‫‪ 1947‬ﻣﺼﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻖ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎ ﻓﺴﺦ اﻣﺘﯿﺎز ﻗﺒﻞ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻧﻈﺎم اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺎ ﺿﺮورتﻫﺎي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻮب ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺳﻠﯿﻘﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺣﻖ دارد ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را از ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮد و ﺿﺮري را ﮐﻪ ﺑﺮ او از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫‪14‬‬
‫وارد ﻣﯽﺷﻮد ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻖ از ﻧﻈﺮ دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اداره ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﺮداد ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﯿﻮه دﯾﮕﺮي را ﺑﺮاي اداره آن ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه در ﺻﻮرت اﺳﺘﺮداد ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬در‬
‫‪15‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات او در ﺑﺎره ﺣﻘﻮق ﮐﺎرﮔﺮان‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺣﻖ ﻧﺪارد در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺘﺮداد ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه اﻟﺰام‬
‫آور ﺑﻮدن ﻗﺮارداد ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ اﺟﺮاي آن ﺗﺎ ﺧﺘﻢ ﻣﺪت آن اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﮑﺘﺴﺒﻪ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ اداره ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﺻﻮل ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و از ﻣﻮاد‬

‫‪ .14‬ﻃﻤﺎوي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،1381 ،‬ص‪. 326‬‬

‫‪ .15‬رأي ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻣﺼﺮ در ‪ 1964/11/18‬ﺳﺎل ‪ ، 19‬ص‪. 128‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪425 /‬‬

‫ﻻﯾﺤﻪاي ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪﯾﻞ آن ﻣﻮﻗﻮف ﺑﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﭼﻮن‬
‫ﻣﻔﺮوض اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻗﺒﻼً از اﯾﻦ ﺣﻖ اداره آﮔﺎه اﺳﺖ و ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ﻗﺒﻼً‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع آﮔﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺼﺮ در ﻣﺎده ‪ 4‬ﻗﺎﻧﻮن اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﻤﺎره ‪29‬‬
‫ﺳﺎل ‪ 1947‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺮاﯾﻂ و اوﺿﺎع اﺳﺘﺮداد ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺧﺘﻢ ﻣﺪت‬
‫آن‪ ،‬در ﺳﻨﺪ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬

‫ب‪ -‬ﺣﻘﻮق ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﯾﮏ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از آن را از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺳﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﻟﺬا ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ او ﻫﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻣﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻫﺪف ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﻮر ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .1‬درﯾﺎﻓﺖ وﺟﻮه از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻗﺒﺎل ﺧﺪﻣﺖ ﯾﺎ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن از ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺎ اداره ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد‪.‬‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﺣﻘﻮق را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ (1‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪﻣﺖ‪:‬‬

‫ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺮﻓﻪ ﯾﺎ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫و ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق او در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻫﻤﯿﻦ ﺣﻖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي او ﺳﻮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ او را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺼﺎرف او در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﺟﺒﺮان ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﻣﺜﺎلﻫﺎي درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز از وﺻﻞ‬
‫ﮐﺮدن ﻟﯿﻦ ﺑﺮق ﯾﺎ ﺗﻠﻔﻮن از اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﺧﺬ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺎﻫﯿﺖ اﯾﻦ ﺣﻖ و ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن اﯾﻦ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺣﻖ ﻣﻨﺪرج در اﺣﮑﺎم‬
‫ﻗﺮاردادي اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ ﯾﺎ در اﺣﮑﺎم ﻻﯾﺤﻪاي؟ اﮔﺮ ﺟﺰء دﺳﺘﻪ اول ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اراده‬
‫ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﺧﻮد آن را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺟﺰء دﺳﺘﻪ دوم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻣﻮاﻓﻘﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز آن را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در اﺑﺘﺪا ﻧﻈﺮ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ از ﻣﻮاد ﻗﺮاردادي اﻣﺘﯿﺎز ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد زﯾﺮا اﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز از اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﭼﻮن وﺟﻮﻫﯽ‬
‫ﮐﻪ او آن را از اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ او ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﻣﺼﺎرف و‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪي‬
 ‫‪ / 426‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫دﮐﺘﺮﯾﻦ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬از آن ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪه و ﻧﻈﺮﯾﻪ دﯾﮕﺮي را ﻣﻄﺮح‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﻋﻮض در ﻗﺒﺎل ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻮاد‬
‫ﻻﯾﺤﻪاي ﺑﻮده و اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻟﯿﺴﺖ ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫رو اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا در ﺣﻀﻮر ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ اﺑﻄﺎل‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ و ﺗﻮاﻓﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮاﻓﻖ ﻓﺮدي در ﻣﻐﺎﯾﺮت ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻻﯾﺤﻪاي اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﺰاﯾﺎي ﻣﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻪ اﻋﻄﺎي آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻋﻄﺎي ﻗﺮﺿﻪ ﯾﺎ اﻋﺎﻧﻪ و ﯾﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖ او در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ ﺑﺮاي اﺧﺬ‬
‫ﻗﺮﺿﻪ ﯾﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﺑﻪ ﻋﺪم اﻋﻄﺎي ﺟﻮاز ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ در ﻣﻮرد ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻤﺎﺛﻞ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دادن ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎر ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز و اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي اﻣﺘﯿﺎز ﻧﺪﻫﺪ و‪ ...‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ از اﺣﮑﺎم ﻗﺮاردادياي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي اداره ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎرهاي از ﺗﺴﻬﯿﻼﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﻣﺎده ﮐﺮدن زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﺮداري از ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن آنﻫﺎ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺎدر ﮐﺮدن ﺟﻮازﻫﺎي‬
‫ﻻزم از ادارات ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺣﻖ دارد اﯾﻦ ﺗﺴﻬﯿﻼت را‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﻫﻢ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻮاﻧﻌﯽ را در ﻣﻮرد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺮارداد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﮐﻨﺪ ﺷﺪن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ او ﺑﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻧﻈﺎم اﻣﺘﯿﺎز در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﺣﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت‪:‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره‪ ،‬ﻣﺴﺆول ﻫﺮ ﻧﻮع اﺧﻼﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي او در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اداره‬
‫ﺣﻖ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد را ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اراده ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ )ﻣﺜﻞ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن وارد‬
‫ﺷﺪن ﺿﺮرﻫﺎ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺣﻖ دارد در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ و ﻣﺼﺎرف اﺿﺎﻓﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﺣﻖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ اﻋﺎده ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‬
‫اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﻮء ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺴﺎرت ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪427 /‬‬

‫ﺷﺮط دﯾﮕﺮ اﻋﺎده ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﻪ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖ اداﻣﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﺛﺒﺎت و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﺪون ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻓﻮرس ﻣﺎژور اﺗﻔﺎق ﺑﯿﻔﺘﺪ ﻣﺜﻞ ﺣﺎدﺛﻪ‬
‫ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ اﻋﺘﺼﺎب ﮐﺎرﮔﺮان در ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از اﺷﺘﺒﺎه ﺧﻮد‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺎرﮔﺮان دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺟﺎي اﻋﺘﺼﺎب ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻫﻢ در‬
‫ﺗﻮان او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ دارد‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ« و دﯾﮕﺮي ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺷﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ«‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻄﺮاﺗﯽ ﮐﻪ از ﻋﻤﻞ ﻗﺪرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه و ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺿﺮري ﺑﺮ ﻃﺮف‬
‫ﻗﺮارداد وارد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم ﻧﯿﺰ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺿﺮر اﺳﺖ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ آن ﺿﺮر ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻄﺮات اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اداره در آن دﺧﯿﻞ‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل آن وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﻗﺮاردادي و ﺗﺤﻤﻞ ﺿﺮر‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق اداره در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬در ﻋﯿﻦ زﻣﺎن ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز را ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﺪون ﺗﻮﻗﻒ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﺻﻮرت ﺣﻖ‬
‫ﻧﺪارد ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪون دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻪ‪ ،‬از اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت و ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬اداﻣﻪ ﮐﺎر را ﺑﺮ او ﺳﺨﺖ و ﺧﺴﺘﻪ ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ آﯾﻨﺪه ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ در ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻃﺮف ﻗﺮارداد اداره ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﺑﺘﺪا اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز در اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ اش ﯾﻌﻨﯽ ﺛﺒﺎت و دوام ﮐﺎر ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ از ﻗﺒﯿﻞ ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او‬
‫دﺧﺎﻟﺘﯽ در وﻗﻮع آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ ( 2‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد او ﻣﺘﺼﺪي اداره ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺨﺼﺎ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ واﮔﺬار ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‬
‫زﯾﺮا اﻧﺘﺨﺎب او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اداره او‪ -‬و ﻧﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ -‬واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن اداره ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ واﮔﺬاري ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن‬
 ‫‪ / 428‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺮارداد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫د‪ -‬ﺣﻘﻮق اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪:‬‬

‫در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ دو ﺣﺎﻟﺖ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪه و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪،‬‬
‫ﻗﺮاردادي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮاردادي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ اول ﭼﻮن ﺑﯿﻦ دو ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺮارداد وﺟﻮد دارد و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي‬
‫آن ﻣﺘﻌﻬﺪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻓﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت را ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪه اراﺋﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ دو ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻗﺮارداد دﯾﮕﺮ اﺣﺘﺮام ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﺻﻮرت از ﺣﺪود ﻗﺮارداد اﺻﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﺑﯿﻦ دوﻟﺖ و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎده ‪ 669‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺣﺎﻟﺖ دوم ﭼﻮن ﻗﺮاردادي ﺑﯿﻦ آﻧﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز و ﻫﻢ از اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻧﺪ و‬
‫آن را ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺳﺆاﻟﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد و آن اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﺎس ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﻮاد ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻃﺮف اﺻﻠﯽ ﻗﺮارداد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫در اﺑﺘﺪا اﺳﺎس اﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻌﺮوف در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺷﺮط ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺛﺎﻟﺚ«‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺑﯿﻤﻪ ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺛﺎﻟﺚ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﯾﻌﻨﯽ اوﻻد‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻗﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮت او از اﯾﻦ ﻗﺮارداد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﯿﺰ دوﻟﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮارداد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ زﯾﺮا ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﺎوت زﯾﺎدي وﺟﻮد دارد از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ و‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺤﺎل ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮد اداره ﻧﯿﺰ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫دﻋﻮا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو در ﺣﻘﻮق و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﺷﺪه و روﯾﮑﺮد دﯾﮕﺮي ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﺻﻮل ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻔﺎد اﯾﻦ روﯾﮑﺮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف از اﯾﺠﺎد ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻓﺮاد اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺴﯿﺎري از آﺛﺎر‬
‫ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻤﻮم اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺎن ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﻫﻢ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪429 /‬‬

‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻗﺮارداد و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮد ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮ اداره اﻣﺘﯿﺎز دﻫﻨﺪه و ﻫﻢ ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺣﻘﻮﻗﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ه‪ -‬ﺣﻘﻮق اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اداره‪:‬‬

‫ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اداره ﺑﺮﺧﻮردار از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف از اﯾﻦ ﮐﻨﺘﺮل ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﺴﻦ ﺳﯿﺮ ﺧﺪﻣﺎت و ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻧﺪارﻧﺪ و از اﯾﻦ رو ﺣﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫اداره ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ آﻧﺎن ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪاﺗﺶ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬دﻓﻌﺎت اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﯾﺎ ﻣﮑﺎن آن و ﯾﺎ ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي اﻋﻼن‬
‫ﺷﺪه را اﺧﻼل ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد و اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ‬
‫آﻧﺎن را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ اداره ﻫﻢ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ و اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد را‬
‫ﻧﻘﺾ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﺤﮑﻤﻪ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺼﺎف را در ﺣﻖ آﻧﺎن ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮده و ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﯾﺪه‪ ،‬ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ اﻟﻐﺎ و اﺑﻄﺎل‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اداره ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺧﺘﯿﺎرات ﺧﻮد در ﻣﻮرد ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺎﻫﯿﺖ‬
‫ﻻﯾﺤﻪاي ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز اﺳﺖ و آﺛﺎر اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻃﺮف‬
‫ﻗﺮارداد ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن ﺧﻮد در اراﺋﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت اﺧﻼل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺑﻮدن ﺧﻮد در اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان از ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﯾﺎ‬
‫اﮔﺮ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 670‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ -1‬اﮔﺮ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻼً در اﻧﺤﺼﺎر ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﮐﺎﻣﻞ را ﺑﯿﻦ ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن ﺧﻮد ﭼﻪ در اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت و ﯾﺎ در ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﯾﺎ ﻣﺰد‪،‬‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ -2 .‬ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺎ اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص را‬
‫واﺟﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﺎص ﻧﻤﺎﯾﺪ و آﻧﺎن از ﺗﺨﻔﯿﻒ در ﻣﺰد ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ از آن در ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداري از آن ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آنﭼﻪ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن ﺧﻮد اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ از دادن آن ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن اﻣﺘﻨﺎع ﺑﻮرزد‪ -3 .‬ﻫﺮ‬
‫ﻧﻮع ﺗﺒﻌﯿﻀﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﻘﺮه ﻗﺒﻠﯽ اﻋﻤﺎل ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺎﯾﺪ‬
 ‫‪ / 430‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺒﻌﯿﺾ‪ ،‬ﺗﻮازن ﻃﺒﯿﻌﯽ در‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﻣﺸﺮوع را ﻣﺨﺘﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 1527‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»)‪ (1‬ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﺮاﻓﻖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻣﺴﺎوات ﺗﺎم را در ﻣﻮرد ﺗﺎدﯾﮥ اﺟﺮت و اﻧﺠﺎم‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داران ﺧﻮد ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬درﻣﻮرد ﻋﻘﻮدي ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﺎﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داران ﻋﻘﺪ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺮﺧﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد واﺟﺐ اﻟﺮﻋﺎﯾﺖ ﺑﻮده و ﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ آن ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﮐﺮده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ اﯾﻦ ﻧﺮخ را ﻻزم داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺮخ ﺟﺪﯾﺪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﻈﻮري‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺑﺪون ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺮﻋﯽ اﻻﺟﺮأ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داري ﮐﻪ زﯾﺎده ﺗﺮ از ﻧﺮخ ﻣﻌﯿﻨﻪ ﺗﺎدﯾﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺳﺘﺮداد آن را‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﮐﻢﺗﺮ از ﻧﺮخ ﻣﻌﯿﻨﻪ اﺧﺬ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﮑﻤﯿﻞ آن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﻫﺮﻧﻮع ﻣﻮاﻓﻘﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻼف اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬

‫در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺤﺚ ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در‬
‫ﻫﺮ دو ﺑﺨﺶ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺛﺮوتﻫﺎي ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺨﺎﺑﺮاﺗﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ و ﻏﯿﺮه ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﺎﻻت و اﻗﺴﺎم ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻮق ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺴﻢ دوم‪ -‬ﻣﻘﺎﻃﻌﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎري‪:‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﻗﺮاردادﻫﺎي اداره از اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اداره ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎ‪ ،‬اﺟﻨﺎس‪،‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت‪ ،‬ﻣﺸﻮره و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﻪ اﻣﻮر و ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺮارداد ﻣﻘﺎﻃﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺎوﻟﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد و ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﻃﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﻘﺎوﻟﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻣﺎ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮارد آن ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎﯾﻊ ﺑﻮده و در ﻣﻘﺮرهﻫﺎي اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﺧﺮﯾﺪاري ﺳﺎﺑﻖ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻌﻠﯽ ﺗﺪارﮐﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺮارداد اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫ﻗﺮارداد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻘﺪ ﻣﻘﺎوﻟﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪431 /‬‬

‫ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﯾﺎ ﻣﻘﺎوﻟﻪ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل اﻋﻤﺎر‪ ،‬ﺗﺮﻣﯿﻢ ﯾﺎ ﮐﻨﺘﺮل و ﻣﺮاﻗﺒﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه در ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ﺳﻮم ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ اﻋﻤﺎر‪ ،‬اﻋﻤﺎر ﻣﺠﺪد‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ‪ ،‬ﺗﺮﻣﯿﻢ ﯾﺎ ﻧﻮﺳﺎزي ﯾﮏ ﻋﻤﺎرت‪،‬‬
‫آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﺎﺣﻪ‪ ،‬ﺣﻔﺮﯾﺎت‪ ،‬ﻧﺼﺐ‪ ،‬ﻣﻮﻧﺘﺎژ‪ ،‬اﻣﻮر ﺗﺰﺋﯿﻨﺎﺗﯽ و ﻧﯿﺰ ﺧﺪﻣﺎت ﺿﻤﻨﯽ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮﻣﻪﮐﺎري‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداري‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮﺑﺮداري‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت زﻟﺰﻟﻪ و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯽ از‬
‫ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ارزش ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺬﮐﻮر از‬
‫‪16‬‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﺧﻮد ﻋﻤﺎرت ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﮕﺮدد‪«.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮارداد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ داراي ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻋﻘﺎر ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﺗﻤﺎم ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺮﻣﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﻞﺳﺎزي‪ ،‬راهﺳﺎزي و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻗﺮاردادي را ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﭘﺮوژه ﺑﺰرﮔﯽ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﺎ ﺗﺮﻣﯿﻢ ﮐﺸﺘﯽ و ﯾﺎ اﻣﻮر ﻣﺘﺤﺮك ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ و ﭘﺮواز آن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﮐﺎر ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺷﺨﺺ ﻋﻤﻮﻣﯽ )اداره( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ و ﺳﺎﺣﻪ ﮐﺎر ﻫﻢ در‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮده وﻟﯽ ﮐﺎر ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺨﺺ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻫﺪف از ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻗﺮارداد اﺟﻨﺎس‪:‬‬

‫ﻗﺮارداد اﺟﻨﺎس ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬ﺗﻮاﻓﻖ ﯾﺎ ﻗﺮاردادي ﺑﯿﻦ ﺷﺨﺺ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻓﺮد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﺗﻬﯿﻪ اﺟﻨﺎس ﻣﻨﻘﻮل ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﺮاي اداره و‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﯿﻤﺖ ﻣﻌﯿﻦ‪«.‬‬
‫ﻗﺮارداد اﺟﻨﺎس داراي دو ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 3‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‬
‫از آن ﺑﻪ »اﺟﻨﺎس ﻣﺼﺮﻓﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﺼﺮﻓﯽ« ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻫﻤﻪ ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﯽ‪،‬‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎ و ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻠﯽ ﺗﺪارﮐﺎت در ﺟﺰء ‪ 7‬ﻣﺎده ﺳﻮم در ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫اﺟﻨﺎس ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪» :‬اﺟﻨﺎس اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻣﻮال ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﺗﺠﻬﯿﺰات‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪات‪ ،‬ﻣﻮاد ﺧﺎم‪،‬‬
‫اﻋﻢ از اﺷﮑﺎل ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻊ ﯾﺎ ﮔﺎز‪ ،‬ﺑﺮق و ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﺿﻤﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪ اﺟﻨﺎس‬

‫‪ .16‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 432‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ارزش ﺧﺪﻣﺎت ﺿﻤﻨﯽ از ﻗﯿﻤﺖ اﺟﻨﺎس اﺻﻠﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫‪17‬‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﮏ ﻗﺮارداد اداري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق اداري ﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﻮرﺗﯽ‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ اداره در ﮐﻨﺎر ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎ اﺟﻨﺎس و ﯾﺎ در ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺴﻠﮑﯽ و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ذﻫﻨﯽ و‬
‫ﺗﺨﺼﺼﯽ اﻓﺮاد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ اﺟﺮت ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﺟﺰء ‪ 24‬ﻣﺎده ﺳﻮم ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﻮرﺗﯽ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺗﺨﺼﺼﯽ‪ ،‬ذﻫﻨﯽ وﻣﺸﻮرﺗﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻬﯿﮥ اﻣـﻮال و اﺟﻨﺎس و اﺟﺮاي اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﺑﻮده‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﻣﻮر ﻣـﺮﺑﻮط ﺟﻨﺒﮥ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻃﺮح )دﯾﺰاﯾﻦ(‪،‬ﻧﻈﺎرت‪ ،‬آﻣﻮزش‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ )ﺗﻔﺘﯿﺶ(‪ ،‬اﯾﺠﺎد‬
‫)ﭘﺮوﮔﺮامﻫﺎي ﮐﻤﭙﯿﻮﺗﺮي ﺳﺎﻓﺖوﯾﺮ(‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﺎت و ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ و ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ و ﻣﺴﻠﮑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﺷﯿﻮهﻫﺎ و ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫اداره در اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪ ،‬ﭼﻨﺪان دﺳﺖ ﺑﺎز ﯾﺎ آزادي زﯾﺎد ﻧﺪارد‪ ،‬آنﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﻓﺮاد‬
‫در ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﻮد از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺻﯿﺎﻧﺖ از ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اداره را ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ در اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﺮوط و ﻗﯿﻮد و‬
‫اﺟﺮاآت ﺧﺎﺻﯽ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺪف ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار در اﯾﻦ ﻣﻮرد دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ اداره ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ و ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت ﻣﺎﻟﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ اداره ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﻮد و ﻟﺬا اداره ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺮﯾﻦ داوﻃﻠﺐ را ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ در اﺑﺘﺪا ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري و ﺳﭙﺲ ﻣﺮاﺣﻞ آن را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ .17‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،865‬ﻣﺆرخ ‪ 3‬ﻋﻘﺮب ‪.1384‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪433 /‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫اداره در اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﻮد از ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮارد ﻣﻬﻢ آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ (1‬ﺷﯿﻮه ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﺮاي‬
‫اراﺋﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ )آﻓﺮﻫﺎ( ﺑﻪ اداره رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اداره ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه ﻧﺮخ و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اداره از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺧﺪﻣﺎت و اﺟﻨﺎس ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﻬﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و اﺟﻨﺎس‪ .‬از ﺳﻮيدﯾﮕﺮ اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد و ﺣﺎﻻت ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 22‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺳﻪ اﺻﻞ ذﯾﻞ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪ -1‬اﻋﻼن ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ‪ :‬اﻋﻼن اداره در ﻣﻮرد ﻗﺮارداد ﯾﮏ ﺷﺮط ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﭘﺮوژه‪ ،‬ﻧﻮع ﺧﺪﻣﺎت و ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﻮاﺻﻔﺎت آن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫آﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 26‬و ‪ 27‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮن اﻋﻼن ﺗﺪارﮐﺎت و ﻧﺸﺮ اﻋﻼن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:26‬‬
‫»اﻋﻼن ﺗﺪارﮐﺎت ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺪارﮐﺎت‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻃﺮز ﺣﺼﻮل ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ و زﻣﺎن و ﻣﺤﻞ ﺗﺪوﯾﺮ ﺟﻠﺴﮥ ارزﯾﺎﺑﯽ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺧﺘﻦ آدرس ادارة ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺧﺬ ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:27‬‬
 ‫‪ / 434‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫)‪ (1‬اﻋﻼن ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﺼﺮف اداره در ﯾﮑﯽ از رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ) ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺤﻠﯽ‬
‫( ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي رﺳﻤﯽ ﺻﺮف ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ودرﺻﻮرت ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺴﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي داراي ﺗﯿﺮاژ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﺸﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اداره‪ ،‬اﻋﻼن را )اﻋﻢ از ﺗﺪارﮐﺎت داﺧﻠﯽ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ( در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫اﻧﺘﺮﻧﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺸﺮﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ ﺗﺎﺑﻊ اﻋﻼن داوﻃﻠﺒﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اداره ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺳﻨﺪي را ﮐﻪ در آن ﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﺟﻨﺎس‬
‫و ﺧﺪﻣﺎت و اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ آﻓﺮ و ﻃﺮز اراﺋﻪ آن ﻗﺒﻞ از ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬آﻣﺎده و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻋﻼن در اﺧﺘﯿﺎر داوﻃﻠﺒﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﺤﺘﻮاي ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ در ﻣﺎده ‪ 30‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ داوﻃﻠﺒﺎن واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﻼن دﻋﻮت داوﻃﻠﺒﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ اراﺋﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ارﺳﺎل ﯾﺎ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺷﺮﻃﻨﺎﻣﮥ ﮐﻪ از ﻃﺮف اداره ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺎس داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﻮده و ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺮاﯾﻂ در ﻣﻮرد ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ و ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺤﻞ ﺑﺎز ﻧﻤﻮدن آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد ﭼﻬﺎردﻫﻢ ‪ ،‬ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﺑﯿﺴﺖ وﺷﺸﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ – 3‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺑﺮرﺳﯽ آﻓﺮﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﻧﺪازة ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت‪.‬‬
‫‪ -5‬روش و ﺷﮑﻞ اﺟﺮاي ﺗﺪارﮐﺎت ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻃﺮز ﺗﺄدﯾﮥ وﺟﻮه ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ ﻗﯿﻤﺖ ﻓﯿﺎت در آﻓﺮ وﻗﯿﻤﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﯽ ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬ﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﻣﻌﯿﺎر اﻫﻠﯿﺖ ﻗﺮاردادي ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺣﺎﻻت ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ )ﻓﻮرس ﻣﺎژور( در راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺄﺧﯿﺮ در‬
‫اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪات ﻗﺮاردادي ﯾﺎ اداره ﯾﺎ ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد‪.‬‬
‫‪ -11‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﻣﻌﯿﺎري ﻧﻤﻮﻧﻮي ﺗﻮﺳﻂ ادارة‬
‫ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة‪:31‬‬
‫)‪ (1‬اداره ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ داوﻃﻠﺒﺎن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ و ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات ﺑﺪون‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮاﯾﻦﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺪ اﻗﻞ )‪ (14‬روز ﮐﺎري ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪435 /‬‬

‫ﺧﺘﻢ ﻣﯿﻌﺎد ﻣﻌﯿﻨﮥ ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اداره درﯾﺎﻓﺖ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ داوﻃﻠﺒﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﻣﻮرد ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ و وارد‬
‫ﻧﻤﻮدن ﺗﻌﺪﯾﻼت در آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ در ﺧـﻼل )‪ (7‬روز ﮐﺎري ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﻣﯿﻌﺎد ﻣﻌﯿﻨﮥ ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎرا ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﻤﺪﯾﺪ‬
‫‪18‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -2‬آزادي رﻗﺎﺑﺖ‪ :‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ اﺻﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم داوﻃﻠﺒﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آزاداﻧﻪ در رﻗﺎﺑﺖ‬
‫اﺷﺘﺮاك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اداره ﺣﻖ ﻧﺪارد از ﻫﯿﭻ ﮐﺴﯽ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻞ در واﻗﻊ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو‬
‫اﺻﻞ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ رﻗﺎﺑﺖ آزاد و ﺑﺮاﺑﺮي اﻓﺮاد در‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي اﺻﻞ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ اداره در ﺑﺮاﺑﺮ داوﻃﻠﺒﺎن و‬
‫رﻗﺎﺑﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ اﺳﺘﺜﻨﺎآﺗﯽ ﻧﯿﺰ دارد ﯾﻌﻨﯽ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از داوﻃﻠﺒﺎن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ ﯾﺎ داﯾﻤﯽ از ﺻﺤﻨﻪ رﻗﺎﺑﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺣﺬف ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 70‬و ‪ 71‬و ‪ 72‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺎدة ‪:70‬‬
‫)‪ (1‬داوﻃﻠﺐ از اﺷﺘﺮاك درﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻت ذﯾﻞ از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬اراﺋﮥ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﺎدرﺳﺖ در آﻓﺮ ﯾﺎ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎت‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺒﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن داوﻃﻠﺒﺎن ﯾﺎ ﻣﯿﺎن داوﻃﻠﺐ و ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ در اﻣﺮ اﺷﺘﺮاك داوﻃﻠﺒﺎن رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪه‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺳﻮء رﻓﺘﺎر در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اراﺋﮥ آﻓﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﺗﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﯿﻢ‪ ،‬ﻃﺮح ﻗﯿﻢ‬
‫ﭘﺎﺋﯿﻦﺗﺮ از ﺣﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي آﻓﺮﻫﺎ و ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺤﺮﻣﯿﺖ اﺳﺮار و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة‬
‫ﺷﺼﺖ وﻧﻬﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ -5‬داﺷﺘﻦ ﺳﺎﺑﻘﮥ ﺗﺨﻠﻒ در ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﺑﻪ ﺟﺰاء در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﻗﺮارداد ﻓﺮﻋﯽ ﺗﺪارﮐﺎت‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﺑﻪ ﺟﺰاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﮑﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ادارة ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﺟﺮاآت ذﯾﻞ اﺷﺘﺮاك داوﻃﻠﺐ ﯾﺎ ﻗﺮاردادي‬
‫ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺎده را در ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎت ﺣﺴﺐ اﺣﻮال ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ از‬
‫ﯾﮏﺳﺎل و ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﭘﻨﺞﺳﺎل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻄﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ .18‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،957‬ﻣﺆرخ ‪ 8‬اﺳﺪ ‪.1387‬‬
 ‫‪ / 436‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -1‬ارﺳﺎل اﻃﻼﻋﯿﻪ ﺑﻪ داوﻃﻠﺐ ﻣﺘﺨﻠﻒ در ﻣﻮرد ﻋﻠﺖ اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﺷﺪه ‪.‬‬

‫‪ -2‬اﻧﺠﺎم ﻣﺸﻮره ﺑﺎ ادارة ﻣﺮﺑﻮط ﺟﻬﺖ روﺷﻦ ﺷﺪن و ﺗﺜﺒﯿﺖ واﻗﻌﯿﺖ ﻗﻀﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدن ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي داوﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺟﻬﺖ اراﺋﮥ ﭘﺎﺳﺦ در ﺑﺎرة اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدن زﻣﯿﻨﮥ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:71‬‬
‫داوﻃﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺛﺮ ﺗﺨﻠﻒ از اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬از اﺷﺘﺮاك در داوﻃﻠﺒﯽ ﻣﺤﺮوم ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻖ دارد ﮐﺘﺒﺎً ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬اﻗﺪام ﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮي ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻒ‬
‫از اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬در درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﺮﯾﺤﺎً ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:72‬‬
‫)‪ (1‬ادارة ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮاي ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮ درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ و ﻏﻮر ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اداري ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﻣﺘﺨﺼﺼﯿﻦ را ﺗﻮﻇﯿﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺒﻞ از ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ادارة ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (3‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (2‬اﯾﻦ ﻣﺎده در ﺧﻼ ل ﻣﺪت دهروز ﮐﺎري از ﻃﺮف ادارة‬
‫ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﺮرﺳـﯽ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬درﺻﻮرت ﻟﺰوم‪ ،‬ﺗﺨﻠﻒ ﯾﺎ ادﻋﺎ ﺑﻪ ﺷﻌﺒﮥ ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﺮﺑﻮط‬
‫اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺷﻌﺒﮥ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﻣﺮﺑﻮط در ﺧﻼل ﻣﺪت ﻫﻔﺖ روز ﮐﺎري از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬درﻣﻮرد آن ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺷﻌﺒﮥ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﺑﺮاي درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫در ﺧﻼل ﻣﯿﻌﺎد ﻣﻌﯿﻨﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺗﺨﺎذ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﻼل ﻣﺪت ده‬
‫روزﮐﺎري ﺑﻌﺪ از اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﻤﯿﺘﮥ ﺑﺮرﺳﯽ اداري ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (5‬رﺋﯿﺲ ﮐﻤﯿﺘﮥ ﺑﺮرﺳﯽ اداري‪ ،‬ﻫﯿﺄﺗﯽ را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ آﻣﺮ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ در ﻋﺮﺻﮥ‬
‫ﺣﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و دو ﻋﻀﻮ ﮐﻪ در اﻣﻮر ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬آﻣﻮزش و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﯿﺄت ﻣﺘﺬﮐﺮه در ﺧﻼل ﻣﺪت ﻫﻔﺖ روز ﮐﺎري ﺑﻌﺪ از درﯾﺎﻓﺖ اﻋﺘﺮاض ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﯾﺎدرﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﯾﺎ رد ﺷﮑﺎﯾﺖ را اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬درﺻﻮرت‬
‫ﻗﺒﻮﻟﯽ اﻋﺘﺮاض‪ ،‬اﺟﺮاآت ﻃﻮر ذﯾﻞ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻟﻐﻮ ﻗﺴﻤﯽ ﯾﺎ ﮐﻠﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ادارة ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﻮﯾﺾ آن‪.‬‬
‫ﻗﺮارداد ﻫﺎي ﻋﻘﺪ ﺷﺪه از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺼﺎرف وارده ﺑﺮ داوﻃﻠﺐ ﻏﯿﺮ ﺑﺮﻧﺪه از ﻋﺪم اﺷﺘﺮاك در ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎت‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪437 /‬‬

‫ﻣﻐﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬

‫)‪ (6‬درﺻﻮرت اراﺋﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﯾﺎ اﻋﺘﺮاض‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎت اﻟﯽ زﻣﺎن‬
‫ﻣﻌﯿﻨﮥ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (7‬آﻣﺮ ادارة ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﯾﺎ آﻣﺮ ﮐﻤﯿﺘﮥ ﺑﺮرﺳﯽ اداري ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﯿﻌﺎد ﻣﻌﯿﻨﮥ ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ ﯾﺎ ﻣﯿﻌﺎد‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (6‬اﯾﻦ ﻣﺎده را ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺣﻘﻮق درﺧﻮاﺳﺖ دﻫﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط‬
‫ﺑﺮاﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯿﻌﺎد ﻣﺠﻤﻮﻋﯽ ﺗﻌﻠﯿﻖ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ درﺧﻮاﺳﺖ از )‪ (45‬روز ﺗﺠﺎوز ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (8‬ﻫﺮﮔﺎه ادارة ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺼﺪﯾﻘﯽ را ﮐﻪ در ﺟﻤﻠﮥ اﺳﻨﺎد و ﺳﻮاﺑﻖ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎت‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ادارة ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺪارﮐﺎت اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ اﺳﺎس آن اداﻣﮥ ﺑﺪون ﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (7‬اﯾﻦ‬
‫‪19‬‬
‫ﻣﺎده ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ داوﻃﻠﺒﺎن‪ :‬اداره ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﯿﻦ داوﻃﻠﺒﺎن‪ ،‬ﻓﺮق ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﺎوي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ را ﺑﺮاي داوﻃﻠﺒﺎن در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد اﻣﺎ در ﻣﯿﺎن واﺟﺪﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻗﺴﺎم ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﺑﺎز ﯾﺎ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﺪود‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﺑﺎز ﯾﺎ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻗﺮارداد‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در داوﻃﻠﺒﯽ اﺷﺘﺮاك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اداره از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺣﺪاﻗﻞ ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻋﺪه اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﺻﻮل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آن ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداره ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﻣﮕﺮ در ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﻮر‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ﺳﻮم ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﺎت‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫»داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎز«‪ 20‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎز روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس آن داوﻃﻠﺐ ﺑﺎرﻋﺎﯾﺖ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﻨﺪرج در‬
‫ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬آﻓﺮ ﺧﻮﯾﺶ را درﻣﻮرد ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ادارة ﻣﺮﺑﻮط ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬

‫‪ .19‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ‪.957‬‬

‫‪ .20‬ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻠﯽ ﺗﺪارﮐﺎت )ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ‪ (865‬از اﺻﻄﻼح »ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ« اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد اﻣﺎ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻌﺪﯾﻞ )ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ‪ (957‬اﺻﻄﻼح »ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ« ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ »داوﻃﻠﺒﯽ« ﺗﻐﯿﯿﺮ داده ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﯾﮏ‬
‫اﺻﻄﻼح ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﺷﺪه در ﺷﯿﻮه ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري در ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﺳﺖ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﮐﻠﻤﻪ‬
‫داوﻃﻠﺒﯽ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم دارد و ﻣﻮارد ﻏﯿﺮ از ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﺮ دو‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا از اﺻﻄﻼح راﯾﺞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﻮد و ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫‪ / 438‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 22‬در ﺑﺎره داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎز آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺪارك ﺗﻤﺎم اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت واﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ )ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻣﺸﻮرﺗﯽ( از ﻃﺮﯾﻖ داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎز ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دراﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﻮر‬
‫دﯾﮕﺮي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ از ﻃﺮﯾﻖ داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎز‬
‫‪21‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻻﯾﻞ آن ﮐﺘﺒﺎً در اﺳﻨﺎد ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ درج ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎز در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺧﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ داوﻃﻠﺒﺎن داﺧﻠﯽ اﻋﻢ از اﻓﺮاد ﯾﺎ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد و از ﻃﺮﯾﻖ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﻧﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ در رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي داﺧﻠﯽ و ﻫﻢ ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و اﻣﮑﺎﻧﺎت وﺳﯿﻊﺗﺮ ﻣﺎﻟﯽ و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ‬
‫ﻻزم دارد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 25‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ در ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﻻت ذﯾﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻏﺮض ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﺳﺎس‬
‫ﻗﯿﻢ رﻗﺎﺑﺘﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬داوﻃﻠﺒﺎن ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ داوﻃﻠﺒﯽ درداﺧﻞ ﮐﺸﻮر‪ ،‬داوﻃﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺗﺸﺨﯿﺺ‬
‫ﻧﮕﺮدد‪«.‬‬

‫ب‪ -‬ﻣﻨﺎﻗﺼﻪ ﻣﺤﺪود ﯾﺎ ﻣﻘﯿﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﺷﺘﺮاك در رﻗﺎﺑﺖ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﻧﺎم آﻧﺎن را در ﻟﯿﺴﺖ داوﻃﻠﺒﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﮐﺴﺎن دﯾﮕﺮ ﺣﻖ اﺷﺘﺮاك‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه در ﺣﺎﻻت ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 3‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‪» :‬داوﻃﻠﺒﯽ ﻣﻘﯿﺪ روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن ﺗﻌﺪاد ﻣﺤﺪود داوﻃﻠﺒﺎن ﮐﻪ از ﺳﻪﻧﻔﺮ ﮐﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻪ داوﻃﻠﺒﻰ دﻋﻮت ﻣﻰﮔﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 23‬ﺣﺎﻻت آن ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»داوﻃﻠﺒﯽ ﻣﻘﯿﺪ در ﺣﺎﻻت آﺗﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اداره ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و اﻣﻮر‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺻﺮف ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻌﺪاد ﻣﺤﺪود داوﻃﻠﺒﺎن ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اداره ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ زﻣﺎن ﻻزم ﯾﺎ ﻣﺼﺎرف ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻌﺪاد‬

‫‪ .21‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪.957‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪439 /‬‬

‫زﯾﺎد آﻓﺮﻫﺎ ﺑﺎﻗﯿﻤﺖ ﺗﺪارﮐﺎت ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -3‬در ﺻﻮرت وﻗﻮع ﺷﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﺎﺷﯽ از اﻫﻤﺎل‬
‫اداره ﻧﺒﻮده و زﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﺪوﯾﺮ داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎز‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪ (2‬ﺷﯿﻮه ﺗﺪارك از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ‪:‬‬

‫ﺷﯿﻮه دوم در ﻗﺮارداد اداري‪ ،‬روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻮﻻ از اﺳﺎس‪ ،‬داوﻃﻠﺒﯽ ﯾﺎ رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪون اﺟﺮاآت ﺧﺎﺻﯽ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اداره‪،‬‬
‫ﻗﺮارداد ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ روش ﮐﻪ در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﺑﯽ »اﻟﺘﮑﻠﯿﻒ اﻟﻤﺒﺎﺷﺮ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﺪارك از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ« ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺎده ‪3‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ روﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺎس آن ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و‬
‫اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﺪون داوﻃﻠﺒﯽ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه در ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﯾﮏ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﻻت و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ اﺧﺘﺼﺎص دارد و اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻻت از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﻟﺬا در‬
‫ﻣﺎده ‪ 24‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ ﺻﺮف در ﺣﺎﻻت ذﯾﻞ ﻣﺠﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﻪ اﺳﺎس ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻮﺟﻪ وﮐﺘﺒﯽ ﻫﯿﺄت ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﺮف ﻗﺮاردادي‬
‫واﺣﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺪارﮐﺎت را در ﺧﻼل زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻦ ﺗﻬﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬درﺣﺎﻻﺗﯽﮐﻪ ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﻧﺤﺼﺎري درﻣﻮرد ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت‬
‫واﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺿﺮورت را ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن دارا ﺑﻮده وﺑﺪﯾﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﻋﺎﺟﻞ ﺑﺮاي ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت واﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ درﺻﻮرت ﺗﺄﺧﯿﺮ آن ‪ ،‬ﺻﺤﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺎﻟﺢ وﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎ اﻣﻼك ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺟﺪي‬
‫ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮده وزﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺣﻞ داوﻃﻠﺒﯽ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻗﺮاردادﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اداره ﻣﮑﻠﻒ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮاي ﺗﺪارﮐﺎت از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ‪ ،‬ﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ وﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪىﻫﺎي ﺧﻮد را ﻃﻮر ﮐﺘﺒﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﻃﺒﻖ ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺮﺑﻮط آزاداﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫‪22‬‬
‫داوﻃﻠﺐ در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارد‪.‬‬

‫‪ .22‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﺷﻤﺎره ‪.957‬‬

 ‫‪ / 440‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ (3‬ﺷﯿﻮه ﻣﺰاﯾﺪه‪:‬‬
‫آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در ﻣﻮرد ﻣﺰاﯾﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺰاﯾﺪه ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻓﺮوش ﮐﺎﻻﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دوﻟﺖ اﺳﺖ از ﻃﺮﯾﻖ اﻋﻼن‬
‫ﺑﯿﻦ ﻋﻤﻮم داوﻃﻠﺒﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﻗﺮارداد ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺪ اﮐﺜﺮ ﻗﯿﻤﺖ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺰاﯾﺪه ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻀﻮري و ﮐﺘﺒﯽ‪ .‬ﻣﺰاﯾﺪه‬
‫ﺣﻀﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺣﺮاج )ﻟﯿﻼم( ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺰاﯾﺪه ﮐﺘﺒﯽ اﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت‬
‫ﺧﺎﺻﯽ از ﻗﺒﯿﻞ دادن ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺘﺒﯽ ﯾﺎ ﺳﭙﺮدن وﺛﯿﻘﻪ ﻧﻘﺪي ﯾﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن و ﯾﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺠﻠﺲ ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﻣﻮاﻗﻊ ﻓﻮري و ﮐﻢ اﻫﻤﯿﺖ از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫‪23‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 3‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﺰاﯾﺪه ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺰاﯾﺪه اﺷﺘﺮاك اﺷﺨﺎص در ﻣﺠﻠﺲ داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮدن ﻗﯿﻤﺖ ﯾﺎ اﺟﺮت اﻣﻮال‬
‫ﻣﻨﻘﻮل ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل دوﻟﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺮوش ﯾﺎ اﺟﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 88‬و ‪ 89‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »واﮔﺬاري اﻣﻮال ﻣﺎزاد« آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:88‬‬
‫)‪ (1‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻮا ل ﻣﻨﻘﻮل و ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﻣﺎزاد از ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﻋﺪم ﺿﺮورت واﺳﺘﻔﺎدة آن در ﺳﺎﯾﺮ ادارات‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن وﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮاﻓﻘﮥ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻓﺮوش ﯾﺎ ﺑﻪ اﺟﺎره دﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻓﺮوش ﯾﺎ اﺟﺎرة اﻣﻮا ل ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﺑﻪ ﻧﺮخ ﺑﺎزار ﻃﻮر ﻣﺰاﯾﺪه از ﻃﺮﯾﻖ داوﻃﻠﺒﯽ ﺑﻪ‬
‫اﺷﺘﺮاك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺻﻼﺣﯿﺖ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ وﺷﺎرواﻟﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫)‪ (3‬اﻣـﻮال ﻣﻨﻘﻮل ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن از ﻃﺮﯾﻖ ﻟﯿﻼم ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﯿﻮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻧﻔﻊ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺼﺎرف اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﺮوش اﻣﻮال ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮه ﻫﺎي )‪2‬و‪ (3‬اﯾﻦ ﻣﺎده‬
‫ﻣﺘﺠﺎوز از ﻗﯿﻤﺖ ﻗﺎﺑﻞ درﯾﺎﻓﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ادارة ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻫﯿﺄت ﺗﺪارﮐﺎت و‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ادارة ﭘﺎﻟﯿﺴﯽ ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬اﻣﻮال را ﺗﺨﺮﯾﺐ وﯾﺎ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﻃﺒﻖ ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﮔﺰارش ﻓﺮوش‪ ،‬اﺟﺎره ﯾﺎ اﻗﺪام ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ واﮔﺬاري ﺑﺪون ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ‬
‫اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (5‬وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ وﺟﻮه ﺣﺎﺻﻠﻪ از اﺟﺎرة اﻣـﻮال دوﻟﺘﯽ را ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:89‬‬

‫‪ .23‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.322‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪441 /‬‬

‫)‪ (1‬ادارات ﻣﮑﻠﻔﻨﺪ‪ ،‬درﻣﻮرد ﮐﻤﯿﺖ وﺷﺮح اﺟﻨﺎس ﻣﺎزاد ﻣﺮﺑﻮط ﺧﻮد ﺑﻪ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ‬
‫ﮔﺰارش اراﺋﻪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ در ﻣﻮرد ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ وزارت ﺧﻮاﻫﺎن درﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﻮال‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺮاز ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﺰارش ﺟﻬﺖ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﻣﻮرد ﺿﺮورت ﺑﻪ اﺟﻨﺎس ﻣﺘﺬﮐﺮه ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ادارات‬
‫اﺑﻼغ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ادارات ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺧﺺ در ﻣﻮرد وﺳﺎﯾﻞ ﮐﻤﭙﯿﻮﺗﺮي و وﺳﺎﯾﻂ‬
‫ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﯽ ﻣﺎزاد ﺗﻮﺳﻂ ادارة واﮔﺬار ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻄﻠﻊ ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ادارات اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽﮔﺮدد ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﺣﮑﻢ ﻓﻘﺮة )‪ (3‬ﻣﺎدة ﭼﻬﻞ وﻧﻬﻢ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫‪24‬‬
‫ادارة اﻣﻮرﻣﺎﻟﯽ و ﻣﺼﺎرف ﻋﺎﻣﻪ ﺛﺒﺖ ﺑﻮدﺟﻮي ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﻣﺮاﺣﻞ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اداري‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ اﺟﺮاآت و ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫اول‪ -‬اﺟﺮاآت ﺷﮑﻠﯽ ﻗﺒﻞ از ﻗﺮارداد‪:‬‬

‫ﻗﺒﻞ از اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪ ،‬اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺮاآت ﺷﮑﻠﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻣﻨﻈﻮري ﺑﻮدﺟﻪ و ﺗﺨﺼﯿﺺ‪:‬‬

‫اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻗﺒﻞ از اﻧﻌﻘﺎد ﻫﺮ ﻧﻮع ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺎﻟﯽ در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ از ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻣﺎﻟﯽ و ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻻزم ﺑﻮدﺟﻮي ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد و از ﻣﻘﺪار ﺗﺨﺼﯿﺺ دﺳﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺧﻮد ﻫﻢ ﺗﺠﺎوز ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮ دوش اداره ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻮاد ‪ 11‬و ‪ 12‬و ‪ 13‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺎده ‪:11‬‬
‫)‪ (1‬اداره‪ ،‬ﭘﻼن ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﻣﺮﺑﻮط را ﺑﺎ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ دﺳﺖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮدن‬
‫ﺣﺠﻢ و اﻧﺪازه ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻫﺪاف اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در آن ﻣﻨﻌﮑﺲ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺣﯿﻦ اراﺋﮥ ﭘﻼن ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺑﺎرﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ادارة اﻣﻮرﻣﺎﻟﯽ‬
‫و ﻣﺼﺎرف ﻋﺎﻣﻪ اﺟﺮاآت ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺎدة‪.12‬‬

‫‪ .24‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 442‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫)‪ (1‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﻗﺒﻞ از ﻣﻨﻈﻮري ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﺗﺨﺼﯿﺺ وﭘﻼن ﺗﺪارﮐﺎت و ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫اﺣﺘﯿﺎج‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ارزش ﻣﺠﻤﻮﻋﯽ اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و اﻣﻮرﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﺧﺪﻣﺎت ﺿﻤﻨﯽ ﮐﻪ در ﺧﻼل‬
‫ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك آن ﺿﺮور داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اداره ﺗﺜﺒﯿﺖ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﻣﺎدة‪:13‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﺨﺼﯿﺺ و وﺟﻮه ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (1‬ﻣﺎدة )‪ (12‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺸﻮرﺗﯽ ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ و ﮐﻮد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮدﺟﻮي در ﻫﺮ ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﻮل اﻣﺮ ﺧﺮﯾﺪاري درج ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬درﺣﺎﻻت ﺧﺎص اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون رﻋﺎﯾﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (1‬ﻣﺎدة )‪ (12‬اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻌﺪ از اﺧﺬ ﻣﻮاﻓﻘﮥ ﮐﺘﺒﯽ ادارة ﺧﺰاﯾﻦ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ در ﻣﻮرد داوﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ‬
‫را آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﻌﺎد اﮐﻤﺎل آن ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻮاﻓﻘﮥ‬
‫ﻗﺒﻠﯽ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ ﻋﻘﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﺰارش ﺳﺎﻻﻧﮥ ﻣﺼﺎرف و ﻓﯿﺼﺪي ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‬
‫‪25‬‬
‫ﮐﺎر ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﭘﻼن ﺷﺪه ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ وزارت ﻣﺎﻟﯿﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اداره ﺑﺪون اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﺗﺨﺼﯿﺺ و ﺑﻮدﺟﻪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺪون‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺨﺼﯿﺼﯽ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ اﯾﻦ ﻗﺮارداد ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﺮاي ﻃﺮﻓﯿﻦ اﻟﺰام آور اﺳﺖ وﻟﯽ از‬
‫ﻧﮕﺎه اﯾﻦ ﮐﻪ اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺎﯾﺪه و ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮدن ﭘﺮوژه ﯾﺎ ﻗﺮارداد‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﻮاد ﻗﺒﻠﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﻫﻢ اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﺮ ادارهاي ﻗﺒﻞ از اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮارداد را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺸﻮرهﻫﺎي ﻻزم را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‬
‫ﺗﺎ از ﺗﺜﺒﯿﺖ اﺣﺘﯿﺎج ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺆﺛﺮﯾﺖ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮدن ﻗﺮارداد ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮد و ﻫﻤﻪ اﻣﻮر ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻼن دوﻟﺖ و اﻫﺪاف اداره و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و‬
‫ﻣﺸﻮرهﻫﺎ و ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺿﺮوري اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﻮد ﻗﺮارداد‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اداره در ﻧﺰد ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺎﻟﯽرﺗﺒﻪ اداري‬
‫ﻣﺴﺆول ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (3‬اﺟﺎزه ﻣﻘﺎﻣﺎت ذي ﺻﻼح‪:‬‬

‫‪ .25‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪443 /‬‬

‫ﺑﺪون ﺷﮏ در ﻫﺮ ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ذيﺻﻼﺣﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ‬

‫ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻏﺎز ﺗﺪارﮐﺎت و ﻗﺮارداد را ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺎزه داده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮاردادي از‬
‫ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻌﺪم ﺑﻮده و اﺻﻼ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻃﺮف ﻗﺮارداد در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ ﭼﻮن ادارهاي ﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﻣﻘﺼﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و اﻫﻠﯿﺖ داوﻃﻠﺒﺎن ﺗﻮﺳﻂ اداره ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و از‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﺷﻮد‪ ،‬دﻋﻮت ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ آﻓﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ اداره ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺘﻌﺪدي در اﯾﻦ ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﻣﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ ،‬اﻫﻠﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ .‬ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺎﻟﯽ و ﻋﺪم‬
‫ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ‪ .‬ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺎري از ﻧﮕﺎه ﻣﺴﻠﮑﯽ و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 17‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬داوﻃﻠﺐ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ درﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ اﺷﺘﺮاك ﻧﻤﻮده ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻫﻠﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫‪ -2‬از ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﻮن ﻋﺎﺟﺰ ﻧﺒﻮده ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺗﺼﻔﯿﻪ‪ ،‬ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ ﯾﺎ اﻧﺤﻼل ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ وي ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﺒﻮده و در ﻣﻮارد ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﺪﻟﯽ و‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻀﺎد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ در ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﺳﺒﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ وي ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -4‬درﺧﻼل ﺳﻪﺳﺎل ﻗﺒﻞ از اﺷﺘﺮاك در ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺛﺮ ﺗﺨﻠﻒ در ﺗﺠﺎرت‬
‫ﯾﺎ ﺳﻮء رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻠﮑﯽ وﯾﺎ اﻇﻬﺎرات ﻏﻠﻂ‪ ،‬از ﻃﺮف ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﻧﮕﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬داوﻃﻠﺐ ﻃﺒﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة ﻫﻔﺘﺎدم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن از اﺷﺘﺮاك در ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻧﮕﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺑﺎ داوﻃﻠﺐ ﯾﺎ ﻗﺮاردادي ﻣﻨﺪرج ﺟﺰء )‪ (5‬ﻓﻘﺮة )‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺎده واﺑﺴﺘﮕﯽ ﯾﺎﻗﺮاﺑﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺣﮑﺎم اﺟﺰاي )‪ 5، 4‬و ‪ (6‬ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﺎﻻي ﻣﺪﯾﺮان و ﮐﺎرﮐﻨﺎن‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﮑﻤﯽ داوﻃﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬داوﻃﻠﺒﯽ در ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ اﺷﺘﺮاك ﻧﻤﻮده ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻫﻠﯿﺖ و‬
‫ﻟﯿﺎﻗﺖ ﻣﺴﻠﮑﯽ و ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺠﻬﯿﺰات وﺳﺎﯾﺮ ﺗﺴﻬﯿﻼت ﻓﺰﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اداري‪،‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﺮﺑﻮط در ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻻ زم ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻗﺮارداد‬
 ‫‪ / 444‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫را دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (4‬اداره ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺷﺮاﯾﻂ و اﻫﻠﯿﺖ داوﻃﻠﺒﺎن را ﻃﺒﻖ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺪرج اﺳﻨﺎد ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ داوﻃﻠﺒﺎن وﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ و ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻣﺎده‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (5‬ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ داوﻃﻠﺒﺎن ﻗﺒﻞ از ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫)‪ (6‬داوﻃﻠﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺷﺮاﯾﻂ و اﻫﻠﯿﺖ ﺧﻮد ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﮐﺎذب را اراﺋﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫درﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻏﯿﺮ دﻗﯿﻖ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﮑﻤﻞ را ﺑﯿﺎن ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻏﯿﺮ دﻗﯿﻖ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﮑﻤﻞ را اراﺋﻪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻘﺎﺿﺎي اداره آن را ﺑﺪون ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬از اﺷﺘﺮاك در داوﻃﻠﺒﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 18‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﺨﯿﺺ داوﻃﻠﺐ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (4‬ﻣﺎدة ﻫﻔﺪﻫﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺳﻨﺎد ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ ﮐﻪ ﺣﺎوي ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﻬﺖ ﺗﮑﻤﯿﻞ درﺧﻮاﺳﺖ ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ داوﻃﻠﺒﺎﻧﯽ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﻼن داوﻃﻠﺒﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺘﺒﯽ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫داوﻃﻠﺐ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﺸﺮ اﻋﻼن در ﺗﺪارﮐﺎت داﺧﻠﯽ درﺧﻼل ﻣﺪت )‪ (7‬روز ﮐﺎري‬
‫ودرﺗﺪارﮐﺎت ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ درﺧﻼل ﻣﺪت )‪ (14‬روز ﮐﺎري ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﻪ اداره‬
‫اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ داوﻃﻠﺐ در اﯾﻦ ﻣﺪت‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ اراﺋﻪ ﮐﺮده ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺐ ﺗﻘﺎﺿﺎي‬
‫داوﻃﻠﺐ اﯾﻦ ﻣﺪت ﺑﺮاي ﯾﮑﺒﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﻤﺪﯾﺪ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ داوﻃﻠﺒﺎن ﻃﻮر ﮐﺘﺒﯽ‬
‫اﺑﻼغ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (3‬درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (2‬اﯾﻦ ﻣﺎده از ﻃﺮف اداره ارزﯾﺎﺑﯽ ﮔﺮدﯾﺪه واز‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﯽﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﮥ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ آﻓﺮﻫﺎي ﺷﺎن را‬
‫‪26‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ‬

‫ﺑﻌﺪ از اﺟﺮاآت ﺷﮑﻠﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ اﻫﻠﯿﺖ داوﻃﻠﺒﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪن آﻓﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي‬
‫داوﻃﻠﺒﺎن در ﺑﺎره ﻗﺮارداد ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫آﻓﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ داوﻃﻠﺐ درﻣﻘﺎﺑﻞ دﻋﻮت ﯾﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪارك اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت واﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در آن‬
‫ﺗﻌﺪاد ﯾﺎ ﻣﻘﺪار‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎت‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﻓﯽ واﺣﺪ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﯽ وﺳﺎﯾﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺿﺮوري‬

‫‪ .26‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪445 /‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 32‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﺎرﯾﺦ و زﻣﺎن ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آﻓﺮﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﻧﺸﺮاﻋﻼن داوﻃﻠﺒﯽ ﺣﺴﺐ اﺣﻮال از )‪ (7‬اﻟﯽ‬
‫)‪ (90‬روز ﮐﺎري ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬آﻓﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ داوﻃﻠﺐ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪة ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ وي اﻣﻀﺎء و ﻗﺒﻞ از ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ ﺳﺮﻏﭻ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻣﯿﻌﺎد ﺣﺪ اﻗﻞ زﻣﺎﻧﯽ درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﮥ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (4‬آﻓﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﯿﻨﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪون ﺑﺎز ﺷﺪن ﻣﺴﺘﺮد‬
‫‪27‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺑﺎز ﮐﺮدن آﻓﺮﻫﺎ‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭼﻬﺎرم ﺑﺎزﻧﻤﻮدن وارزﯾﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ ﮐﻪ در ﻣﺎده ‪ 33‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫)‪ (1‬آﻓﺮ ﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ در ﺟﻠﺴﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﺳﺮع وﻗﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺄت ارزﯾﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎ‪ 28‬در ﺣﻀﻮر داﺷﺖ داوﻃﻠﺒﺎن ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﻬﺮت‪ ،‬آدرس و ﻗﯿﻤﺖ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺄت ارزﯾﺎﺑﯽ در ورق روﯾﺪاد ﺟﻠﺴﻪ‬
‫درج و ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻤﺎم داوﻃﻠﺒﺎن اﺷﺘﺮاك ﮐﻨﻨﺪه اﻣﻀﺎء ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬آﻓﺮ ﻫﺎ اﻟﯽ ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﮥ ﻣﻨﺪرج در ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ﻣﺪار اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪت اﻋﺘﺒﺎر آﻓﺮ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎس ﻣﻮاﻓﻘﮥ داوﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺗﻤﺪﯾﺪ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯿﻌﺎد ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت داوﻃﻠﺒﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﻤﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺮدد ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﯿﺄت ارزﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬آﻓﺮﻫﺎ را ﺑﻪ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻣﺎده وﻣﺎدة ﺳﯽام اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻮرد آﻓﺮﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﮐﺘﺒﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ را از داوﻃﻠﺐ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ و آن را ﺗﺤﺖ‬
‫ﻏﻮر ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ در آﻓﺮﻫﺎ را ﻗﺒﻮل ﯾﺎ در ﻣﻮرد ﺷﺮاﯾﻂ آن ﺑﺎ داوﻃﻠﺒﺎن‬

‫‪ .27‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ . 28‬ﻫﯿﺌﺖ ارزﯾﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﮐﺎرﮐﻨﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ارزﯾﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ازﻃﺮف آﻣﺮ‬
‫اﻋﻄﺎء‪ ،‬ﺗﻮﻇﯿﻒ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫‪ / 446‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺬاﮐﺮه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫) ‪ (4‬آﻓﺮ ﺑﺮﻧﺪه‪ ،‬آﻓﺮ ﺟﻮاﺑﮕﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ارزﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻧﺎزلﺗﺮﯾﻦ ﻗﯿﻤﺖ را ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻣﻮارد ذﯾﻞ در آن رﻋﺎﯾﺖ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺣﮑﺎم ﻣﺎدة ﺳﯽ وﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻗﺒﻮﻟﯽ آﻓﺮ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺪرج ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﺼﺎرف ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ وﻣﺮاﻗﺒﺖ وﺗﺮﻣﯿﻢ اﺟﻨﺎس ﯾﺎ اﻣﻮر‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﻌﺎد ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎت اﺟﻨﺎس وﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﻃﺮز ﺗﺄدﯾﻪ و ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺛﺮات آﻓﺮ ﺑﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪات‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﻣﻮاد داﺧﻠﯽ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژي و اﻧﮑﺸﺎف‬
‫ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﻓﻨﯽ‪ ،‬اداري‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﻤﻠﯽ و ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ در داﺧﻞ ﮐﺸﻮر‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﻫﯿﺄت ارزﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺣﺴﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (6‬آﻓﺮﻫﺎﺋﯽﮐﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ در آن رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺮد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (7‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺒﻮﻟﯽ آﻓﺮﻫﺎ و اﻧﺘﺨﺎب داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه و ﻣﻨﻈﻮري آﻣﺮ اﻋﻄﺎء‪ ،‬ﺑﺎﻧﻈﺮداﺷﺖ‬
‫‪29‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﻣﻮاد ﺳﯽ وﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺼﺖ وﺳﻮم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺮاآت ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻮل آﻓﺮ و اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 34‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﻫﯿﺌﺖ ارزﯾﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎ ﮔﺰارﺷﯽ را در ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ آﻓﺮﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﻃﺒﻖ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺪرج ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ و داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه را ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰارش ارزﯾﺎﺑﯽ ﻃﻮري ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ و ﺿﺮر ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ آﻓﺮﻫﺎي‬
‫ﺟﻮاﺑﮕﻮ را ﺑﻪ وﺿﺎﺣﺖ ﻧﺸﺎن داده و درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن درج‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﯿﺄت ارزﯾﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺰارش ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮة )‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﺎده را ﺟﻬﺖ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫درﻣﻮرد ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻫﯿﺄت ﺗﺪارﮐﺎت‪ 30‬اراﺋﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻫﯿﺄت‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮري آﻣﺮ اﻋﻄﺎء ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺰارش ارزﯾﺎﺑﯽ ﺟﻬﺖ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ و‬
‫ﻣﻨﻈﻮري ﺑﻪ ﻣﺮﺟﻊ ذيﺻﻼح ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (3‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج در ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ‬

‫‪ .29‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ . 30‬ﻫﯿﺌﺖ ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﻣﺘﺸﮑﻞ از رؤﺳﺎ وﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ادارة اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻣﻮر ﺗﺪارﮐﺎت‬
‫ازﻃﺮف آﻣﺮ اﻋﻄﺎء ﺗﻮﻇﯿﻒ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪447 /‬‬

‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدات‪ ،‬از ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اداره‪ ،‬ﻗﺮارداد را ﺑﺎ داوﻃﻠﺐ ﺑﻌﺪي ﮐﻪ ﻃﺒﻖ درﺟﻪ‬
‫ﺑﻨﺪي در ارزﯾﺎﺑﯽ آﻓﺮﻫﺎ‪ ،‬واﺟﺪ اﻫﻠﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 35‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اداره‪ ،‬اﻃﻼﻋﯿﮥ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺒﻮﻟﯽ آﻓﺮ را ﺑﻪ داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه ﺑﻌﺪ از ﻧﺸﺮ اﻃﻼﻋﯿﮥ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة‬
‫‪31‬‬
‫ﺷﺼﺖ وﺳﻮم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ارﺳﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞ ﯾﺎ ﻧﻘﺼﯽ را در ﻣﺮاﺣﻞ داوﻃﻠﺒﯽ و‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آﻓﺮﻫﺎ را رد ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت را ﻓﺴﺦ ﯾﺎ ﻟﻐﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ در ﻗﺒﺎل داوﻃﻠﺒﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اداري ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬آﺛﺎري ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺘﺮﺗﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﻣﻠﺰم ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ و ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ‬
‫آﺛﺎر‪ ،‬ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ را ﻃﯽ دو ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬اﺧﺘﯿﺎرات و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي اداره در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮاردادي)ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر(‪:‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري در اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺣﻘﻮق و ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از اﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ در ﻗﺮارداد اداري ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا اداره از ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮف ﻗﺮارداد از آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻫﻢ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻃﺮف‬
‫ﻗﺮارداد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻓﻮق‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرات اداره در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻃﺮف ﻗﺮارداد را در‬
‫زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ذﯾﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اول‪ -‬اﺧﺘﯿﺎرات ﮐﻨﺘﺮل و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪:‬‬

‫اداره ﺣﻖ دارد ﺑﺮ ﻧﺤﻮه ﺗﻄﺒﯿﻖ و اﺟﺮاي ﻗﺮارداد‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل و اﺷﺮاف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اواﻣﺮ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻻزﻣﻪ را در زﻣﯿﻨﻪ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد و ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ آن‬
‫ﺑﺮاي ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻋﻤﺎل اﯾﻦ ﺣﻖ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره در اﺳﺘﻔﺎده‬

‫‪ .31‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 448‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫از آن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻪ اﻫﺪاف ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ را و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ در آن ﺣﺪي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اداري در ﻣﻮرد ﺗﺨﻠﻔﺎت‪:‬‬

‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر در اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ از اﺟﺮاي آن‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ورزد ﯾﺎ در اﺟﺮاي آن ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﯿﻮه ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﺟﺮا ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺪون ﻣﻮاﻓﻘﻪ اداره‬
‫اﺟﺮاي ﻗﺮارداد را ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮي واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اداره ﺣﻖ دارد ﺣﺘﯽ ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮ او اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﻢ ﺗﻀﻤﯿﻦ دوام و‬
‫ﺛﺒﺎت ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو اداره ﺣﻖ دارد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد از ﺗﺸﺪد و ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮي ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺎﻟﯽ و ﻓﺴﺦ‬
‫ﻗﺮارداد ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎرت از ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻣﺎﻟﯽاي اﺳﺖ ﮐﻪ اداره در ﺻﻮرت ﺗﺨﻠﻒ‪ ،‬از ﻃﺮف‬
‫ﻗﺮارداد ﺧﻮد ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﺿﺮري اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻄﺎي ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺑﻪ اداره رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺻﺪور ﺧﻄﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺟﺰا ﺑﺮ او ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا ﺟﺰاﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻣﻨﺤﺼﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺮاﯾﻢ ﺗﺄﺧﯿﺮ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﻮاع ﺟﺰاﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت‪:‬‬

‫از ﻧﮕﺎه ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع اﺧﻼل ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺮارداد ﯾﺎ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺴﺎرت‬
‫وارده را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت از ﺟﺰاﻫﺎي اداري ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ در‬
‫واﻗﻊ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ اراده ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ اداره ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫اداره ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﯿﺰان ﺧﺴﺎرت و ﺷﯿﻮه ﺗﺤﺼﯿﻞ آن را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺟﺰاي اداري ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪449 /‬‬

‫ب‪ -‬ﺟﺮاﯾﻢ ﺗﺄﺧﯿﺮ‪:‬‬

‫ﺟﺮاﯾﻢ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻣﺎﻟﯽاي ﮐﻪ اداره آن را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺟﺰا‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر در ﺻﻮرت ﺗﺄﺧﯿﺮ ﯾﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﺟﺮاي ﻗﺮارداد در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻌﻤﻮﻻً در‬
‫ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﯾﺎ در ﺿﻤﺎﯾﻢ آن‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ آن ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد و اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﺧﻄﺎر ﻗﺒﻠﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ آن را ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اداره ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻣﺒﻠﻎ ﺟﺮﯾﻤﻪ را ﺑﺮ ﺧﻼف آنﭼﻪ‬
‫در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺆال اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺮﯾﻤﻪ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ را ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﺿﻤﺎﯾﻢ آن ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﺮد؟ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﻫﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺗﻄﺒﯿﻖ ﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﻧﻈﺮ‬
‫راﺟﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﻤﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺿﻤﯿﻤﻪ آن ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﮔﺮ ﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 58‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﺮ ﺿﺮورت ذﮐﺮ در ﻣﺘﻦ‬
‫ﻗﺮارداد ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺣﻘﻮق اداري در ﻓﺮق ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ از ﺟﺰاﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫"ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﺟﺮﯾﻤﻪ و ﺧﺴﺎرت آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺟﺮﯾﻤﻪ ﻗﺒﻼً در ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻘﻄﻮع‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﺧﺴﺎرت ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد و اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻗﺮارداد ﺷﺮط ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺗﺄﺧﯿﺮ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر‬
‫در اﺟﺮاي ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ روز ﺗﺄﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺮﯾﻤﻪ از ﻣﺤﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت او ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ دوﻟﺖ ﮐﺴﺮ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد و ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺧﺴﺎرت از ﺣﯿﺚ ﻧﻮع و ﻣﻘﺪار ﻗﺒﻼً ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺴﺎرات ﻧﺎﺷﯽ از آﺗﺶ ﺳﻮزي و دزدي و ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪن و ﯾﺎ ﺧﺴﺎرات‬
‫‪32‬‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺪم اﻧﺠﺎم ﻗﺮارداد و‪"...‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت در ﻣﻮرد ﺟﺒﺮان ﻧﻘﺾ ﻗﺮارداد و ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت و ﺟﺮﯾﻤﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ در‬
‫ﻃﯽ ﺳﻪ ﻣﺎده ذﯾﻞ ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 61‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺣﻖ ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره" آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ درﺻﻮرت ﮐﻢ ﺑﻮدن ﻣﻘﺪار ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد‪ ،‬ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪن‪ ،‬ﺿﯿﺎع ﯾﺎ وارد ﺷﺪن‬
‫ﺧﺴﺎره ﺑﻪ اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﯾﺎ اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺒﺮان آن را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪".‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 57‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺟﺒﺮان ﻧﻘﺾ ﻗﺮارداد" آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"اﺻﻼح و ﺟﺒﺮان ﻧﻘﺾ ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ در ﻗﺮارداد‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬رد اﺟﺮاآت ﻧﺎﻗﺺ‪.‬‬

‫‪ .32‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.350‬‬

 ‫‪ / 450‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ -2‬ﺧﺮوج ﯾﺎ ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻓﻮري اﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ ﯾﺎ ﺗﺮﻣﯿﻢ وﯾﺎ ﺗﻌﻮﯾﺾ اﺟﺮاآت ﻧﺎﻗﺺ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﺮﯾﻤﻪﻫﺎي ﻧﻘﺪي در ﺻﻮرت ﺗﺄﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﺎدة ﭘﻨﺠﺎه و ﻫﺸﺘﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺨﻠﻒ و ﺗﺪارك اﺟﺮاآت ﺑﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﺘﺨﻠﻒ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺳﺎﯾﺮ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻗﺮارداد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪".‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 58‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﺮﯾﻤﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﻫﺮﮔﺎه در اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات ﻣﻨﺪرج ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻗﺮاردادي ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﺷﺪة ﻧﺎﺷﯽ ازﺗﺄﺧﯿﺮ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮارد ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ در ﻗﺮارداد ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﻌﺎد زﻣﺎﻧﻰ در اﮐﻤﺎل آن ﻣﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﻰ ﻣﻰﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﻮارد ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺄﺧﯿﺮ اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات ﻗﺮار ذﯾﻞ در ﻗﺮارداد‪ ،‬درج ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﮥ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﯽ واﺣﺪ زﻣﺎن )روز‪ ،‬ﻫﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﻣﺎه(‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻣﺒﻠﻎ ﺟﺮﯾﻤﻪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺄدﯾﮥ ﺟﺮﯾﻤﮥ ﻧﻘﺪي‪ ،‬اﯾﻔﺎي ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻌﻬﺪات ﻗﺮاردادي را ﮐﻪ در ﻗﺮارداد ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫)‪ (4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﺑﻪ اﺛﺮ ﺗﺨﻄﯽ ﻓﺴﺦ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻟﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اداره‪ ،‬ﺗﺪارﮐﺎت‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ را ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺮاردادي ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرة وارده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (5‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺧﺎرج از ﮐﻨﺘﺮول ﻗﺮاردادي و ﺑﺪون ﻗﺼﻮر ﯾﺎ اﻫﻤﺎل وي‬
‫‪33‬‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﻤﮥ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﻣﺼﺎدره ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت )ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت(‪:‬‬

‫ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت وﺟﻮه ﻣﺎﻟﯽ ﻧﻘﺪي ﯾﺎ ﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬اﻣﻮال ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﯾﺎ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺑﺎﻧﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف‬
‫داوﻃﻠﺐ و ﻗﺮاردادي ﺑﻪ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن از‬
‫اداي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي داوﻃﻠﺐ‪ ،‬ﻧﺰد اداره ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ در ﺣﺎﻻت ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر در ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻀﻤﯿﻦ آﻓﺮ‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺟﺮاي‬
‫ﻗﺮارداد و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﭘﯿﺶﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺗﻀﻤﯿﻦ در ﭼﻬﺎر ﻣﺎده ذﯾﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 41‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "اﻧﻮاع ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت" آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت ذﯾﻞ از داوﻃﻠﺒﺎن اﺧﺬ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪ .33‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪451 /‬‬

‫‪ -1‬ﺗﻀﻤﯿﻦ آﻓﺮ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﭘﯿﺶﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ادارة ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت را ﺛﺒﺖ و ﻧﮕﻬﺪاري ﻧﻤﻮده و از ﺗﻤﺪﯾﺪ آن ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﯾﺠﺎب اﺧﺬ ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت را ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﻰ‬
‫ﻣﻰﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 42‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت آﻓﺮ" آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن از اداي ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ داوﻃﻠﺐ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت آﻓﺮ در ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ درج ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﻀﻤﯿﻦ آﻓﺮ )ﺑﺪون ﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻓﯽﺻﺪي ﻗﯿﻤﺖ آﻓﺮ( ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﯾﮏ ﻣﻘﺪار‬
‫ﭘﻮل ﻣﻌﯿﻦ ﻃﺒﻖ ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﻮل ﻧﻘﺪ ﯾﺎ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺑﺎﻧﮑﯽ ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﻣﻌﺎدل آن ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺘﺘﺎح ﻟﯿﺘﺮآف‬
‫ﮐﺮﯾﺪت‪ ،‬رﻫﻦ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اداره ﺑﺎﺷﺪ‪،‬اراﺋﻪ ﺷﺪه‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﻀﻤﯿﻦ آﻓﺮ داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه ﺑﻪ ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد وي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﻀﻤﯿﻦ آﻓﺮ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ در اﺣﻮال ذﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺮداد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎ اﻧﺼﺮاف از آﻓﺮ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎي ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﮥ ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ آن‪.‬‬
‫‪ -2‬اﻧﮑﺎر داوﻃﻠﺐ از ﭘﺬﯾﺮش ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺣﺴﺎﺑﯽ در ورق آﻓﺮ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺟﺘﻨﺎب از ﻋﻘﺪ ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ از ﻃﺮف داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﮑﺮدن ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ از ﻃﺮف داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه‪.‬‬
‫‪ -5‬اراﯾﮥ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﮐﺎذب از ﻃﺮف داوﻃﻠﺐ در راﺑﻄﻪ ﺑﻪ اﻫﻠﯿﺖ آن‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 43‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت اﺟﺮاي ﻗﺮارداد" آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ ( 1‬ﻧﻮﻋﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺪت و اﻧﺪازة ﺗﻀﻤﯿﻦ داوﻃﻠﺐ ﺑﺮﻧﺪه ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﻗﺮارداد در ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ ﯾﺎ در ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد درج ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫) ‪ (2‬ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻢ ﻗﺮارداد واﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد و ﻣﺒﺎﻟﻎ‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه از ﭘﺮداﺧﺖ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮار دادي ﻣﺴﺘﺮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 44‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت ﭘﯿﺶﭘﺮداﺧﺖ" آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻗﺮاردادياي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪاﺗﺶ ﻣﺒﻠﻎ ﭘﯿﺶﭘﺮداﺧﺖ را ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯽ از ﻗﺮارداد‬
‫ﺗﺪارﮐﺎت از اداره ﺣﺼﻮل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺗﻀﻤﯿﻨﯽ را ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ‬
‫از ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﭘﯿﺶﭘﺮداﺧﺖ درﺻﻮرت ﺗﺨﻄﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ‬
 ‫‪ / 452‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺷﺮطﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ ‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﭘﯿﺶﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻌﺪ از ﮐﺴﺮ ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺑﻪ ﻗﺮاردادي ﻣﺴﺘﺮد ﻣﯽﮔﺮدد‪".‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﯿﻦ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت و ﻣﺼﺎدره‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻀﻤﯿﻦ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫و ﻧﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ آن را‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻣﺠﺎزات ﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺎﻟﯽ‪:‬‬

‫ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﻗﺮاردادي ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف‬
‫از آن اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر ﺑﺮ او اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻗﺮار دادن ﭘﺮوژه در ﻗﺮارداد اﻣﺘﯿﺎز ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻌﺎل ﺳﺎﺧﺘﻦ و‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﻮه‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﺟﺰﺋﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺛﺒﺎت و دوام ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫او ﻓﻌﺎل ﺳﺎزد و ﺑﺮ اﺟﺮاي آن ﻧﻈﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮد اداره ﯾﺎ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﻗﺮاردادﻫﺎي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﺧﺮﯾﺪاري اﺟﻨﺎس ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر‪ ،‬در ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ او در اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪات‬
‫ﺧﻮد ﻣﻘﺼﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻢ از ﺗﺄﺧﯿﺮ در اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪن آن ﯾﺎ ﺗﻘﻠﺐ‪،‬‬
‫اﻫﻤﺎل و ﻏﻔﻠﺖ و ﯾﺎ اﻓﻼس و ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪.‬‬
‫اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﯾﮑﯽ از ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اداره در ﻗﺮارداد ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اداره وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آن ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫‪35‬‬
‫اﻟﺰام ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد از ﻃﺮﯾﻖ اﺧﻄﺎر و ﺟﺮﯾﻤﻪ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 57‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺟﺒﺮان ﻧﻘﺾ ﻗﺮارداد" از‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺠﺎزات ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﯾﺎد ﺷﺪه و در ﺟﺰء ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت "ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺨﻠﻒ و ﺗﺪارك اﺟﺮاآت ﺑﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﺘﺨﻠﻒ" ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد‪:‬‬
‫ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﺷﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮارداد ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و اﺳﺘﻔﺎده از آن‬

‫‪ .34‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ .35‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﻗﺮاردادي‪ .‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.350‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪453 /‬‬

‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﯽ ﻗﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اداره‬
‫وﻗﺘﯽ از ﺣﻖ ﻓﺴﺦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﺗﺨﻠﻔﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻨﺎت ﺑﺮاي اﻟﺰام او ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪاﺗﺶ ﻣﻔﯿﺪ واﻗﻊ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ در ﺻﻮرت ﻓﺴﺦ‬
‫ﻗﺮارداد‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺣﻖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اداره ﺣﻖ ﻓﺴﺦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ از آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺮارداد ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ اﻣﺎ اﮔﺮ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﻣﻌﺘﺮض ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺷﮑﺎﯾﺖ او ﻣﺎﻧﻊ اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ اداره ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد زﯾﺮا‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺟﺮﯾﺎن دﻋﻮا در ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ در ﻗﺮارداد ﺑﺮاي اداره ﺣﻖ ﻓﺴﺦ ﺷﺮط ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮارداد را ﻓﺴﺦ‬
‫ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺗﺨﻠﻒ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﺻﻮرت اداره ﺣﻖ ﻓﺴﺦ‬
‫‪36‬‬
‫ﻗﺮارداد را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫و ﻟﺬا در ﻣﺎده ‪ 59‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه‪ :‬ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﻗﺒﻞ ازاﯾﻔﺎي‬
‫ﺗﻌﻬﺪات ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﻗﺮارداد ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻣﻮرد اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﻓﺴﺦ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺨﻄﯽ ﻗﺮاردادي از اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج‬
‫ﻗﺮارداد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد‪:‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ "ﻗﺮارداد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﻌﺎﻗﺪﯾﻦ اﺳﺖ"‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻃﺮاف ﻗﺮارداد ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻗﺮارداد را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎ ﻧﻘﺾ‬
‫ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ و رﺿﺎﯾﺖ ﻫﻤﻪ اﻃﺮاف آن‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه در ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﻮرد و ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻮادي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺿﺮورﯾﺎت‬
‫آن ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮاردادي را ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺑﻌﺪ از اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺪﯾﺪي ﻇﻬﻮر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺗﻌﺪﯾﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺮارداد را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪﻫﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﯾﮏ ﻗﺮارداد ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .36‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.351‬‬

 ‫‪ / 454‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪37‬‬
‫د‪ -‬اﺻﻞ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن در ﺗﻌﺪﯾﻞ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ه‪ -‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺷﺮط دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﮐﺎر ﯾﺎ اﺟﻨﺎس‬
‫ﻣﻮرد ﻗﺮارداد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ ارزش ﻗﺮارداد ﺗﺎ ﻣﯿﺰان ‪ 25‬در ﺻﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﯿﺰان ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﯿﺶ از ‪ 25‬در ﺻﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻮ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ آن ﻃﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 48‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺮارداد و ﻗﯿﻢ"ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫")‪ (1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻗﺮارداد از ﺣﺪ اﮐﺜﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺠﺎزﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار داد ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺪه‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺮارداد ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎﻗﺪﯾﻦ اﻣﻀﺎء ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﯾﺎ ﺣﺪود‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺮارداد را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪.‬‬
‫)‪(2‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺮارداد‪ ،‬ارزش ﻗﺮارداد را اﻟﯽ )‪ (25‬ﻓﯿﺼﺪ اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻮﺳﻂ آﻣﺮ اﻋﻄﺎء ﺑﺎرﻋﺎﯾﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة ﻧﻮد وﯾﮑﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺮارداد ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯿﺶ از )‪ (25‬ﻓﯽﺻﺪ ارزش ﻗﺮارداد ﻣﻨﺘﺞ ﺷﻮد‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﺮوﺳﮥ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺪارﮐﺎت ﯾﺎ ﻃﺒﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﻈﻮري ﺗﺪارﮐﺎت را از ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (4‬در ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺪت اﻋﺘﺒﺎر آن ﺑﯿﺶ از )‪ (12‬ﻣﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﯿﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﻣﺼﺎرف ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ (5‬زﻣﺎن اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪة آن ) ﺗﺰﺋﯿﺪ ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎﻫﺶ در ﻧﺮخ ﻣﻮاد‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮ و اﻧﺮژي( ﻓﻮرﻣﻮلﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪة اﻧﺪازة ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ و ﺳﺎﯾﺮ روشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬در ﻗﺮارداد درج ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (6‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﯿﻤﺖ از اﻧﺪازه ﯾﺎ ﻓﯽﺻﺪي ﻣﻌﯿﻦ ﻗﺮارداد ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺮارداد ﻣﻠﻐﯽ‬
‫‪38‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮات ﻣﺠﺪد ﻣﯽﮔﺮدد‪".‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﺻﻼﺣﯿﺖ ﭘﺎﯾﺎن دادن ﺑﻪ ﻗﺮارداد‪:‬‬

‫اداره ﺻﻼﺣﯿﺖ دارد ﻗﺮارداد را ﻗﺒﻞ از اﺧﺘﺘﺎم ﻣﺪت آن و ﺣﺘﯽ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻔﯽ از‬
‫ﻗﺮاردادي ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮارداد اداري را از ﻗﺮارداد ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻣﻮرد اداره ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ آن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‬

‫‪ . 37‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ .38‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪455 /‬‬

‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺨﻠﻔﯽ از او ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ اﮐﺜﺮ ﺣﻘﻮقداﻧﺎن‪،‬‬
‫‪39‬‬
‫ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ اداره‪ ،‬در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﺧﺘﻢ ﻗﺮارداد و ﻓﺴﺦ آن"‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺘﻢ ﻗﺮارداد ﻗﺒﻞ از اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات‪ ،‬ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد دوم آن "ﻓﺴﺦ‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ" ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 59‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﺎ اﯾﻔﺎي ﺗﻤﺎم ﺗﻌﻬﺪات و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج آن ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﻗﺒﻞ ازاﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﻗﺮارداد ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺴﺦ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺨﻄﯽ ﻗﺮاردادي از اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج‬
‫ﻗﺮارداد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺴﺦ ﻗﺮار داد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺴﺦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم اﻣﮑﺎن اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج ﻗﺮارداد ﺑﺎﻻﺛﺮ وﻗﻮع‬
‫‪40‬‬
‫ﺣﻮادث ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ‪".‬‬
‫آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫"ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت اداره اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد را اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﻪ ﻗﺮارداد ﮐﻼً ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﻖ ﻓﺴﺦ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺣﻖ‬
‫ﻓﺴﺨﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻖ ﻓﺴﺦ ﻗﺒﻠﯽ ﺟﻨﺒﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا دارد و‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً اداره زﻣﺎﻧﯽ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺗﺨﻠﻔﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ ﻓﺴ ﺦ اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اداره ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد را اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺧﺘﯿﺎر در واﻗﻊ ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ در اداره اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺣﻖ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫در ﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺑﻪ ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﻓﺎﯾﺪه ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﻓﺴﺦ‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﻮردي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻻ ﯾﺎ ﮐﺎر ﻣﻮرد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫دﻻﯾﻠﯽ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اداره ﻧﺒﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎ ﭼﻮن ﭘﯿﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺘﯽ ﺧﺎرج از اراده ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻓﺴﺦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺧﺴﺎرات ﻧﺎﺷﯽ از آن را‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻘﻮق اداري ﻓﺴﺦ ﻗﺮارداد ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫‪ .39‬ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ . 40‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪ / 456‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺟﺰء اﺻﻮل ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﻋﺪم ﺗﺼﺮﯾﺢ آن در ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺣﺘﯽ ﺧﻮد دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺎ ﻗﯿﺪ و ﺷﺮﻃﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺣﻖ را از ﺧﻮد ﺳﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪".‬‬
‫اﯾﺸﺎن ﺳﭙﺲ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪" :‬دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺗﺎ ﮐﻨﻮن در ﻣﻮاردي از اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﻟﻐﺎ و اﺑﻄﺎل اﻣﺘﯿﺎز ﺗﻮﺗﻮن و ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ ﮐﻪ در دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻟﻐﺎي ﻗﺮارداد ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻔﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ و اﯾﺮان و اﻟﻐﺎي اﻣﺘﯿﺎز ﺷﺮﮐﺖ ﺗﻠﻔﻮن و‬
‫اﻟﻐﺎي ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﺑﯿﻦ اﯾﺮان و ﮐﻤﭙﺎﻧﯽﻫﺎي ﻧﻔﺘﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫‪41‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺷﻮراي اﻧﻘﻼب ﻟﻐﻮ و ﮐﺎن ﻟﻢ ﯾﮑﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪".‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﺣﻘﻮق ﻗﺮاردادي)ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر( در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اداره در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮاردادي داراي ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮاردادي ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اداره داراي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮارد ﺣﻘﻮق ﻗﺮاردادي‬
‫ﺳﻪ ﻣﻮرد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪ (1‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اداره‪ ،‬ﻗﺮاردادي را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎﻻ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ آن را درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻗﯿﻤﺖ ﻗﺮارداد ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﻌﺮﻓﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﺤﺼﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮاردادي از ﺧﺮﯾﺪاران )اﻓﺮاد( در ﻣﻘﺎﺑﻞ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اداره ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻗﯿﻤﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮارداد اﺟﺮا ﺷﺪه و ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻬﺎﯾﯽ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮي ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮاد‬
‫‪ 49‬و ‪ 50‬و ‪ 51‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت اﺣﮑﺎم ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎ و ﭘﯿﺶﭘﺮداﺧﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت‪:‬‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻮارد ذﯾﻞ از اداره ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺧﺴﺎرات ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﮐﻪ اداره ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد را اﺟﺮا ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺴﺒﺐ ﺿﺮر ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺧﺴﺎرات ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل و ﻣﺨﺎرج اﺿﺎﻓﯽاي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬

‫‪ .41‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.352‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪457 /‬‬

‫در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه وﻟﯽ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺿﺮوري ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺧﺴﺎرات ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺸﮑﻼت و دﺷﻮاريﻫﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻣﺎدي ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي‬
‫ﻗﺮارداد اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده و ﻗﺒﻼً ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻗﺮارداد را از آنﭼﻪ ﻗﺒﻼً‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد‪:‬‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ اداره از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي وﺳﯿﻊ ﯾﮏﺟﺎﻧﺒﻪ در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺮارداد و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ آن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮاردادي ﻧﯿﺰ از اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﺎﻟﯽاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ازدﯾﺎد‬
‫ﺗﻌﻬﺪات او ﺑﺮاﺑﺮي ﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻋﺪاﻟﺖ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﻌﻬﺪات و اﻣﺘﯿﺎزات ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ﺗﻮازن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺗﻮازن ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد" ﯾﺎد ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و از آن ﺟﻤﻠﻪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺼﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اداره ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ آن‪،‬‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﺎ اﺧﺘﻼل ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬اداره ﻣﺴﺆول رﻓﻊ اﺧﺘﻼل و اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻋﻤﺎل ﻏﯿﺮ اداري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮازﻧﻪ و ﺗﻌﺎدل را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺟﺒﺮان اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداره ﺑﯿﺶﺗﺮ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اداره از ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﻌﺪﯾﻞ در‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻌﺎدل ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر را ﻣﺘﻀﺮر ﺑﺴﺎزد‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﻮازن و ﺗﻌﺎدل ﻣﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬در ﻃﯽ ﺳﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ)ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر(‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎل اداري ﻣﺸﺮوﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻘﺎم اداري ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﻗﺮارداد ﺻﺎدر ﺷﺪه و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺎﻟﯽ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر را ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ از اﺑﺘﮑﺎرات ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪا آن را در ﻣﻮرد ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺻﺎدره از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دوﻟﺖ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﮐﺮد اﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ آن را ﺑﻪ اﻋﻤﺎل اداري ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﻗﺮارداد ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﺮوز در ﻣﺼﺮ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻧﮕﺎه‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ‪:‬‬

‫ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ دارد‪:‬‬
 ‫‪ / 458‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﻣﻮرد ﻗﺮاردادﻫﺎي‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﺼﻮص ﻗﺮارداد اداري از ﻫﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر از ﻣﻘﺎم اداري ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺸﻤﻮل ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ آن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻃﺮف ﻗﺮارداد)ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر( ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺮدد‪ .‬ﺿﺮر در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎرج اﺟﺮاي ﻗﺮارداد را ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد ﮐﻪ ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ اﻋﻢ از‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺿﺮري ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺳﺎده و اﻧﺪك‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ در ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ زﯾﺮا در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺿﺮر وارده‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺿﺮري ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬اداره ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ در ﻋﻤﻞ زﯾﺎنﺑﺎر ﺧﻮد دﭼﺎر ﺧﻄﺎ و ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺼﺮﻓﺎت‬
‫آن در ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎنﭼﻪ زﯾﺎن وارده ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﻄﺎ و ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اداره ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
‫ه‪ -‬اﺟﺮاآت ﯾﺎ وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﯾﺪ از ﺳﻮي اداره در زﻣﺎن اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ‪:‬‬

‫اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اداره ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﺒﺮان ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺴﺎرات وارده ﺑﺮ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد را اﻋﺎده‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺴﺎرات‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺨﺎرج اﺿﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﺎﺷﯽ از ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل و ﺗﻌﺮﻓﻪ ﺟﺪﯾﺪ و ﯾﺎ ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻮت ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﮐﻪ او در ﺻﻮرت ﻋﺪم اﺧﺘﻼل در‬
‫ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد‪ ،‬آن ﻣﻨﻔﻌﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬ارزﯾﺎﺑﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﺧﺴﺎرت و ﻣﺒﻠﻎ‬
‫آن ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪:1‬‬

‫‪ .1‬آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در ﺑﺎره اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ‬
‫اﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺗﻐﯿﯿﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال" ﯾﺎ ﻗﺎﻋﺪه رﺑﻮس اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق داﺧﻠﯽ راه‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺪاع ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻫﺪات ﺑﯿﻦ‬
‫دوﻟﺖ ﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮاﯾﻂ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﺎن اﻧﻌﻘﺎد ﻣﻌﺎﻫﺪه ﻣﻨﻌﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﯽ در ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪459 /‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ در اﺛﺮ ﻇﻬﻮر ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ در ﻗﺮارداد‬
‫ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺮاي آن را دﺷﻮار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر را ﺑﺎ ﻣﺨﺎرج‬
‫اﺿﺎﻓﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮداﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد ﻣﺨﺘﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ از اﺑﺘﮑﺎرات ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در رأي ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮد در ﻗﻀﯿﻪ‬
‫ﮔﺎز روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ"ﺑﻮردو" ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1916/3/30‬ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ واردات ﮔﺎز را‬
‫ﺑﺮاي روﺷﻨﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻗﺮارداد ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﺎ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻗﯿﻤﺖ ذﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫در اﺛﺮ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول‪ ،‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ذﻏﺎل ﺳﻨﮓ در اﺷﻐﺎل آﻟﻤﺎن در آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ذﻏﺎل از ﻓﯽ ﺗﻦ ‪ 23‬ﻓﺮاﻧﮏ در ﺳﺎل ‪ ،1904‬ﺑﻪ ‪ 73‬ﻓﺮاﻧﮏ در ﺳﺎل ‪ 1916‬ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺨﺎرج روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ زﯾﺮا ﮔﺎز‬
‫روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﻏﺎل ﺳﻨﮓ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺷﺮﮐﺖ از ﺷﻬﺮداري ﺷﻬﺮ ﮐﻪ‬
‫ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺑﻮد درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﯾﺎ ﻣﺤﺼﻮل ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد ﺗﺎ ﻣﺨﺎرج ﺷﺮﮐﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮔﺮدد اﻣﺎ ﺷﻬﺮداري ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد از ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﺧﺪﻣﺎت اﺑﺎ ورزﯾﺪ و ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮ داد ﮐﻪ ﭼﻮن اﻣﻮر ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﮔﺮ ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﻮاﻓﻘﻪ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺤﻼل ﺷﺮﮐﺖ وﻗﻔﻪ در ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ اﺧﺘﻼﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﻗﯿﻤﺖ ﺧﺪﻣﺎت ﺟﺒﺮان ﺷﻮد و ﺷﺮﮐﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮد را اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺟﺎ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻓﺮق ﺑﯿﻦ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﯾﺎ ﻗﻮه‬
‫ﻗﺎﻫﺮه در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻮرس ﻣﺎژور‪ ،‬اﺻﻞ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻃﺮف ﻗﺮارداد از ﺗﻄﺒﯿﻖ آن ﻣﻌﺎف ﻣﯽﮔﺮدد اﻣﺎ در اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ اﺟﺮاي‬
‫ﻗﺮارداد اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ در اﺛﺮ وﻗﻮع ﺣﻮادﺛﯽ اﺟﺮاي آن دﺷﻮار ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﺨﺎرج اﺿﺎﻓﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و از اﯾﻦ رو ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﯾﺎ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﻣﻌﺎف ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮارداد را‬
‫اﺟﺮا ﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻤﻞ ﺧﺴﺎرت‪ ،‬اداره ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺴﺎرت او را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ در اراﺋﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﮑﺘﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ دﮐﺘﺮﯾﻦ را ﻣﯽﺗﻮان در ﭘﺮوﻧﺪهاي ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1982‬‬

‫ﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮط ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﺎن اﻧﻌﻘﺎد ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺷﺮط اﺻﻠﯽ ﺛﺒﺎت ﺑﺎﺷﺪ)ﺷﺮط ﺛﺒﺎت‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪه ﯾﺎ ﻗﺮارداد(‪ .‬اﯾﻦ ﻫﺎ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﻋﻘﻼﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﻋﻘﺪ ﻗﺮاردادي دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻤﺎري ﺑﺰﻧﺪ و‬
‫ﺗﺒﻌﺎت اﻣﻮر و ﺣﻮادﺛﯽ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽاي را در آﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻋﺪاﻟﺖ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺮوز ﭼﻨﯿﻦ اﻣﻮر و ﺣﻮا دﺛﯽ در ﻣﻌﺎﻫﺪه و ﻗﺮارداد ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ و ﻣﻮاد آن ﺑﺎ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ ،359‬ﭘﺎورﻗﯽ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﺷﻔﺎﺋﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال در ﻗﺮاردادﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻗﻘﻨﻮس‪.1376 ،‬‬
 ‫‪ / 460‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺷﺪه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺮﺿﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮي در‬
‫اﺳﺘﺮاﺳﺒﻮرگ ﻗﺮارداد ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﯿﻤﺖ ﻧﻔﺖ در ﺳﺎل ‪ 1973‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮي‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﯾﮏ ﺷﺮﮐﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮي ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر‬
‫ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ زﯾﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻗﺮارداد ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﺧﺴﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﻓﻮرس‬
‫ﻣﺎژور ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ رأي دادﮔﺎه اداري اﺳﺘﺮاﺳﺒﻮرگ را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻮرس‬
‫ﻣﺎژور ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎدﮔﯽ از اﺟﺮاي ﻗﺮارداد اﺳﺘﻨﮑﺎف ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﮐﺘﺮﯾﻦ "ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮدن" اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪاﺗﺶ را‬
‫اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ "اﺧﺘﻼل در وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻗﺮارداد" ﺗﻘﺎﺿﺎي درﯾﺎﻓﺖ ﺧﺴﺎرت‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻃﻔﺮه رﻓﺘﻦ از اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﻣﺴﺆل ﺟﺒﺮان‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺴﺎرتﻫﺎي وارده ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬وﻗﻮع ﺣﻮادث اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﻌﺪ از اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‬
‫و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﻊ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺣﻮادث اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺜﻞ‬
‫ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻓﺎﺣﺶ ﯾﺎ ﺣﻮادث ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺜﻞ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ و ﯾﺎ ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻟﺰﻟﻪ و ﺳﯿﻞ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺣﺎدﺛﻪ ﺧﺎرج و ﻣﺴﺘﻘﻞ از اراده ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﺴﺒ‪‬ﺐ آن‬
‫ﻧﺒﻮده و در وﻗﻮع آن دﺧﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت از ﺑﺎب ﺧﻄﺎ و ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﯾﺎ از‬
‫ﺑﺎب ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻢ در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﺗﻘﺼﯿﺮ اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ از ﺑﺎب ﺣﻮادث ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺴﺎرت ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي را ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدد ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺰﻧﺪ و اﺟﺮاي ﻗﺮارداد را ﺑﺮاي ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر دﺷﻮار ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﺴﺎرت ﯾﮏ‬
‫ﺧﺴﺎرت ﺳﺎده و ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫د‪ -‬ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد اداﻣﻪ دﻫﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ و اﺟﺮاي آن ﺑﺎ‬
‫دﺷﻮاري ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪:‬‬

‫ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر را از اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪاﺗﺶ ﻣﻌﺎف‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.431‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪461 /‬‬

‫ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ او ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد اداﻣﻪ دﻫﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻮرس‬
‫ﻣﺎژور ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا در ﻓﻮرس ﻣﺎژور اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪات ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر‪ ،‬ﻃﺮف ﻗﺮارداد‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺴﺎرت ﻣﯽﮔﺮدد اﻋﻢ از ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او وارد ﺷﺪه و ﺳﻮدي ﮐﻪ از او‬
‫ﻓﻮت ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺴﺎرات ﻏﯿﺮ‬
‫ﻋﺎدي ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻮد ﻓﻮت ﺷﺪه ﯾﺎ ﻣﻨﻔﻌﺖ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره ﻣﯿﺰان ﺧﺴﺎرت و ﻣﺒﻠﻎ آن ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺷﺮط اﺳﺖ و در ﺻﻮرت‬
‫ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﻖ ﻣﻮﻗﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻧﻘﻀﺎي ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﻖ ﻧﯿﺰ‬
‫زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ اداﻣﻪ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻫﻢﭼﻨﺎن اداﻣﻪ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻗﺮارداد را ﻓﺴﺦ ﻧﻤﺎﯾﺪ از ﺑﺎب ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در آن ﺻﻮرت ﻓﺴﺦ ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻫﻢ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻓﺴﺦ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻢ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺒﺎت آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺎدي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪:‬‬

‫ﻃﺮف ﻗﺮاردادي اداره ﮔﺎﻫﯽ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺎدي ﻏﯿﺮ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﺮاي ﻃﺮﻓﯿﻦ در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد را ﺑﺮاي او دﺷﻮار و ﭘﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫ﻣﺼﺮ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺮ ﺿﺮورت ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻧﻈﺮ داده اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﯿﺖ و ﻗﺼﺪ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ در ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﻋﺎدي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻫﺮ ﻧﻮع ازدﯾﺎد در ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺎدي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶ‪-‬‬
‫ﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ ﮐﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﺠﺪد و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻧﻮع دﺷﻮاريﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر در ﺣﻔﺮ ﮐﺎﻧﺎل ﯾﺎ ﺗﻮﻧﻞ ﺑﺎ ﺻﺨﺮهﻫﺎ و ﮐﺘﻠﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﯽ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﻗﺒﻼً ﺑﺎ ﻫﻤﻪ دﻗﺖﻫﺎ و ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪:‬‬

 ‫‪ / 462‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬دﺷﻮاريﻫﺎ دﺷﻮاري ﻣﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺜﻞ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﺤﻞ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﺮوژه‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺻﺨﺮهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﭘﺮوژه ﻫﺰﯾﻨﻪ اﺿﺎﻓﯽ ﻻزم‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺑﺎ ﻃﺒﻘﺎت اﻧﺒﻮه آبﻫﺎي زﯾﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺪن ﯾﺎ‬
‫ﺧﺸﮑﺎﻧﺪن آنﻫﺎ ﻣﺼﺎرف ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﯾﻦ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺎدي‪ ،‬ﺷﮑﻞ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻋﺎدي و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻋﺎدي ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺣﺎﻻت‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬دﺷﻮاريﻫﺎ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬دﺷﻮاري ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺴﺎرت ﺑﺎﺷﺪ در ﺣﺪي ﮐﻪ در ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد اﺧﺘﻼل اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ه‪ -‬اﯾﻦ دﺷﻮاري ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻗﺮارداد ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻣﻨﺴﻮب‬
‫ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و‪ -‬ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺑﻪ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ در ﺻﻮرت ﺗﻮﻗﻒ دادن ﻗﺮارداد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﺪارد ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﻌﺮض ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي اداري ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ دﺷﻮاريﻫﺎي ﻣﺎدي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‪:‬‬

‫در ﺻﻮرت ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﮐﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﺧﺴﺎرات ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺒﺎﻟﻐﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻗﯿﻤﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮاي او ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ از ﻧﮕﺎه اﺳﺒﺎب و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎ "ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ" ﺗﻔﺎوت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ اﻗﺘﺼﺎدي و ﯾﺎ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاي ﻣﺨﺘﻞ ﮐﻨﻨﺪه ﺗﻮازن ﻣﺎﻟﯽ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻫﻢ ﺳﻬﻢﮔﯿﺮي‬
‫ﻣﺤﺪود اداره در ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر از ﻧﮕﺎه ﺳﺒﺐ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﻬﺮﯾﺎر ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻋﻤﻞ ﺻﺎدره از ﻣﻘﺎم اداري ﻃﺮف ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ از ﻧﮕﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ آن ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‬
‫زﯾﺮا در ﻫﺮ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺴﺎرت اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‬

‫ﻗﺮارداد اداري ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﻗﺮارداد دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﺎﺻﯽ آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﺎﻻت ﺧﺎﺻﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻣﺒﺤﺚ ﻗﺒﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮاردي‬
‫از ﻓﺴﺦ و اﺧﺘﺘﺎم ﻗﺮارداد اداري ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻮارد آن ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪463 /‬‬

‫اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺧﺘﺘﺎم و ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮارداد اداري ﯾﺎ از راهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﺎدي ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﺎ از راهﻫﺎي‬
‫ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي‪ .‬اﯾﻦ دو ﻃﺮﯾﻖ را ﻃﯽ دو ﻣﻄﻠﺐ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ اول‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﻋﺎدي ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮارداد اداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮارداد ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺎ اﺟﺮاي‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﺪت آن ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺮارداد ﺑﺎ اﺟﺮاي ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻌﻬﺪات ﻃﺮﻓﯿﻦ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد اﻣﻮر‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﻋﻤﺎر ﺷﻮد و ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﻫﻢ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎر ﺧﻮد را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫در ﻗﺮارداد ﺧﺮﯾﺪاري اﺟﻨﺎس‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ داده ﺷﻮد و ﺗﺪارك ﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺧﻮد را از اداره درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﻗﺮارداد اداري ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﺪت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه آن اﺧﺘﺘﺎم ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﻣﺜﻞ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اﻣﺘﯿﺎز ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ داراي ﻣﺪت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن آن ﻣﺪت‪ ،‬ﻗﺮارداد‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دوم‪ -‬ﭘﺎﯾﺎن ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﻗﺮارداد اداري‪:‬‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻗﺮارداد ﻗﺒﻞ از ﻓﺮارﺳﯿﺪن ﻋﻤﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﺎدي آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮ‬
‫ﻋﺎدي و در ﺣﺎﻻت ذﯾﻞ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬

‫اول‪ -‬ﺗﻔﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻔﺎﺳﺦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ و رﺿﺎﯾﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﻣﺪت ﯾﺎ اﺟﺮاي ﻣﻮﺿﻮع آن ﻓﺴﺦ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻓﺴﺦ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪ :‬در ﺣﺎﻻت ﺧﺎص و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﻓﺴﺦ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮارداد در اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرج از اراده ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﺜﻞ ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺮﻣﯿﻢ آن ﻗﺮارداد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﺎﺳﺦ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮارداد ﺷﺮاﯾﻄﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫آنﻫﺎ ﻗﺮارداد ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد و از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﺴﺦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺒﺎب ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻟﻮاﯾﺢ ﺑﺮاي ﻓﺴﺦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫آنﻫﺎ ﻗﺮارداد ﻣﻨﻔﺴﺦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫‪ / 464‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﻓﺴﺦ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﺎﺿﺎي اداره ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر و‬
‫در ﺣﺎﻻت ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺮارداد ﻓﺴﺦ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﯾﺎ ﻗﻮه ﻗﺎﻫﺮه ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺗﺤﻘﻖ آن‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺴﺦ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫و اداره ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪاﺗﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻓﺴﺦ را ﺻﺮﻓﺎً ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺴﺦ را اﻧﺸﺎ و اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ از ﻧﮕﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد و ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ اداري و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻓﻮرس ﻣﺎژور و ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﻗﺮارداد را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻮرس ﻣﺎژور‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﻣﻮﺟﺪ آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ زﯾﺮ ﻻزم اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ‪ :‬ﺣﺎدﺛﻪ و ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻮه ﻗﺎﻫﺮه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ و‬
‫ﺧﺎرج از اراده ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﺤﻮي ﺧﻮاه ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﻮاه ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ او ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻧﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﺘﻌﻬﺪ آن اﻣﺮ را ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﯾﺎ آن را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دو‪ :‬ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ‪ :‬ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﺰﺑﻮر اﺟﺮاي ﻗﺮارداد را ﮐﺎﻣﻼً ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﻃﻮل ﻣﺪت ﻗﺮارداد اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻮﺟﺐ دﺷﻮاري اﺟﺮاي آن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﻘﻮط ﺗﻌﻬﺪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻮاﻧﻊ و ﻣﺸﮑﻼت‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﮐﺎﻣﻼً اﺟﺮاي ﻗﺮارداد را ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫اﻋﺘﺼﺎب ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺆﺳﺴﻪ را ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻊ اﺟﺮاي ﻗﺮارداد ﮔﺮدد ﯾﺎ اﺟﺮاي آن را‬
‫‪2‬‬
‫دﭼﺎر اﺷﮑﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺳﻘﻮط ﺗﻌﻬﺪات ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺴﺦ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺟﺰا در ﻣﻮرد ﺗﺨﻠﻒ از ﺗﻌﻬﺪات ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي اداره ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻓﺴﺦ ﻏﯿﺮ از ﻓﺴﺦ اداري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ذﮐﺮ ﺷﺪ و اداره ﺑﺮ اﺳﺎس آن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ در ﺻﻮرت ﺗﺨﻠﻒ ﻗﺮاردادي از اﺟﺮاي ﺗﻌﻬﺪات ﻗﺮارداد را‬
‫ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺴﺦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻖ اداره در ﺗﻌﺪﯾﻞ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺮارداد ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر اﮔﺮ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت را‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻓﺴﺦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻓﺴﺦ ﺗﻮﺳﻂ اداره‪:‬‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ راﺿﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪.‬‬

‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.357‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪465 /‬‬

‫‪ .1‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اداره ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮارداد ﯾﺎ در ﻟﻮاﯾﺢ‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﺮارداد اداري ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺑﺎ اداره ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﻗﺮاردادي را ﺑﺎ‬
‫اداره ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻓﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اداره ﻣﺨﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮارداد‬
‫را ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﺑﻘﯿﻪ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اداره ﮔﺎﻫﯽ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻗﺮارداد را ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻻﯾﺤﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺪون اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮي از ﭘﯿﻤﺎنﮐﺎر ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻓﺴﺦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 59‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ و ﺣﺎﻻت ﻓﺴﺦ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫"ﻗﺮارداد ﺗﺪارﮐﺎت ﺑﺎ اﯾﻔﺎي ﺗﻤﺎم ﺗﻌﻬﺪات و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج آن ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮارداد ﻗﺒﻞ ازاﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﻗﺮارداد ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺴﺦ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺨﻄﯽ ﻗﺮاردادي از اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج‬
‫ﻗﺮارداد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺴﺦ ﻗﺮار داد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺴﺦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم اﻣﮑﺎن اﯾﻔﺎي ﺗﻌﻬﺪات و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺪرج ﻗﺮار داد ﺑﺎﻻﺛﺮ وﻗﻮع‬
‫ﺣﻮادث ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ‪3".‬‬

‫‪ . 3‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 466‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪467 /‬‬
 ‫‪ / 468‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ و ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺪﯾﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻫﻢ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع درﺳﯽ در رﺷﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ دارد اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ »دوﻟﺖ« ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﻘﻮق اداري‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ را در ﺿﻤﻦ ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ذﯾﻞ ﭘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻗﻠﻤﺮو ﯾﺎ ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪.‬‬

‫‪ . 4‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎورﻗﯽﻫﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ذﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﯽ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ج ‪1‬و ‪ ،2‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪.1389‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ج‪ 1‬و ‪ ،2‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪.1389 ،‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﻣﺼﺮ‪.2004 ،‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪469 /‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬

‫در اوﻟﯿﻦ ﻓﺼﻞ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬اﻗﺴﺎم و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻗﺴﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬

‫اول‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫در اﺑﺘﺪا و ﻗﺒﻞ از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﻮد‪ .‬ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﯾﮏ واژه ﻋﺮﺑﯽ و از ﻣﺎده ﺳﺆال ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺳﺆال ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدل ﻓﺎرﺳﯽ آن »ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺷﺨﺺ در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺪﻧﯿﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ و در ﺣﻘﻮق ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﺒﺎرت ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻘﻮق ﺟﺰا ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺟﺰا ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻐﻮي اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪:‬‬
‫»اﻟﺘﺰام و ﺗﻌﻬﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ او ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮي وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪5«.‬‬
‫در ﺑﺎره اﺻﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺑﺸﺮي ﻫﯿﭻ ﺟﺎي‬
‫ﺑﺤﺚ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ و ﻋﺪاﻟﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺌﻮل اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ »آزادي« ﯾﮏ ﺣﻖ اﺳﺎﺳﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺣﻖ را از او ﺳﻠﺐ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ ﺣﻖ ﯾﮏ ﻣﺤﺪودﯾﺖ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ دارد و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﺣﻖ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﻖ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮي را ﺳﻠﺐ ﮐﺮد و ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺿﺮر و زﯾﺎن‬
‫ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ از اﯾﻦ زاوﯾﻪ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻖ‬
‫آزادي و ﻣﺤﺪود ﮐﻨﻨﺪه آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﯿﻦ رو ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ارﮐﺎن‬
‫آن ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﺗﺎ از اﯾﺠﺎد ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﺑﯽﺟﺎ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮔﺮدد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬اﻗﺴﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬

‫‪ .5‬ﺑﺎرﯾﮑﻠﻮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽرﺿﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،1389 ،‬ص‪.22‬‬
 ‫‪ / 470‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺌﻮل و ﺷﯿﻮه ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ و ﻣﻘﺎم ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﻣﺆاﺧﺬه ﮐﻨﻨﺪه و ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي آن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳﺖ اﻗﺴﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ذﮐﺮ ﺷﻮد‪6.‬‬

‫‪ (1‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ)ﺣﻘﻮﻗﯽ( و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻮع از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺺ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﯾﮕﺮي)زﯾﺎن دﯾﺪه( ﻣﺴﺌﻮل و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ اﺳﺖ‬
‫وﻟﯽ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺺ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل و ﯾﺎ وﺟﺪان ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ورود ﺿﺮر ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻌﻞ زﯾﺎن ﺑﺎر ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺻﺮف ﻋﻤﻞ ﺑﺪ و ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آور اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﻢ از آن‬
‫ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺬﮐﻮر زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي وارد ﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﺪف ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬اﺣﻘﺎق ﺣﻖ ﺛﺎﻟﺚ و ﺟﺒﺮان ﺿﺮر وارده ﺑﻪ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬اﺻﻼح درون و ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﺲ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺌﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺿﺮر وارده ﺑﻪ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ وﻟﯽ ﺿﻤﺎﻧﺖ‬
‫اﺟﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﮑﺮار ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﺟﻠﺐ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻟﻖ ﯾﺎ وﺟﺪان آﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آور در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﯾﺎ ﻋﺪم اﻧﺠﺎم ﮐﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺿﺮر وارد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ داﻣﻨﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آور در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﺮك ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻄﻮرات ﻗﻠﺒﯽ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺪﻧﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﺰاﯾﯽ‪:‬‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي اﯾﻦ دو ﻧﻮع از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد‪ ،‬از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬زﯾﺎن دﯾﺪه و ﻣﺘﻀﺮر اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﺮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت؛ اﻣﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮ و ﻣﺠﺎزات اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺷﺨﺺ زﯾﺎن‬

‫‪ .6‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﻣﺼﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺸﺄت اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،2004 ،‬ص‪ 613‬اﻟﯽ ‪.630‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪471 /‬‬

‫دﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪﻋﯽ اﻟﻌﻤﻮم‬
‫ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﻖ ﺧﻮد‬
‫ﺑﮕﺬرد اﻣﺎ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻮن ﺣﻖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﯾﺎ زﯾﺎن ﺑﺎر اﺳﺖ و ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ در ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ‬
‫اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن ﺟﺮم و ﻣﺠﺎزات ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﺟﺮاﯾﻢ و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺎﯾﮏ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺪون ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﻫﻢ ﺟﺮم ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬اﻓﺮاد دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺿﺮر وارده را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ وﻟﯽ در‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺠﺎزات ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺺ ﻣﺠﺮم ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﺠﺎزات‬
‫ﺗﻮﺳﻂ دﯾﮕﺮي ﺗﺤﻤﻞ ﺷﻮد ﮐﻪ از اﯾﻦ اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﻪ اﺻﻞ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮدن ﻣﺠﺎزات ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﻗﺼﺪ و اراده ﺷﺮط ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮف ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ زﯾﺎن‬
‫ﺑﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻋﻤﺪي و ﻗﺼﺪي ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪي و‬
‫از روي ﺧﻄﺎ و اﻫﻤﺎل‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺖ و اراده در اﮐﺜﺮ‬
‫ﺟﺮاﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮاردادي‪:‬‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮاردادي ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺨﻠﻒ در ﻣﻮرد ﺗﻌﻬﺪات ﻣﻨﺪرج در ﻗﺮارداد اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ از آن ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺿﻤﺎن ﻗﻬﺮي« ﯾﺎ»اﻟﺰاﻣﺎت ﺧﺎرج از ﻗﺮارداد« ﻧﯿﺰ‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺧﺎﺻﯽ ﺑﯿﻦ ﻃﺮﻓﯿﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻘﺾ ﯾﮏ‬
‫ﺗﻌﻬﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻌﻬﺪ ﻋﺪم اﺿﺮار ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎن ﻧﺮﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺨﺺ زﯾﺎن دﯾﺪه و ﺷﺨﺺ ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﻫﺮ دو ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك دارﻧﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫اﯾﻦ دو ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ زﯾﺎن ﺑﺎر‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮاردادي ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺮاﯾﻂ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬وﺟﻮد ﻗﺮارداد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﺻﺤﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺮارداد‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﺧﻮدداري ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻒ از اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻨﺪرج در ﻗﺮارداد‪.‬‬
 ‫‪ / 472‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫د‪ -‬وﺟﻮد و ورود ﺿﺮر‪.‬‬

‫ه‪ -‬وﺟﻮد راﺑﻄﻪ ﺳﺒﺒﯿﺖ ﺑﯿﻦ ﺿﺮر وارده و ﺗﺨﻠﻒ ﻣﺘﻌﻬﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺷﺮط ﻋﻤﺪه و اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﺿﺮر و زﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل ﻋﻤﯿﻘﯽ در ﺑﺎره ﻧﻮع راﺑﻄﻪ و‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ)ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮاردادي( وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦ دو ﻧﻮع از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺴﺘﻘﻞ و از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ دو‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ واﺣﺪ داﺷﺘﻪ و ﻣﯽﺗﻮان ﻫﺮ دو را ﺗﺤﺖ ﯾﮏ ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ« ﻗﺮار داد؟ دو‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﯾﺎ دوﮔﺎﻧﮕﯽ و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ وﺣﺪت ﯾﺎ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﮐﺪام دﻻﯾﻠﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ذﮐﺮ آنﻫﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪7.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪ ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﻫﻮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬دوﻟﺖ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از‬
‫اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ را در ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ :‬اﻟﺰام دوﻟﺖ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ زﯾﺎن دﯾﺪه در ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻏﺮاﻣﺖ زﯾﺎن وارده ﺑﻪ او ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫او)دوﻟﺖ( ﺑﻮده و ﯾﺎ ﺗﮑﻠﯿﻒ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ زﯾﺎن دﯾﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪8«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق در ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﺳﺆال ذﯾﻞ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳﺆال اول در ﺑﺎره دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬
‫آﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻫﻤﻪ آنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﮐﺸﻮر و ﺗﺤﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﯾﮏ‬
‫دوﻟﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ از ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري دوﻟﺖ زﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺴﺎرت ﮐﻨﻨﺪ؟ و آﯾﺎ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎرت زﯾﺎن دﯾﺪﮔﺎن اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ آﯾﺎ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻫﻤﮕﺎن در‬

‫‪ .7‬اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ .‬ﻋﻠﯽ رﺿﺎ ﺑﺎرﯾﮑﻠﻮ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ .8‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،1389 ،‬ص ‪.43‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪473 /‬‬

‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ اﺟﺮا ﺷﻮد و دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه و‬
‫ﺣﮑﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ واﻗﻊ ﺷﻮد ﮐﻪ »ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺧﺴﺎرﺗﯽ وارد ﮐﻨﺪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ آﯾﺎ در ﻣﻮرد دوﻟﺖ اﺻﻞ ﺑﺮ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ؟ و ﺗﻘﺼﯿﺮ و‬
‫ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ؟‬
‫‪ -2‬ﺳﺆال دوم در ﺑﺎره ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮﺧﯽ از زﯾﺎنﻫﺎ و ﺧﺴﺎرات ﺑﻪ اﻓﺮاد از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ وارد ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﭘﺴﺘﻪرﺳﺎن‪ ،‬اﻣﺎﻧﺎت ﻣﺮدم را ﮔﻢ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ راﻧﻨﺪه ﻣﻮﺗﺮ دوﻟﺘﯽ ﮐﺴﯽ را ﻣﺠﺮوح‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ و ﺳﺮﺑﺎز در ﺣﯿﻦ ﺗﻤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮدي را زﺧﻤﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ اﻧﻔﺠﺎر ﻣﻮاد و ﻣﻬﻤﺎت‬
‫ارﺗﺶ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪن اﻓﺮاد ﺷﻮد‪ .‬آﯾﺎ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي دوﻟﺖ و اداره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﭘﯿﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره؟ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﻦ ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﺧﻄﺎي اداره و ﺧﻄﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد؟ آﯾﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ زﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺮاﻣﺖ را ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﻮد ﮐﺎرﻣﻨﺪ؟‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﭘﺪﯾﺪهاي ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬در دوران ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫رﻋﺎﯾﺎي ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻮل ﻧﺒﻮد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻟﺮد )ﭘﺎدﺷﺎه( ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬار‬
‫و ﻗﺎﺿﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ وي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﻮﺻﻮف ﺑﺎ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺧﻮد را از ﺧﺪاوﻧﺪ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﯽﺣﺪ و ﺣﺼﺮ از ﺷﺨﺺ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪،‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ رﯾﺸﻪ اﻟﻬﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺮور ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺖ؛ از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻟﺰاﻣﺎت ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺗﺠﺎرت و ﻣﻨﺎﻓﻊ روﺑﻪ رﺷﺪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮرژوازي و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﺪهﻫﺎي دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ اﯾﻦ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻨﺎﻓﻊ آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش اﯾﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر ﮐﻪ در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﺑﻮد‪ ،‬دوﻟﺖ ﺧﻮد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﻧﻬﺎد ﺗﺨﺼﺼﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﮐﺮدن ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ دوﻟﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن آن‬
‫ﺑﯿﻬﻮده ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ در اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﻗﺎﺿﯽ ﻫﻮﻟﻤﺰ در ﻗﻀﯿﻪ ﮐﺎواﻧﺎﻧﮑﻮآ ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﭘﻮﻟﯽ ﺑﻼﻧﮏ در ﺳﺎل ‪ 1907‬اﻇﻬﺎر ﻣﯽداﺷﺖ‪ » :‬ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را وﺿﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻖﻫﺎ از آن ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺣﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫‪ / 474‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮ رﺷﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي دوﻟﺖ و اداره ﮐﺮدن ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ اراﺋﻪ دﻻﯾﻞ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮي ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (1‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬آﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪:‬‬

‫در روﯾﮑﺮد ﺳﻨﺘﯽ ﮐﺎﻣﻦﻻ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺑﺮﺧﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎت »ﺣﺎﮐﻢ« ﯾﺎ ﭘﺎدﺷﺎه از ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و اﻣﮑﺎن اﻗﺎﻣﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ وي ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻏﺮاﻣﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫روﯾﮑﺮد ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪ ﺳﻤﺘﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ در‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻫﻢ در اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ و ﮐﺎرﮐﻨﺎن آن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ در ﺳﺎل ‪ 1947‬و در آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻗﺎﻧﻮن دﻋﺎوي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﻓﺪرال اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه در ﺳﺎل ‪ 1946‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪ‪ .‬در آﻟﻤﺎن در ﺳﺎل ‪ 1790‬ﮐﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﺮوس و ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪ 1794‬ﺣﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺑﺮاي زﯾﺎن دﯾﺪﮔﺎن از دوﻟﺖ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻌﺪ از رأي ﻣﻌﺮوف ﺑﻼﻧﮑﻮ‪ 9‬در ﺳﺎل ‪ 1873‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺣﻘﻮق اداري‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮي‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ و روﯾﻪﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي دارد‪10.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻣﻮاد ‪ 1384‬ﺗﺎ ‪ 1386‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻌﻞ دﯾﮕﺮي را ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﺮه اول ﻣﺎده ‪ 1384‬ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﺎﺷﯽ از اﺷﯿﺎء ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده و اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺴﯽ ﻣﺴﺌﻮل ﺿﺮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﺷﯿﺎء ﺗﺤﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ او اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻓﻘﺮه دوم ﻣﺎده ‪ 1384‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ و اداره ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺿﺮرﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل‬
‫ﮐﺎرﮔﺮ و ﻣﺴﺘﺨﺪم اداري را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻣﻘﺮر ﻣﯽدارد‪» :‬ﺟﺒﺮان ﺿﺮري ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻓﻌﻞ ﻣﺴﺘﺨﺪم‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮي در ﺣﺎل اﻧﺤﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن‪ ،‬وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮐﺎر ﻓﺮﻣﺎ و اداره‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻣﻮاردي ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص دوﻟﺖ را ﻣﺴﺌﻮل ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺳﺎل ‪ 1895‬ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎﺻﯽ وﺿﻊ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن در ﻣﻮاردي ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﮑﻮم ﻋﻠﯿﻪ در ﺟﻨﺤﻪ و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺣﻖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ دارد و در ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﺋﺖ ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺴﺎرت وارده ﺑﺮ ﻣﺤﮑﻮم ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ . 9‬ﻗﺒﻼ در ﺑﺨﺶ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺑﺎره اﯾﻦ رأي ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪.10‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.797‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪475 /‬‬

‫ﻣﺎده ‪ 446‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺮاﺋﺎت ﺟﻨﺎﺋﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ را ﺗﺤﻤﻞ ﺿﺮر ﻧﺎﺷﯽ از اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت‬
‫ﻗﻀﺎﺋﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻗﻀﺎت و ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ اﺟﺮا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﻘﻮق ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ اﻓﻌﺎل ﺗﻘﺼﯿﺮ آﻣﯿﺰ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﻗﻀﺎت‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﺎت‬
‫ﺿﻤﺎن و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻣﺼﺮ‪:‬‬

‫در ﺣﻘﻮق و روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ و ﻗﻮاي ﻋﻤﻮﻣﯽ آن ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎري‪ ،‬دوﻟﺖ داراي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد دو ﺷﺮط‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻌﻞ ﻏﯿﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎ اﺣﺮاز آن‬
‫دو ﺷﺮط ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻘﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﮑﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﺑﻊ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﺴﯿﺎري دارد و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯽ وﺟﻮد دارد و ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺮاي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﯿﻘﯽ و‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬آن دو ﺷﺮط ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از اﯾﻨﮑﻪ راﺑﻄﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﺑﯿﻦ دو ﺷﺨﺺ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺨﺺ ﺗﺎﺑﻊ و ﭘﯿﺮو‪ ،‬در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎﯾﯽ‬
‫ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ورود ﺿﺮر ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺒﻮع و آﻣﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻋﻢ از آﻧﮑﻪ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ دوﻟﺖ و ﯾﺎ دﯾﮕﺮ اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪.‬‬
‫ﻓﻘﺮه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺎده ‪ 174‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺼﺮ ﻣﻘﺮر ﻣﯽدارد‪»:‬ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺒﻮع ﻣﺴﺌﻮل ﺿﺮري اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در اﺛﺮ ﻓﻌﻞ ﺷﺨﺺ ﺗﺎﺑﻊ و ﭘﯿﺮو او ﺑﻪ دﯾﮕﺮي وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﮑﻪ آن ﻓﻌﻞ را در‬
‫ﺣﺎل اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﻖ و اﺣﺮاز راﺑﻄﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺘﺒﻮع دو ﺷﺮط ﻻزم‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﮑﻪ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎﯾﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﺿﺮري ﺑﻪ دﯾﮕﺮي وارد ﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻄﺎ در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﻇﯿﻔﻪ ارﺗﮑﺎب ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻀﺮر‪ ،‬در رﺟﻮع ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺒﻮع ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﺧﻄﺎء ﺗﺎﺑﻊ را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮاردي اﺛﺒﺎت ﺧﻄﺎﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺧﻄﺎي ﻓﺮﺿﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻣﻌﻠﻢ ﻣﮑﺘﺐ دوﻟﺘﯽ در ﻗﺒﺎل ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دارد و اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻄﺎي ﻓﺮﺿﯽ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻋﺪم ﺧﻄﺎي ﺧﻮد را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي‬
‫ﺧﻄﺎي ﻓﺮض ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﺑﻮده و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﺎ ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در روﯾﻪ ﻗﻀﺎﺋﯽ ﮐﺸﻮر‬
 ‫‪ / 476‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش ﻋﻤﻠﯽ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺼﺮ در ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي دوﻟﺖ را ﻣﺴﺌﻮل‬
‫ﻣﺪﻧﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در ﺷﺐ آﺗﺶ ﮔﺸﻮد و ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺮو آن‬
‫دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺼﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎﺷﺪه و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫آن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬دادﮔﺎه اﺳﺘﯿﻨﺎف ﻣﺼﺮ در ﻣﻮرد ﭘﺰﺷﮑﯽ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رأي داد‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺟﺎي دارو‪ ،‬ﺳﻤﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺨﻮراﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺮگ وي‬
‫ﮔﺮدد و در ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل وﻇﯿﻔﻮي اش ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﺌﻮل آن ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬دﻓﺘﺮ دادﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬اﺑﻼﻏﯿﻪ ﺣﻖ اﻋﺘﺮاض را ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﻋﻠﯿﻪ اﺑﻼغ ﻧﻨﻤﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫آن ﻣﻬﻠﺖ اﻋﺘﺮاض او از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ ،‬دادﮔﺎه اﺳﺘﯿﻨﺎف ﻣﺼﺮ دراﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮ‬
‫دﻓﺘﺮ دادﮔﺎه )ﯾﺎ ﻣﺎﻣﻮر اﺑﻼغ( در ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل وﻇﯿﻔﻮي اش ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در راه ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪ .‬در ﺣﺎل ﻣﻼﻗﺎت و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ آﻧﺎن و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻼح ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺗﯿﺮي ﺷﻠﯿﮏ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺑﭽﻪاي ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر وي ﺑﻮد اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻣﺴﺌﻮل ﻋﻤﻞ ﻣﺄﻣﻮر داﻧﺴﺖ و ﻣﺎده ‪ 152‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺼﺮ را ﻣﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺄﻣﻮري اداري ﺟﺮﻣﯽ را درﺑﺎره اﺷﺨﺎص واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺰب ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰه ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف راﺿﯽ ﮐﺮدن ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺗﻘﺮب ﺑﻪ آن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮو‬
‫آن دادﮔﺎه ﺟﻨﺎﯾﯽ ﻣﺼﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻣﺴﺌﻮل آن داﻧﺴﺖ و دﯾﻮان ﻋﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ذﮐﺮ آراي ﻓﻮق اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ آراء ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻣﺼﺮ در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﺣﮑﺎﻣﯽ از دادﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺼﺮ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در ﻣﻮاردي ﺻﺮف اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮري در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻌﻞ او را ﺧﻄﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮده و دوﻟﺖ را ﻣﺴﺌﻮل آن ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪،‬‬
‫در ﻗﻀﯿﻪ اي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ زن ﺷﻮﻫﺮداري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ و اﺳﻠﺤﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ در دﺳﺖ داﺷﺖ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮ وي را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ او‬
‫ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ دادﮔﺎه در ﺣﮑﻢ ﺧﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻣﺴﺌﻮل ﮐﺎر ﻧﮕﻬﺒﺎن داﻧﺴﺖ و‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﺧﻄﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻣﺘﻬﻢ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮده ﮐﻪ وي‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪477 /‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر و ﻧﮕﻬﺒﺎن دوﻟﺖ در ﺷﺐ ﺑﻮده و ﺳﻼﺣﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ او ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم را ﺑﺮ او آﺳﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴﺌﻮل ﻋﻤﻞ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺣﺎدﺛﻪاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻣﮑﺘﺒﯽ ﺑﺎ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﻐﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﮐﯿﻨﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻇﻢ ﻣﮑﺘﺐ را ﺑﺎ ﮐﺎرد از ﭘﺎ در ﻣﯽآورد و در ﭘﯽ آن دادﮔﺎه ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺼﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ را‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﭼﻮن وﻇﯿﻔﻪ و ﺷﻐﻞ وي او را در ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﮐﻤﮏ ﮐﺮده‬
‫و ﻓﺮﺻﺖ و اﻣﮑﺎن ارﺗﮑﺎب آن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻢﻫﺎﯾﯽ ﺧﻼف ﻣﻨﻄﻖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻋﻘﻞ ﺳﻠﯿﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎ اﻧﮕﯿﺰه ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮﻣﯽ ﺷﺪه و در ﻓﻌﻞ ﺧﻮد ﻣﺘﻌﻤﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫از ﺟﻬﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻮل ﻓﻌﻞ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻬﺖ ﮐﯿﻔﺮي ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻣﺠﺎزات‬
‫را دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫دﯾﮕﺮان ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺠﺎوز‪ ،‬از ﻋﻀﻮﯾﺖ در ﻫﯿﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ‬
‫و ﺗﺸﮑﯿﻼت اداري ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دوﻟﺖ وﻇﯿﻔﻪاي در ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ راﺑﻄﻪاي ﺑﺎ آن ﻧﺪارد را دارا ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﺧﻼف ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺴﺎرت از ﺣﻖ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ارﺗﮑﺎب‬
‫ﺟﺮم در دو ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻧﻪ در ﺣﯿﻦ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارا ﺑﻮدن وﻇﯿﻔﻪ و اﯾﻦ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم را ﺑﺮ وي آﺳﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫‪11‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد ﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮل ﺑﻮدن دوﻟﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در اﯾﺮان‪:‬‬

‫در اﯾﺮان ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﭘﯿﺪاﺋﯽ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮐﺸﻮر ﺑﺪون ﻗﺎﻧﻮن اداره‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و اراده ﺷﺨﺺ ﺷﺎه و وزﯾﺮان و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺌﻮﻻن ﺑﺰرگ و‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻗﺪرت ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ روي ﺧﻮد را ﻣﺴﺌﻮل‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮدم را ﻏﺎرت ﻣﯽﮐﺮد و اﺟﺎزه اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻪ و وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻮدن دوﻟﺖ و‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﺑﻮدن آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ و اﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺪم اول آن ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ دوﻟﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﮑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ و دﯾﮕﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ درﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮد‪ ،‬و اﺷﺨﺎص ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﯾﺎري ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد از دوﻟﺖ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ‪ 7‬ﺛﻮر ﺳﺎل ‪ 1339‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ در اﯾﺮان ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ راه ﺟﺒﺮان‬
‫زﯾﺎنﻫﺎي وارد ﺷﺪه ﺑﯿﺮون از ﻗﺮارداد را‪ ،‬اﻋﻢ از آن ﮐﻪ زﯾﺎن زﻧﻨﺪه اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬

‫‪ . 11‬اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫‪ / 478‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ دوﻟﺖ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮار ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺲ از ﭘﯿﺮوزي اﻧﻘﻼب و اﺳﺘﻘﺮار ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻣﮑﺎن‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﺮدم از دوﻟﺖ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ و ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ‪ 173‬آن ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬دﯾﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اداري‬
‫ﻣﺮﺟﻊ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت‪ ،‬ﺗﻈﻠﻤﺎت و اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﯾﺎ واﺣﺪﻫﺎ ﯾﺎ آﺋﯿﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ اﻋﻼم ﮔﺮدﯾﺪ و از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﺴﺦ ﻧﺸﺪه ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﻮت ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ اﺻﻞ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪:‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 51‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ از اداره ﺑﺪون ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل آن در ﻣﺤﮑﻤﻪ دﻋﻮا اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ درﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻣﺤﮑﻤﮥ ﺑﺎﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد اﻗﺪام‬
‫ﮐﻨﺪ‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎده ﻋﯿﻨﺎً در ﻣﺎده ‪ 33‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬درج ﺷﺪه ﺑﻮد اﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪1355‬‬
‫ﺣﺬف ﺷﺪ و در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1366‬و ‪ 1369‬ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻣﺠﺪداً درج ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻋﻼم ﮐﻨﻨﺪه و ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪان در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖ و ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪه ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺖ و اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن و ﺗﻌﺎدل ﻣﯿﺎن دو ﻋﻨﺼﺮ‬
‫»آزادي« و »ﻗﺪرت« اﺳﺖ‪ ،‬درج اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آن ﻫﻢ در ﻓﺼﻞ ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي دارد و در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ -‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫دﯾﺪه ام‪ -‬در ﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﻧﮕﺎه اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺣﻖ اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﺣﻖﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﺣﻖ ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﺣﻖ آزادي و ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﺘﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ وﺿﻊ و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎص‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺎده ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺻﺮاﺣﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ دﻋﺎوي‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﻧﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و از اﯾﻦ رو ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻫﻢ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﺎﺻﯽ را در اﯾﻦ ﻣﻮرد وﺿﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖﻫﺎ و ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪479 /‬‬

‫‪12‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﻮﺟﯿﻪ را ﺑﺮاي دوﻟﺖ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ﻓﻮق از ﺗﻌﺒﯿﺮ »اداره« ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اداره ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي اداري ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اداره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﻋﺎم ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻗﻮاي ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫در ﻣﺎده ‪ 127‬ﺣﺘﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﻋﻀﺎي ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ در ﺟﺮاﯾﻢ ﻧﺎﺷﯽ از اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﯾﺎ ارﺗﮑﺎب ﺟﻨﺎﯾﺖ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﺟﺰاﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻧﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﻣﺎ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻗﻮه‬
‫ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 40‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﺎﺷﯽ از اﺳﺘﻤﻼك‬
‫ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ درج ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻗﺒﻠﯽ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ در اﯾﻦ ﻣﺎده‪ ،‬ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎره اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺎده آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻠﮑﯿﺖ از ﺗﻌﺮض ﻣﺼﺌﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺺ از ﮐﺴﺐ ﻣﻠﮑﯿﺖ و ﺗﺼﺮف در آن ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺼﺎدره ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬در ﺑﺪل ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻗﺒﻠﯽ و‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺘﯿﺶ و اﻋﻼن داراﯾﯽ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬

‫‪ -2‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي‪:‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ در ﺣﺪود ‪ 25‬ﻣﺎده از ﻣﺎده ‪ 774‬اﻟﯽ ‪ 799‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﮐﺜﺮ اﯾﻦ ﻣﻮاد در ﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﻓﺮاد در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺪ اﻗﻞ در ﭼﻨﺪ ﻣﺎده آن از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و از روي ﻗﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﻮاد دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:787‬‬
‫)‪ (1‬ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﻪ آﻣﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺗﺼﺮﻓﺎت ﻓﻌﻠﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﮐﺮاه ﺗﺎم‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮرﯾﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ . 12‬در ﺑﺎره آﺛﺎر و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ درج اﯾﻦ ﺣﻖ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص ‪ 404‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 480‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫)‪ (2‬ﻣﺆﻇﻒ ﻋﺎم از ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ را ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫آن را ﺑﻪ اﺳﺎس اﻣﺮ آﻣﺮي ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ وي واﺟﺐ ﺑﻮده و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺮاء ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب‬
‫ﻣﻌﻘﻮل و رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﯿﺎط ﻣﻘﺘﻀﯽ در آن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:788‬‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺿﺮر و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺿﺮر ﺑﺎ ﺿﺮر ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺿﺮر ﺑﺎ ﻣﺜﻞ آن رﻓﻊ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:789‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬درﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺴﺎوي دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺣﺼﮥ ﻫﺮ ﮐﺪام را در ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:791‬‬
‫)‪ (1‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﻧﻈﺎرت ﺷﺨﺺ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﻀﺮة ﺷﺨﺺ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻐﯿﺮ و ﻣﺠﻨﻮن ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﻨﺪه از ﺿﺮري ﮐﻪ ازﻃﺮف ﺷﺨﺺ ﺗﺤﺖ اﺳﺘﺨﺪام وي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺠﺎز ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن واﻗﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﯾﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:792‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮل از ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرهاي را ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮاد دﯾﮕﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ اﺣﮑﺎﻣﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ آنﻫﺎ در‬
‫ﺿﻤﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻌﺪي ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﻘﻮق اداري در ﺑﺨﺶ اول اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﯾﺎدآور‬
‫ﺷﺪﯾﻢ در اداوار ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻧﻈﺎم اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫در آنﻫﺎ دﻋﺎوي اداري ﺑﻪ ﺷﻤﻮل دﻋﺎوي اﻓﺮاد ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ ﻣﻮرد رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1301‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫و در ﻧﻈﺎم اداري و ﻗﻀﺎﺋﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﯽ‬

‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪:‬‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪:‬‬
‫دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي راهﺣﻞﻫﺎي اراﺋﻪ ﺷﺪه در ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪481 /‬‬

‫ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺎ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﮔﺮوه از‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ اﻟﮕﻮ در اﯾﻦ ﻣﻮرد وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ در اﺻﻞ ﺗﺤﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﺎم‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻋﺎوي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ رﺳﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﮕﻠﯿﺲ و آﻣﺮﯾﮑﺎ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺗﺤﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﻮاﻋﺪ وﯾﮋه اﺳﺖ وﻟﯽ‬
‫دﻋﺎوي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻟﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .3‬ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪودي ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﻣﻮرد دادﮔﺎهﻫﺎي اداري ﯾﺎ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ)ﻣﺪﻧﯽ( ﺑﻪ دﻋﺎوي ﻧﺎﺷﯽ از آن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪13.‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از اﻟﮕﻮي ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .13‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﺳﻪ اﻟﮕﻮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.800‬‬
 ‫‪ / 482‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ -‬دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﺷﺪن از ﻣﻠﺰم ﺷﺪن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﻣﻌﻨﺎي اﯾﺠﺎﺑﯽ ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ اﻟﺰام و در ﻧﮕﺎه ﺳﻠﺒﯽ ﺑﺮ ﻧﺒﻮد ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ‬
‫ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺻﻮرت وارد ﺳﺎﺧﺘﻦ زﯾﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ« ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از‬
‫»ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ« دارد و ﻃﺮﻓﺪاران ﻫﺮ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ دﻻﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻮد اراﺋﻪ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ذﯾﻼً ﺑﻪ ﻓﺸﺮده آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬

‫ﺑﺮاي ﺿﺮورت ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ و ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﯽ دﻻﯾﻞ زﯾﺎدي ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ازآنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه از ارﺗﮑﺎب ﺧﻄﺎ‪14:‬‬

‫اﯾﻦ ﺗﺌﻮري ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه از ﺧﻄﺎ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭼﺮاﯾﯽ‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬارﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ در ﻧﮕﺮشﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺗﺌﻮري ﮐﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ‬
‫ﻗﺮون وﺳﻄﺎ ﺑﺎ ﻧﻮﺳﺎﻧﺎﺗﯽ در اﯾﺪهﻫﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐﺗﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺎ ﺣﻖ ﭘﺎدﺷﺎه در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدن و ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖﮔﺮي‪ ،‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮏ ﺗﻦ ﺳﺎﻻر‪ -‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺷﮑﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ در اﯾﻦ دوران و اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻈﻬﺮ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﺑﺎ ادﺑﯿﺎﺗﯽ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬از زﻣﺎن ﻃﺮح ﺗﺎ رﻧﮓ ﺑﺎﺧﺘﻦ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ دو اﯾﺪه در ﺣﺎل رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺮح‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺌﻮري ﺣﻖ اﻟﻬﯽ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺸﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻓﻀﺎي ﻓﮑﺮي روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻮد‪ ،‬دوﻟﺖ‪-‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺴﯽ اﻟﻬﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎﯾﺐ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﺤﺖ اﻧﻘﯿﺎد آنﻫﺎ‪ .‬او ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ اﺟﺮا در آورد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﺪران ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﮐﻪ وزﯾﺮ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺧﺪاﺳﺖ از ﺧﻄﺎ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺌﻮل داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد و از دﯾﺪ ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺎﻋﺚ‬

‫‪ .14‬ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺌﻮريﻫﺎﯾﯽ در ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت دﯾﻨﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﻼم ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪483 /‬‬

‫ﻣﯽﮔﺮدد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ورود زﯾﺎن ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ زﯾﺎﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻄﺎي ﭘﺎدﺷﺎه داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬زﯾﺮا او ﺗﻨﻬﺎ اﺟﺮاﮐﻨﻨﺪه دﺳﺘﻮرات ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﻖ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﻧﺘﺴﺎب ﺧﻄﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺗﺌﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪15.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺌﻮري ﻓﺌﻮدال‬
‫اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻄﺮح ﺑﻮد‪ ،‬در زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ‪ ،‬رو ﺑﻪ اﻓﻮل رﻓﺖ و ﻧﻘﺶ زﻣﯿﻦ داران در اﻋﻤﺎل‬
‫ﻗﺪرت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺣﯿﺎت اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را از ﻗﺮن دﻫﻢ ﺗﺎ ﺳﯿﺰدﻫﻢ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬
‫دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬در اﺑﺘﺪا و ﻣﻄﺎﺑﻖ رأي ﻣﻮرخ ‪1234‬م‪ .‬دادﮔﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬رﯾﺸﻪ در اﯾﻦ اﻧﮕﺎره داﺷﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫» ﻫﯿﭻ ﻟﺮد زﻣﯿﻦ داري ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در دادﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺷﻮد«‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در دادﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد اﯾﺠﺎدﮐﻨﻨﺪه‬
‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﮔﺮدد و ﺑﺎ ﻋﺪم اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ او‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻄﺎ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺳﺎده ﺗﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﻌﺎف ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻟﺮدان ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻋﺪم اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ در دادﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوره دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﻮن ﺑﻮدن او از ﺧﻄﺎ و ﮔﻨﺎه‪ ،‬آنﻫﻢ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ او از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺴﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﺪه ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه از ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻧﺒﻮد و ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﮐﻨﻨﺪه واﻗﻌﯽ ﻗﺪرت‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺒﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎ اﻓﻮل‬
‫ﻣﺤﺴﻮس ﻗﺪرت ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺮﯾﻦ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻗﺪرت در اﺧﺘﯿﺎر زﻣﯿﻦ داران ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺘﺮادف دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽرﻓﺖ و از‬
‫اﺧﺘﯿﺎر و ﻗﺪرت ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮد از ﺧﻄﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺼﻮن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺳﺎده ﺗﺮ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ دوﻟﺖ‬
‫از ﺧﻄﺎ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺗﺄﺳﯿﺴﯽ اﻟﻬﯽ ﺑﻮده و ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎري واﻗﻌﯽ ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل آن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ ﮔﺮدﯾﺪه و‬
‫ﭘﺲ از آن ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺌﻮدالﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺌﻮري‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه از ﺧﻄﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ زﻣﯿﻦ دار در دادﮔﺎه ﺧﻮد ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻣﻮزه » ﭘﺎدﺷﺎه از ﺧﻄﺎ ﻣﺼﻮن اﺳﺖ« ﺑﻪ آﻣﻮزه » ﺣﮑﻮﻣﺖ از ﺧﻄﺎ‬
‫ﻣﺼﻮن اﺳﺖ« ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﺟﺰ از زﻣﯿﻦ داران ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫‪ . 15‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺳﺮور داﻧﺶ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت‬
‫ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،1391 ،‬ص ‪.168‬‬
 ‫‪ / 484‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ب‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ‪:‬‬

‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻗﺘﺪار ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﻫﻢ اﻗﺘﺪار ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮﺗﺮ در ﮐﺸﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻗﺮون وﺳﻄﯽ ﻣﻄﺮح ﺗﺮﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ در ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه در ﮐﺎﻣﻦ ﻻ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺻﻮرت دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﺗﺌﻮري‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎدﺷﺎه از ارﺗﮑﺎب ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻮد ﮐﻪ دادﮔﺎه‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در رأي ﻣﺆرخ ‪ 1234‬ﺧﻮد اﻋﻼم ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺳﺮور ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و ﯾﺎ از ﮐﺴﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﺌﻮري راﺑﻄﻪ دوﻟﺖ وﺷﻬﺮوﻧﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪاي ذاﺗﺎً ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي آن از اﻗﺘﺪار و اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ وﯾﮋه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ در رواﺑﻂ ﺧﻮد اﺻﻮﻻ ﻓﺎﻗﺪ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ از‬
‫ﺟﻨﺲ اﻗﺘﺪار ﯾﺎ اﻣﺘﯿﺎزي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﻊ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ و اﻧﺠﺎم آنﭼﻪ از دوﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻻﻓﯿﺮر اﺳﺘﺎد ﻣﻄﺮح ﺣﻘﻮق اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﮐﺘﺎب »رﺳﺎﻟﻪاي در ﺣﻘﻮق اداري« در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﯾﮋﮔﯽ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺷﺨﺎص ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽآن ﮐﻪ ﺣﻖ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻏﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن اﯾﺠﺎد ﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﻄﺮح ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ اﺳﺘﻨﺎد را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺻﺮﯾﺢ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ دادﮔﺎه در آﻣﺮﯾﮑﺎ رأي ﺧﻮد را ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪ اﺟﺎزه داده ﺷﻮد ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ اراده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ دﻋﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻏﺮاﻣﺖ ﺑﯽﺷﻤﺎري اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﺪه ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺮﺗﺮي اﻗﺘﺪار‬
‫اﺟﺮاﯾﯽ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ «.‬در ﯾﮏ دﻋﻮاي دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ از ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬اﺻﻞ ﺑﺮﺗﺮي ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪:‬‬

‫اﺻﻞ ﺑﺮﺗﺮي ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﻗﻮه دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ در ﻫﻤﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻮﻋﯽ از ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن و اﻋﻀﺎي آن را در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎل زﯾﺎن آور اﻓﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را در‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺷﺎره اﮐﺘﻔﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪485 /‬‬

‫د‪ -‬ﺗﺌﻮري ﮐﺎرآﻣﺪي‪:‬‬

‫ﮐﺎرآﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻪ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‬
‫‪ .‬ﮐﺎرآﻣﺪي در اﯾﻦ ﺟﺎ داراي ﺳﻪ آﻣﻮزه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬اﺑﺰار ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺤﺪود‪:‬‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺤﺪود ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫اﺳﺘﺮاﻟﯿﺎ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺗﺬﮐﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ از دوﻟﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ زﯾﺎن‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از ﮐﻠﯿﻪ زﯾﺎنﻫﺎي وارد ﺑﺮ اﻓﺮاد را ﺑﻪ دوش ﺑﺮﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر‬
‫دوﻟﺖ را ﺑﻪ ﺣﺪ اﻗﻞ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪ آن ﺑﺮ ﻋﻤﻠﮑﺮد دوﻟﺖ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻮﺟﻮد در اﺧﺘﯿﺎر او و ﺣﺘﯽ ﺑﺮ اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﭘﺬﯾﺮش و ﺗﻮﺳﻌﻪ آن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺎزوﮐﺎرﻫﺎي‬
‫دوﻟﺖ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ)ﺑﻮدﺟﻪ( ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺑﺰار و ﺗﮑﯿﻪﮔﺎه‬
‫دوﻟﺖ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬اﺑﺰار ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﺴﻞﻫﺎ‪:‬‬
‫در ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﺤﻮر‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﺴﻞﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا دوﻟﺖ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺎﻟﯿﺎت درﯾﺎﻓﺘﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮ دوﻟﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ او را وادار ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺑﺨﺸﯽ از درآﻣﺪﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻧﺴﻞﻫﺎي آﯾﻨﺪه اﺳﺖ را ﺻﺮف ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‬
‫ﻧﺴﻞ آﯾﻨﺪه ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻧﺴﻞ ﮐﻨﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬اﺑﺰار اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ اﺑﺰاري اﺳﺖ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﻄﺢ ﮐﺎراﯾﯽ ﮐﻠﯿﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ دادن ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ از آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﻓﺪاي‬
‫ﺗﺮس از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺪم ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﮐﻪ در واﻗﻊ زﯾﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از زﯾﺎن ﻓﺮد زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﮐﻪ در واﻗﻊ ﯾﮏ زﯾﺎن ﻓﺮدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺎن‬
‫ﻓﺮدي ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺣﺬف ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد اﺟﺎزه دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ دوﻟﺖ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ و ﻧﺎﺑﻮدي دوﻟﺖ اﺳﺖ‪16.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻫﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺮاي رﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺼﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻮارض آن را ﺑﺎﯾﺪ آنﻫﺎﯾﯽ‬

‫‪ .16‬ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج ‪ 545 ،2‬اﻟﯽ ‪.558‬‬

 ‫‪ / 486‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ از ﺟﺎﻧﺐ آنﻫﺎ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دوﻟﺖ ﺧﻄﺮﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ را ﺗﻘﺒﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﭘﯿﺶ ﻗﺪﻣﯽ و اﺑﺘﮑﺎر ﻋﻤﻞ‬
‫دوﻟﺖ اﻣﺮي ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮل داﻧﺴﺘﻦ دوﻟﺖ اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻗﺪﻣﯽ را ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﮐﺎري و ﺗﺮدﯾﺪ و اﻧﻔﻌﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪17.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬دﻻﯾﻞ ﯾﺎ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎ و دﻻﯾﻞ زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ اﻣﺎ از‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎدو ﺗﺌﻮري را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي‪:‬‬

‫در ﻣﯿﺎن ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي زﯾﺎدي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي و‬
‫ﺣﻔﻆ و ﺣﺮاﺳﺖ از آن را ﻣﺒﻨﺎ و ﭘﺎﯾﻪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺻﻠﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت و دوﻟﺖﻫﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﮑﺘﺐ اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺌﻮري را‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻌﺮوف ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﯽ‪:‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﯾﮑﯽ از ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ و ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺑﺸﺮي در‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق و ﭘﯿﺪاﯾﺶ دوﻟﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬در دورهﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻘﺮاط‪،‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺳﯿﺴﺮون و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ)ﺑﺎ دادن ﺻﺒﻐﮥ‬
‫اﻟﻬﯽ و آﺳﻤﺎﻧﯽ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﺖ آﻣﺒﺮواز‪ ،‬ﺳﻨﺖ آﮔﻮﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﺗﻮﻣﺎس داﮐﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﯿﺴﮑﻮ دو‬
‫وﯾﺘﻮرﯾﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﯿﺴﮑﻮ ﺳﻮآرز از ﻃﺮفداران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ در دو ﻗﺮن ‪ 17‬و ‪ 18‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ رﻫﺒﺮان آن‬
‫ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ ﭘﻮﻓﻨﺪروف آﻟﻤﺎﻧﯽ و ﻫﻮﮔﻮ ﮔﺮوﺳﯿﻮس ﻫﺎﻟﻨﺪي و ا‪‬ﻣﺮﯾﮏ دو واﺗﯿﻞ ﺳﻮﯾﺴﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ دوﻟﺖﻫﺎ از ﻗﻮاﻋﺪي ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ آن ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻘﻞ و ﻓﻄﺮت آدﻣﯽ ﺑﻮده و ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ؛ اﻟﺰاﻣﯽ و ﺛﺎﺑﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و اﻓﺮاد و دوﻟﺖﻫﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫آنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺻﻞ وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺗﺠﺎوز‪ ،‬دﻓﺎع ﻣﺸﺮوع‪ ،‬آزادي و اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻃﻤﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ اﻣﻮال دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬اﻃﻼق اﻗﺘﺪار دوﻟﺖ ﻣﻨﺼﺮف از ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬از ﺑﯿﻨﺶ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺸﺮوط و ﻣﻘﯿﺪ‬

‫‪ .17‬ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪.2‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪487 /‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول اﯾﻦ اﻃﻼق را ﻣﻘﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي اﺳﺖ و از اﯾﻦ‬
‫رو دوﻟﺖ در ﺻﻮرت ارﺗﮑﺎب اﻋﻤﺎل زﯾﺎﻧﺒﺎر‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد و ﻏﺮاﻣﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﮔﺮ ﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﻧﻘﺾ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪:‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﻌﺮوف در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ دوﻟﺖﻫﺎ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬اﯾﻦ ﺗﺌﻮري زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن را در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮﺣﻠﻪي اول‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺑﺘﺪاﯾﯽ و ﻗﺒﻞ از ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﻟﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻌﺪ از دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻦ از زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺑﺘﺪاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺪم ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم ﻧﻬﺎده و دوﻟﺖ را ﭘﺪﯾﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وﺿﻌﯿﺖ اﻧﺴﺎن در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده؟ ﭼﺮا از آن ﻣﺮﺣﻠﻪ و آن‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ؟ اﯾﻦ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﺤﺘﻮا و ﺗﻌﻬﺪاﺗﯽ اﻧﺠﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﺳﺆاﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮفداران اﯾﻦ ﺗﺌﻮري اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﯾﺎ ﺟﻮابﻫﺎي ﯾﮏﺳﺎﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎس ﻫﺎﺑﺲ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺟﻮاب داده اﺳﺖ و‬
‫ژان ژاك روﺳﻮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺎن ﻻك ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺮ از آن دو دارد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺳﺆال ﻓﻮق ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﻻك در ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﺳﻮالﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺜﺒﺖ و ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ و روﺣﯿﻪي ﻫﻤﮑﺎري ﺑﻮده و اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺷﺮور اﻗﺪام ﺑﻪ ﻗﺮارداد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻣﺎ اﻃﺮاف ﻗﺮارداد ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺣﮑﺎم از ﯾﮏﺳﻮ و اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﺮارداد ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬واﮔﺬاري ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﺣﻘﻮق‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﺛﺮ ﻗﺮارداد ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺗﻌﻬﺪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻃﺎﻋﺖ اﻓﺮاد از ﺣﺎﮐﻢ و ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ از ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد‪18.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ واﺿﺢ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ و ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮ دوﻟﺖ اﺳﺖ و‬
‫در واﻗﻊ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ »ﺣﻖ اﻟﻬﯽ ﭘﺎدﺷﺎه« و »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ در‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﯾﮏ ﺗﺌﻮري ﻓﺮدﮔﺮاي ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﻓﺮاد در رواﺑﻄﺸﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻔﺎد ﻗﺮارداد‬
‫ﻣﻨﻌﻘﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎاﻓﺮاد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻠﺰم‬

‫‪ .18‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺳﺮور داﻧﺶ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪ 171‬اﻟﯽ‬
‫‪.175‬‬
 ‫‪ / 488‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺷﺨﺎص اﮔﺮ ﻗﺮارداد را ﻧﻘﺾ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﻠﺰم‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد را ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﯾﺎ ﺑﯽﺟﻬﺖ ﻧﻘﺾ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻔﺎد‬
‫ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻘﺾ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻏﺮاﻣﺖ وارده را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻓﺮاد دﯾﮕﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﮑﻠﯿﻒ دوﻟﺖ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﻀﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮوهﻫﺎ و ﺧﻮد دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ از اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪19.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪:‬‬

‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪20‬ﻗﺎﻋﺪه ﮐﻠﯽ در ﺣﻘﻮق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﺻﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دوران ﻃﻮﻻﻧﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ ﻫﻤﻮاره‬
‫دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮده و راﺑﻄﻪ زﻣﺎﻣﺪار ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺘﻔﺎوت ذﯾﻞ را‬
‫ﻃﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻓﻼﻃﻮن‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻓﻼﺳﻔﻪ را در ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺿﯽ ﺧﻮد)ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ( ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﯾﺎ ژان ﺑﺪن‬
‫ﻧﻪ دﻗﯿﻘﺎ ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺮداﺷﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮي داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در دوران دراز دﯾﮕﺮ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﻗﺎﻧﻮن در ﯾﮏ ردﯾﻒ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم و در ﮔﺮاﯾﺶ ﺳﻮم و ﻣﺪرن ﺗﺮ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ در ﺑﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎم‬
‫در ﺟﻬﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﺳﺘﺒﺪاد ﺣﺎﮐﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻗﺎﻧﻮن« ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫»ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮدن ﻗﺎﻧﻮن« و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺗﺮ ﺑﻮدن ﺣﺎﮐﻢ از ﻗﺎﻧﻮن و اﻟﺰام او ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ از راهﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺮدم ﺳﺎﻻر ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن« )ﻧﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن( در اﯾﻦ راه ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن در واﻗﻊ از ﺣﻘﻮق ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن داراي دو ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ -‬ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص و ﻣﻀﯿﻖ)ﺑﺮﺗﺮي ﻗﺎﻧﻮن(‪:‬‬

‫‪ .19‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.560‬‬

‫‪Rule of Law.20‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪489 /‬‬

‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻀﯿﻖ ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ اداره ﯾﺎ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻮه ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت و‬
‫اﻓﺮاد ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﺑﺮﺗﺮي ﻗﺎﻧﻮن« ﯾﺎ »ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ« ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺒﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ -‬ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم و ﻣﻮﺳﻊ‪:‬‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن در ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﺟﻮد ﻧﻈﻢ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬
‫وﻗﺘﯽ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم ﺧﻮد ﻣﺮادف ﺑﺎ »دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮن« ﯾﺎ »دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﺪار« ﯾﺎ »دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﯽ آن ﺗﺒﻌﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي دوﻟﺘﯽ)ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ( از ﻗﺎﻧﻮن‬
‫و ﻫﺪف اﺻﻠﯽ آن ﺗﺄﻣﯿﻦ و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺪرت اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎ‪ ،‬دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ و رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي ﺣﺘﻤﯽ ﻧﻈﻢ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم داراي ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬وﺟﻮد ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮﺗﺮ اوﻟﯿﻦ ﺷﺮط ﺿﺮوري ﺑﺮاي‬
‫دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﺪار ﯾﺎ دوﻟﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا‪ :‬ﺗﻘﺴﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﺑﯿﻦ ﻗﻮاي دوﻟﺘﯽ و ﻋﺪم ﻣﺪاﺧﻠﻪ در وﻇﺎﯾﻒ‬
‫ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺮط ﺿﺮوري دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻗﺪرت را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻬﺎر ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺗﺒﻌﯿﺖ اداره از ﻗﺎﻧﻮن‪ :‬از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﯽ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﺻﻞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ در ﻣﯿﺎن ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ :‬از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در رأس‬
‫ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه آن اﺣﺘﺮام ﺷﻮد و از ﻧﻘﺾ آن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺎدي و ﺳﭙﺲ ﻫﻢ ﻣﻘﺮره ﻫﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ اداره ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي‪ :‬در ﻧﻈﺎم ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻫﺪف اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﭘﺎﺳﺪاﺷﺖ‬
‫ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي ﻓﺮدي اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ ﯾﮏ ﻧﻈﻢ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ از »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺣﻖﻫﺎ« ﯾﺎد ﺷﺪه و‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد »داﯾﺴﯽ« اﺻﻞ »ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﮕﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن« از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آن داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
 ‫‪ / 490‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺳﻮي ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس«‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﻮدن ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ »رﺿﺎﯾﺖ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮط »ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن« ﻧﯿﺰ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻧﻈﺮان در ﺑﺎره ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻓﺮد ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬
‫ﻣﺘﺸﮑﻞ از اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﻏﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ‪21.‬‬
‫‪ .6‬ﮐﻨﺘﺮل ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ :‬در ﻧﻈﺎم ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن در ﮐﻨﺎر ﻧﻈﺎرتﻫﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ و اداري‪ ،‬ﻧﻈﺎرت‬
‫و ﮐﻨﺘﺮل ﻗﻀﺎﯾﯽ ﯾﮏ ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﮏ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ داراي‬
‫اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬اﻗﺘﺪار و داراي اﻋﺘﺒﺎر ﻻزم ﺟﻬﺖ زﯾﺮ ﺳﺆال ﺑﺮدن ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﺣﺘﯽ ﺳﺮان ﻋﺎﻟﯽ‬
‫رﺗﺒﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و دﺳﺘﺮﺳﯽ آﺳﺎن اﻓﺮاد را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﮐﻢ آﺳﺎن ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﻗﻀﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻌﻠﯿﻢ دﯾﺪه‪ ،‬ﻣﺘﺒﺤﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺑﯽ ﻃﺮف ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﺮ ﻗﺎﺿﯽ در‬
‫ﻧﺤﻮه ﺗﻔﺴﯿﺮ درﺳﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و اﺟﺮاي ﻣﻨﺎﺳﺐ آن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﺿﺮوري ﺷﺎن در ﻧﻈﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﺻﻮل ﻣﺮدم ﺳﺎﻻري ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﮔﺮدش ﻗﺪرت از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن‪ :‬در ﺻﻮرت ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﺘﻨﺎوب و در ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﯿﻦ در ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد ﯾﺎ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻧﺘﻘﺎل و ﮔﺮدش ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ و از ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﺗﺪاوم آن ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻓﺮد ﯾﺎ ﮔﺮوه ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺮدم‬
‫ﺳﺎﻻر ﻗﺪرت را از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺧﻮد ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺟﻬﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺮدم و ﻧﻪ ﻫﻮس ﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬زورﮔﻮﯾﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬رﻫﺒﺮان‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﺎ اﺣﺰاب ﺧﻮد ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم در ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺮدم ﺳﺎﻻر ﻣﺸﺘﺎق ﭘﯿﺮوي از‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ از ﻗﻮاﻋﺪ و دﺳﺘﻮرات ﺧﻮد ﺷﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدﻣﯽ وﺿﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آن اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﺤﻮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯿﺰان آزادي ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺳﻨﺠﯿﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺪل ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﻗﺎﻧﻮن اﮔﺮ ﺑﺪون ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﻦ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﯾﮏ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪،‬‬

‫‪ .21‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﯽ‪» ،‬ﺣﻮزه ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ«ﻣﺠﻠﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﻣﺮدادﻣﺎه‬
‫‪ ،1385‬ص ‪.6‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪491 /‬‬

‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺪون ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺣﻘﻮق اداري آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت از ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮد را آن ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬آﺷﮑﺎرا‬
‫ﻏﯿﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ و در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن را ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻧﺎدﯾﺪه‬
‫اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد و ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮن ‪ 19‬ﻣﻌﺎدﻟﻪاي ﮐﺎﻣﻼً ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﺎ ﻇﻬﻮر و ﺑﺮوز ﺗﺌﻮري »ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﺧﻮب«‪22‬ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺻﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﺟﻼس اﮐﺘﻮﺑﺮ ‪ 2007‬وزراي ﺧﺎرﺟﻪ ﮔﺮوه‬
‫ﻫﺸﺖ ﻣﺒﻨﺎي ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺎن ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺮك ﻓﻌﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ )ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺳﺮﺧﻂﻫﺎي اﺟﻼس ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ اﺟﻼس اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻋﺪم‬
‫وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎزﮔﺎري دارد؟ در واﻗﻊ اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺾ آن ﻧﯿﺰ – از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﻧﻘﺾ ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺳﺎده ﺗﺮ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ اﺻﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪23«.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺣﻘﻮق در راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻤﺎن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ دوﻟﺘﯽ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮن در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ دوﻟﺘﯽ‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎً »دوﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﺪار« ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺴﺖ‪ «.‬و اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﻣﻤﻨﻮع و ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺒﯿﻦ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و اراده ﻣﻠﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫اوﺻﺎف ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻏﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداران را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺿﺎﺑﻄﻪ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﻌﯿﻦ در ﻣﯽآورد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و آزاديﻫﺎي ﻣﺮدم ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫راه را ﺑﺮ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽﻫﺎي ﺣﮑﺎم ﻣﯽﺑﻨﺪد‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﺻﻞ ﻣﺴﻠﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺧﺎص دوﻟﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺮدم و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺎﯾﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫‪22. Good governance Theory.‬‬

‫‪ .23‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.569‬‬
 ‫‪ / 492‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﯾﮏ‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ :‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺒﺎرت از ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎﻣﺪاران ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﻧﯽ و ﮐﯿﻔﺮي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در ﺻﻮرت ورود‬
‫ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺆاﺧﺬه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﮐﯿﻔﺮي)ﺟﺰاﯾﯽ( وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﯿﻔﺮي ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫دو‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ :‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ و ﮐﯿﻔﺮي ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺪم اﺗﻔﺎق و ﺗﻔﺎﻫﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫دوﻟﺖ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﯾﯿﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻈﺎم ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا‬
‫اﺻﻮﻻً ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﺎد ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺮدم در ﻣﻘﺎم ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و ﺿﺮورت‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ اﯾﻦ ﻗﻮه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﺲ از ارزﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ اﻋﻀﺎي‬
‫ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي اﺟﺮاﯾﯽ رﺿﺎﯾﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‬
‫ﻋﺰل ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﯾﺎ ﭼﺎرهاي ﺟﺮ ﮐﻨﺎره ﮔﯿﺮي ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪24«.‬‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪:‬‬
‫در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎل و ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻘﻠﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد داراي اﻫﻠﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫اﺻﻞ ﺑﺮ »اﻫﻠﯿﺖ« اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﺧﻼف آن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺎده‬
‫‪ 542‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﺷﺨﺺ اﻫﻠﯿﺖ ﻋﻘﺪ را دارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻫﻠﯿﺖ او ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻠﺐ ﯾﺎ ﻣﺤﺪود ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬آن ﻣﺪﻟﻮل ﺧﻮد را ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪ -‬و ﻣﺪﻟﻮل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺎﻃﺮ و اﻣﻨﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ -‬اﺻﻞ‬
‫»ﺻﻼﺣﯿﺖ« ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻫﻠﯿﺖ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺻﻞ‬
‫ﺑﺮ »ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ« ﺣﮑﺎم و ﻣﺪﯾﺮان و دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن دﻗﯿﻘﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮدﺳﺮي و ﻫﻮاﺧﻮاﻫﯽ و‬
‫زﯾﺎده ﻃﻠﺒﯽ ﺣﮑﺎم ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در‬

‫‪ . 24‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬
‫‪ ،1390‬ص ‪.221 -220‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪493 /‬‬

‫ﺣﻘﻮق اداري وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻋﺪ از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻪ اداره اﻣﻮر ﺑﭙﺮدازد‪ .‬زﯾﺮا ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ را دﻗﯿﻘﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖ و وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺗﺨﻠﻒ و ﺗﻘﻠﺐ ﻧﮑﻨﺪ و در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ آﻣﺮاﻧﻪ و ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان اﺻﻞ »ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ« وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺰاﯾﯽ و‬
‫ﻣﺪﻧﯽ‪25.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ زﻣﺎﻣﺪار ﯾﺎ دوﻟﺖ از ﻧﮕﺎه ﺷﺮﯾﻌﺖ‬

‫اﺳﻼﻣﯽ‬
‫در آﻏﺎز ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻧﮕﺎه اﺳﻼم‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از اوﻟﻮ اﻻﻣﺮ ﯾﺎ ﺣﺎﮐﻢ واﺟﺐ و ﻻزم اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﯾﮏ ﻧﻮع اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻄﻠﻖ و ﮐﻮرﮐﻮراﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺪود آن در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻃﺎﻋﺖ ﺣﺎﮐﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ اﺻﻮل ﺷﺮﯾﻌﺖ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺴﻂ و ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ و در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد ﻫﻢ ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫را ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮداﻧﺪ و ﮔﺮ ﻧﻪ ﻣﺮدم ﻣﻠﺰم ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از او ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﺳﻼم رﻫﺒﺮان و رﺋﯿﺴﺎن و ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺧﻮد ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا )ص( اﻋﻼن ﻧﻤﻮد‪ :‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ اي زده ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺸﺖ ﻣﻦ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫او اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ دﺷﻨﺎﻣﯽ داده ﺑﺎﺷﻢ و ﺣﯿﺜﯿﺖ و ﻋ‪‬ﺮض او را ﻫﺘﮏ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺣﻖ ﺧﻮد‬
‫را از ﻣﻦ ﺑﺎز ﺳﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻻﯾﺖ در اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﯿﺪ و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺣﺪود ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ و ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺗﺌﻮﮐﺮاﺳﯽ ﯾﺎ ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻟﻬﯽ داﺷﺘﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ – ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و ﭘﯿﺸﺘﺮ در‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ -‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﺘﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻪ داد و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اﺻﻮل ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺮد و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺟﻮاز ﻧﺪارد و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﺟﺮم و ﻣﺤﺎرﺑﻪ و ﻓﺴﺎد ﻓﯽ اﻻرض‪ 26‬ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ داد رﻓﺘﺎر‬
‫ﻧﮑﻨﺪ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﯿﺮد و از ﺣﺪود ﺣﮑﻢ ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ او ﺧﺮوج ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪27.‬‬

‫‪ .25‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬ﺣﻮزه ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺗﺨﺼﺼﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 8‬و ‪.11‬‬
‫‪ . 26‬اﻧﻤﺎ ﺟﺰاء اﻟﺬﯾﻦ ﯾﺤﺎرﺑﻮن اﷲ و رﺳﻮﻟﻪ و ﯾﺴﻌﻮن ﻓﯽ اﻻرض ﻓﺴﺎداً ان ﯾﻘﺘﻠﻮا او ﯾﺼﻠﺒﻮا او ﺗﻘﻄﻊ اﯾﺪﯾﻬﻢ و‬
‫ارﺟﻠﻬﻢ ﻣﻦ ﺧﻼف او ﯾﻨﻔﻮا ﻣﻦ اﻻرض‪.‬‬
‫‪ .27‬ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ :‬ﻣﻦ اﻣﺮﮐﻢ ﻣﻦ اﻟﻮﻻه ﺑﻐﯿﺮ ﻃﺎﻋﻪ اﷲ ﻓﻼ ﺗﻄﯿﻌﻮه‪.‬‬
 ‫‪ / 494‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﺧﺮوج ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺣﺎﮐﻢ داراي ﻣﺮاﺣﻞ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻧﮑﺎر ﻗﻠﺒﯽ‪ .‬اﻧﮑﺎر ﻗﻠﺒﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﺳﺖ‪28.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﮑﺎر زﺑﺎﻧﯽ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﮑﻮت در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺘﻤﮑﺎريﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﮔﻨﺎه‬
‫اﺳﺖ‪29.‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و اﻣﺘﻨﺎع از اﺟﺮاي اواﻣﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺧﺮوج و ﻗﯿﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺰل و ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮐﺮدن او‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ دﻻﯾﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ زﻣﺎﻣﺪار از ﻧﮕﺎه اﺳﻼم‪:‬‬

‫اول‪ -‬دﻻﯾﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫دﻟﯿﻞ اول‪ -‬رواﯾﺎت‪:‬‬
‫رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪدي در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ وارد ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪:30‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم ﻋﻠﯽ)ع( ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﮔﺎه ﻗﻀﺎت‪ ،‬در ﻗﺘﻞ ﯾﺎ ﻗﻄﻊ ﻋﻀﻮي دﭼﺎر ﺧﻄﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﯾﻪ و ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت آن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪31«.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺑﺎب ﻗﻀﺎ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و دﻻﻟﺖ ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺷﯽ از اﺷﺘﺒﺎه دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﺋﯽ و ﻗﻀﺎت دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻄﻌﺎ ﺣﯿﺜﯿﺖ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ و ﻓﻘﻬﯽ ﻗﻀﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﺋﯽ از دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و آن ﻣﻼﮐﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺟﻌﻞ اﯾﻦ ﺿﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ در‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻋﻢ از اﺟﺮاﺋﯽ و ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﮑﻪ ﺻﺮف اﻣﮑﺎن‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن دوﻟﺖ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮل ﺑﻮدن آن در دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻫﺎ و ورود اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺑﺎب ﻗﻀﺎ ﻗﻄﻌﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﻮرد اﺑﺘﻼء ﺑﻮدن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و‬
‫اﻣﺮوزه ﻫﺮ دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻋﻢ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر در ﺣﯿﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ اداري ﺧﻮد داراي ﺳﻪ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺮﯾﻪ و ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻫﺒﺮ و ﯾﺎ رﺋﯿﺴﯽ در رأس ﻫﺮ ﺳﻪ ﻗﻮه ﻗﺮار دارد‪ .‬دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ‬

‫‪ .28‬ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص(‪ :‬ﻣﻦ رأي ﻣﻨﮑﻢ ﻣﻨﮑﺮاً ﻓﻠﯿﻐﯿﺮه ﺑﯿﺪه ﻓﺎن ﻟﻢ ﯾﺴﺘﻄﻊ ﻓﺒﻘﻠﺒﻪ و ذاﻟﮏ اﺿﻌﻒ اﻻﯾﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .29‬ﻣﻦ اﮐﺒﺮ اﻟﺠﻬﺎد ﻋﻨﺪ اﷲ اﻟﮑﻠﻤﻪ ﻋﻨﺪ اﻟﺴﻠﻄﺎن‪.‬‬
‫‪ . 30‬در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ از ﻣﻨﺒﻊ ذﯾﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺎﺻﺮ ﻗﺮﺑﺎن ﻧﯿﺎ )ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﯿﺪ در ﻗﻢ(‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﯿﻪ و ﺣﻘﻮق ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.13‬‬
‫‪ .31‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﺎﺳﻨﺎده ﻋﻦ اﻻﺻﺒﻎ ﺑﻦ ﻧﺒﺎﺗﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻀﯽ اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ »ع« ان ﻣﺎ اﺧﻄﺄت ﻓﯽ دم او‬
‫ﻗﻄﻊ ﻓﻬﻮ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﺖ ﻣﺎل اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ‪ .‬اﻟﺤﺮ اﻟﻌﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ج‪ ،11‬ﺑﺎب ‪ 10‬از اﺑﻮاب آداب ﻗﺎﺿﯽ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ از اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ)ع( ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب ﻧﻬﺎﯾﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻟﺤﮑﻢ و اﻻداره ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص ‪.459‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪495 /‬‬

‫ﻣﺘﺸﮑﻞ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺮﺟﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻋﻢ ﻣﻈﻬﺮ اﺟﺘﻤﺎع و ﻣﺪﯾﺮ و ﮔﺮداﻧﻨﺪه آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻃﺮف ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ و ارﮐﺎن و ﺗﺸﮑﯿﻼت‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از ارﮐﺎن آن در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ دﭼﺎر ﺧﻄﺎ و‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮدﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ورود ﺧﺴﺎرت و ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺗﺤﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﯿﭻ رﮐﻨﯽ ﻣﺰﯾﺖ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ارﮐﺎن‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻮد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻗﻮه و رﮐﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ارﮐﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ داراي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮي اﻣﺎم ﺻﺎدق »ع« ﻓﺘﻮا دﻫﻨﺪه را در ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺿﺎﻣﻦ و ﻣﺴﺆول‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪32.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ »ع« در ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ اﺷﺘﺮ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ دﯾﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺧﻄﺎﺋﯽ را ﺑﭙﺮدازد‪ 33‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﮕﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺴﺌﻮل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﺨﺺ و ﻣﻨﺼﺒﯽ از ارج و اﻗﺘﺪار او ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﯿﻪ ﻧﺎﻣﺪار اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﮑﻼم در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ در ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻧﺎﺷﯽ از اﺷﺘﺒﺎه ﻗﻀﺎت‪ ،‬ادﻋﺎي ﻋﺪم ﺧﻼف ﻧﻤﻮده و ﭼﻨﯿﻦ آورده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻗﺎﺿﯽ‬
‫دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺷﺘﺒﺎه وي ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي وارد ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻟﯽ و ﯾﺎ ﺑﺮ ﺿﺮر ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ و آﻧﮕﺎه ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫در ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪ وﻟﯽ در اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻘﺼﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺎﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن »ﻣﺤﺴﻦ« اﺳﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺿﻤﺎن ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل اﺳﺖ‪34.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻗﺎﺿﯽ داراي ﺧﺼﻮﺻﯿﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺣﺎﮐﯽ از‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻟﯿﻞ دوم‪ :‬اﻃﻼق و ﻋﻤﻮم ادﻟﻪ ﺿﻤﺎن‬

‫ادﻟﻪ ﺿﻤﺎن و ﻧﯿﺰ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ و اﺣﺘﺮام ﻣﺎل و ﺟﺴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻗﺘﻀﺎي ﺿﻤﺎن ﺧﺴﺎرت و ﺿﺮري را دارد ﮐﻪ ﻋﺪواﻧﺎً و ﯾﺎ ﺧﻄﺎء‪ ‬ﺑﺮ او واﻗﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪35.‬‬
‫‪ .1‬ﻗﺎﻋﺪه اﺗﻼف‪:‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻗﺎﻋﺪه اي ﮐﻪ از ﻣﺪارك و ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺻﻠﯽ ﺿﻤﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﻗﺎﻋﺪه اﺗﻼف ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت »ﻣﻦ اﺗﻠﻒ ﻣﺎل اﻟﻐﯿﺮ ﻓﻬﻮ ﻟﻪ ﺿﺎﻣﻦ « ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻫﺮﮐﺲ‬

‫‪ .32‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 7‬از اﺑﻮاب آداب ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ‪.2‬‬

‫‪ .33‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ‪.53‬‬
‫‪ .34‬اﻟﺸﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ اﻟﻨﺠﻔﯽ‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﮑﻼم‪ ،‬ج‪ ،40‬ص ‪.79‬‬
‫‪ .35‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.459‬‬
 ‫‪ / 496‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺎل دﯾﮕﺮي را ﺗﻠﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان آن اﺳﺖ‪36.‬‬

‫در ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﺗﻼف ﺑﻪ‪ ،‬اﺗﻼف ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺷﺮت و اﺗﻼف ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺐ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﺗﻼف ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺷﺮت‪ ،‬ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺷﺮ ﺗﻠﻒ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺴﺒﺐ آن و در ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻣﺒﺎﺷﺮ از زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎزان‬
‫ﺗﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺮف اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ راﺑﻄﻪ ﮐﺎر زﯾﺎﻧﺒﺎر و ﺗﻠﻒ ﻣﺎل‬
‫راﺑﻄﻪاي ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﺑﯽواﺳﻄﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﻖ اﺗﻼف‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯿﺖ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﺷﺨﺺ و ﺗﻠﻒ‬
‫ﻣﺎل ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻏﯿﺮ ﻋﻤﺪي ﺑﻮدن اﺗﻼف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﯾﺠﺎد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺗﻠﻒ ﮐﻨﻨﺪه از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽ رود‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﯿﺮي رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪون ﻗﺼﺪ و ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﯽ را‬
‫ﺑﮑﺸﺪ ﺿﺎﻣﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﻣﺄﻣﻮري از ﻣﺄﻣﻮران دوﻟﺖ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﻌﻠﯽ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻠﻒ ﺟﺴﻢ ﯾﺎ ﻣﺎل‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺷﻮد‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯿﺖ ﺑﯿﻦ ﻓﻌﻞ او و ﺗﻠﻒ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﺎﻣﻦ ﺗﻠﻒ آن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯿﺖ ﺑﯿﻦ ﮐﺎر ﻣﺴﺒﺐ و ورود زﯾﺎن در آن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺒﺎﺷﺮت‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ اﻋﻼم ﺟﺮم ﯾﺎ ﺷﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽ اﻓﺘﺪ ﯾﺎ اﻣﻮال وي ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم دادﮔﺎه‬
‫اورا ﺑﯽﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬در زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻬﻢ وارد ﺷﺪه دوﻋﺎﻣﻞ دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ‪ -‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﯾﺎ اﻋﻼم ﺟﺮم ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ را از وﻗﻮع ﺟﺮم ﻣﻮرد ادﻋﺎ آﮔﺎه ﮐﺮده و‬
‫ﮔﺎه ﻧﯿﺰ دﻻﯾﻠﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻘﺎمﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﺬارده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب ‪ -‬اﻗﺪام ﻗﺎﺿﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻧﺎﺑﺠﺎي ﻣﺘﻬﻢ ﯾﺎ اﻣﻮال او را دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﻣﺒﺎﺷﺮت ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬راﺑﻄﻪ‬
‫ﻋﻠﯿﺖ ﺑﯿﻦ اﻗﺪام ﺷﺎﮐﯽ و ورود زﯾﺎن را از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽﺑﺮد؟ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﮐﺎر ﺷﺎﮐﯽ ﯾﺎ اﻋﻼم ﮐﻨﻨﺪه در اﯾﺠﺎد ﺿﺮر ﺑﺮاي ﻣﺘﻬﻢ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ از اﻗﺪام‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ اﺳﺖ و در ﻧﻈﺮ ﻋﺮف ﺳﺒﺒﯽ ﻗﻮي ﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ داد‪ .‬دادﮔﺎه ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ورود زﯾﺎن ﻧﺎروا ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮاﺋﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻣﺴﺒﺐ‬

‫‪ .36‬ﺑﺮاي ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه و ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺴﺒﯿﺐ و ﻗﺎﻋﺪه ﻻﺿﺮر‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫آﯾﺖ اﷲ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻮﺳﻮي ﺑﺠﻨﻮردي‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻘﻬﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،1385 ،‬‬
‫ص ‪ 11‬اﻟﯽ ‪ 17‬و ص ‪ 188‬اﻟﯽ ‪.196‬‬
‫دﮐﺘﺮ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ دﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،1378 ،‬ص ‪ 23‬و ص ‪.140‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﺑﺨﺘﯿﺎر ﻋﺒﺎﺳﻠﻮ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،1390 ،‬ص ‪ 51‬اﻟﯽ ‪.55‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ رﺿﺎ ﺑﺎرﯾﮑﻠﻮ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،1389 ،‬ص ‪.196‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪497 /‬‬

‫ﻗﻮي ﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺒﺎﺷﺮ؟‬

‫‪ .2‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺴﺒﯿﺐ‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺟﺴﻢ ﯾﺎ ﻣﺎﻟﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻠﻒ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺒﺐ ﺗﻠﻒ آن ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﮐﺎر او را اﺗﻼف ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺐ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺿﺎﻣﻦ ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از اﯾﻦ راه ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫د رﺗﺴﺒﯿﺐ ﺑﻪ ﺧﻼف اﺗﻼف‪ ،‬ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬رﮐﻦ وﺟﻮد ﺿﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺐ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺿﻤﺎن آور اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﻋﺮف ﺗﺠﺎوز و‬
‫ﻋﺪوان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﺷﺮوع در زﻣﺮه اﻋﻤﺎل ﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻧﻈﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪان ﺑﯽﻫﻮده و ﻋﺒﺚ ﻣﯽ آﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺨﺘﻦ اﻧﺰﺟﺎر‬
‫و ﺗﻨﻔﺮ دردﯾﺪ ﻋﺮف‪ ،‬ﺧﻼف ﻣﺮوت و ﻧﻮﻋﯽ ﻇﻠﻢ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺿﻤﺎن آور اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺎري ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻠﻒ ﻣﺎل دﯾﮕﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ در ﻋﺮف ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻋﻤﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آور ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن در واﻗﻊ اﺣﺴﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻼك در ﺻﺪق‬
‫اﺣﺴﺎن‪ ،‬اﺣﺴﺎن ﻋﺮﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬د رﻣﻮردي ﮐﻪ ﻋﺮف ﮐﺎري را اﺣﺴﺎن ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺎر آورد ﺿﻤﺎﻧﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﮑﻪ ﻣﻮرد ﺗﻄﺒﯿﻖ »ﻣﺎﻋﻠﯽ اﻟﻤﺤﺴﻨﯿﻦ ﻣﻦ‬
‫ﺳﺒﯿﻞ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ادﻟﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ دارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺎﻋﺪه ﻻ ﺿﺮر‪:‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺎﻋﺪه »ﻻﺿﺮر« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪرك اﺻﻠﯽ ﺿﻤﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد وﻟﯽ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﯿﻬﺎن از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﺿﻤﺎن داﻧﺴﺖ و‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻖ ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ اﻧﺼﺎري در رﺳﺎﻟﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ »ﻗﺎﻋﺪه ﻧﻔﯽ ﺿﺮر« ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﺒﺎرت »ﻻ ﺿﺮر«ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺿﺮري در اﺳﻼم‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻮﺟﺪان ﺿﺮر در ﺧﺎرج وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺳﻪ ﻗﻮل را در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ﻧﻬﯽ از ﺿﺮر زدن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي آن ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻓﻌﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺮاد ﻧﻔﯽ وﺟﻮد ﺿﺮر ﺟﺒﺮان ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺗﻼف ﻣﺎل دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺪون ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎرت آن‪ ،‬ﺿﺮري اﺳﺖ ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ آن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺒﺮان ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻔﯽ ﺣﮑﻢ ﺿﺮري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺣﮑﻤﯽ در اﺳﻼم وﺿﻊ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ زﯾﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻖ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب ﮐﻔﺎﯾﻪ اﻟﻮﺻﻮل ﻧﻈﺮ ﭼﻬﺎرﻣﯽ را اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و آن‬
‫اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه از راه ﻧﻔﯽ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺿﺮري از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺮع ﺑﺮاي‬
 ‫‪ / 498‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﺿﺮري‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺟﻨﺎب ﺷﯿﺦ اﻧﺼﺎري ﭘﺲ از ذﮐﺮ اﻗﻮال ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﻗﻮل دوم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﺗﺮﯾﻦ اﻗﻮال ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن آن ﻗﻮل را در ردﯾﻒ ﻓﻘﯿﻬﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآورد و‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﻮل ﺳﻮم را ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻗﻮال ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻌﯿﻦ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻮل داراي‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﯿﺸﺘﺮي اﺳﺖ و ﻓﻘﻬﺎء در ﻣﻮارد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و اﺑﻮاب ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ از ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻘﯿﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﻧﻈﺮ اول را ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﻔﺎد ﻗﺎﻋﺪه را »ﻧﻬﯽ اﺿﺮار ﺑﻪ ﻏﯿﺮ« و ﯾﺎ »ﻧﻔﯽ ﺿﺮر ﺟﺒﺮان ﻧﺸﺪه « ﻣﯽاﻧﮕﺎرﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ورود زﯾﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻧﻈﺮ‬
‫دوم ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪه داراي ﻟﺴﺎن اﺛﺒﺎﺗﯽ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد ﺣﮑﻤﯽ را‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺷﺎﻣﻞ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آﻧﮑﻪ ﻣﻔﺎد آن ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﻫﯿﭻ‬
‫ﺿﺮري ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﺒﺮان ﻧﺎﺷﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ اﻋﻢ از آن ﮐﻪ وارد ﮐﻨﻨﺪه ﺿﺮر ﺷﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎي ﻗﺎﻋﺪه »ﻻﺿﺮر« ﻗﻀﯿﻪ »ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺮَه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب « اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮ آن ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻮﺟﺐ ورود زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﮔﺮدد و ﻟﺬا ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﺳﻤﺮه ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻧﺨﻞ و ﻃﺮﯾﻖ آن ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺴﻠﯿﻂ ﺑﺮ آن ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﻋﺪه‬
‫»ﻻﺿﺮر« ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه »ﺗﺴﻠﯿﻂ « درﺧﺘﯽ ﮐﻪ در ﺗﺴﻠﻂ او ﺑﻮد ﻗﻠﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ 37.‬ﻣﯿﺮزاي رﺷﺘﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﮑﻢ ﻣﺠﻌﻮل در ﺷﺮع اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮ اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺴﻠﻄﻨﺪ و ﻣﻘﺘﻀﺎي‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻂ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻤﺮه ﺑﺮ ﻧﺨﻞ و ﻃﺮﯾﻖ آن ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ »ص« ﺑﺎ ﺑﯿﺎن »ﻻﺿﺮر و‬
‫ﻻﺿﺮر ﻓﯽ اﻻﺳﻼم« ﺑﻪ ﻋﺪم ﺳﻠﻄﻨﺖ وي ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫‪ .37‬داﺳﺘﺎن ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﻧﺪ‪ :‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﻨﯽ در ﮐﺘﺎب ﮐﺎﻓﯽ )ج‪ ،5‬ص ‪(294‬‬
‫آورده اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ زراره از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ع( ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻤﺮه ﺑﻦ ﺟﻨﺪب )ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ)ص( ﮐﻪ از دوﺳﺘﺎن ﻣﻌﺎوﯾﻪ و از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻋﻠﯽ)ع( و ﺧﺎﻧﻮاده او ﺑﻮده اﺳﺖ( در ﺑﺎﻏﯽ درﺧﺖ‬
‫ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آﺳﺘﺎﻧﻪ آن ﺑﺎغ ﻣﻨﺰل ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺳﻤﺮه ﺑﺪون اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮف ﻧﺨﻞ ﺧﻮ د آﻣﺪورﻓﺖ ﻣﯽ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺷﺨﺺ اﻧﺼﺎري را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ آورد‪ .‬روزي ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ ﺗﻮ ﺑﯽ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻣﺎ ﻣﯽ آﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻗﺒﻼً اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮي‪ .‬ﺳﻤﺮه در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ اﯾﻦ راه ﻣﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف درﺧﺘﯽ ﮐﻪ دارم و از ﺗﻮ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽ ﮔﯿﺮم‪ .‬ﺷﺨﺺ اﻧﺼﺎري از ﺳﻤﺮه ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ)ص( ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﺮد‪ .‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﻪ‬
‫اﺣﻀﺎر ﺳﻤﺮه دﺳﺘﻮر ﻓﺮﻣﻮد و وﻗﺘﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد اﯾﻦ ﻣﺮد از ﺗﻮ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده و ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﺗﻮ ﺑﺮ او و‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده اش ﺑﺪون اذن وارد ﻣﯽ ﺷﻮي‪ ،‬وﻗﺘﯽ وارد ﻣﯽ ﺷﻮي از او اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬ﺳﻤﺮه ﮔﻔﺖ آﯾﺎ ﻣﻦ در راه ﺧﻮدم‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي درﺧﺘﻢ از دﯾﮕﺮي اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮم؟ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ)ص( ﻓﺮﻣﻮد از آن درﺧﺖ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻦ و ﺑﺮاي ﺗﻮ درﺧﺘﯽ‬
‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻤﺮه از ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺧﻮدداري ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ)ص( ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد درﺧﺘﺎن ﻣﯽ‬
‫اﻓﺰود ﺗﺎ ﺑﻪ ده درﺧﺖ رﺳﯿﺪ وﻟﯽ ﺳﻤﺮه ﻫﻤﭽﻨﺎن از ﻗﺒﻮل آن ﺳﺮ ﺑﺎز ﻣﯽ زد‪ .‬ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ)ص( ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد از اﯾﻦ‬
‫درﺧﺖ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻦ و در ﻋﻮض درﺧﺘﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬ﺳﻤﺮه ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮ اﻣﺘﻨﺎع ﺧﻮد اﺻﺮار ورزﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ)ص( ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﮏ رﺟﻞ ﻣﻀﺎر و ﻻﺿﺮر و ﻻﺿﺮار ﻋﻠﯽ ﻣﺆﻣﻦ‪ «.‬و دﺳﺘﻮر داد آن درﺧﺖ را‬
‫درآورﻧﺪ و ﺟﻠﻮ ﺳﻤﺮه ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد اﯾﻦ درﺧﺖ ﺗﻮ ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﺮو و ﻫﺮﺟﺎ ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﯽ آن را ﺑﻨﺸﺎن‪.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ دﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،1378 ،‬ص‪.142‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪499 /‬‬

‫دﻟﯿﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﻋﺪاﻟﺖ‪:‬‬

‫اﻓﺰون ﺑﺮ دودﻟﯿﻞ ﭘﯿﺶ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﻗﺎﻣﻪ‬
‫ﻋﺪل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺟﺎﻧﺐ اﻧﺼﺎف ﻣﯽدارد و از ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﺪاﻟﺖ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺿﻤﻦ‬
‫ﺗﺄﻣﯿﻦ آﺳﺎﯾﺶ و ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﺸﺮوع ﻣﺮدم را ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﯾﺎ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺨﺼﯽ زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮ او وارد ﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺒﺮان آن را از وي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از آن ﮐﻪ واردﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﺿﺮر ﺷﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻏﯿﺮ از دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ و ﻣﺄﻣﻮران آن‬
‫ﻣﺒﺎﺷﺮﺗﺎً ﯾﺎ ﺗﺴﺒﯿﺒﺎً ﻣﻮﺟﺐ ورود ﺿﺮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻋﺪل و اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم‬
‫و رﻋﺎﯾﺖ اﻧﺼﺎف ﺑﺎ آﻧﺎن از وﻇﺎﯾﻒ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ورود ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف را ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﭙﯿﻤﻮده اﺳﺖ و ﺗﺮدﯾﺪي در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت وارد ﺷﺪه ﺑﺮ اﻓﺮاد ﺗﺎﺑﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از اﻗﺘﺪار و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ آن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﮐﻤﺎل و ﻋﺰت و ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ آن ﻧﯿﺰ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬دﻻﯾﻞ ﻣﻌﺎﻓﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬

‫دﻟﯿﻞ اول‪ -‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪:‬‬
‫در اﺳﻼم اﺻﻞ ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ و ﻓﺮدي ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺳﺖ واﯾﻦ از اﻓﺘﺨﺎرات اﺳﻼم‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ ﭘﯽ ﻧﺒﺮده ﺑﻮد آن را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ اﺻﻞ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﺴﺌﻮل اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺿﺮر و زﯾﺎن دﯾﮕﺮان را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﻟﺬا ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺨﺺ ﻣﺠﺮم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و دﯾﮕﺮان در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﻤﺎل او ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺻﻞ ﺷﺨﺼﯽ وﻓﺮدي ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﻨﺪوﺧﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮد‪ ،‬و ﻫﯿﭻ ﻧﻔﺴﯽ ﺑﺎر دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ دوش‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪38.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺮ ﮐﺲ راه ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ و ﺳﻌﺎدت ﺧﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺖ او ﻫﻢ ﺑﻪ زﯾﺎن و ﺷﻘﺎوت ﺧﻮد ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺎر ﻋﻤﻞ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ دوش‬
‫ﻧﮕﯿﺮد‪39.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺎر ﻋﻤﻞ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ دوش ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪40.‬‬

‫‪ .38‬وﻻ ﺗﮑﺴﺐ ﮐﻞ ﻧﻔﺲ اﻻ ﻋﻠﯿﻬﺎ و ﻻﺗﺰر وازره وزر اﺧﺮي‪ .‬اﻧﻌﺎم‪.164 ،‬‬
‫‪ .39‬ﻣﻦ اﻫﺘﺪي ﻓﺎﻧﻤﺎ ﯾﻬﺘﺪي ﻟﻨﻔﺴﻪ و ﻣﻦ ﺿﻞ ﻓﺎﻧﻤﺎ ﻋﻠﯿﻬﺎ و ﻻﺗﺰر وازره وزر اﺧﺮي‪ .‬اﺳﺮاء‪.15 ،‬‬
‫‪ .40‬و ﻻﺗﺰر وازره وزر اﺧﺮي‪ .‬ﻓﺎﻃﺮ‪ .18 ،‬زﻣﺮ‪.7 ،‬‬
 ‫‪ / 500‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻫﺮ ﻧﻔﺴﯽ در ﮔﺮو ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻧﺪوﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪41.‬‬

‫ﻫﺮ ﻧﻔﺴﯽ در ﮔﺮو ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪42.‬‬
‫ﺿﻌﻒ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل روﺷﻦ اﺳﺖ ﭼﻮن وﺟﻮد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺑﺎ اﺻﻞ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ و ﻓﺮدي ﺑﻮدن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺷﺪ‪ .‬اﺻﻞ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻘﺮر‬
‫ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﺟﺮم ﻗﺎﺑﻞ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫اﯾﻦ اﺻﻞ از اﻓﺘﺨﺎرات ﺣﻘﻮق اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ دور ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺨﺺ ﻣﺠﺮم ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده او ﻧﯿﺰ ﻣﺼﻮن از ﺗﻌﺮض ﻧﺒﻮدﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺮم‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﻟﯽ اﺳﻼم اﯾﻦ روﯾﻪ ﻏﯿﺮ ﻋﺎدﻻﻧﻪ را ﺑﺎﻃﻞ اﻧﮕﺎﺷﺖ و اﺻﻞ را در ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬آﯾﺎت ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻇﺮﻧﺪ ﺑﺮ ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ اﺧﺮوي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ در‬
‫ﮔﺮو ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ در ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺑﺎرﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ‬
‫دوش ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻇﻬﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎر ﮔﻨﺎه ﻣﻦ ﺑﺮ دوش ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮا ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وزر و وﺑﺎل ﮔﻨﺎه ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﺧﻮد او را ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﺰﺑﻮر و ﻧﯿﺰ آﯾﺎت دﻻﻟﺖ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮآن اﺻﻞ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ و اﮔﺮ ﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ داﺷﺘﻦ اﺻﻞ و ﺷﻤﻮل آن ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﺻﺮار ﺷﻮد در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ دﯾﻪ ﻋﺎﻗﻠﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﻼم اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺮاي رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻞ ﻋﺪاﻟﺖ و رﻓﻊ ﺿﺮر از ﻣﺘﻀﺮر و ﻫﺪر ﻧﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺧﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﻌﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻮد و ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮي از ﻫﯿﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ و ﻣﺄﻣﻮري از ﻣﺄﻣﻮران دوﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ورود‬
‫ﺿﺮر ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﺪ و‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ .‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز از ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮﯾﺖ در ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫اداري ﮐﺸﻮر ﺧﺎرج ﻣﯽﮔﺮدد اﻣﺎ در ﻏﯿﺮاﯾﻦ دو ﺻﻮرت ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ او ﺟﺰﺋﯽ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪43.‬‬

‫دﻟﯿﻞ دوم‪ -‬ﻋﺪم ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ‪:‬‬

‫‪ .41‬ﮐﻞ اﻣﺮئ ﺑﻤﺎ ﮐﺴﺐ رﻫﯿﻦ‪ .‬ﻃﻮر‪.21 ،‬‬

‫‪ .42‬ﮐﻞ ﻧﻔﺲ ﺑﻤﺎ ﮐﺴﺒﺖ رﻫﯿﻨﻪ‪ .‬ﻣﺪﺛﺮ‪.38 ،‬‬
‫‪ .43‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.464‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪501 /‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻘﯿﻬﺎن اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺪم ﺟﻮاز اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﺿﯽ ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ او در ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻄﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ راه اﺛﺒﺎت‬
‫ﺧﺴﺎرت وارد ﺷﺪه اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻋﻠﯿﻪ او اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﺷﮑﺎﯾﺖ از او ﻣﺴﻤﻮع ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي‬
‫اﺛﺒﺎت ﺧﺴﺎرت وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و از اﯾﻦ رو ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻓﻘﻬﺎء اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻗﺎﺿﯽ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺑﺮوي‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در دادﮔﺎه ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﺪ ﭼﻮن ﻗﻀﺎت ﻣﺠﺘﻬﺪان ﺟﺎﻣﻊ ﺷﺮاﯾﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ و اﻣﺎﻧﺖ ﺷﺎن در ﺣﮑﻢ ﻣﺤﺮز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺎﻣﻠﯽ در ﮐﺘﺎب »ﻣﻔﺘﺎح اﻟﮑﺮاﻣﻪ« ﺑﺮ ﻣﻨﻊ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل را‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ او‬
‫وﺟﻬﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮاﯾﻦ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﺑﯿﻨﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻣﺸﻘﺖ و دﺷﻮاري اﺳﺖ‬
‫ﺣﻀﻮر او در دادﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻒ او ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺑﺘﺬال‬
‫ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎ از اﺑﺘﺬال ﻣﻘﺘﻀﯽ ﻣﻨﻊ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﻗﺎﺿﯽ‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺠﺎز و ﻣﺴﻤﻮع ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺲ ﻣﺘﺼﺪي ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﮑﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻗﺎﺿﯽاي از ﺗﻌﺮض ﻣﺼﻮن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و و وﻗﺘﯽ ﺑﺎب ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ آﻧﺎن ﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و رﻓﺘﻦ ﺑﻪ دادﮔﺎه‪ ،‬اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﻬﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ را از ﭘﺬﯾﺮش ﺳﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻤﻮع ﺑﻮدن دﻋﻮا‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻨﯿﻊ و اﺳﺘﺨﻔﺎف ﺷﺎن اﻣﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن ﻗﺎﺿﯽ از ﺟﺎﻧﺐ او ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫وﻻﯾﺖ ﻗﻀﺎﯾﯽ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻨﻊ ﺷﮑﺎﯾﺖ از ﻗﺎﺿﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﻼك ﻣﻨﻊ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺨﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺘﺤﺴﺎن ﻣﺤﺾ اﺳﺖ ﭼﻪ آن ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻋﻤﻮﻣﺎت »ﻟﯿﺤﮑﻢ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﺎس ﻓﯿﻤﺎ اﺧﺘﻠﻔﻮا ﻓﯿﻪ« ﯾﻌﻨﯽ »در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﻫﻢ‬
‫اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺣﮑﻢ ﮐﻨﺪ‪ «.‬و »ﻓﺎﺣﮑﻢ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﺎس ﺑﺎﻟﺤﻖ« ﯾﻌﻨﯽ »ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﻖ ﺣﮑﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ« ﺷﺎﻣﻞ دﻋﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ آن ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺆوﻟﯿﻦ اﺟﺮاﯾﯽ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﺮﯾﺤﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت اﺷﺘﺒﺎه ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻌﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ ﺑﺪون‬
 ‫‪ / 502‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آن اﺛﺒﺎت ورود ﺧﺴﺎرت ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (3‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪن ﻣﮑﺮر ﻗﻀﺎت ﺑﻪ ﭘﺎي ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻒ آﻧﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﺳﺘﺨﻔﺎف و اﺑﺘﺬال دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﺋﯽ ﮔﺮدد وﻟﯽ راهﺣﻞﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن‬
‫را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽ ﺑﺮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آن ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از دﻋﺎوي ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ‬
‫دﻻﯾﻞ و ﻣﺴﺘﻨﺪات و اﻣﺎرات و ﻗﺮاﯾﻦ ﻗﻄﻌﯿﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻋﺎوي ﺳﺴﺖ و ﺑﯽدﻟﯿﻞ و ﺑﺪون اﻗﺘﺮان‬
‫ﺑﻪ اﻣﺎرات ﺻﺪق ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ ﻧﺪاد واﯾﻦ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ .‬ﭼﻮن ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫دﻋﻮاﯾﯽ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮏ ﻗﺎﺿﯽ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ داراي ﺷﺄن و اﻋﺘﺒﺎري در ﻧﻈﺎم‬
‫اداره ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﯾﺬا و اﻫﺎﻧﺖ و ﺧﺮد ﮐﺮدن ﺷﺨﺼﯿﺖ او‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﮐﺸﯿﺪن او ﺑﻪ‬
‫دادﮔﺎه و وارد ﮐﺮدن ﺗﻬﻤﺖ ﻋﺪم ﻋﻠﻢ و ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺑﺮ ﻇﻠﻢ و ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻠﯿﻒ وي ﺻﻮرت‬
‫ﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻔﺎت ﻗﻀﺎت و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت آﻧﺎن‬
‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺗﺎﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﻗﻀﺎت در دادﮔﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ و‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺤﺬور اﺳﺘﺨﻔﺎف و اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻗﻀﺎت رﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺎت زﯾﺎن‬
‫دﯾﺪﮔﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ و در ﺻﻮرت اﺛﺒﺎت ﺿﺮر از آﻧﺎن ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻮرد ﺷﮑﺎﯾﺎت ﻣﺮدم از ﻣﺠﺮﯾﺎن و ﻣﺪﯾﺮان و ﻣﺄﻣﻮران ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ دﯾﻮان ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﻋﻬﺪه دار رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (4‬اﯾﻦ ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ درﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺷﻮد ﻗﺎﺿﯽ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮل ﺗﻤﺎم اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺟﺮﯾﺎن دادرﺳﯽ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﭘﺮﺧﻄﺮ دﺳﺖ ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺎ در آن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻗﺎﺿﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﻇﯿﻔﻪ او در اﯾﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ واﻗﻊ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﮐﻨﺪ و از ﻫﻤﻪ داﻧﺶ و ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﮐﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪ اﺳﺖ در اﯾﻦ راه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪن ﺑﻪ واﻗﻊ را ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﺑﺮ او ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺖ و از اﯾﻦ رو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﻗﺎﺿﯽ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻋﻤﺪي‪ ،‬ﺗﺪﻟﯿﺲ و ﺗﻘﻠﺐ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ اﻟﺘﺰاﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺧﻮﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻓﺮار اﻓﺮاد ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ از ﺗﺼﺪي ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻗﺎﺿﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻋﻤﺪي و ﺗﺪﻟﯿﺲ و ﺗﻘﻠﺐ ﮐﻪ‬
‫در اﺧﺘﯿﺎر اوﺳﺖ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ از روي ﺧﻄﺎ ﺣﮑﻤﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮع و ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎل‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﮐﺴﯽ وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان آن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪503 /‬‬

‫وﻟﯽ‪ ‬اﻣﺮ و ﺣﺎﮐﻢ اﺳﻼﻣﯽ وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ اﻣﺮ ﻗﻀﺎوت ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺟﺪي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ وي ﻫﺮ ﭼﻨﺪ داراي ذﮐﺎوت ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺮﯾﻖ اﺣﺘﯿﺎط و دﻗﺖ را ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﻀﺎوت ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺎ در آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل روزي دﭼﺎر‬
‫اﺷﺘﺒﺎه و ﺧﻄﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎﺻﯽ وارد ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﯾﻦ ﮔﻤﺎردن ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺎ در وي وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ و ﺗﺤﻤﻞ ﺿﻤﺎن و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت اوﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﯿﻬﺎن اﻣﺎﻣﯿﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ را ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ 44.‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺷﺎﮐﯽ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺴﺎرت ﻧﺎﺷﯽ از اﺷﺘﺒﺎه را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪ و اﻧﮕﻬﯽ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﯿﺴﺖ ﻗﺎﺿﯽ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﻗﺖ ﮐﺎﻓﯽ را ﻣﻌﻤﻮل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ روي‬
‫ﻻزﻣﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺟﺰا و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪن ﺑﯽ ﮔﻨﺎﻫﯽ او‪:‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺎﺿﯽ در دادرﺳﯽ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ اﺗﻬﺎﻣﯽ دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮔﺮدد و ﻣﺪﺗﯽ در زﻧﺪان‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ و آﻧﮕﺎه در ﺟﺮﯾﺎن دادرﺳﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﺮاﺋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺧﺴﺎرات وارده ﺑﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﺎهﻫﺎ و ﮔﺎﻫﯽ ﺳﺎلﻫﺎ در زﻧﺪان ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺮد و ﮐﺎر او ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻓﺘﺪ و ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﺋﺖ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﯽ ﮔﻨﺎﻫﯽ او ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺟﺒﺮان ﺿﺮر و زﯾﺎن ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ و ﯾﺎ وﻗﺘﯽ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫اﻋﻼم ﺟﺮم ﯾﺎ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﺪﻋﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﯽاﻧﺪازد و ﯾﺎ اﻣﻮاﻟﺶ را ﺗﻮﻗﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ دادﮔﺎه او را ﺑﯽ ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺷﺨﺺ زﯾﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت را از دادﮔﺎه ﺗﻘﺎﺿﺎ ﮐﻨﺪ؟‬
‫در ﻓﺮض دوم ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮي ﻏﯿﺮ از دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﯾﯽ در دﺳﺘﮕﯿﺮي ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﺆﺛﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ راه ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت‪ ،‬رﺟﻮع ﺑﻪ ﺷﺎﮐﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻋﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ و اﻋﻼم‬
‫ﮐﻨﻨﺪه ﺟﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﯾﻦ ﮐﻪ وي ﺑﻪ ﺣﮑﻢ دادﮔﺎه ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﺘﺎده و ﯾﺎ اﻣﻮاﻟﺶ‬
‫ﺗﻮﻗﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻇﺎﻫﺮا ﮐﺎر ﺷﺎﮐﯽ ﯾﺎ اﻋﻼم ﮐﻨﻨﺪه ﺟﺮم در اﯾﺠﺎد ﺿﺮر ﺑﺮاي ﻣﺘﻬﻢ‬
‫ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ از اﻗﺪام دادﮔﺎه اﺳﺖ و در ﻧﻈﺮ ﻋﺮف ﺳﺒﺒﯽ ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ در‬
‫اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﯿﮕﺮدﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎ ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه ﻗﺮاﯾﻦ و‬

‫‪ .44‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻊ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪.76‬‬

 ‫‪ / 504‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻇﻮاﻫﺮ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻌﺎرف و آﮔﺎﻫﯽ را ﻣﯽﻓﺮﯾﺒﺪ و دادﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎوي‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺮدم رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﻧﺪارد ﺟﺰ آن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻗﺮاﯾﻦ و ﻣﺴﺘﻨﺪات اوﻟﯿﻪ‪،‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻬﻢ را ﺗﻌﻘﯿﺐ و دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وارد ﻣﺎﻫﯿﺖ دﻋﻮا ﺷﺪه‪ ،‬آن را ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در ﻓﺮض اول ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻬﻢ داراي ﻣﺪﻋﯽ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺮم داراي‬
‫ﺣﯿﺜﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺪﻋﯽ اﻟﻌﻤﻮم ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎرﻧﻮال ﻣﺠﺮم ﺗﺸﺨﯿﺺ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و در ﭘﯽ آن دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺪﺗﯽ در زﻧﺪان ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﺑﯽ ﮔﻨﺎﻫﯽ او ﺑﻪ‬
‫اﺛﺒﺎت ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺘﻬﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ و ﺻﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬از روي اﺷﺘﺒﺎه ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ واز اﯾﻦ راه ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ او ﻣﺒﺮﻫﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرﺗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺴﺎرت را‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻬﻢ ﻋﻤﺪا و ﯾﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ارﺗﮑﺎب ﺧﻄﺎي ﻣﻬﻤﯽ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺗﻌﻘﯿﺐ‬
‫ﺧﻮد را ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ داراي ﺳﺎﺑﻘﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮاﺋﻢ ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺘﮑﺮر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫وﺳﯿﻠﻪ در ﻣﻮﺿﻊ اﺗﻬﺎم داﯾﻤﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﻧﻔﺲ و اﺻﻼح ﺷﺪن‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺮﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺮم ﻣﯽﻧﮕﺮد و از اﯾﻦ رو‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت دﻗﯿﻖ ﻗﺮار داده و ﺑﺎ اﺣﺘﻤﺎل ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم او را‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار دﻫﺪ و اﮔﺮ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺿﺮر و زﯾﺎﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎرت را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آن ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ ورود ﺿﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻣﺘﻬﻤﯽ در ﺟﺮﯾﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺻﺪد ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﺮاﺋﺖ‬
‫ﺑﺮ ﻧﯿﺎﯾﺪ و ﺑﺮ اﺛﺒﺎت ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ ﺧﻮد ﺗﻼش ﻧﮑﻨﺪ و ﯾﺎ اﻇﻬﺎرات وي ﻣﺨﺎﻟﻒ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺿﺪ و ﻧﻘﯿﺾ اﯾﺮاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺧﻮد در ورود ﺧﺴﺎرت ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از دادﮔﺎه ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎرت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺣﻔﻆ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻓﺮدي‬
‫ﻣﻘﺪم اﺳﺖ و در ﻣﻮاردي ﮐﻪ دادﮔﺎه اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽدﻫﺪ ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺼﺪ اﺿﺮار ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ارﺗﮑﺎب‬
‫ﺟﺮم ﻋﻤﻮﻣﯽ را دارد‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ وي را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻣﺘﻬﻢ ﺳﻌﯽ ﻧﮑﻨﺪ ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دادﮔﺎه ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺠﺮم ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد آﯾﺎ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ او را آزاد‬
‫ﺳﺎزد؟ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ رو اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﯽ ﮔﻨﺎﻫﯽ او ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺪ‪ ،‬دادﮔﺎه ﺗﻘﺼﯿﺮي در زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدن او ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻟﺬا ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ در ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻘﯿﻪ و ﺣﻘﻮﻗﺪان ﻣﺸﻬﻮر ﻣﺼﺮي ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻋﻮده در ﮐﺘﺎب وزﯾﻦ و ارزﺷﻤﻨﺪ »اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ‬
‫اﻟﺠﻨﺎﺋﯽ اﻻﺳﻼﻣﯽ« در ﻣﺒﺤﺚ »ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪاي از آن را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪505 /‬‬

‫»ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺰﯾﺮ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در‬
‫ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ذاﺗﺎً ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ آن ﻧﺺ ﺷﺮﻋﯽ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ از دﯾﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪،‬‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻌﺰﯾﺮ ﺑﺮ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد و اﻓﻌﺎل و‬
‫ﻣﻮاردي ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎء وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺣﺼﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ذاﺗﺎً ﺣﺮام ﻧﺒﻮده‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺻﻔﯽ ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﺿﺮار ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﯾﺎ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪«.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﯾﻦ در ﺗﻌﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺮم ﯾﮑﯽ از دو اﻣﺮ زﯾﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﻌﻠﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﯾﺎ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻣﻀﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﻬﻤﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﻌﻠﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺮر ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ و ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب در ﻧﺰد‬
‫دادﮔﺎه ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ او را ﺗﻌﺮﯾﺰ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻓﻌﻞ‬
‫ارﺗﮑﺎﺑﯽ اﺳﺎﺳﺎً ﺣﺮام ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﯿﻬﺎن ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺗﻌﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا »ص« اﺳﺘﺪﻻل‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدي را ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﺳﺮﻗﺖ ﺷﺘﺮي زﻧﺪاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺪم ﺳﺮﻗﺖ او ﺑﻪ‬
‫اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪ‪ ،‬او را آزاد ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬وﺟﻪ اﺳﺘﺪﻻل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺒﺲ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺗﻌﺰﯾﺮي اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﺪ از اﺛﺒﺎت ﺟﺮم ﻣﺤﻘﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﺮدي را ﺑﻪ ﻣﺠﺮد‬
‫اﺗﻬﺎم ﺑﻪ زﻧﺪان اﻧﺪاﺧﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ وي را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺗﻬﺎم ﺗﻌﺰﯾﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ آن‬
‫ﺣﻀﺮت »ص« ﻣﺠﺎزات ﻫﺮ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد وي و ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال او را در‬
‫ﻣﻮﺿﻊ اﺗﻬﺎم ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻓﻌﻞ ﺣﺮاﻣﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا »ص« ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺷﺪت ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ آن را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺘﻬﻢ ﻗﺒﻞ از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺮار او ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺻﺪور‬
‫ﺣﮑﻢ ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﻋﻠﯿﻪ او و ﯾﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻋﺪم اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﺠﺎزات‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺻﯿﺎﻧﺖ از ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺗﺨﺎذ ﻫﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ را ﺑﺮاي ﺣﻤﺎﯾﺖ از اﻣﻨﯿﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺻﯿﺎﻧﺖ ﻧﻈﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ از‬
‫اﺷﺨﺎص ﻣﻌﻠﻮم اﻟﺤﺎل و ﺧﻄﺮﻧﺎك و ﻣﻌﺘﺎدان ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮاﯾﻢ و ﺷﻮرشﻫﺎ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﻣﺠﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺘﻀﺎ دارد ﮐﻪ‬
‫»ﺿﺮر ﺧﺎص ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺿﺮر ﻋﺎم ﺗﺤﻤﻞ ﺷﻮد و ﺿﺮر ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺿﺮر ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ‬
 ‫‪ / 506‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫زاﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪45«.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ ‪ 171‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﯾﺮان‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ورود زﯾﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬داراي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه در اﺛﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻗﺎﺿﯽ در ﻣﻮﺿﻮع ﯾﺎ در ﺣﮑﻢ ﯾﺎ در ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺣﮑﻢ ﺑﺮ ﻣﻮرد‬
‫ﺧﺎص‪ ،‬ﺿﺮر ﻣﺎدي ﯾﺎ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺼﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﻮازﯾﻦ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺿﺎﻣﻦ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ دوﻟﺖ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﺷﻮد و در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل از ﻣﺘﻬﻢ اﻋﺎده ﺣﯿﺜﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 127‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﺑﯿﺶ از ﯾﮏﺛﻠﺚ اﻋﻀﺎي وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ رﺋﯿﺲ ﯾﺎ ﻋﻀﻮ ﺳﺘﺮهﻣﺤﮑﻤﻪ را ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﺗﻬﺎم ﺑﻪ ﺟﺮم ﻧﺎﺷﯽ از اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ ارﺗﮑﺎب ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و وﻟﺴﯽﺟﺮﮔﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ را ﺑﺎ اﮐﺜﺮﯾﺖ دوﺛﻠﺚ ﮐﻞ اﻋﻀﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ از وﻇﯿﻔﻪ ﻋﺰل و ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ‬
‫ﺧﺎص ﻣﺤﻮل ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﻃﺮزاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺤــﺎﮐﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻗــــﺎﻧﻮن ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎده ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﻧﺎﺷﯽ از وﻇﯿﻔﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮان آن را‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻗﺒﺎل اﺷﺘﺒﺎه ﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻗﺎﺿﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .45‬ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر ﻋﻮده‪ ،‬اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ اﻟﺠﻨﺎﺋﯽ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.106‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪507 /‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬

‫در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﺆال اﺻﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ دوﻟﺖ در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎل زﯾﺎنﺑﺎر ﺧﻮد ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺒﻨﺎ و دﻟﯿﻞ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺮ دو ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ« و ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ »ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ«‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ را در دو ﻣﺒﺤﺚ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﮐﺴﯽ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرﺗﯽ‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯿﺖ ﺑﯿﻦ ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﺿﺮر اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺌﻮل ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ او ﺿﺮر ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ 46.‬اﻣﺎ واﻗﻌﺎً ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ؟ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ را‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺸﺨﯿﺺ داد؟‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻘﺼﯿﺮ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ در ﻣﻮرد ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮد اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪» :‬ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﻮد)ﺗﻌﺪي( ﯾﺎ ﺗﺮك ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ)ﺗﻔﺮﯾﻂ(‪47«.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺗﺠﺎوز از رﻓﺘﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﺎرف در ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﯾﻂ وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ دارد‪«.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺗﻤﯿﺰ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎري را ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎن ﻋﺎدي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﻬﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻮﻋﯽ ﺑﻠﮑﻪ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺣﺎدﺛﻪ رخ داده اﺳﺖ‪48«.‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻌﺪي و ﺗﻔﺮﯾﻂ از رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺘﻌﺎرف در ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎرﺟﯽ‬
‫وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ ﯾﺎ رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻌﺎرف در ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺎدﺛﻪ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ‬

‫‪ .46‬دﮐﺘﺮ ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﺿﻤﺎن ﻗﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،1369 ،‬ص‬
‫‪ .103‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎر‪،‬‬
‫‪ ،1388‬ص ‪ 21‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫‪ .47‬ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﺻﻔﺎﺋﯽ‪ ،‬دوره ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺗﻌﻬﺪات و ﻗﺮاردادﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺪاري‪ ،1351،‬ص ‪.553‬‬
‫‪ .48‬ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﺿﻤﺎن ﻗﻬﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،105‬ص ‪.190‬‬
 ‫‪ / 508‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪49«.‬‬
‫اﻣﺎ آﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﻮﻗﯽ آن ﻫﻢ دوﻟﺖ را ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات ﻓﻮق ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد؟‬
‫آﻗﺎي دﮐﺘﺮ زرﮔﻮش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻔﺎت و ﺗﻌﺎرﯾﻔﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﯾﮏ وﺟﻮد ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ)ﺣﻘﻮﻗﯽ( ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﯾﺎ ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎري ﯾﺎ‬
‫ﺑﯽ ﻣﺒﺎﻻﺗﯽ ﮔﺮدد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﺘﺎط)ﻣﺘﻌﺎرف( را ﻣﻌﯿﺎر ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻫﻮﯾﺘﯽ ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ؟ ﭼﻮن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﯾﮏ آﻣﻮزه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻄﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ذﻫﻦ)ﻗﺼﺪ و ﺗﻤﺎﯾﻞ( در ﺧﻄﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ دوﻟﺖ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮد و‬
‫داراي ذﻫﻦ در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﯾﻦ آﻣﻮزه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ دوﻟﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ اﯾﻦ اﻧﮕﺎره ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ را ﻫﻢ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﻤﻼت ﺑﺎﻻ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﻢ‪ 50.‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺮاي درك‬
‫دﻗﯿﻖ و درﺳﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺤﺚ ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ را در دو ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﯽ ﭘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ اول‪ -‬روﯾﮑﺮد ﻧﻈﺮي‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻪ ﺗﺌﻮري را از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﯿﺸﺘﺮ از دﯾﮕﺮان‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺗﺌﻮري ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ درﺟﻪ ﺧﻄﺎ و اﻧﮕﯿﺰه ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ‪:‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺗﺌﻮري ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺧﻄﺎي ارﺗﮑﺎﺑﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ)ﺧﻄﺎي ﺧﺪﻣﺖ( از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت از ﺧﻄﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺧﻄﺎي‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرت از ﺧﻄﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﺣﺶ و ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ و ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻟﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺎﺳﺘﻦ ژز‪،‬‬
‫ﻻﻓﯿﺮر و ﻏﯿﺮه از ﺟﺎﻧﺒﺪاران اﯾﻦ ﺗﺌﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺗﺌﻮري‪ ،‬ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬

‫‪ .49‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﺎﺳﻢ زاده‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪ ،1387‬ص‪.80‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در زﻣﯿﻨﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﻮرد ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫ﺑﺤﺚ ﮐﺮده و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .50‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 38‬و ‪ .39‬ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺬﮐﻮر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪ -‬ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪» ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ« ﻣﺠﻠﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،5‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1388‬ص‪ 71‬اﻟﯽ‪..90‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ اردﺷﯿﺮ اﻣﯿﺮ ارﺟﻤﻨﺪ و دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪» ،‬ﺗﻘﺼﯿﺮ در ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ؛ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ -‬ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ« ﻣﺠﻠﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽ‪-‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،49‬از‬
‫ص ‪ 85‬اﻟﯽ ‪.143‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪509 /‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺪون ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺖ و ﯾﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯽ اﺣﺘﯿﺎط و ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯽ ﻣﺒﺎﻻت ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر او ﺑﺎ ﺳﻮء ﻧﯿﺖ و ﻋﺎﻣﺪاﻧﻪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻣﻮذﯾﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺎﺣﺶ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻄﺎي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ اداري ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻻﻓﯿﺮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﺧﻄﺎ آﻣﯿﺰ ﻏﯿﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬و آن ﺧﻄﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﻣﺒﯿﻦ ﮐﺎرﮔﺰاري ﮐﻪ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه و ﻧﻪ ﻓﺮدي ﺑﺎ‬
‫ﺿﻌﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮدﻣﺤﻮريﻫﺎ و ﺑﯽ اﺣﺘﯿﺎﻃﯽﻫﺎ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اداري ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ آن ﻣﺄﻣﻮر ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ «.‬ﭘﺲ در واﻗﻊ ﻣﻌﯿﺎر ﺗﻔﮑﯿﮏ‬
‫ﺧﻄﺎي ﺧﺪﻣﺖ و ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺷﺪت درﺟﻪ ﺧﻄﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺗﺌﻮري ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ ﺗﺌﻮري ﻣﻌﯿﺎر ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان زﯾﺎن را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﺴﺒﺖ داد؟ راﺧﺎم‪ ،‬ﭘﺮت و دوﺋﻪ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎن وارده ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻄﺎي ﻣﺄﻣﻮر ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮراﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺧﻄﺎي ﻓﻼن ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺧﻄﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎن وارده ﻧﺎﺷﯽ‬
‫از ﺧﻄﺎي ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ زﯾﺎن وارده ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﺎﻗﺺ‬
‫و داراي اﺷﮑﺎل ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻮارد ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﻧﺎﻇﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ در ﺻﺪد اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻗﺎدر ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎزد ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻄﺎﮐﺎراﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺗﺌﻮري ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻋﻤﻞ‪:‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺗﺌﻮري ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ از ﺻﻼﺣﯿﺖ آﻧﺎن در اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‪ ،‬ﺧﻄﺎي‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻄﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﯾﺎ اﻟﺰاﻣﺎت ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺌﻮن‬
‫دوﮔﯽ‪ ،‬ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ‪ ،‬ﺟﻮرج ودل و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ از ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﺗﺌﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه آﻗﺎي دوﮔﯽ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﻄﺎي ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﻄﺎ آﻣﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و درﺟﻪ ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺻﻼ ﻣﻬﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻄﺎي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در راﺳﺘﺎي اﯾﻔﺎي‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي رﺳﻤﯽ )وﻇﺎﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ( ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اداره ذيرﺑﻂ اﯾﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺴﺌﻮل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮﮔﺎه ﺧﻄﺎ ﻣﺒﺘﻨﯽ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺄﻣﻮر در ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺪﻣﺖ‬
 ‫‪ / 510‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ذوب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﮔﯽ در ﻣﻘﺎم ﺗﺼﻮﯾﺮ روﺷﻦ ﺗﺮ از دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺮ دو‬
‫ﻗﺴﻢ ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪» ،‬ﺧﻄﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ« از ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اداري ﮐﻪ در آن ﮐﺎرﻣﻨﺪ در‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آن ﮐﻪ ﻫﺪﻓﯽ ﻏﯿﺮ از ﻫﺪف ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮاي‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي واﮔﺬار ﺷﺪه ﺑﻪ وي را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﺎﯾﺰ از ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺣﯿﻦ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ‪.‬‬
‫دوم‪» ،‬ﺧﻄﺎي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ« از ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ اداري ﮐﻪ در آن ﺧﻄﺎي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫از ﺣﯿﺚ ﺷﮑﻞ و ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ از ﻋﻤﻞ اداري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل در درون ﺧﻮد‬
‫داراي ﻋﻨﺼﺮي از ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﯾﮏ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫ﻫﺎي ﺗﺸﺨﯿﺼﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯽآن ﮐﻪ واﺟﺪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ‬
‫از ﻋﻤﻞ اداري‪ ،‬ﯾﺎ آن ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط ﺷﮑﻠﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻧﺪارد و ﯾﺎ آن‬
‫ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ در ﺣﯿﻦ اﻧﺠﺎم آن اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﯿﺖ ﺳﻮء‬
‫ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﺧﺎرج ﺑﻮدن ﻋﻤﻞ ارﺗﮑﺎﺑﯽ از ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯿرود‪ ،‬از ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻣﯽﮔﺮدد‪51.‬‬
‫ﺣﻘﻮقداﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪام‬
‫از ﯾﮑﯽ از ﺗﺌﻮريﻫﺎي ﻓﻮق ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﺮان ﺑﺮﺧﯽ از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺣﻘﻮق اداري در ﮐﻨﺎر‬
‫ﺗﺌﻮري ﺷﺪت ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﺗﺌﻮري ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻓﺮد ﯾﺎ اﻓﺮاد ﻣﻌﯿﻦ و ﻣﺸﺨﺺ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬ﺗﺌﻮري ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ( و ﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺷﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﻫﻮسﻫﺎ و اﻏﺮاض و ﻏﻔﻠﺖﻫﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ)ﺗﺌﻮري ﺷﺪت ﺧﻄﺎ و اﻧﮕﯿﺰه ﻣﻘﺎم‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪ ...‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﺎﻣﻠﯿﻦ آن اﺳﺖ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺴﺎرت‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﺪي‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن و ﺳﻮء ﺟﺮﯾﺎن اداره دوﻟﺘﯽ و ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﯽ و ﺑﺎﻋﺚ و ﻋﺎﻣﻞ آن‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم و‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﺎﺷﺪ)ﺗﺌﻮري ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ( ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آن ﻣﺘﻮﺟﻪ دوﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪52«.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ را ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ .51‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﺗﺌﻮريﻫﺎ را ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 46‬اﻟﯽ ‪.63‬‬
‫‪ .52‬ﮐﺮﯾﻢ ﺳﻨﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬زﻫﺮه‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،1342 ،‬ص ‪ .167‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از دﮐﺘﺮ‬
‫زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.59‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪511 /‬‬

‫»در ﻣﻮرد ﺧﻄﺎي اداري ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ را در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺺ ﻋﺎﻗﻞ‬
‫و ﻣﺤﺘﺎط و دور اﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺧﺴﺎرت وارد ﻣﯽآﻣﺪ‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت اداره ﺑﺎﯾﺪ از ﻋﻬﺪه ﺧﺴﺎرت وارده ﺑﺮآﯾﺪ‪ ....‬ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻄﻼح‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻄﺎي اداري دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮات و ﺧﻄﺎﻫﺎﯾﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻧﯽ و ﻋﺎﻣﻞ آن را‬
‫ﻧﺘﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﺠﺰ و ﻣﺸﺨﺺ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد و ﻫﻤﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﺨﺪم‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮر اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻄﺎ ﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮي اداري ﮐﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻮاﺑﮕﻮي آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ و ﺑﺎﻧﯽ آنﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻄﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﻄﻘﯽ آن را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﺘﺨﺪم‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺰﺑﻮر ﺗﻘﺼﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺿﻌﻒﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻮسﻫﺎ و‬
‫ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎﻃﯽﻫﺎي ﻣﺄﻣﻮر ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺒﺐ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ او ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺴﺎرت ﻧﺎﺷﯽ از ﺳﻬﻮ و‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺄﻣﻮر دوﻟﺘﯽ در ﺗﻨﻈﯿﻢ اﺳﻨﺎد ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﻮاﻟﻪﻫﺎي ﺑﺎﻧﮑﯽ‪53«.‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ -‬روﯾﮑﺮد ﻋﻤﻠﯽ و ﻣﻮارد ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﻄﺎي‬

‫اداري‪:‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺗﺌﻮريﻫﺎ و روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﻮارد ﻋﻤﻠﯽ ﺗﺸﺨﯿﺺ و ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﻄﺎي اداري را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫اول‪ -‬روﯾﮑﺮد ﺳﻠﺒﯽ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻄﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺗﺤﺖ دو ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ »ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اداري ﻣﻘﺎم‬
‫اداري« و دﯾﮕﺮي »ﺧﻄﺎي اداري ﻣﻘﺎم اداري«‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اداري ﮐﺎرﻣﻨﺪ‪:‬‬

‫اﻋﻤﺎل ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ اداري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ داراي دو ﻋﻨﺼﺮ ذﯾﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻨﺼﺮ ﻋﯿﻨﯽ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻋﻢ از ﻗﻮاي ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻣﺠﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻋﻤﺎل ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداري ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻃﺎﻋﺖ از اواﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق را ﻧﯿﺰ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﯽ ﯾﺎ ذﻫﻨﯽ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻋﻤﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬

‫‪ .53‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪ ،1384 ،‬ص ‪.388‬‬
 ‫‪ / 512‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ آن ﻫﺪﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در وﺿﻊ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ در ﺣﯿﻦ اﺳﺘﺨﺪام او در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻟﺬا او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ارﺿﺎي ﺗﻤﻨﯿﺎت و ﺳﻮد‬
‫ﺷﺨﺼﯽ – ﻣﺜﻼً اﻧﺘﻘﺎم ﯾﺎ ﺗﻼﻓﯽ‪ -‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دو ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻮق ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اداري را ﻋﺒﺎرت از ﻋﻤﻠﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره ﺑﻪ ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻗﺎﻧﻮن و در ﺣﺪود ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﺑﺎ ﻫﺪف‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اداري ﻫﻢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﺎ ﻫﺮ دو‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻮق در ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ دو ﻋﻨﺼﺮ ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻋﻤﺎل ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻮارد ذﯾﻞ‪ ،‬ﻏﯿﺮ اداري اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺧﺮوج از ﺻﻼﺣﯿﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮏ ﮐﺎرﻣﻨﺪ دوﻟﺖ ﺑﺮاي ‪ -1‬اﯾﻔﺎي وﻇﺎﯾﻒ و اﺧﺘﯿﺎرات ﻣﺸﺨﺺ)ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص( ‪ -2‬در‬
‫زﻣﺎن ﺧﺎص ‪ -3‬در ﻣﮑﺎن ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام دوﻟﺖ در ﻣﯽآﯾﺪ و ﻟﺬا ﺧﺮوج از ﺻﻼﺣﯿﺖ در‬
‫ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ذﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺮوج از ﮔﺴﺘﺮه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺐﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﻘﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرتﻫﺎي ذﯾﻞ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﮔﻤﺮك‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﯾﺎ ﻣﺠﺮوح ﻧﻤﻮدن ﻓﺮدي ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮر وي ﻣﺠﺮم ﺑﻮده و در‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮار از ﻣﺤﻞ وﻗﻮع ﺟﺮم اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻋﺎم ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ذيرﺑﻂ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﺎص ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ راﻧﻨﺪه ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﺨﺎﺑﺮات‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻣﺨﺎﺑﺮاﺗﯽ ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻧﻤﻮده و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ آﺳﯿﺐﻫﺎ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺳﻮم اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺟﻨﺒﻪ اﺧﻼﻗﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس در‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﻣﻘﺎم ﯾﺎ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ راﻧﻨﺪه ﺷﻬﺮداري در ﻣﻘﺎم ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﻌﻠﻮل از وﺳﯿﻠﻪ ﻧﻘﻠﯿﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و در اﯾﻦ ﺣﯿﻦ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻋﺎﺑﺮي و ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻠﻮل‪ ،‬او را ﻣﺼﺪوم ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺮوج از ﮔﺴﺘﺮه ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﭘﻮﻟﯿﺲ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻓﺮدي در ﺧﺎرج از‬
‫ﻣﺤﺪوده ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﻬﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﻮده و ﺑﻌﺪ ﺑﯽﮔﻨﺎﻫﯽ آن ﻓﺮد ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‬
‫ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎراﺗﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﮐﺎرﮐﻨﺎن آﻧﺎن در ﺧﺎرج از‬
‫ﻣﺤﻞﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ وارد ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪513 /‬‬

‫‪ .3‬ﺧﺮوج از ﮔﺴﺘﺮه زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل زﯾﺎﻧﺒﺎر در ﺧﺎرج از ﺳﺎﻋﺎت اداري و رﺳﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً راﺑﻄﻪ ﺗﺒﻌﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺑﺎ اداره ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻟﺬا در ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎده ‪ 791‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ)ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ( در اﯾﻦ ﻣﻮرد آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﻨﺪه از ﺿﺮري ﮐﻪ ازﻃﺮف ﺷﺨﺺ ﺗﺤﺖ اﺳﺘﺨﺪام وي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺠﺎز ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن واﻗﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﯾﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎده ‪ 104‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﮐﺎرﮐﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ از ﺧﺴﺎره اي ﮐﻪ ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ اداره وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺴﺎره وارده ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ وي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎرﮐﻦ از ﺧﺴﺎره اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﻋﺎدي ﮐﺎر ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫‪ (2‬ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﺪي ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر‪:‬‬
‫ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﺪي ﻓﻌﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ اداري و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻋﻨﺼﺮ ذﻫﻨﯽ ﯾﺎ رواﻧﯽ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﻋﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬اﻋﻤﺎل‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﻨﻈﻮر در آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ارﺗﮑﺎب آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻓﻌﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﻏﯿﺮ از ﻫﺪف ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي او‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از دو ﺻﻮرت ذﯾﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اول ﺑﻪ ﺻﻮرت ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﻨﺪه را ﻣﻮرد‬
‫ﺿﺮب وﺷﺘﻢ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺮم ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دوم ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ارﺗﮑﺎب ﺗﺨﻠﻒ اداري ﻋﻤﺪي و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﺧﻄﺎي اداري ﮐﺎرﻣﻨﺪ)ﻋﻤﻮﻣﯽ(‪:‬‬

‫ﺧﻄﺎي اداري در ﯾﮏ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﯾﺎ ﻋﺪم اﻧﺠﺎم ﻧﺎدرﺳﺖ ﻋﻤﻞ اداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎي اداري اﻟﺰاﻣﺎً ﺧﻄﺎي اداره)دوﻟﺖ( ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻄﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ اﻧﺠﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻫﺪف و ﻧﻪ ﻫﯿﭻ اﻧﮕﯿﺰه ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫دارد‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺮ ﻣﯽآورد و ﻋﻠﺖ آن ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ دﺳﺘﻮرﻫﺎ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻨﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ از ﺳﻮي وي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎي دﮐﺘﺮ زرﮔﻮش ﺑﺮاي ﺧﻄﺎي اداري ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ذﯾﻞ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺟﺮاح ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن دوﻟﺘﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﮏ ﺑﺮش ﻋﻤﻮدي‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺑﺮش‬
‫اﻓﻘﯽ ﻣﺤﻞ ﺿﺎﯾﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ ﯾﺎ ﻧﻘﺺ در ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬داﻣﭙﺰﺷﮏ اداره‬
 ‫‪ / 514‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻣﺤﻞ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﺑﺘﻼي ﻣﺮغﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺮﻏﺪاري ﺑﻪ‬
‫آﻧﻔﻮﻻﻧﺰاي ﻣﺮﻏﯽ دﺳﺘﻮر از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن آنﻫﺎ را ﺻﺎدر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮغﻫﺎي ﻣﻌﺪوم ﺷﺪه آﻟﻮدﮔﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺄﻣﻮر ﺷﻬﺮداري را ﻓﺮض ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﺮار دادن‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﻫﺸﺪار در ﻣﺤﻞ ﺣﻔﺮ ﯾﮏ ﭼﺎه را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻘﻮط ﯾﮏ‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ ﯾﺎ اﻓﺘﺎدن ﺧﺮد ﺳﺎﻟﯽ درون آن ﻣﯽﺷﻮد‪54«....‬‬

‫ﺣﺎﻻت ﺧﻄﺎي اداري‪:‬‬

‫ﺧﻄﺎي اداري ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارد ﮐﻪ ذﯾﻼً ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اول‪ -‬ﻋﺪم اﻋﻤﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖ ﯾﺎ اﻧﺠﺎم اﻗﺪاﻣﺎت زاﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻓﺮض ﻋﺪم اﻋﻤﺎل ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ اﻧﺒﺎر‬
‫ﺣﺎوي ﻣﻮاد ﺳﻮﺧﺘﻨﯽ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﻨﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺗﺼﺎل ﺳﯿﻢ ﺑﺮق ﺑﺎ ﻣﻮاد‬
‫ﺳﻮﺧﺘﻨﯽ اﻧﻔﺠﺎر رخ داده و ﺑﺎﻋﺚ ﺻﺪﻣﻪ ﺑﻪ ﻋﺪه اي ﮔﺮدد و ﯾﺎ ﻣﺪﯾﺮ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن‬
‫دوﻟﺘﯽ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﺴﺘﺮي ﯾﺎ ﻋﻤﻞ‪ ،‬از‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﺑﯿﻤﺎر اورژاﻧﺴﯽ ﯾﺎ ﺻﺪور دﺳﺘﻮر ﺑﺮدن وي ﺑﻪ اﺗﺎق ﻋﻤﻞ ﺧﻮدداري ﻧﻤﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺮض اﻗﺪاﻣﺎت زاﯾﺪ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﭘﻮﻟﯿﺲ ﭘﺲ از ﺧﻠﻊ ﺳﻼح ﯾﮏ ﻣﻈﻨﻮن ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻗﺖ ﯾﺎ ﺣﻤﻞ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺳﻼح و دﺳﺘﺒﻨﺪ زدن ﺑﻪ او ﺳﻼح ﺧﻮﯾﺶ را از ﺿﺎﻣﻦ‬
‫ﺧﺎرج ﻧﻨﻤﻮده و ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ وي ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ و در اﺛﺮ ﺗﮑﺎن ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ دﺳﺖ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪ‬
‫ﺷﻠﯿﮏ ﮐﺮده و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ آن ﻓﺮد ﺷﻮد‪.‬‬
‫دوم‪ -‬اﻋﻤﺎل ﺧﺎرج از ﻣﻮﻋﺪ ﺻﻼﺣﯿﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﻧﺠﺎم دﯾﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮري ﺑﺎﯾﺪ رأس ﺳﺎﻋﺖ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻓﺸﺎر‬
‫دادن دﮐﻤﻪ ﺗﺨﻠﯿﻪ ﻓﺸﺎر ﮔﺎز ﯾﺎ ﻫﻮا اﻗﺪام ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در اﺛﺮ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﺎ دو ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﻔﺠﺎر و آﺳﯿﺐ اﻣﻮال و اﺷﺨﺎص ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﻧﺠﺎم دﯾﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪم اﻧﺠﺎم آن اﺳﺖ و ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﻫﻮي ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﺠﺎم زود ﻫﻨﮕﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ :‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر وزارت ﻓﻮاﯾﺪ ﻋﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرت‪،‬‬
‫در ﻣﻘﺎم ﺣﻔﺮ ﺗﻮﻧﻞ در ﮐﻮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻧﻔﺠﺎر ﮐﻮه در ﺳﺎﻋﺎت ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺷﺐ‪ ،‬در وﺳﻂ‬
‫روز و ﺑﺪون اﺧﻄﺎر ﻗﺒﻠﯽ اﻗﺪام ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﮐﺮده و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ورود ﺧﺴﺎرت ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬اﻧﺠﺎم ﻧﺎدرﺳﺖ)ﻏﯿﺮ اﺻﻮﻟﯽ( ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪:‬‬

‫‪ .54‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.109‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪515 /‬‬

‫ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺠﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﺻﺤﯿﺢ اﻧﺠﺎم‬
‫آن اﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺑﺰار ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﭘﻮﻟﯿﺲ از ﺳﻼح ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮدن ﻓﺮد ﻣﻈﻨﻮن در ﺣﺎل ﻓﺮار ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ زﺧﻤﯽ‬
‫ﺷﺪن ﯾﺎ زﯾﺎن دﯾﮕﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺮاح ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺟﺮاﺣﯽ)ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪ‬
‫ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷﺪ( را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺮگ ﯾﺎ ﻧﻘﺺ ﺑﯿﻤﺎر ﮔﺮدد‪55.‬‬

‫ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ ﺧﻄﺎي اداري‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎ و ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ از ﺧﻄﺎي اداري ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏ ﻣﻌﯿﺎر ﺟﺎﻣﻊ‬
‫در ﺑﺎره آن اراﺋﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮات ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن‪ :‬رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎﻃﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻣﺒﺎﻻﺗﯽ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻋﺪم ﻣﺮاﻗﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ و ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺪي و ﺗﻔﺮﯾﻂ‪ ،‬ﻗﺼﻮر و ﻏﻔﻠﺖ ﯾﺎ اﻫﻤﺎل و ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎر اﺻﻠﯽ در ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﻓﻮق ﯾﮑﯽ از دو ﻋﻨﻮان ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻌﺪي ﯾﺎ ﺑﯽﻣﺒﺎﻻﺗﯽ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از آن اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﻌﺪي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪود ﻣﺘﻌﺎرف اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 776‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﺛﺮ ﺧﻄﺎ و ﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺿﺮري ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻋﺎﯾﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 777‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ در ﺑﺎره ﺗﻌﺪي آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﻧﻮع ﺗﻌﺪياي ﮐﻪ ازآن ﺿﺮري ‪ ....‬ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﻋﺎﯾﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎره ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎدة ‪ 778‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺬﮐﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﻓﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻌﺪي واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺿﺮر ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ زوج واﻗﺎرب‬
‫وي ﻋﺎﯾﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي زوج واﻗﺎرب ﺗﺎ درﺟﮥ دوم ﺑــﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺣﮑﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻔﺮﯾﻂ ﯾﺎ ﺑﯽ اﺣﺘﯿﺎﻃﯽ و ﻏﻔﻠﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻔﺮﯾﻂ ﯾﺎ ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎﻃﯽ‪ ،‬ﺗﺮك ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﻋﺪم‬
‫اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن اﻗﺪام ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از »ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎﻃﯽ« ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت‬

‫‪ .55‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‪ :‬ﻣ‪‬ﻦ ﺗَﻄَﺒ‪‬ﺐ‪ ‬و ﻻﯾ‪‬ﻌﻠَﻢ ﻣﻨﻪ ﻃﱢﺐ ﻓﻬﻮ ﺿﺎﻣﻦ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ از وي‬
‫ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﮕﺮدد)ﻃﺐ ﻧﺪاﻧﺪ( و ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ وي ﺿﺎﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺮﺟﻪ اﺑﻮ داود و اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﻪ‪.‬‬
 ‫‪ / 516‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫»ﻗﺼﻮر«‪» ،‬ﻏﻔﻠﺖ«‪» ،‬ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ« ﯾﺎ »اﻫﻤﺎل« ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎدة ‪ 787‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﻇﻒ ﻋﺎم از ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ را ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن را‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎس اﻣﺮ آﻣﺮي ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ وي واﺟﺐ ﺑﻮده وﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺮا‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب ﻣﻌﻘﻮل و‬
‫رﻋﺎﯾﺖ »اﺣﺘﯿﺎط« ﻣﻘﺘﻀﯽ در آن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 793‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻨﺎﺋﯽاي ﮐﻪ از ﺣﯿﻮان ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺎر ﻧﻤﯽآرد‪ .‬ﻣـﺎﻟﮏ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرة ﻋﺎﯾﺪه از ﺣﯿﻮان ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻋﺪم اﺗﺨﺎذ »اﺣﺘﯿﺎط« ﻻزم از ﻃﺮف وي‪،‬‬
‫ﺑﺮاي »ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي« از وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺎدة ‪ 794‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺣﯿﻮان را در ﺣﺎل رﺳﺎﻧﺪن ﺿﺮر ﺑﻪ ﻣﺎل ﻏﯿﺮ دﯾﺪه و آن را »ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي«‬
‫ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ و ﯾﺎ از ﻋﯿﺐ ﺣﯿﻮان آﮔﺎه ﺑﻮده و آن را »ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ« ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:796‬‬
‫»ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻋﻤﺎرت ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎﻟﮏ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺿﺮرﻧﺎﺷﯽ از اﻧﻬﺪام ﺑﺎ آن ﮐﻪ اﻧﻬﺪام ﺟﺰﺋﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد ﮐﻪ اﻧﻬﺪام ﺑﻪ ﺳﺒﺐ »اﻫﻤﺎل« در ﺻﯿﺎﻧﺖ‬
‫ﻧﺒﻮده ﯾﺎ ﺑﻪ اﺛﺮ ﮐﻬﻨﻪ ﺑﻮدن ﻋﻤﺎرت ﯾﺎ ﻋﯿﺐ آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻓﻮق در ﺑﺎره دو ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﺧﻄﺎي اداري ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﯽﻣﺒﺎﻻﺗﯽ اﻗﺪام ﺑﻪ اﻣﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﻪ آن ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻨﻈﻮر از ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﺧﻮدداري از اﻣﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﻪ آن اﻗﺪام ﻧﻤﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺎء ﺑﯽ ﻣﺒﺎﻻﺗﯽ ﯾﺎ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﻋﺪم اﻃﻼع و ﻋﺪم ﻣﻬﺎرت ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯾﺎ‬
‫ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﯾﺎ ﻣﻘﺮرات ﯾﺎ اواﻣﺮ ﯾﺎ ﻧﻈﺎﻣﺎت و ﯾﺎ ﻋﺮف و ﻋﺎدت ﺑﺎﺷﺪ‪56«.‬‬

‫ﻣﻨﺸﺎءﺧﻄﺎي اداري‪:‬‬
‫از آنﭼﻪ در ﺑﺎره ﻣﻌﯿﺎر ﺧﻄﺎي اداري ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻨﺸﺎء آن را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﻣﻨﺸﺎء ﺧﻄﺎي اداري ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪.‬‬

‫‪ .56‬دﮐﺘﺮ زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.123‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪517 /‬‬

‫‪ .2‬ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻘﺮره ﻫﺎ و ﻟﻮاﯾﺢ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻈﺎﻣﺎت‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻈﺎﻣﺎت‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻮل ﺣﺮﻓﻪاي و ﺻﻨﻔﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ اواﻣﺮ ﻣﺎﻓﻮق‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻋﺪم ﻣﻬﺎرت‪ .‬ﻋﺪم ﻣﻬﺎرت در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﺎدي ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ راﻧﻨﺪﮔﯽ و ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي اﺳﻠﺤﻪ و اﻣﺜﺎل آنﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ .‬ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﻮاردي ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي‬
‫در ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن ﻋﺪم ﻣﻬﺎرت و ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﻋﺪم‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪاي‪ ،‬ﻋﺪم ﻣﻬﺎرت را ﻧﯿﺰ ﻗﻬﺮاً ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد اﻣﺎ ﻫﺮ ﻋﺪم ﻣﻬﺎرﺗﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﺮدي ﻋﻠﯽ رﻏﻢ داﺷﺘﻦ ﺗﺠﺎرب ﭼﻨﺪي‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬رواﻧﯽ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﻓﮑﺮي‬
‫ﻫﻨﻮز در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ واﮔﺬار ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻬﺎرت ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻋﺪم اﻃﻼع از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﯾﺎ ﻣﻘﺮرات و اواﻣﺮ و ﻧﻈﺎﻣﺎت و ﯾﺎ ﻋﺮف و ﻋﺎدت‪.‬‬

‫دوم‪ -‬روﯾﮑﺮد اﯾﺠﺎﺑﯽ ﯾﺎ ﻣﺜﺒﺖ‪:‬‬

‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻓﺮض ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻣﻼزﻣﻪاي ﺑﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻋﺒﺎرت از‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮاﯾﻂ زﯾﺎﻧﺒﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﻃﺮح ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ذﻫﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ ﯾﺎ ﺳﻮء ﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺑﯽ اﺣﺘﯿﺎﻃﯽ ﯾﺎ اﻫﻤﺎل و ﻏﻔﻠﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎﯾﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬زﯾﺎن وارده ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰا ري ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ در اﯾﻔﺎي ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻘﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاي دوﻟﺖ )ﻧﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان( در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﯾﺎ زﯾﺎن وارده اﺻﻼ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ‪:‬‬

‫اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژي و ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺪرن‪ ،‬اداره ﻧﯿﺰ در اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه از وﺳﺎﯾﻞ و اﺑﺰارﻫﺎ و ﺗﮑﻨﺎﻟﻮژي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 518‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ دﭼﺎر ﻧﻘﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﻋﺚ زﯾﺎن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ داراي دو ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻤﯽ ﻧﻘﺺ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اداره ﻓﺎﻗﺪ وﺳﺎﯾﻞ ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺮض ﻧﻘﺺ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺪاﺷﺘﻦ و ﻧﯿﺰ ﮐﻤﺒﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ اداره‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻠﯽ ﻓﺎﻗﺪ وﺳﺎﯾﻞ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻮﺟﻮد از ﺣﯿﺚ ﮐﻤﯽ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﺤﻘﻖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﺮان در دﻋﻮاي ﻣﺒﺘﻼﺷﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﻪ اﯾﺪز ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم از ﻧﻘﺺ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه دادﮔﺎه ﻋﺪم ﺗﺠﻬﯿﺰ‬
‫ﻣﺪﻋﺎﻋﻠﯿﻬﻢ ﯾﻌﻨﯽ وزارت ﺑﻬﺪاﺷﺖ و ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﺧﻮن ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ وﯾﺮوس زداﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﺑﺘﻼي ﻣﺪﻋﯿﺎن دﻋﻮا ﺑﻪ اﯾﺪز و دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻋﻔﻮﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪57.‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻔﻬﻮم ﮐﯿﻔﯽ ﻧﻘﺺ‪:‬‬
‫ﻧﻘﺺ ﮐﯿﻔﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺰار اﻧﺠﺎم ﯾﺎ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ اداره داراي وﺳﺎﯾﻞ اﺳﺖ اﻣﺎ از ﻧﮕﺎه ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن اراﺋﻪ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﻣﯿﺴﺮ ﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺮوزه ﺻﻮرت ﻏﺎﻟﺐ زﯾﺎن وارد ﺑﺮ اﺷﺨﺎص از ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬آﻣﺮﯾﮑﺎ و اﯾﺮان ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ اداره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 58.‬در ﻣﺎده ‪ 11‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ اﯾﺮان آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺴﺎرات وارده ﻣﺴﺘﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻧﺎن ﻧﺒﻮده و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ ادارات و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اداره ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫اﺳﺖ‪«...‬‬

‫ب‪ -‬ﻧﻘﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪:‬‬

‫اداره ﯾﺎ دوﻟﺖ داراي ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﯽ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد اداره‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻣﻼزﻣﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫اداره ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺎﮐﻢ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد و ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ زﯾﺎن وارده ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﻘﺾ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اداره ﺑﻮده ﯾﺎ‬

‫‪ .57‬ﺳﯿﺪ ﺟﻤﺎل ﺳﯿﻔﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻧﻮ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫ﻫﺸﺘﻢ)ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن(‪ ،1384 ،‬ص ‪.272‬‬
‫‪ .58‬زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.168 -166‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪519 /‬‬

‫ﮐﺎرﻣﻨﺪ؟‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ‬
‫از اﻟﻔﺎظ و ﻋﺒﺎراﺗﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻣﺨﺎﻃﺐ او اداره اﺳﺖ ﻧﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‪ .‬دوم اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮع ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﯾﻦ دو ﺻﻮرت را در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ در ﻓﺼﻮل اول ﺗﺎ ﻫﻔﺘﻢ و ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺷﻮراي‬
‫ﻣﻠﯽ و ﺳﺘﺮه ﻣﺤﮑﻤﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ وﻇﺎﯾﻒ و ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ و اﺟﺮاآت‬
‫وزارتﻫﺎ‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖﻫﺎ و ادارات‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد اداره اﺳﺖ ﻧﻪ ﮐﺎرﮔﺰاران و ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره‪.‬‬
‫اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻼك ﻋﯿﻨﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻼك ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺗﻤﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎ در ﻗﺎﻧﻮن ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺟﺬاﺑﯿﺖ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺻﻞ »ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن« ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري ﺑﯿﺸﺘﺮي دارد و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﺒﻪ ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﻧﺪارد و ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﻮد او اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ -‬ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ)ﺑﯽﻧﺎم(‪:‬‬

‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﺪ ﭘﻠﯽ ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺰد و ﻋﺪهاي ﻓﻮت و ﯾﺎ دﭼﺎر آﺳﯿﺐ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﺎدﺛﻪ ﻋﺪم ﻧﺼﺐ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺠﻬﯿﺰات در آن ﭘﻞ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺣﺪود دو ﺳﺎل‬
‫ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و اﮐﻨﻮن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺪام ﯾﮏ از ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺷﻬﺮداري ﯾﺎ‬
‫ﮐﺎرﮔﺮان ﺷﺮﮐﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺑﺎ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮض‬
‫ﮐﻨﯿﺪ در ﯾﮏ ﻣﺮاﺳﻢ ﺟﺸﻦ ﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اداره ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه و در ﺟﺮﯾﺎن آن آﺗﺶﺑﺎزي ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و در اﺛﺮ اﺷﺘﻌﺎل ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮاد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻃﺮاف دﭼﺎر آﺳﯿﺐ ﯾﺎ آﺗﺶﺳﻮزي ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺪام ﯾﮏ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﻋﻤﻞ از روي ﺧﻄﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺧﻄﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺑﯽﻧﺎم اﺳﺖ و ﺑﺎﻧﯽ و ﻋﺎﻣﻞ آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪59.‬‬
‫دﻻﯾﻞ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدن ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺧﻄﺎ ذاﺗﺎً از ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺳﺮ ﻧﺰده ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﻈﺎم اداره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫اﻓﺖ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ داﻧﺶ آﻣﻮزان در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻢ ﯾﺎ ﻣﺪﯾﺮ ﻣﮑﺘﺐ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺤﯿﻄﯽ زﻣﺎن وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ و ﯾﺎ ﮔﺬر زﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﺎدﺛﻪ را ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ‬

‫‪ .59‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.388‬‬

 ‫‪ / 520‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر در ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي از‬
‫آن ﺳﭙﺮي ﺷﺪه و اﮐﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻋﺎﻣﻞ آن ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻗﺪاﻣﺎت آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎﻣﻞ زﯾﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن‬
‫اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارﮐﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﯽ از ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪه ﯾﺎ اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ در دو ﻓﺮض ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اول اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻄﺎ ذاﺗﺎً ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﻘﻮقداﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺎي‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺎن از ﺧﻄﺎي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﺮض اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻄﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﺎدرﺳﺖ ﯾﺎ ﺿﻌﯿﻒ اداره ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ اداره اﻧﺠﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﯾﺎ زﻣﺎن‬
‫ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر و ﯾﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮﺧﯽ اﻗﺪاﻣﺎت آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻋﺎﻣﻞ زﯾﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺺ‬
‫ﺛﺎﻟﺚ و ﺣﺘﯽ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﺴﺎب ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي در ﻣﻮرد ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺮﺧﻼف ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬اراﺋﻪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎد و ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮي و ﺗﻮﺻﯿﻒﭘﺬﯾﺮي ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ‪،‬‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺷﮑﻠﯽ و ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ داﺷﺘﻪ و‬
‫دارد ﺗﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﺨﺘﺼﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ اراﺋﻪ دﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ .1‬وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬اوﺿﺎع و اﺣﻮاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﻮان آن را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺴﺒﺖ داد‪.‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻏﯿﺮ از ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﺨﺪم ﯾﺎ ﻓﺮاﺗﺮ از آن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ وﺟﻪ از ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ ﺑﺎ‬
‫روﯾﮑﺮد اﯾﺠﺎﺑﯽ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ دارد ﮐﻪ زﯾﺎن وارده‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﺒﻮد اﻣﮑﺎﻧﺎت‪،‬‬
‫ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ اداره‪ ،‬ﮐﻤﺒﻮد ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻏﯿﺮﻣﺎﻫﺮ و آﻣﻮزش ﻧﺪﯾﺪه‬
‫ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ -‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺿﺮورت ﻫﺎ‪ -‬اﻋﺘﺼﺎب و ﺷﺮاﯾﻄﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺣﺎﻟﺘﯽ را اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺘﻮان ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎص ﻣﺸﺨﺼﯽ را‬
‫ﻋﺎﻣﻞ وﻗﻮع زﯾﺎن داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ در ﺻﻮرت ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ و اﻣﮑﺎﻧﺎت‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪521 /‬‬

‫اداره و در ﻣﻮاردي‪ ،‬ﮐﻤﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ دارد‪.‬‬

‫در زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ اﻣﮑﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺪارد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻓﺮض ﺗﺤﻘﻖ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪ و ﻏﯿﺮﻣﻮﺛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮال ﮐﻪ ﭼﺮا زﯾﺎن وارد آﻣﺪ؟ ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﻧﺒﻮد وﺳﺎﯾﻂ ﻧﻘﻠﯿﻪ‪ ،‬ﮐﻤﺒﻮد‬
‫ﻧﯿﺮو ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺒﻬﮑﺎران‪ ،‬ﺧﺮاﺑﯽ ﻣﻮﺗﺮ‪ ،‬آﺗﺶ ﺳﻮزي ﺷﻔﺎﺧﺎﻧﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺗﺼﺎل ﺳﯿﻢﻫﺎي‬
‫ﺑﺮق‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺷﺪن ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺮق ﯾﺎ ﻣﺨﺎﺑﺮات‪ ،‬ﻏﯿﺮاﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻮدن وﺳﺎﯾﻞ ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ آنﻫﺎ در ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻮادث و ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﻗﺒﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻧﺰدﯾﮏ ﯾﺎ ﻣﻮﺛﺮ زﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮﻣﺮﺗﺒﻂ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ و اﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻋﺪم اﻣﮑﺎن اﻧﺠﺎم ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ﯾﺎ در ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم‪،‬‬
‫زﯾﺎن ﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از دو ﻋﺎﻣﻞ ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﺑﺰاري ﮐﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺎ آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ‪ ،‬وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﻘﺪم‬
‫دارد‪.‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ را ﻣﯽﺗﻮان ﺻﻮرت ﻣﺎدي ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ داﻧﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا زﯾﺎن وارده ﻧﺎﺷﯽ‬
‫ازﺷﺮاﯾﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻮﻻً ﻣﻌﻠﻮل ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﮐﻼن دوﻟﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﺮﭼﻪ دوﻟﺖ ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮ و‬
‫ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻧﯿﺰ وﻗﻮع زﯾﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اوﺿﺎع ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻤﺒﻮد ﯾﺎ‬
‫ﻧﺒﻮد ﺑﻮدﺟﻪ‪ ،‬ﺗﺨﺼﯿﺺ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم آن‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﯾﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و ﺗﺠﺎري ﺑﺎ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ و ﻋﺪم اﻣﮑﺎن اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪﯾﺮان ﻧﺎﻻﯾﻖ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت ﭘﺪرﺧﻮاﻧﺪﮔﯽ و ﺻﻨﻒ ﺳﺎﻻري ﮐﻪ در ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﯿﺎزﻫﺎ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ دﻻﯾﻞ ﺗﺤﻘﻖ وﺿﻌﯿﺖ در وﻗﻮع زﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺗﺤﻘﻖ وﺿﻌﯿﺖ در وﻗﻮع زﯾﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺳﺎدهﺗﺮ از ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﻄﺮح ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻄﺎي دوﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺧﻄﺎي اداري‬

‫در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬وﻗﻮع زﯾﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ ﻣﻨﻔﯽ ﯾﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ زﯾﺎن وارده ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ -‬و ﻧﻪ ﯾﮏ وﺿﻌﯿﺖ‪ -‬ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان دو ﺣﺎﻟﺖ را از‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺳﺎﺧﺖ‪:‬‬
‫ﮔﺎه زﯾﺎن وارده‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻌﻞ ﯾﺎ ﺗﺮك ﻓﻌﻠﯽ ﺧﺎص ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪم ﻧﺼﺐ ﻋﻼﺋﻢ ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه در اﻃﺮاف ﮔﻮدال ﺣﻔﺮ ﺷﺪه ﯾﺎ ﻣﺴﯿﺮ در ﺣﺎل‬
 ‫‪ / 522‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﺣﺪاث )ﺻﻮرت ﻣﻨﻔﯽ( و ﯾﺎ ﺻﺪور ﺣﮑﻢ ﺑﺎزداﺷﺖ ﻓﺮدي ﺑﯽﮔﻨﺎه )ﺻﻮرت ﻣﺜﺒﺖ(‪.‬‬
‫ﮔﺎه زﯾﺎن وارده‪ ،‬ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺘﻔﺎده ازﯾﮏ اﺑﺰار ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻈﯿﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﺠﺎز از ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه و ﯾﺎ ﺗﺼﺎدم ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻋﺎﺑﺮ ﭘﯿﺎده و ﯾﺎ‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﻪ ﯾﮏ اﺟﺘﻤﺎع و ﮐﺸﺘﻪ ﯾﺎ زﺧﻤﯽ ﺷﺪن ﻓﺮدي ﺑﯽﮔﻨﺎه‪.‬‬

‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ و اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﺮ آن‪:‬‬

‫ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ را ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻖ اﻟﺰام دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺎن وارد ﺑﻪ‬
‫اﺷﺨﺎص‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ آﻧﭽﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد را ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﭼﻨﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﺴﺨﻪ اﻧﺤﺼﺎري ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪:‬‬
‫اوﻻً‪ :‬در ﻣﻮاردي اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻣﺸﮑﻞ و در ﻣﻮاردي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫دﺷﻮاري‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﻮرد ﺧﻄﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺗﻤﯿﺰ آن از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺪون ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﺎﻧﺪن زﯾﺎن وارد ﺑﻪ ﺧﯿﻞ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬ﺣﺎﻻﺗﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﻼش زﯾﺎن دﯾﺪه در اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ،‬او را‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯽ ﺑﯽﺑﻀﺎﻋﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي او و‬
‫ﺟﺒﺮان زﯾﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﺴﺒﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯽ را ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻼشﻫﺎي او‪ ،‬ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ دوﻟﺖ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬
‫اﻫﺪاف ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻻت‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺒﺮان زﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل داﻧﺴﺖ‪ .‬زاﮐﺎرﯾﻪ‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﺪان آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ و ﻣﺴﺘﺨﺪم او‪ ،‬دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺟﺪا از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯽ ﮐﻪ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﯽ ازﺳﺎزﻣﺎن دوﻟﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ در ﺻﺪد ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ آن ﻫﻤﻮاره در اﯾﻦ ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ ذاﺗﺎً ﺧﻄﺮﺳﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫راﺑﻌﺎً‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﺰام دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺎن وارد ﺑﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دوﻟﺖ و اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ در ﭼﯿﺴﺖ و‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي دوﻟﺖ از اﻗﺘﺪار ﻓﺮاوان و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖﻫﺎ و ﻣﻌﺎﻓﯿﺖﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻤﻮد؟ ﭼﻮن دوﻟﺖ ﺷﺨﺺ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻟﺰام او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺎن وارد ﺑﻪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻓﻀﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎن رواﺑﻂ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪523 /‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‬

‫اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ را وادار ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻧﮕﺮش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻤﻮده و اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺶ را در ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ‪:‬‬
‫در ﻣﻮاردي زﯾﺎن دﯾﺪه ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺮﻗﺮاري راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯿﺖ ﻣﯿﺎن زﯾﺎن وارده و ﻋﻤﻞ دوﻟﺖ‪ ،‬اﻟﺰام‬
‫دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺎن را ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺳﺎده ﺗﺮ‪ ،‬ﺻﺮف وﻗﻮع زﯾﺎن و ﺑﺮﻗﺮاري راﺑﻄﻪ‬
‫ﻋﻠﯿﺖ ﻣﯿﺎن آن و ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬اﻟﺰام دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺎن وارده‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﺘﻮان در ﻣﻨﺸﺎء زﯾﺎن ﺗﻘﺼﯿﺮي ﮐﺸﻒ ﮐﺮد و ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﺮاﻣﺖ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﻣﻮاردي ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﺑﻪ ﺻﺮف وﻗﻮع زﯾﺎن و ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﺣﺘﯽ دوﻟﺖ در آن ﻧﻘﺸﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﯾﺎن وارده ﻣﻠﺰم داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺣﻘﻮق اداري در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 19‬ﻧﻈﺮﯾﻪ دﯾﮕﺮي اراﺋﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ داﯾﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ‬
‫را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺰﺑﻮر دوﻟﺖ را ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد از ﻋﻬﺪه ﺧﺴﺎراﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﻤﺎل او ﺑﻪ اﺷﺨﺎص وارد آﻣﺪه ﺑﺮآﯾﺪ وﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ آن اﻋﻤﺎل ﻋﺎري از ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺢ آن ﮐﻪ در ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻮارد دوﻟﺖ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎﺗﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ اﻧﺘﻘﺎد و ﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮي ﻣﺘﻮﺟﻪ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا آن اﻋﻤﺎل ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻃﺮﻓﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از اﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل و اﻗﺪاﻣﺎت‪ ،‬ﺻﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص وارد ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﮐﺸﺖ ﺧﺸﺨﺎش را‬
‫ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺪه اي از ﮐﺸﺎورزان ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎن دراز ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻀﺮر‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ آن ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣﻼﺣﻈﺎت ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و رﻓﻊ ﺗﺸﻨﺠﺎت‪،‬‬
‫اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ دادﮔﺎه را ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﯾﺎ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ ﻣﻮﻗﻮف‬
‫اﻻﺟﺮا ﺑﮕﺬارد ﯾﺎ از اﺟﺮاي آن ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﻟﻪ ﺧﺴﺎراﺗﯽ وارد آﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫دوﻟﺖ ﺳﺪي اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﺗﺮك ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﻠﮏ ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﺴﺎرت ﮐﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ وارد آﯾﺪ ﯾﺎ آن ﮐﻪ در ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ دوﻟﺘﯽ اﻧﻔﺠﺎري رخ دﻫﺪ و ﮐﺎرﮔﺮان آﺳﯿﺐ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪60.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪:‬‬

‫در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ و دﻻﯾﻞ و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪه آن‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﺎت‬

‫‪ .60‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.393‬‬

 ‫‪ / 524‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﺑﺮاز ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر در دو ﻗﺴﻤﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪61:‬‬

‫اول‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ‪:‬‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان ﺣﻮزه ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﻈﺮﯾﺎﺗﯽ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد و از آن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻮازﻧﻪ‪:‬‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﺠﺎد ﺗﻮازن ﻣﯿﺎن ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ و‬
‫زﯾﺎنﻫﺎي ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺳﻮدآور ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﺗﻤﺎم ﻧﺘﺎﯾﺞ‬
‫آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ و‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﻮد ﻣﻨﺘﻔﻊ ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺑﻪ او ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﭼﺮا‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺿﺮر ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ آﻧﺎن از داراﯾﯽ اش ﺟﺪا داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺳﺎدهﺗﺮ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ‬
‫ﺳﻮدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪاي ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺳﻮد ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺣﺎﺻﻞ از آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ زﯾﺎنﻫﺎ‪ -‬ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬داراﯾﯽ دوﻟﺖ اﻋﻢ از‬
‫درآﻣﺪﻫﺎي دوﻟﺖ و ﻣﺨﺎرج اوﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ) دوﻟﺖ ( ﻣﺎﻟﮏ ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ‬
‫از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺎن ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﺗﻌﻠﻖ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮازن و ﺗﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮐﺎرﻣﻨﺪ و زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ او ﺑﺮاي دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺴﺘﺨﺪم در ﺧﺪﻣﺖ دوﻟﺖ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺣﺴﺎب و ﺑﺮاي اداره ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻤﻞ او ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺛﺮوت دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ او‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﻪ‬
‫ﻓﺰوﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬دﺳﺘﻤﺰدي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺧﻮد ﺑﺮاي‬
‫دوﻟﺖ و ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ دوﻟﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .4‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﮐﺮدن زﯾﺎن ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ او از داراﯾﯽ دوﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﺎدان ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﻗﺴﺎم ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داده‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»از ﻧﻈﺮ ﺗﺌﻮري اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪﺗﺮﯾﻦ راهﺣﻞ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ از ﮐﺎر و ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﺘﻔﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي‬

‫‪ .61‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 286‬و ﻣﺎﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪525 /‬‬

‫زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪1.‬‬

‫ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻋﺒﺎرﺗﯽ در اﻟﺴﻨﻪ ﻓﻘﯿﻬﺎن و ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻟﻪ اﻟﻐُﻨﻢ ﻓﻌﻠﯿﻪ اﻟﻐُﺮم‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻣﺮي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻋﻬﺪه ﺧﺴﺎرات و زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از آن ﻧﯿﺰ ﺑﺮآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻦ‬
‫اﯾﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎي ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ را ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺌﻮل ﺧﺴﺎرات وارد ﺑﺮ ﮐﺎرﮔﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻓﺮضﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ زﯾﺎﻧﺒﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻮدي‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺤﺪودﺗﺮ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﮐﺴﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﺎدي ﺑﮑﻨﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫اﻗﺪام ﺗﻘﺼﯿﺮﮐﺎراﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺘﻔﺎع ﻣﺎدي‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﺌﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻮدي ﻧﺒﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺴﺌﻮل‬
‫زﯾﺎنﻫﺎي آن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺴﺖ ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ آن ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫»ﺧﻄﺮﻫﺎي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه« ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮﻫﺎي اﯾﺠﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ زﯾﺎﻧﺒﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاه از آن ﻋﻤﻞ ﻧﻔﻊ ﻣﺎدي ﺑﺒﺮد‬
‫ﺧﻮاه ﻣﻌﻨﻮي‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺘﻔﺎع)اﻋﻢ از اﻧﺘﻔﺎع ﻣﺎدي و‬
‫ﻣﻌﻨﻮي( ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻧﺘﻔﺎع ﻣﺒﻨﺎي آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪2«.‬‬

‫ب‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺮ‪3:‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ)‪ (risk‬را ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن ﻋﺮب زﺑﺎن‪ 4‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﺤﻤﻞ اﻟﺘﺒﻌﻪ«‬
‫اﻟﺘﺒﻌﻪ« و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ 5‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان»ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻟﻤﺨﺎﻃﺮ« ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ از‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺲ از ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺷﺪن ﻣﺸﮑﻼت‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي در ﺷﮑﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﺧﻮد ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫در آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان آن را از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺤﺼﻮل اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳﺎﻟﯽ‪ 6‬و ژوﺳﺮان‪ 1‬ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد از رﮐﻦ ﻣﻌﻨﻮي ﺗﻘﺼﯿﺮ در ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ‬

‫‪ .1‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ اﻟﺠﺪﯾﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.769‬‬
‫‪ .2‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﺎﺳﻢ زاده‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،5‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،1387 ،‬ص‪.336‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻈﺮﯾﻪ رﯾﺴﮏ‪ ....‬ﻣﺸﺘﺎق ص ‪ 294‬ﭘﺎورﻗﯽ‬
‫‪ . 4‬اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ .766‬ﻣﺤﻤﺪ وﺣﯿﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﻮار‪ ،‬ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻨﻈﺮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻼﻟﺘﺰام‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ج‪ ،1‬ﭼﺎپ دﻣﺸﻖ‪ ،‬اﻟﻤﻄﺒﻌﻪ اﻟﺠﺪﯾﺪه‪ ،1978 ،‬ص ‪.10‬‬
‫‪ . 5‬ﻋﺎﻃﻒ اﻟﻨﻘﯿﺐ‪ ،‬اﻟﻨﻈﺮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﻤﺴﺌﻮﻟﯿﻪ اﻟﻨﺎﺷﺌﻪ ﻋﻦ اﻟﻔﻌﻞ اﻟﺸﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات‬
‫ﻋﻮﯾﺪات‪ ،1987 ،‬ص ‪ .66‬ﺣﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺬﻧﻮن‪ ،‬اﻟﻨﻈﺮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻼﻟﺘﺰام‪،‬ج‪ ،1‬ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ اﻟﻤﻌﺎرف‪،1949 ،‬ص‬
‫‪ ،273‬ﺷﻤﺎره ‪.231‬‬
‫‪Saleilles. 6‬‬
 ‫‪ / 526‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺧﻄﺮ ﺳﻬﻢ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺎواﺗﯿﻪ‪ 2‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد در ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻟﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻨﮑﺎش در ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي رواﻧﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﻘﻮق ﻣﻘﺮرات ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ داراﯾﯽﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ژوﺳﺮان ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﺟﺎ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻌﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر‪ ،‬ﺑﯽﺗﻘﺼﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻤﯿﻞ زﯾﺎنﻫﺎ ﺑﺮ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺸﯽ در ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪن زﯾﺎنﻫﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽ اﺳﺖ و زﯾﺎن زﻧﻨﺪه ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺒﺮان آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪3.‬‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯿﺪي آن ) ﺧﻄﺮ( ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ وزن‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﮔﻔﺘﻤﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ذاﺗﺎ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ زﯾﺎﻧﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻮدﮐﺎر ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ذاﺗﺎ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻄﺮ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺮ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻄﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻄﺮﺳﺎز ﯾﺎ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪،‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﯾﺎ اﺷﺨﺎﺻﯽ آﺳﯿﺐ دﯾﺪه و ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﻗﺪام ﻧﻤﻮده‬
‫ﻣﺴﺌﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﺮاﻗﺒﺖ و دﻗﺖ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ از آن دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺮاﻣﺖ وي را ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﻧﺒﻮد ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ در ﺑﺮدارﻧﺪه اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻏﯿﺮﻋﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺠﺎد‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﭘﺮدازي ﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻄﺮﺳﺎز ﯾﺎ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻓﺮض‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺸﻮد ﮐﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫دوراﻧﺪﯾﺶ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ورود زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص را‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده و در‬
‫ﺣﺴﺎﺑﮕﺮاﻧﻪ ﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻈﺎر و از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ و اﻟﺘﺰام ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﭼﻨﯿﻦ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻘﻮق اداري وﺣﺪت ﻧﻈﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ وﻗﺘﯽ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻫﺮ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻞ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ وﻟﻮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ‬

‫‪.Josserand 1‬‬
‫‪. Savatier 2‬‬
‫‪ . 3‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﺎﺳﻢ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ 328 ،‬و ‪.329‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪527 /‬‬

‫و ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﺶ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﺟﺮم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺧﻄﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻮاﻗﺐ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺧﻮب ﯾﺎ ﺑﺪ‬
‫آن را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﻨﮕﺎه ﯾﺎ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﮐﺎر اﺷﺘﻐﺎل دارﻧﺪ ﻫﻤﻮاره‬
‫در ﻣﻌﺮض ﺣﻮادث ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎري و زﯾﺎنﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺪﻧﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ و اﯾﻦ ﺣﻮادث‬
‫در واﻗﻊ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺎﺷﯿﻦ ﯾﺎ اﺑﺰار ﺧﻄﺮﻧﺎك از ﻃﺮف ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺤﯿﻂ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وي اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺰاﯾﺎي ﺣﺎﺻﻞ از آن در ﺑﻨﮕﺎه و ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ و‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﺎﯾﺪ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺮرﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻮاﻗﺐ ﺧﻄﺮﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ آن ﺑﻮده ﻣﺘﻘﺒﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﻄﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره‬
‫ﺷﺪ ﺧﻄﺮ ﺷﻐﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺎ ﺧﻄﺮﻫﺎي ﺑﯽ ﺷﻤﺎري وﺟﻮد دارد ﮐﻪ داﯾﻤﺎً اﻓﺮاد را‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﯽﺗﻮان اﻓﺮاد را از ﻋﻮاﻗﺐ آنﻫﺎ ﻣﺼﻮن ﻧﮕﺎه‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻄﺮي ﮐﻪ ﺣﻤﻞ ﯾﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻮاد ﻣﻨﻔﺠﺮه در ﺑﺮ دارد و ﯾﺎ ﺧﻄﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ وﻗﻮع اﻏﺘﺸﺎﺷﺎت و ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮردن ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ و ﻋﺪم اﺟﺮاي اﺣﮑﺎم ﻣﺤﺎﮐﻢ)ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﻮﻟﯿﺖ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ( و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﺒﻌﯿﻀﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ وﺿﻊ و ﯾﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻦ از ﻃﺮف ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﻧﺎﺷﯽ‬
‫ﺷﻮد)ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ( ﻫﻤﮕﯽ ﺧﻄﺮﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ‪1.‬‬

‫ج‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﻖ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺣﻘﻮﻗﺪان ﺷﻬﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻮرﯾﺲ اﺳﺘﺎرك‪ 2‬اراﺋﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف واﺿﻌﺎن و ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﺧﻄﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻮﺟﻪ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎر ﻓﺎﻋﻞ زﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه و ﺣﻘﻮق ﺗﻀﯿﯿﻊ ﺷﺪه او ﻋﻨﺎﯾﺖ داﺷﺘﻪ و ﻫﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ را در‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﻘﻮق زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﻣﺼﺮوف داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎرك ﺑﺎ ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﻖ دارد ﺑﺎ آﺳﺎﯾﺶ و اﻣﻨﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺟﺴﻤﯽ ﺧﻮد و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻖ دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﻣﻮال و داراﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻨﺘﻔﻊ ﺷﻮد و از ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات رادر اﯾﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺘﺠﺎوزان آنﻫﺎ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاي ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﻤﺎﻧﺖ در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل ﺟﺒﺮان زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻓﺎﻋﻞ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻓﺎﻋﻞ‬
‫زﯾﺎن ﺑﺮ ﺟﺒﺮان زﯾﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﻖ اﻣﻨﯿﺖ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪3.‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎن ﻓﮑﺮي اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي از ﻓﻀﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺿﻤﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫آﻣﻮزه ﻣﺒﺘﻨﯽ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه و ﺑﺎ‬

‫‪ .1‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.395‬‬

‫‪. Boris Starck 2‬‬
‫‪ .3‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻗﺎﺳﻢ زاده‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.338‬‬
 ‫‪ / 528‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫آﮔﺎﻫﯽ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ در ﺟﺒﺮان زﯾﺎن و در ﻣﻘﺎم ﺣﻤﺎﯾﺖ از زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه‪،‬‬
‫ﺿﻤﺎﻧﺖ زﯾﺎنﻫﺎي وارد از ﺳﻮي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه دوﻟﺖ وا ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻓﺮاﺗﺮ از‬
‫ﺻﻮرت ﻏﻠﯿﻆ ﺷﺪه اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻟﺰام دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ از زﯾﺎنﻫﺎي وارده از ﺳﻮي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫در ﻣﻘﺎم رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻘﻮق زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﺣﻤﺎﯾﺖ از زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬اﺛﺒﺎت‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺴﺘﺨﺪم را از دوش زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ وي را ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮان‬
‫زﯾﺎن وارد ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﺮاﯾﺶ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﯿﺮي ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺑﯿﺎن اﻟﺘﺰام‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻪ ﮐﻔﺎﻟﺖ از ﻣﺄﻣﻮر ﺧﻮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﯾﺎن وارد ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻔﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ آن‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﻋﻘﺪ ﺑﻠﮑﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ راﺑﻄﻪاي اﺳﺖ ﻣﯿﺎن دوﻟﺖ و زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ از ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪1:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ در ﺧﺼﻮص زﯾﺎنﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ او را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ‬
‫آﻣﻮزهاي اﺳﺘﻮار داﻧﺴﺖ ﮐﻪ داﯾﺴﯽ ﺣﻘﻮﻗﺪان ﺷﻬﯿﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ آن را از ﺑﻨﯿﺎديﺗﺮﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﯾﮑﺴﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﻧﮕﺎرهﻫﺎي ارزﺷﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﺎﻧﻮن اﺑﺘﻨﺎ دارد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ‬
‫دوﻟﺖ در دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺳﺎزوﮐﺎر ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮداﺷﺘﯽ رﻗﯿﻖ ﺷﺪه‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺮوﮐﺎﺳﺘﻦ ﺑﻪ دو ﻣﻔﻬﻮم‬
‫آزادي و ﺑﺮاﺑﺮي اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫اﻓﺮاد در ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﻋﺎدي‪ -‬و ﻧﻪ اﺿﻄﺮاري‪ -‬و ﻧﯿﺰ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﻮد‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﺎص ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻗﺮﯾﻦ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ آن ﻣﻔﺎد ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﮐﻠﯿﻪ اﻓﺮادي ﮐﻪ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﯾﮑﺴﺎن ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺑﺎ دو دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫در ﺣﻘﻮق اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﺗﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ دﮐﺘﺮ زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪529 /‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮاﺑﺮي اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ آن ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺮ ﯾﺎ رﯾﺴﮏ‪ ،‬ﻓﺼﻠﯽ ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ در‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن اﯾﻦ ﮐﺸﻮر و اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ رژﯾﻢ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﺪ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﻣﻔﺎد اﺻﻞ ‪ 13‬اﻋﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﮕﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﻋﺪم ﺟﺒﺮان زﯾﺎن وارد ﺑﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪ‬
‫زاﯾﺪ ﺑﺮ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﯾﺎن وارد ﺷﺪه‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻤﻞ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﺎد‬
‫اﺻﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ از ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ و دﻻﯾﻞ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎي ﺣﻘﻮق اداري ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬اﺻﻞ‬
‫ﺗﺴﺎوي اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺗﺤﻤﯿﻼت ﻧﺎﺷﯽ از اداره اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ را ﻓﻘﻂ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺧﻄﺮ اﻣﺮي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﺷﮏ ﺗﻮأم اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺧﻄﺮ ﻫﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻫﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﻮع آن‬
‫ﺳﺒﺐ ﺿﺮر ﺑﺸﻮد و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺒﺐ ﺿﺮر ﻧﺸﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﮔﺎﻫﯽ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺿﺮر آن ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻗﻄﻌﯽ و ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ او را‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﺮ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل وﻗﺘﯽ دوﻟﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم را در رﺷﺘﻪ ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﺖ ﺧﺸﺨﺎش ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ اوﺳﺖ ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺧﻄﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ او اﯾﺠﺎد ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در واﻗﻊ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻮد ﻋﻤﻞ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ از اﻋﻤﺎل دوﻟﺖ ﺧﺴﺎراﺗﯽ ﺑﻪ اﻓﺮاد وارد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺴﺎرات را ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻗﺎﺑﻞ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﭘﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ داﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺺ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ آن را از اﻣﻮال ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازد وﻟﯽ ﭼﻮن از ﻃﺮﻓﯽ اﺻﻞ ﮐﻠﯽ‬
‫در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﯾﮑﺴﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺧﺴﺎرات ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫اﻋﻤﺎل و ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت دوﻟﺖ ﺗﺮﻣﯿﻢ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻮم اﻓﺮاد ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎت دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﺿﺮر و زﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮم و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺗﺤﻤﯿﻼت ﻧﺎﺷﯽ از اداره اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺧﺴﺎرات ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ ﺳﺮﺷﮑﻦ ﮐﺮدن آن ﺑﯿﻦ ﻋﻤﻮم اﻓﺮاد ﺗﺮﻣﯿﻢ و ﺟﺒﺮان‬
 ‫‪ / 530‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﮔﺮدد‪1.‬‬
‫‪ .2‬اﻧﺘﻈﺎرات ﻣﺸﺮوع‪:‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ دوﻟﺖ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺗﺸﺨﯿﺼﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ اﺗﺨﺎذ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﺧﺎص ﻋﻤﻞ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ دﯾﮕﺮ اﺗﺨﺎذ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ روﯾﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﯽ ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ روﯾﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ را‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ در ﯾﮏ ﻣﻘﻄﻊ اﻋﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ از‬
‫واردات ﭼﺎي ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻋﺪهاي در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي دوﻟﺖ ﻃﯽ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ دﯾﮕﺮ واردات اﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮل را ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎزد و ﯾﺎ‬
‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاران دﭼﺎر زﯾﺎن‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ دﮐﺘﺮﯾﻦ اﻧﺘﻈﺎرات ﻣﺸﺮوع ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪه‬
‫اﻧﺘﻈﺎري ﻣﺸﺮوع در ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي او ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و آﺛﺎر ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮيﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫دوﻟﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ از ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮده ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ اﻋﻄﺎ ﺷﺪه را ﺑﺎز ﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﯾﮏ وﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻟﻐﻮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪﯾﺪ و در ﺑﻌﺪي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ روﯾﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻤﻮد ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ دو ﮔﻮﻧﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺷﺪﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﭘﺬﯾﺮداﻧﺴﺘﻦ ﺣﻘﻮق از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﺒﻠﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و ﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻤﮕﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﻮارد ﯾﮑﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺮاﺑﺮي اﻓﺮاد در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻠﯿﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت دوﻟﺖ ﺑﻮده و اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﻧﮕﺎري اﺷﺨﺎص در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻖ‬
‫و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﺮآﻣﺪه از اراده دوﻟﺖ ﻣﻼزﻣﻪ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد اﯾﻦ ﯾﮑﺴﺎن ﺳﺎزي ﺷﺪﻧﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮدن ﻣﻔﺎد ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت دوﻟﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺮﯾﻊ ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و روﯾﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪن اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﺘﺎً اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻮﺳﺎﻧﺎﺗﯽ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﯿﺺ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻋﻤﻼً ﻣﺤﺘﻮاي ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن را ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻮﻋﯽ ﺛﺒﺎت در ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ را ﺗﻬﯽ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬دﯾﺮوز ﮔﺮوﻫﯽ داراي ﺣﻖ اﻧﺪ و ﻓﺮدا ﻫﻤﺎن ﮔﺮوه داراي ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫ﺷﺪه و ﮔﺮوه ﻣﮑﻠﻒ دﯾﺮوز را ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺤﻖ اﻣﺮوز ﺑﺪل ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺘﻈﺎرات ﻣﺸﺮوع‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﮕﺮدد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮده و‬

‫‪ .1‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.396‬‬

‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪531 /‬‬

‫در واﻗﻊ ﺑﺎ ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﻘﻮق ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﯾﺎ روﯾﻪ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮﺧﯽ اﻓﺮاد داراي ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ‬
‫ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺣﻖ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺗﺼﻤﯿﻢ آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ -‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ زﯾﺎن‪:‬‬

‫در ﻣﻮرد ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎن ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺗﺮورﯾﺴﺘﯽ و ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎن ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺠﻤﻌﺎت اﻋﺘﺮاضآﻣﯿﺰ و‬
‫ﺷﻮرشﻫﺎ و ﺣﺘﯽ ﺳﻮاﻧﺢ راﻧﻨﺪﮔﯽ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫دوﻟﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬اﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﭘﻨﻬﺎن او در ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ زﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺶ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ‪،‬‬
‫اﯾﻦ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ وﻗﻮع زﯾﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن دوﻟﺖ اﺻﻮﻻ ﻋﻬﺪه دار ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ دوﻟﺖ را ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي آﺳﯿﺐ و زﯾﺎن وارد داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻟﺰام‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮل و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﺳﺖ‪ .‬ﺟﺮاﯾﻢ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺟﺮاﯾﻢ ﻋﻠﯿﻪ اﻣﻮال‪ ،‬در‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد ﻣﺤﺼﻮل ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ دوﻟﺖ در ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺛﺮوت و ﯾﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﯾﻦ ﻧﺎرﺳﺎﺋﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﯾﺎ ﻣﺤﺼﻮل ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ او در ﺑﺮﻗﺮاري و ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻤﺐ ﮔﺬاريﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺮورﯾﺴﺘﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻋﻠﺖ ﻧﺰدﯾﮑﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻤﺎت و اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺒﻌﯿﺾآﻣﯿﺰ و ﻧﺎدرﺳﺖ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ روي آوردن اﻓﺮاد ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﻤﻌﺎت اﻋﺘﺮاضآﻣﯿﺰ و‬
‫ﺷﻮرشﻫﺎ ﻧﯿﺰ اﺷﮑﺎل آرام و ﺧﺸﻦ اﻋﻼم ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽﻫﺎي ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﺣﺎﮐﻤﻪ اﺳﺖ‪ .‬در دو‬
‫ﻣﻮرد اﺧﯿﺮ‪ ،‬اﺻﻮﻻ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻋﺎدي ﻫﺪف اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺨﺮب ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﺣﺎﻟﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ درﮔﯿﺮي ﺑﺰﻫﮑﺎران و ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل زﯾﺎﻧﺒﺎر ﻓﻮق اﺳﺖ از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮم دوﻟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪:‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ آن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻄﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﺘﻮان آن را ﻣﺮﺑﻮط و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ اداره ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮران آن داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻋﺎري‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺗﻘﺼﯿﺮ را ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﺑﺮاي‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﺧﺴﺎرت ﺑﻪ اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﮐﻪ اداره ﯾﺎ ﻣﺄﻣﻮران آن در اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮد ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮي ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﮑﺲ اداره ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮي ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺮا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻋﻤﻞ اداره و ﺧﺴﺎرت‬
‫وارده‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺳﺒﺒﯿﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺤﺮز ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺿﻤﻦ ﺗﻤﺠﯿﺪ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ را ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﻧﺪ‪ .‬آﻗﺎي ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪ / 532‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﺮاي زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه داراي ﻣﺰاﯾﺎي ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎري اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫داﯾﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺪود و ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫اوﻻً ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﯿﻦ زﯾﺎن و اﻣﺮي ﮐﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫وﻗﻮع آن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻋﻠﯿﺖ و ﺳﺒﺒﯿﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻨﻄﻘﯽ و‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻋﻤﻞ زﯾﺎن آور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻫﻢ در ﺑﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﯾﺎ ﻗﻮه‬
‫ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻪ آن ﻧﯿﺮوﻫﺎ و ﻋﻮاﻣﻠﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و ﻗﺪرت ﺑﺸﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫آن ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻞ‪ ،‬ﺻﺎﻋﻘﻪ‪ ،‬ﻃﻮﻓﺎن‪ ،‬زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و‪ ...‬ﻓﻮرس ﻣﺎژور را‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﻣﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ در اﺻﻄﻼح اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻣﻮر‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻮرس ﻣﺎژور اﻣﻮري ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻢ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﺟﺘﻨﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﻧﻔﺠﺎري‬
‫ﮐﻪ در ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪاي روي ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺣﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻓﻮرس ﻣﺎژور ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از اﯾﻦ اﺗﻔﺎﻗﺎت از ﺣﯿﻄﻪ ﻗﺪرت ﺑﺸﺮ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺸﺮ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ ﻣﺤﮑﻮم و ﻣﻘﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻄﺮ وﻗﻮع ﻋﻮاﻣﻞ و ﺣﻮادث ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ راﺑﻄﻪ‬
‫ﺳﺒﺒﯿﺖ و ﻋﻠﯿﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯿﻦ زﯾﺎن و اﻣﺮ زﯾﺎن آور را از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽﺑﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻢ اﯾﻦ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ راﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻓﻮرس ﻣﺎژور و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ راﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﺮاي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﺳﺖ)ﻓﻮرس‬
‫ﻣﺎژور( و ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ اﺳﺖ)ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ( ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻘﺼﺮ داﻧﺴﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻄﺮ‪ ،‬ﻓﻮرس ﻣﺎژور و اﻣﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ از‬
‫آنﻫﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﯾﮏ دﯾﺪه ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎً در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬زﯾﺎن وارد ﺷﺪه ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﻣﯿﻢ و‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ زﯾﺎن وارده‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻤﻮم اﻓﺮاد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﯾﺎن وارده ﺑﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﺎص وارد ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫زﯾﺎن ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺷﺘﻪ و از ﻧﻈﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﻣﯿﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﺑﻮدن زﯾﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎدي و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺼﺎدف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﻣﯿﻢ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪533 /‬‬

‫ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪن ﺻﻔﺎت اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻏﯿﺮ ﻋﺎدي ﺑﺮاي زﯾﺎن وارده‪ ،‬در ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد اﻓﺮاد ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻮرد اﻗﺪاﻣﺎت و ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺣﻘﻮق ﺣﻘﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺻﻔﺎت و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺎن وارده ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻣﺮ ﯾﺎ ﻋﻤﻞ زﯾﺎن آور ﺑﻮده و وارد آﻣﺪن زﯾﺎن‪ ،‬ﻗﻄﻌﯽ و‬
‫ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺎن اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان و ﺗﺮﻣﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪1.‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‬

‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻮﺟﻪ و ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدات ﻣﻬﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن‬
‫وارد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫اول‪ -‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دوﻟﺖ‪:‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﻤﻮﻟﯽﺗﺮﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻬﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺎص و ﺗﺮﺟﯿﺤﯽ ﺑﺎ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺪان‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ از آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي دوﻟﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ‬
‫داراي ﺑﻮدﺟﻪ ﻣﺤﺪودي ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﯿﺰان ﻣﺤﺪود را ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺮف اﻫﺪاف وﯾﮋه ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺬف ﻋﻨﺼﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ از روﻧﺪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ و ﻧﯿﺰ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ راﺑﻄﻪ ﺳﺒﺒﯿﺖ در ﺧﺼﻮص‬
‫زﯾﺎنﻫﺎي ﻏﯿﺮﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮاخ ﺷﺪن داﯾﺮه اﻟﺰام و ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫آنﻫﺎ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺎﺑﻮدي ﻇﺮﻓﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺖ ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ و ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﯾﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺼﺎدﻓﺎت راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ اﺳﺘﻮار ﺑﻮدهاﻧﺪ از ﻣﯿﺎن ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از زﯾﺎن‬
‫دﯾﺪﮔﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﯽﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺣﻮادث راﺟﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﯾﮏ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﺧﺼﻮص ﺣﻮادث ﭘﺰﺷﮑﯽ اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﯾﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺘﺎً داﯾﺮه اﻟﺰام را‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮ ذﻣﻪ دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دوﻟﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺧﻄﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪزا اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬

‫‪ .1‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪ 397‬و ‪.398‬‬

 ‫‪ / 534‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫درآﻣﺪﻫﺎي دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي اﻓﺮاﻃﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺴﺘﺮده‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺄﺧﺬ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﭼﻪ از ﺣﯿﺚ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ﭼﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﮐﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪﺑﺮ‬
‫ﺑﻮدن ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬در ﻧﮕﺎﻫﯽ رﯾﺰﺑﯿﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬در ﺑﺮدارﻧﺪه ﻓﺸﺎر ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از‬
‫آن اﻟﺰاﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺗﻘﺼﯿﺮ در ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻏﯿﺮ ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺮاي اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ را ﺑﺎزدارﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در ﻓﻀﺎي ذﻫﻦ آﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن اداره و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺑﺰاري‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از وﻗﻮع ﺧﻄﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ﻣﯿﺎن ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺴﺘﺨﺪم از ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺗﻘﺼﯿﺮﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ از ﻓﻀﺎي ذﻫﻦ او ﺑﻪ ﮐﻨﺎر رود‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺣﺪاﻗﻠﯽ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ در اﻧﺠﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻧﺐ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد؟ ﻫﯿﭻ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻧﺘﻈﺎرﻫﺎ در ﺟﻬﺖ دادن ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ در اﻧﺠﺎم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻖ آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﮐﺎﻣﻞ اﺛﺮ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ دوﻟﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎوي ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎم ﻫﺸﺪار دﻫﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد دوﻟﺖ‪ ،‬در رﻋﺎﯾﺖ دﻗﯿﻖ ﺿﻮاﺑﻂ از‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪه ﯾﺎ ﮐﺎﻫﻨﺪه ﻋﻮاﻣﻞ اﯾﺠﺎد زﯾﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺆﻟﻔﻪاي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻣﯿﻨﻪاي اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي‬
‫رﻓﺘﺎري ﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ را وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ورود زﯾﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
‫ﯾﺎ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در رﻋﺎﯾﺖ ﺟﻮاﻧﺐ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮاﻧﻪ و ﯾﺎ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮﻧﺪه وﻗﻮع زﯾﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺰﺷﮏ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن دوﻟﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﯿﻪ زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ او ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه دوﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭘﻠﯿﺲ ﻋﺒﺎرت ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﺪ‬
‫زﯾﻦ ﭘﺲ ﭼﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﺎﻟﺖ ﮐﺒﮏ ﮐﺎﻧﺎدا ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﺻﺪﻣﺎت ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﻮادث راﻧﻨﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺰان اﯾﻦ ﺣﻮادث ‪ 26/3‬درﺻﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت در ﻧﯿﻮزﻟﻨﺪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﯿﺮﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫را در ﻣﯿﺎن راﻧﻨﺪﮔﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻓﻀﺎ ﻫﻢ در ﺧﺼﻮص ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ دوﻟﺖ را ﻧﻈﺎم ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺳﺎزﯾﻢ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ وﺻﻔﯽ‪،‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺪﻋﯽ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻏﯿﺮﺑﺎزدارﻧﺪه ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪535 /‬‬

‫ﻣﺴﺌﻮل اﻓﺰاﯾﺶ ﺣﻮادث اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻮم‪ -‬ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﺤﺪود‪:‬‬

‫در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻏﺮاﻣﺖ ﭘﺮداﺧﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ ﺣﺪاﻗﻠﯽ دارد‪ .‬ﺗﺮﻣﯿﻤﯽ‬
‫ﺑﻮدن اﻟﺰام دوﻟﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺟﺒﺮان ﭘﺬﯾﺮﺷﺪن ﮐﺎﻣﻞ زﯾﺎن وارده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪،‬‬
‫زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﻗﺎدر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ دﯾﮕﺮ زﯾﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ از زﯾﺎن اﺻﻠﯽ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻓﺼﻞ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻗﻮاﻧﯿﻦ و روﯾﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻧﺪادن ﻣﺠﻮز ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ زﯾﺎنﻫﺎي ﺗﺒﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺣﻘﻮق اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ او ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻃﺮح ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺧﯿﺎﺑﺎن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻬﺮداري ﻣﺸﻤﻮل ﻻﯾﺤﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺤﻮه ﺗﻤﻠﮏ اراﺿﯽ‪ ...‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﺜﻼ ﺑﺎ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ و اﺛﺒﺎت آن ﮐﻪ ﻣﻠﮏ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮاي او داراي ارزش ﻣﻌﻨﻮي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ادﻋﺎي‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻣﻌﻨﻮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﺧﺼﻮص زﯾﺎنﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮاً ﻏﯿﺮﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺮﻣﯿﻤﯽ ﺑﻮدن اﻟﺰام‪،‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص زﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻣﻞ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺎﻧﻮن داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬دﻟﯿﻞ ﻣﺎ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪم ﺟﺒﺮان زﯾﺎنﻫﺎي ﺗﺒﻌﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺪاراﻧﻪ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت ﻣﯿﺎن ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﻣﺪﻋﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺎﺗﻮان‪،‬‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﻠﯿﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﻻزم ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻌﯽ در ﮐﺎﻫﺶ‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي رواﻧﯽ و ﻣﺎدي زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ دادن ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﺪاﻗﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻟﺰام دوﻟﺖ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي او را اﻓﺰاﯾﺶ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻧﻔﯽ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺸﻔﯽ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ روﻧﺪ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ‪:‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﻮقداﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ را ﮐﺎرﮐﺮد ﺗﺴﮑﯿﻦ‬
‫دﻫﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﮐﺎرﮐﺮد‪ ،‬ﭼﯿﺪﻣﺎن ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه در ﻓﺮاﯾﻨﺪ آن‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﺸﺎرﻫﺎي رواﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از زﯾﺎن وارد ﺑﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ دﻋﻮت ﻋﺎﻣﻞ زﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﺟﻊ ذيﺻﻼح رﻓﻊ ﺷﺪه ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪهاي‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺘﻮان زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از ﻋﻤﻞ دوﻟﺖ را از اﯾﻦ اﺻﻞ ﺧﺎرج‬
‫ﮐﺮد‪ .‬در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ دادﮔﺎه ﮐﺸﺎﻧﺪن ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺗﻘﺼﯿﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ و دوﻟﺖ و ﺑﺎ ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﮐﺸﺎﻧﺪن آﻧﺎن‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﭘﯿﺮوز اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ از‬
‫ﺣﯿﺚ رواﻧﯽ آراﻣﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 536‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻣﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻓﺎﻗﺪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ‬
‫ﻓﺮا ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬دادرﺳﯽ ﮐﻮﺗﺎه در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺗﻬﯽ ﺷﺪن دﻋﻮي‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬از وﯾﮋﮔﯽ ﺗﺴﮑﯿﻦ دﻫﻨﺪﮔﯽ رواﻧﯽ زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫اﻧﻔﺠﺎري رخ دﻫﺪ‪ ،‬زﯾﺎﻧﺪﯾﺪه ﺗﻨﻬﺎ زﯾﺎن ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺮﯾﺎدﻫﺎي او در اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮي ﺑﻮده‪ ،‬راه ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي دادﮔﺎه داراي اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮز ﺷﺪن راﺑﻄﻪ ﺳﺒﺒﯿﺖ ﻣﯿﺎن اﻧﻔﺠﺎر و زﯾﺎن وارده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺪﻋﯽ دﻋﻮي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻮارد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل درﯾﺎﻓﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او اﻧﮕﯿﺰه ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪ زﯾﺮ ﺳﺆال ﮐﺸﺎﻧﺪن دوﻟﺖ‬
‫و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ دارد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻞ را‬
‫در درون ﺧﻮد ﺧﺎﻣﻮش ﺳﺎزد‪ .‬زﯾﺮا او ﺑﻪ ﻣﺮﺟﻊ ذيﺻﻼح دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺳﯿﺘﯽ ﺑﻪ اﺣﺮاز ﺗﻘﺼﯿﺮ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯿﻒ دﺷﻮار اﺛﺒﺎت‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ را از دوش ﺧﻮاﻫﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬از‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ارزﯾﺎﺑﯽ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‪:‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺪون ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز روﺷﻨﯽ از رﻗﺎﺑﺖ ﺟﺪي آن ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫دوﻟﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﺑﺎور در ﻣﯿﺎن دﻻﯾﻞ دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮه ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﺧﺰاﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻢ ﺑﺎزده ﻣﺼﺮف‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺷﺪن اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ در ﭘﯿﮑﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﮐﻮﺗﺎه و دراز ﻣﺪت از ﺗﻮان ﻫﺮ دوﻟﺘﯽ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶ از آن ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺎن ﻓﮑﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﺗﺤﻮﻟﯽ‬
‫ﻋﻤﯿﻖ در ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي دوﻟﺖﻫﺎ و ﺑﻪ وﯾﮋه اﯾﺠﺎد ﺻﻨﺪوقﻫﺎي ﺑﯿﻤﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫اوﻻً اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﻫﻤﻮاره ﻧﺒﻮده و ﻧﯿﺴﺖ و در ﺛﺎﻧﯽ ﺻﻨﺪوقﻫﺎي ﺑﯿﻤﻪ ﻧﯿﺰ داراي ﻇﺮﻓﯿﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﯽﺣﺪ و ﻣﺮز در ﭘﻮﺷﺶ دادن ﺗﻤﺎم زﯾﺎنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ اﻣﯿﺪواري ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﻓﺮاوان ﮔﺴﺘﺮه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺣﻘﻮﻗﯽ آن از ﯾﮏ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ اﺻﻞ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ و ﻧﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ )ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﻘﺼﯿﺮ( در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪:‬‬

‫‪ . 1‬ﺑﺮاي ﺷﺮح ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪537 /‬‬

‫ﻣﺎده ‪:51‬‬
‫ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ از اداره ﺑﺪون ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮد ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﺼﻮل آن در ﻣﺤﮑﻤﻪ دﻋﻮا اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺣﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ درﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺣﮑﻢ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﮥ ﺑﺎﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:40‬‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ از ﺗﻌﺮض ﻣﺼﺌﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺺ از ﮐﺴﺐ ﻣﻠﮑﯿﺖ و ﺗﺼﺮف در آن ﻣﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺣﺪود اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪.‬‬
‫ﻣﻠﮑﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺑﺪون ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن و ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺑﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺼﺎدره ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﻤﻼك ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬در ﺑﺪل ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻗﺒﻠﯽ و‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺠﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺘﯿﺶ و اﻋﻼن داراﯾﯽ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪ 45‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﯽ او ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﻨﻊ ﺗﺠﺎوز‪ ،‬در ﺻﻮرت وﻗﻮع ﺿﺮر‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪ :776‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﺛﺮ ﺧﻄﺎ و ﯾﺎ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺿﺮري ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻋﺎﯾﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎره ﻣﮑﻠﻒﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:777‬‬
‫ﻫﺮﻧﻮع ﺗﻌﺪي اي ﮐﻪ ازآن ﺿﺮري ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از اﺿﺮار ﻣﻨﺪرج ﻣﻮاد ﻓﻮق ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي‬
‫ﻋﺎﯾﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:778‬‬
‫)‪ (1‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻨﺠﺶ ﺿﺮر ﻣﻌﻨﻮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﻓﺎت ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻌﺪي واﻗﻊ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺿﺮر ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ زوج‬
‫واﻗﺎرب وي ﻋﺎﯾﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي زوج و اﻗﺎرب ﺗﺎ درﺟﮥ دوم ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺟـﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﺎﺷﯽ ازﺿﺮرﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﯿﺮاﻧﺘﻘﺎل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻘﺪارآن ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺎس ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ و ﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﻗﻄﻌﯽ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:779‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره را ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺿﺮر ﻋـﺎﯾﺪه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺿﺮر‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً از ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺮ ﻧﺸﺄت ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ / 538‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺎدة ‪:780‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿﻖ ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﺰد ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯿﺴﺮﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﮥ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ را در ﻣﻮرد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻘﺪارﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‪ ،‬در ﺧـﻼل ﻣﺪت ﻣﻌﻘﻮل ﺑﺮاي ﻣﺘﻀﺮر‬
‫ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:781‬‬
‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺑﺎرﻋﺎﯾﺖ اﺣﻮال ازﻃﺮف ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﻗﺴﺎط ﯾﺎ ﻋﻮاﯾﺪ ﻣﺮﺗﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﮑﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻣﺪﯾﻮن ﺑﻪ دادن ﺗﺄﻣﯿﻨﺎت ﺟﻮاز دارد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:782‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺘﻀﺮر ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻄﺎي ﺧﻮد در اﯾﺠﺎد و ﯾﺎ ﺗﺰﺋﯿﺪ ﺿﺮر ﻋﺎﯾﺪه اﺷﺘﺮاك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره را ﺗﻘﻠﯿﻞ داده ﯾﺎ اﺻﻼً ﺑﻪ آن ﺣﮑﻢ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:783‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺿﺮرﻋـﺎﯾﺪه ﻧـﺎﺷﯽ از ﺳﺒﺐ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺪون ﻣﺪاﺧﻠﻪ وي ﯾﺎ‬
‫از ﺣﺎدﺛﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪ ﯾﺎ ﻧﺎﺷﯽ از اﺳﺒﺎب ﻣﺠﺒﺮه ﺑﻮده و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻄﺎي ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻀﺮر ﯾﺎ از ﻏﯿﺮ‬
‫ﻧﺸﺄت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﻤﺎن ﻣﮑﻠﻒ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﻼف‬
‫آن ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:784‬‬
‫)‪ (1‬ﺿﺮورت ﺑﻪ ﻗﺪر ﺿﺮورت‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ دﻓـﺎع ﻣﺸﺮوع از ﻧﻔﺲ ﯾﺎ ﻣﺎل ﺧـﻮد و ﯾﺎ ﻧﻔﺲ ﯾﺎ ﻣﺎل ﺷﺨـﺺ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺿﺮر ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺆل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در دﻓﺎع از ﻗﺪر‬
‫ﺿﺮورت ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ آن ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣـﮑﻠﻒ ﻣـﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:785‬‬
‫ﺿﺮرﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎ اﯾﺮاد ﺿﺮر ﺧﻔﯿﻒ دﻓﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﻤﺎﯾﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺿﺮري ﮐﻪ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪه ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺿﺮر ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرة اي ﮐﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ آن را‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﭘﻨﺪارد‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:786‬‬
‫ﺿﺮرﺧﺎص‪ ،‬ﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﺿﺮرﻋﺎم ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:787‬‬
‫)‪ (1‬ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﻪ آﻣﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺗﺼﺮﻓﺎت ﻓﻌﻠﯽ ﺗﻨﻬﺎ اﮐﺮاه ﺗﺎم‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮرﯾﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪539 /‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﺆﻇﻒ ﻋﺎم از ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ را ﻣﺘﻀﺮر ﺳﺎﺧﺘﻪ وﻗﺘﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫آن را ﺑﻪ اﺳﺎس اﻣﺮ آﻣﺮي ﮐﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺮ وي واﺟﺐ ﺑﻮده و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺟﺮاء ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺒﺎب‬
‫ﻣﻌﻘﻮل و رﻋﺎﯾﺖ اﺣﺘﯿﺎط ﻣﻘﺘﻀﯽ در آن‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:788‬‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺿﺮر و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺿﺮر ﺑﺎ ﺿﺮر ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺿﺮر ﺑﺎ ﻣﺜﻞ آن رﻓﻊ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:789‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬درﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺴﺎوي دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ ﺣﺼﮥ ﻫﺮ ﮐﺪام را در ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:790‬‬
‫ﭘﺪر و ﭘﺪر ﮐﻼن ﺑﺎﻟﺘﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺿﺮري ﮐﻪ ﺻﻐﯿﺮ ﻋﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻻزم را در زﻣﯿﻨﻪ اﻧﺠﺎم داده ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺿﺮر‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻻزم ﺣﺘﻤﺎً واﻗﻊ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:791‬‬
‫)‪ (1‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﯾﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﻧﻈﺎرت ﺷﺨﺺ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﻀﺮة ﺷﺨﺺ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻐﯿﺮ و ﻣﺠﻨﻮن ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﻨﺪه از ﺿﺮري ﮐﻪ ازﻃﺮف ﺷﺨﺺ ﺗﺤﺖ اﺳﺘﺨﺪام وي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﺠﺎز ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن واﻗﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن و ﯾﺎ ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﻃﻮر دﯾﮕﺮي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:792‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮل از ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرهاي را ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:793‬‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻨﺎﺋﯽ اي ﮐﻪ از ﺣﯿﻮان ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽ رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺎر ﻧﻤﯽآرد‪ .‬ﻣـﺎﻟﮏ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرة ﻋﺎﯾﺪه از ﺣﯿﻮان ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻋﺪم اﺗﺨﺎذ اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم از ﻃﺮف وي‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:794‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺣﯿﻮان را در ﺣﺎل رﺳﺎﻧﺪن ﺿﺮر ﺑﻪ ﻣـﺎل ﻏﯿﺮ دﯾﺪه و آن را ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﯾﺎ از ﻋﯿﺐ ﺣﯿﻮان آﮔﺎه ﺑﻮده و آن را ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:795‬‬
 ‫‪ / 540‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ را در ﻣﻠﮏ ﻏﯿﺮ ﺑﺪون اﺟﺎزة وي داﺧﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺿﻤﺎن ﻋﺎﯾﺪه‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:796‬‬
‫)‪ (1‬ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻋﻤﺎرت ﮔﺮﭼﻪ ﻣـﺎﻟﮏ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ازﺿﺮرﻧﺎﺷﯽ ازاﻧﻬﺪام ﺑﺎ آن ﮐﻪ اﻧﻬﺪام‬
‫ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدد ﮐﻪ اﻧﻬﺪام ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻫﻤﺎل در‬
‫ﺻﯿﺎﻧﺖ ﻧﺒﻮده ﯾﺎ ﺑﻪ اﺛﺮ ﮐﻬﻨﻪ ﺑﻮدن ﻋﻤﺎرت ﯾﺎ ﻋﯿﺐ آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻋﻤﺎرت ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺗﺨﺎذ‬
‫ﺗﺪاﺑﯿﺮﻻزم را ﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﺧﻄﺮ از ﻣﺎﻟﮏ آن ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﻋﺪم اﻗﺪام ﻣـﺎﻟﮏ‪ ،‬او‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺼﻮل اﺟﺎزة ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣـﺎﻟﮏ ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺪاﺑﯿﺮ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:797‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ آﻻت ﺗﺨﻨﯿﮑﯽ ﯾﺎ دﯾﮕﺮ اﺷﯿﺎي را در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺿﺮرآنﻫﺎ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺻﻮرت وﻗﻮع ﺿﺮراز اﺷﯿﺎء وآﻻت ﻣﺬﮐﻮر‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧـﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣـﮕﺮاﯾﻦ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ در ﺟﻠﻮ ﮔﯿﺮي از وﻗﻮع ﺿﺮر اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺎﻓﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺣﮑﺎم ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﺑـﻌﺪاً وﺿﻊ ﮔﺮدد ﻧﯿﺰ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:798‬‬
‫دﻋﻮي ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﺮ ﻧـﻮع ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺮ ﺑﻌـﺪ ﻣﺮور ﺳﻪ ﺳﺎل‪ ،‬از ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻣﺘﻀﺮر ﺑﻪ وﻗﻮع ﺿﺮر و ﺷـﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺿﺮر را ﻋﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺗﻤﺎم اﺣﻮال ﺑﻌﺪ ﻣﺮور‬
‫)‪ (15‬ﺳﺎل از ﺗﺎرﯾﺦ وﻗـﻮع ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺮﺷﻨﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:799‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎدي را ﺑﺪون ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺮوع ﺑﻪ ﺿﺮر ﺷﺨﺺ‬
‫دﯾﮕﺮي ﮐﺴﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺪود آن ﭼﻪ ﮐﺴﺐ ﻧﻤـﻮده ﺑﻪ ﺗﺎدﯾﮥ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺘﻀﺮر‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪ 104‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪:‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ از ﺧﺴﺎرهاي ﮐﻪ ﺣﯿﻦ اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ اداره وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺴﺎره وارده ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ وي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎرﮐﻦ از ﺧﺴﺎره اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﺮﯾﺎن ﻋﺎدي ﮐﺎر ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪ 105‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪:‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺴﺎره وارده ﺑﻪ اداره ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻘﺼﯿﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﺎرﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪازه ﺟﺒﺮان آن ﺑﺮاي‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﻮع و ﺣﺪود ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آنﻫﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪541 /‬‬

‫ﻣﺎده ‪:106‬‬
‫اﻧﻮاع و ﺣﺪود ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﺴﺎره وارده ﺑﻪ اداره‪ ،‬ﺗﺜﺒﯿﺖ اﻧﺪازه و ﻃﺮز ﺟﺒﺮان آن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻨﺪ ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻓﻘﺮه ‪ 3‬ﻣﺎده ‪:118‬‬
‫)‪ (3‬اداره ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺿﺮر ﺻﺤﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﺮه ‪ 2‬ﻣﺎده ‪:119‬‬
‫)‪ (2‬ﻃﺮز ﺗﺜﺒﯿﺖ‪ ،‬اﻧﺪازه و ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﻌﻠﻮﻟﯿﺖ ﯾﺎ ﺿﺮر ﺻﺤﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻧﻘﺾ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﺨﻨﯿﮏ اﯾﻤﻨﯽ و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻔﻆ اﻟﺼﺤﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺎر ﻣﻨﺪرج اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻨﺪ‬
‫ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪1.‬‬
‫د‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:32‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻮﻇﻒ ﻃﺒﯽ در ﺗﺸﺨﯿﺺ و ﺗﺪاوي ﻣﺮﯾﻀﺎن اﻫﻤﺎل و ﻏﻔﻠﺖ ورزﯾﺪه و ﺳﺒﺐ زﯾﺎن‬
‫و ﺧﺴﺎره ﺟﺴﻤﯽ ﯾﺎ رواﻧﯽ ﻣﺮﯾﻀﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪2.‬‬
‫ه‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:14‬‬
‫)‪ (1‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﺛﺮ ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺳﻄﺤﯽ و ﻋﻤﻘﯽ ﺗﻔﺤﺼﺎﺗﯽ ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺿﺮري ﺑﻪ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺷﺨﺎص وارد ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮداﺷﺖ ﺗﺨﺮﯾﺒﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ و ﺣﺎﺻﻼت‬
‫زراﻋﺘﯽ‪ ،‬اﺷﺠﺎر‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﺮات‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت وارد ﮔﺮدد‪ ،‬ﻗﺮاردادي ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺑﻪ اﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻖ ﺟﺎﻧﺒﯿﻦ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﻗﻨﺎﻋﺖ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ وزارت ﻣﻌﺎدن ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﺮﮔﺎه ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﻇﻔﯿﻦ وزارت ﻣﻌﺎدن‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺣﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﮐﻪ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫وزارتﻫﺎي ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن‪ ،‬زراﻋﺖ‪ ،‬آﺑﯿﺎري و ﻣﺎﻟﺪاري و ﻣﺎﻟﯿﻪ و رﯾﺎﺳﺖ ﻣﻠﯽ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫زﯾﺴﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﻤﯿﺘﻪ ﺣﻞ ﻣﻨﺎزﻋﺎت‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮاﺟﻊ‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،966‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﻗﻮس ‪.1388‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1004‬ﻣﺆرخ ‪ 21‬ﻗﻮس ‪.1388‬‬
 ‫‪ / 542‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻋﺪﻟﯽ و ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺎده ‪:68‬‬
‫)‪ (1‬اﻣﺘﯿﺎزات ﻗﺮاردادي ﺗﺤﺖ ﻗﺮارداد ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي ﻗﺮاردادي و ﺳﻬﻢ‬
‫ﻗﺮاردادي ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺮارداد ﻣﺴﺘﺤﻖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺘﻤﻼك‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن و اﯾﺠﺎﺑﺎت ﺿﺮورت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬دوﻟﺖ ﺣﯿﻦ اﺳﺘﻤﻼك‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻗﺮاردادي را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺎﻓﺬه و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي‬
‫ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺗﺄدﯾﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺑﺮاي ﻗﺮاردادي ﺑﻪ اﺳﻌﺎر ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺎدﻟﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪1.‬‬
‫و‪ -‬ﻣﻘﺮره ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:32‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺮاردادي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻼت ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز در ﺳﺎﺣﻪ ﻗﺮارداد‪،‬‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺣﻖ راه ﻋﺒﻮري از زﻣﯿﻦ ﻣﻠﮑﯿﺖ ﯾﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﺷﺨﺎص‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻮارد ذﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺮاردادي ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺣﺪ اﻗﻞ در ﺧﻼل ﻣﺪت ‪ 60‬روز ﮐﺎري ﻗﺒﻞ از آﻏﺎز ﮐﺎر‬
‫اﻃﻼﻋﯿﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ راه ﻋﺒﻮري ﮐﻪ ﺣﺎوي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺴﯿﺮ راه ﻋﺒﻮري ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ آﻏﺎز و‬
‫ﻣﺪت دوام ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ راه ﻋﺒﻮري و ﯾﺎ ﺧﺴﺎره اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻧﺎﺷﯽ از آن ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺘﺼﺮف زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وزارت ﻣﻌﺎدن اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬وزارت ﻣﻌﺎدن ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ اﺟﺎزه راه ﻋﺒﻮري ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را از ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ﻣﺼﺮف زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﺧﺬ و اﺳﻨﺎد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺼﻮل اﺟﺎزه را ﺑﻪ ﻗﺮاردادي اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ﻣﺘﺼﺮف ﺧﺴﺎرهاي را در اﺛﺮ راه ﻋﺒﻮري ﻣﺘﺤﻤﻞ ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻗﺮاردادي ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ارزﯾﺎﺑﯽ ﺟﺒﺮان آن را ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﯾﺎ ﻣﺘﺼﺮف ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮاردادي و ﻣﺎﻟﮏ در ﻣﻮرد ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره وارده ﺑﻪ ﻣﻮاﻓﻘﻪ‬
‫ﻧﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮاردادي ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع را ﺟﻬﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺑﻪ وزارت ﻣﻌﺎدن‬
‫اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻫﺮﮔﺎه ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ وزارت ﻣﻌﺎدن ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻘﺪار ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﻮاﻓﻖ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز)ﻫﺎﯾﺪروﮐﺎرﺑﻦﻫﺎ( ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﺰء ‪ 7‬ﻓﻘﺮه ‪ 1‬ﻣﺎده ‪ 33‬ﻣﻘﺮره ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺿﻤﻦ ﺷﻤﺮدن ﻣﮑﻠﻔﯿﺖ ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻗﺮاردادي‪:‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره در ﺻﻮرت وﻗﻮع ﺻﺪﻣﺎت‪ ،‬ﺧﺴﺎرات ﯾﺎ اﺿﺮار ﻧﺎﺷﯽ از اﻗﺪاﻣﺎت‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،972‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬دﻟﻮ ‪.1387‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪543 /‬‬

‫ﯾﺎ ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﻗﺮاردادي ﻓﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن آن ﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻠﯿﻦ آن در ﺟﺮﯾﺎن‬
‫اﺟﺮاي ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﺛﺎﻟﺚ ﺟﺰء ﻣﮑﻠﻔﯿﺖﻫﺎي ﻗﺮاردادي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪1.‬‬
‫ز‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎدن‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:65‬‬
‫وزارت ﻣﻌﺎدن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺿﺮورت ﻫﺎي ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻣﻮرد ﺿﺮورت ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﺮاﻟﯽ را ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:66‬‬
‫دارﻧﺪه ﺣﻘﻮق ﻣﻨﺮاﻟﯽ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺧﺴﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺛﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﻨﺮاﻟﯽ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﯾﺶ وارد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع و ﻃﺮز ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺧﺴﺎرات وارده در ﻣﻘﺮره ﻣﻌﺪن ﮐﺎري ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:90‬‬
‫دوﻟﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮاد ﻣﻨﺮاﻟﯽ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻠﮑﯿﺖ و اﻣﻮال را ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ دارﻧﺪه ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﻨﺮاﻟﯽ ﺟﻬﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﺮاﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺟﺒﺎري ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺿﺮورت ﻋﺎﻣﻪ اﯾﺠﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎره و ﺗﺄدﯾﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺎﻓﺬه ﮐﺸﻮر و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪2.‬‬
‫ح‪ -‬ﻣﻘﺮره ﻣﻌﺪن ﮐﺎري‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:91‬‬
‫)‪ (1‬دارﻧﺪه اﻣﺘﯿﺎز ﺣﻘﻮق ﻣﻨﺮاﻟﯽ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﺧﺴﺎرهاي را ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺮاﻟﯽ ﺑﺎﻻي ﺻﺤﺖ و ﺣﯿﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬اراﺿﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﺎت زراﻋﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺟﻨﮕﻼت‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺑﺸﺮي و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ وارد ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎره ﻣﻦ ﺣﯿﺚ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻣﻨﺪرج ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ اﯾﻦ ﻣﻘﺮره ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﺷﺨﺎص ذﯾﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺷﺨﺼﯽ و ﯾﺎ ﻣﻠﮑﯿﺖ وي ﺻﺪﻣﻪ وارد ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اراﺿﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎ ﯾﺎ ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ ﺷﺨﺼﯽ وي ﺻﺪﻣﻪ دﯾﺪه ﯾﺎ‬
‫ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬اﺟﺎره دﻫﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﺟﺎره ﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن ﯾﺎ ﺳﻬﻢ داران زراﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﯾﺎ ﻣﻮاﺷﯽ‬
‫ﺷﺎن ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1000‬ﻣﺆرخ ‪ 10‬ﻋﻘﺮب ‪.1388‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،972‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬دﻟﻮ ‪.1387‬‬
 ‫‪ / 544‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫)‪ (3‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﮐﻪ ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ در ﺧﻼل ﻣﺪت ‪ 30‬روز‬
‫ﮐﺎري ﺑﻌﺪ از وﻗﻮع ﺻﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺧﺴﺎره ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺒﺎت ﺑﻪ وزارت ﻣﻌﺎدن اراﺋﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺳﻨﺎد ﻣﻮﺛﻖ ﺻﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺧﺴﺎره ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺐ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺳﻨﺎد ﻣﻠﮑﯿﺖ ﺟﺎﯾﺪاد ﺧﺴﺎره ﻣﻨﺪ ﺷﺪه و ﯾﺎ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﯾﺎ اﺳﻨﺎد ﺣﺴﺐ ﺗﻘﺎﺿﺎي وزارت ﻣﻌﺎدن‪.‬‬
‫ﻣﺎده ‪:92‬‬
‫)‪ (1‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻃﺒﻖ رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ذﯾﻞ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ و ﺣﯿﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺻﺪﻣﻪ وارد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺎره ﺑﻪ اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ وارد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ارزش ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ در ﻣﺎرﮐﯿﺖ و ﻣﺼﺮف اﺣﯿﺎ و ﺑﺎزﺳﺎزي آن‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اراﺿﯽ زراﻋﺘﯽ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﻣﻌﺎدل ﻣﺼﺎرف اﺣﯿﺎ و ﺑﺎزﺳﺎزي آن‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺎره ﺑﻪ اراﺿﯽ ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ و ﺻﻨﻌﺘﯽ وارد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﻣﻌﺎدل ﻣﺼﺎرف اﺣﯿﺎ و ﺑﺎزﺳﺎزي آن‪.‬‬
‫‪ -5‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺎره ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﮐﻠﯽ ﯾﺎ ﻗﺴﻤﯽ ﺣﺎﺻﻼت زراﻋﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪات‬
‫ﺟﻨﮕﻼت و ﯾﺎ ﭼﺮاﮔﺎه ﻣﻮاﺷﯽ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻣﻌﺎدل ﻋﻮاﯾﺪ ﺧﺎﻟﺺ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﺷﺪه از آن‪.‬‬
‫‪ -6‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺎره ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺴﺎت زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ وارد ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﻣﻌﺎدل ﻣﺼﺎرف اﺣﯿﺎ و ﺑﺎزﺳﺎزي آن‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺧﺴﺎرات ﻣﻨﺪرج ﻓﻘﺮه ‪ 1‬اﯾﻦ ﻣﺎده ﺑﻪ اﺳﺎس ﻣﺒﻠﻎ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺷﺪه ﯾﺎ ﻣﺒﻠﻎ ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﺪه ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮔﺮدد‪1.‬‬
‫ط‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎده ‪:71‬‬
‫)‪ (1‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺛﺮ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﯾﺎ آﺳﯿﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ ﯾﺎ ﺗﺨﻠﻔﺎت از‬
‫اﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه وي و ﯾﺎ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﺷﺨﺎص ﮐﻪ داراي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺸﺘﺮك در ﻗﻀﯿﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﺎت ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ ﯾﺎ ﻏﻔﻠﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺴﺎرات‪ ،‬ﺗﻠﻔﺎت ﯾﺎ اﯾﺠﺎد ﺧﻄﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺧﺴﺎره وارده و اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﯿﺮ‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻣﻌﺪن ﮐﺎري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1007‬ﻣﺆرخ ‪ 10‬ﺟﺪي ‪.1388‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪545 /‬‬

‫ﻻزم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎده ‪:73‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻤﻞ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻮﻇﻒ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ در اﺛﻨﺎي اﺟﺮاي‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺿﺮر ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺬﮐﻮر اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮاي ﻣﺪﻧﯽ و ﺗﻌﻘﯿﺐ‬
‫ﻋﺪﻟﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره وارده ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻀﺮر از ﻃﺮف اداره ﻣﺮﺑﻮط ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪1.‬‬
‫ي‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺧﺼﻮﺻﯽ‪:‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:27‬‬
‫دوﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺮف ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﯾﺎ داراﯾﯽ‬
‫ﻫﺎي ﺗﺸﺒﺚ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮ ﺗﺒﻌﯿﻀﯽ ﻃﺒﻖ اﺣﮑﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺎﻓﺬة ﮐﺸﻮر ﺳﻠﺐ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:28‬‬
‫دوﻟﺖ ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻗﺒﻞ از ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻣﻨﺪرج ﻣﺎدة ﺑﯿﺴﺖ وﻫﻔﺘﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ‪،‬‬
‫ﺧﺴﺎرات ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪة ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻪ اﺳﺎس ﻧﺮخ روز ﺑﺪون‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﭙﺮدازد ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺴﺎرات ﺷﺎﻣﻞ ﺗﮑﺘﺎﻧﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺗﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺧﺴﺎرات ﺑﻪ ﻧﺮخ ﯾﮏ ﺳﺎﻟﮥ ﻟﯿﺒﻮر )‪(LIBOR‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺑﻪ اﺳﻌﺎر ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫واﺣﺪ اﺳﻌﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪه ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎدة ‪:29‬‬
‫)‪ (1‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﺳﻬﻢ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬار ﺧﺎرﺟﯽ در ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﯾﮏ ﺗﺸﺒﺚ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮ از)‪(25‬‬
‫ﻓﯿﺼﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬار ﺧﺎرﺟﯽ ﺣﻖ دارد وﺟﻮه ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرة ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ را ﻃﻮر آزاد‬
‫و ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﻪ ﺧﺎرج ازﮐﺸﻮر اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﻮر دﯾﮕﺮى ﺣﮑﻢ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫)‪(2‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻬﻢ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬار ﺧﺎرﺟﯽ در ﺗﺸﺒﺚ ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺷﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮ از )‪ (25‬ﻓﯿﺼﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬار ﺧﺎرﺟﯽ ﺣﻖ دارد در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﻗﻨﺎﻋﺖ ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﺣﮑﻢ ﻣﺎدة ﺑﯿﺴﺖ وﻫﺸﺘﻢ‬
‫اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻠﯿﻪ ﻏﯿﺮﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮدن ﺳﻠﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪2.‬‬
‫ك‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‪:‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،912‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬دﻟﻮ ‪.1385‬‬
‫‪ .2‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،869‬ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﻗﻮس‬
‫‪.1384‬‬
 ‫‪ / 546‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺎده ‪:28‬‬
‫)‪ (1‬وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ در ﺻﻮرت ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪود وﻇﺎﯾﻒ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻬﻞ اﻧﮕﺎري در اﻣﻮر و‬
‫ارﺗﮑﺎب ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺮر ﺑﻪ ﻣﻮﮐﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻮﮐﻞ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﻗﺼﺪي وﮐﯿﻞ ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﻤﺎﯾﺪ‪1.‬‬

‫‪ .1‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،934‬ﻣﺆرخ ‪ 26‬ﻗﻮس ‪.1386‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪547 /‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻗﻠﻤﺮو ﯾﺎ ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬

‫ﻫﺪف در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ در ﻫﻤﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ از ﻧﮕﺎه‬
‫وﺳﻌﺖ و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و روﯾﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﭼﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ و در ﭼﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﯾﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮهاي ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر و در‬
‫ﺿﻤﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮ اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ذﯾﻞ ﻧﯿﺎز دارد‪:‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﺸﻮرﻫﺎ از ﻧﮕﺎه ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭼﻬﺎرم‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﻟﺤﺎظ ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره‬
‫در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻌﻼ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ اول و دوم ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﻮه‬
‫ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ و اﻋﻤﺎل ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﺿﻤﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دوﻟﺖ و‬
‫زﻣﺎﻣﺪار‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اراﺋﻪ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ در ﺣﻘﻮق ﺟﺰا و اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﺟﺰاﯾﯽ‬
‫و ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺟﻤﺎل ﯾﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﮐﺎرﻣﻨﺪان‬
‫اداره‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﺼﻞﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻮد و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﻮادي ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻗﺒﻼ در ﻓﺼﻞ‬
‫اول اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﺘﻦ آنﻫﺎ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮاد ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه در ﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﯽ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻋﯿﻨﺎ در ﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ و ﮐﺎرﻣﻨﺪان اداره ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪن اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﻣﯿﺪوارم ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه را در‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮﺻﺖ دﯾﮕﺮ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻨﻢ‪.‬‬
 ‫‪ / 548‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺒﺤﺚ اول‪ -‬دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﺸﻮرﻫﺎ از ﻧﮕﺎه ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ و اﺻﻞ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺘﯽ در ﺳﻄﺢ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ و در ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ از ﻧﮕﺎه ﻫﻤﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺎﺳﯽ و ﺑﻨﯿﺎدي ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺴﯽ در اﻋﺘﺒﺎر و‬
‫اﻫﻤﯿﺖ آن ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل روﯾﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ آنﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻗﻠﻤﺮو‬
‫اﻋﻤﺎل و ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ و روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻪ‬
‫روﯾﮑﺮد اﺻﻠﯽ‪ 1‬را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اول‪ -‬روﯾﮑﺮد ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﺣﺪ اﮐﺜﺮي)ﻓﺮاﻧﺴﻪ(‪:‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از روﯾﮑﺮد ﺣﺪ اﮐﺜﺮي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺗﺤﻘﻖ ﺷﺮاﯾﻂ و‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ آن‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻋﻤﺎل زﯾﺎﻧﺒﺎر دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﻫﺮ ﺳﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و ﻣﻘﻨﻨﻪ و ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ را ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﯾﻦ ﻃﺮز ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﻮراي ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺣﺘﯽ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ در ﺻﻮرت وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ زﯾﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ را در ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻌﺪي ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬در‬
‫اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻋﻤﺎل ﺗﺼﺪي دوﻟﺖ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه و ﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎده ‪ 11‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻣﺪﻧﯽ اﯾﺮان‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﺷﺮط را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﺿﺮورت ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺴﺎره ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﺎده ‪ 11‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﯾﺮان آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ و ﺷﻬﺮداريﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ‬
‫ﻋﻤﺪاً ﯾﺎ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﯽاﺣﺘﯿﺎﻃﯽ‪ ،‬ﺧﺴﺎراﺗﯽ ﺑﻪ اﺷﺨﺎص وارد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺷﺨﺼﺎً ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان‬
‫ﺧﺴﺎرات وارده ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺴﺎرات وارده ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻧﺎن ﻧﺒﻮده و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﺺ وﺳﺎﯾﻞ ادارات و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎﺷﺪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت ﺑﺮ ﻋﻬﺪه اداره ﯾﺎ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ در ﻣﻮرد اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دوﻟﺖ ﻫﺮﮔﺎه اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﺿﺮورت ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺿﺮر دﯾﮕﺮي ﺷﻮد‬

‫‪ . 1‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ اﯾﻦ روﯾﮑﺮدﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق زرﮔﻮش‪ ،‬ج‪ ،2‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬از ص‪ 516‬اﻟﯽ‬
‫‪.544‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪549 /‬‬

‫دوﻟﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺴﺎرت ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪2.‬‬

‫دوم‪ -‬روﯾﮑﺮد ﻣﺤﺪود و ﻏﯿﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮ)اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و آﻣﺮﯾﮑﺎ(‪:‬‬
‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ و ﻗﻀﺎ و ﭘﺎرﻟﻤﺎن داراي‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻠﻘﯽ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺣﺘﯽ اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﺘﮕﺬاري دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﻌﺎف اﺳﺖ‪ .‬در آﻣﺮﯾﮑﺎ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ در ﺧﺼﻮص ﻣﺮاﺟﻊ اﺟﺮاﺋﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ و دﺳﺘﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‬
‫و ﻗﻀﺎﺋﯽ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﯿﭻ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ در ﻗﺒﺎل اﻋﻤﺎل اﻋﻀﺎ و ﻣﺴﺘﺨﺪﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ -‬روﯾﮑﺮد ﻣﯿﺎﻧﻪ)آﻟﻤﺎن(‪:‬‬
‫در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ دو ﻗﻮه از ﻗﻮاي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و‬
‫ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ‪ .‬آﻟﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﯾﻦ روﯾﮑﺮد اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺎده ‪ 34‬ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ آﻟﻤﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻫﺮﮔﺎه در ﻣﻘﺎم اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او واﮔﺬار ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪات‬
‫رﺳﻤﯽ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺚ را ﻧﻘﺾ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﺻﻮﻻ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻧﻬﺎد ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻪ او را ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺪام درآورده ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ «.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﺮﮔﺎه در اﺛﺮ وﺿﻊ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪه ﻣﻌﺪودي زﯾﺎن ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ دوﻟﺖ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻏﺮاﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻮق آﻟﻤﺎن‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ روﯾﮑﺮدي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻣﻮرد ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺼﻞ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك در ﻫﻤﻪ روﯾﮑﺮدﻫﺎ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد دو ﻗﻮه دﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ آﻧﭽﻪ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ ﯾﺎ اداره‪ ،‬ﻗﺪر ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺘﯿﻘﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ در ﺻﻮرت ارﺗﮑﺎب ﺟﺮاﯾﻢ ﻧﺎﺷﯽ از وﻇﯿﻔﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ اﺳﺖ و در‬
‫ﺻﻮرت ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻞ زﯾﺎﻧﺒﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﺪون ﺷﮏ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺴﺌﻮل ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در‬
‫ﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻌﺪي اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ دوم‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ را از دو زاوﯾﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار داد‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻧﮕﺎه اﻋﻤﺎل‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري و دﯾﮕﺮي از ﻧﮕﺎه اﻋﻤﺎل زﯾﺎﻧﺒﺎري ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎرﻟﻤﺎن ارﺗﮑﺎب ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫اول‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ از ﺟﻬﺖ اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‪:‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري‪ ،‬وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬

‫‪ .2‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ اﯾﺮان‪.‬‬

 ‫‪ / 550‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻓﺮاد از آن ﻣﺘﻀﺮر ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؟ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﮔﺮ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ را در ﺑﺎره ﺗﻮزﯾﻊ و ﺗﻘﺴﯿﻢ اراﺿﯽ زﻣﯿﻨﺪاران ﺑﺰرگ و ﯾﺎ در ﻣﻮرد ﻣﻨﻊ ﮐﺸﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺸﺨﺎش و ﮐﻮﮐﻨﺎر ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از اﺛﺮ آن اﻓﺮادي زﯾﺎن ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫آﯾﺎ دوﻟﺖ از ﺑﺎﺑﺖ وﺿﻊ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و اﻓﺮاد زﯾﺎﻧﻤﻨﺪ ﻣﺴﺘﺤﻖ‬
‫ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؟‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪:‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ از ﻃﺮف ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺌﻮن دوﮔﯽ ﮐﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺗﺌﻮري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ دوﻟﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻧﺪارد و ﺑﻠﮑﻪ در ﺻﻮرت زﯾﺎﻧﺒﺎر‬
‫ﺑﻮدن آن ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺮاﻣﺖ را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري را ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﺧﻄﺎ اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺖ اﻣﺎ ﺑﺪون ﺷﮏ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺒﻨﺎي آن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا در ﺻﻮرت زﯾﺎﻧﺒﺎر ﺑﻮدن ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻋﺪهاي از اﻓﺮاد‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻋﺪه دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﻣﻐﺎﯾﺮ اﺻﻞ ﻣﺴﺎوات اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﻟﻤﺎن از آن دﺳﺘﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از آراي‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺖ و ﻣﺤﺎﮐﻢ اداري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ذﯾﻞ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ .1‬دﻋﻮاي ﺷﺮﮐﺖ ﻻﻓﻼرﯾﺘﻪ در ﺳﺎل ‪:1938‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ دﻋﻮا‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺻﻨﻌﺖ ﻟﺒﻨﯿﺎت‪ ،‬ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺳﺎل ‪ 1934‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫وﺿﻊ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻓﺮوش ﺧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﯾﻦ ﺧﺎﻣﻪ ﻣﺒﺎدرت ﻣﯽورزﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﭼﺎر زﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ دﻋﻮاﯾﯽ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻏﺮاﻣﺖ زﯾﺎن وارده ﻋﻠﯿﻪ وزارت زراﻋﺖ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ ﻣﺠﺮي اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮده اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ارﺟﺎع اﯾﻦ دﻋﻮا ﺑﻪ ﺷﻮراي اداري در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 14‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1938‬ﺑﻪ ﺻﺪور اﯾﻦ رأي ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ادﻋﺎي ﺷﺮﮐﺖ ﻻﻓﻼرﯾﺘﻪ ﻣﺒﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻏﺮاﻣﺖ زﯾﺎن وارد ﺷﺪه ﺑﻪ او را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دﻋﻮا ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري و در ﺟﻬﺖ ﻧﻔﯽ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﺳﻨﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﺗﺼﺪي اﺳﺖ و ﻣﺒﻨﺎي آن اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪551 /‬‬

‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪3.‬‬

‫‪ .2‬دﻋﻮاي ﭘﺮورش دﻫﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎﻫﯽ در ﺳﺎل ‪:2003‬‬
‫ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺳﺎل ‪ 2003‬در رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ اﻧﺠﻤﻦ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﺮورش‬
‫ﻣﺎﻫﯽ از رأي دادﮔﺎه اﺳﺘﯿﻨﺎف‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رأي داد ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻨﻊ ﺷﮑﺎر و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪاﻣﺎت در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ در راﺳﺘﺎي ﺣﺬف ﭘﺮﻧﺪه ﻣﺎﻫﯽ ﺧﻮار)ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮورش دﻫﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺧﻮردن ﻣﺎﻫﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ( ﻣﻮﺟﺐ اﯾﺮاد ﺧﺴﺎرت‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮورش دﻫﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎﻫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺴﺎرت وارده ﺑﺎ آن ﻫﺎ از اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺒﺮان ﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺘﯽ رأي دادﮔﺎه ﺑﺪوي را ﮐﻪ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻗﺒﻮل ﺷﮑﺎﯾﺖ ﭘﺮورش دﻫﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺎﻫﯽ ﺑﻮده و دادﮔﺎه اﺳﺘﯿﻨﺎف آن را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪4.‬‬

‫‪ (2‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪:‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﺎت اﮐﺜﺮ ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ روﯾﻪﻫﺎي ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري را از ﮔﺴﺘﺮه ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ذﯾﻞ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺻﻞ ﺑﺮﺗﺮي ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪:‬‬
‫از ﻧﮕﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎن ﻻك‪ ،‬در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻗﻮاي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ و ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا‪ ،‬ﻗﻮه ﻣﻘﻨﻨﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻗﻮاي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺻﻞ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﺘﺎرﯾﺴﻢ ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ راﺑﻄﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻄﺒﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﻈﺎمﻫﺎي‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺣﺘﯽ در ﻧﻈﺎم ﻫﺎي رﯾﺎﺳﺘﯽ و ﻧﯿﻤﻪ رﯾﺎﺳﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﮑﺮي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻋﻤﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ را‬
‫ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل اﺷﺨﺎص ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮔﺮدد‪5.‬‬
‫‪ .2‬اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺌﻮري ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﮐﻪ از ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻋﻤﻞ ﺗﺒﺎرزي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﺟﻠﻮه آن را ﺑﺎﯾﺪ در ﻗﺎﻧﻮن و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻓﻘﺪان ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻘﺼﯿﺮ ﯾﺎ ﺧﻄﺎ‪:‬‬
‫اﮔﺮ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ در ﺑﺤﺚ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﺧﻄﺎ را ﻣﺒﻨﺎي اﺻﻠﯽ‬

‫‪ .3‬زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺿﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬ص ‪.603‬‬

‫‪ .4‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.371‬‬
‫‪ .5‬زرﮔﻮش‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص‪.552‬‬
 ‫‪ / 552‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ را ﺑﺮ ﺧﻄﺎ و‬

‫ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬زﯾﺮا وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺧﻄﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪6.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ و ﮐﻠﯿﺖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪:‬‬
‫ﻋﻠﯽ اﻻﺻﻮل ﺿﺮري ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل زﯾﺎﻧﺒﺎر دوﻟﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﺿﺮر اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻓﺮدي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻌﺪاد ﺧﺎﺻﯽ از اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺿﺮري ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ را‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺿﺮري ﮐﻪ از ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺿﺮر ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻞ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ و ﮐﻠﯿﺖ در ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻧﺎﻣﻌﯿﻦ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ دﻻﯾﻞ ﻓﻮق ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ و دﻗﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻫﯿﭻ ﻧﻈﺮي ﻧﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻧﻪ در روﯾﻪﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﺑﺎره ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري از داﻣﻨﻪ‬
‫ﺷﻤﻮل ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ ﺧﺎرج اﺳﺖ و اﻓﺮاد ﻣﺘﻀﺮر از آن ﻣﺴﺘﺤﻖ ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎره‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﮑﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺖ ﻫﻤﻪ اﺳﻨﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﻋﺎم ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻻزم اﻻﺟﺮا اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺮره‪ ،‬اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﻪ‪،‬‬
‫ﻟﻮاﯾﺢ و ﻃﺮز اﻟﻌﻤﻞﻫﺎ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ وﺿﻊ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺟﻠﻮهاي از‬
‫اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﺑﺮﺧﻮردار از ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ و ﮐﻠﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻃﺮﻓﺪاري از ﺷﻤﻮل ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬در ﻣﻐﺎﯾﺮت ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﻣﻘﺮره ﻫﺎ و ﻟﻮاﯾﺢ در ﻣﻐﺎﯾﺮت ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻐﺎﯾﺮت آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﺜﺒﯿﺖ و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و از ﺟﻬﺖ ﺗﻄﺒﯿﻖ آنﻫﺎ اﻓﺮادي ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ‬
‫اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮا در ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺧﺴﺎره ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻨﺼﺮ‬
‫ﺗﻘﺼﯿﺮ و ﺧﻄﺎ اﺗﮑﺎ ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ وﺿﻊ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻨﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺗﻘﺼﯿﺮ ﺷﺪه‬
‫اﻧﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ اﻋﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪:‬‬

‫‪7‬‬

‫در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﻣﺘﯿﺎز ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪهي ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺗﻤﺎم ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺪام را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ 6‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﺎﻣﯽ و ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.370‬‬

‫‪ . 7‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﺤﺚ‪ ،‬از ﮐﺘﺎب »ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪553 /‬‬

‫اول‪ -‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻮع اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫ﻋﻀﻮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺟﻮاز ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﺟﺎزهي ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺪف از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ و ﺻﺤﻨﻪﺳﺎزيﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ وﮐﯿﻞ و ﺣﻀﻮر‬
‫او در ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﻮهي ﻣﺠﺮﯾﻪ ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻬﺎد دﯾﮕﺮ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﯿﺮي ﻋﻀﻮ‬
‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﺗﺤﻘﯿﻖ از او ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﺣﻀﻮر او در ﯾﮏ ﺟﻠﺴﻪي ﻣﻬﻢ ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﺷﻮد ﯾﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫اﻗﺪام وﮐﯿﻞ ﺑﻪ اﺳﺘﺠﻮاب و اﺳﺘﯿﻀﺎح‪ ،‬از او اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ‬
‫ﻫﺮﻧﻮع اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻣﻤﻨﻮع ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﺟﺎزهي ﻣﺠﻠﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪي اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻋﻀﻮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺗﻬﺎﻣﺎت‬
‫ﺑﯽاﺳﺎس‪ ،‬دﺳﯿﺴﻪﻫﺎ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎﻻت ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﺻﻞ ﺗﻌﺮضﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽ‬
‫ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪآﺳﺎﻧﯽ و ﺑﻪوﺿﻮح ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮم را ﺗﻤﯿﯿﺰ داد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺮم‬
‫آنﻗﺪر ﻋﻠﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﺒﻬﻪ و اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ‪8.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﯾﺎ اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺗﺨﺎذ ﻫﺮﻧﻮع اﺟﺮاآﺗﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﺟﺎزهي ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ راﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺟﺰاﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﻔﺖ‬
‫ﺟﺮﻣﯽ را از ﻋﻤﻞ ارﺗﮑﺎﺑﯽ وﮐﯿﻞ زاﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺳﺎزد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺟﺎزه دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻋﻀﻮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ در ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم‪ ،‬ﺷﺮﮐﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ وﮐﯿﻞ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﺮﮐﺎ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺟﺎزهي ﻣﺠﻠﺲ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ روﺷﻦ ﮔﺮدد ﮐﻪ اﺗﻬﺎم‬
‫ﺟﺪي اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﺗﻮﻃﺌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺪف از ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺠﻠﺲ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‬

‫‪ .8‬در ﻣﺎدهي ‪ 13‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﻣﻮﻗﺖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﺟﺮم در زﻣﺎن ارﺗﮑﺎب آن ﻣﺸﻬﻮد ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (2) .‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻦ‬
‫ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﻃﻮر ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ ( 3) .‬در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﻌﺪ از ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﻓﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻀﺮر و ﯾﺎ اﺷﺨﺎص دﯾﮕﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻬﻮد ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫‪ / 554‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺟﺮم از ﺻﻼﺣﯿﺖﻫﺎي ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪9.‬‬

‫‪ 3‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از اﺟﺮاآت ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﻮل‬
‫ﺗﻔﺘﯿﺶ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎري‪ ،‬ﺗﻮﻗﯿﻒ و ﻏﯿﺮه اﻣﺎ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﻣﺎﻧﻊ از اﺟﺮاآت ﻣﺪﻧﯽ در‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻣﺪﻧﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪10.‬‬
‫‪ .4‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد آﯾﺎ ﻫﻤﻪي اﻧﻮاع ﺟﺮاﯾﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﻮل ﺟﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺤﻪ‪ ،‬ﻗﺒﺎﺣﺖ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻠﯽ اﯾﻦ ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه‬
‫ﮐﻠﯽ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﺟﺮاﯾﻢ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﻋﺪهاي دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺎﺣﺖ را ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻗﺒﺎﺣﺖ از ﺟﺮاﯾﻢ ﺧﻔﯿﻔﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ارزش ﺿﯿﺎع وﻗﺖ ﻣﺠﻠﺲ و اﺟﺎزهﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫را ﻧﺪارد‪11.‬‬
‫‪ .5‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ ﯾﺎ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﺑﻪ دورهي اﻧﻌﻘﺎد ﺟﻠﺴﺎت ﭘﺎرﻟﻤﺎن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ ،‬اﻣﺎ در زﻣﺎن ﺗﻌﻄﯿﻼت ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺟﺎزهي رﺋﯿﺲ ﻣﺠﻠﺲ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﺠﻠﺲ در اوﻟﯿﻦ ﺟﻠﺴﻪي ﺧﻮد‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ .6‬اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ از ﻃﺮف ﻣﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺆولﺑﻮدن او را ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺒﻬﻪي ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﺗﺰوﯾﺮ را از‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -9‬در اواﯾﻞ ﺳﺎل ‪ 1391‬ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﻣﺸﺮاﻧﻮﺟﺮﮔﻪ از ﺳﻮي ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ ﺗﺤﺖ اﺗﻬﺎم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و از اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ رﻓﻊ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد اﻣﺎ ﻣﺸﺮاﻧﻮﺟﺮﮔﻪ‬
‫اﯾﻦ اﺟﺎزه را ﻧﺪاد ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻪ اﺳﻨﺎد ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ در ﻣﻮرد اﺗﻬﺎم ﻣﻨﺴﻮب‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﺨﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﺻﺪد اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺗﻬﺎم ﻣﻨﺴﻮب و دﻻﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط را ﻣﻮرد ﻗﻀﺎوت ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺗﻬﺎم‬
‫ﺻﺮف ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺻﺮﻓﺎ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮐﺴﺐ اﻃﻤﯿﻨﺎن از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﺗﻬﺎم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﯾﮏ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻋﻤﺪي اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺟﺮﻣﯽ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك‬
‫ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ و دﻟﯿﻞ اﻟﺰام ﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬در ﺻﻼﺣﯿﺖ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺟﻊ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﺪﻟﯽ و ﻗﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻫﻢ ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﻗﺒﻞ از آن‪.‬‬
‫‪ -10‬در ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ » :‬ﻣﺎده‬
‫‪ 102‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮاردي ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫دﻋﺎوي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ادارات ﺣﻘﻮق و ﻣﺤﺎﮐﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺣﮑﻢ ﻓﻘﺮه ‪3‬‬
‫ﻣﺎده ‪ 13‬ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺮز ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﻘﻮق و ﻣﻮاد ‪ 132 ،128‬و ‪ 138‬ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺪﻧﯽ ﺣﻖ ﺟﻠﺐ‬
‫اﻋﻀﺎي ﺷﻮرأي ﻣﻠﯽ را در ﻣﻮرد دﻋﺎوي ﺣﻘﻮﻗﯽ دارا ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‪ ،1390 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺷﻤﺎره ‪ ،3‬ص‬
‫‪. 82‬‬
‫‪ -11‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻮاد ‪ 25 ، 24‬و ‪ 26‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺟﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﻪ اﻋﺪام ﯾﺎ ﺣﺒﺲ دوام و ﯾﺎ‬
‫ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﻮد‪ .‬ﺟﻨﺤﻪ‪ ،‬ﺟﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﻪ ﺣﺒﺲ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ ﻣﺎه ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﯾﺎ ﺟﺰاي‬
‫ﻧﻘﺪي ﺑﯿﺶ از ﺳﻪﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺒﺎﺣﺖ ﺟﺮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺑﻪ ﺣﺒﺲ از ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎ ﺳﻪ‬
‫ﻣﺎه ﯾﺎ ﺟﺰاي ﻧﻘﺪي ﺗﺎ ﺳﻪﻫﺰار اﻓﻐﺎﻧﯽ ﻣﺤﮑﻮم ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﻣﻮاد ‪ 99‬ﺗﺎ ‪102‬ﺣﺒﺲ دوام از ‪ 16‬ﺳﺎل ﺗﺎ ‪20‬‬
‫ﺳﺎل و ﺣﺒﺲ ﻃﻮﯾﻞ از ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 15‬ﺳﺎل و ﺣﺒﺲ ﻣﺘﻮﺳﻂ از ﯾﮏ ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل و ﺣﺒﺲ ﻗﺼﯿﺮ از ‪ 24‬ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎل ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪555 /‬‬

‫‪ .7‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪي ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﺎ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﺷﺨﺺ در ﭘﺎرﻟﻤﺎن‬
‫ارﺗﺒﺎط دارد و اﮔﺮ ﻋﻀﻮﯾﺖ او ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬از ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪1.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﺎدهي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪي ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭼﻨﺪ ﮐﺸﻮر‬
‫دﯾﮕﺮ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫در ﻣﺎدهي ‪ 102‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺟﺮﻣﯽ ﻣﺘﻬﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻣﻮر ﻣﺴﺆول از ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﻋﻀﻮ آن اﺳﺖ اﻃﻼع ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﺘﻬﻢ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺴﺆول ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻬﻢ را ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ او ﻋﻀﻮ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻫﺮدو ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﺎ‬
‫ﺗﻮﻗﯿﻒ را اﯾﺠﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻣﻮر ﻣﺴﺆول ﻣﮑﻠﻒ اﺳﺖ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺗﺼﻮﯾﺐ آن را ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﺗﻬﺎم در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﻮرا ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‬
‫اﺟﺎزهي ﮔﺮﻓﺘﺎري ﯾﺎ ﺗﻮﻗﯿﻒ از ﻫﯿﺄت اداري ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺮﺑﻮط ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻠﺴﻪي ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺬﮐﻮر ﺟﻬﺖ اﺧﺬ ﺗﺼﻤﯿﻢ اراﺋﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪«.‬‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻣﺎدهي ﯾﺎدﺷﺪه ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﻗﯿﻒ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﺟﺎزه و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎزﺟﻮﯾﯽ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻔﺘﯿﺶ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف از‬
‫اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮعﺑﻮدن ﻫﺮ ﻧﻮع اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﻗﯿﻒ و ﮔﺮﻓﺘﺎري‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺒﻠﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﺟﺎزه‬
‫و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪2.‬‬
‫در ﻣﺎدهي ‪ 99‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺼﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﺟﺰ در ﺣﯿﻦ ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ)ﺟﺰاﯾﯽ( ﻗﺮار داد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﺟﻠﺴﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از رﺋﯿﺲ ﻣﺠﻠﺲ اﺟﺎزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺟﻠﺴﻪي ﺑﻌﺪي ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ اﻃﻼع ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدهي ‪ 68‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻋﻀﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻇﻬﺎر ﻋﻘﺎﯾﺪ و آراي ﺧﻮد در زﻣﺎن اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺷﯿﺤﺎ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﺪﺳﺘﻮري‪ ،1983 ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬ص ‪ 604‬ﺗﺎ ص ‪.608‬‬
‫‪ -‬دﮐﺘﺮ ﻗﺎﺋﺪﻣﺤﻤﺪ ﻃﺮﺑﻮش‪ ،‬اﻟﺴﻠﻄﻪ اﻟﺘﺸﺮﯾﻌﯿﻪ ﻓﯽ اﻟﺪول اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ ذات اﻟﻨﻈﺎم اﻟﺠﻤﻬﻮري‪ ،1995 ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬از ص‬
‫‪ 337‬ﺗﺎ ص ‪.347‬‬
‫‪ .2‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1343‬ﻣﺎده ‪ .51‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1355‬ﻣﺎده ‪ .54‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ‪ 1369‬ﻣﺎده ‪..93‬‬
‫‪..93‬‬
 ‫‪ / 556‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻋﻀﺎي ﻣﺠﻠﺴﯿﻦ را ﺑﺪون ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه از‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺟﺰاﯾﯽ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺳﻠﺐ آزاديﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﺟﻮﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻔﺘﯿﺶ ﺑﺪﻧﯽ و ﺗﻔﺘﯿﺶ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ و ﺗﻮﻗﯿﻒ آﻧﺎن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﺣﯿﻦ ارﺗﮑﺎب‬
‫ﺟﺮﻣﯽدﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﺟﺮم ﺣﮑﻢ ﺟﻠﺐ ﯾﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺐ‬
‫اﺟﺎزهاي از ﻣﺠﻠﺲ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﺑﺎزداﺷﺖ ﯾﺎ ﺣﺒﺲ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮاي ﺣﮑﻤﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ وي ﺻﺎدر ﺷﺪه وﻟﻮ آنﮐﻪ آن ﺣﮑﻢ ﻻزماﻻﺟﺮا و ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳﺖ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدهي ‪ 26‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﻋﻀﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻇﻬﺎر ﻋﻘﯿﺪه و رأي در ﺣﯿﻦ اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﯿﻔﻪي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺎزداﺷﺖ و ﺗﻮﻗﯿﻒ و دﺳﺘﮕﯿﺮي و ﺑﺎزﺟﻮﯾﯽ ﯾﺎ ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺗﻬﺎم ﺟﻨﺎﯾﺖ و ﺟﻨﺤﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺟﺰ ﻣﻮارد ارﺗﮑﺎب ﺟﺮم ﻣﺸﻬﻮد ﯾﺎ ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ ﻗﻄﻌﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻﯾﮏ‬
‫از اﻋﻀﺎي ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻃﯽ ﻣﺪت ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻪ ﺟﺮم ﺟﻨﺎﯾﺖ ﯾﺎ ﺟﻨﺤﻪ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﺗﻮﻗﯿﻒ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺎزهي ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﻋﻀﻮ آن اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرت‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﺠﻠﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي آن ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪«.‬‬
‫در ﻣﺎدهي ‪ 6‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻣﺮﯾﮑﺎ و ﻣﺎدهي ‪ 64‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﻟﻤﺎن ﻓﺪرال و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﺣﮑﺎم ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻨﻊ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺣﮑﻤﯽ ذﮐﺮ ﻧﮕﺮدﯾﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺴﻮدهي اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺎده در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﻣﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻘﻬﺎ آن‬
‫را اﻣﺘﯿﺎزي زاﯾﺪ و ﺑﺮﺧﻼف اﺳﻼم ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ ﺣﺬف‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪1.‬‬

‫دوم‪ -‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﻗﺒﺎل اﻇﻬﺎرات و ﻋﻘﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫در ﻣﺎدهي ‪ 101‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﯿﭻ ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ رأي ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ اﺑﺮاز‬
‫ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺎده ﻓﻮق ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در ﻗﺒﺎل آرا‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﺎر و ﻧﻮﺷﺘﺎري ﮐﻪ او در ﻣﻘﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ در ﺟﻠﺴﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﯾﺎ در ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي‬
‫آن اﺑﺮاز ﻣﯽدارد ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺴﺐ وﻇﯿﻔﻪ در ﺟﻠﺴﺎت ﻋﻠﻨﯽ ﯾﺎ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﻋﻤﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و از وزرا اﺳﺘﺠﻮاب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﻃﺮحﻫﺎي‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.169‬‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي اداري‪557 /‬‬

‫ﻗﻮهي ﻣﺠﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺤﺪودﯾﺖ اﯾﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻠﺖ وﺟﻮدي ﻧﻬﺎد ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻣﻨﺎﻓﺎت‬
‫دارد‪.‬‬
‫ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن دو ﺧﺼﻠﺖ دارد ﻫﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﺪاوم‪ .‬ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ درﺑﺎرهي آن اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در ﺣﻮزهي اﺧﺘﯿﺎرات ﺧﻮد ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل اﺻﻞ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪاوم ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم دورهي ﺗﻘﻨﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه را ﺑﺎﺑﺖ اﻋﻤﺎل دورهي ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮد؛‬
‫زﯾﺮا در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎز آزادي ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻢ و ﻫﺮاس از آﯾﻨﺪه ﺳﻠﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪1.‬‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﺗﻔﺎوت ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺑﺎ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ در‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ از ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ‪ ،‬اﮔﺮ در واﻗﻊ ﺟﺮﻣﯽ ارﺗﮑﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‬
‫وﮐﯿﻞ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﺟﺮﻣﯽ را زاﯾﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ اﺟﺮاآت ﺟﺰاﯾﯽ را ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﺟﺎزه ﯾﺎ ﺗﺼﻮﯾﺐ‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻣﯽداﻧﺪ اﻣﺎ در ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬اﻓﮑﺎر و ﮔﻔﺘﺎر وﮐﯿﻞ را در‬
‫ﻣﻘﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬اﺻﻼ ﻣﺸﻤﻮل ﺻﻔﺖ ﺟﺮﻣﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آن اﻓﮑﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﻓﯽﺣﺪ ذاﺗﻪ ﺟﺮم‬
‫ﻫﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ وﮐﯿﻞ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﺟﺮﻣﯽ را از آن ﻋﻤﻞ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎم اﯾﻔﺎي وﻇﯿﻔﻪي‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﮐﯿﻞ آزادي ﮐﺎﻣﻞ‬
‫داده ﺷﻮد و او در ﻣﻘﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از ﻫﯿﭻ ﭘﺮسوﺟﻮﯾﯽ ﻧﻬﺮاﺳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ در ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎدهي ‪ 98‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬داﯾﺮهي ﻋﺪم‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ وﮐﯿﻞ را ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و ﮔﻔﺘﺎري داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ در داﺧﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﯾﺎ در‬
‫ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي آن اﺑﺮاز ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﮐﯿﻞ در ﺧﺎرج از ﻣﺠﻠﺲ‬
‫و ﮐﻤﺴﯿﻮنﻫﺎي آن‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﺚ وﮐﯿﻞ و از ﻣﻘﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﮔﺮﻧﻪ او ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻓﮑﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻠﻨﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ و در ﻣﻌﺮض‬
‫اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺎدهي ‪ 101‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻋﻀﻮ ﺷﻮراي ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫رأي ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ اﺑﺮاز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫اﺟﺮاي وﻇﯿﻔﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺣﻪي ﺧﺎرج از ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﯾﻦ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻪي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ و اﻧﺠﺎم‬
‫وﻇﯿﻔﻪي ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﮐﯿﻞ ﻧﺒﺎﯾﺪ از آن ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آن ﺑﻪ ﺣﺮﯾﻢ‬
‫آزاديﻫﺎ و ﺣﻘﻮق اﻓﺮاد ﻟﻄﻤﻪ وارد ﺳﺎزد‪ .‬در ﻣﻮارد ﺗﻬﻤﺖ و اﻓﺘﺮا و ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ دﯾﮕﺮان ﯾﺎ‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.468‬‬
 ‫‪ / 558‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻋﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺿﺮب‪ ،‬ﺷﺘﻢ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در داﺧﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﯾﺎ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮنﻫﺎي آن ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺮم ﺑﻮده و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻋﺪﻟﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺧﻄﺎﻫﺎي اﻧﻀﺒﺎﻃﯽ و ﺗﺨﻠﻔﺎت ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن از اﺻﻮل‬
‫وﻇﺎﯾﻒ داﺧﻠﯽ و اﺧﻼل در ﮐﺎر ﻣﺠﻠﺲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد و وﮐﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺻﻮل و ﻣﻘﺮرات داﺧﻠﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎن را ﻧﺎدﯾﺪه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻋﺪم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ وﮐﯿﻞ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﺎت و اﻇﻬﺎراﺗﺶ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻊ اﻗﺎﻣﻪي دﻋﻮاي‬
‫ﺟﺰاﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻊ اﻗﺎﻣﻪي دﻋﻮاي ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺎرﻧﻮاﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻠﯿﻪ او اﻗﺎﻣﻪي‬
‫دﻋﻮا ﮐﻨﺪ و ﻧﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻀﺮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻗﺎﻣﻪ دﻋﻮاي ﺟﺒﺮان ﺿﺮر و ﺧﺴﺎرت ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻨﻊ ﻣﻄﻠﻖ اﻗﺎﻣﻪي دﻋﻮاي ﻣﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ آن دﻋﻮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻇﻬﺎرات و‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت وﮐﯿﻞ ارﺗﺒﺎط دارد ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ و ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‪1.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ وﮐﯿﻞ )ﻫﺮدو ﻗﺴﻢ ﻣﺼﻮﻧﯿﺖ( ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ و از ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮه اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﺗﻮاﻓﻖ‬
‫ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ ﺧﻮد وﮐﯿﻞ ﺣﻖ ﻧﺪارد از آن ﺗﻨﺎزل و ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن‬

‫‪ .1‬دﮐﺘﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺷﯿﺤﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻓﮭﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‪:‬‬

‫اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺟﺎﺑﺮ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري ﻓﯽ اﻟﻤﻤﻠﮑﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ اﻟﺴﻌﻮدﯾﻪ‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬اﻟﻤﻮﺟﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ‪.1999 ،‬‬ ‫‪.2‬‬
‫اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ‪ ،‬وﺿﻊ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري ﻓﯽ اﻻﺳﻼم و اﻟﺪوﻟﻪ اﻟﺤﺪﯾﺜﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ‬ ‫‪.3‬‬
‫ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1995 ،‬‬
‫اﺻﻮلﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﺤﺎﮐﻢ و اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ ﻣﻠﮑﯿﻪ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻣﺆرخ ‪7‬‬ ‫‪.4‬‬
‫ﺟﻮزا ﺳﺎل ‪ 1325‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ‪ 26‬ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ 1365‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪﯾﻼت ﻣﺆرخ ‪ 29‬ﺳﺮﻃﺎن ‪ 1328‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫‪ 25‬رﻣﻀﺎن ‪ ،1368‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺟﺪي ‪ 1330‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺣﻤﻞ ‪ ،1341‬ﮐﺎﺑﻞ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ و دﮐﺘﺮ ﮐﻮرش اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﺮي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ دﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬ ‫‪.5‬‬
‫ﻣﯿﺰان‪.1389 ،‬‬
‫اﻧﺼﺎري‪ ،‬دﮐﺘﺮ وﻟﯽ اﷲ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.1389 ،‬‬ ‫‪.6‬‬
‫ﺑﺎرﯾﮑﻠﻮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ رﺿﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪.1389 ،‬‬ ‫‪.7‬‬
‫ﺑﺪوي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺛﺮوت‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻدار ي‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1980 ،‬‬ ‫‪.8‬‬
‫ﺑﺴﯿﻮﻧﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻨﯽ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪.1991 ،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫ﺑﻄﯿﺦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ رﻣﻀﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﺘﻨﻈﯿﻢ اﻻداري ﻓﯽ اﻟﻨﻈﻢ اﻟﻮﺿﻌﯿﻪ و اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار‬ ‫‪.10‬‬
‫اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1993 ،‬‬
‫ﺑﻌﻠﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺑﻪ اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬دار اﻟﻌﻠﻮم‪.2005 ،‬‬ ‫‪.11‬‬
‫ﺑﮑﺮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺼﻤﺖ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﺠﯿﺪ‪» ،‬اﻟﺠﺬور اﻟﺘﺎرﯾﺨﯿﻪ ﻟﻠﻘﻀﺎء اﻻداري اﻟﻤﻌﺎﺻﺮ« ﻣﺠﻠﻪ اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ و‬ ‫‪.12‬‬
‫اﻟﻘﻀﺎء‪ ،‬اﻟﺴﻨﻪ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻌﺪد اﻟﺮاﺑﻊ‪ ،2010 ،‬ﻋﺮاق‪.‬‬
‫اﻟﺒﻨﺎ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺎﻃﻒ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.1984 ،‬‬ ‫‪.13‬‬
‫ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر‪ ،‬اﻟﺼﻔﻘﺎت اﻟﻌﻤﻮﻣﯿﻪ‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬ﺟﺴﻮر ﻟﻠﻨﺸﺮ و اﻟﺘﻮزﯾﻊ‪.2008 ،‬‬ ‫‪.14‬‬
‫ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﻟﺪراﺳﻪ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ‬ ‫‪.15‬‬
‫‪. 2010-2009‬‬
 ‫‪ / 560‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر‪ ،‬اﻟﻨﺸﺎط اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪.‬‬ ‫‪.16‬‬

‫ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر‪ ،‬اﻻﺳﺲ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﺘﻨﻈﯿﻢ اﻻداري‪ ،‬اﮐﺎدﻣﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ‬ ‫‪.17‬‬
‫‪. 2010-2009‬‬
‫ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬دار رﯾﺤﺎﻧﻪ‪ .2002 ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺟﺴﻮر‬ ‫‪.18‬‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ و اﻟﺘﻮزﯾﻊ‪.2007 ،‬‬
‫ﺑﻮﺿﯿﺎف‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﻤﺎر‪ ،‬ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻻﮐﺎدﯾﻤﯿﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﻤﺎرك‪،‬‬ ‫‪.19‬‬
‫دﯾﭙﺎرﺗﻤﻨﺖ ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎل درﺳﯽ ‪. 2010 -2009‬‬
‫ﺟﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ زﻫﯿﺮ‪ ،‬ﺣﻖ اﻟﺪوﻟﻪ و اﻻﻓﺮاد ﻋﻠﯽ اﻻﻣﻮال اﻟﻌﺎﻣﻪ‪. 1943 ،‬‬ ‫‪.20‬‬
‫اﻟﺠﺮف‪ ،‬ﻃﻌﯿﻤﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪.1978 ،‬‬ ‫‪.21‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻧﺲ ﻗﺎﺳﻢ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻌﺎم‪ -‬اﺳﺲ و اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪،‬‬ ‫‪.22‬‬
‫اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ اﺧﻮان ﻣﻮراﻓﺘﻠﯽ‪.1984 ،‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻧﺲ ﻗﺎﺳﻢ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻓﺮع ﺑﻨﯽ ﺳﻮﯾﻒ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﻟﺤﻘﻮق‪،‬‬ ‫‪.23‬‬
‫‪.1999‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺴﻮط در ﺗﺮﻣﯿﻨﻮﻟﻮژي ﺣﻘﻮق‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪،‬‬ ‫‪.24‬‬
‫ﭼﺎپ دوم‪.1381 ،‬‬
‫ﺟﻼﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ؛ ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ« ﻧﺸﺮﯾﻪ »ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ« ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬ ‫‪.25‬‬
‫اول‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪.1382‬‬
‫ﺟﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﺎﻣﯽ‪ ،‬اﻟﻠﻮاﺋﺢ اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪.1982 ،‬‬ ‫‪.26‬‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪.2002 ،‬‬ ‫‪.27‬‬
‫ﺟﻨﯿﺢ‪ ،‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﺗﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ اﻟﻨﺸﺮ اﻟﺠﺎﻣﻌﯽ‪.2004 ،‬‬ ‫‪.28‬‬
‫اﻟﺤﺮاري‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج ‪.1995 ، 2‬‬ ‫‪.29‬‬
‫ﺣﺴﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻔﺘﺎح‪ ،‬اﻟﺘﺄدﯾﺐ ﻓﯽ اﻟﻮﻇﯿﻔﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ‪.‬‬ ‫‪.30‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ اﻣﯿﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﺜﻘﺎﻓﻪ اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪.1997 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫ﺣﺸﯿﺶ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﮐﻤﺎل‪ ،‬دراﺳﺎت ﻓﯽ اﻟﻮﻇﯿﻔﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻓﯽ اﻟﻨﻈﺎم اﻟﻔﺮﻧﺴﯽ‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ‬ ‫‪.32‬‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1977 ،‬‬
‫ﺣﻠﻤﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺄدﯾﺐ اﻟﻌﺎﻣﻠﯿﻦ ﺑﺎﻟﺠﻬﺎز اﻻداري و ﺑﺎﻟﻘﻄﺎع اﻟﻌﺎم‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اداره ﻗﻀﺎء‬ ‫‪.33‬‬
‫اﻟﺤﮑﻮﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪.1969 ،‬‬
‫ﺣﻠﻤﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺰ ﻣﺒﺎدئ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.1978 ،‬‬ ‫‪.34‬‬
‫اﻟﺤﻠﻮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎﺟﺪ راﻏﺐ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري اﻟﮑﻮﯾﺘﯽ و ﻗﺎﻧﻮن اﻟﺨﺪﻣﻪ اﻟﻤﺪﻧﯿﻪ اﻟﺠﺪﯾﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪،‬‬ ‫‪.35‬‬
‫‪.1980‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻗﺎت اﻟﻘﺎﻧﻮن ﺑﺎﻟﻼﺋﺤﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اﻟﺤﻘﻮق‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪،‬‬ ‫‪.36‬‬
‫‪.1969‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻗﻀﺎء اﻻﻟﻐﺎء‪ ،‬اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪.1989 ،‬‬ ‫‪.37‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ ‪561 /‬‬

‫ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﯾﺰ ﻋﺒﺪ اﻟﻤﻨﻌﻢ‪ ،‬اﻻﺳﺲ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‬ ‫‪.38‬‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻌﯽ‪.2005 ،‬‬
‫داﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺮور‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼت ﻋﺎﻟﯽ اﺑﻦ‬ ‫‪.39‬‬
‫ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬زﻣﺴﺘﺎن ‪ .1389‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪.1391‬‬
‫دوﮔﯽ‪ ،‬ﻟﺌﻮن‪ ،‬دروس ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ وﯾﮋه‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬ ‫‪.40‬‬
‫ﻣﯿﺰان‪.1388 ،‬‬
‫دو ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬آﻧﺪره و ﭘﯽﯾﺮ ﻻﻟﻮﻣﯽﯾﺮ)اﺳﺘﺎدان داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﭘﺎرﯾﺲ(‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ‬ ‫‪.41‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ دادﮔﺴﺘﺮ‪.1376 ،‬‬
‫رأﻓﺖ‪ ،‬وﺣﯿﺪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج‪.2‬‬ ‫‪.42‬‬
‫راﺿﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات اﻻﮐﺎدﯾﻤﯿﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ ﻓﯽ اﻟﺪﻧﻤﺎرك‪،‬‬ ‫‪.43‬‬
‫‪ .2008‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺘﺪﯾﺎت اﻟﺠﻠﻔﻪ ﻟﮑﻞ اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﯿﻦ و اﻟﻌﺮب‪.1390/12/6 ،‬‬
‫راﺿﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪.2004 ،‬‬ ‫‪.44‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺒﻌﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻫﻮك )دﻫﻮك ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎي ﻋﺮاق در وﻻﯾﺖ دﻫﻮك( ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﻪ‬
‫اﻟﺜﺎﻟﺜﻪ‪.2010 ،‬‬
‫راﺿﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎزن ﻟﯿﻠﻮ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻠﯿﺒﯽ و اﻟﻤﻘﺎرن‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬دار اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‬ ‫‪.45‬‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‪.2002 ،‬‬
‫رﺳﻼن‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﻧﻮر اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻘﺎﻫﺮه ﻟﻠﺘﻌﻠﯿﻢ اﻟﻤﻔﺘﻮح‪.2002 ،‬‬ ‫‪.46‬‬
‫زرﮔﻮش‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺸﺘﺎق‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ج‪1‬و ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪،‬‬ ‫‪.47‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ‪.1389‬‬
‫زﻏﻠﻮل‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻓﺘﺤﯽ‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪.1913 ،‬‬ ‫‪.48‬‬
‫اﻟﺴﻨﻬﻮري‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮزاق اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ ﺷﺮح اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻟﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‬ ‫‪.49‬‬
‫ﺑﺎﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪. 2004 ،‬‬
‫اﻟﺴﯿﺪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﻼح ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺪﯾﻊ‪ ،‬اﻻﺻﻮل اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ ﻟﻠﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ‬ ‫‪.50‬‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1999 ،‬‬
‫ﺳﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺟﻤﺎل‪» ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﻧﻮ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ دوﻟﺖ در روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﯽ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬ ‫‪.51‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻫﺸﺘﻢ)ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن(‪.1384 ،‬‬
‫ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺳﻌﺪ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺎﻟﯿﺐ اﻟﻀﺒﻂ اﻻداري و اﻟﻘﯿﻮد اﻟﻮارده ﻋﻠﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺷﻮراي دوﻟﺖ‬ ‫‪.52‬‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﺎل ‪.12‬‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬ ‫‪.53‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.1370 ،‬‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﻨﺎﻫﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﯽ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ در ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬ ‫‪.54‬‬
‫دادﮔﺴﺘﺮ‪.1375 ،‬‬
‫ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻟﺤﮑﻢ و اﻻداره ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪.‬‬ ‫‪.55‬‬
 ‫‪ / 562‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫اﻟﺸﯿﺦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻋﺼﻤﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ و ﻧﻈﺮﯾﺎت اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﻠﻮان‪.2002 ،‬‬ ‫‪.56‬‬
‫اﻟﺼﺎدق‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري اﻟﻤﺼﺮي و اﻟﻤﻘﺎرن‪.‬‬ ‫‪.57‬‬
‫اﻟﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺻﺒﺤﯽ‪ ،‬اﻟﻨﻈﻢ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻼﯾﯿﻦ‪.1980 ،‬‬ ‫‪.58‬‬
‫ﺻﻔﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬دوره ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺗﻌﻬﺪات و ﻗﺮاردادﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ‬ ‫‪.59‬‬
‫ﻋﺎﻟﯽ ﺣﺴﺎﺑﺪاري‪.1351،‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪.1384 ،‬‬ ‫‪.60‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ ﻣﺆﺗﻤﻨﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪.1387 ،‬‬ ‫‪.61‬‬
‫ﻃﺒﻠﯿﻪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﻟﻘﻄﺐ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻻداره ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬دراﺳﻪ ﻣﻘﺎرﻧﻪ ﺑﺎﻟﻨﻈﻢ اﻟﻤﻌﺎﺻﺮه‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار‬ ‫‪.62‬‬
‫اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.1978 ،‬‬
‫اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.1979 ،‬‬ ‫‪.63‬‬
‫اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻌﻘﻮد اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‬ ‫‪.64‬‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.1991 ،‬‬
‫اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻟﺴﻠﻄﺎت اﻟﺜﻼث ﻓﯽ اﻟﺪﺳﺎﺗﯿﺮ اﻟﻤﻌﺎﺻﺮه و ﻓﯽ اﻟﻔﮑﺮ اﻟﺴﯿﺎﺳﯽ‬ ‫‪.65‬‬
‫اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.1996 ،‬‬
‫اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎء اﻟﺘﺄدﯾﺐ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اﻟﻌﻠﻮم اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪.1960 ،‬‬ ‫‪.66‬‬
‫اﻟﻄﻤﺎوي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب و اﺻﻮل اﻟﺴﯿﺎﺳﻪ و اﻻداره اﻟﺤﺪﯾﺜﻪ‪ ،‬دراﺳﻪ‬ ‫‪.67‬‬
‫ﻣﻘﺎرﻧﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪.‬‬
‫ﻇﻔﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ و ﻓﺨﺮ اﻟﺪﯾﻦ اﺻﻐﺮي‪ ،‬ﺳﯿﺴﺘﻤﻬﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ‬ ‫‪.68‬‬
‫اول‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪.1374 ،‬‬
‫ﻋﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﻤﯿﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻟﺪوﻟﻪ و آداﺑﻬﺎ ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬اﻟﻤﺆﺳﺴﻪ اﻟﺠﺎﻣﻌﯿﻪ‬ ‫‪.69‬‬
‫ﻟﻠﺪراﺳﺎت و اﻟﻨﺸﺮ و اﻟﺘﻮزﯾﻊ‪.1988 ،‬‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻠﻮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺑﺨﺘﯿﺎر‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.1390 ،‬‬ ‫‪.70‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺒﺎﺳﻂ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺆاد‪ ،‬اﻋﻤﺎل اﻟﺴﻠﻄﻪ اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﻟﺤﻘﻮق‪،‬‬ ‫‪.71‬‬
‫‪.1989‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﻓﻌﺖ و دﮐﺘﺮ ﻋﺎﺻﻢ اﺣﻤﺪ ﻋﺠﯿﻠﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪،‬‬ ‫‪.72‬‬
‫اﻟﻔﺠﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺼﺮ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻔﯿﻆ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﻟﻤﺠﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺬﮐﺮات ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪.1981 ،‬‬ ‫‪.73‬‬
‫اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ ﻋﻠﻢ اﻟﻤﺎﻟﯿﻪ و اﻟﺘﺸﺮﯾﻊ اﻟﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ج‪.1938 ،2‬‬ ‫‪.74‬‬
‫اﻟﻌﻄﺎر‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻓﺆاد‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1972 ،‬‬ ‫‪.75‬‬
‫ﻓﻬﻤﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ج ‪.1984 ،1‬‬ ‫‪.76‬‬
‫ﻓﻬﻤﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﺑﻮ زﯾﺪ‪ ،‬اﻟﻘﻀﺎء اﻻداري و ﻣﺠﻠﺲ اﻟﺪوﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪.1979 ،‬‬ ‫‪.77‬‬
‫ﻗﺎﺳﻢ زاده‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،5‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.1387 ،‬‬ ‫‪.78‬‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1355 ،1343 ،1301‬و ‪.1382‬‬ ‫‪.79‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ ‪563 /‬‬

‫‪ .80‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺼﺮ )دﺳﺘﻮر ﺟﻤﻬﻮرﯾﻪ ﻣﺼﺮ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،‬اﻋﺪاد اﺣﻤﺪ ﺻﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻧﺎدي اﻟﻘﻀﺎت‪،‬‬
‫‪ .(2004/2003‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 36‬ﻣﮑﺮر‪ ،‬ﻣﺆرخ ‪.1971/9/12‬‬
‫‪ .81‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )اﻟﺪﺳﺘﻮر اﻟﻔﺮﻧﺴﯽ‪ 4 ،‬اﮐﺘﺒﺮ‪ ،1958‬ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻌﺪ از اﺻﻼﺣﺎت ‪ 6‬اﭘﺮﯾﻞ‬
‫‪ ،1999‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‪ :‬اﻟﻘﺴﻢ اﻟﺼﺤﻔﯽ ﻓﯽ ﺳﻔﺎرت ﻓﺮﻧﺴﺎ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﻋﺮﺑﯽ(‪.‬‬
‫‪ .82‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،65‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ دوران‪،‬‬
‫‪.1387‬‬
‫‪ .83‬ﻗﺮﺑﺎن ﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ )ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺄت ﻋﻠﻤﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻔﯿﺪ در ﻗﻢ(‪» ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‬
‫دوﻟﺖ در ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﯿﻪ و ﺣﻘﻮق ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ« ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.13‬‬
‫‪ .84‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻧﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺿﻤﺎن ﻗﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪.1369‬‬
‫‪ .85‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎر‪،‬‬
‫‪.1388‬‬
‫‪ .86‬ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﯿﻖ و دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﮔﺴﺴﺘﻪ؛ ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﺑﺎره راﺑﻄﻪ ﻣﺮدم و ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫وﻻﯾﺘﯽ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪.1389 ،‬‬
‫‪ .87‬ﻟﺒﺎد‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻧﺎﺻﺮ‪ ،‬اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﻪ اﻻوﻟﯽ‪ ،‬اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات ﻟﺒﺎد‪.2006 ،‬‬
‫‪ .88‬ﻟﯿﻠﻪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻟﺮﻗﺎﺑﻪ اﻟﻘﻀﺎﺋﯿﻪ ﻋﻠﯽ اﻋﻤﺎل اﻻداره‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻨﻬﻀﻪ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪.1970 ،‬‬
‫‪ .89‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬اﻟﻮﺳﯿﻂ ﻓﯽ اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻤﻨﻮﻓﯿﻪ‪.1999 ،‬‬
‫‪ .90‬ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ دﻫﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺮﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1378 ،‬‬
‫‪ .91‬ﻣﺪﺣﺖ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻟﻈﺮوف اﻻﺳﺘﺜﻨﺎﺋﯿﻪ‪) ،‬رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﻮرا( ‪ ،1976‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻘﺎﻫﺮه‪.‬‬
‫‪ .92‬ﻣﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻟﻤﻠﮑﯿﻪ و اﻟﺤﻘﻮق اﻟﻌﯿﻨﯿﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،1933 ،‬ج‪.1‬‬
‫‪ .93‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺴﻌﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻗﺎﻟﯿﻢ اﻟﺪوﻟﻪ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻼﻣﺮﮐﺰﯾﻪ اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﻪ و اﻟﻼﻣﺮﮐﺰﯾﻪ‬
‫اﻻدارﯾﻪ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﺮا‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﻟﺸﺮﯾﻌﻪ و اﻟﻘﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻻزﻫﺮ‪.1983 ،‬‬
‫‪ .94‬ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺷﺎب ﺗﻮﻣﺎ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺑﻐﺪاد‪.1980 ،‬‬
‫‪ .95‬ﻣﻮﺳﻮي ﺑﺠﻨﻮردي‪ ،‬آﯾﺖ اﷲ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻘﻬﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺠﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1385 ،‬‬
‫‪ .96‬ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات دادﮔﺴﺘﺮ‪.1391 ،‬‬
‫‪ .97‬ﻣﻮﺳﯽ زاده‪ ،‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري)‪ ،(2-1‬ﭼﺎپ ‪ ،11‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.1388 ،‬‬
‫‪ .98‬ﻣﻬﻨﺎ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻓﺆاد‪ ،‬ﻣﺒﺎدئ و اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري ﻓﯽ ﺟﻤﻬﻮرﯾﻪ ﻣﺼﺮ اﻟﻌﺮﺑﯿﻪ‪ ،‬اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ‬
‫ﺷﺒﺎب اﻟﺠﺎﻣﻌﻪ‪ .1973 ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻻﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄه اﻟﻤﻌﺎرف‪.1995 ،‬‬
‫‪ .99‬اﻟﻨﺠﻔﯽ‪ ،‬اﻟﺸﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﮑﻼم‪ ،‬ﭼﺎپ ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬ج‪.40‬‬
‫‪ .100‬ﻧﺼﺮ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺎﻫﺮ ﺟﺒﺮ‪ ،‬اﻻﺻﻮل اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻟﻤﻨﺼﻮره‪.2002 ،‬‬
‫‪ .101‬ﻧﻈﺎﻣﻨﺎﻣﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯿﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻊ داﺋﺮه ﺗﺤﺮﯾﺮات ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﯽ وزرا‪ 15 ،‬دﻟﻮ‬
‫‪ ، 1302‬ﮐﺎﺑﻞ‪.‬‬
 ‫‪ / 564‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫‪ .102‬ﻧﻮرﺑﻬﺎ‪ ،‬دﮐﺘﺮ رﺿﺎ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن وﮐﻼي‬
‫دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬زﻣﺴﺘﺎن ‪.1369‬‬
‫‪ .103‬ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﭘﺮوﯾﺰ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﺪرﯾﺲ‪.1386 ،‬‬
‫‪ .104‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﮐﺎﻣﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ (1382 -1301) ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪،‬‬
‫رﯾﺎﺳﺖ ﻧﺸﺮات‪.1386 ،‬‬
‫‪ .105‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻗﻀﺎﯾﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،786‬ﻣﺆرخ ‪ 22‬رﺑﯿﻊ‬
‫اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪.1420‬‬
‫‪ .106‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت و ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻣﺤﺎﮐﻢ ﻗﻮه ﻗﻀﺎﺋﯿﻪ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،851‬ﻣﺆرخ ‪ 31‬ﺛﻮر ‪.1384‬‬
‫‪ .107‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻮل ﻣﺤﺎﮐﻤﺎت ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،722‬ﻣﺆرخ‬
‫‪ 31‬اﺳﺪ ‪.1369‬‬
‫‪ .108‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺸﮑﯿﻼت اﺳﺎﺳﯽ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،37‬ﻣﺆرخ‬
‫‪ 20‬ﻣﯿﺰان ‪ .1344‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺪﯾﻞ آن در ﺷﻤﺎره ‪ ،231‬ﻣﺆرخ ‪.1351‬‬
‫‪ .109‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،793‬ﺳﺎل ‪1421‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .110‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اداره ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،753‬ﻣﺆرخ ‪ 15‬ﻣﯿﺰان‬
‫‪ 1370‬ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬
‫‪ .111‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻮراﻫﺎي وﻻﯾﺘﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،920‬ﻣﺆرخ ‪30‬‬
‫ﺣﻤﻞ ‪.1386‬‬
‫‪ .112‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،19‬ﺣﻮت ‪.1349‬‬
‫‪ .113‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،364‬ﻣﺆرخ ‪ 12‬ﺟﻮزا‬
‫‪.1356‬‬
‫‪ .114‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،790‬ﺳﺎل ‪ 1420‬ﻫﺠﺮي‬
‫ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .115‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﺸﮑﯿﻞ و وﻇﺎﯾﻒ اداره ﻣﺮﮐﺰي ﻣﺄﻣﻮرﯾﻦ و اﺻﻼﺣﺎت اداري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه‬
‫رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،375‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﻣﯿﺰان ‪.1356‬‬
‫‪ .116‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،951‬ﻣﺆرخ‬
‫‪ 16‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1387‬‬
‫‪ .117‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻤﯿﺴﯿﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ و ﻣﻘﺮره اﺟﺮاآت آن ﮐﻤﯿﺴﻮن‪،‬‬
‫ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،810‬ﺳﺎل ‪.1382‬‬
‫‪ .118‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،369‬ﻣﺆرخ ‪30‬‬
‫ﺳﺮﻃﺎن ‪.1356‬‬
‫‪ .119‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،743‬ﻣﺆرخ ‪31‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ ‪565 /‬‬

‫ﺛﻮر ‪.1370‬‬
‫‪ .120‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺼﺪيﻫﺎي دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪،868‬‬
‫ﻣﺆرخ ‪ 20‬ﻗﻮس ‪.1384‬‬
‫‪ .121‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،957‬ﻣﺆرخ ‪ 8‬اﺳﺪ‬
‫‪.1387‬‬
‫‪ .122‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺪارﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،865‬ﻣﺆرخ ‪ 3‬ﻋﻘﺮب‬
‫‪.1384‬‬
‫‪ .123‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺧﺮﯾﺪاري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،793‬ﻣﺆرخ ‪1421‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .124‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،798‬ﺳﺎل ‪1422‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .125‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺴﺎد اداري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،957‬ﻣﺆرخ ‪ 8‬اﺳﺪ ‪.1387‬‬
‫‪ .126‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرهﻫﺎي ﺷﺎرواﻟﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،794‬ﺳﺎل ‪1421‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .127‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،994‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪.1388‬‬
‫‪ .128‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،793‬ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪.‬‬
‫‪ .129‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت و ﺗﻈﺎﻫﺮات‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪، 805‬‬
‫ﺳﺎل ‪.1381‬‬
‫‪ .130‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،804‬ﺳﺎل‬
‫‪.1381‬‬
‫‪ .131‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻏﯿﺮ دوﻟﺘﯽ ﯾﺎ اﻧﺠﻮﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪،857‬‬
‫ﻣﺆرخ ‪ 15‬ﺳﺮﻃﺎن ‪.1384‬‬
‫‪ .132‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره اﻣﻮر ذاﺗﯽ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ .‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﻣﺴﻠﺴﻞ‬
‫‪ ،992‬ﻣﻮرخ اﺳﺪ ‪.1388‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺣﻘﻮق ﺗﻘﺎﻋﺪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪،‬‬ ‫‪.133‬‬
‫ﺷﻤﺎرهي ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،992‬ﻣﻮرخ اﺳﺪ ‪.1388‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻃﺮز ﺳﻠﻮك ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬ ‫‪.134‬‬
‫ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،900‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬ﻣﯿﺰان ‪.1385‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺑﺴﺖﻫﺎي ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‬ ‫‪.135‬‬
‫‪ ،960‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﺳﻨﺒﻠﻪ ‪.1987‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺎري ﮐﺎرﮐﻨﺎن دوﻟﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬ ‫‪.136‬‬
‫ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1056‬ﻣﺆرخ ‪ 25‬اﺳﺪ ‪.1390‬‬
 ‫‪ / 566‬ﺣﻘﻮق اداري اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‬

‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،966‬ﻣﺆرخ ‪ 16‬ﻗﻮس ‪.1387‬‬ ‫‪.137‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﻤﻼك زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،794‬ﻣﺆرخ ‪10‬‬ ‫‪.138‬‬
‫رﺟﺐ ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺻﺤﺖ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،1004‬ﻣﺆرخ ‪ 21‬ﻗﻮس‬ ‫‪.139‬‬
‫‪.1388‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻒ و ﺳﺮﺳﺒﺰي ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪،794‬‬ ‫‪.140‬‬
‫ﺳﺎل ‪.1421‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،347‬ﻣﺆرخ ‪.1355/7/15‬‬ ‫‪.141‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‪.1390 ،‬‬ ‫‪.142‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﺟﯿﺒﯽ‪.1390 ،‬‬ ‫‪.143‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،986‬ﻣﺆرخ ‪15‬‬ ‫‪.144‬‬
‫ﺳﺮﻃﺎن ‪.1388‬‬
‫وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﺗﻨﻈﯿﻢ اﺟﺮاآت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي وزارت داﺧﻠﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬ ‫‪.145‬‬
‫ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،793‬ﺳﺎل ‪ 1421‬ﻫﺠﺮي‪.‬‬
‫‪ .146‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،859‬ﺳﺎل ‪.1384‬‬
‫‪ .147‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1143‬ﻣﺆرخ ‪ 25‬اﺳﺪ‬
‫‪.1393‬‬
‫‪ .148‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،880‬ﺳﺎل ‪.1384‬‬
‫‪ .149‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،972‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬دﻟﻮ‬
‫‪.1387‬‬
‫‪ .150‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻧﻔﺖ و ﮔﺎز‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1000‬ﻣﺆرخ ‪10‬‬
‫ﻋﻘﺮب ‪.1388‬‬
‫‪ .151‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،972‬ﻣﺆرخ ‪ 20‬دﻟﻮ ‪.1387‬‬
‫‪ .152‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺮره ﻣﻌﺪن ﮐﺎري‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،1007‬ﻣﺆرخ ‪10‬‬
‫ﺟﺪي ‪.1388‬‬
‫‪ .153‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‪ ،912‬ﻣﺆرخ ‪ 5‬دﻟﻮ‬
‫‪.1385‬‬
‫‪ .154‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﺧﺼﻮﺻﯽ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪،869‬‬
‫ﻣﺆرخ ‪ 30‬ﻗﻮس ‪.1384‬‬
‫‪ .155‬وزارت ﻋﺪﻟﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن وﮐﻼي ﻣﺪاﻓﻊ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺪه رﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ ‪ ،934‬ﻣﺆرخ ‪ 26‬ﻗﻮس‬
‫‪.1386‬‬
‫‪ .156‬وﺻﻔﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﻣﺼﻨﻔﻪ اﻟﻨﻈﻢ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﻪ وﻫﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﺸﺮ‪.‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ ‪567 /‬‬

‫‪ .157‬وﻟﯿﺪي‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺟﺰاي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ، 2‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ داد‪،‬‬
‫‪.1373‬‬
‫‪ .158‬ﻫﺎﺟﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻟﺘﻨﻈﯿﻤﺎت اﻻدارﯾﻪ ﻓﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬اﻟﻬﯿﺄت اﻟﻤﺼﺮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ‬
‫ﻟﻠﮑﺘﺎب‪.1984 ،‬‬
‫‪ .159‬ﻫﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬ﺣﻮزه ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﯽ«)ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ( ﻣﺠﻠﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﻣﺮدادﻣﺎه ‪.1385‬‬
‫‪ .160‬ﻫﺎﺷﻤﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﯽ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫ﻣﯿﺰان‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪.1390‬‬
‫ﻫﺪاوﻧﺪ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪي‪ ،‬ﺣﻘﻮق اداري ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ‪ ،‬ج‪ 1‬و ‪ ،2‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻤﺖ‪،‬‬ ‫‪.161‬‬
‫‪.1389‬‬
‫‪ .162‬ﯾﮑﻦ‪ ،‬دﮐﺘﺮ زﻫﺪي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻧﻮن اﻻداري‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻟﻤﮑﺘﺒﻪ اﻟﻤﺼﺮﯾﻪ‪ ،‬ج‪.2‬‬