Modern Mantik II Ders Kitabi PDF

MODERN MANTIK II
FELSEFE LİSANS PROGRAMI
PROF. DR. ŞAFAK URAL
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
FELSEFE LİSANS PROGRAMI
MODERN MANTIK II
Prof. Dr. Şafak Ural

ÖNSÖZ
Modern Mantık II dersinde incelenen başlıca konular şunlardır:
 MODAL MANTIK
 BAĞINTI BİLDİREN ÖNERMELER
 NİCELEME MANTIĞI
 AÇILIM
 ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE
 ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGENİN EŞ DEĞERLİK VE ÇIKARIMLARIN

DENETLENMESİNDE KULLANILMASI
Modern Mantık I dersinin devamı niteliğinde olan bu derste incelenen konular dikkate
alındığında, ders boyunca mantık ilkeleri ön planda tutularak çıkarımların çeşitli yöntemlerle
nasıl incelenebileceği sorusu üzerinde durulduğu anlaşılmaktadır. Bu dersin amacı da söz
konusu unsurlar hakkında daha ayrıntılı bilgileri öğrencilerle paylaşmaktır.
I

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ .................................................................................................................................... I
KISALTMALAR ..................................................................................................................... IV
YAZAR NOTU ......................................................................................................................... V
1. MODAL MANTIK ................................................................................................................ 1
1.1. Modal Mantıkta Temel Tanımlar ve Gösterimler ............................................................... 7
2. BAĞINTILAR MANTIĞI .................................................................................................. 19
2.1. Bağıntı Bildiren Önermeler ............................................................................................... 25
2.1.1. Yansımalı Bağıntılar ...................................................................................................... 26
2.1.2. Bakışımlı Bağıntılar ....................................................................................................... 27
2.1.3. Geçişlilik Grubu Bağıntıları ........................................................................................... 28
3. NİCELEME MANTIĞI I ..................................................................................................... 37
3.1. Niceleme Mantığı: Temel Gösterimler ............................................................................. 43
4. NİCELEME MANTIĞI II .................................................................................................... 53
4.1. Niceleme Mantığı: Temel Uygulamalar ............................................................................ 59
5. AÇILIM I ............................................................................................................................. 68
5.1. Açılım: Giriş ...................................................................................................................... 74
6. AÇILIM II ............................................................................................................................ 82
6.1. Açılım: Temel Uygulamalar.............................................................................................. 88
7. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE I .............................................................................................. 96
7.1. Çözümleyici Çizelge: Temel Tanımlar ........................................................................... 102
8. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE II ........................................................................................... 111
8.1. Çözümleyici Çizelge: Uygulamalar ................................................................................ 116
9. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE III .......................................................................................... 126
9.1. Çözümleyici Çizelge: Örnekler ....................................................................................... 132
10. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE IV ....................................................................................... 141

II

10.1. Çözümleyici Çizelge: Örnekler ..................................................................................... 147
11. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE V ......................................................................................... 157
11.1. Çözümleyici Çizelge: Eşdeğerlikler .............................................................................. 163
12. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE VI ....................................................................................... 173
12.1. Çözümleyici Çizelge: Çıkarımlar .................................................................................. 179
13. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE VII ...................................................................................... 189
13.1. Çözümleyici Çizelge Örnekler ve Geçerlilikler ............................................................ 195
14. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGENİN EŞ DEĞERLİK VE ÇIKARIMLARIN

DENETLENMESİNDE KULLANILMASI .......................................................................... 204
14.1. Çözümleyici Çizelgenin Eş Değerlik Ve Çıkarımların Denetlenmesinde Kullanılması

................................................................................................................................................ 210
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 218
III

KISALTMALAR
IV

YAZAR NOTU
Bu dersin amacı öğrencilerin, Modern Mantık alanında ele alınan temel kavramlar
hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda, derslerin girişinde
hazırlık soruları, derslerin sonunda ise çalışma soruları yer almaktadır. Ayrıca kaynakça
kısmında verilen çalışmalar aracılığıyla öğrencilere konu ile ilgili bilgilerini arttırma imkânı
verilmiştir.
V

1. MODAL MANTIK
1

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
1.1. Modal Mantıkta Temel Tanımlar ve Gösterimler
2

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Modal mantık nedir?
2. Hangi modalitelerden söz edilebilir?
3. Modal mantığın gündelik dilin sembolleştirilmesi açısında önemi nedir?
3

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Kazanımın nasıl elde

Konu Kazanım
edileceği veya geliştirileceği
Modal mantık ile ilgili temel

tanımlar ve modaliteler arasındaki
Modal Mantık Okuma, Alıştırma
ilişkiler ile bunların gösterimlerini
öğrenir.
4

Anahtar Kavramlar
 Modalite
 Modal mantık
 Mümkün
 Zorunlu
 Yalın önerme
5

Giriş
Dersimizin ilk haftasında ele alacağımız konu modal mantık alanındaki temel tanımlar
ve gösterimlerdir.
6

1.1. Modal Mantıkta Temel Tanımlar ve Gösterimler
Modal mantık da daha önce ele alınan kimi mantık sistemleri gibi Antik Çağ’da dikkati
çekmiş ve özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra Orta Çağ İslam ve
Hıristiyan dünyasında da fark edilmiş ve ayrıntılı bir şekilde ele alınmış olmasıdır.
Günümüzde modal mantık, mevcut güçlü formel diller sayesinde çok daha ayrıntılı,
nesnel ve geniş ölçüde ele alınır hâle gelmiştir. Başta yapay zekâ çalışmaları olmak üzere farklı
alanların ilgisini çekmesi bu alanda yapılan çalışmalara ayrı bir katkı yapmaktadır.
Mantık, çeşitli vesilelerle işaret edildiği gibi formel/içeriksiz bir dildir. Dolayısıyla
gerek konuşma dilinden gerek günlük yaşamdan bağımsız hatta bir anlamda kopuk bir özelliğe
sahiptir. Ne var ki bu durum, mantığın bir bilim olarak sahip olduğu özelliklerin günlük
yaşamda uygulamasının olmadığı veya konuşma diliyle hiçbir ilişkisinin kurulamayacağı
anlamına gelmemektedir.
Günlük yaşamda akıl yürütmeler genellikle iki değerli bir yapı çerçevesinde gelişir.
İletişim de daha çok iki değerlilik üzerine kurgulanır. Sonuçta günlük yaşam ve konuşma dili,
iki değerli mantıkla ilişkilendirilir. Günlük yaşam, pratik yönünün sağladığı üstünlük sayesinde,
“iki değerli”lik üzerine kurulmuş olmasına karşılık, örneğin kültürel gerekçelerle bu özellik
kolaylıkla değişebilir. Nitekim günlük yaşamda bazı nesnelere ayrı bir değer atfederiz;
bazılarına canlı gibi muamele ederiz, kızarız, onlarla konuşuruz veya övücü sözlerle sanki
onların gönlünü almaya çalışırız. Yani kısaca bir fiziki nesneyi hem cansız hem de canlı bir
varlık gibi yorumlarız. Bu durum iki değerliliğin dışına çıkılmasına ilişkin basit bir örnek olarak
kabul edilebilir.
Öte yandan yaşadığımız, şahit olduğumuz bazı olayları bir tesadüf olarak bazılarını ise
bir zorunluluk olarak yorumlarız. Güzel tesadüflerin başımıza gelmesi için dilekte bulunur,
gerçekleşmeleri için hiç de rasyonel olmayan yollar deneriz. Burada ise artık bir modalite söz
konusudur. Çünkü tesadüflerin, zorunluluğun, şansın rol oynadığı bir modalite dünyası
kurgulanmıştır. İşte bu kavramlar modal mantık çerçevesinde ele alınırlar.
Hiç şüphesiz söz konusu fizik olguların özellikleri, içerikleri veya mahiyetleri mantığın
konusu içinde yer almazlar. Mantığın konusu, modalite ifade eden kavramların kendisidir; bu
kavramları formel dil aracılığıyla tanımlayabilmektir. Böylece mantık, konuşma dilinin
kavramlarını kendi dili çerçevesinde ele almış olur. Bu ve benzeri olgular hiç kuşkusuz ayrıca
mantık dili ile ilgi içinde ele alınıp yorumlanabilir. Hatta mantık dilinin bu gibi olguları daha
açık hâle getirdiği düşünülebilir. Fakat yine de mantık aracılığıyla söz konusu fiziksel olguların
mahiyeti konusunda bir yorum yapmak amaçlanmış değildir.
Ne var ki mantık ile konuşma dili arasında ayrıca kurulacak bir ilgi, bize konuşma
dilinin sağlıklı yorumlarının yapılabilmesine olanak verebilecektir. Dolayısıyla konuşma
dilinin aydınlatılması ve daha sağlıklı kullanılması bu sayede mümkün olacaktır.
7

“Zorunluluk” ve “imkân” gibi günlük yaşamda sıkça kullandığımız kavramlar bize

modal mantığın önemi hakkında bir fikir verebilir. Zorunluluğun veya imkânın ne olduğu, bu
kavramların fizik dünyada ne gibi olaylara karşılık geldiği ayrı bir çalışma konusudur. Kaldı ki
günlük yaşam dışında matematik, fizik, felsefe, kozmolojide bu gibi kavramların çok farklı
kullanımları ve tanımlanmaları söz konudur.
Mantık açısından bakıldığında modalite, bir önermeye ait bir özellik olup zorunluluk
modalitesi ( ) sembolüyle olasılık modalitesi ise (◊) sembolüyle gösterilir. Bu gösterimin,
zorunluluk veya olasılık modalitesinin mahiyeti hakkında bir bilgi vermediğini, önermelerin
doğruluk değerleri açısından ve sembolik bir dil ile konunun ele alındığını vurgulamak yerinde
olacaktır. Mantık açısından bakıldığında bir önermenin mümkün olması bu önermenin zorunlu
olmaması demektir. Bir önermenin mantık açısından zorunlu olması ise başka türlü olamaması
anlamına gelmektedir.
Bir önerme Aristoteles açısından, üçe ayrılır: yalın (assertorik), zorunlu (apodiktik) ve
mümkün (problematik) veya olumsal (contingent).
Yalın önerme, bir şeyde bir şeyin bulunup bulunduğunu bildiren önermedir. “A, B’dir”
şeklinde bir önerme, özne (A) ve yüklem (B) arasında sadece bir bağın bulunduğunu bildirir;
bu sebeple yalın (assertorik) bir önerme özelliği taşır. Bu tür önermelerin bir nesne, olgu veya
eylem hakkında yalın bir özne-yüklem ilişkisi bildirme dışında bir özelliği yoktur. “Çiçekler
yazın açar.” gibi bir önerme bir olgu hakkında (herhangi bir modaliteden söz etmeden) yalın
bir bilgi vermektedir. Dolayısıyla böyle bir önerme assertorik önerme olarak kabul edilir.
Zorunlu (apodiktik) bir önerme ise, Aristoteles’in deyişiyle “Bir şeyin olması imkânsız
ise, onun olması değil, olmamasının zorunluluğu söz konusudur. Eğer onun olmaması imkânsız
ise olması zorunludur.” Görüldüğü gibi burada “zorunluluk”, “imkânsız olmak” ile
“imkânsızlık” ise “zorunlu olmayan” ile tanımlanmış olmaktadır. Zorunlu önermelerin bir
özelliği, bu önermelerin kendisinin ve tersinin doğru olamamasıdır. Matematik, mantık gibi
formel bilimlerin önermeleri bu türdendir.
Mümkün yani olumsal (contingent) önermelerin özelliği, bir olasılık ifade etmeleridir.
Fizik, kimya, biyoloji gibi empirik bilimlerin önermeleri hep bu türdendir. Nitekim empirik
özellikteki önermeler, deney veya gözlem ile yanlışlanabilirler veya doğrulanabilirler.
Dolayısıyla bu tür önermelerin kendileri veya karşıtları doğru olabilir. Bu durumda,
Aristoteles’in deyişiyle “Mümkün bir önerme, zorunlu olmayan yani imkânsız olmayandır.”
İçinde yaşadığımız fizik nesneler dünyasının modalite içerdiği söylenemez; ne var ki

biz bu dünyayı anlayabilmek ve üzerinde bir tasarrufta bulunabilmek için modalitelerle iş
görürüz. Mesela bizim için yarın havanın karlı olması, olmaması kadar imkân dâhilindedir.
Yani “yarın kar yağacak” önermesi aslında “yarın karın yağması mümkündür” şeklinde modal
bir bilgi içerir. Benzer şekilde “yarın kar yağacak veya yağmayacak” ifadesi bir zorunluluk
bildirir. Dilsel bir ifade görüldüğü gibi olgusal bir durumu anlamamıza olanak vermektedir.
8

Varlık, var olmak veya varoluş gibi kavramlar tarih boyunca çeşitli felsefi, bilimsel,
edebî ve teolojik birer sorun olarak dikkat çekmiştir. Bu sorunla ilgili tartışmaların belli bir
noktasında “modalite” kavramını hesaba katmak kaçınılmaz gibi görünmektedir. Günümüzde
modalite üzerine yapılan mantık çalışmalarının önemli bir kısmı yapay zekâ çerçevesinde
gerçekleştirilmektedir. Konuşma dilinin formelleştirilmesi, bu yolla insan düşüncesini ve
davranışlarının ifade edilebilmesi olanağı elde edilmesi, aynı zamanda yapay zekâ konusunda
yapılan çalışmaların da temel amaçlardan birisi olduğu dikkate alınırsa mantık ile yapay zekâ
arasındaki yakın ilişkinin önemi de kendiliğinden ortaya çıkar.
Mantık açısından bakıldığında önemli olan modalitelerin ve aralarındaki ilişkilerin

formel bir dil aracılığıyla tanımlayabilmektir. Bu konuda ilk temel örnek, modal önermelerin
karşıtlık karesiyle tanımlanmasıdır. Geçen yıl klasik mantık derslerinde de ele alınan bu
karşıtlık karesinin özellikleri hatırlanırsa modal önermeler arasında ne gibi (mantıksal)
ilişkilerin tanımlanabileceği kolayca anlaşılacaktır.
Nitekim aşağıdaki şekil, çeşitli modal önermeler arasındaki mantıksal ilişkiyi açık bir
şekilde ortaya koymaktadır.
Modal önermelerin tanımı, aralarındaki ilişki ve mantıksal çıkarım kuralları çok-değerli

mantık aracılığıyla oldukça açık bir şekilde gösterilebilir. Üç değerli mantıkta bir önermenin
mümkün olması 1/2 değerini alması demektir. P- mümkündür önermesi ◊p veya Mp şeklinde
gösterilir.
Bir önermenin mümkün olması bu önermenin zorunlu olmaması anlamına gelir. Mesela
“yarın deniz savaşı olacak” gibi bir önerme hem bir hadisenin gelecekte mümkün olabileceğini
hem de bu hadisenin meydana gelmesinin zorunlu olmadığını gösterir. Dolayısıyla bir p
önermesinin belirsiz olması (yani 1/2 değerini alması), bu önermenin zorunlu olmamasını yani
“değil □ p” olmasını (veya □ p’nin 0 değerini almasını) ve ◊p’nin doğru olmasını (yani ◊ p’nin
1 değerini almasını) gerektirir. Bir p önermesi yanlış değilse ve belirsiz değilse zorunlu doğru
olacaktır. Zorunlu doğru bir önerme, aynı zamanda, ◊p için de 1 değeri alacaktır.
9

Bu durum:
p ◊p □p
1 1 1
1/2 1 0
0 0 0
şeklinde gösterilir.
Bu özellikleri dolayısıyla modal önermeler, üç değerli mantıkta şu şekilde ifade

edilirler:
□ p = ∼ (p→ ∼ p )
Yani, p- zorunludur demek, “p ise değil-p’dir doğru değildir” anlamına gelmektedir.

Bu ifade,
NCpNp
şeklinde de gösterilebilir. Bir p önermesinin mümkün olması, yine üç değerli mantıkta:
◊ p = ∼p →p
şeklinde ifade edilir. Bu ise, “p yanlış ise bu ifade yanlış, diğer durumlarda doğru”
anlamına gelmektedir. Aynı ifade,
Mp=CNpp
şeklinde de gösterilebilir. Zorunlu ve mümkün önermeleri birbiri cinsinde ifade

edebiliriz:
NMNp=NCpNp
Yani, “∼p’nin mümkün olması doğru değildir” ifadesi eşitliğin sağ tarafındaki
“zorunlu”nun tanımını vermektedir.
Modal mantıkta da çok değerli mantıkta ve iki değerli mantıkta olduğu gibi, totolojik
ifadeler verir. Mesela CpMp ifadesi totolojidir. Bu durum doğruluk tablosu yardımıyla
gösterilebilir.
10

p Mp CpMp
1 1 1
1/2 1 1
0 0 1
Modal mantıkta birer totoloji olan diğer bazı ifadeler şunlardır:
p→◊p yani, CpCNpp
□p→ p yani, CNCpNpp
□p→◊p yani, CNCpNpCNpp
Mümkün ve zorunlu gibi şüpheli modalitesi de (aşağıda gibi) tanımlanabilir: (bkz.

Lewis ve Langford 1932, s.225):
Şp = EpNp
Bu durumda “şüpheli” modalitesi, “ne kesinlikle doğru ne kesinlikle yanlış” anlamına

gelmektedir. Yani, p = 1/2 için Şp = 1 değerini; p’nin diğer değerleri için Şp, 0 değerini
alacaktır. Bir tablo hâlinde mümkün ve değillemesini, zorunlu ve değillemesini, şüpheli ve
değillemesini aşağıdaki gibi gösterebiliriz:
p Np Mp NMp MNp NMNp Şp NŞp
1 0 1 0 0 1 0 1
1/2 1/2 1 0 1 0 1 0
0 1 0 1 1 0 0 1
Çok değerli mantığın başta bilgisayarlar ve suni zekâ olmak üzere çok çeşitli alanlarda
kullanılabilmesi, onu üzerinde durulması ve öğrenilmesi gereken önemli mantık konularından
birisi hâline getirmektedir.
11

Uygulamalar
12

Uygulama Soruları
13

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu hafta modal mantığa ilişkin bilgiler verilmiştir.
14

Bölüm Soruları
1. Modal mantığın özellikle yapay zekâ alanında kullanılmasının sebebi, aşağıdaki

şıklardan hangisinde doğru bir biçimde verilmiştir?
a) Modal mantık sistemlerinin güçlü formel diller sayesinde çok daha ayrıntılı, nesnel
ve geniş ölçüde ele alınır hâle gelmesi
b) Aristoteles’in modal mantık çalışmalarının Orta Çağ’da yeniden okunması
c) Modal mantığın diğer mantık sistemleri gibi içeriksiz ve sadece biçimsel bir yapıya
sahip olması
d) Modal mantık sistemlerinin modaliteler dışında kalan önermelerle ilgilenmiyor

olması
e) Modal mantık önermelerinin günlük konuşma dilinden kopuk bir yapıya sahip olması
2. Aşağıdakilerden hangisi “iki değerli mantık” örnekleri dışında bir örnektir?
a) Işığın açık olması veya açık olmaması
b) Arabanın duruyor olması veya durmuyor olması (hareket etmesi)
c) Odadaki sıcaklığın 20 derece olmaması veya olmaması
d) Çiçeklerin çok seviliyor olması veya az seviliyor olması
e) Kapının kilitli olması veya olmaması
3. Aşağıdaki şıklarda verilenlerden hangisi modaliteler kapsamında ele alınmaz?
a) Zorunlu
b) İmkânlı
c) Olumsal
d) İmkânsız
e) Pozitif
15

4. Aşağıdakilerden hangisi yalın bir önermedir?
a) Ayşe’nin finalden yüksek not alması muhtemeldir.
b) Kedi kanatlıdır.
c) Yüksekten bırakılan bir cismin düşmesi zorunludur.
d) Ahmet’in Tuğba’yı satrançta yenmesi mümkündür.
e) Zaman ve tarihin birbirinden farklı konuları içeren kavramlar olması mümkün

değildir.
5. “Ayşe’nin acıkmış olması mümkündür ve yemek yemesi zorunludur.” gibi bir ifade
aşağıdaki şıklardan hangisinde doğru olarak gösterilmiştir?
(p: Ayşe’nin acıkmış olmasını; q: Ayşe’nin yemek yemesini temsil etsin.)
a) ◊p ∧ ∽ p
b) ◊p ∨ p
c) ◊p ∧ p
d) ◊p ∧ ∽p
e) ◊p ∨ ◊p
6. “Mp = CNpp” ifadesinin karşılığı aşağıdaki şıklardan hangisinde doğru olarak

gösterilmiştir?
a) ◊ p = ∼p →p
b) ◊p p→p
c) ◊p = p
d) ◊p ◊p→p
e) ◊p→p = ∽p
16

7. “p” gibi bir önermenin doğruluk değerinin “0” olması durumunda Şp (Şüpheli)
önermesinin doğruluk değeri aşağıdaki şıklardan hangisindeki gibi olur?
a) 1/2
b) 2/3
c) 0
d) 1
e) 3/2
8. Karşıtlık karesi göz önünde bulundurulduğunda “ p” gibi bir ifadenin “karşıtının

altığı” aşağıdakilerden hangisi olur?
a) p
b) ∼◊p
c) ◊ p
d) ◊p
e) ∼ p
9. Karşıtlık karesi göz önünde bulundurulduğunda “◊p” gibi bir ifadenin “alt karşıtının
çelişiği” aşağıdakilerden hangisi olur?
a) p
b) ∼◊p
c) ∼◊ p
d) p
e) ∼ p
17

10. Aşağıda verilen eş değerliklerden hangisi doğrudur?
a) NCNpq=NCpq
b) ANqNp=ANqp
c) NMp=NMNNp
d) NMpNp=NNMpNp
e) NMNpq=NMpq
Cevaplar
1)a, 2)d, 3)e, 4)b, 5)c, 6)a, 7)c, 8)e, 9)d, 10)c
18

2. BAĞINTILAR MANTIĞI
19

2.1. Bağıntı Bildiren Önermeler
2.1.1. Yansımalı Bağıntılar
2.1.2. Bakışımlı Bağıntılar
2.1.3. Geçişlilik Grubu Bağıntıları
20

1. Yansımalı bağıntılar hangileridir?
2. Bakışımlı bağıntılar hangileridir?
3. Geçişlilik grubu bağıntıları hangileridir?
21


Konu Kazanım
Yansımalı, Bakışımlı ve
Bağıntı Bildiren
Geçişlilik Gruvu bağıntılarının Okuma ve Alıştırma
Önermeler
temel özellikleri.
22

Anahtar Kavramlar
 Bağıntılar
 Yansımalı bağıntılar
 Bakışımlı bağıntılar
 Geçişlilik grubu bağıntıları
23

Giriş
Bu haftada bağıntılar mantığı hakkında bilgiler verilecektir.
24

2.1. Bağıntı Bildiren Önermeler
Önceki derslerden hatırlanacağı gibi önermeleri basit ve bileşik olmak üzere iki gruba
ayırdık. Basit önerme, bir özne ve bir yüklemden meydana gelen önermedir. Bileşik
önermelerin özelliği ise birden çok özne veya yüklem ihtiva etmesidir.
Bağıntı bildiren önermelerin gramatik özellikleri, onları basit önerme gibi

yorumlamamıza olanak verecek gibi görünmektedir. Fakat bu tür önermelerin yüklemi, iki veya
daha fazla özne arasında bir bağıntı bildirir. Mantık açısından bakıldığında bu bağıntılar
birbirlerinden farklı özellikler taşırlar. Dolayısıyla farklı bağıntılar, farklı çıkarımların
yapılmasına olanak verirler. Diğer bir ifadeyle her bağıntı bildiren önerme diğerinden farklı bir
yapıya, farklı özelliklere sahiptir. Bu durum, bu tür önermelerin sahip oldukları özelliklerin
ayrıca incelenmesini gerektirmektedir.
Bir önermenin bağıntı açısından taşıdığı özellik, mantık ve matematik, felsefe ve

konuşma dili çerçevesinde ele alınabilir. Konuşma dili bağıntılarının tanımlanması için hiç de
uygun koşullara sahip değildir. Aşağıda işaret edilecek bağıntılar, konuşma dilinde âdeta
birbirine geçmiş bir hâlde bulunurlar.
Bağıntıların felsefi yönden incelenmesi, son derece ilginç ve derinliği olan çalışmalara
zemin hazırlamaktadır. Burada bu konu üzerinde durulmayacaktır.
Mantık ve matematik açısından bakıldığında, hangi kavramın ne şekilde ve hangi

anlamda kullanıldığını açık bir şekilde tanımlamak mümkündür. Fakat bu tanımların günlük
dilde tam karşılıklarını bulmak elbette umulmamalıdır. Çünkü günlük konuşma dilinin en temel
özelliklerinin başında çok anlamlılık, belirsizlik gibi unsurlar bulunmaktadır. Şimdi önce
aşağıdaki bağıntıların neler olduğunu, formel özelliklerini dikkate alarak ortaya koymaya
çalışalım.
İkili (dyadic) bağıntıları üç temel grup içinde ele alabiliriz:
I) Yansımalı (Reflexive) Bağıntılar
II) Bakışımlı (Symmetric) Bağıntılar
III) Geçişli (Transitive) Bağıntılar
Bu bağıntılar mantık açısından alt gruplara ayrılabilirler. Yansıma ifade eden bir fiilin
bu ayrımı konuşma dilinde tam olarak yansıtması söz konusu olmayabilir.
Yansımalı bağıntıları kendi içinde şu alt gruplara ayrılabilir:
a) Yansımalı Bağıntılar
b) Yansımasız Bağıntılar
25

c) Ne Yansımalı Ne de Yansımasız Bağıntılar
d) Kısmi Yansımalı Bağıntılar
e) Kısmi Yansımasız Bağıntılar
Bakışımlı bağıntıları ise şu alt gruplara ayırmak mümkündür:
a) Bakışımlı Bağıntılar
b) Bakışımsız Bağıntılar
c) Ne Bakışımlı Ne de Bakışımsız Bağıntıların Tanımı
d) Kısmi Bakışımlı Bağıntılar
e) Kısmi Bakışımsız Bağıntılar
Geçişlilik bağıntıları da kendi içinde şu alt gruplara ayrılırlar:
a) Geçişli Bağıntılar
b) Geçişsiz Bağıntılar
c) Ne Geçişli Ne de Geçişsiz Bağıntılar
d) Kısmi Geçişli Bağıntılar
e) Kısmi Geçişsiz Bağıntılar
2.1.1. Yansımalı Bağıntılar
Yansıma, iki nesne arasında kurulan bir bağıntının karşılıklı olarak birbirine
dönüştürülebilmesi durumunu ifade eder. Yani x ve y arasında kurulacak R bağıntısı aynı
zamanda x ve y’nin kendi kendisiyle kurabileceği bir bağıntı ise, burada bir yansıma özelliği
söz konusudur. Yani sonuçta xRx ilişkisi kendi kendisiyle de tanımlanabilirse bir yansıma söz
konusudur. Örneğin “aynı boyda olmak” yansımalı bir bağıntı özelliği taşımaktadır. Nitekim a
kişisi b kişisi ile aynı yaşta ise aynı zamanda kendisiyle de aynı yaştadır. Ama buna karşılık
örneğin a, b’nin babası olabilir ama a kişisi kendi kendisinin babası olamaz. Dolayısıyla “baba
olmak” bağıntı bildirir, ama bu bağıntı yansıma özelliği taşımamaktadır.
Yani kısaca, yansımasız (irreflexive) bir bağıntı, en az iki şey arasındaki bir ilişkiyi
gösteren bir bağıntı, kendisiyle de kurabileceği bir bağıntı ifade etmiyorsa yansımasız
bağıntıdır. Sonuçta –(xRx) şeklinde gösterilebilecek bir bağıntı söz konusu olacaktır.
26

Mantıkta herhangi bir bağıntı hiçbir şekilde yansıma özelliğini gerçeklemiyorsa

yansımasız bağıntı olarak adlandırılır. Ancak her bağıntı, böyle kesin ayrımlar
yapılabilmemize olanak tanımaz. Bazı bağıntılar, çoğu durumda yansımalı olarak
tanımlanabilirse de bazen yansımasız olabilmektedirler. Bazı bağıntılar ise yansıma özelliğini
hiçbir şekilde gerçeklemezmiş gibi görünürlerken, istisnai durumlarda yansıma özelliği
gösterebilmektedirler. Bu tür bağıntılar ne yansımalı ne de yansımasız bağıntılar olarak
adlandırılırlar. Burada yansıma özelliği için söylediklerimiz, diğer bağıntı özellikleri için, yani
bakışım ve geçişlilik için de geçerlidir.
En az iki şey arasındaki ilişkiyi gösteren bir bağıntı, yansımalı ya da yansımasız olma
özelliğine tam olarak sahip değilse; yani bu konuda kesin bir şey söylenemiyorsa ne yansımalı
ne de yansımasız (non-reflexive) bağıntı adını alır. Bu tür bağıntıları kısmi yansımalı ve
kısmi yansımasız bağıntılar şeklinde de düşünmek mümkündür.
Herhangi bir bağıntının yansımalı olması, mümkün ama zorunlu değilse bu bağıntı
kısmi yansımalı (partial refleksive) bağıntı adını alır. “Fatma Aysel’i sever.” gibi bir
önermedeki “sevme” bağıntısı, herkesin kendisini seveceği düşüncesiyle yansımalı bir bağıntı
olarak değerlendirilebilecek bir özelliğe sahip olsa da aslında yansımalı değildir. Çünkü
herkesin kendisini sevmesi zorunlu değildir. Bazı insanlar kendisini sevmeyebilir.
Herhangi bir bağıntının yansımasız olması, mümkün ama zorunlu değilse bu bağıntı
kısmi yansımasız (partial irrefleksive) bağıntı adını alır. “Suna Serpil’den nefret eder” gibi bir
önermedeki “nefret etme” bağıntısı da bazı durumlarda yansımalı olabilmektedir. Çünkü
herhangi bir kişi kendinden nefret edebilir.
2.1.2. Bakışımlı Bağıntılar
Bakışımlı bağıntılar, x ve y arasındaki bir ilişkinin y ve x arasında da bulunması

durumunda karşımıza çıkarlar. Yani xRy ilişkisi, yRx ilişkisine eş değer ise bir bakışımlılık söz
konusudur. Diğer bir ifadeyle günlük dildeki herhangi bir önermeyi meydana getiren özne ve
nesne çifti, aralarındaki bağıntıyı karşılıklı olarak gerçekleyebiliyorlarsa yani bu önermedeki
özne ve nesne yer değiştirse de önermenin doğruluğu değişmiyorsa bu bağıntının özelliği
bakışımlı olmaktadır. Nitekim “Ali, Ahmet ile aynı boydadır.” önermesindeki “aynı boyda
olma” bağıntısı “Ali” öznesi ve “Ahmet” nesnesi arasındaki bir ilişkiyi bildirmektedir. Bu
bağıntı, bu önermedeki ögelerin yerleri değiştirilse de yani “Ali, Ahmet’le aynı boydadır.”
önermesi “Ahmet Ali’yle aynı boydadır.” önermesine dönüştürülse de gerçeklenebilecek bir
bağıntıdır.
Bir önermeyi meydana getiren özne ve nesne çifti, aralarındaki bağıntıyı karşılıklı
olarak gerçekleyemiyorlarsa bu bağıntıya bakışımsız (asymmetric) bağıntı adı verilir. Bu tür
bağıntılara örnek olarak “x, y’nin babasıdır.” önermesinde bulunan “babası olma” ilişkisi
verilebilir. Bu önermedeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde, yani “y” önermenin öznesi
yapıldığında doğru bir sonuç elde edilemez. Çünkü “y, x’in babasıdır.” diyemeyiz.
27

Bir önermede, en az iki şey arasındaki bir ilişkiyi gösteren bir bağıntı, onun bakışımlı
ya da bakışımsız olduğu konusunda kesin bir şey söylenemiyorsa ne bakışımlı ne de
bakışımsız (non-symmetric) bağıntı adını alır. Bu tür bağıntılar, kısmi bakışımlı ve kısmi
bakışımsız bağıntılar şeklinde iki gruba ayrılabilir.
Herhangi bir bağıntının bakışımlı olması, mümkün ama zorunlu değilse bu bağıntı kısmi
bakışımlı (partial symmetric) bağıntı adıyla anılabilir. Kısmi bakışımlı bağıntılara örnek olarak
“sevme”, bağıntısı verilebilir. “Ali, Ahmet’i sever.” gibi bir önermedeki “sevme” bağıntısı,
Ali’nin Ahmet’i sevmesi durumunda Ahmet’in de Ali’yi sevdiğini düşündürebilir. Bu durum
“sevme” bağıntısının bakışımlı bir bağıntı olduğu fikrini uyandırabilir. Ancak Ali’nin Ahmet’i
sevmesi, Ahmet’in de Ali’yi sevmesini gerektirmemektedir. Bir kişinin kendisini seven birini
sevmesi ne kadar mümkünse sevmemesi de o kadar mümkün bir durumdur.
Herhangi bir bağıntının bakışımsız olması, mümkün ama zorunlu değilse bu bağıntı
kısmi bakışımsız (partial asymmetric) bağıntı özelliği taşıyacaktır. Örnek olarak “Ev sahibi
hırsızı öldürdü.” gibi bir önermedeki “öldürme” bağıntısı genellikle bakışımsız bir bağıntıymış
gibi değerlendirilir. Ancak sıklıkla karşılaşılmasa da “öldürme” bağıntısının iki birey arasında
karşılıklı olarak gerçekleşmesi mümkündür. Örneğin Shekespeare’in ünlü “Hamlet” oyununda,
Hamlet ve Claudius birbirlerini aynı anda öldürmektedirler. Buna göre “Hamlet Claudius’u
öldürdü.” önermesi ne kadar doğruysa “Claudius Hamlet’i öldürdü” önermesi de o kadar doğru
olmaktadır. Bu örnek “öldürme” bağıntısının kısmi bakışımsız bir bağıntı olduğunu
göstermektedir.
Görüldüğü gibi kısmi bakışımsız bağıntılar ile bakışımsız bağıntılar arasında bir çelişki
söz konusudur.
2.1.3. Geçişlilik Grubu Bağıntıları
Geçişlilik özelliği, diğer bağıntı özelliklerinden farklı olarak en az üç şey arasında

gerçeklenen ikili (dyadic) bağıntılar arasında görülür. Geçişlilik grubu (transitivity group)
içerisinde yer alan bağıntılar da yine geçişli (Transitive), geçişsiz (Intransitive) ne geçişli ne de
geçişsiz (non-transitive) olmak üzere üçe ayrılırlar. Bunlardan ne geçişli ne de geçişsiz
bağıntılar, kısmi geçişli ve kısmi geçişsiz bağıntılar olmak üzere iki alt gruba ayrılabilirler.
Geçişli (transitive) bağıntılar, herhangi bir evren içerisinde yer alan bir bağıntıyı
gösteren bir alt-küme içerisindeki en az üç elemanın birbirleriyle oluşturdukları sıralı çiftler
arasındaki bir ilişkiyi gösteren bağıntılardır. Bu bağıntı özelliği, belli bir evrende, ‘B’nin geçişli
bir bağıntıyı gösterir bir alt-kümeyi, ‘x’, ‘y’ ve ‘z’nin de bu alt küme içerisinde yer alan
elemanları temsil ettiği bir sembolleştirmeyle daha iyi açıklanabilecektir. ‘B’ ile gösterilen
geçişli bağıntı, bu üç eleman arasında xBy ve yBz şartını gerçekleştiren bir bağıntıdır ve bu
bağıntı daima xBz bağıntısını üstü örtük biçimde ifade etmektedir. Örneğin: “aynı yerde olma”
bağıntısı geçişli bir bağıntıdır. “Ali, Fatma ile aynı yerdedir.” ile “Fatma, Ayşe ile aynı
yerdedir.” önermeleri aynı anda doğru olduğunda doğal olarak “Ali, Ayşe ile aynı yerdedir.”
demek mümkün olacaktır. Yani kısaca xRy ve yRz bağıntısı bize xRz bağıntısı kurma olanağı
28

veriyorsa, bu bağıntı geçişlidir. Nitekim x ile y aynı boyda ise ve y ile z de aynı boydaysa x ve
z de aynı boydadır. Yani “aynı boyda” olmak geçişli bir bağıntı ifade eder. Fakat bunan karşılık,
x, y’yi seviyorsa ve y, z’yi seviyorsa x, z’yi seviyor diyemeyiz. Hatta tam tersi x, z’den nefret
ediyor olabilir. Dolayısıyla “sevmek” bağıntısı geçişli olma özelliği taşımamaktadır. Sonuçta
herhangi bir evren içerisinde yer alan bir bağıntıyı gösteren bir alt-küme içerisindeki en az üç
eleman arasında yer alan bağıntı, bu elemanlar arasında geçişliliği hiçbir şekilde
sağlayamıyorsa geçişsiz (intransitive) bağıntı olarak nitelendirilir.
Geçişli olma özelliği taşımayan bir bağıntı mümkün ama zorunlu değilse ne geçişli ne
de geçişsiz bağıntılar adını alır. Bu tür bağıntılar, kısmi geçişli ve kısmi geçişsiz ayrımına tabi
tutulabilir. Ancak bu ayrımın, ilgili örneklerden de anlaşılacağı gibi yansıma ve bakışım
özelliklerindeki kadar açık olmadığı söylenmelidir.
Geçişli olduğu düşünülen bir bağıntı, aslında ilgili tüm bireyler için gerçeklenemiyorsa
kısmi geçişli (partial transitive) bağıntı adını alır. Bu tür bağıntılar için “sevme” bağıntısı örnek
olarak verilebilir. “Ali, Ahmet’i sever.” ile “Ahmet Mehmet’i sever.” önermelerinin aynı anda
doğru olmasının, bir kişinin, kendisinin sevdiği bir kişinin sevdiği bir kişiyi de seveceği
kabulüyle, “Ali Mehmet’i sever.” önermesini de doğruladığı yani “sevme” bağıntısının geçişli
olduğu düşünülebilir. Ancak bunun her zaman böyle olamayacağı açıktır. Bir ‘A’ kişisinin
sevdiği ‘B’ kişisinin sevdiği ‘C’ kişisinin, O ‘A’ kişisi tarafından sevilmesi kuvvetle
muhtemelse de sevilmemesi de mümkün bir durumdur. Dolayısıyla “sevme” bağıntısı geçişli
değil kısmi geçişli bir bağıntıdır.
Geçişsiz gibi görünen bir bağıntının geçişli olması, en azından özel bir durum için bile
mümkünse, bu bağıntı kısmi geçişsiz (partial intransitive) bağıntı adını alır. Bu tür bağıntılar
için örnek olarak “on kilometre ötede olma” gibi bir bağıntı verilebilir. “Ahmet, Mehmet’ten
on kilometre ötededir.” bağıntısıyla “Mehmet, Ali’den on kilometre ötededir.” bağıntısının aynı
anda doğru olması durumunda “Ahmet, Ali’den on kilometre ötededir.” önermesinin de doğru
olması, eğer bu kişilerin konumları, bir doğru üzerinde ya da belli bir merkeze göre çok farklı
yönlerde tasarlanmışsa, mümkün olamaz. Ancak hemen fark edileceği gibi bu bağıntı,
konumları bir eşkenar üçgenin köşeleri olan kişiler arasında da gerçeklenebilecek bir bağıntıdır.
Buna göre bu bağıntı, geçişsiz olmayan, kısmi geçişsiz olan bir bağıntıdır. Benzeri şekilde, “a,
b’ye eşittir.” normal koşullarda geçişlidir, çünkü “b, a’ya eşittir.” diyebiliriz. Fakat bu bağıntı
tek elemanlı olmayan kümeler için söz konusu olmayabilir. Nitekim b kümesinin elemanları a
kümesinin elemanlarından en az bir fazlaysa a’nın b’ye eşit olmasına karşılık b’nin a’ya eşit
olduğu söylenemez.
29

Uygulamalar
30

Uygulama Soruları
31

Bağıntılar mantığı hakkında bilgiler verilmiştir.
32

Bölüm Soruları
1. ∼ ∃ → → ∀ ∃ → ∼∀
ifadeleri özdeş midir?
a) Tutarlı
b) Tutarlı değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
2. ∼ ∃ → → ∀ ∼ ∃ → ∼∀
a) Tutarlı
b) Tutarlı değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
3. ∼ ∃ → → ∀ ∼ ∃ → ∼ ∼∀
a) Tutarlı
b) Tutarlı değil
c) Hiçbiri
d) Özdeş
e) Özdeş değil
33

4. ∼ ∃ → → ∀ ∃ → ∼∀
a) Tutarlı
b) Tutarlı değil
c) Hiçbiri
d) Özdeş
e) Özdeş değil
5. ∼ ∃ → → ∀ ∼ ∀ → ∼∀
a) Tutarlı
b) Tutarlı değil
c) Hiçbiri
d) Özdeş
e) Özdeş değil
6. ∼ ∀ → ↔ ∀ v ∀ ˄ ∼∀ v v ∼
∀ ˄ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
34

7. ∼ ∀ → ↔ ∀ v ∀ ˄ ∼∀ v v ∼
∀ ˄ ∼ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş
b) Özdeş değil
c) Tutarlı
d) Tutarlı değil
e) Hiçbiri
8. ∼ ∀ → ↔ ∀ v ∼∀ ˄ ∼
∀ v v ∼ ∀ ˄ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
9. ∼ ∀ → ↔ ∀ v ∀ ˄ v ∼ ∀ v v ∼
∀ ˄ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş değil
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş
e) Hiçbiri
35

10. ∼ ∀ → ↔ ∀ v ∀ ˄ ∼
∀ v v ∼ ∀ ˄ v ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş
b) Özdeş değil
c) Tutarlı
d) Tutarlı değil
e) Hiçbiri
Cevaplar
1)d, 2)c, 3)e, 4)e, 5)e, 6)a, 7)b, 8)d, 9)a, 10)b
36

3. NİCELEME MANTIĞI I
37

3.1. Niceleme Mantığı: Temel Gösterimler
38

1. Niceleme mantığı nedir?
2. Niceleme mantığındaki temel gösterimler hangileridir?
3. Niceleme mantığının kurucusu sayılan Frege’nin eserlerini araştırınız.
39


Konu Kazanım
Niceleme mantığının
Niceleme Mantığı tanımlarını ve Okuma ve Alıştırma
uygulamalarını öğrenir.
40

Anahtar Kavramlar
 Niceleme mantığı
 Önermeler mantığı
 Gösterimler
41

Giriş
Bu haftada niceleme mantığına ilişkin bilgiler verilecektir.
42

3.1. Niceleme Mantığı: Temel Gösterimler
Niceleme mantığını, önermeler mantığının tamamlayıcısı olarak yorumlamak yerinde

olacaktır. Çünkü önermeler mantığı, önceki derslerde ele alındığı gibi, p, q, r, s, t … gibi
semboller aracılığıyla iş görmektedir. Hâlbuki niceleme mantığı çerçevesinde bir önermenin
içyapısını sembolik olarak ifade edilebilmektedir.
Hatırlanacağı gibi klasik mantıkta önermeler SaP, SeP, SıP ve SoP şeklinde ifade
ediliyordu. Bu gösterim bize bir önermenin özne, yüklem ve aralarındaki olumlu, olumsuz,
tümel ve tikel olma özellikleri ifade edilebilmesine olanak vermektedir. Bu bilgiler, yani özne
ve yüklemin sembolleştirilmesi ile aralarındaki ilişkinin a, e, ı, o sembolleriyle gösterilmesi,
mantık açısından önemli bir enformasyondur. Çünkü formel bir dil ne kadar çok enformasyon
aktarabilirse, o kadar çok işlem yapabilme olanağı sağlar. Aktarılan her enformasyon, mantık
açısından yeni olanakların elde edilmesine zemin hazırlar.
Bu açıdan bakıldığında klasik mantığın, önermeler mantığına göre önemli bir üstünlüğe
sahip olduğunu söylememiz gerekir. Çünkü önermeler mantığı bize bir önermenin en fazla
olumlu veya olumsuz olması konusunda bilgi vermekte, daha öte bir bilgi aktarmamaktadır.
İşte niceleme mantığının bu konuda çok önemli bir eksikliği giderdiğini söylememiz yerinde
olacaktır. G. Frege sayesinde Modern Mantık, bir önermenin içyapısını klasik mantığa göre çok
daha uygun bir notasyon aracılığıyla ifade edebilir hâle gelmiştir.
Niceleme mantığında bir önermenin öznesi x, y, z… gibi bir değişken aracılığıyla temsil
edilir. Yüklem ise F, G, H… gibi harflerle ifade edilir. Bu durumda;
Fx gibi bir sembol, bir önermenin öznesinin (yani x’in), F özelliğine sahip olduğunu
ifade eder.
∼Fx gibi bir gösterim ise, x nesnesinin F özelliğine sahip olmadığını belirtir.
Niceleme mantığı sayesinde bir önermenin içyapısının daha ayrıntılı bir şekilde temsil
edilebilmesinin sebebi, hem öznenin hem de yüklemin nicel bir dil aracılığıyla ifade edilmesi
ve önermenin tümel ve tikel olma özelliğinin mantıksal karşılığının ifade edilebilmesidir.
Bu gösterimde tümellik ∀, varlıksal niceleyici olarak da bilinen tikellik ise ∃ sembolüyle

ifade edilir. Bu semboller aracılığıyla “Bütün insanlar ölümlüdür.” gibi bir önerme;
∀ İx → Öx
şeklinde sembolleştirilebilir. Buna karşılık, “Bazı insanlar çalışkandır.” gibi bir önerme;
∃ İx ˄ Cx
şeklinde ifade edilebilir.
43

Dikkat edilirse tümel bir önermede özne ve yüklem arasındaki ilişki “→” eklemiyle,
tikel önermede bu ilişki ise “˄” eklemiyle gösterilmiştir. İşte bu gösterim hem modern mantığın
klasik mantığa göre çok önemli bir eksikliğini giderilmesine hem de aynı zamanda bir
önermeye ait daha çok enformasyonun ifade edilmesine ve sonuçta da daha sağlıklı bir şekilde
işlem yapılmasına olanak vermektedir.
44

Uygulamalar
45

Uygulamalar
46

Uygulama Soruları
47

Bu hafta niceleme mantığına ilişkin bilgiler verilmiştir.
48

Bölüm Soruları
1. ∃ → ∀ v → ∼ ∀ → ∼ ∃ →
∀ v v ∼ ∀ → ifadeleri özdeş midir?
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
2. ∃ → ∀ v → ∼ ∀ → ∼ ∃ →
∀ v ˄ ∼ ∀ → ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Belirsiz
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
3. ∃ → ∀ v → ∼ ∀ → ∼
∃ ˄ ∀ ˄ v ∼ ∀ → ifadeleri özdeş midir?
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Geçerli
d) Özdeş
e) Hiçbiri
49

4. ∃ → ∀ v → ∼ ∀ → ∼ ∃ →
∀ v → ∼ ∀ → ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Özdeş değil
c) Özdeş
d) Belirsiz
e) Hiçbiri
5. ∼ ∃ → ∀ → →∼ ∀ → ve ∃ →
∀ v → ∼ ∀ → ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Belirsiz
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
6. ∀ v ∼ → ∼ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
50

7. ∼ → ∼ ∀ v ∼ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Belirsiz
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
8. ∼ → ∼ ∀ v ∼ ∀ ˄ ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş değil
b) Belirsiz
c) Geçerli
d) Özdeş
e) Hiçbiri
9. ∼ → ∼ ∀ v ∼ ∼ ∀ ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Belirsiz
c) Özdeş
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
10. ∼ → ∼ ∀ v ∼∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Belirsiz
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
51

Cevaplar
1)d, 2)c, 3)a, 4)b, 5)c, 6)d, 7)c, 8)a, 9)d, 10)c
52

4. NİCELEME MANTIĞI II
53

4.1. Niceleme Mantığı: Temel Uygulamalar
54

1. Niceleme mantığı nedir?
2. Niceleme mantığındaki temel gösterimler hangileridir?
3. Niceleme mantığınıda önermeler hangi semboller aracılığıyla gösterilir?
55


Konu Kazanım
Niceleme mantığının
tanımlarını ve Okuma ve Alıştırma
Niceleme Mantığı II
uygulamalarını öğrenir.
56

Anahtar Kavramlar
 Önermeler mantığı
 Gösterimler
 Uygulamalar
57

Giriş
Bu haftada niceleme mantığı, temel özellikleri, klasik mantıktan farkları hakkında

bilgiler verilecektir. Bu kapsamda tümce bir ifadenin “→” eklemiyle, tikel bir ifadenin ise “˄”
ilgisi gösterilecektir. Daha sonra ise konuyla ilgili örnekler çözülecektir.
58

4.1. Niceleme Mantığı: Temel Uygulamalar
Niceleme mantığının kullandığı notasyonun klasik mantığa göre daha üstün olması
konuşma dilinin de daha iyi koşullarda sembolleştirilmesi demektir. Fakat konuşma dilinin
niceleme mantığı aracılığıyla daha iyi koşullarda sembolleştirilmesi yine de konuşma dilinin
içerdiği enformasyonun bütünüyle aktarılabilmesi anlamına gelmemektedir.
Yani diğer bir ifadeyle niceleme mantığının konuşma dilini sembolleştirme gücünün
sınırlı olduğunu unutmamak gerekir. Ayrıca konuşma dilinin terimlerinin çok anlamlı, belirsiz
ve kaypak olması, sembolleştirme sorunun daha da güçleşmesi anlamına gelmektedir.
Dolayısıyla klasik mantıkla kıyaslandığında, bütün üstünlüklerine rağmen, niceleme mantığı
aracılığıyla konuşma dilini ancak sınırlı bir çerçevede sembolleştirebildiğini gözden uzak
tutmamak gerekir.
Şimdi bu sınırlar çerçevesinde, konuşma dilinin sembolleştirilmesiyle ilgili örnekler

üzerinde duralım. Bir önermenin niceleme mantığı aracılığıyla sembolleştirilmesinde tümel bir
ifadenin özne ve yüklemi arasındaki ilişkisinin “→” eklemiyle, varlıksal (tikel) bir ifadenin ise
“˄” eklemiyle ifade edildiğini unutmamak gerekir.
“Bütün insanlar akıllı, fakat bazıları çalışkandır.”
şeklinde bir ifadede dikkat edilirse özne konumundaki “insan” bir kere tümel, bir kere tikel bir
özellikte kullanılmıştır. Dolayısıyla yukarıdaki cümle,
∀ İx → Ax ˄ ∃ İx ˄ Çx
şeklinde sembolleştirilebilir. Bu sembolleştirmede İ= İnsan, A= Akıllı ve Ç= Çalışkan

terimlerine karşılık gelmektedir. Dikkat edilirse yukarıdaki iki önerme arasındaki ilişki “fakat”
bağlacı kullanılarak kurulmuştur. Bu bağlaç “ve” anlamında kullanıldığı için sembolleştirme
işleminde “ve” eklemi kullanılmıştır.
“Bazı kız öğrenciler, bütün kupaları kazandılar.”
şeklindeki bir ifadeyi sembolleştirirken, iki önerme arasındaki bağıntının virgül işaretiyle
sağlandığını, bu işaretin de “ve” eklemi yerine geçtiğini dikkate almak gerekir. Dolayısıyla
verilen bu cümle,
∃ ∀ İx ˄ Ky ˄ Zxy
59

şeklinde sembolleştirilebilir. Bu gösterimde İ= kız öğrenci, K= kupa ve Z= kazandı

yüklemlerini temsil etmektedir. Yukarıdaki cümleyi
∃ İx ˄ ∀ Ky → Zxy
şeklinde de sembolleştirilebilirdik. Çünkü tümel niceleyicinin etki alanı aslında sadece küçük
parantez ile sınırlıdır. Dolayısıyla sadece küçük parantez içini ilgilendirmektedir. Bu yüzden
tümel niceleyici sadece küçük parantez içine yazılarak yukarıdaki cümlenin sembolleştirilmesi
mümkündür.
“Her çiçekçi bazı çiçek çeşitlerini tanımaz.”
şeklindeki ifadede olumsuzluğun çiçekçi ile onun bir özelliği arasında söz konusu olduğu
düşünebiliriz. Bu sebeple de bu ifadeyi,
∀ Ç →∃ ˄ ∼
şeklinde düşünebiliriz. Bu ifadede ∼ gösteriminin x nesnesi ile y nesnesi arasında bir

“tanımama” ilişkisini sembolleştirdiğine ayrıca dikkat etmek yerinde olacaktır.
“Bazı kız öğrenciler, bütün erkek öğrencileri yendi ve pastaların hepsini yedi.”
Cümlesini ise;
∃ Kx. Öx ˄ ∀ Ey . Öy → Yxy ˄ ∀z Pz → İxz
şeklinde sembolleştirebiliriz. Dikkat edilirse bu gösterimde “Kx. Öx” şeklinde bir ifade vardır.
Bu gösterim, “x bir kızdır ve x bir öğrencidir.” önermesine karşılık gelmektedir. “Ey. Öy”
gösteriminin açılımı ise “y bir erkektir ve y bir öğrencidir.” şeklindedir. Bu gösterimin tercih
edilmesinin sebebi, kız ve erkek öğrenci ayrımını yapabilmektir.
Elbette bu gösterimde “kız öğrenci” yerine kısaca “Kx” ve erkek öğrenci yerine “Ey”
şeklinde bir gösterim de tercih edilebilirdi. Fakat ilk gösterim bize daha çok enformasyon
vermektedir. Bu sebeple, eğer gerekli ise böyle bir gösterim tercih edilebilir.
Bu arada yukarıdaki sembolleştirme işleminin ana eklemin “ve” olduğunu, bu eklemin

ise “Bazı kız öğrenciler bütün erkek öğrencileri yendir.” ile “pastanın hepsini yedi” cümlesini
birleştirdiğini dikkate almak gerekir.
60

Uygulamalar
61

Uygulama Soruları
62

Bu haftada niceleme mantığı, temel özellikleri, klasik mantıktan farkları hakkında

bilgiler verildi. Bu bağlamda tümce bir ifadenin “→” eklemiyle, tikel bir ifadenin ise “˄” ilgisi
gösterildi. Daha sonra konuyla ilgili örnekler çözüldü.
63

Bölüm Soruları
1. ∼ ∃ → ↔ → ∀ v ∼∀ v
a) Geçerli
b) Belirsiz
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Özdeş değil
2. ∼ ∃ → → ∀ v ∀ v ∼ ∀ v
a) Geçerli
b) Belirsiz
c) Hiçbiri
d) Özdeş
e) Özdeş değil
3. ∀ → ∀ v ∼∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş değil
b) Özdeş
c) Belirsiz
d) Geçerli
e) Hiçbiri
64

4. “Niceleyicinin eş değerliği” (kısaca NE) kurallarına göre aşağıdaki ifadelerden

hangisi doğrudur?
a) ~∀x Fx = ∃x ~Fx
b) ∀x Fx = ∃x ~Fx
c) ∀x Fx = ~∃x Fx
d) ∀x~ Fx = ∃x ~Fx
e) ~∀x Fx = ~∃x~ Fx

hangisi doğrudur?
a) ∃x Fx = ∀x ~Fx
b) ~∃x Fx = ∀x Fx
c) ∃x Fx = ∀x Fx
d) ∃x ~ Fx = ∀x ~Fx
e) ~∃x Fx = ∀x ~Fx

hangisi doğrudur?
a) ~∀x ~ Fx = ~∃x Fx
b) ∀x Fx = ∃x Fx
c) ~∀x ~ Fx = ∃x Fx
d) ~∀x Fx = ∃x Fx
e) ∀x ~ Fx = ∃x Fx
65


hangisi doğrudur?
a) ~∃x ~Fx = ∀x~ Fx
b) ∃x Fx = ∀x Fx
c) ∃x ~Fx = ∀x Fx
d) ~∃x ~Fx = ∀x Fx
e) ~∃x Fx = ∀x Fx
8. Aşağıdakilerden hangisi çelişiktir?
a) ∀x Fx ve ~∀x Fx
b) ∀x Fx ve ∀x Fx
c) ~∀x Fx ve ~∀x Fx
d) ∀x ~ Fx ve ∀x~ Fx
e) ~ ∀x~ Fx ve ~∀x ~ Fx
a) ∃x Fx ve ∃x Fx
b) ∃x Fx ve ~∃x Fx
e) ~∃x Fx ve ~∃x Fx
a) ~∃x ~Fx ve ~∃x ~Fx
b) ∃x ~ Fx ve ∃x ~ Fx
c) ∀x ~ Fx ve ~∀x ~ Fx
66

Cevaplar
1)c, 2)e, 3)a, 4)a, 5)e, 6)c, 7)d, 8)a, 9)b, 10)c
67

5. AÇILIM I
68

5.1. Açılım: Giriş
69

1. Açılım nedir?
2. Açılım yöntemini kullanmanın olumlu yanları nelerdir?
3. Açılım yöntemini kullanmanın olumsuz yanları nelerdir?
70


Konu Kazanım
Açılım ve niceleme
Açılım I mantığındaki bazı Okuma ve Alıştırma
uygulamaları öğrenir.
71

Anahtar Kavramlar
 Açılım
 Uygulamalar
72

Giriş
Bu haftada açılım konusu bağlamında değişken kullanılarak gösterilen önermelerin

özellikleri ve bu önermelerin “∀x” ve “∃x” ifadeleriyle ilişkilerine yönelik bilgiler verilecektir.
73

5.1. Açılım: Giriş
Daha önce işaret edildiği gibi niceleme mantığında bir Fx önermesi, sembolik gösterim
olarak birçok olanak sağlamasına karşılık bir doğruluk değerine sahip değildir. Bu durum
birçok analitik işlemin yapılamaması anlamına gelmektedir.
Formel mantık, bir yönüyle karar verme sürecidir, yani verilen öncüllerde tutarlı sonuç
(veya sonuçlar) elde etme işlemidir. Bu işlem ise sonuçta doğru veya yanlış özelliği taşıyabilen
yani doğru veya yanlış olduğuna karar verebildiğimiz bir özelliğe sahip olmalıdır. Ancak bu
sayede bir mantıksal işlemin yani bir karar verme işleminin doğru veya yanlışlığından söz
edilebilir.
Ne var ki bir Fx ifadesi bu hâliyle bir doğruluk değerine sahip değildir. Çünkü öznenin
yani x’in işaret ettiği nesnenin ne olduğu belli değildir. Dolayısıyla F yükleminin x nesnesi ile
olan ilişkisi sadece sembolik gösterim olarak bir anlam taşıyabilir. Bir çıkarım işleminde yer
alan Fx önermesinin bu sebeple sadece sınırlı birtakım mantık işlemlerindeki yeri bizim için bir
değer taşıyabilir. Fakat sonuçta Fx önermesi bir doğruluk değerine sahip olamadığı için
birtakım işlemlerde –mantık açısından– bir değere veya öneme sahip olamayacaktır. Çünkü Fx
önermesi bir doğruluk değerine sahip değildir. Bunun sebebi, bir önermenin öznesi konumunda
olan “x”in bir değişken olup ne gibi bir nesneye işaret ettiğinin belli olmamasıdır. Nitekim “Fx”
önermesinin açılımının örneğin “x mavidir.” şeklinde olduğunu kabul edelim. Mavi olmak
yüklemi (yani F) sözgelimi bir kalem için doğru olabilir. Fakat bir sandalye için yanlış olabilir.
Dolayısıyla Fx önermesi, x eğer bir kaleme işaret ediyorsa doğru, bir sandalyeye işaret ediyorsa
yanlış olacaktır. Bu durumun Fx’in içinde yer aldığı mantıksal işlemlerin (örneğin bir çıkarım
işleminin) doğruluğunun tespit edilemeyeceği anlamına geleceği aşikârdır.
Bir Fx önermesinin mantıksal açıdan doğruluğuna karar verilebilmesi için onun

açılımının dikkate alınması gereklidir. Bir açılım ise bir tümel önerme için:
∀x Fx = Fa ∧ Fb ∧ Fc ∧ … ∧ Fn şeklinde olacak, varlıksal niceleyici için ise;
∃x F x = Fa ∨ Fb ∨ Fc ∨….∨ Fn şeklinde olacaktır.
Dikkat edilirse tümel bir ifade bize, işaret ettiği (F yüklemiyle işaret edilen) istisnasız
bütün nesnelerin aynı özelliğe sahip olduğunu söylemektedir. Örneğin “Bu sınıftaki tüm
öğrencilerin kalemi vardır.” dediğimizde, yani ∀xFx ifadesinde x değişkeni ile işaret edilen
tüm öğrencilerin, yani a, b, c, … , n’nin kaleminin olduğu ifade edilir. Dolayısıyla sonuçta Fa,
Fb, Fc, … Fn ifadelerinin hepsinin birlikte doğru olması gerekir. Bu durum, yani “birlikte doğru
olma” durumu varlık açısından “ve” eklemi ile temsil edilir. Çünkü bu eklem bize birlikte doğru
olma koşulunu sağlamaktadır. Dolayısıyla da
Fa ∧ Fb ∧ Fc ∧ … ∧ Fn ifadesinin doğru olması bütün bileşenlerinin tek tek doğru

olmasını gerektirmektedir. Diğer bir ifadeyle ∀xFx ifadesiyle işaret edilen sınıfta bulunan
istisnasız bütün öğrencilerin (yani a, b, c, … n ile temsil edilen öğrencilerin) kaleminin olması
∀xFx ifadesini doğrular.
74

Fakat buna karşılık, ∃xFx gibi bir ifade bize örneğin “Bazı öğrencilerin kalemi vardır.”
şeklinde bir bilgi vermektedir. Böyle bir önermenin doğru değeri alabilmesi için en az bir
öğrencinin kaleminin olması yeterlidir. Dolayısıyla,
Fa ∨ Fb ∨ Fc ∨….∨ Fn şeklindeki açılım ∃xFx ifadesinin karşılığı olacaktır. Nitekim

“veya” ekleminin özelliği bileşenlerinden sadece birisinin doğru olmasını gerektirmesidir. Yani
söz konusu sınıfta sadece bir öğrencinin kaleminin olması ∃xFx ifadesinin doğruluğunu
sağlayacaktır. Bu bilgiler ışığında örneğin ∀xFx∃yGy gibi bir ifadenin (a, b, c) evrenindeki
açılımı,
(Fa ∧ Fb ∧ Fc) (Ga ∨ Gb ∨ Gc) şeklinde gösterilebilir.
∀x (Fx → Gx) ifadesinin (a, b, c) evrenindeki açılımı da
(Fa → Ga) (Fb → Gb) ( Fc → Gc) şeklinde ifade edilecektir.
Bu ilkeler ışığında ∀x∃yFxy ifadesinin (a, b, c) evrenindeki açılımı önce
∀x ( Fxa ∨ Fxb ∨ Fxc) şeklinde yazmak; daha sonra da
( Faa ∨ Fab ∨ Fac) ∨ (Fba ∨ Fbb ∨ Fbc) ∨ (Fca ∨ Fcb ∨ Fcc) ifadesine ulaşmak
gerekmektedir.
75

Uygulamalar
76

Uygulama Soruları
77


özellikleri ve bu önermelerin “∀x” ve “∃x” ifadeleriyle ilişkilerine yönelik bilgiler verilmiştir.
78

Bölüm Soruları
a) ∃x Fx ve ∃x Fx
b) ∃x~ Fx ve ∃x~ Fx
d) ∃x ~Fx ve ~∃x ~Fx
2. → ∼ ∀ v ∼ v ∼ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
3. ∼ → ∼ ∀ . ∼ ∀ . ifadeleri özdeş midir?
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
79

4. ∼ → ∼ ∀ v v ∼ ∀ → ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş değil
b) Geçerli değil
c) Geçerli
d) Özdeş
e) Hiçbiri
5. ∼ v ∼ ∀ v ∼ v ∼ ∀ ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Geçerli değil
c) Özdeş
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
6. ∼ ↔ ∼ ∀ v ∼∀ ↔ ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
7. ∼ ∃ → ↔ → ∀ v ∼∃ → ↔∼
∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Hiçbiri
b) Geçerli değil
c) Geçerli
d) Özdeş
e) Özdeş değil
80

8. (∀x Tx ↔ ∃y Hy) ve [(∃z Hz→~∃y~Ty) (~∃y~Ty→ ∃y Hy)] ifadeleri özdeş midir?
a) Geçerli
b) Geçerli değil
c) Özdeş
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
9. (∀x Fx ∀y Hy) ve (∃z Hz ∀x Hx ∃y Fy) ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş değil
b) Özdeş
c) Geçerli değil
d) Geçerli
e) Hiçbiri
10. (∀x ~Fx ~∀y Hy) ve (∃z ~Hz ∀x ~Hx ~∃y Fy) ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş değil
b) Özdeş
c) Geçerli değil
d) Geçerli
e) Hiçbiri
Cevaplar
1)d, 2)d, 3)c, 4)a, 5)d, 6)c, 7)e, 8)d, 9)a, 10)a
81

6. AÇILIM II
82

6.1. Açılım: Temel Uygulamalar
83

1. Açılımın temel uygulamaları hangileridir?
2. Açılım yöntemini kullanmanın olumlu yanları nelerdir?
3. Açılım yöntemini kullanmanın olumsuz yanları nelerdir?
84


Konu Kazanım
Açılım yöntemindeki temel

Açılım II Okuma ve Uygulama
adımları öğrenir.
85

Anahtar Kavramlar
 Açılım
 Uygulamalar
86

Giriş

“∀x” ve “∃x” ifadeleriyle ilişkilerine yönelik örnekler çözülecektir.
87

6.1. Açılım: Temel Uygulamalar
5. haftada yapılan açıklamalar ışığında daha karmaşık ifadelerin açılımlarını da ifade

edebiliriz. Yapılacak işlemlerde tümel ve varlıksal niceleyicilerin açılımının bulunmasında eğer
herhangi bir gereklilik yoksa tümel bir niceleyiciye varlıksal niceleyiciye göre öncelik vermek
gerekir. Bu önceliğin sadece pratik kaygılarla, yani işlemlerde kolaylık ve kısalık sağlamak
amacıyla yapıldığını dikkate almak yerinde olacaktır. Bu pratiklik kaygısının dayanağı, Fa ∧
Fb gibi bir ifadeyi parantezsiz olarak yani FaFb şeklinde yazabilme olanağımız olmasıdır.
Dolayısıyla da örneğin;
∀x ∃y ( Fxy → Gxy)
gibi bir ifadenin (a,b) evrenindeki açılımını
∃y (Fay→Gay) (Fby → Gby)
= ( Faa → Gaa) (Fba → Gba) ∨ ( Fab → Gab) ( Fbb → Gbb)
şeklinde ifade edebiliriz. Şüphesiz açılıma varlıksal niceleyiciyi öne alarak başlasaydık,
sonuç ifadesinin doğruluk değeri değişmeyecekti.
∀x ∃y ∃z Fxyz
gibi bir ifadenin (a, b) evreninde açılımı
∃y ∃z (Fayz, Fbyz)
= ∃z ( Faaz, Fbaz) ∨ ( Fabz, Fbbz)
= [(Faaa, Fbaa) ∨ ( Faba, Fbba)] ∨ [(Faab, Fbab) ∨ (Fabb, Fbbb)]
şeklinde olacaktır.
∀x ∃y (Fxy ↔ ∀z Gxyz) ifadesinin (a, b) evrenindeki açılımı
∀x ∃y (Fxy ↔ Gxya Gxyb )
∃y (Fay ↔ Gaya Gayb) (Fby ↔ Gbya Gbyb)
= [ (Faa ↔ Gaaa Gaab) (Fba ↔ Gbaa Gbab) ] ∨ (Fab ↔ Gaba Gabb) (Fbb ↔ Gbba
Gbbb)
elde edilir.
88

Uygulamalar
89

Uygulama Soruları
90

Bu hafta açılım konusu bağlamında değişken kullanılarak gösterilen önermelerin “∀x”

ve “∃x” ifadeleriyle ilişkilerine yönelik örnekler çözüldü.
91

Bölüm Soruları
a) ∃x Fx ve ~∀x ~ Fx
b) ∃x ~ Fx ve ∃x ~ Fx
c) ∀x ~ Fx ve ~∃x Fx
d) ∀x ~ Fx ve ∃x Fx
e) ~∃x Fx ve ∀x ~ Fx
a) ∃x Fx ve ~∀x ~ Fx
b) ∃x~ Fx ve ∃x~ Fx
c) ∃x~ Fx ve ~∀x Fx
d) ∀x Fx ve ~∃x ~Fx
e) ~∃x Fx ve ∀x Fx
3. ∀ . → ∼ ∀ . ∼∀ . v ∼ ∀ . ifadeleri
özdeş midir?
a) Özdeş
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Belirsiz
e) Hiçbiri
92

4. ∀ → → ∼ ∀ . ∼ ∀ → v ∼ ∀ .
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
5. ∀ v ↔ ∼ ∀ v ∼ ∀ v ↔ ∀ v
a) Özdeş değil
b) Özdeş
c) Belirsiz
d) Geçerli değil
e) Hiçbiri
6. ∼ ∀ v v ∼ ∀ v ∼ ∀ v . ∀
a) Geçerli
b) Geçerli değil
c) Özdeş
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
93

7. ∼ ∀ v ↔ ∼ ∀ v ∀ . ∼ ∀ ↔
a) Geçerli
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
8. ∼ ∃ → ↔∀ v ∼∀ v ↔ ∼ ∃ →
a) Hiçbiri
b) Geçerli değil
c) Belirsiz
d) Özdeş
e) Özdeş değil
9. ∀ v → ∼ ∀ v ∼∀ ∼ ∀ v
a) Hiçbiri
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Geçerli
94

10. ∼ ∼∃ → →∀ v ∼∀ v ∼ ∃ →
a) Hiçbiri
b) Geçerli değil
c) Geçerli
d) Özdeş değil
e) Özdeş
Cevaplar
1)d, 2)e, 3)a, 4)d, 5)b, 6)c, 7)c, 8)e, 9)d, 10)e
95

7. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE I
96

7.1. Çözümleyici Çizelge: Temel Tanımlar
97

1. Çözümleyici çizelge nedir?
2. Çözümleyici çizelge ile hangi mantık işlemleri uygulanabilmektedir?
3. Çözümleyici çizelgenin olumlu ve olumsuz yanları hangileridir?
98


Konu Kazanım edileceği veya
geliştirileceği
Çözümleyici çizelge ile ilgili

Çözümleyici Çizelge I Okuma ve Uygulama
temel tanımları öğrenir.
99

Anahtar Kavramlar
 Çözümleyici çizelge
 Temel tanımlar
 Gösterimler
100

Giriş
Bu hafta çözümleyici çizelge hakkında bilgiler verilecektir. Bu kapsamda “ve”, “veya”,

“ise”, “ancak ve ancak” eklemlerinin çözümleyici çizelge yoluyla nasıl ele alındığı gösterilip
ardından çözümleyici çizelge aracılığıyla bir ifadenin geçerliliğinin nasıl denetlendiği
anlatılacaktır.
101

7.1. Çözümleyici Çizelge: Temel Tanımlar
Çözümleyici çizelge, daha önceki derslerde gördüğümüz çıkarım denetleme

yöntemlerinden birisidir ve yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Niceleme mantığına da
uygulanması tercih nedenlerinden birisidir.
Çözümleyici çizelgenin dayandığı temel ilke, verilen bir ifadenin eklemlerinin

geometrik bir şekilde ayrıştırılmasıdır. Böylece bir çıkarımın denetlenmesi olanağı elde edilir.
Bu ayrıştırma iki temel işlem aracılığıyla gerçekleşir. “Ve” ekleminin bileşenlerinin alt alta
yazılması “veya” ekleminin ise bileşenlerinin bir çatal şeklinde açılımının yapılmasıdır.
Bu işlemlerde, hangi sürecin hangi ifadeye ait olduğunun belirlenmesi önemlidir. Bu

sebeple bir işlemin, hangi ifadeye ait olduğunu belirlemek için numaralandırma yapılır.
Yani:
1) AB
] 1
ve
şekilleri çözümleyici çizelgenin kullanılmasında en temel iki gösterimdir. Dikkat edilirse

çözümlemesi yapılan ifadenin solundaki rakam çözümleme işlemine de yazılmıştır.
Diğer eklemlere, hep bu iki eklem cinsinden eş değerleri dikkate alınarak bu

çözümleyici çizelge yöntemi uygulanır. Gerçekten de
A→B= ̅∨B
A ↔B = AB ∨ ̅
∼(A→B) = A
∼(A ↔ B) = A ∨ ̅B
şeklindeki eşitlikler bize diğer eklemleri de “ve” ile “veya” eklemi cinsinden yazılabileceğini
göstermektedir. Dolayısıyla → ve ↔ eklemlerini ˄ ile ∨ eklemleri cinsinden analiz etme
olanağı elde edilmiş olmaktadır.
102

Bu durumda (A ↔ B) genel ifadesinin açılımı:
şeklinde olacaktır.
Bu açılımda dikkat edilirse her işlemin ait olduğu ifade yukarıda işaret edilen çerçevede
numaralandırılmak suretiyle gösterilmiştir. Nitekim A ile B ifadelerinin alt alta yazılması, 2.
işlem olarak gerçekleştirilmiş ve bu işlemin ait olduğu ifade (yani AB ifadesi) ayrı numara ile
gösterilmiştir.
Bu esaslar çerçevesinde kullanılan çözümleyici çizelgenin amacı, yukarıda da işaret

edildiği gibi, bir çıkarımın denetlenmesini sağlamaktır. Bu denetlemede esas amaç,
çözümlemesi yapılan ifadenin içinde çelişik terimlerin olup olmadığını tespit etmektir.
Her çözümleme, aşağıda örneklerle çözüleceği gibi, bir “yol” oluşturur. Her “yol” kendi
içinde p, q, r… gibi basit önermelerden oluşur. Diğer bir ifadeyle amaç, verilen ifadeyi
çözümleyerek en yalın hâle yani p, q, r gibi temsilci harflerden oluşan birimlere ulaşmaktır. Bu
amaca ulaşıldıktan sonra her “yol” üzerinde bulunan önerme temsilci harflerinin kendi
aralarında çelişki olup olmadığına (yani p ve ∼p gibi çelişik ifadelerin olup olmadığına) bakılır.
Eğer böyle bir çelişki bulunmuyorsa “o yol açıktır” denilir. Aksi takdirde “yol kapalıdır”
şeklinde bir değerlendirme yapılır. Bu değerlendirme verilerin çıkarımının geçerli olup
olmadığının tespitine bizi götürecektir.
103

Uygulamalar
104

Uygulama Soruları
105

Bu hafta çözümleyici çizelge hakkında bilgiler verildi. Bu kapsamda “ve”, “veya”,

“ise”, “ancak ve ancak” eklemlerinin çözümleyici çizelge yoluyla nasıl ele alındığı gösterildi.
Daha sonra çözümleyici çizelge aracılığıyla bir ifadenin geçerliliğinin nasıl denetlendiği
anlatıldı.
106

Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi çelişik değildir?
a) ∃x Fx ve ∀x ~ Fx
b) ~∃x ~ Fx ve ∃x ~ Fx
c) ∀x ~ Fx ve ~ (~∃x~ Fx)
d) ~∀x Fx ve ~∃x Fx
e) ~ (~∃x Fx) ve ~∀x ~ Fx
2. Aşağıdakilerden hangisi çelişik değildir?
a) ~ (∃x Fx) ve ~∀x ~ Fx
b) ~ (∃x~ Fx) ve ∃x~ Fx
c) ~ (∃x~ Fx) ve ~∀x Fx
d) ∀x Fx ve ~(~∃x Fx)
e) ~∃x Fx ve ∀x ~Fx
3. ∼ ∀ . → ∼ ∀ . ∀ . . ∀ . ifadeleri
özdeş midir?
a) Özdeş
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Geçerli
e) Hiçbiri
107

4. ∼ ∀ → → ∼ ∀ . ∀ → . ∀ .
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
5. ∀ . ↔ ∼ ∀ v ∼∀ v ↔ ∀ . ifadeleri
özdeş midir?
a) Özdeş değil
b) Özdeş
c) Belirsiz
d) Geçerli değil
e) Hiçbiri
6. ∀ v ∼ ∀ v ∼ ∀ v ∀ ifadeleri özdeş
midir?
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
108

7. ∀ ↔ ↔ ∼ ∀ v ∀ . ∼∀ ↔
a) Belirsiz
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Hiçbiri
8. ∼ ∃ → . ∀ ∼∀ ↔ ∼ ∃ →
a) Hiçbiri
b) Geçerli değil
c) Belirsiz
d) Özdeş
e) Özdeş değil
9. ∼ ∼ ∀ v ∀ v ∀ v . ∼ ∀
a) Hiçbiri
b) Geçerli değil
c) Özdeş değil
d) Özdeş
e) Geçerli
109

10. ∼ ∼ ∃ →∀ v ∼∃ ∼ ∀ v
a) Hiçbiri
b) Geçerli değil
c) Belirsiz
d) Özdeş değil
e) Özdeş
Cevaplar
1)d, 2)e, 3)a, 4)d, 5)b, 6)d, 7)c, 8)e, 9)d, 10)e
110

8. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE II
111

8.1. Çözümleyici Çizelge: Uygulamalar
112

1. Çözümleyici çizelgenin temel uygulamaları nelerdir?
113


Konu Kazanım

Çözümleyici Çizelge II temel uygulama ve örnekleri Okuma ve Alıştırma
öğrenir.
114

Anahtar Kavramlar
 Temel tanımlar
 Gösterimler
 Uygulamalar
115

8.1. Çözümleyici Çizelge: Uygulamalar
Bir önceki hafta ele alındığı gibi, çözümleyici çizelgenin önermeler mantığına
uygulanmasında iki temel işlem yapılmaktadır. Bu işlemler, eğer verilen ifade A.B şeklinde ise
ya da “ve” eklemine eş değer ise bu ifadenin çözümlenmesi bileşenlerini alt alta yazmak
şeklinde gerçekleştirilmektedir.
Verilen ifade “A v B” şeklindeyse ya da ona eş değer ise çözümleyici çizelge çatal açma
şeklinde gerçekleştirilir.
Çözümleyici çizelge işlemi önce verilen ifadenin ana eklemine uygulanır. Daha sonraki
işlemlerde alt alta yazılmış ifadeler arasında basit olanları tercih etmek yerinde olacaktır.
Şimdi bir örnekle bu anlattıklarımızı uygulamalı olarak görelim.
Dikkat edilirse verilen ifadenin ana eklemi “↔” olduğu için çözümleyici çizelge işlemi
bu ekleme uygulanmış ve bu eklem AB v ~A ~B şeklindeki eşitlik çerçevesinde açılımı
gerçekleştirilmiştir. Daha sonraki işlemler ise aşağıdaki gibi olacaktır. Yani:
116

şeklinde tamamlarız. Bu işlemin en solunda bulunan yol ( ) terimlerinden oluşmaktadır.

Daha önceki derste anlatıldığı gibi, bu yol, hemen üstünde yer alan p, q, r gibi temsilci
harflerden (veya onların değillenmesinden) meydana gelmiştir.
Bir yol üstünde A ve ~A gibi iki çelişik bir ifade bulunduğunda yol kapalı olur.
Yukarıdaki örnekte en soldaki dalda birbiriyle çelişik ifadeler bulunmadığından yol açıktır.
Ancak ikinci yolda r ve ~r ifadeleri aynı yol üstünde bulunduklarından ikinci yol kapalıdır.
Bütün yollar kapalı (X) olduğunda ifadenin geçersiz olduğu anlaşılır. Ancak yukarıdaki
örnekte 4 tane açık (/) yol olduğuna göre sonucun tutarlı olduğu anlaşılmaktadır.
Şimdi ikinci bir örnek aracılığıyla bu anlatılanları tekrar gözden geçirelim.
117

Verilen ifadenin ana eklemi “ise” olduğu için A → ~ A V B eş değerliği gereği (1)
nolu ifadenin açılımını yaparız. Daha sonra çatalın solundaki ifade De Morgan kuralı gereği
“ve” eklemine eş değer olduğu için bileşenlerini alt alta yazarız ve tekrar çözümleyici çizelgeyi
uygularız. Amaç, daha önce de işaret edildiği gibi, tüm eklemlerin elenerek temsilci harflere
ulaşmaktır. Sonuçta bütün yollar açık olduğu için ifadenin tutarlı olduğu anlaşılır. Çözümleyici
çizelge bir doğruluk tablosunun tüm değerleri hakkında bilgi veremeyebilir. Bu yüzden tüm
yollar açık olsa da ifadenin geçerli olduğuna karar veremeyiz.
118

Uygulamalar
119

Uygulama Soruları
120

Bu hafta çözümleyici çizelge hakkında örnekler çözüldü. Bu kapsamda “ve”, “veya”,

“ise”, “ancak ve ancak” eklemlerinin çözümleyici çizelge yoluyla nasıl ifade edildiği gösterildi.
Daha sonra çözümleyici çizelge aracılığıyla bir ifadenin geçerliliğinin nasıl denetlendiğine
ilişkin örnekler çözüldü.
121

Bölüm Soruları
1. ∼ ∀ → v ∀ v ∀ → →
∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş
b) Özdeş değil
c) Tutarlı
d) Tutarlı değil
e) Hiçbiri
2. ∀ → → ∀ v ∼ ∀ ˄ v ∀ v
a) Özdeş
b) Özdeş değil
c) Tutarlı
d) Tutarlı değil
e) Hiçbiri
3. ∀ → → ∀ v ∼∀ ˄ ˄ ∀ v
a) Özdeş
b) Özdeş değil
c) Tutarlı
d) Tutarlı değil
e) Hiçbiri
122

4. ∀ → → ∀ v ∼ ∀ ˄ → ∀ v
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
5. ∀ → → ∀ v ∼ ∀ ˄ → ∼ ∀ v
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
6. ∀ → ↔ ∀ v ∀ ˄ ∀ v v ∼
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
123

7. ∀ → ↔ ∀ v ∀ ˄ v ∀ v v ∼
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
8. ∀ → ↔ ∀ v ∼∀ ˄ v ∀ v v ∼
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Tutarlı
d) Özdeş değil
e) Hiçbiri
9. ∀ → ↔ ∀ v ∼∀ ˄ v ∀ ∼ v v ∼
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Özdeş değil
d) Tutarlı
e) Hiçbiri
124

10. ∀ → ↔ ∀ v ∼∀ ˄ v ∀ ∼
v v ∼ ∀ ˄ v ∼ ∀ v ifadeleri özdeş midir?
a) Özdeş
b) Tutarlı değil
c) Özdeş değil
d) Tutarlı
e) Hiçbiri
Cevaplar
1)a, 2)b, 3)b, 4)d, 5)d, 6)a, 7)d, 8)d, 9)c, 10)c
125

9. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE III
126

9.1. Çözümleyici Çizelge: Örnekler
127

128


Konu Kazanım

Çözümleyici Çizelge III temel uygulama ve örnekleri Okuma ve Alıştırma
öğrenir.
129

Anahtar Kavramlar
 Temel tanımlar
 Gösterimler
 Uygulamalar
130

Giriş
Bu hafta çözümleyici çizelge konusuna devam edilecektir. Bu kapsamda bir çıkarımın

çözümleyici çizelge ile geçerliliğinin denetlenmesinin nasıl yapıldığı gösterilip ardından örnek
çözülecektir.
131

Bir çıkarımın çözümleyici çizelge ile geçerliliğinin denetlenmesi için öncüller alt alta
yazılır, sonuç ifadesi ise değillenerek en alta yazılır. Eğer sonuçta bütün yollar kapalıysa
çıkarımın geçerli olduğu söylenir.
Burada dikkat edilirse çıkarımın sonuç ifadesinin değillenmesi alınarak çözümleyici

çizelge ile sonuç aranmaktadır. Bunun sebebi, aslında tüm çıkarım işleminin değillenmesidir.
Yani elimizde örneğin A, B, C gibi öncüller olsun. Buradan D gibi bir sonucun elde edildiğini
düşünelim. Bu durumda, söz konusu çıkarımı şu şekilde ifade edebiliriz:
A B C→ D
Daha önceki derslerden hatırlanacağı gibi böyle bir çıkarımın geçerli olması için “→”
ana ekleminin altında yer alan değerlerin hep “Doğru” olması gerekir. Fakat bu ifadenin
tamamını değillersek,
~ (A B C → D)
ifadesini elde ederiz. Eğer çıkarım geçerli ise bu değillenmiş ifadenin geçersiz ve tutarsız
olması, yani ana eklemin hep “Y” değeri alması gerekir.
Çözümleyici çizelgede bu “Y” değerinin kapalı yola karşılık geldiği dikkate alınırsa,
yukarıda da işaret edildiği gibi, bu durum çıkarımın geçerli olması anlamına gelecektir.
Yani kısaca, yukarıdaki ifadeyi ~ ( K → L) şeklinde düşünürsek; bu ifadenin “K ~L”ye

eş değer olacağı dikkate alınırsa, bir çıkarımın çözümleyici çizelgesinden niçin öncüllerin alt
alta ve sonucun da niçin en alta yazılması gerektiği hususu anlaşılmış olur. Şimdi bunları
örneklerle açıklayalım.
~ [p → (r ↔ )] , [(p → ̅ ) → ] [~ (p ↔r) → ]
Bu çıkarımın denetlenmesi için, yukarıda da işaret edildiği gibi, öncüllerin birbirine

“ve” eklemiyle sonucun da öncüllere “ise” eklemiyle bağlayıp tamamını değillediğimizi
düşünerek çözümleyici çizelgesini yapalım:
132

Sonuç: Bütün yollar kapalı olduğundan çıkarım geçerlidir.
Dikkat edilirse, (1) nolu işleme sonucun değillenmesiyle başladık. Elbette (4) nolu işlem
de öncelikle yapılabilirdi ve sonuç da değişmezdi. Bu işlemlerin sırası, sonucu
etkilememektedir. Fakat işlemlere basit olandan başlanılmazsa daha sonraki süreç çok daha
karmaşık bir hâle gelecek ve sonuca sağlıklı bir şekilde ulaşmak da güçleşecektir. Dolayısıyla
en basit ifadeden başlamak bize kolaylık sağlayacaktır. Basit ifadelerin ise “ve” eklemi ya da
bu ekleme eş değer ifadelerden oluştuğunu bu vesileyle hatırlamak yerinde olacaktır.
133

Uygulamalar
134

Uygulama Soruları
135

Bu hafta çözümleyici çizelge konusuna devam edilmiştir. Bu kapsamda bir çıkarımın

çözülmüştür.
136

Bölüm Soruları
1. Basit, bileşik ve bağıntı bildiren önermelerle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
a) Basit önerme, bir özne ve bir yüklemden meydana gelen önermedir.
b) Bileşik önermelerin özelliği birden çok özne veya yüklem ihtiva etmesidir.
c) Bağıntı bildiren önermelerin gramatik özellikleri, onları basit önerme gibi

yorumlamamıza olanak verecek gibi görünmektedir.
d) Bağıntı bildiren önermelerin yüklemi, iki veya daha fazla özne arasında bir bağıntı
bildirir.
e) Basit önermeler, bileşik ve bağıntı bildiren önermelerin bir araya gelmesiyle oluşur.
2. Bağıntı bildiren önermelerin, birbirinden farklı yapılara, farklı özelliklere sahip

olmasının sebebi nedir?
a) Her bağıntının bir önermede sadece bir kez kullanılabilmesi
b) Bileşik önermelerden oluşmaları
c) Gramatik özelliklerinden dolayı, aynı biçimlere sahip olmaları
d) Farklı bağıntıların, farklı çıkarımların yapılmasına olanak vermesi
e) En az iki basit önermenin bir araya gelmesiyle oluşmuş olmaları
3. Bir önermenin bağıntı açısından taşıdığı özellik aşağıdakilerden hangisi açısından

incelenemez?
a) Konuşma dili
b) Sosyopolitik
c) Modern mantık
d) Felsefe
e) Klasik mantık
137

4. Aşağıdakilerden hangisi “yansımalı bağıntılar” arasında gösterilemez?
a) Yansıtılmalı Bağıntılar
b) Yansımasız Bağıntılar
c) Ne Yansımalı Ne de Yansımasız Bağıntılar
d) Kısmi Yansımalı Bağıntılar
e) Kısmi Yansımasız Bağıntılar
5. Aşağıdakilerden hangisi “bakışımlı bağıntılar” ile ifade edilemez?
a) Bakışımlı Bağıntılar
b) Bakışımsız Bağıntılar
c) Hem Bakışımlı Hem de Bakışımsız Bağıntılar
d) Kısmi Bakışımlı Bağıntılar
e) Kısmi Bakışımsız Bağıntılar
6. Aşağıdakilerden hangisi “geçişlilik bağıntıları” arasında değildir?
a) Geçişli Bağıntılar
b) Geçişsiz Bağıntılar
c) Ne Geçişli Ne de Geçişsiz Bağıntılar
d) Kısmi Geçişli Bağıntılar
e) Kısmi Geçişimsiz Bağıntılar
138

7. “Mantıkta herhangi bir bağıntı hiçbir şekilde yansıma özelliğini gerçeklemiyorsa

……………. olarak adlandırılır.” ifadesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi
gelmelidir?
a) Geçişli Bağıntı
b) Geçişsiz Bağıntı
c) Yansımasız Bağıntı
d) Yansımalı Bağıntı
e) Kısmi Yansımalı Bağıntı
8. “Herhangi bir bağıntının bakışımlı olması, mümkün ama zorunlu değilse bu bağıntı
……………. adıyla anılabilir.” ifadesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi
gelmelidir?
a) Kısmi Bakışımlı Bağıntı
b) Bakışımsız Bağıntı
c) Yansımasız Bağıntı
d) Bakışımlı Yansımalı Bağıntı
e) Geçişsiz Bağıntı
9. Geçişli (transitive) bağıntılar, herhangi bir evren içerisinde yer alan en az üç elemanın
birbirleriyle oluşturdukları sıralı çiftler arasındaki bir ilişkiyi gösteren bağıntılardır.
Aşağıdakilerden hangisi “geçişli bağıntılara” bir örnek olarak gösterilebilir?
a) “2 kere 2, 4’tür.” “3 kere 1 3’tür.”
b) “Ali ile Merve aynı yerdedir.” “Merve ile Tuğçe aynı yerdedir.”
c) “x, y’den büyüktür.” “z, t’den büyüktür.”
d) “a, b’den küçüktür.” “c, d’den büyüktür.”
e) “x, a’dan büyüktür.” “x, b’den büyüktür.”
139

10. Geçişli olduğu düşünülen bir bağıntı, aslında ilgili tüm bireyler için
gerçeklenemiyorsa kısmî geçişli (partial transitive) bağıntı elde edilebilir.
Aşağıdakilerden hangisi “kısmi geçişli bağıntılara” bir örnek olarak gösterilebilir?
a) “2 kere 2, 4’tür.” “3 kere 1 3’tür.”
b) “Salih ile Meryem aynı yerdedir.” “Meryem ile Tuğçe aynı yerdedir.”
c) “Özlem, Cem’i sever.” “Cem, Merve’yi sever.”
d) “a, b’den küçüktür.” “c, d’den büyüktür.”
e) “x, a’dan büyüktür.” “x, b’den küçüktür.”
Cevaplar
1)e, 2)d, 3)b, 4)a, 5)c, 6)e, 7)c, 8)a, 9)b, 10)c
140

10. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE IV
141

142

143


Konu Kazanım
Çözümleyici çizelge ile

Çözümleyici Çizelge III ilgili temel uygulama ve Okuma ve Alıştırma
örnekleri öğrenir.
144

Anahtar Kavramlar
 Temel tanımlar
 Gösterimler
 Uygulamalar
145

Giriş
Bu hafta çözümleyici çizelge konusuna devam edilecektir. Bu kapsamda özdeş bir

çıkarımın çözümleyici çizelge ile geçerliliğinin denetlenmesi nasıl yapıldığı gösterilip ardından
örnek çözülecektir.
146

İki ifadenin özdeş olup olmadığının çözümleyici çizelge ile tespitinde, verilen bu iki
ifade eklemiyle birbirine bağlanır ve tamamı değillenir. Eğer bütün yollar kapalı ise bu iki
ifadenin özdeş olduğu anlaşılır. Dikkat edilirse A ile B’nin özdeşliği normal olarak A B
ifadesinin geçerli olmasıyla mümkündür. Ancak bu ifade, ~ (A B) şekline
dönüştürüldüğünde, sonucun tutarsız olması, dolayısıyla bütün yolların kapalı olması
durumunda söz konusu ifadelerin özdeş oldukları söylenebilir. Şimdi, [(q ) pr] ile [(
v r) ] ifadelerinin özdeşliğini denetleyelim.
Yukarıdaki açıklamalar ışığında bu iki ifadeyi şu şekilde yazar ve çözümleyici

çizelgesini oluştururuz:
147

Görüldüğü gibi bütün yollar kapalı değildir; o hâlde bu iki ifade özdeş değildir.
Şimdi de [(p ) rq] ile [( v q) ] ifadelerinin özdeşliğini denetleyelim.
Yukarıdaki açıklamalar ışığında bu iki ifadeyi şu şekilde yazar ve çözümleyici

çizelgesini oluştururuz:
Görüldüğü gibi bütün yollar kapalı değildir; o hâlde bu iki ifade özdeş değildir.
148

Bu örnekte birinci ifadenin ikinci bileşenin (rq) şeklinde olduğunu ve bunun da aslında
(r˄q) ifadesine eş değer olduğunu, kısalık ve basitlik sağlamak amacıyla aradaki “ve” ekleminin
yazılmadığına ayrıca dikkat etmek yerinde olacaktır.
149

Uygulamalar
150

Uygulama Soruları
151

Bu hafta çözümleyici çizelge konusuna devam edildi. Bu kapsamda özdeş bir çıkarımın
çözülmüştür.
152

Bölüm Soruları
1. “Bütün balıklar uçar.” gibi bir önerme niceleme mantığında nasıl gösterilebilir?
a) ∃ x ˄ Ux
b) ∃ x ⟷ Cx
c) ∀ Bx → Uy
d) ∃ x ⟷ Cx
e) ∀ Bx → Ux
2. “Bazı inekler üç ayaklıdır.” gibi bir önerme niceleme mantığında nasıl gösterilir?
a) ∃ İx ⟷ Üx
b) ∃ İx → Üx
c) ∀ İx → Üy
d) ∃ İx ˄ Üx
e) ∀ İx ˄ Üx
3. “Bazı insanlar çalışkandır.” ve “Bütün çalışkanlar yüksek not alır.” gibi iki önerme
niceleme mantığında nasıl gösterilebilir?
a) ∃ İx ⟷ Çx ˄ ∀ İx ˄ Yx
b) ∃ İx ˄ Çx ˄∀ Çx → Yx
c) ∀ İx → Yy → ∃ Çx → Yx
d) ∀ Yx → Çy ˄ ∃ İx → Çx
e) ∀ İx ˄ Yx ˄ ∀ İx → Çy
153

4. “Bütün içecekler sıvıdır.” ve “Bazı sıvılar akışkandır.” gibi iki önerme niceleme
mantığında nasıl gösterilir?
a) ∀ İx → Sx ˄∃ x ˄ Ax
b) ∀ Ax → Sy ˄ ∃ İx ˄ Sx
c) ∀ İx → Ay → ∃ x → Sx
d) ∀ Ax → Sx ˄ ∃ İx → Ax
e) ∀ İx ˄ Sx ˄ ∀ İx → Ay
5. “Tüm kapılar çeliktendir.” ve “Bazı çelikler metaldir.” gibi iki önerme niceleme
mantığında nasıl gösterilebilir?
a) ∃ x ˄ Mx ˄ ∀ Çy → Kx
b) ∀ Mx → Ky ˄ ∃ x ˄ Çx
c) ∀ Kx → Çx ˄ ∃ Ç ˄ My
d) ∀ Mx → Çx ˄ ∃ → Mx
e) ∀ Çy ˄ Mx ˄ ∀ Kx → My
6. “Bazı ağaçlar meyve verir.” ile “Bazı meyveler C vitamini içerir.” gibi iki önerme
niceleme mantığında nasıl gösterilir?
a) ∃ x ˄ Ax ˄ ∀ Mx → Ax
b) ∀ Ax → My ˄ ∃ x ˄ Cx
c) ∀ Ax → My ˄ ∃ x ˄ Ax
d) ∃ Ax ˄ Mx ˄ ∃y ˄ Cy
e) ∀ Mx ˄ Ax ˄ ∀ Cx → Cy
154

7. Aşağıdakilerden hangisi ∃ ˄ ∃ ˄ ∼ ifadesine karşılık gelen

önerme olabilir?
a) Her matematikçi bazı denklemleri kuramaz.
b) Bazı matematikçiler bazı denklemleri kuramaz.
c) Hiçbir matematikçi bütün denklemleri kuramaz.
d) Her matematikçi her denklemi kurabilir.
e) Bazı matematikçiler hiçbir denklem kuramaz.
8. Aşağıdakilerden hangisi ∃ İ ˄ ∀ →B ifadesine karşılık gelen

önermedir?
a) Her insan bazı sırları bilir.
b) Bazı insanlar hiçbir sırrı bilemez.
c) Hiçbir insan bütün sırları bilemez.
d) Her insan her sırrı bilir.
e) Bazı insanlar bütün sırları bilirler.
9. Aşağıdakilerden hangisi ∀ İ → ∀ →∼ O ifadesine karşılık gelen

önerme olabilir?
a) Her insan bazı kitapları okuyamaz.
b) Bazı insanlar hiçbir kitabı okuyamaz.
c) Her insan her kitabı okuyamaz.
d) Her insan her kitabı okur.
e) Bazı insanlar bazı kitapları okuyamaz.
155

10. Aşağıdakilerden hangisi ∃ ˄ ∀ → ifadesine karşılık gelen

önerme olabilir?
a) Bazı padişahlar her kaleyi fethedebilir.
b) Bazı padişahlar hiçbir kaleyi fethedemez.
c) Her padişah her kaleyi fethedemez.
d) Her padişah her kaleyi fethedebilir.
e) Bazı padişahlar bazı kaleleri fethedilirler.
Cevaplar
1)e, 2)d, 3)b, 4)a, 5)c, 6)d, 7)b, 8)e, 9)c, 10)a
156

11. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE V
157

158

159


Konu Kazanım

Çözümleyici Çizelge V ilgili temel uygulama ve Okuma ve Alıştırma
160

Anahtar Kavramlar
 Temel tanımlar
 Gösterimler
 Uygulamalar
161

Giriş
Bu hafta çözümleyici çizelge konusuna devam edilecektir. Bu kapsamda çözümleyici

çizelgede tümel ile tikel niceleyiciler arasındaki eş değerlik bağıntıları ortaya koyulacaktır.
Daha sonra çözümleyici çizelge ile yapılacak denetleme işleminde çelişik ifadeler ile
karşılaşılmadığı durumda çelişik iki ifade olup olmadığının örnekleme yoluyla nasıl
araştırılacağı gösterilecektir.
162

11.1. Çözümleyici Çizelge: Eşdeğerlikler
Çözümleme çizelgesi, diğer denetleme yöntemlerine göre önemli bir üstünlüğe sahiptir.
Bunun başlıca sebebi, niceleyicili önermelerin birer açık önerme olması ve dolayısıyla doğruluk
değeri taşımamasıdır. Bu durumda, içinde niceleyici geçen bir ifadenin doğruluk tablosunda
kullanılan bir yöntemle denetlemesini yapmak da söz konusu olmayacaktır. İşte çözümleyici
çizelge bu tür önermelerden oluşan bir çıkarımın geçerli olup olmadığına karar verilmesine
olanak vermektedir.
Çözümleyici çizelgenin önermeler mantığına uygulanmasında kullanılan yöntemler

niceleme mantığında da aynen geçerlidir. Fakat bazı ilave kuralların da tanımlanması
gerekmektedir.
Bu kuralların başında “niceleyicinin eş değerliğini” (kısaca NE) dikkate alabiliriz. Yani,
~∀x Fx = ∃x ~Fx
~∃x Fx = ∀x ~Fx
~∀x ~ Fx = ∃x Fx
~∃x ~Fx = ∀x Fx
Dikkat edilirse değilleme işareti, tümel niceleyiciyi tikele, tikel niceleyiciyi ise tümel
niceleyici hâline dönüştürmektedir. Eğer yüklemin başında değilleme varsa bu durumda iki
değilleme birbirini götürmektedir.
Bu kural (NE kuralı), aşağıda konu işlenirken ayrıca ele alınacağı gibi, örnekleme
yapmadan önce mutlaka uygulanmalıdır. Yani, çözümleyici çizelge niceleme mantığına
uygulanırken NE kuralını (örnekleme yapılması gerekli olduğu durumlarda) öncelikli olarak
kullanmak gerekir.
Çözümleyici çizelgenin niceleme mantığına uygulanmasında dikkate alınması gereken

diğer bir kural, hangi iki ifadenin çelişik olduğunun tespitidir. Bunun için aşağıdaki çelişik
ifadelerin aynı yol üzerinde bulunup bulunmadığına bakmak gerekmektedir.
163

∀x Fx X ~∀x Fx
∃x Fx X ~∃x Fx
∀x ~ Fx X ~∀x ~ Fx = ∃x Fx
∃x ~Fx X ~∃x ~Fx =∀x Fx
Bu kurallardan ilk ikisi “A” ve “~A” gibi kolayca görülen bir çelişkiyi ifade
etmektedir. III ve IV. sırada olanlarda ise çelişik iki ifadenin NE kuralına göre eş değeri ifadeyi
dikkate almak gerekebilir.
NE kuralını ilk iki ifadeye de uygulayabiliriz. Böylece:
∀x Fx X ~∀x Fx = ∃x ~ Fx
∃x Fx X ~∀x Fx = ∃x ~Fx
elde edilir. Bu ifadelerin önemi, denetleme işleminde, aynı yol üzerinde, çelişik iki ifadenin
bulunup bulunmadığını tespit edilmesine olanak vermesidir.
Çözümleyici çizelge ile yapılacak denetleme işleminde, eğer yukarıdaki çelişik ifadeler
ile karşılaşılmaz ise örnekleme yaparak çelişik iki ifadenin olup olmadığını araştırmak
gerekecektir.
Örnekleme işlemi ise aşağıdaki kurallara göre gerçekleştirilir. Bu kurallar, özellikle

varlıksal niceleyici ile ilgilidir. Çünkü tümel niceleyicinin örneklemesinde bir kısıtlama yoktur.
Varlıksal niceleyicinin örneklemesinde iki kısıtlama vardır. İlki, örnekleme yapmak için
kullanılan terim, daha önceki satırlarda serbest olarak geçmemelidir. İkinci olarak varlıksal
niceleyicinin değişkeni de örnekleme yapılırken kullanılamaz. Yani ∃x Fx gibi bir ifadeyi Fx
şeklinde örnekleyemeyiz.
164

Yani kısaca, Fa
∀x Fx ∃x Fx
Fx Fx
Fy Fy
Fz Fz
… …
Fa Fa
Fb Fb
Fc Fc
Bu son kural bize aynı zamanda varlıksal niceleyicinin örneklemesinin mutlaka önce
yapılması gerektiğini söylemektedir. Aksi takdirde, ilerleyen derslerdeki örneklerde de
görüleceği gibi, çelişki elde etmek mümkün olmayacaktır. Çünkü eğer bir tümel önerme
örneğin Fa şeklinde önce örneklenirse, ∃x ~Fx şeklinde bir ifademiz olsa bile (yukarıdaki kural
gereği) bu ifadeyi ~ Fa olarak örnekleyemeyiz. Dolayısıyla bir çelişki de elde edemeyiz.
Hâlbuki eğer varlıksal niceleyiciden başlarsak (~ Fa ve Fa) şeklinde bir çelişki bulabiliriz.
165

Uygulamalar
166

Uygulama Soruları
167


çizelgede tümel ile tikel niceleyiciler arasındaki eş değerlik bağıntıları ortaya koyulmuştur.
Daha sonra çözümleyici çizelge ile yapılacak denetleme işleminde çelişik ifadeler ile
karşılaşılmadığı durumda çelişik iki ifade olup olmadığının örnekleme yoluyla nasıl
araştırılacağı gösterilmiştir.
168

Bölüm Soruları
1. “Klasik mantık” ve “niceleme mantığı” ile ilgili söylenenlerden hangisi yanlıştır?
a) Niceleme mantığının kullandığı notasyon klasik mantığa göre daha üstündür.
b) Klasik mantığa oranla niceleme mantığı, konuşma dilinin daha iyi koşullarda
sembolleştirilmesine olanak verir.
c) Niceleme mantığında kullanılan notasyondan dolayı, konuşma dilinde aktarılan bütün

bilgileri formülleştirme imkânı verir.
d) Niceleme mantığında kullanılan “→” eklemiyle tümel bir ifadenin özne ve yüklemi
arasındaki ilişki gösterilir.
e) Niceleme mantığında kullanılan “˄” eklemiyle varlıksal (tikel) bir ifadenin özne ve
yüklemi arasındaki ilişki gösterilir.
2. “Bütün inekler vejeteryandır fakat bazıları solucan yer.” gibi bir önerme niceleme
mantığında nasıl gösterilebilir?
a) ∀ İx → Sx ˄ ∃ x → Çx
b) ∃ İx → Sx ˄ ∃ x ˄ Çx
c) ∀ İx → Sx ˄ ∃ İx → Vx
d) ∀ İx → Vx ˄ ∃ İx ˄ Yx
e) ∃ İx → Vx ˄ ∃ İx → Yx
3. “Gözlük kullanmayan bazı öğrenciler, bütün camları kırdılar.” gibi bir önerme
niceleme mantığında nasıl gösterilebilir?
a) ∃ ∼ Gx. Öx ˄ ∀ Cy → Kxy
b) ∃ Kx. Öx ˄∀ Gx ˄ Zxy
c) ∀ ∃ ∼ Gy. Öx ˄ Kx → Cxy
d) ∃ ∀ ∼ Gx. Öx ˄ Ky ˄ Cyy
e) ∀ ∀ Ky. Öx ˄ Ky ˄ ∼ Gyy
169

4. Aşağıda gösterilen hangi iki gösterim birbirine denktir?
a) ∃ ∀ Gx ˄ Cy ˄ Kxy ≡ ∃ Gx ˄ ∀ Cy → Kxy
b) ∃ ∀ Kx ˄ Gx ˄ Zxy ≡ ∃ Gx ˄ ∀ Ky → Zxy
c) ∀ ∃ Gy ˄ Kx ˄ Cxy ≡ ∃ Gx ˄ ∀ Ky → Zxx
d) ∃ ∀ Gx ˄ Ky ˄ Cyy ≡ ∃ Zx ˄ ∀ Ky → Gyy
e) ∀ ∀ Ky ˄ Ky ˄ Gyy ≡ ∃ Kx ˄ ∀ Gy → Zxy
5. Aşağıda gösterilen hangi iki gösterim birbirine denktir?
a) ∃ ∀ Gx ˄ Cy ˄ Kxy ≡ ∀ ∃ Gx ˄ Cy → Kxy
b) ∃ ∀ Kx ˄ Gx ˄ Zxy ≡ ∃ Gx ˄ ∀ Ky → Zxx
c) ∀ ∃ Gy → Kx ˄ Cyx ≡ ∀ Gy → ∃ Kx ˄ Cyx
d) ∃ ∀ Gx ˄ Ky ˄ Cyy ≡ ∀ ∃ Zx ˄ ∀ Ky → Gxy
e) ∀ ∀ Ky ˄ Ky ˄ Gyy ≡ ∀ ∃ Kx ˄ Gy → Zxy
6. “Her basketçi bazı atışları sayıya çeviremez.” ifadesi niceleme mantığında nasıl
sembolleştirilebilir?
a) ∀ →∃ ˄
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∀ ˄
d) ∃ →∀ ˄ ∼
e) ∀ →∃ ˄ ∼
170

7. “Her müzik öğretmeni bazı türkü sözlerini ezbere bilemez.” ifadesi niceleme
mantığında nasıl sembolleştirilebilir?
a) ∀ →∃ ˄
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∃ ˄ ∼
d) ∃ ˄ ∀ ˄ ∼
e) ∀ →∀ →
8. “Her sanatçı tüm enstrümanları çalamaz.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∀ ˄ ∼ Ç
b) ∃ →∃ ˄ ∼ Ç
c) ∀ →∃ ˄ Ç
d) ∃ →∀ ˄ ∼ Ç
e) ∀ →∀ ˄ Ç
9. “Bazı kadın örgütleri, bütün erkek örgütlerini bilgilendirdi ve dünya kadınlar gününü
ilan etti.” ifadesi niceleme mantığında nasıl sembolleştirilebilir?
a) ∃ Kx. Öx → ∀ Ex . Öy → Bxy ˄ ∃z Dz → İxz
b) ∃ Kx. Öx ˄ ∀ Ey . Öy → Bxy → ∃z Dy → İxz
c) ∃ Kx. Öx → ∀ Ey . Öy → Bxy ˄ ∀z Dy → İxz
d) ∃ Kx. Öx ˄ ∀ Ey . Öy → Bxy ˄ ∀z Dz → İxz
e) ∃ Kx. Öx ˄ ∀ Ex . Öy → Bxy → ∃z Dz → İxy
171

10. Aşağıdakilerden hangisi ∀ →∃ ˄ ∼ ifadesine karşılık gelen

önerme olabilir?
a) Her eczacı bazı otları bilemez.
b) Bazı eczacılar bazı otları bilir.
c) Hiçbir eczacı bütün otları bilemez.
d) Her eczacı her otu bilir.
e) Bazı eczacılar hiçbir otu bilemez.
Cevaplar
1)c, 2)d, 3)a, 4)a, 5)c, 6)e, 7)c, 8)a, 9)d, 10)a
172

12. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE VI
173

12.1. Çözümleyici Çizelge: Çıkarımlar
174

175

Kazanımın nasıl elde edileceği

Konu Kazanım
veya geliştirileceği

Çözümleyici Çizelge VI ilgili temel uygulama ve Okuma ve Alıştırma
176

Anahtar Kavramlar
 Temel tanımlar
 Gösterimler
 Uygulamalar
177

Giriş

çizelgede çıkarımların denetlenmesi sırasında örnekleme yapılması anlatılacaktır.
178

12.1. Çözümleyici Çizelge: Çıkarımlar
Bir çıkarımın çözümleyici çizelge ile denetlenmesinde, daha önce çeşitli vesilelerle de
işaret edildiği gibi (örneğin çözümleyici çizelgenin önermeler mantığına uygulanması),
öncüller alt alta yazılır ve sonuç önermesi değillenerek en alta yazılır.
Eğer bütün yollar kapalı ise çıkarımın geçerli olduğu söylenir. Bir yolun kapalı olması,
A ve ~A gibi iki çelişik ifadenin bulunmasıyla gerçekleşir. Fakat niceleme mantığında, bazı
durumlarda ayrıca örnekleme yapmak da gerekir.
Niceleme mantığında hangi ifadelerin çelişik olduğuna önceki derste işaret edildi.
Örnekleme kuralları da yine bildirildi.
Şimdi bu kurallar aracılığıyla verilen bir çıkarımın geçerliliğini denetleyelim.
Dikkat edilirse bu (2) numaralı işlem sonucunda elde edilen açılımın her iki kolunda
da birbiriyle çelişik olabilen herhangi iki ifade yoktur. Çünkü en azından yüklemler ve ayrıca
özneler farklıdır. Dolayısıyla çatalın sağ tarafındaki ifadede çelişik iki terim bulmak söz konusu
değildir. Bu sebeple, sonuç ifadesinin de çözümlemesini yapalım.
179

Dikkat edilirse, elde edilen satırlarda A ve ~A gibi çelişik iki ifade (özneler farklı
olduğu için) bulunmamaktadır. Bu sebeple örnekleme işlemleri yapılmış ve bu sayede en soldan
itibaren I, II ve III. sütunlarda çelişik terimler bulunmuştur.
En sağdaki ifadede ise örnekleme işlemi yapılmamıştır. Çünkü dikkat edilirse, bu

sütunda yer alan ~ ∀x Fx ve ~∀z Fz ifadeleri arasında bir çelişki bulmak söz konusu değildir.
Yukarıdaki örneklemelerde 9 ve 10 numaralı işlemlerde ve ayrıca 12 ve 13 numaralı

işlemlerde varlıksal örneklemelerin önce yapıldığını göz önünde bulundurmak gerekir.
180

Sonuç olarak yapılan çözümleme sonucunda en sağdaki yol açık olduğu için bu
çıkarım geçersizdir.
181

Uygulamalar
182

Uygulama Soruları
183

Bu hafta çözümleyici çizelge konusuna devam edildi. Bu kapsamda çözümleyici

çizelgede çıkarımların denetlenmesi sırasında örnekleme yapılması anlatıldı.
184

Bölüm Soruları
1. “Niceleme mantığı” ile ilgili aşağıdaki gösterimlerden hangisi yanlıştır?
a) Fa ∧ Fb = FaFb
b) Fz ∧ Fn = FzFn
c) Fk ∧ Fl = FlFk
d) ∀x ∃y ( Fxy →Gxy) = ∀x ∃y ( Fxy → Gxy)
e) ∀x ∃y ( Fxy → Gxy) = ∃y (Fay ∨ Gay) (Fby ∨ Gby)
2. ∃y (Fxy→Gxy) (Fxy → Gxy) (a,b) ifadesinin eş değeri aşağıdaki şıklardan

hangisinde verilmiştir?
a) ∃y (Fay→Gay) (Fby → Gyy)
b) (Faa → Gaa) (Fba → Gba) ∨ ( Fab → Gab) ( Fbb → Gbb)
c) (Fab → Gab) (Fba → Gbb) ∨ ( Fab → Gab) ( Fab → Gbb)
d) (Fxy → Gxy) (Fba → Gba) ∨ ( Fbb → Gab) ( Fbb → Gbc)
e) ∃y (Fay ∨ Gby) (Fbb ∨ Gby)
3. ∀x∃y∃zFxyz gibi bir ifadenin (a, b) evreninde açılımı aşağıdaki şıklardan hangisinde
verilmiştir?
a) [(Faaa Fbaa) ∨ ( Faba Fbba)] ∨ [(Faab Fbab) ∨ (Fabb Fbbb)]
b) (Faa → Gaa) (Fbaa → Gba) ∨ ( Faab → Gaba) ( Fbbb → Gbab)
c) (Faab → Gaba) (Fbab → Gbb) ∨ ( Faab → Gabb) ( Faba → Gbab)
d) (Fxyx → Gxyx) (Fbaa → Gba) ∨ ( Fbbb → Gabb) ( Fbba → Gbac)
e) [(Faaa, Fbaa) ∨ ( Faba, Faba)] ∨ [(Faab, Fbab) ∨ (Fabb, Fbba)]
185

4. ∀x ∃y (Fxy ↔ ∀z Gxyz) ifadesinin (k, l) evrenindeki açılımı aşağıdaki şıklardan

a) [(Fkkk↔ Fkll) ∨ ( Fklk, Fkkl)] ∨ [(Fll↔GllkGlll) (Fllk, Flkl) ∨ (Fklk ↔ Flkl)]
b) [(Fkkl → Glkl) (Fklk ↔ Gllk) ∨ ( Fkll ↔ Gkll) ( Fklk → Glll) (Fll↔Gllk Glll)]
c) [(Fkkl → Glkl) (Fklk ↔ Gll) ∨ ( Fkkl ↔ Gkll) ( Fklk → Glkl) (Fll↔Gllk Glll)]
d) [(Fkk↔Gkkk Gkkl) (Flk↔GlkkGlkl) ] ∨ (Fkl↔ Gklk Gkll) (Fll↔Gllk Glll)]
e) [(Fkkk, Fkll) ↔ ( Fklk, Flkl)] ∨ [(Fll↔Gllk Glll) (Fkkl, Flkl) ↔ (Fklk, Fllk)]
5. ∀x ∃y (Fxy ↔ ∀z Gxyz) ifadesinin (k, l) evrenindeki açılımı aşağıdaki şıklardan

a) [(Fkkk↔ Fkll) ∨ ( Fklk, Fkkl)] ∨ [(Fll↔GllkGlll) (Fllk, Flkl) ∨ (Fklk ↔ Flkl)]
b) [(Fkkl → Glkl) (Fklk ↔ Gllk) ∨ ( Fkll ↔ Gkll) ( Fklk → Glll) (Fll↔Gllk Glll)]
c) [(Fkkl → Glkl) (Fklk ↔ Gll) ∨ ( Fkkl ↔ Gkll) ( Fklk → Glkl) (Fll↔Gllk Glll)]
d) [(Fkk↔Gkkk Gkkl) (Flk↔GlkkGlkl) ] ∨ (Fkl↔ Gklk Gkll) (Fll↔Gllk Glll)]
e) [(Fkkk, Fkll) ↔ ( Fklk, Flkl)] ∨ [(Fll↔Gllk Glll) (Fkkl, Flkl) ↔ (Fklk, Fllk)]
6. ∀x ∃y (Hxy ↔ ∀z Txyz) ifadesinin (k, l) evrenindeki açılımı aşağıdaki şıklardan

a) [(Hkl↔Tkkk Tkkl) (Hll↔Tlkk Tlkl) ] ∨ (Hkl↔ Tkll Tkll) (Hll↔Tllk Tlll)]
b) [(Hll↔Tkkk Tkkl) (Hlk↔Tkkk Tlkl) ] ∨ (Hkl↔ Tllk Tkll) (Hll↔Tllk Tlll)]
c) [(Hkk↔Tkkk Tkkl) (Hlk↔Tlkk Tlkl) ] ∨ (Hkl↔ Tklk Tkll) (Hll↔Tllk Tlll)]
d) [(Hlk↔Tkkk Tkkl) (Hlk↔Tlkk Tlkl) ] ∨ (Hkl↔ Tklk Tkll) (Hkk↔Tllk Tlll)]
e) [(Hllk↔Tkkk Tkkl) (Hlk↔Tlkk Tlkl) ] ∨ (Hkl↔ Tklk Tkll) (Hkl↔Tllk Tlll)]
186

7. Aşağıdakilerden hangisi ∀x ∃y (Hxy → ∀z Fxyz) ifadesinin (c, b) evrenindeki

açılımının gösterimidir?
a) [(Hcc→ FcccFccb) (Hbc→ FbFbcb)]∨[(Hcb→ FcbcFcbb) (Hbb→Fbbc Fbbb)]
b) [(Hbc→ FccFccb) (Hbc→ FbccFbcb)]∨[(Hcb→ FcbcFbb) (Hbb→Fbc Fbb)]
c) [(Hca→ FcccFccb) (Hbc→ FbcFbcb)]∨[(Hcb→ FbcFcbb) (Hbb→Fbbc Fbbb)]
d) [(Hbc→ FcccFccb) (Hbc→ FbccFbcb)]∨[(Hcb→ FcbcFcbb) (Hbb→Fbbc Fb)]
e) [(Hcc→ FcccFccb) (Hbc→ FbccFbcb)]∨[(Hcb→ FcbcFcbb) (Hbb→Fbbc Fbbb)]
8. Aşağıdakilerden hangisi açılımı (Fc→HcHd) ˄ (Fd→HcHd) olan ifadedir?
a) ∃x (Hx → ∀x Fx), (c, d) uzayı
b) ∀x (Fx → ∀x Hx), (c, d) uzayı

c) ∀x (Fx → Cx), (c, d) uzayı
d) ∀x (Hx → ∀x Fx), (c, d) uzayı
e) ∃x (Fx → ∀x Hx), (c, d) uzayı
9. Aşağıdakilerden hangisi açılımı (Fa→HaHb) ˄ (Fb→HaHb) olan ifadedir?
a) ∀x (Fx → ∀x Hx), (a, b) uzayı
b) ∃x (Hx → ∀x Fx), (a, b) uzayı

c) ∀x (Fx → Cx), (a, b) uzayı
d) ∀x (Hx → ∀x Fx), (a, b) uzayı
e) ∃x (Fx → ∀x Hx), (a, b) uzayı
10. Aşağıdakilerden hangisi açılımı (Fc→HcHd) ˄ (Fd→HcHd) olan ifadedir?
a) ∃x (Hxx → ∀xx Fxx), (c, d) uzayı
b) ∃x (Fxx → ∀xx Hxx), (c, d) uzayı

c) ∀x (Fxx → Cxx), (c, d) uzayı
d) ∀x (Hxx → ∀xx Fxx), (c, d) uzayı
e) ∀x (Fxx → ∀x Hxx), (c, d) uzayı
187

Cevaplar
1)e, 2)b, 3)a, 4)d, 5)d, 6)c, 7)e, 8)b, 9)a, 10)e
188

13. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE VII
189

13.1. Çözümleyici Çizelge Örnekleri ve Geçerlilikler
190

191


Konu Kazanım

Çözümleyici Çizelge VI ilgili temel uygulama ve Okuma ve Alıştırma
192

Anahtar Kavramlar
 Temel tanımlar
 Gösterimler
 Uygulamalar
193

Giriş

çizelgede eş değerlik tespitinin yapılışı örneklerle anlatılacaktır.
194

13.1. Çözümleyici Çizelge Örnekler ve Geçerlilikler
İki ifadenin birbirine eş değer olup olmadığını tespit etmek için, daha önce de yapıldığı
gibi, bu iki ifade birbirine “ ” eklemi ile bağlanır ve ifadenin tamamının değillemesi alınır.
Eğer sonuçta bütün yollar kapalıysa, bu iki ifadenin eş değer olduğu anlaşılır.
Bir yolun kapalı olması, bir çelişki bulunmasıyla, yani aynı yol üzerinde A ve ~A gibi
iki ifadenin olmasıyla gerçekleşir. Bunun için örnekleme yapmak gerekebilir.
Niceleme mantığında hangi ifadelerin çelişik olduğu ve örnekleme kuralları yukarıdaki

derste bildirildi. Şimdi bu kurallar aracılığıyla verilen bir çıkarımın geçerliliğini denetleyelim.
(∀x Fx ∀y Hy) ile (∃z Hz ∀x Hx ∃y Fy) arasında bir özdeşlik olup olmadığını
denetleyelim.
4 nolu yolun açık olması bu iki ifadenin özdeş olmadığını göstermektedir.
195

Dikkat edilirse açık olan bu 4 numaralı işlem (veya yol) üstünde birbiriyle çelişik
olabilecek ve örnekleme yapmak suretiyle elde edilebilecek iki ifade bulunmamaktadır.
Nitekim bu yol üzerinde yer alan ifadeler, sırasıyla ~∀x Hx, ∃z Hz, ~∀y Hy, ~∀x Fx şeklindedir.
Bu dört önerme arasında sadece ∃z Hz olumlu olup ~∀y Hy veya ~∀x’in örneklemesi
aracılığıyla çelişkisine ulaşabilme olanağı söz konusudur. Ne var ki her iki ifadenin NE kuralı
dolayısıyla aslında varlıksal önerme olması, örneklemede bu ifadeler arasında ortak bir yüklem
kullanılmasına olanak vermemektedir. Dolayısıyla da aralarında çelişki bulma imkânımız
olmayacaktır. Bu durumda en az bir yolun açık olduğu anlaşıldığı için işlem burada sona
erdirilmiştir.
Sonuç: Verilen iki ifade birbirine özdeş değildir.
196

Uygulamalar
197

Uygulama Soruları
198


çizelgede eş değerlik tespitinin yapılışı örneklerle anlatıldı.
199

Bölüm Soruları
1. “Her berber bazı saç stillerini uygulayamaz.” ifadesi niceleme mantığında nasıl
a) ∀ →∃ ˄
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∀ ˄
d) ∃ →∀ ˄ ∼
e) ∀ →∃ ˄ ∼
2. “Her müzisyen bazı notaları ezbere bilemez.” ifadesi niceleme mantığında nasıl
a) ∀ →∃ ˄
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∃ ˄ ∼
d) ∃ ˄ ∀ ˄ ∼
e) ∀ →∀ →
3. “Her şarkıcı bütün parçaları bilemez.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ Ş → ∀ ˄ ∼
b) ∃ Ş → ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∃ ˄
d) ∃ →∀ ˄ ∼
e) ∀ →∀ ˄
200

4. “Bazı kadın öğrenciler, bütün erkek öğrencileri bilgilendirdi ve dünya anneler

gününü ilan etti.” ifadesi niceleme mantığında nasıl sembolleştirilebilir?
a) ∃ Kx. Öx → ∀ Ex . Öy → Bxy ˄ ∃z Dz → İxz
b) ∃ Kx. Öx ˄ ∀ Ey . Öy → Bxy → ∃z Dy → İxz
c) ∃ Kx. Öx → ∀ Ey . Öy → Bxy ˄ ∀z Dy → İxz
d) ∃ Kx. Öx ˄ ∀ Ey . Öy → Bxy ˄ ∀z Dz → İxz
e) ∃ Kx. Öx ˄ ∀ Ex . Öy → Bxy → ∃z Dz → İxy

önerme olabilir?
a) Her tabip bazı otları bilemez.
b) Bazı tabipler bazı otları bilir.
c) Hiçbir tabip bütün otları bilemez.
d) Her tabip her otu bilir.
e) Bazı tabipler hiçbir otu bilemez.
6. “Her manav bazı sebzeleri yiyemez.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∃ ˄ ∼
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ ˄ ∀ ˄
d) ∃ →∀ ˄ ∼
e) ∀ ˄ ∃ ˄
201

7. “Her öğretmen bazı tarihleri ezbere bilemez.” ifadesi niceleme mantığında nasıl
a) ∀ Ö → ∃ ˄
b) ∃ Ö ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ Ö → ∃ ˄ ∼
d) ∃ Ö ˄ ∀ ˄ ∼
e) ∀ Ö → ∀ →
8. “Her sahnede tüm müzikler çalınamaz.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∀ → ∼ Ç
b) ∃ →∃ ˄ ∼ Ç
c) ∀ →∃ ˄ Ç
d) ∃ →∀ ˄ ∼ Ç
e) ∀ →∀ ˄ Ç
9. “Bazı kırmızı üzümler, bütün erik ağaçlarını sardı.” ifadesi niceleme mantığında nasıl
a) ∃ Kx. Üx → ∼ ∀ Ex . Ay → Sxy
b) ∃ Kx. Üx ∀ Ey . Ay → Sxy
c) ∃ Kx. Üx → ∀ Dz →∼ İxy
d) ∃ Kx. Üx ˄ ∀ Ey . Öy →∼ Bxy
e) ∃ Kx. Üx
202


önerme olabilir?
a) Bütün erkekler bazı oyunları bilemez.
b) Bazı erkekler bazı oyunları bilir.
c) Hiçbir erkek bütün oyunları bilemez.
d) Her erkekler her oyunu bilir.
e) Bazı erkekler hiçbir oyunu bilemez.
Cevaplar
1)e, 2)c, 3)a, 4)d, 5)a, 6)a, 7)c, 8)a, 9)b, 10)a
203

14. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGENİN EŞ DEĞERLİK VE

ÇIKARIMLARIN DENETLENMESİNDE KULLANILMASI
204

14.1. Çözümleyici Çizelgenin Eş Değerlik Ve Çıkarımların Denetlenmesinde

Kullanılması
205

2. Çözümleyici çizelgede eş değerlik denetlemesi nasıl yapılır?
3. Çözümleyici çizelge aracılığıyla çıkarımların denetlenmesinde izlenen adımlar

hangileridir?
206


Konu Kazanım
Çözümleyici Çizelgenin Eş değerlik ve çıkarım

Eşdeğerlik Ve Çıkarımların denetlemesinde çözümleyici
Okuma ve Alıştırma
Denetlenmesinde çizelgenin kullanılmasını
Kullanılması öğrenir.
207

Anahtar Kavramlar
 Temel tanımlar
 Gösterimler
 Uygulamalar
 Eş değerlik
208

Giriş

çizelgede eş değerlik tespitinin yapılışı ve çıkarım denetlenmesi hususunda örnekler
çözülecektir.
209

14.1. Çözümleyici Çizelgenin Eş Değerlik Ve Çıkarımların

Denetlenmesinde Kullanılması
Bu bölümde çözümleyici çizelgenin eş değerlik ve çıkarımların denetlemesinde

kullanılması konusu bir örnek aracılığıyla açıklayacağız.
210

Uygulamalar
211

Uygulama Soruları
212


çizelgede eş değerlik tespitinin yapılışı ve çıkarım denetlenmesi ile ilgili örnekler çözüldü.
213

Bölüm Soruları
1. “Her bakkal bazı alfabeleri bilemez.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∃ ˄
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∀ ˄
d) ∃ →∀ ˄ ∼
e) ∀ →∃ ˄ ∼
2. “Her masa bazı eşyaları taşıyamaz.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∃ ˄
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∃ ˄ ∼
d) ∃ ˄ ∀ ˄ ∼
e) ∀ →∀ →
3. “Her hırsız tüm eşyaları çalamaz.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∀ ˄ ∼ Ç
b) ∃ →∃ ˄ ∼ Ç
c) ∀ →∃ ˄ Ç
d) ∃ →∀ ˄ ∼ Ç
e) ∀ →∀ ˄ Ç
214

4. “Bazı kadim kuruluşlar, bütün toplumu bilgilendirdi ve dünya kadınlar gününü ilan
etti.” ifadesi niceleme mantığında nasıl sembolleştirilebilir?
a) ∃ Kx. Rx → ∀ Ty → Bxy → ∃z Dz → İxz
b) ∃ Kx. Rx ˄ ∀ Ty → Bxy → ∃z Dy → İxz
c) ∃ Kx. Rx → ∀ Ty → Bxy → ∀z Dy → İxz
d) ∃ Kx. Rx ˄ ∀ Ty → Bxy ˄ ∀z Dz → İxz
e) ∃ Kx. Rx ˄ ∀ Ty → Bxy → ∃z Dz → İxy
5. Aşağıdakilerden hangisi ∀ → ∃ İ ˄ ∼ ifadesine karşılık gelen

önerme olabilir?
a) Her emekli bazı ilaçları bilemez.
b) Bazı emekliler bazı ilaçları bilir.
c) Hiçbir emekli bütün ilaçları bilemez.
d) Her emekli her ilacı bilir.
e) Bazı emekliler hiçbir ilacı bilemez.
6. “Her bisikletçi bazı hızlara ulaşamaz.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∃ ˄
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼
c) ∀ →∀ ˄
d) ∃ →∀ ˄ ∼
e) ∀ →∃ ˄ ∼
215

7. “Her minik bazı duyguları ifade edemez.” ifadesi niceleme mantığında nasıl
a) ∀ →∃ ˄ İ
b) ∃ ˄ ∃ ˄ ∼ İ
c) ∀ →∃ ˄ ∼ İ
d) ∃ ˄ ∀ ˄ ∼ İ
e) ∀ →∀ →İ
8. “Her sigara tüm zehirleri içerir.” ifadesi niceleme mantığında nasıl

a) ∀ →∀ ˄ İ
b) ∃ →∃ ˄ ∼ İ
c) ∀ →∃ ˄ İ
d) ∃ →∀ ˄ ∼ İ
e) ∀ →∀ ˄ Çİ
9. “Bazı kırmızı başlıklılar, bütün mavi başlıklıları değiştirdi.” ifadesi niceleme

mantığında nasıl sembolleştirilebilir?
a) ∃ Kx. Bx ∀ My . By → Dxy
b) ∃ Kx. Bx ˄ ∀ My . By →∼ Dxy
c) ∃ Kx. Bx → ∀ Ey . Öy →∼ Dxy
d) ∃ Kx. Bx ˄ ∀ Ey . Öy →∼ Dxy
e) ∃ Kx. Bx ˄ ∀ Ex . Öy →∼ Dxy
216


önerme olabilir?
a) Her elektrikçi bazı kablolar bilemez.
b) Bazı elektrikçi bazı kabloları bilir.
c) Hiçbir elektrikçi bütün kabloları bilemez.
d) Her elektrikçi her kabloyu bilir.
e) Bazı elektrikçiler hiçbir kabloyu bilemez.
Cevaplar
1)e, 2)c, 3)a, 4)d, 5)a, 6)e, 7)c, 8)a, 9)a, 10)a
217

KAYNAKÇA
Grünberg, Teo. Sembolik Mantık El Kitabı 1, Ankara: Metu Press, 2000.
Grünberg, Teo. Mantık Terimleri Sözlüğü, Ankara: Metu Pre
218

Modern Mantik II Ders Kitabi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modern Mantik II Ders Kitabi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

PROF. DR. ŞAFAK URAL

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

Prof. Dr. Şafak Ural

Modern Mantık II dersinde incelenen başlıca konular şunlardır:

 BAĞINTI BİLDİREN ÖNERMELER

 ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGENİN EŞ DEĞERLİK VE ÇIKARIMLARIN

KISALTMALAR ..................................................................................................................... IV

YAZAR NOTU ......................................................................................................................... V

1. MODAL MANTIK ................................................................................................................ 1

1.1. Modal Mantıkta Temel Tanımlar ve Gösterimler ............................................................... 7

2. BAĞINTILAR MANTIĞI .................................................................................................. 19

2.1. Bağıntı Bildiren Önermeler ............................................................................................... 25

2.1.1. Yansımalı Bağıntılar ...................................................................................................... 26

2.1.2. Bakışımlı Bağıntılar ....................................................................................................... 27

2.1.3. Geçişlilik Grubu Bağıntıları ........................................................................................... 28

3. NİCELEME MANTIĞI I ..................................................................................................... 37

3.1. Niceleme Mantığı: Temel Gösterimler ............................................................................. 43

4. NİCELEME MANTIĞI II .................................................................................................... 53

4.1. Niceleme Mantığı: Temel Uygulamalar ............................................................................ 59

5. AÇILIM I ............................................................................................................................. 68

5.1. Açılım: Giriş ...................................................................................................................... 74

6. AÇILIM II ............................................................................................................................ 82

6.1. Açılım: Temel Uygulamalar.............................................................................................. 88

7. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE I .............................................................................................. 96

7.1. Çözümleyici Çizelge: Temel Tanımlar ........................................................................... 102

8. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE II ........................................................................................... 111

8.1. Çözümleyici Çizelge: Uygulamalar ................................................................................ 116

9. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE III .......................................................................................... 126

9.1. Çözümleyici Çizelge: Örnekler ....................................................................................... 132

10. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE IV ....................................................................................... 141

10.1. Çözümleyici Çizelge: Örnekler ..................................................................................... 147

11. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE V ......................................................................................... 157

11.1. Çözümleyici Çizelge: Eşdeğerlikler .............................................................................. 163

12. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE VI ....................................................................................... 173

12.1. Çözümleyici Çizelge: Çıkarımlar .................................................................................. 179

13. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE VII ...................................................................................... 189

13.1. Çözümleyici Çizelge Örnekler ve Geçerlilikler ............................................................ 195

14. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGENİN EŞ DEĞERLİK VE ÇIKARIMLARIN

14.1. Çözümleyici Çizelgenin Eş Değerlik Ve Çıkarımların Denetlenmesinde Kullanılması

KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 218

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. Modal Mantıkta Temel Tanımlar ve Gösterimler

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1. Modal mantık nedir?

2. Hangi modalitelerden söz edilebilir?

3. Modal mantığın gündelik dilin sembolleştirilmesi açısında önemi nedir?

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Kazanımın nasıl elde

Modal mantık ile ilgili temel

1.1. Modal Mantıkta Temel Tanımlar ve Gösterimler

“Zorunluluk” ve “imkân” gibi günlük yaşamda sıkça kullandığımız kavramlar bize

İçinde yaşadığımız fizik nesneler dünyasının modalite içerdiği söylenemez; ne var ki

Mantık açısından bakıldığında önemli olan modalitelerin ve aralarındaki ilişkilerin

Modal önermelerin tanımı, aralarındaki ilişki ve mantıksal çıkarım kuralları çok-değerli

Bu özellikleri dolayısıyla modal önermeler, üç değerli mantıkta şu şekilde ifade

Yani, p- zorunludur demek, “p ise değil-p’dir doğru değildir” anlamına gelmektedir.

şeklinde de gösterilebilir. Bir p önermesinin mümkün olması, yine üç değerli mantıkta:

şeklinde de gösterilebilir. Zorunlu ve mümkün önermeleri birbiri cinsinde ifade

Modal mantıkta birer totoloji olan diğer bazı ifadeler şunlardır:

p→◊p yani, CpCNpp

□p→ p yani, CNCpNpp