29.10.2017.

Biohemijske osnove fiziologije vežbanja

Adaptacije organa i sistema organa na fizičku
aktivnost

Doc. dr Ana Ninić

Katedra za medicinsku biohemiju
Univerzitet u Beogradu-Farmaceutski fakultet

Izborni predmet BIOHEMIJA SPORTA

Školska 2017/2018. godina

Adaptacija fizioloških sistema na vežbanje

Produkcija E se u velikoj meri oslanja na respiratorni i kardiovaskularni sistem, koji dostavljaju O 2 i hranljive
materije mišićima, ali i uklanjaju nepotrebne proizvode metabolizma.

Akutna fizička aktivnost → ↑ protok krvi u mišićima i miokardu, ↑ plućna ventilacija, ne menja protok krvi
u mozgu i kostima, dok protok krvi može biti ↑ ili ↓ u ostalim viscelarnim organima. Dešava se u toku
vežbanja i u oporavku.
Hronična (dugotrajna) fizička aktivnost → indukuje promene u mišićima i drugim organima koje doprinose
poboljšanju zdravlja.

Fiziološki sistemi koji učestvuju u adaptaciji: kardiovaskularni, respiratorni, nervni, endokrini, mišićni,
koštani, imuni, koža, bubrezi.

Nicolas Andry, a professor of medicine at the University of Paris, in his book Orthopaedia: or The Art of Correcting
and Preventing Deformities in Children, translated and published in English in 1743 - Of all the methods proper for preserving health, and for preventing,
and even curing a great number of diseases, there is none equal to moderate exercise.

1
 29.10.2017.

Adaptacija respiratornog sistema na vežbanje

Osnovna uloga u vežbanju: razmena gasova i termoregulacija.
Alveolarna ventilacija:
a) adekvatna količina O2
b) eliminacija CO2 iz plućne kapilarne krvi.

Najupečatljiviji odgovor respiratornog sistema na povećane

metaboličke zahteve je ↑ plućne ventilacije (MVD).
Neposredno nakon početka vežbanja:
▪ Nagli skok minutne ventilacije (održava se 10-20s)
▪ Nakon inicijalnog skoka postepeni porast do uspostavljanja
stabilnog stanja do 2 do 3 min kod umerenog intenziteta.
Nivo stabilnog stanja zavisi od:
nivoa opterećenja
pripremljenosti osobe
uslova spoljašnje sredine

Minutni volumen disanja (MVD) ili plućna ventilacija označava količinu vazduha koju udahnemo (ili izdahnemo) u vremenu od
jedne minute i zavisi od frekvencije disanja (FD), broja udisaja/izdisaja po minutu i od disajnog volumena (DV), količine vazduha
koja se udahne/izdahne u jednom udisaju/izdisaju: MVD = FD · DV

Adaptacija respiratornog sistema na vežbanje

Početni porast MVD je posledica ↑ DV.
FD se ↑ sa produženjem i intenziviranjem vežbanja.
Otpor u disajnim putevima se ↓ kao posledica širenja disajnih puteva (dejstvo adrenalina na β2 Rc u plućima
→ bronhodilatacija i ↓ otpora kretanju vazduha).

Na ćelijskom nivou uočava se nekoliko faktora koji omogućavaju oslobađanje (ekstrakcije) O 2 tokom fizičke
aktivnosti:

1) ↓ parcijalnog pritiska O2 (PO2) u mišiću usled intenziviranja metaboličkih procesa.

2) ↑ parcijalnog pritiska CO2 (PCO2) pomera krivu disocijacije O2 u desno izazivajući veće oslobađanje i
ekstrakciju O2 od strane mišića. Stepen disocijacije zavisi od intenziteta vežbanja i brzine stvaranja CO 2.
3) ↓ pH pomera krivu disocijacije O2 u desno čime se povećava stepen ekstrakcije O2.
4) ↑ Telesne temperature – (E koja se koristi za mišićnu kontrakciju je svega oko 40% - ostatak E oslobađa se
kao metabolička toplota. Rezultat transfera toplotne energije je porast T krvi koji dovodi do pomeranja
krive disocijacije u desno izazivajući veći stepen oslobađanja O 2.

2
 29.10.2017.

Adaptacija respiratornog sistema na vežbanje

Pri laganom i umerenom vežbanju doprinos povećanja MVD povećanjem FD je minimalan, ali se povećava sa
produženjem i intenziviranjem aktivnosti.

Promena MVD najuočljivija je posledica dugogodišnjeg vežbanja izdržljivosti (endurance training).

1) Glavna komponenta promene pri maksimalnom opterećenju je ↑ FD, ali ↑ i DV. Kapacitet za veći stepen i
trajanje maksimalne ventilacije je poboljšan što reflektuje veći stepen snage i izdržljivosti respiratorne
muskulature i veću radnu sposobnost.
2) Gradijent PO2 između alveola i arterija se ↓ kao rezultat aerobnih treninga veće učestalosti
3) Trening dovodi i do pomeranja krive disocijacije O2 udesno, olakšavajući otpuštanje O2 u mišićno tkivo.
4) ↑ arteriovenske razlike u koncentraciji O2 (zbog ↑ kapilarne gustine i redistribucije toka krvi → ↑ protoka krvi
i iskoristljivosti O2 od strane mišića).

Ove adaptivne promene se javljaju kao posledica svih vrsta aktivnosti u svim starosnim grupama.

Adaptacija kardiovaskularnog sistema na vežbanje

Adaptacije KVS – menja se distribucija krvi, protok raste, srčani mišić se kontrahuje snažnije i brže, što za
posledicu ima bolji radni i funkcionalni kapacitet.
Rad srca i arterijski pritisak – pod kontrolom nervnog i endokrinog sistema.
Parasimpatikus (nervus vagus) - ↓ MVS i FS
Simpatikus (noradrenalin, β1Rc u srcu) – ↑ MVS i FS
Srž nadbubrega (adrenalin, β1Rc u srcu) - ↑ MVS i FS
Nisko opterećenje – inhibicija parasimpatikusa, povećanje intenziteta vežbanja – aktivacija simpatikusa.

↑FS – odgovara ↑ zahtevima mišića za O2 i hranljivim materijama, linearni ↑ sa povećanjem nivoa

opterećenja i potrošnje O2 tokom dinamičkih aktivnosti.

U kojoj meri će doći do promena FS tokom fizičke vežbanja zavisi od:

starosti osobe koja vežba, položaja tela, nivoa utreniranosti, vrste aktivnosti, prisustvo srčanog
oboljenja i terapije, faktora spoljašnje sredine (nadmorska visina, temperatura i vlažnost vazduha).
Količina krvi koju srce pumpa u vremenu od jednog minuta naziva se minutni volumen srca (MVS) i zavisi od udarnog volumena (UV,
količina krvi koju srce ispumpa u jednom otkucaju) i frekvencije srca, (FS, broj otkucaja u minutu): MVS = FS·UV

3
 29.10.2017.

Adaptacija kardiovaskularnog sistema na vežbanje

Tokom vežbanja UV ↑ sa porastom opterećenja, sve do dostizanja
maksimalnih vrednosti nakon čega je prisutan minimalan porast.

Do porasta UV na početku aktivnosti dolazi zbog:

↑ priliv venske krvi
↑ kontraktilnosti miokarda izazvan stimulacijom simpatičkog
nervnog sistema (β1 Rc – noradrenalin).

U kasnijim fazama aktivnosti nakon 30 minuta, usled

preusmeravanja krvi prema perifernim krvnim sudovima kože,
dolazi do ↓ UV ali vrednosti ostaju iznad oni u stanju mirovanja.
MVS je marker sposobnosti KVS da odgovori metaboličkim potrebama organizma tokom mirovanja i fizičke
aktivnosti.
Maksimalne vrednosti MV zavise od:
starosti, položaja i veličina tela
prisustva kardiovaskularnih bolesti
nivo fizičke pripremljenosti.

Adaptacija kardiovaskularnog sistema na vežbanje

MVS kod zdravih odraslih osoba linerano se povećava sa povećanjem opterećenja/intenziteta vežbanja.

U stanju mirovanja, srce ispumpa približno količinu krvi koja se nalazi u cirkulaciji, tj. oko 5 L/min:
MVSmirovanje = 72/min · 70 ml = 5000 ml/min
Pri fizičkoj aktivnosti, UV i FS rastu paralelno sa porastom intenziteta.
Pri maksimalnom intenzitetu, MVS poraste do 20 L/min:
MVSmax = 200/min · 100 ml = 20 L/min,
Kod vrhunskih sportista u aerobnim disciplinama i do 40 L/min:
MVSmax = 200/min · 200 ml = 40 L/min
Maksimalna FS sportskim treningom ne menja značajno, dok je UV značajno veći 2 meseca aerobnog treninga
(sportsko srce) → Pri istom opterećenju, zbog većeg UV trenirane osobe imaju ↓
nižu FS od netreniranih. FS sa 80 na 70 otkucaja/min
↓
Redovno dugotrajno aerobno vežbanje Srce štedi 14 400 udara/danu
1. Ojačava miokard i povećava perfuzionu mrežu. tj. 5 000 000 udara/godini
↑ Debljina zida i masa leve komore → ↑ UV ↓
2. ↓ FS i izaziva bradikadiju ↓ srčanog opterećenja
Sa ↓ FS, leva komora ima više vremena da se napuni → UV se ↑ ↑ efikasnost srčanog mišića
Pojačano punjenje → ↑ veličine komore

4
 29.10.2017.

Adaptacija kardiovaskularnog sistema na vežbanje

Arterijski pritisak
Sa povećanjem intenziteta vežbanja uočava se linearni porast sistolnog krvnog pritiska.
Maksimalne vrednosti - 190 do 220 mm Hg.
Dijastolni krvni pritisak može blago opadati ili ostati nepromenjen.
U mirovanju arterijski pritisak se smanjuje kod hipertoničara koji vežbaju, ali se ne menja kod normotenzivnih
osoba koje vežbaju.

Protok krvi tokom vežbanja

Arterijski pritisak – direktno povezan sa protokom krvi ka
perifernim organima.

U stanju mirovanja:
15-20% MVS distribuira se skeletnoj muskulaturi - ostatak
odlazi za snabdevanje visceralnih organa, srca i mozga.

Tokom vežbanja:
80-85% MVS se selektivno distribuira aktivnim mišićima
(refleksno širenje arteriola – vazodilatacija, ↑ dijametra
arteriola ↓ periferni otpor) i preusmerava iz kože i
splanhične cirkulacije, hepatične i bubrežne vaskularne
mreže.

Protok u koronarnoj cirkulaciji se može povećati 4-5 puta

tokom vežbanja, dok se protok krvi u CNS uglavnom
održava na vrednostima prisutnim u stanju mirovanja.

5
 29.10.2017.

Adaptacija mišića na vežbanje

Mogu biti strukture (modifikacije aktina i miozina) ili funkcionalne (promene u gustini mitohondrija i aktivnosti
citoplazmatkih i mitohondrijalnih enzima).
Strukturne promene → uglavnom kod sportova snage ili vežbanje sa otporom (resistance training)
1. Mišićna hipertrofija - anabolički proces koji je značajno stimulisan testosteronom, hormonom rasta i IGF-I
↑ veličine mišićnih vlakana kao posledica:
↑ sinteze miofilamenata (aktina i miozina) i ↑ broja sarkomera
Dešava se i u brzo- i u sporo-kontrahujućim, ali dominantno u brzo-kontrahujućim vlaknima.
2. Mišićna hiperplazija
↑ broja mišićnih vlakana
Pokazana je kod exp. životinja, kod ljudi se dešava kada mišićna vlakna dosegnu maksimalnu veličinu u mišićnoj
ćeliji.
3. Transformacija mišićnih vlakana
Vežbanje sa otporom u dužem vremenskom periodu (visoko-intenzivni trening mišićne snage u trajanju od 20
nedelja) menja IIb u IIa (tj. glikolitička u intermedijerna) a ne utiče na tip I vlakana, vežbanje od izdržljivosti do
intenzivnog intervalnog dovodi do transformacije I u IIa. Moguće su i dr. transformacije.
4. Nervo-mišićna adaptacija
↑ se veličina i kompleksnost nervno-mišićne spojnice
↑ sinhronizacija motornih jedinica i angažovanje mišićnih vlakana

Adaptacija mišića na vežbanje

Funkcionalne promene

Fizička aktivnost tipa izdržljivosti (umereni aerobni trening):

- adaptacije enzima koji smanjuju brzinu deplecije glikogena i produkciju laktata
- ↑ broja mitohondrija
- ↑ povećanja aktivnosti enzima u mitohondrijama – enzimi CLK i β-oksidacije MK (20 do 35% u odnosu na
vrednosti pre treninga) i aerobnim metabolizam u tipu I i tipu IIa vlakana. Kada trening prestane, aktivnost
mitohondrijalnih enzima se smanjuje i za 25 do 56 dana opada na vrednosti pre započinjanja trenažnog
programa. Posebno su pogođena sporo-kontrahujuća vlakna (tip I) koja stvaraju E aerobnim metabolizmom.
- ↑ gustina kapilara (20 do 30% u odnosu na vrednosti pre treninga), dovodi do ↑ vremena protoka krvi kroz
mišić i ↓ difuzione distance povećavajući dostupnost O2 i nutrijenata uz uklanjanje produkata metabolizma
(CO2, H+, laktata). Neaktivnost od 8 nedelja u velikoj meri smanjuje stečeni stepen kapilarizacije.

Fizička aktivnost (tipa snage) - ↑ komponente fosfagenog i glikolitičkog sistema (CK, GP i PFK) u tipu II vlakana.

6
 29.10.2017.

Kardiorespiratorna adaptacija na
aerobno vežbanje - REZIME

RESPIRATORNA ADAPTACIJA
↑ plućna ventilacija nastaje usled ↑ DV i ↑ FD
↑ prokrvljenost pluća
↑ snagu i izdržljivost disajne muskulature
Veoma važna adaptacija kod sportova izdržljivosti.

KARDIOVASKULARNA ADAPTACIJA
↑ VO2max →↑ SF i UV
↑ se gustina kapilara i redistribucija krvi → ↑ protok
krvi i iskoristljivost O2.

Of all the methods proper for preserving health, and for preventing, and
even curing a great number of diseases, there is NONE EQUAL TO
MODERATE EXERCISE.

Metabolička adaptacija Neuromuskularna adaptacija

Povećanje snage je rezultat nervne i mišićne
↑ iskorišćavanje O2 u ćeliji
↑ mioglobina (rezerva O2) adaptacije, podjednako.
↑ broj i veličina mitohondrija
(↑sukcinat-dehidrogenaze i citrat-sintaze) MIŠIĆNA ADAPTACIJA
↑ broja kapilara, ↑ površina i ↓ distanca Hipertrofija
između krvi i mišića
Hiperplazija
↑ spora vlakna tipa I (povećanje veličine
vlakana); transformacija brzih u spora vlakna Transformacija fibrila
(kod aerobnog vežbanja: IIb→IIa i IIa → I)
↑ mišićnog glikogena, slabije se koristi kod NERVNA ADAPTACIJA
produženog aerobnog vežbanja ↑ angažovanja motornih neurona
↑ korišćene SMK i AK (do 10%)
↑ sinhronizcije motornih jedinica
↑ rezerve fosfokreatina i ATP-a u mišićnim
ćelijama ↑ veličine neuromuskularne spojnice

Of all the methods proper for preserving health, and for preventing, and even curing a great number of diseases, there is NONE
EQUAL TO MODERATE EXERCISE.