Lêi nãi ®Çu

T©y Nguyªn gåm 5 tØnh: Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, §¨k N«ng
vµ L©m §ång, cã vÞ trÝ quan träng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ an
ninh, quèc phßng cña ®Êt n−íc. Tr−êng §¹i häc §µ L¹t n»m trªn ®Êt
T©y Nguyªn. Tr−êng cã vinh dù ®µo t¹o con em ®ång bµo c¸c d©n téc
T©y Nguyªn vµ c¸c c¸n bé phôc vô cho T©y Nguyªn. Trang bÞ kiÕn
thøc tiÒn sö, s¬ sö vµ lÞch sö cña céng ®ång c¸c d©n téc T©y Nguyªn
cho sinh viªn Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t lµ mét yªu cÇu bøc
thiÕt trong ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o hiÖn nay cña Tr−êng.
TËp gi¸o tr×nh Kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn lµ mét c«ng tr×nh
tæng kÕt toµn bé t− liÖu ®iÒu tra, khai quËt vµ nghiªn cøu gÇn nöa thÕ
kû qua cña c¸c nhµ kh¶o cæ häc vÒ T©y Nguyªn; cung cÊp cho sinh
viªn Khoa Sö vµ häc viªn Cao häc chuyªn ngµnh kh¶o cæ häc nh÷ng
th«ng tin cËp nhËt vÒ ®Þa lý nh©n v¨n T©y Nguyªn, t×nh h×nh ph¸t hiÖn
vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc ë T©y Nguyªn; tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸
tiÒn sö T©y Nguyªn tõ thêi ®¹i ®¸ cò ®Õn thêi ®¹i kim khÝ; vÞ trÝ c¸c nÒn
v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn trong bèi c¶nh tiÒn sö ViÖt Nam vµ §«ng
Nam ¸.
TËp gi¸o tr×nh nµy lµ kÕt qu¶ cña sù kÕt hîp gi÷a nghiªn cøu
khoa häc víi thùc tÕ gi¶ng d¹y t¹i Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t
cña t¸c gi¶ trong nh÷ng n¨m qua. Víi mong muèn gãp phÇn n©ng cao
chÊt l−îng ®µo t¹o §¹i häc vµ Sau §¹i häc, cung cÊp cho sinh viªn
ngµnh Sö hiÓu biÕt s©u s¾c thªm vÒ v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn còng
nh− ®Þnh h−íng cho c«ng t¸c nghiªn cøu, gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c
v¨n ho¸ d©n téc trªn ®Þa bµn T©y Nguyªn, t«i vui mõng ®−îc giíi thiÖu
tËp gi¸o tr×nh nµy víi sinh viªn, häc viªn cao häc vµ tÊt c¶ nh÷ng ai
yªu quý T©y Nguyªn.
Nh©n ®©y, t¸c gi¶ xin göi lêi biÕt ¬n thÇy NguyÔn H÷u §øc, HiÖu
tr−ëng Tr−êng §¹i häc §µ L¹t vµ thÇy TrÇn V¨n B¶o, Chñ nhiÖm
Khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ®∙ ®éng viªn, gióp ®ì vµ t¹o
®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó tËp gi¸o tr×nh nµy ®−îc hoµn thiÖn, sím ra m¾t
b¹n ®äc. Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n kh«ng tr¸nh khái phiÕm khuyÕt,
t¸c gi¶ rÊt mong nhËn ®−îc sù gãp ý cña ®éc gi¶. Xin c¸m ¬n.

PGS.TS NguyÔn kh¾c sö

1
 PhÇn thø nhÊt

Vμi nÐt vÒ ®Þa lý vμ kh¶o cæ häc t©y nguyªn

2
 ch−¬ng mét

vμi nÐt vÒ ®Þa lý nh©n v¨n T©y Nguyªn

1. VÞ trÝ ®Þa lý
T©y Nguyªn gåm 5 tØnh lµ Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ
L©m §ång, to¹ ®é tõ 110 ®Õn 15030' vÜ B¾c vµ 1070 ®Õn 1090 kinh §«ng, víi
tæng diÖn tÝch 56.119km2, d©n sè 3.134.000 ng−êi, mËt ®é 56 ng−êi/km2 (sè
liÖu thèng kª n¨m 1995). VÒ ®Þa h×nh, ®©y lµ nh÷ng cao nguyªn xÕp tÇng, n»m
sau l−ng vßng c¸nh cung gê nói Tr−êng S¬n Nam.
Theo ph©n vïng ®Þa lý, Tr−êng S¬n B¾c ch¹y tõ th−îng nguån S«ng C¶
®Õn phÝa b¾c thung lòng S«ng Bung, cßn Tr−êng S¬n Nam b¾t ®Çu tõ nam thung
lòng S«ng Bung ®Õn tËn miÒn §«ng Nam Bé, trong kho¶ng to¹ ®é tõ 110 ®Õn
15030' vÜ B¾c. Hai ®o¹n cña gê nói Tr−êng S¬n Nam nèi l¹i víi nhau thµnh mét
vßng cung låi ra phÝa ®«ng vµ lµm cho bê biÓn n−íc ta cã d¹ng ch÷ S. N»m lät
vµo vßng cung, ®−êng viÒn ch÷ S ®ã chÝnh lµ T©y Nguyªn 1 .
PhÝa b¾c T©y Nguyªn gi¸p víi tØnh Qu¶ng Nam, phÝa nam gi¸p víi c¸c
tØnh miÒn §«ng Nam Bé; phÝa t©y lµ ®−êng biªn giíi víi hai n−íc Lµo vµ
Campuchia, phÝa ®«ng gi¸p víi c¸c tØnh thuéc ®ång b»ng ven biÓn miÒn Trung:
Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ vµ Ninh ThuËn.
ChiÒu tõ t©y sang ®«ng cña T©y Nguyªn réng trung b×nh 150km, chiÒu dµi theo
trôc b¾c nam trªn 450km.
Nh− vËy, T©y Nguyªn cã vÞ trÝ chiÕn l−îc quan träng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ,
v¨n ho¸, qu©n sù vµ an ninh quèc phßng. T©y Nguyªn ®−îc coi nh− lµ c¸i x−¬ng
sèng, nãc nhµ cña 3 n−íc §«ng D−¬ng. Trong chiÕn tranh, c¸c nhµ qu©n sù ®·
®Æt ra môc tiªu, ai chiÕm ®−îc T©y Nguyªn ng−êi ®ã thùc sù lµm chñ chiÕn
tr−êng §«ng D−¬ng vµ thùc tÕ ®· chøng minh ®óng nh− vËy.
Ngµy nay, nãi ®Õn T©y Nguyªn lµ chóng ta nghÜ ngay tíi mét vïng ®Êt ®á
basalte mªnh m«ng víi b¹t ngµn c©y c«ng nghiÖp nh− cµ phª, cao su; nãi ®Õn
mét vïng ®Êt víi nh÷ng ®Þa danh lÞch sö, th¾ng c¶nh næi tiÕng nh− c¸c th¸c
n−íc §ambri, Pren, Cam Ly (L©m §ång), th¸c §ray S¸p, Hå L¾c, B¶n §«n
(§¨k L¨k), BiÓn Hå, th¸c Ialy (Gia Lai), ®Ønh nói Ngäc Linh, n−íc nãng §¾c
T« (Kon Tum).
2. §Þa h×nh
§Þa h×nh T©y Nguyªn ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh biÕn ®æi l©u dµi vµ phøc t¹p.
Theo c¸c nhµ ®Þa chÊt, vÕt tÝch ®Þa h×nh cæ nhÊt cña T©y Nguyªn cßn l−u l¹i ®Õn
ngµy nay cã tuæi vµo kho¶ng Palªogen (tõ 137 triÖu ®Õn 67 triÖu n¨m). Vµo
cuèi Palªogen, c¸c ho¹t ®éng kiÕn t¹o ®· n©ng vïng nµy lªn cao kho¶ng 500 -

1
Lª B¸ Th¶o. ViÖt Nam l·nh thæ vµ c¸c vïng ®Þa lý. Nxb. ThÕ giíi. Hµ Néi, 1998, tr. 447.

3
700m so víi mùc n−íc biÓn. Nh÷ng n¬i n©ng m¹nh nhÊt t¹o nªn c¸c vïng nói
cao nh− Ngäc Linh (Kom Tum), An Khª (Gia Lai) vµ Di Linh (§µ L¹t).
Xen kÏ c¸c vïng nói cao lµ c¸c thung lòng, t¹o thµnh ®ång b»ng gi÷a nói
hoÆc tr−íc nói réng r·i víi c¸c hå n−íc lín vµo §¹i T©n sinh (KZ). Vµo kû
Pli«cene (N2) c¸ch ®©y kho¶ng 24 triÖu ®Õn 2 triÖu n¨m, ®Þa h×nh T©y Nguyªn
cã c¸c d¹ng bËc râ rµng do sù n©ng lªn cña ®Þa h×nh tíi 500 - 600m. Vµo cuèi
Pli«xene cã vµi ®ît phun trµo basalte yÕu ë B¶o Léc vµ Di Linh.

B¾t ®Çu kû §Ö Tø (kû Nh©n

sinh): 2 - 1,5 triÖu n¨m, qu¸ tr×nh
kiÕn t¹o ®Þa chÊt ë T©y Nguyªn
b−íc sang mét giai ®o¹n ph¸t
triÓn míi. Vµo thêi kú nµy, c¸c
dung nham basalte trµo ra theo
c¸c khe nøt, phñ lªn hÇu kh¾p c¸c
®ång b»ng bãc mßn tÝch tô, vèn
lµ ®Þa h×nh thÊp nhÊt lóc bÊy giê.
Cïng víi phun trµo, c¸c ho¹t
®éng n©ng lªn vÉn tiÕp tôc däc
theo c¸c nÕp u»n vµ ®øt g·y, vèn
®· ho¹t ®éng l©u dµi tõ tr−íc ®ã,
dÉn tíi h×nh thµnh c¸c cao
nguyªn Pleiku, Bu«n Ma Thuét,
M'drak, §¨k N«ng... Mét sè
miÖng nói löa cò bÞ vïi lÊp hoÆc
thu nhá l¹i ®Ó t¹o ra hå n−íc nh−
BiÓn Hå (Gia Lai), miÖng nói löa
ë n¬i cao nh− Hµm Rång (Gia
Lai) vÉn cßn ®ã ®Õn ngµy nay.
C¸c vïng ®Þa h×nh T©y Nguyªn vµ T©y Nguyªn n»m trong vµnh ®ai
Tr−êng S¬n Nam (Theo Lª B¸ Th¶o 1990:198) nói löa cña ®¹i lôc Ch©u ¸ - Th¸i
B×nh D−¬ng 2 .
Cïng víi c¸c ®ît phun trµo basalte nãi trªn, c¸c hÖ thèng s«ng suèi T©y
Nguyªn còng ®æi dßng. S«ng Kr«ng P«k« ë ®o¹n th¸c Ialy bÞ c−íp dßng. Sù ®¶o
lén c¸c líp ®¸ neogen vµ basalte bëi sù dÞch chuyÓn theo ®øt g·y. C¸c cao
nguyªn basalte bÞ phong ho¸ hoÆc laterit ho¸ m¹nh mÏ ë bÒ mÆt, c¸c ®ång b»ng
còng bÞ bãc mßn t¹o ra ®Þa h×nh låi lâm.
Tõ Pleistocene ®Õn nay, hai khèi lín Ngäc Linh vµ §µ L¹t vÉn tiÕp tôc
n©ng cao, víi tæng biªn ®é trong §Ö Tø ®¹t ®Õn 500 - 600m. Mét giai ®o¹n
phun trµo míi b¾t ®Çu x¶y ra cuèi Pleistocene d−íi h×nh thøc võa phun næ, võa
2
Lª B¸ Th¶o. Thiªn nhiªn ViÖt Nam. Nxb KH & KT, Hµ Néi, 1990, tr.191.

4
ch¶y trµn theo c¸c ®øt gÉy cã ph−¬ng gÇn kinh tuyÕn nh− ®· thÊy ë §Þnh Qu¸n,
Xu©n Léc, Pleiku, Bu«n Hå. KÕt qu¶ lµ ®Þa h×nh c¸c vïng nãi trªn lªn cao ®Õn
200 - 300m, nhiÒu hÖ thèng s«ng suèi míi ®· ®−îc thiÕt lËp.
Còng vµo thêi kú nµy, ®−êng ph©n thuû chÝnh cña T©y Nguyªn ®· ®−îc
thµnh t¹o. PhÇn lín c¸c s«ng ®æ n−íc vÒ phÝa t©y, chØ mçi s«ng Ba lµ ®æ n−íc vÒ
phÝa ®«ng qua cöa biÓn Tuy Hoµ. C¸c s«ng ë T©y Nguyªn chñ yÕu ®µo khoÐt
s©u vµ t¹o thµnh c¸c bËc thÒm cæ, bµo mßn, x©m thùc cao nhÊt tíi trªn 100m, cã
chç tíi 200m.
Nh− vËy, ®Þa h×nh hiÖn t¹i cña T©y Nguyªn vÒ c¬ b¶n ®· ®−îc x¸c lËp.
§ã lµ mét ®Þa h×nh ®a d¹ng víi c¸c cao nguyªn "xÕp bËc" xen kÏ c¸c khèi nói
thÊp vµ trung b×nh, nh÷ng thung lòng ph©n c¸ch s©u. Cïng víi qu¸ tr×nh ho¹t
®éng vµ canh t¸c cña con ng−êi sau ®ã, ®· lµm cho bÒ mÆt ®Þa h×nh cña T©y
Nguyªn nh− hiÖn nay. Mét c¶m gi¸c chung lµ cao nguyªn b»ng ph¼ng víi mét
líp ®Êt basalte ph× nhiªu vµ ®−îc ph©n bËc râ rµng. N»m kÑp gi÷a cao nguyªn
L©m Viªn (L©m §ång) vµ cao nguyªn D¨k N«ng (§¨k L¨k) cao trªn d−íi
1.000m lµ vïng tròng Kr«ng - P¸ch L¾k thÊp h¼n xuèng 400m, cã dßng Kr«ng
Ana l−în khóc quanh co gi÷a c¸c ®Çm lÇy t¹o thµnh Hå L¾c, kh«ng cßn cho ta
c¶m gi¸c mét miÒn nói n÷a mµ lµ mét ®ång b»ng thùc sù.
Tõ nh÷ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t, nghiªn cøu, c¸c nhµ ®Þa chÊt, ®Þa lý ®· chia
T©y Nguyªn thµnh 3 khu vùc ®Þa lý: Khu Kom Tum - Nam NghÜa, khu §¨k L¨k
- Phó B×nh vµ khu cùc Nam Trung Bé. Mçi khu vùc ®Þa lý nµy, l¹i ®−îc ph©n
chia nhá thµnh c¸c vïng ®Þa lý, tæng sè cã 21 vïng ®Þa lý 3 .
+ Khu Kom Tum - Nam NghÜa cã 5 vïng:
- Vïng nói trung b×nh Ngäc Linh. Trong hÖ nói Nam Tr−êng S¬n, ®©y lµ
vïng nói cao nhÊt, cã diÖn tÝch xÊp xØ 2.920km2. §Þa h×nh c¸c vïng thuéc kiÓu
®Þa h×nh nói khèi t¶ng trªn nÒn nguyªn sinh ph©n c¸ch m¹nh, víi ®é cao trung
b×nh 1.600 - 1.700m. H−íng c¸c m¹ch nói chñ yÕu lµ h−íng b¾c nam.
- Vïng nói thÊp t©y nam Ngäc Linh. DiÖn tÝch cña vïng nµy vµo kho¶ng
6.170km2. §Þa h×nh cña vïng thuéc kiÓu nói thÊp khèi t¶ng trªn nÒn nguyªn
sinh bÞ chia c¾t m¹nh víi ®é cao trung b×nh 1.000 - 1.200m. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh
cã ®é chia c¾t s©u lín, trung b×nh 250 - 300m. S−ên dèc 250 - 300, do ®ã trong
vïng th−êng diÔn ra qu¸ tr×nh x©m thùc, bãc mßn m¹nh.
- Vïng tròng Kom Tum. §©y lµ vïng më réng cña thung lòng s«ng §¨k
Bla ë phÇn h¹ l−u vµ s«ng Kr«ng P«k« ë phÝa b¾c Kom Tum, diÖn tÝch cña vïng
gÇn 1.650km2. §Þa h×nh cña vïng thuéc kiÓu bãc mßn tÝch tô Ýt bÞ ph©n c¸ch, cã
®é cao trung b×nh 500 - 550m.
- Vïng cao nguyªn Kon Hµ Nõng cã diÖn tÝch 1.250km2. Do bÞ phñ bëi
khèi basalte dµy nªn bÒ mÆt ®Þa h×nh t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng vµ ®−îc n©ng cao

3
NguyÔn V¨n ChiÓn (chñ biªn). C¸c vïng tù nhiªn T©y Nguyªn. Nxb. KH&KT, Hµ Néi,
1986
5
lªn ë phÝa trung t©m t¹o thµnh kiÓu ®Þa h×nh cao nguyªn basalte cæ, bÞ chia c¾t
võa, víi ®é cao t−¬ng ®èi 50 - 80m vµ ®é cao tuyÖt ®èi trung b×nh 900-1000m,
h¬i cao dÇn tõ nam xuèng b¾c víi ®é dèc trung b×nh tõ 12 - 180.

- Vïng nói thÊp Sa ThÇy vµ

vïng ®åi cao S¬n Hµ bao gåm
c¸c d·y nói thÊp ch¹y theo h−íng
®«ng b¾c - t©y nam, n»m vÒ h÷u
ng¹n s«ng Kr«ng P«k«. DiÖn tÝch
cña vïng nói thÊp Sa ThÇy réng
kho¶ng 3000km2. §Þa h×nh kiÓu
khèi nói t¶ng trªn nÒn nguyªn
sinh ®−îc n©ng lªn. Qu¸ tr×nh
x©m thùc, bãc mßn, ph©n c¸ch
m¹nh víi ®é cao trung b×nh 600 -
800m. Xen kÏ gi÷a nói vµ c¸c
thung lòng lµ nh÷ng bÒ mÆt cã
d¹ng ®åi l−în sãng. Song song
víi qu¸ tr×nh x©m thùc vµ bµo
mßn lµ qu¸ tr×nh båi tô t¹o nªn
mét bÒ mÆt t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng
thuËn lîi cho canh t¸c.
+ Khu §¨k L¨k - B×nh Phó
gåm 9 vïng:
- Vïng tròng An Khª cã diÖn
tÝch ®Êt 1.312km2. Toµn vïng ®Æc
tr−ng kiÓu ®Þa h×nh bãc mßn tÝch
tô víi c¸c ®åi sãt ®−îc t¹o thµnh
ho¹t ®éng x©m thùc bãc mßn cña
s«ng Bµn V−¬ng vµ c¸c phô l−u.
S¬ ®å 2. C¸c vïng ®Þa lý cña T©y Nguyªn BÒ mÆt ®Þa h×nh cã d¹ng ®åi cao
(Theo NguyÔn v¨n ChiÓn 1989:3) t−¬ng ®èi b»ng.
- Vïng cao nguyªn Pleiku chiÕm diÖn tÝch gÇn 559km2. §Þa h×nh thuéc
kiÓu cao nguyªn basalte ®· bÞ x©m thùc chia c¾t trung b×nh ®Õn h¬i yÕu, ®é cao
trung b×nh 700 - 800m. Cao nguyªn nµy ®−îc ph©n thµnh 2 s−ên ®«ng vµ t©y.
S−ên t©y hÑp vµ ®é cao gi¶m nhanh, qu¸ tr×nh x©m thùc bãc mßn m¹nh. S−ên
phÝa ®«ng th× ng−îc l¹i, qu¸ tr×nh x©m thùc bãc mßn diÔn ra kh«ng m·nh liÖt
nh− phÇn phÝa t©y.
- Vïng tròng Cheo Reo - Phó Tóc cã diÖn tÝch 1.474km2 kÐo dµi theo
h−íng t©y b¾c - ®«ng nam, thuéc kiÓu ®Þa h×nh ®ång b»ng - tÝch tô - bãc mßn
víi c¸c d¹ng h×nh bËc thÒm vµ b·i båi chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu. Toµn vïng cao

6
trung b×nh 180 - 200m. PhÇn phÝa t©y b¾c cña vïng lµ phÇn chuyÓn tiÕp tõ cao
nguyªn xuèng thung lòng nªn cã bÒ mÆt cao h¬n (cao trung b×nh 300 - 350m).
- Vïng nói Ch− Trian cã diÖn tÝch kho¶ng 200km2, kÐo dµi theo h−íng
t©y b¾c - ®«ng nam. §Þa h×nh thuéc kiÓu nói thÊp khèi t¶ng trªn c¸c ®¸ x©m
nhËp vµ phun trµo, ®Æc tr−ng nhÊt lµ c¸c khèi nói ë phÇn r×a cña ®Þa khèi Kon
Tum. §é cao rung b×nh cña vïng lµ 600 - 700m. Tuy vËy vÉn cã c¸c ®Ønh v−ît
qu¸ 1000m nh− Ch− Trian (1.331m), Con Bastan (1.309m).
- Vïng nói thÊp Ch− §jiu - vïng ®−îc n©ng cao lªn so víi c¸c vïng phô
cËn, cã diÖn tÝch kho¶ng 2.000km2, kÐo dµi theo h−íng t©y b¾c - ®«ng nam;
thuéc kiÓu ®Þa h×nh nói thÊp khèi t¶ng trªn ®¸ x©m nhËp vµ phun trµo víi ®é cao
trung b×nh kho¶ng 600 - 700m. Trong ph¹m vi cña vïng næi h¼n lªn c¸c ®Ønh
cao trªn 900m nh− Ch− §jiu (1.200m), Ch− Pr«ng (912m)
- Vïng cao nguyªn Bu«n Mª Thuét (cßn gäi lµ cao nguyªn §¨k L¨k),
diÖn tÝch kho¶ng 3.667km2, gi¸p víi cao nguyªn §¨k N«ng vµ b¸n b×nh nguyªn
Ea Sóp ë phÝa t©y. KiÓu ®Þa h×nh chung cña toµn vïng lµ cao nguyªn basalte
trÎ, Ýt bÞ chia c¾t, gîn sãng. §é cao trung b×nh 500 - 600m, h¬i tho¶i dÇn tõ b¾c
xuèng nam vµ tõ t©y sang ®«ng.
- Vïng cao nguyªn M' §r¾c cã diÖn tÝch 756km2, phÝa b¾c gi¸p víi vïng
nói thÊp Ch− §jiu, phÝa nam gi¸p vïng tròng Kr«ng P¸ch - L¨k, phÝa t©y gi¸p
cao nguyªn Ban Mª Thuét. Do toµn vïng ®−îc cÊu t¹o tõ mét bÒ mÆt san b»ng
cæ cho nªn ë ®©y tËp trung chñ yÕu lµ d¹ng ®Þa h×nh ®åi l−în sãng víi ®é cao
trung b×nh 400m. Nh×n toµn c¶nh ®©y lµ mét d¹ng thung lòng cæ ®−îc t¹o thµnh
vµo Pleistocene.
- Vïng b¸n b×nh nguyªn Ea Sóp cã diÖn tÝch tù nhiªn 5.275km2, phÝa
nam gi¸p víi huyÖn Ch− Pr«ng, phÝa t©y gi¸p víi huyÖn Ea Sóp, phÝa b¾c gi¸p
víi huyÖn §¨k Min. KiÓu ®Þa h×nh chung cho vïng nµy lµ kiÓu ®Þa h×nh bµo
mßn víi d¹ng ®åi nói sãt l−în sãng. §é cao tuyÖt ®èi trung b×nh 200 - 300m.
ThØnh tho¶ng cã vµi vïng tròng t¹o n−íc hoÆc ao hå. Ngoµi viÖc bµo mßn, qu¸
tr×nh x©m thùc ë ®©y x¶y ra m¹nh mÏ nªn møc ®é chia c¾t còng râ rÖt.
- Vïng tròng Kr«ng P¸ch - L¨k cã diÖn tÝch 1.490km2 n»m kÑp gi÷a cao
nguyªn Bu«n Mª Thuét vµ d·y nói Ch− Yang S¬n. Nh÷ng ®ît phun trµo badan
vµo cuèi Neogen ®Çu §Ö tø lÊp dÇn c¸c dßng ch¶y phÝa nam Bu«n Mª Thuét vµ
bÒ mÆt san b»ng cæ víi c¸c thung lòng xen lÉn c¸c ®åi sãt cã líp phñ badan,
tiÕp ®Õn c¸c tÝch tô trÎ l¹i lÊp dÇn thung lòng vµ t¹o nªn nhiÒu ®Çm hå nh− ngµy
nay. §é cao trung b×nh 500 - 600m. KhÝ hËu nhiÖt ®íi Èm mang tÝnh thung
lòng. §Þa h×nh thÊp, s«ng suèi th−a, n−íc ch¶y quanh co, t¹o ra nhiÒu b·i båi
lín ven s«ng, cã nhiÒu hå n−íc, lín nhÊt lµ hå L¨k víi diÖn tÝch trªn 870 ha.
+ Khu cùc Nam Trung Bé gåm 7 vïng:
- Vïng nói trung b×nh Ch− Yang Sin diÖn tÝch kho¶ng 4.050km2. §©y lµ
vïng nói cao nhÊt cña khèi nói cùc Nam Trung Bé. §Þa h×nh thuéc kiÓu nói
khèi t¶ng trªn nÒn ho¹t ho¸ thø sinh bÞ ¶nh h−ëng t©n kiÕn t¹o n©ng lªn trung

7
b×nh m¹nh vµ x©m thùc ph©n c¸ch m¹nh. §é cao trung b×nh cña vïng xÊp xØ
1.000 - 1.700m.
- Vïng b×nh s¬n nguyªn §µ L¹t diÖn tÝch kho¶ng 1.040km2, ®é cao trung
b×nh 1400 - 1500m. §Þa h×nh vïng §µ L¹t thuéc kiÓu b×nh s¬n nguyªn bãc mßn
víi c¸c d¹ng ®åi nói sãt chia c¾t m¹nh; thÊp dÇn theo h−íng b¾c - nam, nhÊp
nh« d¹ng ®åi, ®é cao t−¬ng ®èi, dao ®éng tõ 50 - 200m.
- Vïng nói thÊp Ch− Yang S¬n lµ vïng nói thÊp kÐo dµi cña d·y nói Ch−
Yang S¬n, cã diÖn tÝch kho¶ng 3.100km2. PhÝa nam gi¸p víi vïng tròng Kr«ng
P¸ch - L¨k. §Þa h×nh thuéc kiÓu nói thÊp khèi t¶ng trªn nÒn ho¹t ho¸ thø sinh.
§©y còng lµ phÇn kÕt thóc cña d·y Tr−êng S¬n Nam víi ®é cao trung b×nh
1.000 - 1.100m.
- Vïng cao nguyªn D¨k N«ng n»m ë s−ên t©y cña d·y Tr−êng S¬n Nam,
cã diÖn tÝch 3.820m2. PhÝa b¾c gi¸p víi vïng Ea Sóp, phÝa ®«ng vµ ®«ng nam
gi¸p vïng nói thÊp Ch− Yang S¬n. §Þa h×nh vïng nµy lµ cao nguyªn basalte bÞ
x©m thùc chia c¾t m¹nh, phÇn lín diÖn tÝch cña vïng cã ®é cao tuyÖt ®èi trung
b×nh tõ 700 - 800m.
- Vïng cao nguyªn Di Linh réng kho¶ng 200km2, tr¶i dµi theo h−íng
®«ng b¾c - t©y nam, n»m kÑp gi÷a vïng nói thÊp Ch− Yang S¬n vµ b×nh nguyªn
§µ L¹t. §Þa h×nh ®Æc tr−ng lµ kiÓu cao nguyªn basalte bãc mßn vµ c¸c ®åi nói
sãt, ®é cao trung b×nh 850 - 1.000m, thÊp dÇn tõ ®«ng b¾c xuèng t©y nam.
- Vïng nói thÊp nam Di Linh n»m ë phÝa ®«ng cña tØnh L©m §ång, kÐo
dµi theo h−íng t©y b¾c - ®«ng nam, cã diÖn tÝch kho¶ng 2.000km2. §Þa h×nh cña
vïng thuéc kiÓu ®i¹ h×nh nói thÊp bÞ ph©n c¾t m¹nh, cao trung b×nh 1200 -
1300m, trong ®ã cã mét vµi ®Ønh cao trªn 1.600m (nh− Brin cao 1.564m,
Dabonon cao 1.650m).
- Vïng ®åi C¸t Tiªn lµ mét vïng chuyÓn tiÕp gi÷a phÇn cùc nam cña d·y
Tr−êng S¬n xuèng ®ång b»ng miÒn §«ng Nam Bé. PhÝa b¾c gi¸p víi cao
nguyªn §¨k N«ng, phÝa t©y vµ nam gi¸p víi ®ång b»ng bãc mßn miÒn §«ng
Nam Bé. Vïng nµy cã diÖn tÝch kho¶ng 60km2. §Þa h×nh thuéc kiÓu ®åi cao
x©m thùc bµo mßn, tiªu biÓu lµ c¸c d·y ®åi cao kÐo dµi cã ®Ønh b»ng s−ên
tho¶i, cao trung b×nh 300 - 400m; xen kÏ lµ c¸c d¹ng ®Þa h×nh tÝch tô gåm c¸c
bËc thÒm vµ b·i båi b»ng ph¼ng víi ®é cao trung b×nh 150m.
Trong 21 vïng ®Þa h×nh kÓ trªn, hiÖn ®· t×m thÊy di tÝch kh¶o cæ ë c¸c
vïng ®Þa h×nh sau ®©y: Tròng Kon Tum, cao nguyªn Pleiku, tròng An Khª, cao
nguyªn Bu«n Mª Thuét, b¸n b×nh nguyªn Ia Sóp, tròng Kr«ng P¸ch - L¨k vµ
cao nguyªn §¨k N«ng.
Trong c¸c v¨n liÖu ®Þa - hµnh chÝnh hiÖn nay th−êng chia thµnh ra B¾c
T©y Nguyªn (gåm 2 tØnh Kon Tum vµ tØnh Gia Lai) vµ Nam T©y Nguyªn (gåm
3 tØnh §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång). Trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, c¸c vïng ®Þa
h×nh nãi trªn thuéc ®Êt c¸c tØnh: Vïng tròng Kon Tum thuéc ®Êt tØnh Kon Tum,
vïng cao nguyªn Pleiku vµ tròng An Khª thuéc tØnh Gia Lai; c¸c vïng cao

8
nguyªn Bu«n Mª Thuét, b¸n b×nh nguyªn Ea Sóp, tròng Kr«ng P¸ch - L¨k vµ
thuéc ®Êt §¨k L¨k, vïng cao nguyªn §¨k N«ng thuéc ®Êt §¨k N«ng; vïng ®åi
C¸t Tiªn thuéc tØnh L©m §ång. C¸c di tÝch kh¶o cæ tiÒn sö (giai ®o¹n hËu kú ®¸
míi) tËp trung víi mËt ®é cao ë c¸c vïng cao nguyªn nh− cao nguyªn Pleiku
(Gia Lai) vµ cao nguyªn §¨k N«ng (§¨k L¨k), sau ®ã lµ c¸c vïng ®Þa h×nh
tròng nh− tròng Kon Tum (Kon Tum), tròng An Khª, tròng Kr«ng P¸ch - L¨k
(§¨k L¨k), cuèi cïng Ýt nhÊt lµ vïng b¸n b×nh nguyªn Ea Sóp (§¨k L¨k).
3. Thuû v¨n
Víi ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh toµn T©y Nguyªn rÊt cao, cho nªn ®−êng ph©n
thuû c¾t däc cao nguyªn theo chiÒu b¾c nam, dÉn ®Õn toµn bé s«ng ngßi ch¶y
theo hai h−íng: HoÆc vÒ phÝa ®«ng ®æ n−íc ra biÓn §«ng hoÆc vÒ phÝa t©y ch¶y
qua c¸c n−íc Lµo vµ Campuchia.
C¸c s«ng ®æ n−íc ra biÓn §«ng: ë Kon Tum cã s«ng §¨k Ni vµ §¨k Di
®Òu b¾t nguån tõ d·y nói Ngäc Linh ch¶y vµo s«ng Bïng, ®æ ra cöa Héi An; c¸c
s«ng §¨k Lª vµ §¨k C« ch¶y vµo s«ng Trµ Khóc ®æ ra cöa biÓn Qu¶ng Ng·i.
Trªn ®Êt Gia Lai - Kon Tum cã s«ng Ba (cßn gäi lµ s«ng §µ R»ng) víi 2
phô l−u: Mét phô l−u b¾t nguån tõ cao nguyªn Pleiku vµ mét phô l−u b¾t nguån
tõ cao nguyªn Kon Tum. S«ng Ba lµ con s«ng lín nhÊt ë phÝa ®«ng T©y
Nguyªn, ch¶y däc T©y Nguyªn vµ ®æ n−íc ra cöa biÓn Tuy Hoµ. Mét s«ng kh¸c
tuy kh«ng lín lµ s«ng C¸i b¾t nguån tõ cao nguyªn s«ng Rim ch¶y ra cöa biÓn
Phan Rang.
C¸c s«ng ë T©y Nguyªn ch¶y vÒ phÝa t©y ®Òu thuéc hÖ thèng s«ng Mª
C«ng. HÖ thèng s«ng Srªp«k lµ nh¸nh cÊp I cña s«ng Mª C«ng, bao gåm dßng
chÝnh lµ Srªp«k vµ c¸c nh¸nh cÊp II nh− Sª San, Ea H'leo, Ea Lèp, Ea Dr¨ng…
tr¶i dµi trªn 4 ®é vÜ tuyÕn vµ cã l−u vùc réng 30.100km2. ë phÝa b¾c T©y
Nguyªn lµ s«ng Sª San, mét phô l−u cÊp hai cña s«ng Mª C«ng. S«ng Sª San cã
2 nh¸nh chÝnh lµ s«ng §¨k P«k« (cßn gäi lµ Kr«ng P«k«) vµ s«ng §¨k Bla b¾t
nguån tõ vïng nói Ngäc Linh, cïng mét nh¸nh phô lµ s«ng Sa ThÇy. H¬n 80%
diÖn tÝch l−u vùc s«ng Sª San n»m ë ®é cao trªn 450m, ®é cao b×nh qu©n 740m,
chiÒu dµi s«ng lµ 210km. C¸c nh¸nh s«ng ch¶y qua c¸c vïng ®¸ gnai, granite
tÝnh thÊm n−íc kÐm. Lßng s«ng nhiÒu th¸c ghÒnh, trong ®ã cã th¸c Ialy cao
40m vµ lµ c«ng tr×nh thuû ®iÖn næi tiÕng ë T©y Nguyªn.
S«ng Srªp«k do 2 nh¸nh chÝnh hîp thµnh lµ Kr«ng Ana (s«ng C¸i) vµ
Kr«ng N« (s«ng §ùc). Ngoµi ra cßn 3 nh¸nh n÷a cïng ®æ vµo Srªp«k lµ s«ng
Ea H'leo, Ea Dr¨ng vµ Ea Lèp. S«ng Kr«ng Ana cã 3 nh¸nh chÝnh lµ Kr«ng
Bók, Kr«ng P¸ch vµ Kr«ng B«ng. S«ng Kr«ng N« b¾t nguån tõ d·y Ch− Yang
Sin. Nh×n chung, ®Þa h×nh trong l−u vùc s«ng Srªp«k t−¬ng ®èi b»ng, tÇng
phong ho¸ s©u, kh¶ n¨ng thÊm n−íc m−a trªn l·nh thæ kh«ng lín, kh¶ n¨ng bèc
h¬i cao nªn s«ng suèi kÐm ph¸t triÓn so víi c¸c s«ng kh¸c 4 .

4
TrÇn TuÊt, TrÇn Thanh Xu©n vµ NguyÔn §øc NhËt. §Þa lý thuû v¨n s«ng ngßi ViÖt Nam.
Nxb. KH & KT, Hµ Néi, 1987, tr.100.
9
 Ngoµi ra ë vÒ phÝa nam cña T©y Nguyªn trªn ®Êt L©m §ång cßn cã s«ng
La Ngµ b¾t nguån tõ cao nguyªn Di Linh, s«ng §¹ §ên b¾t nguån tõ cao
nguyªn S«ng B«ng vµ s«ng BÐ b¾t nguån tõ cao nguyªn H'M«ng. C¶ ba s«ng
nµy häp l¹i thµnh s«ng §ång Nai ch¶y ra cöa biÓn Sµi Gßn.
Nh×n chung, hÖ thèng s«ng ngßi ë T©y Nguyªn phÇn ch¶y trªn cao
nguyªn ®Òu ng¾n vµ dèc. TÊt c¶ c¸c s«ng ®Òu b¾t nguån tõ hÖ thèng khe suèi vµ
c¸c m¹ch n−íc ngÇm víi nguån cung cÊp chÝnh lµ n−íc m−a. S«ng ngßi T©y
Nguyªn cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong viÖc cung cÊp n−íc cho c©y
trång, n−íc sinh ho¹t hµng ngµy cña con ng−êi vµ cung cÊp thùc phÈm thuû s¶n
cho c− d©n sèng ë xa biÓn. KÕt qu¶ nghiªn cøu kh¶o cæ häc cho thÊy hÇu nh−
toµn bé c¸c di tÝch tiÒn sö ë T©y Nguyªn ®Òu ®−îc ph©n bè ven c¸c s«ng suèi
hoÆc hå lín.
4. KhÝ hËu
NguyÔn §øc Ng÷ trong bµi KhÝ hËu T©y Nguyªn cho r»ng, khÝ hËu T©y
Nguyªn ®−îc h×nh thµnh d−íi t¸c ®éng cña bøc x¹ mÆt trêi, hoµn l−u khÝ quyÓn
vµ hoµn c¶nh ®Þa lý, trong ®ã vÞ trÝ ®Þa lý vµ ®é cao cã vai trß quan träng nhÊt.
TÊt nhiªn, cã sù t¸c ®éng qua l¹i víi ®iÒu kiÖn bøc x¹ vµ hoµn l−u khÝ quyÓn,
mµ hÖ qu¶ cña nã lµ sù h×nh thµnh mét kiÓu khÝ hËu cã thÓ coi lµ ®Æc s¾c cña
khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa ë n−íc ta - KhÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa cao nguyªn 5 .
Mét n¨m ë T©y Nguyªn cã 2 mïa râ rÖt: mïa kh« vµ mïa m−a. Ph©n bè
mïa m−a trong n¨m tËp trung tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10. Tæng l−îng m−a trung
b×nh trong thêi kú nµy ë hÇu hÕt c¸c vïng T©y Nguyªn ®Òu chiÕm trªn 75%
l−îng m−a hµng n¨m. ChiÕm tØ lÖ m−a cao nhÊt vµo mïa m−a (90 - 95%) lµ
vïng t©y b¾c Gia Lai - Kom Tum nh− Pleiku, Ia Puk. §¾c Mèt... vïng t©y nam
cao nguyªn B¶o Léc vµ t©y nam cao nguyªn Pleiku lµ n¬i cã l−îng m−a nhiÒu
nhÊt (2.500 - 2.700mm/n¨m). §©y còng lµ nh÷ng vïng cã sè ngµy m−a nhiÒu
nhÊt trong mét n¨m (170 - 180 ngµy). Tæng sè giê n¾ng trung b×nh hµng n¨m ë
T©y Nguyªn dao ®éng tõ 2.000 ®Õn 3.500 giê. NhiÖt ®é trung b×nh n¨m ë T©y
Nguyªn cã sù thay ®æi theo ®é cao: ë c¸c vïng cao 500 - 800m, nhiÖt ®é trung
b×nh n¨m dao ®éng trong kho¶ng 210 - 230 C (thÊp h¬n ë c¸c vïng ®ång b»ng
l©n cËn 4 - 50C). ë nh÷ng vïng cao 800 - 1.100m, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m lµ 19
- 210C. NhiÖt ®é trung b×nh tõ 180 - 200C ë c¸c vïng cao trªn 1.500m vµ nhiÖt
®é trªn 240C ë nh÷ng vïng thÊp d−íi 500m 6 .
Mét ®Æc tr−ng quan träng cña khÝ hËu T©y Nguyªn lµ chØ sè ®é Èm (hay tØ
sè gi÷a kh¶ n¨ng bèc h¬i vµ l−îng m−a trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, biÓu thÞ
b»ng %). NÕu xÐt tØ sè Èm trung b×nh n¨m th× T©y Nguyªn lµ vïng cã ®é Èm
phong phó. Nh−ng do chÕ ®é m−a theo mïa nªn ®· lµm cho sù chªnh lÖch vÒ
chØ sè ®é Èm gi÷a mïa m−a vµ mïa kh« rÊt lín. Mïa m−a chØ sè ®é Èm rÊt cao,
cßn mïa kh« th× ng−îc l¹i, rÊt thÊp. ChÝnh v× thÕ, vµo mïa kh« ë T©y Nguyªn
5
NguyÔn §øc Ng÷ . KhÝ hËu T©y Nguyªn. In trong tËp T©y Nguyªn c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ
tµi nguyªn thiªn nhiªn. Nxb. KH &KT, Hµ Néi, 1985, tr. 89.
6
Ph¹m Ngäc Toµn, Phan TÊt §¾c 1993. KhÝ hËu ViÖt Nam. Nxb KH&KT, Hµ Néi, tr. 210.
10
thiÕu n−íc, ®é Èm thÊp, g©y h¹n h¸n vµ ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng cña con ng−êi,
nhÊt ë khu vùc líp phñ mÆt b»ng lµ ®Êt ®á basalte, lo¹i ®Êt gi÷ n−íc rÊt kÐm.
Nh÷ng yÕu tè cña khÝ hËu vµ thuû v¨n trªn ®©y ®· t¸c ®éng kh«ng nhá
®Õn cuéc sèng cña con ng−êi thêi tiÒn sö T©y Nguyªn, mµ c«ng tr×nh sÏ ®Ò cËp
tíi ë nh÷ng phÇn sau.
5. §éng vËt vµ thùc vËt
C¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu cho r»ng, hiÖn nay T©y Nguyªn lµ mét trong sè
Ýt nh÷ng vïng ë n−íc ta cã giíi thùc vËt giµu cã nhÊt, mang ®Æc tr−ng ®éng,
thùc vËt nhiÖt giã mïa §«ng Nam ¸.
T©y Nguyªn cã mét th¶m thùc vËt nguyªn sinh lµ c¸c lo¹i rõng rËm, m−a
mïa nhiÖt ®íi vµ nh÷ng rõng rËm th−êng xanh hay nöa rông l¸ mïa víi thµnh
phÇn c¸c gièng loµi rÊt phong phó. Do cã ®Þa h×nh ®a d¹ng víi c¸c khèi nói cao,
®Þa h×nh l¹i bÞ chia c¾t t−¬ng ®èi m¹nh, nªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù
b¶o tån c¸c loµi thùc vËt cæ còng nh− h×nh thµnh c¸c loµi míi.
DÉn l¹i thèng kª thµnh phÇn thùc vËt ë T©y Nguyªn do M.Schmid c«ng
bè n¨m 1974, Theo Phan KÕ Léc cho biÕt cã kho¶ng 3.600 loµi thùc vËt bËc
cao, gÇn 1.200 chi vµ 223 hä; cã kho¶ng 700 loµi c©y gç, gÇn 400 loµi d©y leo,
h¬n 400 loµi b× sinh 7 .
Rõng T©y Nguyªn gåm c¸c kiÓu: Rõng nhiÖt ®íi vµ m−a mïa (cßn gäi lµ
rõng m−a nhiÖt ®íi), rõng rËm nhiÖt ®íi th−êng xanh m−a mïa, rõng rËm nhiÖt
®íi nöa rông l¸, rõng vµ tr¶ng tre, rõng th«ng, rõng ®Çm lÇy... víi rÊt nhiÒu c¸c
lo¹i gç quý nh− tr¾c, mun, muång ®en, sÕn, t¸u, chß chØ, x¨ng lÎ, hoµng lim,
vµng t©m, d¹ h−¬ng, re, géi, th«ng... Rõng cho nhiÒu loµi c©y cã hoa qu¶ vµ cñ
¨n ®−îc, cã thÓ bæ sung vµo nguån dinh d−ìng nu«i sèng con ng−êi. Ngoµi ra,
cßn ph¶i kÓ ®Õn nguån d−îc liÖu dåi dµo nh− trÇm h−¬ng, sa nh©n, quÕ... ®Æc
biÖt lµ s©m vèn næi tiÕng ë vïng nói Ngäc Linh (Kon Tum).
Víi mét diÖn tÝch réng lín, T©y Nguyªn phÝa b¾c nèi liÒn víi Hoa Nam
qua d·y Tr−êng S¬n, phÝa t©y nam nèi liÒn víi c¸c n−íc Lµo, Campuchia, Th¸i
Lan vµ Myanmar ®· t¹o nªn mét hµnh lang réng n¬i gÆp gì cña c¸c nhãm ®éng
vËt cã nguån gèc kh¸c nhau. HÖ ®éng vËt T©y Nguyªn phong phó, giµu vÒ
thµnh phÇn gièng loµi.
Nh÷ng c«ng bè míi ®©y cho biÕt, T©y Nguyªn cã trªn 80 loµi c¸ n−íc
ngät, 25 loµi Õch nh¸i, 50 loµi bß s¸t, 370 loµi chim vµ trªn 100 loµi thó8 .
Nh÷ng loµi thó lín ë T©y Nguyªn nh− voi, bß tãt, bß rõng, bß x¸m, tr©u rõng, tª
gi¸c. §©y lµ c¸c loµi thó ¨n cá lín vµ quý hiÕm cña T©y Nguyªn nãi riªng vµ
vïng §«ng Nam ¸ nãi chung. Ngoµi ra, T©y Nguyªn cßn cã rÊt nhiÒu c¸c loµi

7
Phan KÕ Léc. Mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n hÖ vµ th¶m thùc vËt T©y Nguyªn. Trong T©y Nguyªn
c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Nxb. KH&KT, Hµ Néi, 1985, tr. 211.
8
Lª Träng Cóc, Terry Rambo A. Mét sè vÊn ®Ò sinh th¸i nh©n v¨n ViÖt Nam. Nxb N«ng
nghiÖp, Hµ Néi, 1995.tr. 35.
11
thó quý hiÕm kh¸c nh−: Nai tr©u, nai cµ t«ng, nai lîn, ho½ng, lîn rõng, thá rõng,
sãc v»n, sãc chuét, dói, khØ vµng, khØ mÆt ®á, väc ®en, gÊu chã, hæ, b¸o...
Trong sè 370 loµi chim ë T©y Nguyªn, mét sè loµi cã sè l−îng lín nh−:
Gµ rõng, gµ g«, cu g¸y... Trong c¸c loµi c¸ cã c¸ l¾c, c¸ ngùa, c¸ ph¸, c¸ ch¹ch
s«ng, c¸ th¸c l¸c, c¸ m−¬ng, c¸ niªn, c¸ l¨ng, c¸ lßng tong, c¸ trÇu, c¸ trª, c¸
chÐp... Nh÷ng c¸ nµy hiÖn cßn nhiÒu ë c¸c s«ng nh− s«ng Sa ThÇy, s«ng Ba
hoÆc ë c¸c hå nh− BiÓn Hå, Hå L¨k. Ngoµi ra cßn mét sè thuû s¶n kh¸c cã gi¸
trÞ nh− kú ®µ, r¸i c¸, Õch, t«m, cua, trai, èc...
Nh×n chung, ®iÒu kiÖn tù nhiªn, khÝ hËu, c¶nh quan m«i tr−êng, th¶m
thùc vËt vµ hÖ ®éng vËt T©y Nguyªn phong phó vµ ®a d¹ng cã thÓ gióp cho ho¹t
®éng s¨n b¾t vµ h¸i l−îm cña c− d©n thêi tiÒn sö.
6. LÞch sö vµ d©n c−
LÞch sö mét vïng ®Êt ®−îc ®¸nh dÊu bëi sù xuÊt hiÖn con ng−êi c− tró vµ
khai ph¸. Theo c¸ch hiÓu nµy th× T©y Nguyªn cã lÞch sö tõ thêi ®¹i ®¸ cò, Ýt ra
c¸ch ®©y chõng 3 v¹n n¨m. Nh−ng lÞch sö theo tiªu chÝ lµ sù xuÊt hiÖn nhµ n−íc
vµ thµnh v¨n, th× T©y Nguyªn míi xuÊt hiÖn c¸ch ®©y ch−a l©u. Thùc ra, nh÷ng
biªn chÐp cña c¸c sö gia thêi phong kiÕn vÒ vïng ®Êt T©y Nguyªn kh«ng nhiÒu.
Trªn nh÷ng nÐt chung nhÊt cã thÓ thÊy r»ng, suèt thiªn niªn kû I sau
C«ng nguyªn, T©y Nguyªn lµ ®Þa bµn tranh chÊp gi÷a c¸c quèc gia cæ ®¹i. N¨m
1149, vua Champa ®¸nh ®uæi Ch©n L¹p vµ tiÕn ®¸nh c¸c bé l¹c ë T©y Nguyªn
vµ kiÓm so¸t vïng nµy h¬n 300 n¨m.
§Õn n¨m 1470, vua Lª Th¸nh T«ng cña §¹i ViÖt ®em qu©n ®¸nh
Champa, quèc gia Champa bÞ tan r·, T©y Nguyªn trë thµnh phiªn quèc cña §¹i
ViÖt. Nam Bµn chÝnh lµ phÇn ®Êt cña T©y Nguyªn mµ trong s¸ch Phñ biªn t¹p
lôc cña Lª Quý §«n cã nh¾c ®Õn: "N−íc Nam Bµn x−a do Lª Th¸nh T«ng
phong, n»m ë phÝa t©y ®Çu nguån phñ Phó Yªn, tõ nguån An L¹c ®i lªn c¸c
th«n Hµ Nghiªu, ®Êt CÇy, qua ®Ìo La Hai, gi¸p ®Êt phñ Phó Yªn, ®Õn c¸c xø
S«ng L«i, N−íc N«ng, Th−îng Nhµ ®Õn nguån Hµ L«i lµ chç c¸c s¸ch ng−êi
§ª, ng−êi Man (tôc gäi §ª lµ Ch¨m, Man lµ Mäi) céng 3 ngµy. L¹i tõ ®ã cho
ng−êi Man tiÒn b¶o hé dÉn ®−êng theo ®−êng nói mµ ®i hÕt 14 ngµy th× ®Õn n¬i
hai vua Thuû X¸ vµ Ho¶ X¸ n−íc Nam Bµn. N−íc Êy cã chõng 50 th«n, trong
n−íc cã nói Bµ Nam rÊt cao lín, lµ s¬n trÊn mét ph−¬ng" 9 . Sau nµy, Phan Huy
Chó cã nh¾c l¹i n−íc Nam Bµn, trong n−íc Êy cã 2 vua Thuû vµ Ho¶ chia ë bªn
®«ng vµ t©y nói 10 .
Ho¶ X¸ (P¬tao pui) vµ Thuû X¸ (P¬tao ya) lµ tªn gäi 2 vÞ thñ lÜnh thÇn bÝ
cña bé l¹c Jarai, nh−ng hÇu hÕt c¸c bé l¹c ë cao nguyªn ®Òu biÕt tiÕng vµ kÝnh
nÓ. HiÖn nay ë huyÖn Ayunpa vµ Ch− Sª vÉn cã ng−êi tù x−ng lµ P¬tao pui
(Vua Löa) vµ P¬tao ya (Vua N−íc), nh−ng nh÷ng "vua" nµy hiÖn chØ lµm chøc

9
Lª Quý §«n. Phñ biªn t¹p lôc (B¶n dÞch ViÖn Sö häc). Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1962, tr.126.
10
Phan Huy Chó. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ (B¶n dÞch cña ViÖn Sö häc). Nxb. Sö häc,
Hµ Néi, 1960, tr.138.
12
n¨ng cña mét thÇy cóng cã uy tÝn trong vïng. Râ rµng, trong lÞch sö vai trß c¸c
tï tr−ëng bé l¹c ë T©y Nguyªn lµ rÊt lín, Ýt ra lµ tõ thÕ kû XII vai trß ®ã ®−îc
thÓ hiÖn qua Ho¶ X¸ vµ Thuû X¸ mµ sö s¸ch ®· biªn chÐp, trong t©m thøc ®ång
bµo c¸c d©n téc ë cao nguyªn 11 .
N¨m 1540, vua Lª míi chÝnh thøc phong v−¬ng cho cho Ho¶ X¸ vµ Thuû
X¸, cho di d©n lËp Êp, x©y dùng dinh ®iÒn, chØnh ®èn viÖc giao th−¬ng bu«n b¸n
víi ng−êi Th−îng ë T©y Nguyªn. ChØ sau khi NguyÔn Nh¹c vµ NguyÔn HuÖ
dùng cê khëi nghÜa lËp c¨n cø ë vïng nói An Khª (Gia Lai), mèi liªn minh
ng−êi ViÖt vµ ng−êi Th−îng thËt sù míi ®−îc thiÕt lËp.
Sau khi n¾m quyÒn, NguyÔn Phóc ¸nh vµ c¸c triÒu vua nhµ NguyÔn sau
®ã b¾t ®Çu chØnh ®èn bé m¸y cai trÞ vµ chó träng ph¸t triÓn kinh tÕ vïng T©y
Nguyªn. Cuèi thÕ kû XVIII ®Çu XIX, qu©n Xiªm nhiÒu lÇn ®em qu©n ®¸nh
chiÕm c¸c ®ån luü cña ViÖt Nam ë t¶ ng¹n s«ng Mª C«ng. Vua Gia Long ®·
më nhiÒu ®ît tiÕn c«ng qu©n Xiªm vµ gi¶i phãng vïng ®Êt nµy, ®uæi qu©n Xiªm
lui vÒ phÝa h÷u ng¹n s«ng Mª C«ng.
N¨m 1848, nhiÒu gi¸o sÜ ng−êi Ph¸p ®· x©y dùng c¸c c¬ së Thiªn chóa
gi¸o ë T©y Nguyªn. N¨m 1898, triÒu ®×nh HuÕ nh−îng quyÒn kiÓm so¸t T©y
Nguyªn cho Ph¸p. Tõ ®ã, T©y Nguyªn thuéc quyÒn b¶o hé cña Ph¸p. C¸c tØnh ë
T©y Nguyªn lÇn l−ît ®−îc thµnh lËp.
C¸ch m¹ng th¸ng T¸m (1945) thµnh c«ng, nh©n d©n c¸c d©n téc T©y
Nguyªn ch−a kÞp h−ëng quyÒn ®éc lËp th× ngµy 24/6/1946, thùc d©n Ph¸p b¾t
®Çu tÊn c«ng chiÕm c¸c vïng ®Êt T©y Nguyªn. Cuéc chiÕn ®Êu v« cïng bÒn bØ
cña nh©n d©n c¸c d©n téc T©y Nguyªn trong suèt 2 cuéc kh¸ng chiÕn chèng
Ph¸p vµ chèng Mü ®· dÉn ®Õn th¾ng lîi hoµn toµn vµo ngµy 30/4/1975 ngµy
miÒn Nam hoµn toµn gi¶i phãng. N¨m 1975, T©y Nguyªn cã 3 tØnh lµ Gia Lai -
Kon Tum, §¨k L¨k vµ L©m §ång. N¨m 1991, tØnh Gia Lai - Kom Tum ®−îc
t¸ch thµnh tØnh Gia Lai vµ Kon Tum. N¨m 2003, §¨k L¨k ®−îc t¸ch thµnh tØnh
§¨k L¨k vµ D¨k N«ng. Tõ ®ã, T©y Nguyªn cã 5 tØnh lµ Kon Tum, Gia Lai, §¨k
L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång.
D©n c− ë T©y Nguyªn gåm 2 bé phËn lµ c− d©n t¹i chç (b¶n ®Þa) vµ c−
®Õn sau (di c−). C− d©n b¶n ®Þa T©y Nguyªn c− tró ë ®©y kho¶ng ngh×n n¨m,
thuéc 12 thµnh phÇn d©n téc víi hµng chôc nhãm ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau vµ theo
2 hÖ ng«n ng÷ lín lµ Mon Khmer vµ Malayo - Polynesien. Thuéc nhãm ng«n
ng÷ Mon - Khmer cã Bahnar, X¬ §¨ng, C¬ Ho, Hrª, M'n«ng, X'tiªng, Bru, M¹,
Co, GiÎ - T'riªng, Ch¬ro, R¬ N¨m, Br©u; thuéc nhãm ng«n ng÷ Malayo -
Polynesien cã Jarai, £®ª, Ch¨m, Raglai, Churu. Theo tæng ®iÒu tra d©n sè th¸ng
4 - 1999, toµn T©y Nguyªn cã 3.062.200 ng−êi. Trong ®ã c− d©n b¶n ®Þa cã
136.000 ng−êi Bahnar, 100.000 ng−êi C¬ Ho, 67.300 ng−êi M'n«ng, 26.000
ng−êi M¹; 150 ng−êi Br©u, 230 ng−êi R¬ M¨m; 240.000 ng−êi Jarai, 195.000
ng−êi £ §ª vµ 10.000 ng−êi Chu Ru…

11
Xem: P¬tao Apui: T− liÖu vµ nhËn ®Þnh. NhiÒu t¸c gi¶. Së VHTT Gia Lai xuÊt b¶n, Pleiku, 2004.

13
 Nh÷ng c− d©n t¹i chç nµy cã sù thèng nhÊt vÒ ph−¬ng diÖn lÞch sö v¨n
ho¸, b¶o l−u nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸ b¶n ®Þa cña v¨n ho¸ §«ng S¬n vµ Ýt chÞu ¶nh
h−ëng cña v¨n minh Trung Ên. Nh−ng hä l¹i rÊt kh¸c nhau vÒ ng«n ng÷, phong
tôc, tËp qu¸n; ®ång thêi cã sù chªnh lÖch vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi do quy luËt
ph¸t triÓn kh«ng ®Òu gi÷a c¸c vïng miÒn trong lÞch sö.

Cuèi thÕ kû
XIX, theo Gi¸o s−
§Æng Nghiªm V¹n,
T©y Nguyªn nh×n
chung cßn ë tr×nh ®é
thÊp, thuéc thêi kú
®Çu cña x· héi cã
giai cÊp 12 . §¬n vÞ x·
héi d−êng nh− duy
nhÊt lµ c¸c bu«n, c¸c
plei. C«ng x· n«ng
th«n víi thiÕt chÕ x·
héi chÆt chÏ. Ranh
giíi l·nh thæ, quyÒn
së h÷u tËp thÓ vÒ ®Êt
®ai, chñ tr× mét bé
m¸y chÝnh trÞ lµ chñ
lµng hay mét téc
tr−ëng vµ héi ®ång
tr−ëng nãc. H×nh
thøc cai trÞ lµ giai
®o¹n d©n chñ qu©n
sù. Mçi téc ng−êi
theo mét chÕ ®é phô
hÖ hay mÉu hÖ; c¸c
luËt tôc, lÔ thøc g¾n
liÒn víi bu«n lµng.

S¬ ®å 3. Ng«n ng÷ vµ téc ng−êi ë T©y Nguyªn

ThiÕt chÕ ®ã ®−îc coi lµ linh thiªng, tån t¹i bÊt chÊp nh÷ng biÕn ®éng
bªn ngoµi. HiÖn nay, thiÕt chÕ x· héi cæ truyÒn T©y Nguyªn vÉn tån t¹i, song
kh«ng trän vÑn, kh«ng chÝnh thèng nh−ng vÉn cã t¸c dông to lín. §ã lµ uy tÝn
cña c¸c giµ lµng, c¸c tï tr−ëng, søc m¹nh cña luËt tôc, ý thøc hÖ, t©m lý x· héi,
nÕp sèng, lÔ thøc trong ph¹m vi c«ng x· gia ®×nh.

12
§Æng Nghiªm V¹n. Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi hiÖn nay ë T©y Nguyªn. Trong T©y Nguyªn trªn
®−êng ph¸t triÓn. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1989, tr. 77.

14
 ThiÕt chÕ x· héi T©y Nguyªn ®−îc x¸c lËp trªn c¬ së thèng nhÊt bÒn chÆt
cña nh÷ng ng−êi kh¸c huyÕt thèng cña mét téc ng−êi, céng c− trªn mét l·nh
thæ nhÊt ®Þnh, ®−îc quy ®Þnh bëi mét ranh giíi râ rµng, cïng s¶n xuÊt tËp thÓ
trªn nh÷ng thöa ruéng kh« hay trªn n−¬ng rÉy; cïng s¨n b¾t, h¸i l−îm víi
nh÷ng c«ng cô th« s¬, víi kü thuËt qu¶ng canh, du canh, du c− hay lu©n canh,
®Þnh c−, tu©n thñ mét lÞch tr×nh s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Sù thèng nhÊt s¶n xuÊt ®ã,
kiÓu s¶n xuÊt hîp t¸c nguyªn thuû ®ã, lµ mét kÕt qu¶ cña sù yÕu ®uèi cña c¸
nh©n, chø kh«ng ph¶i cña viÖc x· héi ho¸ t− liÖu s¶n xuÊt, nh− C.M¸c ®· nhËn
®Þnh 13 , ®· cho mét n¨ng suÊt bÊp bªnh, phô thuéc vµo thiªn nhiªn, kh«ng cã c¬
së chuyªn m«n ho¸ lao ®éng, buéc chÊp nhËn sù ph©n c«ng lao ®éng theo giíi.
Trong x· héi cæ truyÒn T©y Nguyªn, con ng−êi gi÷ ®−îc ®øc tÝnh tèt cña
mét x· héi ch−a cã giai cÊp, ®ã lµ träng danh dù, c«ng b»ng, ch©n thËt, vÞ tha,
m×nh v× mäi ng−êi, mäi ng−êi v× m×nh. Trong c¸c tËp thÓ bÐ nhá ®ã, nh−ng l¹i
b»ng lßng víi mét nhu cÇu nghÌo nµn, thÊp kÐm, gi¶n ®¬n; b»ng lßng tu©n thñ
víi cuéc sèng ®· ®−îc ®Þnh tr−íc, ®−îc an bµi tr−íc thÇn linh vµ ®Þnh mÖnh.
Con ng−êi t¾m m×nh trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn, tù tóc, tù cÊp, ®−îc −u ®·i bëi
mét thiªn nhiªn trï phó, chÊp nhËn sù ph©n phèi b×nh qu©n, kh«ng ®Õm xØa ®Õn
n¨ng suÊt lao ®éng, tµi n¨ng cña tõng c¸ nh©n; kh«ng tÝnh ®Õn gi¸ thµnh, ®Õn
viÖc t¸i s¶n xuÊt më réng. Hä còng ch−a thÊy cÇn cã häc vÊn, tho¶ m·n víi c¸c
h×nh thøc v¨n nghÖ, gi¶i trÝ d©n d· phong phó, ®−îm s¾c d©n téc, nh−ng Ýt thay
®æi, hay lao vµo nh÷ng lÔ thøc t«n gi¸o, nh÷ng b÷a r−îu sau thêi gian lao ®éng
mÖt nhäc, dùa trªn søc c¬ b¾p lµ chÝnh 14 .
C− d©n ®Õn sau tiªu biÓu lµ ng−êi ViÖt, hä cã mÆt ë ®©y vµo cuèi thÕ kû
XVIII víi viÖc NguyÔn Nh¹c vµ NguyÔn HuÖ lËp c¨n cø kh¸ng chiÕn chèng nhµ
NguyÔn vµ lËp chî An Khª. §Õn ®Çu thÕ kû XX, ng−êi ViÖt ë T©y Nguyªn
kh«ng qu¸ vµi ngh×n ng−êi. §Õn n¨m 1945, ng−êi ViÖt chiÕm kho¶ng 5% tæng
d©n sè T©y Nguyªn. Tõ 1975 ®Õn nay, ng−êi ViÖt ®Õn T©y Nguyªn t¨ng rÊt
nhanh: 1975 chiÕm trªn 50% d©n sè, 1987 gÇn 70% d©n sè. Mét sè d©n téc Ýt
ng−êi ë c¸c tØnh phÝa B¾c di c− ngµy mét ®«ng (kÓ c¶ di d©n tù do) ®Õn nay
còng cã hµng v¹n ng−êi.
Theo Gi¸o s− §Æng Nghiªm V¹n, quÇn thÓ c− d©n míi ®Õn c− tró ë T©y
Nguyªn rÊt phøc t¹p. §ã lµ mét céng ®ång ch−a thuÇn nhÊt cho dï lµ mét téc
ng−êi. Nh−ng hä ®·, ®ang vµ sÏ lµ lùc l−îng chñ yÕu trong c«ng cuéc ph¸t triÓn
T©y Nguyªn. Nh÷ng ng−êi nµy c− tró ë vïng quan träng, ®Çu mèi vÒ kinh tÕ,
chÝnh trÞ, x· héi, v¨n ho¸; chiÕm ®a sè trong bé m¸y ®iÒu hµnh kinh tÕ vµ s¶n
xuÊt; cã n¨ng lùc kinh doanh, n¾m b¾t ®−îc nh÷ng tiÕn bé khoa häc kü thuËt; lµ
ng−êi ®iÒu chØnh nhÞp ®é ho¹t ®éng kinh tÕ ë T©y Nguyªn vµ lµ lùc l−îng chñ
lùc trong viÖc ph¸t triÓn mäi mÆt cña T©y Nguyªn hiÖn nay 15 .

13
Th− cña C.M¸c göi Vera Datxulitx (1881). Trong Bµn vÒ c¸c x· héi tiÒn t− b¶n. Nxb.
KHXH, Hµ Néi, 1975, tr. 309.
14
§Æng Nghiªm V¹n 1989. §· dÉn, tr. 70.
15
§Æng Nghiªm V¹n 1989. §· dÉn, tr. 83.

15
 T− nh÷ng ®iÓm tr×nh bµy trªn, cã thÓ kh¸i qu¸t ®«i nÐt vÒ duyªn c¸ch mét
vïng ®Êt T©y Nguyªn. Toµn bé T©y Nguyªn ®−îc vÝ nh− mét c¸nh diÒu c¨ng
giã, vót trªn bÇu trêi miÒn Trung ViÖt Nam. Hai ®Ønh cao nhÊt cña c¸nh diÒu lµ
tØnh Kon Tum ë cùc b¾c vµ L©m §ång ë cùc nam. Cùc b¾c cã khèi nói granite
Ngäc Linh cao 2.588m, cßn cùc nam sõng s÷ng d·y nói Ch− Yang Xin víi ®Ønh
cao 2.405m. PhÇn gi÷a tròng xuèng víi ®é cao trung b×nh 500 - 600m lµ c¸c
cao nguyªn bÒ mÆt san b»ng, kÕ nhau mang c¸c tªn gäi: cao nguyªn Kon Hµ
Nõng, Pleiku, Bu«n Ma Thuét (hay §¨k L¨k) M'dr¨k, §¨k N«ng, Di Linh (hay
L©m Viªn).
T©y Nguyªn ®«i khi cßn gäi lµ miÒn nói Tr−êng S¬n Nam vµ lµ sù tiÕp
nèi cña Tr−êng S¬n B¾c. Cã ®iÒu, vïng nói Êy kh«ng cßn lµ mét d·y nói n÷a mµ
lµ mét khèi "nói - cao nguyªn" víi bÒ mÆt l−în sãng réng thªnh thang vµ nh÷ng
dßng s«ng lín ch¶y ngo»n nghÌo vÒ phÝa t©y. Lµm mét ®−êng c¾t däc tõ Kon
Tum qua Gia Lai, xuèng §¨k L¨k, §¨k N«ng råi L©m §ång, cã thÓ b¾t gÆp ë
®©y mét hÖ sinh th¸i ®Æc tr−ng: nói - cao nguyªn - nói. Nh÷ng nói vµ cao
nguyªn ë ®©y ®· t¹o cho ®Þa h×nh T©y Nguyªn mét nÐt s¬n nguyªn mÒm m¹i
h¬n bÊt kú vïng nói nµo mµ ta ®· gÆp ë Tr−êng S¬n B¾c hay T©y B¾c ViÖt Nam.
Khã mµ cã mét ý niÖm râ rÖt vÒ ranh giíi ®Þa h×nh gi÷a T©y Nguyªn víi
c¸c tØnh ven biÓn Trung Bé ViÖt Nam. ThËt ra, vïng ®Êt miÒn Trung chØ lµ sù
kÐo dµi cña T©y Nguyªn vÒ h−íng ®«ng mµ th«i. D−íi gãc ®é ®Þa - v¨n ho¸,
toµn bé s−ên ®«ng cña T©y Nguyªn nèi víi c¸c tØnh Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng·i,
B×nh §Þnh, Phó Yªn vµ Kh¸nh Hoµ còng chØ lµ sù tiÕp tôc kÐo dµi, h¹ ®é cao
nói ®åi, ®Ó v−¬n ra tiÕp cËn ®ång b»ng ven biÓn miÒn Trung. Lµm mét l¸t c¾t
ngang tõ t©y sang ®«ng, cã thÓ b¾t gÆp ë ®©y mét kiÓu hÖ sinh th¸i phæ qu¸t:
Cao nguyªn - nói ®åi - ®ång b»ng - biÓn ®¶o. Hai chiÒu ngang - däc Êy
gãp phÇn dÖt nªn mét duyªn c¸ch cña T©y Nguyªn.
§−êng ph©n thuû cña T©y Nguyªn vÒ c¬ b¶n ch¹y theo h−íng b¾c - nam,
gÇn trïng víi quèc lé 14 hiÖn nay, chia T©y Nguyªn thµnh 2 nöa: s−ên ®«ng vµ
s−ên t©y. C¸c s«ng Kr«ng P«k«, §¨k Bla vµ Sa ThÇy cïng héi nhËp t¹o dßng Sª
San ë nam Kom Tum. C¸c s«ng Ea H'leo, Kr«ng Ana, Kr«ng N« cïng giao héi
t¹o dßng Srªp«k ë phÝa t©y b¾c §¨k L¨k. C¶ 2 hÖ thèng s«ng cÊp 2 nµy ®Òu ®æ
n−íc sang Campuchia vµ nhËp vµo hÖ thèng Mª C«ng. Con s«ng Ba lµ s«ng lín
duy nhÊt ë T©y Nguyªn ®æ n−íc ra biÓn §«ng qua cöa Tuy Hoµ. MÆc dï hÖ
thèng s«ng suèi th−a thít, ph©n bè kh«ng ®Òu, nh−ng n¬i ®©y vÉn lµ vïng ®Êt lý
t−ëng cho cuéc sèng cña bao thÕ hÖ con ng−êi, tõ nguyªn thuû ®Õn h«m nay.
T©y Nguyªn kh¸ b»ng ph¼ng, ®i l¹i dÔ dµng, cã nguån kho¸ng s¶n dåi
dµo, nguån n¨ng l−îng tõ dßng ch¶y cña s«ng, sù trï phó cña ®Êt trång trªn c¸c
cao nguyªn, khÝ hËu «n hoµ, m¸t mÎ, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh. §Æc biÖt h¬n lµ
cã mét hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi, ®a d¹ng. Rõng bao ®êi nay thuéc së h÷u
c«ng céng. Con ng−êi sinh ra ë rõng, lín lªn trong céng ®ång lµng, mµ lµng lµ
mét phÇn c¾t ra tõ rõng. Lµng chuyÓn ®i, ®Êt lµng trë vÒ rõng. Con ng−êi lµm
n−¬ng, lµm rÉy trªn ®Êt rõng; khi bá hoang, ®Êt trë l¹i thµnh rõng. Con ng−êi

16
n−¬ng nhê rõng ®Ó s¨n b¾t, h¸i l−îm, gi¶i quyÕt c¸i ¨n hµng ngµy. Khi chÕt, con
ng−êi ®−îc ch«n trªn ®Êt rõng; sau lÇn lµm lÔ bá m¶, con ng−êi l¹i trë vÒ víi
thiªn nhiªn, víi ®Êt rõng. Rõng ë tr−íc mÆt, rõng ë sau l−ng, ë xung quanh con
ng−êi T©y Nguyªn, rõng trong thùc t¹i vµ rõng trong t©m thøc, trong luËt tôc vµ
c¶ truyÒn thèng. Ph¸ rõng, ®Èy con ng−êi ra khái rõng lµ mÊt tÊt c¶. Rõng T©y
Nguyªn lµ thÕ. Con ng−êi vµ céng ®ång ng−êi g¾n chÆt víi rõng T©y Nguyªn.
Cßn vÒ kh¶o cæ häc, cµng lïi s©u vµo qu¸ khø, rõng cµng cã ý nghÜa lín lao ®èi
víi con ng−êi vµ céng ®ång ng−êi nguyªn thuû.
Ch−a ai ®oan ch¾c r»ng m×nh ®· ph¸t hiÖn hÕt sù giµu cã, bÝ Èn cña thiªn
nhiªn T©y Nguyªn; nh÷ng vÎ ®Ñp tiÒm tµng cña l·nh thæ, cña con ng−êi thuÇn
ph¸c n¬i ®©y, con ng−êi mµ c¶ cuéc ®êi g¾n liÒn víi c¸c lÔ héi ®éc ®¸o, nh÷ng
pho sö thi ®Çy ¾p chÊt hïng ca, nh÷ng vò ®iÖu bèc löa bªn m¸i nhµ r«ng cao vót
gi÷a rõng xanh. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®ang lµ tiÒm n¨ng phÝa tr−íc cña nh©n d©n
c¸c d©n téc T©y Nguyªn, sÏ ®−îc kh¬i dËy, ®¸nh thøc cïng víi bÒ dµy lÞch sö
v¨n ho¸, t¹o nªn mét duyªn c¸ch rÊt T©y Nguyªn.

17
 ch−¬ng hai

t×nh h×nh ph¸t hiÖn vμ nghiªn cøu

kh¶o cæ häc tiÒn sö t©y nguyªn

LÞch sö ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc T©y Nguyªn ®−îc chia
thµnh 2 giai ®o¹n víi mèc lµ tr−íc vµ sau n¨m 1975.

1. Tr−íc n¨m 1975

Nh÷ng ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë T©y Nguyªn ®−îc biÕt vµo nh÷ng n¨m
cuèi thÕ kû XIX ®Çu XX, do c¸c gi¸o sÜ vµ sÜ quan ng−êi Ph¸p thùc hiÖn.
N¨m 1890 vµ n¨m 1891, Auguste Pavie ®· tæ chøc mét cuéc th¸m hiÓm
®Þa h×nh, qu©n sù vµ vÏ b¶n ®å §«ng D−¬ng trªn ®Êt T©y Nguyªn nh»m phôc vô
cho môc tiªu x©m l−îc vµ n« dÞch cña thùc d©n Ph¸p. Ph¸i bé Pavie chia thµnh
hai nhãm: Nhãm thø nhÊt gåm §¹i uý De Malglaive vµ §¹i uý Tunnelet Faber
phô tr¸ch kh¶o s¸t vïng SÐbanghien. Nhãm thø hai gåm §¹i uý Cupet, ®¹i uý
Cogniard, Trung uý Dugast vµ thanh tra Garnier nghiªn cøu vïng Kon Tum -
Pleiku. §¹i uý Cupet rêi KratiÐ vµo th¸ng Ch¹p n¨m 1890, chÆng ®Çu tiªn lµ
B¶n §«n, råi tõ B¶n §«n, Cupet ®i lªn phÝa b¾c, tiÕn däc theo s«ng Ayun vµ tíi
Kon Tum. Trong c¸c ®ît kh¶o s¸t nµy, hÇu nh− ng−êi Ph¸p kh«ng cã ph¸t hiÖn
g× vÒ kh¶o cæ häc, mµ môc tiªu chÝnh lµ th¸m s¸t ®Þa h×nh, qu©n sù vµ lËp b¶n
®å T©y Nguyªn chuÈn bÞ cho viÖc ®¸nh chiÕm cai trÞ vïng ®Êt nµy.
B¸c sÜ Yersin ng−êi Ph¸p gèc Thôy SÜ còng cã mét sè cuéc phiªu du trªn
®Êt §¨k L¨k vµ cao nguyªn Langbian. Th¸ng 4 -1892, b¸c sÜ Yersin tæ chøc ®ît
th¸m hiÓm tõ Nha Trang qua Ninh Hoµ, sang §¨k L¨k ®Ó tíi Stung Treng
(Campuchia). B¸c sÜ ®· kh¶o s¸t däc theo s«ng Boung, s«ng Kr«ng Ana, råi
ng−îc dÇn theo s«ng nµy ®Ó tíi B¶n §«n. T¹i ®©y, b¸c sÜ ®· lµm quen víi tï
tr−ëng Khoun You Noup (Khun Yu Nop) råi theo ®−êng s«ng Srªp«k b»ng voi
®Ó tíi Long Path, tõ ®ã ®i tíi Stung Treng. Sau nµy, khi ®iÒu khiÓn ViÖn Pasteur
ë Nha Trang, b¸c sÜ Yersin cßn tæ chøc mét sè ®ît kh¶o s¸t n÷a ë T©y Nguyªn,
song môc tiªu chÝnh lµ y khoa vµ canh n«ng, cßn c¸c di tÝch kh¶o cæ còng ch−a
cã ph¸t hiÖn nµo.
Mét trong sè ng−êi ®· tõng tham gia vµo ph¸i bé Pavie tr−íc ®©y lµ
D’Odend’hal, lóc ®ã lµ céng t¸c viªn cña Tr−êng ViÔn ®«ng B¸c cæ Ph¸p, n¨m
1904, ®· tiÕn hµnh mét ®ît th¸m hiÓm tõ Phan Rang qua Langbian vµo §¨k
L¨k. ¤ng ta dõng ch©n vµ kh¶o s¸t d©n téc häc kh¸ l©u ë Cheo Reo, sau ®ã bÞ
chÕt t¹i T©y Nguyªn ngµy 7 th¸ng 4 n¨m 1904. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu cña m×nh, «ng ®· ®Ó l¹i mét sè t− liÖu ®¸ng chó ý vÒ phong tôc tËp qu¸n
cña c¸c bé l¹c ng−êi £®ª vµ Jarai ë T©y Nguyªn.

18
 TiÕp sau D’Odend’had lµ Gi¸o s− H. Maitre, ng−êi sang §«ng D−¬ng tõ
n¨m 1905, vµ liªn tôc nhiÒu n¨m ho¹t ®éng do th¸m ë T©y Nguyªn, tËp trung
nhiÒu ë Bu«n Ma Thuét vµ c¸c vïng phô cËn. ¤ng ®· kh¶o cøu th¸p Champa,
thu thËp kh¸ nhiÒu t− liÖu vµ viÕt cuèn s¸ch: Nh÷ng vïng Th−îng ë Nam §«ng
D−¬ng (Les RÐgions Mäi du Sud Indochinois). MÊy n¨m sau, «ng cßn cho ra
m¾t cuèn Rõng nói Th−îng (Les Jungles Mäi). ¤ng ta chÕt ë T©y Nguyªn vµo
th¸ng 8 n¨m 1914. Nh÷ng t− liÖu cña hai cuèn s¸ch nãi trªn cã gi¸ trÞ ®èi víi
nh÷ng ai muèn biÕt vÒ Ho¶ x¸, Thuû x¸ vµ phong tôc, tËp qu¸n cña mét sè téc
ng−êi thêi ®ã ë T©y Nguyªn. VÒ mÆt kh¶o cæ häc, ®¸ng chó ý lµ nh÷ng ghi
chÐp, kh¶o cøu vÒ th¸p Yang Pr«ng (hiÖn ë x· Ea Rok, huyÖn Ea Sóp) cña
D’Odend’had, råi sau ®ã lµ kh¶o cøu cña H. Maitre vµo n¨m 1906 vµ 1910 16 .
Bµn vÒ nh÷ng ho¹t ®éng kh¶o cæ cña ng−êi Ph¸p ë giai ®o¹n nµy, c¸c t¸c
gi¶ cuèn C¬ së kh¶o cæ häc viÕt: Trong c¸c cuéc hµnh tr×nh cña nhiÒu tªn sÜ
quan Ph¸p, nhiÒu tªn thùc d©n ®éi lèt “häc gi¶”, thÇy tu th¸m s¸t c¸c miÒn ®Êt
T©y Nguyªn, ë n¬i nµy n¬i kia chóng ®· thu l−îm, t×m mua mét sè ®å ®¸, ®å
®ång cæ. Mét sè trong ®éi qu©n do th¸m Êy nh− HolbÐ, ChÐnieux, Yersin,
Guerlach, Lefevre Pontalis, RiviÌre, G. Dunoutier ®−îc giíi kh¶o cæ thùc d©n
Ph¸p coi nh− nh÷ng ng−êi “tiÒn khu” cña nÒn kh¶o cæ häc §«ng D−¬ng 17 .
ThËt ra, trong giai ®o¹n nµy ng−êi Ph¸p chØ cã mét vµi s−u tËp hiÖn vËt
thêi tiÒn sö vµ còng ch−a cã c«ng bè chi tiÕt vÒ chóng. Nh÷ng di vËt s−u tÇm chØ
®−îc nh¾c s¬ qua trªn mét sè Ên phÈm kh«ng chuyªn vÒ kh¶o cæ. Trong thêi
gian truyÒn ®¹o ë Kon Tum, linh môc R.P. Guerlach ®· s−u tËp ®−îc mét sè r×u
®¸, b«n ®¸ mµ «ng gäi lµ bóa trêi hay vËt thiªng. ¤ng cã nh¾c tíi chóng trong
cuèn Les Sauvages Bahnars (Nh÷ng ng−êi Mäi Bahnar). Trong cuèn Mission
Pavie in n¨m 1894 (tr.7), M.Massie cã nh¾c tíi mét sè r×u ®¸, b«n ®¸ tiÒn sö
thu thËp ë T©y Nguyªn. Trªn TËp san cña tr−êng ViÔn ®«ng B¸c cæ Ph¸p, tËp
II, xuÊt b¶n n¨m 1902 ë Hµ Néi, linh môc L. CadiÌre cã nh¾c tíi mét sè r×u ®¸
tiÒn sö ph¸t hiÖn ë T©y Nguyªn “Les Pierres de foudre” (Nh÷ng viªn ®¸ sÐt
®¸nh), trang 284, cßn thiÕu t¸ Goosin gäi chung lµ nh÷ng r×u sÐt ®¸nh, tr.283).
Mét sè r×u ®¸ do c¸c cha cè thêi ®ã thu thËp ë Kon Tum ®· ®−îc chuyÓn
vÒ B¶o tµng Louis Finot ë Hµ Néi (nay lµ B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam). HiÖn
nay, trong kho B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam cã 20 hiÖn vËt ®¸ chuyÓn tõ Kon
Tum vÒ Hµ Néi vµo thêi kú nµy. Trong ®ã cã 16 r×u b«n cã vai, 1 r×u tø gi¸c, 2
m¶nh vì vµ mét di vËt kh¸c18 . Sau nµy, c¸c linh môc cßn thu thËp thªm mét sè
di vËt ®¸ vµ ®ång n÷a vµ ®−îc l−u gi÷ ë Toµ Gi¸m môc Thõa sai Kon Tum.
N¨m 1999, chóng t«i ®· kh¶o s¸t s−u tËp nµy, s−u tËp gåm 3 cuèc ®¸, 16 b«n
®¸, 13 r×u ®¸, 2 r×u ®ång, 1 gi¸o ®ång 19 .
16
Maitre, H.. Les gegions Moi du Sud - Indochinois. Le plat Cau du Daklac. Paris, 1909.
17
TrÇn Quèc V−îng, Hµ V¨n TÊn, DiÖp §×nh Hoa. C¬ së kh¶o cæ häc. Nxb §H &THCN, Hµ Néi.
1978, tr. 75.
18
Vò V¨n B¸t. VÒ nhãm c«ng cô ®¸ ë Qu¶ng TrÞ Trung Bé vµ Kon Tum. Trong Th«ng b¸o khoa häc,
B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam, sè 2-1988, tr.33-38.
19
NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm. B¸o c¸o ®iÒu tra kh¶o cæ häc T©y Nguyªn n¨m 1999.
T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 1999

19
 ThËt ra nh÷ng ph¸t hiÖn, nghiªn cøu kh¶o cæ häc cña ng−êi Ph¸p ë ViÖt
Nam chØ tËp trung tõ n¨m 1920 ®Õn 1940, g¾n liÒn víi viÖc th¨m dß tµi nguyªn
khai th¸c thuéc ®Þa ë c¸c tØnh miÒn B¾c, cßn ë T©y Nguyªn hÇu nh− kh«ng ®−îc
chó ý vÒ mÆt kh¶o cæ häc. Nh− chóng ta ®Òu biÕt, nh÷ng n¨m 1909 - 1925, H.
Mansuy, råi M. Colani ®· ph¸t hiÖn, khai quËt vµ nghiªn cøu gÇn 40 ®Þa ®iÓm
thuéc v¨n ho¸ B¾c S¬n (tØnh L¹ng S¬n) 20 . Trong nh÷ng n¨m 1926 - 1932,
M.Colani ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu h¬n 50 ®Þa ®iÓm v¨n ho¸ Hoµ B×nh (tØnh Hoµ
B×nh vµ mét sè tØnh l©n cËn) 21 . N¨m 1925 - 1932, E. Patte ph¸t hiÖn vµ nghiªn
cøu mét sè di tÝch hËu kú ®¸ míi nh− Bµu Trã ë Qu¶ng B×nh, §a Bót ë Thanh
Ho¸ 22 . N¨m 1934, Olov Janse ®µo mét sè ®Þa ®iÓm v¨n ho¸ §«ng S¬n vµ mé cæ
ë B¾c Ninh, Thanh Ho¸. C¸c n¨m 1937 - 1938, M. Colani vµ J.G. Andersson
khai quËt mét sè ®Þa ®iÓm thêi ®¹i ®¸ míi trªn vÞnh H¹ Long 23 . DÉu nghiªn cøu
ch−a cã hÖ thèng, ph−¬ng ph¸p khai quËt cßn l¹c hËu, song ng−êi Ph¸p còng ®·
cã mét sè c«ng tr×nh vÒ kh¶o cæ häc tiÒn sö ®¸ng chó ý: N¨m 1931, H. Mansuy
viÕt TiÒn sö §«ng D−¬ng, n¨m 1936, E. Patte viÕt §«ng D−¬ng TiÒn sö 24 .
Trªn vïng ®Êt T©y Nguyªn, giai ®o¹n nµy ng−êi Ph¸p tËp trung nghiªn
cøu d©n téc häc, biªn so¹n tõ ®iÓn Ph¸p - £®ª, Ph¸p - Jarai, cßn kh¶o cæ th× hÇu
nh− kh«ng ®−îc tiÕn hµnh. Trong giai ®o¹n tõ 1922 ®Õn n¨m 1954, ë T©y
Nguyªn cã 3 ph¸t hiÖn ®¸ng chó ý theo thêi gian: Trèng ®ång ë Kon Tum, bé
®µn ®¸ ë §¨k L¨k vµ s−u tËp c«ng cô ®¸ ë Pleiku.
Ph¸t hiÖn trèng ®ång ë Kon Tum: Th¸ng 11 n¨m 1922, mét trèng ®ång
®· ®−îc nh©n d©n ph¸t hiÖn ë bê suèi §¨k Glao, mét nh¸nh cña s«ng §¨k Uy
®æ n−íc vµo Kr«ng P«k«, nay thuéc tØnh Kon Tum. Trèng ®−îc th«ng b¸o lÇn
®Çu trong TËp san cña Tr−êng ViÔn ®«ng b¸c cæ Ph¸p, tËp 22, n¨m 1922.
HiÖn nay trèng ®ang ®−îc b¶o qu¶n t¹i B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam.
Trèng bÞ vì chØ cßn l¹i 1 m¶nh mÆt dÝnh víi phÇn tang vµ 1 m¶nh th©n vµ ch©n
trèng. Hai m¶nh nµy cã thÓ ghÐp l¹i ®−îc mét phÇn cña trèng. MÆt trèng cã
®−êng kÝnh 34cm, chiÒu cao trèng 24cm. MÆt bÞ trãc mÊt mét m¶ng hoa v¨n,
th©n bÞ « xy ho¸. Trèng ®−îc trang trÝ ®¬n gi¶n, bè côc kh¸ ®éc ®¸o so víi c¸c
trèng ®· biÕt ë ViÖt Nam. MÆt trèng h¬i chêm ra khái tang, trang trÝ toµn bé
mÆt trèng. ChÝnh gi÷a lµ h×nh ng«i sao næi 10 c¸nh. §Çu c¸c c¸nh kh«ng tíi chØ
giíi h¹n mµ bÞ c¾t ngang bëi c¸c ®−êng trßn næi. Xen gi÷a c¸c c¸nh cø mét
h×nh l«ng c«ng lµ mét h×nh ch÷ “V” lång nhau.

20
Mansuy, H. Station prÐhistorique dans les cavernes du massif calcaire de Bac son
(Tonkin). MSGI, XI, 2, Hanoi. 1924.
21
Colani, M. L’Age de la pierre dans la province do Hoabinh. MSGI,. XIV, 1, Hanoi. 1927.
22
Patte, E. Le Kjokkenmodding nÐolithique de Da But et ses sÐpultures (province de Thanh
Hoa, Indochine). BSGI, XIX, 3, Hanoi, 1932.
23
Colani, M. DÐcouvertes prÐhistoriques dans les parages de la Baie d’Along, IIEH. Hanoi.
1938.
24
Mansuy, H. La prÐhistore en Indochine. Paris, 1931. Patte E. 1936. L’Indochine
prÐhistorique. Revue Anthropologique, 10-12.

20
 Tõ trong ra ngoµi cã 9 vßng hoa v¨n: Vßng 1 lµ v¨n h×nh ch÷ “S” g·y
khóc n»m ngang. Vßng 2 lµ hoa v¨n h×nh r¨ng c−a. Vßng 3 lµ vßng trßn tiÕp
tuyÕn cã chÊm gi÷a. Vßng 4 lµ hoa v¨n h×nh ng−êi ho¸ trang l«ng chim c¸ch
®iÖu. Vßng 5 cã 4 h×nh chim bay ng−îc chiÒu kim ®ång hå, xen gi÷a c¸c chim
lµ ho¹ tiÕt h×nh tr©m. H×nh tr©m hai ®Çu vuèt nhän, phÝa trªn cã vßng trßn ®ång
t©m chÊm gi÷a, xung quanh cã 6 vßng trßn ®ång t©m chÊm gi÷a.
Nh÷ng ho¹ tiÕt trªn mÆt
trèng §¨k Glao kh¸ gièng víi
trèng N«ng Cèng (Thanh Ho¸).
H×nh chim trªn trèng §¨k Glao
thuéc lo¹i má dµi, ®u«i dµi,
kh«ng cã mµo. C¸nh chim kh«ng
giang réng mµ l¹i côp vµo. Trªn
th©n mçi chim cã 2 vßng trßn
®ång t©m chÊm gi÷a, m¾t ®−îc
thÓ hiÖn b»ng ho¹ tiÕt nµy. Vßng
6 vµ 7 lµ h×nh vßng trßn ®ång t©m
cã chÊm gi÷a, cã tiÕp tuyÕn.
Vßng 8 vµ 9 lµ nh÷ng v¹ch ng¾n
h¬i nghiªng. GÇn r×a mÆt trèng lµ
4 khèi t−îng cãc trong t− thÕ
ngåi, ®Çu h−íng ng−îc chiÒu kim
®ång hå. Trªn tang vµ l−ng trèng
còng cã c¸c b¨ng hoa v¨n t−¬ng
tù nh− mÆt trèng. Ch©n trèng cã 2
m¶ng hoa v¨n chia lµm 2 phÇn,
mçi m¶ng trang trÝ hoa v¨n chÊm
nhá ®Òu.

Trèng ®ång §¨k Glao (Kon Tum) sau nµy ®−îc c¸c nhµ kh¶o cæ ViÖt
Nam xÕp vµo trèng §«ng S¬n nhãm C, kiÓu C4, niªn ®¹i §«ng S¬n muén 25 .
Ph¸t hiÖn bé ®µn ®¸ ë §¨k L¨k
N¨m 1949, G. Condominas ®· thu thËp 11 phiÕn ®¸ mµ «ng gäi lµ ®µn ®¸
ë Ndut Lieng Krak (§¨k L¨k), råi ®−a vÒ Ph¸p nghiªn cøu vµ tr−ng bµy. §©y
còng lµ thêi gian mµ G. Condominas sèng ë lµng Sar Luk cña ng−êi Mn«ng
Gar, thu thËp nhiÒu t− liÖu d©n téc häc cho t¸c phÈm næi tiÕng: Chóng t«i ¨n
rõng (Nous avons mangÐ la forªt) xuÊt b¶n ë Paris n¨m 1982. Nh÷ng c«ng bè
cña cña «ng vÒ bé ®µn ®¸ nµy lÇn ®Çu vµo n¨m 1952 trªn T¹p chÝ cña Tr−êng
ViÔn ®«ng B¸c cæ Ph¸p, tËp 45, phÇn 2, sau ®ã vµo n¨m 1959 trªn t¹p chÝ Nh©n

25
Ph¹m Minh HuyÒn, NguyÔn V¨n Huyªn, TrÞnh Sinh. Trèng §«ng S¬n, Nxb KHXH, Hµ
Néi, 1987, tr.104-105.
21
häc cña Ph¸p, sè 62 vµ gÇn ®©y nhÊt vµo n¨m 1965 26 . Trong c«ng bè cña m×nh,
«ng cßn cho biÕt lµ ®· t×m thÊy c«ng cô ghÌ ®Ïo kiÓu B¾c S¬n ë Sar Luk, c¸ch
chç ph¸t hiÖn bé ®µn ®¸ Ndut Lieng Krak kh«ng xa.
VÒ nh÷ng thanh ®µn ®¸, G. Condominas x¸c ®Þnh chóng ®−îc lµm tõ ®¸
sõng (cornÐenne) d−íi d¹ng ®¸ phiÕn biÕn chÊt (schiste mÐta-morphique). Lo¹i
®¸ nµy kh«ng qu¸ cøng vµ kh«ng qu¸ mÒm, dÔ dµng cho viÖc chÕ t¸c ghÌ ®Ïo
thµnh h×nh khèi. §Æc biÖt, chÊt liÖu nµy cã ®é rung kh¸ tèt khi gâ vµo. VÒ h×nh
d¸ng, chóng cã h×nh khèi gÇn ch÷ nhËt, kÝch th−íc c¸c thanh dµi tõ 65 ®Õn
101,7cm, réng tõ 10,6cm ®Õn 15,85cm, dµy tõ 2,4cm ®Õn 6,5cm. VÒ kü thuËt
gia c«ng, theo «ng trªn ®µn ®¸ cßn l−u 2 kü thuËt kh¸c nhau: Mét lµ vÕt ®ôc
thµnh nh÷ng vÕt sÑo réng trªn bÒ mÆt thanh ®¸, hai lµ nh÷ng vÕt ghÌ tØa t¹o
nh÷ng vÕt sÑo nhá trªn hai r×a dµi cña thanh ®¸.

Bé ®µn ®¸ Ndut Lieng Krak

G. Condominas so s¸nh kü thuËt nµy víi c¸ch chÕ t¹o ®å ®¸ cña mét sè
thæ d©n Merina hoÆc Betsileo ë Madagascar vµ cho r»ng, kü thuËt Êy lµ b¶o l−u
t−¬ng ®èi muén m»n cña kü thuËt chÕ t¸c r×u ®¸ trong v¨n ho¸ B¾c S¬n. Dùa
vµo viÖc ph©n tÝch kü thuËt chÕ t¸c vµ ®èi s¸nh víi c¸c kü nghÖ ®¸ t−¬ng øng G.
Codominas cho r»ng, bé ®µn ®¸ Ndut Lieng Krak cã tuæi rÊt cæ, t−¬ng øng víi
kü thuËt v¨n ho¸ B¾c S¬n, c¸ch ®©y kho¶ng 8.000 - 10.000 n¨m.
ViÖc x¸c ®Þnh tuæi cho bé ®µn ®¸ cña G.Condominas kh«ng ®−îc c¸c nhµ
tiÒn sö häc vµ ©m nh¹c thêi ®ã t¸n thµnh. Nh¹c sÜ A. Scheffnex, b»ng ph©n tÝch
©m thanh cho r»ng, bé ®µn ®¸ nµy cã tuæi ®Çu C«ng nguyªn, mét sè nhµ kh¶o
cæ häc Ph¸p nh− L. Bezacier vµ O. JansÐ ®o¸n r»ng c¸c thanh ®¸ nµy cã tuæi
cuèi hËu kú ®¸ míi, kho¶ng tr−íc sau C«ng nguyªn. VÊn ®Ò niªn ®¹i bé ®µn ®¸
Ndut Lieng Krak cßn ®−îc nhiÒu ng−êi tiÕp tôc th¶o luËn, song hÇu hÕt ®Òu
kh«ng tin vµo niªn ®¹i mµ G. Condominas ®· dù ®o¸n 27 .

26
Comdominas G.. Le lithophone prÐhistorique de Ndute Lieng krak. BEFEO, XLV, 2, Paris
- Hanoi. 1952; Comdominas G. Nous avons mangÐ la forªt de la PiÌrre - GÐnie Goo. Paris.
1954. Condominas, G. DÐcouverte d’un troisiÐme lithophone prÐhistorique en pay Mnong –
Na¸. L’ Amthropologie. 62, Paris, 1959.
27
Boriskovski, P.I. Qu¸ khø nguyªn thuû ë ViÖt Nam (ch÷ Nga), Nxb Khoa häc, Moskow -
Leningrad, 1966.
22
 Míi ®©y, nh÷ng thanh ®µn ®¸ t−¬ng tù nh− vËy ®· t×m thÊy ë B×nh §a
(§ång Nai), n»m trong trÇm tÝch cã niªn ®¹i carbon phãng x¹ (C14) lµ 3.180 ±
50 n¨m c¸ch ngµy nay (MÉu nµy do Phßng xÐt nghiÖm cña Trung t©m cæ sö vµ
kh¶o cæ häc Berlin thuéc ViÖn Hµn l©m khoa häc n−íc Céng hoµ d©n chñ §øc
(cò) ph©n tÝch). Lª Xu©n DiÖm cho r»ng, nh÷ng thanh ®µn ®¸ Ndut Lieng Krak
cã tuæi kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay. Lo¹i nh¹c cô nµy ra ®êi vµ ph¸t triÓn
cïng thêi víi víi nÒn v¨n ho¸ §ång Nai ë miÒn §«ng Nam Bé 28 .
Cho ®Õn nay ë L©m §ång, §¨k N«ng vµ mét sè tØnh miÒn §«ng Nam Bé
®· t×m thÊy ®µn ®¸.
Ph¸t hiÖn c¸c c«ng cô tiÒn sö ë Gia Lai.
Tõ th¸ng 11 - 1953 ®Õn th¸ng 6 - 1954, B.P. Lafont tiÕn hµnh ®iÒu tra d©n
téc häc ë vïng ng−êi Jarai ®Ó lµm tõ ®iÓn Ph¸p - Bahnar, Ph¸p - Jarai. Trong
thêi gian ®ã, «ng ®· ph¸t hiÖn c¸c hiÖn vËt b»ng ®¸ vµ gèm tiÒn sö ë tØnh Pleiku.
Trong mét c«ng bè n¨m 1956 “Note sur un site nÐolithique de la
province de Pleiku” (Ghi chó vÒ mét di chØ thêi ®¹i ®¸ míi ë tØnh Pleiku), B.P.
Lafont ®· kh¶o s¸t 4 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ ë hå T¬ Nuªng (hå BiÓn Hå) t×m thÊy r×u
®¸; ë Plei Deling t×m thÊy mé chum, r×u cã chu«i tra c¸n; ë Plei Plei t×m ®−îc
r×u vai vµ ë Ia Puch (nay lµ n«ng tr−êng chÌ BÇu C¹n), ®· s−u tÇm ®−îc h¬n 200
r×u b«n ®¸, mét sè ®å gèm vµ mét mé chum 29 .
Dùa vµo thuyÕt sù t−¬ng øng gi÷a
lo¹i h×nh r×u ®¸ víi ng«n ng÷ do
Heine Gendern ®Ò x−íng (1932),
B.P. Lafont cho r»ng, trªn ®Êt T©y
Nguyªn, c− d©n sö dông r×u tø gi¸c
lµ ng−êi nãi ng«n ng÷ Malayo -
Polynesien ®Õn tr−íc, cßn c− d©n
sö dông r×u cã vai lµ ng−êi Mon -
Khmer ®Õn sau. Sù tiÕp xóc cña 2
nhãm ng−êi nµy diÔn ra rÊt muén,
b»ng chøng lµ r×u tø gi¸c cã Ýt, cßn
r×u cã vai cã nhiÒu vµ c¶ hai ®Òu
Cuèc ®¸ ë Bµu C¹n (Theo B.P. Lafont, 1956) ®−îc chÕ t¸c ë tr×nh ®é kh¸ cao,
t−¬ng øng víi thêi ®¹i ®¸ míi 30 .
§ã lµ tÊt c¶ nh÷ng g× mµ ng−êi Ph¸p ®· lµm vÒ kh¶o cæ häc trªn ®Êt T©y
Nguyªn. Cã mét ®iÓm cÇn nãi ngay r»ng, ng−êi Mü vµ chÝnh quyÒn Sµi Gßn
(cò) ®· cã mÆt ë T©y Nguyªn kh¸ sím vµ chiÕm ®ãng ë ®©y kh¸ l©u, song
kh«ng hÒ cã mét ph¸t hiÖn hay mét nghiªn cøu nµo vÒ kh¶o cæ häc vïng nµy.

28
Lª Xu©n DiÖm. Kü thuËt vµ nghÖ thuËt lµm ®µn ®¸. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-1985, tr.11.
29
Lafont, B.P. Note sur un site nÐolithique la province Pleiku. BEFEO, 38 (1),1956, pp. 233
- 248.
30
Lafont, B.P. 1956, §· dÉn, tr. 240.

23
 Ph¸t hiÖn kh¶o cæ cña Qu©n gi¶i phãng miÒn Nam ViÖt Nam
Trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Mü, c¸c chiÕn sÜ Qu©n Gi¶i phãng
T©y Nguyªn (lóc ®ã gäi lµ B3) ®· ph¸t hiÖn mét sè r×u ®¸ ë vïng nµy vµ ®· göi
ra ViÖn Kh¶o cæ häc Hµ Néi. Th¸ng 3 - 1974, ®−îc sù gióp ®ì cña Bé T− lÖnh
B3, PGS. Hoµng Xu©n Chinh vµ PGS. TS. NguyÔn Kh¾c Sö ®· tiÕn hµnh kh¶o
s¸t mét sè vïng gi¶i phãng T©y Nguyªn 31 .
Trªn ®Êt §¨k L¨k, ®oµn tiÕn hµnh kh¶o s¸t di chØ Draixi ë gÇn bu«n
Draixi, mét bu«n n»m ë bê ph¶i s«ng Ia Madro, thuéc x· 10, huyÖn 5. Trªn b¶n
®å qu©n sù, ®Þa ®iÓm nµy ®−îc ghi dÊu ®é cao 510 - 520m. T¹i ®©y, n¨m 1973,
c¸c chiÕn sÜ Qu©n Gi¶i phãng khi ®µo ®Êt lµm nhµ ®· ph¸t hiÖn ra mét sè l−ìi
cuèc ®¸. Theo sù chØ dÉn cña c¸c chiÕn sÜ, ®oµn ®· ®µo 4,5m2 th¸m s¸t. TÇng
v¨n ho¸ lµ ®Êt ®á basalte, n»m ë ®é s©u tõ 0,8 ®Õn 1,3m. Trong tÇng v¨n ho¸
nµy gÆp than tro, 1 cuèc ®¸, 2 dÇm ®¸, 1 r×u vai xu«i, 1 bµn mµi, 45 m¶nh gèm
vµ mét sè m¶nh t−íc. §¸ng chó ý nhÊt lµ 1 chiÕc cuèc chim vµ 2 dÇm ®¸. Cuèc
th©n dµy, dµi, cong khum, mÆt lín gÇn h×nh tam gi¸c, l−ìi réng chu«i thu nhän,
2 c¹nh bªn ph¼ng, mÆt c¾t ngang h×nh thang, toµn th©n ®−îc mµi nh½n. Nh×n
qua l−ìi cuèc nµy cã d¹ng cuèc chim. Hai dÇm ®¸ cã h×nh d¸ng gÇn gièng mai
con mùc, th©n máng, dÑt, dµi vµ cong khum. Hai ®Çu h¬i thu«n nhá, r×a l−ìi ë
®Çu máng, s¾c vµ cong ®Òu. Hai r×a c¹nh máng, s¾c, mÆt c¾t ngang nöa h×nh
bÇu dôc. ChiÕc lín th©n dµi 27,2cm, ngang réng 5cm, l−ìi réng 5cm, th©n dµy
1,8cm. §©y lµ hiÖn vËt kh¸ ®éc ®¸o, cho ®Õn nay ch−a gÆp ë di chØ nµo trªn ®Êt
n−íc ta. §å gèm ë Draixi ®−îc lµm tõ ®Êt sÐt pha c¸t, x−¬ng gèm th«, mµu n©u
x¸m, thµnh gèm t−¬ng ®èi dµy, dÔ vì, mÆt ngoµi trang trÝ v¨n in, ®Ëp.
§©y lµ hè th¸m s¸t kh¶o cæ ®Çu tiªn ®−îc tiÕn hµnh ë T©y Nguyªn vµ
trong hè t×m thÊy than tro, c«ng cô ®¸ vµ ®å gèm trong tÇng v¨n ho¸ cña ng−êi
thêi tiÒn sö. Nh÷ng ng−êi th¸m s¸t cho r»ng Draixi lµ di tÝch c− tró cña c− d©n
hËu kú thêi ®¹i ®¸ míi, c¸ch nay kho¶ng 3.000 ®Õn 4.000 n¨m.
Trªn ®Êt tØnh Gia Lai, ®oµn kh¶o s¸t x¸c minh 3 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc.
§Þa ®iÓm Suèi §«i, huyÖn Ch− Pah ®· ph¸t hiÖn ®−îc 4 chiÕc r×u cã vai. §Þa
®iÓm Bu«n Hèc (Plei Hok) còng ë Ch− Pah ®· t×m thÊy 1 hßn kª vµ 4 chiÕc r×u
®¸. T¹i ®Þa ®iÓm Ia Gama, thuéc ®iÓm cao 250m, ë s−ên ®«ng cña mét qu¶ ®åi,
nay thuéc x· Ia Puch, huyÖn Ch− Pr«ng, c¸ch biªn giíi Campuchia 2km ®· t×m
thÊy 2 r×u cã vai xu«i, chu«i dµi, toµn th©n mµi nh½n.
Trªn ®Êt Kon Tum, ®oµn kh¶o s¸t ®Þa ®iÓm Plei CÇn. §Þa ®iÓm nµy n»m
c¸ch Quèc lé 14 kho¶ng 5km vÒ phÝa t©y (nay thuéc huyÖn §¨k Glei). T¹i ®©y
c¸c chiÕn sÜ Qu©n Gi¶i phãng ®· ph¸t hiÖn ®−îc 1 r×u cã vai. T¹i bu«n Konta
Pring, huyÖn 16, nay thuéc tØnh Kon Tum còng thu ®−îc r×u cã vai.
Dùa vµo kÕt qu¶ kh¶o s¸t, NguyÔn Kh¾c Sö cho r»ng, vµo hËu kú thêi ®¹i
®¸ míi, c− d©n cæ ë cao nguyªn ®· b−íc vµo nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp dïng

31
Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn Kh¾c Sö. §iÒu tra kh¶o cæ häc ë mét sè vïng gi¶i phãng T©y
Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc, sè 17-1976, tr.115-116.

24
cuèc, mµ lo¹i h×nh cuèc ë ®©y kh¸c víi c¸c vïng kh¸c ë ViÖt Nam. NhËn ®Þnh
nµy ®· ®−îc mét sè nhµ nghiªn cøu chÊp nhËn vµ ®−a ra gi¶ thiÕt cho r»ng c¸c
bé l¹c cæ ë vïng T©y Nguyªn vµo cuèi thêi ®¹i ®¸ míi cã mét nÒn v¨n ho¸ vËt
chÊt víi nh÷ng s¾c th¸i riªng, ph©n biÖt víi nh÷ng vïng kh¸c; cã kh¶ n¨ng x¸c
lËp mét nÒn v¨n ho¸ kh¶o cæ riªng 32 .
Nh×n chung, nh÷ng ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc T©y Nguyªn tr−íc n¨m 1975
cßn Ýt, lÎ tÎ, ch−a ®−îc khai quËt vµ ch−a ®−îc nghiªn cøu cã hÖ thèng.
2. Tõ n¨m 1975 ®Õn nay
Sau ngµy miÒn Nam hoµn toµn gi¶i phãng (n¨m 1975), kh¶o cæ häc c¸c
tØnh T©y Nguyªn thùc sù chuyÓn m×nh. Mét lo¹t ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu T©y
Nguyªn do c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc thùc hiÖn: Kh¶o s¸t vïng lßng hå thuû
®iÖn Ialy cña Bé N¨ng l−îng (n¨m 1991), Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu Tr−êng Sa -
T©y Nguyªn - Nam Bé cña Thñ t−íng ChÝnh phñ (1993 - 2000); Ch−¬ng tr×nh
khai quËt di chØ Lung Leng (Kon Tum) do Tæng C«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam tµi
trî (2001); Ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra c¬ b¶n kh¶o cæ häc T©y Nguyªn - Nam Bé
(2001 - 2003) cña ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam; ®Ò tµi cÊp Nhµ n−íc ChØnh
lý t− liÖu di chØ Lung Leng (2003 - 2004) cña Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ; Dù
¸n khai quËt di dêi c¸c di chØ kh¶o cæ trong lßng hå thuû ®iÖn Plei Kr«ng (2005
-2006) vµ mét sè ®Ò tµi tiÒm n¨ng kh¸c do ViÖn Kh¶o cæ häc chñ tr×.
Ngoµi ra cßn nhiÒu cuéc ®iÒu tra, s−u tÇm kh¶o cæ häc cña B¶o tµng c¸c
tØnh: Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång, cña Tr−êng §¹i
häc §µ L¹t, ViÖn Khoa häc x· héi vïng Nam Bé vµ ViÖn Kh¶o cæ häc. Tõ c¸c
®Ò tµi nµy, h¬n 100 di tÝch kh¶o cæ häc thêi tiÒn sö ë T©y Nguyªn ®· ®−îc ph¸t
hiÖn. Trong ®ã ®¸ng chó ý lµ 21 ®Þa ®iÓm ®· ®−îc khai quËt.
Trªn ®Êt Kon Tum nh÷ng ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc tõ 1975
®Õn nay kh«ng t¸ch rêi c¸c ho¹t ®éng x©y dùng thuû ®iÖn cña Nhµ n−íc trªn ®Þa
bµn tØnh Kon Tum. §ã lµ nhµ m¸y thuû ®iÖn Ialy trªn s«ng Sª San vµ nhµ m¸y
thuû ®iÖn Pleikr«ng trªn s«ng Kr«ng P«k«.
§¸ng kÓ nhÊt lµ cuéc khai quËt di chØ Lung Leng lÇn 1 vµo th¸ng 9 -
1999 víi diÖn tÝch 200m2 vµ lÇn 2 vµo th¸ng 6 - 2001 víi toµn bé diÖn tÝch cßn
l¹i, c¶ hai lÇn khai quËt do PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr×. TiÕp sau, ViÖn
Kh¶o cæ triÓn khai dù ¸n ChØnh lý, nghiªn cøu, b¶o qu¶n vµ phôc chÕ t− liÖu di
chØ Lung Leng (2003 - 2005), ®Ò tµi ®éc lËp cÊp Nhµ n−íc.
Trong thêi gian tõ 2001 ®Õn 2004, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng
Kon Tum ®· liªn tiÕp cã c¸c cuéc ®iÒu tra trong khu«n khæ ®Ò tµi cÊp Së, cÊp
ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam hoÆc dù ¸n Pleikr«ng, ®Õn nay ®· ph¸t hiÖn ë
Kon Tum 56 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc tiÒn sö. §ã lµ c¸c ®Þa ®iÓm: Tæ Mét, Rõng
Keo, Kon K'lor 1, Kon K'lor 2, Kon R¬ Wang, Kon H'ra Chãt, N−íc Giät, Th«n
N¨m, Kon Na Mon K'tu, Kroong K'tu, Tr¹m B¬m, Kon H¬ Ngo K'tu, M¨ng La,
K'N¨ng, §¨k R¬ Nga, Kon Tum K'p©ng 2, R¬ Wak, J¬ D'Rîp, Suèi §¸, Kon
32
NguyÔn Kh¾c Sö. R×u cuèc hay mai (?). Trong Kh¶o cæ häc, sè 18, tr.64.

25
M'Nµy, §¨k B'lµ, §¨k CÊm, Kon Klor 3 (thÞ x· Kon Tum); Lung Leng, Lung
Leng 2, Xui R«i, B×nh S¬n 1, B×nh S¬n 2, B×nh Trung, Th«n Mét, B×nh Long,
KiÕn X−¬ng, Sa NghÜa, §éi B¶y, §¨k RÏi 1, §¨k RÏi 2 (huyÖn Sa ThÇy); BÕn
T¾m, §¨k Ph¸, §¨k P¨k, §¨k G¬ Gun, §¨k Rèc, Long Loi, §¨k Mót (huyÖn
§¨k Hµ), §¨k M¬ Ham, Tª X« Ngoµi, Th«n Ba - Diªn B×nh, Th«n Ba 1, Tr−êng
tiÓu häc Diªn B×nh, Hè DÇu, Lµng Pung, §¨k Kan (huyÖn §¨k T«); §¨k T¬ Re,
§¨k R'vª (huyÖn Kon R·y); Pªnh Sal Pªnh (huyÖn §¨k Glei); Tµ Pãt, Sa Loong
(huyÖn Ngäc Håi).
Trong n¨m 2005 - 2006, ViÖn Kh¶o cæ häc ®· khai quËt 9 ®Þa ®iÓm thuéc
vïng lßng hå thuû ®iÖn Plei kr«ng: Th«n N¨m, Xui R«i, §¨k Rei, Sa Nh¬n, §¨k
Ph¸, §¨k P¨k, §¨k Wít, Th«n Ba - Diªn B×nh vµ §¨k Mót trong lßng hå thuû
®iÖn Plei Kr«ng, víi tæng diÖn tÝch gÇn 9.000m2.
Ngoµi ra ë Kon Tum cßn cã 5 s−u tËp hiÖn vËt ë B¶o tµng Kon Tum, Nhµ
v¨n ho¸ Sa ThÇy, Toµ Gi¸m môc Kon Tum, s−u tËp V¨n §×nh Thµnh vµ BÕ V¨n
Phóc. Trong ®ã, tiªu biÓu nhÊt lµ s−u tËp V¨n §×nh Thµnh víi trªn 3.000 c«ng
cô ®¸ vµ ®ång.
Nghiªn cøu c¸c di chØ nµy, b−íc ®Çu c¸c nhµ nghiªn cøu ghi nhËn sù tån
t¹i cña v¨n ho¸ Lung Leng víi 4 côm di tÝch hiÖn biÕt trªn ®Êt Kon Tum. D−íi
gãc ®é lÞch sö v¨n ho¸, mçi di tÝch lµ mét lµng cæ, mçi côm di tÝch lµ mét thø
liªn lµng, toµn bé c¸c di tÝch ë Kon Tum lµ kiÓu siªu lµng. Nh− vËy, cã thÓ 4
côm di tÝch t−¬ng øng víi 4 liªn lµng trong bøc tranh tiÒn sö Kon Tum.
C¸c côm di tÝch, c¸c liªn lµng nãi trªn cã mét sè ®Æc ®iÓm chung vÒ di
tÝch vµ di vËt. §ã lµ kÕt qu¶ sù giao l−u vµ héi nhËp v¨n ho¸ cña nhiÒu lµng, liªn
lµng vµ siªu lµng. D−íi gãc ®é kh¶o cæ, ®©y cßn lµ dÊu hiÖu cña mét v¨n ho¸
kh¶o cæ thèng nhÊt - v¨n ho¸ Lung Leng. V¨n ho¸ cña sù liªn kÕt c¸c côm di
tÝch trong toµn vïng; mçi côm th−êng cã 8 ®Õn 14 ®Þa ®iÓm, ph©n bè liÒn
kho¶nh vµ cã Ýt nhÊt 2 ®Þa ®iÓm h¹t nh©n, ph©n bè gÇn nh− ®èi nhau qua s«ng
Kr«ng P«k« hoÆc s«ng §¨k Bla. C¸c côm di tÝch cã sù gièng nhau nhÊt ®Þnh vÒ
di vËt, song cã mét sè ®Æc ®iÓm riªng, thÓ hiÖn qua ®Þa h×nh, cÊu tróc ®Þa tÇng,
®Æc tr−ng lo¹i h×nh, kü thuËt chÕ t¸c ®å ®¸ vµ ®å gèm; cã thÓ sím muén nhÊt
®Þnh vÒ niªn ®¹i còng nh− ®Þnh h−íng ph¸t triÓn v¨n ho¸ 33 .
Trªn ®Êt tØnh Gia Lai cã 5 cuéc khai quËt ®¸ng chó ý sau:
Th¸ng 5 - 1993, ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng Gia Lai khai quËt di chØ
BiÓn Hå ë c¹nh hå BiÓn Hå, thµnh phè Pleiku, víi diÖn tÝch 50m2, ®· thu ®−îc
187 c«ng cô ®¸, 1.650 m¶nh t−íc, 17 ®å ®Êt nung vµ 32.289 m¶nh gèm. Cuéc
khai quËt do PGS. Hoµng Xu©n Chinh vµ PGS. TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr×.
§©y lµ cuéc khai quËt kh¶o cæ lín ®Çu tiªn trªn ®Êt T©y Nguyªn 34 .

33
NguyÔn Kh¾c Sö, Lª H¶i §¨ng. Di chØ Lung Leng trong tiÒn sö Kon Tum. Trong Kh¶o cæ
häc, sè 6-2005.
34
Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm. B¸o c¸o khai quËt di chØ
BiÓn Hå, thÞ x· Pleiku, tØnh Gia Lai. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, 1994.

26
 Th¸ng 11 - 1993, ViÖn Kh¶o cæ häc khai quËt di chØ Trµ D«m, ë th«n An
Mü, x· An Phó, thÞ x· Pleiku, do PGS. TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr× víi diÖn tÝch
90m2 (gåm 3 hè)) ®· thu ®−îc 241 c«ng cô lao ®éng, 1 vßng tay, 786 m¶nh
t−íc, 15 m¶nh gèm ghÌ trßn, 32.302 m¶nh gèm cïng 3 ng«i mé vß. §©y lµ
cuéc khai quËt lín thø 2 ë T©y Nguyªn 35 .
Trong thêi gian khai quËt Trµ D«m, ®oµn ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra vµ ph¸t
hiÖn míi 13 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc ë tØnh Gia Lai. Cïng víi t− liÖu khai quËt
BiÓn Hå, Trµ D«m, chóng t«i ®i tíi x¸c lËp sù tån t¹i v¨n ho¸ BiÓn Hå ë T©y
Nguyªn 36 .
Th¸ng 1 - 2002, ViÖn Kh¶o cæ häc khai quËt di chØ Th«n B¶y, huyÖn Ch−
Pr«ng, do TS. Bïi V¨n Liªm chñ tr×. DiÖn tÝch khai quËt 120m2, tÇng v¨n ho¸
dµy trung b×nh 85cm, thu ®−îc di tÝch mét sè bÕp vµ 4 ng«i mé; cïng 2.134 di
vËt ®¸ (260 c«ng cô, 2 vßng trang søc vµ 1.872 m¶nh t−íc); 9 m¶nh gèm ghÌ
trßn vµ 11.931 m¶nh gèm. Nh÷ng ng−êi khai quËt cho r»ng, di chØ Th«n B¶y lµ
n¬i c− tró, mé t¸ng vµ chÕ t¹o c«ng cô cña c− d©n hËu kú ®¸ míi, thuéc v¨n ho¸
BiÓn Hå 37 .
Cuèi n¨m 2002, khai quËt di chØ Taipªr, x· Ia Ko, huyÖn Ch− Sª, do
PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr× víi 125m2, tÇng v¨n ho¸ dµy 65cm, thu ®−îc
46.195 ®å ®¸ vµ 12.058 m¶nh gèm, cïng 2 bÕp vµ 2 mé t¸ng. §©y lµ n¬i c− tró,
x−ëng chÕ t¸c r×u cã vai b»ng ®¸ opal vµ n¬i ®Ó mé t¸ng cña c− d©n hËu kú ®¸
míi niªn ®¹i 3.500 - 4.000 n¨m BP. Tõ kÕt qu¶ khai quËt nµy, lÇn ®Çu tiªn ë
T©y Nguyªn ng−êi ta biÕt ®Õn gç ho¸ th¹ch ®−îc sö dông lµm nguyªn liÖu chÕ
t¸c c«ng cô lao ®éng; t×m thÊy bµn ®Ëp v¶i vá c©y trong tÇng v¨n ho¸, thu ®−îc
tæ hîp th¹ch anh cã vÕt gia c«ng vµ chøc n¨ng sö dông kh¸c nhau. LÇn ®Çu tiªn
ë ViÖt Nam, chóng ta nh×n thÊy c«ng cô m¶nh t−íc vµ phiÕn t−íc ®¸ silex, opal
tu chØnh t¹o ra c¸c c«ng cô d¹ng h×nh häc. §iÒu ®¸ng nãi lµ, chóng ta nh×n nhËn
râ rÖt h¬n vÒ mét quy tr×nh gia c«ng chÕ t¹o r×u b«n b»ng ®¸ löa ë T©y Nguyªn;
gîi më h−íng suy nghÜ vÒ mèi giao l−u trao ®æi v¨n ho¸ thêi tiÒn sö trªn vïng
®Êt T©y Nguyªn 38 .
Nghiªn cøu mét sè di chØ chung quanh Taipªr, cã cïng tÝnh chÊt v¨n ho¸
víi Taipªr nh− Plei Grªu Bªu, Quen MÐp, Lµng Cïi, Plei Kly, Plei Chu Klan,
Plei Kriªng, Lµng Ngol vµ §ång H¶i ®· ®Æt ra kh¶ n¨ng x¸c lËp mét v¨n ho¸
míi - v¨n ho¸ Taipªr, mµ ph¹m vi ph©n bè cña nã kÐo dµi tõ nam Gia Lai tíi
®«ng b¾c §¨k L¨k, víi ®Æc tr−ng v¨n ho¸ riªng, æn ®Þnh, nh÷ng nhÞp cÇu v¨n
ho¸ t¹o dùng sù thèng nhÊt trong ®a d¹ng cña tiÒn sö T©y Nguyªn.
35
NguyÔn Kh¾c Sö, Bïi V¨n Liªm. B¸o c¸o khai quËt di chØ Trµ D«m, thÞ x· Pleiku, tØnh Gia
Lai. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, 1995.
36
Vò Ngäc B×nh, NguyÔn Kh¾c Sö, §µo Huy QuyÒn, Bïi V¨n Liªm. TiÒn sö Gia Lai, Pleiku,
1995.
37
Bïi V¨n Liªm. B¸o c¸o khai quËt di chØ Th«n B¶y, huyÖn Ch− Pr«ng, Gia Lai. T− liÖu
ViÖn Kh¶o cæ häc, 2003.
38
NguyÔn Kh¾c Sö. B¸o c¸o khai quËt di chØ Taipªr, huyÖn Ch− Sª, Gia Lai. T− liÖu ViÖn
Kh¶o cæ häc, 2003.
27
 N¨m 2003, Së V¨n ho¸ th«ng tin Gia Lai phèi hîp víi ViÖn Kh¶o cæ häc
khai quËt di chØ - x−ëng Lµng Ngol, x· Ia Grai, huyÖn Ch− Sª. TÝnh chÊt vµ niªn
®¹i di chØ nµy cã nÐt gÇn víi Taipªr mµ chóng ta ®· nãi ë trªn 39 .
Nh×n chung, kh¶o cæ häc tiÒn sö Gia Lai ®−îc nghiªn cøu t−¬ng ®èi cã
hÖ thèng. Ngoµi 5 di chØ ®· khai quËt, ë ®©y cßn ph¸t hiÖn 30 ®Þa ®iÓm tiÒn sö
kh¸c; trong ®ã cã 3 ®Þa ®iÓm c«ng x−ëng chÕ t¸c r×u ®¸ opal. C¸c ®Þa ®iÓm nµy
b−íc ®Çu x¸c nhËn thuéc v¨n ho¸ BiÓn Hå hoÆc gÇn víi BiÓn Hå. Trong giai
®o¹n nµy, mét sè bµi viÕt vÒ kh¶o cæ häc tiÒn sö Gia Lai ®· ®−îc c«ng bè, ®Æc
biÖt lµ cuèn TiÒn sö Gia Lai 40 .
Trªn ®Êt §¨k L¨k cã 3 cuéc khai quËt lín lµ Bu«n TriÕt, Dhapr«ng vµ
Ch− K'tu.
Th¸ng 12 - 1994, ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng §¨k L¨k ®· khai quËt di
chØ Bu«n TriÕt. Cïng víi hiÖn vËt th¸m s¸t vµ thu thËp trong d©n tõ n¨m 1993,
t¹i ®Þa ®iÓm Bu«n TriÕt ®· t×m thÊy: 1 cuèc ®¸, 3 r×u cã vai, 1 b«n h×nh r¨ng
tr©u, 5 r×u tø gi¸c, 2 ph¸c vËt r×u, 2 mé vß ®−îc ch«n óp miÖng vµo nhau, 2 b¸t
ch©n cao, 3 däi xe chØ b»ng ®Êt nung vµ 2.318 m¶nh gèm 41 .
Th¸ng 12 - 2002, ViÖn Kh¶o cæ häc phèi hîp víi Së V¨n ho¸ Th«ng tin
§¨k L¨k tiÕn hµnh khai quËt 2 di chØ kh¶o cæ häc tiÒn sö lµ Dhapr«ng (Thµnh
phè Bu«n Ma thuét) 42 vµ c«ng x−ëng chÕ t¸c r×u ®¸ C− K’tur (huyÖn Ea Kar) 43 .
KÕt qu¶ chi tiÕt 2 cuéc khai quËt nµy sÏ tr×nh bµy ë ch−¬ng 2.
Trªn ®Êt §¨k N«ng cã 1 cuéc khai quËt vµo th¸ng 12 - 1995, ViÖn
Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng §¨k L¨k khai quËt di chØ ®åi NghÜa Trang (huyÖn
§¨k R'lÊp) do Hoµng Xu©n Chinh vµ TrÇn Quý ThÞnh phô tr¸ch víi víi diÖn
tÝch 30m2 thu ®−îc 2 r×u tø gi¸c, 2 ph¸c vËt r×u, 1 m¶nh vßng tay, 24 bµn mµi,
cïng 1.241 m¶nh gèm. Theo nh÷ng ng−êi khai quËt, di chØ nµy cã niªn ®¹i s¬
kú thêi ®¹i kim khÝ 44 .
Ngoµi c¸c cuéc khai quËt trªn, ®¸ng chó ý lµ mét sè ®ît ®iÒu tra kh¶o cæ
lín ë §¨k L¨k vµ §¨k N«ng. §Çu n¨m 2002, ®oµn kh¶o s¸t ®· tiÕn hµnh tæng
®iÒu tra kh¶o cæ häc ë 9 huyÖn vµ 1 thµnh phè thuéc tØnh §¨k L¨k, ph¸t hiÖn 14
®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc tiÒn sö ë 9 huyÖn vµ 1 thµnh phè. §ã lµ Dhapr«ng (x· Ea
Bur), Cao Th¾ng vµ Th«n Ba (x· Ea Kao) (Tp. Bu«n Ma Thuét); Ea H’leo

39
NguyÔn Gia §èi. B¸o c¸o khai quËt di chØ Lµng Ngol, huyÖn Ch− Sª, Gia Lai. T− liÖu ViÖn
Kh¶o cæ häc, 2004.
40
Vò Ngäc B×nh, NguyÔn Kh¾c Sö, §µo Huy QuyÒn, Bïi V¨n Liªm 1995. §· dÉn.
41
TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý. B¸o c¸o khai quËt di chØ Bu«n TriÕt, huyÖn
L¾c (§¾c L¾c). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ Néi, 1994.
42
TrÇn Quý ThÞnh. B¸o c¸o khai quËt di chØ Dhapr«ng (§¨k L¨k). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ
Néi, 2003.
43
NguyÔn Gia §èi. B¸o c¸o khai quËt di chØ Ch− K'tu (§¨k L¨k). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ
Néi, 2003.
44
TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý. B¸o c¸o khai quËt di chØ §¨k R' lÊp (§¨k
L¨k). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ Néi. 1995.

28
(huyÖn Ea H'leo); §oµn KÕt 1 (tr−íc ®©y gäi lµ di chØ Bu«n TriÕt, huyÖn L¨k);
C− K’tur; Ea C− Ni (huyÖn Ea Kar); Th«n T¸m (§¨k N«ng); Th«n Mét (C−
M'gar); Tr¹i C¸ (huyÖn Ea Sóp); Do·n V¨n (§¨k R'lÊp); Th«n M−êi (C− Jót).
N¨m 2005, ph¸t hiÖn di tÝch s¬ kú ®¸ cò ë Th«n S¸u, §¨k Wer vµ di tÝch
s¬ kú ®¸ míi ë Th«n T¸m, §¨k wil (§¨k N«ng) 45 . Nh÷ng ®Þa ®iÓm nµy sÏ ®−îc
thÈm ®Þnh vµ khai quËt trong nh÷ng n¨m tíi.
Ngoµi ra cßn cã mét sè s−u tËp kh¶o cæ kh¸c nh− s−u tËp 18 cuèc §¨k
Nang, s−u tËp 44 r×u b«n ®¸ ë L¨k, §¨k R'lÊp, Kr«ng N« vµ §¨k N«ng; s−u tËp
trèng ®ång ë Phó Xu©n I, Phó Xu©n II, Ea Riªng, Ea Pal, Kr«ng P¨k, thuéc lo¹i
I HÐger vµ trèng Kr«ng Na, huyÖn B¶n §«n, lo¹i III HÐger.
Tõ kÕt qu¶ nµy, nh÷ng ng−êi ®iÒu tra ®−a ra b−íc ®Çu x¸c ®Þnh mét ®íi
v¨n ho¸ chung cho vµnh ®ai b¾c §¨k L¨k vµ nam Gia Lai, cã mét sè ®Æc tr−ng
chung, ph©n biÖt Ýt nhiÒu víi v¨n ho¸ BiÓn Hå (trªn cao nguyªn Pleiku) vµ vïng
v¨n ho¸ khu vùc cao nguyªn Bu«n Ma Thuét. Cã thÓ nhãm c¸c di tÝch nµy
mang tÝnh chÊt vïng chuyÓn tiÕp, giao thoa v¨n ho¸ gi÷a cao nguyªn Pleiku
(b¾c T©y Nguyªn) vµ cao nguyªn Bu«n Ma Thuét (nam T©y Nguyªn).
Trªn ®Êt tØnh L©m §ång. Ngoµi di tÝch C¸t Tiªn vµ mét sè mé t¸ng giai
®o¹n lÞch sö, ®Õn nay ë L©m §ång ®· khai quËt 2 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc thêi
tiÒn sö. §ã lµ di chØ Phï Mü (khai quËt 2 lÇn) vµ di chØ Th«n Bèn (L©m Hµ).
Di chØ Phï Mü ë ven bê t¶ ng¹n th−îng l−u s«ng §ång Nai, c¸ch trung
t©m huyÖn lþ C¸t Tiªn h¬n 1km. Di chØ ®−îc c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o
tµng L©m §ång khai quËt lÇn thø nhÊt vµo n¨m 1998 víi diÖn tÝch 98m2, thu
®−îc 16 hiÖn vËt ®¸ nh− khu«n ®óc, bµn mµi, r×u chµy... 116 ®å ®Êt nung nh−
bµn xoa ®Ëp, däi xe sîi, con dÊu, b¸t, hiÖn vËt gèm h×nh sõng bß (cµ rµng),
gèm h×nh qu¶ bÇu, nghiªn gèm, bi gèm cïng 28.850 m¶nh gèm. Nh÷ng ng−êi
khai quËt cho r»ng, di tÝch Phï Mü cã niªn ®¹i kho¶ng 3.000 n¨m BP, t−¬ng
®−¬ng víi c¸c di tÝch C¸i L¨ng, C¸i V¹n ph©n bè ë h¹ l−u s«ng §ång Nai 46 .
Vµ míi ®©y, n¨m 2006 di chØ Phï Mü ®−îc c¸n bé ë Trung t©m kh¶o cæ,
thuéc ViÖn Khoa häc x· héi vïng Nam Bé khai quËt lÇn 2. Cuéc khai quËt võa
kÕt thóc, ch−a chØnh lý xong t− liÖu.
Th¸ng 4 n¨m 2006, Khoa Sö, §¹i häc §µ L¹t, ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o
tµng L©m §ång khai quËt di chØ - x−ëng th«n Bèn, x· Gia L©m (L©m Hµ), thu
®−îc sè l−îng lín c«ng cô lao ®éng, ph¸c vËt r×u vµ m¶nh t−íc, minh chøng cho
mét c«ng x−ëng gia c«ng chÕ t¸c r×u tø gi¸c b»ng ®¸ opal ë vïng nµy. Trong

45
NguyÔn Gia §èi vµ nnk. Ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm ®¸ cò Th«n S¸u (§¨k N«ng). Ph¸t hiÖn c«ng
x−ëng chÕ t¸c ®å ®¸ ë Th«n T¸m (§¨k N«ng). Trong NPHM… 2006.
46
TrÇn Quý ThÞnh, TrÞnh Sinh, Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn S¬n Ka, Ph¹m Minh HuyÒn.
Khai quËt di chØ Phï Mü, C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM …1999, Nxb KHXH, Hµ Néi,
tr.279-280.
29
thêi gian khai quËt, cßn ph¸t hiÖn ®−îc mét lo¹t di chØ kh¸c ë xung quanh di
chØ, cho thÊy mçi di chØ nµy ®¶m nhËn mét kh©u nµo ®ã cña quy tr×nh chÕ t¹o
r×u ®¸ ë Gia L©m. C¸c di tÝch nµy cã niªn ®¹i cuèi ®¸ míi - ®Çu ®ång thau 47 .
Mét ph¸t hiÖn ®¸ng chó ý cña kh¶o cæ häc L©m §ång lµ ®Þa ®iÓm ®¸ cò
Nói Voi, th«n Phó Th¹nh, x· Hîp Th¹nh (§øc Träng); to¹ ®é 108015'17" kinh
§«ng vµ 13005'23" vÜ B¾c, do Ng« TuÊn C−êng ph¸t hiÖn n¨m 2001. Th¸ng 5 -
2003, d−íi sù chØ ®¹o cña GS. TrÇn Quèc V−îng, mét ®oµn kh¶o s¸t di tÝch Nói
Voi ®· ®−îc tiÕn hµnh. §oµn ®· kh¶o s¸t 2 ®iÓm ë thÒm cæ bê ph¶i suèi §Çu
Voi: §iÓm 1 (gÇn cöa rõng), ®iÓm 2 lµ rÉy trång b¾p cña «ng NguyÔn TiÕn. T¹i
®iÓm 1 thu thËp ®å ®¸ ghÌ ®Ïo lµm tõ basalte nh− chopper, c«ng cô m¶nh t−íc
vµ m¶nh t−íc. T¹i ®iÓm 2, ngoµi c¸c chÕ phÈm trªn, cßn ph¸t hiÖn ®−îc 1 h¹ch
®¸ lµn tõ ®¸ opal. Tr−íc ®ã t¹i ®©y, «ng NguyÔn TiÕn ®· ph¸t hiÖn 1 cuèc, 1 r×u
tø gi¸c ®Òu lµm tõ ®¸ opal, mµi toµn th©n nh−ng cßn vÕt ghÌ ®Ïo, mang ®Æc
tr−ng hËu kú ®¸ míi.
§Õn nay ë Nói Voi ®· cã h¬n 80 tiªu b¶n ®¸ ghÌ ®Ïo ®−îc s−u tËp (Ng«
TuÊn C−êng h¬n 50 tiªu b¶n, B¶o tµng L©m §ång 20 tiªu b¶n, Khoa Sö, §¹i
häc §µ L¹t 4 tiªu b¶n vµ s−u tËp lÇn nµy 9 tiªu b¶n). Ph©n lo¹i c¸c s−u tËp trªn,
b−íc ®Çu x¸c nhËn 10 trong sè 80 tiªu b¶n nµy lµ c«ng cô lao ®éng; cïng nhiÒu
h¹ch ®¸, m¶nh t−íc víi kü thuËt ghÌ ®Ïo kh¸ th« s¬. Nh÷ng c«ng cô chopper,
chopping - tool, n¹o c¾t ®Òu ®−îc lµm tõ basalte, kü thuËt ghÌ ®Ïo th« s¬, ghÌ
mét hoÆc hai mÆt, mét sè cã dÊu tu chØnh, t¹o r×a l−ìi zÝch z¾c. VÒ h×nh d¸ng vµ
kü thuËt, nh÷ng c«ng cô nµy kh¸c h¼n víi tæ hîp c«ng cô cuéi hËu kú ®¸ cò
hiÖn biÕt ë n−íc ta nh− S¬n Vi; kh¸c víi s−u tËp ®¸ cò Xu©n Léc (§ång Nai),
n¬i tån t¹i c«ng cô ghÌ hai mÆt ®iÓn h×nh. S−u tËp ®å ®¸ Nói Voi cã nÐt gÇn víi
Nói §ä (Thanh Ho¸) ë chÊt liÖu basalte, song h×nh d¸ng æn ®Þnh h¬n, kü thuËt
ghÌ tiÕn bé h¬n. Cã nhiÒu kh¶ n¨ng, Nói Voi cã niªn ®¹i ®¸ cò, nÕu kh«ng nãi
lµ ®¸ cò s¬ kú 48 .
ë Nói Voi cßn thu ®−îc cuèc, r×u tø gi¸c, h¹ch ®¸ opal niªn ®¹i kho¶ng
3.000 n¨m BP, cã kh¶ n¨ng ë ®©y sÏ t×m thÊy di chØ - x−ëng hËu kú ®¸ míi. Vµ
thùc tÕ cuèi n¨m 2005, c¸n bé Khoa Sö, §¹i häc §µ L¹t ®· t×m thÊy di chØ -
x−ëng chÕ t¸c r×u tø gi¸c ë Th«n Bèn, x· Gia L©m, huyÖn L©m Hµ (L©m §ång),
c¸ch Nói Voi kh«ng ®Çy 7km theo ®−êng chim bay.
GÇn ®©y, ë L©m §ång ®· s−u tÇm ®−îc c«ng cô ®¸ ghÌ ®Ïo hËu kú ®¸ cò
kiÓu S¬n Vi ë §åi Giµng, Tµ Liªng, L¹c Xu©n II, TuyÒn L©m 49 . Nh−ng c¸c di
tÝch nµy chØ t×m thÊy c«ng cô, kh«ng thÊy dÊu tÝch tÇng v¨n ho¸. VÕt tÝch thêi

47
TrÇn V¨n B¶o vµ nnk. KÕt qu¶ khai quËt di chØ- x−ëng Th«n Bèn (L©m §ång). NPHM…
2006.
48
TrÇn Quèc V−îng, NguyÔn Kh¾c Sö vµ nh÷ng ng−êi kh¸c. VÒ di tÝch®¸ cò Nói §Çu Voi
(L©m §ång). Trong NPHM... 2003.
49
Ph¹m §øc M¹nh. Nh÷ng c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo ®Çu tiªn thuéc hËu kú ®¸ cò t×m thÊy ë Nam
T©y Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc, sè 4: 15-25. Ph¹m §øc M¹nh vµ nnk. §iÒu tra kh¶o cæ häc
L©m §ång n¨m 2006. Trong NPHM… 2006.
30
®¹i ®¸ míi sím lµ sù hiÖn diÖn cña r×u mµi l−ìi kiÓu r×u B¾c S¬n ë ë Thung lòng
T×nh Yªu vµ ë Liªn §Çm (L©m §ång) 50 .
T¹i B¶o tµng L©m §ång cã mét sè r×u b«n thu ®−îc ë Di Linh, M'lon, mét
sè vßng tay t×m thÊy ë Dr«m Tho vµ bµn mµi r·nh ë bê s«ng Tambor (Tïng
NghÜa); c¸c c«ng bè cña Lª §×nh Phóc n¨m 1990 vµ cña Hoµng Xu©n Chinh vµ
Lª §×nh Phông n¨m 1996 51 .
Mét sè Ên phÈm vÒ kh¶o cæ häc T©y Nguyªn b−íc ®Çu ®· ®−îc biªn
so¹n vµ c«ng bè. Ngoµi c¸c c«ng tr×nh tæng hîp vÒ TiÒn sö Gia Lai (1995),
Kh¶o cæ häc tiÒn sö §¨k L¨k (2005), Kh¶o cæ häc tiÒn s¬ sö miÒn Trung vµ T©y
Nguyªn (2006) 52 , mét lo¹t c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kh¶o cæ häc T©y
Nguyªn ®· ®−îc c«ng bè, trong ®ã cã nh÷ng sè chuyªn san trªn T¹p chÝ Kh¶o
cæ häc 53 hoÆc trªn Nh÷ng ph¸t hiÖn míi kh¶o cæ häc hµng n¨m vµ trªn t¹p chÝ
khoa häc kh¸c còng ®· ®−îc c«ng bè.
Trªn c¬ së t− liÖu kh¶o cæ häc T©y Nguyªn, mét sè luËn ¸n TiÕn sÜ hoÆc
th¹c sÜ ®−îc b¶o vÖ thµnh c«ng, nh− luËn ¸n tiÕn sÜ cña TrÇn Quý ThÞnh 2001,
cña NguyÔn TiÕn §«ng 2001; luËn ¸n th¹c sÜ cña Vò ThÞ Mai 2000; cña TrÇn
V¨n B¶o 2001 54 . Mét sè ®Ò tµi nghiªn cøu kh¶o cæ häc TiÒn - S¬ sö còng ®·
®−îc triÓn khai nh− Nghiªn cøu kh¶o cæ häc TiÒn sö §¨k L¨k (2000 - 2002) vµ
míi ®©y lµ Nghiªn cøu kh¶o cæ häc TiÒn sö Kon Tum (2004 - 2005).
Tuy nhiªn, cho ®Õn nay ch−a cã mét c«ng tr×nh tæng hîp nµo vÒ kh¶o cæ
häc T©y Nguyªn. C«ng tr×nh nµy sÏ tËp hîp, cËp nhËt t− liÖu chÝnh vÒ kh¶o cæ
häc T©y Nguyªn, nh»m gióp sinh viªn nhËn thøc néi hµm v¨n ho¸ tiÒn sö T©y
Nguyªn, gîi më c¸c mèi liªn hÖ v¨n ho¸ gi÷a c¸c vïng cña T©y Nguyªn vµ gi÷a
T©y Nguyªn víi c¸c vïng ®Êt xung quanh, còng nh− nªu lªn mét sè vÊn ®Ò vÒ
kh¶o cæ häc vïng nµy cÇn gi¶i quyÕt trong t−¬ng lai.

50
TrÇn V¨n B¶o. Kh¶o cæ häc L©m §ång - mét sè vÊn ®Ò mÊu chèt. Trong Kh¶o cæ häc, sè
6(132): 49-64.
51
DiÖp §×nh Hoa, NguyÔn H÷u QuyÕt. §Æt l¹i vÊn ®Ò nghiªn cøu lÞch sö L©m §ång. Trong
NPHM …1977, tr.70. Lª §×nh Phóc. Mét sè hiÖn vËt ®¸ võa ph¸t hiÖn ë L©m §ång. Trong
NPHM... 1990, tr.62-63. Hoµng Xu©n Chinh, Lª §×nh Phông. Ba chiÕc cuèc ®¸ t×m thÊy ë
huyÖn C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM …1995, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.86.
52
Vò Ngäc B×nh, NguyÔn Kh¾c Sö …1995. §· dÉn. NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn). Kh¶o cæ
häc tiÒn sö §¨k L¨k. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 2005. Lª §×nh Phóc, NguyÔn Kh¾c Sö. Kh¶o cæ
häc tiÒn - s¬ sö miÒn Trung vµ T©y Nguyªn. Nxb §H HuÕ, HuÕ 2006.
53
T¹p chÝ Kh¶o cæ häc sè 4 -1996; sè 3- 2004; sè 5- 2005.
54
TrÇn Quý ThÞnh 2001. HËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ T©y Nguyªn. LuËn ¸n TiÕn sÜ lÞch sö,
chuyªn ngµnh kh¶o cæ häc, Hµ Néi. NguyÔn TiÕn §«ng 2001. Khu di tÝch C¸t Tiªn (L©m
§ång). LuËn ¸n TiÕn sÜ lÞch sö, chuyªn ngµnh kh¶o cæ häc, Hµ Néi. TrÇn V¨n B¶o 2001.
Kh¶o cæ häc L©m §ång : T− liÖu, nhËn thøc vµ vÊn ®Ò. LuËn v¨n Th¹c sÜ ngµnh LÞch sö. §µ
L¹t. Vò ThÞ Mai 2000. Di chØ Lung Leng trong nghiªn cøu tiÒn sö Kon Tum. LuËn v¨n Th¹c
sÜ ngµnh V¨n ho¸ häc. Hµ Néi.

31
 Tãm t¾t vÒ t×nh h×nh ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc T©y Nguyªn
qua 2 giai ®o¹n nh− sau:
- Tr−íc n¨m 1975, kh¶o cæ häc T©y Nguyªn ngñ yªn trong sù quªn l·ng.
Cã ch¨ng chØ lµ vµi s−u tÇm hiÖn vËt lÎ tÎ cña c¸c cha cè, linh môc mµ th«i.
Tr−íc hÕt, mét sè r×u vµ b«n ®¸ ®−îc linh môc R.P. Guerlach s−u tÇm ë Kon
Tum, mµ «ng vÉn gäi lµ bóa trêi hay vËt thiªng. ¤ng cã nh¾c l¹i ph¸t hiÖn nµy
trong cuèn Les Sauvages Bahnars (Nh÷ng ng−êi Mäi Bahnar). M.Massie trong
tËp Mission Pavie (viÕt n¨m 1894) vµ L.CadiÌre viÕt bµi trªn TËp san cña
tr−êng ViÔn ®«ng B¸c cæ Ph¸p (n¨m 1902) còng cã nh¾c tíi mét sè r×u ®¸ tiÒn
sö, mµ hä gäi lµ “Les Pierres de foudre” (Nh÷ng viªn ®¸ sÐt ®¸nh) ph¸t hiÖn ë
T©y Nguyªn. ThËt ra, ng−êi Ph¸p chØ tËp trung nghiªn cøu d©n téc häc hoÆc
biªn so¹n tõ ®iÓn, cßn kh¶o cæ vïng nµy th× hÇu nh− kh«ng ®−îc tiÕn hµnh. Tuy
nhiªn còng cã 3 ph¸t hiÖn ®¸ng chó ý lµ trèng ®ång §¨k Glao (Kon Tum), bé
®µn ®¸ Ndut Lieng Krak (§¨k N«ng) vµ c¸c di tÝch kh¶o cæ tiÒn sö ë Pleiku
(Gia Lai).
Trong c¸c n¨m 1953 - 1954 lµm tõ ®iÓn ë Pleiku, B.P. Lafont ®· x¸c
minh 4 di tÝch kh¶o cæ lµ: T¬ Nuªng (BiÓn Hå), Plei Deling, Plei Plei vµ Ia Puch
(BÇu C¹n). Riªng ë Ia Puch ®· s−u tÇm h¬n 200 ®å ®¸, mét sè ®å gèm vµ mé
chum. Dùa vµo lý thuyÕt vÒ sù t−¬ng øng gi÷a tõng lo¹i h×nh r×u ®¸ víi ng«n
ng÷ téc ng−êi do Heine Gendern khëi x−íng n¨m 1932, B.P. Lafont cho r»ng,
trªn ®Êt T©y Nguyªn cã sù tiÕp xóc gi÷a c− d©n nãi ng«n ng÷ Malayo -
Polynesien vµ c− d©n nãi tiÕng Mon - Khmer. Sù tiÕp xóc ®ã diÔn ra rÊt muén,
b»ng chøng lµ r×u tø gi¸c cã rÊt Ýt, cßn r×u cã vai nhiÒu vµ c¶ hai ®Òu ®−îc chÕ
t¸c ë tr×nh ®é kh¸ cao, t−¬ng øng víi thêi ®¹i ®¸ míi. §ã lµ tÊt c¶ nh÷ng g× mµ
ng−êi Ph¸p ®· lµm cho kh¶o cæ häc T©y Nguyªn.
CÇn nãi ngay r»ng, ng−êi Mü vµ chÝnh quyÒn Sµi Gßn h¬n 30 n¨m cã mÆt
ë T©y Nguyªn, song kh«ng hÒ cã mét ph¸t hiÖn nµo vÒ kh¶o cæ häc vïng nµy.
Trong khi ®ã, c¸c chiÕn sÜ qu©n Gi¶i phãng d−íi bom ®¹n Mü vÉn ph¸t hiÖn
®−îc nhiÒu di tÝch kh¶o cæ häc tiÒn sö, ®−îc c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc x¸c minh
vµo ®Çu n¨m 1974. §ã lµ Draixi (§¨k L¨k), Suèi §«i, Bu«n Hèc vµ Ia Gama
(Gia Lai), Plei CÇn (Kon Tum). Nh÷ng ®Þa ®iÓm nµy ®Òu thu ®−îc r×u ®¸ vµ ®å
gèm, minh chøng r»ng, ngay tõ hËu kú thêi ®¹i ®¸ míi, c− d©n tiÒn sö n¬i ®©y
®· b−íc vµo nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp dïng cuèc víi ®Æc thï riªng.
- Tõ n¨m 1975 ®Õn nay, kh¶o cæ häc c¸c tØnh T©y Nguyªn thùc sù
chuyÓn m×nh víi mét lo¹t ch−¬ng tr×nh, dù ¸n nghiªn cøu do ViÖn Kh¶o cæ häc
thùc hiÖn: Kh¶o s¸t vïng lßng hå thuû ®iÖn Ialy cña Bé N¨ng l−îng (n¨m
1991), Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu Tr−êng Sa - T©y Nguyªn - Nam Bé cña Thñ
t−íng ChÝnh phñ (1993 - 2000); Dù ¸n khai quËt di chØ Lung Leng (Kon Tum)
do Tæng C«ng ty §iÖn lùc ViÖt Nam tµi trî (2001); Ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra c¬
b¶n kh¶o cæ häc T©y Nguyªn - Nam Bé (2001 - 2003) cña ViÖn Khoa häc X·
héi ViÖt Nam; NhiÖm vô ®éc lËp cÊp Nhµ n−íc ChØnh lý t− liÖu di chØ Lung
Leng (2003 - 2004) cña Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ; Dù ¸n khai quËt di dêi c¸c

32
di chØ kh¶o cæ trong lßng hå thuû ®iÖn Plei Kr«ng (2005 - 2006) vµ mét sè ®Ò
tµi tiÒm n¨ng kh¸c do ViÖn Kh¶o cæ häc hoÆc B¶o tµng c¸c tØnh: Kon Tum, Gia
Lai, §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång thùc hiÖn trong nh÷ng n¨m qua.
Cho ®Õn nay ë T©y Nguyªn ®· ph¸t hiÖn h¬n 100 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc
thêi tiÒn sö, trong ®ã 21 di chØ ®· ®−îc khai quËt: Lung Leng, Th«n N¨m, Th«n
Ba, Sui R«i, Sa Nh¬n, §¨k Wít, §¨k P¨k, §¨k Ph¸, §¨k Mót, §¨k Rei (Kon
Tum); BiÓn Hå, Trµ D«m, Th«n B¶y, Taipªr vµ Lµng Ngol (Gia Lai); §åi NghÜa
Trang (§¨k N«ng), Bu«n TriÕt, Dhapr«ng vµ Ch− K'tu (§¨k L¨k); Phï Mü vµ
Th«n Bèn (L©m §ång). VÒ c¸c di tÝch kh¶o cæ häc lÞch sö T©y Nguyªn, ®¸ng
chó ý nhÊt lµ c¸c cuéc khai quËt di tÝch C¸t Tiªn, khu mé §¹i Lµo vµ §¹i Lµng
(L©m §ång).
Ngoµi 3 c«ng tr×nh tæng hîp: TiÒn sö Gia Lai (1995); Kh¶o cæ häc tiÒn sö
§¨k L¨k (2005), Kh¶o cæ häc tiÒn - s¬ sö miÒn Trung vµ T©y Nguyªn
(2006),®Õn nay ®· cã mét lo¹t c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kh¶o cæ häc T©y
Nguyªn ®−îc c«ng bè trªn c¸c sè chuyªn san cña T¹p chÝ Kh¶o cæ häc (Kh¶o
cæ häc 1996, 2004, 2005) hoÆc Nh÷ng ph¸t hiÖn míi kh¶o cæ häc hµng n¨m, tõ
1990 ®Õn nay. Mét sè luËn ¸n TiÕn sÜ hoÆc Th¹c sÜ vÒ kh¶o cæ T©y Nguyªn
còng ®· ®−îc b¶o vÖ thµnh c«ng; mét sè ®Ò tµi nghiªn cøu kh¶o cæ häc vïng
nµy còng ®· ®−îc triÓn khai. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay ch−a cã mét c«ng tr×nh
tæng hîp vÒ kh¶o cæ häc T©y Nguyªn. Bµi b¸o nµy cè g¾ng tr×nh bµy mét vµi
nhËn thøc míi nhÊt vÒ v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn vµ xem xÐt vÞ trÝ cña chóng
trong bèi c¶nh réng h¬n.

33
 phÇn thø hai

c¸c di tÝch kh¶o cæ häc tiÒn sö

c¸c tØnh T©y Nguyªn

35
 ch−¬ng ba

Kh¶o cæ häc tØnh Kon Tum

Nh÷ng di vËt kh¶o cæ ë Kon Tum ®−îc c¸c gi¸o sÜ ph−¬ng T©y s−u tÇm
tõ cuèi thÕ kû 19. Nh−ng viÖc ®iÒu tra, ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc tØnh
nµy th× rÊt muén, b¾t ®Çu tõ n¨m 1991, chñ yÕu sau khi tØnh nµy t¸ch ra khái
tØnh Gia Lai - Kon Tum (20-10-1991). Nh÷ng ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ
häc ë Kon Tum g¾n liÒn víi c¸c c«ng tr×nh x©y dùng c¸c nhµ m¸y thuû ®iÖn
trªn ®Þa bµn tØnh Kon Tum.
Trong thêi gian Êy ë Kon Tum liªn tiÕp cã c¸c cuéc ®iÒu tra kh¶o cæ
trong khu«n khæ ®Ò tµi Së V¨n ho¸ th«ng tin, Së Khoa häc vµ C«ng nghÖ, ViÖn
Kh¶o cæ häc, ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam, dù ¸n cña Tæng c«ng ty §iÖn
lùc ViÖt Nam hoÆc c¸c ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu T©y Nguyªn cña Thñ t−íng
ChÝnh phñ. §Õn nay, ë Kon Tum ®· ph¸t hiÖn 58 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc tiÒn
sö 55 , ph©n bè ë c¸c huyÖn thÞ nh− sau:
ThÞ x∙ Kon Tum (23 ®Þa ®iÓm): Tæ Mét, Rõng Keo, Kon K'lor 1, Kon
K'lor 2, Kon R¬ Wang, Kon H'ra Chãt, N−íc Giät, Th«n N¨m, Kon Na Mon
K'tu, Kroong K'tu, Tr¹m B¬m, Kon H¬ Ngo K'tu, M¨ng La, K'N¨ng, §¨k R¬
Nga, Kon Tum K'p©ng 2, R¬ Wak, J¬ D'Rîp, Suèi §¸, Kon M'Nµy, §¨k B'lµ,
§¨k CÊm, Kon Klor 3.
HuyÖn Sa ThÇy (13 ®Þa ®iÓm): Lung Leng, Lung Leng 2, Sui R«i, B×nh
S¬n 1, B×nh S¬n 2, B×nh Trung, Th«n Mét, B×nh Long, KiÕn X−¬ng, Sa NghÜa,
§éi B¶y, §¨k Rei 1, §¨k Rei 2.
HuyÖn §¨k Hµ (8 ®Þa ®iÓm): BÕn T¾m, §¨k Ph¸, §¨k P¨k, §¨k G¬ Gun,
§¨k Rèc, Long Loi, §¨k Mót, Th«n N¨m.
HuyÖn §¨k T« (8 ®Þa ®iÓm): §¨k M¬ Ham, Tª X« Ngoµi, Th«n Ba, Th«n
Ba 1, Tr−êng tiÓu häc Diªn B×nh, Hè DÇu, Lµng Pung, §¨k Kan.
HuyÖn Kon RÉy (2 ®Þa ®iÓm): §¨k T¬ Re, §¨k R'vª.
HuyÖn §¨k Glei (1 ®Þa ®iÓm): Pªnh Sal Pªnh.
HuyÖn Ngäc Håi (2 ®Þa ®iÓm): Tµ Pãt vµ Sa Loong.
Ngoµi ra ë Kon Tum cßn cã 5 s−u tËp hiÖn vËt ®¸ vµ ®ång thêi tiÒn sö
®¸ng chó ý. §ã lµ c¸c s−u tËp: B¶o tµng Kon Tum, Nhµ v¨n ho¸ Sa ThÇy, Toµ
Gi¸m môc Kon Tum, V¨n §×nh Thµnh vµ BÕ V¨n Phóc. Riªng s−u tËp cña V¨n
§×nh Thµnh cã trªn 3.000 hiÖn vËt ®¸ vµ gÇn 30 hiÖn vËt ®ång.

55
NguyÔn Kh¾c Sö. Nghiªn cøu kh¶o cæ häc tiÒn sö Kon Tum. §Ò tµi Së Khoa häc c«ng nghÖ
tØnh Kon Tum. T− liÖu Së KHCN Kon Tum, 2005.

36
 Ho¹t ®éng quan träng nhÊt cña kh¶o cæ häc Kon Tum lµ c¸c cuéc khai
quËt kh¶o cæ. N¨m 1999 vµ n¨m 2001 khai quËt di chØ Lung Leng (x· Sa B×nh,
huyÖn Sa ThÇy), n»m trong dù ¸n gi¶i phãng lßng hå thuû ®iÖn Ialy. N¨m 2005
- 2006, khai quËt 9 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ trong lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng: Th«n
N¨m (thÞ x· Kon Tum), Sa Nh¬n (x· Sa Nh¬n, huyÖn Sa ThÇy), §¨k Rei (x· Sa
NghÜa, huyÖn Sa ThÇy), Sui R«i (x· Sa B×nh, huyÖn Sa ThÇy), §¨k Ph¸, §¨k
P¨k, §¨k Wít (x· Hµ Mßn, huyÖn §¨k Hµ), §¨k Mót (x· §¨k Mar, huyÖn §¨k
Hµ) vµ Th«n Ba (x· Diªn B×nh, huyÖn §¨k T«). TÊt c¶ c¸c cuéc khai quËt nµy
®Òu do ViÖn Kh¶o cæ häc phèi hîp víi Së V¨n ho¸ th«ng tin Kon Tum thùc
hiÖn d−íi sù chñ tr× cña PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö 56 .
D−íi ®©y xin tr×nh s¬ bé bµy kÕt qu¶ khai quËt c¸c di chØ kh¶o cæ vµ kÕt
qu¶ ®iÒu tra th¸m s¸t, nghiªn cøu kh¶o cæ häc ë Kon Tum.
I. Di chØ Lung Leng
1. VÞ trÝ vµ hè khai quËt
Lung Leng lµ tªn suèi Ia Lung Leng, còng lµ tªn b¶n Plei Lung Leng ë
c¹nh ®Þa ®iÓm kh¶o cæ. HiÖn nay b¶n Lung Leng ®· di dêi c¸ch ®ã chõng 3km
vÒ phÝa ®«ng, thuéc x· Sa B×nh, huyÖn Sa ThÇy. ViÖc ®Æt tªn di chØ Lung Leng
lµ phï hîp víi danh ph¸p khoa häc kh¶o cæ.
Di chØ Lung Leng n»m ë
bê b¾c s«ng Sª San, mét con
s«ng hîp l−u cña s«ng §¨k Bla
vµ s«ng Kr«ng P«k«, c¸ch thÞ x·
Kon Tum 15km vÒ phÝa t©y, c¸ch
thÞ trÊn Sa ThÇy 12km vÒ phÝa
®«ng nam vµ c¸ch Nhµ m¸y thuû
®iÖn Ialy 10km vÒ phÝa ®«ng b¾c.
Di chØ réng h¬n 11.000m2, ë cao
tr×nh 503 - 509m, thuéc vïng b¸n
ngËp cña lßng hå thuû ®iÖn Ialy.
Th¸ng 8 n¨m 1999, di chØ ®−îc
ph¸t hiÖn vµ th¸ng 9 n¨m ®ã ®−îc
ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸
th«ng tin Kon Tum khai quËt lÇn
thø nhÊt víi diÖn tÝch 106m2.
B¶n ®å vÞ trÝ di chØ Lung Leng

56
NguyÔn Kh¾c Sö , TrÇn Quý ThÞnh. B¸o c¸o khai quËt di chØ Lung Leng (Kon Tum) n¨m
1999. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 2000. NguyÔn Kh¾c Sö vµ nnk. B¸o c¸o khai quËt
di chØ Lung Leng (Kon Tum) n¨m 2001. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 2004.
NguyÔn Kh¾c Sö. KÕt qu¶ khai quËt c¸c di chØ kh¶o cæ trong lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng
(Kon Tum). T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 2006.

37
 Do tÝnh chÊt ®Æc biÖt quan träng, Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· chØ thÞ cho
ViÖn Kh¶o cæ häc lËp dù ¸n khai quËt, di dêi, nghiªn cøu vµ b¶o vÖ di chØ Lung
Leng. Di chØ Lung Leng ®−îc khai quËt toµn bé diÖn tÝch vµo th¸ng 6 - 2001.
ViÖn Kh¶o cæ häc ®· huy ®éng gÇn 40 c¸n bé chuyªn m«n, trªn 600 nh©n c«ng
tham gia khai quËt trong thêi gian 3 th¸ng. Vµo thêi ®iÓm ®ã, Lung Leng lµ
cuéc khai quËt cã quy m« lín nhÊt ViÖt Nam vµ khu vùc.
Tõ trªn cao nh×n xuèng, di chØ Lung Leng cã h×nh mai rïa, phÝa b¾c lµ
d·y ®åi ®Êt thÊp, s−ên tho¶i, phÝa nam lµ khóc lâm cña dßng s«ng Sª San, phÝa
®«ng vµ phÝa t©y lµ 2 con suèi nhá. Khi n−íc ë cao tr×nh 505m, di chØ tr«ng nh−
mét cï lao, cßn ë cao tr×nh 508m th× di chØ lµ mét hßn ®¶o, bÞ c¾t rêi khái s−ên
nói phÝa b¾c.
Di chØ Lung Leng n»m ë r×a ®«ng vïng nói thÊp Sa ThÇy, mét trong 21
vïng ®Þa lý cña T©y Nguyªn. §©y lµ vïng ®Þa h×nh kiÓu nói khèi t¶ng trªn nÒn
nguyªn sinh, cã nh÷ng d¶i ®åi l−în sãng xen kÏ nói vµ thung lòng, h×nh thµnh
bëi qu¸ tr×nh b×nh nguyªn ho¸ l©u dµi vµ phøc t¹p.

VÞ trÝ c¸c hè khai quËt Lung Leng

KhÝ hËu n¬i ®©y thuéc nhiÖt ®íi giã mïa cËn xÝch ®¹o, liªn quan chÆt chÏ
víi ®é cao cña ®Þa h×nh vµ sù che ch¾n giã cña Tr−êng S¬n. Sù chªnh lÖch vÒ
nhiÖt ®é gi÷a mïa nãng vµ mïa l¹nh kh«ng lín, nh−ng sù t−¬ng ph¶n gi÷a mïa
m−a vµ mïa kh« kh¸ s©u s¾c. S«ng Sª San vµ s«ng Sa ThÇy lµ 2 s«ng lín, cïng

38
víi c¸c chi l−u cña nã t¹o nªn m¹ng l−íi s«ng suèi kh¸ dµy ®Æc trong khu vùc
Lung Leng.
Di chØ Lung Leng n»m c¸ch chç hîp l−u cña Kr«ng P«k« vµ §¨k Bla
kho¶ng 3km, n¬i s«ng uèn cong, lßng réng, n−íc ch¶y hiÒn hoµ, nhiÒu t«m c¸.
Hai bªn s«ng lµ nh÷ng d¶i ®åi ®Êt thÊp thoai tho¶i, xen kÏ nh÷ng v¹t rõng th−a,
nh÷ng thung lòng hÑp víi hÖ thèng suèi dµy ®Æc. §©y lµ tiÒn ®Ò quan träng cho
viÖc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, s¨n b¾t vµ ®¸nh c¸. PhÇn nhiÒu c¸c nÒn v¨n minh
®Òu ra ®êi ë n¬i héi l−u c¸c dßng s«ng lín. Cã lÏ Lung Leng còng kh«ng n»m
ngoµi quy luËt Êy.
Di chØ Lung Leng ®· ®−îc khai quËt toµn bé diÖn tÝch víi gÇn 100 hè.
mçi hè 100m2. Mçi hè l¹i chia thµnh 100 «, mçi « 1m2. ViÖc khai quËt ®−îc
®µo theo líp, mçi líp trung b×nh 10 - 15cm. Nh÷ng di tÝch vµ di vËt xuÊt lé ®Òu
®−îc vÏ, quay video, chôp ¶nh, lªn thèng kª, lËp to¹ ®é, miªu t¶, ghi chÐp nhËt
ký tû mØ. C¸c d÷ liÖu ®ã ®Òu ®−îc nhËp vµ xö lý theo ch−¬ng tr×nh m¸y tÝnh.
Trong khai quËt ®· thu thËp hµng lo¹t mÉu ph©n tÝch niªn ®¹i tuyÖt ®èi,
bµo tö phÊn hoa, th¹ch häc, thµnh phÇn hîp kim, chÊt liÖu ®å gèm. Cã thÓ nãi,
c«ng viÖc khai quËt t¹i hiÖn tr−êng còng nh− xö lý t¹i chç ®Òu tu©n thñ nghiªm
ngÆt c¸c ph−¬ng ph¸p khoa häc. Do vËy, nh÷ng th«ng tin t− liÖu cã ®−îc tõ
cuéc khai quËt nµy rÊt phong phó vµ ®¸ng tin cËy.
§Þa tÇng di chØ Lung Leng dµy trung b×nh 1,6m, ®−îc chia thµnh 3 líp
(tõ trªn xuèng) nh− sau:
Líp ®Êt mÆt lµ phï sa míi dµy
0,4m vµ phï sa cæ, dµy trung
b×nh 0,6m, cÊu t¹o tõ sÐt, mµu
®en lÉn mïn thùc vËt. Trong cã
®«i m¶nh sµnh sø thêi phong
kiÕn.
TÇng v¨n ho¸ cã 2 møc: Møc
trªn dµy trung b×nh 0,7 - 0,8m,
ë ®é s©u 0,8 - 1,4m; cÊu t¹o tõ
phï sa s«ng, mµu n©u nh¹t.
Trong møc nµy t×m thÊy r×u,
b«n ®¸ mµi toµn th©n, bµn mµi,
hßn ghÌ, hßn nghiÒn... ®å gèm
vµ than tro. §å gèm ken dµy
®Æc thµnh mét vÖt dµi trªn v¸ch
§Þa tÇng di chØ Lung Leng
hè ë ®é s©u 0,9 - 1,0m.
Còng trong møc nµy ®· xuÊt lé vÕt tÝch bÕp, lß nung, mé t¸ng. §©y lµ líp
v¨n ho¸ chøa vÕt tÝch c− tró, mé t¸ng vµ lß luyÖn kim lo¹i cña c− d©n cæ, ®Æc
tr−ng cho giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ, t−¬ng øng víi niªn ®¹i ®Þa
chÊt cña thÕ Toµn t©n (Holocene).

39
 Møc d−íi ë ®é s©u 1,2 - 1,4m trë xuèng, ®Êt mµu vµng loang læ, xen lÉn
nh÷ng h¹t s¹n kÕt vãn mµu ®en d¹ng ®Çu ruåi, kh¸ cøng, bÞ laterite hãa; t×m
thÊy c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo mang ®Æc tr−ng v¨n ho¸ thêi ®¹i ®¸ cò.
Nh×n chung, ®Þa tÇng Lung Leng cã 2 møc: Møc d−íi niªn ®¹i C¸nh t©n,
chøa dÊu Ên v¨n ho¸ hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò. Møc trªn niªn ®¹i Toµn t©n, chøa vÕt
tÝch v¨n ho¸ ®¸ míi ®Õn thêi ®¹i s¾t sím.
C¸c di tÝch t×m thÊy trong di chØ gåm lç ch©n cét, bÕp löa, lß luyÖn kim
lo¹i, mé t¸ng, di cèt ng−êi, vá qu¶ c©y vµ h¹t thãc ch¸y.

Di tÝch bÕp vµ c¸c mé t¸ng khai quËt n¨m 1999

Nh÷ng lç ch©n cét ë ®©y cã lo¹i n»m trªn nÒn c− tró liªn quan ®Õn kiÕn
tróc nhµ ë vµ lo¹i ph©n bè trong c¸c khu mé liªn quan ®Õn kiÕn tróc nhµ må.

40
 C¸c bÕp löa tËp trung cao ë trung t©m di chØ vµ ë ®é s©u tõ líp 2 ®Õn líp
3 cña tÇng v¨n ho¸. §ã lµ nh÷ng vïng ®Êt sÐt bÞ nung ®èt cã mµu g¹ch, h×nh
gÇn trßn, diÖn tÝch trªn d−íi 2m2, trong cã than tro, lÉn c¸c m¶nh gèm, m¶nh
t−íc vµ m¶nh r×u b«n. Cã bÕp gi÷a lµ n¬i ®un nÊu, xung quanh xÕp ®¸ cho c¸c
thµnh viªn trong bé l¹c ngåi qu©y quÇn bªn bÕp löa.
H¬n 20 lß nung luyÖn s¾t, cã quy m« lín, trong lß cßn dÊu vÕt trô kª, vÕt
tÝch than tro cñi vµ vÕt tÝch thµnh lß bÞ sËp sau sö dông. C¹nh lß cßn t×m thÊy xØ
s¾t, quÆng vµ c«ng cô s¾t; cã tuæi vµi thÕ kû tr−íc C«ng Nguyªn.
ë Lung Leng t×m thÊy trªn 120 mé víi c¸c lo¹i h×nh: mé ®Êt, mé chum,
mé nåi vß óp nhau vµ mé kÌ gèm. Mé ®Êt lµ lo¹i ch«n trùc tiÕp vµo ®Êt, cã
ph¹m vi huyÖt trßn hoÆc dµi, ch«n theo ®å gèm vµ ®å ®¸. §å gèm tuú t¸ng
th−êng lµm vì khi ch«n; cßn ®å ®¸ th−êng lµ r×u cã vai kh¸ nguyªn vÑn, ®«i khi
ch«n theo ®å trang søc, ch−a thÊy x−¬ng ng−êi.
Mé chum, quan tµi chum lín, th©n h×nh cÇu hoÆc nöa qu¶ trøng, ®−êng
kÝnh miÖng kh¸ lín. Cã mé 2 chum lång nhau, cã mé cã n¾p ®Ëy, trªn n¾p cã
®¸ ®¸nh dÊu mé. §å ch«n theo ®Æt trong chum cã ®å gèm, b«n h×nh r¨ng tr©u,
®å trang søc, cã mé ch«n ®¸ mµu, quÆng hoÆc trô gèm chèng lß nung, cã mé
cßn x−¬ng ng−êi. Mét sè chum mé trang trÝ hoa v¨n hoÆc t« thæ hoµng.

C¸c lç ch©n cét Lung Leng

Lß luyÖn s¾t Lung Leng

Mé nåi vß óp nhau th−êng ch«n ®øng (vß ë d−íi, nåi ë trªn óp miÖng
xuèng), ®«i khi mé nåi vß óp miªng vµo nhau vµ c¶ 2 n»m ngang. KÝch th−íc
nåi vß th−êng nhá h¬n mé chum, ®å tuú t¸ng ®Æt trong nåi vß Êy th−êng lµ r×u,
b«n, ®«i khi ®Æt ngoµi nåi vß.

41
 Mé chum hè B5

§å tuú t¸ng
Mé kÌ gèm lµ lo¹i mé lÊy nh÷ng m¶nh lín vµ kÌ xung quanh lµm biªn
mé. Chñ yÕu gÆp lo¹i mé ®µo vµo líp laterite huyÖt ®Êt trßn, sau ®ã gèm ®−îc
kÌ theo v¸ch hè ®µo. Cã mé gèm kÌ thµnh huyÖt gÇn h×nh ch÷ nhËt; ch«n theo
®å gèm, b«n h×nh r¨ng tr©u. Trªn mÆt mé cã ®¸ (bµn nghiÒn) lµm dÊu.
Nh×n chung, mé t¸ng ë Lung
Leng nhiÒu vÒ sè l−îng, phong
phó vÒ lo¹i h×nh, cã cÊu tróc mé
vµ ®å tuú t¸ng kh¸c nhau, ph¶n
¸nh sù kh¸c biÖt vÒ th©n phËn.
Di cèt ng−êi t×m thÊy ë mét
sè mé chum, nh−ng th−êng bÞ
mñn n¸t. §©y lµ t− liÖu quý ®Ó x¸c
nhËn tôc c¶i t¸ng cña c− d©n cæ ë
®©y. Trong lÇn khai quËt 2001 ®·
t×m thÊy nh÷ng h¹t thãc ch¸y ë
trong nåi gèm vµ gÇn bÕp. Ph©n
tÝch bµo phÊn hoa cho thÊy ë ®©y
cã phÊn hoa cña lóa trång. §ã lµ
c¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh, n«ng nghiÖp
trång lóa ®· cã mÆt ë líp c− d©n
hËu kú ®¸ míi Lung Leng. Mé nåi vß óp nhau

HiÖn vËt thu ®−îc ë Lung Leng gåm ®å ®¸, ®å gèm vµ ®å kim lo¹i.
§å ®¸ cã trªn 22.000 tiªu b¶n. VÒ c«ng cô lao ®éng cã c¸c nhãm:
Nhãm c«ng cô ghÌ ®Ïo: Sè l−îng kh«ng nhiÒu, chñ yÕu t×m thÊy trong
líp laterite; ®a sè lµm tõ ®¸ cuéi, h×nh d¸ng kh«ng æn ®Þnh, vÕt ghÌ th«, mét sè
cã vÕt tu chØnh nhá trªn r×a sö dông. Mét sè Ýt ®−îc x¸c ®Þnh lµ c«ng cô mòi

42
nhän, c«ng cô chÆt r×a l−ìi däc, c«ng cô n¹o h×nh mói b−ëi, c«ng cô n¹o phÇn
t− viªn cuéi, c«ng cô chÆt kiÓu r×u ng¾n vµ r×u h×nh bÇu dôc.

Mòi nhän vµ chopper r×a ngang C«ng cô phÇn t− cuéi

Nhãm c«ng cô mµi l−ìi Ýt vÒ sè l−îng, ®−îc lµm tõ m¶nh ®¸ basalte e, cã
vÕt ghÌ nhá t¹o c«ng cô gÇn h×nh r×u, cã vÕt mµi ë r×a l−ìi.

R×u mµi l−ìi Lung Leng Cuèc ®¸ Lung Leng

Nhãm c«ng cô mµi toµn th©n gåm cuèc, b«n h×nh r¨ng tr©u, r×u b«n cã
vai, r×u b«n tø gi¸c vµ dao ®¸. Trong ®ã, b«n h×nh r¨ng tr©u chiÕm tuyÖt ®èi, r×u
b«n cã vai chiÕm tû lÖ cao. Mçi lo¹i h×nh cuèc, r×u, b«n ë ®©y cßn cã nhiÒu kiÓu
d¸ng kh¸c nhau, ®−îc lµm tõ ®¸ opal, silex hoÆc phtanite kh¸c nhau. Cuèc t×m
thÊy trong c¸c mé chum th−êng cßn nguyªn vÑn; cßn r×u cã vai phÇn lín cã vÕt
ghÌ l¹i l−ìi.

43
 Nhãm c«ng cô gia c«ng chÕ t¸c ®å ®¸: ChiÕm sè l−îng lín lµ bµn mµi,
sau ®ã lµ hßn ghÌ, hßn nghiÒn, c−a, mòi khoan, b¸nh ®µ...

B«n h×nh r¨ng tr©u C¸c lo¹i r×u b«n cã vai

Bµn mµi cã lo¹i vÕt mµi lâm h×nh lßng m¸ng, lâm ph¼ng hoÆc vÕt mµi
chung quanh kiÓu bµn mµi h×nh trô trßn; chóng ®−îc lµm tõ ®¸ macma, vÕt mµi
trªn mét hoÆc hai mÆt ph¼ng, vÕt lâm ®«i khi ®Æt võa khÝt mÆt l−ng b«n h×nh
r¨ng tr©u.

C«ng cô ®¸ Lung Leng §å ®¸ Lung Leng

Nh÷ng viªn ®¸ h×nh b¸nh xe víi c¸c kiÓu d¸ng th©n h×nh cÇu, h×nh trßn
dÑt, h×nh bÇu dôc; cã chiÕc thñng lç, cã chiÕc ch−a. VÒ chøc n¨ng cã thÓ lµm
gia träng cho dÖt v¶i, g¹y chäc lç hoÆc l−íi ®¸nh c¸ nh− ®ång bµo d©n téc thiÓu
sè vÉn dïng; còng cã thÓ lµm trô nghiÒn qu¶ h¹t, lµm hßn nÐm khi ®i s¨n hoÆc
b¸nh ®µ khi khoan t¸ch lâi. Chøc n¨ng cña di vËt nµy cßn tiÕp tôc kh¶o s¸t.
Nhãm c«ng cô gia c«ng chÕ t¸c thùc phÈm gåm bµn nghiÒn vµ chµy
nghiÒn. Nhãm c«ng cô liªn quan ®Õn luyÖn kim gåm khu«n ®óc r×u.

44
 §å trang søc cã h¹t chuçi, vßng tay, khuyªn tai víi c¸c kiÓu kh¸c nhau,
lµm tõ ®¸ nÐphrit v©n ®Ñp. §¸ng chó ý lµ sù cã mÆt cña vËt h×nh khuyªn tai rÊt
lín, nh÷ng b«ng tai b»ng th¹ch anh, nh÷ng h¹t chuçi b»ng ®Êt nung. Ngoµi ra ë
®©y cßn t×m thÊy nhiÒu m¶nh t−íc, thæ hoµng vµ ®¸ quÆng.
§å gèm nguyªn cã nåi, b×nh, vß, b¸t bång, Êm, cèc, n¾p ®å ®ùng, c©y
®Ìn, däi xe sîi, bi gèm, trô gèm lß nung, m¶nh gèm ghÌ trßn... ®¸ng chó ý lµ
b×nh, b¸t bång trang trÝ hoa v¨n ®Ñp vµ c¸c lo¹i h×nh däi xe sîi.
Nh÷ng m¶nh gèm ë ®©y cã 3 lo¹i: Lo¹i th« dµy, lµm tõ ®Êt sÐt pha c¸t h¹t
th«; cã miÖng h¬i loe hoÆc th¼ng ®øng, mÐp miÖng bÎ ra, ®«i khi cã r·nh khíp
(®ì mÐp vung ®Ëy). Th©n cong d¹ng nåi hoÆc gÇn th¼ng d¹ng v¹i, ®¸y liÒn;
trang trÝ v¨n thõng ®Ëp hoÆc v¨n ch¶i; miÖng trang trÝ v¨n in Ên h×nh r¨ng sãi,
®«i khi kÕt hîp víi kh¾c v¹ch c¸c ®−êng cong song song. §ã lµ gèm cña chum,
v¹i, b×nh, vß kÝch th−íc lín trong c¸c mé t¸ng; th−êng gÆp ë c¸c líp trªn.
Lo¹i gèm máng mÞn, lµm tõ ®Êt sÐt pha c¸t, h¹t nhá, lµ nh÷ng m¶nh vì
cña b¸t, ®Üa, nåi, cèc, c©y ®Ìn, b¸t bång... kÝch th−íc nhá, th−êng ®−îc miÕt
l¸ng mét hoÆc c¶ hai mÆt, cã mµu hång hoÆc ®en ¸nh ch×. Mét sè tiªu b¶n trang
trÝ hoa v¨n kh¾c v¹ch, sãng n−íc, v¨n thõng ch¶i víi c¸c ®å ¸n ®Ñp. Lo¹i gèm
nµy chñ yÕu t×m thÊy ë líp 3 vµ 4.

§å gèm Lung Leng §å gèm Lung Leng

§å gèm Lung Leng §å gèm Lung Leng

45
 Lo¹i gèm máng lµm tõ ®Êt sÐt pha c¸t, h¹t th«; lµ nh÷ng m¶nh vì cña b¸t
bång, nåi, b×nh, vß... kÝch th−íc nhá; kh«ng cã líp ¸o gèm, kh«ng trang trÝ hoa
v¨n, ph©n bè ë mäi ®é s©u, chñ yÕu tËp trung ë c¸c líp sím. Mét sè ®−îc dïng
lµm ®å tuú t¸ng ch«n trong c¸c mé ®Êt.
Nh×n chung, ®å gèm Lung Leng cã nhiÒu kiÓu d¸ng, kÝch cì vµ chøc
n¨ng kh¸c nhau. Mét sè Ýt ®−îc lµm b»ng bµn xoay, mét sè nÆn tay kh¸ tinh
x¶o; ®−îc nung ë nhiÖt ®é t−¬ng ®èi cao, chÝn ®Òu; mét sè ®−îc t« thæ hoµng
hoÆc t« mµu ®en ¸nh ch×. Gèm Lung Leng kh«ng t« mµu ®á, mµu vµng hay mµu
tr¾ng nh− gèm B×nh Ch©u, Long Th¹nh; kh«ng cã gèm mµu kiÓu Xãm Cån.
Mét sè nhËn thøc vÒ di chØ Lung Leng:
Lung Leng kh«ng chØ lµ n¬i c− tró, n¬i chÕ t¸c gia c«ng ®¸, chÕ t¹o ®å
gèm, n¬i luyÖn kim mµ cßn lµ mét khu mé t¸ng lín. Di chØ Lung Leng cã quy
m« to lín, cã tÇng v¨n ho¸ dµy, cã sè l−îng di vËt phong phó, ph¶n ¸nh c¸c giai
®o¹n ph¸t triÓn c¬ b¶n cña lÞch sö: tõ thêi ®¹i ®¸ cò ®Õn thêi ®¹i ®¸ míi, qua
thêi ®¹i kim khÝ, thËm chÝ c¶ vÕt tÝch kh¶o cæ häc thêi kú qu©n chñ.
Sím nhÊt lµ v¨n ho¸ cña c− d©n hËu kú ®¸ cò ®−îc b¶o tån trong líp ®Êt
bÞ laterite ho¸. Líp c− d©n nµy chÕ t¸c vµ sö dông c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo, sèng
trong ®iÒu kiÖn cæ khÝ hËu nãng Èm h¬i kh« cña giai ®o¹n cuèi C¸nh t©n
(Pleistocene); ho¹t ®éng kinh tÕ chñ yÕu lµ s¨n b¾t - h¸i l−îm, ch−a biÕt ®Õn
n«ng nghiÖp, kü thuËt mµi vµ lµm gèm. TiÕp ®Õn lµ líp c− d©n hËu kú ®¸ míi -
s¬ kú kim khÝ, nh÷ng ng−êi chÕ t¸c vµ sö dông r×u b«n mµi toµn th©n, sèng ®Þnh
c− ngoµi trêi thµnh bu«n, b¶n, lµm n«ng, s¨n b¾t, h¸i l−îm, ®¸nh c¸, chÕ t¸c ®å
gèm vµ luyÖn s¾t. Trong di chØ t×m thÊy gèm sø cña thêi kú phong kiÕn. Xen
gi÷a 2 líp nµy lµ c− d©n s¬ kú thêi ®¹i ®¸ míi víi tæ hîp c«ng cô ®Æc tr−ng kü
thuËt v¨n ho¸Hoµ B×nh: r×u mµi l−ìi, r×u ng¾n, r×u h¹nh nh©n. §ã lµ ch−a kÓ mét
sè hiÖn vËt gèm sø thêi kú qu©n chñ nh− b×nh, vß, b¸t, ®Üa tõ thÕ kû 14 ®Õn 19.
C− d©n tiÒn sö Lung Leng cã mèi giao l−u réng më víi c¸c nhãm c− d©n
cæ kh¸c ë ViÖt Nam vµ §«ng Nam ¸, nh−ng vÉn b¶o l−u nÐt ®Æc tr−ng v¨n ho¸
riªng. Mèi giao l−u thÊy râ qua nh÷ng c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo ë ®©y nh− mòi
nhän, r×a l−ìi däc, r×a l−ìi ngang, phÇn t− viªn cuéi gîi l¹i c«ng cô hËu kú ®¸ cò
t×m thÊy ë c¸c tØnh phÝa B¾c ViÖt Nam, tiªu biÓu lµ v¨n ho¸ S¬n Vi, hoÆc mang
dÊu Ên s¬ kú ®¸ míi v¨n ho¸ Hoµ B×nh qua r×u ng¾n, c«ng cô h×nh h¹nh nh©n vµ
r×u mµi l−ìi. Nh÷ng chiÕc r×u cã vai b»ng ®¸ opal, nh÷ng chiÕc b«n h×nh r¨ng
tr©u ë Lung Leng gÇn gòi víi c«ng cô cïng lo¹i cña c− d©n v¨n ho¸ BiÓn Hå
trªn cao nguyªn Pleiku (Gia Lai); nh÷ng bµn ®Ëp kh¾c r·nh, nh÷ng viªn ®¸ trßn
®ôc lç gi÷a gîi l¹i nh÷ng c«ng cô cïng lo¹i trong v¨n ho¸ Bu«n TriÕt (§¨k
N«ng). Nh÷ng lo¹i h×nh mé t¸ng ë Lung Leng cã niªn ®¹i t−¬ng ®−¬ng vµ mét
sè nÐt gîi l¹i v¨n ho¸ TiÒn Sa Huúnh ven biÓn B¾c Trung Bé.
Tuy nhiªn, Lung Leng vÉn cã nÐt riªng, thÓ hiÖn qua ®Æc tr−ng di tÝch
bÕp, mé, lß uyÖn s¾t vµ di vËt ®¸, gèm, ®ång, s¾t. Nh÷ng nÐt riªng Êy cßn thÊy ë
c¸c ®Þa ®iÓm kh¶o cæ kh¸c võa míi ph¸t hiÖn, ph©n bè chung quanh di chØ Lung
Leng. §©y lµ c¬ së ®Ó x¸c lËp mét v¨n ho¸ míi - v¨n ho¸ Lung Leng.
46
 KÕt qu¶ khai quËt di chØ Lung Leng ®· cung cÊp nguån sö liÖu vµo c«ng
cuéc nghiªn cøu lÞch sö v¨n ho¸ qu¸ khø xa x−a cña d©n téc, x©y dùng b¶o tµng
vµ n©ng cao d©n trÝ cho ®ång bµo c¸c d©n téc ë T©y Nguyªn. Víi kÕt qu¶ khai
quËt nµy, ®· ®Õn lóc chóng ta cÇn thay ®æi c¸ch nh×n nhËn vÒ Kon Tum, vÒ mét
T©y Nguyªn miÒn Th−îng thêi qu¸ khø. Ph¶i nhËn r»ng, ®©y lµ mét vïng ®Êt
sím cã sù khai ph¸ cña con ng−êi vµ trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸, mét
vïng ®Êt ®Çy n¨ng ®éng, s¸ng t¹o vµ cã mèi giao l−u réng më.
II. di chØ Th«n N¨m
1. Di chØ Th«n N¨m ë x· Kroong, thÞ x· Kon Tum, t¶ ng¹n Kr«ng P«k«,
cao 516m, cã to¹ ®é 140 24’574’’ vÜ B¾c 1070 52’616’’ kinh §«ng. Di chØ réng
5000m2, ®−îc khai quËt 2.500m2, chia thµnh 25 hè, mçi hè réng 100m2 (10m x
10m), ®µo theo líp, mçi líp 15cm. C¸c di tÝch vµ di vËt ®−îc xö lý cÈn träng,
thu thËp h¬n 10 mÉu than ®Ó ph©n tÝch niªn ®¹i C14 vµ h¬n 30 mÉu ®Êt ®Ó ph©n
tÝch bµo tö phÊn hoa 57 .
2. §Þa tÇng di chØ dµy trung b×nh 1,8m, tõ trªn xuèng cã c¸c líp ®Êt nh−
sau: Líp mÆt dµy trung b×nh 20cm, lµ líp sÐt lÉn c¸t d¹ng phï sa s«ng mµu x¸m
®en chøa nhiÒu mïn thùc vËt, rÔ c©y mÝa vµ cá tranh.
Líp 1 dµy kh«ng ®Òu ë c¸c hè hµng A, B dµy 0,6- 0,7m; ë hµng C, D dµy
0,5m. §Êt phï sa s«ng, chñ yÕu lµ sÐt lÉn, basalte e vµ c¸t, t−¬ng ®èi mÞn, ®é
kÕt dÝnh cao, mµu n©u nh¹t; xuÊt lé c¸c hè ®Êt ®en, hè than le, vïng ®Êt ch¸y
®á, xØ s¾t; gÆp c¶ ®å sµnh sø, ®å s¾t. §©y lµ líp v¨n ho¸ thêi lÞch sö.
Líp 2 dµy trung b×nh 0,5m; ®Êt phï sa s«ng gåm sÐt lÉn ®Êt basalte vµ
c¸t, mÞn, ®é kÕt dÝnh cao, mµu n©u h¬i da cam. XuÊt lé hè ®Êt ®en, hè than le,
côm ®Êt ch¸y ®á, gÇn 20 mé t¸ng, cïng c«ng cô ®¸ vµ m¶nh gèm. §¸y líp nµy
cã mét sè c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo. §©y lµ líp v¨n ho¸ thêi tiÒn sö cña di chØ.
Sinh thæ lµ ®Êt phï sa s«ng pha c¸t kh¸ mÞn, lÉn ®Êt basalte, cuéi sái
s«ng, ®é kÕt dÝnh cao.
Nh− vËy, tÇng v¨n ho¸ di chØ Th«n N¨m dµy trªn 1m, líp trªn chñ yÕu lµ
di tÝch vµ di vËt thêi lÞch sö; líp d−íi lµ di tån v¨n ho¸ cña thêi tiÒn sö. Gi÷a hai
líp kh«ng cã líp ng¨n c¸ch.
3. Di tÝch cã c¸c lo¹i nh−: hè ®Êt ®en, hè than le, hè c¸t, chç ®Êt ch¸y ®á,
c¸c côm ®¸, côm gèm vµ mé t¸ng.
Hè ®Êt ®en cã trªn 220 hè, ®Êt mµu ®en, lÉn than tro, réng 10 - 30cm, cã
thÓ lµ c¸c hè ch©n cét nhµ, lÒu tr¹i cña nhiÒu thêi ®¹i víi 3 b×nh diÖn kiÕn tróc
kh¸c nhau: thêi tiÒn sö, thêi s¬ sö vµ cËn hiÖn ®¹i. Hè than le cã 10 hè ë b×nh
tuyÕn lÞch sö, chøa than c©y le hay lå «; lç h×nh trßn, ®−êng kÝnh 0,6m, s©u trªn
d−íi 1m, chøa ®Çy than. Hè chøa c¸t s«ng mµu vµng cã mét sè hè, trong líp
lÞch sö, cã kh¶ n¨ng hè c¸t ®Ó phô gia lµm gèm. Côm ®Êt ch¸y ®á cã 64 côm,
trong ®ã 1/3 n»m ë líp tiÒn sö cã ph¹m vi hÑp vµ máng. Nh÷ng côm ®Êt ch¸y

57
NguyÔn Gia §èi. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Th«n N¨m (Kon Tum). NPHM… 2006.

47
thuéc líp lÞch sö cã qui m« lín h¬n, líp ®Êt ch¸y dµy vµ kÕt vãn cao h¬n. Cã
mét sè côm ®Êt ch¸y lµ lß luyÖn s¾t, ®Êt bÞ nung ë nhiÖt ®é cao, trong ®ã t×m
®−îc mét sè côc xØ s¾t lín cã n¬i thu ®−îc h¬n 8kg.
Côm ®¸ cuéi xÕp thµnh ®èng t¹i khu vùc tiÕp gi¸p gi÷a hè D3 vµ D4, hiÖn
ch−a râ côm ®¸ nµy cã ý nghÜa g×. Côm gèm vì tËp trung cã 15 côm, th−êng lµ
nh÷ng m¶nh gèm cña mét hoÆc vµi c¸ thÓ gèm, liªn quan ®Õn khu vùc sinh ho¹t
hoÆc lµ nh÷ng ®å tuú t¸ng. Mé cã 16 mé ë líp v¨n ho¸ tiÒn sö, ®é s©u 1,2 -
1,5m, lo¹i h×nh mé vß.
4. HiÖn vËt cã 226 ®å ®¸, ®ång, s¾t; trªn 9.000 m¶nh gèm, h¬n 700 ®¸
nguyªn liÖu cã vÕt gia c«ng; h¬n 20 m¶nh t−íc vµ h¬n 30 kg xØ s¾t.
- §å ®¸: 10 b«n r¨ng tr©u, 13 b«n vai xu«i, 3 b«n vai vu«ng, 3 b«n tø
gi¸c, 2 cuèc cã vai, 7 r×u b«n g·y kh«ng ph©n lo¹i, 3 c−a ®¸, 50 bµn mµi, 3 bµn
®Ëp, 2 bµn nghiÒn, 45 chµy nghiÒn, 24 hßn nghiÒn, 16 hßn ghÌ, 11 c«ng cô cuéi
ghÌ ®Ïo, 7 m¶nh khu«n ®óc, 2 ®¸ cã lç h×nh b¸nh xe, 1 h¹t chuçi h×nh èng b»ng
®¸ ®en, 1 h¹t chuçi h×nh qu¶ nhãt b»ng thuû tinh, 1 viªn cuéi cã vÕt gia c«ng
h×nh hia, 1 thái th¹ch anh h×nh lôc l¨ng lµm ®å trang søc, 1 m¶nh thæ hoµng cã
vÕt mµi, 14 m¶nh t−íc vµ m¶nh vì c«ng cô.
- §å ®Êt nung: 1 m¶nh khu«n ®óc, 8 däi xe sîi, 2 thái hßn kª gèm, 3
m¶nh gèm ghÌ trßn,1 m¶nh chËu gèm ®¸y b»ng.
- §å kim lo¹i: 2 r×u ®ång, 2 dao s¾t.
+ Nh÷ng m¶nh gèm: 9.002 m¶nh, gåm hai lo¹i chÊt liÖu:
Gèm th« pha c¸t lÉn s¹n, dµy, bÒ mÆt th−êng ®−îc b«i ®en b»ng nhùa
c©y. Lo¹i nµy ph©n bè chñ yÕu tõ líp mÆt ®Õn líp 2, cã kho¶ng h¬n 3.000
m¶nh, chiÕm kho¶ng trªn 30% tæng sè gèm. §©y chñ yÕu lµ gèm cña giai ®o¹n
lÞch sö. Sè cßn l¹i lµ gèm th« pha c¸t, mïn thùc vËt, lÉn s¹n th¹ch anh, mica,
máng vµ mÞn h¬n gèm lÞch sö, ¸o gèm mµu n©u ®á hoÆc t« ®en ¸nh ch×. Lo¹i
nµy ph©n bè chñ yÕu tõ líp 3 ®Õn hÕt tÇng v¨n ho¸. §©y chñ yÕu lµ gèm thuéc
giai ®o¹n tiÒn sö.
5. NhËn xÐt b−íc ®Çu
Th«n N¨m võa lµ n¬i c− tró, n¬i tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt thñ
c«ng võa lµ n¬i mai t¸ng. Trong ®ã, yÕu tè s¶n xuÊt thñ c«ng vµ mai t¸ng tréi
h¬n. TÇng v¨n ho¸ cã líp tiÒn sö vµ lÞch sö, song vÒ ranh giíi vÒ mÆt ®Þa tÇng
ph©n biÖt kh«ng râ rµng.
C¸c hè ®Êt ®en ë ®©y liªn quan ®Õn dÊu vÕt ch©n cét, liªn quan ®Õn kiÕn
tróc lÒu tr¹i cì nhá cña giai ®o¹n tiÒn sö; kiÕn tróc cì võa h×nh trßn hoÆc gÇn
trßn cña giai ®o¹n s¬ sö vµ kiÕn tróc nhµ h×nh ch÷ nhËt giai ®o¹n cËn ®¹i. C¸c
hè chøa c¸t cã lÏ ®· ®−îc tinh läc dïng lµm phô gia s¶n xuÊt gèm. C¸c hè than
le hoÆc lå « cã thÓ lµm muèi cho c− d©n vïng nµy.
Qui m« cña kiÕn tróc cña bÕp löa cho phÐp h×nh dung vµo giai ®o¹n tiÒn
sö, d©n sè cßn Ýt, c− d©n gåm c¸c nhãm nhá sinh ho¹t trong nh÷ng kiÕn tróc lÒu

48
tr¹i vµ bÕp löa t−¬ng ®èi nhá. Cµng vÒ sau víi kiÕn tróc vµ bÕp löa lín h¬n cã lÏ
ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn d©n sè vµ cÊu tróc cña céng ®ång d©n c− nãi chung.
C¸c di tÝch mé t¸ng thuéc giai ®o¹n tiÒn sö, ®Òu lµ lo¹i h×nh mé vß, chñ
yÕu lµ vß nhá, kh«ng cã mé chum. Nh÷ng mé nµy th−êng ®−îc ch«n kh«ng
s©u, ®å tïy t¸ng kh«ng nhiÒu, chñ yÕu lµ nåi vß nhá, b¸t bång, cã mé ch«n theo
r×u b«n ®¸, däi xe sîi, ®¸ cã lç, bµn ®Ëp, vßng ®¸, h¹t chuçi hay r×u ®ång. Cã lÏ
chñ nh©n nh÷ng ng«i mé nµy ®Òu lµ ng−êi lµm n«ng v× ®å tïy t¸ng ph¶n ¸nh
c«ng viÖc cña hä lóc sèng.
C«ng cô ®¸ chñ ®¹o, hÇu nh− kh«ng cã r×u, chØ cã b«n vµ cuèc. B«n r¨ng
tr©u vµ b«n vai xu«i chiÕm tû lÖ ¸p ®¶o, thø ®Õn b«n tø gi¸c vµ b«n vai ngang.
Chóng ®−îc lµm b»ng ®¸ silex, basalte vµ hiÕm opal. Sè l−îng bµn mµi kh¸
nhiÒu, m¶nh t−íc vµ m¶nh ®¸ nguyªn liÖu hiÕm, cã lÏ n¬i ®©y kh«ng diÔn ra
ho¹t ®éng chÕ t¸c c«ng cô r×u b«n.
§iÓm cÇn l−u ý, cã mét sè b«n ®¸ ®−îc ph¸t hiÖn trong líp v¨n hãa giai
®o¹n lÞch sö, x¸c nhËn chóng vÉn ®−îc c− d©n T©y Nguyªn sö dông trong thêi
gian dµi tõ thêi tiÒn sö ®Õn vµi thÕ kû sau C«ng Nguyªn.
Khu«n ®óc cã sè l−îng ®¸ng kÓ, gåm khu«n b»ng ®¸ vµ b»ng gèm, cã
khu«n ®óc r×u, khu«n ®óc mòi lao vµ khu«n ®óc nhiÒu lo¹i kh¸c; t×m thÊy c¶ líp
giai ®o¹n tiÒn sö vµ giai ®o¹n lÞch sö, cã lÏ ®óc c¶ ®å ®ång vµ ®å s¾t. Sù phæ
biÕn c¶ vÒ sè l−îng vµ lo¹i h×nh khu«n ®óc minh chøng ch¾c ch¾n cho nghÒ thñ
c«ng luyÖn kim ë di chØ Th«n N¨m.
Gèm giai ®o¹n lÞch sö th−êng b«i ®en b»ng nhùa c©y, gèm giai ®o¹n tiÒn
sö cã c¶ b«i ®en ¸nh ch×, miÕt l¸ng vµ ¸o gèm mµu n©u víi nhiÒu lo¹i h×nh vµ
m« tÝp trang trÝ, mµ næi bËt lµ lo¹i b¸t bång th©n h×nh trô thon dµi; nåi miÖng
loe g·y th©n dÑt g·y gÊp kiÓu con tiÖn vµ chËu ®¸y b»ng. Ngoµi v¨n thõng, hoa
v¨n trang trÝ phæ biÕn lµ in chÊm, in mÐp vá sß vµ kh¾c v¹ch ®¬n gi¶n. C¸c
motif hoa v¨n th−êng thÊy lµ c¸c v¹ch ng¾n h¬i xiªn song song t¹o thµnh b¨ng
gi÷a hai v¹ch song song ch¹y vßng quanh vai ®å gèm; b¨ng hoa v¨n in chÊm
h×nh ch÷ V lång nhau t¹o khèi h×nh tam gi¸c ®¶o ®Çu so le liªn tiÕp; v¨n kh¾c
v¹ch h×nh g©n l¸ vµ v¨n ch¶i h×nh sãng n−íc.
Nh×n chung, di chØ Th«n N¨m cã nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång víi c¸c di tÝch
trong hÖ thèng v¨n hãa tiÒn sö l−u vùc s«ng P«k«, mµ tiªu biÓu lµ di chØ Lung
Leng. Song, nã cßn cã mèi liªn hÖ v¨n hãa réng h¬n víi c¸c di tÝch Sa Huúnh
ven biÓn miÒn Trung. YÕu tè Sa Huúnh ë Th«n N¨m kh¸ ®Ëm nÐt.
VÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn v¨n hãa qua ®Þa tÇng vµ di tÝch di chØ Th«n N¨m
cã thÓ qua 2 giai ®o¹n: Giai ®o¹n tiÒn sö muén t−¬ng ®−¬ng víi giai ®o¹n cuèi
cña v¨n hãa Sa Huúnh, niªn ®¹i kho¶ng trªn d−íi 2.000 n¨m c¸ch ngµy nay. Nã
muén h¬n giai ®o¹n sím cña di chØ Lung Leng, t−¬ng ®−¬ng víi c¸c ®Þa ®iÓm:
Sa Nh¬n, Th«n Ba (Diªn B×nh), §¾c Ph¸, §¨k Wít (x· Hµ Mßn)…Giai ®o¹n s¬
sö sím cã lÏ tiÕn triÓn trong nh÷ng thÕ kû sau C«ng Nguyªn vµ cßn tiÕp tôc ë
thêi kú sau nµy n÷a.

49
 III. di chØ Sa nh¬n
1. Di chØ Sa Nh¬n ë th«n Nh¬n An, x· Sa Nh¬n, huyÖn Sa ThÇy, ë s¸t bê
ph¶i s«ng Kr«ng P«k«, cã täa ®é 14027'526" vÜ B¾c vµ 107052'621" kinh §«ng,
cao ®é 534m so víi mùc n−íc biÓn. Di chØ ®−îc ph¸t hiÖn vµ th¸m s¸t n¨m
2003. T¹i ®©y, th¸ng 2 vµ 3 - 2006, ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin
Kon Tum khai quËt 2.000m2: khu A cã 14 hè (1.400 m2) vµ khu B cã 6 hè (600
m2). Hai khu c¸ch nhau kho¶ng 100m. C¸c hè khai quËt ®−îc ®µo bãc theo líp,
mçi líp dµy 10 - 20cm 58 .
2. §Þa tÇng di chØ kh¸ æn ®Þnh. VÒ c¬ b¶n diÔn biÕn ®Þa tÇng cña khu A
vµ khu B gièng nhau, kh¸c biÖt chñ yÕu ë ®é dµy c¸c líp:
- Líp mÆt dµy trung b×nh 50cm. §©y lµ líp canh t¸c, ®Êt sÐt pha c¸t mµu
n©u ®en, lÉn nhiÒu rÔ c©y, vµi m¶nh gèm cæ.
- TÇng v¨n hãa dµy 100cm, chia lµm hai møc: Møc trªn dµy 30cm, vÕt
tÝch v¨n ho¸ c− d©n hiÖn ®¹i víi vÕt tÝch bÕp löa, ®å ®ång, ®å gèm vµ sµnh sø
muén. Møc d−íi lµ tÇng v¨n hãa tiÒn sö, dµy 70cm, ®Êt basalte e mµu n©u ®á,
r¾n ch¾c. Di tÝch cã bÕp, hè ®Êt ®en vµ mé t¸ng; di vËt cã r×u, b«n, cuèc, bµn
mµi, chµy nghiÒn, khu«n ®óc, m¶nh t−íc vµ m¶nh gèm.
- Sinh thæ ®Êt basalte e kh¸ cøng, n©u ®á cã lÉn c¸c h¹t s¹n sái laterite.
3. Di tÝch cã 59 mé, bÕp, hè ®Êt ®en.
- Mé t¸ng cã mé nåi vß, mé huyÖt ®Êt, mé r¶i ®¸.
Mé nåi vß: 1 mé ë hè D1 ký hiÖu 06.SN.D1.L3.M1, bÞ sËp vì nh−ng vÉn
cßn nhËn ®−îc h×nh d¹ng bªn ngoµi. Mé ë ®é s©u 80cm so víi líp mÆt.
Mé huyÖt ®Êt kh«ng t×m thÊy biªn mé; x¸c ®Þnh dùa vµo ®å tuú t¸ng nh−
nåi, b¸t bång, r×u ®¸, bµn mµi, hßn nghiÒn, m¶nh t−íc… §å gèm tuú t¸ng lµ
lo¹i gèm pha c¸t mÞn (cã thÓ cã pha c¶ b· thùc vËt), x−¬ng ®en, n©u hoÆc n©u
®á; ¸o gèm mµu n©u ®en hoÆc n©u ®á, mét sè nåi gèm ë th©n vµ ®¸y cã v¨n
thõng. HiÖn vËt ®−îc ®Æt tõ 1 ®Õn 5 c¸ thÓ trong mét mé. Phæ biÕn lµ tõ 3 ®Õn 5
hiÖn vËt tuú t¸ng.
Mé r¶i ®¸ sái cã 3 mé ë c¸c hè A5 vµ B5; mét líp sái nhá r¶i thµnh mét
líp kh¸ dµy, cã n¬i kÌ ®¸ xung quanh; kÝch th−íc trung b×nh 120 - 150cm.
Ngoµi ra ë ®©y cßn t×m thÊy 7 viªn ®¸ kÝch th−íc trung b×nh 30 x 25cm
cã kh¶ n¨ng ®©y lµ nh÷ng t¶ng ®¸ ®¸nh dÊu mé.
- BÕp cã hai nhãm: Nhãm ®Êt ch¸y ®á cã h×nh gÇn trßn hoÆc bÇu dôc,
kÝch th−íc nhá, mçi chiÒu réng kho¶ng 50cm. Nhãm cã than ®en vµ gèm cã
h×nh gÇn trßn hoÆc bÇu dôc, chiÕc cã kÝch th−íc lín réng tíi 250m x 150cm.
Hai nhãm bÕp nµy liªn quan ®Õn hai giai ®o¹n kh¸c nhau.

58
TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Ngäc Quý. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Sa Nh¬n (Kon Tum).
NPHM… 2006.
50
 - Lç ®Êt ®en cã 16 lç ®Êt ®en ph©n bè ë hÇu kh¾p c¸c hè khai quËt Khu A
vµ Khu B, cã ®−êng kÝnh 20 – 30cm, ë ®é s©u 20 – 40cm, chóng xuÊt lé trong
tÊt c¶ c¸c líp v¨n ho¸ tõ sím ®Õn muén.
4. Di vËt
- §å ®¸ cã 138 hiÖn vËt, gåm: 22 r×u (18 r×u cã vai, 4 r×u tø gi¸c), 4 b«n
(3 h×nh r¨ng tr©u, 1 cã vai), 66 bµn mµi, 32 hßn nghiÒn, hßn ghÌ, 1 mòi nhän, 1
cuèc, 1 khu«n ®óc r×u, 2 c«ng cô ghÌ ®Ïo.
- §å gèm cã 12 di vËt ®Êt nung (2 däi xe sîi, 5 èng thæi vµ 5 trô gèm)
cïng 3.452 m¶nh gèm. Gèm muén lµ lo¹i gèm mµu ®en, gèm cøng ch¾c, cã ®é
nung cao. Gèm sím chiÕm ®a sè, gèm pha c¸t th« chøa nhiÒu s¹n sái nhá vµ v¶y
mica, cã ®é dµy cña x−¬ng gèm lín h¬n 0,5cm.
- §å ®ång: n¾p b×nh ®ång, h×nh chãp nãn, cßn kh¸ nguyªn vÑn, ®−îc ph¸t
hiÖn trong bÕp hè B2; dµi 5cm, ®−êng kÝnh miÖng 2cm; ®−êng kÝnh ®¸y 4cm;
dµy 0,1cm.
- §å s¾t: 1 hiÖn vËt ë hè A4, ký hiÖu 06.SN.A4.LM: 74. §©y lµ phÇn ®Çu
cña mét chiÕc liÒm hay dao ph¸t, ®· bÞ rØ, g·y.
5. NhËn xÐt s¬ bé
1. TÇng v¨n hãa di chØ Sa Nh¬n cã hai giai ®o¹n c− tró: Giai ®o¹n cËn
hiÖn ®¹i ë trªn vµ thêi tiÒn sö ë d−íi. Trong líp tiÒn sö cã bÕp, hè ®Êt ®en, mé
t¸ng. §©y lµ vÕt tÝch c− tró vµ ®Ó mé t¸ng, trong ®ã tÝch chÊt c− tró ®Ëm nÐt h¬n.
Sù cã mÆt cña 1 m¶nh cña khu«n ®óc r×u ®ång vµ 2 hiÖn vËt ®ång ë c¸c
hè A5 vµ B2, cho thÊy c− d©n n¬i ®©y cã lÏ ®· biÕt luyÖn kim ®óc ®ång.
Nh÷ng di vËt ®¸ ë ®©y chñ yÕu lµ lo¹i r×u cã vai, b«n chiÕm tØ lÖ thÊp.
Kh¸c víi c¸c di chØ nh− §¾k Rei vµ Th«n Ba, n¬i sö dông b«n ®¸ lµ chÝnh, cßn
Sa Nh¬n l¹i dïng r×u lµ chñ yÕu, cã thÓ liªn quan ®Õn tËp qu¸n, ph−¬ng thøc
canh t¸c cña kh¸c nhau. Niªn ®¹i dù ®o¸n cho giai ®o¹n c− tró muén kho¶ng
300 n¨m; giai ®o¹n tiÒn sö 2000 - 3000 n¨m c¸ch ngµy nay.
iV. di chØ Th«n Ba
1. Di chØ Th«n Ba, x· Diªn B×nh, huyÖn §¾k T« (Kon Tum) cã täa ®é
14 36'789"vÜ B¾c vµ 107051'717” kinh §«ng, ë cao tr×nh 569m. Di chØ n»m s¸t
0

bê nam suèi §¨k Pshi, c¸ch cÇu Diªn B×nh 0,8km vÒ phÝa t©y, c¸ch quèc lé 14
kho¶ng 500m vÒ phÝa t©y b¾c. Di chØ réng gÇn 3.000m2, ph©n bè tËp trung trªn
v−ên c©y cña gia ®×nh «ng TrÇn HuÊn. Di chØ ®−îc ph¸t hiÖn vµ th¸m s¸t n¨m
2003, thuéc diÖn khai quËt, di dêi khái vïng lßng hå thuû ®iÖn Plei Kr«ng 59 .
Hè khai quËt réng 1.000m2, chia lµm 10 hè, mçi hè 100m2; ®−îc ®µo
theo líp, mçi líp 10 - 20cm, c¸c di tÝch vµ di vËt ®−îc ®o, vÏ, chôp ¶nh vµ ®Þnh
vÞ trªn s¬ ®å; ®· thu thËp mét sè mÉu ph©n tÝch niªn ®¹i vµ bµo tö phÊn hoa.

59
Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Ngäc Quý. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Th«n Ba (Kon Tum). NPHM…
2006.
51
 Tham gia cuéc khai quËt gåm cã 9 c¸n bé cña ViÖn Kh¶o cæ häc, 5 nh©n
c¸n bé B¶o tµng Kon Tum vµ 2 sinh viªn cña §¹i häc HuÕ, do PGS.TS. NguyÔn
Kh¾c Sö chñ tr×. Thêi gian khai quËt th¸ng 3 vµ 4 n¨m 2006.
2. §Þa tÇng di chØ di chØ Th«n Ba dµy 150cm, cã 3 líp:
Líp mÆt dµy 40cm, ®Êt canh t¸c trång cµfª, thuéc lo¹i sÐt pha c¸t mµu
n©u ®en, lÉn vµi m¶nh gèm cæ, sái, rÔ thùc vËt vµ tæ mèi nhá.
TÇng v¨n hãa dµy trªn 1m, ®−îc ph©n thµnh hai møc: Møc trªn dµy trung
b×nh 50cm, ®Êt basalte e mµu n©u ®á; trong líp nµy gÆp ®å trang søc, ®å gia
dông, c«ng cô lao ®éng. Møc d−íi dµy 80cm ë ®é s©u tõ 100 ®Õn 180cm, ngoµi
vÕt tÝch c− tró xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu mé t¸ng.
Sinh thæ lµ ®Êt basalte e mµu n©u ®á cã lÉn c¸c h¹t s¹n sái laterit, kh«ng
cã di tÝch vµ di vËt kh¶o cæ häc.
3. Di tÝch cã mé, hè ®Êt ®en, bÕp.
- Mé t¸ng cã 43 mé, tËp trung ë c¸c hè A2, A4, A5, B1, B3, B5. Trong
®ã cã 1 mé nåi vß óp miÖng vµo nhau, ch«n theo ph−¬ng th¼ng ®øng; 3 mé vß ë
c¸c hè A4, B1 vµ B3; 39 mé huyÖt ®Êt, r¶i gèm; 8 mé r¶i ®¸.
- §¸ ®¸nh dÊu cã 6 viªn, ë c¸c hè A1, A2, A4, B1, B2 vµ B3, ®¸ cã kÝch
th−íc trung b×nh 30 x 25cm; cã thÓ ®©y lµ nh÷ng t¶ng ®¸ ®¸nh dÊu mé.
- BÕp cã 2 bÕp ë hè B4 vµ B5 trong ph¹m vi 2m2, trong bÕp ken dµy ®Æc
gèm, ®¸ vµ than tro.
- Lç ®Êt ®en cã 3 lç n»m ë c¸c hè A1 vµ B5, ®−êng kÝnh trung b×nh
20cm, s©u kho¶ng 30cm, ®Êt trong lç cã mµu h¬i ®en x¸m.
3. Di vËt : 136 ®å ®¸, 5 ®å ®Êt nung vµ 6840 m¶nh gèm.
- §å ®¸ 136 tiªu b¶n, gåm Nhãm c«ng cô lao ®éng víi r×u, b«n, ®ôc,
cuèc, khu«n ®óc, m¶nh vì r×u b«n, chµy, hßn nghiÒn, c−a, bµn mµi, c«ng cô ghÌ
®Ïo... Trong 14 r×u ®¸, th× r×u cã vai xu«i vµ r×u vai vu«ng chiÕm ®¹i ®a sè víi
12/14 chiÕc. Trong 31 b«n th× b«n r¨ng tr©u chiÕm ®¹i ®a sè víi 17/31 chiÕc,
lo¹i b«n cã vai 12/31 chiÕc, lo¹i b«n tø gi¸c chØ chiÕm mét sè l−îng nhá. Ngoµi
ra cßn cã 28 bµn mµi c¸c lo¹i, 18 m¶nh vì tõ r×u hoÆc b«n, 25 hßn nghiÒn, hßn
ghÌ; 2 mòi nhän, 3 cuèc ®¸, 1 ®ôc, 1 c−a, 1 khu«n ®óc, 2 viªn cuéi trßn khÐt lç
gi÷a, 2 c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo. Nhãm ®å trang søc cã 3 vßng tay, 1 h¹t chuçi;
Nhãm ph¸c vËt r×u b«n: 3 ph¸c vËt r×u vµ 1 ph¸c vËt cuèc.
- §å ®Êt nung cã 1 däi se sîi, 3 m¶nh gèm ghÌ trßn. Trong di chØ thu
®−îc 6840 m¶nh gèm (2476 m¶nh trong tÇng v¨n hãa vµ 4364 m¶nh mé).
Thèng kª cho thÊy gèm mé t¸ng cã sè l−îng cao h¬n nhiÒu so víi nhãm gèm
trong tÇng v¨n hãa, cho thÊy vÕt tÝch mé ë ®©y kh¸ ®Ëm.
4. NhËn xÐt s¬ bé
TÇng v¨n hãa Th«n Ba, Diªn B×nh ®−îc b¶o tån kh¸ nguyªn vÑn, dµy
trªn 1m , cã 2 møc ph¸t triÓn sím muén: Møc d−íi lµ mé t¸ng thêi tiÒn sö; møc
52
trªn lµ vÕt tÝch c− tró giai ®o¹n muén. §©y lµ di chØ c− tró ®ång thêi lµ khu mé
t¸ng, trong ®ã vÕt tÝch mé t¸ng thÓ hiÖn ®Ëm nÐt h¬n. Mé t¸ng ë ®©y nhiÒu vÒ
sè l−îng vµ ®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh: mé vß, mé nåi vß óp nhau, mé r¶i gèm, mé
huyÖt ®Êt, mé r¶i ®¸ cuéi... HiÖn vËt ë ®©y kh¸ phong phó vÒ lo¹i h×nh, ®¸ng
chó ý lµ khu«n ®óc r×u ®ång kiÓu r×u §«ng S¬n. §Æc tr−ng ®å ®¸ ë ®©y lµ sè
l−îng b«n h×nh r¨ng tr©u nhiÒu h¬n r×u cã vai, r×u cã vai nhiÒu h¬n r×u tø gi¸c.
§å gèm ®−îc nung ë nhiÖt ®é cao, x−¬ng gèm cøng ch¾c, kh¸ ®a d¹ng vÒ lo¹i
h×nh vµ phong phó vÒ chÊt liÖu, mµu s¾c hoa v¨n. Di chØ Th«n Ba, x· Diªn B×nh
cã niªn ®¹i dù ®o¸n trªn d−íi 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay.
V. Di chØ ®¨k Rªi
1. Di chØ §¨k Rªi ë x· Sa NghÜa, huyÖn Sa ThÇy, cã täa ®é 14026'487" vÜ
B¾c vµ 107052'598” kinh §«ng; ®é cao 517m. Di chØ ph©n bè trªn mét gß ®Êt
cao, h×nh bÇu dôc, diÖn tÝch réng 2.500m2, trong vïng ngËp cña lßng hå thñy
®iÖn Plei Kr«ng. Di chØ ®−îc ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin Kon
Tum khai quËt th¸ng 3 - 2006, d−íi sù chñ tr× cña PGS. TS. NguyÔn Kh¾c Sö.
DiÖn tÝch ®µo 700m2, chia thµnh 7 hè, mçi hè 100m2, mçi hè l¹i chia thµnh 100
«, mçi « lµ 1m2. C¸c hè, c¸c « ®Òu ®−îc m· ho¸, ®−îc ®µo theo líp ®é s©u, mçi
líp 15cm 60 .
2. §Þa tÇng di chØ §¨k Rªi ®−îc chia thµnh 3 líp:
- Líp ®Êt canh t¸c (líp mÆt), dµy 35 - 40cm, mµu x¸m ®en, t¬i xèp, lÉn
nh÷ng di vËt kh¶o cæ do hè ®µo trång c©y cµ phª.
- Líp v¨n hãa (tÇng v¨n hãa), dµy 55 - 65cm, cßn nguyªn vÑn (insitu),
®Êt cã mµu x¸m vµng (feralite), kÕt vãn thµnh tõng côc nhá, ®é kÕt dÝnh kÐm.
Trong líp ®Êt nµy t×m thÊy: r×u, b«n, bµn mµi, hßn ghÌ, chµy nghiÒn... ®Æc biÖt
lµ khu«n ®óc r×u vµ r×u ®ång, d−íi vÖt gèm ph©n bè dµy ®Æc (25 - 30cm) lµ líp
®Êt chøa mé t¸ng.
- Sinh thæ, n»m ë ®é s©u 1,4m trë xuèng, ®Êt cã mµu vµng sÉm (chím
laterite), kh«ng cã di vËt kh¶o cæ.
Di chØ §¨k Rªi cã mét tÇng v¨n hãa víi 2 giai ®o¹n: Giai ®o¹n muén
gåm líp 1, líp 2 víi bÕp löa, hè ®Êt ®en vµ nh÷ng côm sái (cã thÓ lµ mé t¸ng) ë
®é s©u tõ 70 ®Õn 90cm. Giai ®o¹n sím gåm c¸c líp 3, 4 vµ 5, ë ®é s©u 1m ®Õn
1,2m, víi sù xuÊt hiÖn cña mé nåi vß. Tuy nhiªn gi÷a hai giai ®o¹n cã sù ph¸t
triÓn liªn tôc.
3. C¸c di tÝch cã c¸c hè ®Êt ®en, bÕp vµ mé t¸ng.
- Hè dÊt ®en cã 2 hè: Hè 1 ë hè A2, to¹ ®é i 3 - 4, ®é s©u 1,34m. Côm
than cñi xuÊt hiÖn ë cuèi líp mÆt, réng 1 x 0,9m, dµy 0,5m; líp ®Êt ch¸y mµu
®á g¹ch, d−íi ®ã cã ®¸ nguyªn liÖu, m¶nh t−íc vµ m¶nh gèm. Hè 2 ë hè A3,
to¹ ®é c, d 7, ®é s©u 1,78m, xuÊt hiÖn ë ®Çu líp 2, cã ®−êng kÝnh 0,8m, líp than

60
Phan Thanh Toµn. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Rei (Kon Tum). NPHM… 2006.

53
dµy 18 - 20cm, phÇn d−íi líp than c©y le lµ líp ®Êt ch¸y mµu ®á g¹ch, dµy 7 -
10cm.
- BÕp löa cã 10 bÕp, trong ®ã hè A1 vµ A3 mçi hè cã 3 bÕp; c¸c hè hè
A4, A5, B1 vµ B2 mçi hè cã 1 bÕp. PhÇn lín c¸c bÕp nµy cã h×nh bÇu dôc hoÆc
gÇn trßn, kÝch th−íc mçi chiÒu kh«ng qu¸ 1m.. BÕp th−êng l−u l¹i vÕt tÝch than
cñi hoÆc than le, dµy ë gi÷a, máng dÇn xung quanh. D−íi than tro lµ vïng ®Êt
ch¸y ®á. Cã bÕp cßn l−u l¹i nh÷ng viªn ®¸ basalte e cã vÕt ¸m khãi, cã bÕp
kh«ng cã ®¸. Víi diÖn tÝch nµy vµ cÊu tróc trªn cã thÓ nghÜ r»ng ®©y lµ bÕp cña
gia ®×nh nhá, cã c¸c chøc n¨ng s−ëi hoÆc ®un nÊu kh¸c nhau.
- Mé t¸ng cã 19 mé, ph©n bè nh− sau: Hè A2 cã 3 mé ®Òu lµ mé nåi
gèm; hè A3 cã 3 mé (mé 1 vµ mé 3 lµ mé nåi gèm, mé 2 lµ mé xÕp ®¸ cuéi
thµnh h×nh ng−êi n»m ngöa; hè A4 cã 3 mé: mé 1 lµ mé vß gèm lång nhau, mé
2 lµ mé r¶i gèm, mé 3 lµ mé nåi gèm; Hè A5 cã 7 mé. Trong ®ã, c¸c mé 1, 2, 3
vµ 7 lµ mé vß, mé 4, 5 vµ 6 lµ mé nåi vß óp nhau. Hè B1 cã 2 mé, ®Òu lµ mé
nåi gèm. Hè B2 cã 1 mé nåi gèm.
Di chØ §¨k Rªi cã c¸c lo¹i h×nh mé nh−: mé nåi vß gèm óp nhau, mé nåi
gèm, mé xÕp ®¸ cuéi, mé r¶i gèm, nh−ng kh«ng thÊy mé chum lín nh− Lung
Leng. HÇu hÕt c¸c mé ®Òu n»m trªn ®é s©u tõ 1,2m ®Õn 1,4m, riªng mé xÕp ®¸
cuéi n«ng h¬n, ë ®é s©u kho¶ng 70cm, cã niªn ®¹i muén h¬n. Nh÷ng mé nåi
gèm, mé nåi vß gèm ë ®©y ®Òu cã ®¸ ®¸nh dÊu mé, cã thÓ chóng cã niªn ®¹i
kho¶ng 3000 n¨m c¸ch ngµy nay.
- Côm ®¸ sái cã 6 côm, ph©n bè ë c¸c hè sau: Hè A4 cã 3 côm; c¸c hè
A5, B1 vµ B2 mçi hè cã 1 côm. HÇu hÕt c¸c côm sái ®Òu cã h×nh gÇn trßn,
®−êng kÝnh gÇn 1m, riªng côm sái ë hè A4 l¹i cã h×nh ch÷ nhËt, dµi 4m, réng
0,7m. Bªn trong nh÷ng côm sái nµy ®Òu cã m¶nh gèm vµ nh÷ng viªn ®¸ lín
®−îc ®Ëp ra, gièng ®¸ ®¸nh dÊu mé. Chóng t«i cho r»ng, côm ®¸ sái nµy còng lµ
vÕt tÝch mé t¸ng, chóng kh¸c víi mé 2 hè A2 §¨k Rªi ë chç ®¸ lãt mé lµ sái
nhá, thµnh h×nh trßn hoÆc ch÷ nhËt, kh«ng xÕp h×nh ng−êi. Lo¹i mé r¶i ®¸ sái
còng ®· t×m thÊy ë di chØ Sa Nh¬n.
- Côm ®¸ cuéi cã 2 côm, ph©n bè ë hè A1 vµ B1. Nh÷ng côm ®¸ nµy cã
sè l−îng nhiÒu, kÝch th−íc t−¬ng kh«ng ®Òu nhau, nh×n chóng kh¸ lín, b»ng ®¸
granite, quartzite, basalte e, grÌse. Hai côm ®¸ cuéi trªn cã kh¶ n¨ng lµ ®¸
nguyªn liÖu mµ c− d©n cæ mang vÒ ®Ó chÕ t¸c c«ng cô hoÆc lµm ®¸ dù tr÷ cho
viÖc xÕp ®¸ mé nh− ®· thÊy ë di chØ nµy.
- Côm gèm cã 3 côm, trong ®ã hè A2 cã 2 côm. Côm 1 ë « g, h 9 - 10,
®é s©u 1,35m, réng 1,6 x 1,2m, gèm tËp trung thµnh mét vÖt dµi, bªn trong cã
lÉn nhiÒu ®¸ cuéi. Côm 2 ë « g 7, réng 0,6 x 0.6m, cßn kÐo dµi vµo v¸ch ®«ng
bê khèng chÕ. Côm gèm nµy cã nh÷ng m¶nh to, th«, dµy cña gèm lín, bªn
trong cã 1 viªn cuéi nhá b»ng ®¸ basalte e. Hè A5 cã 1 côm ë « a, b 2 - 3, nã
cßn kÐo dµi vµo bê khèng chÕ. Líp gèm dµy kho¶ng 5cm. ChiÒu dµi côm gèm
1,4m, réng 0,8m. HiÖn ch−a râ chøc n¨ng c¸c côm gèm nµy.

54
 4. C¸c di vËt cã 329 hiÖn vËt ®¸, ®ång vµ s¾t. §å ®¸ cã 15 r×u cã vai, 11
b«n cã vai, 35 b«n h×nh r¨ng tr©u, 3 r×u tø gi¸c, 3 cuèc h×nh r¨ng tr©u, 4 b«n
kÝch th−íc nhá, 3 ph¸c vËt r×u vµ b«n, 9 mòi nhän, 104 bµn mµi, 25 hßn nghiÒn,
19 chµy nghiÒn, 3 m¶nh khu«n ®óc, ®¸ ®Ïo h×nh x−¬ng chi, 4 vßng trang søc.
§å gèm cã 14 däi xe sîi, 8 m¶nh gèm ghÌ trßn. §å kim lo¹i cã 1 r×u ®ång, 7
c«ng cô s¾t. Ngoµi ra ë ®©y cßn t×m thÊy 186 m¶nh t−íc ®−îc t¸ch ra tõ viÖc
ghÌ l¹i c«ng cô r×u, b«n ®¸
Kh«ng kÓ 1.441 m¶nh gèm tõ c¸c mé t¸ng, ë di chØ §¨k Rªi cßn cã
20.019 m¶nh gèm di chØ c− tró, ph©n bè theo líp nh− sau: líp 1 cã 120 m¶nh,
líp 2 cã 812 m¶nh, líp 3 cã 10.091, líp 4 cã 7.566 m¶nh, líp 5 cã 1.330 m¶nh,
líp 6 cã 100 m¶nh.
5. NhËn xÐt s¬ bé
§Þa tÇng di chØ §¨k Rªi nguyªn vÑn, diÔn biÕn theo 2 møc ph¸t triÓn sím
muén, nh−ng cña mét tÇng v¨n ho¸.
§iÓm næi bËt vÒ di tÝch ë di chØ §¨k Rªi lµ sù cã mÆt cña lo¹i h×nh mé
xÕp ®¸ cuéi s«ng, côm ®¸ cuéi, côm sái vµ hè than ch¸y. Ngoµi §¨k Rªi nh÷ng
lo¹i h×nh di tÝch t−¬ng tù nh− thÕ còng ®· t×m thÊy ë di chØ Th«n N¨m (x·
Kroong) vµ di chØ Sa Nh¬n (x· Sa Nh¬n).
§Æc tr−ng ®å ®¸ §¨k Rªi lµ sù cã mÆt ®a sè cña b«n r¨ng tr©u vµ b«n cã
vai, ®−îc lµm chñ yÕu tõ ®¸ phtanite, kÝch th−íc nhá (5 – 7cm); nhãm bµn mµi
cã sè l−îng cao, ®−îc lµm tõ ®¸ grÌse, schiste, phÇn lín ®· bÞ vì; nhãm chµy,
hßn nghiÒn, hßn ghÌ chñ yÕu lµm tõ ®¸ quarz, quarzite, granite, còng chiÕm sè
l−îng cao. Nh÷ng ®Æc tr−ng nµy gîi l¹i tæ hîp di vËt ®¸ Lung Leng. R×u ®ång
vµ khu«n ®óc r×u ®ång cïng mét lo¹i h×nh, gièng víi di vËt cïng lo¹i trong di
chØ Th«n N¨m (Kroong) vµ r×u ®ång §«ng S¬n muén.
§¨k Rªi lµ di chØ kh¶o cæ häc cã mËt ®é di vËt ®¸ vµ gèm tËp trung cao,
lo¹i h×nh phong phó ®· x¸c nhËn ®©y lµ mét ®iÓm c− tró ®Þnh c− l©u dµi, mét
kiÓu “lµng” h¹t nh©n hay lµng trung t©m. KÕt qu¶ khai quËt cho thÊy, §¨k Rªi
lµ di chØ c− tró - mé t¸ng. VÕt tÝch c− tró tËp trung ë phÇn ®Êt cao ë trung t©m
gß, cßn mé t¸ng th−êng gÆp ë phÇn ®Êt thÊp xung quanh di chØ. Dùa vµo ®Æc
tr−ng di tÝch vµ di vËt, cã thÓ dù ®o¸n niªn ®¹i cña di chØ §¨k Rªi n»m trong
khung thêi gian tõ 3.000 ®Õn 2.500 c¸ch ngµy nay.
VI. Di chØ sui r«i
1. Di chØ Sui R«i ë th«n K'Bµy, x· Sa B×nh, huyÖn Sa ThÇy, cã täa ®é
14 24'574"vÜ B¾c vµ 107052'616” kinh §«ng, ®é cao 537m. Di chØ lµ mét d¶i
0

®åi thÊp, n»m s¸t bê ph¶i s«ng Kr«ng P«k«, c¸ch ®Ëp thñy ®iÖn Plei K«ng gÇn
1km vÒ phÝa nam. Di chØ réng 1.500m2 ®−îc khai quËt 200m2, vµo th¸ng 3 -
2006, thuéc ch−¬ng tr×nh di dêi khái lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng 61 .

61
Bïi V¨n Liªm, Lª H¶i §¨ng. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Sui R«i (Kon Tum). NPHM… 2006.

55
 2. §Þa tÇng di chØ dèc nghiªng tõ t©y sang ®«ng, tõ nam qua b¾c. VÒ c¬
b¶n ®Þa tÇng cã 3 líp: Líp mÆt dµy trung b×nh 20 - 40cm, ®Êt c¸t mµu n©u nh¹t,
lÉn nhiÒu rÔ cá vµ c©y nhá, ph¸t hiÖn m¶nh gèm hiÖn ®¹i mµ hä gäi lµ "gèm
choÐ", c¸c m¶nh tÈu thuèc b»ng ®Êt nung, ®−îc ch¹m kh¾c trang trÝ.
Líp v¨n hãa dµy trung b×nh 1,0 - 1,2m, gåm hai møc: Møc trªn dµy 0,2 -
0,3m, ®Êt sÐt pha c¸t mµu x¸m nh¹t, rÊt cøng, lÉn c¸c m¶nh gèm muén nh− trªn
®· nh¾c tíi. Møc d−íi dµy 0,8 - 1,2m, ®Êt mµu vµng cam, gÆp r×u, b«n, gèm ghÌ
trßn vµ gèm m¶nh, c¸c di tÝch nh− hè ®Êt ®en, khu ®Êt ch¸y, bÕp, mé t¸ng.
Sinh thæ lµ líp ®Êt thÞt cøng, cã lÉn c¸c h¹t sái laterite.
3. Di tÝch cã c¸c hè ®Êt ®en, c¸c côm than ch¸y, mé t¸ng.
- C¸c lç ®Êt ®en t¹i hè 1 cã 4 lç ®Êt ®en. T¹i hè 2 cã 5 lç ®Êt ®en. C¸c lç
®Êt ®en ®Òu ph¸t hiÖn ë líp ®µo 2 vµ 3 (®é s©u 0,6 - 0,7m); ®¸y c¸c lç ®Òu kÕt
thóc ë líp 5 (®é s©u 1m so víi bÒ mÆt); cã mét sè lç ®¸y ¨n s©u xuèng sinh thæ.
HÇu hÕt chóng cã miÖng lín h¬n ®¸y, trong chøa ®Êt mïn mµu n©u, than tre,
nøa, lå «... Cã thÓ ®©y lµ hè cét nhµ, cét lÒu. Nh÷ng lç nµy cã cÊu tróc gÇn
gièng víi c¸c lç ®Êt ®en ë di chØ Th«n N¨m.
- VÕt tÝch bÕp cã 1 bÕp h×nh bÇu dôc, dµi 90cm, réng 65cm, ®Êt kÕt vãn
thµnh côc cã mµu ®á g¹ch non, cã thÓ ®©y lµ vÕt tÝch cña bÕp löa.
- Mé t¸ng t¹i hè 2 ®· ph¸t hiÖn 1 mé nåi vß óp nhau, « c1, líp 5, ®é s©u -
1,2m. Nåi vß mé n»m nghiªng theo h−íng ®«ng t©y, miÖng nåi ®æ vÒ phÝa ®«ng
- h−íng s«ng P«k«. Th©n nåi h×nh cÇu, ®¸y trßn, miÖng loe, ®−êng kÝnh 40cm,
mÐp miÖng dµy, v¸t vµo trong. MÆt ngoµi miÕt l¸ng, ¸o gèm mµu vµng, bªn
trong còng ®−îc miÕt l¸ng vµ t« ®en ¸nh ch×. Cæ nåi l−în cong t¹o mét eo réng.
Tõ ngang th©n xuèng tíi ®¸y nåi trang trÝ v¨n thõng ®Ëp. Trong miÖng nåi cã
mét vß gèm kh¸c cã kÝch th−íc trung b×nh, th©n h×nh trøng, miÖng h¬i loe, ®¸y
h×nh cÇu. ChiÕc vß nµy lµm n¾p ®Ëy cña "quan tµi" gèm. Vß mé cã miÖng nhá,
mÐp miÖng máng h¬i loe, mÆt ngoµi miÕt l¸ng t« mµu ®en ¸nh ch×. Mé nåi vß
óp nhau cßn kh¸ nguyªn vµ ®−îc bã th¹ch cao.
3. Di vËt c¶ 2 hè cã 41 hiÖn vËt:
Hè 1 cã 27 ®å ®¸, trong ®ã cã 1 b«n h×nh r¨ng tr©u vµ 1 r×u cã vai, cïng
bµn mµi, hßn ghÌ vµ hßn nghiÒn; ®å gèm cã 2 ch©n ®Õ cña 2 b¸t bång.
Hè 2 cã 14 hiÖn vËt, trong ®ã 1 mòi nhän s¾t, 11 ®å ®¸ (1 b«n cã vai vµ 1
r×u cã vai, cßn l¹i lµ bµn mµi, hßn ghÌ vµ hßn nghiÒn). Ngoµi ra cßn cã mét sè
®¸ nguyªn liÖu chñ yÕu lµ cuéi s«ng suèi, phÇn cßn l¹i lµ ®¸ granite, ®¸ phiÕn.
§å gèm cã 1 m¶nh gèm ghÌ trßn, xuyªn lç ë gi÷a (vËt ®Ó ®eo).
Ngoµi ra trong hai hè ®· thu ®−îc kh¸ nhiÒu gèm m¶nh; chñ yÕu lµ gèm
th« dµy, x−¬ng gèm cøng, pha nhiÒu h¹t c¸t nhá. Cã mét sè m¶nh gèm ®−îc
miÕt l¸ng vµ t« ®en ¸nh ch×. Hoa v¨n gèm ë ®©y chñ yÕu lµ v¨n ch¶i, v¨n thõng,
cã lo¹i gèm miÕt l¸ng vµ t« ¸nh ch×. §å gèm Sui R«i ®−îc nung ë nhiÖt ®é kh¸
cao, kü thuËt bµn xoay vµ miÕt l¸ng ®· ®−îc sö dông ®Ó chÕ t¸c ®å gèm ë ®©y.

56
 4. NhËn xÐt
Sui R«i lµ di chØ c− tró ®ång thêi lµ khu mé t¸ng, trong ®ã yÕu tè c− tró
®Ëm h¬n, ®−îc thÓ hiÖn qua nh÷ng hè ch©n cét, bÕp, gèm vì tËp trung, c«ng cô
lao ®éng s¶n xuÊt nh− r×u cã vai, b«n h×nh r¨ng tr©u. Cã thÓ dù ®o¸n niªn ®¹i di
chØ Sui R«i vµo kho¶ng 3000 n¨m c¸ch ngµy nay.
Di chØ Sui R«i cã nÐt t−¬ng ®ång víi c¸c ®Þa ®iÓm tiÒn sö kh¸c ph©n bè
®«i bê s«ng Kr«ng P«k« khai quËt trong ®ît nµy. VÒ di vËt Sui R«i cã r×u cã
vai, b«n h×nh r¨ng tr©u ®−îc chÕ t¸c tõ ®¸ opal, phtanite, silex, cho ®Õn nh÷ng
bµn mµi, chµy nghiÒn, bµn mµi tõ ®¸ sa th¹ch, kÓ c¶ ®å gèm víi nh÷ng lo¹i h×nh
phong phó nh−; chum, nåi, vß, b×nh b¸t… ®−îc chÕ t¸c b»ng kü thuËt bµn xoay,
trang trÝ v¨n thõng, ch¶i, v¨n in ®éc ®¸o... Víi nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc tõ di chØ
Sui R«i, t×m hiÓu sù hiÖn h÷u cña v¨n ho¸ Lung Leng, sù liªn kÕt cña c¸c céng
®ång c− d©n cæ ë Kon Tum.
VII. di chØ §¾K Wít
1. Di chØ §¨k Wít mang tªn lµng §¨k Wít, x· Hµ Mßn, huyÖn §¨k Hµ,
täa ®é 14027’722” vÜ B¾c 107052’961” kinh §«ng, n»m bªn t¶ ng¹n s«ng P«k«,
ph©n bè kh¸ réng nh−ng phÇn s¸t ven s«ng (BÕn T¾m) ®· bÞ s¹t lë do d©n khai
th¸c vµng. Khu vùc khai quËt cao 549m so víi mùc n−íc biÓn. Di chØ ®−îc ph¸t
hiÖn n¨m 2003 vµ khai quËt 1.000m2 vµo th¸ng 4 - 2006, theo QuyÕt ®Þnh cña
Bé tr−ëng Bé V¨n ho¸ Th«ng tin sè 9607/Q§-BVHTT ngµy 26-12-2005, do
PGS. TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr× 62 .
2. §Þa tÇng di chØ cã 3 líp:
- Líp mÆt dµy 40cm, ®Êt h¬i x¸m ®en, cã mét sè vÕt tÝch ch©n cét, g¹ch
ngãi, ch©n t¶ng kiÕn tróc nhµ hiÖn ®¹i. ThØnh tho¶ng xuÊt hiÖn hßn ghÌ, bµn
mµi, m¶nh gèm, cã lÏ do ®µo tõ líp d−íi lén lªn.
- TÇng v¨n hãa dµy 1,0m, ®Êt ®á basalte, ®é kÕt dÝnh cao, nhiÒu chç bÞ
kÕt vãn ®Êt bÞ loang læ. TÇng v¨n hãa cã hai møc: Møc trªn (0,4 - 1m), th−êng
xuÊt lé mét sè hè ch©n cét tõ trªn ®µo xuèng; di vËt cã mét vµi chiÕc r×u b«n,
hßn ghÌ, hßn nghiÒn, m¶nh bµn mµi vµ r¶i r¸c m¶nh gèm dµy cã líp ¸o ®−îc
b«i ®en (gèm muén). Møc d−íi (1 - 1,6m), ®Êt c¬ b¶n gièng møc trªn, di vËt
kh¸ th−a thít nh−ng ®Æc biÖt xuÊt hiÖn mét lo¹t mé t¸ng vµ côm gèm.
- Sinh thæ lµ tÇng ®Êt basalte mµu n©u h¬i da cam kh¸ thuÇn ®é kÕt dÝnh
cao kh«ng kh¸c nhiÒu so víi ®Êt trong tÇng v¨n hãa.
TÇng v¨n hãa ph©n chia thµnh hai møc chñ yÕu dùa vµo ph©n bè cña di
tÝch di vËt cßn thµnh phÇn vµ mµu s¾c ®Êt rÊt Ýt sù kh¸c biÖt. Ngoµi mé t¸ng,
tÇng v¨n hãa ë ®©y kh¸ thuÇn, rÊt hiÕm c¸c phÕ th¶i cña c¸c ho¹t ®éng sèng,
kh«ng cã tµn tÝch ®éng thùc vËt. Cã lÏ ®©y lµ khu vùc mai t¸ng.

62
NguyÔn Gia §èi, Phan Thanh Bµng. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Wít (Kon Tum). NPHM
… 2006.

57
 3. Di tÝch
- Hè ®Êt ®en cã 2 lo¹i: Lo¹i 1 cã 10 hè, xuÊt lé ë ®é s©u 20cm vµ ¨n s©u
xuèng sinh thæ, ®−êng kÝnh 20 - 25cm, ®¸y hè th−êng thu nhá dÇn kiÓu h×nh
®Çu bót ch×. §©y cã thÓ lµ dÊu vÕt ch©n cét cña kiÕn tróc nhµ cña nh÷ng thÕ kû
gÇn ®©y.
Lo¹i 2 ë ®« s©u 1,4 – 1,6m, ë c¸c hè A2, A3 cã côm tíi 7 hè, ®−êng kÝnh
15 - 20cm. Trong ®ã cã mét hè h×nh sè 8 (cét kÐp?). C¸c hè chôm l¹i mét
kho¶ng gÇn h×nh trßn, ®−êng kÝnh kho¶ng 4m. §©y lµ dÊu vÕt ch©n cét cña mét
l¸n tr¹i cì nhá, cã cét qu©y xung quanh h×nh trßn hoÆc gÇn trßn, cã thÓ lµ nhµ
må cña c− d©n tiÒn sö.
- Mé t¸ng: Mé ë hè A5 lµ mét vß gèm cì võa, th©n h×nh cÇu cã v¨n
thõng. Mé ë hè B2 gåm nåi vß óp miÖng nhau, ®Æt ®øng. Mé ë hè B3 lµ hai vß
óp nhau ®Æt theo chiÒu th¼ng ®øng. Mé ë hè B4 còng lµ mé hai vß óp nhau
nh−ng ®Æt n»m ngang.
- Côm gèm ë hè A1 gåm mét sè c¸ thÓ gèm vì thµnh nhiÒu m¶nh, tr¶i
réng h¬n 1m2 gièng nh− hiÖn t−îng r¶i gèm, xuÊt lé ë ®é s©u gÇn 1m. Mét nåi
gèm nguyªn vµ mét sè m¶nh gèm xuÊt lé ë ®é s©u 1,6m so víi bÒ mÆt cña hè
A2. Nåi gèm ®−îc b«i ®en ®−êng kÝnh kho¶ng 15cm, ®Æt ®øng gÇn víi côm hè
ch©n cét cña kiÕn tróc nhµ må ®· nãi ë trªn.
4. HiÖn vËt: 21 hiÖn vËt ®¸ vµ 1.237 m¶nh gèm.
- §å ®¸ cã 3 r×u cã vai; 1 r×u vì, 1 ph¸c vËt r×u, 8 bµn mµi, 4 hßn ghÌ, 2
chµy nghiÒn, 1 hßn nghiÒn, 1 hßn ghÌ, 2 c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo. R×u b«n ë ®©y
phæ biÕn lµm b»ng ®¸ silex, c«ng cô cuéi lµm b»ng quartzite nh÷ng c«ng cô
kh¸c lµm b»ng granite vµ sa th¹ch
- §å gèm cã 1.237 m¶nh, trong ®ã 449 m¶nh ë líp mÆt vµ líp 1 lµ gèm
giai ®o¹n lÞch sö. Gèm th« dµy, pha c¸t kh¸ cøng, phæ biÕn lµ ®å gia dông nh−
nåi vß, b×nh, b¸t ®Üa. Gèm Ýt hoa v¨n trang trÝ, chñ yÕu lµ ®¸nh bãng, b«i ®en
b»ng nhùa c©y, mét sè ¸o gèm mµu n©u cã v¨n thõng.
Gèm tiÒn sö tõ líp 2 ®Õn líp 6 gåm 788 m¶nh, chÊt liÖu th« h¬i dµy, pha
nhiÒu b· thùc vËt vµ th−êng lÉn nhiÒu s¹n, v¶y th¹ch anh, mica. Lo¹i h×nh chÝnh
lµ nåi vß, b×nh, b¸t, b¸t bång, chËu, kh«ng cã chum lín. Hoa v¨n phong phó,
phæ biÕn lµ v¨n in chÊm vµ kh¾c v¹ch ®¬n gi¶n. Cã mét tû lÖ ®¸ng kÓ ¸o gèm t«
®en ¸nh ch×, mét sè kh¸c ¸o gèm mµu n©u nh¹t v¨n thõng. Nh×n chung gèm ë
§¨k Wít kh¸ th−a thít, ®a sè tËp trung thµnh tõng côm. Cã lÏ phÇn lín gèm
tiÒn sö cã mÆt ë khu vùc nµy lµ gèm dïng lµm ®å tïy t¸ng.
5. NhËn xÐt s¬ bé
§¨k Wít lµ khu vùc mai t¸ng, dÊu vÕt c− tró rÊt mê nh¹t, kh«ng cã di
tÝch bÕp, kiÕn tróc nhµ ë, hiÕm than tro còng nh− c¸c phÕ th¶i kh¸c cña ho¹t
®éng sèng. Cã thÓ thêi tiÒn sö khu vùc nµy cã chøc n¨ng lµ khu t¸ng ®Þa.

58
 Mé t¸ng ë ®©y cã lo¹i h×nh mé vß ®¬n chiÕc, l¹i cã lo¹i h×nh mé hai vß
óp nhau cã mé ®Æt theo chiÒu th¼ng ®øng cã mé ®Æt n»m ngang. Cã thÓ cßn cã
lo¹i h×nh mé r¶i gèm. §i kÌm víi di tÝch mé ë ®©y cã thÓ cã vÕt tÝch nhµ må
nh− dÊu vÕt kiÕn tróc nhá ë hè B2.
B−íc ®Çu cã thÓ ghi nhËn nh÷ng yÕu tè t−¬ng ®ång gi÷a §¨k Wít víi c¸c
di chØ nh− Sa Nh¬n, §¨k Ph¸, §¨k P¨k, Sui R«i, Diªn B×nh, §¨k Rei vµ Th«n
N¨m cïng chung mét hÖ thèng v¨n hãa, phÇn nµo gÇn gòi víi giai ®o¹n tiÒn sö
muén cña di chØ Lung Leng. §¨k Wít gÇn víi Diªn B×nh ë chç b−íc vµo giai
®o¹n muén cña thêi ®¹i kim khÝ (2.500 ®Õn 2.000 n¨m c¸ch ngµy nay), khu
t¸ng ®Þa ®−îc t¸ch khái n¬i c− tró. §iÒu nµy kh¸c víi di chØ Lung Leng, n¬i vµo
giai ®o¹n sím cña thêi ®¹i kim khÝ vÉn ch«n ng−êi chÕt ngay t¹i n¬i c− tró.
VIII. di chØ §¨k Mót
1. Vµi nÐt vÒ di chØ §¨k Mót
Di chØ §¾k Mót n»m trªn mét qu¶ ®åi bªn h÷u ng¹n s«ng P«k«, thuéc x·
§¨k Mar, huyÖn §¨k Hµ, to¹ ®é 14o29'443'' vÜ B¾c vµ 107o52' 480'' kinh §«ng.
Di chØ réng 5000m2, cao 557m, c¸ch s«ng P«k« 50m vÒ phÝa nam, c¸ch suèi
§¨k Mót 200m vÒ phÝa ®«ng. Hè khai quËt réng 200m2 ë s−ên ®«ng cña di chØ,
®−îc chia lµm 2 hè, mçi hè 100m2. Th¸ng 5 n¨m 2006, ViÖn Kh¶o cæ häc khai
quËt ®Þa ®iÓm nµy do PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr× 63 .
2. §Þa tÇng di chØ §¨k Mót dèc nghiªng tõ b¾c xuèng nam vµ tõ t©y sang
®«ng, cã 3 líp:
Líp mÆt, dµy trung b×nh 0,2m, cÊu t¹o bëi ®Êt sÐt pha c¸t mµu n©u, t¬i
xèp cã rÔ c©y cá vµ mét sè m¶nh gèm, ®å sµnh sø, ®Êt nung niªn ®¹i muén.
Líp v¨n hãa, dµy tõ 1m - 1,2m, cã 3 møc diÔn biÕn tõ sím ®Õn muén:
Møc sím dµy 0,3m, ®Êt basalte mµu ®á cam rÊt cøng, trong ®ã chøa gèm tiÒn
sö, cïng víi nhãm c«ng cô nh− hßn ghÌ, hßn nghiÒn... Møc gi÷a tiÕp nèi vÒ ®Þa
tÇng víi møc d−íi; ®å gèm tiÒn sö ë ®©y dµy vµ th« h¬n so víi møc d−íi, cã
mÆt r×u cã vai mµi toµn th©n. Møc muén nhÊt n»m trong líp ®Êt sÐt, dµy trung
b×nh 15cm, chøa gèm th« vµ ®å ®Êt nung cã niªn ®¹i muén nh− m¶nh cña tÈu
thuèc b»ng ®Êt nung.
Sinh thæ tõ ®é s©u - 1,2m trë xuèng, ®Êt basalte ®á lÉn sái laterite cøng,
kh«ng cã di tÝch vµ di vËt kh¶o cæ.
3. Di tÝch cã 1 bÕp löa, ë « e2, líp 2. BÕp h×nh bÇu dôc, kÝch th−íc 70 x
85cm, trong ®ã chøa nhiÒu than gç cßn kh¸ ch¾c, kh«ng cã ®¸ xÕp lµm ®å kª
®un nÊu. MÉu than ë ®©y ®−îc lÊy ®Ó ph©n tÝch C14.
4 HiÖn vËt: §å ®¸ 31 hiÖn vËt, gåm: 4 r×u, 11 bµn mµi, 9 hßn ghÌ, 5 hßn
nghiªn vµ 2 viªn ®¸ trßn ®ôc lç gi÷a. C¶ 4 r×u ®Òu lµ r×u vai vu«ng. Bµn mµi lâm
b»ng ®¸ sa th¹ch chiÕm ®¹i ®a sè, hßn ghÌ vµ hßn nghiÒn ®a sè lµm tõ cuéi
63
NguyÔn Ngäc Quý. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Mót (Kon Tum). NPHM… 2006.

59
s«ng. §¸ng chó ý viªn ®¸ h×nh cÇu, ®ôc lç gi÷a, lµm tõ ®¸ x· phßng, gièng ®¸
lµm khu«n ®óc. Ngoµi ra, cßn t×m ®−îc mét sè ®¸ nguyªn liÖu, nh−ng kh«ng
ph¸t hiÖn ®−îc m¶nh t−íc nµo.
§å gèm cã 298 m¶nh, trong ®ã 189 ë líp mÆt, 63 ë líp 1, 34 ë líp 2 vµ
12 ë líp 3. Gèm th«, x−¬ng gèm cã hai mµu n©u vµ ®en, pha nhiÒu h¹t c¸t vµ vá
nhuyÔn thÓ. Cã mét sè m¶nh miÖng loe, mÐp miÖng vª trßn, kiÓu miÖng cña
nåi, vß. Gèm cã hoa v¨n kh«ng nhiÒu, gÆp vµi m¶nh v¨n thõng th«, v¨n in, 1
m¶nh gèm ®ôc lç trßn. Gèm lµm d¶i cuén kÕt hîp bµn xoay, miÕt l¸ng.
5. NhËn xÐt s¬ bé
Di chØ n»m s¸t ven s«ng. TÇng v¨n ho¸ nguyªn vÑn, møc ®é b¶o tån tèt,
cã 3 møc v¨n hãa, song chØ cã mét tÇng v¨n hãa duy nhÊt.
VÒ di tÝch ë di chØ §¾k Mót kh«ng cã g× næi bËt ngoµi mét di tÝch bÕp
löa. BÕp nµy ®ång ®¹i víi nhãm di vËt tiÒn sö trong hè. BÕp löa ë ®©y mang
chøc n¨ng ®èt s−ëi, n−íng, kh«ng cã «ng ®Çu rau vµ ®å gèm. Tæ hîp di vËt §¨k
Mót gåm r×u cã vai, bµn mµi, hßn ghÌ, hßn nghiÒn, ®¸ trßn ®ôc lç gi÷a... vµ
nh÷ng m¶nh ®å gèm cña nåi, vß.
Dùa vµo kÕt qu¶ khai quËt cã thÓ x¸c nhËn, §¨k Mót lµ mét di chØ c− tró,
c¸c yÕu tè vÒ mé t¸ng vµ x−ëng ®Òu kh«ng t×m thÊy ë ®©y. Dù ®o¸n niªn ®¹i di
chØ nµy lµ 3500 - 3000 c¸ch ngµy nay.
Nh×n chung, di chØ §¾k Mót cã nÐt t−¬ng ®ång víi c¸c ®Þa ®iÓm trong
lßng hå thuû ®iÖn Plei Kr«ng, ®ã lµ cïng n»m bªn dßng Kr«ng P«k«, ®Æc biÖt lµ
ë s−ên ®åi n¬i dßng s«ng uèn khóc cong ®ét ngét. Nh÷ng di vËt ®¸ vµ gèm thu
®−îc ë di chØ nµy còng lµ lo¹i th−êng gÆp trong c¸c di chØ xung quanh. Cã thÓ
®©y lµ mét trong nh÷ng hÖ thèng lµng cña ng−êi tiÒn sö ë Kon Tum.
IX. di chØ §¨k p¨k
1. VÞ trÝ di chØ §¨k P¨k n»m trªn mét gß ®Êt bªn h÷u ng¹n s«ng P«k«,
lµng §¨k K'tu, x· Hµ Mßn, huyÖn §¨k Hµ, täa ®é: 14o26'582'' vÜ B¾c vµ 107o 52'
804'' kinh §«ng, thuéc cao tr×nh 529. §èi diÖn bªn kia s«ng P«k« lµ di chØ §¨k
Rei, x· Sa NghÜa, huyÖn Sa ThÇy. Di chØ réng h¬n 1.000m2, ®−îc khai quËt 2 hè
víi diÖn tÝch 200m2, mçi hè 100m2 vµo th¸ng 2 - 2006. §©y lµ di chØ khai quËt,
di dêi khái lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng do PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr× 64 .
2. §Þa tÇng di chØ cã 3 líp: Líp mÆt, dµy 20cm, ®Êt sÐt pha c¸t mµu n©u,
t¬i xèp cã rÔ cá vµ mét sè m¶nh sµnh sø, ®Êt nung niªn ®¹i muén.
Líp v¨n hãa, dµy 1,2 - 1,5m, ®Êt basalte e mµu ®á, kh¸ r¾n ch¾c, chøa di
tÝch bÕp, hè ®Êt ®en, gèm tiÒn sö cïng c«ng cô ®¸. TÇng v¨n hãa cã 2 møc
gièng nhau vÒ cÊu tróc ®Êt, nh−ng kh¸c Ýt nhiÒu vÒ di vËt: Møc sím gÆp bÕp, hè
®Êt ®en vµ c«ng cô nh−: r×u, b«n cã vai, hßn ghÌ, hßn nghiÒn, bµn mµi, khuyªn

64
TrÇn Quý thÞnh, NguyÔn Ngäc Quý. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k P¨k (Kon Tum). NPHM
… 2006.

60
tai vµ gèm th« thêi tiÒn sö. Møc trªn gÆp m¶nh gèm th«, ®Êt nung cã niªn ®¹i
muén nh− tÈu thuèc víi nh÷ng häa tiÕt h×nh c¸nh sen.
Sinh thæ, ®Êt basalte lÉn sái laterite, kh«ng cã di tÝch vµ di vËt kh¶o cæ.
3. C¸c di tÝch: 16 hè ®Êt ®en, 2 côm gèm vì, 3 côm ®Êt ch¸y vµ 2 mé.
- Hè ®Êt ®en cã 16 hè, ®Òu ë møc d−íi, c¸ biÖt ¨n s©u vµo sinh thæ; hÇu
hÕt cã miÖng trßn hoÆc gÇn trßn, ®−êng kÝnh 0,2 - 0,5m. Trong lßng c¸c hè lµ
®Êt mïn, than tre, nøa, lå «. Mét sè hè ph©n bè th¼ng hµng, cã thÓ liªn quan ®Õn
hè cét nhµ hoÆc lÒu. Lo¹i hè nµy ®· t×m thÊy ë di chØ Th«n N¨m.
- BÕp löa cã 2 bÕp. Mét ë hè H1, h×nh bÇu dôc, réng 60 x 80cm, trong
chøa cã c¸c mÈu than c©y nhá vµ hai viªn ®¸ n»m trªn nÒn ®Êt ch¸y. BÕp thø hai
ë hè H2, réng 75 x 90cm, cßn dÊu vÕt cña than c©y, ®Êt ch¸y thµnh líp vµ m¶nh
gèm. Cã thÓ lµ bÕp gi÷ löa "®èng dÊm".
- Côm gèm cã 4 côm t¹i Hè H1, côm gèm tËp trung th−êng cã h×nh tø
gi¸c, réng d−íi 2m2. Gèm ë ®©y lµ nh÷ng m¶nh cña nåi, vß vµ b¸t bång.
- Mé t¸ng cã 2 mé, ®Òu ë líp 5 - 6, hè H1 cã mé vß óp nhau, hè H2 cã
mét mé vß.
4. C¸c di vËt t×m thÊy 55 ®å ®¸ vµ 3 hiÖn vËt vµ nhiÒu m¶nh gèm.
- §å ®¸: Hè 1 cã 32 hiÖn vËt, gåm: 6 r×u cã vai, 8 b«n h×nh r¨ng tr©u, 7
bµn mµi, 3 hßn ghÌ, 2 hßn nghiÒn, 6 chµy. Hè 2 cã 21 hiÖn vËt, gåm: 7 r×u, 1
cuèc, 3 bµn mµi, 3 hßn nghiÒn, 2 hßn ghÌ, 1 chµy, 2 khuyªn tai.
- §å gèm: 3 hiÖn vËt vµ 4.821 m¶nh (thèng kª ph©n lo¹i d−íi ®©y):

Tªn Líp 1 2 3 4 5 Tæng

hè mÆt céng
H1 48 216 830 470 480 311 2.355
H2 37 170 874 895 490 0 2.466
Tæng 85 386 1.704 1.365 970 311 4.821
céng
ChÊt liÖu gèm lµ ®Êt sÐt pha c¸t, th«, x−¬ng gèm cã hai mµu n©u vµ ®en.
§é dµy trung b×nh tõ 0,3 ®Õn 1,0cm. Lo¹i h×nh cã mét sè m¶nh miÖng loe réng,
mÐp miÖng vª trßn. §©y lµ m¶nh miÖng cña nåi, vß. Hoa v¨n trang trÝ kh«ng
nhiÒu vµ chñ yÕu lµ v¨n thõng th« vµ 1 vµi m¶nh trang trÝ v¨n in. Kü thuËt d¶i
cuén kÕt hîp bµn xoay, miÕt l¸ng, ®é nung kh¸ cao.
5. NhËn xÐt
- §Þa tÇng hè khai quËt nguyªn vÑn, møc ®é b¶o tån tèt; cã mét tÇng v¨n
hãa víi 2 møc ph¸t triÓn sím muén. Nh÷ng m¶nh gèm th« n»m cïng líp víi
nh÷ng hiÖn vËt ®¸ nh− r×u, b«n, cuèc cã vai, hßn nghiÒn, hßn ghÌ, chµy vµ

61
khuyªn tai th−êng thÊy ë líp d−íi. Cßn nh÷ng m¶nh gèm th« n»m ë líp trªn ®é
s©u 20cm cïng víi c¸c lo¹i gèm rÊt muén cña ®ång bµo c− tró ë ®©y.
- Di tÝch næi bËt ë ®©y lµ nh÷ng bÕp löa, côm gèm tËp trung, hè ®Êt ®en
vµ mé t¸ng, t×m thÊy trong møc sím, líp tiÒn sö. Trong ®ã, lo¹i h×nh mé vß óp
nhau lµ nÐt næi bËt cña di chØ nµy.
- Dùa vµo kÕt qu¶ kh¶o s¸t ®Þa tÇng, di tÝch, di vËt cho thÊy ®©y lµ mét di
chØ mang ®Ëm tÝnh chÊt c− tró, thø ®Õn lµ mé t¸ng. Dï ®· ph¸t hiÖn ®−îc mét sè
m¶nh t−íc vµ nh÷ng c«ng cô ghÌ l¹i r×a l−ìi song yÕu tè c«ng x−ëng ë ®©y rÊt
mê nh¹t. Dùa vµo ®Æc tr−ng di vËt cã thÓ dù ®o¸n niªn ®¹i di chØ §¨k P¨k vµo
kho¶ng 3500 - 3000 c¸ch ngµy nay.
- Di chØ §¾k P¾k cã nhiÒu nÐt t−¬ng ®ång víi c¸c di chØ khai quËt trong
vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum) c¶ vÒ ®Æc ®iÓm ph©n bè lÉn lo¹i
h×nh di tÝch vµ di vËt. Nh÷ng ph¸t hiÖn ë §¨k P¨k ®· gãp thªm t− liÖu t×m hiÓu
hÖ thèng lµng thêi tiÒn sö ë däc ®«i bê s«ng P«k« (Kon Tum).
- Nh÷ng t− liÖu thu ®−îc tõ cuéc khai quËt di chØ §¨k P¨k cÇn sím ®−îc
chØnh lý vµ ®i s©u vµo nghiªn cøu.
X. di chØ §¨k Ph¸
1. Vị trí di chỉ §¨k Phá phân bố trên một quả đồi hình bát úp, rộng hơn
1000m2, cách sông P«k« khoảng 60m về phía ®ông, cách di chỉ §¨k P¨k
khoảng 200m về phía tây nam, cã to¹ ®é 14026'714'' vĩ Bắc và 107052'787''
kinh Đông, thuộc cao trình 521m.
Hố khai quật ở phần chính giữa của khu đồi, đây cũng là trung tâm của
di chỉ. Hai hố khai quật đã được mở liền nhau với tổng diện tích là 200m2, ngăn
cách bởi một bờ khống chế. Cả hai hố đều có hướng bắc lệch ®ông 16o. Di chỉ
®−îc ViÖn Kh¶o cæ häc khai quËt trong hÖ thèng c¸c di chØ ph¶i di dêi khái
lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng, cuéc khai quËt th¸ng 4 -2006 65 .
2. §Þa tÇng di chỉ §¨k Phá có 3 lớp: Lớp mặt, dày 0,2m, đất sét pha cát
màu nâu, tơi xốp có chứa gốc và rễ cây cà phê và một số mảnh gốm và đồ đất
nung có niên đại muộn (có hiện tượng xáo trộn). Lớp văn hóa, dày từ 1m -
1,2m, đất basalte màu nâu đỏ, cứng trong đó chứa các di tích, di vật khảo cổ
học tiền sử như; bếp lửa, hố đất đen, rìu bôn có vai mài toàn thân, hòn nghiền,
hòn ghè, bàn mài… và những mảnh gốm thô. Sinh thổ, ë ®é s©u 1,2m, không
có di tích và di vật khảo cổ.
Di chỉ có một tầng văn hóa, nh−ng diễn biến đồ gốm có thể có hai mức:
Møc sím dày 0,8m, đất basalte cøng, có chứa nhóm di tích và di vật đá, gốm
tiền sử. Mức muén dày 0,3m, đất basalte chứa các mảnh gốm và đồ đất nung
như tẩu thuốc… có niên đại muộn.
3. Di tích cã hè ®Êt ®en vµ bÕp.

65
Lª H¶i §¨ng. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Ph¸ (Kon Tum). NPHM… 2006.

62
 - Hố đất đen: 14 hố, hình tròn hoÆc bầu dục, trên rộng dưới thu nhỏ dần,
có hố đáy nhọn. Hầu hết đường kính 25 - 40cm, trong chứa đất mùn, mảnh tre,
nứa, lồ ô; đáng lưu ý là c¸c hè ®Êt ®en thường được bố trí theo dãy. Cã thÓ lµ
nh÷ng lç cäc nhµ hoÆc lÒu.
- Bếp lửa 4 cụm đất cháy, có hình tròn hoÆc gần tròn, đường kính 0,5 -
0,9m nền đất cứng, vón cục cã màu gạch non lẫn với dấu vết của than cây. Đây
chính là dấu vết của bếp lửa tạm, thời gian hoạt động không lâu.
4. Di vật gồm đá và gốm
- HiÖn vËt ®¸: 19 hiện vật đá. Trong ®ã hè 1 cã 4 r×u, b«n, 5 bµn mµi, 1
hßn ghÌ. Hè 2 cã 3 r×u b«n, 1 bµn mµi, 4 hßn ghÌ, 1 c«ng cô mòi nhän.
- Đồ gốm: Trong hai hố khai quật phát hiện được 1.027 mảnh gốm thể
hiện trong bảng thống kê dưới đây:

Tên hố Líp Tổng

Lớp mặt 1 2 3 4 5
H1 38 60 70 46 169 383
H2 24 240 204 120 56 644
Tæng 62 240 264 190 102 169 1027
5. NhËn xÐt chung
Di chØ §¨k Ph¸ cã 1 tầng văn hoá, mức độ bảo tồn khá tốt với hai møc
sím vµ muén; Møc sím chøa c¸c di tÝch vµ di vËt tiÒn sö nh−: hè ®Êt ®en, bÕp,
gèm m¶nh, r×u, b«n cã vai, bµn mµi, hßn ghÌ, hßn nghiÒn... Møc muén lµ líp
®Êt thÈm thÊu bªn trªn cã chøa c¸c m¶nh gèm niªn ®¹i muén.
VÒ di tÝch cã bÕp löa mang chøc n¨ng ®èt s−ëi, n−íng chø kh«ng dïng
®Ó ®un nÊu (kh«ng cã «ng ®Çu rau vµ ®å gèm). ë nhiÒu ®Þa ®iÓm kh¶o cæ ë Kon
Tum ®· ph¸t hiÖn ®−îc bÕp löa d¹ng nµy.
T¹i ®· ph¸t hiÖn ®−îc c¸c lo¹i r×u cã vai, bµn mµi, hßn ghÌ, hßn nghiÒn...
vµ ®å gèm víi nåi, vß. Gèm tiÒn sö th« dµy ®ång ®¹i víi nhãm hiÖn vËt ®¸, cßn
líp gèm muén lµ s¶n phÈm cña ®ång bµo d©n téc ®· tõng c− tró ë ®©y.
Dùa vµo ®Þa tÇng, di tÝch, di vËt cho thÊy ®©y lµ mét di chØ mang ®Ëm tÝnh
chÊt c− tró, c¸c yÕu tè vÒ mé t¸ng, x−ëng ®Òu kh«ng t×m thÊy ë ®©y. B−íc ®Çu
cã thÓ dù ®o¸n niªn ®¹i cña di chØ nµy kho¶ng 3500 - 3000 c¸ch ngµy nay.
NhËn xÐt chung c¸c cuéc khai quËt lßng hå pleikr«ng
C¸c cuéc khai quËt kh¶o cæ vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum)
®−îc ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ Th«ng tin Kon Tum thùc hiÖn tõ th¸ng
12 - 2005 ®Õn th¸ng 5 - 2006, theo tinh thÇn chØ ®¹o cña Thñ t−íng ChÝnh phñ
t¹i v¨n b¶n sè 5593/VPCP-VX, ngµy 30/9/2005, quyÕt ®Þnh khai quËt cña Bé

63
V¨n ho¸ th«ng tin sè 9607/Q§-BVHTT, ngµy 26/12/2005 vµ Hîp ®ång kinh tÕ
gi÷a Ban Qu¶n lý dù ¸n thuû ®iÖn 4 vµ ViÖn Kh¶o cæ häc 66 .
VÞ trÝ, to¹ ®é, ®é cao vµ diÖn tÝch khai quËt 9 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ vïng lßng
hå thuû ®iÖn Pleikr«ng xem b¶ng d−íi ®©y:

Sè Tªn ®Þa ®iÓm, x·, huyÖn Täa ®é §é cao DiÖn tÝch

TT KQ
1 Th«n N¨m 14024'574" 516m 2.500m2
x· Kroong, thÞ x· Kon Tum 107052'616"
2 Sa Nh¬n (Tæ Mét cò) 14027'526" 534m 2.000m2
x· Sa Nh¬n, huyÖn Sa ThÇy (1) 107052'621"
3 Th«n Ba 14036'789" 559m 1.000m2
x· Diªn B×nh, huyÖn §¨k T« 107051'717"
4 §¨k Wít (BÕn T¾m cò), 14027'772" 549m 1.000m2
x· Hµ Mßn, h.§¨k Hµ (3) 107052'961"
5 §¨k Rªi (§¨k Rªi 1 vµ §¨k Rªi 2) 14026'847" 517m 700m2
x· Sa NghÜa, huyÖn Sa ThÇy (2) 107052'598"
6 Xui R«i 14025'133" 537m 200m2
x· Sa B×nh, huyÖn Sa ThÇy 107051'914"
7 §¨k P¨k 14026'569" 529m 200m2
x· Hµ Mßn, h.§¨k Hµ 107052'811"
8 §¨k Ph¸ 14027'789" 551m 200m2
x· Hµ Mßn, h.§¨k Hµ 107051'717"
9 §¨k Mót 14029'443" 557m 200m2
x· §¨k Ma, h.§¨k Hµ 107052'480"
Tæng sè 8.000m2
Cuéc khai quËt nµy nh»m b¶o vÖ c¸c di s¶n v¨n ho¸ d©n téc; gi¶i phãng
lßng hå tr÷ n−íc l©u dµi cho nhµ m¸y thuû ®iÖn; thu thËp t− liÖu nghiªn cøu v¨n
ho¸ lÞch sö, tr−ng bµy b¶o tµng, gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ - v¨n ho¸ - x· héi ë
Kon Tum nãi riªng vµ T©y Nguyªn nãi chung.
Tham gia khai quËt gåm 12 c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc; 7 c¸n bé B¶o tµng
Kon Tum, 3 c¸n bé ViÖn Khoa häc x· héi vïng Nam Bé; mét sè c¸n bé gi¶ng
d¹y vµ sinh viªn §¹i häc Khoa häc HuÕ, §¹i häc §µ L¹t, B¶o tµng Kh¸nh

66
Tham gia khai quËt phÝaViÖn Kh¶o cæ häc cã: PGS, TS, NguyÔn Kh¾c Sö, TS. Bïi V¨n Liªm, TS.
TrÇn Quý ThÞnh; TS. NguyÔn Trung ChiÕn; TS. NguyÔn Gia §èi, Th.S. TrÞnh Hoµng HiÖp; Lª H¶i
§¨ng; Häa sÜ NguyÔn S¬n Ka; NhiÕp ¶nh Hµ M¹nh Th¾ng, Phan Thanh Toµn, NguyÔn Ngäc Quý;
phÝa ViÖn KHXH vïng Nam Bé cã TS. Ph¹m Quang S¬n, NguyÔn Kh¶i Quúnh, Vâ Huy Hoµng; phÝa
B¶o tµng Kon Tum cã Phan Thanh Bµng, NguyÔn V¨n Quang, Hoµng §×nh Chung, Ph¹m C«ng Danh,
§µo ThÕ Tr¹i, Mai V¨n Nh−ng; §¹i häc Khoa häc HuÕ cã TS. Lª §×nh Phóc, TrÇn V¨n Dòng,
NguyÔn V¨n Dòng, TrÇn Sü §øc, Ng« ThÞ Hay, NguyÔn Xu©n Nam, NguyÔn TiÕn Phong, §Ëu §øc
Thiªm; §¹i häc §µ L¹t cã Th.S. TrÇn V¨n B¶o; B¶o tµng Kh¸nh Hßa cã 2 c¸n bé lµ Huúnh Hµ
Ch−¬ng NhiÖm, Phan Hoµng Huy. Cuéc khai quËt do PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr×.

64
Hßa... do PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö phô tr¸ch. §©y lµ cuéc khai quËt dµi ngµy
(6 th¸ng), nhiÒu ®Þa ®iÓm (9 ®Þa ®iÓm), di chuyÓn nhiÒu n¬i, ¨n uèng, sinh ho¹t
khã kh¨n; trËt tù, an ninh n¬i khai quËt rÊt phøc t¹p; khÝ hËu mïa kh« T©y
Nguyªn kh¾c nghiÖt.
Nh−ng víi tinh thÇn lµm viÖc quªn m×nh, bè trÝ c«ng viÖc mét c¸ch hîp
lý, khoa häc, cuéc khai quËt nµy ®· thµnh c«ng tèt ®Ñp, ®¶m b¶o tiÕn ®é; triÓn
khai tèt m« h×nh hîp t¸c nghiªn cøu khoa häc cña nhiÒu c¬ quan, kÕt hîp cã
hiÖu qu¶ gi÷a khai quËt víi ®µo t¹o c¸n bé ®Þa ph−¬ng vµ c¸c tr−êng §¹i häc.
VÒ kÕt qu¶ khai quËt sÏ cã c¸c b¸o c¸o riªng cho tõng di chØ, ë ®©y chØ
®−a ra nhËn xÐt chung, s¬ bé, lµm gi¶ thiÕt cho c«ng t¸c chØnh lý tiÕp theo.
Vïng lßng hå thñy ®iÖn Pleikr«ng lµ n¬i cã mËt ®é ph©n bè di chØ cao.
Trong 5.328ha vïng lßng hå ®· ph¸t hiÖn 20 di chØ tiÒn sö, trong ®ã 9 di chØ
®−îc khai quËt. Nh÷ng di chØ nµy th−êng lµ nh÷ng gß ®Êt thÊp, ven s«ng; vÕt
tÝch c− tró th−êng ë gi÷a gß, n¬i cao nhÊt; cßn vÕt tÝch mé t¸ng l¹i hay gÆp ë
chç thÊp h¬n, nhÊt lµ phÝa s«ng, suèi. B−íc ®Çu cã sù t¸ch biÖt gi÷a n¬i c− tró
vµ n¬i ®Ó mé t¸ng.
§Þa tÇng c¸c di chØ ë ®©y nguyªn vÑn (in situ), cã sù diÔn biÕn vÒ di tÝch
vµ di vËt theo tõ sím ®Õn muén. Mçi di chØ th−êng cã 2 hoÆc 3 møc v¨n hãa.
Sím nhÊt lµ thêi kú tiÒn sö, thuéc ph¹m trï thêi ®¹i ®¸; møc tiÒn sö muén (hay
s¬ sö) cã mÆt cña kü thuËt luyÖn kim, ®óc ®ång, rÌn s¾t vµ møc muén nhÊt
thuéc thêi kú lÞch sö cËn, hiÖn ®¹i víi c¸c di tÝch ®å s¾t, ®å gèm, sµnh sø.
C¸c di tÝch trong lÇn khai quËt nµy nhiÒu vÒ sè l−îng, ®a d¹ng vÒ lo¹i
h×nh víi 127 bÕp, 99 mé, 317 di tÝch kh¸c nh− lç ch©n cét, vÕt tÝch lß luyÖn
kim, lß nung gèm... VÒ bÕp cã bÕp lín, bÕp nhá, bÕp kª ®¸ lµm n¬i ®un nÊu,
bÕp s−ëi ®¬n thuÇn...VÒ mé còng cã nhiÒu lo¹i, mé chum, mé nåi vß óp nhau,
mé huyÖt ®¸, mé r¶i gèm, mé r¶i sái, mé xÕp ®¸ cuéi. C¸ch thøc t¸ng tôc còng
kh¸c nhau nh− mé nåi vß óp nhau ch«n ®øng, ch«n ngang, ch«n theo c«ng cô,
®å trang søc hoÆc ch«n theo mÉu x−¬ng ®Ïo b»ng ®¸... ph¶n ¸nh tÝnh ®a d¹ng
trong ®êi sèng t©m linh cña c− d©n cæ n¬i ®©y. C¸c di tÝch hè ch©n cét, lç ®Êt
®en, vÕt tÝch lß nung gèm, lß luyÖn kim... ë c¸c ®Þa ®iÓm, c¸c líp kh«ng gièng
nhau, ph¶n ¸nh chøc n¨ng kh¸c nhau; trong ®ã ®¸ng chó ý lµ c¸c di tÝch lß
luyÖn s¾t, ®óc ®ång vµ kiÕn tróc nhµ ë, nhµ må nguyªn thuû.
C¸c di vËt thu ®−îc trong lÇn khai quËt nµy kh¸ phong phó vÒ chÊt liÖu vµ
®a d¹ng vÒ lo¹i h×nh víi 970 ®å ®¸, 5 ®å ®ång, 12 ®å s¾t, 68 hiÖn vËt gèm vµ
trªn 46.000 m¶nh gèm xem b¶ng d−íi ®©y:
§å ®¸ ë ®©y phæ biÕn lµ cuèc, r×u cã vai, r×u tø gi¸c, b«n h×nh r¨ng tr©u;
c«ng cô mòi nhän, l−ìi c−a, bµn mµi, hßn ghÌ, hßn nghiÒn, khu«n ®óc… ®Æc
tr−ng cho líp v¨n ho¸ thêi tiÒn sö, nh÷ng di vËt nµy vÒ c¬ b¶n lµ gièng nhau
gi÷a c¸c ®Þa ®iÓm vµ gièng Lung Leng. Tuy nhiªn tû lÖ lo¹i h×nh ë mçi di chØ
cao thÊp kh¸c nhau.
D−íi ®©y lµ b¶ng thèng kª di tÝch vµ di vËt 9 ®Þa ®iÓm ®· khai quËt :

65
 Di tÝch Di vËt
Tªn ®Þa ®iÓm
§å gèm
STT (x·, huyÖn, §å §å §å
BÕp Mé Kh¸c HiÖn
thÞ) ®¸ ®ång s¾t Gèm m¶nh
vËt
1 Th«n N¨m 80 16 237 203 2 2 19 9002
2 Sa Nh¬n 27 10 22 138 2 1 12 3452
3 Th«n Ba 2 51 10 136 1 4 6840
4 §¾k Wít 21 298
5 §¾k Rªi 10 19 13 329 1 7 26 20019
6 Sui R«i 1 1 5 38 1 4 1205
7 §¾k P¾k 2 2 16 55 3 4693
8 §¾k Ph¸ 4 14 19 1027
9 §¾k Mót 1 31 298
Tæng 127 99 317 970 5 12 68 46834
Trong hè khai quËt mét sè di chØ nh− Th«n N¨m, §¨k Rªi, Diªn B×nh lÇn
nµy ®· t×m thÊy r×u vµ khu«n ®óc r×u ®ång. R×u cã h×nh d¸ng rÊt gièng víi h×nh
kh¾c trong khu«n ®óc r×u vµ gièng víi r×u ®ång §«ng S¬n. §iÒu nµy cho thÊy
®©y lµ mét trung t©m luyÖn kim ®óc ®ång vµ cã quan hÖ kü thuËt víi c− d©n
§«ng S¬n.
§å gèm t×m thÊy ë ®©y cã gèm di chØ vµ gèm mé. Trong gèm di chØ cã
gèm tiÒn sö vµ gèm lÞch sö. Gèm tiÒn sö th−êng cã tÝnh æn ®Þnh cao, cã nhiÒu
nÐt t−¬ng ®ång gi÷a c¸c di chØ khai quËt, chóng mang ®Æc tr−ng gèm Lung
Leng. Gèm tuú t¸ng ë di chØ Th«n N¨m vµ Diªn B×nh cã b×nh con tiÖn, trang trÝ
v¨n in Ên vµ t« ¸nh ch× kiÓu Sa Huúnh.
Nh÷ng t− liÖu vÒ di tÝch vµ di vËt thu ®−îc tõ c¸c cuéc khai quËt trªn ®©y
lµ nguån sö liÖu vËt thËt quan träng cho phÐp chóng ta nghiªn cøu, phôc dùng
bøc tranh v¨n hãa tiÒn sö Kon Tum, t×m hiÓu tÝnh chÊt, niªn ®¹i cña tõng di chØ,
thµnh tùu v¨n hãa vµ sù ph¸t triÓn cña c¸c céng ®ång c− d©n, mèi quan hÖ gi÷a
c¸c di chØ nµy víi nhau vµ víi c¸c di chØ kh¸c ë Kon Tum, nhÊt lµ víi di chØ
Lung Leng næi tiÕng.
NÕu nh− tr−íc ®©y, t×m hiÓu tiÒn sö Kon Tum chØ biÕt ®¬n lÎ mét Lung
Leng, th× lÇn nµy, chóng ta cã t− liÖu khai quËt tõ 9 ®Þa ®iÓm tiÒn sö, cã ®iÒu
kiÖn tiÕp cËn v¨n hãa mét c¸ch hÖ thèng. Bøc tranh v¨n ho¸ n¬i ®©y kh«ng chØ
cã mèi quan hÖ gi÷a c¸c di tÝch trong tØnh Kon Tum, mµ mèi quan hÖ gi÷a c−
d©n tiÒn sö n¬i ®©y víi c− d©n §«ng S¬n vµ Sa Huúnh còng b¾t ®Çu ®−îc soi râ.
Sù cã mÆt c«ng cô ®ång §«ng S¬n vµ gèm mé Sa Huúnh lµ kÕt qu¶ cña sù giao
l−u, tiÕp thu vµ héi nhËp tinh hoa v¨n hãa thêi ®¹i, ®ång thêi thÓ hiÖn tÝnh n¨ng
®éng, cëi më vµ s¸ng t¹o cña c− d©n tiÒn sö n¬i ®©y.

66
 ViÖc khai quËt di dêi c¸c di chØ kh¶o cæ lµ kÕt qu¶ rÊt quan träng, song
vÉn lµ nh÷ng tµi liÖu c©m lÆng, cÇn cã mét dù ¸n ®éc lËp cÊp Nhµ n−íc: Nghiªn
cøu, phôc dùng, b¶o qu¶n vµ ph¸t huy gi¸ trÞ v¨n hãa kh¶o cæ Pleikr«ng.
Dù ¸n nµy sÏ xö lý tÊt c¶ di tÝch vµ di vËt còng nh− c¸c tµi liÖu biªn chÐp,
b¶n ¶nh, b¶n vÏ ®· thu thËp ®−îc; phôc chÕ, kh«i phôc nguyªn h×nh d¸ng ban
®Çu h¬n 50 mé t¸ng hiÖn bã th¹ch cao. TiÕn hµnh b¶o qu¶n di tÝch vµ di vËt nhÊt
lµ ®å x−¬ng, ®å ®ång. Ph©n tÝch 72 mÉu bµo tö phÊn hoa, 104 mÉu c¸c bon
phãng x¹ C14 vµ hµng tr¨m mÉu th¹ch häc, hîp kim ®ång, s¾t, ®å gèm...
Nghiªn cøu, biªn so¹n b¸o c¸o kÕt qu¶ khai quËt tõng di chØ vµ toµn vïng Thuû
®iÖn Pleikr«ng, nh»m x¸c ®Þnh ®Æc tr−ng, tÝnh chÊt, niªn ®¹i, chñ nh©n, c¸c giai
®o¹n ph¸t triÓn v¨n ho¸ kh¶o cæ ë Kon Tum còng nh− vÞ trÝ cña nã trong bèi
c¶nh réng h¬n. Bµn giao toµn bé di tÝch vµ di vËt cho ®Þa ph−¬ng theo LuËt di
s¶n v¨n ho¸ ®Ó b¶o vÖ, tr−ng bµy, ph¸t huy t¸c dông di s¶n v¨n ho¸ d©n téc.
Nh÷ng di tÝch kh¸c
Cho ®Õn nay ë Kon Tum ®· ph¸t hiÖn 58 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc thêi tiÒn
sö, n¬i l−u gi÷ vÕt tÝch ho¹t ®éng cña con ng−êi thêi nguyªn thuû trong lßng
®Êt. Nh÷ng di tÝch nµy cã ®Æc ®iÓm ph©n bè trªn nh÷ng ®Þa h×nh kh¸c nhau, cã
®Æc ®iÓm di tÝch vµ di vËt kh¸c nhau, cã niªn ®¹i kh¸c nhau ph¶n ¸nh nh÷ng
chÆng ®−êng ph¸t triÓn v¨n ho¸ kh¸c nhau, cã gi¸ trÞ lÞch sö v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh
trong bèi c¶nh chung cña tiÒn sö T©y Nguyªn vµ khu vùc.

C¸c di tÝch kh¶o cæ ë thÞ x· Kon Tum

Trong sè nµy phÇn lín lµ c¸c di tÝch ë vïng tròng Kon Tum. §©y lµ vïng
më réng cña thung lòng s«ng §¨k Bla vµ s«ng Kr«ng P«k« ë phÇn h¹ l−u vµ

67
còng lµ 2 con s«ng lín, tiªu biÓu nhÊt cña b¾c T©y Nguyªn. Tõ ng· ba 2 s«ng
Êy, ng−îc dßng Kr«ng P«k« vµ dßng §¨k Bla vÒ mçi phÝa kho¶ng 20km, ®Òu
gÆp c¸c di tÝch kh¶o cæ, chóng ph©n bè tËp trung thµnh c¸c côm di tÝch kh¸c
nhau. B−íc ®Çu chóng t«i ghi nhËn 4 côm di tÝch ë Kon Tum.
Côm thø nhÊt gåm 14 ®Þa ®iÓm: Th«n N¨m, Kon Na Mon K'tu, Kroong
K'tu (x· Kroong), Tæ Mét, §éi B¶y (x· Sa Nh¬n), §¨k RÏi 1, §¨k RÏi 2 (x· Sa
NghÜa), BÕn T¾m, §¨k Ph¸, §¨k P¨k (x· Hµ Mßn), §¨k G¬ Gun, §¨k Rèc,
NghÜa ®Þa Long Loi (thÞ trÊn §¨k Hµ) vµ §¨k Mót (x· §¨k Ma) (huyÖn §¨k
Hµ). Trong côm nµy, tiªu biÓu lµ di chØ §¨k RÏi 1 (ë bê ph¶i s«ng Kr«ng P«k«)
vµ BÕn T¾m (ë bê tr¸i s«ng Kr«ng P«k«). §©y lµ côm di tÝch cã sè l−îng ®Þa
®iÓm nhiÒu nhÊt. PhÇn lín c¸c ®Þa ®iÓm nµy liªn quan trùc tiÕp ®Õn vïng ngËp
cña c«ng tr×nh thuû ®iÖn Plei Kroong.
Côm thø hai gåm 5 ®Þa ®iÓm: §¨k M¬ Ham (x· P«k«), Th«n Ba, Th«n Ba
1, Tr−êng TiÓu häc x· Diªn B×nh vµ Hè DÇu (x· Diªn B×nh) (huyÖn §¨k T«).
Hai di chØ tiªu biÓu lµ §¨k M¬ Ham (ë bê ph¶i s«ng) vµ Th«n Ba (ë bê tr¸i
s«ng). Côm di tÝch nµy cã Ýt di chØ vµ xa nhÊt vÒ phÝa b¾c cña s«ng Kr«ng P«k«.
Côm di tÝch thø ba gåm 14 ®Þa
®iÓm: Lung Leng, Lung Leng 2, B×nh
S¬n 1, B×nh S¬n 2, Xui R«i, B×nh
Trung, Th«n Mét, B×nh Long (x· Sa
B×nh), R¬ W¨k, J¬ D'rîp, Suèi §¸
(x· Ia Chim), M¨ng La, K'N¨ng, §¨k
R'nga (x· Ngäc Bay).
Trong ®ã, ®Þa ®iÓm Lung Leng
(ë bê ph¶i s«ng Kr«ng P«k«) vµ J¬
D'rîp (ë bê tr¸i s«ng Kr«ng P«k«) lµ
2 di tÝch tiªu biÓu nhÊt. §©y lµ côm
di tÝch hiÖn liªn quan trùc tiÕp ®Õn
vïng lßng hå thuû ®iÖn Ialy.
Côm di tÝch thø t− gåm 11 ®Þa
®iÓm: Tæ Mét (ph−êng QuyÕt
Th¾ng), Rõng Keo, Kon K'Lor 1,
Kon R¬ Wang (ph−êng Th¾ng Lîi),
Kon H'ra Chãt, N−íc Giät (ph−êng
Thèng NhÊt), Kon Tum K¬ P©ng 2, C¸c di tÝch ë huyÖn §¨k Hµ vµ Sa ThÇy
Kon K'Lor 2, (x· §¨k R¬ Wa), Tr¹m B¬m (x· §oµn KÕt), Kon H¬ Ngo
K'tu (x· Vinh Quang), Kon M'Nµy (x· §¨k B'La). Tiªu biÓu nhÊt cho côm di
tÝch nµy lµ di chØ Rõng Keo (ë bê ph¶i s«ng §¨k Bla) vµ Kon Klor 2, Kon K'lor
3 (ë bê tr¸i s«ng §¨k Bla). Côm di tÝch nµy liªn quan ®Õn quy ho¹ch x©y dùng
cña thÞ x· Kon Tum.

68
 D−íi gãc ®é lÞch sö v¨n ho¸, mçi di tÝch lµ mét lµng cæ, mçi côm di tÝch
lµ mét thø liªn lµng, toµn bé c¸c di tÝch ë Kon Tum lµ kiÓu siªu lµng. Nh− vËy,
cã thÓ nhËn ra 4 liªn lµng trong bøc tranh tiÒn sö Kon Tum:
Liªn lµng thø nhÊt tËp trung ë ng· ba s«ng Kr«ng P«k« vµ s«ng §¨k Bla
víi 14 lµng cæ. Trong ®ã, Lung Leng ë bªn bê ph¶i, J¬ Drîp ë bê tr¸i s«ng
Kr«ng P«k« lµ nh÷ng lµng h¹t nh©n cña côm di tÝch nµy.
Liªn lµng thø hai tËp trung xung quanh thÞ x· Kon Tum víi 11 lµng cæ.
§©y lµ n¬i s«ng §¨k Bla uèn khóc d÷ déi nhÊt vµ t¹o ra m¹ng l−íi suèi dµy ®Æc
víi nhiÒu vïng tròng thÊp xen c¸c gß ®Êt, b·i båi phï sa mµu mì nhÊt. Rõng
Keo vµ Kon K'Lor 2, Kon K'Lor 3 ph©n bè ë hai bê s«ng §¨k Bla lµ nh÷ng lµng
h¹t nh©n cña côm di tÝch nµy.
Liªn lµng thø ba víi 14 lµng cæ tËp trung ë c¶ 2 bê s«ng Kr«ng P«k«
thuéc ®Êt c¸c x·: §¨k Ma (§¨k Hµ), Sa Nh¬n vµ Sa NghÜa (Sa ThÇy). §©y lµ
vïng ®åi cao, thung lòng hÑp, s«ng suèi uèn khóc quanh co, c¸c b·i båi nhá
hÑp ch¹y dµi ven s«ng hoÆc b·i båi gi÷a lßng s«ng. BÕn T¾m ë bªn tr¸i vµ §¨k
RÏi bªn ph¶i s«ng Kr«ng P«k« lµ lµng h¹t nh©n cña côm di tÝch nµy.
Liªn lµng thø t− víi 5 lµng cæ ph©n bè tËp trung ë 2 bê s«ng Kr«ng P«k«
thuéc ®Êt c¸c x·: P«k« vµ Diªn B×nh (§¨k T«). §©y lµ vïng ®åi cao, thung lòng
hÑp, s«ng suèi uèn khóc quanh co, c¸c b·i båi nhá hÑp ch¹y dµi ven s«ng. §¨k
M¬ Ham ë bªn tr¸i vµ Th«n Ba ë bªn ph¶i s«ng Kr«ng P«k« lµ lµng h¹t nh©n
cña côm di tÝch nµy.
C¸c côm di tÝch nãi trªn cã
sù giao l−u vµ héi nhËp v¨n ho¸
cña nhiÒu lµng, liªn lµng vµ siªu
lµng. D−íi gãc ®é kh¶o cæ, ®©y
lµ dÊu hiÖu cña mét v¨n ho¸
kh¶o cæ - v¨n ho¸ Lung Leng.
V¨n ho¸ cña sù liªn kÕt c¸c côm
di tÝch trong toµn vïng; mçi
côm th−êng cã 5 hoÆc trªn 10
®Þa ®iÓm, ph©n bè liÒn kho¶nh
vµ cã Ýt nhÊt 2 ®Þa ®iÓm h¹t
nh©n, ph©n bè gÇn nh− ®èi nhau
qua s«ng Kr«ng P«k« hoÆc s«ng
§¨k Bla. C¸c côm di tÝch cã sù
gièng nhau nhÊt ®Þnh vÒ di vËt,
song cã mét sè ®Æc ®iÓm riªng,
thÓ hiÖn qua ®Þa h×nh c− tró, cÊu
tróc ®Þa tÇng, lo¹i h×nh, kü thuËt
chÕ t¸c ®å ®¸ vµ ®å gèm, sím
C¸c di tÝch ë §¨k Glei, §¨k T«
muén vÒ niªn ®¹i còng nh− ®Þnh
h−íng ph¸t triÓn v¨n ho¸.

69
 Sau khai quËt di chØ Lung Leng vµ th¸m s¸t mét vµi ®Þa ®iÓm quanh Lung
Leng, chóng t«i ®· x¸c lËp mét v¨n ho¸ míi - v¨n ho¸ Lung Leng. §ã lµ sù liªn
kÕt c¸c côm di tÝch, mçi côm th−¬ng h¬n 10 ®Þa ®iÓm, ph©n bè liÒn kho¶nh, l¹i
cã c¸c ®Þa ®iÓm h¹t nh©n, ph©n bè gÇn nh− ®èi nhau qua s«ng Kr«ng P«k« hoÆc
s«ng §¨k Bla. Mèi liªn kÕt gi÷a c¸c côm di tÝch ®ã thÓ hiÖn sù gièng nhau nhÊt
®Þnh vÒ di vËt ®¸ vµ ®å gèm. Song mçi côm di tÝch l¹i cã ®Æc thï riªng thÓ hiÖn
qua ®Þa h×nh c− tró, ®Æc ®iÓm ®Þa tÇng, ®Æc tr−ng lo¹i h×nh, kü thuËt chÕ t¸c ®å
®¸, ®å gèm; niªn ®¹i vµ c¸c ®Þnh h−íng ph¸t triÓn v¨n ho¸. Víi nh÷ng ph¸t hiÖn
míi, di chØ Lung Leng vÉn xøng danh mang tªn mét v¨n ho¸ kh¶o cæ - V¨n ho¸
Lung Leng - v¨n ho¸ cña sù kÕt nèi tÝnh thèng nhÊt trong ®a d¹ng.
KÕt qu¶ ph©n tÝch bµo tö phÊn hoa Lung Leng cho thÊy c¸ch ®©y 4 - 1
v¹n n¨m, n¬i ®©y ®Æc tr−ng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, h¬i kh« l¹nh. §Êt bÞ
laterite, ®¸ ong ho¸, cã mµu vµng loang læ. Trong ®iÒu kiÖn Êy, tÊt c¶ di tån v¨n
ho¸ lµ chÊt h÷u c¬ bÞ ph©n huû, duy chØ cßn sãt c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo, ®Æc tr−ng
cho giai ®o¹n hËu kú ®¸ cò.
Sau 1 v¹n n¨m, nhÊt lµ 4.000 n¨m BP, khÝ hËu vïng Lung Leng gÇn gòi
víi khÝ hËu hiÖn nay, th¶m thùc vËt gÇn víi thùc vËt hiÖn ®¹i ë T©y Nguyªn.
§©y lµ giai ®o¹n con ng−êi ®Þnh c−, lµm n«ng, chÕ t¸c vµ sö dông c«ng cô mµi
toµn th©n, lµm gèm vµ ch«n mé n¬i c− tró. Ngay trong giai ®o¹n nµy còng cã sù
thay ®æi nhÊt ®Þnh vÒ m«i tr−êng. Vµo thêi kú ®Çu (t−¬ng ®−¬ng víi c¸c líp: tõ
líp 10 ®Õn líp 13) thiªn nhiªn ë ®©y thËt lµ t−¬i ®Ñp, th¶m thùc vËt cã c©y th©n
th¶o thuû sinh, cã c©y th©n th¶o sèng trªn c¹n, c©y bôi vµ c©y th©n gç. Th¶m
thùc vËt nµy lµ th¶m thùc vËt nhiÖt ®íi nãng Èm.
Niªn ®¹i
Cho ®Õn nay cã 25 mÉu di chØ Lung Leng ®· ®−îc ph©n tÝch niªn ®¹i
b»ng ph−¬ng ph¸p carbon phãng x¹, kÕt qu¶ nh− sau:
Sè KÕt qu¶ KÕt qu¶
TT MÉu thu thËp, ký hiÖu vµ m« t¶ truyÒn hiÖu
thèng chØnh
1 99LL.H2-3. MÉu than hãa, hè 2 (n¨m 1999), trong tÇng 2990 ± 70 1400BC
v¨n hãa, líp 3 ®é s©u 0.9m. ÷ 1200BC
2 99LL.H1-4. MÉu than hãa, hè 1 (n¨m 1999), trong tÇng 350 ± 90 1405AD
v¨n hãa, líp 4 ®é s©u 1.06m. ÷ 1600AD
3 99LL.H1-3. MÉu than hãa, hè 1 (n¨m 1999), trong tÇng 120 ± 70 1640AD
v¨n hãa, líp 3 ®é s©u 0.85 - 0.95m. ÷ 1795AD
4 99LL.H1-2. MÉu than hãa, hè 1 (n¨m 1999), trong tÇng 175 ± 50 1620AD
v¨n hãa, líp 2 ®é s©u 0.54m. ÷ 1735AD
5 01LLHC7L3. MÉu vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu vµng nh¹t, 2370 ± 80 760BC
trong tÇng v¨n hãa, hè C7 líp 3. ÷ 400BC
6 01LLHC7L3e1. MÉu than hãa cã d¹ng côc (cã thÓ tõ lo¹i 2480 ± 55 800BC
c©y th©n méc lín kh¸ r¾n ch¾c) lÊy trong hè C7 líp 3 « e1. ÷ 540BC
7 01LLHC7L4e2. MÉu than hãa d¹ng côc lÊy trong hè C7, 2530 ± 70 900BC
líp 4, « e2, ®é s©u 58-68cm. ÷ 540BC
8 01LLHC7L5c8. MÉu than hãa lÉn ®Êt vôn, s¹n mµu n©u 2860 ± 70 1290BC
tèi, hè C7 líp 5, « c8. ÷ 1040BC

70
 9 01LLHC7L6c10. MÉu than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C 7 3140 ± 65 1610BC
líp 6, « c10. ÷ 1410BC
10 01LLHC7L7. MÉu than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C7, líp 3410 ± 85 1950BC
7. ÷ 1690BC
11 01LLHC2L2(i-k)6. MÉu than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu vµng 2730 ± 60 1050BC
nh¹t, ®−îc s−u tÇm trong hè C2, líp 2 « (i-k)6. ÷ 840BC
12 01LLHC2L3(i-k)6. MÉu than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu vµng 2360 ± 85 760BC
nh¹t, trong hè C2, líp 3 « (i-k)6. ÷ 400BC
13 01LLHC2L6M4. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 3220 ± 105 1740BC
mµu x¸m nh¹t ë mé hè C2 líp 6. ÷ 1450BC
14 01LLHC2L6M5. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 3110 ± 80 1600BC
mµu x¸m nh¹t, lÊy trong mé hè C2 líp 6. ÷ 1320BC
15 01LLHC2L6M5(c-d)10. MÉu gåm vôn than lÉn ®Êt s¹n mµu 3510 ±110 2140BC
x¸m nh¹t (Ký hiÖu ghi trªn tói lµ M6?), mÉu ®−îc lÊy ÷ 1770BC
trong hè C2 líp 6, « (c-d)10, qua kÝnh hiÓn vi nhËn thÊy cã
mét vµi vÕt rªu mèc trong mÉu theo ®ã kÕt qu¶ ph©n tÝch sÏ
cã thÓ bÞ sai lÖch chót Ýt,
16 01LLHC12L7M4L3. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt 3120 ± 85 1610BC
s¹n mµu x¸m, lÊy trong ®¸y mé chum, hè C12 líp 7, mé 4 ÷ 1390BC
« L3.
17 01LLHD1L5:218. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 3130 ± 95 1620BC
mµu x¸m tèi, lÊy trong ®¸y mé chum, hè D1, líp 5, ®é s©u ÷ 1390BC
2.18m.
18 01LLGH10L5A3. MÉu lµ than hãa d¹ng côc, cã thÓ tõ c©y 880 ± 55 1060AD
th©n gç lín, ch¾c, ®−îc s−u tËp trong hè GH10 líp 5, « A3. + 1270AD
19 01LLGH5-6L3:1. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 2860 ± 105 1320BC
mµu x¸m tèi, hè GH 5-6 líp 3, ®é s©u chõng 1m, quan s¸t +1000BC
thÊy mÉu Ýt ®ång nhÊt, theo ®ã kÕt qu¶ ph©n tÝch tuæi 14C trªn
mÉu cã thÓ sÏ bÞ sai lÖch chót Ýt.
20 01LLHI5L4M1. MÉu than hãa d¹ng côc, trong hè I5, líp 2020 ± 65 200BC
4. ÷ 10AD
21 01LLHI7L4M2. MÉu than hãa d¹ng côc, trong hè I7, líp 2310 ± 65 770BC
4. ÷ 430BC
22 01LLIK2L2-3(a-b)8. MÉu than hãa d¹ng côc, trong hè 1890 ± 55 20BC
IK2, líp 2-3, « (a-b)8. ÷ 130AD
23 01LLHK7L3(e-g)7. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 3410 ± 120 2030BC
mµu x¸m tèi, lÊy trong hè K7, líp 3 « (e-g)7, chÊt liÖu mÉu ÷ 1680BC
kh«ng ®ång nhÊt, kÕt qu¶ ph©n tÝch niªn ®¹i cã thÓ bÞ sai
lÖch chót Ýt.
24 01LLHC11L2. MÉu than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C11, 2150 ± 60 380BC
líp 2. ÷ 200BC
25 01LLHC9L8c8. Than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C9, líp 8, 2080 ± 60 350BC
« c8. ÷ 80BC

§èi chiÕu c¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch C14 víi ®Þa tÇng, b−íc ®Çu cã thÓ chia
tËp hîp nµy thµnh 5 giai ®o¹n víi nh÷ng ®Æc tr−ng ®Þa - kh¶o cæ nh− sau:
Giai ®o¹n 1: Giai ®o¹n nµy gåm 9 kÕt qu¶ ®o vµ ®iÓm b¾t ®Çu ®−îc x¸c
®Þnh theo gi¸ trÞ tõ 3510 ± 110 n¨m BP ®Õn 3110 ± 80 n¨m BP.

71
 Giai ®o¹n 2: Giai ®o¹n nµy gåm 8 kÕt qu¶ ®o vµ ®−îc tÝnh theo nh÷ng kÕt
qu¶ ®o tuæi C14 b¾t ®Çu tõ 2860 ± 105 n¨m BP ®Õn 2310 ± 65 n¨m BP.
Giai ®o¹n 3 gåm 4 kÕt qu¶ ®o vµ ®−îc x¸c ®Þnh theo nh÷ng kÕt qu¶ x¸c
®Þnh tuæi b¾t ®Çu tõ 2.150 n¨m ®Õn 1.890 n¨m c¸ch ngµy nay.
Giai ®o¹n 4: Giai ®o¹n nµy chØ ®−îc ®¹i diÖn b»ng 2 kÕt qu¶ ®o lµ 880±
55 n¨m BP vµ 350 ± 90 n¨m BP.
Giai ®o¹n 5 víi 2 kÕt qu¶ b¾t ®Çu tõ 175± 50 n¨m ®Õn 120± 70 n¨m BP.
Hai mÉu nµy lÊy tõ than rÔ cña c©y cæ thô ®−êng kÝnh trªn mét mÐt (nay chØ cßn
gèc c©y). Nh÷ng kÕt qu¶ nµy biÓu thÞ thêi ®iÓm kÕt thóc rõng c©y lín ë di chØ.
TËp hîp c¸c niªn ®¹i theo tÝnh chÊt mÉu cÇn ph©n tÝch cho biÕt:
Hè 1 (Khai quËt 1999) biÓu thÞ rõng c©y cuèi cïng ë Lung Leng.
Hè C7 (Khai quËt 2001) niªn ®¹i c− tró theo ®é s©u ®é s©u. T¹i hè nµy cã
6 niªn ®¹i C14 diÔn biÕn líp d−íi cæ h¬n líp trªn, x®−îc xem lµ ®Þa tÇng chuÈn
cho c¸c líp v¨n ho¸ ë Lung Leng.
Hè C1 (Khai quËt 2001) niªn ®¹i 3 mé vµ vÕt tÝch c− tró muén.
Hè Ik2 (Khai quËt 2001) biÓu thÞ cho niªn ®¹i lß luyÖn s¾t ë Lung Leng

Líp Hè 1 Hè C1 Hè C7 IK2
(KQ 1999) (KQ 2001) (KQ 2001) (KQ 2001)
Líp 1

Líp 2 120 ± 70

Líp 3 175 ± 50 2.360 ± 55 2.370 ± 80 1.890 ± 55

2.480 ± 55 (Lß luyÖn s¾t)
Líp 4 350 ± 90 2.730 ± 60 2.530 ± 70

Líp 5 2.860 ± 70

Líp 6 3.110 ± 80 (Mé 5) 3.140 ± 65

3.220 ±105 (Mé 4)
Líp 7 3.510 ±110 (Mé 6) 3.410 ± 85

C− d©n cæ Kon Tum c− tró däc ®«i bê c¸c dßng s«ng lín, gåm nhiÒu
lµng nhá, ph©n bè liÒn kho¶nh trªn cïng mét ®o¹n s«ng, gÇn nguån n−íc vµ
c¸c b·i båi ven s«ng, cöa suèi. C¸c lµng cæ Êy cã diÖn tÝch kh¸c nhau, nhá
d−íi 1.000m2, lín tíi 5.000m2 víi chøc n¨ng võa c− tró, võa lµm n¬i chÕ t¸c l¹i
c«ng cô vµ ®«i khi ®Ó mé t¸ng. Cã n¬i lµ ®iÓm ®Þnh c− t¹m thêi, cã n¬i ®Þnh c−
sím, l©u dµi cña mét lµng gèc. VÒ c¬ b¶n, hä sèng ®Þnh c− ngoµi trêi, mét sè

72
du c− theo mïa mµ vÕt tÝch c«ng cô cña hä cßn ph¸t hiÖn lÎ tÎ ë kh¸ nhiÒu n¬i.
Hä ®· s¸ng t¹o ra nhiÒu lo¹i h×nh r×u, b«n, cuèc ®¸ thÝch hîp cho canh t¸c ®Êt
trång trät ë tõng ®Þa bµn nhÊt ®Þnh. Sèng dùa vµo nÒn kinh tÕ hçn hîp, bao
gåm s¨n b¾t, h¸i l−îm, thñ c«ng chÕ t¸c ®å ®¸, lµm gèm, lµm n«ng vµ trao ®æi
s¶n phÈm nh− thÕ, cã thÓ cho phÐp ta h×nh dung mét tæ chøc x· héi mang tÝnh
céng ®ång cao. Trong m« thøc sèng Êy cã sù ph©n c«ng lao ®éng theo giíi,
theo nhãm vµ theo løa tuæi víi mét x· héi ®−îc tæ chøc chÆt chÏ vµ quy cñ.
Ng−êi cæ n¬i ®©y cã mét ®êi sèng tinh thÇn phong phó víi nhiÒu c¸ch
thøc mai t¸ng kh¸c nhau, ch«n theo ng−êi chÕt nh÷ng ®å tuú t¸ng nhiÒu Ýt kh¸c
nhau nh− c«ng cô, ®å trang søc, ®å gèm... Hä cã mét c¶m quan nhÊt ®Þnh vÒ
nghÖ thuËt t¹o h×nh vµ nghÖ thuËt trang trÝ ®å gèm; cã t− duy vÒ sè lÎ kh¸ râ
rµng. HiÖn nay vÊn ®Ò chñ nh©n c¸c di chØ nµy cßn chê vµo kÕt qu¶ t×m kiÕm di
cèt ng−êi trong t−¬ng lai.
C− d©n tiÒn sö Kon Tum cã quan hÖ chÆt chÏ víi c− d©n cæ ë cao
nguyªn Pleiku, song còng cã nh÷ng ®Æc thï riªng, cã thÓ x¸c lËp mét nÒn v¨n
ho¸ cho riªng m×nh - v¨n ho¸ Lung Leng. Trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, c¸c di tÝch
tiÒn sö Kon Tum ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n, cã vÞ trÝ quan träng trong tiÒn
sö ViÖt Nam vµ khu vùc, x¸c nhËn sù ph¸t triÓn phong phó, ®a d¹ng vµ ®Ønh
cao cña v¨n ho¸ n«ng nghiÖp dïng cuèc, ®ãng gãp nhÊt ®Þnh vµo sù h×nh thµnh
v¨n minh Sa Huúnh sau nµy.

73
 Ch−¬ng 4

Kh¶o cæ häc tØnh gia Lai

Kh¶o cæ häc Gia Lai ®−îc biÕt lÇn ®Çu víi c«ng bè cña P.B.Lafont vµo
n¨m 1956 68 . Tõ sau n¨m 1975 ®Õn nay, ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng
tin Gia Lai ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra, th¸m s¸t vµ ph¸t hiÖn 36 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc
tiÒn sö. Trong ®ã 5 di chØ ®· ®−îc khai quËt lµ BiÓn Hå, Trµ D«m (Thµnh phè
Pleiku), Th«n B¶y (Ch− Pr«ng) vµ Taipªr (Ch− Sª). D−íi ®©y lµ th«ng tin s¬ bé
vÒ kÕt qu¶ khai quËt ë tõng ®Þa ®iÓm:
1. c¸c di chØ ®∙ khai quËt

1.1. Di chØ BiÓn Hå ë c¹nh hå BiÓn Hå, vèn lµ miÖng mét nói löa ®·
ngõng ho¹t ®éng tõ l©u, nay thuéc x· BiÓn Hå, thµnh phè Pleiku. To¹ ®é 14002’
vÜ B¾c vµ 108001’ kinh §«ng. Di chØ n»m vÒ phÝa ®«ng thµnh phè Pleiku, c¸ch
trung t©m thµnh phè chõng 6km theo ®−êng chim bay, c¸ch quèc lé 14 kho¶ng
3km vÒ phÝa ®«ng, c¸ch di chØ Trµ D«m 15km vÒ ph¸i t©y b¾c. Di chØ ®−îc khai
quËt n¨m 1993 víi diÖn tÝch 50m2, do c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng Gia
lai thùc hiÖn 69 . BÒ mÆt di chØ dèc nghiªng tõ t©y qua ®«ng, tõ b¾c xuèng nam,
kiÓu vÆn vá ®ç. VÒ c¬ b¶n, ®Þa tÇng di chØ (tõ trªn xuèng) cã 3 líp nh− sau:
- Líp ®Êt mÆt: §Êt basalte mµu n©u vµng, t¬i, mÒm vµ kh¸ r¾n. Dµy trung
b×nh 0,15 - 0,2m. Trong líp nµy th−êng gÆp rÔ c©y, lÉn mét sè m¶nh gèm,
m¶nh t−íc, bµn mµi. Nh÷ng ng−êi khai quËt xem ®©y lµ líp mÆt, ®−îc h×nh
thµnh sau nµy do nh©n d©n canh t¸c ®µo, xíi nhiÒu lÇn vµo tÇng v¨n ho¸ lµm
cho c¸c di vËt bÞ lÉn vµo.
- Líp ®Êt v¨n ho¸: §Êt basalte mµu n©u h¬i ®en, cµng xuèng s©u mµu
cµng nh¹t dÇn, cho tíi sinh thæ mµu n©u vµng. TÇng v¨n ho¸ dµy trung b×nh 0,5
- 0,6m. §Êt dÎo, cøng, mÞn víi ®é chän läc cao h¬n ®Êt mÆt. Trong líp nµy
th−êng gÆp c¸c côc, c¸c t¶ng ®¸ basalte bÞ phong ho¸ mÆt ngoµi cã mµu xanh
lôc d¹ng phÊn, nhiÒu côc ®Êt cã vÕt nung ®á, cïng than tro, cïng c«ng cô lao
®éng, ®å trang søc b»ng ®¸ vµ ®å gèm.
- Sinh thæ: §Êt basalte mµu n©u vµng, kh«ng cßn vÕt tÝch ho¹t ®éng cña
con ng−êi. §Êt dÎo, h¬i −ít vµ kh¸ nhiÒu s¹n sái nhá b»ng h¹t ®ç trßn vo. Sinh
thæ ®· bÞ röa tr«i nh«m cßn l¹i s¾t bÞ kÕt vãn d¹ng laterite.
68
B.P. Lafont. Note sur un site nÐolithique de province de Pleiku. Bulletin de l'Ecole
Francaise d'Extrªme-Orient, t.XLVIII, fasc. 1, 1956, pp. 233 - 248.
69
NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn). B¸o c¸o khai quËt di chØ BiÓn Hå. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc,
Hµ Néi, 1993.

74
 Nh− vËy, di chØ BiÓn Hå cã mét tÇng v¨n ho¸. Líp mÆt, tÇng v¨n ho¸ vµ
sinh thæ ®Òu lµ ®Êt basalte, song ®é r¾n ch¾c vµ mµu s¾c c¸c líp lµ kh¸c nhau.
TÇng v¨n ho¸ ®Êt sÉm h¬n, t¬i h¬n vµ mËt ®é tËp trung vÕt tÝch ho¹t ®éng cña
con ng−êi cao h¬n. Sinh thæ ®Êt thuÇn, mµu n©u vµng, bÞ laterite ho¸ r¾n ch¾c vµ
kh«ng cã di vËt kh¶o cæ.
Trong hè khai quËt 50m2 thu ®−îc 187 hiÖn vËt ®¸, 1.650 m¶nh t−íc, 17
hiÖn vËt b»ng ®Êt nung vµ 32.289 m¶nh gèm.
M¶nh t−íc: 1.650 tiªu b¶n, ®¹i ®a sè lµ ®¸ phtanite vµ basalte (88,18%),
®¸ silex vµ opal Ýt (6,48%), cßn l¹i lµ c¸c ®¸ kh¸c. Lo¹i t−íc 1 - 3cm chiÕm
tuyÖt ®èi (83,32%), t−íc nhá hoÆc lín h¬n chiÕm tû lÖ thÊp. Cã sù t−¬ng øng vÒ
chÊt liÖu, kÝch th−íc gi÷a m¶nh t−íc vµ c«ng cô lao ®éng. Mét sè m¶nh t−íc
mÆt l−ng cßn vÕt mµi, ghi nhËn, ®©y lµ n¬i ghÌ l¹i c«ng cô lao ®éng ®¸.
Ph©n lo¹i 209 hiÖn vËt ®¸ BiÓn Hå cho kÕt qu¶ sau:

TT Tªn hiÖn vËt Khai quËt Thu l−îm Céng

1 R×u, b«n nguyªn 45 12 57

2 M¶nh r×u b«n 41 41
3 C«ng cô m¶nh t−íc 10 4 14
4 Bµn mµi 78 3 81
5 Chµy 4 4
6 Ch× l−íi (?) 4 4
7 Vßng tay 5 3 8
Tæng céng 87 22 209

R×u, b«n cã 45 tiªu b¶n. VÒ chÊt liÖu cã 37 chiÕc lµm tõ ®¸ phtanite,

basalte vµ 8 chiÕc lµm tõ opal, silex. VÒ lo¹i h×nh cã 6 ph¸c vËt (ch−a mµi), 4
r×u tø gi¸c, 9 b«n h×nh r¨ng tr©u, 22 r×u vai xu«i, 4 r×u vai vu«ng. Trung b×nh
kÝch th−íc b«n r¨ng tr©u: Th©n dµi 6,10cm, chu«i 2,60cm, l−ìi réng 3,65cm,
th©n dµy 1,46cm. R×u cã vai: Th©n dµi 5,46cm, réng 3,77cm, dµy 1,40cm; chu«i
dµi 2,48cm, réng 1,94cm, dµy 1,28cm; l−ìi dµi 3,01cm, réng 3,77cm.
C¸c sè liÖu trªn cho thÊy, r×u vµ b«n ®¸ BiÓn Hå chñ yÕu lµm tõ phtanite
vµ basalte, cßn tõ ®¸ opal vµ silex chiÕm mét tû lÖ ®¸ng kÓ; r×u b«n cã vai chiÕm
tuyÖt ®èi so víi r×u tø gi¸c vµ b«n r¨ng tr©u; c«ng cô nh×n chung cã kÝch th−íc
nhá, d¸ng c©n ®èi, mµi nh½n toµn th©n kh¸ chau chuèt, nhÊt lµ nh÷ng c«ng cô
lµm tõ phtanite.

75
 Ngoµi r×u vµ b«n ra, c«ng cô m¶nh t−íc lµm tõ ®¸ silex vµ opal, vßng tay
mÆt c¾t h×nh ch÷ "T" còng lµ di vËt tiªu biÓu cña di chØ nµy.
§å gèm di chØ BiÓn Hå cã mËt ®é 650m¶nh/1m2. Ngoµi ®å ®Êt nung (1
viªn bi, 2 ch× l−íi, 4 ch©n ®å ®ùng, 1 vßi Êm, 1 tai gèm vµ 8 m¶nh gèm ghÌ
trßn), ë BiÓn Hå cßn thu ®−îc 32.259 m¶nh gèm.
Gèm BiÓn Hå cã 3 lo¹i chÊt liÖu lµ gèm ®á (74,06%), x¸m (12,68%) vµ
®en (13,25%). Trªn ®Þa tÇng, gèm th« ®á xuÊt hiÖn muén h¬n gèm x¸m vµ gèm
®en. Hoa v¨n cã v¨n thõng, v¨n kh¾c v¹ch c¸c ®−êng th¼ng song song, trong cã
c¸c ®−êng v¹ch ng¾n d¹ng h×nh häc, chÊm d¶i, ®¾p chØ næi, Ên lç h×nh vu«ng
hoÆc thoi; træ èng r¹ h×nh trßn hoÆc 1/2 h×nh trßn víi hµng däc, hµng ngang;
miÕt l¸ng trªn gèm th« ®á; t« ¸nh ch× trªn gèm th« ®en.
Gèm BiÓn Hå cã c¸c lo¹i miÖng: Loe cong (64,3%), loe g·y (3,91%),
th¼ng (20,29%), côp kiÓu cãng c¸ vµng (8,55%), miÖng cã cæ (2,75%). §Õ cã
lo¹i th¼ng (20,4%), xiªn ng¾n (32,89%), ch©n cao b¸t bång (23,55%), ®Õ h×nh
trô ch©n xoÌ (2,26%)… §©y lµ nh÷ng m¶nh vì cña b¸t, b×nh, vß, nåi.
§¹i ®a sè gèm ®−îc nÆn tay, mét sè Ýt b»ng bµn xoay, ®é nung kh¸ cao,
chÝn ®Òu, x−¬ng cøng, h¹t mÞn. Mét sè ®−îc t« thæ hoµng hoÆc ¸nh ch×. ë ®©y
v¾ng kü thuËt d¶i cuén vµ ®æ khu«n.
Nh×n chung, BiÓn Hå lµ di tÝch c− tró - x−ëng - mé t¸ng, trong ®ã vÕt tÝch
c− tró lµ ®Ëm nhÊt; niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi vµ s¬ kú ®ång thau, kho¶ng 3.500
n¨m c¸ch ngµy nay.
C− d©n BiÓn Hå lµ nh÷ng ng−êi ®Þnh c− lµm n«ng c¹nh hå n−íc ngät lín
nhÊt Gia Lai. HiÖn ch−a thÊy râ vÕt tÝch ch¨n nu«i, song kü thuËt chÕ t¸c ®å ®¸
vµ ®å gèm cña c− d©n BiÓn Hå kh¸ cao, cã thÓ ®· ®−îc chuyªn ho¸ nhÊt ®Þnh.
Hä cã quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c c− d©n trªn cao nguyªn Pleiku nh− Trµ D«m,
Bµu C¹n, Th«n B¶y; víi c− d©n v¨n ho¸ Lung Leng (Kon Tum), v¨n ho¸ Bµu
Trã (Qu¶ng B×nh) vµ c− d©n kh¸c ë ven biÓn B¾c Trung Bé ViÖt Nam.
BiÓn Hå lµ di chØ kh¶o cæ ®Çu tiªn ë T©y Nguyªn ®−îc khai quËt, cã hiÖn
vËt phong phó, lµ ®¹i diÖn cho nhãm di chØ ë khu vùc cao nguyªn Pleiku vµ
xøng ®¸ng mang tªn mét nÒn v¨n ho¸ míi - v¨n ho¸ BiÓn Hå. Néi dung cña v¨n
ho¸ BiÓn Hå sÏ tr×nh bµy ë môc d−íi cña phÇn nµy.
1.2. Di chØ Trµ D«m ë th«n An Mü, x· An Phó, thµnh phè Pleiku. To¹ ®é
13 59’ vÜ B¾c vµ 108007’ kinh §«ng, n»m vÒ phÝa ®«ng thµnh phè, c¸ch trung
0

t©m thµnh phè chõng 8km theo ®−êng chim bay, c¸ch quèc lé 19 kho¶ng 200m
vÒ phÝa nam, c¸ch di chØ BiÓn Hå 15km vÒ phÝa ®«ng nam. Di chØ ®−îc khai
quËt 3 hè, n¨m 1993 víi tæng diÖn lµ 90m2, do NguyÔn Kh¾c Sö chñ tr× 70 . §Þa

70
NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn). B¸o c¸o khai quËt di chØ BiÓn Hå vµ ®iÒu tra kh¶o cæ häc ë
Gia Lai. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 1994.

76
tÇng di chØ Trµ D«m dèc nghiªng tõ ®«ng sang t©y vµ tõ b¾c xuèng nam. VÒ c¬
b¶n cÊu tróc tÇng v¨n ho¸ 3 hè lµ gièng nhau, c¸c líp (tõ trªn xuèng) nh− sau:
- Líp mÆt, ®Êt basalte mµu n©u ®en sÉm, t¬i, mÒm vµ kh¸ xèp. Dµy trung
b×nh 0,3 - 0,5m. §¸y líp mÆt, n¬i tiÕp gi¸p víi bÒ mÆt tÇng v¨n ho¸ cã d¹ng
h×nh sãng kh«ng ®Òu. Trong líp nµy th−êng gÆp rÔ c©y, ®«i khi æ mèi hoÆc mét
sè m¶nh gèm, m¶nh t−íc, bµn mµi do nh©n d©n canh t¸c lµm lÉn vµo.
- Líp v¨n ho¸ dµy trung b×nh 1,0 - 1,2m, ®Êt basalte mµu n©u ®en, cµng
xuèng s©u mµu cµng nh¹t dÇn, cho tíi sinh thæ mµu n©u vµng. Líp nµy ®Êt dÎo,
mÞn víi ®é chän läc cao h¬n ®Êt mÆt, th−êng gÆp c¸c côc ®¸ basalte bÞ phong
ho¸ mÆt ngoµi, nh÷ng côc ®Êt cã vÕt nung ®á, cïng than tro, c«ng cô lao ®éng,
®å trang søc b»ng ®¸ vµ ®å gèm. §«i n¬i gÆp mé nåi vß, ch−a thÊy x−¬ng ng−êi
vµ di cèt ®éng vËt. Mét vµi chç, rÔ c©y vµ æ mèi ¨n tõ líp mÆt xuyªn vµo.
- Sinh thæ lµ ®Êt basalte mµu n©u vµng, kh«ng cßn vÕt tÝch ho¹t ®éng cña
con ng−êi. §Êt dÎo, h¬i −ít vµ kh¸ thuÇn. §µo mét hè s©u 1m ë tÇng sinh thæ
vÉn lµ ®Êt basalte mµu vµng thuÇn, kh«ng cã vÕt tÝch ho¹t ®éng cña con ng−êi.
Tãm l¹i, di chØ Trµ D«m cã 1 tÇng v¨n ho¸. So víi BiÓn Hå, tÇng v¨n ho¸
Trµ D«m dµy h¬n, líp sinh thæ Trµ D«m kh«ng bÞ laterite.
Trong diÖn tÝch khai quËt 90m2 ®· thu ®−îc 241 c«ng cô lao ®éng, 1 vßng
tay, 786 m¶nh t−íc, 15 m¶nh gèm ghÌ trßn, 32.302 m¶nh gèm cïng 3 ng«i mé
vß cã mét sè ®å gèm phôc nguyªn ®−îc.
§å ®¸ Trµ D«m cã 786 m¶nh t−íc, ®¹i ®a sè lµ ®¸ phtanite (70,61%), ®¸
opal, silex (9,03%), basalte (13,86%), cßn l¹i lµ c¸c ®¸ kh¸c. Lo¹i t−íc 1 - 3cm
chiÕm tuyÖt ®èi (88%), t−íc nhá hoÆc lín h¬n chiÕm tû lÖ thÊp. Mét sè m¶nh
t−íc mÆt l−ng cßn vÕt mµi, vÕt t¸ch ra tõ viÖc ghÌ l¹i r×u b«n mµi toµn th©n.
§¸ng chó ý ë ®©y cã 9 c«ng cô m¶nh t−íc, 8 ph¸c vËt r×u b«n, 48 r×u b«n
mµi toµn th©n (nguyªn), 55 m¶nh r×u b«n, 2 hßn ghÌ, 1 viªn ®¸ trßn dÑt cã lç
thñng vµ 119 bµn mµi.
Trong 48 r×u, b«n nguyªn ë Trµ D«m, lo¹i b«n h×nh r¨ng tr©u cã 16 tiªu
b¶n, r×u cã vai cã 30 tiªu b¶n (Trong ®ã 16 r×u vai xu«i, 11 r×u vai vu«ng vµ 3
r×u vai nhän) vµ r×u b«n kÝch th−íc rÊt nhá cã 2 tiªu b¶n. TÊt c¶ b«n h×nh r¨ng
tr©u ®Òu lµm tõ phtanite, trong khi ®ã mét sè r×u b«n cã vai xu«i vµ vu«ng lµm
tõ ®¸ opal hoÆc silex.
KÝch th−íc trung b×nh cña 16 b«n r¨ng tr©u: Th©n dµi 7,1cm, chu«i
3,7cm, l−ìi dµi 3,4cm, th©n réng 3,4cm, l−ìi réng 3,3cm, th©n dµy 1,7cm, chu«i
dµy 1,3cm. So víi di vËt cïng lo¹i ë di chØ BiÓn Hå, kÝch th−íc b«n h×nh r¨ng
tr©u ë Trµ D«m lín h¬n chót Ýt.

77
 R×u cã vai Trµ D«m nh×n chung cã kÝch th−íc nhá, t−¬ng ®−¬ng víi BiÓn
Hå: Th©n dµi 6,1cm, réng 4,0cm, dµy 1,7cm; chu«i dµi 2,7cm, réng 1,9cm, dµy
1,3cm; l−ìi dµi 3,4cm, réng 4,0cm.
R×u b«n ®¸ Trµ D«m cã ®Æc ®iÓm: lo¹i r×u vai vu«ng ®a sè lµm tõ ®¸ opal,
silex, cßn b«n h×nh r¨ng tr©u chØ lµm tõ ®¸ phtanite; r×u b«n cã vai chiÕm tuyÖt
®èi so víi b«n r¨ng tr©u, cã kÝch th−íc nhá, d¸ng c©n ®èi, mµi nh½n toµn th©n
kh¸ chau chuèt, nhÊt lµ c«ng cô lµm tõ ®¸ phtanite. Ngoµi ra, c«ng cô m¶nh
t−íc vµ ®¸ h×nh b¸nh xe cã lç thñng gi÷a lµ di vËt tiªu biÓu cña di chØ nµy.
§å gèm Trµ D«m cã mËt ®é thÊp h¬n BiÓn Hå, trung b×nh 403
m¶nh/1m2. Kh«ng kÓ 15 hiÖn vËt gèm mé, ë Trµ D«m cßn cã 15 m¶nh gèm ghÌ
trßn vµ 32.302 m¶nh gèm c¸c lo¹i.
VÒ chÊt liÖu cã 5 lo¹i: Gèm th« ®á (42,39%), th« x¸m (33,42%), th« ®en
(15,18%), cøng mÞn (8,07%) vµ gèm muén (0,38%). VÒ hoa v¨n cã c¸c lo¹i:
thõng mÞn (12,81%), kh¾c v¹ch thµnh b¨ng giíi h¹n bëi 2 ®−êng song song
trong cã c¸c ®−êng v¹ch ng¾n d¹ng h×nh häc (0,59%), chÊm d¶i, ®¾p chØ næi, Ên
lç h×nh vu«ng hoÆc thoi (0,43%), træ èng r¹ h×nh trßn hoÆc 1/2 h×nh trßn víi
hµng däc, hµng ngang (0,07%), chÊm d¶i (0,15%), Ên lç miÖng sß (1,22%), t«
mµu ®á (1,74%), t« ¸nh ch× (0,15%). Cã tíi 82,16% m¶nh kh«ng hoa v¨n.
VÒ lo¹i h×nh cã c¸c lo¹i miÖng: Loe cong (34,56%), loe g·y (5,54%),
th¼ng (44,91%), côp kiÓu cãng c¸ vµng (12,22%), miÖng cã cæ (2,77%). §Õ cã
lo¹i ®¸y b»ng (4,59%), ®Õ liÒn (38,12%), ®Õ rêi thÊp (52,48%), ®Õ b¸t bång
(4,46%)… Chóng lµ nh÷ng m¶nh vì cña b¸t, b×nh, vß, nåi.
VÒ kü thuËt: §¹i ®a sè lµm b»ng bµn xoay, mét sè nÆn tay vµ t¸p vµo sau
(ch©n ®Õ, tai). §é nung kh¸ cao, chÝn ®Òu, x−¬ng cøng, h¹t mÞn. V¾ng kü thuËt
d¶i cuén vµ ®æ khu«n. Mét sè ®−îc t« thæ hoµng hoÆc ¸nh ch×.
Nh×n chung, Trµ D«m lµ n¬i c− tró, n¬i ®Ó mé t¸ng (mé chum vµ mé nåi
vß óp nhau), ®ång thêi lµ n¬i gia c«ng l¹i c«ng cô ®¸ cña ng−êi tiÒn sö. Trong
®ã c− tró vµ mé lµ râ rÖt nhÊt, cßn yÕu tè x−ëng mê nh¹t. Di chØ Trµ D«m thuéc
hËu kú ®¸ míi - s¬ kú thêi ®¹i ®ång thau, c¸ch ngµy nay kho¶ng 3.500 n¨m. C−
d©n Trµ D«m lµ nh÷ng ng−êi ®Þnh c− lµm n«ng, còng nh− BiÓn Hå ë ®©y ch−a
râ vÕt tÝch ch¨n nu«i, song cã kü thuËt chÕ t¸c ®å ®¸ vµ ®å gèm kh¸ cao, cã thÓ
cã sù chuyªn ho¸ nhÊt ®Þnh. C− d©n Trµ D«m cã quan hÖ chÆt chÏ víi c− d©n
cæ trªn cao nguyªn Pleiku nh− BiÓn Hå, Bµu C¹n, Th«n B¶y... vµ c¶ c− d©n kh¸c
ë T©y Nguyªn vµ ven biÓn B¾c Trung Bé ViÖt Nam.
1.3. Di chØ Th«n B¶y ®−îc ph¸t hiÖn n¨m 1994 vµ khai quËt n¨m 2002,
do ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin Gia Lai tiÕn hµnh. Di chØ réng
kho¶ng 10.000m2, c¸ch di tÝch Bµu C¹n 14km vÒ phÝa ®«ng b¾c, c¸ch c¸c ®Þa

78
®iÓm: Ia Kriªng, §åi Ch− Ty (huyÖn §øc C¬) 20km vÒ phÝa t©y, c¸ch ®Þa ®iÓm
Lµng Cïi (huyÖn Ch− Sª) 40km vÒ phÝa nam vµ c¸ch thµnh phè Pleiku 30km vÒ
phÝa ®«ng b¾c theo ®−êng chim bay. T¹i ®©y ®· khai quËt 2 hè vµ th¸m s¸t 4 hè
víi tæng diÖn tÝch lµ 120m2, do Bïi V¨n Liªm chñ tr× 71 .
§Þa tÇng c¸c hè khai quËt gièng nhau (tõ trªn xuèng) cã c¸c líp sau:
- Líp mÆt (canh t¸c), dµy trung b×nh 30cm, ®Êt basalte, mµu ®á nh¹t, b¹c
mµu, kh«ng thuÇn mét mµu, chç cã rÔ c©y hoÆc ph©n h÷u c¬ mµu n©u ®en, chç
cã v«i mµu n©u x¸m, liªn quan ®Õn canh t¸c hå tiªu, cµ phª... Nh÷ng n¬i ch−a
canh t¸c, ®Êt cøng h¬n, ®«i khi gÆp m¶nh gèm, m¶nh t−íc vµ c«ng cô ®¸.
- Líp v¨n ho¸ dµy trung b×nh 0,85m, ®Êt basalte, cã mµu ®á sÉm h¬n líp
mÆt; cµng xuèng s©u, ®Êt cµng mÞn vµ kÕt ch¾c h¬n. Trong líp nµy gÆp c«ng cô
®¸, m¶nh t−íc, ®å gèm; mét sè côc ®¸, côm ®¸ basalte bÞ phong ho¸, vÕt tÝch
than tro, tæ mèi, rÔ c©y tõ trªn ¨n xuèng. Cµng xuèng s©u, hiÖn vËt ®¸ vµ ®å
gèm cµng Ýt dÇn cho tíi mÆt sinh thæ.
- Sinh thæ tõ ®é s©u 1,3m trë xuèng, ®Êt basalte mµu n©u ®á, ®«i chç cßn
vµi t¶ng ®¸ to, nh−ng kh«ng cßn di vËt kh¶o cæ. §Êt laterite, cã chç chuyÓn mµu
tÝm nh¹t (d©n ®Þa ph−¬ng gäi lµ ®Êt cÊp phèi) s¸t líp ®¸ gèc.
Trong c¸c hè khai quËt ®· ph¸t hiÖn nhiÒu ®¸ basalte t¹o thµnh c¸c côm
bÕp, ph©n bè ë c¸c vÞ trÝ vµ ®é s©u kh¸c nhau, kÝch th−íc vµ h×nh d¸ng viªn ®¸
còng kh¸c nhau vµ kh«ng cã dÊu vÕt gia c«ng chÕ t¸c cña con ng−êi. Cã 4 ng«i
mé nåi, vß ch«n thµnh tõng côm hoÆc ®¬n lÎ; c¸c nåi vß mé kh«ng cßn nguyªn
vÑn, kh«ng cßn di cèt ng−êi. §å tuú t¸ng lµ b×nh gèm hoÆc bµn mµi ®¸.
Trong khai quËt ®· t×m thÊy 2.134 ®å ®¸ (260 c«ng cô, 2 vßng trang søc
vµ 1.872 m¶nh t−íc). VÒ c«ng cô cã 2 r×u tø gi¸c, 20 r×u vai xu«i, 6 r×u vai
vu«ng, 17 ®èc r×u; 24 b«n cã vai, 1 b«n h×nh r¨ng tr©u; 1 cuèc, 2 ®ôc, 5 c−a, 7
mòi nhän, 45 c«ng cô m¶nh t−íc, 106 bµn mµi, 1 hßn ghÌ, 1 hßn kª.
§å gèm hè 1 cã 9 m¶nh gèm ghÌ trßn vµ 11.931 m¶nh gèm. §å gèm tËp
trung cao ë líp 3 víi 3.200 m¶nh (chiÕm 26,82%); tiÕp ®Õn lµ líp 2 cã 2.939
m¶nh (chiÕm 24, 63%); líp 4 cã 2.394 m¶nh (chiÕm 20,06%), líp 1 vµ líp 5 cã
sè l−îng Ýt, mçi n¬i trªn 7%. VÒ chÊt liÖu cã 5 lo¹i: Gèm th« ®á cã 4.239 m¶nh
(chiÕm 35,52%); gèm th« x¸m tËp trung ë líp 2 (1.031 m¶nh), líp 3 (1.200
m¶nh) vµ líp 4 (1.022 m¶nh); gèm th« ®en cã 2.490 m¶nh (chiÕm 20,87%),
gèm mÞn cøng cã 736 m¶nh (chiÕm 6,17%) vµ gèm muén cã 24 m¶nh (chiÕm
0,20%), tËp trung nhÊt ë líp mÆt vµ líp 1.

71
Bïi V¨n Liªm (Chñ biªn). B¸o c¸o khai quËt di chØ Th«n B¶y, huyÖn Ch− Pr«ng (Gia Lai).
T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi. 2003
79
 §å gèm kh«ng trang trÝ hoa v¨n cã 9.459 m¶nh (chiÕm 79,2%), sè cßn
l¹i ®−îc trang trÝ v¨n thõng ch¶i, kh¾c v¹ch, Ên lç ®¬n, Ên lç sß, chÊm d¶i, træ
èng r¹, t« mµu ®á hoÆc ®en. Trong sè 576 m¶nh miÖng cã c¸c lo¹i miÖng th¼ng
264 m¶nh (45,8%), miÖng côp cong ®Òu 48 m¶nh (8,3%), miÖng côp cong
m¸ng 26 m¶nh (4,5%), miÖng loe cong 123 m¶nh (21,3%), miÖng loe g·y 115
m¶nh (19,9%). Trong 104 m¶nh ®¸y vµ ®Õ cã lo¹i ®¸y b»ng 5 tiªu b¶n (4,8%),
®Õ thÊp liÒn 59 tiªu b¶n (56,7%), ®Õ cao rêi 40 tiªu b¶n (38,4%). PhÇn lín ®å
gèm ®−îc lµm b»ng bµn xoay, ®iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c tiªu chÝ h×nh khèi
trßn ®Òu, máng ®Òu kh«ng thÊy dÊu kª ®Ëp. Mét sè nÆn b»ng tay sau ®ã t¸p vµo
®å gèm nh− vßi, quai, tai vµ ®Õ mµ nh÷ng dÊu t¸p vµo cßn kh¸ râ. Gèm ®−îc
nung ë nhiÖt ®é trung b×nh vµ cao.
Nh×n chung di chØ Th«n B¶y cã quy m« t−¬ng ®èi lín; di vËt nhiÒu nhÊt
lµ m¶nh t−íc, ph¸c vËt r×u, b«n vµ bµn mµi ®· minh chøng cho tÝnh chÊt di chØ -
x−ëng, niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång thau, c¸ch nay kho¶ng 3.500 n¨m.
C− d©n cæ Th«n B¶y ®· c− tró l©u dµi trªn diÖn réng, trªn s−ên ®åi, gÇn
nguån n−íc, ®Êt ®ai mµu mì lµ c¬ së ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp. Hä ®· ®¹t
tr×nh ®é cao trong viÖc chÕ t¸c ®å ®¸ (nh− ghÌ, ®Ïo, mµi, c−a, khoan, ®¸nh
bãng) vµ ®å gèm (t¹o h×nh, ®é nung, trang trÝ hoa v¨n). Tæ hîp c«ng cô ®¸ vµ
®å gèm ë ®©y ph¶n ¸nh ho¹t ®éng kinh tÕ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ chñ ®¹o, bªn
c¹nh s¨n b¾t, h¸i l−îm vµ ®¸nh c¸ cßn gi÷ vai trß quan träng. Mé t¸ng lµ nh÷ng
t− liÖu gióp chóng ta t×m hiÓu h×nh thøc mai t¸ng, tôc chia tµi s¶n cho ng−êi
chÕt cña c− d©n thêi tiÒn sö. C− d©n n¬i ®©y cã mèi quan hÖ gÇn gòi víi c− d©n
cæ Bµu C¹n, Ia Kriªng, Ch− Ty, Lµng Cïi, Quen MÐp, Grªu Bªu, ®Æc biÖt lµ di
chØ Trµ D«m vµ di chØ BiÓn Hå (Gia Lai) vµ c¸c di tÝch hËu kú ®¸ míi - s¬ kú
kim khÝ kh¸c ë ven biÓn B¾c Trung Bé ViÖt Nam.
1.4. Di chØ Taipªr (tªn lµng Taipªr), x· Ia Ko, huyÖn Ch− Sª (Gia Lai);
to¹ ®é 13037’30” vÜ B¾c vµ 107058’45” kinh §«ng; c¸ch thÞ trÊn Ch− Sª 25km
vÒ phÝa ®«ng b¾c, c¸ch thµnh phè Pleiku 45km vÒ phÝa nam. Di chØ réng 1,5ha,
xung quanh cã c¸c suèi Ia Lèp, Ia L©u vµ suèi Taipªr bao bäc. C¸c suèi nµy ®Òu
®æ n−íc vµo s«ng Ea H’Leo, råi tõ ®ã nhËp víi s«ng Srªpok ch¶y sang
Campuchia. Di chØ ®−îc ph¸t hiÖn n¨m 2002 vµ khai quËt 2003 n»m trong
Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu T©y Nguyªn cña ViÖn KHXH ViÖt Nam. Cuéc khai
quËt do ViÖn Kh¶o cæ häc phèi hîp víi B¶o tµng Gia lai, do PGS.TS. NguyÔn
Kh¾c Sö chñ tr× 72 .

72
NguyÔn Kh¾c Sö (Chñ biªn). B¸o c¸o khai quËt di chØ Taipªr, huyÖn Ch− Sª (Gia Lai). T−
liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 2003.

80
 T¹i Taipªr ®· ®µo 3 hè víi tæng diÖn tÝch 125m2. §Þa tÇng c¸c hè khai
quËt gièng nhau, gåm 3 líp: líp mÆt, tÇng v¨n ho¸ vµ sinh thæ. TÇng v¨n ho¸
dµy trung b×nh 0,8m cÊu t¹o tõ ®Êt ®á basalte.
BÕp cã 2 bÕp: BÕp 1 ë hè 2, xuÊt hiÖn tõ líp 2 vµ kÕt thóc ë líp 3, ®é s©u
0,8m - 1,0m. Trung t©m bÕp cã 2 r×u cã vai, 2 bµn mµi, nhiÒu m¶nh gèm vµ Ýt
than tro. BÕp 2 ë hè 3, tõ líp 1 xuèng líp 2, ®é s©u 0,4m - 0,6m. Gi÷a bÕp cã
r×u cã vai, m¶nh t−íc, h¹ch ®¸, bµn mµi b»ng gç ho¸ th¹ch vµ m¶nh gèm, Ýt than
tro. Nh×n chung bÕp Taipªr cã qui m« nhá, ch−a râ cÊu tróc phÇn ®un nÊu.
Trong di chØ cã 2 mé ®Òu ë hè 1 vµ n»m ë ®¸y tÇng v¨n ho¸. Mé 1 thuéc
lo¹i h×nh mé ®Êt, ch«n theo 1 nåi nhá vµ 7 chiÕc r×u cã vai. Mé 2 lµ mé quan tµi
gèm, gåm mét nåi lín trªn cã n¾p ®Ëy. Gèm trong mé vµ gèm quan tµi mé
gièng gèm di chØ. Trong cã ®å gèm tuú t¸ng.
§å ®¸ cã 46.195 tiªu b¶n, ®−îc thèng kª ph©n lo¹i nh− sau:

Nhãm Lo¹i Sè l−îng Tæng céng

Ph¸c vËt Kh«ng râ h×nh 36 90
c«ng cô Tø gi¸c 20 (0,20)
Cã vai 34
C«ng cô R×u b«n nguyªn 77
lao ®éng M¶nh r×u b«n 90
Bµn mµi 501
C−a 14
Hßn ghÌ, nghiÒn 23 732
§¸ ghÌ trßn 5 (1,58%)
Bµn ®Ëp v¶i vá c©y 1
C«ng cô m¶nh t−íc 21
§å trang Lâi vßng 1 33 (0,07%)
søc Th¹ch anh mµi 32
PhÕ liÖu M¶nh t−íc 45.137 45.340
PhiÕn t−íc 203 (98,15%)
Tæng céng 46.195 (100%)

§å gèm cã 12.058 m¶nh, cã 3 lo¹i gèm th«, x−¬ng mµu n©u vµng
(51,96%), tiÕp theo lµ gèm th«, x−¬ng mµu ®en (43,46%), Ýt nhÊt lµ gèm cøng
mÞn (4,48%). C¸c lo¹i gèm nµy cã mÆt tõ líp sím (líp 4), ph¸t triÓn sang c¸c
líp sau ®ã lµ líp 3, líp 2 vµ líp trªn cïng lµ líp 1. C¸c lo¹i gèm nµy diÔn biÕn
theo ®é s©u tÇng v¨n ho¸. Gèm th« x¸m ®en nhiÒu ë d−íi Ýt dÇn vÒ phÝa trªn.
Gèm th« mµu n©u vµng còng vËy. Nh−ng gèm mÞn, miÕt l¸ng vÒ c¬ b¶n gi÷ tû
lÖ t−¬ng ®−¬ng gi÷a c¸c líp.

81
 ChÊt liÖu
Líp Th« Th« MÞn Tæng céng
x¸m ®en n©u vµng miÕt l¸ng
1 1.017 1.298 98 2. 413
2 1.015 2.167 94 3. 276
3 2.529 2.006 240 4.775
4 692 794 108 1. 594
Tæng céng 5.253 6.265 540 12.058
Tû lÖ % 43,56 51,96 4,48 100%
Cã 389 m¶nh gèm ®−îc trang trÝ hoa v¨n; trong ®ã v¨n ch¶i 319 m¶nh
(chiÕm tuyÖt ®èi 82,00%), c¸c hoa v¨n kh¸c rÊt Ýt: Ên miÖng sß 5,91%, kh¾c
v¹ch kÕt hîp in Ên 6,95%, in « vu«ng 4,11% vµ træ èng r¹ 1,03%.
Trong 119 m¶nh miÖng cã c¸c lo¹i: MiÖng loe cong 54 m¶nh (45,38%),
loe g·y 41 m¶nh (34,45%), ®øng th¼ng 21 m¶nh (17,65%), miÖng côp kiÓu
cãng c¸ vµng (2,52%). Trong 199 m¶nh ®Õ, lo¹i ®Õ thÊp 103 m¶nh (51,56%), ®Õ
rÊt thÊp 63 m¶nh (31,56%), lo¹i ®Õ cao chØ cã 33 m¶nh (16,58%).
NhËn xÐt: Taipªr lµ di chØ kh¶o cæ cã quy m« lín, cã 1 tÇng v¨n ho¸
t−¬ng ®èi dµy, ®−îc b¶o tån kh¸ nguyªn vÑn. §©y lµ n¬i c− tró, x−ëng chÕ t¸c
r×u cã vai b»ng ®¸ opal, ®ång thêi lµ n¬i ®Ó mé t¸ng cña c− d©n cæ.
§å ®¸ Taipªr cã mét sè ®Æc ®iÓm chung: TÊt c¶ ph¸c vËt b»ng ®¸ opal,
kÝch th−íc nhá, cßn l−u l¹i lçi kü thuËt trong quy tr×nh chÕ t¸c. R×u b«n cã vai
mµi toµn th©n chiÕm tuyÖt ®èi, hiÕm b«n h×nh r¨ng tr©u vµ r×u tø gi¸c. Bµn mµi
®a d¹ng vÒ chÊt liÖu, æn ®Þnh vÒ chøc n¨ng. Bµn mµi b»ng ®¸ granite vÕt mµi ë
r×a c¹nh, cßn b»ng gç ho¸ th¹ch chñ yÕu mµi lâm h×nh lßng m¸ng, bµn mµi sa
th¹ch chñ yÕu mµi ph¼ng hoÆc mµi trong. L−ìi c−a ®¸ kh¸ phæ biÕn vµ cã kÝch
th−íc t−¬ng ®èi lín. HiÕm ®å trang søc lµ vßng tay vµ khuyªn tai, phæ biÕn tinh
thÓ th¹ch anh cã vÕt gia c«ng. C«ng cô m¶nh t−íc tu chØnh cã h×nh d¸ng æn
®Þnh ë lo¹i h×nh tam gi¸c vµ ch÷ nhËt. M¶nh t−íc chiÕm tû lÖ tuyÖt ®èi, kÝch
th−íc rÊt nhá, b»ng ®¸ opal vµ hÇu nh− ®Òu lµ m¶nh t−íc thø ®−îc t¸ch ra trong
quy tr×nh chÕ t¸c r×u cã vai. §å gèm Taipªr cã mËt ®é thÊp, chÊt liÖu chñ yÕu lµ
gèm th«, gèm mÞn rÊt Ýt; lo¹i h×nh vµ hoa v¨n trang trÝ kh¸ ®¬n ®iÖu. §å gèm
Taipªr cã mét sè ®Æc ®iÓm gÇn gòi víi gèm BiÓn Hå, Trµ D«m, Th«n B¶y (Gia
Lai), còng nh− ®å gèm ë di chØ Tsham A (Ea H’Leo, §¨k L¨k).
Nh×n chung, c− d©n Taipªr ë vµo tr×nh ®é hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång
thau, niªn ®¹i kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay. Sau lÇn khai quËt nµy, ®· bæ
sung th©m mét sè ®iÓm míi vµo nhËn thøc tiÒn sö T©y Nguyªn.

82
 §ã lµ lÇn ®Çu tiªn ë T©y Nguyªn t×m thÊy c«ng cô b»ng gç ho¸ th¹ch. §ã
lµ tr−êng hîp c− d©n taipªr (Gia Lai) ®· sö dông gç ho¸ th¹ch lµm nguyªn liÖu
®Ó lµm bµn mµi. Gia c«ng vµ sö dông phæ biÕn tinh thÓ th¹ch anh víi nhiÒu kÝch
th−íc kh¸c nhau ®Ó lµm trang søc. ChÕ t¸c, tu chØnh vµ sö dông mét sè c«ng cô
m¶nh t−íc d¹ng h×nh häc tõ ®¸ löa, ®¸ opal.
C− d©n cæ Taipªr chØ ®¶m nhËn mét c«ng ®o¹n trong quy tr×nh chÕ t¹o r×u
cã vai b»ng ®¸ opal, mét gîi ý vÒ kiÓu ph©n c«ng lao ®éng vµ mèi giao l−u v¨n
ho¸ gi÷a b¾c vµ nam T©y Nguyªn.
1.5. Di chØ Lµng Ngol ë x· Ia Glai, huyÖn Ch− Sª (Gia Lai), ®−îc ph¸t
hiÖn n¨m 2003 vµ khai quËt th¸ng 12 n¨m 2004 víi tæng diÖn tÝch 75m2; do
ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin Gia Lai tiÕn hµnh 73 .
§Þa tÇng di chØ Lµng Ngol dµy trung b×nh 80cm, cÊu t¹o ®¬n gi¶n víi 3
líp: líp mÆt, tÇng v¨n ho¸ vµ sinh thæ. TÇng v¨n ho¸ dµy trung b×nh 60cm, ®Êt
basalte phong ho¸, mµu n©u sÉm, kÕt cÊu bë rêi. Trong chøa c«ng cô lao ®éng,
than, bÕp vµ mé t¸ng.
BÕp cã 2 c¸i, xuÊt lé ë ®é s©u 0,45m, qui m« bÕp gÇn 2m2, h×nh gÇn bÇu
dôc, trong lµ ®Êt ch¸y ®á, cã than tro, tËp trung cao m¶nh t−íc vµ gèm. Mé t¸ng
ë ®©y ®−îc x¸c ®Þnh bëi mét côm gåm 2 vß vµ 2 b¸t bång trong diÖn tÝch 1,5m2.
Nh÷ng ®å gèm nµy ®Òu b«i ®en ¸nh ch×, bÞ ®Ëp vì vµ cã sù bµi trÝ cÈn träng
kiÓu vËt tuú t¸ng.
HiÖn vËt ®¸ thu ®−îc gÇn 500 tiªu b¶n. Trong ®ã r×u b«n cã 42 tiªu b¶n,
chñ yÕu lµ lo¹i cã vai xu«i, cã vµi tiªu b¶n ghÌ l¹i l−ìi t¹o mòi nhän, ®Òu lµm tõ
®¸ silex vµ opal. Ph¸c vËt r×u b«n thuéc lo¹i cã vai víi 11 tiªu b¶n. Ngoµi ra ë
®©y cã 4 mòi nhän, 6 c−a ®¸, 55 bµn mµi, 6 hßn ghÌ, 1 chµy, 5 c«ng cô n¹o c¾t,
320 m¶nh t−íc vµ phiÕn t−íc.
§å gèm thu ®−îc trªn 2.000 m¶nh. Lo¹i gèm th«, pha c¸t, x−¬ng cã mµu
n©u nh¹t lÉn nhiÒu h¹t th¹ch anh chiÕm chñ yÕu (1.121 m¶nh), lo¹i gèm mÞn
miÕt l¸ng 2 mÆt cã 202 m¶nh. VÒ lo¹i h×nh cã thÓ nhËn ra c¸c lo¹i b¸t, b×nh,
nåi, vß, chËu. Hoa v¨n trang trÝ Ýt, kho¶ng 50 m¶nh víi c¸c lo¹i: v¨n in Ên lç
vu«ng nhá thµnh hµng, thµnh d¶i trªn vai vµ b¶n miÖng, v¨n thõng, kh¾c v¹ch.
Kh¸ nhiÒu m¶nh ®−îc t« ®en ¸nh ch×.
Nh÷ng ng−êi khai quËt cho r»ng, Lµng Ngol lµ n¬i c− tró, n¬i ®Ó mé t¸ng
vµ còng lµ n¬i chÕ t¸c c«ng cô r×u b«n b»ng ®¸ opal cña c− d©n thêi tiÒn sö.
Trong ®ã, yÕu tè mé kh«ng ®Ëm nÐt.
§Æc tr−ng v¨n ho¸ di chØ Lµng Ngol cã nÐt gÇn gòi víi nhãm c¸c di tÝch
kh¶o cæ ë nam Gia Lai vµ b¾c §¨k L¨k nh− Taipªr (Ch− Sª), Th«n B¶y, §«ng
H¶i (Ch− Pr«ng), Tsham A (Ea H'leo), Ch− K'tu (Ea Kar), niªn ®¹i kho¶ng

73
NguyÔn Gia §èi (Chñ biªn). B¸o c¸o khai quËt di chØ Lµng Ngol, huyÖn Ch− Sª (Gia Lai).
T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 2004.
83
3.500 n¨m c¸ch ngµy nay. Cã thÓ c¸c di tÝch nµy h×nh thµnh mét v¨n ho¸ kh¶o
cæ riªng kh¸c víi v¨n ho¸ BiÓn Hå ë phÝa b¾c vµ v¨n ho¸ Bu«n TriÕt ë phÝa nam
T©y Nguyªn - v¨n ho¸ Taipªr (mang tªn ®Þa ®iÓm Taipªr).
2. C¸c di chØ kh¸c
Ngoµi 5 ®Þa ®iÓm ®· khai quËt ®Òu n»m trªn cao nguyªn Pleiku ë Gia Lai
cßn biÕt ®Õn 31 ®Þa ®iÓm tiÒn sö kh¸c, ph©n bè ë c¸c ®Þa h×nh sau:
2.1. Vïng tròng An Khª cã 2 ®Þa ®iÓm:
- §Þa ®iÓm Soi Tre, th«n An §Þnh, x· An C−, huyÖn An Khª. T¹i ®©y ®·
thu ®−îc 13 tiªu b¶n gåm r×u, b«n ®¸, bµn mµi, hßn ghÌ, h¹ch ®¸ vµ kh¸ nhiÒu
m¶nh t−íc. Soi Tre lµ c«ng x−ëng chÕ t¸c ®¸ opal niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi - s¬
kú ®ång thau.
- §Þa ®iÓm Th«n Ba, x· §«ng, huyÖn K'Bang. T¹i ®©y ®· thu ®−îc 2 r×u
tø gi¸c, mét sè m¶nh ®èc r×u, bµn mµi ®Æc biÖt lµ khu«n ®óc r×u ®ång l−ìi xoÌ
c©n. HiÖn nay X· §«ng (K'Bang) n»m trong vïng lßng hå thuû ®iÖn An Khª -
Ka Nak, song vïng ®Êt nµy vÉn ch−a ®−îc ®iÒu tra kü vÒ mÆt kh¶o cæ häc.
2.2. Vïng cao nguyªn Pleiku ®· ph¸t hiÖn 29 ®Þa ®iÓm:
- §Þa ®iÓm Plei Deling c¸ch thÞ x· Pleiku kho¶ng 20km vÒ phÝa t©y, khi
®µo giÕng ë ®ån ®iÒn Bµu C¹n, ng−êi ta ®· t×m thÊy mét mé chum vµ nhÆt ®−îc
r×u cã chu«i tra c¸n.
- §Þa ®iÓm Plei Plei, n»m vÒ phÝa nam thÞ x· Pleiku kho¶ng 50km, d©n
®Þa ph−¬ng còng ®· t×m ®−îc r×u ®¸ cã chu«i. Theo ®Þa giíi hiÖn nay th× cã lÏ
®Þa ®iÓm Plei Plei n»m ë huyÖn Ch− Sª.
- §Þa ®iÓm Ia Puch (c¹nh bê s«ng Ia Puch), huyÖn Ch− Pr«ng, B.P.
Lafont ®· s−u tÇm ®−îc h¬n 200 r×u b«n ®¸ vµ mét sè ®å gèm.
- §Þa ®iÓm Suèi §«i, n»m bªn bê suèi thuéc huyÖn Ch− Pah, tØnh Gia
Lai, c¸c chiÕn sÜ qu©n gi¶i phãng ®· ph¸t hiÖn ®−îc 4 r×u cã vai mµi nh½n toµn
th©n trong khi ®µo hÇm.
- §Þa ®iÓm Bu«n Hèc (Plei Hok), c¹nh suèi Tr©u, huyÖn Ch− Pah, c¸c
häc viªn Tr−êng Qu©n chÝnh cña qu©n khu ®· t×m thÊy 1 hßn kª vµ 4 chiÕc r×u
®¸ trong ®ã cã 2 r×u tø gi¸c vµ 2 r×u cã vai.
- §Þa ®iÓm Ia Gama, n»m c¹nh suèi Ia Gama, thuéc ®iÓm cao 250m, trªn
s−ên ®«ng cña mét qu¶ ®åi, nµy thuéc x· Ia Puch, huyÖn Ch− Pr«ng, c¸ch biªn
giíi Campuchia 2km. T¹i ®©y, Qu©n Gi¶i phãng ®· t×m thÊy 2 r×u cã vai vµ mét
sè m¶nh gèm h¹t th«, x−¬ng gèm mµu x¸m ®en, ®−îc trang trÝ v¨n thõng.
- §Þa ®iÓm Plei Chu Klan, n»m c¸ch Quèc lé 14 kho¶ng 5km vÒ phÝa t©y
(nay thuéc huyÖn Ch− Sª), Qu©n Gi¶i phãng ®· ph¸t hiÖn ®−îc 1 r×u cã vai
trong lóc ®µo hÇm ë ®é s©u 0,6m so víi mÆt ®Êt.
- §Þa ®iÓm Plei P« n»m ë ven suèi Ia Yak, thÞ trÊn Ch− Pr«ng, do «ng
Hem trong khi lµm v−ên ®· thu ®−îc 2 r×u cã vai vµ 1 r×u tø gi¸c.
84
 - §Þa ®iÓm Plei Mokdel, n»m gi¸p biªn giíi Campuchia, c¸ch thÞ x·
Pleiku kho¶ng 100km vÒ phÝa t©y b¾c thuéc x· Ia Krai, huyÖn Ch− Pah, t¹i ®©y
trong khi lµm n−¬ng bµ con ®· thu ®−îc 3 r×u cã vai.
- §Þa ®iÓm Plei Kly Phun, n»m c¸ch thÞ x· Pleiku 60km vÒ phÝa nam,
thuéc x· Nh©n Hoµ, huyÖn Ch− Sª, nh©n d©n thu ®−îc kh¸ nhiÒu r×u b«n ®¸
trong khi lµm rÉy, ®oµn ®iÒu tra thu ®−îc 1 cuèc ®¸ vµ 1 r×u cã vai xu«i.
- §Þa ®iÓm Hå 14 ë ®éi 3, n«ng tr−êng Bµu C¹n, Ch− Pr«ng. T¹i ®©y thu
®−îc 1 r×u cã vai, 1 chum, trong chum cã 1 r×u vµ 1 b«n ®¸.
- §Þa ®iÓm Lµng Lung ë x· Ia Kriªng, huyÖn §øc C¬, t×m thÊy 1 cuèc ®¸
cã chu«i tra c¸n, kÝch th−íc lín.
- §Þa ®iÓm Ia Kriªng vèn lµ n−¬ng cña ®ång bµo, c¹nh suèi Ia Kriªng,
huyÖn §øc C¬. Thu ®−îc 4 r×u cã vai, 1 r×u tø gi¸c, 1 b«n h×nh r¨ng tr©u.
- §Þa ®iÓm Ch− Ty ë thÞ trÊn §øc C¬, thu ®−îc 1 r×u cã vai.
- §Þa ®iÓm x· B11, huyÖn Ch− Pah, vèn lµ 1 qu¶ ®åi, m¸y san lµm lé ra
41 r×u b«n ®¸ mµi toµn th©n.
- §Þa ®iÓm Quen MÐp, x· Tin, huyÖn Ch− Sª, thu ®−îc 3 r×u, b«n cã vai,
1 b«n h×nh r¨ng tr©u.
- §Þa ®iÓm Plei Grªu Bªu, ë lµng Grªu Bªu, thÞ trÊn huyÖn Ch− Sª, thu
®−îc 1 r×u cã vai, 1 b«n h×nh r¨ng tr©u.
- §Þa ®iÓm Lµng Cïi ë ®é cao 432m, c¹nh suèi H'rª, huyÖn Ch− Sª, thu
®−îc 2 r×u tø gi¸c, 2 r×u cã vai, 9 b«n h×nh r¨ng tr©u, 5 bµn mµi, mét sè m¶nh
r×u, m¶nh t−íc vµ ®å gèm.
- §Þa ®iÓm Tæ 5, ph−êng Thèng NhÊt, thÞ x· Pleiku, t×m ®−îc 1 r×u cã vai
vµ vµi m¶nh gèm.
- §Þa ®iÓm Tæ 15, ph−êng Thèng NhÊt, thÞ x· Pleiku, t×m thÊy 1 b«n h×nh
r¨ng tr©u vµ h¬n 10 m¶nh gèm th«.
- §Þa ®iÓm lµng Th¸nh Gi¸o, c¹nh nhµ thê phÝa ®«ng thÞ x· Pleiku, thu
®−îc 2 r×u cã vai, 1 r×u tø gi¸c.
- §Þa ®iÓm ®Ëp Th¸c Ba, x· H'Neng, huyÖn Mang Yang, thu ®−îc mét sè
r×u vµ m¶nh gèm.
- §Þa ®iÓm Ia Nhin 1, x· Ia Kar, huyÖn Ch− Pah, c¸ch thÞ x· Pleiku
kho¶ng 20km vÒ phÝa b¾c. T¹i ®©y ®· t×m thÊy 1 cuèc ®¸ kÝch th−íc rÊt lín, 4
r×u b«n ®¸, 2 viªn ®¸ h×nh b¸nh xe ®ôc lç thñng, mét sè m¶nh t−íc, 1 däi xe chØ
b»ng ®Êt nung, 94 m¶nh gèm.
- §Þa ®iÓm Ia Nhin 2, x· Ia Kar, huyÖn Ch− Pah, c¸ch thÞ x· Pleiku
kho¶ng 20km vÒ phÝa b¾c, c¸ch Ia Nhin 1 kho¶ng 1km vÒ phÝa b¾c. T¹i ®©y ®·
t×m thÊy mét sè m¶nh r×u, b«n ®¸, bµn mµi, nhiÒu m¶nh t−íc, ph¸c vËt r×u ®¸
opal, cïng 94 m¶nh gèm. §©y lµ di chØ x−ëng.

85
 - §Þa ®iÓm §ång H¶i, x· Ia Vª, Ch− Pr«ng. Di chØ réng 1.000m2, tÇng
v¨n ho¸ dµy 0,5m. Trong hè th¸m s¸t vµ thu l−îm trªn mÆt ®−îc 5 r×u b«n cã
vai ®¸ opal, silex, 4 m¶nh r×u b«n, 1 l−ìi c−a, 2 c«ng cô m¶nh t−íc, 16 bµn mµi,
191 m¶nh t−íc vµ 8 phiÕn t−íc; 12 m¶nh gèm th« gièng gèm Taipªr.
- §Þa ®iÓm Lµng Tel, x· Ia L©u, Ch− Sª, réng 2.000m2, tÇng v¨n ho¸ dµy
0,5m. Trong hè th¸m s¸t vµ thu l−îm trªn mÆt ®−îc r×u, b«n cã vai ®¸ opal,
silex, m¶nh t−íc vµ m¶nh gèm th« gièng gèm Lµng Ngol, gièng Taipªr.
- §Þa ®iÓm Plei Kl¨h, x· Ia M¬r, huyÖn Ch− Pr«ng réng 10.000m2, n»m ë
s−ên ®åi nhµ Ksor Hoµi, c¹nh suèi Ia M¬r. Di chØ do c¸n bé B¶o tµng Gia Lai
ph¸t hiÖn vµ th¸m s¸t th¸ng 5 n¨m 2005. Trªn mÆt di chØ vµ trong ®Þa tÇng dµy
0,4m thu ®−îc trªn 700 m¶nh t−íc, 45 phiÕn t−íc vµ 11 ph¸c vËt r×u ®¸, 8 m¶nh
vì r×u, 7 bµn mµi, 3 r×u mµi toµn th©n. Nh÷ng ng−êi th¸m s¸t cho r»ng, Plei
Kl¨h lµ c«ng x−ëng chÕ t¸c r×u ®¸ opal tiªu biÓu ë B¾c T©y Nguyªn.
3. NhËn xÐt chung vÒ kh¶o cæ häc Gia lai
Kh¶o cæ häc tiÒn sö Gia Lai ®−îc nghiªn cøu t−¬ng ®èi cã hÖ thèng ë
T©y Nguyªn. 5/36 di chØ tiÒn sö ®· ®−îc khai quËt. Trong sè 36 ®Þa ®iÓm cã 31
®Þa ®iÓm c− tró - mé t¸ng, 5 ®Þa ®iÓm di chØ c− tró - c«ng x−ëng chÕ t¸c r×u,
®Òu lµ n¬i chÕ t¸c r×u cã vai tõ ®¸ opal. C¸c ®Þa ®iÓm nµy b−íc ®Çu ®−îc x¸c
nhËn thuéc v¨n ho¸ BiÓn Hå.
V¨n ho¸ BiÓn Hå lµ mét v¨n ho¸ kh¶o cæ bao gåm trªn 30 ®Þa ®iÓm,
ph©n bè chñ yÕu trªn cao nguyªn Pleiku (Gia Lai). C− d©n v¨n ho¸ BiÓn Hå sö
dông phæ biÕn b«n h×nh r¨ng tr©u lµm tõ ®¸ phtanite, r×u b«n cã vai lµm tõ ®¸
opal hoÆc silex, c«ng cô ®¸ ghÌ trßn cã lç thñng gi÷a, cïng ®å gèm (potery) víi
nåi, b¸t bång, vß, ©u, Êm cã vßi; trang trÝ v¨n kh¾c v¹ch kÕt hîp in chÊm, træ
èng r¹ vµ træ lç thñng, mét sè t« thæ hoµng vµ ®en ¸nh ch×. C− d©n v¨n ho¸ BiÓn
Hå lµ nh÷ng ng−êi ®Þnh c−, lµm n«ng gÇn nh÷ng hå n−íc lín, cã quan hÖ nhÊt
®Þnh víi c¸c nhãm c− d©n cæ ven biÓn Trung Bé, c− d©n tiÒn sö Lµo, Campuchia
vµ ®Æc biÖt lµ víi c− d©n v¨n ho¸ Lung Leng 74 .
Ngoµi v¨n ho¸ BiÓn Hå, trªn ®Êt Gia Lai cßn cã kh¶ n¨ng x¸c lËp mét
v¨n ho¸ míi, gåm c¸c di tÝch: Taipªr, Lµng Ngol (Gia Lai), Tsham A, Ea
H’Leo vµ Ch− K’tu (§¨k L¨k) 75 . Nh÷ng di chØ - x−ëng nµy cã c«ng cô ®¸ vµ ®å
gèm gièng nhau vµ kh¸c víi c¸c v¨n ho¸ Lung Leng (Kon Tum) vµ v¨n ho¸
Bu«n TriÕt (§¨k L¨k). Chóng v¾ng mÆt b«n h×nh r¨ng tr©u, phæ biÕn r×u cã vai
lµm tõ ®¸ opal vµ silex, tån t¹i c«ng cô m¶nh t−íc d¹ng h×nh häc cã dÊu tu
chØnh nhá, bµn mµi lµm tõ b»ng gç ho¸ th¹ch; xuÊt hiÖn ®å trang søc b»ng tinh
thÓ th¹ch anh mµi. §å gèm Ýt vÒ sè l−îng, hoa v¨n vµ lo¹i h×nh kÐm phong phó.

74
NguyÔn Kh¾c Sö. V¨n ho¸ BiÓn Hå ë T©y Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-1995: 7 - 16.
75
NguyÔn Kh¾c Sö. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn d−íi ¸nh s¸ng cña tµi liÖu míi. Trong T¹p chÝ
Khoa häc x· héi ViÖt Nam, sè 1-2003, tr. 103-112.

86
 VÊn ®Ò chñ nh©n c¸c v¨n ho¸ kh¶o cæ ë vïng nµy ®¸ng ®Æt ra. Nh− chóng
ta ®· biÕt, ng−êi Jrai c− tró ®«ng nhÊt trªn cao nguyªn Pleiku, c¸c huyÖn Ea Sóp
vµ Ea H'leo, nãi ng«n ng÷ Malayo - Polynesian. Téc ng−êi Jrai ®−îc chia thµnh
c¸c nhãm: Nhãm Jrai Arap (hay Jrai B¾c) chñ yÕu ë Kon Tum mang nhiÒu ®Æc
®iÓm cña v¨n ho¸ Bahnar vµ trïng víi ph¹m vi ph©n bè cña v¨n ho¸ Lung Leng.
Nhãm Jrai Hdrung c− tró quanh Pleiku, trïng víi ph¹m vi ph©n bè cña v¨n ho¸
BiÓn Hå. Nhãm Jrai Tbu¨n (Jrai Pu«n) c− tró däc biªn giíi ViÖt Nam -
Campuchia vµ Jrai Mdhur c− tró ë huyÖn M’§r¨k tØnh §¨k L¨k; riªng nhãm
Jrai Cheo Reo sinh sèng ë huyÖn Ea H'leo, Ea Sóp (b¾c §¨k L¨k) vµ huyÖn Ch−
Sª (nam Gia Lai) vµ vïng Ayunpa lµ mét trong nh÷ng nhãm Jrai gèc, vïng ®Êt
ph¸t nguyªn cña téc ng−êi nµy vµ lµ diÖn ph©n bè cña v¨n ho¸ kh¶o cæ míi -
v¨n ho¸ Taipªr mµ chóng t«i nãi ë phÇn trªn.

C¸c ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc tiÒn sö ë Gia Lai (2005)

1. BiÓn Hå 8. Plei Hok 15. Ch− Ty 22. Chu Klan 29. Ia Nhin 2
2. Plei Mokdel 9. Suèi §«i 16. Plei Lung 23. Plei Plei 30. Ia Brang
3. Plei Grama 10. X· Bil 17. Th«n B¶y 24. Plei Kly 31. Phó CÇn
4. Thèng NhÊt 11. Plei Del 18. Ia Kriªng 25. Lµng Cïi 32. Soi Tre
5. Th¸nh Gi¸o 12. Plei Po 19. Ia Gama 26. Plei Kriªng 33. Th«n Ba
6. Th¸c Ba 13. Ia Puch 20. Grªu Bªu 27. Ia §om 34. §ång H¶i
7. Trµ D«m 14. Hå 14 21. Quen MÐp 28. Taipªr 35. Plei Tel
36. Plei Kl¨h

87
 Hè khai quËt vµ ®Þa tÇng di chØ BiÓn Hå R×u cã vai di chØ BiÓn Hå

B«n h×nh r¨ng tr©u, r×u cã vai di chØ BiÓn Hå C«ng cô m¶nh t−íc, bµn mµi, hßn nghiÒn
vµ vßng tay di chØ BiÓn Hå

88
 §å gèm di chØ BiÓn Hå: §Þa tÇng di chØ Trµ D«m (Gia Lai)
Viªn bi, gèm ghÌ trßn, ch× l−íi,
vßi Êm, nåi, chËu vµ tai gèm

C«ng cô ®¸ di chØ Trµ D«n B«n h×nh r¨ng tr©u di chØ Trµ D«m

89
 R×u cã vai di chØ Trµ D«m §å gèm di chØ Trµ D«m

VÞ trÝ c¸c hè khai quËt di chØ Taipªr BÕp di chØ Taipªr

90
Mé t¸ng di chØ Taipªr Ph¸c vËt r×u di chØ Taipªr

R×u cã vai di chØ Taipªr C«ng cô m¶nh t−íc Taipªr

91
 §¸ ®ôc lç vµ bµn ®Ëp kh¾c r·nh Lµng Ngol §å ®¸ di chØ Lµng Ngol

Mé t¸ng di chØ Th«n B¶y C«ng cô ®¸ di chØ Th«n B¶y

92
 Ch−¬ng 5

kh¶o cæ häc TØnh §¨k L¨k

I. C¸c di chØ khai quËt

Tõ n¨m 1975 ®Õn nay, trªn ®Êt §¨k L¨k ®· ph¸t hiÖn 17 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ
häc tiÒn sö, trong ®ã 3 ®Þa ®iÓm ®· ®−îc khai quËt lµ Bu«n TriÕt, D’hapr«ng vµ
Ch− K’tur. D−íi ®©y lµ th«ng tin s¬ bé vÒ kÕt qu¶ khai quËt tõng ®Þa ®iÓm:
1. Di chØ Bu«n TriÕt
§Þa ®iÓm Bu«n TriÕt thuéc th«n §oµn KÕt 1, x· Bu«n TriÕt, huyÖn L¨k.
Di chØ c¸ch thµnh phè Bu«n Ma Thuét 60km vÒ phÝa ®«ng nam, n»m trong vïng
tròng trång lóa n−íc kh¸ b»ng ph¼ng. L¸c ®¸c ®ã ®©y cã nh÷ng ®åi gß ®Êt bÞ
phong ho¸ trªn nÒn phiÕn sÐt. Di chØ c¹nh Hå L¨k, mét hå n−íc kh¸ réng, ®Ñp
vµ nhiÒu t«m, c¸.
Di chØ Bu«n TriÕt vèn lµ mét ®åi ®Êt thÊp, bao bäc 3 phÝa lµ c¸nh ®ång
trång lóa; ®−îc ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin §¨k L¨k th¸m s¸t
n¨m 1992 vµ khai quËt n¨m 1993 76 . Trong ®ît khai quËt nµy, sè l−îng hiÖn vËt
thu ®−îc kh«ng nhiÒu. §Þa tÇng di chØ cã cÊu t¹o 3 líp: Líp ®Êt mÆt lµ basalte
mµu vµng nh¹t, dµy trung b×nh 0,3m, dèc tõ b¾c xuèng nam. Líp v¨n ho¸ lµ ®Êt
basalte mµu n©u nh¹t, bÞ laterite nhÑ, dµy trung b×nh 0,4m, theo ®é dèc cña líp
mÆt. Sinh thæ lµ ®Êt basalte mµu n©u, bÞ laterite, kh«ng cã hiÖn vËt.
Mé t¸ng t×m thÊy trong lÇn th¸m s¸t n¨m 1993 gåm 2 mé nåi vß óp nhau,
ë ®é s©u 0,3 - 0,4m. §Êt xung quanh mé mµu ®en, t−¬ng ®èi mÒm. C¶ nåi vµ vß
gèm mé bÞ vì. Trong nåi vß kh«ng cã than tro, kh«ng cßn x−¬ng cèt. Vß lµm tõ
®Êt sÐt pha c¸t, mµu x¸m hång, thµnh máng; ®−êng kÝnh miÖng vß 32cm. C¹nh
nåi vß, trong vïng ®Êt ®en t×m thÊy 1 cuèc cã vai vu«ng, lµm tõ ®¸ basalte, th©n
dµi 20,5cm, l−ìi réng 6,0cm, vai réng 5,2cm; chu«i dµi 2,3cm, dµy 2,2cm; mÆt
c¾t ngang th©n h×nh ch÷ nhËt. Hè ®Êt ®en cßn n»m s©u xuèng 1,05m, kh«ng cã
hiÖn vËt. VÒ c¸ch thøc mai t¸ng, mé nåi vß óp nhau ë Bu«n TriÕt gièng mé di
chØ Trµ D«m (Gia Lai) vµ di chØ Lung Leng (Kon Tum).
HiÖn vËt trong hè khai quËt Bu«n TriÕt cã 1 cuèc ®¸, 2 r×u b«n cã vai.
Thu thËp trong di tÝch ®−îc 2 b«n cã vai vµ 5 r×u b«n tø gi¸c. §å gèm cã 3 däi
xe chØ, h×nh nãn côt, mÆt c¾t ngang h×nh thang, cã lç gi÷a, 1.187 m¶nh gèm lo¹i
th«, x−¬ng mµu x¸m ®en, mÆt ngoµi mµu hång, ®é nung cao. Hoa v¨n cã 87
m¶nh v¨n ch¶i (chiÕm 7,34%), 52 m¶nh v¨n thõng (4,38%), 22 m¶nh khu«ng
nh¹c (1,85%), 11 m¶nh kh¾c v¹ch (0,92%), 7 m¶nh chÊm d¶i (0,59%). Hoa v¨n
®å gèm ë ®©y kÕt hîp nhau thµnh c¸c ®å ¸n ®Ñp. VÒ lo¹i h×nh cã 10 m¶nh
miÖng khum vµ 15 miÖng loe.

76
TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý. B¸o c¸o khai quËt di chØ Bu«n TriÕt, huyÖn
L¨k (§¨k L¨k). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ Néi, 1994.

93
 N¨m 2002, trë l¹i Bu«n TriÕt, chóng t«i ®−îc gia chñ c− tró c¹nh di chØ
nµy cung cÊp cho mét s−u tËp ®å ®¸ vµ gèm kh¸ phong phó mµ chñ nhµ ®µo
®−îc n¨m 1998 ë gÇn hè khai quËt n¨m 1993. §å ®¸ cã 36 tiªu b¶n, chñ yÕu
lµm tõ ®¸ basalte, lo¹i h×nh di vËt kh¸ phong phó. §å gèm kh«ng nhiÒu, chÊt
liÖu kh¸ th«, cã lÏ lµ nh÷ng m¶nh vì ra tõ mét vµi c¸ thÓ ®å ®ùng lín. Theo
ng−êi ph¸t hiÖn, toµn bé sè di vËt nµy ®Òu ®−îc t×m thÊy trong mét côm, cã lÏ
chóng ®−îc ch«n cïng víi nhau. Xem xÐt hiÖn vËt vµ hiÖn tr−êng, chóng t«i
pháng ®o¸n ®©y lµ vÕt tÝch mé nåi vß, ch«n theo ®å ®¸ lµm ®å tuú t¸ng nh−
th−êng gÆp ë T©y Nguyªn. Chóng t«i ®· ph©n lo¹i s−u tËp ®å ®¸ vµ ®å gèm
Bu«n TriÕt 77 .
* §å ®¸ cã 36 tiªu b¶n gåm c¸c lo¹i vµ tiÓu lo¹i h×nh sau:
Cuèc ®¸ cã 6 tiªu b¶n, kÝch th−íc kh¸ lín, gåm 3 phô lo¹i h×nh: Cuèc vai
xu«i cã 2 chiÕc; cuèc vai nhän cã 1 chiÕc vµ cuèc kh«ng cã vai th©n h×nh mai
mùc cã 3 chiÕc.
R×u b«n tø gi¸c cã 19 tiªu b¶n, gåm 2 phô lo¹i h×nh: 11 chiÕc lµ r×u h×nh
thang, ®èc b»ng vµ réng, l−ìi cong låi; 8 chiÕc lµ r×u h×nh thang, th©n hÑp vµ
dµi, ®èc hÑp vµ h¬i thu nhän, bÒ ngang kh¸ dµy, th©n h¬i cong, l−ìi mµi v¸t vÒ
mét bªn, trªn th©n cßn l−u l¹i vÕt ghÌ ®Ïo.
R×u b«n cã vai cã 6 tiªu b¶n (3 chiÕc vai vu«ng vµ 3 chiÕc vai nhän).
C«ng cô h×nh ch÷ “U” cã 4 chiÕc, cã d¸ng mét nöa cña cuèc th©n h×nh mai
mùc, ®èc ph¼ng do chÆt ngang. Bµn mµi cã 1 chiÕc, lµm tõ sa th¹ch, h¹t mÞn;
vÕt mµi lâm h×nh lßng m¸ng ë c¶ 2 mÆt.
§å gèm Bu«n TriÕt cã 120 m¶nh. VÒ chÊt liÖu cã lo¹i gèm th« pha nhiÒu
c¸t, x−¬ng gèm mµu x¸m ®en hoÆc x¸m n©u, ¸o gèm mµu n©u nh¹t, mét sè ¸o
gèm ®· bÞ bong (chiÕm 60% tæng sè m¶nh thu ®−îc) vµ lo¹i gèm cøng, thµnh
gèm dµy, x−¬ng x¸m ®en, ngoµi miÕt bãng, pha nhiÒu c¸t (40% tæng sè m¶nh).
VÒ lo¹i h×nh cã 3 kiÓu miÖng: MiÖng h¬i bãp vµo, mÐp miÖng b»ng gièng
miÖng nåi vß nhá. MiÖng h¬i ®øng, mÐp miÖng vª nhän bÎ ra ngoµi gièng
miÖng cèc. MiÖng loe cong, mÐp miÖng bÎ ra, b¶n miÖng kh¸ réng gièng miÖng
nåi vß lín. VÒ ch©n ®Õ cã 2 kiÓu sau: Ch©n ®Õ thÊp kiÓu ®Õ b¸t hoÆc vß nhá vµ
ch©n ®Õ b»ng cã thÓ lµ ®Õ cèc.
Trªn 60% m¶nh gèm mµu n©u ®á, miÕt l¸ng, kh«ng hoa v¨n. Mét sè
m¶nh trang trÝ hoa v¨n in chÊm kÕt hîp víi kh¾c v¹ch, miÕt l¸ng. B¨ng miÕt
l¸ng n»m s¸t mÐp miÖng nåi gÇn vu«ng gãc víi b¨ng miÕt l¸ng theo chiÒu däc
th©n, in chÊm phÇn cßn l¹i. Mét sè trang trÝ v¨n thõng, v¨n ®Ëp.
NhËn xÐt: Di chØ Bu«n TriÕt lµ n¬i c− tró vµ mé t¸ng cña c− d©n ®Þnh c−
lµm n«ng vµ khai th¸c nguån lîi Hå L¾c vµ vïng xung quanh Hå L¾c. Di chØ cã
niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång thau, c¸ch nay chõng 3.000 - 3.500 n¨m.

77
NguyÔn Kh¾c Sö (Chñ biªn). Kh¶o cæ häc tiÒn sö §¨k L¨k. Nxb KHXH, Hµ Néi, 2005.

94
 §Æc tr−ng c¬ b¶n cña di vËt ®¸ Bu«n TriÕt lµ sù tån t¹i chñ yÕu cña r×u
b«n h×nh thang, cuèc h×nh mai mùc, r×u h×nh ch÷ “U” ®Òu lµm tõ ®¸ basalte;
hiÕm r×u b«n cã vai vµ v¾ng mÆt hoµn toµn b«n h×nh r¨ng tr©u. Kh«ng cã c«ng
cô lµm tõ ®¸ opal, silex vµ phtanite nh− c¸c di tÝch ë B¾c T©y Nguyªn hoÆc
vïng cao nguyªn M'dr¨k. Gèm ë ®©y lµ lo¹i th«, Ýt trang trÝ hoa v¨n, nh−ng tån
t¹i lo¹i v¨n in chÊm que nhiÒu r¨ng trªn nÒn miÕt l¸ng.
§Æc tr−ng ®å ®¸ vµ gèm Bu«n TriÕt cã nÐt gièng víi di chØ §åi NghÜa
Trang (§¨k R’lÊp) vµ mét sè di chØ trªn cao nguyªn §¨k N«ng. C¸c di tÝch nµy
cã thÓ x¸c lËp mét v¨n ho¸ kh¶o cæ - v¨n ho¸ Bu«n TriÕt mµ néi dung cña nã sÏ
tr×nh bµy sau.
2. Di chØ Dhapr«ng
Di chØ thuéc lµng Dhapr«ng, x· Ea Bur, Thµnh phè Bu«n Ma Thuét, hiÖn
lµ rÉy cña «ng Lª B×nh (tró t¹i Khèi 6, ph−êng T©n Lîi, Thµnh phè Bu«n Ma
Thuét). §Çu n¨m 2002, chóng t«i ®· tíi kh¶o s¸t ®Þa ®iÓm nµy. T¹i ®©y ®· ®µo 2
hè th¸m s¸t, mçi hè diÖn tÝch 2m2 (1m x 2m). Hè th¸m s¸t 2m2 trong rÉy nhµ
«ng B×nh cã tÇng v¨n ho¸ nguyªn vÑn. N¨m 2002, di chØ ®−îc ViÖn Kh¶o cæ
häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin Dak Lak khai quËt víi diÖn tÝch 120m2 do TS. TrÇn
Quý ThÞnh phô tr¸ch 78 .
§Þa tÇng (tõ trªn xuèng) cã 3 líp: Líp ®Êt mÆt dµy 0,3m, ®Êt ®á basalte,
t−¬ng ®èi cøng, cã lÉn mét sè m¶nh gèm do ®µo bån cµ phª bªn c¹nh ®æ lªn.
TÇng v¨n ho¸ dµy 0,4m, ®Êt ®á basalte mµu ng¶ n©u, t−¬ng ®èi t¬i xèp, gÆp r×u
b«n, m¶nh t−íc vµ ®å gèm. Sinh thæ còng lµ ®Êt ®á basalte mµu ®á, ®Êt bÞ
laterite ho¸ nhÑ, kh¸ thuÇn, kh«ng cã hiÖn vËt.
Di tÝch cã 9 bÕp, vÕt tÝch 2 mé t¸ng vµ c¸c vÕt thæ hoµng.
HiÖn vËt: Ngoµi 108 ®å ®¸ vµ 2 ngh×n m¶nh gèm thu ®−îc tõ th¸m s¸t,
n¨m 2002, lÇn khai quËt nµy ®· thu ®−îc 335 ®å ®¸, trªn 2 ngh×n m¶nh gèm.
§å gèm: Cã 2.125 m¶nh, trong ®ã hè th¸m s¸t thu ®−îc 65 m¶nh, sè cßn
l¹i do thu thËp trªn mÆt. Gèm hè th¸m s¸t vµ trªn mÆt cã ®Æc ®iÓm gièng nhau,
do vËy xin ph©n lo¹i vµ kh¶o t¶ chung. Trong sè 2.125 m¶nh cã 2 lo¹i:
Lo¹i th« ®en cã 225 m¶nh. Gèm lµm tõ ®Êt sÐt, h¹t t−¬ng ®èi mÞn, x−¬ng
vµ mÆt ngoµi gèm mµu ®en, kh«ng ¸o gèm, kh«ng hoa v¨n. Trong ®ã cã c¸c
lo¹i h×nh miÖng loe g·y gÊp, loe cong bÎ ra ngoµi; ch©n ®Õ thÊp t¸p rêi, cã c¶
lo¹i ®¸y trßn cßn râ kü thuËt d¶i cuén. Lo¹i th« n©u x¸m cã 1.900 m¶nh. Gèm
lµm tõ ®Êt sÐt, h¹t t−¬ng ®èi th«, x−¬ng vµ mÆt ngoµi gèm mµu n©u x¸m, kh¸
mÒm, ®é nung thÊp, chñ yÕu lµ lo¹i kh«ng ¸o gèm, cã mét sè cã ¸o gèm vµ
trang trÝ hoa v¨n. Trong ®ã cã c¸c lo¹i h×nh miÖng loe th−¬n, mÐp miÖng trßn;
miÖng loe cong th−¬n, mÐp miÖng b»ng; lo¹i miÖng cã cæ th¼ng, mÐp miÖng
cuèn h×nh con s©u; miÖng loe g·y gÊp. Trong lo¹i gèm nµy cã ch©n ®Õ thÊp t¸p

78
TrÇn Quý ThÞnh. B¸o c¸o khai quËt di chØ Dhapr«ng (§¨k L¨k). T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc,
Hµ Néi. 2004.
95
rêi, ch−a thÊy gèm ®¸y trßn. Hoa v¨n Ýt, gÆp mét sè m¶nh v¨n thõng, v¨n in
chÊm « vu«ng vµ v¨n kh¾c v¹ch que nhiÒu r¨ng h×nh gÊp khóc. Cã 1 m¶nh gèm
ghÌ trßn.
D−íi ®©y lµ thèng kª ph©n lo¹i hiÖn vËt ®¸ ®Þa ®iÓm Dhapr«ng

TT Tªn hiÖn vËt Th¸m s¸t Khai quËt Tæng céng

1 R×u h×nh mai mùc 13 8 21
2 R×u h×nh tø gi¸c 10 6 16
3 B«n h×nh thang 32 7 39
4 R×u, b«n cã vai 12 10 22
5 M¶nh r×u b«n 15 7 22
6 §ôc 3 2 5
7 L−ìi c−a 2 2
8 Bµn mµi 61 47 108
9 Hßn nghiÒn, hßn ghÌ 2 6 8
10 §å trang søc 1 1
11 §¸ cã vÕt gia c«ng 2 4 6
12 M¶nh t−íc 29 242 271
13 Ph¸c vËt r×u 5 5
14 Tinh thÓ th¹ch anh 6 6
15 §¸ cã lç gi÷a 3 3
Tæng céng 180 355 535
Nh÷ng ng−êi th¸m s¸t cho r»ng, di chØ Dhapr«ng lµ n¬i c− tró cña c− d©n
hËu kú ®¸ míi – s¬ kú ®ång thau, c¸ch nay chõng 3.000 - 3.500 n¨m. §Æc tr−ng
c¬ b¶n cña di vËt ®¸ Dhapr«ng lµ sù tån t¹i chñ yÕu cña cuèc, r×u, b«n h×nh
thang, mét sè r×u gÇn h×nh bÇu dôc, h×nh ch÷ “U” ®Òu ®−îc lµm tõ ®¸ basalte;
v¾ng mÆt hoµn toµn b«n h×nh r¨ng tr©u. Kh«ng cã c«ng cô ®¸ lµm tõ opal, silex
vµ phtanite. Gèm ë ®©y lµ lo¹i th«, Ýt trang trÝ hoa v¨n. §Æc tr−ng ®å ®¸ vµ gèm
Dhapr«ng cã nÐt gièng víi di chØ ®åi Bu«n TriÕt vµ mét sè di chØ xung quanh
thÞ x· Bu«n Ma Thuét. Cã kh¶ n¨ng di chØ Dhapr«ng thuéc v¨n ho¸ Bu«n TriÕt.
3. Di chØ x−ëng Ch− K’tu
Di chØ n»m ë vïng ®Êt c− tró tr−íc ®©y cña ng−êi Xª §¨ng, x· Xu©n Phó,
huyÖn Ea Kar, c¹nh ngän nói cïng tªn thuéc cao nguyªn M’§r¨k, cã suèi nhá
®æ n−íc vµo s«ng Ba. Di chØ réng 10.000m2, cao 500m so víi mùc n−íc biÓn.
N¨m 1999, t¹i ®©y ®· ®µo 1 hè th¸m s¸t, tÇng v¨n ho¸ dµy 0,4m, cÊu t¹o
tõ ®Êt ®á basalte, mµu vµng nh¹t, ®é kÕt dÝnh thÊp; t×m thÊy ph¸c vËt r×u, m¶nh
t−íc vµ ®å gèm. HiÖn vËt th¸m s¸t vµ thu l−îm cã ®å ®¸ víi 769 tiªu b¶n (586
do thu l−îm, 83 trong hè th¸m s¸t). Trong ®ã cã 46 ph¸c vËt r×u, 696 m¶nh
t−íc, 11 phiÕn t−íc, 14 bµn mµi, 2 hßn ghÌ. §å gèm cã 10 m¶nh, gèm pha c¸t
mÞn, thµnh máng, x−¬ng ®en; trang trÝ v¨n thõng vµ v¨n kh¾c v¹ch ®¬n gi¶n.
§©y lµ di chØ - x−ëng chÕ t¸c r×u cã vai b»ng ®¸ opal tiªu biÓu ë T©y Nguyªn, cã
niªn ®¹i s¬ kú thêi ®¹i ®ång thau. Th¸ng 11 vµ 12 n¨m 2002, di chØ ®−îc ViÖn
96
Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin §¨k L¨k khai quËt 150m2, do TS. NguyÔn
Gia §èi chñ tr× 79 .
§Þa tÇng di chØ Ch− K'tu gåm c¸c líp: Líp mÆt dµy 10 - 15cm, ®Êt sÐt
mµu n©u ®en. TÇng v¨n ho¸ (gåm líp 2 vµ 3): Líp 2 dµy 20 - 40cm, ®Êt lÉn
nhiÒu s¹n sái mµu n©u nh¹t chuyÓn dÇn sang vµng x¸m, cã di vËt kh¶o cæ. Líp
3 dµy 15 - 30cm, ®Êt lÉn s¹n sái mµu n©u ®á, cã di vËt kh¶o cæ. Sinh thæ ®Êt lÉn
®¸ phiÕn sÐt, ®é phong ho¸ cao, ®Êt laterite mµu vµng ®á loang læ.
Di tÝch cã bÕp vµ hè ch©n cét ®Êt ®en. Hè 1 cã 2 bÕp, diÖn tÝch mçi bÕp
2
1m , ®Êt bÞ ch¸y chøa than tro, c¹nh bÕp cã gèm. Trong hè 2 cã hè ®Êt ®en, cã
thÓ lµ hè ch©n cét l¸n tr¹i cña c− d©n thêi nguyªn thuû ë ®©y.
H¬n 300 ®å ®¸, trªn 1 v¹n m¶nh t−íc c¸c lo¹i vµ 200 m¶nh gèm thu ®−îc
trong lÇn khai quËt nµy. HiÖn t−îng m¶nh t−íc nhiÒu, ph¸c vËt chiÕm −u thÕ,
c«ng cô lao ®éng hoµn chØnh Ýt vµ rÊt hiÕm ®å gèm ®· x¸c nhËn Ch− K'tur lµ di
chØ - x−ëng, trong ®ã yÕu tè x−ëng ®Ëm nÐt h¬n vÕt tÝch c− tró.
§å ®¸ cã 78 r×u b«n, 66 ph¸c vËt, 47 ®¸ nguyªn liÖu, 12 h¹ch ®¸, 3 hßn
ghÌ, 6 ®¸ ghÌ trßn, 80 bµn mµi, 1 dao vµ 1 bµn ®Ëp v¶i vá c©y. §å gèm chñ yÕu
lµ gèm th«, mÒm, pha c¸t, ¸o mµu ®á vµ ®en. Lo¹i h×nh cã nåi, vß, chËu nhá
®¸y trßn, ®¸y b»ng; lä gèm nhá, cao, trang trÝ v¨n thõng.
NhËn xÐt: Nh÷ng ng−êi khai quËt cho r»ng, Ch− K’tu lµ mét di chØ -
x−ëng chÕ t¸c c«ng cô r×u cã vai b»ng ®¸ opal cña c− d©n cæ, niªn ®¹i kho¶ng
3.000 n¨m c¸ch ngµy nay, thuéc hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång thau.
Nh÷ng vÕt tÝch v¨n ho¸ cßn l−u l¹i ë Ch− K’tu cho thÊy, yÕu tè x−ëng
trong di tÝch nµy rÊt ®Ëm nÐt. Trong thêi gian khai quËt, c¸c nhµ kh¶o cæ ®·
ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm Thanh S¬n vµ B¶n Th¸i (còng ë x· Xu©n Phó). T¹i ®©y cßn
vÕt tÝch má ®¸ opal, nhiÒu khèi ®¸ nguyªn liÖu, c¸c ph¸c vËt vµ m¶nh t−íc lín
(Ýt m¶nh t−íc nhá). Râ rµng, Thanh S¬n vµ B¶n Th¸i lµ ®iÓm khai th¸c ®¸ opal,
cung cÊp cho Ch− K'tu chÕ t¹o nh÷ng ph¸c vËt hoµn thiÖn råi míi xuÊt x−ëng.
Trong x−ëng nµy, cã tíi hµng v¹n m¶nh t−íc, h¹ch ®¸, nh−ng ph¸c vËt r×u rÊt Ýt
vµ th−êng m¾c lçi kü thuËt nµo ®ã nh− cã u næi ë mÆt l−ng, bÞ g·y ngang, bÞ vì
däc... mµ ng−êi thî ®Ïo ®¸ kh«ng thÓ tiÕp tôc hoµn thiÖn ®−îc n÷a.
VÕt tÝch c− tró ë Ch− K’tu mê nh¹t, nÕu kh«ng nãi lµ t¹m thêi, thÓ hiÖn ë
sè l−îng c«ng cô mµi toµn th©n Ýt, ®å gèm kh«ng ®¸ng kÓ, tÇng v¨n ho¸ máng,
vÕt tÝch than tro Ýt, chØ cã mét bÕp lín mang tÝnh céng ®ång. Tuy nhiªn vÕt tÝch
v¨n ho¸ Ch− K’tu cã quan hÖ víi mét sè di tÝch kh¸c trong vïng. Nh÷ng ph¸c
vËt r×u cã vai b»ng ®¸ opal kiÓu Ch− K’tu t×m thÊy kh¸ phæ biÕn trong di chØ
Tsham A (Ea H'leo) vµ Taipªr (Ch− Sª, Gia Lai). §å gèm kiÓu Ch− K’tu cßn cã
mÆt kh¸ râ trong s−u tËp gèm Tsham A (Ea H'leo). Nh÷ng bµn mµi b»ng gç ho¸
th¹ch, nh÷ng bµn ®Ëp v¶i vá c©y kh¾c r·nh, nh÷ng tinh thÓ th¹ch anh lµm ®å
trang søc t×m thÊy ë Ch− K’tu gièng hÖt di chØ Taipªr (Ch− Sª). §©y lµ nh÷ng t−
79
NguyÔn Gia §èi. B¸o c¸o khai quËt di chØ Ch− K'tu (§¨k L¨k). T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc,
Hµ Néi, 2003.
97
liÖu quan träng ®Ó chóng ta tiÕp tôc t×m hiÓu vÒ kh¶ n¨ng x¸c lËp mét v¨n ho¸
míi ë b¾c §¨k L¨k vµ nam Gia Lai - v¨n ho¸ Taipªr, mµ ë phÇn t− liÖu tØnh Gia
Lai ®· ®Ò cËp ®Õn.
II. C¸c di chØ kh¸c
Ngoµi 3 ®Þa ®iÓm ®· khai quËt, ë §¨k L¨k ®Õn nay ®· ph¸t hiÖn, th¸m s¸t
17 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ thêi tiÒn sö vµ 6 trèng ®ång. D−íi ®©y lµ th«ng tin s¬ bé vÒ
c¸c ®Þa ®iÓm tiÒn sö ®ã.
a. C¸c ®Þa ®iÓm kh¶o cæ tiÒn sö
- §Þa ®iÓm T©n Léc, th«n T©n Léc, x· Ch− Huª, huyÖn Ea Kar. Trong
®¸y giÕng ®é s©u d−íi 9m ®· t×m thÊy x−¬ng cèt ®éng vËt ho¸ th¹ch cã vÕt chÆt
®Ëp cña con ng−êi. Nh÷ng di cèt nµy n»m d−íi líp phñ basalte, niªn ®¹i dù
®o¸n kho¶ng 60 v¹n n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm Ama Ythuét, thµnh phè Bu«n Ma Thuét. Gi¸o s− TrÇn Quèc
V−îng vµ Linh Nga Nie K’d¨m t×m thÊy mét sè c«ng cô cuéi lo¹i ®¸ basalte cã
vÕt gia c«ng. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ cò, c¸ch nay vµi v¹n n¨m.
- §Þa ®iÓm Saluk, gÇn n¬i ph¸t hiÖn bé ®µn ®¸ Ndut Lieng Krak. N¨m
1949, G. Codominas ph¸t hiÖn mét r×u mµi l−ìi ë Saluk, gÇn n¬i ph¸t hiÖn bé
®µn ®¸ Ndut Lieng Krak. Theo ¤ng, c«ng cô nµy cã h×nh d¸ng vµ kü thuËt
gièng c«ng cô ®¸ v¨n ho¸ B¾c S¬n, niªn ®¹i s¬ kú ®¸ míi, c¸ch nay kho¶ng
8.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm Ea Dar, x· Ea Dar, huyÖn Ea Kar. N¨m 2002, nh©n d©n lµm
rÉy nhÆt ®−îc 1 r×u mµi l−ìi, ®å gèm. NguyÔn Kh¾c Sö vµ Hµ V¨n Phïng ®· tíi
kh¶o s¸t. C«ng cô nµy lµm tõ viªn cuéi, trªn th©n cã vÕt ghÌ ®Ïo vµ mµi l−ìi. VÒ
h×nh d¸ng vµ kü thuËt gièng c«ng cô ®¸ v¨n ho¸ B¾c S¬n, niªn ®¹i s¬ kú ®¸ míi,
c¸ch nay kho¶ng 8.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm Th«n Ba, x· Ea Kao, tp Bu«n Ma Thuét. Di tÝch réng 0,5 ha,
v−ên cµ phª nhµ «ng Hoµng §øc MiÔn. N¨m 2002 tíi kh¶o s¸t, ch−a thÊy tÇng
v¨n ho¸. Thu ®−îc 17 c«ng cô ®¸, 3 ch©n ®Õ ®å gèm vµ 27 m¶nh gèm th«. HiÖn
vËt gièng víi Dhapr«ng. Niªn ®¹i dù ®o¸n: HËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ,
kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm Cao Th¾ng, x· Ea Kao, tp Bu«n Ma Thuét. Di tÝch réng 0,5
ha, v−ên cµ phª nhµ «ng Bïi Hoµng Th¾ng. N¨m 2002 tíi kh¶o s¸t, tÇng v¨n
ho¸ máng bÞ san ñi gÇn hÕt. Thu ®−îc 18 c«ng cô ®¸ vµ mét sè m¶nh gèm th«.
HiÖn vËt gièng víi Th«n Ba vµ Dhapr«ng. Niªn ®¹i dù ®o¸n: HËu kú ®¸ míi - s¬
kú kim khÝ, kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm Ea Tiªu, gÇn cÇu Ea Tiªu, x· Hoµ Th¾ng, thµnh phè Bu«n Ma
Thuét. Di tÝch vèn lµ v−ên cµ phª n»m gÇn suèi Ea Tiªu. N¨m 1994 tíi kh¶o
s¸t, thu ®−îc 1 cuèc vµ 2 l−ìi r×u ®¸ mµi toµn th©n. HiÖn vËt Ea Tiªu cã niªn ®¹i
hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ, kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay.

98
 - §Þa ®iÓm Tsham A, x· Ea H'Leo, huyÖn Ea H'Leo. Di tÝch vèn lµ v−ên
cµ phª nhµ «ng Mai V¨n Hîp, réng 1 ha, n»m gÇn suèi Ea N¬r ®æ vµo Ea
H’Leo. N¨m 2002 ®µo 4 hè th¸m s¸t. TÇng v¨n ho¸ dµy 35cm. Thu l−îm trªn
mÆt vµ th¸m s¸t ®−îc: 10 r×u b«n cã vai, 1 r×u tø gi¸c, 1 ph¸c vËt r×u, 107 m¶nh
t−íc vµ trªn 1.000 m¶nh gèm. HiÖn vËt ®¸ vµ gèm gièng Ch− K'tur (Ea Kar,
§¨k L¨k) vµ Taipªr (Ch− Sª, Gia Lai); niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, kho¶ng 3.500
n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm Th«n Mét, x· Ch− Suª, huyªn Ch− M’Gar. Di tÝch vèn lµ v−ên
cµ phª nhµ Lª Th¸i Dòng, réng 0,5 ha, n»m gÇn suèi Ch− Suª. N¨m 2002 ®Õn
kh¶o s¸t ch−a thÊy tÇng v¨n ho¸. T¹i ®©y gia ®×nh bµ ThiÒu ®µo ®−îc 5 l−ìi
cuèc h×nh thang mµi toµn th©n, kÝch th−íc lín. HiÖn vËt ®¸ nµy cã niªn ®¹i hËu
kú ®¸ míi, kho¶ng 3.500 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm Ea Gar, x· Ch− Ni, huyÖn Ea Kar. Trong lóc ®µo ®Êt trong
v−ên cµ phª, Ama Thi t×m thÊy 7 cuèc ®¸, 1 bµn mµi trong hÇm ®Êt ®en réng
3,5m x 4m s©u 1m. §©y lµ di tÝch kiÓu nhµ hÇm hoÆc n¬i cÊt tr÷ kiÓu nhµ kho
(?), niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ, c¸ch nay 2.500 n¨m.
- §Þa ®iÓm Ea P¨l, x· Ea P¨l, huyÖn Ea Kar. Di tÝch vèn lµ v−ên cµ phª
nhµ «ng NguyÔn V¨n Duyªn, réng 0,5 ha. T¹i ®©y, chñ nhµ cuèc ®Êt t×m thÊy 4
cuèc ®¸ vµ 1 r×u tø gi¸c. §oµn ch−a tíi kh¶o s¸t. HiÖn vËt ®¸ ghi nhËn di tÝch
cã niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi kho¶ng 3.500 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm §åi C« Tiªn, x· Bu«n TriÕt, huyÖn L¾c. Th¸ng 7 - 1992, c¸n
bé B¶o tµng §¨k L¨k ®· ph¸t hiÖn ë ®åi C« Tiªn mét sè r×u b«n ®¸ vµ nh÷ng
m¶nh gèm gièng Bu«n TriÕt vµ cã thÓ cïng niªn ®¹i víi di chØ Bu«n TriÕt.
- §Þa ®iÓm Dóc §«n, x· Ngang Tao, huyÖn L¾c. §Þa ®iÓm nµy c¸ch ®Þa
®iÓm Bu«n TriÕt 17km vÒ phÝa ®«ng nam. N¨m 1997, Ma Din Tóc Y N« L÷a
ph¸t hiÖn 2 cuèc ®¸, 3 r×u tø gi¸c vµ 1 bµn mµi trong mét hè ®µo lÊy n−íc, ë ®é
s©u 1,3m so víi mÆt v−ên hiÖn nay. Chóng t«i ®· tíi kiÓm tra, nh−ng kh«ng t×m
thÊy dÊu vÕt tÇng v¨n ho¸ trong hè ®µo nµy. Khu vùc xung quanh cã mét sè
m¶nh gèm v¨n thõng vµ v¨n ch¶i trªn. §Þa tÇng trong hè th¸m s¸t 2m2 ®· bÞ x¸o
trén vµ bÞ ph¸ huû hÇu hÕt. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi.
- §Þa ®iÓm Hoµ HiÖp, x· Hoµ HiÖp, huyÖn Kr«ng Ana. N¨m 2002, nh©n
d©n ®µo ®Êt t×m thÊy 1 r×u h×nh thang, 1 r×u vai vu«ng, 1 r×u vai nhän, 1 r×u ®ång
cã häng tra c¸n vµ 4 ®å gèm nguyªn, kÝch th−íc nhá. Nh÷ng di vËt nµy thuéc
thêi ®¹i ®ång thau vµ s¾t sím.
- §Þa ®iÓm Ea H’win, x· Ea H’win, huyÖn Kr«ng Ana. N¨m 2002, nh©n
d©n ®µo ®Êt vµ ph¸t hiÖn 2 s−u tËp ®å ®ång. S−u tËp 1 gåm 181 tiªu b¶n ®Òu cßn
ë d¹ng ch−a hoµn chØnh, s−u tËp 2 cã 37 tiªu b¶n cã dÊu sö dông. Nh÷ng ®å
®ång nµy cã thÓ ®−îc th¸p vµo c¸c sµ g¹c c¸n gç hoÆc tre (?). Ch−a râ chøc
n¨ng. C¹nh ®ã cßn t×m thÊy r×u tø gi¸c, bµn mµi, hßn ghÌ b»ng ®¸. Niªn ®¹i
®ång thau - s¾t sím.

99
 - §Þa ®iÓm Thanh S¬n vµ ®Þa ®iÓm B¶n Th¸i ®Òu ë x· Xu©n Phó, huyÖn
Ea Kar. T¹i ®©y, th¸ng 12 n¨m 2003, c¸c nhµ kh¶o cæ ®· t×m thÊy vÕt tÝch má
®¸ opal, nhiÒu khèi ®¸ nguyªn liÖu opal ®· ®−îc khai th¸c, c¸c ph¸c vËt vµ
m¶nh t−íc lín (Ýt m¶nh t−íc nhá). Thanh S¬n vµ B¶n Th¸i lµ ®iÓm khai th¸c ®¸
opal, cung cÊp cho Ch− K'tu chÕ t¹o nh÷ng ph¸c vËt hoµn thiÖn.
b. C¸c ®Þa ®iÓm t×m thÊy trèng ®ång
- Trèng ®ång Xu©n Phó I, x· Xu©n Phó, huyÖn Kr«ng N¨ng. Trèng cao
54,00cm, ®−êng kÝnh mÆt 77,50cm. MÆt trèng gi÷a cã sao 12 c¸nh; cã 9 vßng
hoa v¨n ®¸ng chó ý lµ vßng 5: H×nh ng−êi ho¸ trang l«ng chim c¸ch ®iÖu cê
bay; vßng 6: Cã 16 chim má dµi, th©n dµi, ®u«i dµi, ®Çu cã mµo bay ng−îc kim
®ång hå. MÆt cßn 3 khèi t−îng cãc. Tang cã 3 vµnh hoa v¨n. Th©n cã 4 vµnh
hoa v¨n. Trèng cã 2 ®«i quai kÐp h×nh dÊu hái, trang trÝ v¨n thõng tÕt. Trèng
thuéc lo¹i I HÐger hay trèng §«ng S¬n.
- Trèng ®ång Xu©n Phó II , x· Xu©n Phó, huyÖn Kr«ng N¨ng. Trèng cao
38,00cm, ®−êng kÝnh mÆt 67,50cm, ®−êng kÝnh ch©n 68,50cm. MÆt trèng cã
sao 10 c¸nh, cã 8 vßng hoa v¨n. §¸ng chó ý lµ vßng 4: H×nh ng−êi ho¸ trang
l«ng chim c¸ch ®iÖu cê bay vµ vßng 5: Cã 8 chim má dµi, th©n dµi, ®u«i dµi,
®Çu cã mµo, ®ang x¶i c¸nh bay ng−îc chiÒu kim ®ång hå. Th©n cã 3 vµnh hoa
v¨n. Ch©n kh«ng trang trÝ hoa v¨n. Tang ph×nh, ch©n h¬i cho·i. Cã 2 ®«i quai
kÐp h×nh dÊu hái. Trèng thuéc thuéc lo¹i I HÐger.
- Trèng ®ång Ea Kriªng, huyÖn M' §r¨k. Trèng vì chØ cßn mÆt cong
vªnh, ®−êng kÝnh 61,00cm. MÆt chêm khái tang, cã sao 12 c¸nh thon, nhän vµ
tíi chØ giíi h¹n. Xen gi÷a c¸c c¸nh sao lµ ho¹ tiÕt l«ng c«ng. MÆt trèng cã 8
vßng hoa v¨n. Vßng 1: Nh÷ng ®−êng gÊp khóc t¹o thµnh ch÷ N gÊp khóc, ®Öm
gi÷a lµ 2 h×nh tam gi¸c. C¸c vßng 2, 3 vµ 7: Vßng trßn tiÕp tuyÕn cã chÊm gi÷a.
C¸c vßng 4, 6 vµ 8: C¸c v¹ch ng¾n song song. Vßng 5: Mßn mê. Trèng cßn 2
®«i quai kÐp h×nh dÊu hái trang trÝ v¨n thõng tÕt. Trèng thuéc lo¹i I HÐger.
- Trèng ®ång Ea Pal, huyÖn Ea Kar. Trèng vì thµnh nhiÒu m¶nh, ch«n
ngöa, trong lßng cã x−¬ng, r¨ng ng−êi (?), m¶nh vßng tay b»ng ®ång, 8 viªn
gèm nhá vµ 3 ph¸c vËt ®¸. Trèng cao 42,00cm, ®−êng kÝnh mÆt 76,50cm. MÆt
chêm khái tang, cã sao 12 c¸nh. MÆt cã 8 vßng hoa v¨n. ®¸ng chó ý vßng 4:
H×nh ng−êi ho¸ trang l«ng chim c¸ch ®iÖu cê bay. Vßng 5: Cã 6 chim má dµi,
th©n dµi, ®u«i dµi, ®Çu cã mµo, bay ng−îc chiÒu kim ®ång hå. MÆt cã 4 khèi
t−îng cãc. Tang cã 1 vµnh hoa v¨n c¸c v¹ch ng¾n song song. Th©n trèng cã 4
vµnh hoa v¨n: Vµnh 1: Khung ch÷ nhËt ®øng trang trÝ 2 cét nh÷ng v¹ch ng¾n
song song, ph©n c¸ch gi÷a chóng lµ 1 cét h×nh vßng trßn cã chÊm gi÷a. Trèng
cßn 2 ®«i quai kÐp h×nh dÊu hái, kh«ng hoa v¨n, thuéc §«ng S¬n muén.
- Trèng B¶n §«n, x· Kr«ng Na, huyÖn Bu«n §«n; chØ cßn mÆt, ®−êng
kÝnh 59cm. MÆt cã sao 12 c¸nh vµ 17 vßng hoa v¨n. §¸ng chó ý lµ c¸c vßng 5
vµ 12: Chim ®øng liÒn xÝt nhau ®Çu quay ra r×a trèng. C¸c vßng 10 vµ 11: Trang
trÝ theo bè côc 3 h×nh bÇu dôc lång, 3 h×nh chim má ng¾n, ®u«i ng¾n, kh«ng cã
c¸nh ®øng h−íng ng−îc chiÒu kim ®ång hå; thuéc lo¹i II HÐger.
100
 - Trèng ®ång Ea Kªnh, Th«n T©n LËp, x· Ea Kªnh, huyÖn Kr«ng P¸ch.
§−êng kÝnh 78,5cm. MÆt cã sao 12 c¸nh m¶nh, xung quanh r×a mÆt trèng cã 4
khèi t−îng cãc ®óc næi, g¾n vµo sau, ®Çu t−îng cãc quay ng−îc chiÒu kim ®ång
hå. Th©n trèng cao 49,0cm. Trèng Ea Kªnh thuéc thuéc lo¹i I HÐger.
- Trèng ®ång Kr«ng P¸ch, huyÖn Kr«ng P¸ch võa ph¸t hiÖn n¨m 2005,
thuéc thuéc lo¹i I HÐger. §iÒu ®Æc biÖt trong lßng trèng t×m thÊy x−¬ng r¨ng
ng−êi, x−¬ng ®éng vËt cïng ®å tuú t¸ng b»ng ®ång, b»ng s¾t vµ gèm.
c. §µn ®¸ ë §¨k L¨k
§µn ®¸ N¨m 1949, G. Condominas ®· thu thËp 11 phiÕn ®¸ mµ «ng gäi
lµ ®µn ®¸ ë Ndut Lieng Krak, gÇn lµng Sar Luk cña ng−êi Mn«ng Gar, nay
thuéc huyÖn L¨k, tØnh §¨k L¨k. Trong thêi gian nµy, «ng cßn t×m thÊy c«ng cô
mµi l−ìi kiÓu B¾c S¬n ë Sar Luk, c¸ch chç ph¸t hiÖn bé ®µn ®¸ kh«ng xa.
NhËn xÐt chung vÒ kh¶o cæ häc §¨k L¨k
Kh¶o cæ häc tØnh §¨k L¨k ®−îc nghiªn cøu t−¬ng ®èi cã hÖ thèng. Ngoµi
3 di chØ ®· ®−îc khai quËt, ë ®©y cßn ph¸t hiÖn 17 ®Þa ®iÓm tiÒn sö kh¸c, ®ã lµ
ch−a kÓ 7 trèng ®ång vµ 1 bé ®µn ®¸ nh− ®· tr×nh bµy. C¸c ®Þa ®iÓm hËu kú ®¸
míi - s¬ kú ®ång thau ë §¨k L¨k ®· ®−îc th¸m s¸t, khai quËt vµ nghiªn cøu.
B−íc ®Çu cã thÓ x¸c nhËn sù tån t¹i 2 v¨n ho¸ kh¶o cæ lµ v¨n ho¸ Bu«n TriÕt
ph©n bè chñ yÕu ë cao nguyªn §¨k N«ng vµ v¨n ho¸ Bu«n Ma Thuét ph©n bè
trªn cao nguyªn Bu«n Ma Thuét. Trong ®ã, ®¸ng chó ý lµ di chØ - c«ng x−ëng
chÕ t¸c r×u cã vai tõ ®¸ opal Ch− K’tu.
Còng ®· cã mét sè s¸ch b¸o viÕt vÒ kh¶o cæ häc §¨k L¨k, ®¸ng chó ý lµ
cuèn Kh¶o cæ häc tiÒn sö §¨k L¨k võa ®−îc xuÊt b¶n. C«ng tr×nh kh«ng chØ hÖ
thèng t− liÖu kh¶o cæ ë tØnh §¨k L¨k, mµ b−íc ®Çu x¸c ®Þnh nh÷ng ®Æc tr−ng c¬
b¶n c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn v¨n ho¸ vïng ®Êt nµy còng nh− x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña
v¨n ho¸ tiÒn sö §¨k L¨k trong bèi c¶nh tiÒn sö T©y Nguyªn vµ khu vùc80 .
V¨n ho¸ Bu«n TriÕt cã 20 ®Þa ®iÓm, ph©n bè chñ yÕu ë cao nguyªn §¨k
N«ng vµ vïng tròng Kr«ng P¸ch - L¨k. C− d©n ë ®©y chñ yÕu sö dông cuèc vµ
b«n h×nh thang tõ ®¸ basalte, ®¸ ghÌ trßn cã lç thñng gi÷a, cïng víi ®å gèm ®Êt
sÐt pha c¸t, chÕ t¹o bµn xoay, ®é nung cao lµm nªn nåi, b¸t bång, vß; trang trÝ
v¨n thõng, v¨n ch¶i, v¨n kh¾c v¹ch kÕt hîp in Ên. C− d©n v¨n ho¸ Bu«n TriÕt lµ
nh÷ng ng−êi ®Þnh c−, lµm n«ng c¹nh hå hoÆc ven s«ng suèi, cã quan hÖ nhÊt
®Þnh víi c− d©n cæ ë l−u vùc s«ng §ång Nai vµ c− d©n tiÒn sö Campuchia.
Ngoµi v¨n ho¸ Bu«n TriÕt, cã kh¶ n¨ng x¸c lËp mét v¨n ho¸ míi - v¨n
ho¸ Bu«n Ma Thuét víi gÇn 10 ®Þa ®iÓm ph©n bè trªn cao nguyªn Bu«n Ma
Thuét, tËp trung chÝnh ë thµnh phè nµy vµ chung quanh thµnh phè 81 . §ã lµ c¸c
®Þa ®iÓm: Dhapr«ng, Cao Th¾ng, Th«n Ba, Th«n M−êi, Th«n Mét, Bu«n R©u,
Tsham A, Ch− Ktu, B¶n Th¸i… D−íi gãc ®é lÞch sö v¨n ho¸, mçi di tÝch lµ mét
80
NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn). Kh¶o cæ häc TiÒn sö §¨k L¨k. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 2005.
81
NguyÔn Kh¾c Sö. Bu«n Ma Thuét 100 - 4000 n¨m. Bu«n Ma Thuét lÞch sö h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn. Së VHTT §¨k L¨k xuÊt b¶n, 2004, tr.25-29.

101
bu«n lµng, mçi côm di tÝch lµ mét thø liªn lµng; toµn bé c¸c di tÝch ë trªn cao
nguyªn Bu«n Ma Thuét nµy lµ kiÓu siªu lµng. C¸c di tÝch nµy cã chung ®Æc
tr−ng di tÝch vµ di vËt, ph¶n ¸nh ®Æc tr−ng mét v¨n ho¸ kh¶o cæ. V¨n ho¸ liªn
kÕt c¸c di tÝch víi c¸c di chØ h¹n nh©n. §Æc tr−ng næi bËt cña v¨n ho¸ nµy lµ tæ
hîp c«ng cô ®¸ víi cuèc h×nh bÇu dôc, r×u b«n h×nh thang, ®«i khi cã r×u cã vai,
gèm th« trang trÝ v¨n thõng. C− d©n v¨n ho¸ Bu«n Ma Thuét ®Þnh c− lµm n«ng
trªn cao nguyªn Bu«n Ma Thuét, cã quan hÖ nhÊt ®Þnh víi c− d©n v¨n ho¸ Bu«n
TriÕt vµ c− d©n v¨n ho¸ BiÓn Hå.

C¸c di chØ kh¶o cæ ë tØnh §¨k L¨k

1. Tr¹i C¸ 5. T©n Léc 9. Dhapr«ng 13. Bu«n R©u 16. Bu«n TriÕt
2. Ea H'leo 6. Ch− K'tu 10. Th«n Ba 14. Qu¶ng §iÒn 17. §åi Tiªn
3. Th«n Mét 7. Ea Pal 11. Cao Th¾ng 15. Bu«n TrÊp 18. Duc §«n
4. Ea §¨k 8. Ea Gar 12. Ea Tiªu

102
Cuèc ®¸ di chØ Bu«n TriÕt Cuèc ®¸ di chØ Bu«n TriÕt

Cuèc ®¸ di chØ Bu«n TriÕt

Cuèc ®¸ di chØ Bu«n TriÕt

103
 C«ng cô ®¸ di chØ Bu«n TriÕt C«ng cô ®¸ di chØ Bu«n TriÕt

C«ng cô ®¸ vµ gèm di chØ Bu«n TriÕt §å gèm di chØ Bu«n TriÕt

104
C«ng cô ®¸ di chØ Dhap r«ng C«ng cô ®¸ di chØ Dhap r«ng

C«ng cô ®¸ di chØ Dhap r«ng C«ng cô ®¸ di chØ Dhap r«ng

105
 M¶nh t−íc di chØ Ch− K'tu Ph¸c vËt r×u di chØ Ch− K'tu

Ph¸c vËt r×u di chØ Ch− K'tu

Ph¸c vËt r×u di chØ Ch− K'tu

106
 C«ng cô ®¸ Tsham A (Ea H'leo) C«ng cô ®¸ Tsham A (Ea H'leo)

C«ng cô ®¸ vµ gèm Th«n Ba

C«ng cô ®¸ Th«n Mét (Ch− M'gar) (TP. Bu«n Ma Thuét)

107
 C«ng cô ®¸ Cao Th¾ng C«ng cô ®¸ Ea Ga (Ea Kar)
(TP. Bu«n Ma Thuét)

§å ®¸ vµ ®å ®ång Hoµ HiÖp §å gèm Hoµ HiÖp (Kr«ng Ana)

(Kr«ng Ana)

108
 ch−¬ng 6

kh¶o cæ häc TØnh §¨k N«ng

1. C¸c di chØ khai quËt

Tõ n¨m 1975 ®Õn nay, trªn ®Êt §¨k N«ng ®· ph¸t hiÖn 21 ®Þa ®iÓm kh¶o
cæ häc tiÒn sö, trong ®ã 1 ®Þa ®iÓm ®· ®−îc khai quËt, ®ã lµ §åi NghÜa Trang.
Di chØ §åi NghÜa Trang
Di chØ n»m ë trung t©m thÞ trÊn §¨k R’lÊp, s¸t biªn giíi ViÖt Nam -
Campuchia. Vèn lµ mét qu¶ ®åi thÊp, réng 2.000m2, di chØ bÞ san ñi lµm nghÜa
trang liÖt sÜ cña huyÖn, phÇn cßn l¹i cña di tÝch nhá, chõng 500m2. V× thÕ, di chØ
mang tªn ®åi NghÜa Trang.
Di chØ ®−îc ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin §¨k L¨k (cò)
th¸m s¸t vµ khai quËt n¨m 1994 víi tæng diÖn tÝch 29m2, do Hoµng Xu©n Chinh
chñ tr× 82 .
§Þa tÇng di chØ cã c¸c c¸c líp (tõ trªn xuèng) nh− sau: Líp mÆt lµ líp ®Êt
basalte vµng ng¶ n©u, phñ hÇu nh− kh¾p bÒ mÆt di tÝch, nghiªng dèc tõ gãc nam
xuèng v¸ch b¾c. Líp v¨n ho¸ ®Êt basalte mµu n©u vµng, dµy ë gãc Nam, máng
dÇn vÒ gãc B¾c. Trong chøa gèm vµ di vËt ®¸, cïng nh÷ng côc ®¸ basalte ®· bÞ
phong ho¸. Mét sè æ mèi kh¸ lín ¨n tõ líp mÆt xuèng, cã chç xuyªn qua c¶ líp
v¨n ho¸ tíi sinh thæ. Trong tÇng v¨n ho¸ kh«ng gÆp x−¬ng vµ than tro. Sinh thæ
®Êt basalte mµu n©u ®Ëm, bÞ laterite ho¸, kh«ng cã hiÖn vËt. Nh×n chung, tÇng
v¨n ho¸ di chØ NghÜa Trang máng, dµy nhÊt ë v¸ch nam 0,75m vµ tho¶i dÇn
theo s−ên ®åi xuèng v¸ch b¾c, t¹i v¸ch b¾c chØ cßn 0,35m.
HiÖn vËt thu ®−îc tõ hè th¸m s¸t 4m2 cã 28 m¶nh gèm, 15 m¶nh t−íc, 1
bµn mµi; thu l−îm trªn mÆt ®−îc 5 r×u tø gi¸c, 4 m¶nh bµn mµi; trong hè khai
quËt thu ®−îc 2 r×u tø gi¸c, 1 ph¸c vËt r×u tø gi¸c, 3 m¶nh vßng , 25 bµn mµi vµ
3.241 m¶nh gèm.
R×u tø gi¸c ®Òu ®−îc lµm tõ ®¸ basalte, chiÕc r×u 95.§L.H1:1 th©n dµi
5,7cm, réng l−ìi 2,9cm, réng ®èc 1,4cm, dµy 2cm. Trong sè 25 bµn mµi cã 1
bµn mµi r·nh, sè cßn l¹i ®Òu lµ lo¹i bµn mµi cã vÕt mµi ph¼ng hoÆc h¬i lâm,
®−îc lµm tõ sa th¹ch h¹t th« t−¬ng ®èi mÞn, phÇn lín cã kÝch th−íc kh¸ nhá vµ
máng, chØ dµy1,6cm. §iÒu nµy cho thÊy, viÖc sö dông tiÕt kiÖm bµn mµi cho tíi
khi kh«ng thÓ mµi ®−îc n÷a. C¶ 3 m¶nh vßng ë NghÜa Trang ®Òu lµm tõ ®¸
schiste, mµi nh½n vµ cã mÆt c¾t ngang h×nh tam gi¸c.
§å gèm 3.241 m¶nh, trong ®ã gèm máng cã 2.760 m¶nh (85,15%); ®−îc
lµm tõ ®Êt sÐt pha c¸t vµ mét Ýt b· thùc vËt; x−¬ng gèm cã mµu n©u ®en lÉn
nh÷ng h¹t n©u x¸m tr¾ng, gèm t−¬ng ®èi mÞn vµ cøng. Trong ®ã gèm n©u:
82
TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý. B¸o c¸o khai quËt di chØ §¨k R' lÊp, (§¨k
L¨k). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ Néi, 1995.

109
1.872 m¶nh (57,75%); gèm n©u x¸m: 834 m¶nh (25,73%), gèm x¸m: 715 m¶nh
(16,50%).
Hoa v¨n cã: 430 m¶nh v¨n thõng th« (13,26%), 202 m¶nh v¨n thõng mÞn
(6,23%), 90 m¶nh v¨n ch¶i (2,77%), 14 m¶nh v¨n chÊm d¶i (0,43%), 28 m¶nh
v¨n in vá sß (0,86%) vµ 12 m¶nh v¨n kh¾c v¹ch (0,37%).
Hoa v¨n chÊm d¶i, kh¾c v¹ch, in vá sß chiÕm tû lÖ rÊt nhá; chóng ®−îc
trang trÝ thµnh hµng trªn cæ cña ®å ®ùng hoÆc trong khung cña nh÷ng ®−êng
kh¾c v¹ch gièng nh− gèm Phïng Nguyªn. V¨n kh¾c v¹ch ®−îc trang trÝ kÕt hîp
víi v¨n chÊm d¶i t¹o thµnh nh÷ng ®å ¸n ®Ñp.
Lo¹i h×nh cã 324 m¶nh miÖng, gåm 213 m¶nh miÖng loe (65,74%), 91
m¶nh miÖng khum (28,08%) vµ 20 m¶nh miÖng ®øng (6,17%). Cã 82 m¶nh ®Õ,
gåm lo¹i ®Õ cho·i ch©n cao vµ ®Õ thÊp.
NhËn xÐt s¬ bé: KÕt qu¶ th¸m s¸t vµ khai quËt cho thÊy, ®Þa ®iÓm §åi
NghÜa Trang võa lµ n¬i c− tró, võa lµ n¬i chÕ t¸c c«ng cô ®¸ cña c− d©n hËu kú
®¸ míi - s¬ kú ®ång thau, c¸ch nay chõng 3.000 - 3.500 n¨m.
§Æc tr−ng c¬ b¶n cña di vËt ®¸ §åi NghÜa Trang lµ sù tån t¹i chñ yÕu cña
cuèc, r×u, b«n h×nh thang, ®−îc lµm tõ ®¸ basalte; hiÕm r×u b«n cã vai vµ v¾ng
mÆt hoµn toµn b«n h×nh r¨ng tr©u. Kh«ng cã c«ng cô ®¸ lµm tõ opal, silex vµ
phtanite. Gèm ë ®©y lµ lo¹i th«, Ýt trang trÝ hoa v¨n, nh−ng tån t¹i lo¹i v¨n chÊm
d¶i kiÓu Phïng Nguyªn vµ v¨n in vá sß trªn nÒn miÕt l¸ng. Nh÷ng ®Æc tr−ng
nµy cho thÊy NghÜa Trang cã nÐt gièng víi di chØ Bu«n TriÕt vµ mét sè di chØ
trªn cao nguyªn §¨k N«ng, chóng thuéc v¨n ho¸ Bu«n TriÕt.
2. C¸c ®Þa ®iÓm tiÒn sö kh¸c
- §Þa ®iÓm Do·n V¨n, Êp Do·n V¨n, x· Hoµ B×nh, huyÖn §¨k R’lÊp.
N¨m 1978, ®oµn ®Þa chÊt khoan th¨m dß vïng ®Ëp n−íc ph¸t hiÖn 1 c«ng cô
cuéi ghÌ ®Ïo 2 mÆt, t¹o ra h×nh h¹nh nh©n. C«ng cô cã h×nh d¸ng vµ kü thuËt
hËu kú ®¸ cò.
- §Þa ®iÓm Tr¹i C¸, x· Ea Rèk, huyÖn Ea Sóp. Trong khi ®µo hè lµm
chuång heo, «ng Th©n ph¸t hiÖn 2 l−ìi cuèc ®¸ cßn ë d¹ng ph¸c vËt lµm tõ ®¸
sõng. N¨m 2002, ®oµn ®Õn kh¶o s¸t ch−a ph¸t hiÖn thªm. C«ng cô thuéc giai
®o¹n HËu kú ®¸ míi, niªn ®¹i trªn 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm Th«n M−êi, x· Hoµ Phó, huyÖn Ch− Jut. Di tÝch vèn lµ v−ên
cµ phª nhµ «ng Huúnh Träng Ng©n, réng 0,5 ha, n»m gÇn suèi. N¨m 2001 kh¶o
s¸t, tÇng v¨n ho¸ máng, thu ®−îc 1 c«ng cô ghÌ ®Ïo, 1 cuèc, 9 r×u b«n, 2 viªn
®¸ h×nh b¸nh xe ®ôc lç gi÷a, 1 vßng trang søc, 2 bµn mµi vµ 38 m¶nh gèm. Di
tÝch nµy cã niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, kho¶ng 3.500 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm Qu¶ng §iÒn, x· Qu¶ng §iÒn, huyÖn Kr«ng Ana. Khi lµm
v−ên, nh©n d©n ®· ph¸t hiÖn ®−îc mét sè r×u ®¸. N¨m 1993, c¸n bé ViÖn Kh¶o
cæ ®· ®µo th¸m s¸t ®Þa ®iÓm nµy vµ thu thËp trªn mÆt ®−îc mét sè di vËt ®Æc

110
tr−ng cho hËu kú ®¸ míi. Di tÝch hÇu nh− ®· bÞ ph¸ huû hoµn toµn do qu¸ tr×nh
canh t¸c, san ñi v−ên ®Ó trång c©y.
- §Þa ®iÓm Bu«n ChÊp, x· Quúnh T©n, huyÖn Kr«ng Ana. N¨m 2002,
nh©n d©n ®µo ®Êt ph¸t hiÖn ë Bu«n ChÊp 1 cuèc, 1 r×u mµi toµn th©n vµ 1 ch×
l−íi b»ng ®¸. HiÖn vËt nµy ®Æc tr−ng cho giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång
thau, niªn ®¹i kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm C¸nh Nam, x· §¨k Nang, huyÖn Kr«ng N«. Di tÝch vèn lµ
v−ên cµ phª nhµ «ng Quang V¨n Nghiªm. T¹i ®©y, chñ nhµ cuèc ®Êt t×m thÊy
18 cuèc ®¸ h×nh thang, kÝch th−íc to nhá kh¸c nhau, n»m cïng mét chç. §oµn
tíi kh¶o s¸t, ch−a thÊy tÇng v¨n ho¸. HiÖn vËt ®¸ ghi nhËn di tÝch cã niªn ®¹i
hËu kú ®¸ míi kho¶ng 3.500 n¨m c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm §åi Chî, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. §Þa ®iÓm §åi
Chî (Gß Chî). Di chØ ®−îc ph¸t hiÖn n¨m 1987, d©n ®Þa ph−¬ng ®· s−u tÇm
®−îc 32 hiÖn vËt ®¸ (gåm cuèc, r×u h×nh ch÷ nhËt, bµn ®Ëp kh¾c r·nh, ®¸ h×nh
b¸nh xe, vßng) vµ ®å gèm. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, c¸ch ®©y chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm V−ên «ng Kiªn, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. Di chØ
c¸ch §åi NghÜa Trang kho¶ng 900m vÒ phÝa b¾c. T¹i ®©y ®· ®µo mét hè th¸m
s¸t víi diÖn tÝch 2m2 thu ®−îc 2 bµn mµi vµ mét sè m¶nh gèm vÒ chÊt liÖu, mµu
s¾c vµ hoa v¨n gièng gèm ë §åi NghÜa Trang. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, c¸ch
®©y chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm V−ên «ng §¨ng, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. V−ên
c¸ch di chØ §åi NghÜa Trang h¬n 1km vÒ phÝa ®«ng b¾c. Di tÝch n»m ë ®é cao
kho¶ng 20m so víi mùc n−íc suèi vÒ mïa kh«, tÇng v¨n ho¸ hÇu nh− ®· bÞ ph¸
huû, chØ cßn nhÆt ®−îc mét sè m¶nh gèm. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, c¸ch ®©y
chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm V−ên «ng Hoan, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. V−ên
nhµ «ng Hoan, c¸ch v−ên nhµ «ng §¨ng kho¶ng 200m. TÇng v¨n ho¸ ë ®©y
còng bÞ ph¸ huû, chØ nhÆt ®−îc mét sè m¶nh gèm. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, c¸ch
®©y chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm V−ên «ng Hoµ, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. V−ên
c¸ch v−ên nhµ «ng Hoan 450m, hè th¸m s¸t cho thÊy tÇng v¨n ho¸ ®· bÞ ph¸
ho¹i gÇn hÕt, thu ®−îc 3 bµn mµi vµ mét sè m¶nh gèm. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi,
c¸ch ®©y chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm V−ên «ng QuyÕt, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. V−ên
nhµ «ng QuyÕt, c¸ch v−ên nhµ «ng Hoan h¬n 200m. T¹i ®©y chØ thu ®−îc mét
sè m¶nh gèm, tÇng v¨n ho¸ ®· bÞ ph¸ ho¹i hÕt. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, c¸ch
®©y chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm V−ên «ng Phó, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. V−ên
c¸ch v−ên «ng Hoµ gÇn 200m, di tÝch còng ®· bÞ ph¸ huû hÕt bëi m¸y ñi san ®åi
lµm v−ên, chØ cßn nhÆt ®−îc mét sè m¶nh gèm. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, c¸ch
®©y chõng 3.000 n¨m.
111
 - §Þa ®iÓm V−ên «ng Khoan, thÞ trÊn KiÕn §øc, huyÖn §¨k R’LÊp. V−ên
n»m gÇn trô së Uû ban ND huyÖn §¨k R'lÊp c¸ch di chØ §åi NghÜa Trang
kho¶ng 1,2km vÒ phÝa ®«ng. N¨m 1994, khi ®µo hè lµm v−ên «ng Khoan ®·
ph¸t hiÖn ®−îc 3 r×u tø gi¸c b»ng ®¸ phtanit, 5 ph¸c vËt r×u tø gi¸c. Trong hè
th¸m s¸t thu ®−îc mét vµi m¶nh gèm, tÇng v¨n ho¸ ®· bÞ ph¸ huû hÕt. Niªn ®¹i
hËu kú ®¸ míi, c¸ch ®©y chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm Draisi ë bê ph¶i s«ng Mado, gÇn bu«n Draisi, trªn ®iÓm cao
510 - 520m. Bu«n Draisi thuéc x· 10, huyÖn 5 (tr−íc n¨m 1975), nay thuéc
huyÖn §¨k R'lÊp. N¨m 1974, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc ®µo th¸m s¸t. TÇng v¨n
ho¸ dµy 0,5m, thu ®−îc 1 cuèc ®¸, 2 dÇm ®¸, 1 r×u vai xu«i, 1 bµn mµi, 45 m¶nh
gèm vµ mét sè m¶nh ®¸ nguyªn liÖu. Di vËt ®¸ng chó ý nhÊt lµ 1 chiÕc cuèc
chim vµ 2 dÇm ®¸. Niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi, c¸ch ®©y chõng 3.000 n¨m.
- §Þa ®iÓm Qu¶ng Trùc, huyÖn §¨k R’LÊp. Th¸ng 4 - 1991, c¸n bé B¶o
tµng §¨k L¨k kh¶o s¸t s−ên ®åi däc bê suèi §¨k Ke, x· Qu¶ng Trùc, n¬i cã ®é
cao trung b×nh 800m vµ thu thËp ®−îc 15 hiÖn vËt ®¸, gåm 2 r×u b«n tø gi¸c, 5
b«n h×nh r¨ng tr©u vµ 8 ph¸c vËt r×u. S−u tËp nµy cã niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi.
- §Þa ®iÓm Th«n T¸m, x· Qu¶ng Thµnh, huyÖn §¨k N«ng. Di tÝch vèn lµ
v−ên cµ phª nhµ «ng NguyÔn V¨n Minh, réng trªn 1ha. T¹i ®©y, chñ nhµ cuèc
®Êt t×m thÊy 6 cuèc, 1 r×u cã vai. §oµn tíi kh¶o s¸t thu ®−îc mét sè bµn mµi vµ
®å gèm th«. HiÖn vËt ®¸ vµ gèm cã niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi kho¶ng 3.500 n¨m
c¸ch ngµy nay.
- §Þa ®iÓm §¨k T«n, x· Tr−êng Xu©n, huyÖn §¨k N«ng. Di tÝch n»m ë
s−ên nói §¨k T¬n, nh©n d©n ph¸t hiÖn mét sè r×u b«n ®¸. N¨m 1997 ®µo th¸m
s¸t thu ®−îc 14 hiÖn vËt ®¸ (gåm 8 r×u tø gi¸c, 2 r×u cã vai, 2 vßng tay vµ 2 bµn
®Ëp v¶i vá c©y cã vÕt kh¾c r·nh). T¹i ®©y, n¨m 1999 Lª B×nh s−u tËp thªm 3
b«n ®¸, 1 viªn cuéi ghÌ trßn khoÐt lç gi÷a. HiÖn vËt gièng Bu«n TriÕt. Niªn ®¹i
hËu kú ®¸ míi kho¶ng 3.500 n¨m c¸ch ngµy nay.
Trong ®ît ®iÒu tra kh¶o cæ häc n¨m 2005, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc vµ
B¶o tµng §¨k N«ng ®· ph¸t hiÖn mét sè ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc tiÒn sö: Th«n
S¸u, Th«n T¸m A, Th«n T¸m B vµ Th¸c Lµo. T− liÖu tãm t¾t d−íi ®©y 83 .
- §Þa ®iÓm Th«n S¸u, x· §¾k Wer, huyÖn §¾k R’LÊp (tr−íc ®©y lµ th«n
B¶y, x· Nh¬n C¬). Di tÝch n»m c¹nh §Çm §Øa. Khi khai th¸c ®¸ ë ®é s©u
kho¶ng 1m, c«ng nh©n ®· ph¸t hiÖn ®−îc nh÷ng viªn ®· cã h×nh thï ®éc ®¸o.
C¸n bé B¶o tµng tØnh §¨k N«ng ®· tiÕp nhËn vµ ®−a vÒ kho cña B¶o tµng nh÷ng
di vËt nµy. §Þa tÇng khu vùc nµy nh− sau: §Êt basalte phong ho¸ dµy 0,8m; ®Êt

83
NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng vµ nnk. Ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm ®å ®¸ cò ë Th«n S¸u (§¨k
N«ng). Trong NPHM… 2006. NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng vµ nnk. Ph¸t hiÖn di tÝch TiÒn
sö ë x· Ea P« (§¨k N«ng). Trong NPHM… 2006. NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng vµ nnk.
Ph¸t hiÖn c«ng x−ëng chÕ t¸c ®å ®¸ Th«n T¸m (§¨k N«ng). Trong NPHM… 2006.

112
laterite ho¸ phiÕn sÐt dµy 0,8m. Bªn d−íi lµ ®Êt chøa nhiÒu t¶ng côc basalte,
phiÕn sÐt, c¸t kÕt.
T¹i ®©y ®· ph¸t hiÖn ®−îc mét bé s−u tËp 19 c«ng cô ®¸, gåm c¸c lo¹i
h×nh: C«ng cô d¹ng r×u (cleaver) 4 tiªu b¶n; c«ng cô mòi nhän: 1 tiªu b¶n; c«ng
cô m¶nh 4 tiªu b¶n; m¶nh t−íc 12 tiªu b¶n.
ViÖc ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm Th«n S¸u, x· §¨k Wer lµ rÊt quan träng, ghi
nhËn vÒ mét thêi ®¹i ®¸ cò ë tØnh §¨k N«ng, gãp phÇn nghiªn cøu kh¶o cæ häc
§¨k N«ng - T©y Nguyªn nãi riªng vµ ViÖt Nam nãi chung. HiÖn nay, di tÝch ®·
®−îc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng khoanh vïng b¶o vÖ. ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o
tµng tØnh §¨k N«ng sÏ cã kÕ ho¹ch nghiªn cøu di chØ nµy.
- §Þa ®iÓm Th«n T¸m, n»m ë phÝa t©y cña x· §¾k Wil, huyÖn Ch− Jót,
tØnh §¨k N«ng, cã ®−êng biªn giíi víi Campuchia. §Þa h×nh th«n T¸m n»m
trong bån ®Þa ®åi nói, ®Çm lÇy, thung lòng xen kÏ, ®Êt chñ yÕu lµ sÐt ®en trªn
nÒn sÐt kÕt, c¸t kÕt phong ho¸.
Mïa ®iÒn d· 2005, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng §¨k N«ng ®·
ph¸t hiÖn di chØ Th«n T¸m trªn ®−êng liªn th«n. Di tÝch tËp trung nhÊt ë 2 n¬i:
Th«n T¸m A vµ Th«n T¸m B.
+ §Þa ®iÓm th«n T¸m A lµ mét ®åi thÊp, c¹nh ®Çm S−¬ng Mï, réng gÇn
10 ha. Tr−íc ®©y lµ rõng rËm, nay ®· khai ph¸ thµnh v−ên cña «ng Do·n V¨n
T¨ng. Trªn mÆt gß cã nhiÒu ®¸ nguyªn liÖu, ph¸c vËt c«ng cô, m¶nh t¸ch, m¶nh
t−íc, b»ng ®¸ chert, opal vµ mét sè Ýt ®¸ basalte, bµn mµi b»ng ®¸ sa th¹ch, hßn
ghÌ. §· ph¸t hiÖn ®−îc 1 r×u ®¸ mµi l−ìi. §å gèm ë ®©y th−a thít, chñ yÕu lµ
nh÷ng m¶nh gèm th« dµy, cøng trang trÝ v¨n thõng th«. §Æc biÖt ®· ph¸t hiÖn
®−îc nh÷ng m¶nh tro nói löa in mÆt ©m cña sß biÓn. T¹i ®©y, ®· ®µo 2 hè th¸m
s¸t. TÇng v¨n ho¸ dµy kho¶ng 30 - 40cm cã chøa ph¸c vËt c«ng cô vµ ®¸
nguyªn liÖu. Sinh thæ lµ ®Êt laterite phong ho¸ vµ ®¸ gèc.
+ §Þa ®iÓm th«n T¸m B lµ mét qu¶ ®åi thÊp, réng h¬n 1.000m2, n»m s¸t
®Çm S−¬ng Mï, bªn trªn trång c©y ¨n qu¶. HiÖn vËt ph¸t hiÖn gièng nh− ë ®Þa
®iÓm Th«n T¸m A, nh−ng tÇng v¨n ho¸ dµy h¬n vµ cã nhiÒu m¶nh t−íc h¬n. Hè
th¸m s¸t ë ®©y cho biÕt tÇng v¨n ho¸ dµy kho¶ng 0,5 - 0,7m, chøa ph¸c vËt c«ng
cô, m¶nh t−íc vµ ®¸ nguyªn liÖu, ®Êt ë ®©y lµ lo¹i ®Êt cøng vãn côc mµu vµng.
Sinh thæ lµ ®Êt laterite phong ho¸.
ViÖc ph¸t hiÖn 2 ®Þa ®iÓm tiÒn sö x· §¨k Wil ®· gãp thªm t− liÖu nghiªn
cøu kh¶o cæ häc tiÒn sö ë §¨k N«ng, T©y Nguyªn nãi riªng vµ ViÖt Nam nãi
chung. Nh÷ng ng−êi kh¶o s¸t cho ®©y lµ 2 c«ng x−ëng chÕ t¸c ®¸ hËu kú ®¸
míi. C¨n cø vµo sù cã mÆt cña c«ng cô h×nh ®Üa, h×nh bÇu dôc, r×u tay vµ r×u
mµi l−ìi, chóng t«i nghÜ rµng di tÝch nµy thuéc lo¹i h×nh di chØ c− tró, chÕ t¸c
c«ng cô t¹i chç vµ cã tuæi cæ h¬n hËu kú ®¸ míi. Vµo cuèi n¨m 2006, di chØ nµy
sÏ ®−îc ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng tØnh §¨k N«ng khai quËt vµ nghiªn cøu.
- §Þa ®iÓm Th¸c Lµo, x· Ea P«, huyÖn Ch− Jót. Di chØ c¸ch thÞ trÊn Ea
Tling kho¶ng 8km vÒ phÝa b¾c, däc theo s«ng Srªp«k. S«ng nµy hiÖn lµ ranh

113
giíi gi÷a huyÖn Ch− Jót (§¨k N«ng) víi thµnh phè Bu«n Ma Thuét (§¨k L¨k).
DÊu vÕt kh¶o cæ häc ph©n bè c¶ 2 bªn bê s«ng Srªp«k. T¹i khu vùc CÇu Gç,
qua suèi t¹i b·i trång hoa mµu cã nhiÒu m¶nh gèm tiÒn sö vµ ®å ®¸.
T¹i ®©y ®· thu ®−îc 18 hiÖn vËt ®¸, bao gåm: 1 r×u h×nh thang, 1 m¶nh
ph¸c vËt r×u, 14 bµn mµi, 1 ®¸ nguyªn liÖu, 2 hßn ghÌ, ngoµi ra cßn cã 6 m¶nh
t−íc. §å ®¸ ë ®©y lµm tõ basalte, sa th¹ch, opal. §å gèm thu ®−îc 247 m¶nh,
gèm th« mÒm, mµu hång nh¹t, x¸m vµ gèm cøng dµy mµu x¸m. Hoa v¨n trang
trÝ trªn gèm lµ v¨n thõng th«, v¨n ch¶i, v¨n b¨ng d¶i h×nh häc, v¨n x−¬ng c¸,
®Æc biÖt cã mét m¶nh v¨n in cuèng d¹.
Hè th¸m s¸t 1m2 ë Th¸c Lµo cho thÊy: Líp mÆt ®Êt x¸m ®en, dµy kho¶ng
10cm; tÇng v¨n ho¸ dµy 40cm, mµu n©u x¸m cã Ýt m¶nh gèm. Sinh thæ lµ lo¹i
®¸ sÐt kÕt phong ho¸. §©y lµ di chØ c− tró cña c− d©n hËu kú ®¸ míi - s¬ kú
®ång thau.
Më réng ®iÒu tra, cßn ph¸t hiÖn ë bê nam suèi Ea P«, th«n Trung S¬n, x·
§¨k Will còng cã gèm tiÒn sö vµ hiÖn vËt ®¸. VÒ ®å ®¸ cã 11 hiÖn vËt, bao gåm:
1 r×u ®¸ h×nh thang, mét ph¸c vËt r×u cã vai b»ng ®¸ silex, 6 bµn mµi, 2 chµy
nghiÒn vµ ®Æc biÖt lµ mét bµn ®Ëp vá c©y (cã th«ng b¸o riªng). §å gèm thu
®−îc 146 m¶nh chñ yÕu lµ lo¹i gèm th« dµy, cøng, cã c¶ m¶nh miÖng, th©n vµ
®Õ cña b×nh vß.
Nh÷ng ng−êi kh¶o s¸t cho r»ng, khu vùc Th«n T¸m, x· Ea P« lµ ®Þa b¶n
c− tró cña ng−êi tiÒn sö, niªn ®¹i 3.000 - 2.000 n¨m c¸ch ngay nay. C¸c hiÖn
vËt ®−îc t×m thÊy ë ®©y nh−: R×u, b«n, bµn mµi, chµy nghiÒn, hßn nghiÒn, bµn
®Ëp vá c©y vµ nh÷ng m¶nh gèm vì ®· x¸c minh d©y lµ di tÝch hËu kú ®¸ míi. Di
chØ nµy hiÖn n»m trong vïng b¸n ngËp cña lßng hå thuû ®iÖn Srªpok 3, hiÖn
®ang ®−îc x©y dùng, cÇn sím cã kÕ ho¹ch nghiªn cøu, khai quËt.
Ngoµi c¸c di tÝch kÓ trªn, ë §¨k N«ng cßn ph¸t hiÖn ®−îc bé ®µn ®¸, ®«i
khi cßn gäi lµ cång ®¸ (Goong ló).
Bé Goong Ló (cång ®¸) ë suèi §ak Kar, bu«n Bï Bir, th«n Qu¶ng TÝn,
huyÖn §¨k R’lÊp, tØnh §¨k N«ng. Vïng ®Êt nµy lµ n¬i c− tró cña ®ång bµo
M’n«ng Nong. Bu«n lµng n»m däc theo ch©n nói D¨ng T¸p K’Ling (nói
Ph−îng hoµng). N¬i ®©y cã suèi §¨k Kar ch¶y qua, dßng suèi nµy b¾t nguån tõ
mét c¸i bÇu lín cã nhiÒu c¸, gäi lµ suèi §¨k Kar (theo ng«n ng÷ M’n«ng: Dak
lµ n−íc, Kar lµ c¸, §¨k Kar lµ nghÜa lµ suèi c¸).
C¸c giµ lµng bu«n Bï Bir kÓ l¹i r»ng, c¸ch ®©y kho¶ng 8 - 9 ®êi, tæ tiªn
cña hä cã l−u truyÒn nh÷ng bé Goong Ló (cång ®¸- gåm 3 thanh ®¸) ®Ó dïng
vµo viÖc cóng Giµng vµ c¸c lÔ héi lín cña bu«n lµng. Sau ®ã do cuéc sèng du
canh, du c− vµ chiÕn tranh nªn c¸c bé Goong Ló bÞ thÊt l¹c vµ kh«ng cßn thÊy
l−u truyÒn n÷a.
§Çu th¸ng 6 n¨m 1993, Së V¨n ho¸ th«ng tin §¨k L¨k tæ chøc mét ®oµn
c¸n bé ®i kh¶o s¸t v¨n ho¸ ë x· Qu¶ng TÝn, ®−îc biÕt n¨m 1985, «ng §iÓu Bang

114
t×m ®−îc ë suèi §¨k Kar bé Goong Ló vµ ®ang ®−îc cÊt dÊu ë suèi §¨k Kar,
§oµn ®· gÆp «ng §iÓu Bang ®Ó t×m hiÓu vÒ bé Goong Ló nãi trªn.
¤ng §iÓu Bang vµ «ng §iÓu Moi ®· lµm lÔ cóng Giµng Suèi, Giµng Nói,
Giµng Rõng, xin phÐp c¸c Giµng cho ®−îc mang bé Goong Ló vÒ bu«n lµng.
C¸c nghÖ nh©n bu«n Bï Bir dïng bé Goong Ló nµy ®¸nh hoµ ©m cïng
víi bé Goong Peh (bé cång b»ng ®ång 3 c¸i cã nóm). Mçi bé Goong ®Òu cã 3
ng−êi ®¸nh. C¸c nghÖ nh©n dïng ®¸ nhá b»ng n¾m tay ®Ó ®¸nh Goong Ló vµ
dïng dïi ®Ó ®¸nh Goong Peh. §iÒu ®Æc biÖt lµ c¸c nghÖ nh©n Bï Bir ®¸nh
Goong Ló thµnh th¹o nh÷ng b¶n nh¹c cæ truyÒn cña d©n téc m×nh. C¸c nghÖ
nh©n cho biÕt nguyªn lý ®¸nh Goong Ló còng gièng nh− Goong Peh, nÕu ®¸nh
®−îc Goong Peh th× ®¸nh Goong Ló dÔ dµng th«i.
Cuèi th¸ng 6 - 1993, Së V¨n ho¸ th«ng tin ®· cö mét ®oµn c¸n bé ®Õn
suèi §¨k Kar ®iÒn d·, ®· ph¸t hiÖn thªm mét bé Goong Ló míi (6 thanh ®¸) vµ
mét sè mÉu ®¸ kh¸c n÷a. §iÒu ®Æc biÖt lµ cßn t×m thÊy mét b·i chÕ t¸c ®¸ kªu,
cã dÊu tÝch ghÌ ®Ïo chÕ t¸c Goong Ló cña ng−êi x−a. Hai bé Goong Ló ®−a vÒ
ViÖn V¨n ho¸ NghÖ thuËt vµ nhµ m¸y Z.755 (bé Quèc Phßng) ®Ó ®o ©m thanh
vµ cho kÕt qu¶ ®Òu ®¹t tiªu chuÈn ©m thanh theo quy ®Þnh ©m nh¹c.
Tõ n¨m 1994 ®Õn 1996, Së V¨n ho¸ th«ng tin cßn tæ chøc thªm 4 ®ît
®iÒn d· n÷a, ®Ó kh¶o s¸t, nghiªn cøu chÊt liÖu ®¸, dÊu tÝch v¨n ho¸ cña chñ nh©n
c¸c bé ®µn ®¸ nµy; s−u tÇm thªm mét sè m¶nh ®¸ kªu ®Ó chÕ t¸c thµnh ®µn ®¸,
phôc vô c«ng t¸c biÓu diÔn nghÖ thuËt cña §oµn ca móa d©n téc §¨k L¨k. HiÖn
nay hai bé Goong Ló do Së V¨n ho¸ th«ng tin §¨k L¨k qu¶n lý.
Giíi thiÖu kh¸i qu¸t vÒ 3 thanh ®µn ®¸ ë §¨k Kar:
- Thanh Me dµi 63cm, mÆt trªn kh«ng ph¼ng, cã 6 nh¸t ghÌ kh¸ s©u,
còng ®−îc mµi l¹i b»ng nh÷ng ®¸ mµi, r×a c¹nh bªn tr¸i kh«ng th¼ng, cã 8 nh¸t
ghÌ tõ phÝa d−íi lªn.
- Thanh tr¬ dµi 54cm, mÆt ®Çu kh¸ ph¼ng, cã nhiÒu nh¸t ghÌ b¹t vµo phÝa
trong, sau ®ã ®−îc mµi nh½n kh«ng ®Òu trªn mÆt gâ, r×a tr¸i cã 10 nh¸t ghÌ nhá,
råi ®−îc mµi cho nh½n (r×a trªn); r×a tr¸i mÆt d−íi cã 4 nh¸t ghÌ nhá; r×a ph¶i cã
7 nh¸t ghÌ; mÆt d−íi cã nh÷ng nh¸t ghÌ kh¸ s©u.
- Thanh Kon dµi 94cm, réng nhÊt lµ 24,5, ®Çu nhá 8,3cm, ®Çu dµy nhÊt lµ
19cm, ®Çu lín cã 6 nh¸t ghÌ nhá, c¹nh d−íi cã 7 nh¸t ghÌ nhÑ, mÆt trªn ®−îc
mµi nh½n, hai r×a c¹nh phÇn trªn ®−îc mµi, ®Çu nhá (d−íi) ë d−íi cã 7 nh¸t ghÌ.
VÒ tÝnh chÊt, kü thuËt chÕ t¹o: C¸c thanh ®µn ®¸ §¨k Kar ®−îc chän läc
kü, ®−îc gia c«ng tu chØnh cÈn thËn (trªn c¬ b¶n cña nh÷ng thanh ©m thÝch hîp)
®Ó t¹o nh÷ng “nh¹c cô” thÝch øng víi ®êi sèng cña nh÷ng con ng−êi. C¸c thanh
®µn ®¸ ë §¨k Kar lµ s¶n phÈm cã ý thøc cña bµn tay con ng−êi. ViÖc nghiªn
cøu tÇng sè ©m thanh d−íi gãc ®é ©m nh¹c còng cho thÊy, chóng kh«ng ph¶i lµ
“®¸ kªu” mµ lµ ®µn ®¸ ®Ých thùc.

115
 VÒ mÆt niªn ®¹i, ®¸ng tiÕc chóng ta ch−a cã cø liÖu trùc tiÕp ®Ó ®o¸n ®Þnh
cho ®µn ®¸ §¨k Kar. DÉu vËy chóng ta cã thÓ chia sÎ quan ®iÓm víi gi¸o s− Lª
Xu©n DiÖm khi «ng cho r»ng lo¹i h×nh ®µn ®¸ Kh¸nh S¬n - B¾c ¸i ®−îc chÕ t¸c
víi tr×nh ®é phøc t¹p vµ tinh tÕ h¬n ®µn ®¸ B×nh §a. G. Condominas còng tõng
nhËn xÐt r»ng, nghiªn cøu sù ph¸t triÓn vÒ lý thuyÕt nh¹c ©m vµ nh¹c cô th× ®µn
®¸ Kh¸nh S¬n hoµn thiÖn h¬n ®µn ®¸ Ndut Liªng Krak. Nh−ng mÆt kh¸c, khi
quan s¸t líp phñ trªn c¸c thanh ®µn ®¸ l¹i thÊy dµy h¬n rÊt nhiÒu so víi nh÷ng
bé ®µn ®¸ §¨k Kar. HiÖn nay ®µn ®¸ B×nh §a ®−îc x¸c ®Þnh tuæi tuyÖt ®èi trªn
d−íi 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay. Do vËy, theo chóng t«i, tuæi ®µn ®¸ §¨k Kar
n»m trong kho¶ng nöa ®Çu thiªn niªn kû 1 tr−íc C«ng nguyªn.
ViÖc ph¸t hiÖn ®µn ®¸ §¨k Kar ®· më réng thªm kh«ng gian ph©n bè ®µn
®¸ tõ §ång Nai ®Õn Phó Yªn, lªn §¨k N«ng. MÆc dï vËy, cho ®Õn nay chóng ta
còng ch−a hiÓu ®−îc vÒ ®µn ®¸ - chóng ®−îc t¸c t¹o tõ bao giê, ë ®©u ? §©y lµ
nh÷ng c«ng viÖc cÇn ®−îc tiÕp tôc ®i s©u nghiªn cøu trong t−¬ng lai. Tuy vËy,
qua nh÷ng t− liÖu nãi trªn, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, ®ång bµo M’n«ng
lµ chñ nh©n cña nh÷ng bé Goong Ló (cång ®¸) mµ chóng ta quen gäi lµ ®µn ®¸.
NhËn xÐt chung: MÆc dÇu míi t¸ch ra tõ tØnh §¨k L¨k, kh¶o cæ häc §¨k
N«ng cã nhiÒu ph¸t hiÖn quan träng, tËp trung chÝnh ë huyÖn §¨k R'lÊp. Trªn
®Êt §¨k N«ng míi cã 1 cuéc khai quËt duy nhÊt, song kÕt qu¶ ®iÒu tra kh¶o s¸t
b−íc ®Çu cho thÊy, n¬i ®©y cã ®Õn 21 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ.
§iÒu ®Æc biÖt ®¸ng chó ý lµ ë ®©y ®· t×m thÊy c«ng cô ®¸ cò nh− th«n
S¸u, Do·n V¨n, l¹i ph¸t hiÖn c¸c di tÝch kiÓu s¬ kú thêi ®¹i ®¸ míi nh− di tÝch
Th«n T¸m, nh−ng nhiÒu nhÊt vÉn lµ hËu kú ®¸ míi. Míi ®©y, t¹i §¨k N«ng ®·
t×m thÊy c«ng x−ëng chÕ t¸c r×u h×nh bÇu dôc tõ tuf ®¸ löa, kh¸c víi lo¹i x−ëng
chÕ t¸c r×u cã vai tõ ®¸ opal Ch− K’tu. Di chØ x−ëng ë tØnh §¨k N«ng ®· ®−îc
ViÖn Kh¶o cæ häc ®−a vµo kÕ ho¹ch khai quËt trong n¨m 2006 nµy.
C¸c di tÝch ë §¨k N«ng nhÊt lµ ë §¨k R'lÊp tr−íc ®©y ®−îc xÕp vµo V¨n
ho¸ Bu«n TriÕt - v¨n ho¸ ph©n bè chñ yÕu ë cao nguyªn §¨k N«ng vµ vïng
tròng Kr«ng P¸ch - L¨k. V¨n ho¸ cña c− d©n sö dông cuèc vµ b«n h×nh h×nh
thang tõ ®¸ basalte, ®¸ ghÌ trßn cã lç thñng gi÷a, cïng víi ®å gèm ®Êt sÐt pha
c¸t, chÕ t¹o bµn xoay, ®é nung cao lµm nªn nåi, b¸t bång, vß; trang trÝ v¨n
thõng, v¨n ch¶i, v¨n kh¾c v¹ch kÕt hîp in Ên. C− d©n v¨n ho¸ Bu«n TriÕt lµ
nh÷ng ng−êi ®Þnh c−, lµm n«ng c¹nh hå hoÆc ven s«ng suèi, cã quan hÖ nhÊt
®Þnh víi c− d©n cæ ë l−u vùc s«ng §ång Nai vµ c− d©n tiÒn sö Campuchia.

116
 C¸c ®Þa ®iÓm kh¶o cæ ë tØnh §¨k N«ng

1. Th«n M−êi 7. V−ên ¤. Kiªn 13. V−ên ¤. Khoan

2. C¸nh Nam 8. V−ên ¤.§¨ng 14. Qu¶ng Trùc
3. Draisi 9. V−ên ¤. Hoan 15. Qu¶ng §iÒn
4. NghÜa Trang 10. V−ên ¤. Hoµ 16. Salux
5. Do·n V¨n 11. V−ên ¤. QuyÕt 17. Th«n T¸m
6. §åi Chî 12. V−ên ¤. Phó 18. §¾c T¬n

117
 C«ng cô ®¸ di chØ §¨k Wer C«ng cô ®¸ di chØ §¨k Wer

C«ng cô ®¸ di chØ Th«n T¸m §å ®¸ di chØ Th«n T¸m

118
C«ng cô ®¸ di chØ §åi NghÜa Trang C«ng cô ®¸ di chØ §åi NghÜa Trang

§å gèm §åi NghÜa Trang

C«ng cô ®¸ di chØ §åi NghÜa Trang

119
 §å gèm §åi NghÜa Trang §å gèm §åi NghÜa Trang

Cuèc ®¸ Draisi Cuèc ®¸ Qu¶ng Thµnh

(§¾c R'lÊp) (§¾c N«ng)

120
Cuèc ®¸ Th«n T¸m (§¾c N«ng) C«ng cô ®¸ §¾c T¬n (§¾c N«ng)

HiÖn vËt ®¸ §¾c T¬n (§¾c N«ng) C«ng cô ®¸ Qu¶ng Trùc (§¾c R'l©p)

121
 C«ng cô ®¸, gèm ®iÒu tra §¨k N«ng 2005 §å gèm ®iÒu tra §¨k N«ng n¨m 2005
C¸c ®Þa ®iÓm: Th¸c Lµo, Trung S¬n C¸c ®Þa ®iÓm: Th¸c Lµo, Trung S¬n
vµ Th«n S¸u vµ Th«n S¸u

122
 ch−¬ng 7

kh¶o cæ häc TØnh L©m §ång

L©m §ång lµ tØnh duy nhÊt ë T©y Nguyªn cã c¸c cuéc khai quËt di tÝch
kh¶o cæ häc lÞch sö. Trong tËp s¸ch nµy, chóng t«i dµnh thêi l−îng lín sè trang
®Ó tr×nh bµy kü c¸c ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc L©m §ång c¶ 2 giai
®o¹n: TiÒn sö vµ s¬ sö.
A. C¸c di tÝch kh¶o cæ häc tiÒn sö
I. C¸c ®Þa ®iÓm ®· khai quËt
Trªn ®Êt L©m §ång cho ®Õn nay ®· khai quËt 2 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc
thêi tiÒn sö, ®ã lµ di chØ Phï Mü (C¸t Tiªn) vµ di chØ Th«n Bèn, Gia L©m (L©m
Hµ). D−íi ®©y lµ kÕt qu¶ khai quËt 2 di chØ nµy.
1. Di chØ Phï Mü thuéc ®Þa phËn th«n Ba, x· Phï Mü, huyÖn C¸t Tiªn;
n»m ë ven bê t¶ ng¹n th−îng l−u s«ng §ång Nai, c¸ch trung t©m huyÖn lþ C¸t
Tiªn h¬n 1km. Di chØ ®−îc c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng L©m §ång
ph¸t hiÖn vµ ®µo th¸m s¸t n¨m 1996, khai quËt lÇn thø nhÊt vµo cuèi n¨m 1998,
víi diÖn tÝch 98m2 (hè 1 lµ 63m2, hè 2 lµ 35m2) 84 .
§Þa tÇng di chØ cã c¸c líp (tõ trªn xuèng) nh− sau: Líp canh t¸c cã mµu
n©u sÉm, dµy trung b×nh 25cm ë trªn vµ tiÕp d−íi lµ ®Êt phï sa cã mµu n©u dµy
trung b×nh 35cm. Líp v¨n ho¸, ®Êt mµu n©u ®en, cÊu t¹o bëi ®Êt phï sa lÉn than
tro vµ c¸c hiÖn vËt kh¶o cæ, líp nµy dµy trung b×nh kho¶ng 20 - 25cm. Tæng sè
thu ®−îc 16 hiÖn vËt ®¸ vµ 116 hiÖn vËt ®Êt nung. Cã lÏ ®©y lµ di chØ cã tû lÖ
hiÖn vËt ®Êt nung cao nhÊt T©y Nguyªn. VÒ di vËt sÏ tr×nh bµy ë môc sau. Sinh
thæ lµ ®Êt phï sa cã mµu n©u vµng.
HiÖn vËt ®¸ cã 16 tiªu b¶n, gåm c¸c lo¹i: Khu«n ®óc ®ång 9 tiªu b¶n,
trong ®ã 1 chiÕc lo¹i nhiÒu mang vµ 8 chiÕc 2 mang. Khu«n nhiÒu mang lµm tõ
sa th¹ch, khu«n ®óc vËt cã mòi nhän, mang khu«n dµi 5,5cm, réng 6,5cm, dµy
2,4cm. Khu«n hai mang cã chiÕc lµm tõ ®¸ c¸t, cã d¹ng mét nöa h×nh trô bæ
däc, chiÒu dµi 13,3cm, réng 6,5cm, dµy 2,3cm, vËt ®óc lµ 1 chiÕc r×u cã 2 c¹nh
®Òu cong lâm, ®èc t−¬ng ®èi ph¼ng. PhÇn ®èc r×u cã trang trÝ mét con chån, hai
bªn gãc cã hoa v¨n gÇn vßng trßn, cã ®−êng xuyªn gi÷a lµ mòi nhän lµ gãc r×u.
§Æc biÖt ng−êi x−a t¹o ra ®Ëu giãt ë phÇn r×a cña l−ìi r×u.
Bµi mµi cã 4 chiÕc, ®iÓn h×nh lµ chiÕc mang ký hiÖu 18.PM.H1(1): 30,
b»ng ®¸ c¸t, vÕt sö dông nhiÒu, vÕt mµi h¬i lâm, kÝch th−íc dµi 10,4cm, réng
8,2cm, dµy 2,2cm. R×u ®¸ cã 2 chiÕc ®Òu ë trong hè 1. ChiÕc thø nhÊt, r×u tø
gi¸c, ký hiÖu 48.PM.H1(1): 21 cã mµu x¸m xanh, ®−îc chÕ t¸c tõ ®¸ basalte, ë
mét mÆt ®−îc mµi nh½n, mÆt kia ë mét r×a c¹nh bÞ vì, phÇn ®èc vµ r×a c¹nh kia

TrÇn Quý ThÞnh, TrÞnh Sinh, Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn S¬n Ka, Ph¹m Minh HuyÒn.
84

Khai quËt di chØ Phï Mü, C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM …1999, tr. 279-280.

123
bÞ vì mét miÕng lín. R×u dµi 8,0cm, réng 3,9cm, dµy 2,6cm. Chµy cã 1 chiÕc,
ký hiÖu 98.PM.H1(2): 46 lµm tõ ®¸ cuéi h×nh trô, mét ®Çu ®· bÞ vì, ®Çu kia cã
vÕt sö dông; chµy dµi 7,5cm, dµy 3,7cm.
§å ®Êt nung cã 116 tiªu b¶n víi c¸c lo¹i: Bµn xoa ®Ëp ®å gèm cã 95
chiÕc (chiÕm 81,7% tæng sè hiÖn vËt gèm). Bµn ®Ëp gèm ®Òu cã h×nh chãp côt,
®Çu trªn nhá dïng lµm tay cÇm, ®Çu d−íi bÌ ra nh− chiÕc b¸nh dµy, ë ®Çu phÇn
phÝa tay cÇm th−êng cã lç. Toµn bé c¸c hiÖn vËt ®Òu kh«ng trang trÝ hoa v¨n.
ChiÕc mang ký hiÖu 98.PM. H1(1): 32 cßn nguyªn vÑn, tay cÇm h×nh chãp côt
dµi, phÝa d−íi loe ra nh− h×nh nãn, cã xuyªn lç ë phÇn gi÷a tay cÇm, kh«ng hoa
v¨n, gèm th« mµu ®á; th©n dµi 9,0cm ®−êng kÝnh lín nhÊt 6,5cm. Di vËt nµy cã
thÓ liªn quan ®Õn viÖc ®Ëp, xoa khi chÕ t¹o ®å gèm.
Däi xe sîi cã 11 chiÕc (ë hè 1cã 10 chiÕc) ®Òu cã h×nh chãp côt víi c¸c
®é cao kh¸c nhau vµ ®Òu kh«ng ®−îc trang trÝ hoa v¨n. Cã chiÕc lµm b»ng ®Êt
nung pha nhiÒu c¸t, mµu hång nh¹t; cã chiÕc h×nh chãp côt ®¸y ph¼ng, cã lç
xuyªn t©m, ®−êng kÝnh trªn 2,0cm, ®−êng kÝnh d−íi 3,2cm, cao 1,1cm. Cã
chiÕc ®−êng kÝnh trªn 2,4cm, ®−êng kÝnh d−íi 3,0cm, cao 2,1cm. Däi se sîi kh¸
phæ biÕn trong c¸c di chØ kh¶o cæ hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång thau ë c¸c tØnh
Gia Lai, Kon Tum vµ §¨k L¨k.
Con dÊu cã 1 chiÕc, lµm b»ng ®Êt nung pha c¸t mµu hång x¸m, cã d¸ng
nöa h×nh cÇu, mÆt d−íi gÇn ph¼ng, trßn ®−îc trang trÝ hoa v¨n h×nh xo¾n èc
trßn; ®−êng kÝnh lín nhÊt 2,5cm, cao 1,7cm. VÒ hoa v¨n xo¾n èc cã nÐt gÇn víi
con dÊu ®Êt nung trong v¨n ho¸ Hoa Léc (Thanh Ho¸).
B¸t cã 1 chiÕc cßn nguyªn vÑn, mµu n©u h¬i ®á, lµm b»ng gèm th« pha
nhiÒu c¸t, b¸t ®−êng kÝnh miÖng 19,0cm, cao 6,9cm. HiÖn vËt gèm h×nh sõng
bß (cµ rµng) cã 1 chiÕc, lµm tõ gèm th« cã mµu x¸m nh¹t, h×nh d¸ng h¬i gièng
sõng bß, rçng bªn trong, ®Çu gÇn nhän; th©n dµi 5,2cm, ®−êng kÝnh 2,5cm;
®−êng kÝnh lç 1,3cm, tr«ng gièng cµ rµng cña c− d©n miÒn §«ng Nam Bé.
Gèm h×nh qu¶ bÇu cã 1 chiÕc, cã h×nh gièng qu¶ bÇu, th©n gÇn h×nh cÇu,
rçng ë trong, phÇn ®Çu nh« ra h×nh chãp, gèm th« pha nhiÒu c¸t, mµu ®á x¸m.
Th©n dµi 6,6cm, ®−êng kÝnh lín nhÊt 4,2cm, ®−êng kÝnh lç 1,3cm. Nghiªn gèm
cã 1 chiÕc, mµu vµng sÉm; ®−êng kÝnh 4,2cm, ®−êng kÝnh lç 2,0cm, cao 2,7cm.
Bi gèm cã 2 viªn, mµu hång nh¹t, lµm b»ng ®Êt nung pha nhiÒu c¸t, ®−êng kÝnh
2,2cm.
Ngoµi sè hiÖn vËt trªn ®©y, ë hai hè khai quËt cßn thu ®−îc 28.850 m¶nh
gèm. Nh÷ng m¶nh gèm nµy ®−îc chÕ t¹o ë kü thuËt pha chÕ ®Êt sÐt kh¸ kü, lo¹i
h×nh chñ yÕu lµ b¸t, nåi vµ b×nh, rÊt Ýt ®−îc trang trÝ, ®é nung kh¸ cao, cã thÓ
®−îc lµm tõ kü thuËt bµn xoay. Nh÷ng ng−êi khai quËt cho r»ng, di tÝch Phï Mü
cã niªn ®¹i vµo kho¶ng trªn d−íi 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay, t−¬ng ®−¬ng víi
c¸c di tÝch C¸i L¨ng, C¸i V¹n ph©n bè ë h¹ l−u s«ng §ång Nai.
Th¸ng 7 - 2006, c¸n bé Trung t©m Nghiªn cøu kh¶o cæ häc thuéc ViÖn
Khoa häc x· héi vïng Nam Bé vµ B¶o tµng L©m §ång t¸c khai quËt lÇn thø 2 di

124
chØ Phï Mü, do TS. Bïi ChÝ Hoµng phô tr¸ch. Tæng diÖn tÝch khai quËt lÇn thø
hai lµ 224m2, chia thµnh 4 hè, ngoµi ra cßn ®µo 7 hè th¸m s¸t ®Ó x¸c minh
ph¹m vi di tÝch 85 .
§Þa tÇng di chØ cã 4 líp (tõ trªn xuèng) nh− sau: Líp canh t¸c cã mµu
n©u x¸m, dµy trung b×nh 20cm, kh«ng cã di vËt kh¶o cæ. Líp ®Êt phï sa båi tô
cã mµu n©u sÉm, h¹t mÞn, ch¾c, dµy trung b×nh 65 - 75cm. Líp v¨n ho¸, ®Êt phï
sa mµu n©u ®en, t¬i xèp, lÉn than tro vµ c¸c hiÖn vËt kh¶o cæ nh− ®å ®Êt nung,
m¶nh gèm, m¶nh khu«n ®óc, ®å trang søc, ®å ®¸, ®å ®ång. Líp nµy dµy trung
b×nh kho¶ng 12 - 25cm. DÊu vÕt c− tró cã chç tËp trung, cã n¬i th−a thít. Sinh
thæ lµ ®Êt phï sa cæ s«ng §ång Nai, cã mµu n©u vµng sÉm, loang læ nh÷ng ®èm
sÐt mµu n©u sÉm. BÒ mÆt sinh thæ hè khai quËt trung b×nh 120 - 140cm.
HiÖn vËt thu ®−îc trong hè khai quËt gåm ®å ®¸, ®å ®ång vµ ®å gèm.
§å ®¸ cã 31 tiªu b¶n (10 khu«n ®óc, 12 r×u b«n ®¸, 2 bµn mµi, 4 h¹t
chuçi h×nh ®èt tróc ®¸ cornelian, 1 h¹t chuçi h×nh trô ®¸ nephrite, 1 h¹t chuçi
h×nh cÇu vµ 1 vßng tay mÆt c¾t ngang h×nh ch÷ T ®¸ mµu tr¾ng). §å ®ång cã 1
r×u ®ång cã häng tra c¸n, cßn nguyªn vÑn ë hè H4.
§å gèm cã 1 t« lín, 1 ©u, 43 bµn xoa gèm, 11 däi xe chØ vµ 6.246 m¶nh
gèm. Trong 6.246 m¶nh, chia theo mµu s¾c mÆt gèm cã 5.813 m¶nh mµu vµng,
105 m¶nh mµu n©u, 164 m¶nh mµu ®á vµ 153 m¶nh mµu ®en. Ph©n chia vÒ
x−¬ng gèm cã 3.520 m¶nh mµu ®en, 439 m¶nh gèm x¸m tr¾ng, 1.617 m¶nh
mµu n©u, 607 m¶nh mµu ®en vµ 80 m¶nh mµu ®á.
VÒ s−u tËp hiÖn vËt Phï Mü, nh÷ng ng−êi khai quËt ®−a ra mét vµi nhËn
xÐt, so s¸nh nh− sau: Nh÷ng bµn xoa ®å gèm Phï Mü rÊt gièng víi di vËt cïng
lo¹i trong c¸c di chØ Suèi Linh, C¸i L¨ng (§ång Nai). Nh÷ng c«ng cô lao ®éng
b»ng ®¸, nh÷ng khu«n ®óc r×u ®ång, nh÷ng chiÕc r×u ®ång vµ c¸c lo¹i h×nh ®å
trang søc b»ng ®¸ b¸n quý chÕ t¹o víi kü thuËt cao, ph¶n ¸nh mèi quan hÖ víi
c− d©n h¹ l−u s«ng §ång Nai nh− Dèc Chïa (B×nh D−¬ng) vµ B−ng B¹c (Bµ RÞa
- Vòng Tµu). NÐt ®Æc thï trong sè khu«n ®óc Phï Mü lµ sù cã mÆt khu«n
chuyªn ®óc vËt mang ý nghÜa nghi lÔ.
Theo nh÷ng ng−êi khai quËt, c− d©n Phï Mü c− tró trªn mét b·i båi ven
s«ng §ång Nai, tr¶i dµi 200m däc theo s«ng, c¸ch bê s«ng hiÖn nay chõng 10m
víi diÖn tÝch kho¶ng 8.000m2. Phï Mü cßn lµ x−ëng chÕ t¹o ®å ®ång vµ gèm t¹i
chox, chøng cø lµ sù cã mÆt rÊt nhiÒu c¸c khu«n ®óc ®ång, c¸c khèi sa th¹ch
c¸c ph¸c vËt khu«n, cïng bµn xoa gèm vµ than tro, ®Êt ch¸y. Tuy nhiªn Phï Mü
lµ c«ng x−ëng nhá, ch−a mang tÝnh chuyªn ho¸ râ rÖt. Cïng víi tæ hîp khai
quËt n¨m 1998 vµ ®èi s¸nh víi c¸c di tÝch niÒn §«ng Nam Bé, nh÷ng ng−êi
khai quËt cho r»ng, Phï Mü cã niªn ®¹i 2.200 - 2.500 n¨m c¸ch ngµy nay. Cã

85
Bïi ChÝ Hoµng. B¸o c¸o s¬ bé kÕt qu¶ ®iÒu tra, th¸m s¸t vµ khai quËt mét sè di tÝch trong
®Þa bµn huyÖn C¸t Tiªn. T− liÖu ViÖn KHXH vïng Nam Bé, Tp. Hå ChÝ Minh, 2006. Xem
thªm §µo Linh C«n. Ho¹t ®éng kh¶o cæ häc cña Trung t©m nghiªn cøu kh¶o cæ häc, ViÖn
KHXH vïng Nam Bé. NPHM… 2006.
125
thÓ ®Æt Phï Mü cïng b×nh tuyÕn víi c¸c di tÝch thêi ®¹i kim khÝ miÒn §«ng
Nam Bé nh− Dèc Chïa, C¸i V¹n, C¸i L¨ng… ë vµo giai ®o¹n cuèi thêi ®¹i
®ång thau ®Çu thêi ®¹i s¾t sím.
2. Di chØ Th«n Bèn, x· Gia L©m, huyÖn L©m Hµ n»m trªn mét gß ®Êt
réng chõng 16.000m2, kÑp gi÷a c¸c khóc cong cña suèi Cam Ly (th−îng), cã
to¹ ®é: 11048'694" vÜ B¾c vµ 108019'369" kinh §«ng, víi ®é cao tuyÖt ®èi lµ
888,5m. Di chØ ®−îc c¸n bé Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ph¸t hiÖn n¨m
2005 vµ Tr−êng phèi hîp víi ViÖn Kh¶o cæ häc vµ Së V¨n ho¸ th«ng tin L©m
§ång khai quËt 52m2 vµo th¸ng 4 - 2006, d−íi sù chñ tr× cña Th.S. TrÇn V¨n
B¶o. Trong thêi gian khai quËt cßn ph¸t hiÖn míi 5 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ tiÒn sö 86 .
Di chØ Th«n Bèn cã ®Þa tÇng kh«ng dµy l¾m, ®−îc chia thµnh 3 líp (tõ
trªn xuèng) nh− sau: Líp canh t¸c dµy 15 - 20cm, ®Êt basalte lÉn sÐt vµ c¸t mµu
x¸m ®en, cã mét sè hiÖn vËt ®¸ lÉn vµo nh− m¶nh t−íc, ph¸c vËt. Líp v¨n ho¸
dµy trung b×nh 30 - 35cm, ®Êt basalte mµu n©u sÉm, chøa nhiÒu hiÖn vËt kh¶o
cæ. Ngo¹i trõ nh÷ng bån ®µo cµ phª, tÇng v¨n ho¸ di chØ hÇu nh− nguyªn vÑn (in
situ). Sinh thæ lµ ®Êt basalte mµu n©u sÉm, kh¸ thuÇn, kh«ng cã di tÝch vµ di vËt
kh¶o cæ. Do diÖn tÝch ®µo nhá nªn ch−a ph¸t hiÖn ®−îc c¸c di tÝch nh− bÕp, mé
t¸ng. T¹i ®©y ®· lÊy c¸c mÉu ®Ó ph©n tÝch bµo tö phÊn hoa vµ niªn ®¹i C14.
HiÖn vËt thu ®−îc trong lÇn khai quËt nµy gåm ®å ®¸ vµ gèm. §å gèm Ýt,
chñ yÕu lµ gèm th« cÊu t¹o tõ ®Êt sÐt pha c¸t, lo¹i h×nh nåi vµ b¸t víi thµnh gèm
máng, ®é nung thÊp, nÆn tay vµ Ýt khi trang trÝ hoa v¨n.
§å ®¸ thu ®−îc 7.860 tiªu b¶n. Trong ®ã cã 251 hiÖn vËt cã vÕt chÕ t¸c
lÇn 2 cña con ng−êi vµ 7.609 phÕ vËt, kh«ng ®−îc gia c«ng chÕ t¸c lÇn 2 cña
con ng−êi.
Trong 251 hiÖn vËt cã c¸c lo¹i h×nh: 14 r×u ®¸, 98 ph¸c vËt r×u, 26 h¹ch
®¸, 24 c«ng cô m¶nh t−íc, 10 bµn mµi, 1 c−a, 2 hßn ghÌ, 8 viªn ®¸ ghÌ trßn, 8
m¶nh vßng, 2 viªn ®¸ in h×nh l¸ c©y vµ c¸c di vËt kh¸c. §¸ng chó ý lµ r×u vµ
ph¸c vËt r×u ë ®©y ®Òu lµ lo¹i r×u tø gi¸c, kÝch th−íc nhá, kh«ng cã r×u cã vai.
Trong 7.609 m¶nh t−íc cã 6.858 m¶nh lµ ®¸ opal, 513 m¶nh ®¸ basalte,
123 m¶nh ®¸ phtanite vµ 115 m¶nh ®¸ kh¸c. §¸ng chó ý cã tíi 90,2% m¶nh
t−íc lµ ®¸ opal, trong ®ã 67,78% cã kÝch th−íc tõ 1,5cm ®Õn 5,0cm.
Sù cã mÆt cña nh÷ng l−ìi r×u ®¸ vµ ®å gèm, c«ng cô m¶nh t−íc, bµn mµi
®· qua sö dông vµ cïng than tro trong tÇng v¨n ho¸ x¸c nhËn: §éi S¸u lµ n¬i c−
tró cña ng−êi nguyªn thuû. Nh−ng vÕt tÝch than tro Ýt, hiÖn vËt qua sö dông nhÊt
lµ gèm hiÕm hoi cho thÊy ®©y lµ n¬i c− tró t¹m thêi, theo thêi vô vµ ng¾n ngµy.
Sù cã mÆt víi sè l−îng lín nh÷ng ph¸c vËt r×u tø gi¸c, phÕ liÖu m¶nh
t−íc, cïng h¹ch ®¸ vµ hßn ghÌ cïng víi sù v¾ng mÆt cña h¹ch lín, mÆt ngoµi
cßn patine phong ho¸ ®· x¸c nhËn r»ng ®©y lµ x−ëng gia c«ng chÕ t¹o r×u tø

86
TrÇn V¨n B¶o vµ nnk. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Th«n Bèn (L©m §ång). NPHM… 2006.
126
gi¸c b»ng ®¸ opal. Do sè l−îng ph¸c vËt vµ m¶nh t−íc chiÕm tû lÖ ¸p ®¶o nªn
cã thÓ nghÜ r»ng tÝnh chÊt x−ëng ë ®©y tréi h¬n c− tró.
Còng xin nãi thªm, trong thêi gian khai quËt, c¸c nhµ kh¶o cæ ®· t×m
thÊy xung quanh di chØ Th«n Bèn mét sè ®Þa ®iÓm kh¸c, mçi ®Þa ®iÓm cã lo¹i
h×nh di vËt kh¸c nhau, ph¶n ¸nh mét trong nh÷ng kh©u qu¶ quy tr×nh khai th¸c,
chÕ t¹o vµ sö dông kh¸c nhau. B−íc ®Çu nghiªn cøu c¸c di tÝch nµy cã thÓ dù
®o¸n: §Þa ®iÓm Gan Thi lµ n¬i khai th¸c ®¸ opal; c¸c ®Þa ®iÓm Th«n Bèn 1 (RÉy
«ng ThuËn), Th«n Bèn 3 (RÉy «ng Nguyªn), Th«n Bèn 4 (RÉy «ng C¸n) vµ ®Þa
®iÓm Th«n Bèn lµ di chØ x−ëng (võa c− tró võa chÕ t¸c), cßn di chØ rÉy Th«n
Bèn 2 (rÉy «ng Thuû) lµ n¬i c− tró.
C¸c c− d©n tiÒn sö kÓ trªn ®Òu ®Þnh c− trong ®Þa h×nh kh¸ ®Æc biÖt, ®ã lµ
hiÖn t−îng suèi Camly bao trßn toµn bé tõng di chØ, t¹o xung quanh mçi di chØ
mét bøc hµo tù nhiªn. Nh÷ng c− d©n nµy cã mèi liªn hÖ víi nhau lµ râ rµng bëi
sù thèng nhÊt vµ æn ®Þnh cao vÒ ®å ®¸ vµ gèm, cã sù ph©n c«ng lao ®éng nhÊt
®Þnh gi÷a c¸c lµng vµ cã sù chuyªn ho¸ trong kh©u gia c«ng chÕ t¹o r×u tø gi¸c
b»ng ®¸ opal. DiÖn tÝch khai quËt vµ th¸m s¸t c¸c di tÝch ë huyÖn L©m Hµ cßn
rÊt khiªm tèn nh−ng ®· cho thÊy mét nguån sö liÖu v« cïng quý gi¸, quan träng
vµ ®Çy hÊp dÉn. Ch¾c ch¾n c¸c di tÝch nµy sÏ ®−îc khai quËt trong t−¬ng lai.
II. C¸c ®Þa ®iÓm tiÒn sö ®iÒu tra, th¸m s¸t
Ngoµi 2 ®Þa ®iÓm ®· khai quËt, ë L©m §ång ®Õn nay ®· ph¸t hiÖn, th¸m
s¸t mét sè ®Þa ®iÓm kh¶o cæ thêi tiÒn sö. D−íi ®©y lµ th«ng tin s¬ bé vÒ c¸c ®Þa
®iÓm ®ã.
- §Þa ®iÓm Nói §Çu Voi (gäi t¾t lµ Nói Voi): Th¸ng 5 - 2003, ®oµn c¸n
bé ViÖn Kh¶o cæ häc víi sù tham gia cña GS. TrÇn Quèc V−îng ®· tiÕn hµnh
kh¶o s¸t di tÝch Nói Voi, th«n Phó Th¹nh, x· Hîp Th¹nh, huyÖn §øc Träng,
tØnh L©m §ång 87 . Di chØ cã to¹ ®é 108015'17" kinh §«ng vµ 13005'23" vÜ B¾c.
Di tÝch Nói §Çu Voi do Ng« TuÊn C−êng ph¸t hiÖn n¨m 2001. Cho ®Õn
nay ®· cã mét sè ®oµn ®Õn kh¶o s¸t, thu thËp hiÖn vËt vµ c«ng bè vÒ ®Þa ®iÓm
nµy. §ît kh¶o s¸t 2003 ®· tiÕn hµnh ë 2 ®iÓm trªn thÒm cæ bê ph¶i suèi §Çu
Voi: §iÓm 1 (gÇn cöa rõng), ®iÓm 2 lµ rÉy trång b¾p cña «ng NguyÔn TiÕn. T¹i
®iÓm 1 thu thËp ®å ®¸ ghÌ ®Ïo lµm tõ basalte nh− chopper, c«ng cô m¶nh t−íc
vµ m¶nh t−íc. T¹i ®iÓm 2, ngoµi c¸c chÕ phÈm trªn, cßn ph¸t hiÖn ®−îc 1 h¹ch
®¸ lµm tõ ®¸ opal. Tr−íc ®ã t¹i ®©y, «ng NguyÔn TiÕn ®· ph¸t hiÖn 1 cuèc, 1 r×u
tø gi¸c ®Òu lµm tõ ®¸ opal, mµi toµn th©n nh−ng cßn vÕt ghÌ ®Ïo. §©y lµ di vËt
mang ®Æc tr−ng hËu kú ®¸ míi.
Kh«ng kÓ di vËt hËu kú ®¸ míi, ®Õn nay ë Nói Voi ®· cã h¬n 80 tiªu b¶n
®¸ ghÌ ®Ïo (s−u tËp Ng« TuÊn C−êng h¬n 50 tiªu b¶n, B¶o tµng L©m §ång 20
tiªu b¶n, Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t 4 tiªu b¶n vµ s−u tËp cña ViÖn Kh¶o
cæ 9 tiªu b¶n). B−íc ®Çu kh¶o s¸t cho thÊy 10 trong sè 80 tiªu b¶n lµ c«ng cô
lao ®éng, gåm c¸c lo¹i h×nh: C«ng cô chÆt th« (chopper) cã 3 tiªu b¶n, mang
87
TrÇn Quèc V−îng vµ nnk. 2003. §· dÉn.

127
c¸c ký hiÖu: 03.NV: 1, 03.NV: 2 vµ 03. NV: 3. C«ng cô chÆt th« (chopping -
tool) cã 1 tiªu b¶n, ký hiÖu 03.NV.§T:10. C«ng cô m¶nh t−íc cã 6 tiªu b¶n,
mang c¸c ký hiÖu: 03.NV.ST: 5, 03.NV.§T: 6, 03.NV: 9, 03.NV.ST: 8 vµ 03.
NV.BT: 12. Ngoµi ra, ë Nói Voi cßn nhiÒu h¹ch ®¸, m¶nh t−íc víi kü thuËt ghÌ
®Ïo kh¸ th« s¬.
NhËn xÐt: §Þa ®iÓm Nói Voi cã 2 s−u tËp c«ng cô víi ®Æc ®iÓm chÊt liÖu,
lo¹i h×nh, kü thuËt chÕ t¸c kh¸c nhau vµ cã niªn ®¹i kh¸c nhau.
- Nh÷ng chopper, chopping - tool vµ n¹o c¾t ®Òu ®−îc lµm tõ basalte, kü
thuËt ghÌ ®Ïo th« s¬, ghÌ mét hoÆc hai mÆt, mét sè cã dÊu tu chØnh, t¹o r×a l−ìi
zÝch z¾c. VÒ h×nh d¸ng vµ kü thuËt chÕ t¸c, nh÷ng c«ng cô nµy kh¸c h¼n víi tæ
hîp c«ng cô cuéi hËu kú ®¸ cò hiÖn biÕt ë n−íc ta nh− S¬n Vi; kh¸c víi s−u tËp
®¸ cò Xu©n Léc (§ång Nai), n¬i tån t¹i c«ng cô ghÌ hai mÆt ®iÓn h×nh. S−u tËp
®å ®¸ Nói Voi cã nÐt gÇn víi Nói §ä (Thanh Ho¸) ë chÊt liÖu basalte, song kÝch
th−íc nhá nh¾n h¬n, h×nh d¸ng æn ®Þnh h¬n, kü thuËt ghÌ ®Ïo tiÕn bé h¬n. Cã
nhiÒu kh¶ n¨ng, Nói Voi cã niªn ®¹i ®¸ cò, nÕu kh«ng nãi lµ ®¸ cò s¬ kú.
- Cuèc vµ r×u tø gi¸c Nói Voi cã ®Æc tr−ng h×nh th¸i - kü thuËt häc kh¸c
vµ tiÕn bé h¬n s−u tËp ®å ®¸ ghÌ ®Ïo nãi trªn, thuéc hËu kú ®¸ míi, niªn ®¹i
kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay. Sù cã mÆt cña h¹ch ®¸ opal ë Nói Voi cho
thÊy cã kh¶ n¨ng t×m thÊy di chØ - x−ëng hËu kú ®¸ míi ë L©m §ång. Còng xin
nãi thªm, c¸ch Nói Voi kh«ng xa, ng−êi ta còng ®· ph¸t hiÖn ®−îc mét sè r×u tø
gi¸c, ®ôc, hßn nghiÒn, hoa tai b»ng ®¸... niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi.
- Tõ n¨m 2003 ®Õn nay, c¸n bé Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ®· ph¸t
hiÖn ®−îc 3 r×u mµi l−ìi ë 33 ®Þa ®iÓm kh¸c nhau: mét ë thung lòng T×nh Yªu
(thµnh phè §µ L¹t) (2003), mét ë x· Linh §Çm, huyÖn Di Linh (2005) vµ mét ë
x· Gia l©m, huyÖn L©m Hµ (n¨m 2006). Nh÷ng r×u mµi l−ìi nµy th−êng lµm tõ
viªn cuéi h×nh trô bÇu dôc, toµn th©n kh«ng cã vÕt ghÌ ®Ïo, chØ mµi r×a l−ìi. VÒ
h×nh d¸ng vµ kü thuËt nh÷ng c«ng cô nµy gîi l¹i r×u mµi l−ìi v¨n ho¸ B¾c S¬n
(L¹ng S¬n), mét lo¹i h×nh ®Æc tr−ng cho s¬ kú ®¸ míi, niªn ®¹i c¸ch ®©y chõng
8.000 n¨m.
Nh÷ng ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc nãi trªn cã ý nghÜa quan träng, x¸c nhËn sù
cã mÆt cña nhiÒu líp c− d©n thêi tiÒn sö ë L©m §ång. Trong ®ã, s−u tËp ®å ®¸
ghÌ ®Ïo Nói §Çu Voi lµ líp c− d©n ®Çu tiªn, cæ nhÊt ®−îc biÕt hiÖn nay ë tØnh
nµy. Trong t−¬ng lai, chóng ta cÇn tæ chøc ®iÒu tra c¬ b¶n Nói Voi, tr−íc m¾t
tËp trung lµm râ quy m«, tÝnh chÊt, niªn ®¹i cña ®Þa ®iÓm Nói Voi ®Ó ®−a vµo
qu¶n lý, b¶o vÖ vµ khai th¸c phôc vô nghiªn cøu lÞch sö vµ du lÞch.
Vµo th¸ng 3 - 1995, Ph¹m §øc M¹nh ®· ph¸t hiÖn mét sè c«ng cô ®¸ ë
c¸c ®Þa ®iÓm: §åi Giµng, Tµ Liªng vµ L¹c Xu©n. Nh÷ng c«ng cô nµy ®−îc xÕp
vµo thêi ®¹i ®¸ cò hËu kú, thuéc v¨n ho¸ S¬n Vi 88 . D−íi ®©y tr×nh bµy tãm t¾t
tõng ®Þa ®iÓm.

88
Ph¹m §øc M¹nh. Nh÷ng c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo ®Çu tiªn thuéc hËu kú ®¸ cò cña nam T©y
Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc, sè 4-1995, tr.15-24.

128
 - §Þa ®iÓm §åi Giµng (cßn gäi §åi Ma), th«n §¹i Lµo, x· Léc Ch©u,
huyÖn B¶o Léc. Di tÝch ®−îc ph¸t hiÖn th¸ng 3 - 1995. Di tÝch c¸ch hè khai quËt
mé cæ §¹i Lµo kho¶ng 30m, ®· t×m thÊy 1 c«ng cô ®¸ cuéi h×nh “mói cam” dµi
10,5cm, réng 5,2cm, dµy 3,7cm, gãc l−ìi 60 - 700. Ngoµi ra cßn 1 m¶nh t−íc cã
dÊu gia c«ng.
- §Þa ®iÓm Tµ Liªng lµ mét thung lòng cæ, n»m kÑp gi÷a 2 nói mang tªn
Tµ Quay vµ Potsalay, thuéc ®Þa phËn th«n 6, x· §¹ §ên, huyÖn L©m Hµ. Di tÝch
n»m phÝa T©y s«ng §¹ §ên. Di tÝch ®−îc ph¸t hiÖn th¸ng 3 - 1995. Trªn mét sè
gß nhá thu l−îm ®−îc 3 c«ng cô ghÌ ®Ïo vµ 7 m¶nh t−íc.
- §Þa ®iÓm L¹c Xu©n II còng lµ mét ®åi cã mé cæ bÞ ®µo ph¸ nghiªm
träng, thuéc Êp L¹c Xu©n II, c¸ch ®Ëp §a Nhin kho¶ng 5km vÒ phÝa §«ng B¾c.
D−íi ch©n mét gß mé, trong ®èng ®¸ cuéi ®· thu l−îm ®−îc 1 c«ng cô vµ 3
m¶nh t−íc.
Mïa ®iÒn d· 2006, mét lo¹t ®Þa ®iÓm tiÒn sö ë khu vùc x· Gia L©m,
huyÖn L©m Hµ (L©m §ång) ®−îc ph¸t hiÖn vµ th¸m s¸t. KÕt qu¶ nghiªn cøu
b−íc ®Çu cho thÊy, c¸c di chØ nµy ph©n bè liÒn nhau, cã quan hÖ víi nhau qua
®Æc tr−ng di vËt ®¸ vµ ®å gèm. §å ®¸ ë c¸c giai ®o¹n ph¶n ¸nh c¸c c«ng ®o¹n
kh¸c nhau cña mét chu tr×nh chÕ t¸c r×u tø gi¸c b»ng ®¸ opal 89 . D−íi ®©y lµ
nh÷ng t− liÖu vÒ c¸c ph¸t hiÖn ®ã.
- §Þa ®iÓm Th«n Bèn 1 (rÉy «ng ThuËn), x· Gia L©m, L©m Hµ ®−îc c¸n
bé Khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ph¸t hiÖn 4 - 2006. Di chØ cã to¹ ®é:
11048'798" vÜ B¾c vµ 108019'571" kinh §«ng, víi ®é cao tuyÖt ®èi lµ 903,7m,
diÖn tÝch réng1.800m2, ®−îc ®µo 3 hè th¸m s¸t. HiÖn vËt ®¸ trong c¸c hè th¸m
s¸t nµy kh«ng nhiÒu. Thu l−îm trªn mÆt ®−îc 4 ph¸c vËt r×u, 2 m¶nh t−íc tu
chØnh, 6 phiÕn t−íc vµ 142 m¶nh t−íc ®¸ opal. HiÖn ch−a t×m thÊy ®å gèm.
- §Þa ®iÓm Th«n Bèn 2 (rÉy «ng Thuû), x· Gia L©m, L©m Hµ ®−îc c¸n
bé Khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ph¸t hiÖn 4 - 2006. Di chØ réng
1200m2, cã to¹ ®é: 11049'059" vÜ B¾c vµ 108019'76" kinh §«ng, víi ®é cao
tuyÖt ®èi lµ 893m ®· ®µo 1 hè th¸m s¸t. HiÖn vËt trong hè th¸m s¸t 125 m¶nh
gèm th«, trªn mÆt di chØ thu ®−îc 23 m¶nh t−íc ®¸ opal vµ 45 m¶nh gèm.
- §Þa ®iÓm Th«n Bèn 3 (rÉy «ng Nguyªn), x· Gia L©m, L©m Hµ ®−îc c¸n
bé Khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ph¸t hiÖn 4 - 2006. Di chØ cã to¹ ®é:
11048'98" vÜ B¾c vµ 108019'57" kinh §«ng, víi ®é cao tuyÖt ®èi lµ 901m, diÖn
tÝch réng 8.000m2. Thu l−îm trªn mÆt ®−îc rÊt nhiÒu m¶nh t−íc ®¸ opal vµ ®å
gèm. Trong sè ®å gèm ë ®©y ®¸ng chó ý lµ cã 16 m¶nh gèm th«, x−¬ng mµu
hång, cã líp ¸o máng, kh«ng hoa v¨n.
- §Þa ®iÓm Th«n Bèn 4 (rÉy «ng C¸n), x· Gia L©m, L©m Hµ ®−îc c¸n bé
Khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ph¸t hiÖn 4 - 2006. Di chØ cã to¹ ®é:
11048'671" vÜ B¾c vµ 108019'371" kinh §«ng, víi ®é cao tuyÖt ®èi lµ 893m,

89
Phan Thanh Toµn vµ nnk. KÕt qu¶ ®iÒu tra kh¶o cæ ë L©m Hµ (L©m §ång). NPHM…2006.

129
diÖn tÝch réng 400m2. T¹i ®©y ®· thu l−îm trªn mÆt ®−îc 32 m¶nh t−íc ®¸ opal
vµ mét sè m¶nh gèm th«.
- §Þa ®iÓm Gan Thi, x· Gia L©m, L©m Hµ ®−îc c¸n bé Khoa LÞch sö,
Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ph¸t hiÖn 4 - 2006. Di chØ cã to¹ ®é: 11048'780" vÜ B¾c
vµ 108019'575" kinh §«ng, víi ®é cao tuyÖt ®èi lµ 907m, diÖn tÝch réng
1.000m2. Trªn v¸ch ta luy ®· thu ®−îc kh¸ nhiÒu h¹ch ®¸, m¶nh t−íc ®¸ opal,
kÝch th−íc lín, phong ho¸ mÆt ngoµi víi patin dµy, kh«ng t×m thÊy ®å gèm vµ
vÕt tÝch c− tró. Cã nhiÒu kh¶ n¨ng ®©y lµ n¬i khai th¸c nguyªn liÖu ®¸ opal.
§Çu n¨m 2006, c¸n bé vµ sinh viªn Ban Kh¶o cæ, Tr−êng §¹i häc KHXH
Tp. Hå ChÝ Minh ®· ph¸t hiÖn mät sè ®Þa ®iÓm quanh khu vùc hå TuyÒn L©m
vµ suèi Nói Voi 90 . Nh÷ng hiÖn vËt nµy cã ®Æc ®iÓm kü thuËt vµ lo¹i h×nh kiÓu
hËu kú ®¸ cò. Tuy nhiªn, c¸c di vËt ë ®©y ®Òu s−u tÇm trªn mÆt, ch−a thÊy dÊu
vÕt ®Þa tÇng.
Nh×n chung, nh÷ng di vËt trªn ®Òu ®−îc s−u tÇm trªn mÆt ®Êt, ch−a cã ®Þa
tÇng ®i kÌm. Theo Ph¹m §øc M¹nh, vÒ chÊt liÖu vµ kü thuËt, nhãm di vËt cuéi ë
L©m §ång gÇn gòi víi nhãm c«ng cô ®Æc tr−ng cña v¨n hãa S¬n Vi, nhÊt lµ
nh÷ng c«ng cô chÆt th« r×a l−ìi däc.
3. Mét sè s−u tËp hiÖn vËt tiÒn sö ë L©m §ång
D−íi ®©y lµ mét sè th«ng tin ng¾n vÒ c¸c hiÖn vËt thêi tiÒn sö ®−îc ph¸t
hiÖn ë L©m §«ng hiÖn l−u gi÷ trong B¶o tµng tØnh, trong Khoa Sö ®¹i häc §µ
L¹t, trong Toµ Gi¸m môc L©m §ång hoÆc trong nh©n d©n. Cã thÓ xem ®©y lµ
nh÷ng b¸o dÉn quan träng cho nh÷ng ph¸t hiÖn míi sau nµy.
- N¨m 1977, DiÖp §×nh Hoa, NguyÔn H÷u QuyÕt th«ng b¸o vÒ s−u tËp 2
r×u b«n tø gi¸c b»ng ®¸ löa ë B¶o tµng L©m §ång, mét sè r×u b«n kh¸c b»ng ®¸
phiÕn thu ®−îc ë Di Linh, M'lon, mét sè vßng tay t×m thÊy ë Dr«m Tho vµ bµn
mµi r·nh ë bê s«ng Tambor (Tïng NghÜa).
- N¨m 1990, Lª §×nh Phóc th«ng b¸o 2 s−u tËp ®å ®¸: Mét ë th«n T©n
Hµ, x· Léc TiÕn (B¶o Léc) cã 3 r×u tø gi¸c, 1 b«n h×nh r¨ng tr©u 3 m¶nh vßng
®¸; mét s−u tËp kh¸c ë th«n Phóc Thä I, x· T©n Hµ, (L©m Hµ) víi 1 b«n h×nh
r¨ng tr©u.
- N¨m 1996, Hoµng Xu©n Chinh vµ Lª §×nh Phông cã th«ng b¸o vÒ 3
chiÕc cuèc ®¸ t×m thÊy ë C¸t Tiªn vµ x¸c nhËn vÕt tÝch n«ng nghiÖp dïng cuèc
cña c− d©n thêi ®¹i kim khÝ.
- HiÖn nay, ë B¶o tµng tØnh cã s−u tËp gåm 33 cuèc, r×u, b«n ®¸, trong ®ã
sè l−îng r×u b«n tø gi¸c chiÕm tíi 27 chiÕc, sè cßn l¹i lµ r×u b«n cã vai. S−u tËp
nµy lµ c¸c ph¸t hiÖn ngÉu nhiªn, lÎ tÎ ë c¸c huyÖn §¬n D−¬ng, L©m Hµ, §øc
Träng vµ huyÖn C¸t Tiªn.

90
Ph¹m Xu©n M¹nh vµ nnk. §iÒu tra kh¶o cæ häc L©m §ång 2006. NPHM…2006.

130
 T¹i huyÖn C¸t Tiªn ë x· Nam Ninh, nh©n d©n ®Þa ph−¬ng ®· thu thËp
®−îc 1 cuèc cã vai vµ 2 r×u cã vai trong líp ®Êt mµu x¸m ë ®é s©u kho¶ng 0,2m.
Cuèc dµi 19,0cm, chu«i dµi 3cm, chu«i réng 2,7cm, vai vu«ng réng 6cm, l−ìi
réng 10cm. Cuèc cã mÆt bông ph¼ng, mÆt l−ng l−ìi v¸t lÖch, lµm tõ ®¸ cã mµu
x¸m sÉm, l−ìi máng s¾c cã dÊu vÕt sö dông. ChiÕc r×u thø nhÊt cã vai xu«i,
phÇn l−ìi ph×nh réng, xoÌ ®Òu, c©n xøng, h×nh d¸ng c©n ®èi, mµi bãng, toµn
th©n dµi 10cm, chu«i dµi 3,2cm, chu«i réng 2,2cm, l−ìi réng 5cm. ChiÕc r×u thø
hai cã kÝch th−íc lín h¬n, l−ìi xoÌ c©n, ®· bÞ søt mét gãc l−ìi, mét mÆt mµi
ph¼ng, mét mÆt cong ®Òu. R×u dµi 13,5cm, chu«i dµi 4cm, chu«i réng 2cm, l−ìi
réng 9cm.
Trong lóc khai quËt di chØ Phï Mü, ®oµn ®· ®−îc anh NghÜa cung cÊp
cho 1 r×u tø gi¸c, t×m thÊy ë nói §¸ Mµi, c¸ch di tÝch Phï Mü kho¶ng 2km. R×u
®−îc chÕ t¸c tõ ®¸ basalte, mµu x¸m sÉm; th©n dµi 12,6cm; l−ìi réng 4,2cm,
chu«i réng 2cm, dµy 1,8cm. R×u ®−îc mµi nh½n toµn th©n, r×a l−ìi s¾c, h¬i lÖch.
Trong kho B¶o tµng L©m §ång hiÖn cßn l−u gi÷ mét sè hiÖn vËt ®¸ ë c¸c
huyÖn. D−íi ®©y th«ng tin vÒ c¸c ph¸t hiÖn ®ã theo ®¬n vÞ hµnh chÝnh.
T¹i huyÖn C¸t Tiªn ®· s−u tÇm ®−îc 6 hiÖn vËt ®¸ (4 cuèc cã vai, 2 r×u cã
vai). Trong 4 cuèc cã 2 chiÕc vai ngang vµ 2 chiÕc vai xu«i. Cuèc vai xu«i th©n
dµi 16,8cm, chu«i dµi 3,5cm, l−ìi réng 7,5cm, dµy 2,7cm. Hai cuèc vai ngang
®Òu cßn nguyªn vÑn vµ rÊt ®Ñp. ChiÕc ký hiÖu CT.94, th©n dµi 18,4cm, chu«i
dµi 3,1cm, chu«i réng 2,2cm, vai réng 6cm, l−ìi réng 9,5cm, dµy 2,0cm ®−îc
chÕ t¸c tõ ®¸ mµu x¸m ®en h¹t mÞn, patine mµu x¸m vµng. Cuèc thø 2 th©n dµi
21cm, chu«i dµi 4cm, chu«i réng 3,0cm; vai ngang nh−ng ng¾n, vai réng
4,2cm, l−ìi réng 5,5cm, th©n dµy 2,0cm; patin mµu n©u vµng.
R×u cã vai: 1 chiÕc vai xu«i vµ 1 vai ngang. R×u vai xu«i ký hiÖu CT.94.
§: 01 ®−îc t×m thÊy ë x· Nam Ninh, th©n dµi 9,6cm, chu«i dµi 3,5cm; chu«i
réng 2,0cm, l−ìi réng 4,9cm vµ dµy 2,0cm. R×u vai ngang ký hiÖu CT.94: 02.
§: 02, th©n dµi 14,7cm, chu«i dµi 3,8cm, chu«i réng 2,5cm, l−ìi réng 8,6cm,
dµy 2,5cm, ®· bÞ mÎ mét miÕng lín.
T¹i huyÖn L©m Hµ ë th«n Phóc Thä I, x· T©n Hµ trong khi ®µo hè trång
cµ phª, ng−êi d©n ®· t×m ®−îc 1 chiÕc b«n r¨ng tr©u, lµm tõ ®¸ silex vÈy sÐt.
B«n dµi 8,5cm, ®èc réng 2,0cm, l−ìi réng 4,0cm, dµy 1,7cm. Trong ®ît khai
quËt tíi ë L©m Hµ cÇn thÈm tra l¹i ®Þa ®iÓm nµy.
T¹i huyÖn B¶o Léc ë th«n T©n Hµ, x· Léc TiÕn, trong khi lµm rÉy anh
TrÇn C«ng Minh ®· t×m 3 r×u chu«i hÑp vµ 3 m¶nh vßng trang søc. ChiÕc r×u 90.
TH.R1 lµm tõ opal, mµu x¸m ®en, h×nh tø gi¸c, mµi toµn th©n, th©n dµi 11,8cm,
®èc réng 2,5cm, l−ìi réng 4,5cm, dµy 1,2cm. ChiÕc 90.TH.R2 th©n dµi 11,5cm,
®èc réng 2,7cm, l−ìi réng 4,3cm, trªn th©n r×u vÉn cßn vÕt ghÌ ®Ïo ch−a ®−îc
mµi hÕt. ChiÕc 90 TH R3 ®· bÞ vì mét phÇn chu«i, phÇn cßn l¹i th©n dµi 6,7cm,
l−ìi réng 5,0cm, dµy 1,6cm. ChiÕc 90.TH.R4 ®−îc chÕ t¸c tõ ®¸ silex, th©n dµi
6,4cm; ®èc réng 1,1cm, l−ìi réng 4,0 cm. Hai trong sè 3 m¶nh vßng t×m ®−îc lµ
cña 1 chiÕc vßng, vßng ®−îc chÕ t¸c cã thÓ tõ ®¸ nÐphrite cã mµu ®en, b»ng
131
ph−¬ng ph¸p khoan t¸ch lâi; ®−êng kÝnh lâi vßng 7,0cm, ®−êng kÝnh ngoµi
15,0cm, mÆt c¾t ngang vßng h×nh tam gi¸c c©n.
Trong kho B¶o tµng L©m §ång cã 2 b«n tø gi¸c ®−îc s−u tÇm tõ huyÖn
B¶o Léc. C¶ 2 ®Òu ®−îc chÕ t¸c tõ silex. Mét chiÕc th©n dµi 8,6cm, l−ìi réng
3,5cm, dµy 1,9cm. ChiÕc thø hai th©n dµi 7,1cm, réng l−ìi 3,4cm, dµy 1,7cm.
Cã 1 chiÕc ®ôc dµi 7,4cm, l−ìi réng 2,5cm, dµy 1,3cm.
T¹i huyÖn Di Linh ë th«n T©n L¹c, x· §inh L¹c, trong khi ®µo v−ên ®Ó
trång c©y ë ®é s©u 30cm «ng Lª V¨n KiÖm ®· t×m ®−îc 6 r×u tø gi¸c, 1 chiÕc
cuèc tø gi¸c, 1 hiÖn vËt ®¸ h×nh “b¸nh xe", 2 m¶nh ®¸ nguyªn liÖu vµ 3 m¶nh
t−íc b»ng ®¸ löa.
Cuèc tø gi¸c mµu ®en thÉm, l−ìi cã vÕt mÎ sö dông, th©n dµi 16,0cm, ®èc
réng 2,6cm, l−ìi réng 5,0cm, dµy 2,1cm. Mét r×u tø gi¸c lµm tõ ®¸ opal cøng,
mµu n©u ®á, trªn th©n cßn nhiÒu vÕt ghÌ, th©n dµi 5,5cm, l−ìi réng 2,5cm, dµy
1,0cm. ChiÕc thø hai th©n dµi 9,0cm, l−ìi réng 4,5cm, r×a l−ìi h¬i bÞ mÎ do sö
dông, dµy 1,6cm. ChiÕc thø ba cã mµu x¸m ®en, trªn th©n cßn nh÷ng vÕt ghÌ,
dµi 7,0cm, l−ìi réng 4,5cm, dµy 1,7cm. ChiÕc r×u tø gi¸c thø t− ®−îc lµm tõ ®¸
mÞn, mµu ®en, hai r×a c¹nh r×u cã nh÷ng vÕt ghÌ, th©n dµi 11,5cm, l−ìi réng
5,5cm, ®èc 4,3cm, dµy 2,3cm. ChiÕc thø n¨m còng cã mµu ®en x¸m, mét mÆt
r×u cßn nh÷ng vÕt ghÌ, th©n dµi 10cm, l−ìi réng 3,5cm, dµy 2,5cm. ChiÕc thø
s¸u cã mµu x¸m nh¹t, cã mét ®−êng g©n ®¸ bao quanh th©n r×u, th©n dµi 7,5cm,
l−ìi réng 5,0cm, ®èc réng 3,5cm, dµy 2,5cm.
Viªn ®¸ h×nh "b¸nh xe” hay h×nh gÇn trßn dÑt cã ®ôc lç gi÷a. §−êng kÝnh
ngoµi 10,5cm, dµy 5,2cm; ®−êng kÝnh lç 3,6cm.
T¹i huyÖn §øc Träng t×m thÊy 1 chiÕc r×u tø gi¸c ®−îc lµm tõ ®¸ mµu
x¸m ®en ë tËp ®oµn 6, x· Minh Loan. R×u dµi 13,6cm, chu«i réng 3,0cm, l−ìi
réng 5,2cm, dµy 1,6cm.
T¹i huyÖn §¬n D−¬ng, trong kho B¶o tµng cßn cã mét sè hiÖn vËt t×m
thÊy ë huyÖn §¬n D−¬ng nh− 2 cuèc tø gi¸c, 3 r×u tø gi¸c, 1 r×u chu«i nhän
(hay cßn gäi lµ r×u h×nh tam gi¸c), 1 chiÕc b«n cã vai nhän vµ 2 chiÕc bµn ®Ëp
kh¾c r·nh. Cuèc tø gi¸c, mét chiÕc th©n dµi 22,6cm, l−ìi réng 6,8cm, dµy
2,2cm, nÆng 560gam, ®−îc lµm tõ ®¸ mµu ®en nh¹t, patine mµu x¸m vµng.
ChiÕc thø hai dµi 15,5cm, chu«i dµi 2,8cm, l−ìi réng 5,3cm, dµy 3,0cm. R×u tø
gi¸c BTL§TT/11.9.93 cã chu«i hÑp, l−ìi réng, th©n dµi 10,5cm, ®èc réng
2,5cm, l−ìi réng 6,2cm, dµy 1,4cm. ChiÕc r×u chu«i nhän cã mµu x¸m xanh,
th©n dµi 12,1cm, ®èc 1,2cm, l−ìi réng 4,2cm, dµy 1,3cm. R×u vai nhän th©n dµi
10,2cm, chu«i réng 2,0cm, vai réng 4,4cm, l−ìi réng 4,9cm vµ dµy 2,2cm.
T¹i §¬n D−¬ng cã 2 bµn ®Ëp vá c©y. ChiÕc 1 h×nh ch÷ nhËt cã chu«i vµ
phÇn bµn ®Ëp. Chu«i dµi 9,1cm, réng 4,5cm, dµy 3,0cm. PhÇn bµn ®Ëp dµi
11,1cm; chiÒu réng: 8,2cm, dµy 3,7cm. C¸c r·nh cña bµn ®Ëp ®−îc t¹o ë 2 bªn,
mçi bªn cã 4 r·nh, ®−îc khoÐt s©u song song víi nhau. ChiÕc cßn l¹i h×nh gÇn
dïi ®ôc, bÞ g·y mÊt mét Ýt lµ phÇn tay cÇm. C¸c r·nh cña bµn ®Ëp ®−îc t¹o ë c¶

132
 4 mÆt cña hiÖn vËt, r·nh n«ng víi c¸c ®−êng song song däc, ngang hoÆc h¬i
chÐo nhau c¾t nhau t¹o thµnh c¸c h×nh b×nh hµnh, vu«ng hoÆc ch÷ nhËt c¶ 4 mÆt
t¸c dông. KÝch th−íc dµi 17,9cm, réng 4,6cm, dµy 4,0cm.
Trong kho cña B¶o tµng L©m §ång hiÖn l−u gi÷ 2 di vËt b»ng ®¸ ®−îc
t×m thÊy tõ huyÖn L¹c D−¬ng; 18 hiÖn vËt kh¸c, hiÖn ch−a râ ®Þa chØ (1 ®ôc, 1
vßng, 12 r×u tø gi¸c, 2 r×u cã vai, 1 r×u tam gi¸c vµ 1 ®¸ cã vÕt kh¾c).
Trong s−u tËp Toµ gi¸m môc L©m §ång cã 21 ®å ®¸ (4 cuèc tø gi¸c, 1
cuèc cã vai, 9 r×u tø gi¸c, 3 r×u cã vai vµ 4 viªn ®¸ trßn dÑt ®ôc lç gi÷a) vµ 1
trèng ®ång lo¹i I HÐger. Nh− vËy, tæng sè hiÖn vËt ®¸ trªn ®Þa bµn tØnh L©m
§ång ®· biÕt tíi nay lµ 80 hiÖn vËt ®¸ cã niªn ®¹i hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim
khÝ, b¶ng d−íi ®©y:

Cuèc ®¸ Cã vai B«n Cuéi Vßng Tæng

Sè Tªn Tø Cã Tø Cã Tam r¨ng §ôc Bµn trßn trang céng
TT s−u tËp gi¸c vai gi¸c vai gi¸c tr©u ®Ëp cã lç søc

1 C¸t Tiªn 1 3 2 4 10
2 L©m Hµ 1 1
3 B¶o Léc 7 1 2 10
4 Di Linh 1 5 1 1 8
5 §¬n D−¬ng 2 1 1 1 2 7
6 L¹c D−¬ng 1 1 2
7 N¬i kh¸c 4 1 25 5 1 1 4 1 42
Tæng c«ng 8 5 40 9 4 1 3 2 5 5 80

- S−u tËp cuèc, r×u, b«n tø gi¸c Toµ Gi¸m môc L©m §ång chiÕm tû lÖ rÊt
cao. Chóng cã ®Æc ®iÓm m« t¶ (non metric) chung lµ: mÆt lín c«ng cô gÇn h×nh
thang vª cong c¸c gãc; mÆt c¾t ngang th©n h×nh thang víi mÆt l−ng lµ mét c¹nh
låi, l−ìi v¸t c©n, ®èc v¸t lÖch tõ mÆt bông sang mÆt l−ng. Lo¹i h×nh nµy còng
chiÕm tû lÖ cao trong s−u tËp kho B¶o tµng L©m §ång vµ lµ ®Æc tr−ng cho c«ng
x−ëng chÕ t¸c r×u ®¸ Th«n Bèn, x· Gia L©m (L©m Hµ). Xin l−u ý lµ lo¹i h×nh
c«ng cô nµy rÊt hiÕm ë T©y Nguyªn.
Tr−íc ®©y, cã ý kiÕn cho r»ng ®Æc tr−ng cho hËu kú ®¸ míi L©m §ång lµ
lo¹i h×nh r×u tam gi¸c (TrÇn Quý ThÞnh 2001). Nh−ng khai quËt gÇn ®©y ë T©y
Nguyªn vµ Nam Bé cho thÊy lo¹i r×u h×nh tam gi¸c kh¸ phæ biÕn ë §¨k R'lÊp
(§¨k N«ng), c¸c di tÝch ®Êt ®¾p trßn (B×nh Ph−íc), c¸c di tÝch cån sß ë VÞnh
Cam Ranh (Kh¸nh Hoµ). Trªn thùc tÕ, lo¹i r×u nµy còng kh«ng cã nhiÒu ë L©m
§ång. Vµ do vËy, ®· ®Õn lóc chóng ta cÇn thay ®æi quan ®iÓm vÒ lo¹i h×nh r×u
®Æc tr−ng cho tiÒn sö L©m §ång.
- Trèng ®ång L©m §ång lµ do c¸c con chiªn trong gi¸o xø L©m §ång t×m
®−îc ë L©m §ång vµ trao tÆng cho nhµ thê. Trèng cßn kh¸ nguyªn vÑn. Trèng

133
cao 35,0cm, ®−êng kÝnh mÆt 40,0cm. MÆt trèng cã sao 11 c¸nh; c¸c vßng hoa
v¨n kh¸ mê, chØ nhËn ra c¸c vßng hoa v¨n v¹ch ng¾n song song, vßng trßn tiÕp
tuyÕn cã chÊm gi÷a. MÆt trèng kh«ng t−îng cãc. Tang cã 3 vµnh hoa v¨n. Hai
vµnh hoa v¨n cã c¸c v¹ch ng¾n song song kÑp lÊy mét cµnh hoa v¨n vßng trßn
tiÕp tuyÕn cã chÊm gi÷a. Th©n cã 6 côm hoa v¨n c¸ch ®Òu nhau. Mçi côm gåm
2 h×nh ch÷ nhËt ®øng cã v¹ch ngang song song. Hai h×nh ch÷ nhËt nµy kÑp lÊy
mét b¨ng hoa v¨n vßng trßn ®ång t©m tiÕp tuyÕn cã chÊm gi÷a. Ch©n trèng ®Ó
tr¬n. Trèng cã 2 ®«i quai kÐp h×nh dÊu hái, trang trÝ v¨n thõng tÕt. Trèng thuéc
lo¹i I HÐger hay trèng §«ng S¬n.
- C¸c s−u tËp ®¸ kªu (3 bé ®µn ®¸) ë L©m §ång
§µn ®¸ B¶o Léc, cã 3 thanh ®¸, hiÖn tr−ng bµy t¹i B¶o tµng tØnh. §¸ sõng
(cornÐenne) d−íi d¹ng ®¸ phiÕn biÕn chÊt (Schiste mÐtamorphique), ®−îc ghÌ 2
mÆt, vÕt ghÌ to, s©u vµ cã vÕt mµi nhÑ trªn mÆt. KÝch th−íc vµ träng l−îng 3
thanh ®¸ gÇn t−¬ng ®−¬ng nhau. Thanh 1 dµi 64cm, réng 15,5cm, dµy 2,2cm,
nÆng 7,2kg. Thanh 2 dµi 61cm, réng 14,8cm, dµy 2,0cm, nÆng 5,0kg. Thanh 3
dµi 62cm, réng 12,9cm, dµy 2,5cm, nÆng 5,0kg.
§µn ®¸ §inh L¹c (Di Linh), cã 12 thanh ®¸, ®¸ sõng (cornÐenne) d−íi
d¹ng ®¸ phiÕn biÕn chÊt (Schiste mÐtamorphique), ®−îc ®Ïo 2 mÆt, vÕt ghÌ to,
s©u vµ cã patine phñ trªn mÆt. Nh÷ng thanh ®¸ nµy cã th©n dµi, b¶n hÑp, hai
mÐp ghÌ máng. Khi gâ, ®¸ ph¸t ra ©m thanh s¾c gän vµ ng©n vang. KÝch th−íc
vµ träng l−îng 12 thanh ®¸ gÇn t−¬ng ®−¬ng nhau. Thanh lín nhÊt, dµi 110cm,
réng 18cm, dµy 4,1cm; thanh nhá nhÊt, dµi 55cm, réng 17cm, dµy 5cm. Cã mét
sè thanh bÞ mÎ ®Çu hoÆc g·y ®«i.
§µn ®¸ S¬n §iÒn, cã 20 thanh ®¸. §©y lµ mét hay nhiÒu bé ®µn ®¸ hiÖn
cßn th¶o luËn. Nh×n chung, c¶ 20 thanh cã chÊt liÖu, h×nh d¸ng vµ kü thuËt chÕ
t¹o c¬ b¶n lµ gièng nhau. C¸c thanh ®¸ nµy ®−îc ®Ïo 2 mÆt, vÕt ghÌ kh¸ râ vµ
cã patine phñ trªn mÆt. Nh÷ng thanh ®¸ nµy cã th©n dµi, b¶n hÑp, hai mÐp ghÌ
máng, hai ®Çu ph×nh réng h¬n gi÷a th©n. Khi gâ, ®¸ ph¸t ra ©m thanh s¾c gän
vµ ng©n vang nh− c¸c thanh ®¸ §inh L¹c. KÝch th−íc vµ träng l−îng 20 thanh
®¸ kh«ng gièng nhau. Thanh lín nhÊt, dµi 153cm, réng 23cm, dµy 5,9cm; thanh
nhá nhÊt, dµi 44cm, réng 15,5cm, dµy 5,1cm. Cã mét sè thanh bÞ mÎ ®Çu hoÆc
g·y ®«i.
Nh×n chung, nh÷ng thanh ®µn ®¸ B¶o Léc, Di Linh vµ S¬n §iÒn ®Òu ®−îc
ghÌ ®Ïo c«ng phu, h×nh d¸ng quy chØnh, cã nh¹c tÝnh râ rµng. Theo c¸c nhµ
nghiªn cøu, ®©y lµ nh÷ng nh¹c cô thêi tiÒn sö, hoµn toµn ph©n biÖt víi nh÷ng
thanh ®¸ kªu dïng ®Ó ®uæi chim trªn rÉy cña ng−êi Th−îng hiÖn nay. Niªn ®¹i
cña nh÷ng bé ®µn ®¸ nµy c¸ch ®©y chõng 3.000 n¨m. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò chñ
nh©n vµ c¸ch sö dông lo¹i nh¹c cô nµy cÇn ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt h¬n.

134
§¸ cò Nói Voi vµ Tµ Liªng R×u mµi l−ìi vµ r×u tø gi¸c L©m §ång

R×u h×nh thang L©m §ång R×u vµ cuèc cã vai L©m §ång

135
 Ph¸c vËt vµ r×u h×nh thang L©m §ång Cuèc ®¸ Toµ Gi¸m môc §µ L¹t

R×u h×nh thang L©m §ång R×u vµ ®¸ ®ôc lç gi÷a L©m §ång

136
R×u vµ khu«n ®óc di chØ Phï Mü §å gèm di chØ Phï Mü

C«ng cô ®¸ s−u tËp L©m §ång C«ng cô ®¸ s−u tËp L©m §ång

137
 Cuèc ®¸ s−u tËp L©m §ång Cuèc ®¸ s−u tËp L©m §ång

Bµn ®Ëp v¶i vá c©y s−u tËp L©m §ång Trèng ®ång Toµ Gi¸m môc §µ L¹t

138
VÞ trÝ di chØ Th«n Bèn, Gia L©m C¸c di chØ kh¶o cæ ë Gia L©m

M¶nh t−íc di chØ Th«n Bèn §å gèm di chØ Th«n Bèn

139
 Ph©n bè di tÝch vµ di vËt mÆt b»ng líp 1 di chØ Th«n Bèn

140
Ph©n bè di tÝch vµ di vËt mÆt b»ng líp 2 di chØ Th«n Bèn

141
R×u ®¸ di chØ Th«n Bèn, Gia L©m, L©m Hµ Bµn mµi di chØ Th«n Bèn, Gia L©m, L©m Hµ

§å trang søc di chØ Th«n Bèn, Gia L©m R×u mµi l−ìi, ®¸ ®ôc lç gi÷a Gia L©m

142
Ph¸c vËt r×u tø gi¸c di chØ Th«n Bèn Ph¸c vËt r×u tø gi¸c di chØ Th«n Bèn

Ph¸c vËt r×u tø gi¸c di chØ Th«n Bèn Ph¸c vËt r×u tø gi¸c di chØ Th«n Bèn

143
 Ph¸c vËt r×u tø gi¸c Th«n Bèn Ph¸c vËt r×u tø gi¸c Th«n Bèn

Ph¸c vËt r×u tø gi¸c Th«n Bèn M¶nh t−íc di chØ Th«n Bèn

144
 B. C¸c di tÝch kh¶o cæ häc S¬ sö vµ LÞch sö
HiÖn nay trªn ®Êt L©m §ång cã mét sè cuéc khai quËt vÒ c¸c di tÝch kiÕn
tróc t«n gi¸o nh− C¸t Tiªn, Proh, hoÆc c¸c di tÝch mé t¸ng nh− §¹i Lµng, §¹i
Lµo vµ §¹ §ên. Trong ®ã, cã ®Þa ®iÓm ®· ®−îc khai quËt rÊt nhiÒu lÇn víi diÖn
tÝch rÊt réng, ®· thu ®−îc khèi l−îng lín di vËt, gãp phÇn nghiªn cøu kh¶o cæ
häc kh¶o cæ häc s¬ sö vµ lÞch sö L©m §ång tõ thÕ kû IV ®Õn XIX.
1. Khu di tÝch C¸t Tiªn
Khu di tÝch tr¶i dµi 15km ë h÷u ng¹n s«ng §ång Nai, tËp trung nhÊt lµ x·
Qu¶ng Ng·i, huyÖn C¸t Tiªn. Di tÝch ®−îc biÕt lÇn ®Çu vµo n¨m 1984 trong ®ît
®iÒu tra cña Nhµ B¶o tµng L©m §ång. N¨m 1985 - 1986, c¸n bé Ban kh¶o cæ
ViÖn KHXH vïng Nam Bé ®· ph¸t hiÖn 12 gß ®Êt cã vÕt tÝch g¹ch, ®¸ vµ gèm
cæ. Theo nhËn ®Þnh ban ®Çu, C¸t Tiªn lµ di tÝch kiÕn tróc liªn quan ®Õn thêi ãc
Eo vµ cã niªn ®¹i thÕ kû VIII - X.
Tõ 1994 ®Õn 1997, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng L©m §ång ®· 4
lÇn khai quËt t¹i di chØ nµy t¹i c¸c gß 1A, 2A, 2B, O5 91 .
KÕt qu¶ khai quËt C¸t Tiªn tõ 1994 ®Õn 1997 ®· lµm xuÊt lé nhiÒu phÕ
tÝch th¸p vµ ®Òn mé. T¹i gß 1A cã 1 phÕ tÝch th¸p lín, x©y b»ng g¹ch, ®−îc gia
cè ®¸ ë c¸c bé phËn nh− mi cöa, bÖ cöa, bËc cÊp; c¸ch ®ã 5m cßn cã mét th¸p
nhá kh¸c, b×nh ®å vu«ng mçi c¹nh 2,3m. T¹i gã 2A ®· ph¸t hiÖn 4 th¸p, ®ã lµ
c¸c th¸p ký hiÖu 2a, 2b, 2c vµ 2d, chóng ph©n bè trªn diÖn tÝch réng chõng
3.500m2. Trong ®ã, th¸p 2a cã b×nh ®å ch÷ nhËt, lßng réng 3,6m x 3m; t−êng
cao 1,2m, dµy 0,85m. Th¸p nµy x©y b»ng g¹ch vµ gia cè ë bÖ cöa, lintaux, ®¸
èp trong cöa, ®¸ phiÕn l¸t nÒn; ®Æc biÖt tÊm mi cöa vµ 2 cèt ®¸ trßn ®−îc trang
trÝ kh¸ cÇu kú. Th¸p 2b cã quy m« nhá h¬n. T¹i c¸c gß III, IV, VI vµ VII chØ
cßn l¹i phÕ tÝch, riªng ë gß V lµ kiÕn tróc ®Òn mé, cã bÖ ®Æt linga vµ Yoni.
Trong c¸c ®ît khai quËt tõ 1994 - 1997 ®· t×m thÊy c¸c lo¹i vËt liÖu kiÕn
tróc nh−: g¹ch h×nh ch÷ nhËt, g¹ch b¸n nguyÖt, g¹ch 1/4 h×nh trßn: ngãi bã cã
mÆt c¾t h×nh b¸n nguyÖt, ngãi mòi l¸ cã mãc, ngãi ®¬n b¶n cã mÆt c¾t h×nh
c¸nh chim; c¸c lo¹i ®¸: èp cöa, bÖ cöa, linteau, mi cöa, trô cöa, ®¸ granite dïng
l¸t nÒn. §å gèm cã b¸t bång, b×nh, ®Üa, chÐn… mét sè hoa v¨n h×nh sãng n−íc.
§å thê cã hµng tr¨m m¶nh vµng d¸t máng, ®a sè cã hoa v¨n dËp næi hoÆc kh¾c
ch×m h×nh c¸c c¸c vÞ thÇn, tu sÜ Bµlam«n gi¸o hoÆc hoa, l¸, v¨n tù, vò khÝ… §å
b¹c ®¸ng chó ý cã Linga b»ng ®ång bÞt b¹c, l¹i ®−îc ®ùng trong mét hép b»ng
b¹c. §å ®¸ cã c¸c bÖ thê, c¸c Linga vµ Yoni b»ng ®¸ granite hoÆc lµm tõ ®¸ b¸n

91
Lª §×nh Phông, NguyÔn TiÕn §«ng. B¸o c¸o khai quËt khu di tÝch C¸t Tiªn (®ît I). T− liÖu
ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 1995. Lª §×nh Phông, Vò NhÊt Nguyªn. Khai quËt C¸t Tiªn lÇn
thø 2 n¨m 1996. NPHM… 1997, tr. 678-679. NguyÔn TiÕn §«ng vµ nnk. Khai quËt C¸t Tiªn
lÇn thø 4 n¨m 1996. NPHM… 1999, tr. 659-661.

145
quý, ®¸ quartzite thÊu quang d¸ng trô trßn ®Çu, ®¸y ph¼ng, cao 25cm, ®−êng
kÝnh 28cm, n¨ng 3,43kg. §å ®ång cã ®Üa, b×nh, chiªng, g−¬ng vµ ch©n ®Ìn.
Tõ n¨m 2001 ®Õn nay, c¸n bé Ban Kh¶o cæ thuéc ViÖn Khoa häc x· héi
vïng Nam Bé ®· khai quËt t¹i c¸c gß O3, 2C vµ 2D cña khu di tÝch C¸t Tiªn,
t×m thÊy c¸c di tÝch liªn hoµn trªn diÖn tÝch 2.0002, gåm 4 kiÕn tróc ®Òn th¸p lµ
2A, 2B, 2C vµ 2D. VÒ di vËt ®· thu ®−îc nhiÒu di tÝch vµ di vËt quan träng. §ã
lµ Linga vµ Yoni ë khu vùc gß sè 3; nh÷ng viªn ®¸ mµu cïng 28 l¸ vµng ë hè
thê gß 3; mét sè ®å gèm vµ vËt liÖu x©y dùng nh− g¹ch, ngãi, ®¸. Mét sè mÉu
®−îc ph©n tÝch C14 cho kÕt qu¶ nh− sau: MÉu ë hè 2D cã tuæi 1.650 ± 90 n¨m
BP vµ mÉu 2C cã tuæi 1.490 ± 55 n¨m BP. Tõ kÕt qu¶ nµy, cã ý kiÕn cho r»ng
C¸t Tiªn cã niªn ®¹i tõ thÕ kû IV vµ kÐo dµi mét vµi thÕ kû sau ®ã 92 .
Trong thêi gian 2002 - 2004, triÓn khai dù ¸n §iÒu tra c¬ b¶n vµ khai
quËt kh¶o cæ häc C¸t Tiªn (L©m §ång), c¸n bé Ban Kh¶o cæ thuéc ViÖn
KHXH vïng Nam Bé d−íi sù chñ tr× cña §µo Linh C«n ®· tiÕn hµnh th¸m s¸t
vµ khai quËt t¹i di chØ C¸t Tiªn vµ ngoµi C¸t Tiªn. Ngoµi c¸c di tÝch kiÕn tróc
®Òn th¸p, mé th¸p nh− c¸c lÇn khai quËt tr−íc, trong c¸c lÇn khai quËt thuéc dù
¸n nµy ®· ph¸t hiÖn míi nhiÒu lo¹i h×nh di tÝch vµ di vËt, bao gåm kiÕn tróc ®Òn
thê, ®µi thê, ®−êng dÉn n−íc, sµn g¹ch vµ vÕt tÝch n¬i c− tró, mé t¸ng... nhiÒu di
vËt quý hiÕm nh− ¸o Linga b»ng ®ång, linga nhá b»ng ®ång, b»ng s¾t, hép h×nh
Linga b»ng b¹c, b»ng gèm; hép b¹c ch¹m gß h×nh s− tö, c¸c pho t−îng thÇn
b»ng ®¸, con dÊu b»ng ®¸ cã quai 93 .
Th¸ng 7 - 2006, c¸n bé Trung t©m kh¶o cæ häc, ViÖn KHXH vïng Nam
Bé vµ B¶o tµng L©m §ång ®· tiÕn hµnh khai quËt di tÝch Th«n Mét, thuéc khu
C¸nh ®ång B¶y mÉu di chØ C¸t Tiªn. Di tÝch lµ mét gß ®Êt cao 1,4 - 1,5m, réng
chõng 3 ha, cã 4 lß s¶n xuÊt g¹ch ph©n bè däc bê s«ng §ång Nai, ch¹y dµi
chõng 150m.
C¸c lß g¹ch cã kÝch th−íc nh− sau: Lß sè 1 dµi 15,2m, réng 3,0m; lß sè 2
dµi 12,9m, réng 3,0m; lß sè 3 dµi 21,5m, réng 3,0m; lß sè 4 dµi 14,8m, réng
3m. C¸c lß nµy cã chu vi h×nh ch÷ nhËt, n»m theo h−íng ®«ng - t©y. VÒ cÊu tróc
lß: cÇu löa vµ cÇu g¹ch n»m song song, c¸ch ®Òu nhau, dµi 3m theo h−íng b¾c -
nam, phÇn cöa lß h−íng chÝnh nam.Nh÷ng viªn g¹ch vì, phÕ phÈm v−¬ng v·i
trong lß cho thÊy ®©y lµ lß nung g¹ch, kÝch th−íc g¹ch dµi 30 - 32cm, réng 16 -
18cm, dµy 7 - 10cm. ChÊt liÖu vµ kÝch cì lo¹i g¹ch nµy chÝnh lµ lo¹i g¹ch ®· sö
dông x©y th¸p t¹i C¸t Tiªn.
Nh÷ng ng−êi khai quËt cho r»ng, nguyªn liÖu lµm g¹ch lµ ®Êt t¹i chç víi
chÊt l−îng tèt, cã kh«ng gian réng vµ tho¸ng ®Ó ph¬i g¹ch, cã hÖ thèng s«ng,
suèi cung cÊp n−íc lµm g¹ch vµ vËn chuyÓn nhiªn liÖu còng nh− thµnh phÈm
sau khi nung. §Æc biÕt, c¸c cöa lß h−íng ®«ng nam ®Ó giã ®−a löa vµo s©u trong
92
Bïi ChÝ Hoµng, §µo Linh C«n. Khai quËt C¸t Tiªn - L©m §ång. Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ
häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1997, tr.319-370.
93
§µo Linh C«n. B¸o c¸o kÕt qu¶ thùc hiÖn dù ¸n "§iÒu tra c¬ b¶n vµ khai quËt di chØ kh¶o
cæ häc C¸t Tiªn (L©m §ång)". T− liÖu ViÖn KHXH vïng Nam Bé, 2004.

146
lß nung. Quy m« khu s¶n xuÊt g¹ch nµy kh¸ lín, tån t¹i l©u dµi, g¹ch cã chÊt
l−îng tèt, cung cÊp cho viÖc x©y dùng c¸c th¸p chÝnh ë khu trung t©m C¸t Tiªn.
Víi sù cã mÆt cña c¸c lß g¹ch phôc vô riªng cho khu th¸nh ®Þa C¸t Tiªn phÇn
nµo ®· cho thÊy nh÷ng ng−êi thî x©y dùng C¸t Tiªn lµ ng−êi b¶n ®Þa ®· ®−îc
s¸ng tá 94 .
Trong lÇn khai quËt nµy còng ®· lµm râ ®−îc sù hiÖn diÖn cña mét con
®−êng lín dµi 1.800m, réng 7m ch¹y däc theo bê s«ng khu ®Òn th¸p C¸t Tiªn.
Con ®−êng cã kÕt cÊu ch©n cho·i, ®−îc gia cè b»ng vËt liÖu ®Êt ®¸, g¹ch ch¾c
ch¾n võa lµ giao th«ng liªn kÕt gi÷a khu vùc c− tró víi c¸c quÇn thÓ kiÕn tróc,
võa cã chøc n¨ng ch¾n lò cña s«ng §ång Nai b¶o vÖ cho khu di tÝch C¸t Tiªn
mçi khi mïa m−a tíi.
Trong lÇn khai quËt nµy, Bïi ChÝ Hoµng ®· lµm râ ®−îc khu vùc c− tró vµ
3 líp c− d©n ®· tõng c− tró ë khu vùc C¸t Tiªn. VÒ khu vùc c− tró chñ yÕu lµ
thÒm cæ s«ng §ång Nai. ThÒm bËc 1 cã ®é cao lµ 2m, bËc 2 cao 1m. C− d©n
chñ yÕu sèng trªn bËc cao, cßn bËc thÊp lµm n¬i canh t¸c, trång trät hoa mµu.
Líp c− d©n ®Çu tiªn c− tró ë ®©y chÝnh lµ chñ nh©n s¸ng t¹o khu di tÝch
C¸t Tiªn, niªn ®¹i thÕ kû IV - VIII sau C«ng nguyªn. Líp tiÕp theo lµ nh÷ng
chñ nh©n cña khu mé §¹i Lµng, §¹i Lµo, niªn ®¹i thÕ kû XVII - XVIII. Líp c−
d©n cuèi cïng lµ nh÷ng ng−êi cã gèc tõ Qu¶ng Ng·i chuyÓn c− vµo nh÷ng n¨m
80 cña thÕ kû XX 95 .
VÒ khu di tÝch C¸t Tiªn chØ xin ®iÓm mét sè vÊn ®Ò mÊu chèt. Tr−íc hÕt
vÒ chñ nh©n, cã ng−êi xem khu di tÝch C¸t Tiªn lµ th¸nh ®Þa cña v−¬ng quèc
M¹ cæ (TrÇn Quèc V−îng), th¸nh ®Þa Thuû Ch©n L¹p (Ng« V¨n Doanh) hoÆc lµ
hËu duÖ cña quèc gia Phï Nam, hoÆc mét tiÓu quèc n»m trong vïng ¶nh h−ëng
cña Champa. Míi ®©y cã ý kiÕn cho r»ng, ®å gèm ë C¸t Tiªn mang ®Æc tr−ng
gèm c− tró v¨n ho¸ Oc Eo. Nh÷ng linga - yoni vµ l¸ vµng trong c¸c "hè thê"
còng t−¬ng ®ång víi v¨n ho¸ nµy. VËt liÖu kiÕn tróc, b×nh ®å th¸p vu«ng ë C¸t
Tiªn kh¸c víi Champa vµ Oc Eo (Nam Bé), kh¸c c¶ víi c¶ kiÕn tróc TiÒn
Angkor nh−ng l¹i cã nÐt gÇn víi kiÕn tróc Borobudur (Indonesia), niªn ®¹i thÕ
kû VIII - IX s.CN. Nh÷ng kiÕn tróc xÕp g¹ch t¹o « vu«ng, nh÷ng hiÖn vËt ë ®¸y
kiÕn tróc nµy l¹i gièng víi ®¸y mé Oc Eo vµ hËu Oc Eo ë di tÝch §¸ Næi (An
Giang), Gß Chïa (Kiªn Giang), Gß Th¸p (§ång Th¸p) vµ Gß Thµnh (TiÒn
Giang), tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã cã thÓ chÞu ¶nh h−ëng cña Ên §é gi¸o.
Xem vËy, vÊn ®Ò tÝnh chÊt, niªn ®¹i vµ chñ nh©n c¸c di tÝch C¸t Tiªn cßn
ph¶i th¶o luËn cÆn kÏ h¬n n÷a.
2. Khu di tÝch Prãh, x∙ Prãh, huyÖn §¬n D−¬ng
Khu di tÝch Prãh n»m trong thung lòng Prãh - Kang gä, víi ®é cao tuyÖt
®èi trªn 1.000m; ®−îc ph¸t hiÖn n¨m 1979, sau ®ã cã nhiÒu cuéc ®iÒu tra vµ
ph¸t hiÖn míi t¹i ®©y nh− di tÝch tiÒn sö Krurbia, c¸c di tÝch kiÕn tróc thêi lÞch
94
Bïi ChÝ Hoµng: §· dÉn… 2006; §µo Linh C«n. §· dÉn… 2006.
95
Bïi ChÝ Hoµng: §· dÉn… 2006; §µo Linh C«n. §· dÉn… 2006.

147
sö nh− Kad¬n, Sao Mai. N¨m 1998, t¹i ®©y, c¸n bé Ban Kh¶o cæ ViÖn Khoa
häc x· héi vïng Nam Bé ®· khai quËt 2 ®Þa ®iÓm: Prãh I vµ Prãh II 96 . Khai quËt
trªn gß Prãh I, ®· vµ x¸c nhËn ë ®©y cã 2 ®¬n nguyªn kiÕn tróc. KiÕn tróc 1 lµ
th¸p, ®Õ th¸p gÇn vu«ng, mçi c¹nh kho¶ng 2,94 - 3,0m, t−êng cao 1,2 - 1,28m,
x©y g¹ch, cã cöa chÝnh; trung t©m cßn bÖ thê ®−îc l¸t g¹ch. KiÕn tróc 2 cã kÕt
cÊu gièng kiÕn tróc 1, song thÊp vµ dµi h¬n, cã thÓ lµ s©n hµnh lÔ. C¶ 2 t¹o nªn
mét tæng thÓ kiÕn tróc víi kÝch th−íc c¸c c¹nh dµi 15,82m x 5,45m. Trªn gß
Prãh 2 t×m thÊy mét kiÕn tróc h×nh ch÷ nhËt dµi 19,4m, réng 4,2m, ®−îc chia
thµnh nhiÒu « vµ cã kiÕn tróc ngo¹i vi khu«n viªn bao quanh (cã 2 trô g¹ch)
réng 372m2.
Khai quËt Prãh 1 vµ Prãh 2 t×m thÊy mét sè di vËt ®¸ng chó ý, ®ã lµ cæng
g¹ch ®−îc trang trÝ h×nh bóp sen, cèc ch©n cao, t« ®¸y b»ng, nåi gèm nhá, ®å
gèm men, däi se sîi b»ng ®¸, mét sè hoa tai, viªn ngäc, m¶nh vµng, m¶nh b¹c;
trô th¹ch anh; cïng mét sè lo¹i vËt liÖu x©y dùng ®Òn th¸p nh− g¹ch h×nh tam
gi¸c, g¹ch h×nh thang, g¹ch h×nh b×nh hµnh to nhá kh¸c nhau; nh÷ng phiÕn ®¸
granite dïng l¸t nÒn. Nh÷ng nguêi khai quËt cho r»ng, ®©y lµ vÕt tÝch kiÕn tróc
®Òn thê. Di vËt gèm sø ë ®©y cã niªn ®¹i vµo kho¶ng thÕ kû I - III s.CN, cßn vÕt
tÝch kiÕn tróc th× muén h¬n di tÝch C¸t Tiªn mét chót, cã thÓ vµo kho¶ng thÕ kû
XI - XII s.CN.
C¸c di tÝch kiÕn tróc Prãh 1, Prãh 2 vµ c¸c di tÝch chung quanh kh¸c nh−
Sao Mai, Katª, L¹c Xu©n … cã quan hÖ chÆt chÏ víi giai ®o¹n muén cña khu di
tÝch C¸t Tiªn. Cã thÓ chñ nh©n cña quÇn thÓ c¸c di tÝch nµy lµ ng−êi M¹, K'ho,
Churu... vèn mét thêi ®−îc xem lµ tiÓu v−¬ng quèc Phï Nam.
3. Khu mé t¸ng §¹i Lµo n»m trªn ®åi Giµng, ®åi kh«ng cao l¾m, ®Ønh
b»ng, s−ên dèc tho¶i, ®−îc khai quËt n¨m 1993 víi 6 mé t¸ng, cã sè l−îng di
vËt kh¸ phong phó. D−íi ®©y xin thèng kª di vËt t×m thÊy trong tõng mé theo
ph©n lo¹i cña t¸c gi¶ b¸o c¸o khai quËt 97 .
Mé 1 cã 124 hiÖn vËt, trong ®ã 37 ®å gèm (30 chãe, sè cßn l¹i lµ
b¸t, Êm vµ lä; 21 ®å ®ång (bao tay, vßng tay, lôc l¹c, c¬i ®ång), 29 ®å s¾t
(7 xµ b¸ch, 9 xµ g¹c, sè cßn l¹i lµ r×u, lao, dao, ®ßng).
Mé 2 cã 245 hiÖn vËt, trong ®ã 45 ®å gèm (®Üa, chãe, ©u, lä, b¸t,
nåi, qu¶ c©n), 45 ®å ®ång (39 vßng tay, sè cßn l¹i lµ bao tay, lôc l¹c, tiÒn
®ång), 30 ®å s¾t (lo¹i h×nh còng gièng mé 1), ngoµi ra cßn 127 h¹t chuçi
thuû tinh.
Mé 3 thu ®−îc 384 hiÖn vËt: 34 ®å gèm nguyªn (choÐ, b×nh, lä, b¸t
®Üa, cèc, nåi gèm), 29 ®å ®ång (1 chiªng nóm, 28 m¶nh vßng tiÕt diÖn
trßn, dÑt vµ b¸n nguyÖt), 11 ®å s¾t (dao, xµ b¸ch, xµ g¹c) vµ 312 h¹t chuçi
thuû tinh.

96
Bïi ChÝ Hoµng. Khu di tÝch kh¶o cæ häc Prãh (§¬n D−¬ng, L©m §ång). Mét sè vÊn ®Ò
kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1997,tr.371-390.
97
Lª §×nh Phông. B¸o c¸o khai quËt khu mé t¸ng §¹i Lµo. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, 1995.

148
 Mé 4 cã 383 hiÖn vËt, trong ®ã 34 ®å gèm (chãe, lä, ©u, b¸t, ®Üa),
117 ®å ®ång (105 vßng tay tiÕt diÖn trßn vµ dÑt, cßn l¹i lµ lôc l¹c vµ c¬i
®ång), 13 ®å s¾t (lao, xµ g¹c, xµ b¸ch vµ r×u).
Mé 5 cã 313 hiÖn vËt: 71 ®å gåm (chãe, nåi, ©u, cèc, ®Üa, b¸t), 53 ®å
®ång (51 vßng, cßn l¹i lµ bao tay, lôc l¹c), 15 ®å s¾t (dao, ®ßng, xµ g¹c, xµ
b¸ch) vµ 176 h¹t thñy tinh.
Mé 6 cã 164 hiÖn vËt: 76 ®å gèm (chãe, ©u, lä, b¸t, ®Üa), 39 ®å ®ång
(vßng tay, bao tay, lôc l¹c), 11 ®å s¾t (dao, lao, xµ g¹c, xµ b¸ch) vµ 38 h¹t
thñy tinh. Nh÷ng mé t¸ng ë ®©y cã sù diÔn biÕn theo lo¹i h×nh di vËt: §å
gèm sø Trung Quèc vµ B¾c ViÖt Nam t¨ng dÇn tõ d−íi lªn, c¸c hiÖn vËt
trang søc b»ng ®ång, thñy tinh vµ c«ng cô s¾t còng gi¶m dÇn tõ trªn xuèng
d−íi.
4. Khu mé §¹i Lµng réng h¬n 2000m2 víi 9 ®Õn 10 gß næi cao trong
®−êng kÝnh 10 - 15m. N¨m 1983, khu mé nµy ®−îc PGS. Lª Xu©n DiÖm
khai quËt trªn 4 gß (ký hiÖu G2, G3, G4, G5), víi tæng diÖn tÝch 217m2 .
Mçi gß cã mét mé, riªng gß 2 cã 2 mé. HiÖn vËt trong mé tËp trung thµnh
côm ë ®é s©u 1,0 - 2,5m 98 .
KÕt qu¶ khai quËt cho thÊy, sù ph©n bè c¸c hiÖn vËt gi÷a c¸c mé cã
sù t−¬ng ®ång. Nh÷ng ®å gèm lín nh− b×nh, vß, chãe ®−îc ®Æt ngoµi gÇn
biªn mé, (®«i khi bÞ ®Ëp thñng ®¸y); ®å gèm nhá nh− b¸t, ®Üa, chÐn, ly,
cèc, hoÆc c«ng cô s¾t, ®å trang søc b»ng ®ång, ®¸, thñy tinh ®Æt gi÷a. §å
gèm th« ®Òu ®−îc ch«n ë líp s©u nhÊt.
+ §å gèm th« Ýt, chñ yÕu lµ nåi ®¸y trßn, miÖng loe, x−¬ng máng, ®é
nung thÊp, trang trÝ hoa v¨n v¹ch chÐo hoÆc v¨n thõng v¨n ch¶i. §å sµnh
sø cã h¬n 2.000 hiÖn vËt, trong ®ã 1.500 hiÖn vËt lµ gèm miÒn Trung ViÖt
Nam, sè cßn l¹i lµ Trung Quèc, B¾c ViÖt Nam, Trung Th¸i Lan vµ h¹ l−u
s«ng Mª K«ng.
Nhãm ®å sø miÒn Trung ViÖt Nam cã lo¹i gèm th«, lo¹i b¸n sø
kh«ng men, lo¹i b¸n sø vµ sø x¸m, lo¹i men hoa n©u; rÊt gièng víi gèm sø
ë c¸c lß gèm Gß Sµnh, C©y Me, Tr−êng Cöu, Gß Hêi ë huyÖn Hoµi Nh¬n
(B×nh §Þnh).
Nhãm ®å sø B¾c ViÖt Nam cã lo¹i b¸n sø, lo¹i sø x¸m kh«ng men,
lo¹i cã men lôc, men hoa lam, niªn ®¹i Lý - TrÇn (nh− b¸t ®Üa men ngäc,
tr¾ng ngµ) vµ thêi Lª (men hoa lam), ®−îc s¶n xuÊt ë c¸c lß Hîp LÔ, Ngãi,
CËy (H¶i D−¬ng).
Nhãm ®å sø miÒn Trung Th¸i Lan cã lo¹i b¸n sø, sø x¸m men r¹n,
men mµu lôc, men hoa ®en, gåm c¸c lo¹i h×nh nh−: b¸t, ®Üa cì nhá, cã

98
Lª Xu©n DiÖm. §å gèm sø trong di tÝch mé t¸ng §¹i Lµng, B¶o Léc, L©m §ång. Mét sè
vÊn ®Ò kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb. KHXH, Hµ Néi,1997, tr.453-458.

149
nguån gèc tõ Sawankhalok hoÆc Sukhot'ai, niªn ®¹i trong kho¶ng thÕ kû
XV ®Õn thÕ kû XVI.
§å sø Trung Quèc ®a sè lµ lo¹i men lôc, men hoa lam vµ men
cÐladon; niªn ®¹i tõ triÒu Nguyªn ®Õn Minh - Thanh.
+ §å ®ång cã 1.030 hiÖn vËt, chñ yÕu lµ ®å trang søc nh− vßng tay,
bao tay, nhÉn, lôc l¹c, ngoµi ra còng t×m thÊy mét sè b¸t, g−¬ng, b×nh v«i
b»ng ®ång. §¸ng chó ý cã 10 ®ång tiÒn, mét m¶nh cßn ®äc ®−îc hai ch÷
“Th¸nh nguyªn”.
§å s¾t cã 2.369 hiÖn vËt chñ yÕu lµ c«ng cô vµ vò khÝ nh− xµ b¸ch,
xµ g¹c, r×u, dao. Vò khÝ cã c¸c lo¹i kiÕm, gi¸o, lao, ®ßng (®inh ba). Trong
c¸c mé cßn cã 4.782 h¹t c−êm thñy tinh, nhiÒu mµu s¾c tr¾ng ®ôc, xanh,
®á nh¹t, tÝm, vµng víi nhiÒu kÝch cì. VÒ niªn ®¹i, khu mé t¸ng §¹i Lµng
kho¶ng thÕ kû XIII-XVI.
5. Di tÝch mé t¸ng §¹ §ên ë L©m Hµ (B¶o Léc), n»m trªn mét qu¶
gß nhá ®Êt ®¾p nh©n t¹o dµi 20m, réng 15m, ®−îc ph¸t hiÖn vµ khai quËt 7
- 1995 víi diÖn tÝch 224m2 (ch−a kÓ 5 hè th¸m s¸t réng 28m2). Ngoµi 6
côm gèm tËp trung, ë ®©y cßn t×m thÊy mét sè mé, song kh«ng cã mé nµo
nguyªn vÑn 99 .
HiÖn vËt cã ®å gèm sø víi c¸c lo¹i: 5 t« s©u lßng, 1 ®Üa, cïng 451
m¶nh vÏ trªn men, 45 m¶nh sø hoa lam vµ h¬n 5.000 m¶nh kh¸c. §å b¸n
sø cã 16 t« vµ 1.500 m¶nh kh¸c. §å sµnh: 3 b×nh cæ cao, 4 b×nh cæ thÊp,
7.101 m¶nh choÐ. Gèm th« cã 461 m¶nh nåi vµ n¾p ®Ëy.
HiÖn vËt ®ång cã 472 vßng c¸c lo¹i (vßng kÝn, vßng hë, vßng xo¾n),
37 nhÉn, 41 khuyªn tai, lôc l¹c, 1 tiÒn ®ång cã ch÷ H¸n nh−ng kh«ng ®äc
®−îc. §å dïng sinh ho¹t cã 5 hiÖn vËt (©u, Êm ®ång, chu«i dao). §å s¾t cã
89 hiÖn vËt nguyªn vµ 16 m¶nh c¸c lo¹i: Xµ b¸ch, xµ g¹c, dao, lao, r×u,
dïi, kh©u tra c¸n. Ngoµi ra cßn sè l−îng lín h¹t c−êm ®¸, thñy tinh vµ c¶
di cèt ng−êi.
§¹ §ên lµ mét khu mé t¸ng cæ, ®å gèm ë ®©y cã xuÊt sø tõ Trung
Quèc (Long TuyÒn, C¶nh §øc, Phóc KiÕn), Th¸i Lan (Swankhalok), B¾c
ViÖt Nam (Chu §Ëu, Hîp LÔ) vµ Trung ViÖt Nam (Gß Sµnh, Gß Hêi).
Niªn ®¹i ®å gèm sø ë ®©y qua so s¸nh cã thÓ ë vµo kho¶ng thÕ kû XIV-
XV. Nhãm ®å trang søc b»ng ®ång §¹ §ên kh¸ gièng víi §¹i Lµng vµ §¹i
Lµo, ®©y còng lµ lo¹i trang søc mµ c¸c c− d©n M¹, K’ho, Churu ë L©m
§ång hiÖn vÉn ®ang sö dông. Nhãm c«ng cô s¾t lµ lo¹i c«ng cô s¶n xuÊt
phæ biÕn cña c¸c d©n téc b¶n ®Þa ë T©y Nguyªn. Niªn ®¹i cña toµn khu di
tÝch muén nhÊt vµo kho¶ng ®Çu thÕ kû XVII ®Õn cuèi thÕ kû XVIII.

99
Bïi ChÝ Hoµng. B¸o c¸o khai quËt §¹ §ên, L©m Hµ, L©m §ång. Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ
häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1997. tr.459-473.

150
 Tõ vµi ph¸c th¶o s¬ l−îc tæng quan t− liÖu kh¶o cæ häc L©m §ång,
cã thÓ nãi, nh÷ng t− liÖu vµ nËn thøc cña chóng ta vÒ TiÒn - S¬ sö vµ LÞch
sö vïng nµy cßn rÊt h¹n chÕ. Tr−íc m¾t, cÇn tiÕp tôc ®Èy m¹nh ®iÒu tra,
t×m kiÕm, ph¸t hiÖn míi c¸c di tÝch; ®ång thêi trë l¹i nghiªn cøu s©u kü
h¬n c¸c di tÝch ®· biÕt nh− Nói Voi, c¸c di chØ - x−ëng chÕ t¸c r×u ®¸ ë x·
Gia L©m; më réng khai quËt di chØ Phï Mü, nghiªn cøu liªn ngµnh c¸c s−u
tËp kh¶o cæ ë C¸t Tiªn, §¬n D−¬ng vµ c¸c khu mé t¸ng nh»m lµm râ tÝnh
chÊt, niªn ®¹i, chñ nh©n c¸c di tÝch nµy, còng nh− t×m hiÓu vÞ trÝ v¨n ho¸
tiÒn s¬ sö vµ lÞch sö L©m §ång víi T©y Nguyªn, §«ng Nam Bé, Nam
Trung Bé vµ réng h¬n.

T−îng Ganesa, Linga vµ Yony ë C¸t Tiªn (L©m §ång)

151
 C¸c h×nh trang trÝ trªn c¸c m¶nh vµng di chØ C¸t Tiªn (L©m §ång)

152
VÞ trÝ di chØ Th«n Bèn, Gia L©m C¸c di chØ kh¶o cæ ë Gia L©m

M¶nh t−íc di chØ Th«n Bèn §å gèm di chØ Th«n Bèn

153
 Ph©n bè di tÝch vµ di vËt mÆt b»ng líp 1 di chØ Th«n Bèn

154
Ph©n bè di tÝch vµ di vËt mÆt b»ng líp 2 di chØ Th«n Bèn

155
156
 ch−¬ng t¸m
C¸c giai ®o¹n v¨n ho¸
tiÒn sö vμ s¬ sö T©y Nguyªn

I. Thêi ®¹i ®¸ cò ë t©y nguyªn

1. Vµi nÐt vÒ thêi ®¹i ®¸ cò

Thêi ®¹i ®¸ cò lµ thêi ®¹i ®Çu tiªn, cæ nhÊt vµ dµi nhÊt trong lÞch sö nh©n
lo¹i. Nh÷ng dÊu Ên v¨n ho¸ thêi ®¹i ®¸ cò (Paleolithic) trªn ®Êt T©y Nguyªn
hiÖn biÕt ch−a nhiÒu, chñ yÕu lµ c¸c di tÝch hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò.
1.1. ë ViÖt Nam, di tÝch ng−êi v−în cæ nhÊt ®−îc ph¸t hiÖn ë hang ThÈm
Khuyªn vµ ThÈm Hai (L¹ng S¬n). T¹i ®©y nh÷ng ho¸ th¹ch ng−êi v−în (Homo
erectus) t×m thÊy cïng quÇn ®éng vËt ho¸ th¹ch Trung kú C¸nh t©n: V−în - GÊu
tre - Voi r¨ng kiÕm (Pogo - Ailuroponda - Stegodon). Nh−ng ë ®©y l¹i ch−a t×m
thÊy c«ng cô lao ®éng cña nh÷ng ng−êi v−în Êy. Lóc ®Çu, nh÷ng ng−êi khai
quËt xÕp di tÝch nµy vµo trung kú C¸nh t©n, dù ®o¸n niªn ®¹i 25 v¹n n¨m c¸ch
ngµy nay. Niªn ®¹i ho¸ th¹ch ng−êi v−în ThÈm Khuyªn b»ng ph−¬ng ph¸p
céng h−ëng ®iÖn tö spin (E S R) cho tuæi 0,5 triÖu n¨m c¸ch ngµy nay.
C¸c di tÝch t×m thÊy c«ng cô lao ®éng, xem lµ cæ nhÊt cña ng−êi nguyªn
thuû ë ViÖt Nam hiÖn nay lµ Nói §ä (Thanh Ho¸) vµ Xu©n Léc (§ång Nai).
Nh÷ng ng−êi ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu ban ®Çu xem Nói §ä lµ di tÝch s¬ kú ®¸
cò, cã niªn ®¹i 30 v¹n n¨m c¸ch ngµy nay. Nh−ng, ë Nói §ä còng nh− Xu©n
Léc ®Òu ch−a t×m thÊy di cèt ng−êi vµ ®éng vËt, còng nh− c¸c vÕt tÝch ho¹t
®éng kh¸c cña con ng−êi. VÊn ®Ò niªn ®¹i s¬ kú ®¸ cò ViÖt Nam cßn cÇn ph¶i
tiÕp tôc nghiªn cøu trong t−¬ng lai.
1.2. Trong ph©n kú kh¶o cæ häc, thêi ®¹i ®¸ cò ViÖt Nam kh«ng tr¶i qua
giai ®o¹n Trung kú ®¸ cò, mµ tiÕn th¼ng tõ S¬ kú sang HËu kú thêi ®¹i ®¸ cò.
HËu kú thêi ®¹i ®¸ cò gåm c¸c di tÝch chøa c«ng cô lao ®éng ghÌ ®Ïo, ch−a xuÊt
hiÖn kü thuËt mµi vµ ®å gèm, cã di cèt ng−êi hiÖn ®¹i (Homo sapiens), di cèt
®éng vËt cuèi C¸nh t©n, c¸ch ngµy nay tõ 4 ®Õn 1 v¹n n¨m.
Tiªu biÓu cho giai ®o¹n nµy lµ nh÷ng ho¸ th¹ch ng−êi hiÖn ®¹i sím
(Homo sapiens) ph¸t hiÖn ë c¸c ®Þa ®iÓm hang ®éng nh−: ThÈm åm (NghÖ An),
Hang Hïm (Yªn B¸i) vµ Thung Lang (Ninh B×nh). Nh÷ng di cèt ng−êi nµy n»m
cïng quÇn ®éng vËt ho¸ th¹ch, ®Æc tr−ng cho quÇn ®éng vËt nhiÖt ®íi, nãng Èm
gåm c¸c loµi nh−: khØ (Macaca sp.), v−în (Hylobates cf. sericuss), ®−êi −¬i

156
(Pogo pymaeus), tª gi¸c (Rhynoceros sp.), nhÝm, chã, hæ, b¸o, lîn, nai, ho½ng,
tr©u, bß rõng…
Hai nÒn v¨n ho¸ tiªu biÓu cho hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò ViÖt Nam lµ kü nghÖ
Ng−êm (Th¸i Nguyªn) vµ v¨n ho¸ S¬n Vi (Phó Thä). C«ng cô cña chóng ®Òu
lµm tõ ®¸ cuéi s«ng, suèi, nh−ng thuéc vÒ 2 kü nghÖ kh¸c nhau: Ng−êm thuéc
kü nghÖ chÕ t¸c vµ sö dông chñ yÕu c«ng cô m¶nh t−íc nhá cã dÊu tu chØnh,
cßn v¨n ho¸ S¬n Vi chñ yÕu dïng c«ng cô h¹ch cuéi. Ngoµi 2 nÒn v¨n ho¸ Êy, ë
ViÖt Nam cßn cã mét sè nhãm di tÝch thuéc giai ®o¹n hËu kú ®¸ cò lµ NËm Tun
- B¶n Phè (S¬n La) vµ §åi Th«ng (Hµ Giang).
Dùa vµo t− liÖu kh¶o cæ häc liªn quan ®Õn thêi ®¹i ®¸ cò T©y Nguyªn vµ
®èi chiÕu víi nh−ng t− liÖu hiÖn biÕt ë ViÖt Nam, b−íc ®Çu cã thÓ x¸c nhËn 2
giai ®o¹n v¨n ho¸ thêi ®¹i ®¸ cò ë T©y Nguyªn nh− sau:
2. S¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò ë T©y Nguyªn
S¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò (Early Paleolithic) kÐo dµi tõ 70 - 60 v¹n ®Õn 4 - 3
v¹n n¨m c¸ch ngµy nay, t−¬ng øng víi c¸i gäi lµ thuë "B×nh minh cña lÞch sö".
Trªn thÕ giíi, c¸c di tÝch s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò th−êng t×m thÊy trong trÇm
tÝch than tro nói löa, niªn ®¹i Trung kú C¸nh t©n. T©y Nguyªn lµ mét trong
nh÷ng vïng ho¹t ®éng d÷ déi cña nói löa suèt thêi C¸nh t©n. Vµo cuèi thêi kú
C¸nh t©n c¸c nói löa ë T©y Nguyªn vÉn cßn ho¹t ®éng. C¸c dung nham tõ nói
löa trµo ra theo c¸c khe nøt, phñ lªn hÇu kh¾p c¸c ®ång b»ng bãc mßn tÝch tô,
vèn lµ ®Þa h×nh thÊp lóc bÊy giê. Cïng víi phun trµo, c¸c ho¹t ®éng n©ng lªn
vÉn tiÕp tôc däc theo c¸c nÕp u»n vµ ®øt g·y, vèn ®· ho¹t ®éng l©u dµi tõ tr−íc
®ã, dÉn tíi h×nh thµnh c¸c cao nguyªn Pleiku, Bu«n Ma Thuét, M'§r¨k, §¨k
N«ng... Mét sè miÖng nói löa cò bÞ vïi lÊp hoÆc thu nhá l¹i ®Ó t¹o ra c¸c hå
n−íc nh− hå BiÓn Hå (Gia Lai), cã miÖng nói löa vÉn cßn ®øng ®ã, rÊt cao mµ
d©n ®Þa ph−¬ng vÉn quen gäi lµ nói Hµm Rång (Gia Lai). TÊt c¶ c¸c chøng tÝch
ho¹t ®éng cña miÖng nói löa t¹i T©y Nguyªn thuë x−a vÉn cßn ®ã cho ®Õn ngµy
nay. C¸c cao nguyªn basalte bÞ phong ho¸ hoÆc laterit ho¸ m¹nh mÏ ë bÒ mÆt,
c¸c ®ång b»ng còng bÞ bãc mßn t¹o ra ®Þa h×nh låi lâm nh− hiÖn nay.
C¸c dung nham nói löa ®· phun dµy hµng chôc mÐt phñ lªn toµn bé c¸c
ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi vµ thÕ giíi ®éng, thùc vËt lóc ®ã. D−íi tÇng ®Êt
®á basalte Êy, lu«n lu«n lµ niÒm hy väng kh¸m ph¸ dÊu tÝch cæ sinh ho¸ th¹ch
ng−êi vµ v¨n ho¸ thêi ®¹i ®¸ cò xa x−a nhÊt cña nh©n lo¹i. B»ng nç lùc kh«ng
mÖt mái, trong nhiÒu n¨m qua, c¸c nhµ kh¶o cæ häc ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn dÊu
tÝch ho¹t ®éng ®Çu tiªn cña con ng−êi ë d−íi tÇng basalte cæ Êy, bæ sung thªm
nhËn thøc míi vµo giai ®o¹n sím nhÊt trong tiÒn sö T©y Nguyªn.
Con ng−êi ®Çu tiªn ®Õn ë T©y Nguyªn tõ bao giê vµ tõ ®©u ®Õn? §ã lµ
c©u hái ®Æt ra cho nhiÒu thÕ hÖ c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ T©y Nguyªn. Nh×n chung,
trong t©m thøc chung cña ng−êi T©y Nguyªn, tæ tiªn cña hä tõ ®©u tíi vµ tíi tõ
bao giê th× hä kh«ng hÒ biÕt, chØ nãi r»ng tæ tiªn truyÒn l¹i lµ c− tró ë ®©y ®· l©u
157
l¾m råi. VÒ vÊn ®Ò nµy còng ®· cã mét sè pháng ®o¸n. Nhµ ng«n ng÷ häc ng−êi
Ph¸p lµ B.P.Lafont dù ®o¸n r»ng, vµo kho¶ng thêi ®¹i ®¸ míi cã 2 nhãm c− d©n
kh¸c nhau, mét nhãm ng−êi nãi ng«n ng÷ Mon - Khmer vµ mét nhãm ng−êi
nãi ng«n ng÷ Malayo - Polynesien cïng c− tró ë T©y Nguyªn. Mçi nhãm ng«n
ng÷ nµy sö dông 1 lo¹i h×nh r×u riªng. Nh÷ng ng−êi nãi ng«n ng÷ Mon - Khmer
sö dông r×u cã vai (hay cã chu«i tra c¸n), cßn nhãm kia sö dông r×u tø gi¸c (hay
r×u kh«ng cã chu«i tra c¸n). Do chç, trong c¸c di tÝch kh¶o cæ ë Pleiku th−êng
th−êng gÆp r×u cã vai, cßn r×u tø gi¸c th× rÊt hiÕm hoi, nªn «ng suy ra r»ng, sù
tiÕp xóc gi÷a 2 nhãm ng−êi nãi hai ng«n ng÷ Êy diÔn ra lµ rÊt muén, chØ c¸ch
®©y vµi ngh×n n¨m mµ th«i 96 . ThËt ra sù tiÕp xóc sím hay muén, kh«ng hÒ phô
thuéc vµo tû lÖ nhiÒu hay Ýt lo¹i r×u nµy hoÆc lo¹i r×u kia, mµ thùc tÕ cho thÊy ë
mçi tiÓu vïng ®Þa lý cña T©y Nguyªn cã lo¹i r×u nµy chiÕm tû lÖ tréi h¬n lo¹i
r×u kia. ThÝ dô, trong v¨n ho¸ Lung Leng (Kon Tum), r×u cã vai vµ b«n h×nh
r¨ng tr©u tréi h¬n h¼n r×u tø gi¸c. Ng−îc l¹i, trong v¨n ho¸ Bu«n TriÕt, r×u tø
gi¸c l¹i tréi h¬n r×u cã vai, cßn ë nhãm c¸c di tÝch x· Gia L©m, L©m Hµ (L©m
§ång), th× r×u tø gi¸c chiÕn gÇn nh− tuyÖt ®èi. ThËm chÝ ë ®©y cßn cã x−ëng
lµm ra lo¹i r×u nµy.
Dùa vµo tµi liÖu nh©n chñng vµ ng«n ng÷ téc ng−êi, Lª §×nh Chi ghi
nhËn c¶ 2 gi¶ thuyÕt vÒ nguån gèc cña ng−êi T©y Nguyªn. Gi¶ thuyÕt ®Çu tiªn
cho r»ng, ng−êi T©y Nguyªn cã nguån gèc b¶n ®Þa. Nh÷ng c− d©n thuéc chñng
Indonesien ph¸t xuÊt tõ B¾c ViÖt Nam, cã thÓ lµ di duÖ cña c− d©n v¨n ho¸ Hoµ
B×nh vµ v¨n ho¸ B¾c S¬n di c− vµo T©y Nguyªn c¸ch ®©y kho¶ng 1 v¹n. Gi¶
thuyÕt thø hai cho r»ng, ng−êi T©y Nguyªn cã nguån gèc tõ bªn ngoµi. Gi¶
thuyÕt nµy gi¶i thÝch nguån gèc bªn ngoµi tõ 2 h−íng hay 2 nh¸nh di c− tíi.
Nh¸nh 1 lµ nh÷ng ng−êi Austronesien (nãi ng«n ng÷ Malayo - Polynesien) di
c− tõ c¸c ®¶o Th¸i B×nh D−¬ng vµo. Nh¸nh 2 lµ nh÷ng ng−êi Austroasiatic (nãi
ng«n ng÷ Mon - Khmer) tõ Nam ¸ di c− sang T©y Nguyªn. C¸c cuéc di c− nµy
c¸ch ®©y chõng 2.500 n¨m 97 . §Ó chøng minh cho nguån gèc b¶n ®Þa hay ngo¹i
lai, t¸c gi¶ còng ch−a cã b»ng chøng cô thÓ vÒ nh©n chñng hoÆc kh¶o cæ nµo,
mµ còng chØ dùa vµo c¸c gi¶ thuyÕt, −íc ®o¸n.
Cöu Long Giang vµ Toan ¸nh dù ®o¸n lµ ng−êi Melanesien xuÊt hiÖn ë
B¾c ViÖt Nam tõ s¬ kú thêi ®¹i ®¸ míi, trong v¨n ho¸ B¾c S¬n. Sau ®ã, hä bÞ
lµm sãng di c− cña ng−êi Indonesien tõ phÝa Ên §é sang ®¸nh chiÕm vµo
kho¶ng 2.500 n¨m c¸ch ngµy nay. Mét phÇn thæ d©n Melanesien ë ®©y bÞ ®ång
ho¸ hoÆc tiªu diÖt, cßn mét phÇn l−u l¹c ra c¸c ®¶o hoÆc ch¹y lªn Èn n¸u ë nói
rõng T©y Nguyªn. Mét thêi gian sau n÷a, l¹i cã mét sè ng−êi M· Lai tõ ph−¬ng
Nam v−ît biÓn vµo c− tró däc miÒn duyªn h¶i miÒn Trung. T¹i ®©y, mét sè
ng−êi ng−êi Indonesien cßn sãt l¹i tiÕp tôc ph¶i ch¹y lªn T©y Nguyªn n−¬ng
n¸u. ThÕ lµ, trªn ®Êt T©y Nguyªn cã sù tiÕp xóc, ®ông ®é gi÷a ng−êi
Melanesien tr−íc ®ã vµ ng−êi Indonesien sau nµy. Theo c¸c t¸c gi¶, hÇu hÕt c¸c
96
Lafont, B.P. Note sur un site nÐolithique la province Pleiku. BEFEO, 38 (1), 1956: 233.
97
Lª §×nh Chi. VÊn ®Ò ®ång bµo s¬n c−íc t¹i ViÖt Nam Céng hoµ. LuËn ¸n th¹c sÜ LuËt
khoa c«ng ph¸p, Sµi Gßn. 1970: 62.

158
thæ d©n T©y Nguyªn cã truyÒn thuyÕt vÒ mçi khiÕp sî tr−íc mét lo¹i ma qu¸i
mµ ng−êi ta gäi lµ “ã Ma Lai”. §©y chÝnh lµ h×nh ¶nh cßn sãt l¹i vÒ c¸c cuéc di
c− ®ã 98 . ThËt ra, c¸c dù ®o¸n vÒ sù tiÕp xóc gi÷a 2 chñng téc Indonesien vµ
Melanesien trªn ®Êt T©y Nguyªn còng ch−a cã mét b»ng chøng nµo vÒ kh¶o
cæ hay nh©n chñng c¶. Bëi v×, tr−íc thËp kû 70, ë ®©y ch−a cã mét cuéc khai
quËt kh¶o cæ häc tiÒn sö nµo.
Trë l¹i c¸c ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc míi ®©y ë T©y Nguyªn, chóng ta sÏ cã
c©u tr¶ lêi vÒ thêi ®iÓm ®Çu tiªn con ng−êi ®Õn ë vïng ®Êt nµy.
Tr−íc hÕt, ®ã lµ ph¸t hiÖn di cèt ®éng vËt ho¸ th¹ch ë T©n Léc, x· C−
Huª, huyÖn Ea Kar ( §¨k L¨k ) vµo n¨m 1998. Khi ®µo vÐt giÕng ë ®é s©u 9m,
NguyÔn §×nh V¨n ®· ph¸t hiÖn ®−îc mét sè di cèt ®éng vËt. Nh÷ng mÈu x−¬ng
nµy ®· ®−îc TS. Vò ThÕ Long gi¸m ®Þnh lµ x−¬ng c¸c loµi ®éng vËt lín nh−
voi, tr©u rõng, bß rõng, tª gi¸c…®· ho¸ th¹ch.
Nh− chóng ta ®· biÕt, ®Þa tÇng giÕng T©n LËp tõ trªn xuèng ®Òu lµ ®Êt ®á
basalte, nh−ng mµu s¾c vµ møc ®é liªn kÕt cã kh¸c nhau chót Ýt:
Tõ mÆt ®Êt ®Õn ®é s©u 3,0m lµ líp ®Êt basalte mµu ®á nh¹t, ®Êt t−¬ng ®èi
mÒm, kh¸ thuÇn, kh«ng lÉn ®¸. Líp ®Êt nµy ®µo kh¸ dÔ dµng.
Tõ 3m ®Õn 6m lµ ®Êt basalte bÞ laterite ho¸, kh¸ cøng, kh«ng cã ®¸ nh−ng
khi ®µo líp nµy kh¸ vÊt v¶.
Tõ 6m ®Õn 9m lµ ®Êt basalte lÉn ®¸ côc, ®¸ basalte h×nh cÇu, ®−êng kÝnh
trung b×nh 15 - 20cm, mÆt ngoµi ngoµi phong ho¸, mµu vµng, phÇn nh©n bªn
trong kh¸ cøng, mµu xanh.
D−íi ®é s©u 9m hay d−íi líp ®Êt lÉn c¸c côc ®¸ basalte, gÆp kh¸ nhiÒu
x−¬ng ®éng vËt ®· ho¸ th¹ch. §©y còng lµ bÒ mÆt tr−íc khi bÞ nói löa phñ mét
líp basalte dµy 9m lªn trªn.
Nh÷ng di cèt ®éng vËt ®µo ®−îc ë ®©y chñ yÕu lµ x−¬ng èng, mét sè lµ
x−¬ng b¸nh chÌ cña ®éng vËt cã vó, kh¸ lín; ®Òu ®· ho¸ th¹ch. Mét sè m¶nh
x−¬ng cã vÕt ®Ëp. Trªn vÕt ®Ëp phñ patine, cïng mµu víi mÆt ngoµi cña x−¬ng.
Cã nhiÒu kh¶ n¨ng, ®©y lµ nh÷ng vÕt chÆt ®Ëp con måi cña con ng−êi khi s¨n
b¾t ®−îc vµ giÕt thÞt chóng vµ vøt l¹i tr−íc khi nói löa phun trµo c¸c dung nham
lªn trªn. Th«ng th−êng, x−¬ng ®éng vËt n»m trong ®Êt ®á basalte sÏ bÞ ph©n huû
sau mét thêi gian rÊt ng¾n. Nh−ng ë ®©y, do x−¬ng n»m vïi trong khu vùc khe
n−íc cã bïn, dï s©u 9m, d−íi tÇng basalte nh−ng vÉn kh«ng bÞ ph©n huû.
VÒ tuæi tÇng chøa x−¬ng nµy sÏ t−¬ng ®−¬ng víi tuæi cña ®ît phun trµo
nói löa cuèi cïng ë khu vùc Ea Kar (§¨k L¨k). Theo c¸c nhµ ®Þa chÊt vïng nµy,
®ît phun trµo nói löa gÇn nhÊt cã tuæi kho¶ng 60 v¹n n¨m c¸ch ngµy nay. NÕu
®óng nh− vËy th×, niªn ®¹i nµy lµ t−¬ng ®−¬ng víi tuæi cña c¸c ho¸ th¹ch ng−êi
v−în (Homo erectus) ë hang ThÈm Khuyªn (L¹ng S¬n) ®−îc x¸c ®Þnh b»ng

98
Cöu Long Giang, Toan ¸nh. ViÖt Nam chÝ l−îc. MiÒn Th−îng cao nguyªn. Sµi Gßn.1970:
17 - 20.
159
ph−¬ng ph¸p céng h−ëng ®iÖn tö spin lµ tõ 401.000 ®Õn 534.000 n¨m c¸ch nay
(sai sè 51.000 - 84.000 n¨m) 99 .
Ngoµi T©n Léc (Ea Kar), ë nhiÒu n¬i kh¸c nh− §¨k N«ng, §¨k L¨k, Gia
lai, Kon Tum, trong lóc khoan th¨m dß ®¸ quý, hoÆc ®µo ®Êt, xÎ nói lµm ®−êng,
lµm thuû ®iÖn ®Òu ®· t×m thÊy di cèt ®éng vËt ho¸ th¹ch nh− voi, tª gi¸c, hæ,
h−¬u, nai… Nh÷ng di cèt ®éng vËt ho¸ Th¹ch ë T©y Nguyªn hiÖn ®ang ®−îc
l−u gi÷ t¹i b¶o tµng c¸c tØnh, c¸c toµ Gi¸m môc hoÆc trong nh©n d©n, trong c¸c
nhµ s−u tÇm cæ vËt.
Kh«ng chØ di cèt ®éng vËt ho¸ th¹ch thêi C¸nh t©n, mµ ë T©y Nguyªn
cßn t×m thÊy kh¸ nhiÒu c¸c mÉu ho¸ th¹cÕninh vËt biÓn. §ã lµ c¸c mÉu tro nói
löa in h×nh sß biÓn, loµi Traskites sp. cã thuæi Triat th−îng, bËc Cacni (T3k)
c¸ch nay hµng tr¨m triÖu n¨m. NhiÒu n¬i cßn t×m thÊy gç ho¸ th¹ch, thËm chÝ
cã n¬i nh− Gia lai t×m thÊy c¶ c©y gç ho¸ th¹ch víi ®−êng kÝch gÇn 1mÐt.
Nh÷ng c©y gç nµy cã tuæi kho¶ng 100 triÖu n¨m c¸ch ngµy nay. §©y lµ nh÷ng
t− liÖu quý minh chøng cho qu¸ tr×nh vËn ®éng thµnh t¹o vïng ®Êt T©y Nguyªn
trong lÞch sö tr¸i ®Êt còng nh− sù xuÊt hiÖn c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt ®Çu tiªn ë
T©y Nguyªn.
Mét vÊn ®Ò ®Æt ra lµ, c¸c di cèt ®éng vËt ho¸ th¹ch thêi Pleistocene nãi ë
trªn lµ do ng−êi nguyªn thuû T©y Nguyªn s¨n b¾t ®−îc, hay chØ lµ hiÖn t−îng bÞ
chÕt ngÉu nhiªn. HiÖn ch−a thÓ tr¶ lêi ®−îc khi mµ nh÷ng di cèt ho¸ th¹ch t×m
®−îc ch−a nhiÒu. Nh−ng dï sao, nh÷ng th«ng tin nµy còng më ra triÓn väng t×m
kiÕm c¸c di tÝch kh¶o cæ chøa ho¸ th¹ch ng−êi vµ ®éng vËt thêi C¸nh t©n
nhÈnt−êng hîp c¸c hang ®éng ®¸ v«i ë B¾c ViÖt Nam.
Nh÷ng di tÝch kh¶o cæ t×m thÊy c«ng cô lao ®éng cæ x−a nhÊt, thuéc s¬
kú ®¸ cò ë T©y Nguyªn ph¸t hiÖn ch−a nhiÒu, hiÖn biÕt lµ ®Þa ®iÓm Nói Voi hay
Nói §Çu Voi (L©m §ång) vµ Th«n S¸u hay §¨k Wer (§¨k N«ng).
§Þa ®iÓn Nói Voi ë th«n Phó Th¹nh, x· Hîp Th¹nh, huyÖn §øc Träng
(L©m §ång) do Ng« TuÊn C−êng ph¸t hiÖn. Cho ®Õn nay, di tÝch ®· ®−îc ®iÒu
tra, kh¶o s¸t, s−u tËp nhiÒu lÇn. Riªng s−u tËp hiÖn vËt ®¸ thu ®−îc t¹i ®©y cã tíi
vµi tr¨m tiªu b¶n. GS. TrÇn Quèc V−îng vµ PGS.Ts. NguyÔn Kh¾c Sö ®· tiÕp
xóc tÊt c¶ c¸c s−u tËp nµy vµ nhËn thÊy r»ng, chØ cã mét sè Ýt trong c¸c s−u tËp
Êy lµ c«ng cô lao ®éng ch©n chÝnh, nghÜa lµ cã vÕt gia c«ng, chÕ t¸c, ghÌ ®Ïo
cña con ng−êi. VÒ lo¹i h×nh, ë ®©y cã c«ng cô chÆt th« mµ c¸c nhµ kh¶o cæ
th−êng gäi lµ chopper, chopping - tool, nh÷ng c«ng cô n¹o c¾t kiÓu vá trai, tÊt
c¶ ®Òu ®−îc lµm tõ ®¸ basalte, kü thuËt ghÌ ®Ïo th« s¬, mét sè cã dÊu tu chØnh,
t¹o r×a l−ìi zÝch z¾c. HiÖn ch−a thÊy ë ®©y nh÷ng r×u tay (Handxes), c«ng cô
h×nh r×u (Cleaver) thËt sù ®iÓn h×nh cho s¬ kú ®¸ cò kiÓu ¢u ch©u.

99
Ciochon, R., Vu The Long et al. Dated co-occurrence of Homo erectus and Gigantopi-
thecus from Tham Khuyen Cave, Vietnam. proc. Natl. Acad. Sci. USA, 93, 1996: 3011-3020.

160
 VÒ h×nh d¸ng vµ kü thuËt, nh÷ng c«ng cô ë Nói Voi kh¸c víi s−u tËp r×u
tay (Handxes) ë Xu©n Léc (§ång Nai) vµ ë Nói §ä (Thanh Ho¸). VÒ h×nh d¸ng
c«ng cô Nói Voi l¹i cã nÐt æn ®Þnh h¬n, kü thuËt ghÌ ®Ïo tiÕn bé h¬n, kÝch
th−íc nhá nh¾n h¬n. Cã nhiÒu kh¶ n¨ng, Nói Voi cã niªn ®¹i ®¸ cò, nÕu kh«ng
nãi lµ s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò.
Cuèi n¨m 2005, NguyÔn Gia §èi vµ Lª H¶i §¨ng ®· ph¸t hiÖn ë Th«n
S¸u, x· §¨k Wer, huyÖn §¨k R'lÊp, tØnh §¨k N«ng mét sè c«ng cô ®¸ ghÌ ®Ïo,
lµm tõ ®¸ basalt trong ®Þa tÇng s©u 1,5m. Theo c¸c t¸c gi¶, nh÷ng chÕ phÈm nµy
mang ®Æc tr−ng kü thuËt ghÌ ®Ïo th« s¬ kiÓu s¬ kú ®¸ cò víi c¸c lo¹i h×nh tiªu
biÓu lµ r×u tay (handaxe), b«n tay (cleaver), n¹o (scraper), m¶nh t−íc (flake).
Trong ®Þa tÇng s©u 1,5m vÉn ch−a t×m thÊy di cèt ®éng vËt hoÆc c¸c vÕt tÝch
ho¹t ®éng kh¸c cña con ng−êi. Nh÷ng ng−êi ph¸t hiÖn cho r»ng, Th«n S¸u lµ
®Þa ®iÓm s¬ kü ®¸ cò.
Nh− chóng ta ®· biÕt, ®¸ basalte ë ngoµi trêi d−íi t¸c ®éng cña nhiÖt ®é
vµ m−a n¾ng, bÒ mÆt cña chóng th−êng bÞ phong ho¸, tù bãc t¸ch theo chiÒu
cong bÒ mÆt cña t¶ng ®¸, t¹o ra líp patin dµy, cã bÒ mÆt nh½n lú. §iÒu nµy dÔ
lµm chóng ta nhÇm t−ëng ®ã lµ vÕt ®Ëp, t¸ch cña con ng−êi. RÊt lµ khã ph©n
biÖt gi÷a nh÷ng chÕ phÈm do con ng−êi t¹o ra víi c¸c m¶nh ®¸ cã c¹nh s¾c do
thiªn nhiªn t¹o nªn, ®«i khi chóng cßn gièng nhau c¶ h×nh d¸ng n÷a. Nh÷ng
tr−êng hîp Eolithic nh− vËy lµ hÕt søc cÈn träng.
D−íi c¸c líp ®Êt phñ basalte ë T©y Nguyªn th−êng t×m thÊy nh÷ng c©y
gç ho¸ th¹ch. Gç ho¸ th¹ch cã ®é cøng nh− ®¸, nh−ng dÎo h¬n ®¸, khi ghÌ ®Ëp
cho r×a c¹nh rÊt s¾c, thÝch hîp cho c«ng cô chÆt, c«ng cô c¾t. §©y lµ thø nguyªn
liÖu hÕt søc lý t−ëng cho viÖc chÕ t¹o c«ng cô ®¸ cña ng−êi nguyªn thuû. Trong
thùc tÕ, lo¹i nguyªn liÖu nµy ®· ®−îc c− d©n v¨n ho¸ Anyata (Ayathian) ë thÒm
s«ng Irawadi (Myanmar), cã niªn ®¹i s¬ kú ®¸ cò sö dông chÕ t¹o ra c«ng cô
chÆt th« víi c¸c lo¹i h×nh nh− r×u tay (Handaxes), tiÒn r×u tay, trèpp¬ (chopper),
trèpping (chopping - tools), ®Æc biÖt lµ b«n tay (hand adze) vµ c«ng cô chÆt h×nh
r×u (cleaver).
ThËt ra, ë T©y Nguyªn, gè ho¸ th¹ch còng ®· ®−îc c− d©n hËu kú ®¸ míi
- s¬ kú ®ång thau sö dông lµm c«ng cô. Chóng ta ®· t×m thÊy c«ng cô lµm tõ
nguyªn liÖu nµy trong di chØ x−ëng Taipªr (Gia Lai) vµ Ch− K'tu (§¨k L¨k).
§©y lµ nh÷ng b¸o dÉn ban ®Çu rÊt quan träng cho phÐp chóng ta dù ®o¸n kh¶
n¨ng t×m thÊy ho¸ th¹ch ng−êi vµ v¨n ho¸ s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò, c¸ch ®©y vµi
chôc v¹n n¨m ë T©y Nguyªn; hy väng c¶ viÖc t×m thÊy c«ng cô tõ gç ho¸ th¹ch
trong s¬ kú ®¸ cò T©y Nguyªn.
Nh÷ng ph¸t hiÖn vÕt tÝch kh¶o cæ s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò T©y Nguyªn cho
thÊy, tr×nh ®é ph¸t triÓn chung cña con ng−êi thêi bÊy giê cßn rÊt thÊp kÐm.
Trªn l·nh thæ T©y Nguyªn réng lín, nh÷ng nhãm ng−êi nhá, sèng t−¬ng ®èi
biÖt lËp nhau, Ýt cã liªn hÖ víi nhau. Kinh nghiÖm kü thuËt vµ tËp qu¸n s¶n xuÊt
cña hä, do ®ã còng ph¸t triÓn chËm ch¹p. Nh×n chung c«ng cô lao ®éng cßn rÊt

161
th« s¬, chØ b»ng vµi nh¸t ghÌ trªn mét hoÆc hai mÆt cña mét viªn ®¸ basalte lµ
cã thÓ t¹o ra mét c«ng cô v¹n n¨ng.
Nh÷ng c«ng cô Êy khi sö dông, do chç gãc l−ìi cña nã cßn lín, cßn ghå
ghÒ, ch−a thËt thuËn tiÖn cho viÖc chÆt c©y, c¾t xÎ thÞt thó rõng. Lao ®éng nãi
chung h·y cßn ch−a ph¸t triÓn. DÉu vËy, ®iÒu c¨n b¶n lµ, c¸c nhãm ng−êi
nguyªn thuû nµy, cã mét søc m¹nh tuyÖt vêi tõ lao ®éng tËp thÓ. Nhê qu¸ tr×nh
lao ®éng tËp thÓ, t©m lý con ng−êi ph¸t triÓn, t− duy con ng−êi ngµy cµng phong
phó vµ ®Çy ®ñ h¬n.
Vµo giai ®o¹n s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò con ng−êi biÕt dïng löa. ë di chØ Chu
KhÈu §iÕm (c¸ch B¾c Kinh 54km), ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn nh÷ng c«ng cô ®¸ cã
vÕt ghÌ ®Ïo, nh÷ng di cèt ®éng vËt s¬ kú C¸nh t©n vµ cã c¸c m¶nh x−¬ng ®éng
vËt bÞ xÐm löa. Râ rµng, ng−êi thêi nµy ®· sö dông löa ®Ó s−ëi Êm vµ n−íng
chÝn thÞt lµm thøc ¨n. Trong c¸c di tÝch s¬ kú ®¸ cò, tõ giai ®o¹n sím nh− ë khe
Ondway (ch©u Phi, ng−êi cæ ®· biÕt sö dông c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo th« s¬. Sang
giai ®o¹n sau, l¹i xuÊt hiÖn r×u tay (Handxes) kiÓu Chelles (mét ®Þa ®iÓm ë bê
s«ng Chel ë Ph¸p) thuéc v¨n ho¸ Chelliens. R×u tay kiÓu Chelles cßn gÆp ë
nhiÒu n¬i, tõ ch©u ¢u ®Õn ch©u ¸, tõ vïng Armenia qua Ên §é, ®Õn Pakistan,
Myanmar, xuèng Malaya vµ tíi ®¶o Java (Indonesia).
Chñ nh©n cña c¸c v¨n ho¸ s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò lµ nh÷ng ng−êi v−în ®øng
th¼ng (Homo erctus), tiªu biÓu cho giai ®o¹n sím lµ di cèt Pithecanthropus ë
Java vµ giai ®o¹n sau lµ ng−êi Sinancnthropus ë Chu KhÈu §iÕm (B¾c Kinh).
C¸c nhµ b¸c häc Trung Quèc cho r»ng, ng−êi v−în B¾c Kinh chñ yÕu s¨n h−¬u.
X−¬ng h−¬u ë ®©y chiÕm tíi 70% sè di cèt ®éng vËt thu ®−îc trong hang.
Ngoµi ra, hä cßn ¨n c¸c loµi th¶o méc, ®Æc biÖt lµ qu¶ d©u ®Êt vµ anh ®µo d¹i.
Ng−êi v−în B¾c Kinh chÕ t¸c c«ng cô chñ yÕu tõ ®¸ v«i, th¹ch anh, ®¸
nói löa, ®¸ sõng, ®¸ silex. Nh÷ng ®¸ nµy th−êng ë d¹ng cuéi, ®−îc ng−êi x−a
®Ïo vµi nh¸t t¹o r×a t¸c dông. Mét sè viªn cuéi lín ®−îc ®Ëp hoÆc ghÌ t¸ch ra
thµnh nh÷ng m¶nh t−íc nhá, råi tu chØnh s¬ qua lµm dao c¾t, dïi nhän hoÆc
n¹o. Nghiªn cøu di cèt cña h¬n 40 c¸ thÓ ng−êi v−în B¾c Kinh, c¸c nhµ khoa
häc cho r»ng ng−êi cæ ë ®©y chñ yÕu sö dông tay ph¶i trong lao ®éng vµ do ®ã,
nöa sä n·o bªn nµy ph¸t triÓn cao h¬n bªn kia.
Nh÷ng di cèt gÇn ng−êi Sinancnthropus ®· t×m thÊy ë ThÈm Khuyªn vµ
ThÈm Hai (L¹ng S¬n) còng nh− nhiÒu n¬i kh¸c trªn thÕ giíi, nh− Nam ¸, Nam
¢u, ch©u Phi. ViÖt Nam n»m trong vïng ph©n bè cña ng−êi v−în. T©y Nguyªn
®−îc nh« khái biÓn tõ rÊt sím, sím nhÊt b¸n ®¶o §«ng D−¬ng, l¹i cã tiÒn ®Ò
quan träng cho sù c− tró cña con ng−êi. Chóng t«i tin r»ng, sím muén c¸c di
cèt Homo erectus Trung kú C¸nh t©n sÏ t×m thÊy ë T©y Nguyªn.
Kh«ng chØ thÕ, T©y Nguyªn cã nguån nguyªn liÖu ®¸ phong phó, phï hîp
cho viÖc chÕ t¹o c«ng cô lao ®éng. Tr−íc hÕ, ®ã c«ng cô cuéi víi chÊt liÖu
quartz vµ quartzite kh¸ phæ biÕn trong c¸c s«ng suèi; gç ho¸ th¹ch cã nhiÒu
trong lßng ®Êt; C¸c má ®¸ opal, ®¸ silex, ®¸ chert vµ ®¸ schiste silex… lµ nh÷ng

162
lo¹i nguyªn liÖu rÊt thÝch hîp cho viÖc chÕ t¹o c«ng cô lao ®éng, mµ c− d©n thêi
®¹i ®¸ cò thÕ giíi vµ T©y Nguyªn th−êng sö dông. L¹i n÷a, ®¸ basalte kh¸ phæ
biÕn ë T©y Nguyªn, còng ®· ®−îc sö dông lµm c«ng cô nh− ë ®Þa ®iÓm Nói Voi
(L©m §ång), Th«n S¸u (§¨k N«ng). Cã nguyªn liÖu vµ c«ng cô míi chØ lµ tiÒn
®Ò, ®iÒu quan träng h¬n lµ vÕt tÝch ho¹t ®éng cña chÝnh con ng−êi. Trong c¸c
mòi khoan ®Þa chÊt hoÆc trong giÕng s©u 9m ë C− Huª (Ea Kar) ®· t×m thÊy di
cèt ®éng vËt ho¸ th¹ch, trong ®ã cã c¶ di cèt cã vÕt chÆt ®Ëp cña con ng−êi.
Niªn ®¹i cña líp trÇm tÝch chøa nh÷ng di cèt nµy cã tuæi trªn 60 v¹n n¨m c¸ch
ngµy nay. Hy väng trong t−¬ng lai sÏ t×m thÊy c«ng cô lao ®éng, di cèt ®éng vËt
ho¸ th¹ch vµ c¶ ho¸ th¹ch ng−êi s¬ kú ®¸ cò ë T©y Nguyªn.
3. HËu kú thêi ®¹i ®¸ cò ë T©y Nguyªn
Trong ph©n kú kh¶o cæ häc ViÖt Nam, HËu kú thêi ®¹i ®¸ cò ph¸t triÓn tõ
S¬ kú mµ kh«ng qua giai ®o¹n Trung kú thêi ®¹i ®¸ cò. Theo c¸c nhµ kh¶o cæ,
hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò kÐo dµi trong khung thêi gian tõ 4 ®Õn 1 v¹n n¨m tr−íc
C«ng nguyªn. ThËt ra, sù ph©n kú trªn chØ lµ quy −íc. VÒ c¬ b¶n, c¸c v¨n ho¸
kh¶o cæ häc hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò T©y Nguyªn ®−îc mang ®Æc tr−ng chung cña
hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò ViÖt Nam.
Tr−íc hÕt, xin trë l¹i mét sè ph¸t hiÖn ®¸ng chó ý vÒ hËu kú thêi ®¹i ®¸
cò T©y Nguyªn:
- Trong líp ®Êt bÞ laterite, niªn ®¹i C¸nh t©n muén (Late Pleistocene) ë di
chØ Lung Leng, c¸ch nay kho¶ng 2 - 3 v¹n n¨m, c¸c nhµ kh¶o cæ ®· t×m thÊy
trªn 100 c«ng cô cuéi, ghÌ ®Ïo th« s¬, víi c¸c lo¹i h×nh nh− c«ng cô mòi nhän,
c«ng cô chÆt r×a l−ìi ngang, c«ng cô n¹o c¾t r×a l−ìi däc, c«ng cô n¹o phÇn t−
viªn cuéi. Nh÷ng c«ng cô nµy vÒ h×nh d¸ng vµ kü thuËt chÕ t¹o gîi l¹i c«ng cô
v¨n ho¸ S¬n Vi, v¨n ho¸ hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò ph©n bè chñ yÕu ë miÒn trung du
vµ miÒn nói c¸c tØnh B¾c ViÖt Nam 100 .
Víi Lung Leng, ®©y lµ ph¸t hiÖn ®Çu tiªn ë T©y Nguyªn mét tæ hîp c«ng
cô cuéi ghÌ ®Ïo phong phó vÒ sè l−îng, æn ®Þnh vÒ lo¹i h×nh - kü thuËt häc, l¹i
n»m trong ®Þa tÇng hËu kú C¸nh t©n vµ còng lµ b»ng chøng ch¾c ch¾n nhÊt ®Ó
kh¼ng ®Þnh sù cã mÆt cña con ng−êi tõ hËu kú ®¸ cò trªn ®Êt T©y Nguyªn.
Kh«ng chØ thÕ, ph¸t hiÖn nµy lµ c¬ së ®Ó kiÓm ®Þnh tÝnh chÊt, niªn ®¹i cho c¸c
s−u tËp c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo kh¸c ë T©y Nguyªn, còng nh− mèi quan hÖ xa x−a
nhÊt gi÷a c− d©n cæ T©y Nguyªn víi B¾c ViÖt Nam vµ khu vùc.
- Trong mïa ®iÒn d· 2005 - 2006, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc ®· khai quËt
9 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ n»m däc ®«i bê s«ng Kr«ng P«k«, thuéc vïng lßng hå thuû
®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum). Còng trong líp ®Êt bÞ laterite cña c¸c di tÝch nµy,
c¸c nhµ kh¶o cæ ®· t×m thÊy nh÷ng c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo, lµm tõ ®¸ quartz vµ

100
NguyÔn Kh¾c Sö, Phan Thanh Toµn. Nh÷ng c«ng cô ®¸ ghÌ ®Ïo vµ mµi l−ìi Lung Leng. Trong
Kh¶o cæ häc, sè 5 (137), 2005 : 45 - 50.

163
quartzite; víi c¸c lo¹i h×nh quen thuéc cña v¨n ho¸ S¬n Vi nh− c«ng cô chÆt
th«, c«ng cô n¹o c¾t r×a l−ìi däc hoÆc phÇn t− viªn cuéi. Nh÷ng t− liÖu nµy cho
thÊy, ®«i bê s«ng Kr«ng P«k« trong qu¸ khø lµ ®Þa bµn ho¹t ®éng cña c− d©n
hËu kú ®¸ cò. HiÖn t−îng c¸c di tån v¨n ho¸ ë Lung L−eng vµ c¸c di tÝch nãi
trªn kh«ng t¹o thµnh líp v¨n ho¸ nh− c¸c di tÝch hang ®éng ®· cho thÊy, vµo
thêi kú nµy, c− d©n tiÒn sö T©y Nguyªn chñ yÕu sèng lang thang trªn c¸c triÒn
s«ng, ch−a ®Þnh c− l©u dµi ë mét chç nhÊt ®Þnh 101 .
- Lui vÒ phÝa nam T©y Nguyªn, trªn ®Êt tØnh Gia Lai, hiÖn nay vÉn ch−a
t×m thÊy c«ng cô thêi ®¹i ®¸ cò, kÓ c¶ hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò. ThËt ra, trong nhiÒu
n¨m qua viÖc ®iÒu tra kh¶o cæ häc tØnh nµy míi chØ tËp trung vµo vïng cao
nguyªn Pleiku b»ng c¸c cyuéc th¸m s¸t hoÆc khai quËt c¸c di tÝch hËu kú ®¸
míi - s¬ kú ®ång thau, mµ Ýt chó ý tíi c¸c ®Þa h×nh vïng ®åi nói thÊp ë ®©y. Víi
sù cã mÆt cña 36 ®Þa ®iÓm hËu kú ®¸ míi ë Gia Lai lµ c¬ së ®Ó chóng ta tin r»ng
trong t−¬ng lai gÇn, sÏ t×m thÊy ®å ®¸ cò ë cao nguyªn Pleiku.
- Trªn ®Êt §¨k L¨k, c¸c dÊu tÝch hËu kú ®¸ cò ®Çu tiªn ®−îc cè gi¸o s−
TrÇn Quèc V−îng vµ Linh Nga Nie K’d¨m th«ng b¸o lµ ®· t×m thÊy mét sè viªn
cuéi cã vÕt gia c«ng, lµm tõ ®¸ basalte ë s−ên ®åi bu«n Ama Ythuét (thµnh phè
Bu«n Ma Thuét). N¨m 2002, theo chØ dÉn cña bµ Linh Nga Nie K’d¨m, chóng
t«i kh¶o s¸t kü khu vùc nµy, song vÉn ch−a thÊy di vËt ®¸ cò nµo.
N¨m 2003, Vò ThÕ Long vµ Hµ H÷u Nga ph¸t hiÖn mét sè c«ng cô ®¸
ghÌ ®Ïo lµm tõ ®¸ th¹ch anh ë x· Xu©n Phó, huyÖn Ea Kar (§¨k L¨k). Theo c¸c
t¸c gi¶, c«ng cô ®¸ chñ yÕu ë ®©y lµ c«ng cô chÆt vµ n¹o th«, c«ng cô c¾t, c«ng
cô mòi nhän. VÒ chÊt liÖu, h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc nh÷ng c«ng cô nµy gÇn víi
c«ng cô trong di chØ ®¸ cò Chu KhÈu §iÕm (Trung Quèc) vµ Jangkwan li (Hµn
Quèc) 102 . ThËt ra, nh÷ng c«ng cô nµy l¹i n»m trong ®iÓm khai th¸c ®¸ opal ®Ó
lµm nguyªn liÖu chÕ t¹o ph¸c vËt r×u cã vai. Nh÷ng c«ng cô cuéi kia cã ph¶i lµ
nh÷ng hßn ghÌ vì ra hay lµ c«ng cô thùc sù cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu thªm.
- Trªn ®Êt §¨k N«ng, n¨m 1978, «ng Lª V¨n Tr¶o (§oµn §Þa chÊt 500)
®· t×m thÊy 1 c«ng cô ®¸ ghÌ ®Ïo ë to¹ ®é 12012’16” vÜ B¾c vµ 1070 27’50”
kinh §«ng, c¹nh hå Do·n V¨n, x· Nh©n C¬, huyÖn §¾k R’LÊp. §©y lµ mét
c«ng cô ghÌ 2 mÆt (biface), lµm tõ viªn cuéi ®¸ cherst (chø kh«ng ph¶i basalte
nh− NguyÔn V¨n B×nh c«ng bè), ghÌ h−íng t©m gÇn kh¾p chu vi viªn cuéi, bãc
®i gÇn hÕt mét mÆt vá cuéi, mÆt kia cßn gi÷ vá cuéi. C«ng cô cã h×nh h¹nh
nh©n, mÆt ngoµi phñ patine mµu n©u, toµn th©n dµi 14,5cm, réng 8cm, dµy
4,5cm. VÒ lo¹i h×nh vµ kü thuËt, c«ng cô ®¸ nµy mang ®Æc tr−ng hËu kú thêi ®¹i
®¸ cò 103 .

101
NguyÔn Kh¾c Sö: kÕt qu¶ khai quËt c¸c di tÝch vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon
Tum). NPHM…2006.
102
Vò ThÕ Long, Hµ H÷u Nga. Ph¸t hiÖn c«ng cô thêi ®¹i ®¸ cò ë §¨k L¨k. NPHM… 2003:
77 - 78.
103
NguyÔn V¨n B×nh. VÒ mét c«ng cô ®¸ võa ph¸t hiÖn ®−îc ë Do·n V¨n (§¾c L¾c).
NPHM…1987: 27 - 29.

164
 N¨m 2002, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc do PGS.TS. NguyÔn Kh¾c Sö phô
tr¸ch trë l¹i kh¶o s¸t khu vùc Êp Do·n V¨n. Ph¹m vi n¬i ph¸t hiÖn c«ng cô ®¸
nay lµ hå chøa n−íc. Kh¶o s¸t khu vùc chung quanh vÉn ch−a cã ph¸t hiÖn míi.
- Trªn ®Êt L©m §ång, Ph¹m §øc M¹nh ®· thu thËp ®−îc mét sè c«ng cô
cuéi ph©n bè trªn bÒ mÆt c¸c ®Þa ®iÓm §åi Giµng, Tµ Liªng vµ L¹c Xu©n vµ cho
r»ng ®©y lµ c¸c di tÝch hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò, cã thÓ thuéc v¨n ho¸ S¬n Vi 104 .
+ §åi Giµng lµ d¶i ®åi vßng cung «m lÊy thung lòng cã bÒ mÆt båi tÝch
bãc mßn, bÞ chia c¾t bëi nhiÒu suèi l¹ch nhá. §åi Giµng (cßn cã tªn §åi Ma)
thuéc ®Þa phËn th«n §¹i Lµo, x· Léc Ch©u, huyÖn B¶o Léc (L©m §ång). Thùc
chÊt, ®©y vèn lµ mét di chØ mé t¸ng cæ, ®· ®−îc ViÖn Kh¶o cæ häc vµ B¶o tµng
L©m §ång khai quËt n¨m 1994. Trªn s−ên t©y nam §åi Giµng, c¸ch hè khai
quËt 30m, Ph¹m §øc M¹nh ®· t×m thÊy mét c«ng cô, mét m¶nh cuéi cã gia
c«ng vµ 5 m¶nh ®¸. §¸ng chó ý lµ c«ng cô h×nh “mói cam” ký hiÖu 95§G: 1,
dµi 10,5cm, réng 5,2cm, dµy 3,7cm, nÆng 268gr, gãc l−ìi trung b×nh 60 - 70°.
+ §Þa ®iÓm Tµ Lieng cã bÒ mÆt d¹ng b×nh nguyªn tÝch tô trªn nÒn basalte
n»m kÑp gi÷a hai d¶i ®åi nói cã tªn gäi lµ Tµ Quay vµ Potsalay, thuéc ®Þa phËn
Th«n S¸u, x· §¹ §ên, huyÖn L©m Hµ (L©m §ång). Tµ Lieng n»m ë phÝa ®«ng
nam s«ng §¹ §ên, n¬i cã nhiÒu nh¸nh suèi nhá ch¶y qua, lßng suèi cã nhiÒu
cuéi sái rhyolite, granite vµ quartz. §©y còng lµ mét khu mé cæ kh¸ lín ë L©m
§ång. Trªn mét gß nhá c¹nh khu mé ®· thu l−îm ®−îc 3 c«ng cô ghÌ ®Ïo kiÓu
S¬n Vi, 7 m¶nh t−íc vµ mét h¹ch cuéi quartz. Trong ®ã ®¸ng chó ý lµ c«ng cô
chÆt th« l−ìi däc (side chopper), ký hiÖu 95TL: 1.
+ §Þa ®iÓm L¹c Xu©n II còng lµ mét d¶i ®åi cã mét khu mé cæ bÞ ®µo ph¸
nghiªm träng thuéc ®Þa phËn Êp L¹c Xu©n II, c¸ch ®Ëp §a Nhim kho¶ng 5km
vÒ phÝa ®«ng b¾c. D−íi ch©n mét gß mé, trong ®èng ®¸ cuéi ®· t×m thÊy mét
hßn cuéi cã vÕt gia c«ng vµ 3 m¶nh t−íc. Trong ®ã, hiÖn vËt kÝ hiÖu 95LXII: 1
lµ mét hßn cuéi dµi mµu ®en trªn th©n cã vµi vÕt ghÌ nhá vµ hiÖn vËt 95LXII: 2
lµ mét m¶nh t−íc h×nh tam gi¸c cã r×a c¹nh rÊt máng cã thÓ dïng ®Ó n¹o, c¾t.
Còng ë L©m §ång, n¨m 2006, c¸n bé vµ sinh viªn Ban Kh¶o cæ häc,
Tr−êng §¹i häc KHXH Tp. Hå ChÝ Minh ®· kh¶o s¸t quanh hå TuyÒn L©m
(thµnh phè §µ L¹t) vµ suèi Nói Voi (huyÖn §øc Träng) ®· t×m thÊy mét sè hiÖn
vËt ®¸ cã ®Æc ®iÓm kü thuËt vµ lo¹i h×nh kiÓu hËu kú ®¸ cò. Tuy nhiªn, c¸c di
vËt ë ®©y ®Òu s−u tÇm trªn mÆt, ch−a thÊy dÊu vÕt ®Þa tÇng 105 .
§iÓm qua nh÷ng ph¸t hiÖn di tÝch hËu kú ®¸ cò ë T©y Nguyªn cho chóng
ta mét sè nhËn xÐt kh¸i qu¸t r»ng, c− d©n hËu kú ®¸ cò T©y Nguyªn ph©n bè
chñ yÕu däc s«ng Kr«ng P«k« (Kon Tum), ®©y lµ khu vùc vïng ®åi thÊp Sa
ThÇy vµ vïng tròng Kon Tum, cã nguån n−íc dåi dµo. Tuy nhiªn, sè l−îng di
tÝch thêi nµy kh«ng nhiÒu, ph©n bè kh¸ ph©n t¸n, c¸c ®Þa ®iÓm kh¶o cæ n»m

104
Ph¹m §øc M¹nh. Nh÷ng c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo ®Çu tiªn thuéc hËu kú ®¸ cò cña nam T©y
Nguyªn. Kh¶o cæ häc, sè 4-1995:15 - 24.
105
Ph¹m §øc M¹nh vµ nnk. §iÒu tra kh¶o cæ häc ë L©m §ång 2006. NPHM… 2006.
165
c¸ch xa nhau. Nh÷ng vÕt tÝch v¨n ho¸ thêi nµy hiÖn cßn l−u l¹i trong líp
laterite, líp n»m d−íi tÇng v¨n ho¸ hËu kú ®¸ míi, nh− tr−êng hîp Lung Leng
vµ mét sè di chØ kh¸c ë vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng.
Nh÷ng c− d©n s¬ kú ®¸ cò th−êng chÕ t¸c c«ng cô tõ ®¸ basalte lµ chÝnh,
th× c− d©n hËu kú ®¸ cò l¹i thiªn vÒ viÖc sö dông cuéi s«ng suèi ®Ó lµm nguyªn
liÖu chÕ t¸c c«ng cô, mµ hä sö dông lo¹i ®¸ quartz vµ quartzite lµ chÝnh.
Nh÷ng c− d©n giai ®o¹n sím th−êng ghÌ 2 mÆt t¹o r×a t¸c dông lµ chÝnh,
cßn hËu kú ®¸ cò l¹i sö dông chñ yÕu lµ kü thuËt ghÌ mét mÆt. Dï vËy, c¶ 2 ®Òu
ph¸t triÓn theo h−íng ®å ®¸ lín (macrolithic). Trong hÇu hÕt c¸c ®Þa ®iÓm hËu
kú thêi ®¹i ®¸ cò chóng ta ch−a gÆp c«ng cô m¶nh t−íc nhá cã dÊu tu chØnh, mµ
®Òu lµ nh÷ng c«ng cô cã kÝch th−íc lín, chóng lµm tõ ®¸ basalte (chñ yÕu ë giai
®o¹n s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò) hoÆc ®¸ quart, quartzite (chñ yÕu ë giai ®o¹n hËu kú
thêi ®¹i ®¸ cò).
Nh÷ng c«ng cô thêi ®¹i ®¸ cò T©y Nguyªn mang tÝnh v¹n n¨ng; cã thÓ
dïng ®Ó chÆt c©y, c¾t cá, xÎ thÞt thó rõng, ®µo ®Êt t×m cñ rõng hoÆc lµm vò khÝ
tÊn c«ng bän thó d÷. Tuy nhiªn, víi giai ®o¹n hËu kú ®¸ cò, mét chøc n¨ng
quan träng kh¸c cña chóng lµ gia c«ng chÕ t¸c dông cô ®å tre, ®å gç. T©y
Nguyªn lµ vïng rõng nhiÖt ®íi, cã rÊt nhiÒu lo¹i tre vµ gç; ®−îc ng−êi x−a chÕ
t¹o thµnh nh÷ng c«ng cô cã tÝnh n¨ng vµ chøc n¨ng riªng.
Tµi liÖu nh©n häc T©y Nguyªn cho thÊy, c¸c d©n téc Bahnar, Xª ®¨ng,
J¬rai chØ cÇn chÆt mét vµi cµnh c©y lµ cã thÓ dùng ®−îc khung lÒu, c¾t mét Ýt cá
tranh hay l¸ chuèi rõng lµ cã thÓ lîp lÒu thµnh m¸i nhµ ®¬n s¬, ®ñ che m−a, che
n¾ng. Mét ®o¹n gç ®−îc ®Ïo gät s¬ s¬ vµ h¬ qua löa lµ cã thÓ t¹o ra mét mòi
lao lý t−ëng cho viÖc s¨n b¾t thó rõng. Mét m¶nh tre giµ buéc vµo d©y rõng lµ
thµnh chiÕc cung b¾n chim, b¾n thó nhá. NhiÒu bÉy thó b»ng gç, tre hay d©y
rõng v« cïng lîi h¹i mµ ®ång bµo c¸c d©n téc ë T©y Nguyªn t¹o ra vÉn dïng ®Ó
s¨n b¾t ®éng vËt, kÓ c¶ ®éng vËt lín nh− voi.
C− d©n thêi ®¹i ®¸ cò T©y Nguyªn sö dông c«ng cô ®¸ cã kÝch th−íc lín
lµ chÝnh vµ h−íng vµo chÕ t¸c c«ng cô tre gç. §iÒu nµy kh¸c víi nh÷ng c− d©n
cïng thêi ë vïng «n ®íi, n¬i chÕ t¸c c«ng cô ®¸ nhá lµm nh÷ng mòi tªn, mòi lao
hoÆc th¸p vµo x−¬ng hay gç lµm c«ng cô c¾t. Cã ®iÒu, hµng v¹n n¨m tr«i qua,
nh÷ng c«ng cô b»ng tre gç Êy kh«ng thÓ tån t¹i ®Õn ngµy nay n÷a. Ph¶i ch¨ng,
®Æc tr−ng rõng nhiÖt ®íi giµu tre gç ®· quy ®Þnh truyÒn thèng chÕ t¸c ®¸ lín cña
c− d©n thêi ®¹i ®¸ cò ë T©y Nguyªn.
§Ó cã nh÷ng c«ng cô hoµn h¶o, cÇn t×m ra mét thø nguyªn liÖu phï hîp
víi chøc n¨ng cña chóng. Víi c− d©n hËu kú ®¸ cò T©y Nguyªn, ®Ó lµm nh÷ng
c«ng cô chÆt nh− chopper, choping - tool th−êng lµm tõ nh÷ng viªn cuéi quatz
hoÆc quartzite, cøng, dÔ ghÌ t¸ch, dÎo, Ýt bÞ g·y khi chÆt c©y. Nh÷ng hßn ghÌ,
hßn nghiÒn, bµn nghiÒn l¹i lµm tõ cuéi granite, lo¹i h¹t rÊt mÞn, mÞn, th« hoÆc
rÊt th« vµo tõng lo¹i c«ng cô cho phï hîp. ë T©y Nguyªn, mÆc dï kh¸ nhiÒu ®¸
löa, ®¸ opal, ®¸ cherst hoÆc gç ho¸ th¹ch, nh−ng Ýt thÊy c− d©n thêi ®¹i ®¸ cò l¹i
khai th¸c lµm c«ng cô, mµ ph¶i ®Õn hËu kú thêi ®¹i ®¸ míi vµ s¬ kú ®ång thau,
166
nh÷ng thø nguyªn liÖu nµy míi ®−îc c− d©n cæ ë T©y Nguyªn sö dông. §iÒu
nµy hoµn toµn kh¸c víi c− d©n cïng thêi ë ch©u ¢u.
Con ng−êi hËu kú ®¸ cò lµ ng−êi hiÖn ®¹i, kh«ng kh¸c l¾m chóng ta hiÖn
nay vµ gäi chung lµ ng−êi kh«n ngoan Homo sapiens. Nh÷ng ng−êi hiÖn ®¹i
nµy b¾t nguån trùc tiÕp tõ ng−êi Neandertal; ph©n bè trªn tÊt c¶ c¸c lôc ®Þa vµ
còng lµ thêi kú h×nh thµnh 3 chñng téc lín trªn thÕ giíi, ®ã lµ:
Chñng téc Negro-Australoid hay chñng téc XÝch ®¹o. Tiªu biÓu chóng
téc nµy lµ ng−êi Da ®en ch©u Phi, thæ d©n Australia.
Chñng téc Europerloid hay Europer-Adiaski. Thuéc ®¹i chñng nµy lµ c−
d©n ch©u ¢u, B¾c Phi, TiÒn ¸ vµ B¾c Ên.
Chñng téc Mongoloid hay Adiasko - Americanski lµ c− d©n Trung Quèc,
Trung vµ B¾c ¸, §«ng Nam ¸, thæ d©n Mü - ng−êi Indien.
Trong mçi ®¹i chñng lín l¹i cã c¸c tiÓu chñng. Trong hµng v¹n n¨m lÞch
sö, sù trén lÉn gi÷a c¸c ®¹i chñng diÔn ra th−êng xuyªn. Do vËy, kh«ng cã
gièng ng−êi nµo thuÇn tuý (thuÇn chñng) c¶.
§Æc ®iÓm chung nhÊt vÒ c«ng cô lao ®éng cña c− d©n hËu kú ®¸ cò lµ ®å
®¸ ghÌ ®Ïo, ch−a mµi. Tuy nhiªn, viÖc chÕ t¸c ®−îc c¶i tiÕn h¬n giai ®o¹n tr−íc.
XuÊt hiÖn kü thuËt Ðp ®Ó t¸ch c¸c phiÕn t−íc nhá vµ dµi ra khái h¹ch ®¸. Tu söa
c¸c phiÕn t−íc Êy thµnh c¸c mòi lao, lao ng¹nh, mòi gi¸o sö dông vµo viÖc s¨n
b¾t; nh÷ng con dao, c¸i n¹o s¾c bÐn cho viÖc c¾t, xÎ thÞt, n¹o da...
Ph−¬ng thøc sinh ho¹t cña con ng−êi thêi nµy còng phøc t¹p h¬n tr−íc.
Theo c¸c nhµ kh¶o cæ, c«ng x· thÞ téc mÉu hÖ ®· ra ®êi. Cã c¸c nhãm ng−êi
kh¸c nhau, c− tró gÇn nhau, xuÊt hiÖn h«n nh©n ngo¹i téc. Cã sù ph©n c«ng lao
®éng x· héi theo giíi, gi÷a ®µn «ng vµ ®µn bµ. Cã nh÷ng ng−êi chuyªn s¨n b¾t,
cã ng−êi thu h¸i th¶o méc, gi÷ löa, may quÇn ¸o, chÕ ®å dïng tõ x−¬ng vµ tre
gç, chÕ biÕn thøc ¨n. Trong x· héi ng−êi phô n÷ sinh con vµ con thuéc vÒ ng−êi
mÑ. Con ch−a biÕt ai lµ cha nã - mét quan hÖ míi trong c«ng x· nguyªn thuû -
c«ng x· thÞ téc mÉu hÖ.
Thêi kú nµy nghÖ thuËt xuÊt hiÖn, ®ã lµ c¸c bÝch ho¹ ®éng vËt nh− voi ma
mót, h×nh ®ª vµ ngùa trong hang ®éng. Cã bøc ho¹ thÓ hiÖn c¶m xóc nghÖ thuËt
bµy ®µn. Cã thÓ xuÊt ph¸t tõ lao ®éng s¨n v©y, s¨n ®uæi tËp thÓ. Cã h×nh ¶nh
h−¬u léi qua n−íc, d−íi ch©n cã c¸, biÓu thÞ di c− theo mïa cña ®µn h−¬u.
T−îng trßn xuÊt hiÖn, nhÊt lµ t−îng phô n÷ ë Cax¬chionki, bªn c¹nh t−îng ®Çu
®éng vËt nh− s− tö, gÊu, l¹c ®µ, chim. ChÝnh nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt Êy ®·
ph¶n ¸nh nhËn thøc cao cña ng−êi thêi ®¹i ®¸ cò. Ng−êi thêi nµy cã ý thøc ch«n
®ång téc cña m×nh, thÝ dô mé thêi Aurignac ë hang Mentona (Italia) ch«n n»m
co, ch«n c¹nh ®èng löa ®· tµn, cã c«ng cô vµ ®å trang søc b»ng vá sß. Nh÷ng
kh¸i niÖm vÒ 'thÕ giíi bªn kia"cña ng−êi chÕt vÒ "thÕ giíi cña b×nh minh" hay
vÒ "quª h−¬ng cña tæ tiªn" c¨n b¶n ®· h×nh thµnh.
Nãi ®Õn hËu kú ®¸ cò lµ ng−êi ta nãi ®Õn nh÷ng cuéc di c− rÊt lín trong
lÞch sö nh©n lo¹i. ViÖc di c− lµ hiÖn t−îng tù nhiªn vµ b×nh th−êng cña c¸c bé
167
s¨n b¾t, ®¸nh c¸; mang tÝnh quy luËt chÆt chÏ. Nã diÔn ra bëi sù t¸ch nhá kh«ng
ngõng c¸c bé l¹c nguyªn thuû. Sù di c− cña ng−êi tõ ch©u ¸ ®Õn ch©u Mü qua
eo biÓn Bª Rinh, cã thÓ lµ cña ng−êi Mongoloid vµ Australo - Melanesien.
Nh÷ng di chuyÓn cña c− d©n hËu kú ®¸ cò S¬n Vi sím tõ th−îng nguån
s«ng Hång vµ s«ng §µ ®Ó råi héi l−u ë ng· ba ViÖt Tr× t¹o dùng S¬n Vi ®iÓn
h×nh ë miÒn trung du Phó Thä lµ mét thÝ dô rÊt râ vÒ cuéc di c− Êy. DÊu vÕt v¨n
ho¸ S¬n Vi, kiÓu S¬n Vi ë Lung Leng (T©y Nguyªn) ch¾c còng kh«ng n»m
ngoµi c¸c cuéc di c− mét c¸ch tù nhiªn vµ b×nh th−êng nh− vËy trong lÞch sö.
Trong tÊt c¶ c¸c ®Þa ®iÓm hËu kú ®¸ cò hiÖn biÕt ë T©y Nguyªn, theo
chóng t«i, chØ s−u tËp ®å ®¸ cò Lung Leng (Kon Tum) lµ ph¶n ¸nh ®Æc tr−ng kü
thuËt - lo¹i h×nh häc c«ng cô v¨n hãa S¬n Vi ( B¾c ViÖt Nam), cßn c¸c s−u tËp
®¸ cò kh¸c nh− §åi Giµng, Tµ Liªng vµ L¹c Xu©n II (L©m §ång) l¹i biÓu tr−ng
cho mét nÐt v¨n ho¸ cuéi ghÌ kh¸c S¬n Vi, cã nÐt gÇn víi BÇu Dò - Gia T©n
(§ång Nai).
Ph¶i ch¨ng, tõ hËu kú ®¸ cò, c¸ch ®©y vµi v¹n n¨m, cã 2 luång di c− vµo
T©y Nguyªn: Mét lµ tõ B¾c ViÖt Nam mµ c− d©n v¨n ho¸ S¬n Vi lµ ®¹i diÖn. Hä
®· dõng ch©n vµ thÓ hiÖn nÐt v¨n ho¸ S¬n Vi trong ph¹m vi hÑp lµ B¾c T©y
Nguyªn, chñ yÕu lµ Kon Tum. Hai lµ tõ §ång Nai lªn, mµ ®¹i diÖn lµ c− d©n
Bµu Dò vµ Gia T©n lµ ®¹i diÖn.
Nh÷ng t− liÖu nµy cho thÊy, c¸ch ®©y vµi v¹n n¨m, trªn ®Êt T©y Nguyªn
thùc sù tån t¹i v¨n ho¸ cña c− d©n hËu kú ®¸ cò. Däc ®«i bê s«ng Kr«ng P«k«
(Kon Tum) lµ mét trong nh÷ng ®Þa bµn c− tró quan träng cña c− d©n thêi nµy.
Hä chÕ t¹o vµ sö dông c«ng cô ®¸ theo khuynh h−íng ®å ®¸ lín (macrolithic)
kh«ng chØ chÆt c©y, ph¸t rõng, xÎ thÞt ®éng vËt, mµ cßn gia c«ng chÕ t¸c ®å tre,
®å gç trong viÖc lµm nhµ ë, t¹o ra c«ng cô lao ®éng míi. NÐt næi bËt trong di
s¶n v¨n ho¸ hËu kú ®¸ cò B¾c T©y Nguyªn lµ ®Þnh h×nh theo truyÒn thèng S¬n
Vi, hay kiÓu S¬n Vi (Like Sonvyian).
Mét thµnh tùu næi bËt cña kh¶o cæ häc ViÖt Nam lµ ph¸t hiÖn ra v¨n ho¸
S¬n Vi vµ chøng minh sù ph¸t triÓn tõ S¬n Vi sang Hoµ B×nh, tõ C¸nh t©n sang
Toµn t©n, tõ s¨n b¾t h¸i l−îm sang trång trät s¬ khai, bá qua thêi ®¹i ®¸ gi÷a
tiÕn th¼ng vµo thêi ®¹i ®¸ míi.

II. Thêi ®¹i ®¸ míi ë t©y nguyªn

1. Vµi nÐt vÒ thêi ®¹i ®¸ míi
ThuËt ng÷ Thêi ®¹i ®¸ míi (Neolithic) ®Ó chØ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña
nh©n lo¹i tiÕp sau thêi ®¹i ®¸ cò. VÒ giai ®o¹n nµy còng cã ng−êi gäi lµ "thêi
®¹i ®¸ mµi". ThËt ra, gäi nh− thÕ lµ lµm mÊt ®i b¶n chÊt, lµm gi¶m ®i sù vÜ ®¹i,
sù ®Ñp ®Ï cña thuËt ng÷ "§¸ míi" mµ gèc cña nã lµ nÒn v¨n minh míi cña ®¸.
ë ViÖt Nam, kh¸i niÖm thêi ®¹i ®¸ míi ®ång nghÜa víi sù thay ®æi c¨n
b¶n cña con ng−êi trong kü thuËt chÕ t¸c c«ng cô ®¸: sù xuÊt hiÖn cña kü thuËt
mµi; sù s¸ng t¹o vÒ mÆt h×nh thÓ míi cña ®å vËt trong cuéc sèng nh©n lo¹i: sù

168
ra ®êi cña gèm ®Êt nung. Vµ, cao h¬n thÕ, sù thay ®æi cña th¸i ®é con ng−êi ®èi
víi tù nhiªn: sù xuÊt hiÖn cña n«ng nghiÖp. §ã còng lµ ba tiªu chÝ c¬ b¶n ®Ó
x¸c nhËn sù tån t¹i cña thêi ®¹i ®¸ míi. Tuy nhiªn sù xuÊt hiÖn c¸c tiªu chÝ Êy
kh«ng ph¶i ë mäi n¬i, mäi lóc ®Òu ®ång thêi víi nhau.
Th«ng th−êng, kü thuËt mµi ®¸ xuÊt hiÖn sím h¬n c¸c tiªu chÝ kh¸c. ë
ViÖt Nam, r×u cã vÕt mµi ë l−ìi xuÊt hiÖn sím nhÊt lµ ë líp d−íi di chØ M¸i ®¸
§iÒu, líp cã niªn ®¹i h¬n 22.000 n¨m BP. NhiÒu chiÕc r×u mµi xuÊt hiÖn ë NhËt
b¶n, Australia còng cã tuæi trªn 20.000 n¨m BP. Trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh, v¨n
ho¸ B¾c S¬n, r×u mµi l−ìi xuÊt hiÖn t−¬ng ®èi phæ biÕn ë vµo thêi ®iÓm 10.000
n¨m BP. Còng nh− vËy, ®å gèm xuÊt hiÖn kh¸ sím. T¹i Nam Trung Quèc, ë di
chØ T¾ng B×nh Nham ng−êi ta t×m thÊy ®å gèm trong líp cã niªn ®¹i 12.000
n¨m BP. ë ViÖt Nam, ®å gèm xuÊt hiÖn sím nhÊt lµ ë di chØ Hang Con Moong
(V−ên Quèc gia Cóc Ph−¬ng) trong líp cã niªn ®¹i 8.500 ± 60 n¨m BP. Cßn
tiªu chÝ xuÊt hiÖn n«ng nghiÖp hiÖn ch−a râ rµng vµ t−¬ng ®èi muén. DÊu tÝch
c©y trång ®Çu tiªn ë hang ThÈm Phi (Th¸i Lan) trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh c¸ch
®©y 10.000 n¨m. ë ViÖt Nam, ®éng vËt thuÇn ho¸ ®Çu tiªn lµ chã ë di chØ §a
Bót, niªn ®¹i sím nhÊt vµo kho¶ng 7.000 n¨m BP. Cßn di tÝch c©y trång ®Çu
tiªn hiÖn ch−a cã b»ng chøng nµo râ rÖt, ngoµi dù ®o¸n loµi bÇu bÝ t×m thÊy
trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh cã tuæi kho¶ng 10.000 n¨m BP. VÒ vÊn ®Ò n«ng nghiÖp
ph¶i ®Õn hËu kú ®¸ míi, con ng−êi míi thùc sù trë thµnh "chóa tÓ" trong giíi tù
nhiªn, b¾t ®Çu thuÇn phôc giíi sinh vËt chung quanh m×nh, thuÇn d−ìng c¶ thùc
vËt lÉn ®éng vËt. ThÕ lµ viÖc mµi ®¸, lµm gèm vµ xuÊt hiÖn trång trät ®−îc xem
lµ tiªu chÝ x¸c nhËn ph¹m trï thêi ®¹i ®¸ míi kh«ng xuÊt hiÖn cïng nhau.
Thêi ®¹i ®¸ míi ViÖt Nam ®−îc chia thµnh 3 giai ®o¹n:
- S¬ kú thêi ®¹i ®¸ míi, tiªu biÓu lµ c¸c di tÝch v¨n ho¸ Hoµ B×nh vµ v¨n
ho¸ B¾c S¬n, cã niªn ®¹i kÐo dµi tõ 17.000 n¨m ®Õn 7.000 n¨m c¸ch ngµy nay.
C− d©n thêi ®¹i ®¸ míi ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng cña ®ît biÓn tiÕn Flandrian,
khÝ hËu chuyÓn dÇn tõ kh« l¹nh sang nãng vµ Èm, m−a nhiÒu, khiÕn phÇn lín c−
d©n chuyÓn di chuyÓn vµo c− tró trong c¸c hang ®éng hoÆc m¸i ®¸. T¹i ®©y, con
ng−êi khai ph¸ c¸c thung lòng karst, s¸ng t¹o vµ hoµn thiÖn kü thuËt ghÌ ®Ïo
t¹o h×nh c«ng cô ®¸ víi c¸c kiÓu r×u ®¸ rÊt ®Æc tr−ng, n¶y sinh vµ b¾t ®Çu phæ
biÕn réng r·i kü thuËt mµi l−ìi c«ng cô h×nh r×u. C− d©n s¬ kú thêi ®¹i ®¸ míi
ViÖt Nam c− tró t−¬ng ®èi l©u dµi (kho¶ng 1.000 n¨m) trong c¸c s¬n khèi ®¸
v«i ë B¾c ViÖt Nam, ®· t¹o nªn mét nÒn v¨n ho¸ hang ®éng ®Æc s¾c ë B¾c ViÖt
nam, víi c¸c lo¹i h×nh ®Þa ph−¬ng riªng biÖt.
- Trung kú thêi ®¹i ®¸ míi, tiªu biÓu lµ c¸c v¨n ho¸ §a Bót, Quúnh V¨n
vµ C¸i BÌo. §©y lµ giai ®o¹n n−íc biÓn rót xuèng, ch©u thæ ®ang trong qu¸ tr×nh
h×nh thµnh, khÝ hËu trë nªn nãng vµ Èm, Ýt m−a, con ng−êi ®· rêi bá hang ®éng
v−¬n ra chiÕm lÜnh c¸c thÒm s«ng, thÒm suèi, ph¸t triÓn tíi hoµn chØnh kü thuËt
mµi ®¸, chÕ t¹o ra nh÷ng chiÕc r×u ®¸ h×nh tø gi¸c hoÆc cã chu«i tra c¸n toµn
th©n mµi nh½n. Cïng víi r×u ®¸, ng−êi trung kú ®¸ míi ®· s¸ng t¹o ra ®å gèm,
x¸c lËp c¸c trung t©m s¶n xuÊt gèm sím nhÊt ë n−íc ta. §å gèm xuÊt hiÖn thùc

169
sù lµ mét thµnh tè v¨n ho¸ cña con ng−êi, g¾n liÒn víi ®Þnh c− n«ng nghiÖp, nÊu
chÝn thøc ¨n, liªn kÕt c¸c bé l¹c trong mét vïng réng lín. Cïng víi ®å gèm, c−
d©n thêi nµy vÒ c¬ b¶n lµ sèng ®Þnh c−, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trång trät ®· gi÷
vai trß chñ ®¹o trong c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi. Ch¨n nu«i gia cÇm vµ c¸c
ho¹t ®éng khai th¸c biÓn ®· ®−îc c− d©n giai ®o¹n nµy thùc hiÖn víi hÖ qu¶
kh¸c nhau gi÷a c¸c ®Þa ph−¬ng. Víi trung kú ®¸ míi, sù ph©n vïng kinh tÕ - x·
héi ®Çu tiªn trong lÞch sö ViÖt Nam ®−îc x¸c lËp.
- HËu kú thêi ®¹i ®¸ míi ViÖt Nam xuÊt hiÖn mét lo¹t c¸c v¨n ho¸ kh¶o
cæ ë mäi ®Þa h×nh cña ®Êt n−ícæiTªn vïng nói phÝa B¾c ViÖt Nam, tiªu biÓu lµ
c¸c v¨n ho¸: Mai Pha (L¹ng S¬n), Hµ Giang (Hµ Giang - Tuyªn Quang) vµ B¶n
Mßn (S¬n La). T¹i vïng ven biÓn vµ h¶i ®¶o ViÖt Nam (tõ b¾c v« nam) cã c¸c
v¨n ho¸: H¹ Long (Qu¶ng Ninh), Bµu Trã (NghÖ TÜnh - Qu¶ng B×nh). Trªn
vïng cao nguyªn cã c¸c v¨n ho¸: Lung Leng (Kon Tum), BiÓn Hå (Gia Lai),
Bu«n TriÕt (§¨k L¨k). C− d©n thêi nµy biÕt thÝch øng víi hoµn c¶nh tù nhiªn
cña mçi vïng, hoµn thiÖn c¸c kü thuËt chÕ t¸c ®¸ nh− mµi, c−a, khoan, ®¸nh
bãng; t¹o ra c¸c nghÒ thñ c«ng nh− chÕ t¸c ®¸, lµm gèm, lµm méc vµ ®an l¸t; ®a
d¹ng ho¸ c¸c ho¹t ®éng khai th¸c nh− s¨n b¾t, ®¸nh c¸, h¸i l−îm vµ c¸c ho¹t
®éng s¶n xuÊt nh− trång trät vµ ch¨n nu«i.
- S¬ kú thêi ®¹i ®ång thau ViÖt Nam t−¬ng ®èi râ nÐt ë ch©u thæ B¾c Bé,
cßn c¸c n¬i kh¸c th× ranh giíi gi÷a hËu kú ®¸ míi vµ s¬ kú kim khÝ lµ kh«ng râ
rµng vÒ mÆt ®Þa tÇng. T×nh h×nh ë T©y Nguyªn còng vËy. V× thÕ, nhiÒu nhµ kh¶o
cæ vÉn sö dông thuËt ng÷ hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång thau (hay hËu kú ®¸ míi -
s¬ kú kim khÝ) ®Ó thay cho giai ®o¹n chuyÓn tiÕp cuèi hËu kú ®¸ míi vµ ®Çu
thêi ®¹i kim khÝ. Giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ cßn ®−îc ®¸nh dÊu
bëi b−íc ngoÆt vÒ kü thuËt chÕ t¸c c«ng cô nh− khoan, c−a, tiÖn lÇn l−ît xuÊt
hiÖn vµ ngµy cµng hoµn thiÖn. C¸c c«ng x−ëng chÕ t¸c r×u ®¸, ®å trang søc
mang tÝnh chuyªn ho¸ ra ®êi. C«ng cô b»ng kim lo¹i ®ång xuÊt hiÖn. Con ng−êi
®· v−¬n lªn lµm chñ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, chÕ t¹o ra nhiÒu lo¹i ph−¬ng
tiÖn giao th«ng, nhÊt lµ thuyÒn m¶ng viÖc chÕ t¸c c«ng cô lao ®éng, ®å trang
søc b»ng ®¸ víi c¸c kiÓu d¸ng kh¸c nhau, võa mang tÝnh thùc dông võa mang
tÝnh thÈm mü cao.
Nhê sù ph¸t triÓn vÒ kü thuËt míi, nh÷ng ®ît di c−, giao l−u v¨n ho¸ ®·
trµo lªn ë ®ång b»ng, ven biÓn, miÒn nói vµ c¶ cao nguyªn Trung Bé ViÖt Nam,
®¸nh dÊu sù gia t¨ng vÒ d©n sè, sù bè trÝ l¹i d©n c− trªn toµn l·nh thæ. §iÒu nµy,
còng cã thÓ thÊy sù x¾p xÕp l¹i mét c¸ch tù nhiªn cña c¸c bé l¹c miÒn cao
nguyªn Trung Bé, trong ®ã cã c− d©n cæ ë T©y Nguyªn giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi
- s¬ kú kim khÝ.
ViÖc ph©n kú v¨n ho¸ tiÒn sö thêi ®¹i ®¸ míi ë T©y Nguyªn cã thÓ dùa
vµo c¸i khung s−ên chung nhÊt ®ã, song kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ph©n chia thµnh
3 kú nh− võa tr×nh bµy. Trong t×nh h×nh t− liÖu hiÖn nay, chóng t«i t¹m chia c¸c
di tÝch thêi ®¹i ®¸ míi ë T©y Nguyªn thµnh 2 giai ®o¹n: Thêi ®¹i ®¸ míi sím
(Early Neolithic) vµ thêi ®¹i ®¸ míi muén (Late Neolithic). Thêi ®¹i ®¸ míi

170
sím t−¬ng øng víi giai ®o¹n s¬ kú vµ trung kú ®¸ míi ViÖt Nam, cßn thêi ®¹i
®¸ míi muén lµ t−¬ng øng víi giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi vµ hËu kú ®¸ míi - s¬
kú kim khÝ. Sau nµy, khi t− liÖu kh¶o cæ häc ë T©y Nguyªn tÝch luü ®−îc nhiÒu
h¬n, chóng ta cã thÓ ph©n chia tû mØ h¬n.
2. Thêi ®¹i ®¸ míi sím
Thêi ®¹i ®¸ míi sím hiÖn biÕt ë T©y Nguyªn ch−a nhiÒu. Víi ®Æc tr−ng
c¬ b¶n lµ xuÊt hiÖn cña c«ng cô h×nh r×u cã h×nh d¸ng t−¬ng ®èi æn ®Þnh nh−:
r×u h×nh gÇn h×nh h¹nh nh©n, r×u ng¾n, c«ng cô h×nh ®Üa vµ ®Æc biÖt lµ sù xuÊt
hiÖn r×u mµi l−ìi, lµ nh÷ng tiªu chÝ c¬ b¶n ®Ó ghi nhËn sù cã mÆt cña ac¸c ®Þa
®iÓm, c¸c s−u tËp s¬ kú ®¸ míi T©y Nguyªn. Tr−íc hÕt, ®iÓm qua nh÷ng ph¸t
hiÖn c¸c di tÝch s¬ kú ®¸ míi ë T©y Nguyªn.
- Trªn ®Êt §¨k L¨k, n¨m 1949, G. Condominas ®· t×m thÊy 1 chiÕc r×u
mµi l−ìi kiÓu r×u v¨n ho¸ B¾c S¬n ë Sarluk, c¸ch chç ph¸t hiÖn bé ®µn ®¸ Ndut
Lieng Krak kh«ng xa (vïng ®Êt nµy nay thuéc huyÖn L¨k, tØnh §¨k L¨k). RÊt
tiÕc lµ t¸c gi¶ kh«ng m« t¶ chi tiÕt vµ minh ho¹ c«ng cô nµy.
§Çu n¨m 2002, mét n«ng d©n ë x· Ea Dar, huyÖn Ea Kar (§¨k L¨k) ®·
ph¸t hiÖn trong rÉy nhµ m×nh 1 r×u mµi l−ìi. Ngµy 24 th¸ng 8 n¨m 2002, chóng
t«i ®· tiÕp xóc víi chiÕc r×u vµ kh¶o s¸t di tÝch nµy. R×u ®−îc lµm tõ ®¸ cuéi
rhyolith, ®¸ cøng, h¹t t−¬ng ®èi th«, trªn th©n cßn l−u nhiÒu vÕt ghÌ ®Ïo nhá vµ
cã vÕt mµi nh½n ë 2 mÆt s¸t r×a l−ìi c«ng cô. R×u cã h×nh bÇu dôc dµy. KÝch
th−íc th©n dµi 19,5cm, réng ngang 7,2cm, dµy 4,1cm. MÆt bæ däc gÇn h×nh
nªm, r×a l−ìi ®−îc mµi v¸t ®Òu tõ hai phÝa, gãc l−ìi lín; mÆt c¾t ngang th©n
h×nh bÇu dôc. VÒ mÆt h×nh d¸ng vµ kü thuËt t¹o t¸c, c«ng cô cã ®Æc ®iÓm gÇn
gièng víi r×u mµi l−ìi B¾c S¬n. §©y lµ r×u mµi l−ìi duy nhÊt hiÖn cã ë B¶o tµng
§¨k L¨k. Theo chØ dÉn cña ng−êi ph¸t hiÖn r×u, chóng t«i ®· tiÕn hµnh kh¶o s¸t
bÒ mÆt di tÝch. RÊt tiÕc lµ vÉn ch−a t×m thÊy thªm c«ng cô ®¸ nµo.
- Trªn ®Êt §¨k N«ng, trong mïa ®iÒn d· 2005, c¸n bé ViÖn Kh¶o cæ häc
vµ B¶o tµng §¨k N«ng ®· ph¸t hiÖn di chØ Th«n T¸m, x· §¨k Wil, huyÖn Ch−
Jót mét sè c«ng cô ®¸ mang nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña thêi ®¹i ®¸ míi sím ë
T©y Nguyªn. Trong ®ã cã r×u mµi l−ìi, r×u h×nh h¹nh nh©n, n¹o h×nh ®Üa vµ c¸c
chÕ phÈm kh¸c ®−îc lµm tõ basalt, phiÕn silex, ®¸ chert. Nh÷ng ng−êi ph¸t hiÖn
xem ®©y lµ mét c«ng x−ëng chÕ t¸c ®å ®¸, thuéc thêi ®¹i ®¸ míi. Nghiªn cøu tæ
hîp c«ng cô ë ®©y, chóng t«i thÊy r»ng ®©y kh«ng ph¶i lµ c«ng x−ëng thuÇn
tuý, mµ lµ di chØ x−ëng cña nhiÒu giai ®o¹n, trong ®ã cã di tÝch c− tró cña ng−êi
thêi ®¹i ®¸ míi sím, mang ®Æc tr−ng kü thuËt ghÌ ®Ïo vµ lo¹i h×nh c«ng cô v¨n
ho¸ Hoµ B×nh. VÒ niªn ®¹i, ®Þa ®iÓm Th«n T¸m t−¬ng ®−¬ng víi líp gi÷a cña di
chØ Lung Leng.
- Trªn ®Êt L©m §ång ®Õn nay ®· t×m thÊy 3 r×u cuéi mµi l−ìi. C¶ 3 ®Òu
do c¸n bé Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc §µ L¹t ph¸t hiÖn vµ th«ng b¸o.
R×u mµi l−ìi thø nhÊt, ph¸t hiÖn ë Thung lòng T×nh Yªu (L©m §ång)
n¨m 2001. R×u ®−îc lµm tõ viªn cuéi h×nh trô bÇu dôc, toµn th©n ghÌ ®Ïo, chØ

171
mµi r×a l−ìi, kÝch th−íc th©n dµi 18cm, réng 8,0cm vµ dµy 3,5cm. VÒ h×nh d¸ng
vµ kü thuËt chiÕc r×u nµy gîi l¹i r×u mµi l−ìi B¾c S¬n, mét c«ng cô ®Æc tr−ng
cho s¬ kú ®¸ míi, niªn ®¹i c¸ch ®©y chõng 8.000 n¨m.
R×u mµi l−ìi thø hai, ph¸t hiÖn ë Liªn §Çm, Di Linh (L©m §ång) n¨m
2005. R×u ®−îc lµm tõ viªn cuéi h×nh trô bÇu dôc, toµn th©n kh«ng cã vÕt ghÌ
®Ïo, chØ cã vÕt mµi ë 2 mÆt r×a l−ìi, l−ìi v¸t kh«ng c©n, ®èc cã vÕt ghÌ lín; kÝch
th−íc th©n dµi 13cm, réng 6,4cm vµ dµy 3,5cm.
ChiÕc r×u thø ba t×m thÊy ë th«n Bèn, x· Gia L©m, L©m Hµ trong ®ît ®iÒu
tra kh¶o cæ häc th¸ng 4 - 2006. R×u ®−îc lµm tõ viªn cuéi h×nh trô bÇu dôc,
toµn th©n kh«ng cã vÕt ghÌ ®Ïo, trõ phÇn ®èc cßn vµi vÕt ghÌ nhá. VÕt mµi tËp
trung ë 2 mÆt r×a l−ìi, l−ìi v¸t c©n.
Nh÷ng r×u mµi l−ìi nãi trªn th−êng ®−îc lµm tõ ®¸ cuéi hoÆc ®¸ khèi,
chÊt liÖu ®¸ t−¬ng ®èi cøng, cã h×nh gÇn bÇu dôc, trªn th©n cã vÕt ghÌ ®Ïo t¹o
r×u dµi, ngang hÑp, ®èc cÇm cong ®Òu. Trªn th©n cßn l¹i vÕt ghÌ hoÆc vá cuéi tù
nhiªn, vÕt mµi ®−îc thùc hiÖn ë trªn c¶ 2 mÆt r×a t¸c dông. Lo¹i r×u nµy gîi l¹i
r×u v¨n ho¸ B¾c S¬n, ®«i khi còng gÆp trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh.
- Trªn ®Êt Kon Tum, kh«ng chØ r×u mµi l−ìi mµ c¶ tæ hîp c«ng cô ®Æc
tr−ng cho s¬ kú ®¸ míi nh− r×u ng¾n, r×u h×nh h¹nh nh©n, c«ng cô h×nh ®Üa...
®−îc t×m thÊy kh«ng ph¶i trªn mÆt ®Êt mµ trong ®Þa tÇng di chØ Lung Leng.
Nh÷ng c«ng cô nµy n»m trong líp v¨n ho¸ xen gi÷a líp laterite vµ líp hËu kú
®¸ míi. Trong sè c¸c tiªu b¶n Êy, ®¸ng chó ý lµ 4 r×u ng¾n, 8 r×u h×nh h¹nh
nh©n, 9 r×u mµi l−ìi, cïng nhiÒu hßn ghÌ, c«ng cô m¶nh t−íc, c«ng cô h¹ch,
lµm tõ quartz, quartzite, phiÕn silex. Trong líp nµy ch−a xuÊt hiÖn ®å gèm. ghi
nhËn sù cã mÆt cña kü thuËt - lo¹i h×nh häc c«ng cô ®¸ míi sím ë T©y Nguyªn.
D−íi ®©y xin kh¶o t¶ mét sè c«ng cô ®¸ míi sím tiªu biÓu:
R×u mµi l−ìi ký hiÖu 01LLC11(9): 214, to¹ ®é h 9, ®é s©u s¸t sinh thæ.
C«ng cô ®−îc lµm tõ ®¸ schiste mµu n©u x¸m. Chu vi gÇn h×nh bÇu dôc. Hai
mÆt cã nhiÒu vÕt ghÌ ®Ïo nhá, t¹o mÆt ph¼ng; ®èc réng, l−ìi hÑp, hai rµ c¹nh
cong khum; vÕt mµi ë 2 mÆt cña mét r×a l−ìi. MÆt c¾t ngang th©n h×nh bÇu dôc.
Toµn th©n dµi 12,0cm, réng 9,3cm, dµy 2,8cm, gãc l−ìi 450.
R×u mµi l−ìi 01LLB10 (8):243 ë bê khèng chÕ; ®−îc lµm tõ ®¸ basalte,
cã vÕt ghÌ ®Ïo t¹o d¸ng h×nh bÇu dôc. Trªn th©n cßn nhiÒu vÕt ghÌ ®Ïo, ghÌ c¶ 2
mÆt, vÕt ghÌ nhá tu chØnh ë r×a xung quanh kh¸ th¼ng, ®Òu, mét mÆt lín låi, mÆt
kia vÕt ghÌ lâm s©u. Mét ®Çu cã vÕt ghÌ lín lµm ®èc, ®Çu kia ®−îc mµi t¹o l−ìi,
mµI c¶ 2 mÆt, t¹o ra mét r×u mµi l−ìi gîi l¹i r×u mµI l−ìi v¨n ho¸ B¾c S¬n. R×u
dµi 15,6cm, réng 8,7cm, dµy 3,9cm, r×a l−ìi réng 6,7cm.
R×u mµi l−ìi ký hiÖu 01LLB4(L):316, ®−îc ghÌ ®Ïo tõ viªn cuéi
quartzite, h×nh r×u dµi ghÌ ph¼ng mÆt bông, mÆt l−ng còng ®−îc ghÌ 2 nh¸t bá
phÇn u låi, t¹o mÆt c¾t ngang h×nh thang. C«ng cô cã vÕt mµi l−ìi, mét mÆt lín
cã vÕt vì lín do sö dông. Th©n dµi 12,5cm, réng 6,1cm, dµy 3,5cm.

172
 R×u mµi l−ìi 01LLC10(1): 504, ®−îc lµm b»ng ®¸ schiste. Toµn th©n cu¶
viªn cuéi ®−îc ghÌ t¹o ra h×nh r×u gÇn bÇu dôc mét ®Çu to mét ®Çu nhá. VÕt
ghÌ 2 mÆt tËp trung ë r×a c¹nh. §Çu to lµm ®èc, ®Çu nhá ®−îc mµi hai mÆt t¹o
l−ìi. Mét mÆt c«ng cô t−¬ng ®èi ph¼ng, MÆt kia cßn nhiÒu vÕt ghÌ. §Çu ®èc cã
vÕt chÆt xiªn chÐo. C«ng cô chØ mµi h¹n chÕ ë l−ìi. MÆt c¾t ngang gÇn h×nh bÇu
dôc. Toµn th©n dµi 14,3cm, réng 7,4cm, dµy 4,8cm; gãc l−ìi 600.
C«ng cô h×nh r×u ng¾n (gäi t¾t lµ r×u ng¾n) cã 4 tiªu b¶n. R×u ®−îc lµm tõ
®¸ cuéi hoÆc ®¸ khèi, chÊt liÖu cøng, th©n cã h×nh nªm, trªn th©n cã vÕt ghÌ ®Ïo
t¹o r×a l−ìi r×u, mét mÆt lín ®«I khi cßn gi÷a vá cuéi, th©n dµy, ngang hÑp, ®èc
cÇm cã vÕt chÆt ®«i gÇn c¾t ngang. VÕt ghÌ nhá cßn l−u l¹i trªn toµn th©n, ghÌ
nhá ë l−ìi. Lo¹i r×u nµy gîi l¹i c¸i gäi lµ r×u ng¾n trong c¸c di chØ s¬ kú ®¸ míi
- v¨n ho¸ Hoµ B×nh. Trªn ®Êt T©y Nguyªn hÇu nh− ch−a gÆp c«ng cô lo¹i nµy.
Nh−ng ë Lung Leng, kiÓu r×u ng¾n dï míi chØ gÆp 4 tiªu b¶n, l¹i t×m thÊy trong
®Þa tÇng cïng n»m víi r×u mµi l−ìi lµ t− liÖu hÕt søc ®¸ng quan t©m.

h.1
h.2

h.3 h.4
R×u mµi l−ìi Lung Leng
R×u ng¾n, ký hiÖu 01.LLC5.L4:60, t×m thÊy ë to¹ ®é g10. C«ng cô ®−îc
lµm tõ mét m¶nh t−íc cuéi quartzite bæ ®«i viªn cuéi. Mét mÆt lµ vá cuéi
nguyªn, patine mµu x¸m nh¹t. Mét mÆt cã mét sè vÕt ghÌ lín, h−íng t©m, t¹o

173
r×a c¹nh máng vµ mét l−ìi s¾c. §èc ®−îc chÆt ngang. MÆt c¾t ngang th©m gÇn
h×nh bÇu dôc, mÆt bæ däc h×nh nªm. C«ng cô cã d¸ng gÇn r×u ng¾n. Toµn th©n
dµi 5,9cm, réng 5,7cm, dµy 3,1cm.
- R×u ng¾n ký hiÖu 01LLC13 (3): 39, ®−îc lµm tõ cuéi bæ, ®¸ quarz mµu
tr¾ng ®ôc. C«ng cô h×nh r×u, ®èc ®−îc chÆt ngang vÕt chÆt ph¼ng vu«ng gãc víi
hai mÆt lín. VÕt ghÌ t¹o l−ìi ghÌ tõ mÆt cuéi sang mÆt bæ, ghÌ mét mÆt, h−íng
t©m, t¹o r×a máng, s¾c, kh¸ ®Òu ®Æn. Hai r×a c¹nh ®−îc ghÌ nh÷ng nh¸t lín, kh¸
s©u t¹o hai c¹nh bªn. R×a l−ìi c«ng cô h×nh cung réng, hai c¹nh bªn h¬i thu vµo
phÝa ®èc. MÆt c¾t ngang th©n h×nh bÇu dôc, mÆt bæ däc h×nh nªm. L−ìi v¸t h×nh
ch÷ V c©n; gîi l¹i lo¹i h×nh kü thuËt t¹o r×u ng¾ trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh, th©n
dµi 7,6cm, réng 10,6cm, dµy 3,7cm; gãc l−ìi 50o.
- R×u ng¾n 01LLI5(3):102, ®−îc lµm tõ ®¸ quartzite, vá phong ho¸ bªn
ngoµi mµu vµng x¸m, r×a l−ìi cã vÕt ghÌëi c¶ hai mÆt, h−íng t©m,vÕt ghÌ ®Òu
nhau. R×a l−ìi tï, bÞ mÎ nhá do sö dông. PhÇn ®èc chÆt ngang ph¼ng. MÆt c¾t
ngang th©n h×nh bÇu dôc. Toµn th©n dµi 5,2cm, réng 7,5cm, dµy 2,3cm.

h.2
h.1

h.4 h.3
B¶n vÏ 14. C«ng cô kiÓu r×u ng¾n Lung Leng
- C«ng cô h×nh r×u cã 8 tiªu b¶n. R×u ®−îc lµm tõ ®¸ cuéi hoÆc ®¸ khèi,
chÊt liÖu cøng, th©n cã h×nh gÇn bÇu dôc hoÆc gÇn ch÷ nhËt, trªn th©n cã vÕt ghÌ
®Ïo t¹o r×a l−ìi r×u, ®«i khi mét mÆt lín cßn gi÷a vá cuéi. MÆt c¾t ngang th©n
gÇn h×nh bÇu dôc, mÆt bæ däc h×nh nªm. R×u dµi t×m thÊy trong ®Þa tÇng cïng
n»m víi r×u mµi l−ìi, r×u ng¾n; chóng gîi l¹i r×u dµi trong c¸c di chØ s¬ kú ®¸
míi - v¨n ho¸ Hoµ B×nh hoÆc v¨n ho¸ B¾c S¬n.

174
 C«ng cô h×nh r×u 01LLGH10(L): 299, ®−îc lµm tõ ®¸ quartz mµu x¸m
tr¾ng, phñ líp patine mµu n©u s÷a. NhiÒu vÕt ghÌ ®Ïo trªn th©n t¹o c«ng cô h×nh
gÇn chãp nãn, sau ®ã ®−îc tu chØnh t¹o 1 r×a l−ìi s¾c vµ mét ®Çu nhän, vÕt ghÌ
®Ïo tu chØnh tõ 2 bªn vµo, cã d¸ng mét chiÕc r×u. Th©n dµi 8,3cm, réng 5,5cm,
dµy 4,0cm.
C«ng cô h×nh r×u kiÓu bµn lµ 01LLC10 (L):384, cã h×nh bµn lµ, chÊt liÖu
®¸ basalte, mµu xanh x¸m; mét mÆt lín ph¼ng, cßn vá patina dµy. Tõ mÆt lín
ph¼ng cã c¸c vÕt ghÌ h−íng t©m, ghÌ 3 mÆt t¹o ra mét u låi ë gi÷a, 1 ®Çu gÇn
nhän. §èc cã vÕt chÆt ngang gÇn vu«ng víi mÆt ph¼ng lín. C¸c vÕt ghÌ t¹o r×a
vµ ®Çu nhän ®Òu nhá, dèc ®øng. C«ng cô nhá võa tay cÇm, d¸ng c©n ®èi. Th©n
dµi 8,5cm, réng 6,7cm, dµy 5,1cm.
C«ng cô h×nh r×u 01LLB4 (3):148, ®¸ quartz ghÌ ®Ïo cã h×nh h¹nh nh©n
®iÓn h×nh, gièng c«ng cô ®¸ v¨n ho¸ Hoµ B×nh: Mét mÆt t¸ch bæ, ghÌ gÇn hÕt
phÇn r×a xung quanh, nh−ng chó träng t¹o r×a t¸c dông ë hai ®Çu. Kü thuËt chñ
yÕu lµ ghÌ mét mÆt, mÆt c¾t ngang h×nh thÊu kÝnh mét c¹nh dÑt. Th©n
dµi13,4cm, réng 10,2cm, dµy 4,8cm.

h.1 h.2
B¶n vÏ 15. C«ng cô h×nh r×u
C«ng cô h×nh r×u 01LLE12 (3): 43, ®−îc ghÌ ®Ïo tõ viªn cuéi basalt dµi,
®é mµi mßn kÐm, th« r¸p, ®¸ xanh, h¹t th«, patina x¸m vµng. C«ng cô h×nh bÇu
dôc 2 ®Çu nhän, phÇn gi÷a ph×nh réng h¬i låi nhän. C«ng cô ®−îc ghÌ ®Ïo ë 2
c¹nh bªn vµ 2 mÆt lín, tËp trung ë 2 ®Çu t¹o ra 2 ®Çu thu«n nhá, cã vÕt mßn sö
dông. Toµn th©n dµi 12,6cm, réng 6,8cm, dµy 4,2cm.
Mét nhËn thøc míi vÒ tiÒn sö T©y Nguyªn lµ sù hiÖn diÖn cña thêi ®¹i ®¸
míi tr−íc gèm, víi sù ®Þnh h×nh cña c«ng cô ghÌ ®Ïo, r×u mµi l−ìi vµ sù ®a
d¹ng vÒ chÊt liÖu chÕ t¸c c«ng cô. §©y còng lµ ®iÓm kh¸c c¨n b¶n víi c− d©n
thêi ®¹i ®¸ cò tr−íc ®ã vµ c− d©n ®¸ míi muén sau nµy. NÕu nh−, hËu kú ®¸ cò
T©y Nguyªn mang ®Ëm yÕu tè S¬n Vi, th× giai ®o¹n ®¸ míi sím T©y Nguyªn
chÞu ¶nh h−ëng ®Ëm cña kü thuËt Hoµ B×nh, B¾c S¬n.

175
 h.1. h.2
B¶n vÏ 16. C«ng cô h×nh r×u
Còng nh− nhiÒu bé l¹c ®¸ míi kh¸c, c− d©n thêi nµy ë T©y Nguyªn
kh«ng tr¶i qua thêi ®¹i ®å ®¸ nhá. Thêi kú ®¸ nhá víi ®Æc tr−ng næi bËt lµ sù
ph¸t minh ra cung tªn. ViÖc dïng cung tªn lµ mét ph¸t minh vÜ ®¹i cña nh©n
lo¹i, bëi mòi tªn nhÑ nhµng, cã thÓ b¾n ®−îc kh¸ xa môc tiªu, tèc ®é nhanh vµ
®é chÝnh x¸c cao, l¹i vËn hµnh trùc tiÕp tõ sø bËt cña c¸nh cung.
§©y còng lµ thêi kú ph¸t minh ra r×u vµ b«n lµm tõ ®¸ hoÆc x−¬ng, h×nh
d¸ng æn ®Þnh. Trªn ®Êt T©y Nguyªn, c«ng cô ®¸ kh¸ ®Þnh h×nh víi nh÷ng c¸i r×u
h×nh bÇu dôc, r×u ng¾n, h×nh ®Üa hoÆc r×u mµi l−ìi. Tuy nhiªn, ë ®©y c«ng cô
b»ng x−¬ng ch−a thÊy, cã thÓ ®iÒu kiÖn tù nhiªn n¬i ®©y kh«ng cho phÐp b¶o
qu¶n l©u dµi lo¹i nguyªn liÖu h÷u c¬ nµy. T©y Nguyªn v¾ng mÆt c«ng cô ®¸ nhá
kiÓu con dao, mòi m¸c, mòi tªn ®−îc kh¶m vµo tre, gç hoÆc x−¬ng t¹o c¸n nh−
nhiÒu n¬i kh¸c ë thêi kú nµy, mÆc dï ë ®©y nh÷ng c«ng cô m¶nh t−íc ®¸ löa,
opal tu chØnh Ðp kh¸ thÞnh hµnh vµo giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi.
Vµo thêi kú nµy, ë mét sè n¬i trªn thÕ giíi b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trång trät vµ
ch¨n nu«i. Vµo thêi ®iÓm nµy, c− d©n ®¸ míi sím ë T©y Nguyªn chñ yÕu vÉn
sèng du c−, ph©n t¸n trªn nhiÒu ®Þa h×nh. §iÒu nµy lµ ch−a thÝch hîp víi c− d©n
n«ng nghiÖp, vèn ®Þnh c− t−¬ng ®èi l©u dµi. Ng−êi thêi nµy tËp trung khai th¸c
nh÷ng thø cã s½n trong tù nhiªn, cã kh¶ n¨ng chuyÓn sang c¶i biÕn tù nhiªn,
lµm ra c¸c s¶n phÈm míi, chñ ®éng vµ æn ®Þnh, mµ ®Çu tiªn lµ thuÇn ho¸ c©y
cho cñ.
3. Thêi ®¹i ®¸ míi muén
C¸c di tÝch thuéc giai ®o¹n ®¸ míi muén T©y Nguyªn t−¬ng øng víi hËu
kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång thau, chiÕm sè l−îng lín nhÊt vµ ®−îc nghiªn cøu cã hÖ
thèng h¬n c¶. Cho ®Õn nay ®· ph¸t hiÖn ®−îc h¬n 100 ®Þa ®iÓm, trong ®ã 21 ®Þa
®iÓm ®· ®−îc khai quËt. C¸c di tÝch nµy ph©n bè ë mäi vïng cña T©y nguyªn.
Mçi vïng cã mét sè di chØ mang ®Æc tr−ng chung vÒ di tÝch vµ di vËt, æn ®Þnh vÒ
s¾c th¸i v¨n ho¸ riªng, ®¹i diÖn cho c¸c v¨n ho¸ kh¶o cæ riªng. Dùa vµo nh÷ng
®Æc tr−ng æn ®Þnh vÒ di tÝch vµ di vËt, b−íc ®Çu cã thÓ x¸c nhËn 3 v¨n ho¸ kh¶o
cæ hay nh÷ng m¶ng mµu trong bøc tranh ®a s¾c cña tiÒn sö T©y Nguyªn.

176
 V¨n ho¸ BiÓn Hå ph©n bè chñ yÕu trªn cao nguyªn Pleiku. Ngoµi c¸c di
tÝch BiÓn Hå vµ Trµ D«m ®−îc khai quËt, ®Õn nay ®· ph¸t hiÖn 30 ®Þa ®iÓm
cïng niªn ®¹i vµ tÝnh chÊt. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña v¨n ho¸ BiÓn Hå lµ viÖc sö
dông phæ biÕn b«n h×nh r¨ng tr©u lµm tõ phtanite, r×u b«n cã vai ghÌ l¹i l−ìi
lµm tõ ®¸ löa, nh÷ng viªn ®¸ ghÌ trßn cã lç thñng gi÷a, cïng víi ®å gèm ®Êt sÐt
pha c¸t, chÕ t¹o bµn xoay, ®é nung cao t¹o ra nåi, b¸t bång, vß, ©u, Êm cã vßi;
trang trÝ v¨n kh¾c v¹ch kÕt hîp in chÊm, træ èng r¹ vµ træ lç thñng, mét sè t« thæ
hoµng vµ ®en ¸nh ch×. C− d©n v¨n ho¸ BiÓn Hå lµ nh÷ng ng−êi ®Þnh c−, lµm
n«ng quanh nh÷ng hå n−íc lín, cã quan hÖ nhÊt ®Þnh víi c− d©n v¨n ho¸ Bµu
Trã, v¨n ho¸ Lung Leng vµ c− d©n tiÒn sö Lµo vµ Campuchia 106 .
V¨n ho¸ Bu«n TriÕt ph©n bè chñ yÕu ë phÝa t©y nam T©y Nguyªn, trªn
®Êt c¸c huyÖn L¾c, §¨k N«ng, §¨k Min vµ §¨k R’LÊp (tØnh §¨k L¾c). Ngoµi di
chØ Bu«n TriÕt vµ §åi NghÜa Trang ®· khai quËt còng ®· ph¸t hiÖn h¬n 20 ®Þa
®iÓm cã cïng tÝnh chÊt trong khu vùc nµy. §Æc tr−ng chÝnh cña v¨n ho¸ Bu«n
TriÕt lµ nh÷ng chiÕc cuèc, b«n h×nh thang lµm tõ ®¸ basalte, nh÷ng viªn ®¸ ghÌ
trßn cã lç thñng gi÷a, cïng víi ®å gèm ®Êt sÐt pha c¸t, chÕ t¹o bµn xoay, ®é
nung cao lµm nªn nåi, b¸t bång, vß; trang trÝ v¨n thõng, v¨n ch¶i, v¨n kh¾c v¹ch
kÕt hîp in Ên; mét sè t« thæ hoµng hoÆc ®en ¸nh ch×. C− d©n v¨n ho¸ Bu«n TriÕt
lµ nh÷ng ng−êi ®Þnh c−, lµm n«ng c¹nh hå hoÆc ven s«ng suèi, cã quan hÖ nhÊt
®Þnh víi c− d©n cæ ë l−u vùc s«ng §ång Nai vµ c− d©n tiÒn sö Campuchia 107 .
V¨n ho¸ Lung Leng hiÖn biÕt h¬n 50 ®Þa ®iÓm, ph©n bè chñ yÕu ë vïng
nói thÊp Sa ThÇy vµ vïng tròng Kon Tum, trong ®ã 10 ®Þa ®iÓm ®· khai quËt.
C− d©n Lung Leng sö dông phæ biÕn cuèc cã vai, r×u cã vai b»ng ®¸ löa, b«n
h×nh r¨ng tr©u b»ng ®¸ phtanite; rÊt Ýt sö dông r×u h×nh tø gi¸c; phæ biÕn bµn
mµi ®¸ cøng, hßn nghiÒn nhá b»ng ®¸ cuéi, bµn nghiÒn lín b»ng sa th¹ch, viªn
cuéi trßn dÑt cã lç thñng, cïng víi ®å gèm kÝch th−íc lín dïng cho mé chum,
mé nåi vß óp nhau; gèm nhá dïng lµm ®å gia dông, trang trÝ hoa v¨n ®Ñp. Lµ
nh÷ng ng−êi ®Þnh c− n«ng nghiÖp ven s«ng, c− d©n v¨n ho¸ Lung Leng cã quan
hÖ nhÊt ®Þnh víi c− d©n v¨n ho¸ BiÓn Hå (Gia Lai), c− d©n tiÒn sö ë ven biÓn
Trung Bé108 .
Cã kh¶ n¨ng x¸c lËp mét v¨n ho¸ kh¶o cæ míi ë T©y Nguyªn víi 15 di
tÝch kh¶o cæ ph©n bè ë c¸c huyÖn Ea H’Leo, Ea Kar (§¨k L¨k) vµ huyÖn Ch−
Sª (Gia Lai), trong ®ã 2 ®Þa ®iÓm ®· khai quËt lµ Ch− K’tur (x· Xu©n Phó, Ea
Kar) vµ Taipªr (Gia Lai). Di chØ Ch− K’tur réng 1ha, t×m thÊy ®å ®¸ vµ vµi
m¶nh gèm. §å ®¸ ®a sè lµ ph¸c vËt r×u b«n ë d¹ng s¬ chÕ, hßn ghÌ, h¹ch ®¸,
phÕ vËt vµ rÊt nhiÒu m¶nh t−íc, phiÕn t−íc; ph¶n ¸nh mét quy tr×nh chÕ t¸c r×u
cã vai b»ng ®¸ opal. Di chØ Taipªr réng gÇn 1ha, cã bÕp, mé t¸ng vµ vÕt tÝch
c«ng x−ëng gia c«ng r×u cã vai b»ng ®¸ opal, ®¶m nhËn kh©u ghÌ hoµn thiÖn vµ
xuÊt x−ëng. VÕt tÝch c− tró Taipªr cã c¸c r×u cã vai mµi toµn th©n, bµn mµi
b»ng ®¸, b»ng gç ho¸ th¹ch, chµy, hßn ghÌ, bµn nghiÒn, c«ng cô m¶nh t−íc tu

106
NguyÔn Kh¾c Sö . v¨n ho¸ BiÓn Hå .. 1995: 7.
107
TrÇn Quý thÞnh 2001. LuËn ¸n
108
NguyÔn Kh¾c Sö V¨n ho¸ Lung Leng 2003.

177
chØnh, vßng tay. Ngoµi 2 di chØ nµy cßn h¬n 10 ®Þa ®iÓm kh¸c, phæ biÕn lµ r×u
b«n cã vai, kÝch th−íc nhá, lµm tõ ®¸ opal; hiÕm b«n h×nh r¨ng tr©u; gèm th«,
mµu n©u ®á, phæ biÕn v¨n thõng, ch¶i vµ in chÊm. Nh÷ng ®Æc tr−ng nµy ph©n
biÖt víi v¨n ho¸ BiÓn Hå vµ v¨n ho¸ Bu«n TriÕt, cã thÓ x¸c lËp mét v¨n ho¸
kh¶o cæ míi - v¨n ho¸ Taipªr. ChÝnh nÒn v¨n ho¸ nµy ®· gãp phÇn t¹o nªn sù
thèng nhÊt trong ®a d¹ng cña tiÒn sö T©y Nguyªn 109 .
NÐt chung næi bËt cña c¸c nÒn v¨n ho¸ ®¸ míi muén T©y Nguyªn lµ ®Þnh
h−íng n«ng nghiÖp dïng cuèc. Cuèc ®¸ ë T©y Nguyªn kh«ng chØ nhiÒu vÒ sè
l−îng mµ cßn hÕt søc phong phó vÒ lo¹i h×nh. C¸c lo¹i cuèc t×m thÊy ë nhiÒu
kiÓu ®Þa h×nh kh¸c nhau, cho thÊy ho¹t ®éng n«ng nghiÖp dïng cuèc T©y
Nguyªn hÕt søc phong phó, ®a d¹ng. Cïng víi cuèc, ®· t×m thÊy phÊn hoa cña
hä lóa vµ vá trÊu cña lóa trong di chØ Lung Leng. Niªn ®¹i lóa trång ë T©y
Nguyªn c¸ch nay trªn 3.000 n¨m 110 .
Trong céng ®ång c− d©n ®¸ míi muén T©y Nguyªn b¾t ®Çu xuÊt hiÖn
c«ng x−ëng chÕ t¸c c«ng cô. ë ®ã cã sù ph©n c«ng lao ®éng gi÷a nh÷ng ng−êi
lµm n«ng vµ nh÷ng ng−êi chuyªn chÕ t¸c r×u, b«n tõ ®¸ opal. Trung t©m Ch−
K'tur lµ n¬i khai th¸c vµ t¹o ph«i r×u; cßn Taipªr (Ch− Sª) vµ mét sè ®Þa ®iÓm
kh¸c nh−: Soi Tre (An Khª), Ia Nhin 2 (Ch− P¨h), Th«n B¶y vµ Ia M¬ (Ch−
Pr«ng)lµ n¬i gia c«ng hoµn chØnh vµ xuÊt x−ëng r×u cã vai. Trong khi ®ã, ë khu
vùc nhá nh− Gia L©m, L©m §ång ®· xuÊt hiÖn mét lo¹t di chØ, mçi di chØ ®¶m
nhiÖm mét kh©u trong quy tr×nh tõ khai th¸c, s¬ chÕ vµ ®Õn tu söa hoµn thiÖn r×u
tø gi¸c. T− liÖu míi cho thÊy, T©y Nguyªn cã 2 khu c«ng x−ëng lín, t¹o ra 2
lo¹i chÕ phÈm kh¸c nhau, ®ã lµ r×u cã vai vµ r×u tø gi¸c. Quy m« vµ ph¹m vi chi
phèi c¸c c«ng x−ëng chÕ t¹o r×u cã vai réng lín h¬n, phæ biÕn h¬n khu vùc chÕ
t¸c r×u tø gi¸c. §©y lµ c¸c yÕu tè quan träng t¹o nªn sù thèng nhÊt vÒ v¨n ho¸
cña giai ®o¹n ®¸ míi muén T©y Nguyªn.
§å gèm xuÊt hiÖn ®Çu tiªn trong c¸c di tÝch ®¸ míi muén T©y Nguyªn,
niªn ®¹i kho¶ng 3.500 n¨m BP. Trong c¸c di chØ t×m thÊy gèm, mËt ®é ®å gèm
kh«ng cao; nh−ng ®Òu ®−îc chÕ t¹o t¹i chç, b»ng nguyªn liÖu ®Þa ph−¬ng, lo¹i
h×nh tinh tÕ, trang trÝ hoa v¨n ®Ñp, kü thuËt chÕ t¹o vµ nung kh¸ cao. Ngoµi gèm
sinh ho¹t, ë ®©y xuÊt hiÖn gèm tuú t¸ng, ®Æc biÖt lµ chum gèm lín lµm quan tµi
ch«n ng−êi chÕt. Gèm lµ mét ho¹t ®éng thñ c«ng quan träng cña c− d©n ®¸ míi
muén T©y Nguyªn. Mçi mét v¨n ho¸ kh¶o cæ cã mét trung t©m lµm gèm riªng.
Gèm gi÷a c¸c di chØ trong cïng mét v¨n ho¸ vÒ c¬ b¶n lµ gièng nhau, cßn gi÷a
c¸c v¨n ho¸ cã nhiÒu nÐt kh¸c nhau, nhÊt lµ hoa v¨n trang trÝ vµ t¹o h×nh.
Nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng xuÊt hiÖn cïng víi sù s¶n xuÊt ®å gèm.
Cuéc C¸ch m¹ng ®¸ míi thùc sù ®· ®Õn víi c− d©n giai ®o¹n ®¸ míi
muén ë T©y Nguyªn. §ã lµ sù thay ®æi mét c¸ch c¨n b¶n lèi sèng tõ kh«ng
®Þnh c− sang ®Þnh c−, tõ s¨n b¾t h¸i l−îm sang lµm n«ng, sù hoµn thiÖn kü thuËt

109
NguyÔn Kh¾c Sö 2004: 28.
110
NguyÔn Kh¾c Sö. C¸c lo¹i h×nh cuèc ®¸ víi n«ng nghiÖp dïng cuèc T©y Nguyªn. Kh¶o cæ
häc, sè 2006
178
chÕ t¸c c«ng cô ®¸ trong c¸c c«ng x−ëng vµ ph¸t triÓn ®å gèm mang dÊu Ên ®Þa
ph−¬ng râ nÐt. C− d©n thêi nµy c− tró ngoµi trêi, biÕt dùng lÒu b»ng tre gç ®Ó
lµm nhµ ë, biÕt ®¾p ®Êt, t«n nÒn nhµ cao lªn khi n−íc lò s«ng d©ng cao; biÕt
ch¨m sãc cho ng−êi chÕt qua viÖc dùng lÒu che khu nhµ må.
KÕt cÊu céng ®ång c− d©n thêi nµy võa theo téc thuéc võa theo ®Þa vùc.
Ch¼ng h¹n gÇn 50 di tÝch ë Kon Tum ®· ph¶n ¸nh kiÓu liªn kÕt lµng. ë ®©y, mçi
di tÝch lµ mét lµng, mçi côm di tÝch lµ mét thø liªn kÕt lµng, toµn bé c¸c di tÝch
ë Kon Tum lµ kiÓu siªu lµng. HiÖn nay cã thÓ nhËn ra 4 liªn lµng trong bøc
tranh tiÒn sö Kon Tum. Liªn lµng thø nhÊt ë ng· ba s«ng Kr«ng P«k« vµ §¨k
Bla víi 14 lµng cæ. Lung Leng vµ J¬ §rîp lµ 2 lµng h¹t nh©n cña côm di tÝch
nµy. Liªn lµng thø 2 ë thÞ x· Kon Tum víi 13 lµng cæ, Rõng Keo vµ Kon K'Lor
lµ 2 lµng h¹t nh©n. Liªn lµng thø ba gåm 14 lµng cæ ë 2 bê s«ng Kr«ng P«k«
thuéc vïng nói thÊp, xen kÏ c¸c thung lòng hÑp Sa ThÇy, §¨k Hµ. BÕn T¾m vµ
§¨k Rªi lµ lµng h¹t nh©n. Liªn lµng thø t− víi 5 lµng cæ ë th−îng l−u Kr«ng
P«k«. §¨k M¬ Ham vµ Th«n Ba lµ lµng h¹t nh©n. C¸c côm di tÝch, c¸c liªn lµng
nãi trªn cã mét sè ®Æc ®iÓm chung, mét biÓu hiÖn sinh ®éng cho liªn kÕt céng
®ång ng−êi theo ®Þa vùc, nh−ng vÉn cã nh÷ng lµng h¹t nh©n.
Trong mçi lµng vµo giai ®o¹n nµy thùc sù ®· xuÊt hiÖn gia ®×nh. BÕp lµ
®¬n vÞ hé gia ®×nh. BÕp t×m thÊy ë c¸c di chØ giai ®o¹n nµy th−êng cã qui m«
nhá, cã thÓ lµ bÕp cña gia ®×nh cÆp ®«i. Còng cã bÕp cã quy m« lín, xÕp ®¸
phiÕn xung quanh, h¼n lµ bÕp tËp thÓ cña céng ®ång hay gia ®ßnh lín nhiÒu thÕ
hÖ. L¹i cã nh÷ng bÕp ®¬n s¬, t¹m bî; l¹i cã nh÷ng bÕp cã ®¾p thµnh lß, quy cñ,
ch¾c ch¾n vµ ®−îc sö dông l©u dµi.
Ng−êi giai ®o¹n nµy ®Æt mé t¹i n¬i c− tró, c¸ch t¸ng thøc kh¸ ®a d¹ng:
Mé ®Êt (huyÖt trßn, huyÖt dµi), mé kÌ gèm (kÌ trßn, kÌ dµi), mé chum, mé nåi
vß óp nhau vµ mé vß. Mçi lo¹i mé cã hiÖn vËt ch«n theo kh¸c nhau. R×u ®¸
ch«n theo th−êng lµ ®å míi, nguyªn vÑn nhÊt, trong khi ®ã, ®å gèm ch«n theo
th−êng bÞ ®Ëp vì tr−íc khi ch«n. Nh−ng c¸i xuyªn suèt t©m linh cña céng ®ång
c− d©n thêi nµy lµ tæng sè vËt ch«n theo lµ sè lÎ: 1, 3, 5 hoÆc 7. Cã mé ch«n
theo nhiÒu hiÖn vËt, cã mé Ýt; cã mé ch«n theo c«ng cô lao ®éng, cã mé ch«n
theo vßng ®¸ cùc lín… cã thÓ cã sù ph©n biÖt vÒ th©n phËn, nghÒ nghiÖp, vÞ thÕ
chñ nh©n mé. Tuy nhiªn møc ®é kh¸c biÖt Êy lµ kh«ng lín.
Mét sè di vËt ®éc ®¸o trong giai ®o¹n ®¸ míi muén ë T©y Nguyªn ®·
xuÊt hiÖn. §ã lµ nh÷ng viªn cuéi trßn cã khÐt lç thñng ë gi÷a. Cã lÏ kh«ng ë
®©u l¹i t×m thÊy nhiÒu tiªu b¶n vµ nhiÒu lo¹i h×nh, nhiÒu kÝch cì vµ kiÓu d¸ng
cuéi trßn khoÐt lç nh− T©y Nguyªn. Lóc ®Çu do cßn Ýt t− liÖu, ng−êi ta nghÜ
®Õn chøc n¨ng tra vµo gËy nh»m t¨ng träng cho viÖc chäc lç tra h¹t. Cßn giê
®©y, víi sè l−îng lín vµ kiÓu d¸ng kh¸c nhau, kÝch th−íc kh¸c nhau, h×nh d¸ng
lç xuyªn qua còng kh¸c nhau, khiÕn ng−êi ta ph¶i x¸c ®Þnh l¹i chøc n¨ng cña
chóng. Cã thÓ lµ vËt tra vµo g¹y t¨ng träng l−îng khi chäc lç nh− ®ång bµo d©n
téc thiÓu sè ë ®©y vÉn dïng; còng cã thÓ tra trôc gç lµm tay cÇm ®Ó l¨n nghiÒn

179
h¹t trªn bµn nghiÒn (®· t×m thÊy mét sè bµn nghiÒn kÝch th−íc rÊt lín, cã vÕt
nghiÒn lâm lßng m¸ng). Chóng cã thÓ dïng lµm ch× l−íi cho viÖc ®¸nh b¾t c¸ ë
s«ng nh− ®ång bµo tr−íc ®©y vÉn dïng; cã thÓ lµ vËt buéc d©y dïng ®Ó nÐm
khi ®i s¨n; cuèi cïng chóng ®−îc dïng nh− b¸nh ®µ hoÆc ®Þnh vÞ b¸nh ®µ trong
kü thuËt khoan. DÇu chøc n¨ng ch−a râ song còng ph¶i ghi nhËn r»ng, chØ ë
T©y Nguyªn míi tån t¹i lo¹i h×nh di vËt ®éc ®¸o nµy.
Mét lo¹i di vËt ®éc ®¸o kh¸c ë T©y Nguyªn lµ bµn ®Ëp kh¾c r·nh (cã thÓ
dïng ®Ó ®Ëp v¶i vá c©y). Bµn ®Ëp kh¾c r·nh cã sè l−îng ®¸ng kÓ, t×m thÊy ë
nhiÒu n¬i víi c¸c lo¹i h×nh kh¸c nhau. Lo¹i h×nh khèi ch÷ nhËt hai mÆt cã kh¾c
r·nh song song, cã khÊc kÑp c¸n däc th©n ®· t×m thÊy ë Sa ThÇy (Kon Tum),
®Æc biÖt gÆp trong tÇng v¨n ho¸ c¸c ®Þa ®iÓm: Bu«n TriÕt, §åi NghÜa Trang vµ
míi ®©y ë c¶ di chØ x−ëng Taipªr vµ Ch− K’tur. §iÒu ®¸ng nãi lµ lo¹i bµn ®Ëp
nµy cã ë 2 v¨n ho¸ kh¸c nhau nh−ng l¹i gièng víi bµn ®Ëp cïng lo¹i trong v¨n
ho¸ Phïng Nguyªn ë B¾c ViÖt Nam. §©y lµ nh÷ng t− liÖu quý cho phÐp chóng
ta tiÕp tôc t×m hiÓu mèi quan hÖ trao ®æi h¬n lµ ®ång quy gi÷a T©y Nguyªn víi
c− d©n cæ ë B¾c ViÖt Nam. Xin nãi thªm, ë T©y Nguyªn cßn t×m thÊy lo¹i bµn
®Ëp kh¸c, lo¹i cã chu«i cÇm, vÕt kh¾c song song gièng lo¹i t×m thÊy ë Kh¸nh
Hoµ, §ång Nai; cßn lo¹i cã chu«i cÇm kh¾c r·nh h×nh ca r« t×m thÊy ë Phï Mü
(L©m §ång) gièng hÖt di vËt cïng lo¹i t×m thÊy trong v¨n ho¸ Hµ Giang.
C¸c di tÝch §¸ míi muén T©y Nguyªn cã mét sè ®Æc ®iÓm chung:
- VÒ di tÝch: Sù ph©n bè c¸c di tÝch v¨n ho¸ hËu kú ®¸ míi muén ë T©y
Nguyªn vÒ c¬ b¶n lµ t−¬ng øng nhÊt ®Þnh víi c¸c vïng ®Þa lý tù nhiªn ë tõng
tiÓu vïng. VÒ tæng thÓ, chóng ta thÊy T©y Nguyªn cã ®Þa h×nh phong phó, ®a
d¹ng, cã dÊu Ên v¨n ho¸ tiÒn - s¬ sö kh¸ ®éc ®¸o. Do ®Þa bµn réng, diÖn tiÕp
xóc lín, cho nªn n¬i ®©y ®· diÔn ra nh÷ng ¶nh h−ëng giao l−u héi nhËp v¨n
ho¸ m¹nh mÏ, t¹o nªn s¾c th¸i vïng v¨n ho¸ ®a d¹ng. HiÖn nay, v× nguån t−
liÖu thu ®−îc ch−a nhiÒu, thêi gian kh¶o s¸t ng¾n, viÖc nghiªn cøu míi b¾t ®Çu
cho nªn sù ph©n chia, x¸c lËp c¸c v¨n ho¸ kh¶o cæ chØ cã tÝnh gi¶ thiÕt c«ng
t¸c, lµm tiÒn ®Ò cho c¸c b−íc nghiªn cøu tiÕp theo.
C¸c di chØ kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn ph©n bè ven hå n−íc hoÆc
c¸c s«ng lín ®æ n−íc vÒ phÝa t©y lµ chÝnh. Nh− chóng ta ®Òu biÕt, ®Æc ®iÓm ®Þa
h×nh T©y Nguyªn h×nh c¸i diÒu, cao ë 2 ®Çu vµ theo trôc b¾c nam, gÇn t−¬ng
øng víi Quèc lé 14. Do vËy, ®−êng ph©n thuû chia 2, nöa phÝa ®«ng ®æ n−íc
s«ng Ba vµ ra BiÓn §«ng; cßn nöa phÝa t©y ®æ n−íc vµo hÖ thèng s«ng Sª San
vµ Srªpok, sang c¸c n−íc Lµo vµ C¨mpuchia. ë cùc b¾c T©y Nguyªn lµ nói cao
Ngäc Linh (Kon Tum), cßn cùc nam lµ cao nguyªn L©m Viªn (L©m §ång).

180
 Bªn s−ên ®«ng lµ s«ng Ba, con s«ng lín ®æ n−íc ra cöa biÓn Tuy Hoµ.
S«ng Ba cã 2 phô l−u: mét b¾t nguån tõ cao nguyªn Kon Tum, ch¶y däc s−ên
®«ng cao nguyªn víi 2 ®Þa ®iÓm: Th«n Ba, Soi Tre vµ mét phô l−u b¾t nguån tõ
cao nguyªn Pleiku, ch¶y qua huyÖn Ch− Sª gåm c¸c ®Þa ®iÓm: Quan MÐp, Plei
Grªu Bªu, Plei Kly Phun, Plei Chu Klan, Plei Plei. ThËt ra, c¸c di tÝch nµy ®Òu
n»m ë th−îng l−u s«ng Ba, cßn phÇn trung l−u tõ huyÖn Yunpa qua huyÖn
Kr«ng Pa tíi cöa biÓn Tuy Hoµ, cho ®Õn nay vÉn ch−a cã nh÷ng ph¸t hiÖn di
tÝch kh¶o cæ thêi tiÒn sö.
Thuéc s−ên t©y, cã mÆt ba s«ng lín víi c¸c di tÝch kh¶o cæ kh¸c nhau.
S«ng §¨k P«k« (hay Kr«ng P«k«) mét nh¸nh b¾t nguån tõ cao nguyªn §¨k
PhÐ, nh¸nh kia tõ Kon Pl«ng vµ gÆp nhau ë huyÖn Sa ThÇy, theo ranh giíi tØnh
Kon Tum vµ Gia Lai råi ch¶y sang cao nguyªn At«p¬ (Lµo). Thuéc hÖ thèng
s«ng nµy cã gÇn 90 di tÝch kh¶o cæ, tËp trung nhÊt kµ vòng tròng Kon Tum vµ
cao nguyªn Pleiku, tiªu biÓu nh− Lung Leng, BiÓn Hå, Trµ D«m.
S«ng Ia §r¨ng mét nh¸nh b¾t nguån tõ cao nguyªn Pleiku, ®Êt huyÖn
Ch− Pr«ng (Gia Lai), cã mét sè di chØ nh−: Ia Puch, Ia Gamma, Th«n B¶y, Plei
P«… mét nh¸nh kh¸c hîp l−u cña Ia H'leo vµ Ia Sóp (§¨k L¨k), gÆp nhau gÇn
thÞ trÊn Ia Sóp vµ ®æ n−íc vµo Ia §r¨ng (Ia §r¨ng chØ lµ mét nh¸nh cña Tonle
Sap). Trªn th−îng nguån Ia H'leo ®· ph¸t hiÖn di chØ Ea H'leo, gÇn thÞ trÊn Ia
Sóp ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm Ia Sóp. Nh×n chung, thuéc hÖ thèng s«ng Ia §r¨ng di
tÝch kh¶o cæ kh¸ th−a thít.
S«ng Srªpèc víi sù hîp l−u cña 2 nh¸nh s«ng chÝnh lµ Kr«ng Ana (s«ng
C¸i) vµ Kr«ng N« (s«ng §ùc). S«ng Kr«ng N« b¾t nguån tõ cao nguyªn §¨k
N«ng, cã 15 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ ë huyÖn §¨k R'lÊp. S«ng Kr«ng Ana b¾t nguån
tõ Kr«ng Puk vµ Kr«ng B«ng, ch¶y trªn vïng tròng Kr«ng Pak - L¨k, cã 6 ®Þa
®iÓm kh¶o cæ. DÉn t− liÖu nh− vËy ®Ó t¸i kh¼ng ®Þnh ®Æc ®iÓm ph©n bè c− d©n
thêi tiÒn sö ë §¨k L¨k chñ yÕu b¸m lÊy 2 con s«ng chÝnh Kr«ng Ana vµ Kr«ng
N« cïng hå L¨k.
Tãm l¹i, c− d©n tiÒn sö T©y Nguyªn chñ yÕu c− tró ë c¸c cao nguyªn vµ
vïng tròng, c¹nh c¸c s«ng suèi lín ®æ vÒ phÝa t©y hoÆc c¹nh c¸c hå n−íc lín.
Trong tiÒn sö T©y Nguyªn chñ yÕu gÆp c¸c ®iÓm c− tró ng¾n ngµy, cã
n¬i ®· xuÊt hiÖn ®iÓm ®Þnh c− n«ng nghiÖp. Ngoµi mét sè Ýt lµ n¬i võa c− tró
võa ®Ó mé (di chØ - mé t¸ng), võa c− tró võa chÕ t¸c c«ng cô (di chØ - x−ëng), ë
T©y Nguyªn ®a sè lµ ®iÓm c− tró ®¬n thuÇn víi tÇng v¨n ho¸ máng, liªn quan
®Õn c− tró t¹m thêi, ng¾n ngµy.
Di tÝch c− tró - mé t¸ng: trªn ®Êt T©y Nguyªn hiÖn nay ®· biÕt c¸c di
tÝch c− tró - mé t¸ng tiªu biÓu nh− ë c¸c ®Þa ®iÓm: BiÓn Hå, Trµ D«m, Ia Puch

181
(Gia Lai), Lung Leng (Kon Tum)… C¸c di tÝch nµy cã mét sè ®Æc ®iÓm ®¸ng
chó ý nh− sau:
Mé t¸ng trong di chØ thuéc d¹ng mé nåi vß óp nhau hoÆc mé chum. Mé
Nåi vß óp nhau cã quy m« nhá, th−êng gÆp phøc hîp 3 lo¹i h×nh: Nåi, vß vµ
b¸t bång. C¶ ba kh«ng ®Ó nguyªn vÑn, bÞ ®Ëp mÎ hoÆc chäc cho thñng tr−íc
khi ch«n. Trong lo¹i nµy kh«ng cßn x−¬ng cèt, ®«i khi gÆp di vËt ch«n theo
nh− r×u hoÆc b«n ®¸. ChÊt liÖu vµ kü thuËt cña nåi vß gèm còng nh− di vËt ®¸
ch«n theo gièng víi di vËt cïng lo¹i trong di chØ. Cã thÓ nãi, ®©y lµ mé cña
chÝnh c− d©n t¹o nªn tÇng v¨n ho¸. Nãi c¸ch kh¸c, mét sè di tÝch hËu kú ®¸
míi nh− Trµ D«m, Lung Leng vµ Bu«n TriÕt vÉn ®Ó mé t¸ng trong n¬i c− tró.
Tuy nhiªn, nÕu so víi tæng sè di tÝch th× sè di tÝch c− tró - mé kiÓu nµy kh«ng
nhiÒu. Trõ di chØ Lung Leng, cßn c¸c ®Þa ®iÓm kh¸c sè l−îng mé trong mét di
tÝch kh«ng nhiÒu: Bu«n TriÕt 1 mé, Trµ D«m 3 mé.
Mé chum cã dÊu tÝch ë ®Þa ®iÓm Trµ D«m vµ BiÓn Hå, nh−ng ch¾c ch¾n
ë Ia Puch vµ Lung Leng. T¹i Ia Puch, Lafont gÆp mét sè mé, song chØ miªu t¶ 1
mé chum, cßn ë di chØ Lung Leng chóng t«i ®· ®· t×m thÊy 10 mé chum, trong
®ã 5 mé ®−îc khai quËt. Mé chum Lung Leng cã mét sè ®Æc ®iÓm ®¸ng chó ý:
Chum mé (chum dïng lµm quan tµi) cã kÝch th−íc lín. Trong chum ch«n theo
c«ng cô b«n r¨ng tr©u vµ ®å gèm (kh«ng cßn x−¬ng cèt). C¸c chum cã h×nh
d¸ng kh¸c nhau, cã chum h×nh cÇu miÖng loe cong; cã chum h×nh v¹i, miÖng
gÇn th¼ng ®øng; cã chum h×nh vß, ®a sè chum h×nh nöa qu¶ trøng. TÊt c¶ c¸c
chum ®Òu trang trÝ hoa v¨n kh¾c v¹ch ë mÆt trong phÇn miÖng, v¨n kh¾c v¹ch
®−îc thÓ hiÖn trªn nÒn v¨n in h×nh r¨ng sãi. C¸c chum ®Òu cã ®¸ ®¸nh dÊu mé.
MÆt mé xuÊt hiÖn tõ tÇng v¨n hãa (th−êng líp 3 hoÆc líp 4) vµ ¨n s©u xuèng líp
®Êt bÞ laterite hãa. C¸c mé kh«ng cã ®¸ kÌ (trõ mé sè 5 xung quanh th©n cã xÕp
c¸c t¶ng ®¸ lín). §å tuú t¸ng lµ b«n r¨ng tr©u ®¸ phtanite hoÆc h¹t chuçi b»ng
®¸ nÐphrit, ®å gèm ch«n trong mé chum phÇn lín kh«ng trang trÝ hoa v¨n. B¸t
bång ®−îc trang trÝ v¨n thõng ë vµnh d−íi, vµnh trªn t« thæ hoµng. Nåi t« thæ
hoµng ë vµnh cæ, cßn vai trang trÝ hoa v¨n ®¾p næi, 5 lç kiÓu èng r¹ trong mét
vßng trßn lín, ngoµi vµnh lín lµ tiÕp tuyÕn víi 3 v¹ch th¼ng xiªn song song.
Nh×n chung, c¸c chum cã d¸ng nöa h×nh trøng, miÖng th¼ng h¬i loe cong.
Th©n chum thu dÇn vÒ ®¸y, ®¸y chum låi, ch−a râ n¾p ®Ëy. TÊt c¶ c¸c chum mé
®Òu trang trÝ hoa v¨n ë mÆt trong miÖng chum. Víi ®Æc tr−ng lµ v¨n kh¾c v¹ch
trªn nÒn v¨n in Ên h×nh r¨ng sãi t¹o thµnh 1 b¨ng. C¸c m« tÝp kh¾c v¹ch gåm:
C¸c cung trßn song song vµ ng−îc chiÒu nhau, c¸c vßng trßn ®ång t©m t¹o
thµnh 2 hµng ch¹y quanh miÖng, c¸c ®o¹n th¼ng song song v¹ch xiªn ng−îc
chiÒu nhau t¹o thµnh tam gi¸c. §©y lµ ®Æc ®iÓm riªng, ch−a thÊy trong c¸c mé
chum n¬i kh¸c.

182
 Mét sè di chØ - mé t¸ng nªu trªn cho thÊy, cßn mét sè n¬i mé t¸ng ch−a
t¸ch khái n¬i c− tró, trong ®ã cã tr−êng hîp tån t¹i c¶ mé chum lÉn mé vß. Tuy
nhiªn, nh÷ng mé nåi vß cã thÓ cã niªn ®¹i sím h¬n mé chum.
Di tÝch c− tró - x−ëng. Trªn ®Êt T©y Nguyªn cã mét sè di chØ - x−ëng
nh−: Tsham A (huyÖn Ea H’Leo), Ch− K’tur (huyÖn Ea Kar); Soi Tre (huyÖn
An Khª), ®Þa ®iÓm Ia Nhin 2 (huyÖn Ch− Pah) vµ ®Þa ®iÓm Taipªr (huyÖn Ch−
Sª). Trong ®ã: ®Þa ®iÓm Ch− K’tur (§¨k L¨k) vµ Taipªr (Gia Lai) cã quy m« di
tÝch vµ møc ®é phong phó di vËt nhÊt ®−îc biÕt hiÖn nay ë T©y Nguyªn. §iÓm
chung lµ cã vÕt tÝch c− tró (®å gèm, c«ng cô lao ®éng cã dÊu sö dông) vµ ®Òu
lµ n¬i chÕ t¸c c«ng cô ®¸ (nhiÒu m¶nh t−íc, ph¸c vËt r×u, h¹ch ®¸) ®Òu sö dông
nguyªn liÖu tõ ®¸ löa, chñ yÕu lµ ®¸ opal, c«ng cô chñ ®¹o lµ r×u cã vai kÝch
th−íc nhá vµ trung b×nh.
Nh− chóng ta ®Òu biÕt, muèn cã nguyªn liÖu ®¸ opal, ®¸ silex ph¶i khai
th¸c tõ má, mµ nh÷ng má nµy th−êng n»m kh¸ s©u d−íi tÇng ®Êt ®á basalte.
§¸ opal, ®¸ silex khi ghÌ ®Ïo rÊt cøng vµ gißn, nh−ng khi vì ra th−êng cho
c¹nh rÊt s¾c. §¸ opal, ®¸ silex hÇu nh− kh«ng bÞ phong ho¸, kÓ c¶ sau khi mµi
nh½n lµm vì cÊu tróc bÒ mÆt. §©y lµ nguyªn liÖu hiÕm vµ rÊt thÝch hîp cho
viÖc chÕ t¸c c«ng cô. ViÖc ra ®êi c¸c di chØ - x−ëng chÕ t¸c ®¸ löa lµ mét b»ng
chøng tèt cho sù t×m hiÓu vÒ qu¸ tr×nh ph©n c«ng lao ®éng x· héi cña c¸c bé
l¹c cæ ë T©y Nguyªn. Míi ®©y sau khai quËt ®Þa ®iÓm Ch− K’tur vµ Taipªr,
qua ph©n tÝch so s¸nh ®Æc tr−ng kü thuËt vµ s¶n phÈm gi÷a chóng víi c¸c ®Þa
®iÓm trong vïng, chóng ta cã thÓ nhËn ra mèi liªn hÖ chÆt chÏ vÒ chÊt liÖu, ®Æc
®iÓm kü thuËt, h×nh d¸ng gi÷a c¸c x−ëng víi c¸c di tÝch c− tró kh¸c. §ã lµ c¬
së ®Ó x¸c nhËn sù giao l−u trao ®æi gi÷a c¸c bé l¹c cæ thêi ë T©y Nguyªn.
Còng nãi thªm, tõ nh÷ng n¨m 1923, c¸c häc gi¶ ng−êi Ph¸p khi khai
quËt di chØ Bµu Trã (Qu¶ng B×nh) vÉn nghÜ r»ng, nh÷ng ®¸ löa ë ®©y cã thÓ lµ
cña c− d©n tõ Th−îng Lµo chuyÓn tíi. Vµ, c¶ cho ®Õn tr−íc n¨m 1999, c¸c nhµ
kh¶o cæ häc ViÖt Nam khi t×m thÊy nh÷ng c«ng cô ®¸ löa ë T©y Nguyªn còng
ch−a lý gi¶i ®−îc nguån gèc c«ng cô ®¸ löa nµy lµ b¶n ®Þa hay ngo¹i nhËp. ChØ
sau ph¸t hiÖn mét lo¹t c¸c di chØ - x−ëng chÕ t¸c c«ng cô ®¸ löa ë c¸c tØnh T©y
Nguyªn th× vÊn ®Ò nguån gèc b¶n ®Þa cña c¸c nÒn v¨n ho¸ nµy míi ®−îc
kh¼ng ®Þnh ch¾c ch¾n. §iÒu nµy còng ®−îc xem nh− lµ mét nhËn thøc míi vÒ
tiÒn sö T©y Nguyªn vµ sù ®ãng gãp chung vµo nhËn thøc qu¸ khø xa x−a cña
d©n téc ViÖt Nam. Cã ®iÒu, cho ®Õn nay ë T©y Nguyªn ch−a thÊy di chØ x−ëng
nµo sö dông c¸c lo¹i ®¸ phtanite hoÆc ®¸ basalte ®Ó chuyªn chÕ t¸c cuèc ®¸,
b«n h×nh r¨ng tr©u hoÆc r×u tø gi¸c - lo¹i c«ng cô kh¸ phæ biÕn ë T©y Nguyªn.
Còng ®· cã lo¹i di chØ -x−ëng vµ mé t¸ng ë T©y Nguyªn. §ã lµ tr−êng
hîp di chØ Th«n B¶y vµ Taipªr (Gia Lai). Riªng ë Taipªr võa cã mé chum võa

183
cã mé ®Êt. §iÒu nµy cho thÊy tÝnh chÊt ®a d¹ng cña lo¹i h×nh di tÝch ë T©y
Nguyªn.
C¸c di tÝch c− tró: C¸c di tÝch c− tró hiÖn biÕt chñ yÕu lµ c¸c ®Þa ®iÓm
thuéc giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi vµ s¬ kú ®ång thau. Chóng cã sè l−îng tuyÖt
®èi so víi c¸c di tÝch mé t¸ng vµ di tÝch x−ëng. Nh×n chung, chóng cã mét sè
®Æc tr−ng næi bËt lµ tÇng v¨n ho¸ máng, cã vÕt tÝch than tro nh−ng hiÕm gÆp
vÕt tÝch bÕp, ch−a thÊy vÕt tÝch nhµ cöa cïng c¸c vÕt tÝch ®éng, thùc vËt. VÕt
tÝch duy nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh n¬i c− tró lµ tÇng v¨n ho¸ cã mµu sÉm h¬n líp mÆt
vµ sinh thæ, trong ®ã cã chøa c«ng cô lao ®éng b»ng ®¸ vµ ®å gèm. Tuy nhiªn,
ë hÇu kh¾p c¸c di chØ vÉn t×m thÊy nh÷ng m¶nh t−íc trªn mét mÆt cßn dÊu mµi
nh½n vèn ®−îc t¸ch ra trong qu¸ tr×nh ghÌ l¹i l−ìi c«ng cô r×u b«n mµi toµn
th©n. Trong di chØ ®Òu t×m thÊy kh¸ nhiÒu bµn mµi. DÉu kh«ng ph¶i lµ vÕt tÝch
x−ëng ch©n chÝnh nh−ng gîi ý vÒ mét lo¹i h×nh b¸n c«ng x−ëng, tiÕp tôc gia
c«ng vµ mµi nh½n c«ng cô.
Trªn ®Êt T©y Nguyªn, kh«ng nhiÒu di tÝch cã tÇng v¨n ho¸ dµy, phong
phó ®å gèm, mµ phÇn lín lµ nh÷ng di tÝch tÇng v¨n ho¸ máng, thËm chÝ kh«ng
cßn râ vÕt tÝch tÇng v¨n ho¸; Ýt ®å gèm vµ c«ng cô lao ®éng. §©y lµ lo¹i di tÝch
c− tró t¹m thêi, ng¾n ngµy.
Tõ nh÷ng ®iÓm tr×nh bµy ë trªn cã thÓ kh¸i qu¸t vÒ ®Æc tr−ng lo¹i h×nh
di tÝch hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ T©y Nguyªn nh− sau: §Æc tr−ng næi bËt
lµ sù t¸ch b¹ch gi÷a ®Þa ®iÓm c− tró víi di chØ - x−ëng chÕ t¸c c«ng cô ®¸ löa.
Tuy nhiªn, trong mét sè ®Þa ®iÓm c− tró vÉn duy tr× viÖc t¸i chÕ t¸c c«ng cô ®¸,
nhÊt lµ c«ng cô ®¸ löa. Còng nh− vËy, cã sù ph©n biÖt kh¸ râ gi÷a di tÝch c− tró
víi di tÝch c− tró - mé t¸ng. Lo¹i h×nh mé t¸ng hiÖn biÕt ë B¾c T©y Nguyªn
kh¸ râ, cßn ë Nam T©y Nguyªn cßn rÊt nghÌo nµn, ch−a thÊy xuÊt hiÖn lo¹i mé
chum cã kÝch th−íc lín.
- VÒ di vËt ®¸: C− d©n giai ®o¹n ®¸ míi muén T©y Nguyªn sö dông mét
sè lo¹i chÊt liÖu ®¸ t¹i chç ®Ó chÕ c¸c c«ng cô lao ®éng nh−: opal, silex,
basalte, gres, quartz, quartzite vµ c¶ gç ho¸ th¹ch. Mçi lo¹i h×nh c«ng cô hoÆc
vËt phÈm kh¸c nhau ®−îc sö dông mét lo¹i ®¸ thÝch hîp. Ch¼ng h¹n: chµy, hßn
ghÌ, hßn nghiÒn th−êng ®−îc chÕ t¹o tõ cuéi s«ng, bµn mµi ®−îc lµm tõ sa
th¹ch hoÆc gç ho¸ ®¸; ®å trang søc lµm tõ ®¸ trÇm tÝch; n«ng cô lao ®éng chñ
®¹o ®−îc lµm tõ mét trong ba lo¹i ®¸ phtanite, basalte, opal hoÆc silex.
Víi nhãm c− d©n tiÒn sö b¾c T©y Nguyªn, tÊt c¶ b«n h×nh r¨ng tr©u ®Òu
lµm tõ phtanite; r×u tø gi¸c lµm tõ basalte, ®«i khi tõ phtanite, rÊt hiÕm lµm tõ
opal, silex. R×u cã vai phÇn lín ®−îc lµm tõ phtanite, mét sè lµm tõ ®¸ opal,
silex vµ kh«ng lµm tõ basalte. Lo¹i r×u vai vu«ng hoÆc xu«i lµm tõ ®¸ opal,

184
silex, ch−a thÊy dïng c¸c lo¹i ®¸ nµy lµm r×u vai nhän. Cuèc chim ®Òu lµm tõ
basalte, cuèc h×nh r¨ng tr©u ®Òu lµm tõ phtanite, cuèc cã vai vu«ng th©n lín lµm
tõ schiste, phtanite; cßn cuèc th©n trung b×nh hoÆc nhá lµm tõ ®¸ opal, silex.
Trong khi ®ã, c− d©n nam T©y Nguyªn vïng §¨k L¨k vµ §¨k N«ng l¹i
phæ biÕn dïng ®¸ basalte ®Ó chÕ t¸c r×u b«n h×nh thang; ®«i khi sö dông ®¸
phtanite vµ kh«ng dïng ®¸ opal vµ silex lµm lo¹i c«ng cô nµy. Nh−ng ë t©y b¾c
§¨k L¨k vµ L©m §ång, cuèc ®¸ cã vai th−êng ®−îc lµm tõ ®¸ opal vµ silex,
cuèc h×nh thang lµm tõ basalte, ®«i khi lµm tõ schiste. R×u cã vai th−êng ®−îc
lµm tõ tõ opal hoÆc silex, ®«i khi tõ phtanite; rÊt hiÕm r×u lo¹i nµy lµm tõ
basalte.
Râ rµng cã sù t−¬ng øng vÒ chÊt liÖu vµ lo¹i h×nh c«ng cô ë T©y Nguyªn.
NÐt râ nhÊt lµ gi÷a b¾c vµ nam T©y Nguyªn vµ vïng ®an xen gi÷a 2 vïng trªn.
- VÒ kü thuËt, giai ®o¹n ®¸ míi muén T©y Nguyªn lµ sù ph¸t triÓn hoµn
thiÖn kü thuËt ghÌ ®Ïo, mµi, ®¸nh bãng vµ sù xuÊt hiÖn kü thuËt c−a vµ khoan.
Dï chÕ t¸c nh÷ng chiÕc r×u cã kÝch th−íc nhá b»ng ®¸ g×, ng−êi x−a vÉn
triÓn khai ®−îc nh÷ng nh¸t ghÌ nhá, rÊt ®Òu ®Æn ®Ó t¹o ra nh÷ng c«ng cô cã
d¸ng c©n ®èi, gÇn hoµn chØnh, minh chøng cho kü thuËt ghÌ ®Ïo hoµn thiÖn.
PhÇn lín c¸c c«ng cô ë ®©y ®Òu ghÌ l¹i l−ìi c«ng cô, nhÊt lµ c«ng cô lµm tõ ®¸
opal vµ ®¸ silex. TuyÖt ®¹i ®a sè c«ng cô cuèc, r×u, b«n ®−îc mµi nhÉn thÝn,
®¸nh bãng, khi cÇm lªn m¸t l¹nh.
ViÖc sö dông bµn mµi cã kh¸c nhau gi÷a c¸c vïng ë T©y Nguyªn. §iÒu
nµy ®−îc c¸c nhµ kh¶o cæ chØ ra qua vÕt mµi sö dông trªn bµn mµi. NÕu nh− ë
Kon Tum vµ Gia Lai, c− d©n cæ th−êng sö dông lo¹i bµn mµi nhá, vÕt mµi trªn
nhiÒu mÆt, phæ biÕn lµ d¹ng gÇn trßn kiÓu h×nh ®Üa, h×nh hép ch÷ nhËt hÆc h×nh
trô, th× ë §¨k L¨k lµ bµn mµi cã 2 vÕt mµi ë mÆt lín. §iÓm kh¸c biÖt ®¸ng chó ý
gi÷a Lung Leng víi c¸c ®Þa ®iÓm kh¸c lµ sù xuÊt hiÖn ë ®©y lo¹i bµn mµi b»ng
®¸ phiÕn silex, quartz rÊt cøng, vÕt mµi lâm cong ch¹y dµi. Kü thuËt c−a ®−îc
sö dông t¹o vai mét sè r×u, cuèc. Kü thuËt khoan tiÖn gÆp trªn mét sè vßng tay
mÆt c¾t ch÷ "T", èng chuçi dµi cã dÊu khoan lç tõ 2 ®Çu l¹i.
- VÒ lo¹i h×nh c«ng cô ®¸ chñ ®¹o lµ cuèc, r×u, b«n cã mÆt phæ biÕn ë c¸c
di chØ ®¸ míi muén T©y Nguyªn, song vÒ lo¹i h×nh c«ng cô chñ ®¹o l¹i cã sù
kh¸c biÖt gi÷a c¸c ®Þa ®iÓm, c¸c vïng.
§Æc tr−ng nhÊt cho b¾c T©y Nguyªn lµ cuèc ®¸ h×nh r¨ng tr©u. Lo¹i
cuèc nµy hÇu nh− v¾ng mÆt ë §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång. Cuèc cã vai
th©n nhá lµm tõ ®¸ silex cã ë c¶ b¾c vµ nam T©y Nguyªn. Cuèc th©n cùc lín
d¹ng l−ìi mai ®−îc lµm tõ ®¸ schiste silex, rhyolite chØ thÊy ë vïng tròng Kon
Tum. Cuèc chim gÆp ë nhiÒu n¬i trªn ®Êt T©y Nguyªn, nh−ng cuèc d¹ng mai

185
mùc chØ thÊy ë ®Þa ®iÓm ë cao nguyªn §¨k N«ng, hoÆc c«ng cô h×nh ch÷ “U”
chØ thÊy ë cao nguyªn Bu«n Ma Thuét (§¨k L¨k).
R×u cã vai vu«ng, vai xu«i lµm tõ ®¸ opal vµ silex phæ biÕn ë Kon Tum
vµ Gia Lai, ®«ng b¾c §¨k L¨k, nh−ng hiÕm gÆp ë nam §¨k L¨k. Ng−îc l¹i, r×u
tø gi¸c h×nh thang chiÕm chñ ®¹o ë cao nguyªn Bu«n Ma Thuét vµ cao nguyªn
§¨k N«ng, rÊt hiÕm ë b¾c T©y Nguyªn. Còng nh− vËy, b«n h×nh r¨ng tr©u lµm
tõ phtanite lµ lo¹i h×nh ®Æc tr−ng tiªu biÓu cho b¾c T©y Nguyªn, cßn b«n h×nh
thang hoÆc gÇn tam gi¸c l¹i phæ biÕn ë §¨k L¨k vµ L©m §ång.
- Ngoµi ra, c¸c lo¹i h×nh di vËt ®Æc thï chung cho toµn T©y Nguyªn lµ
viªn ®¸ h×nh b¸nh xe cã lç thñng gi÷a; bµn ®Ëp h×nh khèi ch÷ nhËt kh¾c r·nh 2
mÆt song song kh¸ phæ biÕn (kiÓu bµn ®Ëp v¨n ho¸ Phïng Nguyªn); ë nam T©y
Nguyªn cã bµn ®Ëp cã chu«i (kiÓu Lß G¹ch thuéc v¨n ho¸ Hµ Giang vµ th−êng
thÊy ë Kh¸nh Hoµ).
VÒ ®å gèm: §å gèm trong c¸c ®Þa ®iÓm §¸ míi muén T©y Nguyªn cã
mËt ®é thÊp, ®Òu thuéc lo¹i gèm ®Êt sÐt pha c¸t vµ b· thùc vËt. Trong ®ã, gèm
th« ®á chiÕm tû lÖ lín nhÊt, tiÕp ®Õn lµ gèm th« x¸m, råi gèm th« ®en. §å gèm
cã x−¬ng gèm mÒm, dÔ vì, chØ cã mét sè ®−îc miÕt l¸ng, nh−ng líp ¸o còng dÔ
bÞ bong. Kü thuËt pha chÕ ®Êt sÐt t−¬ng ®èi kü, phÇn lín ®−îc lµm b»ng kü
thuËt bµn xoay, mét sè bé phËn ®−îc nÆn b»ng tay vµ t¸p vµo tr−íc khi nung, kü
thuËt t« thæ hoµng, t« mµu ®en ¸nh ch× vµ miÕt l¸ng trªn mét hoÆc hai mÆt gèm
kh¸ tinh x¶o. §å gèm ®−îc nung ë nhiÖt ®é t−¬ng ®èi cao, chÝn ®Òu.
VÒ hoa v¨n trang trÝ trªn gèm b¾c T©y Nguyªn th−êng lµ c¸c lo¹i v¨n
thõng mÞn, kh¾c v¹ch, chÊm d¶i, in chÊm h×nh r¨ng sãi, ®¾p chØ næi, Ên lç h×nh
vu«ng hoÆc h×nh thoi; træ èng r¹ h×nh trßn hoÆc 1/2 h×nh trßn vµ t« ¸nh ch×. Cßn
ë c¸c di tÝch nam T©y Nguyªn, hoa v¨n trang trÝ trªn ®å gèm kh«ng phong phó
b»ng, th−êng cã gÆp hoa v¨n chÊm d¶i, kh¾c v¹ch, in Ên miÖng sß thµnh hµng
th¼ng trªn cæ ®å gèm, chÊm d¶i trong khung c¸c ®−êng kh¾c v¹ch nh− kiÓu
gèm Phïng Nguyªn. §¸ng chó ý lµ v¨n kh¾c v¹ch kÕt hîp víi v¨n chÊm d¶i t¹o
thµnh nh÷ng ®å ¸n ®Ñp.
- VÒ lo¹i h×nh gèm ë T©y Nguyªn th−êng thÊy ®å gia dông nh−: nåi,
b×nh, vß, chum, v¹i, Êm, b¸t, ®Üa, lä, c©y ®Ìn, b¸t bång... cïng dông cô lao ®éng
nh−: trô gèm h×nh con kª, bi gèm h×nh cÇu nhá, däi xe chØ h×nh nãn côt, ch×
l−íi h×nh trô cã kh¾c r·nh buéc d©y, cïng ®å trang søc kiÓu khuyªn tai vµ gèm
ghÌ trßn h×nh ®ång xu.
Mét sè ®å gèm ®éc ®¸o t×m thÊy ë T©y Nguyªn nh− tr−êng hîp, khu«n
®óc r×u b»ng ®Êt nung t×m thÊy ë ®Þa tÇng di chØ Th«n N¨m vµ Th«n Ba (Kon
Tum); ®Æc biÖt nhÊt lµ ë di chØ Phï Mü (L©m §ång) ®· t×m thÊy nh− bµn xoa

186
®Ëp ®Êt nung h×nh chãp côt (kiÓu M¸n B¹c - Ninh B×nh); con dÊu mÆt in hoa
v¨n h×nh xo¾n èc, h×nh nghiªn mùc (kiÓu gèm Hoa Léc - Thanh Ho¸)…
- VÒ niªn ®¹i tuyÖt ®èi: Cho ®Õn nay cã 25 mÉu di chØ Lung Leng ®·
®−îc ph©n tÝch niªn ®¹i b»ng ph−¬ng ph¸p carbon phãng x¹, kÕt qu¶ nh− sau:
Sè KÕt qu¶ KÕt qu¶
TT MÉu thu thËp, ký hiÖu vµ m« t¶ truyÒn hiÖu
thèng chØnh
1 99LL.H2-3. MÉu than hãa, hè 2 (n¨m 1999), trong tÇng v¨n 2990 ± 70 1400BC
hãa, líp 3 ®é s©u 0.9m. Qua xö lý lµm s¹ch nhËn thÊy mÉu ÷1200BC
cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao.
2 99LL.H1-4. MÉu than hãa, hè 1 (n¨m 1999), trong tÇng v¨n 350 ± 90 1405AD ÷
hãa, líp 4 ®é s©u 1.06m. Qua xö lý lµm s¹ch nhËn thÊy mÉu 1600AD
cã chÊt l−îng tèt, cã ®é tin t−ëng cao.
3 99LL.H1-3. MÉu than hãa, hè 1 (n¨m 1999), trong tÇng v¨n 120± 70 1640AD ÷
hãa, líp 3 ®é s©u 0.85 - 0.95m. Qua xö lý lµm s¹ch nhËn thÊy 1795AD
mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao.
4 99LL.H1-2. MÉu than hãa, hè 1 (n¨m 1999), trong tÇng v¨n 175± 50 1620AD ÷
hãa, líp 2 ®é s©u 0.54m. Qua xö lý lµm s¹ch nhËn thÊy mÉu 1735AD
cã chÊt l−îng tèt, tin t−ëng cao.
5 01LLHC7L3. MÉu vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu vµng nh¹t, 2370 ± 80 760BC ÷
trong tÇng v¨n hãa, hè C7 líp 3. Qua xö lý lµm s¹ch nhËn 400BC
thÊy mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao.
6 01LLHC7L3e1. MÉu than hãa cã d¹ng côc (cã thÓ tõ lo¹i c©y 2480 ± 55 800BC ÷
th©n méc lín kh¸ r¾n ch¾c) lÊy trong hè C7 líp 3 « e1. Qua 540BC
xö lý lµm s¹ch nhËn thÊy mÉu cã chÊt l−îng tèt ®é tin t−ëng
cao,
7 01LLHC7L4e2. MÉu than hãa d¹ng côc lÊy trong hè C7, líp 2530 ± 70 900BC ÷
4, « e2, ®é s©u 58-68cm. Qua xö lý lµm s¹ch nhËn thÊy mÉu 540BC
cã chÊt l−îng tèt ®é tin t−ëng cao.
8 01LLHC7L5c8. MÉu than hãa lÉn ®Êt vôn, s¹n mµu n©u tèi, 2860 ± 70 1290BC ÷
hè C7 líp 5, « c8. Qua xö lý lµm s¹ch nhËn thÊy mÉu cã chÊt 1040BC
l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao.
9 01LLHC7L6c10. MÉu than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C 7 3140 ± 65 1610BC ÷
líp 6, « c10. Sau khi lµm s¹ch nhËn thÊy mÉu cã chÊt l−îng 1410BC
tèt, ®é tin t−ëng cao.
10 01LLHC7L7. MÉu than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C7, líp 7. 3410 ± 85 1950BC ÷
Sau khi lµm s¹ch thÊy mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng 1690BC
cao.
11 01LLHC2L2(i-k)6. MÉu than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu vµng nh¹t, 2730 ± 60 1050BC ÷
®−îc s−u tÇm trong hè C2, líp 2 « (i-k)6. Qua xö lý lµm s¹ch 840BC
nhËn thÊy mÉu cã chÊt l−îng tèt ®é tin t−áng cao.
12 01LLHC2L3(i-k)6. MÉu than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu vµng nh¹t, 2360 ± 85 760BC ÷
trong hè C2, líp 3 « (i-k)6. Qua xö lý lµm s¹ch mÉu cã chÊt 400BC
l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao
13 01LLHC2L6M4. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu 3220 ± 1740BC ÷
x¸m nh¹t ë mé hè C2 líp 6. Qua lµm s¹ch thÊy mÉu cã chÊt 105 1450BC
l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao
14 01LLHC2L6M5. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu 3110 ± 80 1600BC ÷
x¸m nh¹t, lÊy trong mé hè C2 líp 6. Qua xö lý lµm s¹ch 1320BC
nhËn thÊy mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao

187
15 01LLHC2L6M5(c-d)10. MÉu gåm vôn than lÉn ®Êt s¹n mµu 3510 ±110 2140BC ÷
x¸m nh¹t (Ký hiÖu ghi trªn tói lµ M6?), mÉu ®−îc lÊy trong 1770BC
hè C2 líp 6, « (c-d)10, qua kÝnh hiÓn vi nhËn thÊy cã mét vµi
vÕt rªu mèc trong mÉu theo ®ã kÕt qu¶ ph©n tÝch sÏ cã thÓ bÞ
sai lÖch chót Ýt,
16 01LLHC12L7M4L3. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 3120 ± 85 1610BC ÷
mµu x¸m, lÊy trong ®¸y mé chum, hè C12 líp 7, mé 4 « L3. 1390BC
Sau khi lµm s¹ch mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao
17 01LLHD1L5:218. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 3130 ± 95 1620BC ÷
mµu x¸m tèi, lÊy trong ®¸y mé chum, hè D1, líp 5, ®é s©u 1390BC
2.18m. Sau khi lµm s¹ch mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng
cao.
18 01LLGH10L5A3. MÉu lµ than hãa d¹ng côc, cã thÓ tõ c©y 880 ± 55 1060AD ÷
th©n gç lín, ch¾c, ®−îc s−u tËp trong hè GH10 líp 5, « A3. 1270AD
Sau khi lµm s¹ch mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao.
19 01LLGH5-6L3:1. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n mµu 2860 ± 1320BC ÷
x¸m tèi, hè GH 5-6 líp 3, ®é s©u chõng 1m, quan s¸t thÊy mÉu 105 1000BC
Ýt ®ång nhÊt, theo ®ã kÕt qu¶ ph©n tÝch tuæi 14C trªn mÉu cã thÓ
sÏ bÞ sai lÖch chót Ýt.
20 01LLHI5L4M1. MÉu than hãa d¹ng côc, trong hè I5, líp 4. 2020 ± 65 200BC ÷
Sau khi lµm s¹ch mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao. 10AD
21 01LLHI7L4M2. MÉu than hãa d¹ng côc, trong hè I7, líp 4. 2310 ± 65 770BC ÷
Sau khi lµm s¹ch mÉu chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao. 430BC
22 01LLIK2L2-3(a-b)8. MÉu than hãa d¹ng côc, trong hè IK2, 1890 ± 55 20BC ÷
líp 2-3, « (a-b)8. Sau khi lµm s¹ch mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é 130AD
tin t−ëng cao.
23 01LLHK7L3(e-g)7. MÉu lµ nh÷ng vôn than hãa lÉn ®Êt s¹n 3410 ± 2030BC ÷
mµu x¸m tèi, lÊy trong hè K7, líp 3 « (e-g)7, chÊt liÖu mÉu 120 1680BC
kh«ng ®ång nhÊt, kÕt qu¶ ph©n tÝch niªn ®¹i cã thÓ bÞ sai lÖch
chót Ýt.
24 01LLHC11L2. MÉu than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C11, líp 2150 ± 60 380BC ÷
2. Sau khi lµm s¹ch mÉu cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao. 200BC
25 01LLHC9L8c8. Than hãa d¹ng côc, lÊy trong hè C9, líp 8, « 2080 ± 60 350BC ÷
c8. MÉu sau khi lµm s¹ch cã chÊt l−îng tèt, ®é tin t−ëng cao. 80BC

§èi chiÕu c¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch C14 víi ®Þa tÇng, b−íc ®Çu cã thÓ chia
tËp hîp nµy thµnh 5 giai ®o¹n víi nh÷ng ®Æc tr−ng ®Þa - kh¶o cæ nh− sau:
- Giai ®o¹n 1: gåm 9 kÕt qu¶ b¾t ®Çu tõ 3510 ± 110 n¨m BP ®Õn 3110 ±
80 n¨m BP. HiÖu chØnh theo ch−¬ng tr×nh chuÈn INT - CALIB 98 cña HiÖp héi
c¸c phßng thÝ nghiÖm ®o tuæi carbon phãng x¹ quèc tÕ, th× giai ®o¹n 1 Lung
Leng b¾t ®Çu ë kho¶ng 2140 n¨m tr−íc C«ng nguyªn (tr.CN) cho ®Õn 1320 n¨m
tr.CN, kÐo dµi kho¶ng 820 n¨m (Stuiver et al 1998). KÕt qu¶ nµy cã thÓ ch−a
ph¶i lµ biÓu diÔn sím nhÊt vÒ thêi gian c− tró cña ng−êi x−a t¹i di chØ.
- Giai ®o¹n 2: gåm 8 kÕt qu¶, tõ 2860 ± 105 n¨m BP ®Õn 2310 ± 65 n¨m
BP. Sau hiÖu chØnh INT-CALIB 98 th× giai ®o¹n 2 Lung Leng ë kho¶ng 1320
n¨m tr.CN cho ®Õn 430 n¨m tr.CN, kÐo dµi trong kho¶ng 890 n¨m. Theo giíi
h¹n biªn, giai ®o¹n 2 tiÕp lu«n giai ®o¹n 1. Nh−ng theo ph©n bè sè liÖu th× gi÷a
chóng cã sù ng¾t qu·ng nhá (vµo kho¶ng 1320 n¨m tr.CN). §©y lµ lóc gß “mai
rïa” bÞ ngËp n−íc, mét sè c− d©n trªn gß ®· chuyÓn ®i n¬i kh¸c hoÆc tiÕp tôc c−
188
tró b»ng c¸ch t«n nÒn. KÕt qu¶ ph©n tÝch bµo tö phÊn hoa ®· cho thÊy ë giai
®o¹n nµy cã mÆt t¶o n−íc ngät. Sau ®ã, mùc n−íc xuèng thÊp, mét qu¸ tr×nh
phong hãa xãi mßn ®· diÔn ra, bµo mßn mét phÇn trÇm tÝch phï sa s«ng ®·
®−îc båi ®¾p khi n−íc ngËp.
- Giai ®o¹n 3 gåm 4 mÉu tõ 2.150 n¨m ®Õn 1.890 n¨m BP. Theo hiÖu
chuÈn INT - CALIB 98, giai ®o¹n 3 b¾t ®Çu tõ 380 n¨m tr.CN ®Õn 130 n¨m
s.CN, kÐo dµi 510 n¨m. KÕt qu¶ ph©n tÝch C14 cho thÊy cã sù ng¾t qu·ng ng¾n
giai ®o¹n nµy víi giai ®o¹n tr−íc, cã lÏ do ngËp n−íc, b»ng chøng lµ sù x©m
nhËp s©u cña phï sa s«ng vµo mét sè mÉu vËt kh¶o cæ. §©y lµ thêi kú ph¸t triÓn
luyÖn kim, dÊu tÝch lµ nh÷ng côc xØ s¾t, m¶nh lß nÊu quÆng xen lÉn víi líp vËt
liÖu phï sa.
- Giai ®o¹n 4 gåm 2 mÉu lµ 880 ± 55 n¨m BP vµ 350 ± 90 n¨m BP. HiÖu
chuÈn INT-CALIB 98 th× giai ®o¹n 4 b¾t ®Çu tõ 1060 n¨m s.CN ®Õn 1405 n¨m
s.CN. Giai ®o¹n nµy c¸ch kh¸ xa giai ®o¹n 3 trªn, ®Õn 930 n¨m, h¼n sÏ cã nhiÒu
vÊn ®Ò khoa häc n¶y sinh, song do chØ cã mét kÕt qu¶ ph©n tÝch nªn kh«ng thÓ
bµn luËn g× nhiÒu h¬n. Cã nhiÒu kh¶ n¨ng ®©y lµ vÕt tÝch c− tró cuèi cïng cña
c− d©n cæ Lung Leng.
- Giai ®o¹n 5 víi 2 kÕt b¾t ®Çu tõ 175± 50 n¨m BP ®Õn 120± 70 n¨m BP.
HiÖu chØnh theo INT-CALIB 98 th× giai ®o¹n 5 b¾t ®Çu ë kho¶ng 1735 n¨m
s.CN cho ®Õn 1795 n¨m s. CN, kÐo dµi trong kho¶ng 60 n¨m. Hai mÉu nµy lµ
than tõ bé rÔ cña c©y cæ thô ®−êng kÝnh trªn mét mÐt, biÓu thÞ møc ®é kÕt thóc
rõng c©y lín ë di chØ (NguyÔn Kh¾c Sö, TrÇn Quý ThÞnh 1999).
Dùa vµo hÖ thèng c¸c niªn ®¹i C14 ë Lung Leng, ®èi chiÕu víi di vËt thu
®−îc trong ®Þa tÇng, cã thÓ giai ®o¹n ®¸ míi muén T©y Nguyªn cã 2 møc ph¸t
triÓn sím muén sau:
Møc sím ®−îc ®Æc tr−ng bëi di tÝch chøa r×u cã vai, b«n cã vai kÝch
th−íc võa vµ nhá, gèm th« v¨n thõng, kh¾c v¹ch, ®«i khi cã v¨n ®¾p thªm, in
chÊm. RÊt hiÕm cuèc ®¸, nÕu cã chØ lµ lo¹i cuèc kÝch th−íc nhá. Cã mÆt mé nåi
vß óp nhau, cã thÓ ch−a xuÊt hiÖn mé chum. Niªn ®¹i cña giai ®o¹n sím cã thÓ
4.000 - 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay. §©y lµ nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ hËu kú ®¸ míi,
t−¬ng ®−¬ng víi c¸c ®Þa ®iÓm BiÓn Hå, Trµ D«m (Gia Lai), c¸c ®Þa ®iÓm Bµu
Trã (Qu¶ng B×nh) vµ CÇu S¾t (§ång Nai).
Møc muén, ngoµi c¸c yÕu tè ë giai ®o¹n sím, ®· xuÊt hiÖn cuèc cã vai
th©n h×nh tø gi¸c kÝch th−íc lín, phæ biÕn b«n r¨ng tr©u, xuÊt hiÖn khu«n ®óc
®ång vµ phæ biÕn t¸ng thøc mé chum. Niªn ®¹i kho¶ng 3.000 - 2.500 n¨m c¸ch
ngµy nay. Râ rµng, vÕt tÝch v¨n ho¸ giai ®o¹n muén ph¶n ¸nh nh÷ng yÕu tè v¨n
ho¸ tiÕn bé h¬n, gîi l¹i c¸c ®Þa ®iÓm thêi ®¹i ®ång thau ë ven biÓn Trung Bé
nh− Xãm Cån, B×nh Ch©u vµ Long Th¹nh hoÆc c¸c di tÝch miÒn §«ng Nam Bé
nh− C¸i V¹n, C¸i L¨ng. Víi giai ®o¹n nµy, T©y Nguyªn nãi chung thùc sù ®·
b−íc vµo ng−ìng cöa cña nÒn v¨n minh.

189
 III. Thêi ®¹i kim khÝ ë t©y nguyªn

1. Vµi nÐt vÒ thêi ®¹i kim khÝ

Thêi ®¹i kim khÝ bao gåm thêi ®¹i ®å ®ång vµ thêi ®¹i ®å s¾t. §©y lµ thêi
®¹i mµ con ng−êi chÕ t¸c vµ sö dông kim lo¹i lµm c«ng cô, vò khÝ vµ c¸c vËt
dông kh¸c. Thêi ®¹i con ng−êi b−íc vµo nÒn v¨n minh.
Thêi ®¹i ®å ®ång gåm 2 giai ®o¹n kÕ tiÕp nhau: ®ång ®á (hay ®ång ®¸) vµ
®ång thau (thµnh phÇn hîp kin ®ång vµ thiÕc). Thêi ®¹i ®å s¾t gåm 2 giai ®o¹n:
s¾t sím vµ s¾t hiÖn ®¹i. Trong ®ã, thêi ®¹i s¾t sím lµ ®èi t−îng nghiªn cøu
chÝnh cña kh¶o cæ häc.
Thêi ®¹i ®ång ®á xuÊt hiÖn vµo c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau, phæ biÕn lµ
thiªn niªn kû III tr.CN. Cã n¬i xuÊt hiÖn sím h¬n nh− L−ìng Hµ vµo thiªn niªn
kû IV tr.CM. Thµnh phÇn hîp kim lý t−ëng cña ®ång thau lµ ®ång 90%, thiÕc
10%.®Ó cã ®ång thau, ng−êi ta ph¶i biÕt khai má quÆng vµ luyÖn kim, lµm ra
®ång. §ång ®−îc nung ch¶y, ®æ khu«n lµm ra c«ng cô, vò khÝ, dông cô b»ng
®ång kh¸c nhau. Sù ra ®êi cña luyÖn kim ®óc ®ång lµ mét thay ®æi cã tÝnh c¸ch
m¹ng trong nÒn kinh tÕ thêi bÊy giê.
Thêi ®¹i ®å s¾t ra ®êi vµo thiªn kû I tr.CN. S¾t ra ®êi thóc ®Èy nÒ kinh tÕ
n«ng nghiÖp dïng cµy víi søc kÐo cña gia sóc ph¸t triÓn, mét lo¹t c¸c lo¹i ngò
cèc ®−îc ph¸t triÓn ë kh¾p c¸c lôc ®Þa. Ch¨n nu«i theo bµy ®µn cu·ng cã ®iÒu
kiÖn ph¸t triÓn. X· héi ph©n ho¸ s©u s¾c, mét sè n¬i chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ®·
ra ®êi. ChiÕn tranh gi÷a c¸c bé l¹c, quèc gia cæ ®¹i còng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn.
Trong thêi ®¹i kim khÝ ViÖt Nam, tiªu biÓu nhÊt lµ v¨n ho¸ §«ng S¬n vµ
TiÒn §«ng S¬n (ë c¸c tØnh B¾c ViÖt Nam), v¨n ho¸ Sa huúnh vµ TiÒn Sa Huúnh
(ë c¸c tØnh Trung Bé ViÖt Nam). Ngoµi ra cßn cã c¸c di tÝch, c¸c nhãm v¨n ho¸
ë l−u vùc s«ng §ång Nai, s«ng Cöu Long n»m trong khung niªn ®¹i tõ 3.000
®Õn 1.500 n¨m c¸ch ngµy nay vµ thuéc ph¹m trï thêi ®¹i s¾t sím.
Trªn ®Êt T©y Nguyªn ch−a ph¸t hiÖn ®−îc nhiÒu di chØ ®¹i kim khÝ,
song c¸c di vËt ®ång vµ s¾t hoÆc liªn quan ®Õn thêi ®¹i kim khÝ nh− khu«n ®óc,
lß luyÖn kim…thêi nµy t×m thÊy víi sè l−îng ®¸ng kÓ. Cho ®Õn nay ch−a thÓ
ph©n chia mét c¸ch r¹ch rßi 2 giai ®o¹n ®ång thau vµ s¾t sím. TËp gi¸o tr×nh
nµy sÏ tr×nh bµy nh÷ng nÐt chung nhÊt vÒ thêi ®¹i kim khÝ qua c¸c s−u tËp vµ di
tÝch hiÖn biÕt.
2. Nh÷ng ®Þa ®iÓm thêi ®¹i kim khÝ T©y Nguyªn
Trong c¸c di chØ Lung Leng, Th«n N¨m, Th«n Ba, §¨k Rei (Kon Tum)
c¸c nhµ kh¶o cæ ®· t×m thÊy mét sè ®å ®ång, khu«n ®óc r×u ®ång, ®å s¾t, xØ s¾t,
c¸c lß luyÖn s¾t trong tÇng v¨n ho¸.
Riªng di chØ Lung Leng t×m thÊy 2 khu«n ®óc r×u ®ång, 18 lß luyÖn s¾t, 9
c«ng cô vµ 1 vßng tay b»ng s¾t, 347 côc xØ s¾t, 44 côc quÆng s¾t. Khu«n ®óc vµ
xØ ®ång ë líp d−íi, cßn c¸c lß luyÖn s¾t ë ®©y th−êng gÆp ë 2 líp trªn cïng.

190
 Lß luyÖn s¾t Lung Leng cã quy m« nhá, ®¾p nöa ch×m nöa næi; mçi mÎ
luyÖn tèi ®a 7dm3 quÆng, ë nhiÖt ®é lß lªn ®Õn 1.100 - 1.2500C. Nh÷ng lß nµy
cã thÓ dïng nÊu ch¶y ®ång hoÆc sÊy kh« gèm. Theo kÕt qu¶ ph©n tÝch ho¸ häc,
ng−êi Lung Leng khai th¸c quÆng hematit, cã hµm l−îng s¾t cao (72%). Khi
luyÖn s¾t, ng−êi x−a ®· biÕt phèi liÖu thªm chÊt trî dung ®Ó cã hiÖu qu¶ cao.
Trong c¸c hè khai quËt c¸c di chØ Th«n N¨m, Th«n Ba, §¨k Rei ë vïng
lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng ®Òu ®· t×m thÊy r×u ®ång vµ khu«n ®óc r×u ®ång.
VÒ h×nh d¸ng, nh÷ng r×u ®ång ë ®©y phÇn lín lµ r×u l−ìi xoÌ lÖch, cã häng tra
c¸n, kiÓu r×u §«ng S¬n muén. Trªn mÆt ©m h×nh kh¾c cña khu«n ®óc còng lµ
lo¹i r×u t×m thÊy ë c¸c ®Þa ®iÓm nµy. Râ rµng, r×u ®−îc ®óc t¹i chç.
Ngoµi ®å ®ång, ë c¸c líp trªn c¸c di tÝch Th«n N¨m, Th«n Ba, §¨k Rei,
®¨k P¸, ®¨k Ph¨k, Sa nghÜa…cßn t×m thÊy c«ng cô s¾t nh−: r×u s¾t, dao s¾t, mòi
nhän s¾t, vßng s¾t. C¸c di tÝch nµy ®Òu t×m thÊy quÆng s¾t, Ói s¾t, lß luyÖn s¾t.
Cã di chØ cßn t×m thÊy c¶ èng thæi lß suyÖn s¾t.
Trong mét sè mé t¸ng ë thêi ®¹i kim khÝ nµy ë c¸c ®Þa ®iÓm nµy, ®«i khi
t×m thÊy ®å tuú t¸ng lµ r×u ®ång kiÓu §«ng S¬n bªn c¹nh b×nh gèm h×nh con
tiÖn, trang trÝ v¨n Ên mÐp sß, t« ¸nh ch× kiÓu Sa Huúnh. Nh÷ng r×u ®ång kiÓu
§«ng S¬n tån t¹i bªn c¹nh gèm mé kiÓu Sa Huúnh ë ®©y cho thÊy, b−íc vµo
thêi ®¹i kim khÝ, c− d©n cæ T©y Nguyªn ®· ë tr×nh ®é cao, ®ñ søc giao l−u trao
®æi kü thuËt víi 2 trung t©m v¨n minh lín lóc ®ã lµ v¨n ho¸ §«ng S¬n vµ v¨n
ho¸ Sa Huúnh.
VÒ tr×nh ®é vµ kü thuËt luyÖn s¾t cña c− d©n tiÒn sö T©y Nguyªn cã thÓ
h×nh dung qua nghiªn cøu quÆng, c¸c lß nung, thµnh phÇn ho¸ häc c¸c s¶n
phÈm cña lß nung ë di chØ Lung Leng 111 .
Nh− chóng ta ®Òu biÕt, s¾t cßn gäi lµ Ferit, ký hiÖu lµ Fe kh«ng cã trong
tù nhiªn. Trong tù nhiªn chØ cã oxit s¾t (FeO). Oxit s¾t nµy ®−îc gäi lµ quÆng.
QuÆng s¾t cã nhiÒu lo¹i. ë Lung leng chñ yÕu lµ quÆng hematit (Fe2O3) víi
hµm l−îng s¾t cao. VÒ lý thuyÕt, ®é nãng ch¶y cña Fe lµ 1.5300C, nh−ng ®Ó nÊu
nãng ch¶y c¸c thµnh phÇn kh¸c dÝnh trong quÆng nh− Al2O3 ph¶i ë nhiÖt ®é
2.0500C, CaCO3 lµ 2.5720C, SiO2 lµ 1.7100C. Lß thêi tiÒn sö kh«ng bao giê ®¹t
®−îc nhiÖt ®é Êy. VÊn ®Ò lµ ph¶i t¸ch Fe ra khái FeO b»ng ph−¬ng ph¸p kü
thuËt lÊy oxit ra tøc oxy ho¸ nghÞch trong ph¶n øng ho¸ häc, gäi lµ kü thuËt
hoµn nguyªn. Ng−êi Lung Leng ®· biÕt ®Õn kü thuËt nµy.
QuÆng s¾t t×m thÊy t¹i n¬i c− tró vµ trong mé ë Lung Leng. Trong mé
quÆng cã mµu ®á n©u, tõ tÝnh ë møc 2 - 3, cßn quÆng ë n¬i c− tró cã mµu ®en
lèm ®èm ¸nh kim, nÆng h¬n, tõ tÝnh 7 - 8. C¸c xØ s¾t xï x×, bªn ngoµi lµ nh÷ng
cÊu tróc h¹t trßn bãng mµu ®en x¸m. Trong khai quËt ®· ®¨ng ký 63 quÆng s¾t,
100 xØ s¾t; cßn lÉn víi gèm khi chØnh lý ®· thèng kª lµ 347 xØ s¾t, 44 quÆng s¾t.
§ã lµ ch−a kÓ mét l−îng Ýt xØ s¾t b¸m vµo lß phôc chÕ ch−a ®−îc thèng kª.

111
NguyÔn §×nh HiÓn, Lª C¶nh Lam. Lß luyÖn s¾t Lung Leng. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5(137)
2005, tr. 37-44.
191
 C¸c mé chøa quÆng s¾t nµy th−êng ch«n theo b«n r¨ng tr©u, ®«i khi ch«n
theo hßn nghiÒn, nåi gèm, b×nh gèm, ®«i khi lµ b×nh con tiÖn, hoa v¨n trang trÝ
lµ v¨n in r¨ng l−îc thµnh h×nh r¨ng sãi, miÕt l¸ng, t« ¸nh ch×, thõng ch¶i, ch¶i
thµnh h×nh caro, ch−a thÊy v¨n v¹ch h×nh sãng n−íc. T− liÖu nµy cho thÊy, vÞ trÝ
ng−êi thî luyÖn kim rÊt ®−îc coi träng, kÓ c¶ khi chÕt.
QuÆng s¾t trong tÇng c− tró cã 84 tiªu b¶n, ph©n bè ë 36/71 hè; cã sù
t−¬ng hîp víi quy m« di tÝch lß, xØ s¾t. Ch¼ng h¹n ë B10 cã khu lß nung lín
nhÊt, cã sè l−îng xØ s¾t vµ quÆng s¾t lín nhÊt. Thèng kª 84 tiªu b¶n quÆng s¾t
theo líp cho kÕt qu¶, ®a sè ë c¸c líp 1, 2 vµ 3; cßn c¸c líp d−íi líp 4, 5 vµ 6
kh«ng ®¸ng kÓ. T− liÖu nµy x¸c nhËn cã mét sè lß nung lín, cßn ®a sè lß nhá.
Nh÷ng ho¹t ®éng nµy chñ yÕu ë giai ®o¹n muén cña Lung Leng.
§å s¾t cã ë di chØ Lung Leng rÊt Ýt. Tæng sè cã 10 hiÖn vËt gåm cã 9 dao
s¾t nhá vµ 1 vßng ®eo tay (3 dao s¾t trong mé vµ 7 ®å s¾t cßn l¹i trong tÇng c−
tró). So víi sù phong phó cña c¸c di tÝch lß luyÖn s¾t, di vËt xØ s¾t vµ quÆng s¾t
th× sè hiÖn vËt s¾t nµy ch−a t−¬ng xøng. Ph¶i ch¨ng, s¾t lµ ®å quý, lµm hµng ho¸
trao ®æi cho c¸c bé l¹c kh¸c.
Ph©n tÝch thµnh phÇn quÆng, xØ, hiÖn vËt cã thÓ phÇn nµo h×nh dung quy
tr×nh luyÖn vµ chÕ t¹o s¾t ë Lung Leng. B»ng tÝnh to¸n träng l−îng 347 côc xØ
s¾t/710m2, cã thÓ −íc l−îng c− d©n Lung Leng toµn di chØ ®· lµm kho¶ng
500kg xØ s¾t.
KÕt qu¶ ph©n tÝch 4 mÉu xØ s¾t ë Lung Leng cho thÊy c¸c xØ s¾t vÉn cßn
chøa mét hµm l−îng s¾t lín ®ang trong qu¸ tr×nh hoµn nguyªn. Hµm l−îng nµy
lµ do nhiÖt ®é luyÖn kim kh«ng ®ñ cao ®Ó s¾t hoµn nguyªn toµn phÇn. Dùa theo
kÕt qu¶ thÝ nghiÖm vÒ phèi liÖu vµ luyÖn cho thÊy quÆng Th¹ch Khª (Hµ TÜnh)
cã thÓ quÆng s¾t cña Lung Leng ®−îc luyÖn ë nhiÖt ®é tõ 1100 ®Õn 1250oC. KÕt
qu¶ ph©n tÝch vµ chôp ¶nh cÊu tróc cho thÊy trong cÊu tróc xØ s¾t ph©n ra 2 pha.
1 pha cã cÊu t¹o khung x−¬ng cã thµnh phÇn t−¬ng øng víi quÆng s¾t ph¸t hiÖn
trong di chØ (94,54 % FeO, 2,29% SiO2, 0,35% Al2O3, 0,02% Na2O, 0,11%
MgO, 0,12% CaO, 0,12% TiO2, 0,03% P2O5, 0,25% In2O3). Pha thø 2 lµ vïng
nÒn (vïng xØ ®· ®−îc hoµn nguyªn 1 phÇn). Vïng nÒn nµy cã hµm l−îng Fe
thÊp h¬n nhiÒu vµ hµm l−îng SiO2 cao h¬n nhiÒu (64,29 % FeO, 31,33% SiO2,
0,81% Al2O3, 1,07%Cr2O3, 0,18% K2O, 0,06% Na2O, 0,66 % MgO, 1,35%
CaO, 0,04% P2O5, 0,17% In2O3).
Møc ®é hoµn nguyªn cña quÆng s¾t ë Lung Leng ®−îc tÝnh b»ng hµm
l−îng s¾t trong quÆng trõ ®i hµm l−îng s¾t trong vïng nÒn cña xØ (92,32% -
64,29 % = 28,01%) ≈ 28%. HiÖu suÊt nµy thÊp h¬n rÊt nhiÒu so víi kü thuËt
luyÖn s¾t ngµy nay. Nh− vËy, tæng träng l−îng s¾t di chØ Lung Leng ®· s¶n xuÊt
®−îc dùa trªn tæng träng l−îng xØ thu ®−îc trong di chØ lµ 340kg ta cã: 0,28 x
340 = 95,2 kg. Tæng l−îng quÆng ®−îc luyÖn b»ng tæng l−îng xØ s¾t céng víi
Tæng l−îng s¾t (340kg + 95,2kg) lµ 430,2kg. Mçi dao s¾t cña Lung Leng nÆng
trung b×nh 50g, th× tæng träng l−îng s¾t Lung leng lµ 95kg cã thÓ rÌn ®−îc 1900
con dao s¾t nh− vËy.

192
 Gi¶ thiÕt khai quËt toµn bé di chØ (c¶ khu vùc ®µo vµng), tæng l−îng xØ
thu ®−îc lµ 500kg, th× tæng träng l−îng s¾t s¶n xuÊt ®−îc −íc tÝnh lµ 0,28 x 500
= 140kg. Träng l−îng quÆng −íc tÝnh lµ 640kg (500kg + 140kg).
Trong xØ s¾t cã nguyªn tè Inrinium (thÓ hiÖn nguån gèc cña má), tån t¹i
d−íi d¹ng oxide In2O3 trong pha hÖ thèng khung x−¬ng chiÕm 0,25%, trong pha
nÒn chiÕm 0,17%. So s¸nh víi quÆng s¾t trong di chØ, trong mé vµ dao s¾t lµ cã
cïng mét gèc. §iÒu nµy chøng tá s¾t ®−îc luyÖn t¹i chç.
QuÆng s¾t trong di chØ lµ quÆng hªmatite (Fe2O3) thuéc lo¹i quÆng s¾t
trÇm tÝch, hµm l−îng s¾t rÊt cao vµ ®ång nhÊt. KÕt qu¶ ph©n tÝch 11 ®iÓm ph©n
tÝch trªn 4 mÉu cho thÊy ë vïng thÊp nhÊt cã 82,616 % FeO, ë vïng cao nhÊt cã
99,314% FeO. §Æc biÖt cã 2 mÉu 01.LL.C4(3):212 vµ 01.LL.A4(2) cã cÊu tróc
hoµn toµn ®ång nhÊt t−¬ng øng víi hµm l−îng FeO = 99,314% vµ 96,409%.
Thµnh phÇn trung b×nh nh− sau cã 92,32% FeO, 0,377% SiO2, 0,37%Al2O3,
0,88% Cr2O3, 0,09% Mg0, 0,02% Ca, 5,03% TiO2, 0,1% V2O3, 0,01% P2O5,
0,19% In2O. QuÆng hematite cã hµm l−îng Fe = 72%. So s¸nh hµm l−îng s¾t
nµy víi c¸c má ®ang ®−îc khai th¸c t¹i ViÖt Nam nh−: Má Tr¹i Cau (Th¸i
Nguyªn) 58 - 63,7% Fe; má TiÕn Bé (Th¸i Nguyªn) 32- 54% Fe; má Nµ Lòng
vµ Ng−êm Ch¸n (Cao B»ng) trªn 60% Fe; má Nµ Dôa (Cao B»ng) trªn 60%; má
Tßng B¸(Hµ Giang) 35-40%; má Th¹ch Khª (Hµ TÜnh) 62% cho thÊy, má s¾t
mµ ng−êi Lung Leng khai th¸c lµ cã hµm l−îng s¾t cao nhÊt.
Theo chØ tiªu ®¸nh gi¸ hiÖn nay, quÆng s¾t Lung Leng lµ quÆng rÊt giµu
s¾t. T×m hiÓu vÒ c¸c chÊt cã Ých nh− m¨ng gan (Mn), coban (Co), niken (Ni), ti
tan (Ti), cr«m (Cr) vµ c¸c chÊt cã h¹i nh− sun fua (S), phèt pho (P); ta thÊy
trong quÆng cña Lung Leng chÊt cã Ých lín, ®Æc biÖt lµ hµm l−îng Titan
(5,03%). §©y còng lµ mét −u ®iÓm quÆng s¾t ë Lung Leng.
QuÆng s¾t trong mé Lung Leng cã thµnh phÇn trung b×nh: FeO = 28,8%,
SiO2 = 69,09%, AlO3 = 0,69%, Cr2O3 = 0m83%, K2O = 0,1%, MgO = 0,11%,
TiO2 = 0,12%, Ag2O = 0,04%, SO3 = 0,04%, In2O3 = 0,05% (hµm l−îng
Fe=22,4%). Vøi hµm l−îng s¾t thÊp, SiO2 cao, quÆng s¾t mµu ®á n©u nµy nÕu
®−îc phèi liÖu víi quÆng mµu ®en ¸nh kim sÏ ®ãng vai trß võa lµ chÊt t¹o xØ,
võa lµ nguyªn liÖu s¾t. Trong kü thuËt luyÖn kim ngµy nay, ngoµi quÆng s¾t ra
ng−êi ta cßn ph¶i bæ sung thªm xØ lß (SiO2) vµ ®«l«mÝt (CaCO3, BaCO3) víi vai
trß lµ chÊt t¹o xØ vµ chÊt trî dung.
VÒ nguyªn lý luyÖn s¾t: b¾t ®Çu luyÖn nhiÖt ®é t¨ng cao dÇn, trong lß thæi
sèng diÔn ra 2 qu¸ tr×nh ®ång thêi:
- Qu¸ tr×nh t¸c ®éng C vµo O : C + O = CO2; C + CO2= 2CO; Fe2O3 +
3CO = 2Fe + 3CO2.
Qu¸ tr×nh xØ ho¸ lµ lµm cho mäi oxit ch¶y ra sím h¬n s¾t (Fe), tøc d−íi
nhiÖt ®é 15300C. Ng−êi thî luyÖn kim cæ ®¹i biÕt h¹ nhiÖt ®é nãng ch¶y cña
quÆng, b»ng c¸ch pha thªm SiO2 (kho¶ng 42%) th× qu¸ tr×nh xØ ho¸ chØ ë nhiÖt
®é 10300C. ë nhiÖt ®é nµy, oxit s¾t ë thÓ láng, ho¸ xØ ch¶y xuèng ®¸y lß vµ ra

193
ngoµi, cßn s¾t Fe ë thÓ r¾n. Ng−êi ta cËy khèi thiÕt thôc ra dïng bóa t¹ ®Ëp
nhiÒu lÇn khi cßn ®á, lµm bay ®i t¹p chÊt b¸m xung quanh vµ nã kÕt nèi thµnh
khèi s¾t dÎo. Mçi lß nhá th−êng thu ®−îc 4-5 kg thiÕt thôc, cßn lß lín 30-40kg.
B»ng ph−¬ng ph¸p rÌn nãng, råi t«i ñ, ng−êi ta ®−îc nh÷ng thái thÐp. Tõ ®©y
míi rÌn chÕ ra c¸c c«ng cô lao ®éng.
Nh×n chung, c¸c lß luyÖn s¾t Lung Leng ®Òu ®−îc ®¾p b»ng ®Êt sÐt pha
c¸t cã kh¶ n¨ng chÞu löa. Lß ®−îc ®¾p nöa ch×m, nöa næi, h×nh b¸n cÇu, 2 cöa (1
cöa ®Ó ®èt, 1 cöa ®Ó thu s¾t hoµn nguyªn), kh«ng cã vßm. Mçi mÎ luyÖn ®−îc
kho¶ng 7dm3 quÆng. QuÆng ®−îc xÕp ë gi÷a dµy kho¶ng 7-10cm. PhÝa d−íi vµ
phÝa trªn ®−îc xÕp than cñi dµy 7-10cm ®Ó hoµn nguyªn s¾t. Tæng l−îng s¾t di
chØ Lung leng s¶n xuÊt ®−îc kho¶ng tõ 95 -140kg. QuÆng ®−îc luyÖn ë nhiÖt ®é
tõ 1100oC ®Õn 1250oC. Mét sè lß ngoµi chøc n¨ng luyÖn s¾t cßn ®−îc dïng ®Ó
nÊu kim lo¹i ®ång vµ tËn dông nhiÖt d− ®Ó xÊy gèm hoÆc nung gèm nh− mét lß
®a chøc n¨ng vµ lß ®−îc t¸i sö dông nhiÒu lÇn.
QuÆng s¾t ë Lung Leng thuéc quÆng hªmatite cã hµm l−îng s¾t rÊt cao
(72%) ®−îc chän läc kü cµng thuéc vïng th©n má. HiÖu suÊt hoµn nguyªn
quÆng s¾t Lung Leng ®¹t 28%. Ng−êi Lung Leng ®· biÕt phèi thªm chÊt t¹o xØ
nh−ng ch−a biÕt c¸ch phèi liÖu thªm chÊt trî dung. Sù lùa chän quÆng mµu ®á
n©u víi vai trß chÊt t¹o xØ vµ lµ nguyªn liÖu lµ mét tiÕn bé ®Æc biÖt cña Lung
Leng. Cã lÏ ®©y lµ mét bÝ quyÕt rÊt quý gi¸ nªn ng−ßi Lung Leng ch«n theo lo¹i
quÆng nµy khi chÕt. Trong ®ã, nguyªn tè Inrinium lµ mét nguyªn tè vÕt ®Æc
tr−ng cho nguån gèc quÆng s¾t cña Lung Leng, cÇn ®−îc tiÕp tôc theo dâi
nghiªn cøu.
B−íc sang thêi ®¹i ®å s¾t, ë mét sè n¬i ®å ®ång vÉn cßn thÞnh hµnh, thËm
chÝ ®å ®¸ vÉn cßn tån t¹i. §ã lµ tr−êng hîp ë ®Þa ®iÓm Hoµ HiÖp (§¨k L¨k) ®·
ph¸t hiÖn ®−îc r×u ®¸, r×u ®ång cïng víi gèm minh khÝ kiÓu Giång C¸ Vå.
Nh÷ng quan hÖ v¨n ho¸ víi vïng §«ng Nam Bé vµo thêi ®¹i kim khÝ, kh«ng chØ
Hoµ HiÖp (§¨k L¨k) mµ c¶ c− d©n cæ ë Phï Mü (L©m §ång). §iÓn h×nh nhÊt lµ
nh÷ng di vËt gèm h×nh nÊm, nh÷ng m¶nh cµ rµng, nh÷ng khu«n ®óc r×u vµ c¶
trang trÝ trªn ®å gèm n÷a.
Trong c¸c ®Þa ®iÓm Hoµ HiÖp (Kr«ng Ana) vµ ®Þa ®iÓm Dhapr«ng (thµnh
phè Bu«n Ma Thuét) vµ x−ëng ®óc ®ång Ea H’win (Kr«ng Ana) ®Òu cã di vËt
®ång. c¸c di tÝch nµy ®Òu n»m ë trung t©m tØnh §¨k L¨k.
- §Þa ®iÓm Hoµ HiÖp (huyÖn Kr«ng Ana) do §ç Kiªn s−u tÇm hiÖn vËt vµ
x¸c minh. T¹i ®©y, trong lóc ®µo ®Êt ë bê s«ng Kr«ng Ana, x· Hoµ HiÖp, nh©n
d©n ®· ph¸t hiÖn ®−îc 1 r×u h×nh thang, 1 r×u vai ngang, 1 r×u vai nhän, 4 ®å
gèm nguyªn kÝch th−íc rÊt nhá vµ 1 r×u ®ång cã häng tra c¸n.
R×u ®¸ ë Hoµ HiÖp ®· ®−îc chÕ t¹o víi kü thuËt cao, sö dông kü thuËt c−a
t¹o vai nhän, mµi vµ ®¸nh bãng ®¹t tíi møc hoµn thiÖn t¹o bÒ mÆt c«ng cô,
h×nh d¸ng r×u c©n ®èi, ®Ñp. Bªn c¹nh ®å ®¸, ë ®©y ®· xuÊt hiÖn c«ng cô ®ång,

194
®ã lµ r×u ®ång thuéc lo¹i cã häng tra c¸n. Häng h×nh bÇu dôc, më réng. L−ìi r×u
cong, gãc l−ìi gÇn nhän, h¬i hÕch vÒ mét phÝa. Trªn mét mÆt cßn 1 ®−êng chØ
næi ch¹y ngang häng r×u. ChiÕc r×u nµy ®−îc ®óc b»ng khu«n 2 mang. VÒ h×nh
d¸ng r×u ®ång Hoµ HiÖp gîi l¹i r×u ë miÒn §«ng Nam Bé.
§iÓm ®¸ng chó ý n÷a lµ trong di tÝch nµy còng ®· t×m thÊy 4 ®å gèm kh¸
nguyªn vÑn, cã kÝch th−íc nhá, cã h×nh d¸ng kh¸c nhau song chÊt liÖu vµ ®é
nung rÊt gièng nhau. §ã lµ chiÕc nåi miÖng loe, cæ th¾t, th©n réng vÒ ®¸y, ®¸y
cong låi; chiÕc b¸t (t«) miÖng loe, d¸y låi, vµnh ngoµi th©n cã mét gê næi cao;
chiÕc b¸t bång ch©n cao, miÖng loe th©n ph×nh, ch©n ®Õ cao h¬i cho·i; vµ mét
b×nh gèm miÖng loe, cæ th−¬n bãp vµo, th©n në ®Òu cho tíi ch©n ®Õ, ch©n ®Õ
cao, cho·i. C¶ 4 ®å gèm ë ®©y lµ d¹ng gèm minh khÝ, cã h×nh d¸ng gièng gèm
ë ®Þa ®iÓm Giång C¸ Vå, huyÖn CÇn Giê (thµnh phè Hå ChÝ Minh).
- §Þa ®iÓm Dhapr«ng (ngo¹i vi thµnh phè Bu«n Ma Thuét). Ngoµi c«ng
cô ®¸ vµ ®å gèm, t¹i ®©y ®· t×m thÊy r×u ®ång. RÊt tiÕc lµ chiÕc r×u nµy bÞ rØ
nÆng ch−a ®o ®−îc kÝch th−íc, song chóng t«i ghi nhËn ®©y lµ mét ®Þa ®iÓm c−
tró ®Ých thùc cña c− d©n thêi ®¹i ®ång thau ë §¨k L¨k.
- §Þa ®iÓm Ea H’win n»m trong ph¹m vi C«ng ty Cµ phª Ea H’Win, x·
Ch− Eawi, huyÖn Kr«ng Ana, tØnh §¨k L¨k. Di tÝch nµy do c¸n bé B¶o tµng tØnh
§¨k L¨k thu thËp hiÖn vËt vµ x¸c minh di chØ vµo ®Çu n¨m 2002.
Ngoµi mét vµi chiÕc r×u tø gi¸c, bµn mµi, hßn ghÌ b»ng ®¸ vµ mét sè
m¶nh ®å gèm, ®¸ng chó ý ë ®©y cã 2 s−u tËp ®å ®ång víi tæng sè 218 tiªu b¶n.
S−u tËp 1 gåm 181 tiªu b¶n ph¸t hiÖn cïng mét chç khi ®µo ao, trong ®ã cã 23
chiÕc cßn nguyªn vÑn. TÊt c¶ chóng ®Òu cã mµu ®á t−¬i, trªn r×a c¹nh cña di vËt
cßn nguyªn babia, ch−a qua tu söa hoÆc sö dông. §©y lµ nh÷ng ®å ®ång võa
míi ®óc xong, ch−a qua tu söa, ch−a xuÊt x−ëng. S−u tËp 2 gåm 37 tiªu b¶n, do
nh©n d©n ®µo ®−îc trong rÉy gÇn ®ã; ®Òu bÞ rØ xanh, trªn r×a c¹nh kh«ng cßn vÕt
babia; chØ cã 1 chiÕc nguyªn vÑn. §©y lµ nh÷ng ®å ®ång ®· cã dÊu tu chØnh
xuÊt x−ëng hoÆc ®· qua sö dông.
Tuy kh¸c nhau vÒ møc ®é hoµn thiÖn, mµu s¾c, ®é patine phñ ngoµi,
song vÒ c¬ b¶n hiÖn vËt cña 2 s−u tËp nãi trªn lµ gièng nhau vÒ h×nh d¸ng vµ
kÝch th−íc, còng nh− kü thuËt gia c«ng ®óc. VÒ chøc n¨ng cña nh÷ng hiÖn vËt
nµy hiÖn ch−a râ, chóng lµ mòi ch«ng cã ng¹nh, hay lµ dao c¾t khi tra thªm c¸n
vµo; cã thÓ lµ lÉy cña chiÕc ná. Song c¶ c¸c ý kiÕn nµy vÉn ch−a ®ñ c¬ së luËn
gi¶i chøc n¨ng thùc cña chóng. Dùa vµo tµi liÖu d©n téc häc, hiÖn vËt ®ång nµy
cã h×nh d¸ng gÇn hiÖn vËt s¾t g¾n trªn sµ g¹t cña ng−êi M¹ vµ chóng ®−îc sö
dông trong c¸c nghi lÔ thÇn linh. §ã chØ lµ gi¶ thiÕt c«ng t¸c.

195
 Nh−ng dï sao, chóng ta cÇn ghi nhËn r»ng, ë §¨k L¨k trong thêi cæ ®·
xuÊt hiÖn nghÒ luyÖn vµ ®óc ®ång, mµ s¶n phÈm cña chóng ®¹t tr×nh ®é kh¸
cao. Kh¶o s¸t trªn kü thuËt, cã thÓ thÊy ®©y lµ s¶n phÈm cña mét lß ®óc ®ång
thñ c«ng, ch−a xuÊt x−ëng vµ ®−îc sö dông lµm ®å tÕ khÝ cña c− d©n cæ ë trong
vïng. VÊn ®Ò niªn ®¹i còng ch−a dÔ ®o¸n ®Þnh. NÕu dùa vµo nh÷ng di vËt ®¸ vµ
gèm ë xung quanh, th× c¸c s−u tËp ®å ®ång ë ®©y thuéc giai ®o¹n s¾t sím, vµo
nh÷ng thÕ kû sau C«ng nguyªn.
3. Nh÷ng s−u tËp di vËt thêi ®¹i kim khÝ T©y Nguyªn
Ngoµi c¸c di tÝch ®· khai quËt, thêi ®¹i kim khÝ T©y Nguyªn cßn ®−îc thÓ
hiÖn t−¬ng ®èi tËp trung qua mét sè s−u tËp r×u ®ång, khu«n ®óc r×u; trèng
®ång, c¸c bé ®µn ®¸.
Trªn ®Êt Kon Tum ®· s−u tÇm ®−îc 25 r×u ®ång vµ 12 khu«n ®óc r×u
®ång, chñ yÕu ë huyÖn Sa ThÇy. Nh÷ng di vËt nµy hiÖn l−u t¹i B¶o tµng tØnh, toµ
Gi¸m môc thõa sai hoÆc c¸c s−u tËp t− nh©n. H×nh kh¾c trong khu«n vµ h×nh
d¸ng c¸c r×u ®ång nµy c¬ b¶n lµ gièng nhau; ®a sè lµ lo¹i r×u l−ìi lÖch, kiÓu r×u
§«ng S¬n, mét sè Ýt lµ r×u l−ìi xoÌ c©n kiÓu Dèc Chïa. Ngoµi ra, ë ®©y cßn thu
®−îc mét sè l−ìi gi¸o ®ång, ®inh ba b»ng ®ång kiÓu §«ng S¬n muén. ë Th«n
Bèn, huyÖn Kbang (Gia Lai) t×m thÊy mét khu«n ®óc r×u; ë Kr«ng Póch (§¨k
L¨k) t×m thÊy r×u ®ång cã l−ìi xoÌ c©n, cã häng tra c¸n kiÓu r×u ®ång Dèc
Chïa. Nh÷ng t− liÖu nµy cho thÊy, Sa ThÇy (Kon Tum) lµ mét trung t©m luyÖn
kim ®óc ®ång cña T©y Nguyªn; cã quan hÖ kü thuËt víi c¸c trung t©m luyÖn
kim ®óc ®ång kh¸c, tr−íc hÕt lµ §«ng S¬n (Thanh Ho¸).
Nh÷ng di vËt thêi ®¹i kim khÝ tiªu biÓu lµ trèng ®ång, r×u ®ång, gi¸o
®ång vµ khu«n ®óc r×u ®ång. Chóng ®−îc s−u tÇm vµ l−u gi÷ ë mét sè c¬ quan.
- T¹i Nhµ v¨n ho¸ huyÖn Sa ThÇy: Ngoµi ®å ®¸ vµ ®å gèm ra ë ®©y cã 31
hiÖn vËt ®ång, gåm 2 bao tay d¹ng vßng lß so, 13 vßng tay, 4 lôc l¹c, 1 chu«ng
dÑt, 3 tÈu, 6 c¸n dao g¨m, 1 c©y ®Ìn vµ 1 mu«i ®ång. Nh÷ng di vËt nµy cã thÓ
thuéc thêi ®¹i s¾t sím, niªn ®¹i thÕ kû 2 -3 sau C«ng nguyªn.
- Trong B¶o tµng Kon Tum tõ n¨m 1992 ®Õn nay ®· thu thËp ®−îc 4 r×u
®ång ë Kroong Kla, 1 r×u ®ång ë Kroong Ktu do Apim gi÷, 1 mòi tªn ®ång ë
Lung Leng do anh AmÝt gi÷, 1 ®Üa ®ång ë v−ên nhµ anh Lª Quang Ch−ëng (thÞ
trÊn Sa ThÇy), 1 r×u ®ång do anh Uer ph¸t hiÖn ë lµng Khóc Na, Sa B×nh. Nh÷ng
®å ®ång nµy thuéc thêi ®¹i ®ång thau vµ s¾t sím, niªn ®¹i thÕ kû I tr−íc vµ sau
C«ng nguyªn.
Nh÷ng r×u ®ång ë B¶o tµng Kon Tum ®a sè lµ lo¹i r×u xoÌ c©n, l−ìi trßn,
cã häng tra c¸n, d¸ng c©n ®èi, l−ìi vµ häng ®Òu xoÌ réng h¬n phÇn th©n; r×a l−ìi
cong trßn. Hai r×a c¹nh th¼ng h¬i xoÌ réng, gãc tiÕp gi¸p víi r×a l−ìi nhän.
Häng tra c¸n cã tiÕt diÖn h×nh bÇu dôc. Hai mÆt lín h¬i vång lªn vµ cong dÇn
®Òu vÒ l−ìi. Mét mÆt cã 1 ®−êng chØ ®óc næi ch¹y ngang th©n chç hÑp nhÊt. R×u
®óc b»ng khu«n hai mang, vÕt nèi mang khu«n râ; r×u dµi 10,5cm, réng l−ìi

196
7,5cm, dµy th©n 2,0cm; lç häng tra c¸n réng 5,2cm, dµy 1,8cm, thµnh häng tra
c¸n dµy 0,3cm. ChiÕc r×u nµy cã nÐt gÇn gièng víi r×u Lµng C¶ (NghÖ An)
thuéc v¨n ho¸ §«ng S¬n, ®ång thêi rÊt gièng víi r×u ®ång (vµ c¶ mÆt ©m khu«n
®óc r×u ®ång) t×m thÊy ë ®Þa ®iÓm Dèc Chïa, c¶ vÒ h×nh d¸ng lÉn v¨n trang trÝ.
R×u ®ång h×nh thang l−ìi xoÌ, cã häng tra c¸n, d¸ng c©n ®èi, l−ìi h¬i xoÌ
réng h¬n phÇn th©n, l−ìi cong trßn. Hai r×a c¹nh l−în cong vµo, t¹o 2 gãc tiÕp
gi¸p víi r×a l−ìi tï. Häng tra c¸n cã tiÕt diÖn h×nh bÇu dôc. Mét mÆt lín h¬i
vång lªn, phÝa häng cã 2 ®−êng chØ næi ch¹y ngang. MÆt lín kia ph¼ng, cã 2
®−êng gê næi däc hai r×a. R×u ®óc b»ng khu«n hai mang, vÕt nèi mang khu«n
râ. KÝch th−íc r×u dµi 7,0cm, réng l−ìi 4,5cm, dµy th©n 1,0cm; lç häng tra c¸n
réng 2,2cm, dµy 0,8cm, thµnh häng tra c¸n dµy 0,2cm. ChiÕc r×u nµy gièng
chiÕc r×u t×m thÊy ë Nói NÊp (Thanh Ho¸), thuéc v¨n ho¸ §«ng S¬n nh−ng kh¸c
ë trang trÝ hoa v¨n.
R×u l−ìi chóc, cã häng tra c¸n, r×a l−ìi cong trßn ch¹y tõ ngang th©n
xuèng. Mét r×a c¹nh ch¹y tõ häng tra c¸n xuèng r×a l−ìi thµnh ®−êng cong
khum d¹ng sèng dao dµy. Häng tra c¸n cã tiÕt diÖn h×nh gÇn bÇu dôc. Hai mÆt
lín h¬i vång lªn vµ cong dÇn ®Òu vÒ hai r×a l−ìi. Trªn 2 mÆt lín mçi mÆt cã 2
®−êng chØ ®óc næi: Mét däc theo sèng vµ mét ch¹y ngang th©n. R×u ®−îc ®óc
b»ng khu«n hai mang, vÕt nèi mang khu«n râ. KÝch th−íc dµi 4,7cm, réng l−ìi
4,5cm, dµy sèng 1,5cm, réng häng tra c¸n 3,5cm, dµy 1,5cm. HiÖn vËt nµy kh¸
gièng r×u §«ng S¬n muén, vèn phæ biÕn trong c¸c s−u tËp ®å ®ång c¸c tØnh
miÒn nói phÝa B¾c nh− Hµ Giang, S¬n La, hoÆc ë T©y Nguyªn nh− s−u tËp cña
V¨n §×nh Thµnh, Toµ Gi¸m môc Kon Tum. Nh÷ng r×u lo¹i nµy cã thÓ lµ c«ng
cô ®Æc tr−ng cho thêi ®¹i kim khÝ miÒn nói phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn.
ChiÕc ®inh ba cã h×nh ch÷ “h”, ®−îc lµm tõ kü thuËt ®óc. PhÇn th©n trßn
dÑt, dµi 13,0cm, chç réng nhÊt 1cm x 0,8cm, hai ®Çu nhän. PhÇn ng¹nh trßn dÑt
to h¬n phÇn th©n, cã d¸ng h×nh mãc cong v−¬n lªn phÝa ®Çu kiÓu ch©n ch÷ “h”,
®−îc ®óc liÒn th©n ë kho¶ng 2/3 th©n.
- Trong Toµ Gi¸m môc Thõa sai Kon Tum cã 3 hiÖn vËt ®ång lµ r×u ®ång
l−ìi xoÌ c©n, r×u ®ång l−ìi xoÌ lÖch vµ gi¸o ®ång.
R×u ®ång xoÌ c©n l−ìi trßn, ký hiÖu 99GMKT: 33, cã häng tra c¸n, d¸ng
c©n ®èi, l−ìi vµ häng ®Òu xoÌ réng h¬n phÇn th©n, l−ìi cong trßn. Hai r×a c¹nh
th¼ng h¬i xoÌ réng, gãc tiÕp gi¸p víi r×a l−ìi nhän. Häng tra c¸n cã tiÕt diÖn
h×nh bÇu dôc. Hai mÆt lín h¬i vång lªn vµ cong dÇn ®Òu vÒ l−ìi. Mét mÆt cã 2
®−êng chØ ®óc næi ch¹y ngang th©n chç hÑp nhÊt. R×u ®óc b»ng khu«n hai
mang. KÝch th−íc r×u dµi 7,5cm, réng l−ìi 5,5cm, dµy th©n 1,5cm; lç häng tra
c¸n réng 4,0cm, dµy 1,8cm, thµnh häng tra c¸n dµy 0,3cm. ChiÕc r×u nµy gièng
chiÕc BTKT186/43 trong s−u tËp B¶o tµng Kon Tum.
R×u l−ìi lÖch, ký hiÖu BTKT 187/44, cã häng tra c¸n, l−ìi cong trßn. Mét
c¹nh dµy ch¹y tõ häng tra c¸n ®Õn r×a l−ìi mét ®−êng cong khum. Häng tra c¸n
cã tiÕt diÖn h×nh gÇn bÇu dôc. Hai mÆt lín h¬i vång lªn vµ cong dÇn ®Òu vÒ hai
l−ìi. Trªn 2 mÆt lín kh«ng trang trÝ hoa v¨n. R×u ®−îc ®óc b»ng khu«n hai
197
mang. KÝch th−íc dµi 8,5cm, réng ngang 5,5cm, dµy sèng 1,5cm, häng tra c¸n
réng 5,0cm, dµy 2,5cm. ChiÕc r×u nµy gièng tiªu b¶n BTKT 187/44 ë B¶o tµng
Kon Tum.
Gi¸o ®ång cã häng tra c¸n, ký hiÖu 99GMKT: 35, bÞ g·y phÇn häng tra
c¸n, phÇn cßn l¹i cho thÊy, gi¸o cã l−ìi h×nh l¸, trßn c¸nh, cã ®−êng sèng næi
ch¹y gi÷a 2 mÆt lín cña gi¸o. MÆt c¾t ngang l−ìi h×nh bÇu dôc, mÆt c¾t häng
gÇn trßn. KÝch th−íc (cßn l¹i) dµi 11,0cm, c¸nh réng 4,0cm, häng réng 2,0cm x
1,8cm. Lo¹i gi¸o nµy gièng gi¸o trong c¸c s−u tËp ®å ®ång T©y B¾c nh− ThÈm
Kh−¬ng (Lai Ch©u), ®å ®ång S¬n La vµ ë di chØ Dèc Chïa (B×nh D−¬ng).
- Trong s−u tËp V¨n §×nh Thµnh cã 14 r×u ®ång, tÊt c¶ ®Òu lµ ®å mua l¹i
cña nh÷ng ng−êi ®µo vµng ë s«ng Kr«ng P«k«, huyÖn Sa ThÇy (Kon Tum). R×u
thuéc lo¹i cã häng tra c¸n, ®−îc ®óc b»ng khu«n 2 mang. Dùa vµo sù kh¸c nhau
vÒ h×nh d¸ng mÆt lín, r×a l−ìi c©n hay lÖch, mÆt lín phång ®Òu hay ph¼ng vµ
trªn th©n trang trÝ ®−êng chØ næi hay ®Ó tr¬n cã thÓ ph©n chia thµnh 3 lo¹i sau:
- R×u l−ìi xoÌ c©n, häng tra c¸n h×nh bÇu dôc (4 chiÕc).
- R×u l−ìi v¸t lÖch, häng tra c¸n gÇn bÇu dôc (5 chiÕc).
- R×u l−ìi lÖch, häng tra c¸n tiÕt diÖn h×nh gÇn bµu dôc (3 chiÕc).
ChiÕc r×u ®ång ký hiÖu 03.STV§T:20, l−ìi xoÌ lÖch cã häng tra c¸n ®−îc
®óc b»ng khu«n 2 mang. Th©n hÑp vµ dµi, häng tra c¸n h×nh bÇu dôc h¬i më
réng so víi gi÷a th©n. Hai c¹nh th©n cong lâm më réng dÇn vÒ l−ìi, l−ìi cong
h×nh cung lÖch. R×a l−ìi gãt cong, mòi vª cong. R×u gÇn nguyªn vÑn, bÞ vì mét
chót ë r×a c¹nh gÇn häng. MÆt c¾t ngang th©n h×nh bÇu dôc dÑt, bæ däc h×nh
ch÷ V c©n. MÆt ngoµi phñ patine mµu xanh rØ ®ång, kh«ng hoa v¨n. KÝch th−íc:
Th©n dµi 8,0cm, réng 3,2cm, dµy 1,2cm; häng réng 3,3cm, dµy 1,5cm; l−ìi
réng 4,2cm, dµy 1,1cm.
R×u ®ång ký hiÖu 03.STV§T : 21, l−ìi cong, gãt tï, mòi th¼ng, cã häng
tra c¸n, ®−îc ®óc b»ng khu«n 2 mang, vÕt mang khu«n râ. MÆt l−ng réng h×nh
thÊu kÝnh. Cæ th¾t. Mét c¹nh th¼ng, dµy, t¹o sèng næi ch¹y tõ häng tíi mòi.
C¹nh kia phÇn häng lâm h×nh cung t¹o ra gãt tï. Tõ gãt nµy trë xuèng lµ l−ìi
máng s¾c. L−ìi däc nµy nèi víi l−ìi ngang ë ®Çu b»ng mét ®o¹n cong máng
s¾c. MÆt c¾t ngang th©n r×u h×nh tam gi¸c, mÆt c¾t däc h×nh ch÷ V. R×u nguyªn
vÑn, mÆt ngoµi phñ patin mµu xanh ®en, cã 2 ®−êng chØ ®óc næi ngang n»m gi÷a
c¸n vµ th©n. R×u gîi l¹i d¹ng dao ph¹ng vèn ®Æc tr−ng cho ®å ®ång §«ng S¬n
miÒn nói B¾c ViÖt Nam. KÝch th−íc : Toµn th©n dµi 9,1cm, réng 4,5cm, dµy
1,5cm; häng réng 5,0cm, dµy 2,1cm, chç th¾t eo réng 3,2cm.
R×u ®ång ký hiÖu 03.STV§T: 22, l−ìi cong, gãt tï, mòi th¼ng, cã häng
tra c¸n, ®−îc ®óc b»ng khu«n 2 mang. VÕt nèi mang khu«n râ. MÆt häng h×nh
thÊu kÝnh réng,mét c¹nh bÞ mÎ. Cæ th¾t ®−îc t¹o bëi mét c¹nh lâm h×nh cung.
Mét c¹nh th©n r×u dµy th¼ng tõ mÆt häng xuèng r×a l−ìi. L−ìi cong nèi liÒn víi
l−ìi däc bëi mét cung trßn vµ ch¹y tíi gãt tï. MÆt c¾t ngang th©n h×nh tam gi¸c
c©n, mÆt c¾t däc h×nh ch÷ V. R×u t−¬ng ®èi nguyªn, mÆt ngoµi phñ patin mµu

198
xanh rØ ®ång. Trªn mét 2 mÆt cßn ®−êng chØ ®óc næi ngang th©n ë vÞ trÝ gi÷a
th©n vµ chu«i vµ mét chØ næi kh¸c c¾t vu«ng gãc, ch¹y däc theo sèng r×u. Trong
ph¹m vi ®−êng chØ ®ã mét mÆt phÈng, mÆt kia cong låi. Bªn mÆt ph¼ng hiÖn cã
lç thñng lín. Qua lç thñng nµy quan s¸t thÊy häng tra c¸n ch¹y tíi gÇn r×a l−ìi
r×u. Toµn th©n dµi 9,0cm, réng 4,8cm, dµy 1,5cm; häng réng 4,6cm, dµy 2,0cm,
chç th¾t eo réng 4,1cm.
R×u ®ång ký hiÖu 03.STV§T: 23, l−ìi cong, gãt tï th¼ng, cã häng tra
c¸n, ®−îc ®óc tõ khu«n 2 mang, vÕt nèi mang khu«n râ. MÆt häng h×nh thÊu
kÝnh bÞ g·y vì mét gãc. Cæ th¾t do 1 c¹nh bªn lâm h×nh cung. R×u cã mét sèng
to næi cao, gÇn th¼ng ch¹y tõ mÐp häng tíi r×a l−ìi. L−ìi r×u gÇn ®o¹n r×a däc vµ
r×a ngang nèi víi nhau bëi mét ®−êng cong vª trßn. MÆt bæ däc th©n h×nh ch÷
V, c¾t ngang h×nh tam gi¸c c©n. Hai mÆt lín r×u phång, phñ patine mµu rØ ®ång
®en, c¶ 2 mÆt cã mét ®−êng chØ ®óc næi nèi tõ eo ®Õn sèng n»m gi÷a ®èc vµ
th©n. KÝch th−íc: Toµn th©n dµi 7,2cm, réng 3,8cm, dµy 1,2cm; häng réng
3,2cm, dµy 1,7cm; chç th¾t eo réng 2,9cm.
Nh×n chung, nh÷ng chiÕc r×u nµy ®Òu thuéc lo¹i cã häng tra c¸n, ®óc
b»ng khu«n hai mang; næi bËt nhÊt lµ r×u l−ìi lÖch cã mét r×a c¹nh lâm cong
vµo cßn r×a kia h¬i lâm hoÆc cong khum, 2 mÆt lín phång ®Òu hoÆc ph¼ng,
ngang th©n chç eo th¾t ®«i khi ®−îc trang trÝ 2 ®−êng chØ ®óc næi. VÒ h×nh d¸ng
vµ kÝch th−íc, chóng gÇn gòi víi di vËt cïng lo¹i trong v¨n ho¸ §«ng S¬n giai
®o¹n muén, lo¹i r×u th−êng gÆp ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c nh− S¬n La, Hµ
Giang, Lµo Cai, Yªn B¸i hoÆc ë Th−îng Lµo.
- Nh÷ng khu«n ®óc r×u ë Kon Tum hiÖn biÕt 10 khu«n.
- Khu«n ®óc sè 1, t×m thÊy trong lÇn khai quËt thø nhÊt di chØ Lung Leng;
®−îc lµm tõ ®¸ cøng, h¹t mÞn, ®é chÞu nhiÖt cao. Khu«n thuéc d¹ng 2 mang.
Th©n khu«n cã h×nh bæ däc mét khèi trô dÑt. MÆt ngoµi cong låi, hai ®Çu khu«n
b»ng, ®Òu mµi nh½n. Gi÷a mÆt ph¼ng khoÐt h×nh mét chiÕc r×u xoÌ c©n, hai ®Çu
h×nh r×u réng h¬n ngang th©n. KÝch th−íc khu«n dµi 5,6cm, réng ngang 3,0cm,
dµy 2,3cm. VÕt kh¾c h×nh r×u dµi 5,6cm, réng l−ìi 2,2cm, réng ngang 2,0cm.
- Khu«n ®óc sè 2, t×m thÊy trong di chØ Lung Leng, do nh÷ng ng−êi ®µo
vµng lµm bËt lªn. Khu«n thuéc d¹ng 2 mang; th©n khu«n cã h×nh bæ däc mét
khèi trô dÑt; ®−îc lµm tõ ®¸ cøng, h¹t mÞn, ®é chÞu nhiÖt cao. MÆt ngoµi cong
låi, hai ®Çu khu«n b»ng, ®Òu mµi nh½n. Gi÷a mÆt ph¼ng khoÐt h×nh mét chiÕc
r×u l−ìi lÖch, cßn h×nh kh¾c phÇn l−ìi bÞ vì. KÝch th−íc khu«n kh¸ lín: toµn
th©n dµi 9,0cm, réng ngang 6,5cm, dµy 4,0cm .
- Khu«n ®óc sè 3, do TS NguyÔn ThÞ HËu (B¶o tµng LÞch sö TP Hå ChÝ
Minh) s−u tÇm n¨m 1999 ë x· Sa B×nh, hiÖn l−u t¹i kho B¶o tµng thµnh phè Hå
ChÝ Minh. Khu«n thuéc d¹ng 2 mang, cã th©n lµ h×nh khèi trô dÑt bæ däc, ®−îc
lµm tõ ®¸ cøng, h¹t mÞn, ®é chÞu nhiÖt cao. MÆt ngoµi cong låi, hai ®Çu khu«n
b»ng, ®Òu mµi nh½n. Gi÷a mÆt ph¼ng khoÐt h×nh mét chiÕc r×u xoÌ c©n, hai ®Çu
h×nh r×u réng h¬n ngang th©n. VÒ h×nh d¸ng rÊt gièng víi khu«n sè 1 ë Kon

199
Tum, chØ cã ®iÒu kÝch th−íc to h¬n mét chót. KÝch th−íc khu«n dµi 6,0cm, réng
ngang 3,2cm, dµy 2,5cm. VÕt kh¾c h×nh r×u rÊt râ thuéc lo¹i r×u l−ìi xoÌ c©n.
- Khu«n ®óc sè 4, do NguyÔn V¨n H¶o s−u tÇm n¨m 2001 ë x· Sa B×nh
nh©n chuyÕn khai quËt Lung Leng vµ hiÖn l−u t¹i nhµ riªng. ChiÕc khu«n nµy
®· ®−îc ph©n tÝch thµnh phÇn th¹ch häc.
C¸c khu«n ®óc tõ sè 5 ®Õn sè 10 d−íi ®©y ®Òu do V¨n §×nh Thµnh s−u
tÇm tõ 2002 ®Õn nay.
- Khu«n ®óc sè 5, s−u tÇm n¨m 2002, ®−îc lµm tõ ®¸ chÞu nhiÖt, h¹t mÞn,
mµu vµng nh¹t. Khu«n thuéc lo¹i 2 mang, chØ cßn 1 mang h×nh trô bæ däc: mÆt
bæ däc ph¼ng cã kh¾c h×nh r×u (mÆt ©m khu«n ®óc), mÆt l−ng cong ®Òu, mµi
nh½n. Trªn mÆt ph¼ng kh¾c h×nh mét chiÕc r×u h×nh thang c©n. Chç tiÕp gi¸p
gi÷a phÇn häng vµ th©n cã kh¾c 2 ®−êng chØ song song, trªn ®ã kh¾c h×nh r¨ng
c−a. Khu«n ®óc dµi 9,0cm, réng ngang mét ®Çu 6,0cm, ®Çu kia 5,0cm; dµy
3,3cm vµ 2,8cm. H×nh r×u kh¾c trong khu«n dµi 8,5cm, th©n dµi 7,5cm, réng
l−ìi 6cm, réng häng 3,5cm.
Khu«n ®óc r×u sè 6, s−u tËp n¨m 2003, ký hiÖu 03V§T: 5 ®· bÞ vì,
kh«ng thÊy ®−îc phÇn kh¾c r×u trªn bÒ mÆt khu«n, cã thÓ do chÕ t¸c khu«n bÞ
vì nªn kh«ng tiÕp tôc c¸c c«ng ®o¹n sau. Nh−ng c¨n cø vµo h×nh d¸ng ta cã thÓ
®o¸n lo¹i khu«n nµy thuéc d¹ng khu«n hai mang. Khu«n lµm b»ng ®¸ sµ phßng
mÒm, tr¬n, ®é chÞu nhiÖt kh¸ cao. Mang khu«n n÷a h×nh trô - bÇu dôc dÑt. MÆt
ngoµi ®−îc mµi nh½n, mÆt trong mang ®· bÞ vì nh−ng cßn l¹i mét phÇn rÊt
ph¼ng, kh«ng thÊy ®−îc mÆt ©m cña r×u. KÝch th−íc: Dµi 11,4cm, réng cßn l¹i
6,4cm, dµy cßn l¹i 3,7cm.
Khu«n ®óc r×u sè 7, s−u tÇm n¨m 2003, ký hiÖu 03 STV§T: 4, cßn mét
mang vµ bÞ mÎ phÇn ®Ëu rãt (häng r×u). Khu«n lµm tõ ®¸ sµ phßng mÒm, tr¬n,
dÔ kh¾c, nh−ng ®é chÞu nhiÖt rÊt cao. Mang khu«n n÷a h×nh trô - bÇu dôc dÑt.
MÆt ngoµi h¬i cong cã nhiÒu vÕt khøa r¹ch ngang däc t¹o ma s¸t khi kÑp khu«n
®Ó ®óc. MÆt trong mang khu«n cßn mÆt ©m cña phÇn l−ìi r×u. Thuéc lo¹i r×u cã
häng tra c¸n cã gãt cong. KÝch th−íc khuong cßn l¹i : Dµi 6,5cm, réng 6,0cm,
dµy 1,5cm.
Khu«n ®óc r×u sè 8, s−u tËp n¨m 2003, ký hiÖu 03.STV§T: 2, lµm tõ ®¸
sµ phßng mÞn, mÒm, tr¬n, chÞu löa cao. D©n ph¸t hiÖn ë Sa ThÇy vµ b¸n l¹i cho
V¨n §×nh Thµnh. Khu«n 2 mang, cßn l¹i 1 mang khu«n. Mang khu«n h×nh n÷a
bÇu dôc dÑt. MÆt ngoµi cong ®Òu vÒ 2 phÝa, mµi nh½n. MÆt trong mang khu«n
ph¼ng ®−îc kh¾c h×nh r×u. R×u l−ìi xoÌ lÖch, 2 r×a cong lâm vµo, trªn ®èc cã
trang trÝ v¨n chØ ®óc næi cao gÇn ®ång d¹ng víi l−ìi r×u. Còng cã thÓ khu«n ®óc
c¶ l−ìi c©u. §−êng ®óc næi cho thÊy râ h×nh vßng c©u, ®Çu l−ìi nhän vµ chç
buéc chØ c©u. NÕu qu¶ ®óng nh− vËy khu«n nµy lµ khu«n ®ôc 2 vËt : R×u vµ l−ìi
c©u. KÝch th−íc: Khu«n dµi 6,0cm, réng 4,5cm, dµy 2,0cm.
Khu«n ®óc r×u sè 9, ký hiÖu 03 ST.V§T:1, lµm b»ng ®¸ sµ phßng mÞn,
mÒm, tr¬n, ®é chÞu nhiÖt kh¸ cao, do d©n ph¸t hiÖn ë huyÖn Sa ThÇy råi b¸n l¹i

200
cho V¨n §×nh Thµnh. Khu«n 2 mang, cßn l¹i mét mang, nguyªn vÑn. Mang
khu«n nöa h×nh trô, bÇu dôc dÑt. MÆt ngoµi cong ®Òu mµi nh½n, cßn vÕt ghÌ
nhá. MÆt trong mang ph¼ng cã vÕt kh¾c n÷a h×nh r×u. Cã lç tho¸t khÝ ë r×a c¹nh
mÆt khu«n. §©y lµ khu«n ®óc r×u cã häng tra c¸n, häng xoÌ réng, l−ìi xoÌ, mòi
h¬i vª cong, gãt cong gÇn vu«ng. T¹i x· Sa B×nh ®· t×m thÊy lo¹i r×u ®ång gièng
mÆt ©m cña khu«n nµy. KÝch th−íc khu«n dµi 7,0cm, réng 5,5cm, dµy nhÊt h×nh
r×u trong mang khu«n häng réng 4,5cm, eo réng 3,0cm, gãt réng 4,0cm, dµi
6,6cm.
Khu«n ®óc r×u sè sè 10, ký hiÖu 03 ST,V§T: 2, lµm tõ ®¸ sµ phßng mÞn,
mÒn, tr¬n, chÞu nhiÖt, do d©n ph¸t hiªn ë huyÖn Sa ThÇy, råi b¸n l¹i cho V¨n
§×nh Thµnh. Khu«n 2 mang, cßn l¹i 1 mang, kh¸ nguyªn vÑn. Mang khu«n n÷a
h×nh trô bÇu dôc dÑt. MÆt ngoµi cong ®Òu mµi nh½n. MÆt trong mang khu«n
ph¼ng cã vÕt kh¾c h×nh r×u. §©y lµ khu«n ®óc r×u cã häng tra c¸n, häng xoÌ
réng. Mét r×a cong th−¬n, mét c¹nh cã gãt uèn cong gÇn vu«ng. L−ìi xoÌ. Trªn
mang khu«n cã kh¾c ®−êng chØ ®óc ngang ë gi÷a ®èc vµ th©n r×u. §−êng chØ
kh¾c s©u vµ song song víi mÆt häng. ë r×a c¹nh khu«n cã lç tho¸t khÝ. VËt ®óc
trong khu«n gièng r×u ®ång t×m thÊy ë x· Sa B×nh. Khu«n dµi 6,7cm, réng
4,5cm, dµy 1,8. VËt ®óc dµi 6,5cm, häng réng 3,6cm, ngang th©n réng 4,2cm.
- Khu«n ®óc r×u ë huyÖn K'Bang: Khu«n ®óc r×u ®ång, ký hiÖu 20.X§: 5.
§©y lµ mét nöa cña khu«n hai mang, mÆt ©m khu«n lµ h×nh r×u xoÌ c©n. Khu«n
lµm tõ ®¸ sa th¹ch, h¹t mÞn, mµu n©u x¸m. Khu«n cã h×nh nöa trô bæ däc. MÆt
l−ng cong ®Òu mµi nh½n. MÆt bông khu«n ph¼ng ®−îc khoÐt h×nh nöa chiÕc r×u,
cßn râ phÇn häng vµ l−ìi xoÌ réng. Gi÷a th©n cã kh¾c mÆt ©m hoa v¨n 2 ®−êng
th¼ng song song, gi÷a ®ã lµ v¨n g¹ch « chÐo. VÕt kh¾c hoa v¨n s©u vµ s¾c c¹nh.
Mét gãc phÝa r×a c¹nh cña khu«n bÞ vì. KÝch th−íc khu«n: dµi 10,0cm, réng
ngang 7,0cm, dµy 3,0cm. Tõ mÆt ©m nµy cã thÓ x¸c nhËn ®©y lµ khu«n ®óc r×u
®ång, lo¹i khu«n hai mang. R×u thuéc lo¹i l−ìi xoÌ c©n, cã chu«i tra c¸n, ngang
th©n trang trÝ 2 ®−êng chØ næi song song, trong ®ã lµ nh÷ng ®−êng v¹ch næi h×nh
ca r« nhá. KÝch th−íc r×u (qua mÆt ©m khu«n): th©n dµi trªn 10,0cm, chu«i réng
6,5cm, dµy 3,0cm; l−ìi réng trªn 6,0cm.
+ Trèng ®ång T©y Nguyªn
- Trèng ®ång §¨k Glao: Th¸ng 11 n¨m 1922, mét trèng ®ång ®· ®−îc
nh©n d©n ph¸t hiÖn ë lßng s«ng §¨k Glao, mét nh¸nh cña s«ng §¨k Uy, nay
thuéc ®Êt tØnh Kon Tum. Trèng ®−îc th«ng b¸o lÇn ®Çu trong TËp san cña
Tr−êng ViÔn ®«ng b¸c cæ Ph¸p, tËp 22, n¨m 1922. HiÖn nay trèng ®ang ®−îc
b¶o qu¶n t¹i B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam. Trèng bÞ vì chØ cßn l¹i 1 m¶nh mÆt
dÝnh víi phÇn tang vµ 1 m¶nh th©n vµ ch©n trèng. Hai m¶nh nµy cã thÓ ghÐp l¹i
®−îc mét phÇn cña trèng. MÆt trèng cã ®−êng kÝnh 34cm, chiÒu cao trèng
24cm. MÆt bÞ trãc mÊt mét m¶ng hoa v¨n, th©n bÞ « xy ho¸. Trèng ®−îc trang
trÝ ®¬n gi¶n, bè côc kh¸ ®éc ®¸o so víi c¸c trèng ®· biÕt ë ViÖt Nam. MÆt trèng
h¬i chêm ra khái tang, trang trÝ toµn bé mÆt trèng. ChÝnh gi÷a lµ h×nh ng«i sao
næi 10 c¸nh. §Çu c¸c c¸nh kh«ng tíi chØ giíi h¹n mµ bÞ c¾t ngang bëi c¸c

201
®−êng trßn næi. Xen gi÷a c¸c c¸nh cø mét h×nh l«ng c«ng lµ mét h×nh ch÷ “V”
lång nhau. Tõ trong ra ngoµi cã 9 vßng hoa v¨n: Vßng 1 lµ hoa v¨n h×nh ch÷
“S” g·y khóc n»m ngang. Vßng 2 lµ hoa v¨n h×nh r¨ng c−a. Vßng 3 lµ vßng trßn
tiÕp tuyÕn cã chÊm gi÷a. Vßng 4 lµ hoa v¨n h×nh ng−êi ho¸ trang l«ng chim
c¸ch ®iÖu. Vßng 5 cã 4 h×nh chim bay ng−îc chiÒu kim ®ång hå, xen gi÷a c¸c
chim lµ ho¹ tiÕt h×nh tr©m. H×nh tr©m hai ®Çu vuèt nhän, phÝa trªn cã vßng trßn
®ång t©m chÊm gi÷a, xung quanh cã 6 vßng trßn ®ång t©m chÊm gi÷a. Nh÷ng
ho¹ tiÕt trªn mÆt trèng §¨k Glao kh¸ gièng víi trèng N«ng Cèng (Thanh Ho¸).
H×nh chim trªn trèng §¨k Glao thuéc lo¹i má dµi, ®u«i dµi, kh«ng cã mµo.
C¸nh chim kh«ng giang réng mµ l¹i côp vµo. Trªn th©n mçi chim cã 2 vßng
trßn ®ång t©m chÊm gi÷a, m¾t ®−îc thÓ hiÖn b»ng ho¹ tiÕt nµy. Vßng 6 vµ 7 lµ
h×nh vßng trßn ®ång t©m cã chÊm gi÷a, cã tiÕp tuyÕn. Vßng 8 vµ 9 lµ nh÷ng
v¹ch ng¾n h¬i nghiªng. GÇn r×a mÆt trèng lµ 4 khèi t−îng cãc trong t− thÕ ngåi,
®Çu h−íng ng−îc chiÒu kim ®ång hå. Trªn tang vµ l−ng trèng còng cã c¸c b¨ng
hoa v¨n t−¬ng tù nh− mÆt trèng. Ch©n trèng cã 2 m¶ng hoa v¨n chia lµm 2
phÇn, mçi m¶ng trang trÝ hoa v¨n chÊm nhá ®Òu. Trèng ®ång §¨k Glao (Kon
Tum) sau nµy ®−îc c¸c nhµ kh¶o cæ ViÖt Nam xÕp vµo trèng §«ng S¬n nhãm
C, kiÓu C4, niªn ®¹i §«ng S¬n muén (Ph¹m Minh HuyÒn, NguyÔn V¨n Huyªn,
TrÞnh Sinh 1987, tr.104-105).
- Trèng ®ång Kon Tum, ph¸t hiÖn ë gÇn suèi B12, nam thÞ x· Kon Tum.
Trèng chØ cßn mÆt, phÇn th©n bÞ vì, ch©n cßn mét chót. §−êng kÝnh mÆt 54cm,
chÝnh gi÷a lµ sao 12 c¸nh. Tõ trong ra cã 14 vßng hoa v¨n: C¸c vßng 1, 7, 11 vµ
14: Hai hµng nhò ®inh næi; c¸c vßng 2, 8: C¸c ®−êng v¹ch ng¾n song song;
vßng 3: Vßng trßn ®ång t©m; vßng 4: V¨n m©y; vßng 5, 13: « tr¸m lång; vßng
6: H×nh chim c¸ch ®iÖu; c¸c vßng 9, 10, 12: V¨n h×nh c¸, h×nh hoa thÞ, h×nh
tr¸m lång kÕ nhau. Vµnh ngoµi cïng cã g¾n 4 khèi t−îng cãc (mÊt 3 cßn 1). Cã
nhiÒu kh¶ n¨ng ®©y lµ trèng lo¹i 3.
- Trèng ®ång An Thµnh (Gia Lai): Trèng do «ng Mai V¨n Kha, tró ë sè
nhµ 868, ®−êng Quang Trung, thÞ trÊn An Khª mua l¹i tõ mét ng−êi rµ phÕ liÖu
gÇn nhµ «ng. Trèng ®−îc t×m thÊy trong lßng ®Êt ë ®é s©u 1,2m, t¹i x· An
Thµnh, gÇn Quèc lé 19 trªn trôc ®−êng ®i vµo tr−êng D3 (cò). §©y lµ chiÕc
trèng ®ång ®Çu tiªn t×m thÊy ë tØnh Gia Lai.
Trèng bÞ vì gÇn nh− toµn bé phÇn ch©n, nh−ng tang, th©n vµ mÆt gÇn nh−
cßn nguyªn vÑn. Trèng cã kÝch th−íc nhá vµ thÊp, thuéc d¹ng tang ph×nh, th©n
th¼ng ch©n cã xu h−íng cho·i. §−êng kÝnh mÆt ®o ®−îc 36,0cm, chêm ra khái
tang 0,4cm. PhÇn tang vµ th©n cßn l¹i ®o ®−îc cao 13,0cm.
MÆt trèng cã 12 vßng hoa v¨n (tõ trong ra) nh− sau: Vßng 1: v¨n h×nh
mÆt trêi 12 c¸nh, ®Çu c¸nh nhän tíi ®óng chØ giíi h¹n. U gi÷a t©m trèng næi cao
cã dÊu sö dông. Gi÷a c¸c c¸nh sao ®Ó tr¬n, kh«ng trang trÝ hoa v¨n. §−êng chØ
giíi h¹n næi kh¸ cao. C¸c vßng 2, 4, 6 vµ 9 lµ hai hµng v¹ch xiªn song song t¹o
thµnh v¨n h×nh b«ng lóa. C¸c vßng 3 vµ 8 lµ hai vßng trßn ®ång t©m lång nhau.
c¸c vßng trßn c¸ch ®Òu nhau, gi÷a chóng kh«ng cã tiÕp tuyÕn. C¸c vßng 5, 10

202
vµ 12 ®Ó tr¬n. Vßng 7 chia thµnh 13 « h×nh thang ®Òu nhau, mçi « trang trÝ h×nh
chim c¸ch ®iÖu cê bay, ®Çu quay ng−îc chiÒu kim ®ång hå.
Trªn mÆt trèng cã 4 khèi t−îng cãc n»m gi÷a vµnh 11 vµ 12, ®Çu quay
ng−îc chiÒu kim ®ång hå. Th©n cãc máng dÑt, ®Çu ngÈng cao, miÖng nhän, m¾t
låi, måm h¸, cæ lâm cã 3 ®−êng v¨n v¹ch ngang. Th©n cãc uèn cong, nh×n râ 2
ch©n tr−íc, cßn 2 ch©n sau liÒn nhau, vª cong vµ ®Ýnh vµo mÆt trèng. Hai bªn
m«ng cãc trang trÝ 3 ®−êng v¨n xo¸y èc. Th©n cãc dµi 3,3cm, ngang th©n
2,2cm, ®Çu c¸ch mÆt trèng 2,2cm.
Tang trèng ph×nh vª cong ®Òu vµo th©n. Trªn tang trang trÝ hai vµnh hoa
v¨n h×nh b«ng lóa. Th©n th¼ng, réng 6,5cm, trªn th©n trang trÝ 1 vµnh hoa v¨n
h×nh b«ng lóa. Ch©n bÞ g·y, chç cßn l¹i cho thÊy ch©n cã xu h−íng cho·i. Gi÷a
tang, th©n vµ ch©n ph©n biÖt víi nhau râ qua h×nh d¸ng, kh«ng cã ®−êng ng¨n
c¸ch. Trèng cã 2 ®«i quai ®¬n h×nh vµnh khuyªn. Quai ®−îc g¾n tõ tang xuèng
th©n. Quai dµi 6,0cm, mÆt b¶n quai réng 1,5cm, trang trÝ v¨n thõng tÕt. Trèng
®−îc ®óc b»ng khu«n 2 mang, vÕt nèi mang khu«n râ. Trªn tang vµ th©n trèng
cã 2 vÕt nøt cßn râ mèi hµn. Hoa v¨n trang trÝ cßn kh¸ râ nÐt, ®«i chç cã vÕt rØ
xanh, mÆt trong lßng trèng cßn b¸m ®Êt.
Trèng An Thµnh cã mét sè ®Æc ®iÓm cña trèng §«ng S¬n nh− d¸ng trèng
thÊp, tang ph×nh, th©n th¼ng, ch©n cho·i; trªn mÆt vµ tang trang trÝ v¨n h×nh
b«ng lóa, vßng trßn ®ång t©m, v¨n h×nh chim c¸ch ®iÖu, song còng ®· xuÊt hiÖn
mét sè yÕu tè muén nh− mÆt trèng chêm ra khái tang, xuÊt hiÖn cãc dÑt m«ng
trang trÝ håi v¨n. Cã nhiÒu kh¶ n¨ng trèng An Thµnh thuéc lo¹i §«ng S¬n
muén. HiÖn nay trèng l−u t¹i B¶o tµng tØnh Gia Lai. ViÖc ph¸t hiÖn trèng §«ng
S¬n gãp phÇn minh chøng cho mèi quan hÖ gi÷a c¸c céng ®ång c− d©n cæ T©y
Nguyªn víi trung t©m v¨n ho¸ §«ng S¬n tõ thêi xa x−a.
- Trèng ®ång trªn ®Êt §¨k L¨k vµ §¨k N«ng hiÖn cã ë B¶o tµng lµ 6 trèng.
§ã lµ : 1/. Trèng Phó Xu©n I, 2/. Trèng Phó Xu©n II (2 trèng nµy óp vµo nhau, cïng
t×m thÊy mét chç ë N«ng tr−êng Cµ phª 49, x· Phó Xu©n, huyÖn Kr«ng N¨ng, thuéc
lo¹i I HÐger. 3/.Trèng Ea Riªng t×m thÊy ë th«n 13, x· Ea Riªng, huyÖn Ma D'r¨k,
thuéc lo¹i I HÐger. 4/. Trèng Ea Pal, ë huyÖn Ea Kar, trèng lo¹i I HÐger. 5/. Trèng
Kr«ng Pak, thuéc lo¹i I HÐger. 6/. Trèng Kr«ng Na, huyÖn B¶n §«n, lo¹i II HÐger.
Nh×n chung, c¶ 6 trèng ®Òu cã kÝch th−íc lín, bÞ vì n¸t nhiÒu, chØ cßn l¹i
phÇn mÆt. NhiÒu chiÕc phÇn mÆt bÞ nøt hoÆc bÞ c−a mÊt cãc, hoa v¨n mê; tang,
th©n vµ ch©n hÇu nh− bÞ g·y n¸t, rÊt khã kh«i phôc. May l¾m chØ phôc chÕ ®−îc
d¸ng mét hai chiÕc. D−íi ®©y xin m« t¶ c¸c trèng ®ång nãi trªn.
- Trèng Phó Xu©n I, Ký hiÖu BT§L 6105-KL 431 (672), do «ng
NguyÔn Sü B¶y ph¸t hiÖn ë x· Phó Xu©n, huyÖn Kr«ng N¨ng, ngµy 9-4-1997.
Trèng ch«n óp, trong lµ trèng Phó Xu©n II. Trèng vì thµnh nhiÒu m¶nh. Hoa
v¨n mßn mê. Trèng cao 54,00cm (phÇn cßn l¹i), ®−êng kÝnh mÆt 77,50cm. MÆt
trèng chêm khái tang, gi÷a cã sao 12 c¸nh thon, tíi chØ giíi h¹n. Xen gi÷a c¸c
c¸nh lµ h×nh ch÷ "V" lång. MÆt cã 9 vßng hoa v¨n (tõ trong ra): Vßng 1: Ch÷
"N" gÊp khóc, ®Öm gi÷a lµ 2 h×nh tam gi¸c. C¸c vßng 2 vµ 8 : Vßng trßn cã
203
chÊm gi÷a. C¸c vßng 3, 7 vµ 9: C¸c v¹ch ng¾n song song. Vßng 4: Nh÷ng
®−êng gÊp khóc t¹o thµnh h×nh thoi n»m liªn hoµn. Vßng 5: H×nh ng−êi ho¸
trang l«ng chim c¸ch ®iÖu cê bay. Vßng 6: Cã 16 chim má dµi, th©n dµi, ®u«i
dµi, ®Çu cã mµo bay ng−îc kim ®ång hå. Chim bè côc cÆp ®«i: má con sau
chêm lªn phÇn ®u«i con tr−íc. MÆt cßn 3 khèi t−îng cãc: 3 ch©n, th©n mËp, m¾t
låi, th©n cã c¸c ®−êng v¹ch ng¾n, m«ng cã vµnh xo¾y, ®Çu h−íng ng−îc chiÒu
kim ®ång hå. Tang cã 3 vµnh hoa v¨n: C¸c vµnh 1 vµ 3: V¹ch ng¾n song song.
Vµnh 2: Vßng trßn cã chÊm gi÷a. Th©n cã 4 vµnh hoa v¨n: Vµnh 1: Cßn nhËn
®−îc 2 khung ch÷ nhËt ®øng trang trÝ gièng nhau: 2 cét hoa v¨n v¹ch chÐo song
song, ®Öm gi÷a lµ hµng vßng trßn cã chÊm gi÷a. C¸c vµnh 2 vµ 4: C¸c v¹ch
ng¾n song song. Vµnh 3: Vßng trßn cã chÊm gi÷a. Trèng cã 2 ®«i quai kÐp h×nh
dÊu hái, trang trÝ v¨n thõng tÕt.
- Trèng Phó Xu©n II , Ký hiÖu BT§L 6106 -KL 432 (672). Ph¸t hiÖn
gièng trèng Phó Xu©n I. Trèng vì thµnh nhiÒu m¶nh; mÆt rêi khái tang. Trèng
cao 38,00cm, ®−êng kÝnh mÆt 67,50cm, ®−êng kÝnh ch©n 68,50cm. MÆt trèng
chêm khái tang, u t©m trèng h¬i næi cao, cã sao 10 c¸nh thon, nhän, tíi chØ giíi
h¹n. Xen gi÷a c¸c c¸nh sao lµ h×nh ch÷ "V" lång. MÆt cã 8 vßng hoa v¨n: Vßng
1: Hoa v¨n mßn mê. C¸c vßng 2 vµ 7: Vßng trßn cã chÊm gi÷a. C¸c vßng 3, 6
vµ 8: C¸c v¹ch ng¾n song song. Vßng 4: H×nh ng−êi ho¸ trang l«ng chim c¸ch
®iÖu cê bay. Vßng 5: Cã 8 chim má dµi, th©n dµi, ®u«i dµi, ®Çu cã mµo, ®ang
x¶i c¸nh bay ng−îc chiÒu kim ®ång hå. Th©n cã 3 vµnh hoa v¨n: C¸c vßng 1 vµ
3: C¸c v¹ch ng¾n song song. Vßng 2: Vßng trßn cã chÊm gi÷a. Ch©n kh«ng
trang trÝ hoa v¨n. Tang ph×nh, ch©n h¬i cho·i. Cã 2 ®«i quai kÐp h×nh dÊu hái.
- Trèng Ea Riªng, ký hiÖu BT§L 6103 - KL 429 (870), do «ng Lª Xu©n
Nam ph¸t hiÖn ë x· Ea Riªng, huyÖn M’Dr¨k, ngµy 22-4-1996. Trèng vì chØ
cßn mÆt cong vªnh, ®−êng kÝnh 61,00cm. MÆt chêm khái tang, cã sao 12 c¸nh
thon, nhän vµ tíi chØ giíi h¹n. Xen gi÷a c¸c c¸nh sao lµ ho¹ tiÕt l«ng c«ng. MÆt
trèng cã 8 vßng hoa v¨n: Vßng 1: Nh÷ng ®−êng gÊp khóc t¹o thµnh ch÷ N gÊp
khóc, ®Öm gi÷a lµ 2 h×nh tam gi¸c. C¸c vßng 2, 3 vµ 7 : Vßng trßn tiÕp tuyÕn cã
chÊm gi÷a. C¸c vßng 4, 6 vµ 8: C¸c v¹ch ng¾n song song. Vßng 5: Mßn mê.
Trèng cßn 2 ®«i quai kÐp h×nh dÊu hái trang trÝ v¨n thõng tÕt.
- Trèng Ea P¨n, ký hiÖu BT§L 2936-KL 412 (866), do TrÇn Quèc Ho¸
ph¸t hiÖn ë x· Ea P¨n, huyÖn Ea Kar, ngµy 20-7-1996. Trèng vì thµnh nhiÒu
m¶nh, ®−îc ch«n ngöa, trong lßng cã x−¬ng, r¨ng ng−êi (?), m¶nh vßng tay
b»ng ®ång, 8 viªn gèm nhá vµ 3 ph¸c vËt ®¸. Trèng cao 42,00cm, ®−êng kÝnh
mÆt 76,50cm. MÆt chêm khái tang, cã sao 12 c¸nh mËp, nhän vµ tíi ®óng chØ
giíi h¹n. Xen gi÷a c¸c c¸nh sao lµ h×nh ch÷ V lång. MÆt cã 8 vßng hoa v¨n:
Vßng 1: Nh÷ng ®−êng gÊp khóc t¹o thµnh ch÷ N, ®Öm gi÷a lµ 2 h×nh tam gi¸c.
C¸c vßng 2 vµ 7 : Vßng trßn cã chÊm gi÷a. C¸c vßng 3, 6 vµ 8: C¸c v¹ch ng¾n
song song. Vßng 4: H×nh ng−êi ho¸ trang l«ng chim c¸ch ®iÖu cê bay. Vßng
5: Cã 6 chim má dµi, th©n dµi, ®u«i dµi, ®Çu cã mµo, bay ng−îc chiÒu kim
®ång hå. MÆt cã 4 khèi t−îng cãc 4 ch©n, th©n dµi vµ bÌ, trªn cã nh÷ng ®−êng
chØ næi, m«ng cã c¸c vßng xo¾y. Tang cã 1 vµnh hoa v¨n c¸c v¹ch ng¾n song

204
song. Th©n trèng cã 4 vµnh hoa v¨n: Vµnh 1: Khung ch÷ nhËt ®øng trang trÝ 2
cét nh÷ng v¹ch ng¾n song song, ph©n c¸ch gi÷a chóng lµ 1 cét h×nh vßng trßn
cã chÊm gi÷a. Kh«ng râ sè khung ch÷ nhËt v× th©n trèng bÞ vì. C¸c vµnh 2 vµ
4: C¸c v¹ch ng¾n song song. Vµnh 3: Vßng trßn cã chÊm gi÷a. Trèng cßn 2
®«i quai kÐp h×nh dÊu hái, kh«ng hoa v¨n, cã 2 lç thñng ë gi÷a quai.
- Trèng Kr«ng Na (Bu«n §«n), BT§L 512/ KL163 (356), ph¸t hiÖn
ngÉu nhiªn ë Bu«n §«n, x· Kr«ng Na, huyÖn Bu«n §«n (tr−íc lµ Ea Sóp).
Trèng chØ cßn mÆt, ®−êng kÝnh 59,00cm. MÆt chêm khái tang 2,8cm, u t©m
trèng lâm, cã sao 12 c¸nh m¶nh, ®Çu nhän vµ tíi ®óng chØ giíi h¹n. MÆt cã
17 vßng hoa v¨n: C¸c vßng 1, 2, 7 vµ 13: Hoa nhá nhiÒu c¸nh, nhôy lµ vßng
trßn cã chÊm næi. C¸c vßng 3, 8 vµ 14: C¸c v¹ch ng¾n song song. 4, 9 vµ 15:
C¸c h×nh thoi nhá trong cã chÊm næi xen nhau. C¸c vßng 5 vµ 12: Chim ®øng
liÒn xÝt nhau ®Çu quay ra r×a trèng. Vßng 7: Hoa 7 c¸nh ®Çu trßn, trªn c¸nh
cã chÊm næi, nhuþ hoa lµ vßng trßn cã chÊm næi ë gi÷a. C¸c vßng 10 vµ 11:
Trang trÝ theo bè côc: 3 h×nh bÇu dôc lång, 3 h×nh chim má ng¾n, ®u«i ng¾n,
kh«ng cã c¸nh ®øng h−íng ng−îc chiÒu kim ®ång hå. Ph©n c¸ch gi÷a mçi
h×nh l¹i cã 1 b«ng hoa 7 c¸nh trßn (do 7 vßng trßn nhá t¹o thµnh) nhuþ hoa
còng lµ 1 vßng trßn. Vßng 16: Hoa v¨n qu¸ mßn mê. Vßng 17: Cã 4 côm hoa
7 c¸nh trßn, trªn c¸nh hoa cã chÊm næi, nhôy lµ vßng trßn cã chÊm. Mçi côm
gåm 3 hoa ®−îc bè côc ®èi xøng nhau. Tang trèng 3 vµnh hoa v¨n: Vµnh 1:
Gièng vßng 1, 2, 7 vµ 13 cña mÆt. Vµnh 2: Gièng vßng 4, 9 vµ 15 cña mÆt.
Vµnh 3: Gièng vßng 3, 8 vµ 14 cña mÆt. Th©n, ch©n vµ quai trèng kh«ng cßn.
- Trèng Ea Kªnh, do anh TrÇn Minh ph¸t hiÖn ngÉu nhiªn khi ®µo ®Êt
trång cµ phª trong rÉy nhµ m×nh ë th«n T©n LËp, x· Ea Kªnh, huyÖn Kr«ng
P¸ch. Trong hè ®Êt ®µo t×m thÊy trèng cã mét sè m¶nh gèm th«, cïng niªn ®¹i.
Míi ®©y, TrÇn Quý ThÞnh vµ TrÞnh Sinh cã th«ng b¸o vÒ trèng ®ång t×m
thÊy ë huyÖn Kr«ng P¸ch (TrÇn Quý ThÞnh vµ TrÞnh Sinh 2000: 310-311). C¸c
t¸c gi¶ cho biÕt: Trèng Ea Kªnh cã ®−êng kÝnh 78,5cm. MÆt chêm khái tang
2,8cm, u t©m trèng lâm, cã sao 12 c¸nh m¶nh, ®Çu nhän vµ tíi ®óng chØ giíi
h¹n. Xung quanh r×a mÆt trèng cã 4 khèi t−îng cãc ®óc næi, g¾n vµo sau, ®Çu
t−îng cãc quay ng−îc chiÒu kim ®ång hå. Th©n trèng cao 49,0cm. Theo c¸c t¸c
gi¶ ®©y lµ trèng §«ng S¬n.
Ngoµi 6 trèng trªn, ë cßn 1 trèng n÷a - trèng MDr¨k, hiÖn ®ang l−u gi÷
t¹i b¶o tµng tØnh Phó Yªn. §©y còng lµ trèng §«ng S¬n muén.
Nh×n chung, §¨k L¨k lµ tØnh t×m thÊy nhiÒu trèng ®ång, trong ®ã cã
trèng §«ng S¬n. Trong trèng cã x−¬ng ng−êi, r×u ®¸ vµ gèm. §iÒu nµy cho thÊy
trèng ®· ®−îc sö dông kh¸ sím ë ®©y vµ ®ã lµ kÕt qu¶ cña mèi quan hÖ v¨n ho¸
xa x−a gi÷a c¸c téc ng−êi ViÖt (®ång b»ng) vµ c¸c téc ng−êi Th−îng (cao
nguyªn).
- Trèng ®ång L©m §ång lµ do c¸c con chiªn trong gi¸o xø L©m §ång t×m
®−îc ë L©m §ång vµ trao tÆng cho nhµ thê. Trèng cßn kh¸ nguyªn vÑn. Trèng
cao 35,0cm, ®−êng kÝnh mÆt 40,0cm. MÆt trèng cã sao 11 c¸nh; c¸c vßng hoa
205
v¨n kh¸ mê, chØ nhËn ra c¸c vßng hoa v¨n v¹ch ng¾n song song, vßng trßn tiÕp
tuyÕn cã chÊm gi÷a. MÆt trèng kh«ng t−îng cãc. Tang cã 3 vµnh hoa v¨n. Hai
vµnh hoa v¨n cã c¸c v¹ch ng¾n song song kÑp lÊy mét cµnh hoa v¨n vßng trßn
tiÕp tuyÕn cã chÊm gi÷a. Th©n cã 6 côm hoa v¨n c¸ch ®Òu nhau. Mçi côm gåm
2 h×nh ch÷ nhËt ®øng cã v¹ch ngang song song. Hai h×nh ch÷ nhËt nµy kÑp lÊy
mét b¨ng hoa v¨n vßng trßn ®ång t©m tiÕp tuyÕn cã chÊm gi÷a. Ch©n trèng ®Ó
tr¬n. Trèng cã 2 ®«i quai kÐp h×nh dÊu hái, trang trÝ v¨n thõng tÕt. Trèng thuéc
lo¹i I HÐger hay trèng §«ng S¬n.
4. NhËn xÐt chung vÒ thêi ®¹i kim khÝ T©y Nguyªn.
Nh×n chung ®å ®ång vµ ®å s¾t T©y Nguyªn thu thËp ®−îc cho ®Õn nay
cßn ch−a nhiÒu, phÇn lín lµ ph¸t hiÖn ngÉu nhiªn vµ thêi gian kh¶o s¸t ch−a kü,
nªn xin nªu lªn mét vµi nhËn xÐt s¬ bé mang tÝnh gi¶ thiÕt c«ng t¸c.
Trèng ®ång t×m thÊy ë hÇu kh¾p c¸c tØnh T©y Nguyªn, chiÕm sè l−îng
nhiÒu nhÊt lµ trèng §«ng S¬n. Trèng §¨k Glao, trèng thÞ x· Kon Tum (Kon
Tum), trèng An Thµnh (Gia Lai), trèng §µ L¹t (L©m §ång). §Æc biÖt ë §¨k
L¨k t×m thÊy rÊt nhiÒu trèng §«ng S¬n, tiªu biÓu lµ trèng: Phó Xu©n I, Phó
Xu©n II, Ea Kriªng; Ea Pal, Kr«ng P¾k, Kr«ng Na, Madr¨k, T©n Thµnh…Trong
®ã cã trèng sö dông ch«n ng−êi, cßn x−¬ng trong trèng nh− trèng Ea Kriªng vµ
míi ®©y lµ trèng T©n Thµnh, x· Hoµ An, Kr«ng P¸ch (§¨k L¨k) trong trèng cã
di cèt ng−êi ch«n cïng h¹t chuçi, khuyªn tai, vßng ®ång vµ r¨ng lîn (NguyÔn
L©n C−êng 2006). C¸c trèng §«ng S¬n ë ®©y th−êng cã d¸ng trèng thÊp, tang
ph×nh, th©n th¼ng, ch©n cho·i; trªn mÆt vµ tang trang trÝ v¨n h×nh b«ng lóa,
vßng trßn ®ång t©m, v¨n h×nh chim c¸ch ®iÖu. Tuy nhiªn, ë c¸c trèng nµy ®·
xuÊt hiÖn mét sè yÕu tè muén nh− mÆt trèng chêm ra khái tang, cãc th©n dÑt,
m«ng cãc trang trÝ håi v¨n. ViÖc ph¸t hiÖn trèng §«ng S¬n gãp phÇn minh
chøng cho mèi quan hÖ gi÷a c¸c céng ®ång c− d©n cæ T©y Nguyªn víi trung
t©m v¨n ho¸ §«ng S¬n tõ thêi xa x−a. Cã ý kiÕn xem ®©y lµ kÕt qu¶ c¸c cuéc di
c− lín cña c− d©n v¨n ho¸ §«ng S¬n vµo c¸c tØnh cao nguyªn (DiÖp §×nh Hoa
2004: 106).
Bé ®µn ®¸ Ndut Lieng Krak gåm 11 phiÕn ®¸ do G. Condominas s−u tÇm
vµo n¨m 1949, ë Ndut Lieng Krak (§¨k L¨k), råi ®−a vÒ Ph¸p tr−ng bµy
(Condominas 1952, 1959). Nh÷ng thanh ®µn nµy ®−îc lµm tõ ®¸ sõng
(cornÐenne) d¹ng phiÕn biÕn chÊt (schiste mÐta-morphique); ®−îc ghÌ ®Ïo lín,
råi tu chØnh nhá, t¹o h×nh khèi gÇn ch÷ nhËt, chiÒu dµi tõ 65 ®Õn 101,7cm, réng
tõ 10,6cm ®Õn 15,85cm, dµy tõ 2,4cm ®Õn 6,5cm. G. Codominas cho r»ng, niªn
®¹i bé ®µn ®¸ nµy cã tuæi 8.000 - 10.000 n¨m BP. ViÖc x¸c ®Þnh niªn ®¹i nµy
cña G. Condominas kh«ng ®−îc c¸c nhµ tiÒn sö häc vµ ©m nh¹c thêi ®ã t¸n
thµnh. Míi ®©y, dùa vµo niªn ®¹i C14 cho nh÷ng thanh ®µn ®¸ t−¬ng tù nh− vËy
ë B×nh §a (§ång Nai) lµ 3.180 ± 50 n¨m BP., Lª Xu©n DiÖm cho r»ng, bé ®µn
®¸ Ndut Lieng Krak cã tuæi kho¶ng 3.000 n¨m c¸ch ngµy nay (Lª Xu©n DiÖm
1985:11). §Õn nay, riªng T©y Nguyªn ®· t×m thÊy 3 bé ®µn ®¸ n÷a, trong ®ã 1 ë

206
§¨k L¨k vµ 2 ë L©m §ång. §©y lµ ®¸ kªu hay nh¹c cô, cã tuæi thêi ®¹i kim khÝ
hay hiÖn ®¹i cßn cÇn nghiªn cøu thªm.
NhËn thøc lín nhÊt vÒ thêi ®¹i kim khÝ T©y Nguyªn lµ sù tån t¹i mét
trung t©m luyÖn kim ®óc ®ång ë B¾c T©y Nguyªn, ë ®ã cã sù giao l−u kü thuËt
víi trung t©m luyÖn kim §«ng S¬n. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao diÖn m¹o ®å
®ång B¾c T©y Nguyªn l¹i mang ®Ëm yÕu tè §«ng S¬n nói hay §«ng S¬n muén.
Trong khi ®ã, nh÷ng céng ®ång c− d©n cïng thêi ë Nam T©y Nguyªn l¹i ®Èy
m¹nh giao l−u trao ®æi trèng ®ång víi c− d©n §«ng S¬n vµ sö dông trèng ®ång
lµm quan tµi. Râ rµng, b−íc vµo thêi ®¹i kim khÝ, møc ®é ph¸t triÓn kh«ng ®Òu
trªn toµn T©y Nguyªn trë nªn s©u s¾c h¬n. Nh÷ng kÕt cÊu céng ®ång c− d©n
thêi nµy hÇu nh− b¾t ®Çu láng lÎo h¬n; nh÷ng bÕp nhá, gia ®×nh nhá lµ chñ yÕu.
Trong c¸c di chØ ë lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng, mé t¸ng kh«ng ch«n vµo n¬i c−
tró, cã nghÜa ®Þa riªng; ®å vËt ch«n theo lµ ®å s¾t, m· n·o, thuû tinh vµ ®Æc biÖt
lµ gèm h×nh con tiÖn, trang trÝ v¨n in Ên vµ t« ¸nh ch× nh− ®· thÊy ë mé t¸ng
Th«n Ba (Diªn B×nh), Th«n N¨m (Kroong) vïng lßng hå thuû ®iÖn Plei Kr«ng.
§iÒu cÇn l−u ý lµ, ch−a hÒ thÊy mét dÊu hiÖu v¨n ho¸ H¸n nµo trªn ®Êt T©y
Nguyªn.
Víi nh÷ng ph¸t hiÖn, nghiªn cøu b−íc ®Çu vÒ kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y
Nguyªn, ®· ®Õn lóc chóng ta cÇn thay ®æi c¸ch nh×n nhËn vÒ mét T©y Nguyªn
miÒn Th−îng. Ph¶i thõa nhËn r»ng, ®©y lµ mét vïng ®Êt sím cã sù khai ph¸ cña
con ng−êi vµ trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸, ®©y còng lµ vïng ®Êt ®Çy n¨ng
®éng, s¸ng t¹o vµ cã mèi giao l−u réng më víi khu vùc chung quanh. Trong
mçi chÆng ®−êng ph¸t triÓn mang tÝnh ®ét ph¸, ®Òu cã dÊu Ên râ nÐt cña c¸c nÒn
v¨n ho¸ tiÒn sö cña c− d©n ë miÒn B¾c vµ miÒn Trung ViÖt Nam.

IV. vμi nÐt vÒ c¸c di tÝch Kh¶o cæ häc

s¬ sö vμ lÞch sö t©y nguyªn

Kh¶o cæ häc s¬ sö vµ lÞch sö cã vÞ trÝ rÊt quan träng trong viÖc nghiªn
cøu lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c quèc gia cæ ®¹i ë ViÖt Nam. C¸c lo¹i
h×nh di tÝch giai ®o¹n nµy kh¸ phong phó nh− ®×nh, chïa, ®Òn, miÕu, thµnh
qu¸ch, mé t¸ng; c¸c di tÝch kiÕn tróc Champa, gèm sø...
§èi víi T©y Nguyªn, nh÷ng di tÝch kh¶o cæ häc giai ®o¹n nµy hiÖn biÕt
ch−a nhiÒu vµ còng ch−a ®−îc ®Çu t− ®iÒu tra, khai quËt vµ nghiªn cøu toµn
diÖn. VÒ niªn ®¹i, c¸c di tÝch kh¶o cæ häc s¬ sö vµ lÞch sö T©y Nguyªn chñ yÕu
n»m trong khung niªn ®¹i tõ ®Çu C«ng nguyªn cho ®Õn thÕ kû XIX. C¸c lo¹i
h×nh tiªu biÓu lµ c¸c vÕt tÝch kiÕn tróc t«n gi¸o, vÕt tÝch v¨n ho¸ Champa, c¸c
lo¹i mé t¸ng, c¸c thµnh luü vµ c¸c di tÝch kh¸c. D−íi ®©y lµ nh÷ng nhËn thøc
chung nhÊt vÒ c¸c lo¹i di tÝch ®ã.

207
 1. C¸c di tÝch v¨n ho¸ - kiÕn tróc ë C¸t Tiªn
Mét trong nh÷ng thµnh tùu quan träng nhÊt cña kh¶o cæ häc T©y
Nguyªn lµ ph¸t hiÖn khu di tÝch ®Òn th¸p C¸t Tiªn (L©m §ång). Khu di tÝch
nµy ph©n bè dµi trªn 15km thuéc c¸c x· Qu¶ng Ng·i, §øc Phæ vµ Gia ViÔn.
KÕt qu¶ nhiÒu lÇn khai quËt cho thÊy, c¸c di tÝch ®Òn th¸p ë ®©y ®−îc
x©y b»ng g¹ch, cã cöa chÝnh vµ c¸c cöa gi¶ lµm b»ng ®¸ xanh; trong th¸p t×m
thÊy t−îng GanÐsa, t−îng tu sÜ, Yony, Liga, ®Üa ®ång, b×nh, vß, b¸t, Êm, nh÷ng
l¸ vµng trang trÝ h×nh c¸c vÞ thÇn Bµ La M«n gi¸o. §©y lµ khu ®Òn th¸p cña Bµ
La M«n gi¸o, niªn ®¹i, chñ nh©n cña c¸c ®Òn th¸p nµy hiÖn ®ang th¶o luËn.
Míi ®©y, mét dù ¸n §iÒu tra c¬ b¶n vµ khai quËt kh¶o cæ häc C¸t Tiªn
(L©m §ång) (2002-2004) cña tËp thÓ c¸n bé Ban Kh¶o cæ, ViÖn KHXH vïng
Nam Bé, do TS. §µo Linh C«n lµm chñ nhiÖm ®· hoµn thµnh xuÊt s¾c, vµ ®−a ra
mét sè nhËn thøc míi 112 d−íi ®©y:
- VÒ niªn ®¹i cña khu di tÝch C¸t Tiªn: Cho ®Õn nay ®· cã mét sè mÉu
than tro ®−îc ph©n tÝch niªn ®¹i tuyÖt ®èi b»ng ph−¬ng ph¸p C14. Cã mét vµi
mÉu khi xÎ lµm 2 vµ ph©n tÝch ë 2 phßng thÝ nghiÖm lµ ViÖn Kh¶o cæ häc vµ
Trung t©m Kü thuËt h¹t nh©n Tp. Hå ChÝ Minh l¹i cho kÕt qu¶ kh¸c nhau,
chªnh nhau tõ 180 ®Õn 360 n¨m. Trong ®ã, tuæi c¸c mÉu cña ViÖn Kh¶o cæ häc
th−êng lµ sím h¬n so víi t− liÖu thùc ®Þa.
Nh÷ng ng−êi chñ tr× khai quËt cho r»ng, niªn ®¹i C14 chØ lµ tham kh¶o,
mµ chñ yÕu ph¶i dùa vµo diÔn biÕn di vËt. C¸c t¸c gi¶ cho rµng, khu di tÝch C¸t
Tiªn cã thÓ kÐo dµi tõ thÕ kû IV ®Õn hÕt thÕ kû XI. Qu¸ tr×nh ®ã ®−îc ph¸t triÓn
qua 2 giai ®o¹n: Giai ®o¹n sím ®Æc tr−ng lµ di tÝch c− tró vµ mé t¸ng, niªn ®¹i
tõ thÕ kü IV ®Õn thÕ kû VI. Giai ®o¹n muén niªn ®¹i tõ thÕ kû VII ®Õn thÕ kû
XI, t−¬ng øng víi thêi HËu ãc Eo ë ®ång b»ng Nam Bé vµ thêi kú ph¸t triÓn
cña Chiªm Thµnh vÒ phÝa nam.
- VÒ ph¹m vi vµ tÝnh chÊt khu di tÝch C¸t Tiªn: Khu di tÝch nµy kh¸ réng,
kÐo dµi hµng chôc kilomet däc l−u vùc s«ng §ång Nai, trªn ®Êt §¹ TÎh, C¸t
Tiªn (L©m §ång), T©n Phó (§ång Nai), Bï §¨ng (B×nh Ph−íc), nh−ng tËp
trung nhÊt vÉn lµ ë x· Qu¶ng Ng·i (C¸t Tiªn), víi nhiÒu lo¹i h×nh di tÝch kh¸c
nhau, cã qui m« lín nhá kh¸c nhau. B−íc ®Çu cã thÓ nhËn thÊy ë ®©y cã c¸c
lo¹i di tÝch thê phông nh−: ®Òn th¸p, ®Òn thê, ®µi thê; c¸c ®−êng dÉn n−íc ®Õn
c¸c lo¹i h×nh mé t¸ng. Bªn c¹nh ®ã, cßn cã c¸c lo¹i vÕt tÝch c− tró, c¸c lß nung
gèm thñ c«ng phôc vô cho viÖc x©y dùng, c¸c khu mé t¸ng.
Nh−ng næi bËt nhÊt vÉn lµ c¸c vÕt tÝch mét trung t©m t«n gi¸o, hay th¸nh
®Þa cña mét quèc gia, mét céng ®ång c− d©n cæ ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cao. T«n
gi¸o Êy ®· chÞu ¶nh h−ëng cña Ên §é gi¸o, cã mèi quan hÖ víi c− d©n v¨n ho¸
ãc Eo ë miÒn §«ng Nam Bé vµ v¨n ho¸ Champa ë miÒn Trung.
112
§µo Linh C«n. B¸o c¸o kÕt qu¶ thùc hiÖn dù ¸n §iÒu tra c¬ b¶n vµ khai quËt kh¶o cæ häc
C¸t Tiªn (L©m §ång) (2002-2004). ®Ò tµi ViÖn KHXH ViÖt Nam.
208
 - VÒ chñ nh©n khu di tÝch C¸t Tiªn hiÖn cßn mét sè ý kiÕn kh¸c nhau.
Chung quy l¹i cã nh÷ng gi¶ thiÕt ®¸ng chó ý sau ®©y:
1. Quèc gia cæ Kattigara - KhuËt §« kÒn - C¸t Tiªn
Dùa vµo tµi liÖu cña mét nhµ ®Þa lý Hy L¹p thêi cæ lµ Ptolemy (thÕ kû II),
«ng nµy cho biÕt lµ cã mét mét nhµ n−íc cæ ë ViÔn §«ng, gi÷a vÞnh Th¸i Lan
vµ BiÓn §«ng ngµy nay lµ Kattigara. Chu Ng« lµ mét quèc gia nhá ë vïng
Qu¶ng TrÞ - Qu¶ng B×nh hiÖn nay. Quèc gia nµy bÞ nhµ H¸n ®µn ¸p ®· di d©n
vµo phÝa nam lËp quèc gia míi, quèc gia Êy gäi lµ KhuÊt §« KiÒn. Cã ng−êi
cho r»ng KhuÊt §« KÒn chÝnh lµ Kattigara.
Dùa vµo vÞ trÝ vµ miªu t¶ ph−¬ng vÞ cña Kattigara, cã gi¶ thiÕt cho r»ng
Kattigara n»m ë kho¶ng gi÷a Phan Rang vµ Bµ RÞa - Vòng Tµu ngµy nay, tøc
vïng ph©n bè Oc Eo, C¹nh §Òn, U Minh. Tõ ®ã cã ý kiÕn ®Æt gi¶ thiÕt mèi
quan hÖ Kattigara - KhuÊt §« KÒn - C¸t Tiªn trong lÞch sö.
2. Ch©u Panduranga - C¸t Tiªn
Trªn b¶n ®å Giao Ch©u, Champa vµ Phï Nam håi thÕ kû IV do NguyÔn
§×nh §Çu c«ng bè, th× ch©u Panduranga ë cùc nam Trung bé thuéc c¸c tØnh
Ninh ThuËn vµ B×nh ThuËn ngµy nay. Dùa vµo tµi liÖu Le Royaune de Champa,
do G.MaspÐro c«ng bè t¹i Paris vµo n¨m 1928, th× khu di tÝch C¸t Tiªn n»m
trong ®Þa bµn cña Panduranga.
Vµo ®Çu C«ng nguyªn, Panduranga lµ vïng ®Êt träng yÕu n»m kÑp gi÷a
2 quèc gia L©m Êp vµ Phï Nam. C¶ 2 quèc gia nµy ®Òu muèn s¸t nhËp
Panduranga vµo l·nh thæ cña m×nh. M·i tíi thÕ kû III - VI, th× Panduranga ph¶i
phô thuéc vµo Phï Nam.
Nh−ng gi÷a thÕ kû VI vµ ®Çu VII, Phï Nam bÞ Ch©n L¹p ®¸nh b¹i. Mét
sè hoµng th©n quèc thÝch vµ quý téc Phï Nam ch¹y vµo Panduranga l¸nh n¹n vµ
chê ngµy phôc h−ng. Lóc bÊy giê, Panduranga ®ãng vai trß thuéc quèc vµ chÞu
cèng n¹p cho L©m Êp, cßn ®èi víi Phï Nam lµ c¨n cø ®Þa cuèi cïng.
Sau nµy, t¹i Panduranga ®· dùng nªn mét v−¬ng triÒu lín thèng trÞ toµn
câi Hoµn V−¬ng, víi 5 ®êi vua, tån t¹i h¬n mét tr¨m n¨m (758 - 859) vµ còng
®· nhiÒu lÇn ®¸nh b¹i ®−îc qu©n Ch©n L¹p. §Õn ®êi vua Hoµn V−¬ng
Indravarman ®· dêi kinh vÒ Indrapura (Trµ KiÖu) víi quèc hiÖu míi lµ Chiªm
Thµnh. Nh− vËy, víi Chiªm Thµnh, Panduranga cã c«ng më n−íc vµ kiÕn lËp
kinh ®« míi.
Trong v−¬ng quèc Champa, Panduranga lu«n gi÷ vÞ trÝ ®Æc biÖt. C¸c vua
Champa th−êng dïng ®Êt nµy lµm ®Êt tÊn phong th¸i tö. Vµ, v× vËy Panduranga
®−îc coi lµ phã v−¬ng, cã quyÒn th«ng sø víi bªn ngoµi. Th©m ý cña c¸c vua
Champa lµ muèn c¸c vÞ vua ë ch©u nµy kh«ng c¸t cø. Tuy nhiªn, Panduranga
®«i khi còng cö mét sè hµo kiÖt lªn lµm vua, ®èi ®Çu víi triÒu ®×nh ph−¬ng B¾c.
Bëi vËy, ®Õn thÕ kû XI vua Champa lµ Paramecvaravarman ®· tiÕn qu©n vµo
Panduranga vµ chinh phôc v−¬ng triÒu nµy (n¨m 1050 s.CN).

209
 Nh÷ng niªn ®¹i C14 ë khu di tÝch C¸t Tiªn cho thÊy, c¸c di tÝch ë ®©y
tån t¹i trong khung thêi gian tõ thÕ kû IV ®Õn XI s.CN, t−¬ng øng vÒ ®Þa bµn vµ
thêi gian h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ suy vong cña Panduranga (thÕ kû III - XI
s.CN) lµ cã c¬ së.
§ã lµ vÒ khung thêi gian, cßn vÒ v¨n ho¸ kiÕn tróc, ng−êi ta nhËn thÊy
c¸c tµi liÖu kh¶o cæ thu ®−îc trong khu di tÝch kiÕn tróc C¸t Tiªn cã nÐt gÇn gòi
víi kiÕn tróc Champa vµ ãc Eo - hËu ãc Eo.
VÒ kiÕn tróc mé t¸ng còng vËy. CÊu tróc g¹ch x©y trong lßng ®Òn th¸p ë
gß 1A, 2A vµ 6A C¸t Tiªn lµ nh÷ng khèi trô vu«ng ¨n th«ng tõ ®¸y lªn mÆt
lßng ®Òn, t¹i gß 3 §øc Phæ cã hiÖn t−îng g¹ch xÕp h×nh tø gi¸c d−íi ®¸y, cßn ë
gß 6B d−íi ®¸y kiÕn tróc cã mét hè vu«ng ®µo s©u trong lßng ®Êt. C¸c hiÖn
t−îng ®ã rÊt gièng víi ®Òn ®µi vµ mé t¸ng ãc Eo.
Ngoµi mét sè hiÖn vËt míi l¹ chØ thÊy ë C¸t Tiªn (nh− con dÊu b»ng ®¸
kh¾c ch÷ kiÓu ch÷ ¶ RËp, hép b¹c dËp h×nh s− tö, hép b¹c vµ hép gèm h×nh
linga), t¹i ®©y ®· t×m thÊy ¸o linga (kosa) b»ng ®ång, èng ®ång cã hoa v¨n h×nh
nóm vó… mang dÊu Ên v¨n ho¸ Champa; nh÷ng di vËt b»ng ®¸, b»ng kim lo¹i
nh− linga cã dÊu trßn, t−îng ganesa, Uma, Pesani; nh÷ng chÐn nhá, b×nh cã vßi,
m¶nh cµ rµng, c¸c l¸ vµng ch¹m kh¾c h×nh ng−êi, ®éng vËt, thùc vËt… gÇn gòi
víi hiÖn vËt trong v¨n ho¸ ãc Eo.
Nh− vËy c¸c di tÝch vµ di vËt C¸t Tiªn cho biÕt vÒ mèi quan hÖ gi÷a C¸t
Tiªn víi Oc Eo vµ Panduranga - mét tiÓu v−¬ng quèc Phï Nam tr−íc khi s¸t
nhËp vµo Champa.
3. V−¬ng quèc Che M¹
Dùa vµo tµi liÖu Essai d'histoise des population montagnardes sud
Indochinoise cña Bourotte, trong cuèn ViÖt sö xø §µng trong, Phan Khoang cho
r»ng, ë kho¶ng gi÷a Chiªm thµnh vµ Ch©n l¹p (tøc gi÷a Trung Bé vµ Nam Bé
ngµy x−a cã mét tiÓu v−¬ng quèc Mäi, Êy lµ n−íc Che M¹. Ng−êi M¹ vèn ë
®ång b»ng h¹ l−u s«ng §ång Nai vµ Cöu Long, d−íi quyÒn thèng trÞ cña Phï
Nam. Nh−ng ng−êi M¹ thÝch tù do, kh«ng chÞu thuÇn phôc bëi Phï Nam, nªn
rêi bá vïng nµy tíi sinh sèng ë vïng rõng rËm, ®éng c¸t, nh÷ng ngän ®åi lÎ,
nh÷ng thung lòng lÇy léi, kÐo dµi tõ bê biÓn B×nh ThuËn tíi vïng h¹ vµ trung
l−u s«ng §ång Nai.
§Õn ®©y hä lËp tiÓu quèc, th« s¬, cã lÏ kh«ng kh¸c g× Thuû x¸ vµ Ho¶ X¸
bao nhiªu. Hä phôc tïng mét vÞ ph¸p s− coi nh− vua vËy. N−íc Che M¹ gåm
nhiÒu nh¸nh: nh¸nh Churu hay Trau, M¹, Cäp, Che Sre, Che To, K'ho, Lat. Sau
khi Ch©n L¹p thay Phï Nam th× hä thuÇn thuéc Ch©n l¹p nh−ng vÉn tù chñ.
Ph¹m vi cña Che M¹ lan réng sang t©y nam l−u vùc s«ng La Ngµ, phÝa b¾c lªn
tËn cao nguyªn Di Linh vµ Lang Biang.
Theo m« t¶ trªn th×, khu di tÝch C¸t Tiªn n»m trong khu vùc ph©n bè cña
c− d©n M¹. Cã lÏ v× thÕ mµ cã ng−êi cho r»ng chñ nh©n khu di tÝch C¸t Tiªn lµ
ng−êi M¹. Nh−ng khi xem xÐt v¨n ho¸ ë C¸t Tiªn, mäi ng−êi ®Òu thõa nhËn, ë

210
®©y nã ph¸t triÓn cao, kh«ng thua kÐm so víi Phï Nam, Ch©n L¹p vµ Champa.
Chóng l¹i cã tuæi thÕ kû IV s.CN. Mµ ë thêi ®iÓm Êy, theo c¸c nhµ d©n téc häc,
ng−êi M¹ vµ S'tiªng vÉn cßn ë miÒn §«ng Nam Bé; tr×nh ®é s¶n xuÊt cßn hÕt
søc th« s¬, tæ chøc x· héi vÉn ch−a ®¹t tíi mét quèc gia hoµn chØnh.
4/. Nguån gèc b¶n ®Þa ph¸t triÓn kÕ tiÕp tõ c¸c v¨n ho¸ t¹i chç
C¸c t¸c gi¶ cña Dù ¸n cã mét c¸ch lý gi¶i riªng vÒ chñ nh©n khu di tÝch
C¸t Tiªn. Hä cho r»ng, khu vùc nµy tõ thêi TiÒn sö ®· cã ng−êi Indonesien sinh
sèng, ®Ó l¹i v¨n ho¸ nh− BiÓn Hå (Gia Lai), Lung Leng (Kon Tum). TiÕp sau lµ
v¨n hãa cña c− d©n cæ ë di chØ Phï Mü víi tæ hîp c«ng cô ®¸, ®ång, khu«n
®óc ®ång vµ ®å gèm gièng c¸c di tÝch tiÒn sö muén s«ng §ång Nai. TiÕp nòa lµ
cña c− d©n sèng xung quanh di tÝch C¸t Tiªn, nh− ®· ph¸t hiÖn ë di tÝch Gß Ma
víi di tÝch kiÕn tróc kiÓu C¸t Tiªn vµ vÕt tÝch c− tró muén nh− vßng tay, lôc lÆc
®ång; h¹t chuçi, nhiÒu gèm sø… nh÷ng di vËt nh− vËy cßn t×m thÊy ë Xãm
Rõng (x· Qu¶ng Ng·i) vµ Léc Hoµ (X· §¹ L©y) - c¸ch C¸t Tiªn gÇn 2km; hoÆc
t×m thÊy ë Nam C¸t Tiªn, huyÖn T©n Phó, §ång Nai kh«ng chØ t×m thÊy di vËt
kiÓu Gß Ma mµ cßn gièng gèm mé §¹i lµng, §¹i Lµo vµ §¹ §ên (L©m §ång).
C¶ nh÷ng vÕt tÝch v¨n ho¸ cña c¸c téc ng−êi cËn hiÖn ®¹i c− tró ë ®©y.
VÒ c¸c mèc lÞch sö lín liªn quan ®Õn khu di tÝch C¸t Tiªn :
ThÕ kû I, II s.CN, tr−íc khi Phï Nam vµ L©m Êp xuÊt hiÖn, toµn bé nam
§«ng D−¬ng lµ n¬i c− tró cña ng−êi Indonesien. Kho¶ng thÕ kû I sCN., quèc
gia Phï Nam xuÊt hiÖn, ®Þa bµn ®ång b»ng Nam Bé, Campuchia, b¸n ®¶o
Malaya, Th¸i Lan, H¹ Lµo. Kinh ®« ®ãng ë Vyadhapura (§Æc Môc). Quèc gia
L©m Êp xuÊt hiÖn kho¶ng thÕ kû II s.CN. mµ l·nh thæ tõ Hoµnh S¬n (Qu¶ng
B×nh) ®Õn Kh¸nh Hoµ ngµy nay.
Vïng ®Öm gi÷a 2 quèc gia Êy lµ ®Êt c¸c tØnh hiÖn nay nh− Ninh ThuËn,
B×nh ThuËn, Bµ RÞa - Vòng Tµu, L©m §ång, §¨k L¨k lµ vïng ®Êt quan träng
giao th−¬ng gi÷a Qu¶ng Ch©u, Giao Ch©u vµ Phï Nam.
Vµo nh÷ng thÕ kû ®Çu C«ng nguyªn, t¹i vïng ®Êt nµy còng ®· xuÊt hiÖn
mét sè quèc gia nhá nh− Kattigara (KhuÊt §« KiÒn), Bµ L¬i (Bµ LÞ),
Panduranga… Khi Phï Nam h−¬ng thÞnh, c¸c quèc gia nµy ®Òu phô thuéc vµo
Phï Nam. D©n ë ®©y cã tr×nh ®é cao, cã mét tæ chøc nhÊt ®Þnh d−íi quyÒn cai
qu¶n cña tï tr−ëng. Vua cã thÓ do hoµng th©n quèc thÝch Phï Nam cö ®Õn.
Trong qu¸ tr×nh tån t¹i, c¸c quèc gia nµy cã quan hÖ chÆt víi céng ®ång d©n c−
ãc Eo, Ch©n L¹p, Champa.
Sang thêi cËn hiÖn ®¹i, ®©y lµ ®Þa bµn c− tró cña ng−êi M¹, S'tiªng, K'ho,
Chru, M'n«ng vèn c− tró ë ®ång b»ng Nam Bé. Hä ®Õn T©y Nguyªn tõ bao giê
vµ v× lý do nµo vÉn ch−a râ, nh−ng cã ®iÒu hä kh«ng chÊp nhËn thèng trÞ v¨n
ho¸ cña Phï Nam, còng nh− Ch©n L¹p, mµ x©y dùng ë C¸t Tiªn mét quÇn thÓ
kiÕn tróc hoµnh tr¸ng mang ®Ëm tÝn ng−ìng Ên gi¸o.
ThËt ra c− d©n b¶n ®Þa T©y Nguyªn hiÖn nay nh− ng−êi M¹ vµ c¸c téc
ng−êi kh¸c hoµn toµn xa l¹ víi Bµ La m«n gi¸o vµ PhËt gi¸o. Hä lµ nh÷ng ng−êi

211
theo tÝn ng−ìng ®a thÇn. Nh÷ng téc ng−êi nµy cã mÆt sím nhÊt còng chØ vµo thÕ
kû XVII. Gi÷a hä víi c¸c kiÕn tróc trªn kh«ng cã mèi liªn hÖ nµo. Do vËy, khã
cã thÓ xem hä lµ chñ nh©n khu di tÝch C¸t Tiªn.
Trong t×nh h×nh hiÖn nay, §µo Linh C«n vµ ®ång nghiÖp cho r»ng, vµo
®Çu C«ng nguyªn, T©y Nguyªn lµ n¬i c− tró cña ng−êi Indonesien, do ¶nh
h−ëng cña v¨n ho¸ Ên §é, hä ®· h×nh thµnh c¸c quèc gia cæ Phï Nam ë phÝa
nam, L©m Êp ë phÝa b¾c. Vïng ®Öm 2 v−¬ng quèc nµy cã mét sè n−íc nhá nh−:
Chu N¹i, Bµ LÞa (hay LÞ), Kattigara (hay KhuÊt §« KiÒn), Panduranga… trong
sè ®ã cã thÓ cã mét n−íc n»m ë vïng C¸t Tiªn. Vµo thÕ kû II - IV s.CN, khi
Phï Nam v−¬n tíi Kh¸nh Hoµ, th× c¸c n−íc nhá Êy n»m d−íi thèng trÞ cña Phï
Nam. §øng ®Çu c¸c quèc gia nhá Êy lµ hoµng th©n quèc thÝch Phï Nam.
Gi÷a thÕ kû VI - VII, Ch©n l¹p ®¸nh b¹i Phï Nam, cã lÏ hoµng th©n quèc
thÝch Phï Nam ch¹y lªn l¸nh n¹n, céng c− cïng c− d©n vïng C¸t Tiªn. Nh÷ng
ng−êi nµy chÞu ¶nh h−ëng v¨n ho¸ Oc Eo cña Phï Nam, v¨n ho¸ Champa vµ
sau n÷a lµ Ch©n L¹p. Vµ, v¨n ho¸ vïng C¸t Tiªn mang yÕu tè pha trén gi÷a c¸c
nÒn v¨n ho¸ Oc Eo - Champa - Ch©n L¹p.
2. C¸c di tÝch v¨n ho¸ Champa ë T©y Nguyªn
Nh÷ng dÊu Ên v¨n ho¸ Champa trªn ®Êt T©y Nguyªn t−¬ng ®èi ®Ëm nÐt,
kh«ng chØ ë phÝa ®«ng nam mµ c¶ vïng biªn giíi phÝa t©y cña Tæ quèc. C¸c
nhµ kh¶o cæ häc ®· t×m thÊy vÕt tÝch kiÕn tróc Champa ë B¶o Léc vµ §¬n
D−¬ng (L©m §ång); phÕ tÝch th¸p Kr«ng B«ng, th¸p Yang Prong ë x· Ea Rop,
huyÖn Ea Sóp (§¨k L¨k) do vua Jaya Sinkalarman III x©y dùng thÕ kû XIII;
phÕ tÝch th¸p Hoµ Thµnh, x· Hoµ Thµnh, huyÖn Kr«ng B«ng (§¨k L¨k); th¸p
Yang Mun ë t¶ ng¹n s«ng Kr«ng Ba, huyÖn Ayunpa (Gia Lai) vµ phÕ tÝch th¸p
ë Kon Klor ë bê s«ng §¨k Bla (thÞ x· Kon Tum).
Mét sè vÕt tÝch v¨n ho¸ Champa vµ PhËt gi¸o kh¸c còng ®−îc t×m thÊy
vµ nghiªn cøu s¬ bé ë T©y Nguyªn. §ã lµ bøc phï ®iªu mang d¸ng mét vâ
quan ë §¨k §oan, x· §¨k PÐt, huyÖn §¨k Gl©y (Kon Tum); hai bøc phï ®iªu
t−îng tu sÜ ë §¨k B»ng, huyÖn Kr«ng Pa; 1 phï ®iªu t−îng PhËt ngåi thiÒn cã
5 dßng ch÷ mÆt sau phï ®iªu, t×m thÊy trong mét phÕ tÝch th¸p Ch¨m ë huyÖn
Ayunpa (Gia Lai) cã thÓ cã niªn ®¹i thÕ kû VI-VII.
Mét sè mé t¸ng cã quy m« kh«ng lín l¾m, t×m thÊy ®©y ®ã ë T©y
Nguyªn. Nh÷ng ng«i mé nµy hÇu nh− ch−a ®−îc khai quËt, song ®Òu ®−îc c−
d©n b¶n ®Þa ë ®©y gäi lµ mé Ch¨mpa. §ã lµ mé ë Th«n Mét, x· Hoµ Thµnh,
huyÖn Kr«ng Bån; mé Th«n Hai, x· Hoµ S¬n, huyÖn Kr«ng B«ng; mé ë th«n
Trïng Hoµ, x· Ea Tiªu, huyÖn Kr«ng Anna; mét khu gåm 4 mé ë Bu«n Ea
Knuªk, x· Ea ktuar, huyÖn Kr«ng Anna.
Nh÷ng vÕt tÝch v¨n ho¸ Champa nãi trªn míi ®−îc ph¸t hiÖn, ch−a ®−îc
khai quËt. Tuy nhiªn, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu b−íc ®Çu cã thÓ nhËn ra caca
212
yÕu tè v¨n ho¸ Champa ë T©y Nguyªn ®Òu g¾n liÒn víi v¨n ho¸ ven biÓn Trung
Bé ViÖt Nam. VÒ mÆt ®Þa lý, c¸c con s«ng lín ë miÒn Trung ®Òu b¾t nguån tõ
T©y Nguyªn, lµ con ®−êng giao th«ng quan träng cho giao l−u v¨n ho¸ xu«i
ng−îi, ®ã lµ s«ng Thu Bån (Qu¶ng Nam), s«ng Trµ Khóc (Qu¶ng Ng·i), s«ng
K«n (B×nh §Þnh), s«ng Ba, s«ng §µ R»ng (Phó Yªn), s«ng C¶ (Kh¸nh Hoµ).
VÒ mÆt v¨n ho¸, c¸c dÊu Ên v¨n ho¸ Champa ë T©y Nguyªn ®· chÞu ¶nh h−ëng
nhÊt ®Þnh tõ c¸c trung t©m v¨n ho¸ Champa ë miÒn Trung nh− Simhapura
(Qu¶ng Nam), Ch¸nh lé (Qu¶ng Ng·i), Vijaya (B×nh §Þnh), Th¸p Nh¹, Thµnh
Hå (Phó Yªn), Kauthara (Kh¸nh hoµ) vµ c¶ Panduranga (Ninh ThuËn). Nh÷ng
¶nh h−ëng Êy thÓ hiÖn râ nhÊt trªn th¸p Yang Prong (§¨k L¨k) ®−îc x©y dùng
vµo cuèi thÕ kû XIII, trªn khung cöa vÉn cßn nguyªn bµi v¨n cho chóng ta biÕt
th¸p do vua Jaya Sinkalarman III x©y dùng. C¸c vÕt tÝch kiÕn tróc cßn l¹i cña
th¸p Yang Mun, Yang Rong cho biÕt chóng chÞu ¶nh h−ëng v¨n ho¸ Champa
miÒn Trung vµo kho¶ng thÕ kû XIII - XV.
ThËt ra, tr−íc ®ã, tõ kh¸ sím, kho¶ng thÕ kû VI - VII ®· cã nhiÒu phï
®iªu, t−îng Champa hoÆc ¶nh h−ëng Champa ®Õn T©y Nguyªn, mµ vÕt tÝch cña
chóng cßn thÊy ë Ayunpa (Gia Lai). Nh÷ng ¶nh h−ëng Êy cßn kÐo dµi c¶
nh÷ng thÕ kû sau nµy, thÕ kû XV - XVI qua c¸c lo¹i h×nh mé t¸ng.
VÊn ®Ò chÝnh ®Æt ra hiÖn nay khi nghiªn cøu vÕt tÝch v¨n ho¸ Champa ë
T©y Nguyªn lµ ®Æc tr−ng kiÕn tróc th¸p Champa, mèi quan hÖ vµ sù ¶nh h−ëng
v¨n ho¸ Champa trªn ®Êt T©y Nguyªn trong ®êi sèng c− d©n n¬i ®©y.
3. C¸c di tÝch mé t¸ng ë T©y Nguyªn
Ngoµi th¸p, c¸c nhµ kh¶o cæ ®· khai quËt di tÝch mé ë §¹i Lµo, mé §¹i
Lµng (L©m §ång) t×m thÊy nhiÒu ®å tuú t¸ng nh−: §å gèm sø; n«ng cô b»ng
s¾t; ®å trang søc b»ng ®ång hoÆc nh÷ng h¹t chuçi b»ng m· n·o. §¸ng chó ý lµ
®å gèm sø Champa, §¹i ViÖt vµ Trung Hoa niªn ®¹i thÕ kû 15-18. Nh÷ng ph¸t
hiÖn nµy gîi vÒ mèi giao l−u v¨n ho¸ qua con ®−êng gèm sø gi÷a c¸c quèc gia
cæ ë T©y Nguyªn víi c¸c vïng miÒn kh¸c.
4. C¸c di tÝch v¨n ho¸ thêi T©y S¬n ë T©y Nguyªn
Nh÷ng di tÝch T©y S¬n th−îng ®¹o nh− thµnh luü, doanh tr¹i, b·i luyÖn
qu©n cßn ®−îc b¶o tån ë khu di tÝch T©y S¬n, huyÖn An Khª (Gia Lai). Trong
vïng nµy, ng−êi ta ®· ®µo ®−îc nh÷ng khÈu sóng thÇn c«ng b»ng ®ång, nh÷ng
viªn ®¹n ®¸, nh÷ng kho vò khÝ chÊt ®Çy mòi tªn, nh÷ng chiÕc giÕng, nh÷ng khu
nhµ ë, nh÷ng b·i luyÖn qu©n, nh÷ng vËt liÖu kiÕn tróc nhµ cöa… song vÉn ch−a
®−îc c¸c nhµ kh¶o cæ khai quËt, nghiªn cøu. ViÖc nghiªn cøu kh¶o cæ häc khu
di tÝch T©y S¬n th−îng ®¹o sÏ gãp phÇn t×m hiÓu thiªn tµi qu©n sù cña NguyÔn
HuÖ vµ mèi ®oµn kÕt Kinh - Th−îng trong giai ®o¹n ®Çu cña nhµ T©y S¬n.

213
 5. C¸c di tÝch v¨n ho¸ kh¸c ë T©y Nguyªn
Trªn ®Êt Gia Lai, cã mét vïng ®Êt mang nÆng huyÒn tho¹i vÒ c¸c vÞ
ph¸p s− lµ vua Giã (P¬tao Angin), vua N−íc (P¬tao Ya) vµ vua Löa (P¬tao
Apui) vèn cã mét thêi ¶nh h−ëng s©u réng ®èi víi c¸c bé l¹c J¬rai, Bahnar vµ
Rades c− tró ë vïng gi÷a s«ng Ayun vµ s«ng Apar, song ch−a ®−îc nghiªn cøu
vÒ kh¶o cæ häc. Trong 3 vÞ ph¸p s− (hay vua) Êy, P¬tao Apui cã ¶nh h−ëng
m¹nh mÏ nhÊt ®Õn c− d©n b¶n ®Þa T©y Nguyªn.
ThËt ra, th× hÇu hÕt c¸c téc ng−êi ë T©y Nguyªn, Lµo vµ Campuchia
còng ®Òu biÕt ®Õn P¬tao Apui. Nh−ng chØ ë Plei ¬i, x· Ch− Athai, huyÖn
Ayunpa (tØnh Gia Lai) hiÖn nay vÉn di tÝch c− tró cuèi cïng cña P¬tao Apui. Di
vËt quan träng nhÊt cã trong tay P¬tao Apui lµ chiÕc g−¬m b»ng s¾t. G−¬m
®−îc thÇn th¸nh ho¸ b»ng truyÒn thuyÕt cña ng−êi Jarai. TruyÒn thuyÕt g−¬m
thÇn nµy do nhiÒu ng−êi s−u tÇm, ë c¸c téc ng−êi kh¸c nhau, cã néi dung kh¸c
nhau. §ã lµ s−u tÇm cña LavallÐe ë ng−êi Jarai, s−u tÇm cña L.M. Guerlach ë
ng−êi Bahnar, s−u tÇm cña A.LeclÌe ë ng−êi M'n«ng, s−u tÇm cña B.Y. Jouin
ë ng−êi Rades.
N¨m 1991, NguyÔn ThÞ Kim V©n ®· s−u tÇm ®−îc mét truyÒn thuyÕt vÒ
chiÕc g−¬m thÇn ë lµng Plei ¬i vµ do chÝnh ng−êi ®ang kÕ vÞ P¬tao Apui lµ Siu
Luynh kÓ l¹i. Bãc ®i nh÷ng yÕu tè thÇn tho¹i, theo lý gi¶i cña ng−êi s−u tÇm,
th× sù xuÊt hiÖn chiÕc g−¬m thÇn lµ g¾n liÒn víi viÖc cÇu m−a, mét khao kh¸t
ch¸y báng cña c− d©n n«ng nghiÖp; ®ång thêi g¾n liÒn víi nghÒ rÌn s¾t tr−íc
nhu cÇu bøc thiÕt cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, còng nh− cuéc chiÕn tranh xung
®ét liªn miªn gi÷a c¸c quèc gia cæ ®¹i gi÷a L©m Êp vµ Phï Nam, råi gi÷a
Chiªm Thµnh vµ Ch©n L¹p b¾t ®Çu tõ sau thÕ kû II trë ®i. Cã g−¬m thÇn, ph¶i
cã ng−êi xøng ®¸ng ®Ó gi÷ chiÕc g−¬m Êy, gi÷a vÞ trÝ quan träng nhÊt cña téc
ng−êi, ®ã chÝnh lµ P¬tao Apui. Theo ng−êi s−u tÇm cã kh¶ n¨ng hiÖn t−îng
P¬tao Apui xuÊt hiÖn vµo nöa ®Çu thÕ kû XV 113 . V× tõ thÕ kû XII ®Õn XV,
vïng cao nguyªn nµy bÞ c¸c quèc gia Chiªm Thµnh, Ch©n l¹p thay nhau chiÕm
®ãng. Th− tÞch §¹i ViÖt cho biÕt, n¨m 1471, vua Lª Th¸nh T«ng ®¸nh xong
n−íc Chiªm Thµnh ®· cã s¾c phong cho n−íc Nam Bµn ë phÝa t©y vµ nãi râ, ë
®ã cã Vua N−íc vµ Vua Löa. Sang thÕ kû XVI, ng−êi Khmer lËp quan hÖ víi
Vua Löa.
C¸ch lý gi¶i nµy cã lý, ®−îc nh÷ng t− liÖu kh¶o cæ ë T©y Nguyªn ñng
hé. Chóng ta ®· t×m thÊy h¬n 20 lß luyÖn s¾t ë Lung Leng vµ c¸c di chØ kh¸c ë
vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum). Bªn c¹nh c¸c lß luyÖn s¾t, cßn
t×m thÊy quÆng, xØ, c¸c dông cô luyÖn s¾t, c«ng cô lao ®éng b»ng s¾t vµ ®å
113
NguyÔn ThÞ Kim V©n. HiÖn t−îng lÞch sö - v¨n ho¸ P¬tao Apui tõ t− liÖu ®Õn thùc ®Þa.
Trong P¬tao Apui, t− liÖu vµ nhËn ®Þnh. Së v¨n ho¸ th«ng tin Gia Lai, Pleiku 2004, tr.15-

214
trang søc b»ng s¾t. Niªn ®¹i C14 ®å s¾t vµ kü thuËt rÌn s¾t Lung Leng vµo
kho¶ng 2.000 - 2.500 n¨m c¸ch ngµy nay.
§å s¾t cã vÞ trÝ hÕt søc to lín trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Vai trß cña
nh÷ng ng−êi thî thñ c«ng luyÖn s¾t lµ rÊt lín. Ng−êi ta ®· t×m thÊy trong mét
sè mé chum ë Lung Leng cã ®å tuú t¸ng ch«n theo lµ quÆng s¾t, dông cô
luyÖn s¾t vµ c«ng cô s¾t. Sù ph©n ho¸ giµu nghÌo, ®Þa vÞ x· héi ®µu tiªn trong
x· héi T©y Nguyªn chÝnh lµ c¸c thî thñ c«ng, nh÷ng ng−êi n¾m v÷ng kü thuËt
chÕ t¹o s¾t. HiÖn t−îng P¬tao Apui h¼n lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña truyÒn thèng chÕ
t¹o ®å s¾t trong lÞch sö vµ tÇm ¶nh h−ëng cña ®å s¾t trong ph¹m vi réng.
T©y Nguyªn hiÖn cßn b¶o l−u nhiÒu dÊu Ên v¨n ho¸ truyÒn thèng cña
®ång bµo c¸c d©n téc. Nhµ n−íc ta b¾t ®Çu chó ý tíi m¶ng v¨n ho¸ phi vËt thÓ
nh− sö thi T©y Nguyªn, song c¸c v¨n ho¸ cæ truyÒn nh− thñ c«ng rÌn s¾t, lµm
gèm, dÖt v¶i (nhÊt lµ v¶i vá c©y); c¸c lo¹i h×nh cuèc, dông cô s¨n b¾t voi, ®¸nh
b¾t c¸; c¸c lo¹i h×nh nh¹c khÝ nh− cång chiªng, ®µn n−íc; c¸c di tÝch kiÕn tróc
nh− nhµ thê gç, nhµ dµi, nhµ r«ng, nhµ må ë T©y Nguyªn lµ nh÷ng t− liÖu d©n
téc häc so s¸nh phong phó, ®a d¹ng vµ rÊt bæ Ých cho kh¶o cæ häc tiÒn - s¬ sö
T©y Nguyªn.

215
 ch−¬ng chÝn
kh¶o cæ häc t©y nguyªn
trong phèi c¶nh réng h¬n

I. c¸c di tÝch kh¶o cæ trung bé

- C¸c di tÝch hËu kú ®¸ cò ë Trung Bé ®· ®−îc cè Gi¸o s− TrÇn Quèc
V−îng vµ c¸c häc trß ®· ph¸t hiÖn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. §ã lµ c¸c ®Þa
®iÓm: Cïa, Lao B¶o, Khe Sanh - Rµo Qu¸n (Qu¶ng TrÞ).
Trªn bÒ mÆt b×nh nguyªn Cïa, réng vµi chôc ha, c¸c nhµ kh¶o cæ häc ®·
thu l−îm ®−îc mét sè c«ng cô cuéi cã vÕt gia c«ng; ®−îc lµm tõ cuéi quartzite,
ghÌ ®Ïo ë r×a viªn cuéi, gi÷ l¹i tèi ®a vá cuéi tù nhiªn lµm ®èc cÇm. VÒ lo¹i
h×nh cã mÆt c«ng cô h×nh mói b−ëi (hay r×a l−ìi däc), phÇn t− viªn cuéi, hai r×a
l−ìi, mòi nhän th« (point)… mang ®Æc tr−ng c«ng cô v¨n ho¸ S¬n Vi.
Di tÝch Lao B¶o ë huyÖn H−íng Ho¸ (Qu¶ng TrÞ) n»m trªn Quèc lé 9
gi¸p biªn giíi ViÖt - Lµo. Trªn ph¹m vi c¸c ®åi gß thÊp tõ nhµ tï ®Õn chî Lao
B¶o, dµi chõng 1km, c¸c nhµ kh¶o cæ ®· thu thËp ®−îc hµng chôc c«ng cô cuéi
gia c«ng vµ m¶nh t−íc. VÒ lo¹i h×nh, ë ®©y cã c¸c lo¹i c«ng cô cuéi: r×a l−ìi
däc, r×a l−ìi ngang, phÇn t− viªn cuéi, hai r×a l−ìi, mòi nhän th«, mang ®Æc
tr−ng c«ng cô v¨n ho¸ S¬n Vi.
T¹i khu vùc ®Êt ®á basaltte: Khe Sanh - Rµo Qu¸n, H−íng Ho¸ (Qu¶ng
TrÞ) ®· thu thËp ®−îc c«ng cô cuéi gia c«ng víi chÊt liÖu, kü thuËt chÕ t¹o vµ
lo¹i h×nh c«ng cô gièng Lao B¶o vµ Cïa.
Nh÷ng hiÖn vËt ®¸ thu thËp ®−îc ë Cïa, Lao B¶o vµ Khe Sanh (Qu¶ng
TrÞ) mang ®Æc tr−ng v¨n ho¸ S¬n Vi, niªn ®¹i kho¶ng 2 - 3 v¹n n¨m c¸ch ngµy
nay. VÒ c¬ b¶n lµ kh¸ gièng víi di vËt cïng lo¹i ë Lung Leng vµ mét sè ®Þa
®iÓm vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum).
- C¸c di tÝch s¬ kú ®¸ míi ë Trung Bé ®· ®−îc biÕt ®Õn tõ nh÷ng n¨m
1923 - 1924, bëi c¸c nhµ ®Þa chÊt ng−êi Ph¸p nh− E.Patte, E. Saurin,
J.Fromaget vµ M.Colani. §ã lµ c¸c c¸c hang ®éng hoÆc m¸i ®¸ ë tØnh Qu¶ng
B×nh: hang Yªn L¹c, hang Kim B¶ng, hang Xãm Thãn, Hang Tr¨n, hang Khe
Tong (líp d−íi), hang Xãm Th©m (líp d−íi), hang §øc Thi (líp d−íi). Trªn
®Êt Qu¶ng TrÞ, cè Gi¸o s− TrÇn Quèc V−îng vµ häc trß ®· ph¸t hiÖn mét sè
hang ®éng cã niªn ®¹i s¬ kú ®¸ míi nh− hang B¶n R¹c, hang Tµ Lu - §a
Kr«ng, hang Th¸c Dµi, M¸i ®¸ LÌn Ba, Hang D¬i, hang LÌn Mét vµ mét sè
hang n÷a.
C¸c di tÝch s¬ kú ®¸ míi ë Qu¶ng B×nh vµ Qu¶ng TrÞ mang ®Æc tr−ng
v¨n ho¸ Hoµ B×nh. C− d©n c− tró trong hang hoÆc m¸i ®¸ kh«ng cao l¾m, ph©n
bè trong c¸c thung lòng karst, t−¬ng ®èi liÒn kho¶nh, gÇn nguån n−íc. Nh÷ng
vÕt tÝch cßn l¹i trong hang chñ yÕu lµ vá èc suèi, èc nói, vá trai; x−¬ng r¨ng

219
®éng vËt; cµng cua, vá rïa, ba ba. Cïng víi c«ng cô lao ®éng b»ng ®¸, b»ng vá
trai vµ b»ng x−¬ng ®éng vËt; nh÷ng di tÝch bÕp, ®«i khi c¶ mé t¸ng. Tæ hîp
c«ng cô ®¸ ë ®©y ph¶n ¸nh nÐt chung v¨n ho¸ Hoµ B×nh, ®ã lµ sù cã mÆt cña
r×u h×nh h¹nh nh©n, n¹o h×nh ®Üa (sumatralith), r×u ng¾n, r×u mµi l−ìi. Tuy
nhiªn c«ng cô ®¸ ë ®©y Ýt ®Þnh h×nh, kh«ng quy chØnh nh− nh÷ng n¬i kh¸c.
Trong c¸c di tÝch nµy cßn gÆp viªn ®¸ schiste cã dÊu lâm ®«i kiÓu "dÊu B¾c
S¬n", nh÷ng viªn ®¸ cã khoÐt lç vòm kiÓu §øc Thi, nh÷ng mòi nhän, nh÷ng
chiÕc ®ôc vòm b»ng x−¬ng mµi trong c¸c hang ®éng v¨n ho¸ Hoµ B×nh 122 .
Nh÷ng di tÝch v¨n ho¸ Hoµ B×nh sím ë Qu¶ng B×nh vµ Qu¶ng TrÞ cã
niªn ®¹i C14 kho¶ng 13.000 n¨m vµ niªn ®¹i muén nhÊt 6.000 n¨m BP. §©y lµ
c¸c di tÝch Hoµ B×nh xa nhÊt vÒ phÝa nam, ®ång thêi còng lµ c¸c di tÝch gÇn
nhÊt víi c¸c tØnh T©y Nguyªn. Kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng, c¸c c− d©n Hoµ B×nh ë
®©y ®· di c− tiÕp vµo T©y Nguyªn vµ t¹o nªn diÖn m¹o v¨n ho¸ Hoµ B×nh trong
®Þa tÇng Lung Leng vµ c¸c di tÝch kh¸c. NÕu dù ®o¸n trªn lµ ®óng, th× ®©y lµ
cuéc v−ît Tr−êng S¬n ®Çu tiªn trong lÞch sö, cuéc v−ît Tr−êng S¬n nµy diÔn ra
c¸ch ®©y chõng 1 v¹n n¨m.
- V¨n ho¸ Bµu Trã - hËu kú ®¸ míi. ThuËt ng÷ v¨n ho¸ Bµu Trã do
Gi¸o s− Hµ V¨n TÊn ®Ò xuÊt n¨m 1976, lÊy theo tªn di chØ Bµu Trã, gÇn §ång
Híi (Qu¶ng B×nh). Di chØ Bµu Trã do E. Patte khai quËt lÇn ®Çu vµo n¨m 1923.
Cho ®Õn nay, ®· cã trªn 20 ®Þa ®iÓm cña v¨n ho¸ nµy ®−îc ph¸t hiÖn, nh÷ng
vÊn ®Ò c¬ b¶n cña v¨n ho¸ Bµu Trã ®· ®−îc gi¶i quyÕt trong mét sè c«ng tr×nh
chuyªn kh¶o 123 .
N¨m 1995, c¸c t¸c gi¶ cuèn TiÒn sö Gia Lai ®· chØ ra mèi quan hÖ gi÷a
v¨n ho¸ BiÓn Hå (T©y Nguyªn) víi v¨n ho¸ Bµu Trã (MiÒn Trung) thÓ hiÖn
qua s−u tËp r×u cã vai b»ng ®¸ löa, mµi toµn th©n, kÝch th−íc nhá, cã vÕt ®Ïo
l¹i l−ìi, cïng víi b«n h×nh r¨ng tr©u, nh÷ng m¶nh t−íc t¸ch ra trong qu¸ tr×nh
®Ïo l¹i c«ng cô vµ ®å gèm v¨n thõng, gèm t« mµu ®á vµ ®en ¸nh ch×, ®ång thêi
còng chØ ra mét sè ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a 2 v¨n ho¸ nµy 124 .
N¨m 1956, B.P.Lafont nhËn ra sù t−¬ng øng nhÊt ®Þnh gi÷a gèm v¨n
thõng ë di chØ Ia Puch (Bµu C¹n) vµ di chØ Bµu Trã (Lafont 1956). N¨m 1992,
Ph¹m ThÞ Ninh nªu lªn sù t−¬ng øng gi÷a c¸c lo¹i r×u ®¸ mµi toµn th©n ë Bµu
Trã víi di vËt cïng lo¹i t×m thÊy ë T©y Nguyªn, qua s−u tËp ®å ®¸ cña H.Pirey
(ë Kon Tum), s−u tËp §øc C¬ (Gia Lai) vµ s−u tËp §¨k R'lÊp (§¨k N«ng) vµ ®i
tíi kÕt luËn cho r»ng: C¸c di tÝch tiÒn sö nµy cã thÓ thuéc ph¹m vi ph©n bè cña
v¨n ho¸ Bµu Trã 125 .

122
Lª §×nh Phóc, NguyÔn Kh¾c Sö. Kh¶o cæ häc TiÒn sö- S¬ sö miÒn Trung vµ T©y Nguyªn.
Nxb. §¹i häc HuÕ, 2006.
123
Lª §×nh Phóc. Kh¶o cæ häc tiÒn sö Qu¶ng B×nh. Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1979. Ph¹m ThÞ
Ninh. V¨n ho¸ Bµu Trã. Nxb KHXH, Hµ Néi, 2000.
124
Vò Ngäc B×nh, NguyÔn Kh¾c Sö vµ nnk. TiÒn sö Gia Lai, Pleiku, 1995, tr. 134.
125
B.P. Lafont, 1956. §· dÉn; Ph¹m ThÞ Ninh. §Þa bµn ph©n bè vµ m«i tr−êng sèng cña cña
c− d©n v¨n ho¸ Bµu Trã. Trong Kh¶o cæ häc, sè 4 - 1992: 94.

220
 Giê ®©y chóng ta t×m thÊy ë T©y Nguyªn h¬n 100 ®Þa ®iÓm giai ®o¹n
hËu kú ®¸ míi , chóng ta cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu s©u kü h¬n mèi quan hÖ gi÷a
tiÒn sö T©y Nguyªn víi v¨n ho¸ Bµu Trã. Ngoµi mét sè ®iÓm gièng c¨n b¶n
mµ c¸c t¸c gi¶ ®i tr−íc ®−a ra, ë ®©y chóng t«i kh«ng nh¾c l¹i, chØ nhÊn m¹nh
thªm mét sè ®iÓm kh¸c biÖt mµ nguån t− liÖu míi ®· ®em l¹i. Nh− ®· ph©n
tÝch, trªn ®Êt T©y Nguyªn cã kh¸ nhiÒu lo¹i h×nh cuèc. Nh÷ng chiÕc cuèc h×nh
thang, cuèc h×nh r¨ng tr©u, cuèc h×nh mai mùc, cuèc cã vai vu«ng th©n h×nh
ch÷ nhËt kÝch th−íc lín hoÆc kÝch th−íc võa, cuèc h×nh ch÷ “U”… C¸c lo¹i
h×nh cuèc nh− vËy hÇu nh− kh«ng gÆp trong v¨n ho¸ Bµu Trã. Ng−îc l¹i, lo¹i
cuèc h×nh ch÷ nhËt chu«i lín, h×nh "l−ìi mÌo" trong v¨n ho¸ Bµu Trã l¹i hoµn
toµn v¾ng mÆt trong c¸c ®Þa ®iÓm tiÒn sö ë T©y Nguyªn.
Trong v¨n ho¸ Bµu Trã tån t¹i lo¹i r×u vai xu«i, l−ìi xoÌ, chu«i lín mÆt
c¾t ngang h×nh thÊu kÝnh kh«ng thÊy trong bÊt cø s−u tËp nµo ë T©y Nguyªn.
Ng−îc l¹i, nh÷ng chiÕc r×u b«n th©n h×nh thang phæ biÕn ë L©m §ång hoÆc
gÇn tam gi¸c mÆt c¾t ngang h×nh ch÷ nhËt vèn ®Æc tr−ng cho vïng §¨k L¨k vµ
§¨k N«ng l¹i hÇu nh− v¾ng mÆt trong s−u tËp Bµu Trã.
Ngay lo¹i b«n h×nh r¨ng tr©u dï ®· gÆp ë Bµu Trã vµ B¾c T©y Nguyªn
song ë mçi n¬i mét kh¸c, kh«ng gièng nhau. B«n h×nh r¨ng tr©u T©y Nguyªn
kÝch th−íc th−êng lín h¬n, phÇn chu«i cã mét vÕt khÊc mê ®Ó t¹o vai, th©n
cong khum, mÆt c¾t ngang th©n vµ ®èc h×nh tam gi¸c c©n (vª cong gãc c¹nh),
mÆt l−ng th−êng næi mét ®−êng gê cao ch¹y däc gi÷a th©n. Cßn b«n h×nh r¨ng
tr©u ë Bµu Trã kÝch th−íc nhá, th©n h¬i cong khum, mÆt c¾t ngang th©n gÇn
h×nh bÇu dôc dÑt, trªn mÆt l−ng kh«ng cã ®−êng gê næi cao, chu«i thu«n nhá
kh«ng t¹o gê vai. D−íi gãc ®é h×nh häc, b«n h×nh r¨ng tr©u thuéc v¨n ho¸
Lung Leng vµ v¨n ho¸ BiÓn Hå (B¾c T©y Nguyªn) gÇn víi di vËt cïng lo¹i
trong v¨n ho¸ Sa Huúnh h¬n lµ b«n h×nh r¨ng tr©u trong v¨n ho¸ Bµu Trã.
Còng nãi thªm, lo¹i h×nh b«n “h×nh r¨ng tr©u” Bµu Trã vµ B¾c T©y
Nguyªn ch−a gÆp trong ®Þa bµn c¸c tØnh §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång
(Nam T©y Nguyªn). Ph¶i ch¨ng mèi quan hÖ gi÷a v¨n ho¸ Bµu Trã víi T©y
Nguyªn chØ khu«n l¹i trong ph¹m vi v¨n ho¸ Lung Leng vµ v¨n ho¸ BiÓn Hå
mµ th«i; cßn Nam T©y Nguyªn kh«ng chÞu ¶nh h−ëng g× cña v¨n ho¸ nµy. §ã
lµ ®iÓm rÊt ®¸ng l−u ý.
VÒ ®å gèm, ng−êi ta thÊy chiÕc cèc th©n h×nh trô ë Cån NÒn vµ ë Lung
Leng lµ kh¸ gièng nhau ra. Ngoµi cèc ra, thËt khã mµ t×m thÊy nh÷ng lo¹i h×nh
®å gèm kh¸c cña Bµu Trã trªn ®Êt T©y Nguyªn. Hoa v¨n dÊu thõng vµ v¨n ch¶i
lµ v¨n kü thuËt ph©n bè réng trªn ph¹m vi toµn §«ng Nam ¸, nªn sù cã mÆt
cña chóng trong v¨n ho¸ Bµu Trã vµ ë c¸c di tÝch hËu kú ®¸ míi T©y Nguyªn
lµ chuyÖn b×nh th−êng, mang tÝnh phæ biÕn. TÊt nhiªn, nh÷ng m« tÝp v¨n nh−:
kh¾c v¹ch, træ lç, chÊm gi¶i hoÆc in Ên th× mçi n¬i mét kh¸c. HiÖn ch−a thÊy
v¨n kÎ khu«ng nh¹c h×nh sãng n−íc ngang, däc trªn nÒn thõng kiÓu Bµu Trã
trªn ®Êt T©y Nguyªn. Ng−îc l¹i, ch−a thÊy trong gèm v¨n ho¸ Bµu Trã kiÓu
trang trÝ v¨n kh¾c v¹ch nh÷ng ®o¹n th¼ng ng¾n víi c¸c m« tÝp h×nh tam gi¸c

221
hoÆc v¨n Ên èng r¹ t¹o ra vßng trßn, nöa vßng trßn kiÓu ch÷ "C", vèn ®Æc tr−ng
cho v¨n ho¸ BiÓn Hå ë Gia Lai.
Sù kh¸c biÖt gi÷a 2 n¬i cßn thÓ hiÖn trong mé t¸ng. ë T©y Nguyªn tån
t¹i nhiÒu h×nh thøc t¸ng tôc kh¸c nhau, nh−: mé ®Êt, mé kÌ gèm huyÖt trßn, kÌ
gèm huyÖt ch÷ nhËt, mé nåi vß óp nhau vµ mé chum, cßn Bµu Trã Ýt h×nh thøc
t¸ng tôc h¬n. Trong v¨n ho¸ Bµu Trã, mé nåi vß chØ xuÊt hiÖn vµo giai ®o¹n
muén, cßn mé chum hoµn toµn v¾ng mÆt. Xin nhí r»ng, ë Lung Leng, mé nåi
vß óp nhau th−êng xuÊt hiÖn sím h¬n mé chum.
Nh÷ng t− liÖu trªn lµ b»ng chøng ®Ó nãi r»ng, v¨n ho¸ Bµu Trã vµ c¸c di
chØ ®¸ míi muén ë T©y Nguyªn kh«ng thuéc mét v¨n ho¸ kh¶o cæ, nh−ng cã
mèi quan hÖ trao ®æi qua l¹i nhÊt ®Þnh. S¶n phÈm trao ®æi râ nhÊt gi÷a hai n¬i
cã thÓ lµ r×u b«n b»ng ®¸ silex, ®¸ opal. Cã thÓ nh÷ng chiÕc r×u, b«n nµy tõ c¸c
c«ng x−ëng ë Gia Lai vµ §¨k L¨k ®· ®−îc xuÊt xuèng c− d©n Bµu Trã.
- V¨n ho¸ Xãm Cån lµ mét v¨n ho¸ kh¶o cæ do tËp thÓ c¸c t¸c gi¶ B¶o
tµng LÞch sö ViÖt Nam vµ B¶o tµng Kh¸nh Hoµ ®Ò xuÊt n¨m 1993, lÊy theo tªn
di chØ Xãm Cån (Kh¸nh Hoµ) 126 . Cho ®Õn nay cã 8 ®Þa ®iÓm thuéc v¨n ho¸
Xãm Cån ®· ®−îc ph¸t hiÖn, ph©n bè ë ven biÓn vµ ®¶o gÇn bê, ®Æc tr−ng tÇng
v¨n ho¸ lµ vá èc mÆt tr¨ng vµ tai t−îng; ngoµi c«ng cô vµ ®å trang søc b»ng ®¸,
cßn cã di vËt lµm tõ c¸c lo¹i vá nhuyÔn thÓ biÓn. V¨n ho¸ Xãm Cån cã tuæi dù
®o¸n lµ 3.500 n¨m BP (niªn ®¹i C14 lµ 4.140 ± 80), mét cÇu nèi gi÷a c¸c di
tÝch kh¶o cæ l−u vùc s«ng §ång Nai víi c¸c di tÝch miÒn Trung vµ T©y
Nguyªn, mét trong nh÷ng nguån hîp t¹o dùng v¨n ho¸ Sa Huúnh ë Nam
Trung Bé 127 .
VÒ tæ hîp c«ng cô, trong v¨n ho¸ Xãm Cån v¾ng mÆt r×u cã vai, b«n
h×nh r¨ng tr©u. Nh−ng r×u vµ b«n ®¸ th©n h×nh thang ë ®©y gîi l¹i c«ng cô cïng
lo¹i trong di tÝch Phï Mü (L©m §ång). B¸t bång v¨n ho¸ Xãm Cån kh¸c vÒ
chÊt liÖu, lo¹i h×nh vµ nghÖ thuËt trang trÝ so víi b¸t bång v¨n ho¸ BiÓn Hå
(Gia Lai) vµ v¨n ho¸ Lung Leng (Kon Tum). B¸t bång Xãm Cån phÇn b¸t qu¸
lín so víi phÇn ch©n ®Õ, miÖng h¬i cong bãp vµo, trang trÝ hoa v¨n b»ng que
nhiÒu r¨ng t¹o ra nh÷ng ®å ¸n. Trong khi ®ã, c¸c b¸t bång ë BiÓn Hå vµ Lung
Leng, ®Üa vµ ®Õ c©n ®èi, miÖng vuèt th¼ng, th©n ®Ó tr¬n, kh«ng trang trÝ hoa
v¨n. T¹i Xãm Cån ®· xuÊt hiÖn gèm vÏ mµu, mµ ë T©y Nguyªn ch−a cã. §iÓm
kh¸c lín nhÊt lµ nh÷ng di vËt b»ng vá nhuyÔn thÓ biÓn vµ ®å x−¬ng chØ cã mÆt
trong v¨n ho¸ Xãm Cån, hoµn toµn v¾ng mÆt ë T©y Nguyªn.
KÕt qu¶ kh¶o s¸t gÇn ®©ycho thÊy, Kh¸nh Hoµ kh«ng chØ cã v¨n ho¸
Xãm Cån mµ cã c¸c d¹ng v¨n ho¸ kh¸c Xãm Cån, cæ h¬n vµ c¶ muén h¬n Xãm
Cån, cã quan hÖ víi T©y Nguyªn 128 .

126
NguyÔn C«ng b»ng, Quang V¨n CËy …V¨n ho¸ Xãm Cån. Nxb. Nha Trang, 1993.
127
Vò Quèc HiÒn. V¨n ho¸ Xãm Cån vµ vÞ trÝ cña nã trong thêi ®¹i kim khÝ ven biÓn miÒn
Trung. LuËn ¸n Phã TiÕn sü LÞch sö, Chuyªn ngµnh kh¶o cæ häc, Hµ Néi, 1996.
128
NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn C«ng B»ng Ghi chó vÒ tiÒn s¬ sö Kh¸nh Hoµ d−íi ¸nh s¸ng cña
tµi liÖu míi. Kh¶o cæ häc, sè 5 (125) 2003: 3-15.

222
 S−u tËp kh¶o cæ ë 2 huyÖn miÒn nói Kh¸nh Hoµ lµ Ninh Hoµ vµ Kh¸nh
S¬n gåm 5 cuèc, 2 r×u, 1 b«n ë Ninh §«ng, 1 cuèc ë Ninh Trung; 1 cuèc, 1 bµn
mµi ë Ninh Xu©n, 1 khu«n ®óc r×u ë Ninh Th−îng (huyÖn Ninh Hoµ) vµ 1 bµn
®Ëp kh¾c r·nh ë T« H¹p (Kh¸nh S¬n). Cuèc ®¸ cã 7 chiÕc gåm 2 lo¹i: Cuèc vai
vu«ng cã chu«i tra c¸n (4 chiÕc ë Ninh §«ng, 1 chiÕc ë Ninh Trung, 1 ë Ninh
Xu©n), ®Òu cã kÝch th−íc lín, th©n h×nh ch÷ nhËt dµi, 2 mÆt ph¼ng. MÆt c¾t
ngang th©n h×nh ch÷ nhËt. ChiÕc lín nhÊt th©n dµi 36,6cm, l−ìi réng 7,0cm, dµy
3,0cm; chu«i dµi 5,0cm, réng 3,0cm, dµy 2,6cm. Nh÷ng l−ìi cuèc nµy cïng lo¹i
víi cuèc Hßn Tre, ®· gÆp ë Lung Leng, Bu«n TriÕt. Lo¹i cuèc cã vai vu«ng,
th©n h×nh ch÷ nhËt, kÝch th−íc lín, mét mÆt ph¼ng, mÆt kia cong khum, rÊt dµy,
l−ìi xoÌ réng. ChiÕc lín nhÊt dµi 22,4cm, l−ìi réng 5,0cm, vai réng 5,3cm, th©n
dµy 3,5cm; chu«i dµi 2,6cm. Lo¹i cuèc nµy t×m thÊy ë An Khª (Gia Lai), Bu«n
TriÕt, Ea Sóp (§¨k L¨k).
R×u cã vai ngang, chu«i dµi; b«n vai xu«i th©n h×nh “r¨ng tr©u”, lo¹i r×u
ghÌ l¹i l−ìi lµm tõ ®¸ basalte kh¸ gièng víi di vËt cïng lo¹i trong v¨n ho¸ BiÓn
Hå. Khu«n ®óc r×u ®ång cã häng tra c¸n, l−ìi h×nh hyperbol, ngang th©n cã 2
®−êng chØ næi ph¸t hiÖn ë Ninh Th−îng, Ninh Hoµ (Kh¸nh Hoµ) gièng di vËt
cïng lo¹i ë K’Bang (Gia Lai) vµ khu«n ®óc r×u cïng lo¹i ë Phï Mü trong ®ît
khai quËt 2006. Lo¹i h×nh r×u ®ång vµ khu«n ®óc nµy gièng víi r×u v¨n ho¸ Dèc
Chïa (B×nh D−¬ng).
Bµn ®Ëp kh¾c r·nh T« H¹p (Kh¸nh Hoµ) lµm tõ ®¸ schiste rhyolite, th©n
dµi 26cm, c¸n h×nh khèi ch÷ nhËt vª cong 4 c¹nh dµi 15,0cm. PhÇn th©n h×nh
khèi ch÷ nhËt dµi 11,0cm, réng 6,0cm, dµy 4,0cm, trªn ®ã cã vÕt kh¾c 2 mÆt
hÑp, ®èi nhau. Mét mÆt cã 13 r·nh, mÆt kia 15 r·nh. C¸c r·nh s©u, ®Òu vµ gÇn
song song nhau. Lo¹i bµn ®Ëp nµy ®· t×m thÊy ë Ea Kar (§¨k L¨k), L©m Hµ
(L©m §ång) vµ Ea P« (§¨k N«ng) vµ vïng ngo¹i vi thµnh phè Hå ChÝ Minh.
KÕt qu¶ th¸m s¸t vµ khai quËt di chØ Hoµ Diªm (Cam Ranh) vµo n¨m
2002 ®· t×m thÊy ë ®©y nh÷ng chiÕc r×u ®¸ h×nh thang kÝch th−íc nhá, r×u ®ång
cã häng tra c¸n l−ìi hyperbol, gèm mé vµ ®Æc biÖt lµ bµn ®Ëp kh¾c r·nh. Bµn
®Ëp Hoµ Diªm ®−îc lµm tõ ®¸ rhyolite, chu«i h×nh khèi trô. PhÇn th©n h×nh khèi
ch÷ nhËt, ®−îc kh¾c r·nh c¶ 4 mÆt ph¼ng. C¸c r·nh s©u, kh«ng ®Òu vµ gÇn song
song nhau. Lo¹i bµn ®Ëp kh¾c r·nh 4 mÆt lÇn ®Çu t×m thÊy ë ViÖt Nam. Nh÷ng
r×u ®ång cã häng tra c¸n l−ìi hyperbol, kÝch th−íc nhá ë Hoµ Diªm gièng hÖt
r×u Dèc Chïa (B×nh D−¬ng) vµ Phï Mü (L©m §ång).
Míi ®©y, n¨m 2006 khai quËt di chØ cån sß ®iÖp V¨n Tø §«ng ®· t×m
thÊy mét tæ hîp r×u b«n, cã h×nh bÇu dôc rÊt gÇn víi s−u tËp r×u, b«n ë vïng
biÓn V¹n Ninh (Qu¶ng Ninh). T− liÖu nµy cho thÊy con ®−êng di c− cña c− d©n
thêi ®¹i ®¸ míi däc bê biÓn B¾c ViÖt Nam vµo tËn miÒn Nam Trung Bé.
Nh−ng nh÷ng ph¸t hiÖn míi ë Kh¸nh Hoµ cho thÊy, ngoµi v¨n ho¸ ven
biÓn vµ h¶i ®¶o, Kh¸nh Hoµ cßn cã c¸c bé l¹c cæ c− tró ë vïng nói, tiÕp gi¸p víi
cao nguyªn vµ hä ph¸t triÓn nÒn n«ng nghiÖp dïng cuèc. Nh÷ng t− liÖu ë Ninh
Hoµ cho thÊy, ®©y lµ d¹ng chuyÓn tiÕp tõ cao nguyªn xuèng biÓn ®¶o qua vïng

223
®åi thÊp vµ ch©u thæ nhá hÑp. T¹i vïng ®åi vµ ch©u thæ thung lòng s«ng §¸
Bµn, huyÖn Ninh Hoµ mét sè tiªu b¶n gièng lo¹i h×nh ®¸ §¨k L¨k. Cuèc ë ®©y
thuéc lo¹i cã chu«i tra c¸n, th©n h×nh ch÷ nhËt, h×nh thang; cuèc kh«ng cã
chu«i tra c¸n d¹ng cuèc chim. TÊt c¶ ®Òu cã kÝch th−íc lín, ®−îc lµm tõ ®¸
basalte. Nh÷ng di vËt nµy x¸c nhËn mét nÒn n«ng nghiÖp dïng cuèc ®· cã mÆt ë
®©y. Nh÷ng v¨n ho¸ nµy cæ h¬n v¨n ho¸ Xãm Cån. Vµ nh− vËy, gi÷a §¨k L¨k
vµ Kh¸nh Hoµ cã nh÷ng mèi giao l−u v¨n ho¸ tr−íc c¶ v¨n ho¸ Xãm Cån ®−îc
thiÕt lËp.
Sau v¨n ho¸ Xãm Cån qua cuéc ®µo ë Hoµ Diªm (Cam Ranh) ®· x¸c
nhËn cã dÊu Ên v¨n ho¸ v¨n ho¸ Sa Huúnh ë ®©y. Vµo giai ®o¹n s¾t sím, ë
Kh¸nh Hoµ cßn t×m thÊy 4 trèng §«ng S¬n, nh÷ng khu«n ®óc r×u ®ång, gi¸o
®ång; nh÷ng chiÕc bµn ®Ëp kh¾c r·nh… Râ rµng, b−íc vµo giai ®o¹n v¨n minh,
Kh¸nh Hoµ lµ mét vïng ®Êt n¨ng ®éng, giao l−u cëi më víi nhiÒu nÒn v¨n ho¸
lín trªn l·nh thæ nµy nh− Sa Huúnh, §«ng S¬n, §«ng Nam Bé vµ T©y Nguyªn
mµ tiªu biÓu nhÊt lµ c− d©n tiÒn sö ë §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång.
- Nhãm di tÝch Long Th¹nh vµ B×nh Ch©u thuéc ph¹m trï hËu kú thêi
®¹i ®ång thau vµ tiªu biÓu cho møc ph¸t triÓn trùc tiÕp lªn Sa Huúnh ë ven biÓn
Trung Bé ViÖt Nam. Gi÷a c¸c nhãm cã mét sè nÐt riªng, song l¹i cã nÐt
chung. Tr−íc hÕt lµ nh÷ng c¸i riªng cña mçi côm hay mçi nhãm di tÝch:
Côm di tÝch Long Th¹nh (lÊy tªn ®Þa ®iÓm Long Th¹nh ë x· Phæ Th¹nh,
huyÖn §øc Phæ, Qu¶ng Ng·i) gåm c¸c di tÝch Long Th¹nh, líp d−íi Xãm èc,
B·i ¤ng, V−ên §×nh, Khuª B¾c… C¸c di tÝch nµy cã chung tÝnh chÊt lµ c− tró
vµ mé t¸ng. Mé t¸ng tiªu biÓu lµ mé chum víi 2 ho¹i h×nh chum chÝnh lµ
chum h×nh trøng vµ chum h×nh cÇu, chum cã n¾p h×nh lång bµn. §å tuú t¸ng
®Æt trong chum gåm ®å ®¸ vµ gèm, ch−a thÊy ch«n theo ®å kim lo¹i trong mé
chum. §å gèm tuú t¸ng næi bËt nhÊt lµ b×nh h×nh lä hoa, t« mµu ®en ¸nh ch×,
phÇn trªn ®Ó tr¬n víi nh÷ng ®å ¸n hoa v¨n kh¾c v¹ch kÕt hîp toµn th©n.
Côm di tÝch B×nh Ch©u (gäi theo tªn x· B×nh Ch©u, huyÖn B×nh S¬n,
Qu¶ng Ng·i) gåm B×nh Ch©u, líp d−íi Xãm èc, Bµu Tr¸m (hay Bµ Tham) …
C¸c di tÝch nµy cã chung tÝnh chÊt lµ c− tró vµ mé t¸ng. VÕt tÝch c− tró B×nh
Ch©u dµy 0,4 -1,2m, trong chøa vÕt tÝch than tro, c«ng cô lao ®éng b»ng ®¸, ®å
gèm, m¶nh khu«n ®óc, m¶nh nåi nÊu, xØ ®ång vµ c¸c côc ®Êt nung ch¸y. §å
®¸ chØ 1 cuèc vµ 1 dao ®¸. Di tÝch mé t¸ng B×nh Ch©u tiªu biÓu lµ mé huyÖt
®Êt. Mé ë mét khu riªng, xa n¬i c− tró. Mé huyÖt ®Êt ®−îc x¸c nhËn lµ c¸c
nhãm gèm tuú t¸ng liÒn nhau, miÖng gèm óp xuèng ®Êt. §å tuú t¸ng cã c«ng
cô b»ng ®ång nh− mòi tªn cã ng¹nh, ®ôc, l−ìi c©u; ®å trang søc cã khuyªn tai
h×nh con ®Øa b»ng ®Êt nung. Gèm mé B×nh Ch©u cã nåi, b×nh h×nh con tiÖn vµ
b¸t bång. Gèm B×nh Ch©u ®éc ®¸o vÒ lo¹i h×nh vµ thñ ph¸p trang trÝ, víi ®Æc
®iÓm t« nhiÒu mµu trªn mét c¸ thÓ ®å gèm: ®á, vµng, tr¾ng, trong ®ã mµu ®en
lµ mµu chñ ®¹o. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a t« mµu víi kh¾c v¹ch, thõng, in chÊm t¹o
gi¶i ®ai. Trong ®ã, mét thñ ph¸p rÊt riªng lµ mçi b»ng ngang ch¹y quanh ®å
gèm chØ t« mét mµu duy nhÊt.

224
 C¶ 2 côm di tÝch trªn cã mét sè ®iÓm chung, lËp thµnh mét giai ®o¹n
v¨n ho¸ lÊy tªn lµ Long Th¹nh - B×nh Ch©u, thuéc b×nh tuyÕn TiÒn Sa Huúnh
(Proto- Sahuynh), t−¬ng ®−¬ng víi v¨n ho¸ Xãm Cån vµ nhãm Bµu Tr¸m.
§Æc tr−ng c¬ b¶n cña giai ®o¹n Long Th¹nh - B×nh Ch©u lµ sù xuÊt hiÖn
cña cuèc ®¸ b¶n to, l−ìi h×nh cung, kh«ng cã vai, th©n máng, lµm tõ ®¸
basalte, mµi nh½n toµn th©n (®«i khi cßn gäi lµ cuèc h×nh "l−ìi mÌo"). Cïng
víi cuèc lµ r×u h×nh tam gi¸c - vèn rÊt phæ biÕn ë l−u vùc s«ng §ång Nai. §«i
n¬i cßn gÆp ®ôc, bµn mµi, dao h¸i, chµy, bµn ®Ëp vá c©y. §å trang søc phæ
biÕn lµ h¹t chuçi b»ng nÐphrit vµ khuyªn tai b»ng ®¸ ngäc cã khe hë hoÆc 4
mÊu, cïng ®å trang søc b»ng vá nhuyÔn thÓ biÓn. §å gèm xuÊt hiÖn c¸c lo¹i
h×nh nh− b×nh, nåi, b¸t, däi xe sîi h×nh èng chØ loe 2 ®Çu, ch× l−íi h×nh bÇu
dôc, c¸c khuyªn tai ®Êt nung vµ di vËt d¹ng con dÊu kiÓu Hoa Léc. Mé t¸ng lµ
nh÷ng chiÕc chum h×nh trøng hay vß lín h×nh cÇu, cã n¾p ®Ëy h×nh b¸t bång
h×nh nãn côt, ®Õ thÊp. Ngoµi v¨n thõng, ®å gèm di chØ Long Th¹nh ®−îc trang
trÝ v¨n kh¾c v¹ch c¸c h×nh tam gi¸c, h×nh ch÷ chi, ®−êng cong d¹ng lµn sãng;
mét sè ®−îc t« mµu ®en b»ng nh÷ng thái ch× graphite vµ in Ên miÖng sß víi
nh÷ng h×nh ch÷ "V", h×nh cäng r¹, chÊm d¶i…
§Æc tr−ng c¬ b¶n cña giai ®o¹n B×nh Ch©u lµ nhãm c¸c di tÝch ph©n bè
chñ yÕu ë ven biÓn Qu¶ng Ng·i, Qu¶ng Nam, §µ N½ng vµ lÎ tÎ ë B×nh ThuËn
vµ Ninh ThuËn. Ngoµi ®Æc ®iÓm di tÝch vµ di vËt nh− giai ®o¹n tr−íc, ®Õn giai
®o¹n B×nh Ch©u ®· t¸ch biÖt khu mé t¸ng khái n¬i c− tró, xuÊt hiÖn khu«n ®óc
®ång, r×u ®ång l−ìi xoÌ c©n vµ nhiÒu xØ ®ång. Trang trÝ ®å gèm thiªn vÒ gi¶i
b¨ng h¬n lµ m« tÝp h×nh häc, gèm ®−îc t« mµu ®á, ®en ¸nh ch× vµ xuÊt hiÖn
mµu tr¾ng, mµu vµng. Mé t¸ng ch«n trong vß, cã n¬i thµnh côm 3 mé vß liÒn
nhau. Vß mé h×nh cÇu, ch«n ®øng, cã n¾p ®Ëy h×nh nãn côt hoÆc h×nh lång
bµn; cã n¬i nh− B×nh Ch©u vß ®Æp óp miÖng xuèng d−íi. §å tuú t¸ng gåm ®å
gèm nhá, qu¶ c©n, khuyªn tai gèm, ®å ®ång nh− ®ôc, lao, l−ìi c©u, mòi tªn ®«i
khi gÆp r×u ®ång… nh−ng ®å trang søc b»ng ®¸ ch«n trong mé ®· suy gi¶m.
Nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ thuéc giai ®o¹n Long Th¹nh - B×nh Ch©u cã thÓ
so s¸nh víi møc trªn di tÝch Lung Leng (Kon Tum) vµ mét sè di tÝch míi khai
quËt ë lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng. §iÓm kh¸c biÖt chÝnh lµ ë di vËt ®¸. T¹i
Lung Leng kh«ng cã nh÷ng chiÕc cuèc kiÓu "l−ìi mÌo" nh− Long Th¹nh vµ
B×nh Ch©u. Ng−îc l¹i, ë Long Th¹nh vµ B×nh Ch©u kh«ng cã nh÷ng b«n h×nh
"r¨ng tr©u" vµ c¸c lo¹i h×nh cuèc cã vai nh− Lung Leng. Cã lÏ nÐt gîi mèi
quan hÖ chÝnh lµ t¸ng thøc mé chum cã n¾p ®Ëy. So víi giai ®o¹n Long Th¹nh
- B×nh Ch©u th× ë T©y Nguyªn ®· gÆp nhiÒu lo¹i h×nh mé h¬n: Mé huyÖt ®Êt,
mé nåi vß óp nhau, mé chum, mé kÌ gèm huyÖt trßn, mé kÌ gèm huyÖt
dµi…VÒ lo¹i h×nh gèm mé vµ di vËt ch«n theo ë Lung Leng còng cã mét sè
®iÓm kh¸c ®¸ng chó ý. Chum mé Lung Leng nöa h×nh trøng, kÝch th−íc rÊt
lín, lín h¬n nhiÒu so víi vß mé Long Th¹nh. MiÖng chum ®Òu cã gê ®ì n¾p
®Ëy. Trªn mÐp miÖng vµ vµnh miÖng chum trang trÝ hoa v¨n nh÷ng vßng trßn
®ång t©m ch¹y thµnh c¸c b¨ng quanh mÆt ngoµi miÖng gèm. N¾p ®Ëy h×nh nãn
côt, kh«ng trang trÝ hoa v¨n. Trong di chØ phæ biÕn b×nh, vß trang trÝ v¨n in Ên

225
miÖng vá sß, t¹o h×nh r¨ng sãi. §å tuú t¸ng cã b«n h×nh r¨ng tr©u b»ng ®¸
schiste silex, phtanite; h¹t chuçi b»ng ®¸ ngäc, m· n·o; khuyªn tai cã khe hë
b»ng ®¸ schiste; c«ng cô s¾t, quÆng vµ ®¸ mµu cïng nåi gèm, b×nh h×nh lä hoa,
b¸t bång, ch©n kª ®å gèm. Còng xin nãi thªm, trong khu vùc ph©n bè c¸c di
tÝch Long Th¹nh - B×nh Ch©u ®· ph¸t hiÖn di tÝch Sa Huúnh. Song ë T©y
Nguyªn, c¸c di tÝch ®éc lËp thuéc v¨n ho¸ Sa Huúnh thêi ®¹i s¾t ch−a t×m thÊy.
Nãi tãm l¹i, trªn ®Êt T©y Nguyªn, tiªu biÓu lµ di chØ Lung Leng vµ c¸c
®Þa ®iÓm xung quanh Lung Leng ®· xuÊt hiÖn mét sè yÕu tè v¨n ho¸ mang ®Æc
tr−ng TiÒn Sa Huúnh, nhÊt lµ vÒ mé chum, c¸c c¸ch thøc mai t¸ng vµ ®å tuú
t¸ng ch«n theo. Ph¶i ch¨ng, T©y Nguyªn còng lµ mét nguån hîp t¹o dùng v¨n
ho¸ Sa Huúnh sau nµy. VÒ vÞ trÝ ®Þa lý, Lung Leng (Kon Tum) cïng vÜ tuyÕn
vµ rÊt gÇn Sa Huúnh (Qu¶ng Ng·i). C¸c di tÝch tiÒn sö Kon Tum n»m ë th−îng
nguån cña c¸c s«ng lín, nh− s«ng s«ng Trµ Khóc (Qu¶ng Ng·i) ®æ vÒ cöa biÓn
Sa Huúnh. VÒ v¨n ho¸ nh− ®· nãi ë trªn, c¸c vÕt tÝch c«ng cô ®¸, c«ng cô s¾t,
c¸c tËp tôc mai t¸ng rÊt gÇn gòi víi nhãm di tÝch TiÒn Sa Huúnh ë Long Th¹nh
vµ B×nh Ch©u. Vµ nh− vËy, ®· cã thªm mét ®Þa chØ ®¸ng tin cËy ®ãng gãp vµo
sù h×nh thµnh v¨n ho¸ Sa Huúnh lµ v¨n ho¸ Lung Leng (Kon Tum). TÊt nhiªn,
sang nh÷ng thÕ kû sau C«ng Nguyªn, c¸c dÊu Ên v¨n ho¸ Sa Huúnh ¶nh h−ëng
ng−îc trë l¹i T©y Nguyªn, nhÊt lµ ®èi víi c¸c di tÝch thêi ®¹i s¾t. Vµ c¶ sau
nµy, c¸c trung t©m v¨n ho¸ Champa lín ë miÒn Trung Bé nh− Simhapura
(Qu¶ng Nam), Ch¸nh Lé (Qu¶ng Ng·i), Vijaya (B×nh §Þnh), Th¸p Nh¹n,
Thµnh Hå (Phó Yªn), Kauthara (Kh¸nh Hoµ) vµ c¶ Panduranga (Ninh ThuËn)
®· ¶nh h−ëng s©u ®Ëm ®Õn kiÕn tróc vµ v¨n ho¸ Champa ë T©y Nguyªn. Cã
®iÒu lµ trong suèt ngh×n n¨m B¾c thuéc, dÊu Ên v¨n ho¸ H¸n hÇu nh− kh«ng
th©m nhËp ®−îc vµo T©y Nguyªn.

II. c¸c tØnh kh¶o cæ miÒn §«ng Nam Bé

§¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång lµ 3 tØnh Nam T©y Nguyªn, gi¸p víi
miÒn §«ng Nam Bé. §©y lµ 2 vïng ®Þa lý nh©n v¨n kh¸c nhau. VÒ ®Þa h×nh,
§«ng Nam Bé hÇu nh− ®èi lËp víi T©y Nguyªn, song vÉn lµ sù kÐo dµi cña cao
nguyªn xuèng mµ th«i. KÕ tiÕp cao nguyªn lµ c¸c nói thÊp vµ b×nh s¬n nguyªn
®Êt ®á basalte ë B×nh Ph−íc, mét phÇn Xu©n Léc (§ång Nai) (®é cao trung b×nh
200m), råi chuyÓn dÇn sang c¸c phï sa cæ, ®Êt x¸m ë phÝa ®«ng s«ng Sµi Gßn
vµ phÝa ®«ng s«ng §ång Nai (cao vµi chôc mÐt), ®Ó råi h¹ thÊp dÇn xuèng ®ång
b»ng thung lòng vïng T©y Ninh vµ ®ång b»ng ch©u thæ CÇn Giê vµ Vòng Tµu
(cao vµi ba mÐt).
Do vÞ trÝ ®Þa lý liÒn kÒ, diÖn tiÕp xóc réng, l¹i cã mét hÖ thèng s«ng suèi
t−¬ng ®èi dµy ®Æc: s«ng §ång Nai, s«ng La Ngµ, s«ng BÐ vµ s«ng Sµi Gßn b¾t
nguån tõ vïng T©y Nguyªn, nªn trong qu¸ khø, gi÷a Nam T©y Nguyªn víi
miÒn §«ng Nam Bé cã quan hÖ v¨n ho¸ t−¬ng ®èi râ nÐt, ®−îc thÓ hiÖn theo
tõng l¸t c¾t thêi gian.

226
 Mét nhÞp cÇu v¨n ho¸ cæ x−a nhÊt tõ thêi ®¹i ®¸ cò, nèi T©y Nguyªn
víi miÒn §«ng Nam Bé ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh qua nh÷ng vÕt tÝch ho¹t ®éng cña
c− d©n thêi ®¹i ®¸ cò, c¸ch ®©y vµi chôc ®Õn vµi v¹n n¨m, trªn ®Êt T©y Nguyªn
vµ miÒn §«ng Nam Bé. Trªn ®Êt T©y Nguyªn, c¸c nhµ kh¶o cæ ®· t×m thÊy
c«ng cô ®¸ ghÌ ®Ïo mang ®Æc tr−ng lo¹i h×nh - kü thuËt s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò, mµ
tiªu biÓu lµ Th«n S¸u (huyÖn §¨k R'lÊp, §¨k N«ng), Nói Voi (huyÖn §øc
Träng, L©m §ång) vµ vÕt tÝch ®éng vËt ho¸ th¹ch cã vÕt chÆt cña con ng−êi,
niªn ®¹i 60 v¹n n¨m c¸ch ngµy nay ë Ch− Huª, huyÖn Ea Kar, §¨k L¨k.
ë miÒn §«ng Nam Bé, n¨m 1968, E.Saurin ®· t×m thÊy mét sè c«ng cô
s¬ kú ®¸ cò ë Xu©n Léc (§ång Nai); sau nµy mét sè nhµ kh¶o cæ ViÖt Nam t×m
thÊy ë Léc Ninh (B×nh Ph−íc) nh÷ng chiÕc r×u tay (Handxes) hay c«ng cô ghÌ
hai mÆt (biface) h×nh c¸ thên b¬n, theo chóng t«i kh¸ gièng víi c¸c c«ng cô
cïng lo¹i t×m thÊy ë Th«n S¸u (§¨k N«ng).
Trong khai quËt di chØ Lung Leng vµ mét sè ®Þa ®iÓm kh¸c ë Kon Tum,
c¸c nhµ kh¶o cæ cßn ph¸t hiÖn mét lo¹t c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo trong líp laterite,
niªn ®¹i hËu kú Pleistocene. §ã lµ nh÷ng c«ng cô mòi nhän (Point), chÆt r×a
l−ìi ngang (End chopper), n¹o c¾t r×a l−ìi däc (Side chopper), phÇn t− viªn cuéi
rÊt gièng c«ng cô v¨n ho¸ hËu kú ®¸ cò S¬n Vi. Còng thuéc giai ®o¹n hËu kú ®¸
cò ë T©y Nguyªn cßn cã mét sè s−u tËp c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo kh¸c ®· ®−îc t×m
thÊy ë §åi Giµng, Tµ Liªng vµ L¹c Xu©n (L©m §ång), ë Ama Y Thuét (§¨k
L¨k) vµ Êp Do·n V¨n (§¨k N«ng).
C¸c s−u tËp c«ng cô hËu kú ®¸ cò ë §åi Giµng, Tµ Liªng vµ L¹c Xu©n
(L©m §ång) kh¸ gièng víi c¸c s−u tËp c«ng cô ®¸ cò ë V−ên Dò, Gia T©n
(§ång Nai) c¶ vÒ chÊt liÖu, kü thuËt vµ lo¹i h×nh. Nh÷ng c«ng cô cuéi nµy mang
yÕu kü thuËt ghÌ ®Ïo cña hËu kú ®¸ cò, song kh¸c víi v¨n ho¸ S¬n Vi vÒ lo¹i
h×nh c«ng cô. Trong khi ®ã, tæ hîp c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo ë Lung Leng tån t¹i
c¸c lo¹i h×nh mói cam, phÇn t− viªn cuéi, mòi nhän th« vµ lo¹i r×a l−ìi ngang,
®−îc lµm tõ quartzite hoÆc quartz, vÕt ghÌ kh¸ tinh tÕ, kÝch th−íc võa tay cÇm,
®Æc tr−ng cho v¨n ho¸ S¬n Vi lµ râ nÐt.
Nh÷ng dÉn liÖu trªn cho thÊy, b−íc vµo hËu kú ®¸ cò, kho¶ng ba v¹n n¨m
c¸ch ngµy nay, mçi vïng ®Êt T©y Nguyªn chÞu ¶nh h−ëng mét v¨n ho¸ hËu kú
®¸ cò kh¸c nhau. Vïng phÝa nam T©y Nguyªn (§¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m
§ång) g¾n chÆt víi miÒn §«ng Nam Bé, cßn phÝa b¾c T©y Nguyªn (Kon Tum,
Gia Lai) g¾n víi v¨n ho¸ S¬n Vi (B¾c ViÖt Nam) h¬n. Chóng t«i muèn nãi thªm
r»ng, vÒ h×nh d¸ng nh÷ng c«ng cô ghÌ ®Ïo ë Lung Leng (Kon Tum) gièng c«ng
cô v¨n ho¸ S¬n Vi ®iÓn h×nh ë Phó Thä h¬n c¸c s−u tËp c«ng cô v¨n ho¸ S¬n Vi
ë Lµng V¹c (NghÖ An) vµ Cïa (Qu¶ng TrÞ). HiÖn t−îng gièng nhau vÒ c«ng cô
S¬n Vi ®· v−ît c¶ kh«ng gian ph©n bè v¨n ho¸ S¬n Vi dµi hµng ngh×n km tõ
Phó Thä ®Õn Kon Tum lµ sù ph¸t triÓn ®ång quy hay thÕ thø. §©y lµ vÊn ®Ò ®Æt
ra vµ cÇn sù tr¶ lêi trong t−¬ng lai.
B−íc vµo s¬ kú ®¸ míi, niªn ®¹i kho¶ng 1 v¹n n¨m c¸ch ngµy nay, trªn
kh¾p c¸c tØnh T©y Nguyªn cïng xuÊt hiÖn c¸c yÕu tè kü thuËt v¨n ho¸ Hoµ

227
B×nh. §ã lµ tr−êng hîp ®Þa ®iÓm Th«n T¸m, huyÖn Ch− Jót (§¨k N«ng) víi
nh÷ng c«ng cô ghÌ 2 mÆt h×nh bÇu dôc, nh÷ng n¹o h×nh ®Üa vµ nh÷ng r×u cuéi
mµi l−ìi. Nh÷ng tæ hîp c«ng cô kiÓu Hoµ B×nh nh− vËy cßn t×m thÊy trong ®Þa
tÇng di chØ Lung Leng hoÆc c¸c ®Þa ®iÓm míi khai quËt gÇn ®©y ë lßng hå thuû
®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum). Nh÷ng c«ng cô r×u mµi l−ìi cßn gÆp kh¸ phæ biÕn ë
c¸c tØnh §¨k L¨k, §¨k N«ng, L©m §ång. Trong khi ®ã, trªn ®Êt miÒn §«ng
Nam Bé hÇu nh− kh«ng gÆp hiÖn t−îng nµy.
Mét c©u hái ®Æt ra lµ nguyªn nh©n nµo khiÕn cho qu¸ tr×nh ®¸ míi ho¸ ë
T©y Nguyªn l¹i ph¸t triÓn theo khuynh h−íng Hoµ B×nh, cßn ë miÒn §«ng Nam
Bé l¹i kh«ng diÔn ra nh− vËy?
Nh− chóng ta ®· biÕt, vµo hËu kú ®¸ cò, trªn ®Êt T©y Nguyªn ®· cã sù
kh¸c biÖt gi÷a 2 khu vùc: B¾c T©y Nguyªn víi ®Æc tr−ng v¨n ho¸ S¬n Vi, cßn
Nam T©y Nguyªn kh«ng theo khuynh h−íng Êy. Mµ v¨n ho¸ Hoµ B×nh l¹i ph¸t
triÓn trùc tiÕp tõ v¨n ho¸ S¬n Vi. HiÖn t−îng Hoµ B×nh ho¸ ë B¾c T©y Nguyªn
diÔn ra bëi yÕu tè S¬n Vi ®· cã mÆt tr−íc ®ã ë ®©y vµ còng kh«ng lo¹i trõ kh¶
n¨ng di chuyÓn tõ c¸c hang ®éng Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ vµo vïng ®Êt nµy. Du
®i theo c¸ch nµo th× ë T©y Nguyªn, nh÷ng yÕu tè Hoµ B×nh còng lµ hËu duÖ cña
S¬n Vi mµ th«i.
Cho ®Õn nay, vÊn ®Ò s¬ kú ®¸ míi miÒn §«ng Nam Bé hÇu nh− ch−a
®−îc biÕt ®Õn. Tõ hËu kú ®¸ cò (3 v¹n n¨m) sang hËu kú ®¸ míi (4 ngh×n n¨m)
lµ mét kho¶ng trèng qu¸ lín trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸ miÒn §«ng Nam
Bé. Chóng t«i nghÜ r»ng, cÇn xem l¹i niªn ®¹i mét sè ®Þa ®iÓm t×m thÊy c«ng cô
h×nh h¹nh nh©n ë miÒn §«ng Nam Bé cã tuæi hËu kú ®¸ cò hay s¬ kú ®¸ míi;
®ång thêi cÇn më réng ®iÒu tra, khai quËt lµm râ h¬n giai ®o¹n nµy.
Tãm l¹i, trong thêi ®¹i cò, c¸ch ®©y vµi v¹n n¨m, c¶ T©y Nguyªn vµ miÒn
§«ng Nam Bé cïng tån t¹i kü nghÖ c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo, song yÕu tè S¬n Vi ë
B¾c T©y Nguyªn ®Ëm nÐt h¬n, râ rµng h¬n; nh÷ng yÕu tè Bµu Dò ë Nam T©y
Nguyªn kh¸ ®iÓn h×nh. Trong b×nh tuyÕn s¬ kú ®¸ míi, trªn ®Êt T©y Nguyªn,
nhÊt lµ c¸c tØnh B¾c T©y Nguyªn tån t¹i kü nghÖ c«ng cô ghÌ ®Ïo kiÓu Hoµ
B×nh nh− r×u h×nh bÇu dôc, r×u ng¾n, n¹o h×nh ®Üa vµ ®Æc biÖt r×u mµi l−ìi. Qu¸
tr×nh ®¸ míi ho¸ ë T©y Nguyªn diÔn ra theo khuynh h−íng Hoµ B×nh ho¸ lµ râ
rÖt h¬n so víi miÒn §«ng Nam Bé. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµ do yÕu tè
S¬n Vi ®· cã mÆt sím ë vïng ®Êt T©y Nguyªn, mµ S¬n Vi lµ tiÒn th©n trùc tiÕp
cña Hoµ B×nh.
Sù ph¸t triÓn kh«ng ®Òu vÒ mÆt v¨n ho¸ vµo giai ®o¹n ®¸ míi muén
gi÷a T©y Nguyªn vµ miÒn §«ng Nam Bé lµ râ rµng. Kh«ng chØ gi÷a 2 vïng lín
Êy, mµ ngay trong tõng vïng, thËm chÝ tõng tiÓu vïng kÓ trªn còng diÔn ra sù
ph¸t triÓn kh«ng ®Òu.
Tr−íc ®©y, ng−êi ta coi T©y Nguyªn lµ mét vïng v¨n ho¸ l¹c hËu, tr× trÖ,
b¶o thñ vµ vËn hµnh khÐp kÝn trong c¸c luËt tôc hµ kh¾c cña c¸c lµng b¶n T©y
Nguyªn. D−íi ¸nh s¸ng cña nh÷ng ph¸t hiÖn míi, bøc tranh v¨n ho¸ giai ®o¹n
®¸ míi muén T©y Nguyªn kh¸ sèng ®éng víi mét lo¹t c¸c v¨n ho¸ kh¶o cæ,
228
ph©n bè trong mét khu vùc nhÊt ®Þnh, cã quan hÖ víi nhau vµ c¸c vïng ®Êt kh¸c
ngoµi T©y Nguyªn.
Cïng b×nh tuyÕn nµy, ë miÒn §«ng Nam Bé tån t¹i kh¸ nhiÒu di tÝch
kh¶o cæ, song tÝnh thèng nhÊt héi tô v¨n ho¸ hÇu nh− kh«ng râ rµng, kh«ng chÆt
chÏ vµ ch−a ®ñ c¬ së ®Ó x¸c lËp c¸c v¨n ho¸ kh¶o cæ víi s¾c th¸i riªng nh− ®·
thÊy ë T©y Nguyªn. Tr−íc ®©y, còng ®· cã mét sè ý kiÕn x¸c lËp v¨n ho¸ kh¶o
cæ cho nhãm c¸c di tÝch sím ë l−u vùc s«ng §ång Nai. Còng ®· cã mét sè ý
kiÕn thö x¸c lËp ph¶ hÖ ph¸t triÓn v¨n ho¸ cho toµn khu vùc miÒn §«ng Nam
Bé, song gi÷a c¸c nhµ nghiªn cøu vÉn ch−a cã tiÕng nãi chung.
Trong t×nh h×nh t− liÖu hiÖn nay, viÖc tiÕp cËn c¸c di tÝch kh¶o cæ ë miÒn
§«ng Nam Bé nªn dùa vµo ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ hÖ thèng c¸c dßng s«ng chÝnh,
tõ ®ã ph©n lËp c¸c nhãm di tÝch, ®èi s¸nh vµ t×m ra c¸c b×nh tuyÕn t−¬ng øng.
B»ng ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn Êy, ë miÒn §«ng Nam Bé cã thÓ tån t¹i 4 nhãm di
tÝch theo phøc hÖ ®Þa - v¨n ho¸ nh− sau:
C¸c di tÝch ë vïng nói thÊp vµ b×nh s¬n nguyªn ®Êt ®á, ®é cao trung b×nh
200m, tËp trung ë vïng Xu©n Léc (§ång Nai) gåm c¸c ®Þa ®iÓm: CÇu S¾t, §åi
MÝt, §åi Xoµi, §åi Phßng Kh«ng, Suèi Chån, DÇu Gi©y, Phó Hoµ, Hµng Gßn
vµ Long Giao.
C¸c di tÝch ë vïng phï sa cæ, ®Êt x¸m tËp trung ë l−u vùc s«ng §ång Nai,
cao 200m ®Õn vµi chôc mÐt, gåm nhãm c¸c di tÝch: Suèi Linh, Dèc Chïa, Gß
§¸, B×nh §¹t, Cï Lao Rïa, Lß G¹ch, BÕn C¸, Gß Me, B×nh §a, Ph−íc T©n,
Ng·i Th¾ng, Héi S¬n, BÕn §ß vµ Long Böu. Cïng ®Þa h×nh nµy nh−ng thuéc hÖ
thèng s«ng Sµi Gßn cã di tÝch Ræng Bµng, hÖ thèng s«ng Vµm Cá §«ng cã di
tÝch Cao S¬n, Dinh ¤ng, Léc Giang, An S¬n vµ Gß C©y Tr«m, Kªnh ND 11.
C¸c di tÝch ë ®ång b»ng ch©u thæ b¸n ngËp mÆn, cao tõ 10m ®Õn vµi mÐt
ë phÝa ®«ng s«ng §ång Nai, gåm c¸c di tÝch: Ph−íc Mü, C¸i V¹n, C¸i L¨ng,
R¹ch L¸, Gß Sái vµ Bµu C¹n. Cïng ®Þa h×nh nµy ë hÖ thèng s«ng Vµm Cá §«ng
cã R¹ch Nói, cßn s«ng Sµi Gßn cã Lý Nh¬n.
C¸c di tÝch th−êng xuyªn ngËp mÆn, cao vµi mÐt ®Õn d−íi mÆt n−íc biÓn
ë ®ång b»ng ch©u thæ CÇn Giê, gåm c¸c di tÝch: Giång C¸ Vå, Giång PhÖt,
Giång Am.
Nghiªn cøu ®Æc tr−ng v¨n ho¸ cña tõng di tÝch trong mçi nhãm, chóng ta
cã thÓ t×m thÊy c¸c yÕu tè sím muén, tõ ®ã x¸c lËp c¸c b−íc ph¸t triÓn v¨n ho¸.
ThÝ dô, nhãm ®Çu tiªn cã thÓ ph¸t triÓn qua 3 giai ®o¹n: CÇu S¾t - §åi MÝt,
Long Giao - Suèi Chån, DÇu Gi©y - Phó Hoµ. Nhãm thø hai cã 5 giai ®o¹n:
Suèi Linh, BÕn §ß - Ph−íc T©n, Cï Lao Rïa - Gß §¸, Dèc Chïa, Long Böu.
Nhãm thø ba cã sù ph¸t triÓn qua 3 giai ®o¹n: C¸i V¹n, C¸i L¨ng, R¹ch L¸.
Nhãm cuèi cïng cã 3 giai ®o¹n: Giång C¸ Vå, Giång PhÖt vµ Giång Am.
Nghiªn cøu c¸c giai ®o¹n ë mçi nhãm vµ ®èi s¸nh víi c¸c nhãm kh¸c,
chóng ta cã thÓ nhËn ra mèi liªn hÖ cïng b×nh tuyÕn. Ch¼ng h¹n, giai ®o¹n CÇu
S¾t cña nhãm I cã thÓ t−¬ng øng víi Suèi Linh cña nhãm II. Giai ®o¹n Dèc

229
Chïa ë nhãm II t−¬ng øng víi C¸i V¹n ë nhãm III, Giai ®o¹n DÇu Gi©y - Phó
hoµ cña nhãm I cã thÓ cïng b×nh tuyÕn víi Giång C¸ Vå ë nhãm IV. Xin nhÊn
m¹nh: cïng b×nh tuyÕn kh«ng ph¶i lµ cïng truyÒn thèng v¨n ho¸.
Tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy nµy, chóng ta dÔ dµng nhËn ra con ®−êng vµ
khuynh h−íng ph¸t triÓn tiÒn - s¬ sö miÒn §«ng Nam Bé kh«ng chØ kh¸c víi
T©y Nguyªn mµ cßn kh¸c víi c¸c vïng ®Êt kh¸c nh− miÒn Trung Bé vµ B¾c Bé
ViÖt Nam. §èi víi T©y Nguyªn, ngay tõ giai ®o¹n ®¸ míi muén ®· h×nh thµnh
c¸c v¨n ho¸ kh¶o cæ, c¸c nhãm v¨n ho¸ víi ®Æc tr−ng riªng. NÕu chóng ta quan
niÖm mçi v¨n ho¸ kh¶o cæ lµ cña mét téc ng−êi, th× tÝnh ®a téc ng−êi xuÊt hiÖn
sím ë T©y Nguyªn, cïng víi nã lµ sù ph©n vïng kinh tÕ - x· héi Ýt nhiÒu mang
tÝnh biÖt lËp. Cã ®iÒu lµ cho ®Õn nay, chóng ta ch−a thÊy hoÆc ch−a cã t− liÖu ®ñ
chøng minh cho sù kÕt tinh, dÉn tíi h×nh thµnh mét v¨n ho¸ thèng nhÊt chung ë
T©y Nguyªn vµo thêi ®¹i ®å s¾t kiÓu §«ng S¬n ë miÒn B¾c, Sa Huúnh ë miÒn
Trung vµ ãc Eo ë miÒn Nam.
Trong khi ®ã, ë miÒn §«ng Nam Bé, ngay tõ giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi -
s¬ kú ®ång thau ®· xuÊt hiÖn c¸c nhãm c− d©n kh¸c nhau, chiÕm c− c¸c ®Þa
h×nh kh¸c nhau vµo c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau; t¹o dùng s¾c th¸i v¨n ho¸ riªng,
ph¸t triÓn nèi tiÕp nhau trë thµnh truyÒn thèng. TÝnh khu biÖt vÒ s¾c mµu v¨n
ho¸ dÇn bÞ th¸ch thøc bëi sù giao l−u, trao ®æi, tiÕp biÕn gi÷a c¸c nhãm cïng
b×nh tuyÕn. ThÕ nh−ng sù thèng nhÊt v¨n ho¸ cho toµn khu vùc §«ng Nam Bé
mµ ®Ønh cao lµ v¨n ho¸ ãc Eo vÉn diÔn ra, tuy cã muén, vµo nh÷ng thÕ kû sau
C«ng nguyªn. Trong khi ®ã ë B¾c Bé, tõ c¸c ng¶ ®−êng cña TiÒn §«ng S¬n tíi
v¨n ho¸ §«ng S¬n diÔn ra sím h¬n, vµo nh÷ng thÕ kû 4 - 5 tr−íc C«ng nguyªn,
hay ë Trung Bé, sù h×nh thµnh v¨n ho¸ Sa Huúnh trªn c¬ tÇng c¸c v¨n ho¸ TiÒn
Sa Huúnh còng chØ muén h¬n §«ng S¬n mét chót.
Râ rµng khuynh h−íng vµ con ®−êng ph¸t triÓn v¨n ho¸ tiÒn sö ë mçi khu
vùc lµ kh«ng gièng nhau. Song trªn con ®−êng Êy, chóng ta còng cã thÓ chØ ra
nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ xuyªn qua c¸c ®Þa h×nh, nh− nh÷ng nhÞp cÇu v¨n ho¸ nèi
T©y Nguyªn víi miÒn §«ng Nam Bé trong qu¸ khø.
Sù ®èi lËp râ nhÊt gi÷a T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé lµ ë nguyªn liÖu
chÕ t¸c r×u vµ b«n ®¸ mµi toµn th©n - lo¹i h×nh c«ng cô lao ®éng chñ ®¹o cña
mçi vïng vµo thêi ®iÓm nµy. ë miÒn §«ng Nam Bé c«ng cô lao ®éng chñ yÕu
b»ng ®¸ basalte, cßn ë T©y Nguyªn nguyªn liÖu phong phó h¬n rÊt nhiÒu: ®¸ löa
(silex), ®¸ phiÕn silex (schiste silex), ®¸ phtanite, ®¸ opal, ®¸ basalte vµ gç ho¸
th¹ch. C¶ hai n¬i ®Òu v¾ng hoÆc rÊt Ýt khi sö dông ®¸ ngäc (nephrite). VÒ lo¹i
h×nh, c¶ hai n¬i ®Òu cã mÆt c¸c lo¹i cuèc ®¸, r×u vµ b«n cã vai, r×u vµ b«n kh«ng
cã vai, ®ôc, bµn mµi… song mçi lo¹i h×nh Êy cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt, song cã
mét vµi yÕu tè gièng nhau. Tr−íc khi ®i vµo ph©n tÝch, so s¸nh tõng lo¹i c«ng
cô lao ®éng chñ ®¹o, cÇn nãi ngay r»ng: nh÷ng con dao c¾t h×nh l−ìi h¸i vèn
®Æc tr−ng cho miÒn §«ng Nam Bé hoµn toµn v¾ng mÆt ë T©y Nguyªn. Ng−îc
l¹i, b«n h×nh r¨ng tr©u kh¸ phæ biÕn ë B¾c T©y Nguyªn vµ viªn ®¸ h×nh b¸nh xe

230
cã lç thñng gi÷a ®Æc tr−ng cho T©y Nguyªn hÇu nh− v¾ng mÆt ë miÒn §«ng
Nam Bé.
Cuèc ®¸ cã mÆt ë 2 n¬i, song cã ®Æc ®iÓm kh¸c nhau: Cuèc ®¸ ë miÒn
§«ng Nam Bé xuÊt hiÖn nhiÒu trong c¸c di tÝch: R¹ch Nói, C¸i V¹n, BÕn §ß,
Ph−íc T©n…víi h×nh lo¹i chñ ®¹o lµ cuèc vai vu«ng, chu«i tra c¸n ng¾n, l−ìi
réng h¬n vai, th©n h¬i cong. Trong khi ®ã, ë T©y Nguyªn, cuèc ®¸ cã sè l−îng
lín vµ lo¹i h×nh rÊt phong phó: Cuèc chim, cuèc h×nh mai mùc, cuèc h×nh ch÷
“U”, cuèc cã vai vu«ng, cuèc vai nhän; cuèc th©n h×nh thang kh«ng cã vai…
Lo¹i cuèc cã vai kiÓu miÒn §«ng Nam Bé kh¸ gÇn gòi víi cuèc ®¸ trong v¨n
ho¸ Bu«n TriÕt (§¨k L¨k) vµ trong s−u tËp cuèc ®¸ ë B¶o tµng L©m §ång. Cßn
c¸c lo¹i cuèc h×nh mai mùc, h×nh r¨ng tr©u vµ cuèc chim hiÖn v¾ng mÆt ë miÒn
§«ng Nam Bé.
ë miÒn §«ng Nam Bé, tû lÖ r×u vµ b«n cã vai th−êng cao h¬n lo¹i kh«ng
cã vai. Trªn ®Êt T©y Nguyªn tû lÖ gi÷a 2 lo¹i c«ng cô ®ã cßn tuú thuéc vµo mçi
v¨n ho¸ hay mçi nhãm di tÝch. Trong v¨n ho¸ BiÓn Hå vµ v¨n ho¸ Lung Leng
(B¾c T©y Nguyªn), r×u vµ b«n cã vai chiÕm tuyÖt ®èi, cßn trong v¨n ho¸ Bu«n
TriÕt vµ c¸c nhãm di tÝch ë L©m §ång (Nam T©y Nguyªn), r×u vµ b«n kh«ng cã
vai chiÕm tuyÖt ®èi. §¸ng chó ý lµ lo¹i r×u b«n h×nh thang, lµm tõ ®¸ opal, l−ìi
h¬i xoÌ, chu«i thu«n nhá, th©n dµy, mÆt c¾t ngang th©n h×nh thang, vÕt mµi quy
chuÈn kh¸ ®Æc tr−ng trong c¸c c«ng x−ëng chÕ t¹o r×u ®¸ Gia L©m, huyÖn L©m
Hµ vµ ®Æc tr−ng cho mét sè s−u tËp r×u ®¸ ë Toµ Gi¸m môc thõa sai §µ L¹t, B¶o
tµng L©m §ång ch−a thÊy ë miÒn §«ng Nam Bé. Tuy nhiªn, lo¹i r×u gÇn h×nh
tam gi¸c, l−ìi xoÌ réng, chu«i thu nhá, mÆt c¾t ngang h×nh ch÷ nhËt, lµm tõ ®¸
basalte, cßn vÕt ghÌ trªn th©n t×m thÊy ë L©m §ång, Bu«n Ma Thuét vµ §¨k
N«ng kh¸ gÇn víi c«ng cô cïng lo¹i ë c¸c di tÝch CÇu S¾t, §åi MÝt (Xu©n Léc,
§ång Nai) vµ gÆp trong c¸c di tÝch thµnh ®Êt ®¾p trßn B×nh Ph−íc. §©y lµ ®iÓm
gÇn nhau gi÷a Nam T©y Nguyªn víi miÒn §«ng Nam Bé vµ còng lµ ®iÓm kh¸c
gi÷a miÒn §«ng Nam Bé víi B¾c T©y Nguyªn.
§ôc ®¸ ë miÒn §«ng Nam Bé nhiÒu vÒ sè l−îng, phong phó vÒ lo¹i h×nh.
Trong khi ®ã, ë B¾c T©y Nguyªn lo¹i di vËt nµy rÊt hiÕm. Trªn ®Êt T©y Nguyªn
®ôc chØ cã lo¹i l−ìi hÑp, ®«i khi gÇn nhän ë di chØ §hapr«ng (Bu«n Ma Thuét).
KiÓu lo¹i ®ôc nµy cã mÆt kh¸ phæ biÕn ë c¸c ®Þa ®iÓm BÕn §ß vµ Héi S¬n
(thµnh phè Hå ChÝ Minh).
Qua ®¸ lµ vò khÝ ®éc ®¸o t×m thÊy ë BÕn §ß, Cï Lao Rïa (thµnh phè Hå
ChÝ Minh) rÊt gièng víi mét sè qua ®¸ t×m thÊy ë Sa ThÇy (Kon Tum) c¶ vÒ
chÊt liÖu, kÝch th−íc, h×nh d¸ng vµ kü thuËt chÕ t¸c. Nh÷ng qua ®¸ nh− vËy l¹i
ch−a thÊy ë §¨k L¨k, §¨k N«ng vµ L©m §ång (Nam T©y Nguyªn).
Nh÷ng chiÕc bµn ®Ëp kh¾c r·nh hÇu nh− ch−a t×m thÊy ë miÒn §«ng Nam
Bé, trong khi ®ã chóng l¹i rÊt phæ biÕn ë c¸c tØnh T©y Nguyªn víi nhiÒu h×nh
lo¹i kh¸c nhau.
Khu«n ®óc ®ång b»ng ®¸ cã mÆt ë miÒn §«ng Nam Bé vµ T©y Nguyªn.
Khu«n ®óc ë miÒn §«ng Nam Bé cã sè l−îng lín, lo¹i h×nh ®óc phong phó nh−
231
khu«n ®óc r×u, dao, l−ìi c©u, mòi tªn, lao h×nh l¸, lao ng¹nh, chu«ng, lôc lÆc,
tr©m, hoa tai… minh chøng cho mét trung t©m luyÖn kim sím ë §«ng Nam ¸.
ë Kon Tum còng ®· t×m thÊy mét sè khu«n ®óc r×u ®ång, kiÓu r×u §«ng
S¬n (Thanh Ho¸) lµ chÝnh, còng cã khu«n ®óc r×u ®ång kiÓu r×u Dèc Chïa
(B×nh D−¬ng). §ã lµ khu«n ®óc r×u cã häng tra c¸n h×nh bÇu dôc, gãc vai l−în
lâm ®Òu, l−ìi cong h×nh hyperbol, ngang th©n cã 2 ®−êng chØ ®óc næi. Lo¹i
khu«n nµy cßn thÊy ë Ninh Hoµ (Kh¸nh Hoµ) vµ r×u ®ång lo¹i nµy gÆp ë Hoµ
Diªm (Cam Ranh). Khu«n ®óc r×u ®ång ë K’Bang (Gia Lai) vÒ h×nh d¸ng r×u
gièng khu«n Dèc Chïa, song vÒ trang trÝ hoa v¨n hoµn toµn kh¸c. ë ®©y, thay
vµo 2 ®−êng chØ ®óc næi lµ c¸c ®−êng chÐo c¾t nhau t¹o h×nh ca r«. Cã thÓ
nh÷ng ¶nh h−ëng cña miÒn §«ng Nam Bé ®Õn B¾c T©y Nguyªn h¬i muén.
Trong khi ®ã, ë di chØ Phï Mü (L©m §ång) ®· t×m thÊy khu«n ®óc vµ r×u ®ång
cã h×nh hyperbol kiÓu Dèc Chïa.
Lo¹i khu«n ®óc dao ph¹ng ë Sa ThÇy (Kon Tum) vµ khu«n ®óc dao g¨m
cã tay ch¾n ë Phï Mü (L©m §ång) ch−a thÊy ë miÒn §«ng Nam Bé. Còng xin
nãi thªm, mét sè dao ph¹ng ®ång ë Sa ThÇy (Kon Tum) gièng di vËt cïng lo¹i ë
S¬n La, Yªn B¸i vµ Hµ Giang thuéc lo¹i h×nh v¨n ho¸ §«ng S¬n miÒn nói.
Tr−íc ®©y, c¸c nhµ kh¶o cæ nhËn ra nh÷ng ¶nh h−ëng qua l¹i vÒ luyÖn
kim gi÷a v¨n ho¸ §«ng S¬n víi miÒn §«ng Nam Bé. Giê ®©y, chóng ta nhËn ra
¶nh h−ëng cña kü thuËt luyÖn kim §«ng S¬n vµ miÒn §«ng Nam Bé tíi T©y
Nguyªn. Song, víi kü thuËt luyÖn kim §«ng S¬n muén chñ yÕu lµ tíi vïng B¾c
T©y Nguyªn (cô thÓ lµ Sa ThÇy, Kon Tum), cßn Nam T©y Nguyªn chñ yÕu lµ
miÒn §«ng Nam Bé (chñ yÕu lµ Phï Mü, L©m §ång).
§å gèm lµ mét nguån sö liÖu quan träng t×m hiÓu mèi liªn hÖ v¨n ho¸
gi÷a T©y Nguyªn víi miÒn §«ng Nam Bé trong qu¸ khø. NÕu nh− di vËt ®¸ ë
T©y Nguyªn phong phó h¬n miÒn §«ng Nam Bé, th× ®å gèm ë miÒn §«ng Nam
Bé phong phó vµ ®a d¹ng h¬n T©y Nguyªn.
Ngo¹i trõ gèm xèp vµ gèm mµu chØ cã ë miÒn §«ng Nam Bé, cßn gèm
th« vµ gèm mÞn cïng tån t¹i ë c¶ hai vïng. Gèm xèp ë §«ng Nam Bé kh¸
gièng víi gèm xèp v¨n ho¸ H¹ Long vÒ thµnh phÇn t¹p chÊt, mµu s¾c vµ ®é
nung. Song ®iÓm kh¸c ë chç gèm H¹ Long xèp h¬n, nhÑ h¬n, máng h¬n, lç
hæng trªn bÒ mÆt nhá vµ ®Òu h¬n, nh½n d¹ng bÝch quy h¬n. Sù xuÊt hiÖn gèm
xèp ë H¹ Long vµ §«ng Nam Bé lµ sù ph¸t triÓn ®ång quy. Gèm mµu ë §«ng
Nam Bé (BÕn §ß, Dèc Chïa, An S¬n, B×nh §a vµ B−ng B¹c) kh¸ gièng víi gèm
mµu ë B¾c Trung Bé (Quúnh Hång, §Òn §åi vµ B·i Ph«i Phèi). §iÓm kh¸c biÖt
lµ s¾c mµu hay gam mµu, vÞ trÝ vµ bè côc mµu trªn ®å vËt mçi n¬i mét kh¸c,
thËm chÝ mçi ®Þa ®iÓm mét kh¸c.
C¶ hai n¬i ®Òu cã ®å gèm gia dông nh− nåi, b×nh, vß, ©u, b¸t, ®Üa, chÐn;
®å gèm mé nh− chum, vß, n¾p ®Ëy; ®å ®Êt nung lµm c«ng cô lao ®éng nh− däi
xe sîi… nh−ng lo¹i h×nh ®å gèm miÒn §«ng Nam Bé phong phó h¬n T©y
Nguyªn. Cã kh¸ nhiÒu h×nh lo¹i ®å gèm miÒn §«ng Nam Bé ch−a gÆp ë T©y

232
Nguyªn nh− “cµ rµng”, c¸c lo¹i b×nh dµi, ®¸y thu«n nhän, miÖng côp ®−îc ®¾p
thªm vµnh miÖng, c¸c lo¹i khuyªn tai, c¸c lo¹i t−îng ®éng vËt b»ng ®Êt nung…
Tuy nhiªn, còng cã thÓ nhËn ra mét sè mèi liªn hÖ nµo ®ã vÒ ®å gèm
gi÷a T©y Nguyªn víi miÒn §«ng Nam Bé. Trong sè c¸c ®å gia dông, nh÷ng nåi
gèm kÝch th−íc nhá, miÖng loe, cæ th¾t, th©n në ®Òu, ®¸y cong låi, kh«ng ch©n
®Õ ë Kr«ng Ana (§¨k L¨k) gièng ®å gèm Giång C¸ Vå (thµnh phè Hå ChÝ
Minh). §iÓm kh¸c lµ ë Giång C¸ Vå ®−îc trang trÝ hoa v¨n, cßn ë Kr«ng Ana
®Ó tr¬n. Trong s−u tËp gèm ë mét sè ®Þa ®iÓm xung quanh thÞ x· Bu«n Ma
Thuét cã gèm ch©n cao, rÊt dµy vµ loe xiªn gièng hÖt lo¹i gèm nh− vËy ë ®Þa
®iÓm Kªnh D11 (thµnh phè Hå ChÝ Minh). §å gèm lµm quan tµi mé ë Lung
Leng (Kon Tum) ®−îc trang trÝ hoa v¨n in Ên vá sß, v¨n nöa ®−êng trßn trªn
vµnh miÖng, cßn gèm mé Giång C¸ Vå chñ yÕu trang trÝ v¨n thõng, ®«i khi v¨n
in Ên lç thµnh hµng th¼ng trªn mÐp miÖng. Däi xe sîi h×nh nãn côt ë T©y
Nguyªn ®«i khi ®−îc trang trÝ hoa v¨n, cßn ë §«ng Nam Bé ®Ó tr¬n. C¶ 2 n¬i
®Òu t×m thÊy gèm ghÌ trßn, ®«i khi dïi lç thñng ë gi÷a. ë ®Þa ®iÓm Phï Mü
(L©m §ång) t×m thÊy rÊt nhiÒu bµn xoa ®å gèm, vÒ h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc rÊt
gièng víi di vËt cïng lo¹i trong c¸c di chØ Suèi Linh, C¸i L¨ng (§ång Nai).
VÒ hoa v¨n ®å gèm miÒn §«ng Nam Bé vµ T©y Nguyªn c¬ b¶n lµ gièng
nhau, cïng tån t¹i v¨n thõng, v¨n ch¶i, v¨n in chÊm, v¨n kh¾c v¹ch. Nh−ng vÒ
m« tÝp trang trÝ gi÷a hai n¬i cã ®iÓm kh¸c nhau. V¨n thõng, v¨n ch¶i xuÊt hiÖn
kh¸ sím ë T©y Nguyªn, nh−ng sang giai ®o¹n muén Ýt dÇn. Ng−îc l¹i, ë miÒn
§«ng Nam Bé lo¹i v¨n nµy tån t¹i chñ yÕu ë giai ®o¹n ®ång thau ph¸t triÓn.
Hoa v¨n in « vu«ng, « tr¸m xuÊt hiÖn vµo cuèi giai ®o¹n ®ång thau, ®Çu giai
®o¹n ®å s¾t ë miÒn §«ng Nam Bé, cßn T©y Nguyªn hÇu nh− kh«ng cã. Lo¹i
v¨n dïng que nhiÒu r¨ng t¹o ra c¸c ®−êng cong, ®−êng sãng trªn nÒn thõng kh¸
phæ biÕn ë miÒn §«ng Nam Bé vµ xuÊt hiÖn tõ giai ®o¹n sím. Ng−îc l¹i, ë
Lung Leng lo¹i v¨n nµy th−êng gÆp trªn gèm mé nåi vß, hoÆc trªn gèm mé
Bu«n TriÕt, gèm di chØ Phï Mü (thuéc thêi ®¹i s¾t sím).
Nh÷ng ¶nh h−ëng cña lèi trang trÝ hoa v¨n nµy tíi T©y Nguyªn cã lÏ diÔn
ra kh¸ muén. Lo¹i v¨n kh¾c v¹ch t¹o c¸c ho¹ tiÕt h×nh häc kÕt hîp víi v¨n in
chÊm th−êng trang trÝ trªn ch©n ®Õ b¸t bång kh¸ phæ biÕn ë miÒn §«ng Nam
Bé, cßn ë T©y Nguyªn th× trang trÝ thµnh b¨ng ch¹y quanh b×nh gèm, ®«i khi c¶
n¾p ®å ®ùng. Còng ®· cã mét sè ho¹ tiÕt hoa v¨n kh¾c v¹ch vµ chÊm gi¶i t¹o
h×nh ch÷ “S” trang trÝ trªn b×nh gèm ch«n trong mé chum ë Lung Leng, theo
chóng t«i lµ gÇn gièng víi ®å ¸n cïng lo¹i ë Trung Bé chø kh«ng ph¶i víi gèm
miÒn §«ng Nam Bé.
Nh÷ng dÉn liÖu trªn x¸c nhËn sù giao tiÕp v¨n ho¸ ë giai ®o¹n ®¸ míi
muén gi÷a T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé, th«ng qua vïng ®Êt §¨k L¨k, §¨k
N«ng vµ L©m §ång. Cßn B¾c T©y Nguyªn d−êng nh− diÔn ra muén h¬n.

233
 III. mét sè di tÝch kh¶o cæ ë B¾c ViÖt Nam
Mèi quan hÖ xa x−a nhÊt gi÷a c− d©n cæ ë T©y Nguyªn víi B¾c ViÖt
Nam ®−îc x¸c lËp tõ kh¸ sím, b¾t ®Çu tõ hËu kú thêi ®¹i ®¸ cò c¸ch ®©y vµi
v¹n n¨m. HËu kú thêi ®¹i ®¸ cò ViÖt Nam ®−îc x¸c lËp bëi 2 v¨n ho¸ hay 2 kü
nghÖ: Ng−êm vµ S¬n Vi. Nh÷ng yÕu tè ®Æc tr−ng cho kü nghÖ Ng−êm ch−a
ph¸t hiÖn ®−îc ë T©y Nguyªn; trong khi ®ã yÕu tè v¨n ho¸ S¬n Vi ë T©y
Nguyªn lµ râ nÐt.
V¨n ho¸ S¬n Vi ®−îc c¸n bé Khoa Sö, Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Hµ
Néi ph¸t hiÖn n¨m 1968 ë x· S¬n Vi, huyÖn L©m Thao (Phó Thä). §Õn nay ®·
gÇn 150 ®Þa ®iÓm thuéc v¨n ho¸ nµy ®−îc biÕt ®Õn, ph©n bè tËp trung ë c¸c ®åi
gß trung du Phó Thä vµ Yªn B¸i, cã mét sè Ýt di tÝch hang ®éng ë S¬n La, Hoµ
B×nh vµ Thanh Ho¸.
C«ng cô ®¸ v¨n ho¸ S¬n Vi ®Òu lµ cuéi s«ng suèi, ghÌ ®Ïo, Ýt tu chØnh,
v¾ng kü thuËt mµi. Kü thuËt gia c«ng c«ng cô ®¸ chñ yÕu lµ ghÌ mét mÆt, trªn
mét ®o¹n cña viªn cuéi t¹o r×a t¸c dông, gi÷ l¹i tèi ®a vá cuéi tù nhiªn. Mét sè
Ýt c«ng cô ghÌ hai mÆt, hoÆc bæ cuéi råi ghÌ t¹o l−ìi, chÆt ngang, chÆt däc viªn
cuéi. V¾ng mÆt c«ng cô m¶nh t−íc d¹ng h×nh häc. Lo¹i h×nh c«ng cô ®Æc
tr−ng lµ c«ng cô r×a l−ìi däc, phÇn t− viªn cuéi, mòi nhän, chÆt 2 ®Çu vµ ghÌ
hÕt mét mÆt lín (unifaces). Di cèt ®éng vËt hoang d·, ch−a ho¸ th¹ch, ch−a cã
vËt nu«i, vá nhuyÔn chñ yÕu lµ èc nói (Cyclophorus), cã Ýt lo¹i èc ruéng
(Antimelania); cã phÊn hoa cña hä d−¬ng xØ (Polydiaceae) vµ hä kim mao
(Cyatheaceae), ch−a thÊy c©y trång. BÕp nhá, gÇn cöa hang; mé ch«n trong
hang, t¸ng thøc n»m th¼ng hoÆc bã gèi, kÌ ®¸ héc, ®«i khi r¾c than cñi, vá èc
vµ r¾c thæ hoµng; ch«n theo c«ng cô ®¸ hoÆc trang søc lµ vá èc biÓn. Ng−êi
S¬n Vi ®Ëm yÕu tè ®en Australoid, ch−a xuÊt hiÖn yÕu tè vµng Mongoloid.
V¨n ho¸ S¬n Vi tån t¹i trong khung thêi gian tõ 30.000 ®Õn 11.000 n¨m BP vµ
lµ tæ tiªn trùc tiÕp cña c− d©n v¨n ho¸ Hoµ B×nh sau nµy.
Trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng c«ng cô cuéi mang ®Æc
tr−ng kü thuËt - lo¹i h×nh v¨n ho¸ S¬n Vi hay kiÓu S¬n Vi ë T©y Nguyªn râ
nhÊt vÉn lµ tæ hîp c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo di chØ Lung Leng vµ mét sè di chØ
kh¸c võa khai quËt ë vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum). Cßn c¸c tæ
hîp c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo kh¸c ë L©m §ång, mµ cã ng−êi cho r»ng thuéc v¨n
h¸ S¬n Vi lµ ch−a râ rµng. Víi nh÷ng t− liÖu nh− vËy, cã thÓ nghÜ r»ng v¨n ho¸
S¬n Vi ®· ¶nh h−ëng tíi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ ®¸ cò hËu kú ë
B¾c T©y Nguyªn. ChÝnh nh÷ng ¶nh h−ëng ®ã ®· t¹o cho n¬i ®©y mét diÖn m¹o
v¨n ho¸ kiÓu S¬n Vi, gièmg S¬n Vi (like Sonviian) hay lo¹i h×nh v¨n ho¸ S¬n
Vi ë T©y Nguyªn.
Cã ®iÒu cÇn ghi nhËn lµ, Kon Tum c¸ch Phó Thä trªn 1.000km, nh−ng
c«ng cô cuéi ë Kon Tum l¹i rÊt gièng víi c«ng cô v¨n ho¸ S¬n Vi ë Phó Thä,
thËm chÝ gièng h¬n nhiÒu so víi c¸c di tÝch S¬n Vi kh¸c ë Lµng V¹c (NghÖ
An) vµ Cïa (Qu¶ng TrÞ).

234
 S¬ kú thêi ®¹i ®¸ míi ViÖt Nam tiªu biÓu lµ v¨n ho¸ Hoµ B×nh vµ v¨n
ho¸ B¾c S¬n, niªn ®¹i 15.000 - 7.000 n¨m BP. Nh÷ng yÕu tè kü thuËt lo¹i h×nh
c«ng cô ®¸ cña 2 v¨n ho¸ nµy ®Òu cã mÆt ë T©y Nguyªn.
V¨n ho¸ Hoµ B×nh mang tªn tØnh Hoµ B×nh; nh÷ng di tÝch ®Çu tiªn cña
v¨n ho¸ nµy do M.Colani ph¸t hiÖn vµ khai quËt, nghiªn cøu vµ ®−îc Héi nghÞ
TiÒn sö ViÔn ®«ng lÇn thø nhÊt n¨m 1932 häp t¹i Hµ Néi th«ng qua. §Õn nay ë
ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn h¬n 120 ®Þa ®iÓm v¨n ho¸ Hoµ B×nh, ph©n bè chñ yÕu ë
tØnh Hoµ B×nh, Thanh Ho¸ vµ c¸c tØnh kh¸c nh− S¬n La, Lai Ch©u, Hµ Giang,
Yªn B¸i, Ninh B×nh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ. C¸c di tÝch ®Òu lµ hang ®éng vµ
m¸i ®¸, chØ cã vµi ®Þa ®iÓm ngoµi trêi, thÒm s«ng nh− SËp ViÖt (S¬n La).
C«ng cô ®¸ v¨n ho¸ Hoµ B×nh ®Òu lµ cuéi s«ng suèi, ghÌ ®Ïo, tu chØnh,
vµ xuÊt hiÖn kü thuËt mµi. Kü thuËt gia c«ng c«ng cô ®¸ Hoµ B×nh chñ ®¹o vÉn
lµ ghÌ mét mÆt, trªn hÇu hÕt r×a cña viªn cuéi t¹o r×a t¸c dông xung quanh viªn
cuéi, gi÷ l¹i vá cuéi tù nhiªn ë hai mÆt lín viªn cuéi. XuÊt hiÖn c«ng cô ghÌ
hai mÆt, hoÆc bæ cuéi råi ghÌ t¹o r×a t¸c dông, chÆt ngang, chÆt däc viªn cuéi.
V¾ng mÆt c«ng cô m¶nh t−íc d¹ng h×nh häc. Lo¹i h×nh c«ng cô ®¸ ®Æc tr−ng
cho v¨n ho¸ Hoµ B×nh lµ c«ng cô h×nh r×u bÇu dôc, h×nh h¹nh nh©n, r×u ng¾n,
n¹o h×nh ®Üa vµ r×u mµi l−ìi. XuÊt hiÖn c«ng cô b»ng vá trai vµ x−¬ng, nh−ng
ch−a nhiÒu.
Di cèt ®éng vËt trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh lµ lo¹i hiÖn ®¹i, ch−a ho¸ th¹ch,
ch−a cã vËt nu«i; vá nhuyÔn chñ yÕu lµ èc ruéng (Antimelania), èc suèi
(Melania), ®«i khi c¶ èc nói (Cyclophorus); cã phÊn hoa cña 50 lo¹i kh¸c
nhau, nh−ng ch−a thÊy b»ng chøng ch¾c ch¾n cña phÊn hoa loµi c©y thuÇn
d−ìng. ®· t×m thÊy vá c¸c loµi qu¶ h¹t nh− c«m, g¾m, me, cä, chÌ. Ng−êi chÕt
ch«n s¸t v¸ch hang hoÆc gÇn bÕp löa, tö thi ®Æt n»m co, bã gèi hoÆc n»m
th¼ng, cã mé kÌ ®¸ héc, d¶i ®¸ d¨m, ®«i khi lãt than cñi vµ vá èc, r¾c thæ
hoµng; ch«n theo c«ng cô ®¸, ®å trang søc lµ vá èc biÓn, x−¬ng r¨ng thó.
Ng−êi Hoµ B×nh vÏ trªn hang, kh¾c trªn x−¬ng c¸c h×nh th¶o méc hoÆc ®éng
vËt. Nh×n chung, nghÖ thuËt ch−a ph¸t triÓn. Nh÷ng cèt sä ng−êi Hoµ B×nh cã
c¸c yÕu tè Melanesien, Indonesen vµ c¶ yÕu tè Australo- Negroid. V¨n ho¸
Hoµ B×nh tån t¹i trong khung thêi gian tõ 17.000 ®Õn 7.000 n¨m BP. vµ lµ tæ
tiªn trùc tiÕp cña c− d©n v¨n ho¸ §a Bót sau nµy.
V¨n ho¸ B¾c S¬n còng thuéc s¬ kú ®¸ míi, nh−ng ph¹m vi ph©n bè hÑp
h¬n, tËp trung chÝnh lµ khu vùc nói ®¸ v«i B¾c S¬n (L¹ng S¬n), khung thêi
gian hÑp h¬n kho¶ng 11.000 - 7.000 n¨m BP. C«ng cô chñ yÕu lµ c¸c lo¹i ghÌ
®Ïo kh«ng ®Þnh h×nh, xuÊt hiÖn r×u mµi l−ìi vµ dÊu B¾c S¬n.
VÒ c¬ b¶n, nh÷ng c«ng cô mang ®Æc tr−ng kü thuËt - lo¹i h×nh Hoµ B×nh
- B¾c S¬n ë T©y Nguyªn râ nhÊt vÉn lµ tæ hîp c«ng cô di chØ Lung Leng vµ
mét sè di chØ vïng lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum). T¹i ®©y ®· t×m
thÊy r×u h×nh bÇu dôc, r×u ng¾n, n¹o h×nh ®Üa vµ r×u mµi l−ìi. Ngoµi ra, nh÷ng
c«ng cô kiÓu Hoµ B×nh còng t×m thÊy ë Th«n T¸m, huyÖn Ch− Jut, §¨k N«ng,
cßn r×u mµi l−ìi B¾c S¬n l¹i kh¸ phæ biÕn ë T©y Nguyªn. Víi nh÷ng t− liÖu

235
nh− vËy, cã thÓ nghÜ r»ng v¨n ho¸ Hoµ B×nh ®· ¶nh h−ëng tíi sù h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn v¨n ho¸ s¬ kú ®¸ míi T©y Nguyªn. Qu¸ tr×nh ®¸ míi ho¸ T©y
Nguyªn theo khuynh h−íng kü thuËt Hoµ B×nh. Cã ®iÒu cÇn ghi nhËn lµ,
nh÷ng ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ Hoµ B×nh hÇu nh− kh«ng v−¬n tíi ®−îc vïng
Nam Trung Bé vµ §«ng Nam Bé ViÖt Nam.
T¹i sao nh÷ng viªn cuéi trßn dÑt cã ®ôc lç thñng xuyªn t©m tõ 2 mÆt l¹i
t¹o h×nh b¸nh xe, chØ thÊy trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh vµ duy nhÊt gÆp l¹i trong
c¸c di tÝch ®¸ míi muén T©y Nguyªn mµ kh«ng thÊy ë bÊt cø vïng nµo kh¸c
trªn ®Êt ViÖt Nam. HiÖn t−îng Êy nãi lªn tÝnh thÕ thø, duy truyÒn hay ®ång
quy gi÷a c¸c vïng xa nhau. Trªn thùc tÕ, nh÷ng viªn cuéi trßn dÑt cã ®ôc lç
gi÷a trong v¨n ho¸ Hoµ B×nh cã niªn ®¹i sím hángÊt nhiÒu c¸c di tÝch ®¸ míi
muén ë T©y Nguyªn. Ph¶i ch¨ng ®©y lµ mét t− liÖu n÷a vÒ tÝnh kÕ thõa truyÒn
thèng gi÷a 2 vïng rÊt xa nhau.
B−íc vµo thêi ®¹i ®¸ míi muén, c¸ch ®©y chõng 4.000 - 3.000 n¨m,
mèi quan hÖ gi÷a T©y Nguyªn víi B¾c ViÖt Nam kh¸ mê nh¹t, cã thÓ ®−a ra
mét vµi di vËt ®¸ ®¸ng chó ý lµm dÉn chøng.
Tr−íc hÕt, ®ã lµ nh÷ng chiÕc bµn ®Ëp kh¾c r·nh h×nh khèi ch÷ nhËt, cã 2
mÆt kh¾c lâm kÑp c¸n, cßn hai mÆt kia kh¾c c¸c r·nh song song ch¹y däc th©n.
Lo¹i bµn ®Ëp nµy ®· t×m thÊy ë di chØ Phïng Nguyªn, di chØ Mai Pha (L¹ng
S¬n) vµ gièng víi c¸c di vËt cïng lo¹i trong c¸c di tÝch ë Sa B×nh, huyÖn Sa
ThÇy (Kon Tum) vµ Bu«n TriÕt, huyÖn L¨k (§¨k L¨k). Nh÷ng chiÕc bµn ®Ëp
kh¾c r·nh cã chu«i dµi trong v¨n ho¸ Hµ Giang gîi l¹i di vËt cïng lo¹i ë §åi
Chî, huyÖn §¨k R'lÊp vµ ë Th«n T¸m, huyÖn Ch− Jut (§¨k N«ng).
Nh÷ng vßng tay b»ng ®¸ ®−îc khoan tiÖn c«ng phu t¹o mÆt c¾t h×nh ch÷
"T" t×m thÊy ë BiÓn Hå (Gia Lai) vµ ë Phï Mü (L©m §ång) gièng vßng tay ®¸
cïng lo¹i trong v¨n ho¸ Phïng Nguyªn. Nh÷ng l−ìi cuèc ®¸ kÝch th−íc lín,
th©n h×nh ch÷ nhËt, máng, chu«i tra c¸n nhá, gãc vai vu«ng, t×m thÊy ë Ia Nhin
(Gia Lai) vµ thÞ x· Kon Tum gièng víi cuèc di chØ M¶ §èng (Hµ T©y).
TÊt nhiªn nh÷ng c¸i gièng nhau Êy chØ lµ sù ph¸t triÓn ®ång quy h¬n lµ
thÕ thø vµ còng kh«ng lo¹i trõ lµ do giao l−u, trao ®æi.
Trong thêi ®¹i s¾t sím, mèi quan hÖ gi÷a T©y Nguyªn víi c¸c v¨n ho¸ ë
B¾c ViÖt Nam kh¸ râ nÐt, ®−îc thÓ hiÖn d−íi ®©y:
Trªn ®Êt Kon Tum ®· ph¸t hiÖn ®−îc hµng chôc c«ng cô lao ®éng b»ng
®ång gåm r×u ®ång, dao ph¹ng ®ång, mòi gi¸o ®ång vµ ®inh ba b»ng ®ång. R×u
®ång ë ®©y thuéc lo¹i xoÌ c©n l−ìi trßn, cã häng tra c¸n, l−ìi vµ häng xoÌ réng
h¬n th©n. Häng tra c¸n cã tiÕt diÖn h×nh bÇu dôc. Cã chiÕc trªn mÆt lín cã
®−êng chØ ®óc næi ngang th©n. R×u ®óc b»ng khu«n 2 mang, cã d¸ng gièng r×u
t×m thÊy ë Nói NÊp (Thanh Ho¸).
Nh÷ng chiÕc r×u cã häng tra c¸n h×nh bÇu dôc, l−ìi xße réng, lÖch vÒ mét
bªn. Cã chiÕc trªn th©n cßn ®−êng chØ ®óc næi ngang th©n, ®«i khi cã lç chèt
h·m trªn mét mÆt lín, gièng víi r×u ®ång v¨n ho¸ §«ng S¬n.

236
 Nh÷ng con dao ph¹ng t×m thÊy ë Sa ThÇy vµ mét sè n¬i trªn ®Êt Kon
Tum ®Òu thuéc lo¹i cã häng tra c¸n, sèng th¼ng, tiÕt diÖn häng tra c¸n h×nh gÇn
bÇu dôc. Hai mÆt lín h¬i vång lªn. Cã chiÕc cã 2 ®−êng chØ ®óc næi trªn mÆt
lín. VÒ h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc gièng víi nh÷ng con dao ph¹ng ë Hµ Giang vµ
S¬n La mµ c¸c nhµ kh¶o cæ xem lµ dao ph¹ng §«ng S¬n miÒn nói.
Nh÷ng gi¸o ®ång ë Sa ThÇy vµ §¨k Glei (Kon Tum) cã häng tra c¸n, l−ìi
h×nh l¸, trßn c¸nh, cã ®−êng sèng næi ch¹y gi÷a 2 mÆt lín. MÆt c¾t ngang l−ìi
h×nh bµu dôc, mÆt c¾t häng gÇn trßn. KÝch th−íc trung b×nh dµi 11,0cm, c¸nh
réng 4,0cm, häng réng 2,0cm x 1,8cm. Lo¹i gi¸o nµy th−êng gÆp trong c¸c s−u
tËp gi¸o ®ång S¬n La vµ gi¸o ®ång Dèc Chïa (B×nh D−¬ng).
Khu«n ®óc r×u ®ång Lung Leng vµ c¸c di chØ kh¸c thuéc vïng lßng hå
thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum) phÇn lín ®−îc lµm tõ ®¸ sµ phßng, kh¶ n¨ng
chÞu nhiÖt cao, cã 2 mang khu«n. Nh÷ng khu«n trong di chØ gièng víi khu«n
®óc trong c¸c s−u tËp cña b¶o tµng vµ trong nh©n d©n ë Sa ThÇy. VËt ®óc lµ r×u
xoÌ c©n, r×u l−ìi lÖch hoÆc dao ph¹ng, gièng nh− nh÷ng ®å ®ång ®· gÆp trong
khu vùc Sa ThÇy.
Khu«n ®óc r×u ®ång ë X· §«ng, huyÖn K'Bang (Gia Lai) lµ lo¹i 2 mang,
cã h×nh ®óc r×u l−ìi xoÌ c©n, kÝch th−íc lín, ngang th©n cã 2 ®−êng th¼ng song
song, gi÷a hai hµng th¼ng Êy lµ v¨n g¹ch « chÐo. VÕt kh¾c hoa v¨n s©u vµ s¾c
c¹nh. KÝch th−íc r×u (qua mÆt ©m khu«n): th©n dµi trªn 10,0cm, chu«i réng
6,5cm, dµy 3,0cm; l−ìi réng trªn 6,0cm.
Tr−íc ®©y, chóng t«i nghÜ r»ng, nh÷ng ®å ®ång Kon Tum lµ kÕt qu¶ giao
l−u v¨n ho¸ gi÷a c¸c trung t©m ®óc ®ång næi tiÕng nh− §«ng S¬n, B¾c Lµo,
§«ng B¾c Th¸i Lan, Sam Rongsen vµ §ång Nai. Víi nh÷ng ph¸t hiÖn míi, giê
®©y chóng t«i cho r»ng, Kon Tum lµ mét trong sè c¸c trung t©m luyÖn kim thêi
®¹i ®ång thau ë §«ng Nam ¸. Trung t©m nµy cã quan hÖ chÆt chÏ víi trung t©m
§«ng S¬n (B¾c ViÖt Nam) vÒ mÆt kü thuËt luyÖn kim.
Nh÷ng r×u ®ång vµ khu«n ®óc r×u ë Phï Mü (L©m §ång) l¹i cho thÊy mét
mèi quan hÖ víi v¨n ho¸ Dèc Chïa (B×nh D−¬ng). §ã lµ sù hiÖn diÖn cña nh÷ng
h×nh kh¾c trong khu«n vµ r×u ®ång h×nh hyberbol. Ch−a ®ñ t− liÖu ®Ó kh¼ng
®Þnh mét trung t©m luyÖn kim n÷a cña T©y Nguyªn, song gi÷a Phï Mü (L©m
§ång) víi Dèc Chïa (B×nh D−¬ng) cã quan hÖ v¨n ho¸ qua hÖ thèng s«ng §ång
Nai lµ hiÓn nhiªn.
Trong nÒn v¨n ho¸ §«ng S¬n ë B¾c ViÖt Nam, trèng ®ång vèn lµ s¶n
phÈm v¨n ho¸ ®éc ®¸o, tiªu biÓu cña v¨n minh ViÖt cæ còng cã mÆt ë T©y
Nguyªn vµ ®−îc c− d©n vïng nµy chÊp nhËn, sö dông trong ®êi sèng v¨n ho¸
t©m linh cña m×nh.
Theo c¸c th«ng tin míi nhÊt, tÝnh ®Õn n¨m 2006 ë T©y Nguyªn ®· t×m
thÊy 16 trèng ®ång. Trong ®ã chñ yÕu lµ trèng lo¹i I Heger hay trèng §«ng
S¬n. ë Kon Tum t×m thÊy 2 trèng, trong ®ã trèng §¨k Glao thuéc trèng §«ng
S¬n muén. Trèng §«ng S¬n cßn t×m thÊy ë An Khª (Gia Lai), §µ L¹t (L©m

237
§ång) vµ ®Æc biÖt ë §¨k L¨k cã 7/ 11 trèng §«ng S¬n. Trèng ®−îc c− d©n T©y
Nguyªn sö dông còng kh¸ ®a d¹ng, lµm nh¹c khÝ, lµm vËt thê cóng vµ quan tµi
ch«n ng−êi. Trèng Th«n T¸m, huyÖn Kr«ng P¸ch ph¸t hiÖn n¨m 2005 cßn
nguyªn vÑn, dïng lµm quan tµi ch«n ng−êi vµ ®å tuú t¸ng.ÓnTong trèng t×m
thÊy r¨ng, x−¬ng ®éc vËt, c¸c ®å tuú t¸ng b»ng ®¸.
Sù cã mÆt víi sè l−îng lín trèng §«ng S¬n trªn ®Êt T©y Nguyªn cho
thÊy, mèi quan hÖ v¨n ho¸ xa x−a gi÷a c¸c téc ng−êi ViÖt (®ång b»ng B¾c Bé)
vµ c¸c téc ng−êi Th−îng (T©y Nguyªn). Nh÷ng mèi quan hÖ trao ®æi gi÷a hai
khu vùc phÇn nµo cho thÊy, c− d©n ë T©y Nguyªn ®· ë tr×nh ®é cao, biÕt chän
lùa ®èi t¸c lµ v¨n minh ViÖt cæ, ®ång thêi còng cho thÊy søc lan to¶, sù ¶nh
h−ëng m·nh liÖt cña v¨n minh ViÖt cæ ®Õn tËn cao nguyªn xa x«i.

IV. C¸c di tÝch tiÒn sö lµo vµ campuchia

- C¸c di tÝch tiÒn sö Lµo: Nh÷ng hiÖn vËt thuéc hËu kú ®¸ míi - s¬ kú
®ång thau ë Lµo ®−îc biÕt tõ kh¸ sím qua bé s−u tËp ë Luæng Ph¹ Bang do
Massie trong ph¸i bé Pavie tõ n¨m 1879 - 1895 cung cÊp. Nh÷ng s−u tÇm, ph¸t
hiÖn vµ nghiªn cøu vÒ c¸c di tÝch ë Lµo chñ yÕu lµ do M.Colani tiÕn hµnh vµo
®Çu nh÷ng n¨m 30 víi c¸c hang ®éng nh− Kouan Phavan, B¶n §¾ng vµ
Mahaxay, c¸c di tÝch trô ®¸ ë SÇm N−a vµ cù th¹ch ë Xiªng Kho¶ng 129 .
§Çu nh÷ng n¨m 50, E.Saurin ph¸t hiÖn di chØ Nhommalat. Sang ®Çu thËp
kû 70, trong ch−¬ng tr×nh hîp t¸c Lµo - NhËt B¶n, mét sè di tÝch vµ di vËt giai
®o¹n hËu kú ®¸ míi ®· ®−îc biÕt ®Õn, qua viÖc x©y dùng ®Ëp n−íc Pham«ng ë
Luæng Ph¹ Bang. Vµo n¨m 1984, c¸c nhµ kh¶o cæ Lµo ph¸t hiÖn thªm 2 di chØ
hËu kú ®¸ míi ë b¶n Xiªng LÕch vµ Ph¸ Kh«m 130 .
Trªn ®Êt Lµo cã 2 trung t©m quÇn c− lín cña c− d©n ®¸ míi muén.
Trung t©m ®Çu tiªn lµ vïng Luæng Ph¹ Bang (B¾c Lµo): C«ng cô chñ
yÕu lµ r×u b«n tø gi¸c. Chóng ®−îc lµm tõ ®¸ löa hoÆc phtanite, chÕ t¸c tinh
x¶o, kÝch th−íc lín, víi 2 tiªu lo¹i: th©n h×nh thang cong khum vµ lo¹i th©n
gÇn bÇu dôc mµi máng c¶ phÇn ®èc. Còng ë vïng nµy cßn cã kh¸ nhiÒu ®å
®ång nh− r×u, gi¸o, ®ôc, l−ìi c©u. ®¸ng chó ý lµ r×u ®ång l−ìi xoÌ c©n, cã häng
tra c¸n, mÆt ngoµi trang trÝ 2 ®−êng chØ næi song song.
Trung t©m Kh¨m Muéi (Trung Lµo): C«ng cô chñ yÕu lµ r×u cã vai.
Trong hang Mahaxay, ®· ph¸t hiÖn 30 r×u cã vai, cïng m¶nh t−íc, vá nhuyÔn
thÓ n−íc ngät, vá èc biÓn, gèm v¨n thõng. ë hang B¶n §¾ng t×m thÊy 29 r×u cã
vai, 2 r×u tø gi¸c, trªn 8 ngh×n m¶nh vá nhuyÔn thÓ n−íc ngät cã dÊu chÆt ®Ýt,
cïng ®å gèm nh− nåi ®¸y trßn, trang trÝ v¨n ®an, v¨n thõng. Còng trong vïng
129
M.Colani 1931. Rapprot sur des recherches dans la province du Cam Mon Laos. BEFEO,
Vol.XXXI, pp. 330-331. M. Colani, 1935. MÐgalithes du Hau-Laos (Hua Pan, Tran Ninh), I,
II. Publication du L' Ðcole Francaise d'Extrªme-Orient, Paris.
130
Vò C«ng Quý 1994. Nh÷ng di tÝch kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ s¬ sö ë Lµo. Trong T×m hiÓu lÞch
sö - v¨n ho¸ Lµo. TËp II, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 9-39.

238
nµy, cßn t×m thÊy mét sè ®å ®ång, khu«n ®óc r×u ®ång. R×u trong khu«n ®óc lµ
lo¹i cã häng tra c¸n, l−ìi lÖch, trªn mÆt ngoµi cña häng trang trÝ 3 ®−êng chØ
næi song song. Trong khu vùc nµy cã má ®ång ë B¶n Bo, má thiÕc ë Bß NÌng
vµ Poutou, mµ thæ d©n n¬i ®©y hiÖn vÉn ®ang khai th¸c.
Ngoµi 2 trung t©m kÓ trªn, ë Lµo cßn ph¸t hiÖn mét sè di tÝch ®¸ míi
muén nh− Ch¨m Pa X¾c (Nam Lµo) vµ Hang §in (gÇn Viªn Ch¨n). Nh×n
chung, nh÷ng lo¹i h×nh r×u b«n tø gi¸c ë vïng Luæng Ph¹ Bang cã nÐt gÇn víi
c¸c di vËt cïng thêi ë Nam T©y Nguyªn, cßn nh÷ng c«ng cô r×u b«n cã vai
b»ng ®¸ löa ë vïng Kh¨m Muéi (Trung Lµo) l¹i rÊt gièng víi di vËt cïng lo¹i ë
B¾c T©y Nguyªn vµ c¸c hang ®éng Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ.
Nh÷ng di tÝch thuéc giai ®o¹n s¾t sím ë Lµo cßn cã nh÷ng di tÝch trô ®¸
(mÐnhins) ë cao nguyªn Hña Pan, tØnh SÇm N−a vµ di tÝch chum ®¸ (Jars) ë
cao nguyªn Xiªng Kho¶ng, tØnh Xiªng Kho¶ng. Trong sè ®ã, chóng t«i ®Æc
biÖt chó ý vÒ nh÷ng mé chum, mé vß ch«n trong ®Êt n»m d−íi chum ®¸ lín mµ
M.Colani ®· c«ng bè, cã ®å gèm mé trang trÝ gièng hÖt gèm chum mé Lung
Leng. Trong khu di tÝch chum ®¸ ë b¶n Thao Kham, M.Colani ®· ®µo ë ®¸y
mét sè chum ®¸ mang c¸c sè hiÖu: Viªn ®¸ sè 4, 15, E, P vµ ph¸t hiÖn ra mé
chum gèm, cã chiÕc cã n¾p ®Ëy, cã chiÕc kh«ng n¾p ®Ëy. Nh÷ng gèm mé nµy
®−îc trang trÝ hoa v¨n dÊu thõng, v¨n kh¾c v¹ch ®−êng ®¬n t¹o « tr¸m, v¨n
v¹ch nhiÒu r¨ng t¹o h×nh sãng, ®Æc biÖt lµ v¨n in chÊm h×nh r¨ng sãi trªn mÐp
miÖng chum, gièng hoa v¨n gèm mé chum Lung Leng.
Nh÷ng mé chum ë Lung Leng ch¾c h¼n cã mèi liªn hÖ víi nh÷ng chum
mé d−íi ®¸y c¸c chum ®¸ ë cao nguyªn Xiªng Kho¶ng. Nh÷ng chum gèm
Xiªng Kho¶ng cã thÓ cïng niªn ®¹i víi khu di tÝch chum ®¸, vµ còng cã thÓ cæ
h¬n nhiÒu bëi mé chum gèm ®Òu n»m d−íi mÆt ®Êt c¸ch chum ®¸ tõ 0,5 ®Õn
1m. T¹i Lung Leng kh«ng cã vÕt tÝch chum ®¸. Ph¶i ch¨ng, c¸c di tÝch tiÒn sö
Lung Leng cã quan hÖ víi tiÒn th©n cña c¸c di tÝch cù th¹ch ë Lµo.
C¸c di tÝch tiÒn sö Campuchia ®−îc biÕt sím nhÊt ë §«ng D−¬ng, ®ã lµ
di chØ Somrong Sen (khai quËt n¨m 1876). Cho ®Õn nay, trªn quèc gia nµy ph¸t
hiÖn ®−îc kho¶ng 20 ®Þa ®iÓm thêi tiÒn sö 131 . VÒ c¸c di tÝch ®¸ míi muén ë
cÇn ph¶i kÓ ®Õn líp trªn cña hang Loang Spean (tØnh Bat §om Boong), ®Þa
®iÓm Minot (tØnh Kompuong Cham), Somrong Sen, Long Prao vµ Mlu Prei.
§©y còng lµ c¸c di tÝch ®−îc nghiªn cøu t−¬ng ®èi kü.
Di chØ hang Loang Spean do C.Mourer and R.Mourer ph¸t hiÖn n¨m
1976 vµ khai quËt 3 lÇn vµo c¸c n¨m 1976, 1977 vµ 1978. §Þa tÇng di chØ cã 5
líp v¨n ho¸. Hai líp d−íi cã niªn ®¹i tuyÖt ®èi thuéc s¬ kú ®¸ míi (8750 ± 90
(LY439) n¨m vµ 6240 ± 70 (MC 273) n¨m BP., ba líp cßn l¹i cã niªn ®¹i hËu
kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ 4.000 ± 70 (MC 269), 2950 ± 90 (MC272) vµ 1120
131
Mourer, C and Mourer, R. 1970. The Prehistoric inductri of Loang Spean-province
Battambang Cambodia. In Archaeology physical anthro-pology in Oceannia, V, pp.23.
- Mourer, C and Mourer, R. 1973. Prehistoric research in Cambodia during the last ten yers.
In Asian Perpectives, XIV, pp.33-42.169.
239
± 50 (MC 271) n¨m BP. Nh−ng trong c¸c líp 3, 4 vµ 5 ®Òu tån t¹i c«ng cô cuéi
ghÌ ®Ïo, kh«ng cã r×u mµi l−ìi, kh«ng r×u mµi toµn th©n, nh−ng cã ®å gèm.
Gèm Loang Spean kh¸c víi gèm Hoµ B×nh, thuéc lo¹i gèm v¨n thõng vµ kh¾c
v¹ch gièng gèm hËu kú ®¸ míi - s¬ kú ®ång thau §«ng Nam ¸.
§Þa ®iÓm Minot ë tØnh Kompuong Cham ®−îc L.Malleret nghiªn cøu
n¨m 1957 vµ x¸c ®Þnh thuéc d¹ng di tÝch "c«ng tr×nh ®Êt trßn", "Thµnh trßn"
hay "Lµng trßn". N¨m 1962, B.P. Groslier khai quËt ë trung t©m thµnh Minot
vµ cho biÕt, thµnh cã 2 vßng thµnh trßn, ®−êng kÝnh trong réng 20m, tÇng v¨n
ho¸ dµy 3m, thu ®−îc h¬n 1.000 hiÖn vËt ®¸ vµ 20.000 m¶nh gèm. Theo ®Þa
tÇng, líp sím nhÊt chØ gÆp r×u tø gi¸c, líp gi÷a xuÊt hiÖn r×u cã vai vµ líp trªn
cã c¶ hai thø. VÒ niªn ®¹i C14, theo J.P. Carbonnel, nh÷ng di tÝch nµy cã tuæi
2.130 ± 100 n¨m vµ 1.150 ± 100 n¨m BP 132 . Nh÷ng di tÝch thµnh ®Êt ®¾p trßn
hiÖn ch−a thÊy ë c¸c tØnh T©y Nguyªn, nh−ng cã mÆt t¹i tØnh B×nh Ph−íc liÒn
víi Nam T©y Nguyªn 133 .
Trªn ®Êt Campuchia nh÷ng r×u b«n mµi toµn th©n vµ ®å gèm giai ®o¹n
®¸ míi muén cßn gÆp ë khu vùc Angkor, ë Baksei Kr«ng, Sambor Prei…§¸ng
chó ý lµ ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm Senm«nn«r«m, tØnh Mondul Kiri gi¸p víi huyÖn
§¨k R'lÊp (§¨k L¨k) cña NguyÔn Thµnh Mü, vµo n¨m 1980. Trong hè th¸m
s¸t 1,2m2 ë s−ên ®åi ®Êt ®á basalte, dèc tho¶i; tíi ®é s©u 0,6m ®· thu ®−îc 1
r×u h×nh thang, 2 l−ìi cuèc h×nh thang vµ 3 cuèc cã vai 134 . Nh÷ng di vËt nµy cã
®Æc ®iÓm gÇn víi c«ng cô cïng lo¹i ë §¨k R'lÊp (§¨k N«ng).
Di chØ Somrong Sen thuéc tØnh Kompuong Cham, theo L.Jammer, di chØ
nµy cã 3 líp: Líp d−íi cïng thuÇn c«ng cô ®¸ mµi vµ gèm th«, dµy; líp gi÷a
xuÊt hiÖn thªm ®å ®ång thau víi gèm máng h¬n; líp trªn cïng ®å ®ång chiÕm
−u thÕ. Thuéc møc sím t×m thÊy r×u b«n cã vai, r×u b«n tø gi¸c, ®ôc ®−îc lµm
tõ ®¸ löa hoÆc trÇm tÝch, vßng tay mÆt c¾t ch÷ "T". §å gèm lo¹i th«, thµnh dµy,
nÆn tay, hoa v¨n in chÊm, dÊu thõng vµ kh¾c ch×m nh÷ng v¹ch ng¾n b»ng que.
Niªn ®¹i C14 cña møc nµy 3.230 ± 120 n¨m BP. §å gèm v¨n thõng mÞn vµ
kh¾c v¹ch mang phong c¸ch Phïng Nguyªn 135 .
C¸c líp trªn di chØ Somrong Sen t×m thÊy r×u ®ång, l−ìi c©u, khu«n ®óc
®ång. §¸ng chó ý ë ®©y cã nh÷ng l−ìi r×u ®ång xoÌ c©n, häng tra c¸n trang trÝ
2 ®−êng chØ næi gÇn víi r×u ®ång Kr«ng Ana vµ Kr«ng Puk (§¨k L¨k). Nh÷ng

132
J.P. Carbonnel. Rencent Data on the Cambodian Neolithic: The Problem of the Cultural
Continuity in Southern Indochina. Early South East Asia, Oxford University Press, New
York, 1979, pp. 223-226.
133
NguyÔn Trung §ç. Di tÝch ®Êt ®ap− trßn B×nh Ph−íc. LuËn ¸n tiÕn sÜ kh¶o cæ häc. T−
liÖu ViÖn KHXH t¹i Tp. Hå ChÝ Minh, 2002.
134
NguyÔn Thµnh Mü, NguyÔn V¨n H¶o 1982. Di chØ Senm«n«r«m (Campuchia). Trong
NPHM…1981, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.131-132.
135
Hµ V¨n TÊn. Mét sè vÊn ®Ò tiÒn sö Campuchia. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3 -1980, tr. 9-14.
Hµ V¨n TÊn. MiÒn Nam ViÖt Nam trong bèi c¶nh tiÒn sö §«ng Nam ¸. Trong Kh¶o cæ häc,
sè 1-2- 1988, tr. 48-54.
240
chiÕc vßng tay, chu«ng nhá th©n dÑt vµ lôc l¹c ®ång rÊt gièng víi di vËt cïng
lo¹i ë Sa ThÇy.
Côm di chØ Mlu Prei do P.LÐvy khai quËt ®Çu n¨m 1940, thu ®−îc r×u
b«n cã vai, r×u b«n tø gi¸c, ph¸c vËt r×u, ph¸c vËt vßng ®¸ vµ ®å gèm. R×u tø
gi¸c chiÕm chñ yÕu víi mÆt lín h×nh thang, mÆt c¾t ngang h×nh ch÷ nhËt hoÆc
gÇn thÊu kÝnh; r×u cã vai vu«ng, vai hÑp, chu«i to, ®èc dµi, r×a l−ìi cong, mÆt
c¾t ngang h×nh tø gi¸c. §å gèm trang trÝ v¨n thõng, v¨n kh¾c v¹ch t¹o m« tÝp
h×nh r¨ng c−a, g¹ch chÐo ch÷ chi, sãng n−íc hoÆc kÕt hîp v¨n in chÊm t¹o
h×nh ch÷ "S" cã chÊm ®Öm. Nh÷ng ®å ®¸ vµ ®å gèm ë Mlu Prei cã nÐt gÇn víi
di vËt cïng lo¹i ë Bu«n TriÕt vµ §¨k R'lÊp.
N¨m 1923, Heiner Geldern ®· chia thêi ®¹i ®¸ §«ng Nam ¸ thµnh 3
khu vùc, mçi khu vùc g¾n víi mét v¨n ho¸, mçi v¨n ho¸ g¾n víi mét lo¹i h×nh
r×u ®¸ vµ mét thø ng«n ng÷ riªng. §ã lµ v¨n ho¸ r×u h×nh trô, v¨n ho¸ r×u cã vai
vµ v¨n ho¸ r×u tø gi¸c. V¨n ho¸ r×u h×nh trô lµ cña c− d©n vïng b¸n ®¶o §«ng
Nam ¸, nh÷ng ng−êi nãi ng«n ng÷ Papua. V¨n ho¸ r×u cã vai lµ cña nh÷ng
ng−êi nãi tiÕng Nam ¸. Cßn v¨n ho¸ r×u tø gi¸c lµ ë trung l−u cña s«ng
Mek«ng, Th−îng Lµo (Luang Prabang) vµ nam b¸n ®¶o Malaya. Chñ nh©n cña
nÒn v¨n ho¸ nµy lµ ng−êi Nam §¶o, nãi ng«n ng÷ Malayo - Polynesien, di c−
tõ V©n Nam (Trung Quèc) xuèng Th−îng Lµo, xuyªn qua b¸n ®¶o Trung Ên
vµo Malaya vµ c¸c vïng h¶i ®¶o xa x«i cña Th¸i B×nh D−¬ng 136 .
Dùa vµo quan ®iÓm cña Heiner Geldern, n¨m 1956, B.P. Lafont ®· lý
gi¶i sù xuÊt hiÖn c¸c téc ng−êi nãi ng«n ng÷ kh¸c nhau th«ng qua s−u tËp r×u
tø gi¸c vµ r×u cã vai t×m thÊy ë Pleiku. Theo «ng, ®¹i diÖn v¨n ho¸ r×u tø gi¸c
hay ng−êi nãi ng«n ng÷ Malyo - Polynesien cã mÆt tr−íc víi sè l−îng r×u rÊt
Ýt, cßn ®¹i diÖn v¨n ho¸ r×u cã vai hay ng−êi nãi ng«n ng÷ Nam ¸ ®Õn sau víi
sè l−îng nhiÒu ¸p ®¶o. Theo «ng, sù tiÕp xóc cña hai nhãm ng−êi nãi 2 lo¹i
ng«n ng÷ nµy ë T©y Nguyªn lµ rÊt muén.
KÕt qu¶ khai quËt mét lo¹t di chØ kh¶o cæ quanh thµnh phè Pleiku nh−
BiÓn Hå vµ Trµ D«m, ®Æc biÖt khai quËt Lung Leng l¹i cho kÕt luËn ng−îc l¹i
víi ý kiÕn cña B.P. Lafont. Trong c¸c di chØ nµy, r×u cã vai chiÕm tû lÖ ¸p ®¶o
so víi r×u tø gi¸c. Vµ, r×u cã vai bao giê còng n»m ë nh÷ng líp d−íi, cßn r×u tø
gi¸c xuÊt hiÖn muén h¬n, n»m ë c¸c líp trªn, cïng víi b«n h×nh r¨ng tr©u. Nh−
vËy, ë B¾c T©y Nguyªn ng−êi Nam ¸ cã mÆt tr−íc ng−êi Nam §¶o.
Ng−îc l¹i, ë Nam T©y Nguyªn, trong c¸c di chØ kh¶o cæ ë Bu«n Ma
Thuét, §¨k N«ng vµ L©m §ång r×u tø gi¸c chiÕm chñ ®¹o, r×u cã vai rÊt hiÕm .
ThËt ra, tµi liÖu ®Þa tÇng c¸c di chØ nµy qu¸ máng, ch−a thÓ x¸c ®Þnh lo¹i r×u
nµo xuÊt hiÖn tr−íc, lo¹i nµo xuÊt hiÖn sau nh− ë B¾c T©y Nguyªn. Song cã
®iÒu lµ ë c¸c ®Þa ®iÓm cã niªn ®¹i sím nh− Th«n Bèn ®Òu lµ r×u tø gi¸c, c¸c di
chØ muén h¬n nh− Phï Mü còng chñ yÕu lµ r×u tø gi¸c, r×u tam gi¸c. Nam T©y
Nguyªn rÊt hiÕm r×u cã vai; r×u tø gi¸c chiÕm ®éc t«n c¶ sím lÉn muén. §èi
136
Heine Geldern, R. von. Urheimat und fruheste Wanderrungen der Austro-nesier.
Anthropos, (27), 1932, pp.543-619.

241
chiÕu víi luËn ®iÓm cña Heine Geldern th× n¬i ®©y c− tró chñ yÕu lµ ng−êi nãi
ng«n ng÷ Malayo - Polynesien.
ThËt ra, hiÖn nay c¸c nhµ ng«n ng÷ häc vÉn cßn th¶o luËn vÒ quª h−¬ng
®Çu tiªn vµ sù ph©n bè cña ng−êi nãi ng«n ng÷ Nam §¶o vµ ng−êi nãi ng«n
ng÷ Nam ¸. Trong nh÷ng nghiªn cøu míi ®©y, R. Duff ®· v¹ch ra 3 trung t©m
ph©n bè r×u b«n cã vai vµ c¶ b«n cã nÊc: Nam s«ng D−¬ng Tö (Trung Quèc)
ph©n bè c¸c b«n vµ b«n nÊc; B¾c §«ng D−¬ng (trong ®ã cã ViÖt Nam) ph©n bè
r×u cã vai; b¸n ®¶o M· Lai ph©n bè r×u tø gi¸c. Cã kh¶ n¨ng c¸c trung t©m nµy
liªn hÖ víi c¸c téc ng−êi vµ sù chuyÓn dÞch cña ng−êi nãi ng«n ng÷ Nam §¶o
vµ Nam ¸. Ng«n ng÷ Nam §¶o gåm 2 nh¸nh: Mét nh¸nh phÝa §«ng vµ mét
nh¸nh phÝa T©y. Nh¸nh phÝa §«ng tiªu biÓu lµ b«n nÊc, cßn nh¸nh phÝa T©y
tiªu biÓu lµ r×u tø gi¸c. Nh÷ng nghiªn cøu nµy cho thÊy, kh«ng cã mét mét con
®−êng thiªn di cña ng−êi Nam §¶o sö dông b«n nÊc trªn lôc ®Þa. Sù ph©n bè
cña b«n nÊc kh«ng chØ ë nam s«ng D−¬ng Tö mµ c¶ Philippine vµ c¸c ®¶o
ch©u §¹i D−¬ng n÷a.
VÊn ®Ò g¾n ng«n ng÷ téc ng−êi víi mét lo¹i h×nh r×u ë T©y Nguyªn nãi
riªng vµ ViÖt Nam nãi chung cßn cÇn nghiªn cøu chi tiÕt h¬n n÷a. Bøc tranh
ph©n bè téc ng−êi hiÖn ®¹i g¾n víi mét sè ng«n ng÷ chñ ®¹o vµ nh÷ng vïng
ph©n bè di tÝch kh¶o cæ ë T©y Nguyªn còng cÇn ®−îc l−u t©m trong t−¬ng lai.
Ch¼ng h¹n, ng−êi Jarai (Gia rai) thuéc ng÷ hÖ Malayo-Polynesien ph©n bè chñ
yÕu ë cao nguyªn Pleiku, n¬i mµ r×u cã vai chiÕm chñ ®¹o, còng thuéc ng÷ hÖ
nµy, ng−êi Rhades (£®ª) ph©n bè chñ yÕu ë §¨k L¨k, n¬i ph©n bè chñ yÕu r×u
tø gi¸c. Gi÷a nh÷ng téc ng−êi hiÖn ®¹i víi nh÷ng di tÝch kh¶o cæ cã thÓ cã
nh÷ng mèi liªn hÖ nµo ®ã mµ chóng ta ch−a nhËn ra. Ch¼ng h¹n, chñ nh©n v¨n
ho¸ Sa Huúnh lµ ng−êi Chµm, ng−êi nãi ng«n ng÷ Malayo - Polynesien. V¨n
ho¸ Sa Huúnh cã nguån hîp tõ c¸c di tÝch sím h¬n ë T©y Nguyªn, mµ ®Þa bµn
ph©n bè cña nã chñ yÕu lµ ng−êi nãi cïng ng«n ng÷. Ph¶i ch¨ng, chñ nh©n cña
c− d©n cæ T©y Nguyªn giai ®o¹n hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ, cã mét bé
phËn ®¸ng kÓ lµ ng−êi nãi ng«n ng÷ Nam §¶o.

242
 ch−¬ng m−êi

Thay lêi kÕt luËn

1. Kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn kh«ng t¸ch khái vïng ®Êt hiÖn t¹i
mµ chóng ta ®ang sèng. ViÖc xem xÐt s¬ bé vÒ thiªn nhiªn vµ con ng−êi T©y
Nguyªn hiÖn nay chÝnh lµ ®Ó chóng ta dÔ h×nh dung vÒ vïng ®Êt hµng ngh×n
n¨m tr−íc, ®Ó liªn hÖ, ®èi chiÕu vµ c¶m thô gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña
c¸c thÕ hÖ tr−íc ®Ó l¹i. VÒ thiªn nhiªn vµ con ng−êi T©y Nguyªn, c«ng tr×nh
®−a ra mét sè nhËn ®Þnh chÝnh sau ®©y:
T©y Nguyªn cã vÞ trÝ chiÕn l−îc ®Æc biÖt quan träng vÒ nhiÒu mÆt. N¬i
®©y cã ®Þa h×nh phøc t¹p, ®a d¹ng. Trong ®ã c¸c cao nguyªn ®Êt ®á basalte cã
vÞ trÝ quan träng nhÊt trong ho¹t ®éng kinh tÕ hiÖn nay còng nh− trong thêi tiÒn
sö. HÖ thèng s«ng ngßi T©y Nguyªn th−a thít, ph©n bè kh«ng ®Òu, phÇn lín ®æ
vÒ phÝa t©y. Thæ nh−ìng n¬i ®©y phong phó vµ ®a d¹ng víi c¸c lo¹i ®Êt x¸m,
®Êt n©u ®á, ®Êt phï sa, ®Êt ®en vµ ®Êt mïn trªn nói. Nh÷ng yÕu tè ®Êt vµ n−íc
nµy cã vai trß quan träng trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t cña con
ng−êi h«m nay còng nh− c¸c bé l¹c cæ xa x−a.
NÐt ®Æc tr−ng khÝ hËu T©y Nguyªn lµ nhiÖt ®íi giã mïa cao nguyªn,
®−îc t¹o nªn bëi vÞ trÝ ®Þa lý, ®é cao cña ®Þa h×nh vµ sù t¸c ®éng qua l¹i víi
®iÒu kiÖn bøc x¹ vµ hoµn l−u khÝ quyÓn. N¬i ®©y tån t¹i th¶m thùc vËt rõng
rËm −a m−a nhiÖt ®íi vµ rõng rËm th−êng xanh hay nöa rông l¸ víi thµnh phÇn
nhiÒu loµi thùc vµ ®éng vËt. §èi víi c− d©n thêi tiÒn sö, khi mµ s¨n b¾t vµ h¸i
l−îm ®ãng vai trß chñ ®¹o, th× ®iÒu kiÖn m«i sinh rõng m−a nhiÖt Êy, qu¶ lµ
kho b¸u cho mäi thÕ hÖ ng−êi khai th¸c.
§èi víi ng−êi d©n T©y Nguyªn h«m nay, m«i tr−êng tù nhiªn vµ tinh
thÇn lao ®éng cÇn cï, s¸ng t¹o cña nh©n d©n c¸c d©n téc chÝnh lµ nh÷ng thÕ
m¹nh trong c«ng cuéc x©y dùng cuéc sèng míi. Cßn x−a kia, ®©y chÝnh lµ
nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng cho sù ®Þnh c− l©u dµi vµ ph¸t triÓn liªn tôc cña c¸c
céng ®ång c− d©n thêi tiÒn sö.
Trong lÞch sö, T©y Nguyªn lµ mét vïng ®Êt cã nhiÒu biÕn ®éng, chÞu sù
tranh chÊp cña nhiÒu thÕ lùc, nhiÒu quèc gia, song xu h−íng ph¸t triÓn chung
lµ thèng nhÊt trong quèc gia ViÖt Nam. T©y Nguyªn lµ ®Þa bµn sinh tô cña
nhiÒu téc ng−êi kh¸c nhau, mçi téc ng−êi l¹i bao gåm nhiÒu nhãm ®Þa ph−¬ng.
HiÖn nay ë T©y Nguyªn cã rÊt nhiÒu téc ng−êi cïng c− tró. Trong ®ã cã nh÷ng
d©n téc t¹i chç nh− ng−êi Rhades (£®ª), Mn«ng, J¬rai, Bahnar, Sª®¨ng… cã
nh÷ng d©n téc ®Õn sau nh−: Kinh, Hoa, M−êng, V©n KiÒu, Khmer, Ch¨m,
Raglai... vµ mét sè téc ng−êi di c− sau n¨m 1975 nh−: Tµy, Th¸i, Nïng, Dao,
M«ng... Lµ vïng héi nhËp gÇn nh− ®ñ c¸c téc ng−êi trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam,
song c¸c téc ng−êi b¶n ®Þa ë ®©y vÉn cßn b¶o l−u nhiÒu b¶n s¾c v¨n ho¸ ®éc
®¸o, t¹o nªn sù thèng nhÊt trong ®a d¹ng, ®ãng gãp mét m¶ng “mµu” ®Æc s¾c
243
trong toµn bé ®êi sèng v¨n ho¸ T©y Nguyªn. V¨n ho¸ c¸c d©n téc T©y Nguyªn
®−îc ph¸t triÓn trong c¸c mèi quan hÖ cña ®¹i gia ®×nh c¸c d©n téc ViÖt Nam,
trong ®ã vai trß cña ng−êi ViÖt trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi lµ rÊt
to lín.
Nh÷ng nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña c¸c téc ng−êi ë T©y
Nguyªn ®ang ®−îc n©ng niu, gi÷ g×n vµ ph¸t huy. §èi víi nh÷ng c¸c nhµ kh¶o
cæ häc, nh÷ng t− liÖu nh©n häc téc ng−êi ë T©y Nguyªn lµ tµi liÖu v« cïng quý
gi¸, ®Ó so s¸nh, ®èi chiÕu vµ ph¸c dùng bøc tranh v¨n ho¸ x· héi nguyªn thuû
®· ®i qua.
2. Trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, c¸c v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn cã sù ph¸t
triÓn sím muén, t−¬ng øng nhÊt ®Þnh víi c¸c giai ®o¹n tiÒn sö ViÖt Nam.
§−¬ng nhiªn, chóng cã mét sè ®Æc thï riªng.
T©y Nguyªn lµ mét vïng ®Êt cæ, cã dÊu Ên v¨n ho¸ cña con ng−êi tõ thêi
®¹i ®¸ cò, Ýt ra c¸ch ngµy nay hµng v¹n n¨m, thËm chÝ hµng chôc v¹n n¨m. §ã
lµ nh÷ng c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo th« s¬, s−u tÇm ë ®Þa ®iÓm Nói Voi, §øc Träng
(L©m §ång), §¨k Wer, §¨k R'lÊp (§¨k N«ng). Cïng víi c¸c di cèt ®éng vËt
ho¸ th¹ch cã vÕt chÆt cña con ng−êi ë T©n Léc (§¨k L¨k) cã thÓ x¸c nhËn mét
giai ®o¹n cæ x−a nhÊt cña con ng−êi trªn ®Êt T©y Nguyªn - giai ®o¹n s¬ kú thêi
®¹i ®¸ cò.
Nh÷ng dÊu Ên v¨n ho¸ hËu kú ®¸ cò cã thÓ ®¹i diÖn lµ c¸c s−u tËp c«ng
cô ghÌ ®Ïo t×m thÊy ë bu«n Ama Y Thuét (TP Bu«n Ma Thuét), Êp Do·n V¨n,
huyÖn §¨k R’lÊp (§¨k N«ng), Xu©n Phó, huyÖn Ea kar (§¨k L¨k), c¸c ®Þa
®iÓm Tµ Liªng, §åi Giµng (L©m §ång) vµ ®Æc biÖt lµ ë líp d−íi cïng di chØ
Lung Leng vµ c¸c ®Þa ®iÓm lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum) víi tæ hîp
c«ng cô ®¸ kiÓu v¨n ho¸ S¬n Vi kh¸ ®iÓn h×nh. Nh÷ng di tÝch nµy x¸c nhËn
mét kh«ng gian v¨n ho¸ hËu kú ®¸ cò víi 2 kiÓu lo¹i h×nh kh¸c nhau: b¾c T©y
nguyªn kiÓu S¬n Vio, nam T©y Nguyªn kiÓu §«ng Nam Bé.
TÊt c¶ c¸c ph¸t hiÖn trªn ®Òu míi dõng l¹i ë lo¹i h×nh - kü thuËt c«ng cô
®¸, ch−a t×m thÊy di cèt ng−êi ho¸ th¹ch giai ®o¹n s¬ kú ®¸ cò. Nh÷ng nh÷ng
ph¸t hiÖn dÊu vÕt cæ sinh ho¸ th¹ch d−íi trÇm tÝch nói löa ë T©n Léc (Ea Kar),
còng nh− mét lo¹t di cèt ®éng vËt ho¸ th¹ch thêi C¸nh t©n nh− voi, tª gi¸c, hæ,
h−¬u, nai…ë nhiÒu n¬i kh¸c trªn ®Êt T©y Nguyªn, lµ nh÷ng b¸o dÉn rÊt quan
träng cho phÐp chóng ta dù ®o¸n kh¶ n¨ng t×m thÊy ho¸ th¹ch ng−êi vµ v¨n
ho¸ s¬ kú thêi ®¹i ®¸ cò n¬i ®©y.
V¨n ho¸ cña c− d©n tiÒn sö T©y Nguyªn giai ®o¹n ®¸ míi lµ hÕt søc
phong phó. DÊu vÕt v¨n ho¸ x−a nhÊt cña thêi ®¹i ®¸ míi T©y Nguyªn, t−¬ng
øng víi s¬ kú ®¸ míi ViÖt Nam ®· ®−îc ghi nhËn tõ kh¸ nhiÒu ®Þa ®iÓm víi
møc ®é ph¸t hiÖn, nghiªn cøu kh¸c nhau. §ã lµ nh÷ng ph¸t hiÖn r×u mµi l−ìi
®¬n lÎ kiÓu r×u B¾c S¬n ë ®Þa ®iÓm Ea Dar, huyÖn Ea Kar (§¨k L¨k), Sarluk
(§¾c N«ng); 4 r×u mµi l−ìi ë 4 ®Þa ®iÓm trªn ®Êt L©m §ång. §ã lµ nh÷ng di
tÝch kh¶o cæ chøa tæ hîp c«ng cô ghÌ ®Ïo kiÓu Hoµ B×nh nh− ®· thÊy ë Th«n
T¸m, huyÖn Ch− Jut (§¨k N«ng), ë Lung Leng vµ mét sè ®Þa ®iÓm kh¸c trong
244
lßng hå thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum). Trong c¸c ®i chØ nµy ®Òu ®· t×m thÊy
nh÷ng chiÕc r×u mµi l−ìi, mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng næi bËt cña r×u mµi l−ìi
v¨n ho¸ B¾c S¬n, niªn ®¹i c¸ch ®©y gÇn 1 v¹n n¨m.
Trong b×nh tuyÕn thêi ®¹i ®¸ míi muén víi sù phæ biÕn cña r×u mµi toµn
th©n vµ ®å gèm, T©y nguyªn cã sù ph¸t triÓn ®ét biÕn vÒ mÆt v¨n ho¸.
Kh«ng kÓ c¸c ph¸t hiÖn lÎ tÎ, ®Õn nay ë T©y Nguyªn ®· t×m thÊy trªn
100 ®Þa ®iÓm hËu kú ®¸ míi, n»m trong khung thêi gian tõ 4.000 ®Õn 3.000
n¨m c¸ch nay.
B−íc vµo thêi ®¹i ®¸ míi muén, c− d©n tiÒn sö T©y Nguyªn ®· chiÕm
lÜnh trªn mäi ®Þa h×nh víi c¸c tiÓu vïng ®Þa lý - v¨n ho¸ kh¸c nhau. Mçi n¬i cã
mét ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh, nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n riªng. Nh×n chung tr×nh
®é v¨n ho¸ ë mçi vïng kh«ng kh¸c nhau l¾m. Tuy nhiªn, nh÷ng yÕu tè c¶nh
quan m«i tr−êng, nguån n−íc vµ ®iÒu kiÖn thæ nh−ìng cã t¸c ®éng nhÊt ®Þnh
®Õn mËt ®é d©n c− vµ cÊu tróc cña tæ hîp c«ng cô lao ®éng. C− d©n cæ T©y
Nguyªn sèng tËp trung ë ®Þa h×nh cao nguyªn, vïng tròng; Ýt cã sù tËp trung
cao c¸c di tÝch trong mét ®Þa bµn hÑp.
ViÖc phôc dùng bøc tranh kinh tÕ - x· héi thêi qu¸ khø lµ c«ng viÖc lý
thó, hÊp dÉn, song còng rÊt khã kh¨n, phøc t¹p. C«ng viÖc nµy ®ßi hái ph¶i cã
nguån sö liÖu phong phó, l−îng th«ng tin cao, chuÈn x¸c vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp
cËn ®óng. Chóng t«i cho r»ng, ho¹t ®éng kinh tÕ cña c− d©n tiÒn sö muén ë
T©y Nguyªn lµ dùa vµo nÒn kinh tÕ hçn hîp, bao gåm s¨n b¾t, h¸i l−îm, thñ
c«ng chÕ t¸c ®å ®¸, lµm gèm, lµm n«ng, trao ®æi s¶n phÈm vµ cã thÓ b−íc ®Çu
biÕt ®Õn luyÖn kim.
T−¬ng øng víi mét ph−¬ng thøc sèng nh− vËy, cã thÓ h×nh dung x· héi
cña c− d©n tiÒn sö T©y Nguyªn thêi ®ã lµ mét céng ®ång gåm nhiÒu bé l¹c
sèng dµn tr¶i trªn c¸c ®Þa h×nh kh¸c nhau. Mçi di chØ kh¶o cæ lµ mét lµng. Møc
®é tËp trung vµ sù liªn kÕt gi÷a c¸c lµng víi nhau trong mét ®Þa bµn, mét tæ
chøc x· héi nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, mèi liªn kÕt Êy cã phÇn láng lÎo h¬n so víi
c− d©n cïng thêi ë miÒn ®ång b»ng, ven biÓn ViÖt Nam.
Trong mçi di chØ cã c¸c bÕp löa. BÕp cã thÓ ®−îc coi lµ ®¬n vÞ hé gia
®×nh. Trong mét di chØ, mét lµng cã nhiÒu bÕp, nghÜa lµ cã nhiÒu hé. Cã thÓ
®¬n vÞ nhá nhÊt trong c¸c lµng cæ Êy lµ hé hay gia ®×nh cïng huyÕt téc. Tõ m«
h×nh sèng phøc hîp cña c− d©n cæ T©y Nguyªn, cã thÓ gîi ý vÒ sù ph©n c«ng
lao ®éng theo giíi, theo nhãm vµ theo løa tuæi. Nam giíi chÕ t¸c c«ng cô, s¨n
b¾t. Phô n÷ lµm gèm, dÖt v¶i, ch¨n nu«i, trång trät, b¾t h¶i s¶n d−íi s«ng, d−íi
hå hoÆc h¸i rau, ®µo cñ trªn rõng. Tõ ®ã, cã thÓ ngo¹i suy vÒ mét x· héi ®−îc
tæ chøc chÆt chÏ, quy cñ.
Ng−êi cæ T©y Nguyªn cã mét ®êi sèng tinh thÇn phong phó. §iÒu ®ã thÓ
hiÖn râ ë c¸c c¸ch thøc mai t¸ng nh− mé huyÖt ®Êt, mé huyÖt ®Êt kÌ gèm, mé
nåi vß óp nhau, mé chum, mé trèng ®ång. ViÖc ch«n theo c«ng cô lao ®éng,
®å trang søc nh− khuyªn tai, vßng tay vµ ®Æc biÖt lµ quÆng s¾t vµ dông cô

245
luyÖn s¾t, c¸c h×nh khuªn cùuc lín cho thÊy ng−êi cæ T©y Nguyªn cã tÝn
ng−ìng t©m linh ®èi víi ng−êi th©n khi chÕt lµ râ rµng, vµ cã thÓ ph¶n ¸nh
phÇn nµo th©n phËn cña ng−êi qu¸ cè trong céng ®ång.
Sù cã mÆt cña c¸c di tÝch thêi ®¹i kim khÝ tiªu biÓu nh− Lung Leng (líp
trªn), c¸c di chØ vïng lßng hå Pleikr«ng (Kon Tum), di chØ Phï Mü (L©m
§ång), di chØ Hoµ HiÖp, Ea H’win (Kr«ng Ana), Xu©n Phó (Kr«ng N¨ng), Ea
Kriªng (Ma Dr¾k), Ea Pal (Ea Kar), B¶n §«n (Bu«n §«n) vµ Ea Kªnh (Kr«ng
P¸ch)… ®· ghi nhËn c− d©n tiÒn sö T©y Nguyªn sö dông c«ng cô ®ång trong
s¶n xuÊt, thùc sù b−íc vµo thêi ®¹i v¨n minh.
3. C¸c v¨n ho¸ tiÒn sö T©y nguyªn vµ c¸c di tÝch chung quanh lµ kh«ng
t¸ch rêi nhau. C«ng tr×nh xem xÐt mèi quan hÖ v¨n ho¸ tiÒn sö gi÷a T©y
Nguyªn víi c¸c tØnh miÒn §«ng Nam Bé, ven biÓn Trung Bé, B¾c ViÖt Nam vµ
Lµo vµ Campuchia. Tõ ®ã ®Ò x¸c nhËn, tiÒn sö T©y Nguyªn cã nh÷ng nÐt
chung, ®ång thêi cã nh÷ng ®Æc thï riªng vµ cã vÞ trÝ quan träng trong tiÒn sö
ViÖt Nam vµ khu vùc.
Trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, thêi ®¹i ®¸ míi muén T©y Nguyªn ph¸t triÓn qua
hai giai ®o¹n. Giai ®o¹n sím, niªn ®¹i 4.000 - 3.000 n¨m BP, gåm c¸c di tÝch
®Æc tr−ng bëi r×u cã vai, r×u b«n tø gi¸c kÝch th−íc võa vµ nhá, gèm th« v¨n
thõng, kh¾c v¹ch, ®«i khi cã v¨n ®¾p thªm, in chÊm; chñ yÕu lµ cuèc lo¹i nhá,
v¾ng mÆt cuèc kÝch th−íc lín vµ khu«n ®óc ®ång. Cã mÆt mé nåi vß óp nhau,
ch−a xuÊt hiÖn mé chum, cã quan hÖ víi b×nh tuyÕn v¨n ho¸ Bµu Trã vµ giai
®o¹n CÇu S¾t - BÕn §ß (§«ng Nam Bé). Giai ®o¹n muén, niªn ®¹i 3.000 -
2.000 n¨m BP. ngoµi nh÷ng yÕu tè sím, ®· xuÊt hiÖn cuèc cã vai th©n h×nh tø
gi¸c kÝch th−íc lín hoÆc t−¬ng ®èi lín, mét sè n¬i xuÊt hiÖn c«ng cô ®ång; cã
quan hÖ víi b×nh tuyÕn Xãm Cån, B×nh Ch©u vµ Long Th¹nh hoÆc c¸c di tÝch
Dèc Chïa, C¸i V¹n, C¸i L¨ng (miÒn §«ng Nam Bé).
Khi xem xÐt mèi quan hÖ v¨n ho¸ gi÷a c¸c di tÝch ®¸ míi muén T©y
Nguyªn víi mét sè di tÝch ë ven biÓn Trung Bé, vïng §«ng Nam Bé vµ c¸c n¬i
kh¸c, chóng t«i cho r»ng, ®Ó h×nh thµnh nªn ®Æc tr−ng v¨n ho¸ cña m×nh, ngoµi
®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ sù ph¸t triÓn tù th©n, c− d©n cæ T©y Nguyªn cßn cã quan
hÖ réng víi c− d©n ®−¬ng thêi ë c¸c khu vùc nãi trªn, nhÊt lµ c− d©n cæ ë miÒn
§«ng Nam Bé.
C− d©n ®¸ míi muén T©y Nguyªn lµ ng−êi x¸c lËp nÒn n«ng nghiÖp
dïng cuèc trªn cao nguyªn. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸, hä kh«ng chØ
cã quan hÖ mËt thiÕt víi c− d©n ven biÓn Trung Bé vµ §«ng Nam Bé, mµ cßn
cã mèi giao l−u nhÊt ®Þnh víi mét sè c− d©n cïng thêi ë B¾c ViÖt Nam, Lµo vµ
Campuchia; ®ãng gãp vµo sù h×nh thµnh v¨n ho¸ Sa Huúnh vµ v¨n minh thêi
®¹i s¾t sím ë Trung Bé vµ cao nguyªn §«ng D−¬ng sau nµy.
4. TiÒm n¨ng kh¶o cæ häc T©y Nguyªn lµ rÊt to lín. §a sè c¸c di chØ
kh¶o cæ míi ®−îc ph¸t hiÖn, ch−a khai quËt, nhÊt lµ c¸c di chØ cã niªn ®¹i sím.
Trong thêi gian tíi cÇn tiÕp tôc ®iÒu tra c¬ b¶n, khai quËt vµ nghiªn cøu c¸c di
tÝch kh¶o cæ häc; −u tiªn vïng ®Êt n»m trong dù ¸n x©y dùng träng ®iÓm cña
246
Nhµ n−íc vµ ®Þa ph−¬ng; ®ång thêi b¶o tån vµ khai th¸c tæng thÓ gi¸ trÞ di tÝch,
g¾n viÖc nghiªn cøu kh¶o cæ häc víi c¸c ngµnh khoa häc nh©n v¨n, ®Æc biÖt lµ
nh©n häc. Tr−íc m¾t, ®−a phÇn tiÒn sö vµo tr−ng bµy trong nhµ B¶o tµng tæng
hîp c¸c tØnh; g¾n di tÝch víi ®Þnh h−íng ph¸t triÓn du lÞch, th−êng xuyªn tuyªn
truyÒn ph¸p lÖnh b¶o vÖ di s¶n v¨n ho¸ vµ gi¸ trÞ khoa häc cña c¸c di tÝch lÞch
sö, v¨n hãa tíi qu¶ng ®¹i quÇn chóng nh©n d©n c¸c d©n téc ë T©y Nguyªn.
§èi víi kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn, mét sè vÊn ®Ò cô thÓ cÇn tËp
trung gi¶i quyÕt trong thêi gian tíi sau ®©y:
- VÊn ®Ò chñ nh©n cña c¸c nÒn v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn. Chñ nh©n
c¸c nÒn v¨n ho¸ Lung Leng, BiÓn Hå, Bu«n TriÕt vµ Taipªr lµ ai, thuéc téc
ng−êi hoÆc nhãm ng«n ng÷ nµo? §©y lµ vÊn ®Ò ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu
quan t©m. Cã ng−êi thö g¾n ng«n ng÷ téc ng−êi víi mét lo¹i h×nh r×u; víi
diÖn ph©n bè téc ng−êi hiÖn ®¹i, víi vïng ph©n bè di tÝch kh¶o cæ nh»m t×m
vÒ chñ nh©n c¸c nÒn v¨n ho¸ Êy. §©y lµ c¸ch tiÕp cËn cÇn ®−îc tiÕp tôc thÓ
hiÖn trong t−¬ng lai.
- Cã hay kh«ng mét nÒn n«ng nghiÖp dïng cuèc trong thêi tiÒn sö T©y
Nguyªn. Cuèc ®¸ t×m thÊy víi sè l−îng lín, lo¹i h×nh phong phó vµ ph©n bè ë
nhiÒu ®Þa h×nh kh¸c nhau cña T©y Nguyªn. Mçi lo¹i h×nh cuèc ph©n bè trªn
mét kiÓu ®Þa h×nh nhÊt ®Þnh. Ph¶i ch¨ng, thêi tiÒn sö n¬i ®©y ®· xuÊt hiÖn c¸c
ph−¬ng thøc canh t¸c n«ng nghiÖp dïng cuèc kh¸c nhau. VÊn ®Ò s¶n phÈm cña
ho¹t ®éng n«ng nghiÖp Êy lµ g×?. Ngoµi lóa ë Lung Leng ra, ng−êi n¬i ®©y cßn
trång lo¹i c©y nµo?. Râ rµng viÖc nghiªn cøu n«ng nghiÖp dïng cuèc thêi tiÒn
sö T©y Nguyªn lµ rÊt quan träng.
- Néi dung cuéc ph©n c«ng lao ®éng x∙ héi ë T©y Nguyªn nh− thÕ nµo?
Khi nh÷ng ng−êi lµm n«ng t¸ch ra khái nh÷ng ng−êi s¨n b¾t h¸i l−îm lµ mét
lÇn ph©n c«ng x· héi lín. Khi mét lo¹t c¸c c«ng x−ëng chÕ t¸c c«ng cô lao
®éng ë T©y Nguyªn ®· ra ®êi nh− Soi Tre, Ia Nhin 2, Ch− Pr«ng, Taipªr, Tsham
A, Ch− K’tur chuyªn chÕ t¹o r×u cã vai vµ Th«n Bèn chuyªn chÕ t¹o r×u tø gi¸c,
th× nh÷ng ng−êi lµm thñ c«ng t¸ch ra khái nh÷ng ng−êi lµm n«ng. vµ cuéc ph©n
c«ng lao ®éng x· héi míi l¹i b¾t ®Çu. §©y lµ t− liÖu quan träng, tr−íc hÕt minh
chøng cho nguån gèc b¶n ®Þa cña c«ng cô ®¸ opal ë vïng nµy; ®ång thêi ®Æt ra
nh÷ng vÊn ®Ò ló thuyÕt cña cuéc ph©n c«ng lao ®éng x· héi lín - thñ c«ng t¸ch
khái n«ng nghiÖp ë T©y Nguyªn.
- §å gèm ®· tõng lµm nªn diÖn m¹o v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn, t¹i sao
nã kh«ng ph¸t triÓn liªn tôc. KÕt qu¶ c¸c cuéc khai quËt cho thÊy, ®å gèm
xuÊt hiÖn T©y Nguyªn kh¸ sím, cã sè l−îng lín, ®−îc lµm tõ chÊt liÖu ®Þa
ph−¬ng, lo¹i h×nh tinh tÕ, trang trÝ hoa v¨n ®Ñp vµ kü thuËt cao. Cã gèm dïng
cho sinh ho¹t th−êng nhËt, cã gèm dïng lµm quan tµi ch«n ng−êi chÕt. §å gèm
cã vÞ trÝ hÕt søc quan träng vµ t¹o nªn b¶n s¾c v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn nh−
vËy, song t¹i sao ë thêi ®¹i s¾t vµ c¶ hiÖn nay, ®å gèm T©y Nguyªn bÞ ®øt ®o¹n,
kh«ng ph¸t triÓn n÷a.

247
 - C¸c trung t©m luyÖn kim cæ ë T©y Nguyªn. C¸c d©n téc b¶n ®Þa ë T©y
Nguyªn vèn næi tiÕng víi v¨n ho¸ cång chiªng vµ c¸c nghÒ thñ c«ng rÌn s¾t.
Nh÷ng chøng cø vÒ ho¹t ®éng luyÖn kim cæ x−a nhÊt chØ míi ®−îc biÕt ®Õn
nhê vµo nh÷ng ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc gÇn ®©y. Mét sè r×u ®ång, gi¸o ®ång,
dao ph¹ng vµ ®inh ba ®ång ®· t×m thÊy ë huyÖn Sa ThÇy (Kon Tum); ë huyÖn
§¨k R'lÊp, Kr«ng P«ng, Kr«ng Ana vµ thµnh phè Bu«n Ma Thuét (§¨k L¨k).
Cïng víi nh÷ng chiÕc r×u ®ång, mét sè khu«n ®óc r×u ®ång ®· t×m thÊy ë Lung
Leng (Kon Tum), K'Bang (Gia Lai) vµ Phï Mü (L©m §ång). §©y lµ nh÷ng dÊu
hiÖu chÝnh ®Ó x¸c nhËn c¸c ho¹t ®éng luyÖn kim cæ ë T©y Nguyªn, nh−ng cã
bao nhiªu trung t©m luyÖn kim lµ ®iÒu cÇn gi¶i m·.
Mét bÊt ngê lín lµ ë Lung Leng ®· t×m thÊy h¬n 20 lß luyÖn s¾t cã quy
m« lín, cÊu tróc lß kh¸ hoµn chØnh, trong lß cã dông cô luyÖn s¾t, quanh lß
cßn vÕt tÝch nhiªn liÖu than ch¸y, nguyªn liÖu quÆng s¾t vµ xØ s¾t. Nh÷ng
chøng cø nµy ®· ghi nhËn luyÖn s¾t cã mÆt ë T©y Nguyªn tõ kh¸ sím. DÊu tÝch
luyÖn s¾t ë T©y Nguyªn lµ râ rµng. T¹i sao n¬i ®©y l¹i hiÕm c«ng cô ®ång vµ
s¾t ? VÞ trÝ luyÖn s¾t nµy trong mèi quan hÖ víi chñ nh©n v¨n ho¸ Sa Huúnh ë
ven biÓn Trung Bé nh− thÕ nµo, lµ ®iÒu ®ang ®Æt ra.
- TiÒn sö T©y Nguyªn kh«ng khÐp kÝn, cã nÐt riªng ®éc ®¸o. NÐt ®éc
®¸o t¹o nªn b¶n s¾c riªng cña v¨n ho¸ tiÒn sö T©y Nguyªn chÝnh lµ tæ hîp c«ng
cô lao ®éng b»ng ®¸ víi sù cã mÆt cña b«n h×nh r¨ng tr©u, c¸c lo¹i h×nh cuèc,
c¸c r×u b«n b»ng ®¸ löa, nh÷ng viªn ®¸ ghÌ trßn cã lç thñng gi÷a vµ nhiÒu lo¹i
di vËt kh¸c. Song, v¨n ho¸ n¬i ®©y kh«ng khÐp kÝn, cã quan hÖ víi khu vùc
chung quanh. Nh÷ng chiÕc bµn ®Ëp cã chu«i cÇm, r·nh kh¾c h×nh ca r« ë L©m
§ång gièng di vËt cïng lo¹i trong di chØ Lß G¹ch (Hµ Giang). Nh÷ng bµn ®Ëp,
r·nh kh¾c song song ë §¨k L¨k kh¸ gÇn víi bµn ®Ëp cïng lo¹i t×m thÊy ë T«
H¹p, huyÖn Kh¸nh S¬n vµ Hoµ Diªm, thÞ x· Cam Ranh (Kh¸nh Hoµ). Nh÷ng
bµn ®Ëp th©n h×nh khèi ch÷ nhËt, r·nh kh¾c song song trªn 2 mÆt ë Kon Tum vµ
§¨k L¨k gièng di vËt cïng lo¹i trong di chØ Phïng Nguyªn (Phó Thä). Nh÷ng
chiÕc qua ®¸ ë Kon Tum kh«ng kh¸c g× qua ®¸ t×m thÊy ë BÕn §ß, Cï Lao Rïa
(§ång Nai). Nh÷ng kiÓu nåi gèm ë Kr«ng Ana (§¨k L¨k) gièng ®å gèm Giång
C¸ Vå (Tp Hå ChÝ Minh). Nh÷ng con dao ph¹ng ®ång Kon Tum gièng di vËt
cïng lo¹i ë S¬n La, Yªn B¸i vµ Hµ Giang, mét sè r×u ®ång Kon Tum gièng r×u
®ång §«ng S¬n (Thanh Ho¸) hoÆc khu«n ®óc r×u ë K’Bang (Gia Lai), Phï Mü
(L©m §ång) gièng di vËt cïng lo¹i ë ®Þa ®iÓm Dèc Chïa (B×nh D−¬ng) vµ
khu«n ®óc r×u ë Ninh Hoµ (Kh¸nh Hoµ). Cã thÓ cßn dÉn ra nhiÒu vÝ dô t−¬ng tù
vÒ sù gièng nhau Êy, song ®iÒu quan träng lµ lý gi¶i vÒ c¸c mèi quan hÖ nµy
trong bøc tranh chung cña tiÒn sö ViÖt Nam. §ã còng lµ c«ng viÖc trong t−¬ng
lai ®Æt ra cho c¸c nhµ tiÒn sö häc.
- Kh«ng chØ tiÒn sö, mµ kh¶o cæ häc lÞch sö T©y Nguyªn còng cßn
nhiÒu vÊn ®Ò ®ang ®Æt. VÝ nh−, viÖc nghiªn cøu c¸c quèc gia cæ ®¹i vµ gi¶i m·
huyÒn tho¹i vÒ 2 vÞ ph¸p s− næi tiÕng ë ®©y lµ vua N−íc (P¬tao Ya) vµ vua Löa
(P¬tao Apui); quÇn thÓ di tÝch T©y S¬n th−îng ®¹o réng lín ë An Khª vÉn
ch−a ®−îc khai quËt. Còng nh− vËy, nhiÒu dÊu Ên v¨n ho¸ truyÒn thèng nh−:

248
Thñ c«ng rÌn s¾t, lµm gèm, dÖt v¶i (nhÊt lµ v¶i vá c©y); c¸c lo¹i h×nh cuèc,
dông cô s¨n b¾t voi, ®¸nh b¾t c¸; c¸c lo¹i h×nh nh¹c khÝ nh− cång chiªng, ®µn
n−íc; c¸c di tÝch kiÕn tróc nh− nhµ thê gç, nhµ dµi, nhµ r«ng, nhµ må ë T©y
Nguyªn ch−a ®−îc nghiªn cøu cÆn kÏ.
- VÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn T©y Nguyªn cÇn cã mét ®Þnh h−íng
chiÕn l−îc cho khoa häc x· héi nh©n v¨n; cÇn nghiªn cøu liªn ngµnh, ®a
ngµnh, tr¸nh t×nh tr¹ng biÖt lËp nh− hiÖn nay. Kh¸t khao cña c¸c nhµ tiÒn sö
häc lµ ph¸c dùng bøc tranh toµn c¶nh vÒ qu¸ khø v¨n ho¸ sinh ®éng ë T©y
Nguyªn; bøc tranh ®ã kh«ng thÓ cã ®−îc nÕu thiÕu sù hîp t¸c nghiªn cøu liªn
ngµnh, ®a ngµnh.
KÕt qu¶ nghiªn cøu kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn chØ lµ b−íc ®Çu,
mang tÝnh chÊm ph¸. Tr−íc m¾t cßn nhiÒu vÊn ®Ò ph¶i lµm cho T©y Nguyªn
vµ v× T©y Nguyªn. Víi viÖc ®Çu t− cña Nhµ n−íc, sù quan t©m cña ViÖn Khoa
häc X· héi ViÖt Nam, c¸c Tr−êng §¹i häc, c¸c Së V¨n ho¸, chóng t«i tin r»ng,
qu¸ khø xa x−a hµo hïng cña T©y Nguyªn sÏ hiÖn dÇn lªn, lµm thay ®æi dÇn
nhËn thøc cña chóng ta vÒ mét vïng ®Êt ®Çy bÝ Èn nµy. Cïng víi chiÕn l−îc
ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi T©y Nguyªn, ch¾c ch¾n ngµnh kh¶o cæ häc sÏ cã
nh÷ng kh¸m ph¸ míi lý thó trªn vïng ®Êt cao nguyªn cña Tæ quèc.

249
 Tμi liÖu tham kh¶o

- BÐrnard, H., 1907. Le population Mois du Darlac. BEFEO, Vol.7, 1907,

Hanoi.
- BÕ ViÕt §¼ng (chñ biªn), 1982. §¹i c−¬ng vÒ c¸c d©n téc £®ª, Mn«ng ë §¨k
L¨k, Nxb. KHXH, Hµ Néi.
- Boriskovski, P.I.,1966. Qu¸ khø nguyªn thuû ë ViÖt Nam (ch÷ Nga), Nxb
Khoa häc, Moskow – Leningrad.
- Bé N¨ng l−îng, 1992. Dù ¸n m«i tr−êng vµ tµi chÝnh c«ng tr×nh thuû ®iÖn
Ialy. V¨n ho¸ - LÞch sö - Kh¶o cæ häc - Du lÞch - Gi¶i trÝ. T− liÖu ViÖn
Kh¶o cæ häc.
- Bïi ChÝ Hoµng 1997. B¸o c¸o khai quËt §¹ §ên (L©m Hµ - L©m §ång).
Trong Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb.KHXH.
TP. Hå ChÝ Minh, tr. 459 - 473.
- Bïi ChÝ Hoµng 2004. Khu di tÝch kh¶o cæ häc Prãh (§¬n D−¬ng - L©m ®ång).
Trong Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb.KHXH.
TP. Hå ChÝ Minh, tr. 371-390.
- Bïi ChÝ Hoµng, §µo Linh C«n 2004. Khai quËt C¸t Tiªn - L©m §ång. Trong
Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb.KHXH. TP. Hå
ChÝ Minh, tr. 319-370.
- Bïi ChÝ Hoµng, NguyÔn V¨n Long, Ph¹m H÷u Thä, V−¬ng Nguyªn Minh
1999. §iÒu tra kh¶o cæ häc ë huyÖn §¬n D−¬ng - L©m §ång. Trong
Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc n¨m 1998 (NPHM... 1992), tr. 688.
- Bïi ChÝ Hoµng, NguyÔn V¨n Long, Vò NhÊt Nguyªn, Ph¹m H÷u Thä 2000.
B¸o c¸o s¬ bé khai quËt ®Þa ®iÓm Prãh (§¬n D−¬ng, L©m §ång. Trong
NPHM… 1999, tr. 747.
- Bïi ChÝ Hoµng, 2006. B¸o c¸o s¬ bé kÕt qu¶ ®iÒu tra, th¸m s¸t vµ khai quËt
mét sè di tÝch trong ®Þa bµn huyÖn C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong
NPHM…. 2006.
- Bïi Minh TrÝ, Ph¹m ThÞ BÝch V©n, 1992. VÒ bøc phï ®iªu Ch¨m l−u gi÷ t¹i
B¶o tµng Gia Lai. Trong NPHM ... 1992, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.299.
- Bïi V¨n Liªm, 2004. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Th«n B¶y (Gia Lai). Trong
Kh¶o cæ häc, sè 3-2004, tr. 35-57.
- Bïi V¨n Liªm, 2005. Mé t¸ng Lung Leng. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5 - 2005:
15-27.
- Bïi V¨n Liªm, Phan Thanh Bµng, 1993. Mét sè ®Þa ®iÓm ph¸t hiÖn di vËt thêi
®¹i kim khÝ trªn ®Êt Kon Tum. Trong NPHM... 1992, Nxb KHXH, Hµ
Néi, tr. 94-95.

250
- Bïi V¨n Liªm, Vâ Quý, NguyÔn Kim V©n, §inh V©n S¬n, 1993. Th¨m l¹i di
chØ Trµ D«m vµ ®µo th¸m s¸t di chØ BiÓn Hå (Gia Lai). Trong
NPHM...1992, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 92-93.
- Bïi V¨n Liªm, §inh V©n S¬n, §inh Hia, 1994. §µo th¸m s¸t di chØ Trµ D«m.
Trong NPHM … 1993, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.76-77.
- Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Kim V©n, 1996. §iÒu tra kh¶o cæ häc huyÖn Ch− Sª
(Gia Lai). Trong NPHM … 1995, tr. 129.
- Bïi V¨n Liªm, Vâ Quý, 1995. V¨n ho¸ Sa Huúnh ë T©y Nguyªn. Trong Kû
yÕu Héi nghÞ V¨n ho¸ Sa Huúnh ë Héi An, 1995.
- Bïi V¨n Liªm, Ng« SÜ Hång, NguyÔn ThÞ Kim V©n, 1995. Nh÷ng di tÝch
kh¶o cæ häc ë huyÖn §øc C¬ vµ Ch− Pah (Gia Lai). Trong NPHM...
1994, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.73-74.
- Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn Quang Trung, 1995. §iÒu tra kh¶o
cæ häc ë huyÖn Ch− Pr«ng (Gia Lai). Trong NPHM…1994, Nxb KHXH,
Hµ Néi, tr.72-73.
- Bïi V¨n Liªm, Vâ Quý, 1998. Ghi chó thªm vÒ TiÒn sö T©y Nguyªn. Trong
Kh¶o cæ häc, 1998 (2), tr. 3-13.
- Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Kh¾c Sö, Ng« ThÞ Lan, Phan Thanh Bµng, Tr−îng
TÝnh, 2002. Di chØ Lung Leng II ë x· Sa B×nh, huyÖn Sa ThÇy (Kon Tum).
Trong NPHM … 2001, tr.136.
- Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn Gia §èi, NguyÔn Kim V©n, 2002.
§iÒu tra kh¶o cæ häc ë Ch− Pr«ng (Gia Lai). Trong NPHM… 2001,
tr.134.
- Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn Gia §èi, Tr−îng TÝnh, 2002. §iÒu
tra kh¶o cæ häc x· Sa B×nh, huyÖn Sa ThÇy (Kon Tum). Trong NPHM …
2001, tr 138.
- Bïi V¨n Liªm, Hµ H÷u Nga, Vâ Quý, NguyÔn §¨ng C−êng, NguyÔn Quang
Trung, 2003. KÕt qu¶ khai quËt lÇn thø nhÊt ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc Th«n
B¶y, thÞ trÊn Ch− Pr«ng (Gia Lai). Trong NPHM … 2002, tr. 183-186.
- Bïi V¨n Liªm, Vò ThÞ Mai, 2004. Ph¸t hiÖn 3 ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc thêi TiÒn
sö ë ph−êng Th¾ng Lîi, thÞ x· Kon Tum. Trong NPHM …2003, tr. 119.
- Bïi V¨n Liªm, NguyÔn V¨n Quang, 2004. Ph¸t hiÖn di chØ kh¶o cæ häc ë x·
Sa NghÜa vµ Sa Nh¬n, huyÖn Sa ThÇy (Kon Tum). Trong NPHM… 2003,
tr. 130.
- Bïi V¨n Liªm, TrÇn Quý ThÞnh, A §«i, 2004. Ph¸t hiÖn 3 ®Þa ®iÓm thêi TiÒn
sö ë x· Hµ Mßn, huyÖn §¾c Hµ (Kon Tum). Trong NPHM … 2003, tr.
138.
- Bïi V¨n Liªm, Lª H¶i §¨ng, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Sui R«i (Kon
Tum). Trong NPHM … 2006.

251
- Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Ngäc Quý, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Th«n Ba
(Kon Tum). Trong NPHM … 2006.
- Cao Xu©n Phæ, 2001. §i t×m niªn ®¹i tÊm mi cöa vµ bé linga - yoni ®å sé ë
C¸t Tiªn. Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc di tÝch C¸t Tiªn, L©m §ång
3-2001. Së VHTT tØnh L©m §ång, tr. 43-48.
- C¸c d©n téc Ýt ng−êi ë ViÖt Nam (C¸c tØnh phÝa Nam), 1984. Nxb KHXH, Hµ
Néi, 1984.
- Chu Th¸i S¬n, 1990. Nh÷ng tµn tÝch v¨n ho¸ Champa trªn ®Êt T©y Nguyªn.
Trong T¹p chÝ D©n téc häc, sè 3-1990, tr.71-76.
- Chu Th¸i S¬n, 1993. DÊu vÕt v¨n ho¸ Ch¨m trªn ®Êt T©y Nguyªn. Trong
Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 2-1993, tr. 69-86.
- Chu Th¸i S¬n, 2000. Hoa v¨n cæ truyÒn §¨k L¨k. Nxb K H X H, Hµ Néi.
- Ciochon, R., Vu The Long et al.,1996. Dated co-occurrence of Homo erectus
and Giganto-pithecus from Tham Khuyen Cave, Vietnam. proc. Natl.
Acad. Sci. USA, 93, pp. 3011-3020.
- Colani, M., 1927. L’Age de la pierre dans la province de Hoabinh. MSGI,.
XIV, 1, Hanoi.
- Colani, M., 1931. Rapprot sur des recherches dans la province du Cam Mon
Laos. BEFEO, Vol.XXXI, pp. 330-331.
- Colani, M., 1935. MÐgalithes du Haut-Laos (Hua Pan, Tran Ninh), I, II.
Publication du L' Ðcole Francaise d'Extrªme-Orient, Paris.
- Colani, M., 1938. DÐcouvertes prÐhistoriques dans les parages de la Baie
d’Along, IIEH . Hanoi.
- Comdominas G., 1952. Le lithophone prÐhistorique de Ndute Lieng Krak.
BEFEO, XLV, 2, Paris - Hanoi.
- Comdominas G.,1954. Nous avons mangÐ la forªt de la PiÌrre - GÐnie Goo.
Paris.
- Condominas G., 1959. DÐcouverte d’un troisiÐme lithophone prÐhistorique en
pay Mnong – Na¸. L’Anthropologie. 62, Paris.
- Condominas G., 1997. Kh«ng gian x· héi vïng §«ng Nam ¸. Nxb V¨n ho¸,
Hµ Néi.
- Condominas G., 2003. Chóng t«i ¨n rõng. Nxb ThÕ Giíi - B¶o tµng D©n téc
häc ViÖt Nam, Hµ Néi.
- Côc thèng kª Dak Lak, 2001. Niªn gi¸m thèng kª 2000. 9 - 2001.
- Cöu Long Giang, Toan ¸nh, 1974. ViÖt Nam chÝ l−îc. MiÒn Th−îng cao
nguyªn. Sµi Gßn.

252
- DiÖp §×nh Hoa, 1982. NghÒ lµm gèm b»ng tay ë ng−êi C¬ Ho (L©m §ång
Trong NPHM …1981, tr. 130.
- DiÖp §×nh Hoa, 1985. Mét sè ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë §¨k L¨k. Trong
NPHM …1984, tr. 133.
- DiÖp §×nh Hoa, 1986. Vµi suy nghÜ nh©n mét ®ît c«ng t¸c n¨m 1985 qua
nh÷ng hiÖn vËt kh¶o cæ d©n téc ë Gia Lai - Kon Tum. Trong NPHM
…1985, tr. 136.
- DiÖp §×nh Hoa, 2004. Cuéc di c− lín cña c− d©n v¨n ho¸ §«ng S¬n vµo vïng
cao nguyªn c¸c tØnh Nam Trung Bé. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2004, tr.
99-118.
- DiÖp §×nh Hoa, NguyÔn H÷u QuyÕt, 1978. §Æt l¹i vÊn ®Ò nghiªn cøu lÞch sö
L©m §ång. Trong NPHM …1977, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.70.
- §µo Linh C«n, 2004. B¸o c¸o kÕt qu¶ thùchiÖn dù ¸n: "§iÒu tra c¬ b¶n vµ
khai quËt di chØ kh¶o cæ häc C¸t Tiªn (L©m §«ng)". §Ò tµi ViÖn KHXH
ViÖt Nam 2002-2004. T− liÖu ViÖn KHXH vïng nam Bé, Tp. Hå ChÝ Minh
2004.
- §µo Linh C«n, 2006. Ho¹t ®éng kh¶o cæ häc cña Trung t©m Nghiªn cøu kh¶o
cæ häc ViÖn KHXH vïng Nam Bé n¨m 2006. Trong NPHM …2006.
- §µo Huy QuyÒn, 1993. Nh¹c khÝ d©n téc Jrai vµ Bahnar, Nxb. TrÎ, Hµ Néi.
- §µo Huy QuyÒn, 1995. Bé chiªng M'Nhun cña d©n téc Jrai. Trong N P H M....
1994, tr.446.
- §µo Tö Kh¶i, 1980. Bµn vÒ bé ®µn ®¸ ph¸t hiÖn n¨m 1949 ë T©y Nguyªn.
Trong N P H M ... 1979, tr. 266.
- §Æng Nghiªm V¹n, 1979. Xung quanh pho t−îng Ch¨m míi ph¸t hiÖn ë §¨k
Gl©y (Gia Lai-Kon Tum). Trong N P H M ... 1979, tr.196-197.
- §Æng Nghiªm V¹n, TrÇn M¹nh C¸t, 1979. Lµm gèm kh«ng bµn xoay ë T©y
Nguyªn. Trong N P H M ... 1978, tr. 381.
- §Æng Nghiªm V¹n, CÇm Träng, Ng« VÜnh B×nh, 1979. NghÒ rÌn vïng X¬
§¨ng (Gia Lai - C«ng Tum). Trong N P H M... 1978, tr. 383.
- §Æng Nghiªm V¹n, CÈm Träng, TrÇn M¹nh C¸t, Lª Duy §¹i, Ng« VÜnh B×nh,
1981. C¸c d©n téc tØnh Gia Lai - Kon Tum. Nxb KHXH, Hµ Néi.
- §Æng V¨n Th¾ng, Vò Quèc HiÒn, NguyÔn ThÞ HËu vµ nh÷ng ng−êi kh¸c,
1998. Kh¶o cæ häc TiÒn sö & s¬ sö thµnh phè Hå ChÝ Minh. Nxb TrÎ, Tp.
Hå ChÝ Minh.
- §Þa chÝ L©m §ång. 2001. Nxb.V¨n ho¸ D©n téc, Hµ Néi, 2001. Th− viÖn ViÖn
KCH. Vv1103.
- §inh Hia, Mai ThÞ Cóc, 1996. Më cöa phßng tr−ng bµy TiÒn sö ë B¶o tµng
Gia Lai. Trong NPHM ... 1995, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 25 - 26.

253
- §inh ThÞ Nga, 1993. Quan hÖ cña c¸c d©n téc ng−êi M¹ víi chñ nh©n cña
khu mé t¸ng §¹i Lµng (B¶o Léc, L©m §ång). Trong NPHM ... 1994, tr.
258.
- §inh ThÞ Nga, Hå ThÞ Thanh B×nh, Lª §×nh Phông, 1995. Trë l¹i khu di tÝch
C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM ... 1994, tr. 418.
- §inh Xu©n VÞnh. 1969. Sæ tay ®Þa danh ViÖt Nam, Nxb Lao §éng, Hµ Néi.
- §oµn §øc Thµnh, Vò ThÕ Long 2004. Thùc nghiÖm chÕ t¸c r×u r×u mµi cã vai
b»ng ®¸ opal ë §¨k L¨k. Trong NPHM …2003, tr. 114.
- §oµn khai quËt C¸t Tiªn, 1997. Khai quËt di tÝch C¸t Tiªn lÇn thø II (4/1996).
Trong NPHM ... 1996, tr. 650.
- §oµn khai quËt Lung Leng, 2000. B¸o c¸o s¬ bé khai quËt di chØ Lung Leng,
Kon Tum. Trong NPHM 1999, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.120.
- §oµn V¨n KiÖt, 2001. Di tÝch C¸t Tiªn - c«ng t¸c b¶o vÖ, trïng tu vµ quy
ho¹ch. Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc di tÝch C¸t Tiªn, L©m §ång 3-
2001. Së VHTT tØnh L©m §ång, tr. 62-69.
- §ç Kiªn, 1989. R×u ®¸ §¨k R'lÊp (§¨k L¨k). Trong NPHM…1988, Nxb
KHXH, Hµ Néi, tr.37.
- §ç Kiªn, 1992. Bé s−u tËp ®å ®¸ §øc C¬. Trong NPHM…1991, Nxb KHXH,
Hµ Néi, tr.51-52.
- §ç Kiªn, 1994. Sù ph©n bè c¸c s−u tËp c«ng cô ®¸ trªn ®Þa bµn §¨k L¨k.
Trong NPHM... 1993, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.72-73.
- §ç Kiªn, 1994. §¨k L¨k ph¸t hiÖn cæ vËt thêi phong kiÕn. Trong NPHM...
1993, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.234.
- §ç V¨n Ninh, 1977. Bµn vÒ nh÷ng chiÕc dÇm ®¸ ë Drai xi (§¨k L¨k). Trong
Kh¶o cæ häc, sè 4-1977, tr.8-11.
- Enghen Ph. 1972. Nguån gèc cña gia ®×nh, cña chÕ ®é t− h÷u vµ cña nhµ
n−íc. Nxb. Sù ThËt, Hµ Néi 1972.
- Guilleminet P., 1952. La tribu Bahnar du KonTum (Plataeaux de L'Indochine
centrale). Contribution a l'etude de la societe montagnarde du sud
Indochinois. BEFEO, toome XLV, fase 2, 1952. pp.393-562.
- Fontaine H., 1972. DeuxiÌme note sur le “NÐolithque” du bassin infÐrieur de
Dong Nai. Trong ViÖt Nam ®Þa chÊt kh¶o lôc, sè 15, Sµi Gßn, 1972,
pp.123-131.
- Fontaine H., 1975. Nouvelle rÐcoltes d’objects prÐhistoirique. BSGI, ns, Tom
L, no 1, Saigon, 1975, pp. 29-33.
- Fromget J., 1941. L’Indochine Francaise, sa structure gÐologique, ses roches,
ses mines et leurs rÐlations possibles avec la teclonique. BSGI, XXV, 2,
pp. 62-63.

254
- Hµ H÷u Nga, 2002. Kh¶o cæ häc nh©n häc T©y Nguyªn vµ kh¸i niÖm
acculturation. Trong NPHM… 2001, Nxb. KHXH, Hµ Néi, tr.89-90.
- Hµ H÷u Nga, 2004. ViÔn c¶nh kh¶o cæ häc giíi ë T©y Nguyªn. Trong Kh¶o cæ
häc, sè 3-2004, tr.84-98.
- Hµ H÷u Nga, 2004. Nh©n häc nhËn thøc vµ kh¶o cæ häc T©y Nguyªn. Bµi Héi
nghÞ Th«ng b¸o kh¶o cæ häc 2004.
- Hµ V¨n Phïng, 2004. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn - nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra.
Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2004, tr.3-8.
- Hµ V¨n TÊn, 1978. VÒ tªn gäi “V¨n ho¸ Ph−íc T©n”. Trong NPHM… 1977,
tr. 121-124.
- Hµ V¨n TÊn, 1980. VÒ nh÷ng c¸i gäi lµ "bµn ®Ëp" trong c¸c di chØ thuéc v¨n
ho¸ Phïng Nguyªn. Trong NPHM… 1979, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 80-
83.
- Hµ V¨n TÊn, 1985. Mét sè vÊn ®Ò tiÒn sö Campuchia. Trong Kh¶o cæ häc, sè
3, tr. 9-14.
- Hµ V¨n TÊn, 1988. MiÒn Nam ViÖt Nam trong bèi c¶nh tiÒn sö §«ng Nam ¸.
Trong Kh¶o cæ häc, sè 1-2, tr. 48-54.
- Hµ V¨n TÊn (chñ biªn), 1994. V¨n ho¸ §«ng S¬n ë ViÖt Nam. Nxb KHXH,
Hµ Néi.
- Hµ V¨n TÊn, 1994. Tõ minh v¨n trªn l¸ vµng ë Gß Xoµi (Long An) bµn thªm
vÒ ph¸p th©n kÖ. Trong NPHM... 1993, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.318-319.
- Hµ V¨n TÊn, 1996. NhËn xÐt vÒ kÕt qu¶ c¸c ch−¬ng tr×nh kh¶o cæ häc Tr−êng
Sa, T©y Nguyªn vµ Nam Bé. Trong Kh¶o cæ häc, sè 4-1996, tr.5-10.
- Hµ V¨n TÊn, 1998. Ghi chó thªm vÒ minh v¨n ë Gß Xoµi (Long An). Trong
NPHM... 1997, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.694-695.
- Hµ V¨n TÊn (chñ biªn), 1998. Kh¶o cæ häc ViÖt Nam. TËp I. Thêi ®¹i ®¸ ViÖt
Nam. Nxb KHXH, Hµ Néi.
- Hµ V¨n TÊn (chñ biªn), 1999. Kh¶o cæ häc ViÖt Nam. TËp II. Thêi ®¹i kim
khÝ ViÖt Nam. Nxb KHXH, Hµ Néi.
- Hµ V¨n TÊn, 2001. Minh v¨n sanskrit trªn phï ®iªu PhËt ë Gia Lai. Trong
NPHM... 2000, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.416.
- Hµ V¨n TÊn (chñ biªn), 2002. Kh¶o cæ häc ViÖt Nam. TËp III. Kh¶o cæ häc
lÞch sö ViÖt Nam. Nxb KHXH, Hµ Néi.
- Hµ V¨n TÊn, 2002. Ch÷ trªn ®¸, ch÷ trªn ®ång - v¨n minh vµ lÞch sö. Nxb
KHXH, Hµ Néi.
- Hµ V¨n TÊn, NguyÔn Kh¾c Sö, Tr×nh N¨ng Chung, 1999. V¨n ho¸ S¬n Vi.
Nxb KHXH, Hµ Néi.

255
- Hµ Nguyªn, 1997. Quanh nh÷ng trèng ®ång t×m thÊy ë §¨k L¨k. Trong V¨n
ho¸ nghÖ thuËt, sè 3-1997, tr.32.
- H©n H−¬ng, 2001. KÕt hîp kh¶o cæ häc víi trïng tu di tÝch - mét h−íng khai
th¸c tµi nguyªn v¨n ho¸. Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc di tÝch C¸t
Tiªn, L©m §ång 3-2001. Së VHTT tØnh L©m §ång, tr. 99-100.
- Heine Geldern, R. von. 1932. Urheimat und fruheste Wanderrungen der
Austro-nesier. Anthropos, (27), pp.543-619.
- Hoµng Mai, 1995. Ph¸t hiÖn ®å ®¸ ë §¾k R'lÊp (§¨k L¨k). Trong NPHM ...
1994, tr.76-77.
- Hoµng H÷u Quý, §Æng V¨n Can, 2002. §Æc ®iÓn th¹ch häc cña nhãm c«ng
cô b»ng ®¸ ë khu vùc Suèi NÕt lßng hå thuû ®iÖn Ialy (t©y Nguyªn).
Trong NPHM ... 2001, tr.99-101.
- Hoµng Xu©n Chinh, 1996. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn sau 3 mïa ®iÒn d·
(1993-1995). Trong Kh¶o cæ häc, sè 4-1996, tr.41-47.
- Hoµng Xu©n Chinh, 1996. Suy nghÜ vÒ C¸t Tiªn sau mïa ®iÒn d· ®Çu tiªn.
Trong NPHM … 1995, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.215.
- Hoµng Xu©n Chinh, 1998. Th¸m s¸t di chØ kh¶o cæ häc thêi ®¹i kim khÝ ë Phó
Mü, C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM… 1997. Nxb KHXH, Hµ Néi,
tr.192.
- Hoµng Xu©n Chinh, 2004. Ph¸c th¶o tiÕn tr×nh v¨n ho¸ kh¶o cæ T©y Nguyªn
trong kh«ng gian vµ thêi gian. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2004, tr.9-16.
- Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn Kh¾c Sö, 1976. §iÒu tra kh¶o cæ häc ë mét sè
vïng gi¶i phãng T©y Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc, sè 17, tr.115-116.
- Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn Kh¾c Sö, 1977. §Þa ®iÓm hËu kú ®¸ míi CÇu S¾t
(§ång Nai). Trong Kh¶o cæ häc, sè 4-1977, tr.15.
- Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn V¨n B×nh, 1978. §iÒu tra kh¶o cæ häc thêi ®¹i
®¸ cò ë §ång Nai vµ S«ng BÐ. Trong NPHM …1978, tr. 32-35.
- Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Kim
V©n, NguyÔn Quang Trung, 1993. KÕt qu¶ khai quËt di chØ BiÓn Hå, thÞ
x· Pleiku (tØnh Gia Lai). Trong NPHM... 1993, tr.77-78.
- Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn Kh¾c Sö, 1993. B¸o c¸o kÕt qu¶ khai quËt di chØ
BiÓn Hå, (Pleiku, Gia Lai). T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, HS 357.
- Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý, TrÇn Quý ThÞnh, Lª §×nh Phông, Phan B×nh
Nguyªn, 1993. B¸o c¸o khai quËt ®åi NghÜa Trang (§¨k L¨k) n¨m 1993.
Th− viÖn ViÖn KCH. HS 365.
- Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Kim
V©n, NguyÔn Quang Trung, 1994. KÕt qu¶ khai quËt di chØ BiÓn Hå thÞ x·
Pleicu (Gia Lai). Trong NPHM…1993, tr. 77.

256
- Hoµng Xu©n Chinh, Lª §×nh Phông, 1996. Ba chiÕc cuèc ®¸ t×m thÊy ë huyÖn
C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM…1995, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.86.
- Hoµng Tö Hïng, 1991. S¬ bé nghiªn cøu vÒ ý nghÜa h×nh th¸i nh©n chñng cña
mÉu r¨ng vµ sè nóm ë r¨ng cèi lín I d−íi trªn ng−êi ViÖt E®ª vµ C¬ho.
Trong NPHM…1990, tr. 93.
- Hoµng V¨n L−¬ng, NguyÔn Kim Thuû, NguyÔn L©n C−êng, NguyÔn Träng
Toµn, 1997. §Æc ®iÓm h×nh th¸i v©n da tay d©n téc Ch©u M¹ ë C¸t Tiªn
(L©m §ång). Trong NPHM…1996, tr. 73.
- Hoµng V¨n L−¬ng, NguyÔn Kim Thuû, NguyÔn L©n C−êng, NguyÔn Träng
Toµn, 1999. §Æc ®iÓm h×nh th¸i v©n bµn tay d©n téc R¬m¨m ë Kon Tum
(T©y Nguyªn). Trong NPHM…1998, tr. 78.
- Hå ThÞ Thanh B×nh, §inh ThÞ Nga, 1988. Nh÷ng di vËt kh¶o cæ häc t×m thÊy ë
L©m §ång tõ n¨m 1983 ®Õn nay. Trong NPHM…1987, tr. 8.
- Héi ®ång chØ ®¹o biªn so¹n gi¸o tr×nh ®Þa ph−¬ng häc tØnh Kon Tum. 1997.
Kon Tum - ®Êt n−íc, con ng−êi. Nxb. §µ N½ng, 1998.
- Khæng DiÔn, 1995. D©n sè vµ d©n sè téc ng−êi ë ViÖt Nam. Nxb KHXH, Hµ
Néi.
- Lafont, B.P., 1956. Note sur un site nÐolithique la province Pleiku. BEFEO,
38 (1), pp. 233-248.
- Lª B¸ Th¶o, 1989. Thiªn nhiªn ViÖt Nam. Nxb KH & KT, Hµ Néi.
- Lª C¶nh Lam, Phan Thanh Bµng 2004. §µo th¸m s¸t di chØ Tr¹m B¬m, x·
§oµn KÕt (Kon Tum). Trong NPHM… 2003, tr. 122.
- Lª §×nh Chi, 1970. VÊn ®Ò ®ång bµo s¬n c−íc t¹i ViÖt Nam Céng hoµ. LuËn
¸n Th¹c sÜ LuËt khoa c«ng ph¸p, Sµi Gßn.
- Lª §×nh Phóc, 1990. Mét sè hiÖn vËt ®¸ võa ph¸t hiÖn ë L©m §ång. Trong
NPHM... 1990, tr.62-63
- Lª §×nh Phóc, 1998. TiÒn sö Qu¶ng B×nh. Nxb. KHXH, Hµ Néi.
- Lª §×nh Phóc, NguyÔn Kh¾c Sö 2006. Kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ s¬ sö miÒn
Trung vµ T©y Nguyªn. Nxb. Tr−êng §¹i häc khoa häc HuÕ xuÊt b¶n.
- Lª §×nh Phóc, NguyÔn V¨n Dòng 2006. Ph¸t hiÖn di chØ kh¶o cæ tiÒn sö
Th«n N¨m (Kon Tum). Trong NPHM… 2006.
- Lª §×nh Phông, 1996. C¸c di tÝch v¨n ho¸ Champa ë T©y Nguyªn. Trong
Kh¶o cæ häc, sè 4-1996, tr.48-59.
- Lª §×nh Phông, 1999. Nhãm hiÖn vËt ®ång t×m ®−îc ë C¸t Tiªn. Trong
NPHM…1998, tr. 686.
- Lª §×nh Phông, 1998. Linga - Yoni ë C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM…
1999, tr. 733.

257
- Lª §×nh Phông, 2001. Khai quËt khu mé cæ §¹i Lµo (B¶o Léc - L©m §ång).
Trong Kh¶o cæ häc, 2001(4), tr. 94-113.
- Lª §×nh Phông, 2001. Khu di tÝch C¸t Tiªn L©m §ång. Trong Kû yÕu Héi th¶o
khoa häc di tÝch kh¶o cæ häc C¸t Tiªn th¸ng 3-2001.- Së VHTT tØnh L©m
§ång: 25-33.
- Lª §×nh Phông, Vò NhÊt Nguyªn, 1998. Khai quËt C¸t Tiªn lÇn thø II 1996.
Trong NPHM…1997, tr. 678.
- Lª H¶i §¨ng, 2002. §å tuú t¸ng ë mét sè mé trong hè A5 vµ B5 di chØ Lung
Leng (Kon Tum), 2001. Trong NPHM … 2001, tr. 151.
- Lª H¶i §¨ng, 2002. Vµi ghi chó vÒ m¶nh t−íc Lung Leng (Kon Tum). Trong
NPHM …2001, tr. 169.
- Lª H¶i §¨ng, NguyÔn ThÞ Mai S−¬ng 2004. §iÒu tra kh¶o cæ häc x· Vinh
Quang vµ Ngäc Bay (Kon Tum). Trong NPHM… 2003, tr. 128.
- Lª H¶i §¨ng, Tr−îng TÝnh, 2004. Ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë x· Sa B×nh (Kon
Tum). Trong NPHM … 2003, tr. 133.
- Lª H¶i §¨ng, Lª C¶nh Lam, 2004. Kh¶o s¸t m¶nh t−íc Lung Leng (Kon
Tum). Trong NPHM… 2004.
- Lª H¶i §¨ng, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Ph¸ (Kon Tum). Trong
NPHM … 2006.
- Lª H¶i §¨ng, Achriu 2006. Ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm kh¶o cæ häc hµ Mßn K'tul
(Kon Tum). Trong NPHM … 2006.
- Lª H¶i §¨ng, NguyÒn Gia §èi, 2006. ChiÕc bµn ®Ëp v¶i vá c©y míi ph¸t
hiÖn ë §¨k N«ng. Trong NPHM … 2006.
- Lª Quý §«n 1961. Phñ biªn t¹p lôc. B¶n dÞch cña ViÖn Sö häc, Nxb KHXH,
Hµ Néi, tr.126.
- Lª Träng Cóc, Terry Rambo A (chñ biªn), 1995. Mét sè vÊn ®Ò sinh th¸i
nh©n v¨n ë ViÖt Nam. Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi.
- Lª Xu©n DiÖm, 1980. Kh¶o s¸t di chØ An Mü (Gia Lai - Kon Tum). Trong
NPHM…. 1979, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.69.
- Lª Xu©n DiÖm, 1984. VÒ c¸c v¨n ho¸ cæ ë §ång b»ng s«ng Cöu Long. Trong
V¨n ho¸ Oc Eo vµ c¸c v¨n ho¸ cæ §ång b»ng s«ng Cöu Long. Long
Xuyªn, 1984: 43-59.
- Lª Xu©n DiÖm, 1997. §å gèm sø trong di tÝch mé §¹i Lµng (B¶o Léc – L©m
§ång). Trong Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb.
KHXH, TP. Hå ChÝ Minh, 1997, tr. 453-458.
- Lª Xu©n DiÖm, 1985. Kü thuËt vµ nghÖ thuËt lµm ®µn ®¸, Trong Kh¶o cæ häc,
sè 3-1985, tr.11-23.
- Lª Xu©n DiÖm , NguyÔn V¨n Long, 1983. §µn ®¸ B×nh §a. Nxb §ång Nai.

258
 - Lª Xu©n DiÖm, Ph¹m Quang S¬n, Bïi ChÝ Hoµng, 1991. Kh¶o cæ häc §ång
Nai. Nxb §ång Nai.
- Lª Xu©n DiÖm, Bïi ChÝ Hoµng, 2004. VÒ Nh÷ng thanh ®µn ®¸ ë §inh L¹c (Di
Linh, L©m §ång). Trong Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt
Nam. Nxb. KHXH, TP. Hå ChÝ Minh, 2004, tr. 59-82.
- Lª Trung Kh¸, 1976. VÒ ®¸ cò vïng Xu©n Léc (§ång Nai). Trong NPHM
…1976, tr. 42-44.
- Lª Trung Kh¸, 1978. C«ng cô ®¸ cò míi ph¸t hiÖn ë miÒn §«ng Nam Bé.
Trong NPHM …1978, tr. 29-32.
- L−u Hïng, 1993. Vµi nÐt vÒ tôc mai t¸ng ë mét sè téc ng−êi Tr−êng S¬n - T©y
Nguyªn. Trong NPHM …1992, tr. 25.
- L−¬ng Ninh, 1988. Thêi tiÒn sö Lµo. Trong Kh¶o cæ häc, sè 1-2, tr.55-62.
- L−¬ng Ninh, 2002. C¸t Tiªn - di tÝch vµ lÞch sö. Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa
häc di tÝch C¸t Tiªn, L©m §ång 3-2001. L©m §ång, tr. 33-39.
- L−¬ng Ninh, 2004. LÞch sö v−¬ng quèc Champa. Nxb. §¹i häc quèc gia Hµ
Néi.
- L−¬ng Thanh S¬n, 1991. Yang Prong - Th¸p Ch¨m ë §¨k L¨k. Trong T¹p
chÝ D©n téc häc, sè 3-1991, tr.28-32.
- L−¬ng Thanh S¬n, 1992. PhÕ tÝch Ch¨m ë bu«n Ea Knuªk (§¨k L¨k), Trong
NPHM… 1991, tr. 194.
- L−¬ng Thanh S¬n, 1995. VÒ mÆt trèng ®ång lo¹i III ®ang l−u gi÷ ë B¶o tµng
§¨k L¨k. Trong NPHM….1995, tr.174-175.
- L−¬ng Thanh S¬n, 1997. §iªu kh¾c cæ Champa t×m thÊy t¹i x· Hoµ Thµnh,
huyÖn Kr«ng B«ng, §¨k L¨k. Trong NPHM….1996, tr.619.
- L−¬ng Thanh S¬n, 1998. Nh÷ng ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë §¨k L¨k 1996-1997.
Trong NHPM… 1997, tr. 249-250.
- L−¬ng Thanh S¬n, 1998. Th¸p Ch¨m Yang Prong vµ nh÷ng ®Çu chim b»ng
®Êt nung. Trong NHPM… 1997, tr. 678.
- L−¬ng Thanh S¬n, 2001. S−u tËp ®¸ C− Ni, huyÖn Ea Kar. Trong NPHM
…2000, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 102.
- L−¬ng Thanh S¬n, 2004. Kh¶o cæ häc §¨k L¨k - nh÷ng ph¸t hiÖn næi bËt ë
thÕ kû XX. Trong Mét thÕ kû kh¶o cæ häc ViÖt Nam. Nxb KHXH, Hµ Néi,
tr. 194-198.
- L−¬ng Thanh S¬n, Vò V¨n Hµ, Lª §×nh Phông, 1994. DÊu vÕt v¨n ho¸ Ch¨m
ë §¨k L¨k. Trong NPHM... 1994, tr. 405.
- L−¬ng Thanh S¬n, V−¬ng S¬n, Vò ThÕ Long, NguyÔn H÷u ThiÕt, 2001. C«ng
x−ëng chÕ t¸c ®¸ ë §¨k L¨k. Trong NPHM…2000, Nxb KHXH, Hµ Néi,
tr. 102.

259
- L−¬ng Thanh S¬n, NguyÔn V¨n DËu, 2001. VÒ nh÷ng chiÕc cuèc ®¸ ph¸t hiÖn
®−îc ë Ch− Sª, huyÖn C− M’Gar (§¨k L¨k). Trong NPHM …2000, Nxb
KHXH, Hµ Néi, tr. 104.
- L−¬ng Thanh S¬n, Vâ Quý, 2001. §Þa ®iÓm kh¶o cæ häc Ea H’Leo. Trong
NPHM…2000, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 109.
- Mai Anh, 2000. Ng−êi ViÖt ®Çu tiªn ph¸t hiÖn cao nguyªn Kon Tum. T¹p chÝ
X−a & Nay, th¸ng 3-2000, tr. 22-23.
- Maitre H., 1909. Les gÐgions Moi du Sud - Indochinois. Le plat Cau du
Daklac. Paris.
- Mansuy H., 1902. Stations prÐhistoriques de Sonrong Sen et de Long Prao
(Cambodge). Ha Noi.
- Mansuy H., 1924. Station prÐhistorique dans les cavernes du massif
calcaire de Bac son (Tonkin). MSGI, XI, 2, Hanoi.
- Mansuy H.,1931. La prÐhistore en Indochine. Paris.
- Mansuy H., 1932. Resultats de nouvelles recherches dans le gisement
prÐhistorique de Somrong Sen (Cambodge). MSGI, vol. X (1), pp.5-29.
- Mansuy H. et M.Colani,1925. NÐolithique infÐrier (Bacsonnien) et
nÐolithique supÐfÐrier dans le Haut-Tonkin (dermiÌres recherches) avec
la description des cr©nes du gisement de Lang cuom. MSGI, XII, 3.
- Monfleur, 1951. Monographie de la Province Darlac. IDFO, Hµ Néi.
- Mourer, C and Mourer, R., 1970. The Prehistoric inductri of Loang Spean-
province Battambang Cambodia. In Archaeology physical anthropology
in Oceannia, V, pp.23
- Mourer, C . and Mourer, R., 1973. Prehistoric research in Cambodia during
the last ten yers. In Asian Perpectives, XIV, pp.33-42.169.
- NghÖ ThuËt t−îng gç d©n gian T©y Nguyªn, 1983. Nxb.V¨n ho¸, Hµ Néi,
1983. Th− viÖn B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam, Hµ Néi. Vv 418.
- Ng« §øc ThÞnh (chñ biªn), 1995. V¨n ho¸ d©n gian £®ª. Së VHTT tØnh §¨k
L¨k xuÊt b¶n.
- Ng« §øc ThÞnh 1995. V¨n ho¸ d©n gian Mn«ng. Së VHTT tØnh §¨k L¨k xuÊt
b¶n.
- Ng« V¨n Doanh, 1987. Hai l¸ nhò ®¸ míi ph¸t hiÖn ë §¾c B»ng, Kr«ng Pa
(Gia Lai - Kom Tum). Trong NPHM... 1986, tr. 388.
- Ng« V¨n Doanh, 1995. VÒ tªn gäi vµ chøc n¨ng cña th¸p Ch¨m Yang Pr«ng
trªn T©y Nguyªn. Trong NPHM... 1995, tr.303-304.
- Ng« V¨n Doanh, 1995. LÔ héi bá m¶ B¾c T©y Nguyªn. Nxb V¨n ho¸ D©n téc,
Hµ Néi.

260
- Ng« V¨n Doanh, 2001. VÒ niªn ®¹i vµ chñ nh©n cña khu di tÝch C¸t Tiªn.
Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc di tÝch kh¶o cæ häc C¸t Tiªn th¸ng 3-
2001.- Së VHTT tØnh L©m §ång, tr. 33-39.
- NguyÔn Duy ThiÖu, 1996. §¸ ma ë nhµ må Ba Na. Trong NPHM…1995, tr.
405.
- NguyÔn Duy ThiÖu, 1997. Gãp thªm t− liÖu vÒ khu mé th¸p ë x· Kr«ng Na,
huyÖn §¾c N«ng (§¨k L¨k). Trong NPHM…1996, tr. 639.
- NguyÔn Duy ThiÖu, 1998. Nh÷ng h×nh trang trÝ trªn m¸i ngãi mét ng«i nhµ
må Gia Lai. Trong NPHM…1997, tr. 664.
- NguyÔn Duy ThiÖu, Ng« ThÕ Phong, Tr×nh N¨ng Chung, 1987. Thªm mét Ýt
tµi liÖu vÒ ®Þa ®iÓm Plei Mor Del (Gia Lai - Kon Tum). Trong NPHM
…1986, tr. 127.
- NguyÔn Duy Tú, 1986. §iÒu tra kh¶o cæ häc Gia Lai - Kon Tum. Trong
NPHM … 1985, Nxb KHXH, Hµ Néi. tr.86.
- NguyÔn Duy Tú, Ng« §øc ThÞnh 1984. Vµi nÐt vÒ nh÷ng ng«i mé ë §¹i lµng
(B¶o Léc - L©m §ång). Trong NPHM … 1983, Nxb KHXH, Hµ Néi. tr.
273.
- NguyÔn §×nh T−, 2000. Qu¸ tr×nh diªn c¸ch tØnh Kon Tum, Trong T¹p chÝ X−a
& Nay, th¸ng 3-2000, tr.12-13.
- NguyÔn §æng Chi, 1976. Mét vµi hiÖn vËt thuéc thêi ®¹i ®¸ cò t×m thÊy ë
Xu©n Léc. Trong NPHM …1976, tr. 45-47.
- NguyÔn Kinh Chi, NguyÔn §æng Chi, 1937. Mäi Kon Tum. Nxb. HuÕ.
- NguyÔn §−îc, Trung H¶i, 1999. Sæ tay ®Þa danh ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc.
- NguyÔn §øc Phæ, 1979. §µo th¸m s¸t di chØ Trµ D«m (Gia Lai - Kon Tum).
Trong NPHM... 1979, tr. 88.
- NguyÔn Gia §èi, 2002. CÊu t¹o ®Þa tÇng di chØ Lung Leng (Kon Tum). Trong
NPHM …2001, tr. 144.
- NguyÔn Gia §èi, 2003. B¸o c¸o khai quËt di chØ Ch− K’tur, x· Xu©n Phó,
huyÖn Ea Kar (Dak Lak). T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc.
- NguyÔn Gia §èi, 2004. NhËn diÖn s¬ bé c¸c ®íi v¨n ho¸ TiÒn sö §¾k L¾k.
Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2004, tr. 17 - 23.
- NguyÔn Gia §èi, Phan Thanh Toµn 2004. Ph¸t hiÖn míi di tÝch kh¶o cæ häc ë
huyÖn Ch− Sª vµ Ch− Pr«ng (Gia lai). Trong NPHM …2003, tr. 109.
- NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng, Phan Thanh Toµn 2004. KÕt qu¶ khai quËt di
chØ Ch− K'tur n¨m 2002. Trong NPHM …2003, tr. 110.
- NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng, §oµn Träng TÊn, Phan Thanh Toµn 2004.
Ph¸t hiÖn míi 2 di tÝch kh¶o cæ häc ë x· Xu©n Phó, Ea kar (§¨k L¨k).
Trong NPHM …2003, tr. 112.

261
- NguyÔn Gia §èi, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Th«n N¨m (Kon Tum).
Trong NPHM … 2006.
- NguyÔn Gia §èi, Phan Thanh Bµng, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Wít
(Kon Tum). Trong NPHM … 2006.
- NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng, nnk 2006. Ph¸t hiÖn ®Þa ®iÓm ®¸ cò Th«n
S¸u (§¨k N«ng). Trong NPHM … 2006.
- NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng, nnk 2006. Ph¸t hiÖn di chØ x−ëng chÕ t¸c ®å
®¸ ë Th«n T¸m (§¨k N«ng). Trong NPHM … 2006.
- NguyÔn Gia §èi, Lª H¶i §¨ng, nnk 2006. Ph¸t hiÖn di tÝch tiÒn sö ë x· Ea
P« (§¨k N«ng). Trong NPHM … 2006.
- NguyÔn Giang H¶i, 2001. Nh©n ph¸t hiÖn khu«n ®óc ®ång t¹i Phï Mü (L©m
§ång). Trong NPHM …2000, tr. 283.
- NguyÔn Giang H¶i, 2001. NghÒ luyÖn kim cæ ë miÒn §«ng Nam Bé ViÖt
Nam. Nxb. KHXH, Hµ Néi.
- NguyÔn Hång Kiªn, 1998. Ph¸t hiÖn nhá ë th¸p Po Klaung (Gia Lai). Trong
NPHM…1997, tr. 667.
- NguyÔn Hång Kiªn, 2001. VÒ vÊn ®Ò trïng tu di tÝch C¸t Tiªn - L©m §ång.
Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc di tÝch kh¶o cæ häc C¸t Tiªn th¸ng 3-
2001. Së VHTT tØnh L©m §ång, tr. 69-73.
- NguyÔn Hång Kiªn, NguyÔn TiÕn §«ng, NguyÔn §¨ng C−êng, 1999. HiÖn vËt
ngãi lîp ë côm di tÝch gß sè 2 C¸t Tiªn. Trong NPHM…1998, tr. 709.
- NguyÔn H÷u ThiÕt, Vò ThÕ Long, TrÇn §×nh Nh©n, 2001. Kh¶o s¸t ®Þa tÇng
di tÝch cæ ®éng vËt ë x· C− Huª, huyÖn Ea Kar. Trong NPHM…2000,
Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 105-106.
- NguyÔn H÷u QuyÕt, 1982. Qu¸ tr×nh s−u tÇm bé ®µn ®¸ Bï §¬ (L©m §ång).
Trong NPHM…1981, tr. 139.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1976. R×u cuèc hay mai (?). Trong Kh¶o cæ häc, sè 18,
tr.61-68.
- NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn), 1994. B¸o c¸o khai quËt di chØ BiÓn Hå, thÞ x·
Pleiku, Gia Lai. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn), 1994. B¸o c¸o khai quËt di chØ Trµ D«m vµ ®iÒu
tra kh¶o cæ häc ë Gia Lai. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc , Hµ Néi, 1994.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1994. The Son Vi and Pro – Hoabinhian. In Vietnam Social
Sciences. N0 5 - 1994: 22-30.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1995. V¨n ho¸ thêi tiÒn sö ë Kon Tum. Trong V¨n ho¸
NghÖ thuËt, sè 3-1995, tr.9-10.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1995. V¨n ho¸ BiÓn Hå ë T©y Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc,
sè 3-1995, tr.7-16.

262
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1995. V¨n ho¸ BiÓn Hå trong tiÒn sö T©y Nguyªn vµ §«ng
Nam ¸. Trong Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 1-1995, tr. 20-34.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1995. BiÓn víi c− d©n tiÒn sö vïng §«ng B¾c. Trong Kh¶o
cæ häc, sè 4-1995: 6-14.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1996. V¨n ho¸ S¬n Vi trong tiÒn sö ViÖt Nam vµ §«ng Nam
¸. Trong Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 2-1996: 11-12.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1996. La culture de Sonvi dans la prÐhistoire du Vietnam et
du Sud-East Asiatique. In Etudes Vietnamiennes, N0 2-1996: 7-28.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1996. La culture de Bien Ho au Tay Nguyen. In Etudes
Vietnamiennes, N0 2-1996: 49-64.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1997. V¨n ho¸ biÓn tiÒn sö ViÖt Nam: M« h×nh vµ gi¶ thiÕt.
Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-1997: 16-28.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1998. D©n sè häc tiÒn sö - mét tiÕp cËn míi cña kh¶o cæ häc
ViÖt Nam. Trong Kh¶o cæ häc, sè 4-1998: 3-15.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 1999. YÕu tè nói – biÓn trong thêi tiÒn sö B¾c ViÖt Nam.
Trong Kh¶o cæ häc, sè 1-1999: 3-17.
- NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn), 1999. B¸o c¸o ®iÒu tra kh¶o cæ häc c¸c tØnh Kon
Tum, Gia Lai, §¨k L¨k n¨m 1999. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn), 2000. B¸o c¸o ®iÒu tra kh¶o cæ häc Gia Lai vµ
§¨k L¨k. T− liÖu ViÖn kh¶o cæ häc, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2001. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn: VÊn ®Ò vµ triÓn väng.
Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2001: 18-27.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2002. Kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn vµ miÒn §«ng Nam
Bé - nh÷ng mèi liªn hÖ. Trong Th«ng b¸o khoa häc, B¶o tµng lÞch sö ViÖt
Nam. Hµ Néi 2002: 7 –17.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2003. V¨n ho¸ §a Bót víi vÊn ®Ò ph©n vïng kinh tÕ x· héi
®Çu tiªn trong thêi tiÒn sö ViÖt Nam. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2003: 88 –
98.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2003. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn d−íi ¸nh s¸ng cña tµi liÖu
míi. Trong T¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam, sè 1-2003: 103 – 112.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2003. The Neolithic in Vietnnam. Vietnam social sciences.
N0 1(93)- 2003: 65 - 78.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2003. B¸o c¸o kÕt qu¶ khai quËt di chØ Taipªr, x· Ia Ko,
Ch− Sª (Gia Lai). T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2004. Khai quËt di chØ x−ëng Taipªr (Gia Lai). Trong
NPHM... 1994, tr. 106-108.
- NguyÔn Kh¾c Sö (chñ biªn) 2004. Kh¶o cæ häc tiÒn sö §¨k L¨k. Nxb. KHXH,
Hµ Néi, 2004.

263
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2004. Ghi chó thªm vÒ kh¶o cæ häc TiÒn sö T©y Nguyªn.
Trong Kh¶o cæ häc, sè 3 - 2004, tr. 24-34.
- NguyÔn Kh¾c Sö 2004. Kh¶o cæ häc tiÒn sö T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé,
nh÷ng mèi liªn hÖ. Trong T×m hiÓu ®Æc tr−ng di s¶n v¨n ho¸ v¨n nghÖ
d©n gian Nam Bé. Nxb. KHXH, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö 2004. Bu«n Ma Thuét 100 n¨m - 4.000 n¨m. Trong Kû yÕu
Héi th¶o khoa häc Bu«n Ma Thuét - LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, tr.
1-14.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2004. Kh¶o cæ häc Thêi ®¹i ®¸ ViÖt Nam: Mét tr¨m n¨m -
nöa triÖu n¨m. Trong Mét thÕ kû kh¶o cæ häc ViÖt Nam. Nxb. KHXH,
Hµ Néi, tr. 26-44.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2004. Ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc trong lßng hå thuû ®iÖn Plei
Kr«ng (Kon Tum). Bµi Héi nghÞ Th«ng b¸o kh¶o cæ häc 2004.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2004. C¸c lo¹i h×nh cuèc ®¸ ë T©y Nguyªn. Trong
NPHM… 2004.
- NguyÔn Kh¾c Sö 2005. Di chØ Lung Leng, nhËn thøc b−íc ®Çu. Trong Kh¶o
cæ häc, sè 5 (137) : 3 - 14.
- NguyÔn Kh¾c Sö 2006. C¸c lo¹i h×nh cuèc ®¸ víi vÊn ®Ò n«ng nghiÖp tiÒn sö
T©y Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2006: 9-21.
- NguyÔn Kh¾c Sö, 2006. KÕt qu¶ khai quËt c¸c di chØ kh¶o cæ vïng lßng hå
thuû ®iÖn Pleikr«ng (Kon Tum). Trong NPHM… 2006.
- NguyÔn Kh¾c Sö , Bïi V¨n Liªm, 1995. KÕt qu¶ khai quËt di chØ Trµ D«m vµ
nhËn thøc b−íc ®Çu vÒ v¨n ho¸ BiÓn Hå. Trong NPHM... 1994, tr.69-71.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Rah Mang Del, 1996. Ph¸t hiÖn cuèc vµ b«n trong hang ®¸
ë Plei Mordel (Gia Lai). NPHM...1995, tr.83-84.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Bïi V¨n Liªm vµ nh÷ng ng−êi kh¸c, 2000. Ph¸t hiÖn ®å ®¸,
®ång, gèm vµ t−îng ë huyÖn Sa ThÇy (Kon Tum). Trong NPHM …1999,
Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 127-131.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Xu©n Thµnh, 2000. Ph¸t
hiÖn di tÝch cæ sinh ho¸ th¹ch, s−u tËp r×u ®¸ ë §¨k L¨k. Trong NPHM
… 1999, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 132-135.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, Phan Thanh Bµng, V¨n §×nh Thµnh, 2000. Ph¸t
hiÖn di tÝch Ch¨m vµ s−u tËp ®å ®¸ - ®ång ë thÞ x· Kon Tum. Trong
NPHM …1999, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.121-126.
- NguyÔn Kh¾c Sö, TrÇn Quý ThÞnh, 2000. Khai quËt di chØ Lung Leng: T− liÖu
vµ nhËn xÐt. Trong Kh¶o cæ häc, sè 1, tr.15-34.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Tr×nh N¨ng Chung, nh÷ng ng−êi kh¸c, 2000. Hµ Giang thêi
tiÒn sö. Së V¨n ho¸ th«ng tin Hµ Giang xuÊt b¶n.

264
- NguyÔn Kh¾c Sö, TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Xu©n Ho¸, 2001. Khai quËt di chØ
Lung Leng (Kon Tum), vÊn ®Ò ®Æt ra sau khai quËt. Trong NPHM…
2000, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.91-93.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, §inh Hia, L−¬ng Thanh S¬n, 2001. Nh÷ng ph¸t
hiÖn míi ®¸ng chó ý vÒ kh¶o cæ häc Gia Lai vµ §¨k L¨k. Trong
NPHM… 2000, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.96-99.
- NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn Gia §èi, 2002. B¸o c¸o ®iÒu tra kh¶o cæ häc Gia
Lai n¨m 2002. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn Gia §èi, TrÇn Quý ThÞnh 2002. B¸o c¸o ®iÒu tra
kh¶o cæ häc §¨k L¨k n¨m 2002. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Vâ Quý, NguyÔn ThÞ Lan, 2003. Kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ s¬
sö S¬n La. Nxb. KHXH, Hµ Néi.
- NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn C«ng B»ng, 2003. Ghi chó vÒ tiÒn - s¬ sö Kh¸nh
Hoµ d−íi ¸nh s¸ng cña tµi liÖu míi. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5: 3 - 15.
- NguyÔn Kh¾c Sö, TrÇn Quý ThÞnh, 2004. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn thÕ kû XX:
T− liÖu, nhËn thøc vµ triÓn väng. Trong Mét thÕ kû kh¶o cæ häc ViÖt
Nam. Nxb. KHXH, Hµ Néi, tr. 182-192.
- NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn Xu©n Ho¸ 2004. Kh¶o cæ häc lßng hå thuû ®iÖn
Pleikr«ng (Kon Tum) mïa ®iÒn d· 2003. Trong NPHM …2003, tr. 150.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Phan Thanh Toµn, 2004. S−u tËp ®å ®¸, ®å ®ång n¨m 2003
cña V¨n §×nh Thµnh (Kon Tum). Trong NPHM… 2004.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Phan B×nh Nguyªn 2005. Di tÝch lç ®Êt ®en vµ bÕp Lung
Leng. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5 (137) : 27-36.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Phan Thanh Toµn 2005. Nh÷ng c«ng cô ®¸ ghÌ ®Ïo vµ mµi
l−ìi Lung Leng. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5 (137) : 45 - 50.
- NguyÔn Kh¾c Sö, Lª H¶i §¨ng 2005. Di chØ Lung Leng trong TiÒn sö Kon
Tum. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5 (137) : 101-110.
- NguyÔn Kh¾c Tông, 1991. Nhµ r«ng c¸c d©n téc B¾c T©y Nguyªn. Nxb
KHXH, Hµ Néi.
- NguyÔn Kim Thuû, NguyÔn L©n C−êng vµ D−¬ng Trung M¹nh, 1995. H×nh
th¸i nh©n chñng d©n téc B'r©u ë Kon Tum (T©y Nguyªn). Trong NPHM
...1994, tr.34-35.
- NguyÔn Kim Thuû vµ NguyÔn L©n C−êng, 1995. H×nh th¸i nh©n chñng d©n
téc B'r©u ë Kon Tum (T©y Nguyªn). Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-1995,
tr.33-45.
- NguyÔn Kim Thuû, NguyÔn L©n C−êng, Hoµng V¨n L−¬ng vµ NguyÔn Träng
Toµn, 1997. §Æc ®iÓm h×nh th¸i v©n da bµn tay d©n téc Troong ë T ©y
Nguyªn. Trong NPHM ...1996, tr.70-72.

265
- NguyÔn Ngäc Quý, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Mót (Kon Tum).
Trong NPHM … 2006.
- NguyÔn Ngäc Th¹o, 2001. "Kho vua" C¸t Tiªn. Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa
häc di tÝch kh¶o cæ häc C¸t Tiªn th¸ng 3-2001. Së V¨n ho¸ th«ng tin
L©m §ång. tr. 94-96.
- NguyÔn ThÞ Kim V©n, 1997. HiÖn tr¹ng c¸c di tÝch v¨n ho¸ Chµm ë thÞ trÊn
Yunpa (Gia Lai). Trong NPHM… 1996, tr. 676.
- NguyÔn ThÞ Kim V©n, 2000. S−u tËp di vËt ®¸ ë Ia - Nhin (Gia Lai). Trong
NPHM…1999, tr. 116.
- NguyÔn ThÞ Kim V©n, 2004. DÊu Ên v¨n ho¸ BiÓn Hå trong téc ng−êi Jrai ë
Gia Lai - Kon Tum. Trong Mét thÕ kû kh¶o cæ häc ViÖt Nam. Nxb.
KHXH, Hµ Néi, tr.921-928.
- NguyÔn ThÞ Kim V©n, 2004. HiÖn t−îng lÞch sö - v¨n ho¸ P¬tao Apui tõ t−
liÖu ®Õn thùc ®Þa. Trong P¬tao Apui t− liÖu vµ nhËn ®Þnh. Së VHTT Gia
lai xuÊt b¶n, tr. 15 -37.
- NguyÔn Kim V©n, §inh Hia, Vâ Quý, 2000. §Þa ®iÓm kh¶o cæ häc Ia Nhin II
mét di chØ x−ëng thêi tiÒn sö ë Gia Lai. Trong NPHM… 1999, Nxb
KHXH, Hµ Néi, tr.99-100.
- NguyÔn Kim V©n, L¹i V¨n Tíi, 2001. Ph¸t hiÖn trèng ®ång An Thµnh (Gia
Lai). Trong NPHM… 2000, tr. 231.
- NguyÔn Kim V©n, L¹i V¨n Tíi, 2001. VÒ chiÕc khu«n ®óc ®ång lÇn ®Çu tiªn
thÊy ë T©y Nguyªn. Trong NPHM… 2000, tr. 202.
- NguyÔn ThÞ Kim V©n, Mai ThÞ Cóc, 2001. VÒ bé bµn, chµy nghiÒn b»ng ®¸
ph¸t hiÖn ë x· Ia-T«, huyÖn Ch− P«ng, tØnh Gia Lai. Trong NPHM…
2000, tr. 645.
- NguyÔn L©n C−êng 2006. VÒ nh÷ng chiÕc r¨ng ng−êi t×m thÊy trong trèng
®ång lo¹i I ë Kr«ng P¸ch (§¨k L¨k). Trong NPHM … 2006.
- NguyÔn Mai H−¬ng, NguyÔn Kh¾c Sö, 2001. KÕt qu¶ ph©n tÝch bµo tö phÊn
hoa ë di chØ Lung Leng (Kon Tum). Trong NPHM… 2000, Nxb KHXH,
Hµ Néi, tr.94-96.
- NguyÔn Quèc Anh (chñ biªn), 1996. ViÖt Nam d©n sè tµi nguyªn - m«i
tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Trung t©m Nghiªn cøu Th«ng tin vµ T−
liÖu d©n sè xuÊt b¶n, Hµ Néi.
- NguyÔn Quèc TuÊn, 1988. LÔ tang Giarai. Trong NPHM… 1987, tr. 252.
- NguyÔn Quang QuyÒn, NguyÔn ThiÖn Hïng, 1987. Mèi quan hÖ gi÷a lo¹i h×nh
“Th−îng” ë T©y nguyªn vµ lo¹i h×nh “§«ng nam ¸”. Trong Kh¶o cæ
häc, 1987(4), tr. 11-16.

266
- NguyÔn Quang Miªn, Bïi V¨n Lo¸t, TrÞnh ThÞ TuyÕt, 2004. KÕt qu¶ ®o tuæi
14
C vµ mét sè nhËn ®Þnh vÒ phæ thêi gian trong di chØ Lung Leng (Kon
Tum). Bµi Héi nghÞ Th«ng b¸o kh¶o cæ häc 2004.
- NguyÔn Quang Miªn, 2005. Nh÷ng niªn ®¹i C14 di chØ Lung Leng. Trong
Kh¶o cæ häc, sè 5 - 2006: 95-100.
- NguyÔn Thµnh Mü, NguyÔn V¨n H¶o 1982. Di chØ Senm«n«r«m
(Campuchia). Trong NPHM…1981, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.131-132.
- NguyÔn TiÕn §«ng, 2002. Khu di tÝch C¸t Tiªn (L©m §ång). LuËn ¸n TiÕn sÜ
lÞch sö , chuyªn ngµnh Kh¶o cæ häc. T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc.
- NguyÔn TiÕn §«ng, 1999. KÕt qu¶ th¸m s¸t ë di tÝch Qu¶ng Ng·i vµ Gia ViÔn,
C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM…1998, tr. 658.
- NguyÔn TiÕn §«ng, 1999. Khai quËt di tÝch C¸t Tiªn. Trong Kh¶o cæ häc,
1999(4), tr. 66-78.
- NguyÔn TiÕn §«ng, 2001. B−íc ®Çu t×m hiÓu mét sè hiÖn vËt kim lo¹i vµng ë
di tÝch C¸t Tiªn. Trong Kh¶o cæ häc, 2001(2), tr. 81-91.
- NguyÔn TiÕn §«ng, 2001. B−íc ®Çu t×m hiÓu mét sè hiÖn vËt kim lo¹i vµng ë
di tÝch C¸t Tiªn. Trong Kû yÕu Héi th¶o khoa häc di tÝch C¸t Tiªn, th¸ng
3 2001: 48-56.
- NguyÔn TiÕn §«ng vµ §oµn khai quËt C¸t Tiªn, 1999. Khai quËt di tÝch C¸t
Tiªn lÇn 4. Trong NPHM…1998, tr. 659.
- NguyÔn TiÕn §«ng, Hoµng Xu©n Chinh, 1998. B¸o c¸o khai quËt lÇn thø IV di
tÝch C¸t Tiªn (L©m §ång) th¸ng 3-4/1998. Th− viÖn ViÖn KCH. HS 457.
- NguyÔn TiÕn §«ng, NguyÔn §¨ng C−êng, 1998. Nh÷ng bÖ Yoni b»ng g¹ch ë
di tÝch C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM…1997, tr. 706.
- NguyÔn TiÕn §«ng, NguyÔn §¨ng C−êng, 1998. Nh÷ng hiÖn vËt b»ng vµng ë
di tÝch C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM…1997, tr. 704.
- NguyÔn TiÕn §«ng, Lª §×nh Phông, NguyÔn §¨ng C−êng, 1997. Nh÷ng m¶nh
vµng míi ph¸t hiÖn ë di tÝch C¸t Tiªn (L©m §ång). Trong NPHM…1996,
tr. 652.
- NguyÔn TiÕn §«ng, Lª §×nh Phông, nnk, 1996. Khai quËt khu di tÝch C¸t
Tiªn, L©m §ång. Trong NPHM… 1995:, tr. 214.
- NguyÔn Trung ChiÕn, 2001. Ghi chó vÒ lo¹i h×nh mòi lao ®¸ ë B¾c T©y
Nguyªn vµ miÒn §«ng Nam Bé. Trong NPHM… 2002, tr. 141-144.
- NguyÔn Trung ChiÕn, 2004. VÒ tÝn hiÖu gèm Quúnh V¨n ë Lung Leng. Bµi Héi
nghÞ Th«ng b¸o kh¶o cæ häc 2004.
- NguyÔn Trung ChiÕn, NguyÔn TuyÕt Trinh, 2002. HiÖn vËt ®¸ h×nh khuyªn tai
®éc ®¸o cña c− d©n cæ Lung Leng, huyÖn Sa ThÇy (Kon Tum). Trong
NPHM… 2001, tr. 165.

267
- NguyÔn Trung ChiÕn, Vò ThÞ Mai 2004. Ph¸t hiÖn dÊu tÝch v¨n ho¸ thêi TiÒn
sö ë ph−êng Thèng NhÊt vµ x· Dak R¬ Wa (thÞ x· Kon Tum). Trong
NPHM … 2003, tr. 124.
- NguyÔn Trung ChiÕn, Ph¹m ThÞ Thuý 2004. §iÒu tra kh¶o cæ häc x· Ia Chim ,
thÞ x· Kon Tum. Trong NPHM … 2003, tr. 126.
- NguyÔn Trung ChiÕn, 2005. C«ng cô mµi víi vÊn ®Ò kinh tÕ n«ng nghiÖp tiÒn
sö ë Lung Leng. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5 - 2006: 61-70.
- NguyÔn Tr−êng §«ng, NguyÔn Trung ChiÕn, 2002. VÒ s−u tËp ®¸ ë líp
laterite di chØ Lung Leng (Kon Tum), hè B1, C1. Trong NPHM… 2001,
tr. 157.
- NguyÔn Tr−êng Kú, NguyÔn §×nh Long, NguyÔn §¨ng Toµn, 1995. §iÒu tra
kh¶o cæ häc ë L©m §ång. Trong NPHM… 1994, tr. 417.
- NguyÔn Tr−êng Kú, NguyÔn ThÞ NguyÖt, Hå ThÞ Thanh B×nh, 1995. §å trang
søc ë Léc Ch©u (L©m §ång). Trong NPHM… 1994, tr. 126.
- NguyÔn V¨n B×nh, 1978. VÒ mét c«ng cô ®¸ võa ph¸t hiÖn ®−îc ë Do·n V¨n
(§¨k L¨k). Trong NPHM…1987, tr. 27- 29.
- NguyÔn V¨n Long, Lª Trung Kh¸, 1977. VÒ nh÷ng hiÖn vËt thêi ®¸ cò míi
t×m ®−îc ë V−ên Dò (S«ng BÐ) vµ Gia T©n (§ång Nai). Trong Kh¶o cæ
häc, sè 4-1977: 4-7.
- NguyÔn V¨n ChiÓn (chñ biªn), 1985. T©y Nguyªn, c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ
tµi nguyªn thiªn nhiªn, Nxb. KHKT, Hµ Néi.
- NguyÔn V¨n ChiÓn (chñ biªn), 1986. C¸c vïng tù nhiªn T©y Nguyªn. Nxb
KHKT, Hµ Néi, 1986.
- NguyÔn V¨n H¶o, 2002. Ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë khu vùc Suèi NÕt, th«n B×nh
Long, x· Sa B×nh, Sa ThÇy (Kon Tum). Trong NPHM… 2001, tr. 140.
- NguyÔn V¨n H¶o, 2002. Vßng gia träng ®Çu gËy chäc lç tra h¹t. Trong
NPHM… 2001, tr. 170.
- NguyÔn V¨n Kù, L−u Hïng, 2002. Nhµ må T©y Nguyªn. Nxb. ThÕ Giíi, Hµ
Néi, 2002.
- NguyÔn V¨n Long, Ph¹m Quang S¬n, NguyÔn H÷u QuyÕt, 1983. §µo th¸m s¸t
di chØ §¹i Lµng (L©m §ång). Trong NPHM… 1982, tr. 148.
- NguyÔn V¨n Toµn, NguyÔn ThÞ NguyÖt, 1995. Khai quËt §¹i Lµo (L©m
§ång). Trong NPHM… 1994, tr. 400.
- NguyÔn ViÖt, NguyÔn Quèc Hïng, §inh V©n S¬n, Phan Thanh Bµng, 1989.
Nghiªn cøu thªm vÒ tiÒn sö tØnh Gia Lai - Kon Tum. Trong NPHM...
1989, tr.192-130.
- NguyÔn Xu©n An, NguyÔn ThÕ Dòng, Vâ Quý, 1995. Di chØ kh¶o cæ häc §¨k
T¬n (§¨k L¨k). Trong NPHM... 1995, tr.85-86.

268
- NguyÔn Xu©n Thµnh, 1990. Ph¸t hiÖn th¸p vµ mé chum ë §¨k L¨k. Trong
NPHM ... 1990, tr.216.
- NguyÔn Xu©n Thµnh, 1991. Nh÷ng c«ng cô ®¸ míi ph¸t hiÖn ë §¨k R'lÊp.
Trong NPHM... 1991, tr.50-51.
- NguyÔn Xu©n Thµnh, 1991. DÊu hiÖu v¨n ho¸ kh¶o cæ ë lßng s«ng D¨k
M¨ng, §¨k N«ng. Trong NPHM... 1991, tr.. 99-100.
- NguyÔn Xu©n Thµnh, 1994. Ph¸t hiÖn c«ng cô thêi ®¹i ®¸ míi t¹i cÇu Ea
Tiªu, x· Hßa Th¾ng, Bu«n Ma Thuét. Trong NPHM... 1993, tr.73-74.
- Nh÷ng s−u tËp gèm sø ë L©m §ång, 2000. §µ L¹t. 2000.
- Nishimura Masanari, 1996. NhËn xÐt s¬ bé vÒ ®å gèm thêi ®¹i ®¸ míi vµ kim
khÝ ë §ång Nai vµ Long An. Trong NPHM … 1995, Nxb KHXH, Hµ
Néi, tr.91-93.
- Parmentier H., 1924. Dep«t de jarres a Sa Huynh (Quangngai Annam).
BEFEO, (24), pp.325-343.
- Patte E., 1925. Le Kjokkenmodding nÐolithique de Bau -tro µ Tam -toa prÌs
Dong Hoi (Annam). BEFEO, XXIV, 3-4, Hanoi, pp.521-561.
- Patte E., 1932. Le Kjokkenmodding nÐolithique de Da But et ses sÐpultures
(province de Thanh Hoa, Indochine). BSGI, XIX, 3, Hanoi.
- Patte E., 1936. L’Indochine prÐhistorique. Revue Anthropologique, 10-12.
- Pavie A. (Auguste). Mission Pavie (1904), Ðtudees diverses. III. Recherches
sur l' histoire naturelle de l' Indochine orientale. GÐographie et
voyages. V. Voyages dans le Haut Laos et sur les frontieres de Chine et
Birmanie, 1902. Paris, E.Leroux.
- Phan Huy Chó, 1960. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ. B¶n dÞch cña ViÖn Sö
häc, Nxb Sö häc, Hµ Néi, tr.138.
- Phan Huy Tiªn, Vâ Quý, 2001. S−u tËp cuèc ®¸ T©n §Þnh. Trong NPHM
…2000, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 101.
- Phan Thanh Bµng, 1993. Ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc ë huyÖn Sa ThÇy (Kon
Tum). Trong NPHM … 1992, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.72-73.
- Phan Thanh Bµng, 1994. VÒ bøc phï ®iªu Ch¨m ë huyÖn §¨k L©y - Kon Tum.
Trong NPHM... 1993, tr.294.
- Phan Thanh Bµng, 2000. Ph¸t hiÖn di chØ Lung Leng (Kon Tum). Trong
NPHM …1999, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.117-119.
- Phan Thanh Bµng, 2002. Bé Linga – Yony ®−îc ph¸t hiÖn ®Çu tiªn ë Kon
Tum. Trong NPHM …2001, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.867.
- Phan Thanh Toµn, Lª C¶nh Lam, 2004. Ph¸t hiÖn kh¶o cæ häc ë x· §ak Ma
vµ thÞ trÊn §ak Hµ (Kon Tum). Trong NPHM … 2003, tr. 140.

269
- Phan Thanh Toµn, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k Rªi (Kon Tum). Trong
NPHM … 2006.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1995. Nh÷ng c«ng cô cuéi ghÌ ®Ïo ®Çu tiªn thuéc hËu kú
®¸ cò cña nam T©y Nguyªn. Trong Kh¶o cæ häc, sè 4-1995, tr.15-24.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1996. Di chØ kh¶o cæ häc B−ng B¹c - Bµ RÞa Vòng Tµu.
Nxb KHXH, Hµ Néi.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1996. Ph¸t hiÖn míi vÒ ®å ®¸ S¬n Vi ë L©m §ång. Trong
NPHM… 1995, tr. 82.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1997. TiÒn sö vµ s¬ sö miÒn §«ng Nam Bé (ViÖt Nam) -
nh÷ng nhËn thøc qu¸ khø vµ hiÖn ®¹i. Trong Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ häc
ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 242-292.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1997. S−u tËp ®¸ thuéc thêi TiÒn sö ë L©m §ång. Trong
NPHM… 1996, tr. 224.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1997. B¸o c¸o s¬ bé kÕt qu¶ kh¶o s¸t nghiªn cøu hîp t¸c
gi÷a trung t©m nghiªn cøu kh¶o cæ häc vµ NhËt B¶n t¹i L©m §ång. Trong
Mét sè vÊn ®Ò kh¶o cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb. KHXH, TP. Hå
ChÝ Minh, 1997, tr. 455-461.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1997. Nh÷ng vÕt tÝch ®Çu tiªn cña con ng−êi HËu kú ®¸ cò
ghi nhËn trªn ®Êt L©m §ång thêi gian võa qua. Trong Mét sè vÊn ®Ò kh¶o
cæ häc ë miÒn Nam ViÖt Nam. Nxb. KHXH, TP. Hå ChÝ Minh, 1997, tr.
33-46.
- Ph¹m §øc M¹nh, 1998. VÒ mét sè c«ng cô ®¸ do nh©n d©n ph¸t hiÖn ë miÒn
§«ng Nam Bé vµ Nam T©y Nguyªn. Trong NPHM… 1997, tr. 126.
- Ph¹m §øc M¹nh, §ç B¸ NghiÖp, Vò Xu©n H−¬ng, 1985. VÒ bé s−u tËp ®¸ míi
ph¸t hiÖn ë Krong Kno vµ Krong Ana (§¨k L¨k). Trong NPHM … 1984,
tr. 72.
- Ph¹m §øc M¹nh, NguyÔn Gi¸c, 2003. VÒ s−u tËp hiÖn vËt ph¸t hiÖn ë Gia Lai.
Trong NPHM… 2002, tr. 291.
- Ph¹m §øc M¹nh, §µo VÜnh Hîp vµ nnk, 2006. §iÒu tra kh¶o cæ häc L©m
§ång. Trong NPHM… 2006.
- Ph¹m Lý H−¬ng, 2002. Di tÝch mé t¸ng trong hè C3 di chØ Lung Leng khai
quËt 2001. Trong NPHM …2001, tr. 147.
- Ph¹m Lý H−¬ng, 2003. KÕt qu¶ nghiªn cøu gèm tiÒn - s¬ sö T©y Nguyªn -
Nam Bé b»ng ph−¬ng ph¸p kÝch ho¹t Neutron. Trong NPHM… 2002: 62.
- Ph¹m Lý H−¬ng, 2004. Vµi nÐt vÒ vËt liÖu phÕ th¶i Lung Leng (Kon Tum).
Trong NPHM … 2003, tr. 145.
- Ph¹m Lý H−¬ng, 2004. VÒ lo¹i h×nh m¶nh gèm ë hè A1 di chØ Lung Leng
(Kon Tum). Bµi Héi nghÞ Th«ng b¸o kh¶o cæ häc 2004.

270
- Ph¹m Lý H−¬ng, Phan B×nh Nguyªn, 2002. §Æc ®iÓm ph©n bè r×u vµ b«n
trong hè A8 di chØ Lung Leng, khai quËt n¨m 2001. Trong NPHM…
2001, tr. 161.
- Ph¹m Lý H−¬ng, Huúnh ThÞ Xu©n Thanh, 2004. Gèm m¶nh ë ®Þa ®iÓm Lung
Leng (Kon Tum), vµi con sè c¬ b¶n. Trong NPHM … 2003, tr. 142.
- Ph¹m Lý H−¬ng, Ng« Quang Huy, TrÇn V¨n LuyÕn, Th¸i Mü Phª, §µo V¨n
Hoµng, 2004. Ph©n tÝch mÉu gèm T©y Nguyªn, Nam Bé b»ng ph−¬ng
ph¸p kÝch ho¹t neutron. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-2004, tr. 58-83.
- Ph¹m Lý H−¬ng, TrÇn ThÞ S¸u, 2004. KÕt qu¶ ph©n tÝch ho¸ mÉu gèm di chØ
Lung Leng (Kon Tum). Trong NPHM… 2004.
- Ph¹m Lý H−¬ng, 2005. §Æc ®iÓm ph©n bè ®å gèm di chØ Lung Leng. Trong
Kh¶o cæ häc, sè 5 - 2006: 71-83.
- Ph¹m Lý H−¬ng, Lª H¶i §¨ng, 2006. NghÒ lµm gèm b»ng tay cña ng−êi Bana
ë Kon Tum vµi so s¸nh d©n téc - kh¶o cæ häc. Trong Kh¶o cæ häc, sè 6 -
2006: 77-86.
- Ph¹m Minh HuyÒn, NguyÔn V¨n Huyªn, TrÞnh Sinh, 1987. Trèng §«ng S¬n.
Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.104-105.
- Ph¹m Ngäc Toµn, Phan TÊt §¾c, 1993. KhÝ hËu ViÖt Nam. Nxb KH&KT, Hµ
Néi.
- Ph¹m Ngäc Dung, L−¬ng Thanh S¬n, 1984. Trèng ®ång Phó Xu©n I vµ II ë
B¶o tµng tØnh §¨k L¨k. Trong NPHM… 2002, tr. 316-318.
- Ph¹m Quang S¬n, 1978. B−íc ®Çu t×m hiÓu sù ph¸t triÓn v¨n ho¸ hËu kú ®¸
míi – s¬ kú ®ång ë l−u vùc s«ng §ång Nai. Trong Kh¶o cæ häc, sè 1-
1978, tr.35-40.
- Ph¹m Quang S¬n, NguyÔn Duy Tú, NguyÔn H÷u QuyÕt, 1984. Khai quËt di
tÝch §¹i Lµng (L©m §ång). Trong NPHM… 1983, tr. 276.
- Ph¹m ThÞ Ninh, 2000. V¨n ho¸ Bµu Trã. Nxb KHXH, Hµ Néi.
- Ph¹m V¨n D−¬ng, 1997. Ph¸t hiÖn hai l−ìi b«n ®¸ ë §¨k L¨k. Trong NPHM
… 1996, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.222-223.
- Ph¹m V¨n KØnh, 1977. Khai quËt di chØ BÕn §ß (thµnh phè Hå ChÝ Minh),
Trong Kh¶o cæ häc, sè 4-1977, tr.19-21.
- Ph¹m V¨n KØnh, 1978. Thö s¾p xÕp c¸c v¨n ho¸ hËu kú ®¸ míi – s¬ kú ®ång
ë c¸c tØnh phÝa Nam. Trong Kh¶o cæ häc, sè 1-1978, tr.41-45.
- Phong Lan, 2000. BÝ mËt vÒ di chØ Lung Leng, Trong T¹p chÝ X−a & Nay,
th¸ng 3-2000tr.14-17.
- Sakaya, 2004. Gãp thªm t− liÖu Champa vÒ th¸nh ®Þa C¸t Tiªn (L©m §ång).
Trong Kh¶o cæ häc, 2004 (2), tr. 53-73.

271
- Saurin E., 1935. Station nÐolithique a Nanon provice se Luang Prabang Hau-
Laos. Comptes. Rendus du CongrÌss PrÐhistoique de Fracai 14(e) session
Periigueux.
- Saurin 1963., La station prÐhistorique de Hang Gon prÌ Xuan Loc (Sud
Vietnam). BEFEO, t. LI, Paris.
- Saurin E., 1968. Nouvelles observations prÐhistoiriques µ L’Est de Saigon.
BSEI, ns, Tom XLIII, no 1, Saigon, 1975, pp. 1-23.
- S¬ l−îc lÞch sö T©y Nguyªn. Th− viÖn B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam. TL 900.
- Së V¨n ho¸ Th«ng tin Dak Lak, 1997. §µn ®¸ Dak Kar. Bu«n Ma Thuét.
- Së V¨n ho¸ Th«ng tin §ång Nai, 1979. B¸o c¸o tæng hîp vÒ ®µn ®¸ Kh¸nh
S¬n. Nxb §ång Nai.
- Së V¨n ho¸ Th«ng tin Gia Lai, 1996. V¨n häc d©n gian Gia Lai. Pleiku.
- Thêi TiÕt vµ khÝ t−îng trong mét bé l¹c ë Kon Tum. Th− viÖn B¶o tµng LÞch sö
ViÖt Nam. TL 830
- T« §«ng H¶i, 2002. Nghi lÔ vµ ©m nh¹c trong nghi lÔ cña ng−êi Jrai. Nxb.
KHXH, Hµ Néi.
- TrÇn Quèc V−îng (chñ biªn), 1985. Nh÷ng di tÝch thêi tiÒn sö vµ s¬ sö ë
Qu¶ng Nam - §µ N½ng. Nxb §µ N½ng, 1985.
- TrÇn Quèc V−îng, 1998. ViÖt Nam c¸i nh×n ®Þa - v¨n ho¸. Nxb V¨n ho¸ D©n
téc, T¹p chÝ VHNT, Hµ Néi.
- TrÇn Quèc V−îng, 1998. VÒ S¬n Vi. Trong T×m hiÓu v¨n ho¸ S¬n Vi. Së
VHTT Phó Thä xuÊt b¶n, tr. 31-34.
- TrÇn Quèc V−îng, Hµ V¨n TÊn, DiÖp §×nh Hoa, 1978. C¬ së kh¶o cæ häc.
Nxb §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp, Hµ Néi.
- TrÇn Quý ThÞnh, 1999. Côm di tÝch kh¶o cæ §¾c R'lÊp vµ mèi quan hÖ cña nã
víi c¸c v¨n ho¸ hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ ë khu vùc xung quanh,
Trong NPHM …1998, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.246-247.
- TrÇn Quý ThÞnh, 1999. HËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ T©y Nguyªn: §Æc tr−ng
di tÝch vµ di vËt. Trong Kh¶o cæ häc, (3), tr.25-38.
- TrÇn Quý ThÞnh, 2000. NghÒ lµm gèm ë Phï Mü, (C¸t Tiªn, L©m §ång).
Trong NPHM… 1999, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 578 - 579.
- TrÇn Quý ThÞnh, 2001. HËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ T©y Nguyªn. LuËn ¸n
TiÕn sÜ lÞch sö, chuyªn ngµnh kh¶o cæ häc, Hµ Néi.
- TrÇn Quý ThÞnh, 2002. B¸o c¸o khai quËt di chØ Dhapr«ng, Ea Bua, thµnh
phè Bu«n Ma Thuét (Dak Lak). T− liÖu ViÖn Kh¶o cæ häc , Hµ Néi.

272
- TrÇn Quý ThÞnh, 2004. §Æc tr−ng di tÝch vµ di vËt c¸c di chØ kh¶o cæ tiÒn sö ë
ven s«ng P«k« vµ Dakbla (Kon Tum). Bµi Héi nghÞ Th«ng b¸o kh¶o cæ
häc 2004.
- TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý, 1994. B¸o c¸o khai quËt di chØ
Bu«n TriÕt, huyÖn L¾c (§¨k L¨k). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ Néi.
- TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý, 1995. B¸o c¸o khai quËt di chØ
§¾c R' lÊp, (§¨k L¨k). T− liÖu ViÖn KCH, Hµ Néi.
- TrÇn Quý ThÞnh, Vâ Quý, Hoµng Mai, NguyÔn Xu©n Thµnh, 1995. §Þa ®iÓm
kh¶o cæ häc Bu«n TriÕt, huyÖn Lak (§¨k L¨k). Trong NPHM... 1994,
tr.79-80.
- TrÇn Quý ThÞnh, Vâ Quý, 1996. Ph¸t hiÖn bµn ®Ëp hoa v¨n gèm ë §¨k L¨k.
Trong NPHM ... 1995, tr.85-86.
- TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, Vâ Quý, NguyÔn Hµ, Anh ThÝ, 1997.
Khai quËt di chØ §åi NghÜa Trang, huyÖn §¾c R'lÊp. Trong NPHM …
1996. Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 222-223.
- TrÇn Quý ThÞnh, Hoµng Xu©n Chinh, 1997. Côm di tÝch ph¸t hiÖn n¨m 1995
ë §¾c R'lÊp (§¨k L¨k). Trong NPHM …1996 . Nxb KHXH, Hµ Néi,
tr.223-224.
- TrÇn Quý ThÞnh, TrÇn V¨n B¶o, 1998. S−u tËp r×u tø gi¸c ë §¨k N«ng vµ §¨k
R'lÊp. Trong NPHM... 1997, tr.118-119.
- TrÇn Quý ThÞnh vµ TrÇn V¨n B¶o, 1998. Nh÷ng chiÕc bµn ®Ëp t×m thÊy ë T©y
Nguyªn. Trong NPHM …1997, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.189.
- TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Thµnh, NguyÔn V¨n Kú, Y Puèt, TrÇn V¨n H−¬ng,
1999. Ph¸t hiÖn cuèc ®¸ vµ r×u ®¸ ë Yang Tao, huyÖn Lak. Trong
NPHM…1998, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 247.
- TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn H÷u ThiÕt, Vò ThÕ Long, NguyÔn Thµnh, NguyÔn
V¨n Kú, 1999. Ph¸t hiÖn di tÝch cæ sinh ë x· C− Huª, huyÖn Ea Kar (§¨k
L¨k). Trong NPHM… 1998, tr. 49.
- TrÇn Quý ThÞnh, TrÞnh Sinh, Hoµng Xu©n Chinh, NguyÔn S¬n Ka, Ph¹m
Minh HuyÒn, 2000. Khai quËt di chØ Phï Mü, C¸t Tiªn (L©m §ång).
Trong NPHM …1999, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.279-280.
- TrÇn Quý ThÞnh, TrÞnh Sinh, 2000. Thªm mét chiÕc trèng ®ång §«ng S¬n
®−îc ph¸t hiÖn ë §¨k L¨k. Trong NPHM...1999, tr. 310-311.
- TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Kh¾c Sö, 2001. Mé chum ë di chØ Lung Leng (Sa
ThÇy - Kon Tum). Trong NPHM… 2000, tr. 282.
- TrÇn Quý ThÞnh, Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Gia §èi, Mai ThÞ Cóc, 2002. Ph¸t
hiÖn di tÝch "Cù th¹ch" ë lµng A, x· Ia M'N«ng, huyÖn Ch− Pah (Gia
Lai). Trong NPHM…2001, tr. 133.

273
TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Kh¾c Sö, Bïi V¨n Liªm, NguyÔn Gia §èi, T« §«ng
H¶i, 2002. Ph¸t hiÖn di vËt hËu kú ®¸ míi - s¬ kú kim khÝ ë x· Ea H'Leo,
huyÖn Ea H'Leo (§¨k L¨k). Trong NPHM… 2001, tr. 132.
- TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Kh¾c Sö, NguyÔn Gia §èi, 2003. Di chØ Dhapr«ng -
x· Ea Buar - §¨k L¨k. Trong NPHM… 2002, tr. 216-217.
- TrÇn Quý ThÞnh, Phan B×nh Nguyªn, Phan Thanh Bµng 2004. Ph¸t hiÖn 6 ®Þa
®iÓm tiÒn sö ë hiuÖn Dak T« (Kon Tum). Trong NPHM… 2003, tr. 135.
- TrÇn Quý ThÞnh, Lª H¶i §¨ng, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ §¨k P¨k (Kon
Tum). Trong NPHM … 2006.
- TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Ngäc Quý, 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ ySa
Nh¬n (Kon Tum). Trong NPHM… 2006.
- TrÇn Quý ThÞnh, Lª C¶nh Lam, 2004. C«ng cô "L−ìi nhän" ë ®Þa ®iÓm Lung
Leng (Kon Tum). Bµi Héi nghÞ Th«ng b¸o kh¶o cæ häc 2004.
- TrÇn Quý ThÞnh, 2005. §å trang søc Lung Leng. Trong Kh¶o cæ häc, sè 5 -
2006: 61-71.
- TrÇn Tõ, 1986. Hoa v¨n c¸c d©n téc J¬rai - Bahnar. Nxb Gia Lai - Kon Tum,
Pleiku.
- TrÇn V¨n B¶o, 2001. Kh¶o cæ häc L©m §ång: T− liÖu, nhËn thøc vµ vÊn ®Ò.
LuËn v¨n th¹c sÜ ngµnh LÞch sö. §µ L¹t.
- TrÇn V¨n B¶o, NguyÔn TuÊn Tµi, Ng« TuÊn C−êng, 2033. KÕt qu¶ ®iÒu tra
kh¶o cæ häc t¹i ®Þa ®iÓm Nói Voi (L©m §ång). Trong NPHM… 2002, tr.
144-147.
- TrÇn V¨n B¶o 2004. Kh¶o cæ häc L©m §ång, mét sè vÊn ®Ò mÊu chèt. Trong
Kh¶o cæ häc, sè 6 (132)-2004, tr.49-64.
- TrÇn V¨n B¶o, Lª Xu©n H−ng vµ nnk 2006. KÕt qu¶ khai quËt di chØ - x−ëng
Th«n Bèn (L©m §ång). Trong NPHM… 2006.
- TrÇn V¨n B¶o, Lª Xu©n H−ng vµ nnk 2006. Ph¸t hiÖn c¸c ®Þa ®iÓm kh¶o cæ
häc tiÒn sö ë Gia L©m (L©m §ång). Trong NPHM… 2006.
- Tr×nh N¨ng Chung, 2002. VÒ nh÷ng c«ng cô ®¸ cò ë di chØ Lung Leng (Kon
Tum), 2001. Trong NPHM… 2001, tr. 154.
- TrÞnh Sinh, TrÇn Quý ThÞnh, 1988. B¸o c¸o khai quËt Phï Mü - C¸t Tiªn -
L©m §ång n¨m 1998. Th− viÖn ViÖn KCH. HS 467.
- Trung t©m Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n quèc gia, 1988. Ng−êi X¬ §¨ng ë
ViÖt Nam.Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1998.
- Tr−¬ng Quèc B×nh, 2002. Mét sè ý kiÕn vÒ ®Þnh h−íng nghiªn cøu, b¶o vÖ vµ
ph¸t huy khu di tÝch C¸t Tiªn, tØnh L©m §ång. Trong Kû yÕu Héi th¶o
khoa häc di tÝch kh¶o cæ häc C¸t Tiªn th¸ng 3-2001.- Së VHTT tØnh L©m
§ång, tr. 56-62.

274
- Tr−îng TÝnh, 2003. Ph¸t hiÖn di chØ kh¶o cæ häc ë ®éi 9, th«n 5, x· §oµn KÕt,
thÞ x· Kon Tum, tØnh Kon Tum. Trong NPHM… 2002, tr. 255.
- Uû Ban Khoa häc x· héi ViÖt Nam, 1989. T©y Nguyªn trªn ®−êng ph¸t triÓn.
Nxb KHXH, Hµ Néi.
- Uû Ban nh©n d©n tØnh Gia Lai, 1999. §Þa chÝ Gia Lai. Nxb. V¨n ho¸ d©n téc,
Hµ Néi, 1999.
- UBND tØnh L©m §ång, 2000. L©m §ång h−íng tíi thÕ kû XXI..L©m §ång,
2000.
- V¨n Phong, 2001. Thªm mét ph¸t hiÖn kh¶o cæ míi vÒ C¸t Tiªn. Trong Kû yÕu
Héi th¶o khoa häc di tÝch kh¶o cæ häc C¸t Tiªn th¸ng 3-2001.- Së VHTT
tØnh L©m §ång, tr. 97-98.
- ViÖn V¨n ho¸ d©n gian vµ Së VHTT TT Gia Lai, 1999. LuËt tôc Jrai. Së V¨n
ho¸ TTTT Gia lai xuÊ b¶n.
- Vâ Quý, 1995. S−u tËp di vËt ®¸ ë B¶o tµng §¨k L¨k. Trong NPHM … 1994,
Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 77-78.
- Vâ Quý, 2003. MÊy ghi chó vÒ ®Þa ®iÓm Th«n b¶y, Ch− Pr«ng. Trong NPHM
… 2002, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr. 108-109.
- Vâ Quý vµ Phan Thanh Bµng, 1993. KÕt qu¶ s¬ bé ®iÒu tra kh¶o cæ häc vïng
ven thÞ x· Kon Tum. Trong NPHM... 1992, tr.69-70.
- Vâ Quý, Phan Thanh Bµng, 1993. S−u tËp r×u ®¸ Sa B×nh (Kon Tum). Trong
NPHM... 1992, tr. 70-71.
- Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm, §inh V©n S¬n, 1993. Di vËt kh¶o cæ ë B¶o tµng Gia
Lai. Trong NPHM... 1992, tr. 71-72.
- Vâ Quý, Bïi V¨n Liªm, 1993. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn - T− liÖu vµ nhËn
thøc. Trong Kh¶o cæ häc, sè 1-1993, tr.35-41.
- Vâ Quý, TrÇn Quý ThÞnh, NguyÔn Xu©n Thµnh, nnk, 1995. Khu di tÝch kh¶o
cæ häc thÞ trÊn §¨k R'lÊp (§¨k L¨k). Trong NPHM... 1994, tr. 78-79.
- Vâ Quý, TrÇn Quý ThÞnh, 1996. Kh¶o cæ häc T©y Nguyªn - nh÷ng ®Æc tr−ng
vÒ di tÝch vµ di vËt. Trong NPHM ... 1995, tr.87-89.
- Vâ Quý, TrÇn Quý ThÞnh, 1996. Nh÷ng di tÝch vµ di vËt kh¶o cæ häc ë tØnh
§¨k L¨k. Trong Kh¶o cæ häc, sè 3-1995, tr.17-22.
- Vâ Quý, §inh Hia, 2001. Soi Tre – mét c«ng x−ëng chÕ t¸c ®¸ thêi tiÒn sö.
Trong NPHM… 2000, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.100-101.
- Vâ Quý, NguyÔn Kh¾c Sö, L−¬ng Thanh S¬n, NguyÔn DËu, 2001. VÒ bé di
vËt ®¸ vµ gèm ë di chØ Ea Kao (§¨k L¨k). Trong NPHM… 2000, Nxb
KHXH, Hµ Néi, tr. 105-106.
- Vâ Quý, §Æng Huy Huúnh, 1985. T©y Nguyªn c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ tµi
nguyªn thiªn nhiªn. Nxb. KHKT, Hµ Néi.

275
- Vò C«ng Quý, 1991. V¨n ho¸ Sa Huúnh. Nxb V¨n ho¸ d©n téc, Hµ Néi,
1991.
- Vò C«ng Quý, 1994. Kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ s¬ sö Th¸i Lan. Trong T×m hiÓu
lÞch sö - v¨n ho¸ Th¸i Lan. TËp I, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.7-39.
- Vò C«ng Quý, 1994. Nh÷ng di tÝch kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ s¬ sö ë Lµo. Trong
T×m hiÓu lÞch sö - v¨n ho¸ Lµo. TËp II, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.9-39.
- Vò C«ng Quý, 1994. Vµi nÐt vÒ kh¶o cæ häc tiÒn sö Campuchia. Trong T×m
hiÓu lÞch sö - v¨n ho¸ Campuchia. TËp III, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.9-32.
- Vò Minh Giang, 1978. §ån luü trªn ®Êt T©y S¬n (Gia Lai - Kon Tum). Trong
Kh¶o cæ häc, 1977(4), tr. 68-74.
- Vò Ngäc B×nh, NguyÔn Kh¾c Sö, §µo Huy QuyÒn, Bïi V¨n Liªm, 1995. TiÒn
sö Gia Lai. Pleiku, 1995.
- Vò NhÊt Nguyªn, 1998. Ph¸t hiÖn 12 thanh ®¸ ë huyÖn Di Linh, tØnh L©m
§ång. Trong NPHM… 1997, Nxb KHXH, Hµ Néi, tr.19120.
- Vò Quèc HiÒn, Phan H÷u Thä, 1992. Trë l¹i khu di tÝch C¸t Tiªn (L©m §ång).
Trong NHPM… 1991, tr. 167.
- Vò Quèc HiÒn, Lª ThÞ HiÖp, 1998. S−u tËp hiÖn vËt ë §¹i Lµo, tØnh L©m
§ång. Trong NPHM… 1997, tr. 190.
- Vò ThÕ Long , 1999. B¸o c¸o ®iÒu tra kh¶o cæ häc tØnh §¨k L¨k vµ §ång Nai
th¸ng 10-11/1999. Th− viÖn ViÖn KCH. HS 442.
- Vò ThÕ Long, Hµ H÷u Nga, 2004. Ph¸t hiÖn c«ng cô Thêi ®¹i §¸ cò ë §¨k
L¨k. Trong NPHM… 2003, tr. 76.
- Vò ThÞ Mai 2000. Di chØ Lung Leng trong nghiªn cøu tiÒn sö Kon Tum. LuËn
v¨n Th¹c sÜ v¨n ho¸ häc. Hµ Néi.
- Vò ThÞ Mai, 2001. VÒ hai s−u tËp c«ng cô tiÒn sö míi t×m thÊy ë Kon Tum.
Trong NPHM…2000, tr. 202.
- Vò V¨n B¸t, 1988. VÒ nhãm c«ng cô ®¸ ë Qu¶ng TrÞ Trung Bé vµ Kon Tum.
Trong Th«ng b¸o khoa häc, B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam, sè 2-1988,
tr.33-38.
- Vò V¨n Hµ, 1994. Ph¸t hiÖn khu di tÝch Ch¨m ë §¨k L¨k. Trong NPHM ...
1993, tr.285.
- Vò V¨n Hµ, 1995. Ph¸t hiÖn r×u ®¸ vµ cuèc ®¸ ë Eaka (§¨k L¨k). Trong
NPHM...1994, tr.75-76.
- Vò ViÖt Hµ, 1996. Mét sè di vËt ®¸, ®ång t×m thÊy ë §¨k R«, huyÖn Kr«ng
N« (§¨k L¨k). Trong NPHM... 1995, tr.87-88.
- Vò ViÖt Hµ, 1997. Di tÝch Ch¨m trªn cao nguyªn §¨k L¨k. Trong V¨n ho¸
nghÖ thuËt, sè 3-1997, tr.35-36.

276
 B¶ng c¸c ch÷ viÕt t¾t

A - L'Anthroplogie
AP - Asian perspectives
BAVH - Bulletin des amis du vieux Hue
BEFEO - Bulletin de l'Ðcole Francaise d'Extrªme - Orient
BSFEO - Bulletin de la SociÐtÐ des Ðtudes Indochinoises
BSGI - Bulletin du Service GÐologique l'Indochine
BTLSVN - B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam
DTH - D©n téc häc
§HTH - §¹i häc Tæng hîp
GS - Gi¸o s−
KCH - Kh¶o cæ häc
KHKT - Khoa häc kü thuËt
KHXH - Khoa häc x· héi
MSGI - MÐmoires du Service GÐologique de l'Indochine
NPHM - Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc
Nxb - Nhµ xuÊt b¶n
PGS - Phã Gi¸o s−
PTS - Phã TiÕn sÜ
ST - S−u tËp
TBKH - Th«ng b¸o khoa häc
ThS - Th¹c sÜ
Tr. - Trang
VHTT - V¨n ho¸ th«ng tin

277
 Phô lôc

¶nh minh ho¹

278
 Môc lôc

Lêi nãi ®Çu 1

PhÇn I. vμi nÐt vÒ ®Þa lý vμ kh¶o cæ t©y nguyªn 3
Ch−¬ng 1. Vµi nÐt vÒ ®Þa lý nh©n v¨n T©y Nguyªn 4
Ch−¬ng 2. T×nh h×nh ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kh¶o cæ häc 19
tiÒn sö T©y Nguyªn
PhÇn II. Kh¶o cæ häc tiÒn sö ë c¸c tØnh t©y nguyªn 35
Ch−¬ng 3. Kh¶o cæ häc tØnh Kon Tum 36
Ch−¬ng 4. Kh¶o cæ häc tØnh Gia Lai 74
Ch−¬ng 5. Kh¶o cæ häc tØnh §¨k L¨k 93
Ch−¬ng 6. Kh¶o cæ häc tØnh §¨k N«ng 109
Ch−¬ng 7. Kh¶o cæ häc tØnh L©m §ång 123
PhÇn III. DiÖn m¹o TiÒn sö t©y nguyªn 153
trong bèi c¶nh réng h¬n
Ch−¬ng 8. ph¸c th¶o diÖn m¹o tiÒn sö T©y Nguyªn 153
I. Thêi ®¹i ®¸ cò ë T©y Nguyªn 153
II. Thêi ®¹i ®¸ míi ë T©y Nguyªn 163
III. Thêi ®¹i kim khÝ ë T©y Nguyªn 189
IV. Vµi nÐt vÒ kh¶o cæ häc s¬ sö T©y Nguyªn 207
Ch−¬ng 9. TiÒn sö T©y Nguyªn trong bèi c¶nh réng h¬n 216
I. C¸c di tÝch kh¶o cæ Trung Bé 216
II. C¸c di tÝch kh¶o cæ miÒn §«ng Nam Bé 223
III. Mét sè di tÝch kh¶o cæ ë B¾c ViÖt Nam 231
IV. C¸c di tÝch TiÒn sö Lµo vµ C¨mpuchia 235
CH−¬ng 10. Thay lêi KÕt luËn 240
Tµi liÖu tham kh¶o 247
Phô lôc minh ho¹ 275