Osmanlijsko doba

Historičari su dugo raspravljali o fenomenu masovnog prelaska na islam kod Bošnjaka

dolaskom Osmanlijske carevine. Ne postoji jednostavan odgovor na ovo pitanje, a u uzroci su
kompleksni i brojni. Jedna važna činjenica je ta da Osmanlije nisu kao vladari prisiljavali niti
aktivno pozivali domaće stanovništvo da pređu na islam (bilo je potrebno mnogo generacija da
Bosna postane dominantno muslimanska, a očuvanje slavenskih običaja svjedoči o tome).
Osmanlijska carevina je u to vrijeme bila fokusirana na vojnu ekspanziju nezavisno od religije, a
glavna podjela u društvu nije bila između muslimana i nevjernika, nego između vojno-
administrativne klase (Osmanlija) i kmetstva (raje), a nijedna od dvije pomenute grupacije nije bila
protiv bilo koje specifične vjere.
Iako je država najzad stekla islamske karakteristike, u to vrijeme muslimani su počeli da
sačinjavaju veliku većinu bosanskog stanovništva. Osmansko osvajanje Bosne bilo je značajno i
zbog toga, što je za razliku od drugih oblasti koje su došle pod osmansku kontrolu, Bosna
zadržala svoj položaj kao poseban entitet od samog početka (prvo kao sandžak, a onda
kao provincija ejalet). Osmanlije su ubrzo poslije osvajanja uveli svoj feudalni sistem u Bosni,
tako da je imovina dodjeljivana muškarcima spahijama, koji su zauzvrat bili obavezni da se
priključe vojnoj službi u vrijeme rata. Na početku osmanskog perioda, imovina je obično, ali ne i
isključivo bila dodjeljivana muslimanima, ali kasnije samo muslimanima. U Bosni su dodijeljena
imanja vremenom postala nasljedna, tako da su većina vlasnika imanja, pri kraju osmanskog
perioda bili muslimani, a većina kršćana su bili seljaci ili kmetovi.
Vjerovatno je najznačajniji razlog za širenje islama u ovom području bilo i vrlo slabo
prisustvo crkve u Bosni u to vrijeme. Staro rivalstvo između Rimokatoličke i Crkve
bosanske (zajedno sa Pravoslavnom crkvom u pojedinim oblastima) doprinijelo je i vrlo slaboj i
neorganizovanoj vjerskoj strukturi u velikom dijelu Bosne. Za većinu Bošnjana, religija je bila
kombinacija tradicije i sujevjerja. U poređenju sa dobro finansiranim i organizovanim institucijama
svojih susjeda, za Bošnjane je bilo relativno lahko da sa svog narodnog kršćanstva pređu na
islam. Značajno je i to da je jedini drugi evropski region pod osmanskom vlašću, gdje je veliki dio
stanovništva primio islam bila Albanija, također mjesto rivalstva kršćanskih pravaca.
Islam je prihvaćen kako među bosanskim plemstvom koje je željelo zadržati svoja stara prava i
posjede, tako i među običnim stanovništvom. Razlozi masovnog prelaska na islam su višestruki i
ne mogu se generalizovati. Prema nekim izvorima, značajan faktor su odigrale sličnosti ranije
dominantne religije u Bosni, Crkve bosanske sa islamom (molitva pet puta na dan, post,
neprihvatanje krsta, skromne bogomolje, zabrana ikona itd.). Neki izvori pominju povlastice koje
je imala islamska raja u odnosu na kršćansku. Treći izvori sugerišu da je islam prihvaćen kao
rekacija na brojne ranije pokušaje pokrštavanja bosanskih heretika, te krstaške ratove koji su
imali za cilj uništenje Crkve bosanske. Pred sami dolazak Osmanlija u Bosnu, posljednji
bosanski kralj, Stjepan Tomašević se zarekao Papi da će istrijebiti herezu u Bosni, što je dovelo
do većeg straha među stanovništvom. Istina o fenomenu masovnog prelaska na islam u Bosni se
vjerovatno krije u činjenici da je prelazak na vjeru individualan čin uzrokovan brojnim razlozima i
odlukama.
Također je važan bio i rast urbanih centara, od kojih je ogromna većina
bila muslimanska. Gradovi koji su osnovani u to vrijeme, kao što su Sarajevo i Mostar, brzo su se
razvijali sa posebnim, islamskim karakterom i unaprijeđenim životnim standardom. Stoga je
razumljivo da bi mnogi kršćani u zabačenim seoskim područjima prešli na islam, da bi postali dio
izvanrednih uslova u takvim mjestima. Štaviše, robovi koji su prešli na islam, mogli su moliti za
svoju slobodu, pa su mnogi kršćani, zarobljeni tokom ratova s Habsburškom
monarhijom, Mađarskom i Mletačkom republikom, prešli na islam, da bi osigurali svoje
oslobođenje. Mnogi su se od ovih novooslobođenih obraćenika naselili u rastućim gradovima,
doprinoseći još više njihovom rastu i razvoju.
Po nekim tumačenjima, veća prava koja su data muslimanima u Osmanskom carstvu motivisala
su kršćane da pređu na islam. Međutim, mjera do koje su muslimanibili privilegovani, često je
bivala precijenjena. Osnovna diskriminacija s kojom su se suočavali nemuslimani, bila je
zakonske prirode, jer kršćanima i Jevrejima nije bilo dozvoljeno da učestvuju u parnicama ili
svjedoče protiv muslimana na sudu. Bilo je također i pravila o ponašanju koja su im nametnuta,
ali je bilo i mnogih na koje se ova pravila nisu odnosila. Iako je značajna bila činjenica da su
kršćanski i jevrejski podanici sultanu plaćali glavarinu (lični porez na glavu) od koje
su muslimani bili izuzeti, ovi posljednji su se suočili sa vjerskim porezom, zekatom, dok
su katolici davali donacije svojoj crkvi samo na dobrovoljnoj osnovi. Tretman nemuslimana u
muslimanskoj državi je bio neuporedivo bolji nego tretman prema nekršćanima u Evropi
(inkvizicija, protjerivanje itd.), pa čak i tretman prema kršćanima različitog učenja (sukob na
relaciji katolici-protestanti, katolici-pravoslavci itd.).
Neki kršćani postali su muslimani kroz sistem devširme, kada su muška djeca skupljana
u Osmanskom carstvu, a onda bivala poslata u Istanbul da pređu na islam i da se obuče
kao Janičari, sluge sultana ili osmanskih zvaničnika. Jedan posmatrač je u 16. vijeku čak naveo
da je sultan smatrao da su Bošnjaci: najbolji, najpobožniji i najodaniji ljudi, i da su mnogo
krupniji,zgodniji i sposobniji, nego drugi muslimanski narodi. Iako sistem devširme vjerovatno i
nije značajno uticao na demografiju Bosne, čvrsto je uspostavio slavenski element i bosanski
jezik u istanbulskoj administraciji i obezbijedio Bosni lokalne bošnjačke upravnike od 1488. pa
nadalje.
17. vijek donio je velike poraze i vojna pomjeranja na zapadnim granicama Osmanskog
carstva. Bosna je postala ekonomski i vojno iscrpljena velikim ratovima koji su se javljali svakih
par decenija. Za Bosnu i Bošnjake, najkritičniji sukob od svih bio je Veliki turski rat. Na svom
samom početku, sredinom 1680-ih, Habsburgovci su osvojili gotovo cijelu osmansku Mađarsku,
progoneći desetine hiljada muslimana koji su preplavile Bosnu. Sličan scenario se odigrao i kada
su Habsburgovci osvojili Liku i Slavoniju. Hiljade muslimana iz ovih dijelova pobjeglo je prema
istoku u Bosanski pašaluk, dok su oni koji su ostali, prisilno primili katoličku vjeru. Procjenjuje se
da je u tom periodu više od sto hiljada muslimana istjerano iz pograničnih područja i naselilo se u
Bosni. Mnogi su sa sobom donijeli i novi osjećaj odbojnosti prema kršćanstvu.
Osmanlijski vojni porazi nastavili su se i u sljedećoj deceniji. 1697. godine,
habsburški princ Eugen Savojski izveo je izuzetno uspješan napad duž granice koji je kulminirao
paljenjem Sarajeva. Veliki turski rat se konačno završio sporazumom u Sremskim
Karlovcima, 1699. godine. Međutim, kasnih 1710-ih izbio je još jedan rat
između Osmanlija i Habsburško-mletačkog saveza. Okončan je sporazumom u Požarevcu 1718.
godine, ali sa dolaskom još jednog talasa muslimanskih izbjeglica koje su našle utočište u Bosni.
Ovi događaji su izazvali nemir među Bošnjacima. Osjećanje nezadovoljstva je bilo pojačano
ratom i uvećanim porezima. Kao posljedica, dolazi da pobuna bošnjačkog naroda
u Hercegovini 1727, 1728, 1729 i 1732 godine. Velika epidemija koja je rezultirala hiljadama
mrtvih početkom 1730-ih samo je doprinijela općem haosu. 1736. godine, u namjeri da iskoriste
ovakvo stanje, Habsburgovci su prekršili sporazum iz Požarevca i prešli granicu na rijeci Savi. U
jednom od najznačajnijih događaja za bošnjačku historiju, lokalno bošnjačko
plemstvo organizovalo je odbranu i kontranapad, potpuno nezavisno od nedjelotvornih carskih
zvaničnika. 4. augusta u bici za Banju Luku, brojčano inferiornije bošnjačke snage nagnale su u
bijeg habsburšku armiju i vratili ih u Slavoniju.
Tradicionalno, osmanska uprava je klasifikovala podanike Carstva ne po etničkoj pripadnosti, već
po vjeroispovijesti. Tokom 19. vijeka, počela se buditi savremena nacionalna svijest među južnim
Slavenima. Neki historičari sada smatraju da je upravo to bio period kada su Bošnjanci katoličke
vjere sve više počeli sebe smatrati Hrvatima, a Bošnjaci pravoslavne vjere, Srbima pod uticajem
susjednih zemalja. Počeci bošnjačke nacionalne svijesti u savremenom poimanju nacije, također
su se potvrdili krajem 19. i početkom 20. vijeka kao reakcija na otvorenu aktivnost srpskih i
hrvatskih nacionalista iz Srbije i Hrvatske koji su otvoreno nastojali ugraditi nacionalnu svijest kod
lokalnog katoličkog i pravoslavnog stanovništva, koje se još uvijek vezalo za bošnjački narodni
identitet. Rani bošnjački nacionalisti počeli su da naglašavaju svoj različit nacionalni identitet u
odnosu na oba svoja susjeda, pravoslavce i katolike, ali i u odnosu na druge muslimanske narode
u Carstvu.
Kao i bosanski nacionalni identitet općenito, bošnjacki nacionalni identitet se uglavnom zasniva
na osjećanju pripadnosti domovini Bosni, a potom islamskom kulturnom krugu, za razliku od
jezičkih i/ili fizičkih razlika u odnosu na svoje susjede. U tom svjetlu najraniji temelji modernog
bošnjačkog nacionalnog razvitka mogu se naći poprilično rano, još početkom 18. vijeka, kada su
se autohtoni bosanski muslimani često borili protiv neprijatelja Carstva odnosno neprijatelja
Bosanskog pašaluka, domovine Bosne, potpuno sami (npr. bitka za Banju Luku, gdje je gradski
garnizon bio sastavljen samo od Bošnjaka). Na vrhuncu tadašnje kulturne posebnosti, tokom prve
polovine 19. vijeka, viša bošnjačka klasa i intelektualci su već propagirali ono što se može
smatrati ranim bošnjačkim nacionalizmom, putem pisanja i politike, a sve će to kasnije voditi u
bošnjački preporod, krajem 19. i početkom 20. vijeka, koji će biti prepoznatljiv u liku i djelu Safvet-
bega Bašagića.