11.

Baskı
 Prof. Dr. Ali BALCI
SOSYAL BİLİMLERDE ARAŞTIRMA
YÖNTEM, TEKNİK VE İLKELER

ISBN 978-975-6802-40-3

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2015, Pegem Akademi

Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Ocak 1995, Ankara

11. Baskı: Şubat 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu

Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti

İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi
35.Cadde No: 36 - 38 06370
(0312-395 21 12)

Yayıncı Sertifika No: 14749

Matbaa Sertifika No: 13651

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA

Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
 Prof. Dr. Ali BALCI
Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması
Bölümünden 1976’da Lisans derecesi aldı ve bu bölüme 1979’da asistan oldu. Aynı
bölümün ‘Eğitim Yönetimi ve Teftişi’ Anabilim dalından 1981’de Yüksek Lisans;
1986’da da Doktora Derecesi aldı. 1984-1985 yılları arasında Fulbright Doktora
Burslusu olarak ABD’de Michigan State Üniversitesinde Eğitim Yönetimi Doktora
programını sürdürdü. 1987’de Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümü Eğitim İsta-
tistiği ve Araştırma Anabilim Dalı Yardımcı Doçentliğine ve Anabilim Dalı Baş-
kanlığına atandı. Bu görevini, 1994 yılı sonuna kadar sürdürdü. 1988’de Eğitim
Yönetimi ve Teftişi Anabilim Dalında ‘Doçent’ unvanını aldı. 1994’te Eğitim Yö-
netimi ve Teftişi Anabilim Dalı profesörlüğüne atandı.
Üç dönem Fakülte Yönetim Kurulu üyeliği, üç dönem Fakülte Kurulu üyeliği,
1994-1997 yılları arasında Dekan Yardımcılığı ve üç yıl MEB Talim ve Terbiye Kuru-
lu Başkanlığı danışmanlığı, Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Uygula-
ma Merkezi (EAUM) Müdürlüğü görevinde bulundu. Halen Eğitim Yönetimi ve Po-
litikası Bölümü başkanlığı görevini sürdürmektedir.
1985-1986 öğretim yılından beri Eğitim Yönetimi ve Eğitim İstatistiği ve Araştırma
alanlarında her düzeyde ders verdi. Halen Eğitim Yönetimi alanında her düzeyde ders
vermeye devam etmektedir. Başlıca kitapları şunlardır:
 Etkili Okul ve Okul Geliştirme (yedinci baskı tamamlanmak üzere)
 Örgütsel Sosyalleşme (ikinci baskı)
 Örgütsel Gelişme (dördüncü baskı)
 Öğretim Elemanının İş Stresi
 Eğitim Yönetimi (Prof. Dr. İnayet Aydın ile birlikte MEB için yazıldı.
İkinci baskı.)
 Açıklamalı Eğitim Yönetimi Terimleri Sözlüğü (ikinci baskı)
 Örgüt Mecazları (Editör)
 Karşılaştırmalı Eğitim Sistemleri üçüncü baskı- Editör).
Eğitim Yönetimi ve Teftişi lisansüstü programlarında 36 yüksek lisans tezi ve 40
doktora tezi yönetmiştir.
Çoğu Eğitim Yöntemi alanında olmak üzere 30’u aşkın yayımlanmış makalesi
bulunmaktadır. Son zamanlarda ilgi duyduğu çalışma alanları arasında örgüt mecaz-
ları, liderlik, okul geliştirme, örgütsel gelişme, stratejik planlama ve yönetimi, TKY,
öğrenen örgüt, örgütsel sosyalleşme konuları yer almaktadır.

İçindekiler iii
 Kızım Ayşen ve Eşim Ayşe’ye..

iv Sosyal Bilimlerde Araştırma

 ÖN SÖZ

Sorun çözmede bilimsel araştırmanın yol göstericiliğine inanmak çağdaş insanın

temel özelliklerinden biridir. Sorun çözmede bu yolun kullanılması her zaman
mümkün ve ekonomik olmasa da son analizde işlevseldir. Bu yaklaşımda herkese gö-
relilik ve herkese açık belli prosedürleri izleyerek bilgi üretme asıldır. Dolayısıyla
tekrarlanabilirlik, yeniden üretilebilirlik bilimsel araştırmanın önemli nitelikleri ara-
sındadır. Bilimsel araştırma yöntem ve teknikleri, kısaca araştırma yöntem bilimi
belki de en iyi yaparak, yaşayarak öğrenilir. Ancak gerekli kuramsal çerçeveyi bilme-
den de uygulamada araştırma olayını öğrenmek zor, en azından pahalı olsa gerektir.
Bu düşüncelerle bu kitapta deyim yerindeyse işin kuramsal yönü örneklerle göste-
rilmeye, anlatılmaya çalışılmıştır.
Yazar 1986’dan bu yana her düzeyde araştırma dersleri okutmuş, pek çok lisans
üstü öğrenci ve meslektaşına resmi ve gayri resmi yardımcı olmuş, bir dizi araştırma
yapmış ve yaptırmış biri olarak bu konudaki bilgilerini tecrübeleriyle birleştirme
imkânı bulmuştur. Kitapta sosyal disiplinler farklı da olsa ortak veri toplama ve ana-
lizi teknik ve yaklaşımları verilmiştir. Bir noktada bilimsellik de bu ortaklaşma değil
midir?
Kitap sekiz bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde ‘Araştırmanın Kuramsal
Temelleri’ başlığı altında araştırma ve ilgili kavramlar incelenmiştir; ikinci bölüm
araştırmanın planlanması ve araştırma önerisinin hazırlanmasını konu edinmiştir.
Üçüncü bölümde örnekleme kuramı işlenmiştir. Dördüncü bölümde ayrıntılı bir şe-
kilde ‘ölçme ve ölçekleme’ konusu ele alınmıştır. Beşinci bölümde başlıca veri topla-
ma teknikleri, altıncı bölümde verilerin analizi, yedinci bölümde Araştırma Etiği ve
son olarak da sekizinci bölümde bilimsel raporların hazırlanması örneklerle anlatıl-
maya çalışılmıştır.
Kitabın bu hale gelmesinde her düzeydeki meslektaşlarımın, özellikle de öğrenci-
lerimin katkısı büyük olmuştur; bundan sonra da olacaktır, kendilerine teşekkür
ederim. Ayrıca kitabın büyük bir titizlikle dizgisini yaparak baskıya hazırlayan ve ba-
sımını yapan 72 TDFO ilgililerine de çok teşekkür etmek isterim.
Her yayınımda vurguladığım gibi kitabın öğrencilerime ve meslektaşlarıma fay-
dalı olacağı umut ve beklentisi en önemli güdü kaynağım olmuştur ve olacaktır.

Ankara 1995 Ali BALCI

İçindekiler v
 DOKUZUNCU BASKI İÇİN ÖN SÖZ
Dokuzuncu baskıda kitabın özellikle de birinci bölümü, nicel ve nitel araştırma-
ları kapsar şekilde yeniden kurgulanmıştır. Buna neden de; yazarın öteden beri sa-
vunduğu; nicel ve nitel araştırma sınıflandırmasının yapay olduğu, bilimsel araş-
tırmanın her ikisini de kapsar olarak algılanması gerektiği, bunlardan biri varsa
diğerinin olamayacağı düşüncesinin doğru olmadığı, bunlardan hangisinin kulla-
nılması-uygulanması gerektiğini “uygunluğun” tayin ettiği, bu doğrultuda araştırılan
sosyal gerçeğin hangisinin seçilmesi gerektiğini belirlediği görüşleridir. Bu baskıda
ayrıca veri toplama tekniklerine söylem analizi de ilave edilmiştir.
Ankara, 2011 Ali BALCI

SEKİZİNCİ BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Sekizinci baskı için kitap, yeniden gözden geçirilmiş ve beşinci bölüm olan “veri
toplama teknikleri”ne, “odak grup görüşmesi” ile “temel yapılandırma kuramı” ko-
nuları eklenmiştir. Kitabın gözden geçirilmesinde değişik bölümleri okuyarak katkı-
da bulunan Yard. Doç. Dr. Şakir Çınkır ile araştırma görevlilerimiz; Çiğdem Apay-
dın, Uğur Akın, Nihan Demirkasimoğlu, Çetin Erdoğan ve Saadet Kuru’ya teşekkür
ederim. Pegem Akademi Yayıncılık takımına da baskıda gösterdikleri titizlik için te-
şekkür ederim.
Ankara, 2010 Ali BALCI

DÖRDÜNCÜ BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Dördüncü baskı için kitap yeniden baştan sona gözden geçirilmiş ve Pegem Aka-
demi Yayıncılık yayınları arasında çıkmasına karar verilmiştir.
Kitabın bu basıma hazırlanmasında, onu baştan sona okuyarak katkıda bulunan
Arş. Gör. Ömay Çokluk’a teşekkür ederim. Baskıda gösterdikleri titizlik için de Pe-
gem Akademi Yayıncılık takımına teşekkür etmek isterim.
Ankara, 2004 Ali BALCI

vi Sosyal Bilimlerde Araştırma

 ÜÇÜNCÜ BASKI İÇİN ÖN SÖZ
Kitabın ikinci baskısı da kısa sürede tükenmiştir.
Üçüncü baskı için kitap yeniden gözden geçirilmiş ve Pegem Akademi Yayıncılık
yayınları arasında çıkmasına karar verilmiştir.
Kitabın üçüncü basıma hazırlanmasında değişik bölümleri okuyarak katkıda bu-
lunan Arş. Gör. Dr. Şakir Çınkır’a, Arş. Gör. Kâmile Demir’e, Arş. Gör. Ömay Çok-
luk’a, Arş. Gör. Refik Balay’a ve Arş. Gör. M. Akif Helvacı’ya teşekkür ederim. Pe-
gem Akademi Yayıncılık takımına da baskıda gösterdikleri özen için teşekkür ede-
rim.
Üçüncü baskının tüm ilgililere yararlı olmasını diliyorum.
Ankara, 2000 Ali BALCI

İKİNCİ BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Kitabın birinci baskısı, hiç bir reklam yapılmadığı halde bir yıl bile dolmadan tü-
kenmiştir.
İkinci baskı için kitap yeniden gözden geçirilmiş, yeniden dizilmiş; bir de ‘Araş-
tırma Etiği’ adlı yeni bir bölüm ilave edilmiştir. Kitabın yeniden basıma hazırlanma-
sında değişik bölümleri okuyarak büyük katkı getiren arkadaş ve meslektaşlarım
Doç. Dr. Işıl Ünal, Doç. Dr. Nilgün Köklü ve kitabın diziminde de büyük emek veren
Araş. Gör. Dr. Şener Büyüköztürk’ü şükranla anmak isterim.
Kitabın ilgililere yararlı olmasını diliyorum.
Ankara, 1997 Ali BALCI

İçindekiler vii
 İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖNSÖZ ............................................................................................................................. v
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. viii
ŞEKİLLER LİSTESİ ....................................................................................................... xx
ÇİZELGELER LİSTESİ ................................................................................................ xxi

1. BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMELLERİ
(ss. 1- 64)

Araştırmanın Niteliği ve Araştırma Paradigmaları ................................................... 1

Doğruyu Arama ...................................................................................................... 1
Sosyal Gerçeğin Kavramlaştırılması .................................................................... 3
Pozitivist Paradigma Yaklaşımı: Nicel Araştırma ............................................. 9
Bilimin Doğası ve Varsayımları.................................................................... 9
Bilimin Araçları ............................................................................................ 12
Bilimsel Yöntem ........................................................................................... 13
Nicel-Bilimsel Araştırma ............................................................................. 15
Araştırmada Operasyonel Tanım............................................................... 17
Ampirik Araştırmanın Aşamaları .............................................................. 18
Kuram- Ampirik Araştırma İlişkisi ........................................................... 21
Araştırmanın Temel Kavramları ................................................................ 22
Kuram ve İlgili Kavramlar........................................................................... 24
Hipotez Geliştirme ve Doğrulama ............................................................. 25
Pozitivizmin ve Bilimsel Yöntemin Eleştirisi ........................................... 27
Anti Pozitivist/ Yorumcu Paradigma Yaklaşımı: Nitel Araştırma ............. 29
Fenemoloji, Etnometodoloji ve Sembolik Etkileşim .................................... 30
Yeni Perspektiflerin Eleştirilmesi .................................................................... 34
Nitel Araştırma .................................................................................................. 35
Nitel Araştırma Süreci ............................................................................... 38
Karma (Mixed) Araştırma ........................................................................................... 42
Tanımı ve Felsefesi ................................................................................................ 42

viii Sosyal Bilimlerde Araştırma

 Karma Araştırmanın Çok Yöntemli Çalışma ile Karşılaştırılması ....................... 42
Karma Araştırma Paradigmasının Diğer Paradigmalarla
Karşılaştırılması ........................................................................................................... 44
Karma Araştırmaların Avantaj ve Dezavantajları................................................... 46
Avantajları ............................................................................................................ 46
Zayıflıkları ............................................................................................................ 47
Karma Araştırma Süreci Aşamaları .......................................................................... 47
Eylem Araştırması ............................................................................................................... 49
Eylem Araştırmasının Özellikleri ............................................................................ 51
Eylem Araştırmalarının Sınıflaması ....................................................................... 52
Eylem Araştırmasının Uygulama Süreci ................................................................ 53
Veri Toplama ve Analizi............................................................................................ 54
Sonuç ..................................................................................................................................... 56
Araştırmalarda Terminoloji Problemi: Normatif ve Yorumcu
Paradigmalar ........................................................................................................................ 56
Bir Araştırma ve Uygulama Alanı Olarak Eğitim ........................................................... 58
Eğitime Nicel Araştırma Yaklaşımı .......................................................................... 58
Eğitime Nitel Araştırma Yaklaşımı ........................................................................... 63
Sonuç: Eğitimde Araştırmanın Rolü ................................................................................ 64

2. BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN PLANLANMASI VE ÖNERİ HAZIRLAMA
(ss. 65- 93)
Araştırmanın Planlanması ................................................................................................. 65
Araştırma Önerisi ................................................................................................................ 68
Problemin Tanımlanması .......................................................................................... 68
Problem Kaynakları .................................................................................................... 69
Problem Tanımlamada Pratik Yollar ....................................................................... 69
Kavram-Yapılar ve Değişkenler ................................................................................ 71
Bir Problem Tanımı Örneği: Kenya Ortaöğretim Düzeyinde Yeni
Coğrafya Programının Etkililiği ........................................................................................ 72
Problemin İfadesi ........................................................................................................ 73

İçindekiler ix
 Kuramsal Çerçeve ........................................................................................................ 73
Araştırma Soruları ....................................................................................................... 74
Literatür Taraması............................................................................................................... 75
Kapsam ve Niteliği ...................................................................................................... 75
Amaç ve İşlevi .............................................................................................................. 76
Literatür Taraması Kaynakları .................................................................................. 76
Literatürün Bulunması ............................................................................................... 77
Bilgi Kaynakları ........................................................................................................... 78
Uzmanlar .............................................................................................................. 78
Kitaplar ................................................................................................................. 78
Dergiler ................................................................................................................. 78
Tezler ..................................................................................................................... 79
Konferans Dokümanları ..................................................................................... 79
Önceki Araştırma Taramaları ............................................................................ 79
Literatür Nasıl Taranmalı? ........................................................................................ 79
Elle-Mekanik Tarama ......................................................................................... 80
Bilgisayar Destekli Bilgi Tarama ....................................................................... 80
Literatür Taramasının Örgütlenmesi ....................................................................... 80
Okuma Parçası 1: Seçilmiş İkinci Derece Kaynaklar...................................................... 82
Temel Kaynaklar İçin Literatür ................................................................................. 83
Okuma Parçası 2: Literatür Taramasında Yeni Bir Yol: Meta Analiz .......................... 83
Meta Analizin Yapılması Aşamaları ................................................................................. 84
Hipotez Testinin Tanımlanması ............................................................................... 84
Araştırmaların Çağrılması (Retriving) .................................................................... 84
İstatistiksel Hipotez Testinin Çağrılması ................................................................. 85
Manidarlık Düzeyine Karşılık Etki Büyüklüğü ....................................................... 86
Verilerin Yeniden Yapılaştırılması ........................................................................... 86
Araştırmanın Hipotezleri ve/veya Soruları...................................................................... 87
Spesifik Araştırma Soruları ........................................................................................ 88
Araştırma Hipotezleri ................................................................................................. 88
Desen ..................................................................................................................................... 90
Araç (Instrumentation) ..................................................................................................... 91
Örnekleme (Sampling) ...................................................................................................... 91

x Sosyal Bilimlerde Araştırma

Verilerin Toplanması .......................................................................................................... 92
Verilerin Analizi .................................................................................................................. 92
Araştırmanın Önemi .......................................................................................................... 92
Genel Değerlendirme .......................................................................................................... 93

3. BÖLÜM
ÖRNEKLEME KURAMI
(ss. 95- 109)
Giriş ....................................................................................................................................... 95
Örnekleme Yanılgıları ........................................................................................................ 97
Örnekleme Türleri .............................................................................................................. 99
Olasılığa Dayalı Örneklemeler................................................................................... 99
Basit Tesadüfi Örnekleme .................................................................................. 99
Olasılık Dışı Örnekleme Türleri .............................................................................. 103
Örneklem Büyüklüğü................................................................................................ 105

4. BÖLÜM
ÖLÇME VE ÖLÇEKLEME
(ss. 111- 146)
Giriş ..................................................................................................................................... 111
Ölçekleme İlkeleri ............................................................................................................. 112
Güvenirlik ................................................................................................................... 114
Güvenirlik Türleri .................................................................................................... 114
Test-Tekrar Test Güvenirliği ........................................................................... 114
İç Tutarlık Güvenirliği ...................................................................................... 114
Geçerlik ............................................................................................................................... 115
Geçerlik Türleri ......................................................................................................... 116
Yüz-Görünüş Geçerliği ..................................................................................... 116
Birleşme-Aynılık Geçerliği ............................................................................... 116
Ayırdetme Geçerliği .......................................................................................... 116
Kestirme-Yordama Geçerliği ........................................................................... 116
İçerik-Kapsam Geçerliği ................................................................................... 117
Yapı Geçerliği ..................................................................................................... 117
Ölçekleme ........................................................................................................................... 119

İçindekiler xi
 Ölçek Türleri ...................................................................................................................... 120
Sınıflamalı Ölçek ....................................................................................................... 120
Bogardus Ölçeği ................................................................................................. 120
Sıralamalı Ölçek ......................................................................................................... 121
Derecelendirme Ölçekleri ........................................................................................ 122
Grafik Derecelendirme Ölçekleri .................................................................... 122
Maddeli Derecelendirme Ölçekleri ................................................................. 123
Karşılaştırmalı Derecelendirme Ölçekleri ...................................................... 123
Derecelendirmeli Ölçeklerle İlgili Uyarılar .................................................... 123
Çok Maddeli Ölçekler ............................................................................................... 124
Maddelerin Yapılaştırılması ............................................................................. 125
Çok Maddeli Ölçekler Türleri.......................................................................... 125
Guttman Ölçeği ................................................................................................. 126
Likert Ölçekleri .................................................................................................. 130
Eşit Aralıklı ve Oran Ölçekleri................................................................................. 135
Thurstone Ölçeği ............................................................................................... 136
Eşit Görünen Aralıklar Ölçeği ......................................................................... 137
Eleştiriler ............................................................................................................. 143
Faktör Ölçeklemesi ............................................................................................ 143
Semantik Farklılık Ölçeği ................................................................................. 145

5. BÖLÜM
VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ
(ss. 147-223)
Anket ................................................................................................................................... 148
Anketlerde Sorular .................................................................................................... 148
Olgusal Sorular .................................................................................................. 148
Davranış Soruları ............................................................................................... 149
Tutum ve İnanç-Kanı Soruları ........................................................................ 149
Bilgi Soruları....................................................................................................... 149
Soruların ifadelendirmeleri ...................................................................................... 150
Soruların Yapısı ......................................................................................................... 150

xii Sosyal Bilimlerde Araştırma

 Cevap Kategorileri ve Kodlama ............................................................................... 151
Sınıflamalı Değişkenler ..................................................................................... 152
Sıralamalı Değişkenler ...................................................................................... 154
Aralıklı Değişkenler........................................................................................... 156
Kodlama ...................................................................................................................... 158
Son Kodlama ...................................................................................................... 160
Kod-Kitabının Geliştirilmesi ........................................................................... 160
Cevapsız Kategorilerin Kodlanması................................................................ 161
Ankette Soruların Sıralanması ................................................................................. 161
Bir Konudaki Soruların Dizilişi ....................................................................... 162
Pilot İnceleme ve Ön Deneme ................................................................................. 162
Ankette Kapak Mektubu .......................................................................................... 163
Anketlerin Uygulanması .......................................................................................... 163
Anketlerin Dönüş Oranları ...................................................................................... 164
Anketin Avantaj ve Dezavantajları ......................................................................... 164
Mülakat ............................................................................................................................... 165
Mülakatın Planlanması ..................................................................................... 165
Türleri ................................................................................................................. 166
Mülakatın Yapılması ................................................................................................. 166
Örneklem ............................................................................................................ 166
Dostça Bir Ortam Yaratma .............................................................................. 166
Soruların Sorulması........................................................................................... 167
Cevapların Alınması.......................................................................................... 168
Cevapların Kaydedilmesi .................................................................................. 169
Yanlılıktan Kaçınma ......................................................................................... 170
Odak Grup Çalışması ....................................................................................................... 171
Kullanıldığı Alanlar .............................................................................................. 172
Desenlenmesi/ Yapılandırılması ........................................................................ 172
Odak Grup Çalışması Uygulaması..................................................................... 174
Veri Analizi .......................................................................................................... 175
Raporlaştırılması ................................................................................................. 176
Temel Yapılandırma Kuramı (TYK) ............................................................................. 177
Tanım ve Kuramsal Çerçeve .............................................................................. 177
Kuramın Amaçları .............................................................................................. 180

İçindekiler xiii
 TYK’nın Karakteristikleri................................................................................... 180
TYK’nın Temel Sayıltıları ve İlkeleri ................................................................ 181
TYK’nın Aşamaları ............................................................................................. 182
TYK’nın Yapılış Biçimleri (Mode) .................................................................... 191
TYK’da Geçerlik. ................................................................................................. 191
TYK’nın Güçlü ve Zayıf Yönleri ....................................................................... 192
Söylem ve Söylem Analizi ................................................................................................ 192
Söylem ve Türleri .......................................................................................................... 192
Örgütsel Söylem Türleri ......................................................................................... 193
Söylem Analizi .............................................................................................................. 194
SA’da Temel Yaklaşımlar ................................................................................................. 197
Bir Yöntem Olarak SA ...................................................................................................... 198
SA’da Araştırma Aşamaları ............................................................................................. 200
Söylem Analizi, İçerik Analizi, Temel Yapılandırma Kuramı ve
Fenomenolojinin Karşılaştırılması ................................................................................. 203
Araştırmada Doğallık ....................................................................................................... 204
Doğal Ortamlar .................................................................................................. 204
Doğal Deneme ................................................................................................... 204
Gözlem ........................................................................................................................ 206
Güvenirlik ........................................................................................................... 207
Geçerlik ............................................................................................................... 207
Etik ....................................................................................................................... 207
Gözlem Türleri .......................................................................................................... 207
Gözlemin Yapılması Aşamaları ............................................................................... 209
Alan Araştırması........................................................................................................ 210
Girişin Başarılması ............................................................................................ 210
İlişkinin Kurulması ........................................................................................... 211
Gözleme ve Kaydetme ...................................................................................... 211
Krizlerle Uğraşma .............................................................................................. 212
Verilerin Analizi ................................................................................................ 212
Tamamen Yapılaşmış Gözlem ................................................................................. 212
Ekolojik Gözlem ........................................................................................................ 215
Gözlemin Avantaj ve Dezavantajları ...................................................................... 215

xiv Sosyal Bilimlerde Araştırma

Arşiv Kayıtları .................................................................................................................... 217
İstatistiksel Kayıtlar ........................................................................................... 217
Tarama Arşivleri ................................................................................................ 218
Yazılı Kayıtlar ...................................................................................................... 219
Kitle İletişimi ....................................................................................................... 219
İçerik Analizi .............................................................................................................. 220

6. BÖLÜM
ARAŞTIRMA VERİLERİNİN ANALİZİ
(ss. 225-310)

Nicel Araştırma Verilerinin Analizi .............................................................................. 225

Araştırma Deseni Tipleri .................................................................................................. 226
Veri - Puan Türleri ............................................................................................................ 228
Betimsel İstatistik .............................................................................................................. 229
Merkezi Eğilim Ölçüleri ........................................................................................... 229
Değişkenlik Ölçüleri.................................................................................................. 230
Korelasyon istatistikleri ............................................................................................ 231
Test İstatistikleri ........................................................................................................ 232
İstatistiksel Kestirim ve Kestirisel İstatistik ................................................................... 232
Hipotez Testi Türleri ................................................................................................ 233
Null Hipotezi.............................................................................................................. 235
İstatistiksel Manidarlık - Anlamlılık Testi ..................................................... 235
Anlamlılık Testlerinin Yorumu ............................................................................... 236
Manidarlık Testleri............................................................................................................ 237
Uygun Bir Manidarlık-İstatistiksel Testin Seçilmesi ............................................ 237
İstatistiksel Model.............................................................................................. 237
Kuvvet-Yetkinlik ............................................................................................... 237
Ölçme .................................................................................................................. 238
Parametrik ve Parametrik Olmayan Testler .......................................................... 240
İstatistiksel Güç Analizi ............................................................................................ 240

İçindekiler xv
 Araştırma Desenleri ve İstatistiksel Analizleri .............................................................. 244
Araştırma Deseni ....................................................................................................... 244
Deneysel Desenler ..................................................................................................... 245
Yarı Deneysel Desenler ............................................................................................. 248
Faktöriyel Desenler ................................................................................................... 248
Tek Denek Desenleri ................................................................................................. 251
Klasik Desenler .......................................................................................................... 253
Nedensel-Karşılaştırma Yöntemi ............................................................................ 260
İstatistiksel Analiz.............................................................................................. 261
Çoklu Varyans Analizi .............................................................................................. 262
Parametrik Olmayan Testler .................................................................................... 262
Ki-Kare Testi ...................................................................................................... 263
Mann-Whitney U Testi .................................................................................... 263
Wilcoxon-İşaretli-Sıralama Testi .................................................................... 264
Nedensel-Karşılaştırmalı Desenle Korelasyonel Desen Arasındaki Fark ....................... 264
Değişkenlerarası İlişkilerin Araştırılması: Korelasyonel Yöntem...................................... 264
Korelasyon ve Nedensellik ............................................................................... 265
Sınırlılıkları ......................................................................................................... 265
Verilerin Analizi ........................................................................................................ 266
Çoklu Regresyon Analizi .................................................................................. 266
Kanonikal Korelasyon....................................................................................... 270
Temel Bileşenler Analizi ................................................................................... 272
Faktör Analizi..................................................................................................... 273
Yapısal Eşitlik Modeli ....................................................................................... 274
Yapısal Eşitlik Modeli ve Arka Planı ........................................................... 274
Model ve Yapısal Eşitlik Modelindeki Yeri ................................................ 276
Yapısal Eşitlik Modellemesinin Kullanıldığı Yerler.................................. 277
Yapısal Eşitlik Modellemesindeki Temel Kavramlar ............................... 278
Ölçme Modeli ve Yapısal Model ................................................................. 279
Yapısal Eşitlik Modellemesi Varsayımları ................................................. 281
Yapısal Eşitlik Modelleme Süreci ................................................................ 282

xvi Sosyal Bilimlerde Araştırma

 Doğrulayıcı Faktör Analizi ................................................................................. 286
Birinci Düzey Doğrulayıcı Faktör Analizi ..................................................... 288
İkinci Düzey Doğrulayıcı Faktör Analizi ....................................................... 290
Doğrulayıcı Faktör Analizi Uygulanması Örneği ......................................... 290
Yol Analizi ............................................................................................................ 291
Örtük Değişkenlerle Yol Analizi ..................................................................... 293
Gözlenen Değişkenlerle Yol Analizi ............................................................... 294
Sonuç ................................................................................................................................... 295
Uygun İstatistik Tekniğin Seçilmesi Örnekleri ............................................. 296
Problem ............................................................................................................... 296
Nitel Araştırma Verilerinin Analizi ................................................................................ 300
Nitel Verilerin Analizinde Bazı Yaklaşımlar ......................................................... 300
Miles ve Huberman Modeli .................................................................................. 300
Anlatı Analizi ........................................................................................................... 306
Etnometodoloji ve Konuşma Analizi ................................................................... 306
Göstergebilim (Semiosis) ....................................................................................... 308
Belge ve Metin Anali ............................................................................................... 308
Nitel Verilerin Analizinde Bilgisayarlar ................................................................... 309

7. BÖLÜM
ARAŞTIRMA ETİĞİ
(ss. 311- 326)
Tanım ve İlgili Kavramlar ........................................................................................ 311
Tarihçesi ..................................................................................................................... 312
Eğitim Araştırmalarında Etik .................................................................................. 314
Etik Sorunlar ve İlgili Etik Standartlar ................................................................... 316
Katılanlarla İlgili Etik Sorunlar................................................................................ 317
Fiziksel Zarar ...................................................................................................... 317
Psikolojik İstismar, Stres ya da Öz Saygı Yitirimi ......................................... 317
Yasal Zarar .......................................................................................................... 318
Yalan Söyleme-Aldatma ................................................................................... 319
Özel Evrenler ...................................................................................................... 320
Yeni Eşitsizlikler Yaratma ................................................................................ 320

İçindekiler xvii
 Özel Yaşam ......................................................................................................... 320
Anonimlik .......................................................................................................... 321
Gizlilik ................................................................................................................. 321
Etik ve Bilimsel Toplum ................................................................................... 321
Bilimsel Yayın ve Araştırmalarla İlgili Etik Sorunlar ........................................... 323
Bilimsel Yanıltma .............................................................................................. 323
Eğitim Araştırmalarında Etik Hatalar ............................................................ 325
Sonuç ................................................................................................................................... 326

8. BÖLÜM
BİLİMSEL RAPORLARIN HAZIRLANMASI KILAVUZU
(ss. 327-365)
Amaç ve Kapsam ............................................................................................................... 327
Giriş ..................................................................................................................................... 327
Tezin Bölümleri ................................................................................................................. 328
Ön Bölüm ................................................................................................................... 328
Ana Bölüm ................................................................................................................. 336
Giriş ..................................................................................................................... 336
Yöntem................................................................................................................ 337
Bulgular ............................................................................................................... 338
Tartışma .............................................................................................................. 339
Son-Arka Bölüm ........................................................................................................ 340
Raporda Başlık Sistemi ..................................................................................................... 341
Sayfaların Numaralandırması.......................................................................................... 343
Raporda Çizelgeler ............................................................................................................ 343
Çizelge Türleri .......................................................................................................... 344
Numaralandırılması .................................................................................................. 346
Çizelgede Notlar ........................................................................................................ 347
Metinde Şekiller ................................................................................................................. 348
Kaynak - Referans Gösterilmesi ...................................................................................... 349
Metinde Kaynak Gösterilmesi ................................................................................. 349
Kaynak Gösterme ...................................................................................................... 352
Dipnot ve Kaynakça Biçimi ..................................................................................... 352

xviii Sosyal Bilimlerde Araştırma

 Parantezli Kaynak ve Kaynakça Listesi .................................................................. 354
Kaynakça Listesi Stili ......................................................................................... 355
Uygulama Örnekleri Kitaplar .......................................................................... 356
Aktarmalar ......................................................................................................................... 362
Cümle İçinde Çıkarma Yapma ................................................................................ 362
Bir Cümleyi izleyen Çıkarmalar .............................................................................. 362
Aktarmanın Yeni Biçime Dönüştürülmesi ............................................................ 363
Raporun Yazılması ............................................................................................................ 364
Görüşlerin Sunulması ............................................................................................... 364
İfadelerin Akıcılığı ve Doğruluğu............................................................................ 364
Anlatımda Ekonomi.................................................................................................. 365
Sözcük Seçiminde Tamlık ve Açıklık ...................................................................... 365

EKLER
Ek 1. Telif Haklı / Basılmış Yayınlarda Basım İzni Alma Formu ............................... 368
Ek 2. Üniversitede Görevli Araştırmacılara ilişkin Araştırma Onay İsteme
Formları .................................................................................................................... 369
A. Araştırma İçin Onay İsteme................................................................................ 369
B. Araştırma Onayı Listesi ....................................................................................... 370
C. Araştırmacının Verdiği Söz ................................................................................ 372
D. Bilgilendirilmiş Onay Formu.............................................................................. 373
E. Araştırmanın Katılımcılar Tarafından Değerlendirilmesi .............................. 374
F. Araştırma Kontrol Listesi .................................................................................... 376

KAYNAKÇA .......................................................................................................... 381

İçindekiler xix
 ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil Sayfa
1. Araştırma Sürecinin Aşamaları .................................................................................................. 19
2 Eylem Araştırması Döngüsü ....................................................................................................... 54
3. Bir Yıllık Araştırma İçin Planlama Çerçevesi........................................................................... 66
4. Yapılar, Değişkenler ve Gözlemler............................................................................................. 71
5. Örnekleme Hataları ...................................................................................................................... 98
6. Bir Boyutsal Örnekleme.............................................................................................................. 104
7. Bogardus Ölçeği ........................................................................................................................... 121
8. Duygu Termometresi Grafik Derecelendirme Ölçeği ........................................................... 122
9. Yığmalı Frekans Dağılımı Grafiği Örneği................................................................................ 141
10. Semantik Farklılık Ölçeği Örneği.............................................................................................. 146
11. Notlar, Kodlama ve Açıklama İlişkisi ....................................................................................... 185
12. Eksenli Kodlama .......................................................................................................................... 186
13. Kuramsal Örnekleme .................................................................................................................. 189
14 SA’da Araştırma Süreci Aşamaları............................................................................................ 200
15. SA’da Analiz ve Kuram Oluşturma Süreçleri .......................................................................... 200
16. Gözlem Araştırması Türleri ....................................................................................................... 208
17. Çocukların Sınıftaki Rollerinin Taksonomisi ......................................................................... 213
18. Bales’ın Grup Etkileşimi Kayıt Kategorileri Sistemi .............................................................. 214
19. Normal Dağılım Eğrisi ................................................................................................................ 231
20. Çift Yönlü Hipotez Testi Modeli ............................................................................................... 234
21. Tek Yönlü Test Modeli ............................................................................................................... 234
22. Çözümlemede Uygun İstatistik Teknikler ............................................................................... 242
23. Örnek Ölçme Modeli .................................................................................................................. 280
24. Örnek Yapısal Model .................................................................................................................. 280
25. Yapısal Eşitlik Modelleme Süreci .............................................................................................. 283
26. Birinci Düzey DFA Ölçme Modeli............................................................................................ 289
27. İkinci Düzey DFA Ölçme Modeli ............................................................................................. 290
28. Değişkenler Arasındaki Yinelemeli Model .............................................................................. 292
29. Değişkenler Arasındaki Yinelemeli Olmayan Model ............................................................ 292
30. Örtük Değişkenlerle Yol Modeli ............................................................................................... 293
31. Gözlenen Değişkenlerle Yol Modeli ......................................................................................... 294
32. Veri Analizinde Soyutlama Düzeyler ...................................................................................... 304
33. Tezin Başlık Sayfası Örneği ........................................................................................................ 329
34. Bir Tezde İçindekiler Çizelgesi .................................................................................................. 331
35. Bir Çizelgeler Listesi Örneği ...................................................................................................... 333
36. Bir Şekiller Listesi Örneği ........................................................................................................... 334
37. Bir Kısaltmalar Listesi Örneği.................................................................................................... 335
38. Bir Kuralsız Çizelge Örneği........................................................................................................ 344
39. Dikey ve Yatay Çift Çizgili Çizelge Örneği .............................................................................. 345

xx Sosyal Bilimlerde Araştırma

 ÇİZELGELER LİSTESİ
Çizelge Sayfa
1. Öznel-Nesnel Boyut ............................................................................................................. 5
2. Sosyal Gerçeğin Yorumunda Alternatif Temeller ........................................................... 6
3. Üç Paradigmanın Karşılaştırılması.................................................................................... 7
4. Bilimin İşlevleri ................................................................................................................... 11
5. Bir Bilimin Gelişme Aşamaları.......................................................................................... 14
6. Önerme ya da Propozisyon Türleri .................................................................................. 25
7. Nicele Araştırmaya Karşılık Nitel Araştırma .................................................................. 37
8. Çok Yöntemli ve Karma Yöntem Desenlerin Karşılaştırılması ................................... 43
9. Karma Yöntem Araştırmaları ve Alt Türleri................................................................... 45
10. Eğitim Araştırmasının Dört Düzeyi ............................................................................... 62
11. Farklı Büyüklükteki Evrenler İçin Kuramsal Örneklem Büyüklükleri ve
%95 Kesinlik Düzeyi .......................................................................................................... 108
12. Dört İfadeye İlişkin Değerlendirmelerin 11 Kümeye Göre
Frekans Dağılımı ................................................................................................................ 139
13. Dört İfadeye İlişkin Değerlendirmelerin 11 Kümeye Göre Yığmalı
Frekans Dağılımı ................................................................................................................ 140
14. Korelasyon İstatistiklerin Listesi ...................................................................................... 231
15. Test İstatistikleri Listesi ..................................................................................................... 233
16. Dört Ölçme Düzeyi ve Her Seviyeye Uyan İstatistikler................................................ 239
17. Anlam Çıkartıcı İstatistikler Çizelgesi............................................................................. 243
18. Tam Randomize Desen Uygulama Düzeyleri ................................................................ 254
19. Randomize Blok Deseni .................................................................................................... 255
20. Latin Karesi Deseni ............................................................................................................ 256
21. Eksik Blok Deseni............................................................................................................... 257
22. Tam Randomize Faktöriyel Desen .................................................................................. 258
23. Randomize Blok Faktöriyel Desen .................................................................................. 259
24. Çeşitli Değişken Formları İçin İkili Korelasyonel Teknikler ....................................... 267
25. Uyum İndekslerinin Kriterleri ve Kesme Noktaları...................................................... 285
26. Cinsiyete Göre İstatistik Dersinde Başarılı Olanlar ve Olmayanlar ........................... 343
27. Cinsiyete Göre İstatistik Dersinde Başarılı Olanlar ve Olamayanlar ......................... 344

İçindekiler xxi
1. BÖLÜM

ARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMEL

TEMELLERĐ

ARAŞTIRMANIN NİTELİĞİ VE ARAŞTIRMA

PARADİGMALARI ∗
Doğruyu Arama
İnsanoğlu çevresini ve olayları anlamada genelde üç yol izlemiştir. Bunlar tec-
rübe-deneyim, akıl yürütme (reasoning) ve araştırma (research) dır. Bu yol ya da ka-
tegoriler birbirlerini tamamlayıcı ve binişen olarak görülmelidir.
Tecrübe. Bir problem çözme durumunda dayanak olabilecek bir dizi bilgi kay-
nağını kullanır. Birey yaşantısı boyunca biriktirdiği bilgi ve yaşantı yığınını, sorun
çözmede kullanır. Eğer sorun kişinin bilgi, beceri ve tecrübelerinin çözemeyeceği du-
rumda ise birey başkalarının (özellikle yaşlıların) tecrübelerini kullanır. Tabii ki bun-
lar, kişinin yakın çevresindekilerdir. Eğer kişi yakın çevresinin tecrübeleriyle de so-
rununu çözemiyorsa, bu kez otoriteye başvurur. Otorite belli alanlarda uzmanlaşan
insanlardır. Günlük problemle karşılaşıldığında büyük oranda tecrübeye ve otoriteye
başvururuz. Bunların rolü küçük görülmemelidir. Dahası spesifik araştırma sürecin-
de bile bu yaklaşımlar dünya hakkında, problemler hakkında hipotez ve soru geliş-
tirmede-üretmede yardımcı olur. Doğaldır ki sağduyuda bu yaklaşımların yeri hayli
önemlidir. Ne var ki bunlar öznel sorun çözme yoludur.

Araştırmaya gelince bunda sorun çözerken nesnel yollar izlenir. Bana, sana göre
değil, herkese görelik (nesnel yol) asıldır. Bilim adamı kuramını dikkatli ve sistemlice
kurar. Bu doğrultuda formüle ettiği hipotezleri ampirik olarak test eder. Böylece, onun
sorun çözmeye yaklaşımında bir olgusallık söz konusudur. Bilim adamı sokaktaki in-
sana göre tecrübeye farklı yaklaşır. Sokaktaki insan dış bir bilgi kaynağını kontrole yö-
nelmez. Bilim adamı ise problemin nedenlerinden bir ya da birkaçının olası etkisini
izole etmeye çalışır.

∗
Lous Cohen and Lawrence Mainan. Research Methods in Education, third edition (New York: Rou-
fledge, 1989) Birinci Bölümün izinli özet çevirisi
 Ayrıca bilim adamı ile sokaktaki insanın ilişkilere dönük tutumu farklıdır. So-
kaktaki insanın bu ilişkilere bakışı gevşek, sistemsiz ve kontrolsüzdür. Bilim adamı
ise bu ilişkiye profesyonelce yaklaşır. Ancak güçlü bir deney sonrasında iki olay ara-
sındaki ilişki söz konusu olabilir.

Uzmanlık için de benzeri şeyler söylenebilir. Uzmanlık önemli bilgi kaynağıdır.

Ne var ki kimse her konuda uzman olamaz. Belli kimselerin geniş tecrübe ve içgörü-
leri vardır. Ancak bunların bile her konuda doğrunun üreticisi olması düşünülemez.
Kanıtlar arttıkça uzmanlar görüşlerini değiştirir.

Akıl yürütme-mantığa vurma (reasoning). İnsanların çevrelerindeki dünyayı

anlama ve kavramalarında ikinci yol akıl yürütmedir. Üç tür akıl yürütme vardır:
Tümdengelim, Tümevarım ve Tümdengelimci -Tümevarımcı yaklaşımlarla akıl
yürütme. Tümdengelim, Aristo’nun kıyasına dayalıdır. Kıyasın en basit şeklinde, ap-
riori ya da kendisi bir kanıt olan temel bir önerme vardır. Küçük önerme ise özel bir
durumu gösterir ve bir sonuç vardır.

Tüm gezegenler güneş çevresinde döner.

Dünya bir gezegendir.

Bu nedenle dünya güneşin etrafında döner.

Formel mantık adımlarında, genelden özele doğru, geçerli bir önermeden yola
çıkarak geçerli bir sonuç elde edilebilir sayıltısı vardır. Yaklaşımın temel sınırlılığı ise
yaklaşımın ancak belli bir dizi ifadeyi ele almasıdır. Kıyas artık zihinsel bir egzersiz
niteliğindedir; gözlem ve tecrübe ile ilişkili değildir.

1600’lerde Francis Bacon, tümdengelimi eleştirmiştir. Çünkü büyük önerme

önceden kabul edilmiş olup zaten özel durumu da içermektedir. Böylece sonuç için
bir yanlılık doğurmaktadır. Bacon onun yerine, tek tek bir dizi durumdan bir sonu-
ca gidilmesine imkan tanıyan tümevarımı önermiştir. Bu, bireysel gözlemlere dayalı
bir sonuç, esasen bir hipotez ve sonunda da bir genellemedir.Bacon’ın tümevarım
mantığı bilimsel gelişmeyi hızlandırmış; bilim adamının dikkatini insan problemleri
ile ilgili çözümlere yöneltmiştir. Bu mantık, doğrulama için ampirik delilleri gerek-
tirmektedir.

Bacon’un tümevarım yaklaşımını, tümevarımcı- tümdengelimci yaklaşım izle-

di. Öyle ki Aristo tümdengelimi ile Bacon tümevarımı bu yaklaşımda birleştirildi. Bu
bir geri-ileri hareketidir. Gözlemci önce bireysel gözlemlerinden hipotezlere ulaşır,
sonra da tümdengelim olarak hipotezlerden bireysel olaylara gider. Bu hipotezler ve-
ri toplama yolu ile ileri düzeyde teste tabi tutulur ve spesifik olarak ampirik düzeyde
geçerlikleri test edilir. Bu ikili yaklaşım modern bilimsel yöntemin varlık nedenidir

2 Sosyal Bilimlerde Araştırma

 Prof. Dr. Ali Balcı

ve insanın ampirik bilime ulaşma yoludur. İnsanoğlu folklor ve mistisizmden, doğ-

ma ve geleneğe, nedensel gözleme, sonunda ise sistemli gözleme doğru yol almıştır.

Tek başlarına tümdengelim ve tümevarımın zaafları vardır; ancak onların bi-

limsel gelişmeye katkıları çok önemlidir. Bunu üç kategoride toplayabiliriz: (1) Hi-
potezlerin önerilmesi, (2) Hipotezlerin mantıksal gelişimi ve (3) Bilimsel bulguların
ve bu bulguların kavramsal bir çerçevede sentez edilişinin açıklanması ve yorumu.
İnsanın doğruya ulaşmada kullandığı üçüncü yol ise araştırmadır. Kerlinger
araştırmayı, “doğal olaylar arası ilişkiler hakkındaki hipotetik önermelerin (propo-
zisyonların), sistemli, kontrollü, ampirik ve eleştirel araştırılması” olarak tanımlar.
Araştırmayı tecrübe ve otoriteden ayıran üç önemli karakteristik vardır: (I) Tecrübe
gelişigüzel bir durumda oluşan olaylarla ilgilenirken araştırma, tümevarımcı -
tümdengelimci yaklaşıma dayalı sistemli ve kontrollü bir veri toplama yoludur. (2)
Araştırma ampiriktir. Araştırmacı tecrübeye geçerlik için başvurur. Subjektif inanç,
objektif realiteye karşı test edilir. (3) Araştırma kendini düzelticidir. Bilimsel yöntem
bilim adamını hatadan koruyucu mekanizmalara sahiptir. Prosedür ve bulgular ka-
munun denetimine açıktır. Bu, bilimin belki de en önemli özelliklerinden biridir.
Demek ki, doğru olmayan bulguların zamanla doğru olmadıkları saptanır ve düzelti-
lir. Araştırma, tecrübe ve akıl yürütmenin bir kombinasyonu olup doğrunun elde
edilmesinde en başarılı yoldur.
Eğitim ise bir alan olarak daha ziyade tecrübe ve otoriteye dönüktür; hala bilim-
sel araştırmaya pek dayalı değildir. Dolayısıyla eğitimde bu iki bilgi kaynağı nesnel
kanıttan, ampirik gözlemden uzaktır.
Bugün eğitimin çeşitli alanlarında bilimsel araştırma hızla uygulamaya konmak
üzeredir. Eğitime ilişkin bugün iki görüş vardır. (I) Geleneksel görüş, eğitimi, doğal
bilimler gibi kabul eder; bilim üretmede doğal bilim araştırmalarını uygular. (2) Ra-
dikal görüş; doğal bilim araştırmasında ve insan davranışını betimlemede geleneksel
sosyal bilim anlayışını sürdürür. Ancak vurgu insanın doğal fenomenden ve birbirle-
rinden farklarına yapılır.

Sosyal Gerçeğin Kavramlaştırılması

Yukarıda sözü edilen geleneksel görüş ve radikal görüş sosyal gerçekliğe olduk-
ça farklı yaklaşır ve farklı yorumlarlar. Bu yaklaşımların temelindeki açık (explicit)
ve işaret edilen (implicit) varsayımları (sayıtlıları) inceleyerek bunu anlayabiliriz.
Söz konusu yaklaşımları, Burrell ve Morgan’ın 4 tür sayıltısı ile analiz etmek ve kar-
şılaştırmak mümkündür.
(1) Ontolojik tür sayıltılar: Araştırılan sosyal fenomenin varlığı ya da doğası ile
ilgilenir. Sosyal gerçek bireye göre dışarıda mı (external) dır ya da bireyin bilincinin

Araştırmanın Kuramsal Temelleri 3

 bir ürünü müdür? Gerçek nesnel bir türde midir? Ya da bireyin bilişinin bir sonucu
mudur? Bireyin kendi kafasınca mı yaratılmıştır, yoksa dışarıda nesnel olarak var
mıdır? Esasen bu sorular felsefedeki nominalist-realist tartışmasını yansıtmaktadır.
(2) İkinci tür varsayımlar seti: Burrel ve Morgan’ca epistemolojik tür olarak ta-
nımlanmıştır. Bunlar bilginin temelini konu edinirler: Bilginin doğası ve biçimleri
nasıl elde edilir, başkalarına nasıl iletilir? Bilginin doğası somut (hard), gerçek, do-
kunulabilir olarak aktarılabilir mi? Ya da bilgi soyut (soft), daha öznel, ruhsal ya da
tecrübe ve içgörüye dayalı kişisel nitelikte midir? Bu gibi sorular bu sayıltıları ortaya
koyarlar. Epistemolojik sayıltılar bilginin bir taraftan elde edilebilir bir şey olmasını,
öte yandan kişisel olarak yaşanan bir şey olup olmadığını kararlaştırırlar. Bilginin
somut, nesnel ve dokunulur olması araştırmacının gözlemci rolünü ortaya koyar;
onun doğal bilim yöntemleriyle işbirliğini gerektirir. Bilginin kişisel, öznel, tek olma-
sı ise araştırmacıya deneklerini katmasını empoze eder ve doğal bilimci araştırmacı-
lığını reddeder. İlki pozitivist, ikincisi ise antipozitivisttir.
(3) Üçüncü türden sayıltılar insan doğası ve insanlar arası ilişkileri, onların
çevrelerini konu edinir. İnsan nesnel ve öznel olarak iki yönden araştırılabilir. Buna
dayalı olarak bu sayıltılardan insanın iki imajı doğar: (1) Birey çevresine mekanik
olarak tepkide bulunur. (2) Birey kendi eylemlerinin başlatıcısıdır; girişimcisidir. Bu
sayıltılar seti, insanın mekanistik ya da deterministik tarzda tepkide bulunmasına
işaret eder, Birinciye göre insanlar ve tecrübeleri çevrenin ürünüdür. İnsanlar çevre-
lerince koşullandırılır. Bunun tersinde ise, bireyin “serbest-özgür isteği” merkezde
yer alır. Birey çevresinin yaratıcısıdır, kontrol edilmek yerine kontrol eder yani köle
yerine efendidir. Bu iki aşırı uç arasında büyük bir felsefi tartışma başlatılmış oluyor.
Bir yanda determinizm, öteki uçta ise gönüllülük (voluntarism) vardır. Çoğu sosyal
bilimci bu iki uç arasında bir yerdedir.
Doğaldır ki bu üç tür sayıltılar seti araştırma yöntemleri ve araştırmacı rolleri
için farklı doğurgular getirmektedir. Çünkü birbiriyle çelişen ontoloji, epistemoloji
ve insan doğası modelleri, farklı araştırma yöntemleri gerektirirler. Araştırmacı nes-
nel ya da pozitivist bir yaklaşımı benimsiyorsa sosyal gerçeğe somut, gerçek, kendine
göre dışarıda olarak bakacak, geleneksel araştırma yaklaşımlarını benimseyecektir
(survey, deney ve benzeri). Araştırmacı aksine daha öznel (antipozitivist) bir yakla-
şımı benimsiyorsa, sosyal olayı daha yumuşak (softer), kişisel ve insan tarafından ya-
ratılmış şey olarak ele alacak, sorumlu (accounts), katılımcı gözlem ve kişisel yapılar
gibi araştırma yaklaşımlarını benimseyecektir.
Takdir edilir ki, sosyal olaylar doğal dünya gibi yani somut, dışsal ve nesnel ger-
çek olarak görülürse- pozitif paradigma bakışı- bilimsel araştırma bu dünyadaki
olay ya da değişkenler arası ilişkilerin analizine yönelecek ve ağırlıklı olarak nicel
olacaktır. Yöntemsel sorunlar ise kavramlar ve onların ölçülmesine ilişkin olacaktır.

4 Sosyal Bilimlerde Araştırma

 Prof. Dr. Ali Balcı

Bu görüş olaylar arası evrensel yasaları bulma arayışına girecektir. Bu tür genel yasa-
ları bulma amacı ile desenlenmiş prosedür ve yöntemler nomothetic olarak adlandı-
rılır.
Sosyal dünyanın yaratılmasında bireylerin öznel yaşantısının önemini vurgula-
yan karşıt yaklaşım ise –antipozitif/yorumlayıcı paradigma bakışı-farklı sorun ve
yaklaşımlara, farklı yollardan yaklaşır. Temel ilgi bireyin yarattığı, değiştirdiği ve yo-
rumladığı dünyayı ve süreçleri aramayı gerektirir. Bu yaklaşım, hem nitel ve hem de
niceldir. Burrell ve Morgan’ın dediği gibi vurgu, genel ve evrensel olandan çok, aşırı
uçlarda tek olanın, bireye özgü olanın açıklanması ve anlaşılmasıdır. Bu yaklaşım
sosyal dünyanın göreceli doğasını vurgular. Bireysel ve öznel davranışa, bireysel dav-
ranışın anlaşılmasına dönük bu yaklaşıma İdiographic adı verilir.
Burrel ve Morgan’ın ontolojik, epistomolojik, insan, ve yöntemsel sayıltıları
analizlerinin insan davranışının araştırılmasına uygulanması, şöyle bir çizelge ile
gösterilebilir (Çizelge 1).

Çizelge 1. Öznel-Nesnel Boyut

Sosyal Bilimin Doğası Hakkındaki Varsayımların
Analiz Şeması
Sosyal Bilime Sosyal Bilime
Öznel Yaklaşım Nesnel Yaklaşım
Nominalizm  Ontoloji  Realizm
Anti-pozitivizm  Epistemoloji  Positivizm
Voluntarizm  İnsan Doğası  Determinizm
İdiografik  Yöntem  Nomethetic

Kaynak: Burrell ve Morgan, 1979.

İnsan davranışının araştırılmasına ilişkin yukarda sözü edilen iki perspektifin

sınıf ve okul araştırmaları için derin doğurguları vardır: Problemin seçimi, soruların
formüle edilmesi, öğrenci ve öğretmenlerin karakteristikleri, yöntemsel ilgiler, veri
türü ve onların denenmesi yaklaşımı bu görüş açıları tarafından etkilenir. Bunu Çi-
zelge 2’de görüyoruz.

Araştırmanın Kuramsal Temelleri 5

 Çizelge 2. Sosyal Gerçeğin Yorumunda Alternatif Temeller: Sosyal Gerçeğin
Kavramları
Karşılaştırma Boyutları Nesnelcilik
Felsefi Temel Realizm: Dünya vardır ve
gerçekte olduğu gibi biline-
bilir. Örgütler kendi yaşantı-
ları ile gerçek varlıklardır.
Sosyal Bilimin Rolü Evrensel toplum yasalarını
ve ondaki insan ilişkilerini
ortaya çıkarma
Sosyal Gerçeğin Temel Kollektivite: Toplum ya da
Ünitesi Örgütler
Anlama Kollektivitenin varlığına izin
Yöntemleri veren ilişki ya da koşulların
tanımlanması, bu koşullar
ve ilişkilerin ne olduğuna
inanma
Kuram İnsan davranışını açıklamak
üzere bilim adamınca kuru-
lan rasyonel bir yapı
Yöntem Özellikle matematik model-
ler ve nicel analizler yolu ile
gerçeğin soyutlanması
Toplum Düzenli: Tek bir firmadaki
değerler seti tarafından yö-
netilmiş ve bu değerlerce
mümkün kılınmış
Örgütler Amaca dönük, topluma ve
insana, her ikisine hizmet
eder; toplumdaki düzenin
insan araçlarından bağımsız
6 Sosyal Bilimlerde Araştırma
Öznelcilik
İdealizm: Dünya vardır
ama farklı kimseler onu
farklı şekillerde yapılaştırır.
Örgütler yaratılmış sosyal
gerçeklerdir.
Farklı insanlar yaşadıkları
dünyayı nasıl farklı yo-
rumluyorlar?
Tek başına ya da birlikte
eylemde bulunan bireyler
Bireylerin eylemlerine
yüklediği öznel anlamla-
rın yorumu, bu eylemler
için öznel kuralların keşfi
İnsanların dünyalarını an-
lamlandırmada kullandık-
ları anlam setleri ve onda-
ki davranışları
Karşılaştırma amacı ile
gerçeğin temsili, dil ve an-
lamının analizi
Çatışmalı: Güce dayalı,
insanların değerlerince
yöneltilmiş
İnsanlara ve amaçlarına
bağımlı, bazı insanların
kontrol edebildiği güç araç-
ları ve amaçlara ulaşmak
üzere bunların kullanılması
onlara iyi gelir.
 Prof. Dr. Ali Balcı

Örgütsel Patolojiler Örgütler sosyal değerler ve Farklı insan amaçları yü-

bireysel ihtiyaçlar nedeniyle zünden onlara dönük çalı-
özel koşullara sürüklenirler. şan insanların arasında da
daima çatışma vardır.
Değişme Reçetesi Toplumsal değerleri ve in- Hangi tür değerlerin ör-
san ihtiyaçlarını karşılamak gütsel eylemde yuvarlan-
üzere örgütün yapısının de- dığını bulma. Gerekiyorsa
ğiştirilmesi insanların ve onların de-
ğerlerinin değiştirilmesi
Kaynak: Barr Greenfield’den uyarlanmıştır.
Sosyal gerçeğin bu iki klasik kavramlaştırılmasına dayanan ve 1950’lerden baş-
layan -bu iki kavramlaştırmanın bir karması olarak- karma paradigma yaklaşımı
geliştirilmiştir. Bu üç paradigmanın belli parametrelere göre karşılaştırılması Çizelge
3’de yer almaktadır.

Çizelge 3. Üç Paradigmanın Karşılaştırılması

Parametre Nicel Araştırma Karma Araştırma Nitel Araştırma
Bilimsel Tümdengelim, araş- Tümdengelim ve Tümevarım, araştırmacı,
yöntem tırmacı hipotez ya Tümevarım alan çalışmasında topla-
da kuramları veri- dığı verilerden yeni hi-
lerle sınar. potezler ya da yerleşik
kuram üretir.
İnsan Davranış düzenli ve Davranış biraz kestiri- Davranış, akışkan, di-
davranışı kestirilebilir. lebilir. namik, durumsal, sosyal,
algısı bağlamsal ve kişiseldir.
Ortak Betimleme, açıkla- Çoklu amaçlar Betimleme, açımlama,
araştırma ma ve kestirme keşfetme.
amaçları
Odak Dar açı lensler, spe- Çok lensli odaklanma Geniş açılı ve derin açılı
sifik hipotezleri test lensler, fenomenlerin
etme geniş ve derinden sı-
nanması
Gözlemin Kontrollü koşullar Bir bağlam ya da ko- Davranışın doğal çevre-
doğası altında davranışın şuldan daha fazlasında de araştırılması, davra-
araştırılması davranışın araştırıl- nışın oluştuğu bağlamın
ması araştırılması

Araştırmanın Kuramsal Temelleri 7

 Gerçeğin Nesnel, farklı göz- Sağduyu gerçeği ve Öznel, kişisel ve sosyal
doğası lemciler ne gözlene- dünyanın pragmatik olarak yapılaşmış.
ceği üzerinde anla- algısı yani ne çalışı-
şırlar. yorsa o gerçek ya da
doğrudur.
Toplanan Yapılaşmış ve ge- Çoklu biçimler Derinlemesine görüşme,
verilerin çerli veri toplama katılmalı gözlem, alan
biçimi araçları ile toplanan notları, açık uçlu sorular
tam ölçmeye dayalı gibi veri toplama araçları
nicel veriler ile toplanan nitel veriler.
Araştırmacının kendisi
temel veri toplama ara-
cıdır.
Verilerin Değişkenler Değişkenlerin, söz- Sözcükler, imgeler, kate-
doğası cüklerin ve imgelerin goriler
karması
Veri analizi İstatistiksel ilişkileri Nicel ve nitel Kalıpların, temaların ve
tanımlama bütüncül (holistic) yü-
zeylerin araştırılması
Bulgular Genellenebilir bul- Birleştirilmiş bulgular Özel bulgular, içeriden-
gular genellenebilir liğin temsili( emik görüş
açısı gibi)
Son rapor Korelasyonlar, orta- Eklektik ve pragmatik Bağlamsal betimleme ve
biçimi lamaların karşılaştı- katılımcılardan doğru-
rılması gibi istatis- dan aktarmaya dayalı
tiksel bulguların ra- yorumlayıcı rapor
porlaştırılması vb.
istatistiksel raporlar

Kaynak: Johnson, B. ve Christensen, L. Educational Research, Quantitative,

Qualitative and Mixed Research.
www.southalabama.edu/coe/bset/johnson/lectures /lec2.htm.’den 16. 12.
2008 tarihinde alınmıştır.

8 Sosyal Bilimlerde Araştırma