‫)ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﻲ(‬ ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ ،1398‬ﺻﻔﺤﺎت ‪425 - 444‬‬

‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان‬

‫ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫‪‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﺗﻘﻲزاده‬
‫اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ داﻧﺸﻜﺪة ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﻲ ﺗﻬﺮان‬
‫ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﻋﺴﮕﺮي‬
‫داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ ﭘﺮدﻳﺲ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻛﻴﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬
‫)ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ - 1397/5/16 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺼﻮﻳﺐ‪(1398/4/31 :‬‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﻳﻨﻜﻪ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻋﻘﺪ ﻳﺎ اﻳﻘﺎع داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع ﺑﻮدن آن از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻣﻮﺻﻲ در ﺣﻘﻮق اﻏﻠﺐ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖ رﺟﻮع را‬
‫ﺑﻪﻧﺤﻮي از ﺧﻮد اﺳﻘﺎط ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان و ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺷﺮﻃﻲ ﺿﻤﻦ وﺻﻴﺖ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺑﻼاﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﺳﻘﺎط اﻳﻦ ﺣﻖ ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻻزﻣﻲ‬
‫ﺷﺮط ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ آن را ﺑﺮﺧﻼف ﺷﺮع و ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ ﺻﺤﻴﺢ و ﻻزماﻟﻮﻓﺎء‪ .‬در‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ ﺷﺮط اﺳﻘﺎط اﻳﻦ ﺣﻖ ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﻴﺰ ﭼﻮن رﺟﻮع را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ﻋﻨﺎﺻﺮ ذاﺗﻲ وﺻﻴﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺳﻠﺐ آن اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺻﺪد ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻳﻦ ﺣﻖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ آن ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺟﻬﺖ اﺧﺬ ﻣﻼﻛﺎت‬
‫ﻣﺸﺘﺮك و اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻈﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻣﻮازﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‬
‫اﺳﻘﺎط ﺣﻖ‪ ،‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‪ ،‬ﺷﺮط ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻻزم‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻳﺎ اﻳﻘﺎع‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ‪.‬‬

‫‪Email: taghizadeh@atu.ac.ir‬‬ ‫‪ ‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﺴﺌﻮل‬

 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪426‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در اﻋﻤﺎل ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ راﻳﮕﺎن از ﺟﻤﻠﻪ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ‪ ،‬رﺟﻮع‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﺟﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﻳﻦ اﻋﻤﺎل از ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻘﻮد ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ )ﻏﻴﺮ راﻳﮕﺎن( اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﺠﺎﻧﺎً ﺗﻤﻠﻴﻚ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫رﺟﻮع از ﺗﻤﻠﻴﻚ ﻣﺠﺎﻧﻲ ﻣﺎل را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻳﺎ ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺜﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان و ﻓﻘﻪ ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﻲ و ﺣﻘﻮق ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬
‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻣﻄﺮح و ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان در‬
‫ﻣﺎدة ‪ 838‬ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﺣﻖ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ و ﻣﻘﺮر ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ«‪ .‬در ﻣﺎدة ‪ 839‬ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ رﺟﻮع ﺿﻤﻨﻲ از وﺻﻴﺖ را‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﻣﻘﺮر ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ ﺛﺎﻧﻴﺎً وﺻﻴﺘﻲ ﺑﺮﺧﻼف وﺻﻴﺖ اول ﻧﻤﺎﻳﺪ‬
‫وﺻﻴﺖ دوم ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﻣﺎدة ‪ 829‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻧﻴﺰ رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ را ﺣﺘﻲ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﻗﺒﺾ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮده و ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬ﻗﺒﻮل ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت‬
‫ﻣﻮﺻﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﻗﺒﺾ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﺆال اﺻﻠﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺣﻖ را ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻻزﻣﻲ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﺷﺮط از ﺧﻮد ﺳﺎﻗﻂ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ و ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮﻃﻲ ﻻزماﻟﻮﻓﺎء اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬

‫‪ .2‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان و ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ‬

‫‪ .2.1‬ﻛﻠﻴﺎت‬
‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺮﻳﻒ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ‬
‫)ﻋﻤﻴﺪ‪1034 :1379 ،‬؛‬ ‫در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺖ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ – ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ و ﺑﺎزآﻣﺪن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ‪.(1640 :1386 ،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮﻗﺪانﻫﺎ در ﺗﻌﺮﻳﻒ رﺟﻮع ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬اﻟﻒ‪ -‬ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻋﻘﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﻳﺎ ﻗﺒﻞ از اﻳﻘﺎع ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺮادف ﻓﺴﺦ اﺳﺖ‪ .‬رﺟﻮع در ﻫﺮ ﺣﺎل از‬
‫اﻳﻘﺎﻋﺎت اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻻزم اﺳﺖ و ﻟﺰوم آن ﻟﺰوم ﻋﺮﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران‬
‫اﺳﺖ‪) «...‬ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي‪ .(29 :1367 ،‬ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ذﻳﻞ اﺻﻄﻼح رﺟﻮع ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬در ﻟﻐﺖ‪ ،‬از رﻳﺸﺔ‬
‫رﺟﻊ‪ ،‬ﻣﺼﺪر و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻋﻮدت و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻘﻪ و ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﻳﺎ ﻧﻘﺾ ﺗﺼﺮف ﻧﺨﺴﺖ رﺟﻮع ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻲ رﺟﻮع اﻋﻢ از‬
‫‪427‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫رﺟﻌﺖ اﺳﺖ و رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻃﻼق رﺟﻌﻲ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ رﺟﻮع ﻋﺒﺎرت از ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﭘﻴﺶ از ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﺖ« )اﻧﺼﺎري و ﻃﺎﻫﺮي‪.(1017 :1384 ،‬‬
‫و‬ ‫)ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي‪(26 :1390 ،‬‬ ‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ را ﭼﻪ اﻳﻘﺎع ﺑﺪاﻧﻴﻢ‬
‫ﭼﻪ ﻋﻘﺪ )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،(67 :1369 ،‬رﺟﻮع از آن را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻘﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫)ﻋﻘﺪ ﻳﺎ اﻳﻘﺎع( دﻳﮕﺮي را ﻣﻨﺤﻞ ﻳﺎ ﺣﻘﻲ )ﻣﺎﻟﻲ( را ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﻣﺒﺎﻧﻲ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ‬
‫وﺻﻴﺖ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﻌﻠﻖ ﺑﺮ ﻓﻮت ﻣﻮﺻﻲ اﺳﺖ و اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﻣﻮﺻﻲ واﻗﻊ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻟﺬا ﺗﺎ ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ در ﻗﻴﺪ ﺣﻴﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪة ﻛﻠﻲ »اﻟﻨﺎس ﻣﺴﻠﻄﻮن ﻋﻠﻲ‬
‫اﻣﻮاﻟﻬﻢ«‪ ،‬اﺻﻮﻻَ ﺣﻖ دارد‪ ،‬ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ در اﻣﻮال ﺧﻮد دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ ﻳﺎ آن را‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺗﺼﺮﻓﺎت آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺳﺎﺑﻘﺎً وﺻﻴﺘﻲ ﻛﺮده از آن ﻋﺪول ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮف‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ آﺧﺮﻳﻦ ارادة ﻣﻮﺻﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال و ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﺧﻮد وﺿﻊ ﺷﺪه ﺗﺎ‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺔ زﻧﺪﮔﻲ و ﺗﺎ دم واﭘﺴﻴﻦ ﻫﺮ ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺻﻼح ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﻮد و‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺧﻮد اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻦ آزادي را از او ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ از اﻟﺘﺰام و ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي‬
‫ﺧﻮد ﺗﺮس ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ در ﻣﺎدة ‪ 838‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻮﺻﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ«‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﺗﺄﻛﻴﺪ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣﺎدة ‪ 829‬ﻣﻘﺮر ﺷﺪه‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ ﺣﺘﻲ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﻗﺒﺾ‬
‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ «.‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ آزادي ﺑﻲﺣﺪوﺣﺼﺮ ﺑﻪ ﺻﻼح ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻮﺻﻲ و ﺣﺘﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬
‫رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدي آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻛﺎﻣﻼًَ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺪﻗﻴﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﺧﻲ اﻳﻦ ﺣﻖ را ﻛﺎﻣﻼًَ ﻣﻄﻠﻖ و اﻧﺤﺼﺎري و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ارادة ﺑﻲﺣﺪوﺣﺼﺮ‬
‫ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آن را ﺣﻖ ﻣﺤﺾ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻻزم دﻳﮕﺮ رﺟﻮع‬
‫از وﺻﻴﺖ ﺳﺎﺑﻖ را از ﺧﻮد ﺳﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ آن را ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻮﺻﻲ‬
‫و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ آن ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﻨﻮي وي و آرزوﻫﺎ و اﻣﻴﺎل او و ﺣﺘﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ رواﺑﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ارﻛﺎن ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ وي ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ازاﻳﻦرو آن را آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻜﻠﻴﻒ داﻧﺴﺘﻪ ﺣﻖ‬
‫ﺻﺮف ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﺣﻜﻢ ﺑﻮدن آن را ﺗﺮﺟﻴﺢ داده و اﺟﺎزة رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫را ﺑﻪ او ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻠﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ را ﺑﺮاي ﻣﻮﺻﻲ ﻻزماﻟﺮﻋﺎﻳﻪ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫)ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪69 :1369 ،‬؛ ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪:1381 ،‬‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ )ﻣﺎدة ‪ (838‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫‪ (520‬ﺑﺮ آﻣﺮه ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه و ﻋﺪم اﻣﻜﺎن ﺳﻠﺐ ﺣﻖ رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﻋﻘﻴﺪه‬
‫دارﻧﺪ و ﻧﻴﺰ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﻢ آن را ﺣﻜﻢ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫آن را آﻣﺮه ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ و رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ را ﺣﻖ ﺻﺮف ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ در‬ ‫)ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي‪(54 :1390 ،‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪428‬‬

‫اداﻣﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺘﺎر ﻣﺎ ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﺟﻨﺒﺔ ﺣﻜﻢ ﺑﻮدن رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﺤﺾ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( اﻧﻮاع رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ‬
‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از دو ﺻﻮرت ﻗﻮﻟﻲ ﻳﺎ ﺻﺮﻳﺢ و ﻓﻌﻠﻲ ﻳﺎ ﺿﻤﻨﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻘﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺟﻮع ﻗﻮﻟﻲ ﻳﺎ ﺻﺮﻳﺢ‪ :‬در اﻳﻦ روش ﻣﻀﻤﻮن ﻟﻔﻆ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺣﻜﺎﻳﺖ از رﺟﻮع دارد‪ ،‬ﻣﺜﻼً‬
‫ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ رﺟﻮع ﻛﺮدم ﻳﺎ ﻓﺴﺦ ﻛﺮدم ﻳﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﺑﻪ او )ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ( ﻧﺪﻫﻴﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻫﺮ ﻟﻔﻈﻲ ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻄﺎﺑﻘﻲ ﻳﺎ اﻟﺘﺰاﻣﻲ اﻧﺼﺮاف و رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫رﺟﻮع ﻓﻌﻠﻲ ﻳﺎ ﺿﻤﻨﻲ‪ :‬ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر آن اﺳﺖ ﻣﻮﺻﻲ ﻋﻤﻠﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ )اﻋﻢ از ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻳﺎ‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ( ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﻠﻴﻚ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ ﻣﻨﺎﻓﺎت و ﻣﻌﺎرض ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ دﻳﮕﺮي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺳﺎﺑﻖ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻨﺠﺰ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ‬
‫)ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﻌﺎرض( ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﺗﻠﻒ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‬
‫)ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﺎدي ﻳﺎ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻐﺎﻳﺮ( ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺿﻤﻨﻲ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫در ﻣﻮرد اﻧﺸﺎي وﺻﻴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ وﺻﻴﺖ ﺳﺎﺑﻖ‪ :‬ﻣﺎدة ‪ 839‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻣﻘﺮر ﻛﺮده‬
‫وﺻﻴﺖ دوم ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﻣﺎده ﻗﺒﻼً درج ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ رﺟﻮع‬
‫)ﺿﻤﻨﻲ( در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ دو وﺻﻴﺖ ﺗﻌﺎرض و ﺗﻀﺎد ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎري و ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ وﻟﻮ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﻗﺺ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﻓﺮض در ﺻﻮرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ واﺣﺪ و ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ در ﻳﻚ وﺻﻴﺖ ﻳﻜﺠﺎ ﻋﻴﻦ ﻣﻌﻴﻨﻲ از‬
‫ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد و ﻫﻤﺴﺮش وﺻﻴﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن دو ﺑﻪﺻﻮرت اﺷﺘﺮاﻛﻲ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ﻋﻴﻦ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ آﻧﻬﺎ اﮔﺮ ﺷﺮط ﺧﻼﻓﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺻﻮﻻَ ﺑﺎﻟﻤﻨﺎﺻﻔﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﮔﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام ﺛﻠﺚ ﻋﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ را ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻟﻲ آﺧﺮ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺳﺎﺑﻖ ﻋﻴﻦ ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ وﺻﻴﺖ ﻛﺮد و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً‬
‫در وﺻﻴﺖ دﻳﮕﺮي ﻫﻤﺎن ﻋﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪاري ﻛﻪ ﻗﺒﻼً وﺻﻴﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش وﺻﻴﺖ ﻛﺮد‪ ،‬وﺻﻴﺖ دوم ﺻﺤﻴﺢ و وﺻﻴﺖ اول رﺟﻮعﺷﺪه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ ﺛﻠﺚ ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻗﻴﺪ ﻋﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ )ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ( ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫وﺻﻴﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺛﻠﺚ ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺼﺮﻓﻲ ﻣﻐﺎﻳﺮ وﺻﻴﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ وﺻﻴﺘﻲ را‬
‫)ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪395 :‬؛ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪(465 :‬‬ ‫ﻣﺘﻀﺎد و ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن وﺻﻴﺖ ﻗﺒﻠﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ‬
‫وﺻﻴﺖ دوم را ﻧﺎﺳﺦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻼم را ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺻﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺛﻠﺚ اوﻟﻴﺔ ﻣﺎل داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫‪429‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫ﻧﻪ ﺛﻠﺚ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺎرض و ﺗﻀﺎد وﺻﻴﺖ دوم را ﻗﻄﻌﻲ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫‪ .(401‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﻧﺼﻒ ﺛﻠﺚ ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬ ‫)ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪:‬‬ ‫ﻗﺮاﺋﻦ ﻗﻀﻴﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش وﺻﻴﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺼﻒ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻗﺒﻠﻲ رﺟﻮعﺷﺪه ﻣﺤﺴﻮب اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺼﻒ ﺛﻠﺚ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش و ﻧﺼﻒ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﺛﻠﺚ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺻﻴﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ در اﻧﺸﺎي وﺻﻴﺖ دوم ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ وﺻﻴﺖ اول‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ وﺻﻴﺖ دوم ﺑﺎ وﺻﻴﺖ‬
‫اول ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﻳﺎ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ وﺻﻴﺖ اول از او ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻇﺮاﻓﺘﻲ ﻛﻪ از ﻣﺎدة ‪ 839‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﺼﺪ رﺟﻮع و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻮﺻﻲ‬
‫از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ از آن ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ و‬
‫ﻗﺼﺪ رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ را ﻻزم ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪) 1‬ﻧﺠﻔﻲ‪1430 ،‬ق‪ ،‬ج ‪.(197 :28‬‬
‫در ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ :‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻨﺠ‪‬ﺰ اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ در زﻣﺎن‬
‫ﺣﻴﺎت ﺧﻮد ﻣﻌﺎﻣﻠﺔ ﻧﺎﻗﻠﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﺻﻮرت دﻫﺪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻋﻤﻼً وﺻﻴﺖ‬
‫رﺟﻮعﺷﺪه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد در اﻳﻦ ﻓﺮض ﺑﻄﻼن‬
‫وﺻﻴﺖ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع وﺻﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻣﻠﺔ آن ﻋﻤﻼً ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺑﺮاي وﺻﻴﺖ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﺻﺮف اﻗﺪام ﻣﻮﺻﻲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ ،‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮرﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻓﻘﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ )ﻫﻤﺎن(‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ داراي ﻓﺎﻳﺪة ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮاﻛﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﺔ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺒﺐ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪن ﻣﻮﺿﻮع وﺻﻴﺖ‪ ،‬رﺟﻮع ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﺔ ﻧﺎﻗﻠﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺑﻌﺪاً ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ وﺻﻴﺖ ﺻﺤﻴﺢ و ﻧﺎﻓﺬ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺻﺮف اﻗﺪام ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ ،‬رﺟﻮع ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ راﺟﻊ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت وﺻﻴﺖ رﺟﻮعﺷﺪه ﺗﻠﻘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و دﻳﮕﺮ‬
‫اﺣﻴﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺻﺮف اﻗﺪام ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ رﺟﻮع ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﻗﺼﺪ ﻳﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺻﻴﺖ ﺳﺎﺑﻖ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﻨﻮي و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻴﺖ ﻣﻮﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﻘﻮق‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن اﻋﺘﻨﺎ ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺧﻴﺎري ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪاًَ ﻓﺴﺦ‬
‫ﺷﻮد و ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ )ﻣﻮﺿﻮع رﺟﻮع( ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲ اﺳﺘﺮداد ﮔﺮدد‪ ،‬وﺻﻴﺖ رﺟﻮعﺷﺪه ﺗﻠﻘﻲ و‬
‫اﺣﻴﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻫﻤﺎن را ﻣﻮرد وﺻﻴﺖ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﺪداًَ وﺻﻴﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬و ﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻳﺘﺠﻪ اﻟﺒﻄﻼن ﺣﺘﻲ ﻟﻮﺻﺪر ذﻟﻚ ﻣﻨﻪ ﻧﺴﻴﺎﻧﺎً ﻟﻠﻮﺻﻴﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪430‬‬

‫در ﻣﻮرد ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﺎدي از ﻧﻮع ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ :‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ اﮔﺮ در ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﺎرﺿﻲ‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ‪ ،‬ﻧﺎم و ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﻋﻮض‬
‫‪1408‬ق‪ ،‬ج‪ :(190 :2‬ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﻲ ﺧﻮاه از ﺳﻮي ﻣﻮﺻﻲ و ﺧﻮاه‬ ‫)ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﻲ‪،‬‬ ‫ﺷﻮد ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺛﺎﻟﺜﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن وﺻﻴﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﺎغ‬
‫درآﻣﺪه ﻳﺎ در آن اﺣﺪاث ﺑﻨﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﮔﻨﺪم آرد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻓﻘﻬﺎ‬
‫آن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ )ﻧﺠﻔﻲ‪ 1430 ،‬ق‪ ،‬ج ‪ (198 :28‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد وﺻﻴﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺲ ﺧﺎص و‬
‫ﻧﺎم ﻣﺨﺼﻮص آن ﻣﻮردﻧﻈﺮ و ارادة ﻣﻮﺻﻲ ﺑﻮده و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن وﺻﻴﺖ و‬
‫رﺟﻮع ﺿﻤﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ذات ﺷﻴﺌﻲ‪ ،‬ﻣﻮرد ارادة ﻣﻮﺻﻲ ﺑﻮده و ﻧﻮع ﺟﻨﺲ و ﻧﺎم آن ﻣﺪﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻮﺻﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻄﻼن وﺻﻴﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺗﻼف ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ‪ :‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﺗﻼف ﻣﻮﺿﻮع وﺻﻴﺖ ﻣﻨﺘﻔﻲ و رﺟﻮع ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .2.2‬وﺿﻌﻴﺖ ﺷﺮط ﻋﺪم رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻻزم‬

‫ﺑﻲﺷﻚ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻮﺻﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮﻃﻲ را ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ وﺻﻴﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻋﻘﺪ وﺻﻴﺖ را ﻛﻪ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﺑﺮﻫﻢ زﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺗﺒﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺒﻊ آن ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﺷﺮط ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺧﺎرج ﻻزم ﺑﺮ ﻣﻮﺻﻲ ﻋﺪم رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺷﺮط ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﺑﺎ ﺣﻜﻢ ﻣﻨﺪرج در ﻣﺎدة ‪ 838‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺣﻖ رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و وﺻﻔﻲ ذاﺗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺒﺎﻳﻨﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﺑﻪﺳﺒﺐ آﻧﻜﻪ وﻓﻖ ﻣﺎدة ‪ 10‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮﻃﻲ ﻓﺎﻗﺪ اﺷﻜﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻋﻘﺪ ﺟﺎﻳﺰ وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻋﻘﺪ وﻛﺎﻟﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﺑﻪﺻﻮرت ﺷﺮط ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺧﺎرج ﻻزم ﮔﻨﺠﺎﻧﺪ و‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻘﺪ ﻻزم درآورد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺪم رﺟﻮع ﻣﻘﺘﻀﺎ و از ذاﺗﻴﺎت ﻋﻘﺪ وﺻﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻤﻲ دﺷﻮار ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺮط ﺳﻘﻮط ﺣﻖ رﺟﻮع وﺻﻴﺖ ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺧﺎرج ﻻزم را‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻠﻜﻪ اﻟﺰامآور داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﻧﺠﻔﻲ‪1430 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .(190 :28‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮط را ﺧﻼف ذات ﻋﻘﺪ وﺻﻴﺖ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ 1369 ،‬ب‪ 69 :‬و‪» :(70‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﻜﻤﺖ وﺻﻴﺖ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ اراده ﻣﺘﻮﻓﻲ اﺟﺮا ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﺧﺘﻴﺎر رﺟﻮع ﺑﺮاي او ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﺪ و روﻳﺔ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﺎدة ‪ 838‬را از اﺣﻜﺎم ﺗﺨﻠﻒﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر آورد« ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻈﺮ اﺧﻴﺮ را ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل و ﻣﻮﺟﻪﺗﺮ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﻟﻨﮕﺮودي در ﻛﺘﺎب اﻟﻔﺎرق‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ ص ‪ 304‬ﺿﻤﻦ اﻳﻘﺎع داﻧﺴﺘﻦ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ و ﺑﻪﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻜﻲ از‬
‫اوﺻﺎف وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ را ﻗﺼﺪ ﻣﻮﺻﻲ در اﻟﺘﺰام ﺿﻤﻦ اﻳﺠﺎب وﺻﻴﺖ و اﺳﺘﻤﺮار آن ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﻮت او داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻣﻜﺎن‬
‫‪431‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ در ﻣﻮاردي ﻫﻢ ﻛﻪ وﺻﻴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺮط‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻮد‪ ،‬آن ﻋﻘﺪ ﻣﺸﺮوط ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺻﺤﺖ و ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ وﺻﻴﺖ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اوﻻً ﻛﺘﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻋﻘﺪ ﻣﺸﺮوط ﺧﻮد اﮔﺮ رﺳﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮط آن ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫وﺻﻴﺖ رﺳﻤﻲ و اﮔﺮ ﺧﻮدﻧﻮﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺮط آن ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻮدﻧﻮﺷﺖ و اﮔﺮ ﺳﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺮط ﺿﻤﻦ آن ﺑﻪﻃﻮر ﺳﺮي واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﺷﺮط و ﻋﻘﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت‬
‫وﺻﻴﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﮔﺮ ﻋﻘﺪي ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﺎدي اﻧﺠﺎم و ﺷﺮط‬
‫ﻧﺘﻴﺠﺔ ﺿﻤﻦ آن ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ وﺻﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﺎدي واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن وﺻﻴﺖ ﺿﻤﻦ‬
‫ﻋﻘﺪي ﺷﺮط ﺷﺪه ﻛﻪ رﺳﻤﻲ ﻧﺒﻮده ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﭘﺬﻳﺮش ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺻﻴﺖ را ﻓﺎﻗﺪ اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ‬
‫وﺻﻴﺘﻲ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﭼﻮن وﺻﻴﺖ از اﺣﻮال ﺷﺨﺼﻴﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫دﺳﺘﺎوﻳﺰي ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻌﺎﻣﻼت و دادوﺳﺘﺪﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ رﺟﻮع از‬
‫وﺻﻴﺖ ﺑﻪ آﺧﺮﻳﻦ اراده و اﻣﻴﺎل ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺻﺮف اﺳﺘﺮداد وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮي از ادارة ﺛﺒﺖ‪ ،‬اﻧﺼﺮاف‬
‫ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﺳﺎﻟﺐ ﺳﺮي ﺑﻮدن وﺻﻴﺖ اﺳﺖ« )ﻣﺤﻘﻖ داﻣﺎد‪.(98 :1368 ،‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﮔﺮ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻣﺰﺑﻮر واﺟﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﺧﻮدﻧﻮﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮدﻧﻮﺷﺖ )در ﺻﻮرت وﺟﻮد آن و ﻋﺪم ﺗﻨﻈﻴﻢ‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﻋﻤﻞ و اﻗﺪام ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺧﻼف اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ورﺛﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ در دادﮔﺎه ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ورﺛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﺻﺮف اﺳﺘﺮداد‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺳﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮرﺛﺸﺎن دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﺪول و رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ وي ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ در رﺟﻮع از ﻫﺒﻪ وﻓﻖ ﻣﻮارد ﻣﻨﺪرج در ﻣﺎدة ‪ 803‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ واﻫﺐ در آن ﻣﻮارد‬
‫ﺣﻖ رﺟﻮع ﻧﺪارد و در واﻗﻊ ﻣﻤﻨﻮع از رﺟﻮع اﺳﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ در ﺑﻨﺪ ‪ 1‬آن ﻫﻤﺎنﻃﻮرﻛﻪ در ﻣﺎدة‬
‫اﺧﻴﺮ آﻣﺪه‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ واﻫﺐ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻳﺎ اوﻻد ﻣﺘﻬﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻖ رﺟﻮع ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ در وﺻﻴﺖ‬
‫ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ از ارﺣﺎم ﻳﺎ اﻗﺎرب ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻓﺮدي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ و ﺻﺮفﻧﻈﺮ‬
‫از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي اﻣﻮر ﺧﻴﺮﻳﻪ و ﻳﺎ در واﻗﻊ اﻣﻮر ﻏﻴﺮﻣﺎﻟﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮد وﺻﻴﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﻮت‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲ ﺣﻖ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد را دارد و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻓﻘﻬﺎي اﻣﺎﻣﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺎدة ‪ 838‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺎدة ‪ 829‬ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺮر ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬و‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻮﺻﻲ از اﻟﺘﺰام ﺑﻪ اﻳﺠﺎب و اﺳﻘﺎط ﺣﻖ رﺟﻮع را روا داﻧﺴﺘﻪ و آن را ﺣﻖ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﻪ ﺣﻜﻢ و وﺻﻴﺖ را در ﺻﻮرت‬
‫ﮔﻨﺠﺎﻧﺪن ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺻﻠﺢ ﻻزم و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪432‬‬

‫ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﻗﺒﺾ‬
‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﻣﻜﺎن رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ وارده ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻘﻬﺎ ﻣﺘﻘﺪم و ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از رواﻳﺎت وارده و اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻋﻼوهﺑﺮ آن ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﻣﻮال ﺧﻮد ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﻋﺪة اﻟﻨﺎس ﻣﺴﻠﻄﻮن ﻋﻠﻲ اﻣﻮاﻟﻬﻢ ﺣﻖ دارد در ﻣﻮرد ﻣﺎل ﺧﻮد ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﺗﺎ زﻣﺎن‬
‫زﻧﺪه ﺑﻮدن و اﻗﺘﺪار داﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺎل ﺧﻮد ﺑﻪﺷﺮط ﻋﺪم ﺟﻨﻮن و ﺳﻔﺎﻫﺖ و ﺻﻐﺮ ﺳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﻮال ﺧﻮد ﺑﻪﻋﻤﻞ آورد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻻﻳﻞ در ﻣﻮاد ‪ 829‬و ‪ 839‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ‬
‫اﻳﺮان و در ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻧﻴﺎ اﻳﻦ ﺣﻖ ﺑﺮاي ﻣﻮﺻﻲ ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟ‪‬ﺼﺎﺣﺐ اﻟﻮﺻﻴ‪‬ﻪ‪ ‬اَن ﻳ‪‬ﺮﺟﻊ‪ ‬ﻓﻴﻬﺎ و ﻳ‪‬ﺤﺪثَ ﻓﻲ وﺻﻴ‪‬ﺘﻪ‪ ‬ﻣﺎدام‪‬‬
‫ﺣﻴ‪‬ﺎً«؛ ﺑﺮاي ﻣﻮﺻﻲ اﻳﻦ ﺣﻖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از وﺻﻴﺖ رﺟﻮع ﻛﻨﺪ و وﺻﻴﺖ ﺟﺪﻳﺪي ﻛﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ زﻧﺪه اﺳﺖ « )ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪1427 ،‬ق‪.(203-204 :‬‬
‫در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺘﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ)ع( درﺑﺎرة ﻣﺮدي ﻛﻪ وﺻﻴﺖ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻣﺎل ﻣﻌﻠﻮﻣﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ و وﺻﻴﺖ ﻛﺮده ﺑﺮاي اﻗﺮﺑﺎء ﺧﻮد از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش و ﺳﭙﺲ وﺻﻴﺘﺶ را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺑﻪ‬
‫ﻧﺤﻮي ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻣﺤﺮوم ﻛﺮده از ﻣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻋﻄﺎء ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﻧﻮع وﺻﻴﺖ ﻛﺮدن ﺟﺎﻳﺰ‬
‫اﺳﺖ؟ ﭘﺲ اﻣﺎم )ع( در ﺟﻮاب ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬او )ﻣﻮﺻﻲ( اﺧﺘﻴﺎر دارد در ﺟﻤﻴﻊ اﻳﻦ ﺣﺎﻻت ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻣﻮت او ﻓﺮا رﺳﺪ« )ﻫﻤﺎن(‪ .‬و رواﻳﺎت دﻳﮕﺮي ﻛﻪ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ را ﺗﺎ ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ زﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي وي ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﺳﺒﺐ ﺗﻄﻮﻳﻞ ﻛﻼم از ذﻛﺮ ﺑﻘﻴﻪ ﺧﻮدداري ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2.3‬ﺣﻖ ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ﺑﻮدن رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ از ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ را اﻳﻘﺎع داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ رﺟﻮع ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﻘﺎع اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎن ﺣﻴﺎت اﻳﻘﺎعﻛﻨﻨﺪه ﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد رﺟﻮع‬
‫از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻣﺼﺪاق دارد‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻘﺎﻋﺎت وﻟﻮ ﺑﺎ ارادة اﻳﻘﺎعﻛﻨﻨﺪه ﻣﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎَ ﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻃﻼق رﺟﻌﻲ‪ ،‬اﺑﺮاء‪ ،‬ﻓﺴﺦ و ‪ ...‬ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫اﻳﻘﺎعاﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرت وﻗﻮع ﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ را ﻋﻘﺪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﻘﺪي اﺳﺖ ﻏﻴﺮﻻزم از ﻃﺮف ﻣﻮﺻﻲ و ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻗﺒﻮل ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ آن ﻫﻢ‬
‫ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻣﻮﺻﻲ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ ﻻزم ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت‪ ،‬ﻫﺮ زﻣﺎن ﻣﻮﺻﻲ اراده‬
‫‪433‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از آن رﺟﻮع ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺧﻮاه ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ اﻟﻔﺎظ و ﻛﻠﻤﺎت ﺻﺮﻳﺢ ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ‬
‫رﺟﻮع دارد ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺒﺮد ﻳﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ اﻋﻤﺎل و اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ رﺟﻮع وي‬
‫دارد؛ ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎل ﻣﻮرد وﺻﻴﺖ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﻳﺎ ﻫﺒﻪ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ آن را وﻗﻒ ﻋﺎم ﻳﺎ ﺧﺎص‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ دﻳﮕﺮ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد رﺟﻮع ﺿﻤﻨﻲ از وﺻﻴﺖ اول را‬
‫ﺛﺎﺑﺖ و آن را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ اﮔﺮ در ﻣﻮرد ﻋﻴﻦ ﻣﺎل وﺻﻴﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮوش ﻣﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﻋﻴﻦ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻋﻴﻦ ﻣﺴﻠﻮباﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﺑﻪ وﺻﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ‬
‫واﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺼﺮف ﻣﺎدي در ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺤﻮي ﻛﻪ ذاﺗﺎً ﻋﻴﻦ‬
‫ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﺗﻠﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﺔ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ و اﺑﻄﺎل وﺻﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ در‬
‫ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻮﺻﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از اﻗﺮاري ﻛﻪ ﺿﻤﻦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪاي ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻮ از ﺧﻮد وﺻﻴﺖ‬
‫رﺟﻮع ﻛﻨﺪ‪ ،‬از آن اﻗﺮار ﻋﺪول و رﺟﻮع ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻗﺮارش ﺛﺎﺑﺖ و ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ رﺟﻮع در وﺻﻴﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ ﺣﻖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻢ؟‬
‫در اﻳﻨﻜﻪ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﺣﻜﻢ ﻳﺎ ﺣﻖ ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪن رﺟﻮع‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ واﮔﺬاري ﻳﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻗﻬﺮي ﻣﺜﻞ وراﺛﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ در اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺣﻖ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ را ﺿﻤﻦ‬
‫ﻋﻘﺪ ﻻزﻣﻲ از ﺧﻮد ﺳﻠﺐ ﻳﺎ ﺳﻘﻂ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ اﺑﻬﺎﻣﺎﺗﻲ روﺑﻪروﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺣﺪي از‬
‫اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺣﻘﻮق ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ اذﻋﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺎدة ‪ 829‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﻮﺻﻲ اﺳﺖ از ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮه اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﻫﻢ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻮاد ‪ 24‬و ‪ 26‬ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤﻪ‪ 1‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺿﻤﻦ‬
‫ﻋﻘﺪ ﺑﻴﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻴﻤﻪﮔﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺑﻴﻤﻪﮔﺬار و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ وﺻﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻬﺪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻪ ﺑﻴﻤﻪ را در‬
‫ﺣﻖ ﺛﺎﻟﺚ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻋﻘﺪ ﻻزم ﻛﻪ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ‬
‫ﺿﻤﻦ آن ﺑﻪﻋﻤﻞ آﻣﺪه ﻻزم ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﻴﻤﻪﮔﺬار ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺻﺪر ﻣﺎدة ‪26‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤﻪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻪ ﺑﻴﻤﻪ را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ و‬
‫ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﻳﻦ دو ﻣﺎده ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺌﻮري و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻤﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺎدة ‪829‬ق‪ .‬م از ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮه‬
‫)ﺟﻌﻔﺮي‬ ‫ﺗﻠﻘﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع از ﻋﻨﺎﺻﺮ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ«‬
‫ﻟﻨﮕﺮودي‪.(54 :1390 ،‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺎدة ‪ 24‬ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤﻪ ﻣﺼﻮب ‪ 1316/2/7‬ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬وﺟﻪ ﺑﻴﻤﺔ ﻋﻤﺮ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ورﺛﺔ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﻮﻗﻊ ﻋﻘﺪ ﺑﻴﻤﻪ ﻳﺎ ﺑﻌﺪ از آن در ﺳﻨﺪ ﺑﻴﻤﻪ ﻗﻴﺪ دﻳﮕﺮي ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت وﺟﻪ ﺑﻴﻤﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﻨﺪ ﺑﻴﻤﻪ اﺳﻢ ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺎدة ‪ 26‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﻴﻤﺔ ﻋﻤﺮ ﺑﻴﻤﻪﮔﺬار ﺣﻖ دارد وﺟﻪ ﻣﻌﻴﻨﻪ در ﺑﻴﻤﻪﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻣﻀﺎء اﻧﺘﻘﺎلدﻫﻨﺪه و‬
‫ﺑﻴﻤﻪﮔﺮ ﺑﺮﺳﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪434‬‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﺬﻛﻮر ﺳﭙﺲ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺗﺒﺼﺮه‪ -‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺎدة ‪829‬ق‪ .‬م ﻓﻘﻂ از ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع‬
‫در وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﺑﺤﺚ ﻛﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺎدة ‪ 838‬ق‪ .‬م ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎم و در ﺟﻤﻴﻊ اﻗﺴﺎم وﺻﺎﻳﺎ از‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع ﺳﺨﻦ راﻧﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع در وﺻﻴﺖ ﻋﻬﺪي ﻓﺮﻗﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع در وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻧﺪارد و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ در ﺑﺤﺚ از ﻋﻨﺎﺻﺮ وﺻﻴﺖ ﻋﻬﺪي‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ در وﺻﻴﺖ ﻋﻬﺪي‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ رﺟﻮع از ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮه ﺗﻠﻘﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در‬
‫‪ .(55- 56‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫)ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي‪:1390 ،‬‬ ‫وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﻳﺪ آن را از ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮه ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮد«‬
‫از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﺣﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﻜﻢ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺣﻘﻮق در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﺻﻞ‬
‫در اﺧﺘﻴﺎري ﻛﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ داده ﻣﻲﺷﻮد آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ و‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دارﻧﺪة آن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺳﻘﺎط ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﺟﻬﺘﻲ از ﺟﻬﺎت آن را ﺣﻜﻢ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدهاي دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ رﺟﻮع را ﺣﻜﻢ ﺑﺪاﻧﺪ و از ﻣﻮاد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺻﻴﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻳﺎ وﺻﻴﺖ را ﺑﻪﺻﻮرت ﺷﺮط ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ‬
‫)اﻣﺎﻣﻲ‪ ،1364 ،‬ج‬ ‫ﻻزﻣﻲ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دو ﺻﻮرت ﻣﻮﺻﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﻨﺪ«‬
‫‪ .(156 :3‬ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮﻗﺪانﻫﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺮط ﺳﻘﻮط ﺣﻖ رﺟﻮع وﺻﻴﺖ ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ‬
‫)ﻣﺤﻘﻖ داﻣﺎد‪98 :1368 ،‬؛ ارﺷﺪي‪191-192 :1387 ،‬؛ ﻃﺎﻫﺮي‪،1375 ،‬‬ ‫ﻻزم را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﻻزماﻟﻮﻓﺎء ﻣﻲداﻧﻨﺪ‬
‫ج ‪.(143 :5‬‬
‫در ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺣﻘﻮق ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪» :‬در اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‬
‫ﺣﻘﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط اﺳﺖ ﻳﺎ از اﺣﻜﺎم ﺗﺨﻠﻒﻧﺎﭘﺬﻳﺮ وﺻﻴﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪ و اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﺣﻜﻤﺖ وﺻﻴﺖ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﺸﺮوع ﻣﺘﻮﻓﻲ اﺟﺮا ﺷﻮد و ﻣﻮﺻﻲ ﺗﺎ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺮگ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آرﻣﺎنﻫﺎي ﺗﺎزه ﺧﻮﻳﺶ را ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن‬
‫‪401‬و ‪.(292‬‬ ‫)ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ 520 :1381 ،‬و ‪ 1369‬اﻟﻒ‪ ،‬ج ‪:3‬‬ ‫رﺟﻮع از اﺣﻜﺎم ﺗﻠﻘﻲ ﺷﻮد و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﺑﺎﺷﺪ«‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺎد اﺧﻴﺮ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻋﻤﺎل ﺗﺒﺮﻋﻲ ﺑﻪﻧﺤﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺘﻮان از آن رﺟﻮع ﻛﺮد و ازاﻳﻦرو ﻧﻤﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻌﻬﺪ ﻻزم درآورد و از‬
‫ﻃﺮﻓﻲ ﭼﻮن وﺻﻴﺖ ﻣﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻮت ﻣﻮﺻﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آن ﺣﻘﻲ ﺑﺮاي ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ ﺑﻪوﺟﻮد ﻧﻤﻲآﻳﺪ‬
‫و ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻮﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ دارد ارادة ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ و ﻣﺸﺎﺑﻪ واﻫﺐ ﭘﻴﺶ از‬
‫ﻗﺒﺾ ﺣﻖ رﺟﻮع دارد‪ ،‬وﻟﻲ اوﻻً اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻛﻪ رﺟﻮع از ﺗﺒﺮع ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣﺎﻫﻴﺖ آن اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮاﺿﻲ از ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻲرود‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ و در ﻫﺒﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺳﺎﻗﻂ ﻛﺮد؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﻴﻦ‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻖ اﺛﺮ ﻋﻘﺪ و ﺟﺎﻳﺰ ﺑﻮدن آن ﻣﻼزﻣﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻧﻤﻲﺗﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻫﺮ ﻋﻘﺪ ﻣﻌﻠﻖ ﺟﺎﻳﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﺮ ﻋﻘﺪ اﻋﻢ از ﻻزم ﻳﺎ ﺟﺎﻳﺰ اﻗﺘﻀﺎ دارد در ﺣﺪود ﻣﻔﺎد ﺧﻮد اﻟﺰامآور‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻗﻮاﻋﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺷﺮط ﻋﺪم رﺟﻮع در وﺻﻴﺖ ﻳﺎ ﻋﻘﺪ‬
‫‪435‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫ﻻزم دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺷﺮط ﻛﺮدن وﺻﻴﺖ ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻻزم‪ ،‬وﺻﻴﺖ را ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ رﺟﻮع ﺳﺎزد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن‬
‫ﺣﻜﻤﺖ وﺻﻴﺖ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺘﻮﻓﻲ اﺟﺮا ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲﺗﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﺧﺘﻴﺎر رﺟﻮع او ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺔ ﺣﻴﺎت از وي ﺳﻠﺐ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ اﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ و وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد و اﻗﺘﻀﺎي ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻋﻘﻮد‬
‫ﺟﺎﻳﺰ و ﻻزم‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺮط رﺟﻮع را ﺧﻼف ﻣﻘﺘﻀﺎي ذات وﺻﻴﺖ ﻧﻤﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮده و ﺑﻪﺳﺒﺐ ﺣﻔﻆ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﻮﺻﻲ و ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﻧﺸﺴﺘﻦ آﺧﺮﻳﻦ ارادة وي و‬
‫ﻋﺪم ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻧﻊ در ﺟﻬﺖ آﺧﺮﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي وي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ داﻧﺴﺘﻪ روﻳﺔ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻣﺎدة ‪ 838‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﻲ را از اﺣﻜﺎم ﺗﺨﻠﻒﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻛﻨﺪ ﻧﻪ ﺣﻖ ﺻﺮف و ﻣﺤﺾ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪ را در ﻓﺘﺎوي ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺠﺘﻬﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﻪ در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮرد از اﺣﺪي از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻌﻈﻢ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻳﻚﺑﺎر در ﺧﺼﻮص ﺣﻜﻢ ﺑﻮدن رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‬
‫)ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،1391،‬ج ‪:(466 :2‬‬ ‫اﺳﺘﻔﺘﺎء ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده ﻣﻲﺷﻮد‬
‫»ﺳﺆال ‪ -1409‬آﻳﺎ ﺟﻮاز رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺣﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺮط ﺑﺘﻮان اﺳﻘﺎط ﻛﺮد؟‬
‫]ﭘﺎﺳﺦ[ ﺑﺎﺳﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ :‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺣﻜﻢ اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬واﷲ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪«.‬‬
‫وﻟﻲ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﻛﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺆال ﻋﻴﻨﺎً اﺳﺘﻔﺘﺎء ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ داده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،1394،‬ج ‪:(466 :3‬‬
‫»ﺳﺆال ‪ -1447‬آﻳﺎ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ را اﺳﻘﺎط ﻧﻤﺎﻳﺪ؟‬
‫]ﭘﺎﺳﺦ[ ﺑﺎﺳﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ :‬وﺻﻴﺖ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺗﻌﻬﺪ ﻳﻜﻄﺮﻓﻪ اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‬
‫وﻟﻲ در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﺧﺎرج ﻻزم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖ رﺟﻮع را ﺳﺎﻗﻂ ﻛﻨﺪ‪ .‬واﷲ اﻟﻌﺎﻟﻢ‪«.‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺆﺧﺮ ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺘﺎي ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻳﺎدﺷﺪه ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻗﺒﻠﻲ‬
‫اﻳﺸﺎن ﺗﻔﺎوت دارد ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً در ﻓﺘﻮاي ﻗﺒﻠﻲ ﺧﻮد ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﺣﺎل رﺟﻮع‬
‫از وﺻﻴﺖ را ﺣﻖ داﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺘﺎ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺷﺨﺼﺎً از‬
‫اﻳﺸﺎن ﺑﻪﻋﻤﻞ آوردم‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﺔ اول ﺧﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﻮدن رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ!‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﻢ‪ ،‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ را ﺣﻜﻢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫»ﺳﺆال‪ :‬ﺣﻖ رﺟﻮع در وﺻﻴﺖ ﺣﻖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺣﻜﻢ ؟‬
‫ﺟﻮاب‪:‬‬

‫‪ .1‬اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت ﺷﻤﺎرة ‪ 615829‬ﻣﻮرخ ‪ 96/3/4‬از دﻓﺘﺮ آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ 11726‬ﻣﻮرخ ‪ 96/1/24‬از دﻓﺘﺮ آﻳﺖاﷲ‬
‫ﻋﻠﻮي ﮔﺮﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ 11779‬ﻣﻮرخ ‪ 96/3/4‬از دﻓﺘﺮ آﻳﺖاﷲ ﺷﺒﻴﺮي زﻧﺠﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪ 5/24/11381‬ﻣﻮرخ ‪ 96/2/9‬از دﻓﺘﺮ‬
‫آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪ ﺻﺎدق ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺷﻴﺮازي و ﺷﻤﺎرة ‪ 10143‬ﻣﻮرخ ‪ 96/3/19‬از دﻓﺘﺮ آﻳﺖاﷲ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪436‬‬

‫‪ .1‬آﻳﺖاﷲ ﻣﻜﺎرم ﺷﻴﺮازي‪ :‬ﺣﻜﻢ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺣﻖ ﺑﻮدن دﻟﻴﻞ ﺧﺎص ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬آﻳﺖاﷲ ﻋﻠﻮي ﮔﺮﮔﺎﻧﻲ‪ :‬ﺣﻜﻢ اﺳﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻈﻬﺎر از رواﻳﺎت‪.‬‬
‫‪ .3‬آﻳﺖاﷲ ﺷﺒﻴﺮي زﻧﺠﺎﻧﻲ‪ :‬ﺣﻜﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬آﻳﺖاﷲ ﺳﻴﺪ ﺻﺎدق ﺣﺴﻴﻨﻲ ﺷﻴﺮازي‪ :‬ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬آﻳﺖاﷲ ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ :‬رﺟﻮع در وﺻﻴﺖ ﺣﻜﻢ اﺳﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﻧﻴﺴﺖ‪«.‬‬
‫ﺗﺒﺼﺮه‪ :‬ﺳﺆاﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ در ﺻﻮرت ﺣﺠﺮ ﻣﻮﺻﻲ ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫رﺟﻮع از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود ﻳﺎ در اﺧﺘﻴﺎر وﻟﻲ او ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد؟ در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان ﭘﺎﺳﺦ ﺻﺮﻳﺤﻲ در ﻣﻮرد‬
‫اﻳﻦ ﺳﺆال وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮﻗﺪانﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺿﺮورﺗﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮﺻﻲ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎن ﻣﺮگ او ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﺎرض ﺷﺪن ﺟﻨﻮن ﻳﺎ ﺳﻔﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺸﺎء ﺗﺄﺛﻴﺮي در ﺻﺤﺖ وﺻﻴﺖ‬
‫ﻧﺪارد زﻳﺮا راﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﻴﺖ رﺟﻮع ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ را ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫در ﺷﻤﺎر ﻋﻘﻮد ﺟﺎﻳﺰ آورد و ﺣﻜﻢ اﻧﺤﻼل ﻋﻘﺪ ﺟﺎﻳﺰ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﻮن و ﺳﻔﻪ را ﺟﺎري ﻛﺮد‪«...‬‬
‫)ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ .(89 :1369 ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻳﺎدﺷﺪه و اﺳﺘﺼﺤﺎب ﺻﺤﺖ وﺻﻴﺖ در ﻣﻘﺎم ﺗﺮدﻳﺪ در‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺳﻼﻣﺖ ﻣﻮﺻﻲ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت آﻳﺎ از آن رﺟﻮع ﻛﺮده ﻳﺎ ﺧﻴﺮ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﻮدن رﺟﻮع و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺎ آن ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﺣﻖ )رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‬
‫ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ( ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ وﻟﻲ ﻳﺎ ﻗﻴﻢ ﻣﺤﺠﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫‪ .3.1‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ‬
‫ﻣﺎدة ‪ 19‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺼﺮ وﺻﻴﺖ را ﺗﺎﺑﻊ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ آن داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻛﻪ در ﻣﺼﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ وﺻﻴﺖ در ﺳﺎل ‪ 1946‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫)ﻧﻮري‪(280 :1388 ،‬‬ ‫اﺳﺖ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻮاد ‪ 18‬و ‪ 19‬ﻗﺎﻧﻮن وﺻﻴﺖ ﻣﺼﺮ از رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎدة ‪ 18‬ﻗﺎﻧﻮن ﻳﺎدﺷﺪه‪» :‬ﻳﺠﻮز ﻟﻠﻤﻮﺻﻲ اﻟﺮﺟﻮع ﻋﻦ اﻟﻮﺻﻴﻪ ﻛﻠﻬﺎ او ﺑﻌﻀﻬﺎ ﺻﺮاﺣﻪ او‬
‫دﻻﻟﻪ و ﻳﻌﺘﺒﺮ رﺟﻮﻋﺎً ﻋﻦ اﻟﻮﺻﻴﻪ ﻛﻞ ﻓﻌﻞ او ﺗﺼﺮف ﻳﺪل ﺑﻘﺮﻳﻨﻪ أو ﻋﺮف ﻋﻠﻲاﻟﺮﺟﻮع ﻋﻨﻬﺎ و ﻣﻦ‬
‫اﻟﺮﺟﻮع دﻻﻟﻪ ﻛﻞ ﺗﺼﺮف ﻳﺰﻳﻞ ﻣﻠﻚ اﻟﻤﻮﺻﻲ ﻋﻦ اﻟﻤﻮﺻﻲﺑﻪ« )اﺑﻮزﻫﺮه‪1950،‬م‪.(275 :‬‬
‫در ﻣﺘﻮن ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ و ﻛﺘﺐ ﺷﺎرﺣﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺼﺮ ﺑﺤﺜﻲ در ﻣﻮرد اﻳﻨﻜﻪ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ ﺣﻖ ﺻﺮف اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن را از ﺧﻮد ﺳﻠﺐ و ﺳﺎﻗﻂ ﻛﻨﺪ ﻳﺎ در زﻣﺮة‬
‫ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ اﻟﻬﻲ و ﺣﻜﻢ ﺻﺮف ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺳﻠﺐ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﺒﺤﺚ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان و‬
‫ﻓﻘﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﻜﻮت ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮﻗﺪانﻫﺎ ﺟﻨﺒﺔ ﺣﻜﻢ ﺑﻮدن آن‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت ﺑﻪﻋﻤﻞآﻣﺪه از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻌﻈﻢ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻫﻢ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ وﺟﻮد‬
‫‪437‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺧﺼﻮص ﻋﻠﺖ وﺿﻊ ﺣﻜﻢ ﻳﺎدﺷﺪه در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫»ﭼﻮن وﺻﻴﺖ ﻋﻘﺪ ﺗﺒﺮﻋﻲ و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻏﻴﺮ ﻻزم ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻞ وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﻳﺎ‬
‫ﺑﻌﺾ آن را رد ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﻈﻬﺮي از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺎ دﻗﺖ‬
‫وﺿﻊ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ از ﻧﻌﻤﺖ اوﻻد ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد و ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻣﻮال ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﻣﻮر‬
‫ﺧﻴﺮ ﻳﺎ دﻳﮕﺮان وﺻﻴﺖ ﻧﻤﻮد و ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر اوﻻدي ﺑﻪ او داده ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺑﺮ‬
‫)ﺷﺤﺎﺗﻪ اﻟﺤﺴﻴﻨﻲ‪،‬‬ ‫رﺟﻮع از آﻧﭽﻪ وﺻﻴﺖ ﻛﺮده ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آن ﺟﻬﺖ ارﺗﺰاق اوﻻد ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‬
‫‪1976‬م‪.(78 :‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻌﻀﻲ ﺷﺎرﺣﺎن ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ ﺷﺮط ﺳﻘﻮط ﺣﻖ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ را‬
‫ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻚ‪1982 ،‬م‪.(43 :‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ رﺟﻮع در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺟﻮع ﺻﺮﻳﺢ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن رﺟﻮع ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮاﺣﺖ در رﺟﻮع وﺻﻴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﺜﻞ رﺟﻌﺖ ﻓﻲ وﺻﻴﺘﻲ ﻳﺎ ﻧﻘﻀﺘﻬﺎ ﻳﺎ اﺑﻄﻠﺘﻬﺎ‪.‬‬
‫رﺟﻮع ﺿﻤﻨﻲ و آن ﻫﺮ ﺗﺼﺮف ﻗﻮﻟﻲ ﻳﺎ ﻓﻌﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺄن آن ﺗﺼﺮف ﻋﻴﻦ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را از‬
‫ﻣﻠﻚ ﻣﻮﺻﻲ ﺧﺎرج ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ را ﺑﻔﺮوﺷﺪ ﻳﺎ آن را ﻣﻬﺮﻳﺔ ازدواج ﻗﺮار دﻫﺪ و از‬
‫اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ )ﺷﺤﺎﺗﻪ اﻟﺤﺴﻴﻨﻲ‪1976،‬م‪.(78 :‬‬
‫و اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎدة ‪ 19‬ﻗﺎﻧﻮن وﺻﻴﺖ ﻣﺼﺮ اﻧﻜﺎر ﻳﺎ ﺗﻜﺬﻳﺐ وﺻﻴﺖ‪ ،‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺎده ﻣﻘﺮر ﻣﻲدارد‪» :‬ﻻ ﻳﻌﺘﺒﺮ رﺟﻮﻋﺎً ﻋﻦ اﻟﻮﺻﻴﻪ ﺟﺤﺪﻫﺎ وﻻ ازاﻟﻪ ﺑﻨﺎء‬
‫اﻟﻌﻴﻦ اﻟﻤﻮﺻﻲ ﺑﻬﺎ و ﻻ اﻟﻔﻌﻞ اﻟﺬي ﻳﺰﻳﻞ اﺳﻢ اﻟﻤﻮﺻﻲ ﺑﻪ أو ﻳﻐﻴﺮ ﻣﻌﻈﻢ ﺻﻔﺎﺗﻪ وﻻ اﻟﻔﻌﻞ اﻟﺬي‬
‫ﻳﻮﺟﺐ ﻓﻴﻪ زﻳﺎده ﻻﻳﻤﻜﻦ ﺗﺴﻠﻴﻤﻪ اﻻ ﺑﻬﺎ اﻻ اذا دﻟﺖ ﻗﺮﻳﻨﻪ او ﻋﺮف ﻋﻠﻲ أن اﻟﻤﻮﺻﻲ ﻳﻘﺼﺪ‬
‫ﺑﺬاﻟﻚ اﻟﺮﺟﻮع ﻋﻦ اﻟﻮﺻﻴﻪ« )اﺑﻮزﻫﺮه‪1950،‬م‪.(276 :‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺎرﺣﺎن ﻗﺎﻧﻮن وﺻﻴﺖ ﻣﺼﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻓﻘﻬﺎ در اﻳﻨﻜﻪ اﻧﻜﺎر وﺻﻴﺖ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﭘﺲ رأي اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﻜﺎر وﺻﻴﺖ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ را ﻧﺪارد زﻳﺮا اﻧﻜﺎر وﺻﻴﺖ ﻛﺬب آن اﺳﺖ و ﻛﺬب ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺣﻜﻢ واﻗﻊ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎﻟﻜﻴﻪ و اﻣﺎم اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ از ﺣﻨﻴﻔﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﻜﺎر وﺻﻴﺖ آن را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا اﻧﻜﺎر وﺻﻴﺖ ﻧﻔﻲ وﺟﻮد آن در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﭘﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ‬
‫)اﻧﻜﺎر( اﻗﻮا از رﺟﻮع ﺻﺮﻳﺢ از وﺻﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ« )ﺷﺤﺎﺗﻪ اﻟﺤﺴﻴﻨﻲ‪1976،‬م‪.(79 :‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﻗﺎﻧﻮن وﺻﻴﺖ ﻣﺼﺮ در ﻣﺎدة ‪ 19‬ﻧﻈﺮ اﻣﺎم ﺣﻨﻔﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ داده‬
‫)ﺷﺮﺑﻴﻨﻲ ﺧﻄﻴﺐ‪1958 ،‬م‪ (71-72 :‬و اﻧﻜﺎر وﺻﻴﺖ را رﺟﻮع ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن‬
‫ﻋﻴﻦ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﻳﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ازاﻟﺔ اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻲﺑﻪ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ آن ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺷﻮد‬
‫رﺟﻮع ﻳﺎ در ﺣﻜﻢ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪438‬‬

‫ﻳﺎ ﻋﺮف ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ رﺟﻮع اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً در اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت رﺟﻮع ﻣﺤﺴﻮب ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ رﺟﻮع از‬
‫وﺻﻴﺖ ﺣﻜﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺿﻤﻦ در ﺧﺼﻮص ﺣﺠﺮ ﻣﻮﺻﻲ ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻨﺪ اول ﻣﺎدة ‪ 14‬ﻗﺎﻧﻮن وﺻﻴﺖ ﻣﺼﺮ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ ﺑﻌﺪ از اﻧﺸﺎء وﺻﻴﺖ‬
‫ﻣﺠﻨﻮن ﺷﻮد و ﻗﺒﻞ از ﻣﻮت اﻓﺎﻗﻪ ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ از ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﻔﻲ‬
‫اﻗﺘﺒﺎس و ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ آن اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن وﺻﻴﺖ ﻋﻘﺪ ﺟﺎﻳﺰي اﺳﺖ و در اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎ ﻛﻠﻴﺔ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ﺿﺮورت دارد ﺟﻬﺖ ﺑﻘﺎي آن ﻧﻴﺰ ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ اﻣﻜﺎن دارد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮد از ارادة ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﻣﻲﺷﺪ ﺑﺮاي ﻣﺮاﻋﺎت اﻳﻦ ﺣﻖ‬
‫ﻣﻮﺻﻲ‪ ،‬وﺻﻴﺖ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻃﻞ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن‬
‫ﻣﺼﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ دﻟﻴﻞ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ زﻳﺮا‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ از‬
‫ارادة ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻟﻴﻞ ﺻﺪور وﺻﻴﺖ از ﻧﺎﺣﻴﺔ او‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫اراده ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ« )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪.(89-90 :1369 ،‬‬

‫‪ .3.2‬رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ وﺻﻴﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ وﺻﻴﺖ ﻋﻬﺪي ﻳﺎ‬
‫ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ )‪ .(WALKER, 1980: 1301‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻗﻮاﻋﺪ وﺻﻴﺖ و ارث ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ‬
‫ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻓﺘﺮاق ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻣﺎ )اﻳﺮان( دارد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻓﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ وﺻﻴﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺑﺎ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ وﺻﻴﺖ ﻧﻜﺮده و ﻓﻮت‬
‫ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺑﺪون وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ‪ 1‬ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺴﺦ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ذاﺗﻲ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ رﻛﻦ وﺻﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ زﻣﺎن ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻓﻮت ﺣﻖ ﺗﻐﻴﻴﺮ و اﺻﻼح آن را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﻜﻢ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﻖ ﺻﺮف ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رﺟﻮع ﻳﺎ ﻓﺴﺦ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺿﻤﻨﻲ و اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺻﻮرت اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻣﺆﺧﺮ ﻳﺎ ﻣﺘﻤﻢ؛‬
‫ب( ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻛﻪ ﻣﺜﻞ ﺧﻮد وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﺟﺮاﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ج( ازدواج ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻣﻮﺻﻲ؛‬
‫د( اﻧﻬﺪام وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ )رﺟﻮع( ﻛﻪ ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪1. Returning or Revocation‬‬

‫‪439‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫اﻟﻒ( ﻓﺴﺦ ﻳﺎ رﺟﻮع از ﻃﺮﻳﻖ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻣﺆﺧﺮ ﻳﺎ ﻣﺘﻤﻢ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻣﺆﺧﺮ ﻳﺎ ﻣﺘﻤﻢ ﻗﻴﺪي در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﻓﺴﺦﺷﺪه ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻮﺻﻲ از وﺻﻴﺖ ﻗﺒﻠﻲ ﺧﻮد‬
‫رﺟﻮع ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻴﺪي ﻟﺰوﻣﺎً وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺑﻌﺪي ﻓﺎﺳﺦ ﻳﺎ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫رﺟﻮع وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻗﺒﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺻﺮﻓﺎً ﺗﺎ ﺣﺪ ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ وﺻﻴﺖ ﻗﺒﻠﻲ آن را ﻓﺴﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ازاﻳﻦرو اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ )‪ (T‬ﻣﻨﺰل ﻣﻌﻴﻨﻲ را در وﺻﻴﺖ اول ﺧﻮد ﺑﻪ )‪ (A‬و در وﺻﻴﺖ ﺑﻌﺪي آن را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻗﺒﻠﻲ ﻓﺴﺦﺷﺪه ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫)‪(B‬‬ ‫واﮔﺬار ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﺑﻪ‬ ‫)‪(B‬‬

‫و در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺑﻌﺪي ﻛﻪ ﻗﻴﺪ ﻓﺴﺦ‬ ‫)‪(X‬‬ ‫وﻟﻲ اﮔﺮ ﻧﺎﻣﺒﺮده در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ اوﻟﺶ ‪ 500‬ﭘﻮﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ اوﻟﻲ را ﻧﺪارد‪ 500 ،‬ﭘﻮﻧﺪ ﻫﻢ ﺑﺮاي )‪ (Y‬وﺻﻴﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺑﻌﺪي رﺟﻮع‬
‫از وﺻﻴﺖ اول ﻳﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖ اول ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮ )‪ (X‬و )‪ (Y‬ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫‪ 500‬ﭘﻮﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺻﻴﺖ از ﻣﺎل ﻣﻮﺻﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد )ﻫﺮ دو وﺻﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ( )‪.(PAFIELD, 2007: 300‬‬
‫ب( ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮاي وﺻﻴﺖ را ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﻗﺪرت اﺟﺮاﻳﻲ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ را دارد‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﺆﺧﺮ ﻧﻜﻨﺪ وﻟﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاي را اﻣﻀﺎء ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم آن‬
‫ﻓﻘﻂ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ اول داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﻬﻮد آن را اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮده و ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت و ﻣﺤﺘﻮاي وﺻﻴﺖ اﺷﺎره ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ دﻻﻟﺖ‬
‫ﺑﺮ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮ در رأي ﻗﻀﺎﻳﻲ )ﭘﺮوﻧﺪة ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻳﻦ د‪ ‬ﮔﻮدز آو دوراﻧﺲ ﺳﺎل ‪ (1872‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ )‪.(Ibid: 301‬‬
‫ج( ازدواج ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻣﻮﺻﻲ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺎدة ‪ 18‬ﻗﺎﻧﻮن وﺻﺎﻳﺎ ﻣﺼﻮب ﺳﺎل ‪ 1837‬ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻮﺻﻲ ﺧﻮاه ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ زن‪،‬‬
‫ازدواج ﺑﻌﺪي وي ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪاً ﻣﺎدة ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ 18‬اﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺼﻮب ﺳﺎل ‪ 1982‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﺎدة ‪ 18‬ﻗﺎﻧﻮن وﺻﺎﻳﺎي ﻣﺼﻮب ﺳﺎل ‪ 1837‬ﺷﺪه و‬
‫ﺿﻤﻦ اﻟﻐﺎي ﻣﺎدة ‪ 177‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻘﻮق اﻣﻮال ﻣﺼﻮب ﺳﺎل ‪ 1925‬اﻳﻦ اﺻﻞ ﻛﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺎل ‪1837‬‬
‫را ﻣﺸﺮوط ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﻪ اﮔﺮ از وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺻﻲ در زﻣﺎن‬
‫وﺻﻴﺖ ﺧﻮد ﻗﺼﺪ ازدواج ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﺧﺎص را داﺷﺘﻪ و ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻛﻪ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪاش ﺑﺎ‬
‫ازدواﺟﺶ ﻓﺴﺦ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪاي ﻓﺴﺦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻀﺎﻓﺎً اﮔﺮ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﻮد ﻗﺼﺪ‬
‫ﻓﺴﺦ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺑﻨﺪﻫﺎي وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪاش را ﺑﺎ ازدواﺟﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻪ آن ﺑﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻨﺪﻫﺎي وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻓﺴﺦ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻳﺎ آن ﺑﻨﺪ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻜﺲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﻮﺻﻲ از ازدواج ﻓﺴﺦ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﻨﺪ دﻳﮕﺮ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺑﻮده‪ ،‬در آن ﺻﻮرت آن ﺑﻨﺪ ﻳﺎ‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺧﺎص وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر )ﻓﺴﺦ( ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎدة ﺟﺪﻳﺪ )‪ 18‬اﻟﻒ ﻣﺼﻮب ﺳﺎل‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪440‬‬

‫‪ (1982‬ﻣﻘﺮر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ وﺟﻮد ﻗﺼﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ در وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ اﺣﺮاز ﻣﻲﺷﻮد‬
‫اﮔﺮ ﻧﻜﺎح ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺮاﺛﺮ ﻃﻼق‪ 1‬ﻳﺎ ﻓﺴﺦ ﻗﻀﺎﻳﻲ‪ 2‬ﻳﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺑﻄﻼن‪ 3‬ﻣﻨﺤﻞ ﮔﺮدد اﻣﻜﺎن اﻧﺘﺼﺎب ﻫﻤﺴﺮ‬
‫ﻗﺒﻠﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺪﻳﺮ ﺗﺮﻛﻪ ﻳﺎ اﻣﻴﻦ ﺗﺮﻛﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ واﮔﺬاري راﻳﮕﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )‪.(Ibid‬‬
‫د( ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ از ﻃﺮﻳﻖ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن آن ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ ﻣﻮﺻﻲ‬
‫ﻣﻮﺻﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد ﻳﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ در ﺣﻀﻮر ﺧﻮدش ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﭘﺎره ﻛﺮدن وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎ آﺗﺶ زدن آن را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد )ﻣﻮاد ‪20‬‬
‫و‪ 21‬ﻗﺎﻧﻮن وﺻﺎﻳﺎي ﻣﺼﻮب ﺳﺎل ‪ ،(1837‬ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﻲ را ﻓﺴﺦ ﻳﺎ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از روﻳﺔ ﻗﻀﺎﻳﻲ اﻧﮕﻠﻴﺲ آراي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫در ﭘﺮوﻧﺪة رِ آداﻣﺰ ﻣﺘﻮﻓﻲ )‪ (1990‬ﻛﻪ اﻣﻀﺎﻫﺎي ﻣﻮﺻﻲ و ﺷﻬﻮد ﺗﺼﺪﻳﻖﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎ ﻗﻠﻢ ﺧﻮدﻛﺎر‬
‫ﻣﺨﺪوش و ﻣﺤﻮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد دﻟﻴﻞ‬
‫روﺷﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ارادي ﺑﻮده اﺳﺖ در دﺳﺘﺮس ﺑﻮده از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﻧﻬﺪام‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺜﻞ ﻣﻮارد ﻣﺬﻛﻮر را ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻓﺴﺦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )‪.(Ibid‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻟﺮد ﺟﻴﻤﺰ در دﻋﻮي ﭼﻴﺰ ﻋﻠﻴﻪ ﻻوﺟﺮي )‪ (1877‬ﭼﻨﻴﻦ رأي ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻫﺮ از ﺑﻴﻦ‬
‫ﺑﺮدﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن واﻗﻊ ﺷﻮد ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ اﺣﺮاز ﺷﻮد ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ و ﻳﺎ اﻧﺤﻼل‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻤﺎاﻳﻨﻜﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺎدي ﻣﻨﻬﺪم ﻛﺮدن‬
‫ﻳﺎ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺷﻮد )ﻫﺮ دو ﻋﻤﻞ اﻧﻬﺪام و ﻗﺼﺪ‬
‫ﻓﺴﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮأﻣﺎً ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ(« )‪.(Ibid‬‬
‫ﺑﺎ ﮔﻢ ﺷﺪن وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ ﻳﺎ دﻳﮕﺮي ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ‬
‫ﻣﻮﺻﻲ اﺣﺮاز ﺷﻮد‪ ،‬وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﺴﺦ ﻧﻤﻲﺷﻮد و در اﻳﻦ ﻣﻮرد ذيﻧﻔﻊ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ادﻟﺔ دﻳﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن روﻧﻮﺷﺖ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﭘﻴﺶﻧﻮﻳﺲ آن ﻳﺎ دﻟﻴﻞ ﺷﻔﺎﻫﻲ‬
‫اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ )دﻋﻮي ﺳﻮﮔﺪن ﻋﻠﻴﻪ ﻟﺮد ﺳﻨﺖ ﻟﺌﻮﻧﺎردز‪1876 ،‬؛ ‪.(PAFIELD, 2007: 301‬‬
‫در دﻋﻮاي ﮔﻴﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﮔﻴﻞ )‪ (1909‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻛﻪ ﻣﺸﺎور ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﻮﺻﻲ ﺻﻼﺣﻴﺖ از‬
‫ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ وي را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺣﻀﻮر ﻣﻮﺻﻲ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫رأي داده ﺷﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻋﻤﻞ اﻧﻬﺪام وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ در زﻣﺎن از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺸﺎور‬
‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﻮﺻﻲ و در ﺣﻀﻮر او واﻗﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﺟﺎزهاي ﺑﺮاي ﺗﻨﻔﻴﺬ ﻋﻤﻞ اﻧﻬﺪام‬

‫‪1. Divorce‬‬
‫‪2. Annulment‬‬
‫‪3. void‬‬
‫‪441‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫) ‪PAFIELD,‬‬ ‫ﻣﺸﺎور ﺣﻘﻮﻗﻲ ﭘﺲ از آن زﻣﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﻴﺴﺖ )ﻛﺎرﮔﺮ واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد(«‬
‫‪.(2007: 301‬‬
‫در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ اﺻﻞ و ﻓﺮض ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻮﺻﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‬
‫ﻣﻮﺻﻲ ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ اﻗﺪام‬
‫ﻧﺎﻗﺼﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻧﻬﺪام وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﺜﻼً ﻓﻮت ﻗﺒﻞ از ﺗﻜﻤﻴﻞ آن‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دادﮔﺎه آن وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ را ﻓﺴﺦﺷﺪه ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻜﺲ اﮔﺮ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ ﻣﻮﺻﻲ ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻳﺎ در ذﻫﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺼﺪ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮده ﺑﺎ ﻣﺮگ او درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺔ اﻣﻮاﻟﺶ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮده و ﺳﭙﺲ ﻣﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دادﮔﺎه رأي داده ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال و اﺷﺘﺒﺎه در ﻗﺼﺪ ﻓﺴﺦ ﻣﻮﺻﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮ وي )ﻣﻮﺻﻲﻟﻪ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫روﻧﻮﺷﺖ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﭘﺎرهﺷﺪه ﻳﺎ ازﺑﻴﻦرﻓﺘﻪ ﻫﻢ آن را اراﺋﻪ دﻫﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺻﺤﺖ آن و‬
‫اﻧﺘﻔﺎع از وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﻣﺘﻮﻓﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ )رأي ﺻﺎدره در ﻣﻮرد ﻣﺎﺗﺮك ﮔﺮﻳﻦ‬
‫اﺳﺘﺮﻳﺖ ﺳﺎل ‪.(Ibid: 302) (1930‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻦ اﺻﻞ در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻳﺎ دﻛﺘﺮﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺴﺒﻲ ﻳﺎ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻓﺴﺦ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺷﺎره ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻓﺮﺿﻲ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺣﻴﺎ وﺻﺎﻳﺎي ﻓﺴﺦﺷﺪه‪ 2‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ وﺻﻴﺖ اول ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎي ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه ﻓﺴﺦ ﻛﺮده ﻳﺎ از آن رﺟﻮع ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آن را ﻳﺎ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻨﻔﻴﺬ ﻣﺠﺪد‪33‬وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ اول‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺘﻤﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم اﻣﻀﺎ ﺷﺪه و دﻻﻟﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﺎﻧﺪن وﺻﻴﺖ اول ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ اول را اﺣﻴﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺮر‬
‫ﺷﺪه اﺣﻴﺎي وﺻﻴﺖ اول ﺻﺮﻓﺎً از ﻃﺮﻳﻖ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن وﺻﻴﺖ دوم ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻲ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺷﻤﺎرة ‪1‬‬
‫را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺻﺮف اﻳﻨﻜﻪ وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺷﻤﺎرة ‪ 2‬را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد ﻳﺎ ﻣﻌﺪوم‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻤﻲﺷﻮد وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ ﺷﻤﺎرة ‪ 1‬اﺣﻴﺎ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻗﺪام ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻫﻴﭻﻛﺪام از دو وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺘﻮﻓﺎي ﺑﺪون وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﺗﻠﻘﻲ‬
‫ﺷﻮد )‪.(HEWISTON(r), 2010-2011: 8-9‬‬

‫‪1. Doctrine of Dependent Relative Revocation‬‬

‫‪2. Revival of revoked wills‬‬
‫‪3. Re- execution‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪442‬‬

‫در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان ﻧﻴﺰ اﮔﺮﭼﻪ رﺟﻮع از رﺟﻮع ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﭼﻪ ﺑﺎ‬
‫وﺻﻴﺖ دوم ﻣﺘﻌﺎرض واﻗﻊ ﺷﺪه و ﭼﻪ ﺑﺎ ارادة ﺻﺮﻳﺢ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ اول ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع رﺟﻮع ﺑﺎ اﻳﺠﺎد رﺟﻮع ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮد ﻣﻨﺘﻔﻲ ﺷﺪه و ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﻣﺠﺪد ﺑﻪ آن‬
‫رﺟﻮع ﻛﺮد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ راهﺣﻞ در ﺣﻘﻮق اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻛﻪ ﺻﺮف از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن‬
‫وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﺔ دوم ﻣﻮﺟﺐ اﺣﻴﺎي وﺻﻴﺖ اول ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان ﻗﺎﺑﻞ ﻋﻤﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮاﻛﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ و از راه ﺗﻤﻠﻴﻚ‬
‫ﻣﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪول از آن اﻣﻜﺎن دارد‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻮﺻﻲ وﺻﻴﺘﻲ ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎ‬
‫وﺻﻴﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮد اﻧﺸﺎء ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ وﺻﻴﺖ دوم را ﻓﺴﺦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدة ‪ 836‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﺳﺎﺑﻖ داراي اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ« )ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ 1369 ،‬ب‪.(320 :‬‬
‫در واﻗﻊ در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان ﺑﺎ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﻋﻤﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﻨﺤﻞ ﻣﻲﺷﻮد و اﻋﺎدة اﻋﺘﺒﺎر اﻣﺮ‬
‫ﻣﻌﺪوم ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﻳﺮش ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وﻟﻲ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ اول ﺑﻪﺻﻮرت ﺿﻤﻨﻲ و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ وﺻﻴﺖ ﻣﻌﺎرﺿﻲ ﺑﺎ وﺻﻴﺖ اول ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﺻﻲ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪ وﺻﻴﺖ دوم‬
‫رﺟﻮع ﻛﻨﺪ ﻳﺎ وﺻﻴﺖ دوم را ﻓﺴﺦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ اول ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ در ﺣﻘﻮق‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺻﺮف اﻧﻬﺪام وﺻﻴﺖ دوم‪ ،‬وﺻﻴﺖ اول اﻋﺘﺒﺎرش ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ و ﻫﺮ دو وﺻﻴﺖ از‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﻓﺎ ﺑﺪون وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﻟﺤﺎظ ﻣﻼﻛﺎت ﻣﻄﺮحﺷﺪه ﺣﻖ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﻮت ﻣﻮﺻﻲ‬
‫در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ از ﻗﻮاﻋﺪ آﻣﺮه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ ﺣﻘﻮﻗﺪانﻫﺎ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻮرد ﺣﻜﻢ ﻳﺎ ﺣﻖ ﺻﺮف داﻧﺴﺘﻦ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان ﺗﺮدﻳﺪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻗﻄﻊﻧﻈﺮ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎت و ﻣﻼﻛﺎت ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ در‬
‫اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮﺧﻼف ﺣﻘﻮق ﻏﻴﺮﻣﺎﻟﻲ و ﻣﻌﻨﻮي اﺻﻞ ﺑﺮ اﺳﻘﺎط اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ و وﻗﺘﻲ‬
‫ﻣﻮﺻﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪة ﺗﺴﻠﻴﻂ ﺣﻖ دارد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎل ﺧﻮد ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ دارد‬
‫اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﺳﺘﺤﺒﺎب وﺻﻴﺖ ﻣﺨﺘﺎر در اﺻﻞ وﺻﻴﺖ ﻛﺮدن ﻳﺎ ﻧﻜﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ‬
‫اوﻟﻲ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﻫﻢ ﺳﻠﺐ ﻛﺮدن ﺣﻖ رﺟﻮع ﺧﻮد از وﺻﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ در ﻧﻈﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از اﻳﻦ ﺣﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان‬
‫ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺮرهاي ﺑﺮ ﺣﻜﻢ و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ وﺻﻴﺖ ﻳﺎ رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﺻﻲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺮاﺑﺮ اﺻﻞ آزادي اراده‪ ،‬اﺷﺨﺎص در اﻣﻮر ﻣﺎﻟﻲ و ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻟﻲ ﺧﻮد داراي اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل وﺻﻴﺖ ﭼﻮن ﺟﺰء اﺣﻮال ﺷﺨﺼﻴﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﻨﺒﺔ ﻣﺬﻫﺒﻲ و‬
‫ﻣﻌﻨﻮي آن ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺔ ﻣﺎدي آن ارﺟﺤﻴﺖ دارد و از ﻃﺮﻓﻲ ﻓﺮض ﻗﺎﻧﻮن و ﺷﺮع ﺑﺮ ﺑﺎزﮔﺬاﺷﺘﻦ دﺳﺖ‬
‫‪443‬‬ ‫رﺟﻮع از وﺻﻴﺖ ﺗﻤﻠﻴﻜﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ در ﺣﻘﻮق ﻣﺼﺮ و اﻧﮕﻠﻴﺲ‬

‫ﻣﻮﺻﻲ و اﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ارادة وي ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺔ ﺣﻴﺎت اوﺳﺖ و ﺳﻠﺐ ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺣﻖ از ﺧﻮد ﺑﺎ‬
‫اﻗﺘﻀﺎي رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻼﺣﻈﺎت و ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﺑﺮاي او ﭘﻴﺶ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ ،‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺣﻖ رﺟﻮع ﻣﻮﺻﻲ را ﺑﺎﻳﺪ در زﻣﺮة اﺣﻜﺎم و‬
‫ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ ﻣﻮﺻﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻛﺮد ﺗﺎ ﺟﻠﻮي آﺧﺮﻳﻦ ارادة وي و ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻼح وي و ﺣﻘﻮق‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ دﻳﮕﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﺮ ﺣﻜﻢ ﺑﻮدن آن‬
‫ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﺻﻼح ﻣﺎده ﻗﺎﻧﻮن ‪ 838‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار‪،‬‬
‫روﻳﺔ ﻗﻀﺎﻳﻲ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻣﺎﻣﻴﻪ و ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ را ﻗﺎﺑﻞ اﺳﻘﺎط ﻧﺪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﻟﻒ( ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫‪ .1‬ارﺷﺪي‪ ،‬ﻋﻠﻲﻳﺎر )‪ .(1387‬وﺻﻴﺖ در ﺣﻘﻮق اﻳﺮان و ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬چ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ )‪ .(1364‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬چ ﺳﻮم‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد و ﻃﺎﻫﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪ .(1384‬داﻧﺸﻨﺎﻣﺔ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺤﺮاب ﻓﻜﺮ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺟﻌﻔﺮي ﻟﻨﮕﺮودي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ )‪ .(1391‬اﻟﻔﺎرق‪ ،‬چ دوم‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪.‬‬
‫‪ .(1390) ------------------- .5‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ )وﺻﻴﺖ(‪ ،‬چ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪.‬‬
‫‪ .(1367) ------------------- .6‬ﺗﺮﻣﻴﻨﻮﻟﻮژي ﺣﻘﻮق‪ ،‬چ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ )‪ .(1391‬اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع(‪.‬‬
‫‪ .(1394) -------- .8‬اﺳﺘﻔﺘﺎﺋﺎت‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع(‪.‬‬
‫‪ .9‬ﻃﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺣﺒﻴﺐاﷲ )‪ .(1375‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﻗﻢ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺪرﺳﻴﻦ ﺣﻮزة ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻗﻢ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﻋﻤﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺴﻦ )‪ .(1379‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻴﺪ‪ ،‬چ ﺳﻲام‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ .11‬ﻛﺎﺗﻮزﻳﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ )‪(1369‬اﻟﻒ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ )ﻋﻘﻮد ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻄﺎﻳﺎ(‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻳﻠﺪا‪.‬‬
‫‪(1369) ---------- .12‬ب‪ .‬وﺻﻴﺖ در ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ اﻳﺮان‪ ،‬چ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺎﻧﻮن وﻛﻼي دادﮔﺴﺘﺮي ﻣﺮﻛﺰ‪.‬‬
‫‪ .(1381) ---------- .13‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ در ﻧﻈﻢ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬چ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻴﺰان‪.‬‬
‫‪ .14‬ﻣﺤﻘﻖ داﻣﺎد‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ )‪ .(1368‬وﺻﻲ‪ ،‬چ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .15‬ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1386‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬چ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﺎرس ﻧﻮﻳﻦ‪.‬‬
‫‪ .16‬ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ )‪ .(1388‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺼﺮ‪ ،‬چ اول‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪.‬‬

‫ب( ﻋﺮﺑﻲ‬
‫‪ .17‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻚ‪ ،‬ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ )‪1982‬م(‪ .‬وﺻﻴﺖ‪ ،‬چ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬اﻟﺪاراﻟﺠﺎﻣﻌﻴﻪ‪.‬‬
‫‪ .18‬اﺑﻮزﻫﺮه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪1950‬م(‪ .‬ﺷﺮح ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻮﺻﻴﻪ‪ ،‬چ دوم‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ :‬ﻣﻜﺘﺒﻪ اﻻﻧﺠﻠﻮ اﻟﻤﺼﺮﻳﻪ‪.‬‬
‫‪ .19‬ﺣﺮّ ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ )‪1427‬ق(‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،7‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻻﻋﻠﻤﻲ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪.‬‬
‫‪ .20‬ﺣﻠّﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻧﺠﻢاﻟﺪﻳﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﺤﻘﻖ )‪1408‬ق(‪ .‬ﺷﺮاﻳﻊ اﻻﺳﻼم‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﻗﻢ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﻮﺳﺴﻪ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﺎن‪.‬‬
‫‪ .21‬ﺣﻠّﻲ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﺗﺬﻛﺮه اﻟﻔﻘﻬﺎ )ﻛﺘﺎب اﻟﻮﺻﺎﻳﺎ(‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺑﻲﺟﺎ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬دورة ‪ ،49‬ﺷﻤﺎرة ‪ ،3‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1398‬‬ ‫‪444‬‬

‫‪ .22‬ﺷﺤﺎﺗﻪ اﻟﺤﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ )‪1976‬م(‪ .‬اﻻﺣﻮال اﻟﺸﺨﺼﻴﻪ ﻓﻲ اﻟﻮﻻﻳﻪ و اﻟﻮﺻﻴﻪ و اﻟﻮﻗﻒ‪ ،‬چ اول‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ :‬ﻣﻄﺒﻌﻪ‬
‫داراﻟﺘﺎﻟﻴﻒ‪.‬‬
‫‪ .23‬ﺷﺮﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺧﻄﻴﺐ )‪1958‬م(‪ .‬ﻣﻐﻨﻲ اﻟﻤﺤﺘﺎج‪ ،‬چ اول‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪.‬‬
‫‪ .24‬ﺷﻬﻴﺪﺛﺎﻧﻲ‪ ،‬زﻳﻦاﻟﺪﻳﻦ ﺟﺒﻞ ﻋﺎﻣﻠﻲ )ﺑﻲﺗﺎ(‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻚ اﻻﻓﻬﺎم )ﺷﺮح ﺑﺮ ﺷﺮاﻳﻊ ﻣﺤﻘﻖ(‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺑﻲﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ .25‬ﻋﺎﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد )‪1326‬ق(‪ .‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻜﺮاﻣﻪ )ﺷﺮح ﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻼﻣﻪ(‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ج ‪.9‬‬
‫‪ .26‬ﻧﺠﻔﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ )‪1430‬ق(‪ .‬ﺟﻮاﻫﺮاﻟﻜﻼم‪ ،‬چ ‪ ،1‬ج ‪ ،28‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪.‬‬

‫ج( ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫‪27. HEWITSON(r), (2012). Property Law Statutes, (2010-2011). London, Routledge Taylor‬‬
‫‪and Francis Group‬‬
‫‪28. PADFIELD(c. f),(2007). Law Made Simple, London,10ed.‬‬
‫‪29. WALKER(d. m),(1980). The Oxford Companion to Law, Clarendon, Oxford University‬‬
‫‪Press.‬‬