ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ HELLENIC CHAPTER

ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑΣ OF IAH

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΓΕΩΛΟΓΩΝ & CYPRUS ASSOCIATION OF GEOLOGISTS &

ΜΕΤΑΛΛΕΙΟΛΟΓΩΝ ΚΥΠΡΟΥ MINING ENGINEERS

11ο ΔΙΕΘΝΕΣ
ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
11th INTERNATIONAL
HYDROGEOLOGICAL CONGRESS

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
CONFERENCE PROCEEDINGS
ΤΟΜΟΣ
VOLUME 1
ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ /ORGANISED BY:
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑΣ
HELLENIC CHAPTER OF INTERNATIONAL ASSOCIATION OF HYDROGEOLOGIS TS -
IAH
ΣΥΝΔΕΣ ΜΟΣ ΓΕΩΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΕΙΟΛΟΓΩΝ ΚΥΠΡΟΥ

CYPRUS ASSOCIATION OF GEOLOGISTS AND MINING ENGINEERS

ΣΥΝΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ/ CO-ORGANISED BY:
ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
AGRICULTURAL UNIVERSITY OF ATHENS
ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒ ΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
ΣΧΟΛΗ MHXANΙΚΩΝ ΜΕΤΑΛΛΕΙΩΝ-ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΩΝ
NATIONAL TECHNICAL UNIVERS ITY OF ATHENS
SCHOOL OF MINING &METALLURGICAL ENGINEERING

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ:
Γ.ΣΤΑΜΑΤΗΣ, Κ.ΒΟΥΔΟΥΡΗΣ, Ε.ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ε.ΨΩΜΙΑΔΗΣ, Μ.ΔΙΑΚΑΚΗΣ,
Μ.ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ, Ι.ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ, Λ.ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ
EDITORS:
G.STAMATIS, K.VOUDOURIS, E.VASILEIOU, E.PSOMIADIS, M.DIAKAKIS,
M. POTAMIANOU, I.GRIGORIOU, L.ATHANASIADOU

ATHENS 2017/ ΑΘΗΝΑ 2017

ISBN: 978- 618- 83393-0-9 (τ.1)
ISBN: 978- 960- 88816-9-3 (τ.2)
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑΣ
THE GEOLOGICAL SOCIETY OF GREECE
HELLENIC COMMITTEE OF HYDROGEOLOGY
Επικοινωνία:
Γεώργιος Σταμάτης, Καθηγητής Γ.Π.Α, (0030) 210 529 4158
Σχολή Αγροτικής Παραγωγής, Υποδομών και Περιβάλλοντος
Τμήμα Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων & Γεωργικής Μηχανικής
Εργαστήριο Ορυκτολογίας & Γεωλογίας
Ιερά Οδός 75, 118 55 ΑΘΗΝΑ

E-mail: stamatis@aua.gr

Όλες οι επιστημονικές δημοσιεύσεις στα πρακτικά του Συνεδρίου έχουν αξιολογηθεί

και εγκριθεί για δημοσίευση από την Επιστημονική Επιτροπή.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΟΥΣ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟΥ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΟΥ
ΧΗΜΙΚΟΥ ΓΕΩΘΕΡΜΟΜΕΤΡΟΥ ΚΑΙ
ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΣΤΑ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΑ ΝΕΡΑ ΤΩΝ ΘΕΡΜΩΝ ΝΙΓΡΙΤΑΣ
1
ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ Α.*, 2 ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ Μ. και 3 ΒΕΡΡΟΣ Γ.
1
Ι.Γ.Μ.Ε., Σπ. Λούη 1, 13677, Ολυμπιακό Χωριό, Αχαρναί, Αττική, arvanitis@igme.gr
2
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Γεωλογίας, 54124 Θεσσαλονίκη,
mariap@geo.auth.gr
3
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Χημείας, 54124 Θεσσαλονίκη,
gdverros@gmail.com

Λέξεις κλειδιά: Γεωθερμία, Γεωθερμομετρία, Γεωχημεία, Χημική Ισορροπία, Ορυκτά

Περίληψη
Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται ένα λεπτομερές και ολοκληρωμένο Υπολογιστικό
Γεωθερμομετρικό Μοντέλο για την εκτίμηση της θερμοκρασίας των βαθύτερων ταμιευτήρων.
Η μεθοδολογία που αναπτύχθηκε βασίζεται στην επιλογή ορυκτών, τα οποία θα μπορούσαν να
είναι σε ισορροπία με το νερό μέσα στο γεωθερμικό ταμιευτήρα. Η επιλογή των ορυκτών
επιτυγχάνεται συγκρίνοντας, για δεδομένη θερμοκρασία, τις καθιερωμένες σταθερές
ισορροπίας διαφόρων ορυκτών με τις εκτιμώμενες τιμές από τις χημικές αναλύσεις των νερών.
Εφαρμόστηκε μια τεχνική βελτιστοποίησης για την εκτίμηση της θερμοκρασίας του νερού στον
ταμιευτήρα, ελαχιστοποιώντας την απόκλιση από την ισορροπία. Αυτή η γεωθερμομετρική
μέθοδος εφαρμόστηκε στα γεωθερμικά νερά του πεδίου Θερμών Νιγρίτας, έγινε σύγκριση των
αποτελεσμάτων που προέκυψαν με άλλα κλασσικά χημικά γεωθερμόμετρα και διαπιστώθηκε
μια πολύ καλή συμφωνία με τις γεωθερμικές συνθήκες τόσο του πεδίου της Θερμών Νιγρίτας
όσο και της ευρύτερης περιοχής της λεκάνης Στρυμόνα.

DEVELOPMENT OF A DETAILED AND COMPREHENSIVE

COMPUTATIONAL CHEMICAL GEOTHERMOMETER AND
ITS APPLICATION TO THE THERMA-NIGRITA GEOTHERMAL WATERS

ARVANITIS A., PAPACHRISTOU M. and VERROS G.

Key words: Geothermy, Geothermometry, Geochemistry, Chemical Equilibrium, Minerals

Abstract
This paper proposes a detailed and comprehensive Computational Chemical Geothermometry
(CCG) method for estimating the temperatures in deep geothermal reservoirs. The development
of this methodology and computational framework was based on the selection of minerals that
might be in equilibrium with the water within the geothermal reservoir. The selection of
minerals is achieved by comparing, for a given temperature, the well established equilibrium
constants of various minerals with the estimated values from the water chemical analysis. An
optimization technique was applied to estimate the optimal temperature for the water in the
reservoir by minimizing the deviation from equilibrium. The proposed CCG method was
applied to the geothermal waters of the Therma-Nigrita field (SW part of the Strymon basin).
The geothermal reservoir is hosted in the basal conglomerates and the fractured top of the
ophiolitic basement overlain by Neogene and Quaternary sediments. The piezometric map of
the reservoir and the distribution of isothermal curves indicate that the recharge zone is located
in the NE part of the field, close to a NW-SE normal fault, which causes abrupt subsidence of
the basement northwards and probably favors the ascent of geothermal fluids from greater
depths. The geothermal waters having maximum measured temperature at 64o C, TDS values 1-

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 51

2.5 g/l and acidic character (pH<7), are mainly of Na-HCO3 type, containing large amounts of
CO2 . The application of the CCG method has provided the following results: (a) chalcedony and
quartz are close to equilibrium and they are candidate minerals for the reservoir wall rock, and
(b) the deep reservoir temperature is estimated to be about 120ο C (deviation of 10-15o C). This
calculated temperature shows a satisfactory agreement compared with the values obtained from
other classic chemical geothermometers, such as silica, Na/Li and K-Mg geothermometers. In
addition, this computed temperature is in accordance with the deep geothermal conditions in the
central part of the Strymon basin (135o C at 3651 m depth), suggesting the “deep basin
(reservoir) conceptual model” for the Therma-Nigrita hydrothermal-convection system.

1. Εισαγωγή
Τα χημικά γεωθερμόμετρα συνιστούν ένα χρήσιμο εργαλείο για την εκτίμηση της
θερμοκρασίας στους βαθύτερους γεωθερμικούς ταμιευτήρες και βασίζονται στη χημική
σύσταση των θερμών νερών που λαμβάνονται από πηγές και γεωτρήσεις. Η θερμοκρασία του
ταμιευτήρα υπολογίζεται σε συνάρτηση με τις συγκεντρώσεις συγκεκριμένων στοιχείων, όπως
Na+, K+, Ca2+, Mg2+ (αλκαλικά γεωθερμόμετρα), SiO 2 (πυριτικά γεωθερμόμετρα) ή και άλλων
στοιχείων, π.χ. Li+, Al3+ (εμπειρικά γεωθερμόμετρα). Έχει διαπιστωθεί ότι η εφαρμογή
διαφόρων κλασσικών χημικών γεωθερμομέτρων δίνει τιμές θερμοκρασίας του βαθύτερου
γεωθερμικού ταμιευτήρα, οι οποίες αποκλίνουν σημαντικά μεταξύ τους.
Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται μια νέα προσέγγιση για την εκτίμηση της θερμοκρασίας
του βαθύτερου γεωθερμικού ταμιευτήρα: το λεπτομερές και ολοκληρωμένο Υπολογιστικό
Χημικό Γεωθερμόμετρο (Computational Chemical Geothermometer, CCG). Αυτή η προσέγγιση
βασίζεται στη θεώρηση και μελέτη της ισορροπίας μεταξύ του γεωθερμικού ρευστού και
ορυκτών σε δεδομένη θερμοκρασία. Ως πρώτο βήμα και με βάση μια λεπτομερή χημική
ανάλυση του γεωθερμικού ρευστού, θεωρείται ότι μέσα στον ταμιευτήρα συγκεκριμένα ορυκτά
βρίσκονται σε ισορροπία με το ρευστό. Στη συνέχεια επιλύεται ένα πρόβλημα βελτιστοποίησης
προκειμένου να υπολογιστεί η βέλτιστη θερμοκρασία για τον ταμιευτήρα. Αυτό το
ολοκληρωμένο Υπολογιστικό Χημικό Γεωθερμόμετρο (CCG) εφαρμόσθηκε με επιτυχία και
έδωσε ικανοποιητικά αποτελέσματα για τα θερμά νερά των Θερμοπυλών (Verros et al., 2007)
καθώς και της Νέας Απολλωνίας, Σάνης-Αφύτου και Σαντορίνης (Verros and Papachristou,
2014, 2017). Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η εφαρμογή του προαναφερθέντος
γεωθερμομέτρου CCG στα γεωθερμικά νερά του πεδίου Θερμών Νιγρίτας Σερρών (λεκάνη
Στρυμόνα), η σύγκριση των αποτελεσμάτων του με άλλα κλασσικά χημικά γεωθερμόμετρα και
η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την αξιοπιστία αυτής της νέας γεωθερμομετρικής
προσέγγισης. Το γεωθερμικό πεδίο Θερμών Νιγρίτας είναι από τα καλύτερα μελετημένα πεδία
στον Ελλαδικό χώρο και συνεπώς η δοκιμή αυτού του Υπολογιστικού Χημικού
Γεωθερμομέτρου και η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων του αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

2. Το Ολοκληρωμένο Υπολογιστικό Χημικό Γεωθερμόμετρο (Computational

Chemical Geothermometer, CCG)
Τα χημικά γεωθερμόμετρα θεωρούν ότι μπορεί να επιτευχθεί μια ισορροπία μεταξύ ενός ή
περισσότερων ορυκτών και του γεωθερμικού ρευστού σε ορισμένη θερμοκρασία και βάθος. Οι
παραδοχές που ισχύουν για τα γνωστά χημικά γεωθερμόμετρα χρησιμοποιούνται και για το
προτεινόμενο ολοκληρωμένο Υπολογιστικό Χημικό Γεωθερμόμετρο CCG. Πιο συγκεκριμένα
αυτές οι παραδοχές είναι οι ακόλουθες: (α) χημικές αντιδράσεις, που εξαρτώνται από τη
θερμοκρασία, λαμβάνουν χώρα σε βάθος, (β) υπάρχει περίσσεια όλων των συστατικών που
εμπλέκονται σε εξαρτώμενες από τη θερμοκρασία χημικές αντιδράσεις, (γ) ισορροπία νερού -
πετρώματος προκύπτει στη θερμοκρασία του ταμιευτήρα, (δ) ελάχιστη ή καμιά
επανεξισορρόπηση ή μεταβολή στη χημική σύσταση δε λαμβάνει χώρα σε χαμηλότερες
θερμοκρασίες κατά την ανοδική ροή του νερού από τον ταμιευτήρα στην επιφάνεια και δεν
υπάρχει ανάμιξη του θερμού βαθύτερου νερού με ψυχρότερα, μικρότερου βάθους υπόγεια νερά.
Συγκεκριμένα, θεωρείται ότι για κάθε ορυκτό j υπάρχει μια αντίδραση ισορροπίας, η οποία

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 52

χαρακτηρίζεται από το γινόμενο διαλυτότητας (Tole et al., 1993):

(1)
όπου:
- νOi αναφέρεται στον αριθμό των γραμμομορίων (moles) των συστατικών του ορυκτού σε ένα
mole διαλύματος
- mi είναι η μοριακή κατά βάρος συγκέντρωση (molality), δηλαδή ο αριθμός των moles του
διαλελυμένου ορυκτού ανά kg διαλύτη (νερού), δηλ. mol/kg
- γi είναι ο συντελεστής ενεργότητας του διαλελυμένου ορυκτού
- αOi είναι η ενεργότητα του διαλελυμένου ορυκτού, που είναι αδιάστατο μέγεθος, εκφράζει τη
δραστική ή αποτελεσματική συγκέντρωση που καθορίζει τη συμμετοχή ενός ιόντος στις
χημικές αντιδράσεις και ορίζεται ως α Oi =γOi .mOi
Στην εξίσωση (1), το ν Oi είναι αρνητικό για συστατικά που εμφανίζονται στην αριστερή πλευρά
της αντίδρασης και το σύμβολο Π αντιπροσωπεύει γινόμενο. Επειδή αποκλείονται ορυκτά
στερεά διαλύματα, λαμβάνεται α Oi = 1.
H επίτευξη της ισορροπίας μέσα στον ταμιευτήρα εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως
η κινητική της συγκεκριμένης αντίδρασης, η θερμοκρασία του ταμιευτήρα, η διαλυτότητα των
τοιχωμάτων του πετρώματος που φιλοξενεί τον ταμιευτήρα, οι συγκεντρώσεις των στοιχείων-
δεικτών στο νερό και ο χρόνος παραμονής του νερού στον ταμιευτήρα στη συγκεκριμένη
θερμοκρασία. Συνεπώς, η ισορροπία μέσα στον ταμιευτήρα μπορεί να επιτευχθεί για μερικές
αντιδράσεις και για άλλες όχι. Αυτό σημαίνει ότι η δεξιά πλευρά της εξίσωσης (1) δεν είναι
απαραίτητα ίση με το γινόμενο διαλυτότητας .
Για τον υπολογισμό της θερμοκρασίας του γεωθερμικού ταμιευτήρα χρησιμοποιείται ένας
αλγόριθμος δύο σταδίων: Το πρώτο στάδιο αφορά την επιλογή των ορυκτών, τα οποία θα
μπορούσαν να βρίσκονται σε ισορροπία με το γεωθερμικό ρευστό μέσα στον ταμιευτήρα. Στο
δεύτερο στάδιο γίνεται η εκτίμηση της θερμοκρασίας στον ταμιευτήρα προσφεύγοντας σε
τεχνικές βελτιστοποίησης.
(α) Πρώτο στάδιο. Στο πρώτο στάδιο υπολογίζεται ο χαρακτηριστικός λόγος Rkj για το ορυκτό
j σε κάθε θερμοκρασία k:

(2)
όπου
- γi είναι οι συντελεστές ενεργότητας, υπολογίζονται ως συνάρτηση της θερμοκρασίας και
της συγκέντρωσης χημικών ειδών (ορυκτών) με τη χρήση πρότυπων-τυποποιημένων
μεθόδων (Parkhurst, 1990) και τίθενται ίσοι με τη μονάδα
- είναι το γινόμενο διαλυτότητας για διάφορα ορυκτά και οι τιμές του είναι
συνάρτηση της θερμοκρασίας
- mi είναι οι μοριακότητες κατά βάρος (molalities) και υπολογίζονται με την επίλυση των
αντίστοιχων ισοζυγίων μάζας. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να συσχετισθεί άμεσα η συνολική
μάζα των στοιχείων Na, K, Ca, Mg, Al, Cl, Si και των ιόντων SO4 -2 , CO3 2-, HCO3 - με τη
συγκέντρωση διαφόρων χημικών ειδών, θεωρώντας ισορροπία και επιλύοντας τα αντίστοιχα
ισοζύγια μάζας. Η συνολική μάζα κάθε στοιχείου σε συγκέντρωση διαφόρων χημικών
ειδών δίνεται από την εξίσωση (Reed, 1982):

(3)

όπου το n w αναφέρεται στη μάζα του νερού-διαλύτη σε kg. Για παράδειγμα, το ισοζύγιο μάζας

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 53

για το Na στο διάλυμα είναι:

(4)
Οι μη γραμμικές αλγεβρικές εξισώσεις ισοζυγίου μάζας επιλύονται για δεδομένη θερμοκρασία,
χρησιμοποιώντας τυποποιημένες αριθμητικές μεθόδους. Η συνολική μάζα κάθε στοιχείου ή
ιόντος προσδιορίζεται από τη χημική ανάλυση.
Ο χαρακτηριστικός λόγος Rkj αποτελεί ένδειξη για την παρουσία ενός επιλεγμένου ορυκτού στα
πετρώματα του ταμιευτήρα σε δεδομένη θερμοκρασία. Πιο συγκεκριμένα, αν ικανοποιείται η
επίτευξη ισορροπίας (Rkj =1) για το ορυκτό j σε συγκεκριμένη θερμοκρασία k, τότε αυτό το
ορυκτό επιλέγεται ως υποψήφιο ορυκτό για το τοίχωμα του πετρώματος του ταμιευτήρα. Κατά
κανόνα, η θερμοκρασία της πηγής ή της γεώτρησης λαμβάνεται ως αναφορά για την επιλογή
των υποψήφιων ορυκτών.
Πολύ συχνά οι τιμές της συνολικής συγκέντρωσης του αργιλίου (Al) υπολογίζονται με μέτρια
ακρίβεια ή, ακόμη χειρότερα, είναι άγνωστες και αυτό αποτελεί ένα κύριο πρόβλημα. Τα
περισσότερα ορυκτά περιλαμβάνουν το Al ως κύριο συστατικό (Arnórsson et al., 1982, Reed,
1982, Tole et al., 1993). Επιπλέον, το γεωθερμικό ρευστό αναμένεται να βρίσκεται σε
ισορροπία τουλάχιστον με δύο ορυκτά που έχουν το Al ως δομικό στοιχείο (Pang and Reed,
1998). Η συγκέντρωση του Al μπορεί είτε να μετρηθεί είτε να υπολογιστεί από το pH του
γεωθερμικού ρευστού χρησιμοποιώντας βασικές φυσικοχημικές αρχές. Στην παρούσα εργασία
η γραμμομοριακή συγκέντρωση του Al(OH) 4 - υπολογίστηκε από τη σχέση: log10 (CAl(OH)4 ) = -pH
+ 14.2 (Hem and Roberson, 1967)
(β) Δεύτερο στάδιο. Στο δεύτερο στάδιο, που είναι η εκτίμηση της θερμοκρασίας του
βαθύτερου γεωθερμικού ταμιευτήρα, είναι απαραίτητη η χρήση τεχνικών βελτιστοποίησης
(Stewart et al., 1992). Στόχος είναι να εκτιμηθεί η βέλτιστη τιμή για τον ταμιευτήρα,
επιλέγοντας κατάλληλη αντικειμενική συνάρτηση προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί η απόκλιση
του χαρακτηριστικού λόγου Rkj από την ισορροπία. Για το σκοπό αυτό επιλύονται τα ισοζύγια
μάζας για κάθε επιλεγμένη θερμοκρασία k και υπολογίζονται οι τιμές Rkj για τα επιλεγμένα
ορυκτά. Σε κάθε τιμή θερμοκρασίας του αλγορίθμου, θα πρέπει να επιλύονται τα ισοζύγια
μάζας που χρησιμοποιούνται για την εκτίμηση του χαρακτηριστικού λόγου Rkj . Αυτό οδηγεί σε
έναν αλγόριθμο βελτιστοποίησης δύο βημάτων: το πρώτο βήμα είναι η επίλυση των ισοζυγίων
μάζας, ενώ το δεύτερο βήμα είναι η εκτίμηση της θερμοκρασίας του ταμιευτήρα.
Χρησιμοποιούνται πρότυπες μέθοδοι μη γραμμικών τεχνικών βελτιστοποίησης (Stewart et al.,
1992) προκειμένου να εκτιμηθεί η θερμοκρασία του ταμιευτήρα, απαιτώντας να είναι ελάχιστη
η αντικειμενική συνάρτηση.
Χρησιμοποιείται ο ακόλουθος τύπος ως αντικειμενική συνάρτηση F:

(5)
όπου
- wkj είναι τα κατάλληλα σταθμά (βάρη)
- Ν είναι ο συνολικός αριθμός των ορυκτών που έχουν επιλεγεί ως υποψήφια ορυκτά για
το τοίχωμα του πετρώματος του ταμιευτήρα σε κάθε δεδομένη θερμοκρασία, όπως
δοκιμάσθηκαν στο πρώτο στάδιο
- L είναι ο συνολικός αριθμός των θερμοκρασιών που δοκιμάσθηκαν στο πρώτο στάδιο
- το σύμβολο k αντιπροσωπεύει τις διαφορετικές θερμοκρασίες
- το σύμβολο j αντιπροσωπεύει τη διαφορετική διαμόρφωση της αντικειμενικής
συνάρτησης καθώς διαφορετικά ορυκτά θεωρούνται ότι βρίσκονται σε ισορροπία με το
γεωθερμικό ρευστό σε διάφορες θερμοκρασίες, όπως υπολογίστηκαν προηγουμένως.
Για πρακτικούς λόγους θεωρείται ότι τα σταθμά (βάρη) w kj είναι ίσα με τις τιμές Rkj .
Η παραπάνω μορφή της αντικειμενικής συνάρτησης επιτρέπει την εφαρμογή διαφορετικών
πολιτικών για την επιλογή υποψηφίων ορυκτών. Η πρώτη πολιτική απαιτεί όλα τα υποψήφια
ορυκτά (που έχουν τιμές Rkj κοντά στο 1) να συμμετέχουν στην αντικειμενική συνάρτηση, ενώ

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 54

η άλλη πολιτική απαιτεί να συμπεριληφθούν στην αντικειμενική συνάρτηση μόνον τα κοινά
(συνήθη) υποψήφια ορυκτά.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχει ένα εύρος τιμών και όχι μια μόνο τιμή για την
προτεινόμενη θερμοκρασία του ταμιευτήρα. Εκτός από τη θερμοκρασία του ταμιευτήρα, σε
περιπτώσεις ανάμιξης ο λόγος ανάμιξης V2/V1 προστίθεται στη διαδικασία βελτιστοποίησης
ως προσαρμόσιμη παράμετρος, όπου V1 είναι η ογκομετρική ροή από τον κύριο ταμιευτήρα και
V2 είναι η ογκομετρική ροή ενός πρόσθετου, όπως π.χ. το θαλασσινό νερό.

3. Εφαρμογή του oλοκληρωμένου Υπολογιστικού Χημικού Γεωθερμομέτρου (CCG)

στα Γεωθερμικά Νερά του Πεδίου Θερμών Νιγρίτας Σερρών - Σύγκριση με Κλασσικά
Χημικά Γεωθερμόμετρα - Αξιολόγηση Αποτελεσμάτων
Το oλοκληρωμένο Υπολογιστικό Χημικό Γεωθερμόμετρο (Computational Chemical
Geothermometer, CCG) εφαρμόσθηκε σε θερμά νερά γεωτρήσεων και πηγών του γεωθερμικού
πεδίου Θερμών Νιγρίτας Σερρών.
3.1 Το Γεωθερμικό Πεδίο Θερμών Νιγρίτας και Κύρια Χαρακτηριστικά του
Το γεωθερμικό πεδίο Θερμών Νιγρίτας εντοπίζεται στο ΝΔ τμήμα της λεκάνης του Στρυμόνα.
Το υπόβαθρο δομείται από μεταμορφωμένα πετρώματα της Σειράς Βερτίσκου της
Σερβομακεδονικής Μάζας (κυρίως γνεύσιοι, σχιστόλιθοι και αμφιβολίτες) και οφιόλιθους
(κυρίως περιδοτίτες), οι οποίοι εμφανίζονται στα περιθώρια του πεδίου. Πάνω στο
μεταμορφωμένο υπόβαθρο αποτέθηκαν Νεογενή και Τεταρτογενή ιζήματα, πάχους έως 500m
περίπου. Στο κατώτερο τμήμα αυτής της ιζηματογενούς ακολουθίας συναντάται κροκαλοπαγές
βάσης, το οποίο φιλοξενεί ρευστά, θερμοκρασίας έως 64ο C, και συνιστά τον γεωθερμικό
ταμιευτήρα του πεδίου. Τα υπερκείμενα Νεογενή και Τεταρτογενή ιζήματα αποτελούνται από
μάργες, ψαμμίτες, αργίλους, άμμους, αμμούχες αργίλους, χάλικες, μαργαϊκούς και λιμναίους
ασβεστολίθους και ερυθροστρώματα και είναι πλούσια σε αργιλο-μαργαϊκό υλικό, γεγονός που
τα καθιστά υδατοστεγανά, απομονώνοντας το γεωθερμικό ταμιευτήρα από τα ρηχότερα και
επιφανειακά νερά. Μέσα σ’ αυτά τα ιζήματα συναντώνται υδροφορείς με νερά θερμοκρασίας
25-35o C. Ο γεωθερμικός ταμιευτήρας είναι ένας υπό πίεση (εγκλεισμένος) ταμιευτήρας με
κυμαινόμενο πάχος 20-65m (μεγαλύτερο πάχος παρουσιάζει στο Δ και ΝΔ τμήμα του πεδίου)
και τροφοδοτείται με ρευστά που ανέρχονται μέσω ρηγμάτων από μεγαλύτερα βάθη. Στην
περιοχή κυριαρχούν ρήγματα ΒΔ-ΝΑ και ΒΑ-ΝΔ διεύθυνσης, μέσω των οποίων διευκολύνεται
η άνοδος και κυκλοφορία των γεωθερμικών ρευστών, ενώ υπάρχουν και ρήγματα διεύθυνσης
Α-Δ. Τα γεωθερμικά ρευστά είναι διφασικής ροής με σημαντικές ποσότητες CO 2 (έκλυση 3.5-
4.7 kg CO2 /t γεωθερμικού νερού) (Αρβανίτης κ.ά., 1998, Καρυδάκης, 2003, Karydakis et al.,
2005). Στο γεωθερμικό πεδίο Θερμών Νιγρίτας έχει ανορυχθεί σημαντικός αριθμός
γεωθερμικών γεωτρήσεων, ερευνητικών και παραγωγικών, τόσο από το Ι.Γ.Μ.Ε. (1980-82 και
1997-99) όσο και από ιδιώτες και τον τοπικό Δήμο, οι οποίες διέτρησαν τον ταμιευτήρα. Στο
χάρτη του Σχήματος 1 απεικονίζονται οι θέσεις γεωτρήσεων με θερμά νερά, των οποίων η
χημική σύσταση ελήφθη υπόψη στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Στον ίδιο χάρτη
παρουσιάζονται και οι θέσεις ανάβλυσης δύο θερμών πηγών (ΠΘ-14 και ΠΘ-15), στα
περιθώρια του πεδίου, των οποίων ο χημισμός, επίσης, αξιολογήθηκε.
Στον Πίνακα 1 παρατίθενται τα αποτελέσματα χημικών αναλύσεων της υγρής φάσης των
ρευστών των προαναφερθέντων πηγών και γεωτρήσεων. Σημειώνεται ότι στον Πίνακα
παρουσιάζονται μόνον εκείνα τα χημικά συστατικά (ιόντα και ενώσεις), που είναι απαραίτητα
για την εφαρμογή τόσο του ολοκληρωμένου Υπολογιστικού Χημικού Γεωθερμομέτρου όσο και
άλλων κλασσικών χημικών γεωθερμομέτρων. Με βάση την προβολή τους πάνω στο τριγωνικό
διάγραμμα Piper (1944) και την ταξινόμηση κατά Davis and DeWiest (1966), τα θερμά νερά
ανήκουν γενικά στην κατηγορία των Na-HCO3 νερών, ενώ μοναδικές εξαιρέσεις αποτελούν τα
νερά των γεωτρήσεων TH-3 και TH-7 με υδροχημικούς τύπους Na,Ca-HCO3 και Ca,Mg-HCO3
αντίστοιχα, καθώς και κάποια από τα δείγματα γεώτρησης TH-11 (Na,Mg,Ca-HCO3 , Na,Mg-
HCO3 , Na,Ca-HCO3 ). Έχουν Σύνολο Διαλυμένων Αλάτων (Σ.Δ.Α. ή TDS) 2.1-2.5 g/l, με

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 55

 εξαίρεση δείγματα των TH-7 και ΤH-11 με χαμηλότερη αλατότητα (Σ.Δ.Α. 1-2.1 g/l).
Χαρακτηρίζονται γενικά από τον όξινο χαρακτήρα τους (pH: 6.1-7.2) λόγω της παρουσίας του
διαλυμένου CO2 σ’ αυτά. Μόνον οι γεωτρήσεις TH-7 και TH-11 δεν παρουσιάζουν
αρτεσιανισμό, απουσιάζει η διφασική ροή, πιθανότατα λόγω κάποιας τοπικής εκτόνωσης του
CO2 και έχουν χαμηλότερη αλατότητα.

Σχήμα 1. Οι θέσεις γεωτρήσεων και πηγών του γεωθερμικού πεδίου Θερμών Νιγρίτας, όπως
απεικονίζονται σε χάρτη της Google Earth.
Figure 1. The locations of wells and springs in the Therma - Nigrita geothermal field as
depicted on the Google Earth map.

Πίνακας 1. Χημικές Αναλύσεις Γεωθερμικών Νερών Θερμών-Νιγρίτας (συγκεντρώσεις σε mg/l)

Table 1. Chemical Analyses of Therma-Nigrita Geothermal Waters (concentrations in mg/l)

Γεώτρησ Γεώτρησ Γεώτρησ Γεώτρησ Γεώτρησ Γεώτρησ Γεώτρησ

Ιόντα η ΤΗ-R1 η ΤΗ-R1 η η η η η
T: 59.8 °C T: 60.9 ° C TH-ΔΒ1 TH-ΔΒ1 TH-ΔΒ1 TH-1 TH-3
T: 61.8 ° C T: 61.7 °C T: 61.7 ° C T: 59.0 ° C T: 45.0 ° C
Ι.Γ.Μ.Ε. Αρβανίτης κ.ά., 1998
H+ pH 6.50 pH 6.43 pH 6.58 pH 6.62 pH 6.67 pH 6.80 pH 7.07
Na+ 567.0 581.0 654.0 665.0 655.0 528.7 533.3
K+ 136.0 139.0 95.1 93.4 92.6 82.1 97.8
Ca2+ 128.0 124.0 122.0 121.0 115.0 121.8 235.7
Mg 2+ 90.4 87.3 80.5 79.0 75.2 95.3 105.0
SiO2 78.0 75.6 90.6 91.7 92.6 71.0 50.4
CO3 2- 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
HCO3 - 2147.0 2158.0 2245.0 2265.0 2258.0 1963.4 2362.4
SO4 2- 140.0 150.0 165.0 175.0 165.0 104.7 141.7
Cl - 165.0 165.0 191.0 170.9 184.0 157.75 150.66

Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση

Ιόντα ΤΗ-5 ΤΗ-10 TH-7 TH-11 TH-11 TH-11 TH-11
T: 42.0°C T: 58.0°C T: 48.0°C T: 51.0°C T: 42.4°C T: 46.2°C T: 46.0°C
Αρβανίτης
Καρυδάκης κ.ά., 1999 Ι.Γ.Μ .Ε. Αθανασούλης κ.ά., 2014
κ.ά., 1998
+
H pH 7.07 pH 6.80 pH 6.60 pH 6.50 pH 6.60 pH 6.34 pH 6.10
Na+ 524.1 537.4 46.1 205.1 346.0 319.0 336.0
K+ 90.0 92.2 13.4 39.4 51.9 73.0 67.7
Ca2+ 129.9 140.0 183.1 116.4 90.8 92.7 89.9
Mg2+ 109.4 90.9 92.4 78.4 70.7 82.7 75.0
S iO 2 55.8 81.3 35.8 44.4 74.3 82.4 79.6
CO 32- 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
HCO 3- 2025.8 2055.7 1104.0 1214.0 1438.0 1428.0 1500.0
S O 4 2- 139.3 115.9 9.6 19.4 118.0 88.3 31.4

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 56

 Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρησ
Ιόντα ΤΗ-11 ΤΗ-11 TH-11 TH-11 TH-11 Θ-14 Θ-13 η Θ-13Ν
T: 46.1°C T: 47.6°C T: 47.4°C T: 48.0°C T: 49.2°C T: 62.0°C T: 47.0°C T: 42.0°C
Αθανασούλης κ.ά., 2009 Αρβανίτης κ.ά., 1998 Ι.Γ.Μ .Ε.
H+ pH 6.28 pH 6.29 pH 6.18 pH 6.33 pH 6.55 pH 7.24 pH 6.60 pH 6.40
Na+ 280.0 338.0 228.0 357.72 349.44 597.7 620.7 653.0
K+ 46.9 49.5 43.9 69.6 58.7 78.2 78.2 91.02
Ca2+ 110.0 85.0 154.0 109.0 99.4 140.3 148.3 141.0
Mg2+ 76.1 46.0 19.1 45.7 33.0 102.1 116.7 88.3
S iO 2 76.8 --- 70.2 82.6 87.1 84.0 85.0 90.2
CO 32- 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
HCO 3- 1285.0 1220.0 1028.0 1409.5 1159.3 2166.0 2252.6 2230.0
S O 4 2- 110.0 116.0 118.0 74.0 157.5 128.2 129.7 159.0
Cl - 85.1 83.3 52.1 74.5 78.0 177.2 177.2 163.0

Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Γεώτρηση Πηγή Πηγή Πηγή

Ιόντα Ν-15 Ν-15 Ν-16 Ν-14 ΠΘ-14 ΠΘ-14 ΠΘ-15
T: 50.0°C T: 50.2°C T: 45.0°C T: 41.5°C T: 49.5°C T: 49.6°C T: 46.8°C
Αρβανίτης κ.ά.,
Dimopoulos, 1990 Αρβανίτης κ.ά., 1998 Dimopoulos, 1990
1998
+
H pH 6.70 pH 6.70 pH 6.80 pH 6.90 pH 7.20 pH 6.53 pH 6.56
Na+ 574.7 541.65 531.0 523.0 567.2 543.75 550.0
K+ 78.2 100.0 94.6 80.4 85.94 93.75 100.0
Ca2+ 138.3 99.0 137.1 131.1 100.2 93.25 88.75
Mg2+ 113.0 121.13 109.4 102.0 111.92 118.75 125.0
S iO 2 94.0 94.05 58.0 90.0 80.0 95.36 96.64
CO 32- 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
HCO 3- 2112.9 2105.0 2074.0 2209.3 2021.9 2116.7 2141.1
S O 4 2- 125.8 120.0 130.0 128.0 130.77 72.52 96.06
Cl - 170.2 170.76 153.6 155.8 156.03 170.4 152.65

3.2 Εκτίμηση της Θερμοκρασίας του Βαθύτερου Γεωθερμικού Ταμιευτήρα με τη Χρήση

Χημικών Γεωθερμομέτρων
Στον Πίνακα 2 παρατίθενται τα αποτελέσματα της εκτίμησης της θερμοκρασίας του βαθύτερου
γεωθερμικού ταμιευτήρα τόσο με τη χρήση κλασσικών χημικών γεωθερμομέτρων όσο και με
την εφαρμογή του προτεινόμενου Υπολογιστικού Χημικού Γεωθερμομέτρου CCG. Από τα
κλασσικά χημικά γεωθερμόμετρα επιλέχθηκαν και εφαρμόσθηκαν τα ακόλουθα: (α) το
γεωθερμόμετρο του χαλαζία (SiO 2 ) για αγώγιμη ψύξη, χωρίς απώλεια ατμού, για θερμοκρασίες
ταμιευτήρα μέχρι 250o C (Fournier, 1977), το οποίο προτιμάται για ρευστά με θερμοκρασία
εξόδου κάτω από το σημείο βρασμού, (β) το γεωθερμόμετρο του χαλκηδόνιου (SiO 2 ) του
Fournier (1977), το οποίο δίνει θερμοκρασίες σχεδόν ταυτόσημες με το γεωθερμόμετρο
χαλκηδονίου των Arnórsson et al. (1983), (γ) το γεωθερμόμετρο Na/K κατά Arnórsson et al.
(1983) για θερμοκρασίες 25-250o C, (δ) το γεωθερμόμετρο Na/K κατά Nieva and Nieva (1987),
(ε) το γεωθερμόμετρο Na-K-Ca (Fournier and Truesdell, 1983), στο οποίο λαμβάνεται γενικά
β=1/3, πλην των εξαιρέσεων που σημειώνονται, (στ) η διόρθωση Mg στο γεωθερμόμετρο Na-
K-Ca (Fournier and Potter, 1979), (ζ) το εμπειρικό γεωθερμόμετρο Na-Li (Fouillac and
Michard, 1981) για Cl-<0.3 mol/kg ή περίπου Cl-<10000 mg/l (για θερμοκρασίες 20-340o C), (η)
το εμπειρικό γεωθερμόμετρο Na-Li των Kharaka et al. (1982), (θ) το εμπειρικό γεωθερμόμετρο
Κ-Mg (Giggenbach, 1988) και (ι) το εμπειρικό γεωθερμόμετρο Li-Mg (Kharaka and Mariner,
1989). Στην τελευταία στήλη του Πίνακα παρατίθενται τα αποτελέσματα που προέκυψαν από
τo Υπολογιστικό Χημικό Γεωθερμόμετρο CCG.
Διαπιστώνεται ότι τα γεωθερμόμετρα Na-K και Na-K-Ca δίνουν υπερβολικά υψηλές τιμές και

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 57

δεν θεωρούνται αξιόπιστα, αφού τα θερμά νερά είναι πλούσια σε CO 2 και όξινου χαρακτήρα,
ενώ κατατάσσονται στην κατηγορία των «ανώριμων νερών», σύμφωνα με το τριγωνικό
διάγραμμα του Giggenbach (1998), οπότε δεν υπάρχει ισορροπία νερού-πετρώματος. Επιπλέον,
η διόρθωση Mg στο γεωθερμόμετρο Na-K-Ca δίνει χαμηλές τιμές (Τ≤60o C, πλην μιας
εξαίρεσης) και στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι προτεινόμενες θερμοκρασίες είναι
χαμηλότερες από τις αντίστοιχες εξόδου των νερών.
Το εμπειρικό γεωθερμόμετρο Na-Li των Kharaka et al. (1982) δίνει τιμές θερμοκρασίας (Τ)
μεταξύ 152.3 και 202.9ο C και θεωρούνται υπερεκτιμημένες. Πιο ρεαλιστικές δείχνουν οι
προτεινόμενες τιμές από το γεωθερμόμετρο Na-Li των Fouillac and Michard (1981) για Cl-<0.3
mol/kg, με εύρος τιμών 81.7-139.8o C και με πιθανότερες αυτές της τάξης των 110-120o C. Το
γεωθερμόμετρο αυτό βασίζεται στην παραδοχή ότι ο λόγος Na/Li παραμένει γενικά σταθερός,
όμως εμφανίζεται αρκετά ευαίσθητο, αφού μικρές μεταβολές των συγκεντρώσεων Li (ακόμη
και αν πρόκειται για αναλυτικά σφάλματα) μπορούν να επηρεάσουν το λόγο Na/Li (D’ Amore
and Arnórsson, 2000). Το γεωθερμόμετρο Li-Mg δίνει υποβαθμισμένες τιμές θερμοκρασίας
(22.0-76.2ο C), που δεν θεωρούνται αξιόπιστες και αντιπροσωπευτικές του βαθύτερου
ταμιευτήρα. Τα θερμά νερά της Νιγρίτας βρίσκονται κάτω από το σημείο βρασμού, διατηρούν
το CO2 , είναι πιο δραστικά και συνεπώς μπορούν να αυξήσουν τις συγκεντρώσεις του Mg 2+, ως
αποτέλεσμα αντίδρασής τους με τους περιδοτίτες του υποβάθρου.
Το γεωθερμόμετρο K-Mg, που μπορεί να εφαρμοσθεί στις περιπτώσεις όπου τα διαλελυμένα
ιόντα Na + και K+ δεν εκφράζουν την ισορροπία νερού-πετρώματος («ανώριμα νερά»), οδηγεί σε
καλύτερα αποτελέσματα σε σχέση με αυτό του Li-Mg, με τιμές 49.7-106.9o C. Όμως, η αύξηση
της συγκέντρωσης του Mg2+, λόγω της παρουσίας των περιδοτιτών και της πιθανής αντίδρασης
νερού-πετρώματος κοντά στην επιφάνεια, θεωρείται ότι οδηγεί σε υποβαθμισμένες τιμές
εκτίμησης της θερμοκρασίας του βαθύτερου ταμιευτήρα. Από τα πυριτικά γεωθερμόμετρα
χρησιμοποιήθηκαν αυτά (α) του χαλκηδονίου και (β) του χαλαζία με αγώγιμη ψύξη κατά την
άνοδο του ρευστού και την επαφή του με τα πετρώματα (χωρίς απώλεια ατμού). Γενικά, τα
πυριτικά γεωθερμόμετρα επηρεάζονται από το pH του θερμού διαλύματος και από φαινόμενα
ανάμιξης, αφού αυτοί οι δύο παράγοντες επιδρούν στη διαλυτότητα του SiO 2 και τις
συγκεντρώσεις του. Στην περίπτωση των θερμών νερών της Νιγρίτας, ο όξινος χαρακτήρας
τους μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτρέπει αύξηση της διαλυτότητάς του και συνεπώς
υπερεκτιμημένες τιμές των πυριτικών γεωθερμομέτρων. Το γεωθερμόμετρο του χαλκηδόνιου
δίνει τιμές 55.9-108.4o C και η χρήση του είναι ευνοϊκή για ρευστά χαμηλών θερμοκρασιών. Οι
προτεινόμενες από το γεωθερμόμετρο του χαλαζία τιμές είναι λίγο υψηλότερες (κατά 26.9-
31.0o C) και κυμαίνονται μεταξύ 86.9 και 135.3o C. Από το διάγραμμα του SiO 2 με το
log(K2 /Mg) των Giggenbach and Coguel (1989) προκύπτει (Powell and Cumming, 2010) ότι η
πλειοψηφία των δειγμάτων του Πίνακα 2 προβάλλεται κοντά στην καμπύλη ισορροπίας του
χαλκηδόνιου με πιθανές τιμές θερμοκρασίας ταμιευτήρα 90-110ο C.

Πίνακας 2. Εκτιμήσεις της Θερμοκρασίας του Βαθύτερου Γεωθερμικού Ταμιευτήρα στα Θερμά Νιγρίτας με
τη Χρήση τόσο των Κλασσικών Χημικών Γεωθερμομέτρων όσο και του Ολοκληρωμένου Υπολογιστικού
Χημικού Γεωθερμομέτρου CCG
Table 2. Deep Reservoir Estimated Temperatures at Therma Nigrita Using Both Classical Chemical
Geothermometers and the Comprehensive Computational Chemical Geothermometer (CCG)

SiO2 Na-K-
SiO2
χαλκη Na-K- Ca,
Τ(°C) χαλα- Na/K Na/K Na-Li Na-Li K-Mg Li-Mg
Δείγ-ματα - Ca διόρθω- CCG
εξόδου ζία (γ ) (δ) (ζ) (η) (θ) (ι)
δονίου (ε) ση Mg
(α)
(β) (στ)
ΤΗ-R1 110-117
59.8 123.8 95.7 305.3 290.0 239.9 34.0 104.9 173.0 105.7 66.5
ΤΗ-R1 122.1 93.9 304.9 290.0 240.7 35.0 106.7 174.5 106.9 68.0 107-116
60.9
TH-ΔΒ 1 131.8 104.5 236.6 237.0 210.8 28.0 108.7 176,3 97.5 72.4 119-125
61.8
TH-ΔΒ 1 132.4 105.2 232.4 234.0 209.1 28.0 107.1 174.9 97.2 72.5 120-125
61.7

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 58

TH-ΔΒ 1 132.9 105.8 233.2 235.0 209.7 29.0 108.6 176.2 97.7 73.2 120-125
61.7
TH-1 59.0 118.9 90.4 244.6 244.0 210.5 20.0 139.8 202.9 91.3 76.2 111
TH-3 45.0 102.2 72.3 266.3 261.0 214.2 40.0 95.6 164.8 94.7 59.9 93
ΤΗ-5 42.0 107.0 77.5 257.5 254.0 215.9 19.0 98.2 167.1 91.9 60.0 97
ΤΗ-10 58.0 125.9 98.1 257.4 254.0 215.6 27.0 106.2 174.1 95.0 65.6 97
TH-7 48.0 86.9 55.9 336.8 314.0 53.4 53.0 123.1 188.7 49.7 22.0 83
( β=4/3
)
TH-11 51.0 96.4 66.0 272.6 266.0 204.7 20.0 116.0 182.6 75.4 49.7 92
TH-11 42.4 121.2 92.9 240.4 240.0 202.8 18.0 118.4 184.7 83.4 62.7 112
TH-11 46.2 126.7 98.9 298.0 285.0 227.4 20.0 118.9 185.1 90.1 59.4 110-120
TH-11 46.0 124.8 96.9 279.3 271.0 220.6 20.0 81.7 152.3 89.4 48.5 120
ΤΗ-11 46.1 123.0 94.8 254.3 251.0 129.5 22.0 … … 80.0 … 118
( β=4/3
)
ΤΗ-11 47.6 … … 237.4 238.0 142.2 32.0 … … 87.6 … …
( β=4/3
)
TH-11 47.4 118.3 89.8 273.0 266.0 204.1 117.0 107.5 175.3 96.0 64.3 113
TH-11 48.0 126.8 99.0 274.4 267.0 217.9 49.0 111.4 178.6 96.7 66.0 120
TH-11 49.2 129.6 102.1 254.5 252.0 208.9 60.0 91.7 161.3 96.4 61.9 122
Θ-14 62.0 127.7 100.0 224.1 227.0 201.2 20.0 97.6 166.6 89.3 63.5 111
Θ-13 47.0 128.3 100.7 219.8 224.0 199.1 17.0 96.1 165.2 87.4 62.3 121
Θ-13Ν 42.0 131.5 104.2 231.5 233.0 206.7 27.0 111.0 178.3 95.0 72.2 125
Ν-15 50.0 133.8 106.7 228.7 231.0 202.9 17.0 94.3 163.6 87.8 60.2 125
Ν-15 50.2 133.8 106.7 267.2 261.0 224.2 13.0 117.7 184.1 93.3 66.6 125-128
Ν-16 45.0 108.9 79.5 262.4 258.0 218.0 21.0 117.8 184.2 93.2 67.3 101
Ν-14 41.5 131.4 104.1 243.4 243.0 208.9 19.0 114.7 181.5 89.9 66.7 120
ΠΘ-14 49.5 125.1 97.2 241.6 241.0 212.4 12.0 100.4 169.0 90.4 62.3 110
ΠΘ-14 49.6 134.6 107.6 258.0 254.0 220.5 12.0 121.5 187.4 91.9 68.2 127
ΠΘ-15 46.8 135.3 108.4 265.1 260.0 224.7 11.0 120.8 186.7 92.9 67.6 127

3.2 Εφαρμογή του Ολοκληρωμένου Υπολογιστικού Χημικού Γεωθερμομέτρου - Συνολική

Εκτίμηση των Αποτελεσμάτων των Χημικών Γεωθερμομέτρων - Συμπεράσματα
Από την εφαρμογή του προτεινόμενου ολοκληρωμένου Υπολογιστικού Χημικού
Γεωθερμομέτρου στα θερμά νερά του πεδίου Θερμών Νιγρίτας προκύπτει ότι:
● τα ορυκτά που βρίσκονται πολύ κοντά σε ισορροπία μέσα στον ταμιευτήρα είναι τα
πυριτικά ορυκτά του χαλαζία και του χαλκηδόνιου και συνεπώς αυτά μπορούν να
θεωρηθούν ως υποψήφια ορυκτά του πετρώματος του ταμιευτήρα, και
● οι πιθανές τιμές του βαθύτερου γεωθερμικού ταμιευτήρα κυμαίνονται μεταξύ 83 και
128o C, με τη συντριπτική πλειοψηφία να είναι T>110ο C.
Οι τιμές αυτές είναι πολύ κοντά σ’ αυτές που προτείνονται από τα πυριτικά γεωθερμόμετρα
(χαλαζία και χαλκηδόνιου) καθώς και τα εμπειρικά γεωθερμόμετρα Na-Li (Fouillac and
Michard, 1981) και K-Mg (Giggenbach, 1988). Από τη συνεκτίμηση και αξιολόγηση
προκύπτουν τα ακόλουθα:
● Το γεωθερμόμετρο του χαλκηδόνιου προτείνει τιμές θερμοκρασίας του βαθύτερου
ταμιευτήρα 100-105ο C. Οι τιμές αυτές συμφωνούν σχεδόν με αυτές του
γεωθερμομέτρου K-Μg, οι οποίες όμως θεωρούνται ελαφρώς υποβαθμισμένες (βλ.
παραπάνω).
● Το γεωθερμόμετρο του χαλαζία δίνει τιμές γύρω στους 120-130o C, που είναι
μεγαλύτερες των προηγουμένων. Οι τιμές αυτές βρίσκονται πολύ κοντά στις τιμές που
προτείνει το ολοκληρωμένο Υπολογιστικό Χημικό Γεωθερμόμετρο.
● Το γεωθερμόμετρο Na-Li προτείνει θερμοκρασία γύρω στους 110-120o C.
● Το θερμό νερό της γεώτρησης ΤΗ-ΔΒ1 μπορεί να θεωρηθεί ως το πλέον
αντιπροσωπευτικό, αφού προέρχεται από καινούρια παραγωγική γεώτρηση, που έχει
διατρήσει τον τοπικό ταμιευτήρα (κροκαλοπαγές βάσης και διαρρηγμένους περιδοτίτες
της οροφής του υποβάθρου), και δεν αναμιγνύεται με ψυχρότερα υπερκείμενα νερά.
Επιπλέον, η γεώτρηση TH-ΔΒ1 βρίσκεται στη BΑ πλευρά του γεωθερμικού πεδίου
(Σχήμα 1), πολύ κοντά στη ζώνη τροδοφοσίας του συστήματος. Από τους χάρτες
ισοθέρμων καμπυλών και κατανομής των πιέσεων (πιεζομετρικός χάρτης) προκύπτει
ότι τόσο οι υψηλότερες θερμοκρασίες όσο και οι μεγαλύτερες βαθμίδες πίεσης

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 59

 εντοπίζονται ΒΑ της γεώτρησης αυτής (Καρυδάκης, 2003), ενώ ως δίοδος ανόδου των
γεωθερμικών ρευστών μπορεί να θεωρηθεί το μεγάλο ΒΔ-ΝΑ κανονικό ρήγμα του
υποβάθρου, που οριοθετεί το δυτικό περιθώριο της λεκάνης Στρυμόνα, όπως έχει
προσδιορισθεί με γεωφυσικές μεθόδους (Αρβανίτης κ.ά., 1998).
● Η εφαρμογή των χημικών γεωθερμομέτρων σε δείγματα νερού της παραγωγικής
γεώτρησης TH-ΔΒ1 έχει δώσει τις ακόλουθες τιμές πιθανής θερμοκρασίας για το
βαθύτερο ταμιευτήρα: 131.8-132.9o C το προτεινόμενο από Fournier (1977)
γεωθερμόμετρο του χαλαζία, 104.5-105.8o C το γεωθερμόμετρο του χαλκηδόνιου,
107.1-108.7o C το γεωθερμόμετρο Na-Li (Fouillac and Michard, 1981), 97.2-97.7o C το
γεωθερμόμετρο K-Mg και 119-125o C το ολοκληρωμένο Υπολογιστικό Χημικό
Γεωθερμόμετρο. Η θερμοκρασία των 130-133o C είναι κοντά σ’ αυτήν των περίπου
150o C, που υπολογίσθηκε με την εφαρμογή του ισοτοπικού γεωθερμομέτρου O 18 (SO4 -
H2 O) (Dotsika, 1991), και συμπίπτει με τη θερμοκρασία των 135o C, που έχει μετρηθεί
σε βάθος 3651 m, στην οροφή του υποβάθρου και το Μειοκαινικής ηλικίας
λατυποπαγές βάσης της ιζηματογενούς ακολουθίας, στο εσωτερικό της γεώτρησης
έρευνας υδρογονανθράκων STR-1 (Karytsas, 1990), η οποία βρίσκεται ΒΑ του
γεωθερμικού πεδίου Θερμών Νιγρίτας, στο κεντρικό τμήμα της λεκάνης Στρυμόνα. Η
θερμοκρασία που δίνει το γεωθερμόμετρο του χαλκηδόνιου είναι σε ικανοποιητική
συμφωνία με την καταγεγραμμένη θερμοκρασία των 96o C σε βάθος 3144 m στην
ερευνητική γεώτρηση STR-3 (Karytsas, 1990), ΒΒΑ του γεωθερμικού πεδίου, στο
κεντρικό τμήμα της λεκάνης. Σημειώνεται, ακόμη, ότι στα δείγματα της γεώτρησης
TH-ΔΒ1 εφαρμόσθηκε συμπληρωματικά το προτεινόμενο από τους Arnórsson et al.
(1998) γεωθερμόμετρο του χαλαζία, που θεωρείται καλύτερο, επειδή βασίζεται σε
περισσότερα πειραματικά δεδομένα, και παρέχει τιμές 119.4-120.6o C, οι οποίες
ταυτίζονται με αυτές του ολοκληρωμένου Υπολογιστικού Χημικού Γεωθερμομέτρου.
● Συνεκτιμώντας όλα τα προαναφερθέντα, ως πιθανότερη θερμοκρασία του βαθύτερου
γεωθερμικού ταμιευτήρα θεωρείται αυτή των 120o C (με μια απόκλιση της τάξης των
10-15o C), γεγονός που επιβεβαιώνει την αξιόπιστη εφαρμογή του προτεινόμενου
ολοκληρωμένου Υπολογιστικού Χημικού Γεωθερμομέτρου.
● Λαμβάνοντας υπόψη ότι η τροφοδοσία του γεωθερμικού συστήματος Θερμών Νιγρίτας
γίνεται από τη ΒΒΑ πλευρά του πεδίου και οι προτεινόμενες - με τα προαναφερθέντα
γεωθερμόμετρα - θερμοκρασίες αντικατοπτρίζουν τις καταγεγραμμένες θερμοκρασίες
σε μεγάλο βάθος στο κεντρικό τμήμα της λεκάνης, ενισχύεται η άποψη ότι ο
μηχανισμός γένεσης και λειτουργίας του πεδίου ακολουθεί το «μοντέλο βαθιάς λεκάνης
(βαθιού ταμιευτήρα σε λεκάνη)» (Sorey et al., 1983). Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, το
νερό κατεισδύει στην περιοχή του Μενοικίου Όρους κατά μήκος των μεγάλων
ρηγμάτων, κινείται πλευρικά στην οροφή του μεταμορφωμένου υποβάθρου και του
λατυποπαγούς βάσης στο κεντρικό τμήμα της λεκάνης, όπου και θερμαίνεται, και στη
συνέχεια εκφορτίζεται στην περιοχή βόρεια των Θερμών μέσω της ρηξιγενούς ζώνης
που οριοθετεί το ΝΔ περιθώριο της λεκάνης (Αρβανίτης κ.ά., 1998). Συνεπώς, ως
βαθύτερος γεωθερμικός ταμιευτήρας μπορεί να θεωρηθεί το λατυποπαγές βάσης στο
κεντρικό τμήμα της λεκάνης Στρυμόνα.
● Είναι φανερό ότι η εφαρμογή του λεπτομερούς και ολοκληρωμένου Υπολογιστικού
Χημικού Γεωθερμομέτρου στα θερμά νερά του πεδίου Θερμών Νιγρίτας δίνει πολύ
καλά αποτελέσματα, έρχεται σε καλή συμφωνία με άλλα αποδεκτά χημικά
γεωθερμόμετρα, οι δε προτεινόμενες από αυτό θερμοκρασίες αντικατοπτρίζουν τις
βαθύτερες γεωθερμικές συνθήκες της λεκάνης Στρυμόνα και συμβάλλουν στην
κατανόηση του μηχανισμού λειτουργίας του υδροθερμικού συστήματος της περιοχής.
4. Ευχαριστίες
Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται προς το Εργαστήριο Αναλύσεων Νερών της Διεύθυνσης
Αναλυτικών Εργαστηρίων του Ι.Γ.Μ.Ε. και την Τεχνική Υπεύθυνο κ. Ελένη Γκιντώνη, Χημικό
Μηχανικό, για την εκτέλεση χημικών αναλύσεων.

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 60

5. Βιβλιογραφία
Αθανασούλης, Κ., Βακαλόπουλος, Π., Ξενάκης, Μ., Περσιάνης, Δ. και Τακτικός, Σ. (2009).
Περιοδική παρακολούθηση ιαματικών πηγών Ελλάδας - Παράρτημα πινάκων-μετρήσεων.
Ι.Γ.Μ.Ε., Αθήνα.
Αθανασούλης, Κ., Αρβανίτης, Α., Αυδής, Γ., Βακαλόπουλος, Π., Βουγιουκαλάκης, Γ.,
Γκιντώνη, Ε., Ευθυμιόπουλος, Θ., Ξενάκης, Μ., Τσίγκας, Θ., Καβούρη, Κ., Κρασάκης, Π.,
Σαλταγιάννης, Β. και Χριστοπούλου, Μ. (2014). Υδρογεωλογική - γεωλογική μελέτη για την
αναγνώριση φυσικού πόρου ως ιαματικού της γεώτρησης Λουτρών Θερμών Νιγρίτας Δήμου
Βισαλτίας. Ι.Γ.Μ.Ε., Αθήνα.
Αρβανίτης, Α., Φυτίκας, Μ. και Ντότσικα, Ε. (1998). Γεωθερμικές συνθήκες της περιοχής
Θερμών - Νιγρίτας (λεκάνη Στρυμόνα, Βόρεια Ελλάδα). Δελτίο Ελλην. Γεωλ. Εταιρ., ΧΧΧΙΙ/4:
229-242.
Arnórsson, S., Sigurdsson, S. and Svavarsson, H. (1982). The chemistry of geothermal waters in
Iceland I. Calculation of aqueous speciation from 0°C to 370°C. Geochim. Cosmochim. Acta,
46: 1513-1532.
Arnórsson, S., Gunnlaugsson, E. and Svavarsson, H. (1983). The chemistry of geothermal
waters in Iceland. III. Chemical geothermometry in geothermal investigations. Geochim.
Cosmochim. Acta, 47: 567-577.
Arnórsson, S., Andrésdóttir, A., Gunnarsson, I. and Stefánsson, A. (1998). New calibration for
the quartz and Na/K geothermometers - valid in the range 0-350o C. Proc. Geoscience Society of
Iceland Annual Meeting (April 1994): 42-43 (in Icelandic)
D’ Amore, F. and Arnórsson, S. (2000). Geothermometry. In: Isotopic and chemical techniques
in geothermal exploration, development and use: sampling, data handling, interpretation,
Arnórsson, S. (Ed.), IAEA, Vienna: 152-199.
Davis, S. and De Wiest, R. (1966). Hydrogeology. John Wiley & Sons, Inc., New York.
Dimopoulos, G. C. (1990). Preliminary hydrothermal - geothermal investigations of Nigrita
Serres geothermal field (C. Macedonia, Greece). Steir. Beitr.z.Hydrogeologie, 41: 133-148
Dotsika, E. (1991). Utilization du géothermometre isotopique sulfate-eau en milieux de haute
température sous influence marine potentielle: les systèms géothermaux de Grèce. These en
Science, Univ. Paris-Sud.
Fouillac, R. and Michard, S. (1981). Sodium/lithium ratio in water applied to geothermometry
of geothermal reservoirs. Geothermics, 10: 55-70.
Fournier, R.O. (1977). Chemical geothermometers and mixing models for geothermal systems.
Geothermics, 5: 41-40.
Fournier, R.O. and Truesdell, A.H. (1973). An empirical Na-K-Ca geothermometer for natural
waters. Geochim. Cosmochim. Acta, 37: 1255-1275.
Fournier, R.O. and Potter, R.W.II (1979). Magnesium correction to the Na-K-Ca chemical
geothermometer. Geochim. Cosmochim. Acta, 37: 1543-1550.
Giggenbach, W.F. (1988). Geothermal solute equilibria. Geochim. Cosmochim. Acta, 52: 2749-
2765.
Giggenbach, W.F., and Goguel, R.L. (1989). Collection and analysis of geothermal and volcanic
water and gas discharges. Report of Dep. of Sci. and Ind. Res., Chem. Div., Pentone, New
Zealand.
Hem, J.D. and Roberson, C.E. (1967). Form and stability of aluminum hydroxide complexes in
dilute solution. Geological Survey Water-Supply Paper 1827-A, U.S. Government Printing
Office, Washington DC.
Καρυδάκης, Γ. (2003). Γεωθερμικά πεδία χαμηλής ενθαλπίας στη Βόρεια Ελλάδα - Τεχνική
γεωτρήσεων, μηχανική ταμιευτήρων και διφασική ροή γεωθερμικών ρευστών. Διδακτορική
διατριβή, Πολυτεχνική Σχολή, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Ξάνθη.
Καρυδάκης, Γ., Ανδρίτσος, Ν. και Φυτίκας, Μ. (1999). Εξελίξεις στην ανάπτυξη της
γεωθερμικής ενέργειας στο Ν. Σερρών. Πρακτικά 6ου Εθνικού Συνεδρίου Ι.Η.Τ., Β: 427-434.

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 61

Karydakis, G., Arvanitis, A., Andritsos, N. and Fytikas, M. (2005). Low enthalpy geothermal
fields in the Strymon basin (Northern Greece). World Geothermal Congress, Antalya, Turkey,
Paper number 2615.
Karytsas, C. (1990). Inventory of low enthalpy geothermal resources discovered through deep
oil and gas exploration wells. Centre for Renewable Energy Sources, Internal report for contract
DG XVII 7030/ETD/89-6, Pikermi, Greece.
Kharaka, Y.K., Lico, M.S. and Law, L.M. (1982). Chemical geothermometers applied to
formation waters, Gulf of Mexico and California Basins. Am. Assoc. Petrol. Geol. Bull., 66
(5):538
Kharaka Y.K., Mariner R.H. (1989). Chemical geothermometers and their application to
formation waters from sedimentary basins. In: Thermal history of sedimentary basins, Naeser
N.D. and McCulloh T.H. (Eds), Springer, New York, NY: 99-117
Nieva, D. and Nieva, R. (1987). Developments in geothermal energy in Mexico, part 12. A
cationic geothermometer for prospecting of geothermal resources. Heat Recovery Systems and
CHP, 7: 243-258.
Parkhurst, D.L. (1990). Ion-association models and mean activity coefficients of various salts.
In: Chemical modeling of aqueous systems II, Melchior D. C. and Bassett R.L. (Eds), ACS
Symposium Series, 416: 30-43.
Pang, Z-H. and Reed, M. (1998). Theoretical chemical thermometry on geothermal waters:
Problems and methods. Geochim. Cosmochim. Acta, 62(6): 1083-1091.
Piper, A.M. (1944). A graphic procedure in the geochemical interpretation of water analyses.
Eos Trans. AGU, 25(6): 914-928.
Powell, T. and Cumming, W. (2010). Spreadsheets for geothermal water and gas chemistry.
Proc. 35th Workshop on Geothermal Reservoir Engineering, Stanford University, Stanford, CA,
USA, SGP-TR-188
Reed, M. H. (1982). Calculation of multicomponent chemical equilibria and reaction processed
in systems involving minerals, gases and an aqueous phase. Geochim. Cosmochim. Acta, 46:
513-528.
Sorey, M.L., Nathenson, M. and Smith, C. (1983). Methods for assessing low-temperature
geothermal resources. In: Assessment of low-temperature geothermal resources of the United
States - 1982, Geological Survey Circular 892, Prepared in cooperation with the U.S.
Department of Energy: 17-30.
Stewart, W.E., Caracotsios, M. and Sørensen, J.P. (1992). Parameter estimation from
multiresponse data. AlChE J., 38: 641-650
Tole, M. P., Armannsson, H., Pang Zhong-He and Arnorsson, S. (1993). Fluid/mineral
equilibrium calculations for geothermal fluids and chemical geothermometry. Geothermics, 22:
17-37.
Verros, G.D., Latsos, T., Anagnostou, K.E., Avlakiotis, P., Chaikalis, C., Liolios, C., Antoniou,
D., Kotsopoulos, S. and Arsenos, P. (2007). Physico-chemical Characteristics of Thermopylae
Natural Hot Water Springs in Central Greece: Chemical Geothermometry. ICCMSE 2007, AIP
Conference Proceedings, 963(2A): 412-415.
Verros, G.D. and Papachristou, M. (2014). A comprehensive framework for estimating the
reservoir temperature by chemical geothermometry. Proc. 10th Intern. Hydrogeological
Congress of Greece, K. Voudouris et al. (Eds.), Geol. Soc. Greece, Thessaloniki: 749-757.
Verros, G.D. and Papachristou, M. (2017). Towards to the development of a detailed
computational chemical geothermometer. ICCMSE 2017, Thessaloniki.

11ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συνέδριο/ Αθήνα 2017 62