Professional Documents
Culture Documents
Phin bn 2 ca cun sch ch ra nhng l do ti sao mn dch t c bn li cn thit cho tt c nhng hc vin mun hiu v ng dng nhng nguyn tc trong xc nh cn nguyn v phng nga bnh tt. Cun sch ny cung cp nhng phng php chnh yu ca dch t hc, c bit nhn mnh vo nhng ng dng dch t hc trong y t cng cng ti cc nc ang pht trin. Cun sch ny ch ra nhng cch thc c th ng dng dch t hc trong phng nga bnh tt v nng cao sc kho, nhm s dng cc ngun lc u t cho sc kho mt cch hiu qu nht v cng khuyn khch vic thc hnh lm sng tt khi n gii thiu kh chi tit nhng khi nim dch t hc ng dng trong lm sng. Cun sch gip sinh vin c th m t c nhng nguyn nhn gy bnh, t vong, chn thng v tn tt thng gp trong cng ng; vch ra nhng thit k nghin cu dch t ph hp v cc nh gi y vn c tnh ph phn Mt s nhn xt v phin bn u tin: y l cun sch hay nht v ch ny m ti tng cTi c bit gii thiu cun sch ny ti tt c cc gio vin dch t v cc sinh vin khp mi ni John Last, Ch bin cun t in Dch t hc Gio s danh d - Khoa dch t hc v Y t cng ng Trng i hc Ottawa, Canada c th trnh by c ht nhng l thuyt v ng dng ca dch t hc trong mt cun sch ngn gn l mt nhim v khng n gin, cun sch ny ca T chc Y t th gii thc s l mt thnh cng ng ca ngi Tp ch y khoa Vng quc Anh, S khc bit mi m, cng vi mt phng php v cch tip cn mi trong ging dy v hc tp mn dch tTi c bit gii thiu cun sch ti cc bn Tp ch nghin cu y khoa n Mt cun sch v dch t hc cn phi d c, d hiu, bao hm nhng thng tin c ngha, c th khuyn khch ngi c tip tc nghin cu mn hc ny v coi nh mt ti liu tham kho hu ch. Dch t hc c bn tho mn c tt c nhng yu cu ny v cn hn th na Tp ch ca Hi y khoa Thu in
Dch t hc c bn
Dch t hc c bn
Th vin T chc y t th gii Bonita, Ruth. Basic epidemiology / R. Bonita, R. Beaglehole, T. Kjellstrm. n phm ln hai. 1.Dch t hc. 2.Hng dn. I.Beaglehole, Robert. II.Kjellstrm, Tord. III.T chc Y t th gii. ISBN 92 4 154707 3 ISBN 978 92 4 154707 9 (Phn loi NLM: WA 105) T chc Y t th gii 2006 ng k bn quyn. C th nhn c cc n phm ca T chc Y t th gii t Trung tm bo ch ca T chc Y t th gii, 20 ng Appia, 1211 Geneva 27, Thy S (T.: +41 22 791 3264; fax: +41 22 791 4857; e-mail: bookorders@who.int). Cc yu cu xin php in hoc dch cc n phm ca T chc Y t th gii cn gi ti Trung tm Bo ch T chc Y t th gii theo a ch trn (fax: +41 22 791 4806; e-mail: permissions@who.int). Th bc v cc ni dung trnh by trong n phm ny khng hm bt c kin no ca T chc Y t th gii v tnh trng lut php ca nc, lnh th, thnh ph, khu vc no hay c lin quan n phn nh bin gii hay ranh gii. ng k t trn bn l ng bin gii c lng c th cha c thng nht hon ton. Nhng ni dung lin quan n mt s cng ty hay nh sn xut c th khng hm l h c T chc y t th gii khuyn co hay hn nhng cng ty/nh sn xut khc khng c nhc n. Tr khi b li hoc b st, c th phn bit tn ca sn phm bng ch ci u tin l ch hoa. T chc y t th gii rt ch xc nhn nhng thng tin trong n phm ny. Tuy nhin, khng c bt c m bo no khi xut bn ti liu. Vic s dng v phin gii ty thuc vo trch nhim ca ngi c. T chc Y t th gii s khng chu trch nhim vi bt c tn tht no c th ny sinh do vic s dng n phm ny. In ti n .
Mc lc
iii
Mc lc
Li ni u...........................................................................................................1 Gii thiu .............................................................................................................1 Chng 1 Dch t hc l g? .........................................................................................1 Thng ip chnh.................................................................................................1 Bi cnh lch s ...................................................................................................1 Ngun gc ..............................................................................................1 Cc pht trin gn y ca dch t hc ..................................................1 nh ngha, phm vi v ng dng ca dch t hc..............................................3 nh ngha ..............................................................................................3 Phm vi...................................................................................................3 Dch t hc v y t cng cng .............................................................................5 Nguyn nhn gy bnh ..........................................................................5 Lch s t nhin ca bnh......................................................................5 Tnh trng sc khe ca qun th .........................................................6 nh gi can thip..................................................................................6 Thnh tu ca dch t hc...................................................................................7 u ma .................................................................................................7 Nhim c Methyl thy ngn..................................................................8 St thp tim v bnh tim.........................................................................9 Bnh thiu It .......................................................................................10 Ht thuc l, aming v ung th phi ..................................................10 V xng chu ....................................................................................11 HIV/AIDS ..............................................................................................12 SARS....................................................................................................13 Cu hi ..............................................................................................................13 Ti liu tham kho .............................................................................................14
iv
Mc lc
Chng 2 o lng sc khe v bnh tt...............................................................17 Thng ip chnh...............................................................................................17 nh ngha sc khe v bnh tt ......................................................................17 nh ngha ............................................................................................17 Tiu chun chn on..........................................................................17 o lng tn s bnh trng ..............................................................................19 Qun th nguy c .................................................................................19 Hin mc v mi mc...........................................................................19 T l cht mc ...................................................................................23 Mi lin quan gia cc o lng tn s bnh trng ............................24 S dng cc thng tin sn c o lng sc khe v bnh trng................25 T vong ................................................................................................25 Hn ch ca giy chng t ..................................................................25 Hn ch ca nhng h thng ghi nhn................................................25 Hng ti c lng c th so snh c.........................................26 T sut t vong..................................................................................................27 T vong s sinh ...................................................................................28 T sut t vong tr em .........................................................................29 T sut t vong m...............................................................................30 T sut t vong tui trng thnh........................................................30 Tui th trung bnh ...............................................................................30 T sut chun ha theo tui .................................................................31 Tnh trng bnh tt ............................................................................................33 Tn tt ..................................................................................................33 Cc yu t quyt nh, ch s sc khe v cc yu t nguy c ...........34 Cc o lng sc khe qun th tng hp khc ................................35 So snh s xut hin bnh ...............................................................................36 So snh tuyt i..................................................................................36 So snh tng i................................................................................37
Mc lc
Cu hi ..............................................................................................................38 Ti liu tham kho .............................................................................................39 Chng 3 Cc thit k nghin cu ............................................................................41 Thng ip chnh...............................................................................................41 Quan st v thc nghim ..................................................................................41 Cc nghin cu quan st .....................................................................42 Cc nghin cu thc nghim ...............................................................42 Dch t hc quan st..........................................................................................42 Cc nghin cu m t .........................................................................42 Nghin cu sinh thi ............................................................................43 Ngy bin sinh thi ...............................................................................45 Nghin cu ct ngang ..........................................................................45 Nghin cu bnh chng.......................................................................46 Nghin cu thun tp...........................................................................49 Tm tt cc nghin cu dch t ............................................................52 Dch t hc thc nghim ...................................................................................52 Th nghim phn b ngu nhin c i chng ...................................53 Th nghim thc a ............................................................................53 Th nghim cng ng ........................................................................54 Sai s tim tng trong cc nghin cu dch t hc ...........................................55 Sai s ngu nhin.................................................................................55 C mu.................................................................................................56 Sai s h thng.....................................................................................56 Sai lch do chn hay sai s chn.........................................................56 Sai s o lng ....................................................................................57 Nhiu .................................................................................................................58 Kim sot nhiu....................................................................................59 Tnh gi tr.............................................................................................60
vi
Mc lc
Vn o c ....................................................................................61 Cu hi ..............................................................................................................63 Ti liu tham kho .............................................................................................64 Chng 4 Cc thng k sinh hc c bn..................................................................67 Thng ip chnh...............................................................................................67 Tng hp s liu................................................................................................67 Cc bn v th..................................................................................68 th hnh bnh v th cu phn hnh ct nm ngang ...................69 Bn chm v bn t l ................................................................69 th hnh ct ......................................................................................70 th hnh dy .....................................................................................71 Phn b tn s v biu hnh ct......................................................71 Cc phn b chun ..............................................................................72 Tng hp cc s liu .........................................................................................72 Trung bnh, trung v v mode ...............................................................72 Phng sai, lch chun v sai s chun ........................................72 Cc khi nim c bn ca suy lun thng k ...................................................73 S dng cc mu suy lun ca qun th ........................................74 Khong tin cy......................................................................................74 Kim nh gi thuyt, gi tr p, lc thng k .........................................76 Gi tr p .................................................................................................76 Lc thng k.........................................................................................76 Cc phng php kim nh c bn.................................................................78 Kim nh t............................................................................................78 Kim nh Khi bnh phng cho bng cho.........................................79 Tng quan..........................................................................................79 Hi quy .................................................................................................80 Hi quy tuyn tnh.................................................................................81
Mc lc vii
Hi quy logic .........................................................................................82 Phn tch sng v m hnh hi quy Cox hazard ..................................83 ng cong Kaplan Meier ................................................................84 Cc vn c mu ..............................................................................85 Phn tch tng hp ............................................................................................86 Cu hi ..............................................................................................................87 Ti liu tham kho .............................................................................................88 Chng 5 Tnh nguyn nhn trong dch t hc........................................................89 Thng ip chnh...............................................................................................89 Khi nim v nguyn nhn................................................................................89 Nguyn nhn hay cn .....................................................................89 v cn .............................................................................................90 C ch gy bnh .................................................................................91 Nguyn nhn n l v a nguyn nhn .............................................91 Cc yu t ca nguyn nhn................................................................92 Tng tc.............................................................................................93 Trnh t/h thng cp bc ca cc nguyn nhn.................................94 Thit lp mi lin h nhn qu ..........................................................................95 Tiu ch nh gi cn nguyn .............................................................95 Mi quan h thi gian...........................................................................96 Tnh hp l ...........................................................................................96 Tnh nht qun .....................................................................................97 mnh ca s kt hp......................................................................99 Mi quan h liu - p ng ...............................................................100 Tnh thun nghch .............................................................................101 Thit kt nghin cu..........................................................................101 nh gi bng chng........................................................................102 Cu hi ..........................................................................................................103 Ti liu tham kho ..........................................................................................104
viii Mc lc Chng 6 Dch t hc v phng nga cc bnh khng ly nhim ....................107 Thng ip chnh............................................................................................107 Phm vi ca phng nga ...............................................................................107 Nhng khuynh hng hin ti ca t l t vong...............................107 Cc phng nga tim nng...............................................................109 Khung nguyn nhn ..........................................................................110 Cc cp phng bnh .................................................................................111 D phng cp 0 (d phng cn nguyn) .......................................................112 D phng cp I...............................................................................................114 Chin lc qun th ..........................................................................114 Chin lc c th nguy c cao .........................................................115 D phng cp II..............................................................................................117 D phng cp ba............................................................................................118 Sng tuyn .....................................................................................................119 nh ngha .........................................................................................119 Cc bin php sng tuyn.................................................................119 Cc tiu ch ca mt chng trnh sng tuyn .................................120 Cu hi ..........................................................................................................123 Ti liu tham kho ..........................................................................................124 Chng 7 Cc bnh truyn nhim: gim st dch t hc v phn hi ................127 Thng ip chnh............................................................................................127 Gii thiu ........................................................................................................127 nh ngha .........................................................................................127 Vai tr ca dch t hc.......................................................................127 Gnh nng bnh truyn nhim..........................................................128 Nh ng e d a t i s an ton c a con ng i v h th ng s c kh e ..................................................................................... 129 Dch v bnh lu hnh ...................................................................................130 Dch ...................................................................................................130
Mc lc
ix
Cc bnh lu hnh/a phng ........................................................132 Cc bnh truyn nhim mi xut hin v ti xut hin .....................133 Dy chuyn ly bnh .....................................................................................134 Tc nhn gy bnh truyn nhim......................................................135 Ly truyn..........................................................................................135 Vt ch ..............................................................................................136 Mi trng.........................................................................................137 iu tra v kim sot cc v dch bnh truyn nhim....................................137 iu tra ..............................................................................................137 Xc nh cc ca bnh .......................................................................137 Qun l v kim sot ........................................................................138 Gim st v thng bo .....................................................................139 Cu hi ...........................................................................................................142 Ti liu tham kho ..........................................................................................143 Chng 8 Dch t hc lm sng .............................................................................145 Thng ip chnh............................................................................................145 Gii thiu ........................................................................................................145 nh ngha s bnh thng v bt bnh thng ............................................145 Bnh thng l ph bin ...................................................................146 S bt thng kt hp vi bnh.......................................................147 Bt thng c th iu tr c ........................................................147 Cc xt nghim chn on ............................................................................148 Gi tr ca mt xt nghim ................................................................148 Lch s t nhin v tin lng .......................................................................149 Tin lng .........................................................................................150 Cht lng cuc sng .......................................................................150 S lng cuc sng ..........................................................................150 Hiu qu iu tr .............................................................................................151
Mc lc
S dng cc hng dn da trn bng chng .............................................152 D phng trong thc hnh lm sng .............................................................153 Gim cc yu t nguy c ..................................................................153 Gim cc yu t nguy c bnh nhn cc bnh xc nh..........154 Cu hi ..........................................................................................................155 Ti liu tham kho ..........................................................................................156 Chng 9 Dch t hc mi trng v ngh nghip...............................................157 Thng ip chnh............................................................................................157 Mi trng v sc khe .................................................................................157 Tc ng ca phi nhim vi cc yu t mi trng .......................158 nh gi cc bin php phng chng...............................................159 Phi nhim v liu lng ...............................................................................161 Khi nim chung................................................................................161 Gim st sinh hc..............................................................................163 Phin gii s liu sinh hc.................................................................163 o lng theo c th so vi theo nhm ...........................................164 Liu qun th ....................................................................................165 Cc quan h liu hu qu .............................................................166 Cc mi quan h liu p ng ......................................................167 nh gi nguy c ................................................................................... 167 nh gi nguy c ..............................................................................167 nh gi tc ng sc khe .............................................................167 Qun l nguy c ................................................................................167 nh gi tc ng sc khe mi trng...........................................168 Dch t hc chn thng ................................................................................169 Chn thng va chm giao thng.....................................................169 Chn thng ni lm vic .............................................................170 Bo lc ..............................................................................................171
Mc lc
xi
T t ..................................................................................................171 Cc im c bit ca dch t hc mi trng v ngh nghip.....................171 Thit lp tiu chun an ton ..............................................................172 o lng phi nhim trong qu kh .................................................172 Tc ng cng nhn kh e m nh trong cc nghin c u ngh nghi p .................................................................................. 172 Nhng thch thc khng ngng i vi nhng nh dch t hc ......172 Cu hi ..........................................................................................................173 Ti liu tham kho ..........................................................................................174 Chng 10 Dch t hc, chnh sch y t v lp k hoch y t .............................177 Thng ip chnh............................................................................................177 Gii thiu ........................................................................................................177 Chnh sch y t..................................................................................177 Lp k hoch y t ..............................................................................177 nh gi ............................................................................................178 Chnh sch y t...............................................................................................178 nh hng ca dch t hc ...............................................................178 To khung chnh sch .......................................................................179 Chnh sch y t trong thc t ............................................................180 Xy dng k hoch v nh gi chm sc sc kho ....................................182 Chu trnh lp k hoch ...................................................................................182 nh gi gnh nng bnh tt ............................................................183 Tm hiu nguyn nhn.......................................................................185 o lng hiu qu can thip.............................................................186 nh gi hiu sut ............................................................................186 Trin khai can thip ...........................................................................188 Theo di can thip .............................................................................188 Cu hi ..........................................................................................................189 Ti liu tham kho ..........................................................................................190
xii Mc lc Chng 11 Cc bc u tin trong dch t hc thc hnh ...............................191 Thng ip chnh............................................................................................191 Gii thiu ........................................................................................................191 Cc bnh c th ...........................................................................................191 c c ph phn ............................................................................................192 Xy dng k hoch cho nghin cu ..............................................................195 La chn mt ti hay ch nghin cu.....................................196 Vit cng nghin cu.................................................................196 Tin hnh nghin cu .......................................................................197 Phn tch s liu ................................................................................198 Chun b ng ti ..............................................................................198 c thm ........................................................................................................198 Tip tc o to..............................................................................................200 Cu hi ..........................................................................................................201 Tm tt ..............................................................................................202 Phng php ...................................................................................202 Ph lc Tr li cu hi...................................................................................203
Mc lc xiii
Li ni u
Cun Dch t hc c bn ban u c vit nhm tng cng hc tp, o to v nghin cu trong lnh vc y t cng cng. K t khi cun sch c xut bn nm 1993, c hn 50.000 n phm c in, v c dch ra hn 25 ngn ng. Danh sch cc ngn ng c dch v a ch lin lc vi cc nh xut bn a phng c th yu cu ti Nh xut bn TCYTTG, T chc Y t th gii, 1211 Geneva 27, Thy S. Cun Dch t hc c bn bt u vi nh ngha dch t hc, gii thiu lch s dch t hc hin i, v a ra mt s v d v s dng v ng dng ca dch t hc. o lng nguy c v tnh trng bnh c gii thiu Chng 2 v Chng 3 bao gm cc ni dung tm tt v cc thit k nghin cu v nhng im mnh v hn ch ca chng. Phn gii thiu cc phng php thng k trong Chng 4 a ra nhng khi nim c bn v nhng cng c sn c phn tch s liu v nh gi tc ng ca can thip. Nhim v c bn ca nh dch t hc l hiu c qu trnh nh gi cn nguyn, v Chng 5 trnh by ni dung ny. ng dng ca dch t hc trong nhng lnh vc rng hn ca y t cng cng c trnh by trong nhng chng sau: bnh khng truyn nhim mn tnh (Chng 6), bnh truyn nhim (Chng 7), dch t hc lm sng (Chng 8) v Dch t hc mi trng, ngh nghip v chn thng (Chng 9); qu trnh lp k hoch y t c gii thiu trong Chng 10. Chng cui cng, Chng 11, trnh by nhng bc m nh dch t hc mi vo ngh c th thc hin hc tp cao hn v lit k mt s kt ni n cc kha hc hin ny v dch t v y t cng cng Cng tng t nh n phm u tin ca cun Dch t hc c bn, cc v d c ly t nhiu nc khc nhau minh ha cc khi nim dch t hc. iu ny khng c ngha y l tt c nhng v d v ton din, v chng ti khuyn khch hcvin v gio vin tm kim thm nhng vd ph hp ti a phng. Mi chng bt u vi mt s thng ip chnh v kt thc vi mt s cu hi ngn (cu tr li c cui sch) khuyn khch trao i v nh gi tin trnh. Cc tc gi cm n nhng ng gp ca John Last v Anthony McMichael cho n phm u tin.Martha Anker vit Chng 4 trong n phm u tin. Trong n phm th hai, Gio S O. Dale Williams vit Chng 4. Ti liu kha hc m chng ny da vo vit c ti trang http://statcourse.dopm.uab.edu. Mt s hiu nh cc phng trnh trong Chng 4 cng c a vo trong bn in ln hai ca n phm ny. Ngoi ra, cc tc gi cng xin cm n nhng ngi c ng gp cho n phm th hai ny bao gm: Michael Baker, Diarmid Campbell-Lendrum, Carlos Corvalen, Bob Cummings, Tevfik Dorak, Olivier Dupperex, Fiona Gore, Alec Irwin, Rodney Jackson, Mary Kay Kindhauser, Doris Ma Fat, Colin Mathers, Hoomen Momen, Neal Pearce, Rudolpho Saracci, Abha Saxena, Kate Strong, Kwok-Cho Tang, v Hanna Tolonen. Laragh Gollogly l qun l bin tp, v Sophie Guetanah-Aguettants v Christophe Grangier l nhng ngi thit k ha. Chng trnh quc t v An ton Ha hc (Chng trnh hp tc ca Chng trnh Mi trng Lin hp quc, T chc Lao ng Quc t, v T chc Y t th gii), C quan Pht trin Quc t Thy in (SIDA), C quan Hp tc nghin cu vi cc nc ang pht trin Thy in (SAREC) ng gp cho vic xy dng cun sch ny.
xiv Mc lc
Mc lc xv
Gii thiu
Vai tr c bn ca dch t hc l nng cao sc khe cng ng. Cun sch ny trnh by nhng nguyn l v phng php c bn ca dch t hc. Cun sch ny hng ti nhiu c gi, v c vit vi mc ch s dng lm ti liu ging dy cho cc chuyn gia trong lnh vc y t v mi trng. Mc ch ca cun sch ny l: Gii thch nhng nguyn l v nguyn nhn gy bnh trong c bit nhn mnh n nhng yu t mi trng c th thay i c; bao gm c nhng hnh vi chu tc ng ca mi trng, Khuyn khch vic ng dng dch t trong phng bnh v nng cao sc khe, Trang b cho nhng thnh vin ca cc chuyn ngnh lin quan n sc khe v dch v y t nhng kin thc gii quyt nhng vn sc khe cng ng v m bo nhng ngun lc y t c s dng vi hiu qu cao nht c th, v Khuyn khch nhng thc hnh lm sng tt bng cch gii thiu nhng khi nim v dch t hc lm sng.
Sau khi kt thc kha hc, hc vin c th nm c cc kin thc v: c im v ng dng ca dch t hc Cch tip cn dch t hc nh ngha v o lng s xut hin nhng tnh trng lin quan n sc khe trong qun th Nhng im mnh v hn ch ca cc thit k nghin cu dch t hc ng gp ca dch t hc phng bnh, nng cao sc khe v xy dng chnh sch y t ng gp ca dch t hc trong thc hnh lm sng Vai tr ca dch t hc trong nh gi hiu sut v hiu qu cc chng trnh chm sc y t.
Ngoi ra, hc vin cng c k vng c c mt s k nng, bao gm kh nng: M t c nhng nguyn nhn t vong, cc bnh v tn tt ph bin cng ng ca h a ra mt khung thit k nghin cu ph hp tr li nhng cu hi c th lin quan n nguyn nhn gy bnh, lch t t nhin, chn on, phng bnh v nh gi phng php iu tr v cc can thip khc phng v kim sot bnh.
Chng 1
Dch t hc l g?
Thng ip chnh
Dch t hc l khoa hc nn tng ca y t cng cng. Dch t hc c nhng ng gp ln vo vic ci thin sc kho cng ng. Dch t hc l cng c thit yu trong qu trnh xc nh v sp xp (mapping) cc bnh ni tri. Thng xuyn c tnh trng chm ch gia vic thu thp cc bng chng dch t hc v ng dng cc bng chng ny vo xy dng chnh snh y t.
Bi cnh lch s
Ngun gc
Dch t hc bt ngun t nhng quan st t thi Hypocrate hn 2000 nm trc y, cho rng cc yu t mi trng tc ng ln s xut hin bnh. Tuy nhin, cng phi n tn th k th mi chn mi c nhng o lng s phn b bnh tt trong cc nhm qun th ngi trn qui m ln. Giai on ny khng ch nh du s khi u chnh thc ca dch t hc m cn c c nhng thnh tu n tng nht ca chuyn ngnh ny.1 Mt v d ni ting l cc pht hin ca John Snow (Hp 1.1) cho thy nguy c ca bnh t thnh ph London c lin quan n vic ung nc ca cc cng ty cp khc nhau; bn (xem Hnh 4.1) lm ni bt im tp trung ca cc trng hp bnh. Cc nghin cu dch t ca Snow l mt trong s hng lot cc iu tra nh gi mi lin quan gia cc qu trnh vt l, ho hc, sinh hc, x hi hc v chnh tr.2 Vic so snh t l mc bnh trong cc nhm qun th ngi rt ph bin vo cui th k mi chn v u th k hai mi. Cch tip cn ny ban u c ng dng vo vic kim sot cc bnh truyn nhim (xem Chng 7), v cng c chng minh l mt phng php hiu qu m t mi lin kt gia cc iu kin hay tc nhn mi trng vi cc bnh c th. Vo na sau ca th k hai mi, c bit l cc nc c thu nhp cao hoc trung bnh, cch tip cn ny ny c p dng i vi cc bnh khng ly mn tnh nh bnh tim, ung th.
Chng 1
thuc l v cc yu t tim tng khc vi ung th phi. Qua vic s dng cc nghin cu thun tp di hn, h c kh nng thit lp s kt hp gia ht thuc l v ung th phi (Hnh 1.1).
Nghin cu thun tp nhng bc s ngi Anh cho thy t l t vong gim mnh nhng ngi khng ht thuc trong nhiu thp k sau ny. Nhng bc s nam gii sinh ra vo giai on 19001930 m ht thuc, trung bnh t vong sm hn 10 nm so vi nhng ngi khng ht thuc5 (Hnh 1.2). Ht thuc l mt trng hp r rt, nhng i vi phn ln cc bnh, c th c nhiu yu t gp phn vo nguyn nhn gy bnh. Mt vi yu t ng vai tr thit yu dn n tnh trng bnh v mt vi yu t lm tng nguy c pht trin bnh. Cc phng php dch t hc mi c s dng phn tch cc mi lin quan ny. cc nc thu nhp thp v trung bnh, HIV/AIDS, lao v st rt l nhng nguyn nhn t vong ph bin, dch t hc cc bnh truyn nhim ng mt vai tr ht sc quan trng. Nhnh dch t hc ny ngy cng tr nn quan trng c bit nhng quc gia xut hin nhng bnh truyn nhim mi nh hi chng h hp cp tnh SARS, bnh b in (tn khoa hc l vim no th bt b Bovine Spongiform Encephalopathy BSE) hay i dch cm. Dch t hc pht trin mnh m trong vng 50 nm qua v th thch ln nht hin nay l tm hiu v hnh ng da trn cc yu t quyt nh sc kho v nhng bnh mang tnh x hi m phn ln cc yu t ny nm ngoi lnh vc y t.68 Bng 1.1. T vong do dch t cc qun ca London theo ngun nc do 2 cng ty cung cp, t 8/7 n 26/8/1854.
Cng ty cp nc Southwark Lambeth Dn s nm 1851 167.654 19.133 S t vong do t 884 18 T l t vong do t (trn 1000 dn) 5,0 0.9
Dch t hc l g
Phm vi
Trng tm ca nghin cu dch t hc l qun th xc nh v a l hay cc kha cnh khc, v d mt n v nghin cu c th l mt nhm bnh nhn trong bnh vin hay cng nhn nh my. Mt qun th s dng trong dch t hc thng l qun th c chn t mt khu vc c th hay mt nc vo mt thi im c th. iu ny to c s cho vic xc nh cc nhm nh hn lin quan n gii, nhm tui, chng tc. Cu trc ca cc qun th khc nhau cc vng a l khc nhau v cc thi im khc nhau. Cc phn tch dch t hc phi tnh n s dao ng ny.
Chng 1
Hnh 1.2. T l sng sau tui 35 nhng bc s ngi Anh tip tc ht thuc v khng ht thuc sinh trong khong nm 19001930 ti tng thi im 10 nm mt5
Hp 1.2. nh ngha dch t hc9 T Dch t hc c ngun gc t ting Hylp, trong , t epi c ngha l trn, demos c ngha l qun th ngi v logos c ngha l nghin cu. nh ngha rng ny ca dch t hc c th c lm r hn nh sau : Thut ng Nghin cu Phn b Yu t quyt nh Gii thch Bao gm : gim st, quan st, kim nh gi thuyt, nghin cu phn tch v thc nghim cp n vic phn tch cc yu t : thi gian, con ngi, ni chn. Bao gm cc yu t nh hng ln sc kho nh sinh hc, ho hc, l hc, x hi, vn ho, kinh t, di truyn v hnh vi. Bao gm : bnh, cc nguyn nhn t vong, hnh vi nh ht thuc, cc trng thi sc kho tt, phn ng i vi cc ch d phng v vic cung cp v s dng dch v y t. Bao gm nhng ngi c cc c tnh c th phn bit c, chng hn nh cc nhm ngh nghip khc nhau. mc ch ca y t cng cng tng cng, bo v v phc hi sc kho.
Cc qun th nh danh
Dch t hc l g
Chng 1
nh gi can thip
Tc gi Archie Cochrane thuyt phc cc nh dch t hc nh gi hiu qu (effectiveness) v hiu sut (efficiency) ca cc dch v y t (Hnh 1.6).10 Vic ny c ngha l xc nh, v d nh tnh ph hp ca giai on nm vin do mt tnh trng no , gi tr ca vic iu tr bnh cao huyt p, hiu sut ca cc bin php v sinh nhm kim sot bnh truyn nhim v tc ng ca vic gim hm lng ch trong xng (xem Chng 10).
Dch t hc l g
Vic p dng cc nguyn l v phng php dch t hc vo cc vn ang phi i mt trong thc hnh y hc dn n s pht trin ca dch t hc lm sng (xem Chng 8). Cng theo xu hng ny, dch t hc ang m rng sang cc lnh vc khc nh dch t hc dc hc, dch t hc phn t, v dch t hc di truyn (Hp 1.3).11 Hp 1.3. Dch t hc phn t v di truyn
Dch t hc phn t o lng phi nhim vi cc cht c th v cc p ng sinh hc sm thng qua: nh gi cc c tnh ca vt ch p ng vi nhng tc nhn bn ngoi S dng cc cht ch th sinh ha ca mt tnh trng c th nhm hiu chnh phn loi bnh. Dch t hc di truyn nghin cu cn nguyn, s phn b v kim sot bnh trong cc nhm c quan h h hng v cc nguyn nhn di truyn bnh trong qun th. Nghin cu dch t hc di truyn trong cc iu tra v gia nh hay qun th thit lp: Yu t di truyn gy bnh Quy m tc ng ca di truyn so vi cc yu t khc n nguy c xut hin bnh v Cc gien bnh Y t cng cng di truyn bao gm: Cc chng trnh sng lc ti cng ng T chc v nh gi cc dch v dnh cho cc bnh nhn c ri loi v di truyn v Tc ng ca di truyn ln thc hnh y hc.
Thnh tu ca dch t hc
u ma
Vic thanh ton bnh u ma trn th gii l mt thnh tu ln lao gp phn nng cao sc kho v hnh phc ca hng triu ngi, nht l nhng qun th ngho. u ma minh ha c thnh cng ln tht vng ca y t cng cng hin i. T nhng nm 1790 ngi ta bit rng nhim khun u b s gp phn bo v
Chng 1
chng virt u ma, tuy nhin phi mt gn 200 nm th li ch ca pht hin ny mi c chp nhn v p dng trn ton th gii. T chc Y t Th gii (TCYTTG) thc hin chin dch mnh m nhm loi b u ma trong nhiu nm. Dch t hc gi vai tr trung tm trong chin dch ny bng vic cung cp thng tin v phn b cc trng hp bnh, m hnh, c ch v mc lan truyn bnh, lp bn cc v dch bnh v nh gi cc bin php kim sot (Hp 1.4). S tht cho thy l khng c nhng trng hp vt ch l ng vt v s lng nhng trng hp nhim bnh th cp thp. Khi chng trnh thanh ton bnh u ma trong 10 nm do TCYTTG pht ng vo nm 1967, th mi nm c t 10 15 triu trng hp mi v 2 triu trng hp t vong 31 nc. S nc c cc trng hp bnh trong giai on 1967 1976 gim xung nhanh chng; n nm 1976 ch c 2 nc bo co c bnh u ma v trng hp xut hin bnh u ma t nhin cui cng c bo co trong nm 1977 mt ph n do phi nhim vi vius trong phng th nghim. Bnh u ma thng bo c thanh ton vo ngy 8 thng 5 nm 1980. C nhiu yu t gp phn vo thnh cng ca chng trnh: s cam kt chnh tr ton din, mc ch r rng, thi gian biu chnh xc, i ng cn b c o to tt v chin lc linh ng. Thm vo , bnh c nhiu c im to thun li cho vic thanh ton dt im nh s sn c vaccine phng bnh u ma. Nm 1979, TCYTTG duy tr mt kho d tr vaccine u ma tim chng cho 200 triu ngi. Kho d tr ny dn dn gim xung cn khong 2,5 triu liu. Nhng mi quan ngi hin nay v vn s dng v kh sinh hc khin TCYTTG tip tc duy tr v m bo lng d tr y vaccine trong trng hp cn thit.14 Hp 1.4. Cc c im dch t ca bnh u ma12
Cc phng php dch t hc c s dng thit lp cc c tnh sau y ca u ma: vt ch duy nht l ngi khng c vt trung chuyn c bnh cnh tin lm sng ngi khi bnh s min dch v khng c kh nng truyn bnh. u ma mc t t nhin khng ly truyn nhanh nh cc bnh truyn nhim khc nh si hay ho g. vic ly truyn bnh, ni chung thng qua tip xc lu di gia ngi vi ngi v phn ln bnh nhn nm lit ging khi mc bnh, chnh iu ny lm hn ch ly lan.
Dch t hc l g
thnh mt trong nhng bnh do mi trng c chng minh tt nht bng t liu. V bng n dch th hai xy ra trong nhng nm 1960 mt khu vc khc ca Nht Bn. T n nay cc trng hp nhim c Methyl thu ngn nh hn do c cng c ghi nhn mt s nc.15, 16 Hp 1.5. Bnh Minamata
Dch t hc gi mt vai tr ch cht trong vic xc nh nguyn nhn v kim sot ca mt trong nhng v dch c bo co u tin gy ra bi nhim mi trng. Nhng trng hp u tin c cho l vim mng no do nhim khun. Tuy nhin ngi ta quan st thy rng 121 nn nhn ca bnh ny ch yu sng gn Vnh Minamata. iu tra tin hnh nhng ngi mc bnh v nhng ngi khng mc bnh cho thy cc nn nhn hu ht l cc thnh vin ca cc gia nh c ngh chnh l nh c. Nhng ngi n thm cc gia nh ny v cc thnh vin ca nhng gia nh n t c th khng mc bnh. V vy ngi ta i n kt lun rng c ci g trong c gy ng c cho ngi v bnh khng phi do ly truyn hay di truyn.
Ngy nay bnh gn nh khng cn xut hin cc nc pht trin, mc d cc bnh vi t l hin mc kh cao vn cn tn ti cc nhm ngi thit thi v kinh t v x hi. nhiu nc ang pht trin, bnh thp tim l mt trong nhng th ph bin nht ca bnh tim.
10 Chng 1 Dch t hc gp phn vo hiu bit ca chng ta v nguyn nhn ca st thp tim v bnh thp tim v vic pht trin cc bin php phng nga bnh thp tim. Cc nghin cu dch t hc cng nu bt vai tr ca cc yu t kinh t x hi gp phn gy nn cc v bng n st thp tim v s lan truyn ca nhim lin cu khun hng. R rng nguyn nhn gy cc bnh ny phc tp hn nguyn nhn gy nhim c Methyl thu ngn, bnh ch c mt nguyn nhn c hiu c nhn dng.
Bnh thiu It
Thiu it, xy ra ph bin mt s vng min ni, lm suy gim th lc v tinh thn c lin quan ti vic sn xut khng y lng it trong ni tit t tuyn gip.18 Bnh bu c v chng n n ln u tin c m t ch tit t khong 400 nm trc, ch khng phi n tn th k 20 ngi ta mi c y hiu bit cho php hnh thnh cc bin php d phng v kim sot c hiu qu bnh ny. Nm 1915, bu c lu hnh l bnh d dng phng trnh nht v vic s dng mui it khng ch bu c c xut trong nm ti Thy S.18 Mt thi gian ngn sau , cc cuc th nghim u tin trn quy m ln v it c tin hnh Akron, Ohio, M trn 5000 ph n t 11 n 18 tui. Cc kt qu d phng v iu tr rt kh quan v mui it c gii thiu trn quy m cng ng nhiu nc trong nm 1924. Vic s dng mui it c hiu qu v mui c dng quanh nm mc tng t nhau trong mi tng lp nhn dn. Thnh qu ph thuc vo vic sn xut v phn phi mui v i hi s tun th cc quy nh lut php, kim tra cht lng v nhn thc ca cng ng.
Dch t hc l g 11
khng ht, y l mt s kt hp rt mnh m kh c th bin gii l do sai s h thng mang li.21 Tuy nhin, c nhiu yu t phi nhim khc chng hn nh bi aming v nhim khng kh th cng gp phn lm tng gnh nng ung th. Hn th na, ht thuc l v phi nhim vi aming tng tc vi nhau, gy nn t l ung th phi cao hn nhng cng nhn va ht thuc va phi nhim vi bi aming (Bng 1.2) Bng 1.2. T l t vong do ung th phi chun ho theo tui (trn 100.000 dn) lin quan ti ht thuc l v phi nhim ngh nghip vi bi aming.22
Phi nhim vi aming Khng C Khng C Tin s ht thuc l Khng Khng C C T l t vong do ung th phi/100.000 dn 11 58 123 602
Cc nghin cu dch t hc c th gip lng ho nhng yu t mi trng gp phn vo qu trnh gy bnh. Khi nim v nguyn nhn c tho lun Chng 5.
V xng chu
Nghin cu dch t hc chn thng i hi s hp tc gia cc nh khoa hc trong lnh vc dch t hc, sc kho x hi v sc kho mi trng. Cc chn thng do ng, c bit gy c xng i (v xng chu) ngi cao tui, thu ht c s quan tm ln trong nhng nm gn y v nhng hu qu ca n lin quan nhiu n cc nhu cu chm sc sc kho cho ngi gi. Nguy c v xng chu tng theo cp ly tha ca tui v n l hu qu ca vic gia tng tht thot cht xng u xng i, tnh trng lin quan cht ch vi tui v vic gia tng tn xut ng cng lin quan vi tui. Cng vi vic gia tng s ngi gi trong qun th, s trng hp v xng chu s gia tng tng ng nu nh chng ta khng tin hnh cc bin php d phng. V v xng chu i hi thi gian nm vin lu, cc chi ph kinh t lin quan n v xng chu l ng k.23, 24 Trong nghin cu v chi ph do chn thng H Lan, v xng chu, xp hng th 14 theo t l mi mc trong 25 loi chn thng, nhng l loi chn thng c chi ph cao nht v chim ti 20% ca tng cc chi ph lin quan n chn thng. Phn ln cc trng hp v xng chu l do ng v hu ht cc trng hp t vong sau khi ng l hu qu ca cc bin chng v xng, c bit ngi cao tui.25 Cch gii quyt ti u phng v xng chu hin ti vn cha r rng. Dch t hc c vai tr rt quan trng khi xem xt cc yu t c th thay i v cc yu t khng th thay i nhm lm gim gnh nng ca v xng chu.
12 Chng 1
HIV/AIDS
Hi chng suy gim min dch mc phi (The acquired immunodeficiency syndrom AIDS) c xc nh u tin nh l mt thc th bnh ring bit vo nm 1981 ti Hoa K.26 Cho ti nm 1990, c tnh c khong 10 triu ngi b nhim virt HIV. T n nay c 25 triu ngi t vong v AIDS v thm 40 triu ngi b nhim virt HIV. S liu cho thy HIV/AIDS tr thnh mt trong cc bnh dch truyn nhim c sc ph hu gh gm nht c ghi nhn trong lch s (Hnh 1.8).28 Hnh 1.8. Dch AIDS trn ton cu 1990200328
Trong tng s 3,1 triu ngi t vong do AIDS trong nm 2005, gn 95% xy ra cc nc thu nhp thp v thu nhp trung bnh, vi 70% xy ra cc nc chu Phi khu vc cn Sahara v 20% cc nc chu . Mt b phn a s trong tng s t 4,3 ti 6,6 triu ngi mi nhim HIV trong nm 2005 sng nhng khu vc ny. Tuy nhin, cc khu vc hay cc nc ny, mc nhim bnh v ng ly rt khc nhau (Hp 1.7). Hp 1.7. Dch t hc v d phng HIV
Cc nghin cu dch t hc v x hi hc ng mt vai tr quan trng trong vic xc nh dch v phng thc ly truyn, xc nh cc yu t nguy c v cc yu t mang tnh x hi, v nh gi cc chng trnh can thip phng chng, iu tr v kim sot. Sng lc mu ca nhng ngi cho mu, tng cng tnh dc an ton, iu tr cc bnh ly truyn qua ng tnh dc khc, trnh s dng chung bm kim tim v phng ly truyn t m sang con bng thuc khng virt hin l nhng cch chnh kim sot ly truyn HIV/AIDS. Vi vic tm ra cc loi thuc khng virt mi v iu tr kt hp, cuc sng ca nhng ngi nhim HIV cc nc pht trin c ko di. Tuy nhin chi ph qu cao ca cc loi thuc ny, r rng hn ch vic s dng, v chng khng c a s nhng ngi nhim bnh s dng. Mt c gng quc t ln nhm tng cng c hi s dng thuc iu tr HIV/AIDS chin dch mang tn chin dch 3x5 (3 triu ngi c iu tr cho n cui nm 2005).25 t c con s l 1 triu ngi c iu tr v ngn nga c khong t 250.000 n 350.000 trng hp t vong. Mc ch mang tnh ton cu tip theo l nhm t c tip cn ton cu vi iu tr HIV trc 2010. Dch t hc c ng gp to ln vo hiu bit i dch AIDS; tuy nhin s hiu bit n thun khng m bo cho cc hnh ng d phng ph hp c trin khai.
Dch t hc l g 13
AIDS c thi gian bnh di; nu khng c iu tr, th khong mt na s ngi nhim virt gy suy gim min dch ngi (HIV) s tin trin thnh bnh AIDS trong khong 9 nm nhim (xem Chng 7). Virt c tm thy mt s cht dch c th, c bit l trong mu, tinh dch v dch m o. Vic ly nhim ch yu thng qua quan h tnh dc hoc dng chung kim tim b nhim virt. Virt cng c th c truyn qua khi truyn mu hoc cc sn phm mu b nhim virt, v t m b nhim sang con trong khi mang thai hay khi cho con b.
SARS
Mc d t vong hay gnh nng bnh tt l nh, v dch hi chng ng h hp cp (severe acute respiratory syndrome SARS) nhc nh th gii v mt mi nguy him chung l bnh truyn nhim. V dch cng lm ni bt tnh trng yu km ca cc dch v y t cng cng khng ch cc nc chu m cn c cc nc c thu nhp cao nh Canada. Hi chng SARS u tin xut hin vo thng 11 nm 2002 min nam Trung Quc vi 2 trng hp vim phi khng in hnh v khng r nguyn nhn. Vic ly truyn bnh c to iu kin thun li do nhng ngi bnh i li bng ng hng khng xy ra nhanh chng trong cc thng tip theo lm cho 8.000 ngi b mc bnh v khong 900 trng hp t vong 12 quc gia.31 T l t vong do SARS ly truyn cng ng thp hn do SARS ly truyn bnh vin, ni m cc cn b y t c tip xc gn v lin tc vi nhng ngi nhim bnh.30 Nhiu bi hc quan trng c rt ra t cc hot ng ng ph vi dch SARS. V d, SARS cho thy rng cc v dch tng t c th dn n hu qu kinh t v x hi vt xa tc ng ln sc kho.32 Tc ng ny ch ra tm quan trng ca mt bnh nghim trng mi trong mt th gii c s tng tc cht ch v bin i nhanh.
Cu hi
1.1. Bng 1.1 ch ra rng s ngi b t mt qun cao gp hn 40 ln mt qun khc. iu ny c phn nh nguy c mc t mi qun khng? 1.2. Lm th no kim nh thm vai tr ca ngun nc cp dn n t vong do t ? 1.3. V sao nghin cu trnh by Hnh 1.2 ch gii hn trong nhm i tng l bc s? 1.4. T Hnh 1.2 c th rt ra nhng kt lun g? 1.5. Nhng yu t no cn xt ti khi phin gii s phn b theo khu vc a l ca bnh? 1.6. c nhng thay i g xy ra i vi bnh st thp tim c bo co an Mch trong thi gian nu ra Hnh 1.7? iu g c th gii thch s thay i ny? 1.7. Bng 1.2 ni cho chng ta nhng iu g v s ng gp ca aming v ht thuc l i vi nguy c ung th phi?
14 Chng 1
Dch t hc l g 15
22. Hammond EC, Selikoff IJ, Seidman Hnh Asbestos exposure, cigarette smoking and death rates. Ann N Y Acad Sci 1979;330:47390. 23. Meerding WJ, Mulder S, van Beeck EF. Incidence and costs of injuries in the Netherlands. Eur J Public Health 2006;16:27278. 24. Johnell O. The socioeconomic burden of fractures: today and in the 21st cen tury. [Medline]. Am J Med 1997;103:S2026. Medline doi:10.1016/S0002 9343(97)900231 25. Cumming RG, Nevitt MC, Cummings SR. Epidemiology of hip fractures. Epi demiol Rev 1997;19:24457. 26. Gottlieb MS, Schroff R, Schanker HM, Weisman JD, Fan PT, Wolf RA, et al. Pneumocystis carinii pneumonia and mucosal candidiasis in previously healthy homosexual men: evidence of a new acquired cellular immunodeficiency. N Engl J Med 1981;305:142531. Medline 27. 2004 Report on the global AIDS epidemic: 4th global report. Geneva, Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, 2004 28. AIDS Epidemic Update: December, 2005. Geneva, UNAIDS/WHO, 2005. 29. Jongwook L. Global health improvement and WHO: shaping the future. Lancet 2003;362:20838. Medline doi:10.1016/S01406736(03)151070 30. SARS. How a global epidemic was stopped. Manila, WHO Regional Office for the Western Pacific, 2006. 31. Wang MD, Jolly AM. Changing virulence of the SARS virt: the epidemiological evidence. Bull World Health Organ 2004;82:5478. Medline 32. Assessing the impact and costs of SARS in developing Asia. Asian development outlook update 2003. Asian Development Bank, 2003. http://www.adb.org/ Documents/Books/ADO/2003/update/sars.pdf.
17
Chng 2
18 Chng 2 thp khp c th da trn mt s biu hin ca bnh, trong mt s biu hin c nh gi quan trng hn nhng biu hin khc. Trong mt s trng hp, nhng tiu ch rt n gin cng c th c s dng. V d, t sut t vong do vim phi tr em cc nc ang pht trin gim xung ph thuc vo vic pht hin v cha tr nhanh chng. Hng dn qun l bnh ca T chc Y t Th gii khuyn co rng cc trng hp vim phi c th pht hin da vo triu chng lm sng, m khng cn n vic khm bng ng nghe, X quang ngc hay cc xt nghim. Dng c cn n duy nht l ng h theo di nhp h hp. Vic s dng khng sinh i vi nhng tr nghi ng vim phi, ch da vo vic khm c th, c khuyn co nhng ni c t l vim phi cao, v nhng ni khng c ngun lc chn on nhng nguyn nhn khc.5 Tng t nh vy, nh ngha lm sng ca AIDS ngi trng thnh c xy dng t nm 1985, s dng nhng ni thiu ngun lc chn on.6 nh ngha trng hp bnh ca TCYTTG cho h thng gim st AIDS ch cn hai biu hin chnh (st cn 10% tng cn nng, tiu chy mn tnh, hoc st ko di) v mt biu hin nh (ho lin tc, mn gip, vim hch bch huyt lan rng, v.v). Nm 1993, Trung tm Kim sot bnh nh ngha AIDS l bao gm tt c nhng ngi c hm lng t bo bch huyt T CD4+ nh hn 200 trn 1 micro lt.7 Hp 2.1. nh ngha trng hp bnh
Bt c nh ngha no c s dng trong dch t hc, nh ngha phi r rng, trong nhiu hon cnh khc nhau v nhiu ngi khc nhau d s dng v o lng c bng phng php chun. Mt nh ngha r rng v ngn gn i vi mt bnh s m bo cng mt thc th nhm hay c nhn khc nhau ang c o lng. nh ngha c thc hnh trong lm sng thng t cng nhc hn v thng b nh hng bi phn on lm sng, mt phn l do ta c th tin hnh nhiu xt nghm nhiu bc cho n khi chn on c khng nh.
Bng 2.1. Tiu chun Jones hng dn chn on st thp khp (tiu ch Jones, 1992)4
Xc sut st thp khp c th c xc nh bi s hin din ca 2 tiu chun chnh hay 1 tiu chun chnh v 2 tiu chun ph, nu c thm bng chng ca s nhim lin cu khun nhm A trc a Cc tiu chun chnh Vim tim Vim a khp Ma vn Ban c b Cc ht di da Cc tiu chun ph Lm sng au khp St Xt nghim Phn ng giai on cp tnh tng cao: Tc huyt trm Protein C phn ng Khong P R ko di
Bng chng v nhim lin cu khun nhm A trc : S lng vi khun hng hoc xt nghim nhanh khng nguyn lin cu khun chun khng th lin cu khun tng cao
Tiu chun chn on c th thay i rt nhanh do kin thc ngy cng nhiu hoc cc k thut chn on c ci tin; tiu chun cng thng thay i ty theo hon cnh thc t. Chng hn tiu chun ban u ca TCYTTG v nhi mu c tim s dng trong cc nghin cu dch t hc c thay i t khi c phng php khch quan nh gi in tm (m Minnesota) vo nhng nm 1980.8, 9 Cc tiu chun sau c chnh sa vo nhng nm 1990, khi c th o lng cc enzyme tim.10
Qun th nguy c
Yu t quan trng tnh ton cc o lng tn s bnh trng l c lng chnh xc s ngi ang tin hnh nghin cu. L tng l cc con s ny ch bao gm nhng ngi c nguy c mc bnh ang c nghin cu. Chng hn, nam gii khng th c tnh n khi c lng tn s ung th c t cung (Hnh 2.1). Hnh 2.1. Qun th nguy c trong nghin cu ung th c t cung
Tt c nhng ngi c kh nng b mc mt bnh c gi l qun th nguy c, v c th c nh ngha trn c s cc yu t nhn khu, a l hay mi trng. V d, cc chn thng ngh nghip ch xy ra nhng ngi ang lm vic, v vy qun th nguy c l lc lng lao ng; mt s nc, bnh brucellosis (bnh do vi khun, c bit gy ra cho tru b) ch xy ra nhng ngi tip xc vi sc vt b nhim khun, do qun th nguy c bao gm nhng ngi lm vic trong cc trang tri v cc l m.
Hin mc v mi mc
T sut mi mc ca mt bnh l tc xut hin cc trng hp bnh mi trong mt khong thi gian mt qun th xc nh, trong khi t l hin mc l s trng hp ang c bnh mt qun th xc nh trong mt khong thi gian hay mt thi im. C nhng im khc nhau c bn xc nh s xut hin (xem Bng 2.2) v mi lin
20 Chng 2 h gia hin mc v mi mc thay i ty theo tng bnh. C nhng bnh c t l mi mc thp nhng t l hin mc cao nh bnh tiu ng hay c nhng bnh c t l mi mc cao nhng t l hin mc thp nh bnh ho thng thng. Ho thng thng xy ra nhiu hn so vi bnh tiu ng nhng ch ko di trong mt khong thi gian ngn, trong khi tiu ng l ko di c cuc i. Bng 2.2. S khc bit gia hin mc v mi mc
Mi mc T s Mu s Trng tm S trng hp bnh mi trong mt khong thi gian xc nh Qun th nguy c Trng hp bnh l mi hay c Thi im bnh xut hin Hin mc S trng hp ang mc bnh vo mt thi im Qun th nguy c S c tn ti hay khng tn ti ca bnh Khong thi gian l tu , thay v mt khonh khc thi gian c lng xc sut ca qun th ang mc bnh trong khong thi gian nghin cu Hu ch trong nghin cu gnh nng ca cc bnh mn tnh v l c s cho dch v y t
S dng
Th hin nguy c nhim bnh L o lng chnh ca nhng bnh hoc tnh trng cp tnh, nhng cng c s dng cho c nhng bnh mn tnh Hu ch hn cho nhng nghin cu xc nh nguyn nhn
Lu : Nu trng hp mi mc khng c cha khi, v tip tc theo thi gian, trng hp s tr thnh trng hp ang mc (hin mc). Khi , hin mc = mi mc x thi gian ko di ca bnh Vic o lng mi mc v hin mc lin quan n vic m s trng hp bnh trong mt qun th nguy c xc nh. Ghi nhn s trng hp bnh m khng cp n qun th nguy c cho thy qui m tng th ca vn sc khe hay xu hng ngn hn trong mt qun th, nh trong mt v dch. Bo co Dch t hng tun (Weekly Epidemiological Record) ca TCYTTG bao gm cc s liu mi mc ca bnh di dng s trng hp bnh, mc d bn cht l s liu th, nhng vn c th cung cp thng tin hu ch v s pht trin ca cc dch bnh truyn nhim. Thut ng T l tn cng thng c dng thay cho t l mi mc trong mt v bng pht dch bnh mt qun th hp trong mt khong thi gian ngn. T l tn cng c th c tnh bng s ngi nhim bnh chia cho s ngi c phi nhim. V d, trong trng hp v dch ng c thc phm, t l tn cng c th c tnh cho tng loi thc n n, v sau so snh cc t l ny vi nhau xc nh ngun ly nhim. S liu mi mc v hin mc s tr nn hu ch hn nu c chuyn thnh t sut (xem Bng 1.1). Mt t sut c tnh bng cch chia s trng hp bnh cho tng s ngi tng ng trong qun th nguy c; v c biu hin bng s trng hp trn 10n ngi. Mt s nh dch t hc ch s dng thut ng t sut cho nhng o lng tn s bnh trng theo n v thi gian (tun, nm, v.v). Ngoi ra trong cun sch ny, chng ti s dng thut ng bnh theo ngha rng hn, bao gm nhng bnh lm sng, nhng bin i sinh ha v sinh l, chn thng v bnh tm thn.
Hin mc (prevalence)
T l hin mc (P) mt bnh c tnh theo cng thc sau:
P = S trng hp c bnh hay mt tnh trng trong mt thi im hay mt khong thi gian S ngi trong qun th nguy c ti thi im
(x 10n)
S liu v qun th nguy c khng phi bao gi cng c sn v trong nhiu nghin cu, th tng dn s trong a bn nghin cu c s dng nh mt s gn ng ca qun th nguy c. T l hin mc thng c biu din di dng s trng hp bnh trn 100 (phn trm) hay trn 1000 ngi. P s nhn vi mt ly tha thch hp: 10n. Nu s liu c thu thp vo mt thi im, th P c gi l t l hin mc im. Trong mt s trng hp s ph hp hn nu s dng t l hin mc k, c tnh bng cch ly tng s trng hp c bnh trong mt khong thi gian xc nh, chia cho tng qun th nguy c ti im gia ca khong thi gian. Tng t nh vy, t l hin mc c i l tng s ngi c bit l tng mc bnh trong t nht mt s khong thi gian ca cuc i. Ngoi tui tc, mt s yu t quyt nh t l hin mc (Hnh 2.2). C th l: Mc trm trng ca bnh (nu nhiu ngi mc bnh m t vong th t l hin mc ca bnh s gim); Khong thi gian b bnh (nu bnh ko di trong khong thi gian ngn hn th t l hin mc bnh s thp hn nu bnh ko di trong khong thi gian di hn); S trng hp mi mc bnh (nu nhiu ngi mi mc bnh th t l hin mc bnh s cao hn nu c t ngi mi mc bnh hn). Bng tm tt cc yu t nh hng ti t l hin mc bnh c trnh by trong Hnh 2.2 Hnh 2.2. Cc yu t nh hng n t l hin mc
V t l hin mc chu nh hng ca rt nhiu yu t khng lin quan ti nguyn nhn ca bnh, nn cc nghin cu v tnh trng hin mc thng khng cho thy nhng bng chng r rt v nguyn nhn. Tuy nhin, cc o lng hin mc rt hu ch trong vic nh gi nhu cu v cc bin php d phng v lp k hoch cho cc dch v y t. T l hin mc thng hu ch trong vic o lng s xut hin cc tnh trng c s tin trin t t, nh qu trnh tin trin ca bnh tiu ng hay thp tim. T l hin mc bnh tiu ng tp 2 c o lng nhiu qun th khc nhau theo nhng tiu ch ca TCYTTG (xem Bng 2.3); khong dao ng ln cho thy tm quan
22 Chng 2 trng ca nhng yu t x hi v mi trng trong vic gy bnh, v cho thy nhng nhu cu khc nhau v dch v y t cho bnh tiu ng ti nhng qun th khc nhau.
Bng 2.3. T l hin mc bnh tiu ng tp 2 hiu chnh theo tui mt s qun th (3064 tui)12
Nhm dn tc/nhm nh Ngi gc Trung quc Trung quc Mauritius Singapore n Fiji Nng thn Thnh th Nam n Nng thn Thnh th Singapore Sri Lanka T l hin mc hiu chnh theo tui (%) Nam N 1.6 16.0 6.9 23.0 16.0 3.7 11.8 22.7 5.1 0.8 10.3 7.8 16.0 20.0 1.7 11.2 10.4 2.4
Mi mc
T sut mi mc cho bit tc xut hin nhng trng hp mi mc bnh xy ra trong mt qun th. o lng mi mc tnh n nhng khong thi gian m trong nhng c nhn khng c bnh, v v th, c nguy c pht trin bnh. Khi tnh t sut mi mc, t s l s trng hp mi mc trong mt khong thi gian xc nh v mu s l qun th c nguy c mc bnh trong cng thi gian. Cch tnh t sut mi mc chnh xc nht l tnh o lng mi mc theo ngi thi gian.11 Mi mt ngi trong qun th nghin cu ng gp mt ngi nm vo mu s cho mi nm (hoc ngy, tun, thng) theo di trc khi bnh pht trin hay i tng khng c theo di na. T sut mi mc (I) c tnh nh sau:
I = S ngi mi mc bnh trong mt khong thi gian xc nh S ngi c phi nhim vi nguy c trong cng khong thi gian nghin cu (x 10n)
T s ch l nhng trng hp ln u tin mc bnh. n v ca t sut mi mc phi lun c n v thi gian (s trng hp trn 10n v trn ngy, thng, hay nm ) i vi mi c th trong qun th, thi gian quan st l thi gian m i tng cha b mc bnh. Mu s tnh t sut mi mc v th l tng s ngi thi gian trong khong thi gian quan st ca qun th nguy c. V khng th o lng mt cch chnh xc khong thi gian khng mc bnh, mu s ca t sut mi mc thng c c lng bng cch nhn kch thc trung bnh ca qun th vi khong thi gian nghin cu. Cch tnh ny c chnh xc chp nhn c khi kch thc qun th l ln v n nh v t sut mi mc thp, nh vi tnh trng t qu. Trong mt nghin cu M, t sut mi mc t qu c tnh trn 118.539 ph n tui t 30 55 v cha b bnh mch vnh, t qu v ung th trong nm 1976 (xem Bng 2.4).
Ngi ta ghi nhn c 274 trng hp t qu trong 8 nm theo di (tng s 908.447 ngi nm). T sut mi mc t qu chung l 30,2 trn 100.000 ngi nm quan st, t sut ny cao hn nhng ngi ht thuc so vi nhng ngi khng ht thuc; ngi tng ht thuc th c t sut nm gia 2 nhm ht thuc v khng ht thuc. Bng 2.4. Mi lin quan gia t sut mi mc t qu mt nhm thun tp gm 118 539 ph n 13
Tnh trng ht thuc Cha bao gi ht tng ht Hin ang ht Tng s S trng hp t qu 70 65 139 274 S nginm quan st (trong 8 nm) 395 594 232 712 280 141 908 447 T sut mi mc (trn 100 000 ngi nm) 17,7 27,9 49,6 30,2
T l mi mc tnh ly (CI)
T l mi mc tch ly l o lng n gin hn v s xut hin bnh hay mt tnh trng sc kho. Khng ging nh t sut mi mc, t l ny ly mu s ti thi im bt u nghin cu. T l mi mc tnh ly (CI) c tnh nh sau:
CI = S ngi mi mc bnh trong mt khong thi gian xc nh S ngi khng b bnh trong qun th nguy c khi bt u nghin cu (x 10n)
T l mi mc tch lu (CI) thng c biu din di dng s trng hp mi mc trn 1.000 ngi. Bng 2.4 cho thy t l mi mc tch lu t qu trong 8 nm theo di l 2,3/1.000 (274 trng hp t qu chia cho 118.539 ph n tham gia nghin cu). V mt thng k th CI l xc sut hay nguy c m cc c th trong qun th pht trin bnh trong mt khong thi gian xc nh. Khong thi gian c th di bt k nhng thng l mt vi nm, hoc thm ch c th l c cuc i. T l mi mc tch lu v vy cng tng t nh khi nim nguy c t vong c dng trong cc tnh ton sinh t v bng sng. S n gin ca t l mi mc tch ly gip t l ny d dng truyn ti c thng tin v sc khe n qun chng ni chung.
T l cht-mc
T l cht mc l mt o lng v mc trm trng ca mt bnh v c nh ngha l t l ca nhng trng hp mc mt bnh hay mt tnh trng sc kho no b t vong trong mt khong thi gian xc nh. T l ny thng c biu din di dng phn trm.
S trng hp t vong v mt bnh trong mt khong thi gian xc nh S trng hp c chn on l mc bnh trong cng thi gian
T l cht mc (%)
x 100
24 Chng 2
Hnh 2.3 cho thy: T sut mi mc bnh trong thi gian 7 nm c tnh bng s trng hp mi mc (3) chia cho tng s thi gian c nguy c mc bnh ca qun th (33 ngi nm), ngha l 9,1 trng hp trn 100 ngi nm; T l mi mc tch ly c tnh bng s trng hp mi mc trong qun th nghin cu (3) chia cho s ngi khng c bnh vo lc bt u nghin cu (7), tng ng vi 43 trng hp/100 ngi trong 7 nm; Thi gian mc bnh trung bnh bng tng s nm mc bnh chia cho tng s trng hp mi mc bnh, hay 10/3 = 3,3 nm; T l hin mc ph thuc vo thi im bt u nghin cu; v d, vo u nm th 4, t l hin mc tnh bng t s ca s ngi c bnh (2) trn s
ngi trong qun th quan st c ti thi im (6), tng ng vi 33 trng hp/100 ngi. Cng thc tnh t l hin mc trn c th c lng t l hin mc trung bnh l 30 trng hp/100 (9,1 x 3,3); T l chtmc l 33%, ngha l 1 trng hp t vong trong s 3 trng hp mc bnh.
Cc nh dch t hc thng bt u iu tra v tnh trng sc kho ca mt qun th bng nhng thng tin nh k thu thp c. nhiu nc thu nhp cao, cc s liu v nguyn nhn t vong c ghi nhn trong giy chng t, trong bao gm cc thng tin v tui, gii, ngy sinh v ni . Ti liu Phn loi thng k quc t v bnh v cc vn sc kho lin quan (ICD) a ra hng dn phn loi t vong.14 Cc quy trnh phn loi c b sung nh k tnh n s xut hin ca nhng bnh mi v thay i trong nh ngha trng hp bnh, v c dng m ho cc nguyn nhn t vong (xem Hp 2.2). Phn loi bnh tt quc t c chnh sa n ln th 10, v vy c gi l ICD10.
Hn ch ca giy chng t
S liu c c t thng k t vong c kh nng b nhiu sai st khc nhau, nhng nhn t kha cnh dch t hc, th nhng s liu ny cung cp nhng thng tin v gi v cc xu hng tnh trng sc kho ca qun th. Tnh hu dng ca s liu ph thuc vo nhiu yu t, bao gm mc y ca h s v chnh xc trong vic xc nh nguyn nhn t vong, c bit nhng ngi cao tui, nhm c t l c khm nghim t thi thp. Cc nh dch t hc ph thuc rt nhiu vo s liu thng k t vong nh gi gnh nng bnh tt, cng nh theo di cc thay i v bnh tt qua thi gian. Tuy nhin, mt s nc, khng c sn cc thng k c bn v tnh trng t vong, thng l do thiu ngun lc thit lp h thng bo co sinh t thng xuyn. i vi cc dch v y t, vic cung cp cc thng tin chnh xc v nguyn nhn t vong c coi l u tin hng u.15
26 Chng 2 cung cp s liu t vong cho TCYTTG, v c c nhng lo ngi v chnh xc ca s liu. mt s nc khc, mc d h thng bo co sinh t bao ph trn ton quc, nhng khng phi tt c cc trng hp t vong u c ghi nhn. Mt s quc gia li ch da vo s liu t vong chun ha trn mu i din ca qun th (nh Trung Quc v n ); mt s nc khc, cc h thng gim st dn s cung cp s liu t vong mt s qun th dn c xc nh.18
Giy chng t khng y Nhng nhm dn s ngho khng c theo di Nhiu trng hp t vong khng c thng bo v l do vn ho hay tn gio Tui ca trng hp t vong khng c bo co chnh xc
Mt s yu t khc gp phn lm cho h thng bo co khng ng tin cy l: ghi nhn mun, thiu s liu v li bo co hay phn loi nguyn nhn t vong.19 V phi mt nhiu thi gian cc nc c th xy dng c h thng bo co c cht lng cao, mt s phng php khc thng c la chn xc nh nguyn nhn t vong v c lng t sut t vong.
T sut t vong
T sut t vong (hay t sut t vong th) cho tt c trng hp t vong c tnh theo cng thc sau:
T sut t vong th = S trng hp t vong trong mt khong thi gian xc nh Trung bnh tng qun th trong khong thi gian (x 10n)
Hn ch chnh ca t sut t vong th l t sut ny khng tnh n mt thc t l nguy c t vong thay i tu theo tui, gii tnh, chng tc, tng lp kinh t x hi v cc yu t khc. S l khng hp l nu dng t sut ny so snh gia cc khong thi gian khc nhau hoc gia cc khu vc a l khc nhau. V d, cc m hnh t vong nhng c dn sng trong cc khu th mi pht trin vi nhiu gia nh tr c th s rt khc so vi m hnh t vong cc khu ngh bi bin, ni c nhiu ngi v hu sinh sng. Vic so snh cc t sut t vong gia cc qun th c cu trc tui khc nhau thng c da trn cc t sut chun ho theo tui.
n (x 10 )
T sut t vong t l
i khi thng tin t vong ca qun th c m t bng cch s dng t sut t vong t l, y thc cht l mt t s: l s trng hp t vong v mt nguyn nhn trn 100 hoc 1.000 trng hp t vong trong cng khong thi gian. T sut t vong t l khng cho bit nguy c cc thnh vin trong qun th b nhim hay t vong v mt bnh. Vic so snh cc t sut t l gia cc nhm c th gi nhng khc bit th v. Tuy nhin, tr khi bit trc t sut t vong th hay c trng theo nhm, s khng th bit r s khc bit gia cc nhm l do bin thin t s hay mu s. V d, chng ta c th thy t sut t vong t l i vi tnh trng ung th cc nc pht trin, ni c nhiu ngi gi, cao hn nhiu so vi cc nc ang pht trin, ni c t ngi gi hn, mc d nguy c mc ung th thc s cho c cuc i ca hai nhm quc gia l nh nhau.
28 Chng 2
T vong s sinh
T sut t vong s sinh l ch s thng dng m t tnh trng sc kho ca mt cng ng. N o lng t sut t vong ca tr trong nm u tin ca cuc i, mu s l s tr sinh ra sng trong cng nm. T sut t vong tr em di mt tui c tnh nh sau:
IMR = S t vong trong mt nm ca tr di mt tui Tng s tr sinh ra sng trong cng nm 1000
Vic s dng t sut t vong tr s sinh nh l mt o lng tnh trng sc kho chung cho mt qun th no c da trn c s tha nhn ch s ny c bit nhy cm vi nhng thay i kinh t x hi v vi nhng can thip v chm sc sc kho. T sut t vong tr s sinh gim ti tt c cc vng trn th gii, nhng vn cn tn ti nhiu khc bit ln gia cc nc khc nhau v ngay trong bn thn mt quc gia. (Xem hnh 2.4) Hnh 2.4. Xu hng t sut t vong s sinh ton cu 1950-2000
22
10 (911)
9 (810)
T sut t vong tr em
T sut t vong tr em c tnh da trn s tr t vong tui t 1 4 v l mt ch s sc kho c bn. Chn thng khng ch nh, suy dinh dng v cc bnh nhim trng l nguyn nhn t vong thng gp nhm tui ny.T sut t vong tr di 5 tui th hin xc sut (tnh trn 1.000 tr sinh ra) t vong ca mt tr trc khi t n tui th 5. Bng 2.5 cho thy t sut t vong cc quc gia theo hng thu nhp. Nhng c lng khng chc chn cho cc nc thu nhp trung bnh v thp c th hin trong ngoc n. S liu trong bng 2.5 c tnh ton sao cho thng tin c th so snh c gia cc quc gia. T sut t vong trn 1.000 tr sinh ra thay i t 4 Nht Bn (da trn s liu chnh xc) ti 297 vi tr em nam Sierra Leone (S liu khng chc chn dao ng trong khong t 250 n 340 trn 1.000 tr sinh ra). Thu thp s liu chnh xc khng d dng v vy nhng cch tip cn khc thay th cng c pht trin (xem Hp 2.4) Hp 2.4. Nhng phng php khc thu thp thng tin t vong ca tr
nhng ni cha c h thng ghi nhn t vong chnh xc th t vong tr s sinh v tr em c th c c tnh t nhng thng tin thu thp t cc iu tra h gia nh, trong cu hi sau thng c hi: Trong hai nm qua, c tr nh hn hoc bng 5 tui no t vong khng? Nu cu tr li l c, th hi tip ba cu sau: Tr b mt cch y my thng? Tr c bao nhiu thng tui khi mt? Tr b mt l trai hay gi? Nu thng tin v s lng v tui ca tr sng cng c thu thp khi iu tra, th t sut t vong tr s sinh v tr em c th c c lng tng i chnh xc. T vong ca ngi ln c th c o lng da trn cc iu tra h gia nh nu khng sn c thng tin chnh xc t h thng ghi nhn t vong. iu tra h gia nh c mt s hn ch. C th: ngi cung cp thng tin c th khng hiu qung thi gian ca cu hi nhng tr t vong ngay sau khi sinh c th b loi b v v mt s l do vn ho th s tr trai t vong c bo co nhiu hn s tr gi t vong. Tuy nhin, iu tra h gia nh l phng php duy nht c th p dng c mt s cng ng. o lng t vong tr s sinh nhng cng ng thu nhp thp c ngha c bit quan trng nhm gip cc nh lp k hoch hng vo gii quyt nhu cu cng bng trong chm sc sc kho. Thm vo , gim t sut t vong tr cng l mt trong nhng Mc tiu Pht trin Thin nin k (xem Chng 10)
30 Chng 2
T sut t vong m
T sut t vong m cho bit nguy c b m t vong do nhng nguyn nhn lin quan n sinh n, thai nghn. Ch s thng k quan trng ny c th b lng qun do rt kh tnh chnh xc, v c tnh nh sau:
MMR = S t vong c lin quan n thai sn ca b m trong 1 nm Tng s tr sinh trong cng nm (x 10n)
T sut t vong m dao ng t khong 3 trn 100.000 ca sinh n cc nc thu nhp cao n 1.500 trn 100.000 cc nc thu nhp thp. Tuy nhin, so snh ny cng khng phn nh y nguy c t vong do cc nguyn nhn lin quan n thai sn ln hn nhiu cc nc ngho.
Trn ton th gii, tui th trung bnh lc sinh gia tng t 46,5 nm trong giai on 1950 1955 ti 65,0 nm trong giai on 1995 2000 (Xem Hnh 2.5). Tuy nhin mt s nc xu hng ny b o ngc do AIDS nh nhng nc cn sa mc Sahara. Xu hng o ngc ny cng xut hn Lin bang X Vit khi c 1 2 trng hp t vong nam gii trong tui 1560, phn ln l do ung ru v ht thuc l.26 Tui th trung bnh lc sinh, mt ch s v tnh trng sc kho chung, coi t vong trong thi k tr th quan trng hn vo cui i. Bng 2.7 l s liu mt s nc. V s liu c da trn t sut c trng theo tui, c th cn mt s tnh ton b sung c th so snh gia cc quc gia; khong c lng c th hin trong ngoc n. Khong tin cy c th rt ln nh i vi Zimbabue nhng cng c th rt chnh xc nh Nht Bn, nc c h thng ghi nhn hon chnh. Bng 2.7. Tui th trung bnh cho nam v n mt s nc
Nc Zimbabue Lin bang Nga Ai Cp Trung Quc Mexico M Nht Bn Tui th trung bnh khi sinh N Nam 34 72 70 74 77 80 86 37 59 66 70 72 75 79
S liu ny th hin s thay i ln v tui th trung bnh gia cc nc. V d, mt b gi sinh ti Nht Bn nm 2004 c th d tnh sng n nm 86 tui, trong khi mt b gi sinh ti Zimbabue trong cng thi im s sng n khong 3038 tui. hu ht cc nc, n gii sng lu hn nam gii.
32 Chng 2 khi so snh hai hay nhiu qun th khc nhau v mt s c tnh c bn (tui, chng tc, tnh trng kinh t x hi ) c nh hng mt cch c lp ti nguy c t vong. Hp 2.5: Chun ha trc tip v gin tip t sut bnh
Chun ha trc tip l phng php c p dng nhiu hn, bng cch p dng t sut mc bnh ca qun th so snh vo qun th chun. Quy trnh ny cho ta s trng hp bnh k vng nu cc t sut mc bnh theo tui qun th chun cng ging nh qun th nghin cu. T sut chun ha c s dng bt c khi no thch hp, t sut bnh hay t sut t vong. Vic la chn qun th chun l tu , nhng c th c vn nu so snh t sut ca nhng nc thu nhp thp vi cc nc thu nhp cao. Chi tit v cc phng php 31 chun ho c th tham kho trong cun Ti liu ging dy Thng k Y t .
Qun th chun thng c s dng l: qun th th gii Segi 29 qun th chun Chu u da trn qun th Thy in qun th chun ca TCYTTG, da trn tng th cc qun th trung bnh d kin th gii nm 2000 2025 30 T sut chun ha theo tui (xem Bng 2.8) khng lm nh hng n sp xp th hng chung khi so snh t sut ca cc qun th khc nhau. Bng 2.8 Cc t sut t vong do ly nhim bnh h hp nam gii chun ho trc tip, v xp hng 5 quc gia s dng 3 qun th chun ho khc nhau
Nc T sut chun ho theo tui (trn 100000) Segi c Cuba Mauritius Singapore Turmenistan 6,3 27,2 45,2 71,9 114,2 Chu u 10,1 44,2 72,6 120,8 87,9 Dn s TCYTTG 7,9 34,6 56,6 93,3 91,2 Xp hng cc quc gia theo t sut chun ho theo tui Segi 5 4 3 2 1 Chu u 5 4 3 1 2 Dn s TCYTTG 5 4 3 1 2
Cc t sut chun ho theo tui loi b c nh hng do phn b tui khc nhau n cc t sut t vong hay bnh tt c so snh. V d, c s dao ng ln gia cc nc trong s liu t sut t vong th do cc bnh thuc h tun hon (Bng 2.9). Phn Lan c t sut th cao xp x gp 3 ln t sut th ca Brazil, nhng c cng t sut chun ho. Tng t, M c t sut th cao hn 2 ln t sut ca Brazil, tuy nhin t sut chun ho theo tui tng t Brazil. V vy, s khc bit gia cc nc ny khng ln nh s khc bit gia cc t sut t vong th. Cc nc thu nhp cao c t l ngi cao tui trong dn s ca h cao hn nhiu so vi cc nc thu nhp thp v trung bnh, v nhng ngi cao tui c t sut t vong do bnh tim mch cao hn so vi nhng ngi tr tui. Tt c cc t sut ny tt nhin chu nh hng bi cht lng ca s liu gc v nguyn nhn t vong.
Bng 2.9 T sut t vong th v chun ho theo tui (trn 100 000) vi bnh tim ti 3 quc gia (c nam v n gii), 2002
Nc Brazil Phn Lan M T sut t vong th 79 240 176 T sut t vong chun ho theo tui 118 120 105
Tn tt (Disability)
Nh dch t hc khng ch quan tm n s xut hin ca tnh trng bnh, m cn n cc hu qu ca bnh nh: khim khuyt (impairments), gim kh nng (disabilities) v tn ph (handicaps). Cc hu qu ny m t trong nh ngha quc t v chc nng, gim kh nng v sc kho ca TCYTTG (ICF).32 ICF miu t cch con ngi sng vi tnh trng sc kho ca mnh. V cc chc nng v gim chc nng ca mt c nhn din ra trong mt hon cnh xc nh, ICF cng
34 Chng 2 bao gm mt danh sch cc yu t mi trng. ICF l mt cng c hu ch hiu bit v o lng cc kt qu sc kho. ICF c th c s dng trong lm sng, dch v hay iu tra y t, mc c nhn hay qun th. Nhng thng s c bn ca ICF l: Khim khuyt (impairment): Bt k s tn hi hay bt bnh thng no v cu trc hay chc nng tm l, sinh l hay gii phu. Gim kh nng (disability): Bt k s hn ch hay thiu ht no (bt ngun t mt khim khuyt) v kh nng thc hin mt hot ng theo cch hoc trong phm vi c coi l bnh thng i vi mt ngi. Tn tt (Handicap): Mt s thit thi ca mt c th no , bt ngun t mt khim khuyt hay mt gim kh nng, m lm hn ch hay cn tr vic hon thnh mt vai tr bnh thng (ty thuc tui, gii v cc yu t x hi v vn ho) ca c th .
Hp 2.6 m t mi quan h gia cc tnh trng khng t vong khc nhau. Hp 2.6. Lc nh gi nhng hu qu sc kho khng dn n t vong
Bnh tt Bi lit Tn thng no Khim khuyt Lit chn Tr c chm chp Gim kh nng Khng c kh nng i li Kh khn trong hc tp Tn tt Tht nghip S c lp x hi
Vic o lng tnh trng hin mc tn tt rt kh, tuy nhin cc o lng ny ngy cng tr nn quan trng trong nhng x hi m tnh trng bnh cp tnh hay bnh gy t vong ang gim i v ni c s ngi cao tui b tn tt ngy cng tng.
Ch s sc kho
Ch s sc kho l mt bin s, c th c o trc tip phn nh tnh trng sc kho ca ngi dn trong mt cng ng. Hng nm, TCYTTG bo co s liu mi nht theo 50 ch s sc khe.25 Ch s sc kho cng c th c dng trong nhng thnh phn tnh ton ch s pht trin x hi rng hn. V d tt nht l Ch s Pht trin Con ngi, cho php xp hng cc quc gia mi nm tng ng vi mc pht trin kinh t, t l m ch, gio dc, v tui th trung bnh (http://hdr.uhdp.org)
Yu t nguy c
Mt yu t nguy c l mt kha cnh thi quen c nhn hay phi nhim mi trng c lin h vi xc sut tng dn s xut hin bnh. V c th iu chnh cc yu t nguy c, can thip c th thay i yu t nguy c theo chiu hng c li gim xc sut xut hin bnh. Tc ng ca can thip c th xc nh c bng cch s dng cng o lng v cng tnh trng. (xem Hp 2.7)
D n Gnh nng bnh tt 40 kt hp nh hng t vong sm v gim chc nng. Bng mt o lng duy nht, d n ghi nhn c nh hng qun th ca nhng tnh trng t vong v khng t vong. o lng c s dng ch yu l DALY, kt hp
36 Chng 2 S nm sng b mt (Years of lost life YLL) tnh theo s t vong mi tui, nhn vi s nm sng cn li theo tui th trung bnh chun ca th gii S nm sng b mt do gim chc nng (YLD), s trng hp mi mc do chn thng hay m au nhn vi thi gian trung bnh ca bnh v mt trng s phn nh mc nghim trng ca bnh t 0 (hon ton kho mnh) n 1 (t vong).
Mt DALY l mt nm sng khe mnh b mt v gnh nng bnh tt chnh l khong cch gia tnh hnh sc kho hin ti ca qun th v tnh trng l tng m mi ngi sng n gi, khng b gim chc nng. Qun th tham kho tiu chun c tui th trung bnh lc sinh l 82,5 n v 80,0 nam. Khu tr thi gian v trng s tui, thp hn i vi nhng nm tui tr so vi tui gi, c s dng tnh gi tr DALY chun nh ghi nhn trong bo co Sc khe ton cu ca TCYTTG. Vi trng s tui v khu tr thi gian, mt trng hp t vong s sinh tng ng vi 33 DALY, v t vong trong tui t 5 20 l khong 36 DALY. V th 3.300 DALY ca mt qun th c th tng ng vi gnh nng ca 100 tr s sinh t vong hay 5.500 ngi 50 tui sng mt nm trong tnh trng m la. DALY c thit k nh hng cc chnh sch u t ca Ngn hng th gii cho y t v thng bo tnh hnh u tin ton cu cho cc nghin cu v chng trnh y t. Phn tch DALY do nhiu nguyn nhn v yu t nguy c khc nhau cho thy nhiu ci nhn mi v tm quan trng ca phng bnh.42
So snh tuyt i
Khc bit v nguy c
S khc bit nguy c hay cn gi l nguy c vt tri, l s chnh lch gia cc t sut xut hin bnh gia nhm c phi nhim v khng phi nhim. y l mt o lng tt v mc ca mt vn y t cng cng gy ra bi phi nhim. V d, t s liu trong Bng 2.4, khc bit t sut mi mc t qu ph n ht thuc so vi nhng ph n cha bao gi ht thuc l 31,9/100.000 nm ngi. Khi so snh hai hay nhiu nhm, iu quan trng l cc nhm tng ng cng nhiu cng tt, tr yu t ang c phn tch. Nu cc nhm khc bit nhau v tui, gii v.v, t sut phi c chun ho trc khi so snh.
PAR =
I p Iu Ip
So snh tng i
Nguy c tng i
Nguy c tng i (cn c gi l t s nguy c) l t s nguy c xut hin nhm c phi nhim vi nhm khng phi nhim. Vi s liu trong Bng 2.4, t s nguy c t qu ph n ht thuc l so vi nhng ngi cha bao gi ht thuc l l 2,8 (49,6/17,7). T s nguy c ny l mt ch s tt hn v mnh ca s kt hp so vi s khc bit nguy c, v n c biu din mt cch tng i so vi mc xut hin bnh c bn. Khng ging khc bit nguy c, t s nguy c c lin quan ti ln ca cc o lng mi mc ca nhm so snh, o lng ny cn lin quan n ln ca nguy c nn, cc qun th c khc bit nguy c tng t nhau c th c cc t s nguy c rt khc nhau, ty thuc vo ln ca nguy c nn.
38 Chng 2 T s nguy c c s dng nh gi kh nng mt s kt hp c i din cho mt mi quan h nhn qu khng. V d, t s nguy c ung th phi nhng ngi nghin thuc l nng so vi nhng ngi khng ht xp x 20. T s nguy c ny rt cao v cho thy mi lin quan ny kh c th l do ngu nhin. D nhin vi cc t s nguy c nh hn cng c th cho thy mi quan h nhn qu, nhng cn phi thn trng loi tr cc gii thch c th khc (xem Chng 5).
Cu hi
2.1. Ba o lng tn s bnh trng dch t hc l g v ba o lng ny c lin quan vi nhau nh th no ? 2.2. T l hin mc c phi l mt o lng tt tn s bnh tiu ng loi 2 trong cc qun th khc nhau khng? Hy gii thch s bin i t l hin mc tiu ng trong Bng 2.3? 2.3. u l nguy c quy thuc qun th v phn s nguy c (t l) nhng ngi ht thuc trong v d Bng 2.4? 2.4. o lng no dng so snh tn s bnh trong cc qun th v cc o lng ny cho bit thng tin g? 2.5. Nguy c tng i ca mc ung th phi do ht thuc th ng thp, nhng nguy c quy thuc qun th rt ln. Hy gii thch iu ny? 2.6. L do chnh ca vic chun ho cc t l theo qun th c phn b tui chun l g? (V d, qun th chun ca TCYTTG) 2.7. Nu mun s t vong do ung th trn u ngi ln nht u trong mt quc gia, s dng o lng no sau y l hp l nht: t sut t vong th hay t sut chun ho theo tui? 2.8. T sut t vong th do tt c cc loi ung th trn 100.000 ngi Cte dlvoire l 70,5 v t sut t vong chun ho theo tui l 160,2 trn 100.000 ngi. iu g l gii s khc bit ln gia 2 t sut ny? 2.9. T sut t vong th do tt c cc loi ung th Nht Bn l 241,7 trn 100.000 ngi v t sut t vong th do tt c cc loi ung th Cte dlvore l 70,5 trn 100.000 ngi. C phi t sut t vong Nht Bn cao hn Cte dlvore khng?
40 Chng 2 22. Moser K, Shkolnikov V, Leon DA. World mortality 19502000: divergence replaces convergence from the late 1980s. Bull World Health Organ 2005;83:202-9. Medline 23. World Health Report 2005: Make every mother and child count. Geneva, World Health Organization, 2005. 24. Feachem RGA, Kjellstrom T, Murray CJL, Over M, Phillips MA. The health of adults in the developing world. Oxford, Oxford University Press, 1992. 25. World Health Statistics 2006. Geneva, World Health Organization, 2006. 26. McKee M, Zatonski W. Public Health in Eastern Europe and the Former Soviet Union. In: Beaglehole R, ed. Global Public Health: A New Era. Oxford, Oxford University Press, 2003. 27. Barford A, Dorling D, Davey Smith G, Shaw M. Life expectancy: women now on top everywhere. BMJ 2006;332:808. Medline doi:10.1136/bmj.332.7545.808 28. World Health Report 2006: Working together for health. Geneva, World Health Organization, 2006. 29. Waterhouse J. Muir, C., Correa, P., Powell, J. & Davis, W.Cancer Incidence in Five Continents, Vol. III. IARC Scient. Publ. 15. Lyon, IARC, 1976. 30. Ahmad OB, Boschi-Pinto C, Lopez AD, Murray CJL, Lozano R, Inoue M. Age standardization of rates: a new WHO standard. (GPE discussion paper series no. 31). Geneva, World Health Organization, 2001. 31. Lwanga SK, Tye CY, Ayeni O. Teaching health statistics: lesson and seminar outlines, 2nd ed. Geneva, World Health Organization, 1999. 32. International classification of impairments, disabilities and handicaps. A man- ual of classification relating to the consequences of disease. Geneva, World Health Organization, 1980. 33. Lee JW. Public health is a social issue. Lancet 2005;365:1005-6. doi:10.1016/ S0140-6736(05)66541-5 34. Irwin A, Valentine N, Brown C, Loewenson, R, Solar O, et al. The Commission on Social Determinants of Health: Tackling the social roots of health inequities. PLoS Med 2006;3:e106. d 35. Marmot M. Social determinants of health inequalities. Lancet 2005;365: 1099-104. Medline 36. Tunstall-Pedoe H, Vanuzzo D, Hobbs M, Mahonen M, Cepaitis Z, Kuulasmaa K, et al. Estimation of contribution of changes in coronary care to improving survival, event rates, and coronary heart disease mortality across the WHO MONICA Project populations. Lancet 2000;355:688-700. 37. Tolonen H, Dobson A, Kulathinal S, for the WHOMONICA Project. Assessing the quality of risk factor survey data: lessons from the WHO MONICA Project. Eur J Cardiovasc Prev Rehab 2005;13:104-14. 38. Armstrong T, Bonita R. Capacity building for an integrated noncommunicable disease risk factor surveillance system in developing countries. Ethn Dis 2003;13:S2-13. 39. Bonita R, Winkelmann R, Douglas KA, de Courten M. The WHO STEPwise approach to surveillance (STEPS) of noncommunicable disease risk factors. In: McQueen DV, Puska P, eds. Global Risk Factor Surveillance. New York, Kluwer e Academic/Plenum Publishers, 2003:922. 40. Ezzati M, Lopez AD, Rodgers A, Murray CJL. Comparative Quantification of Health Risks: Global and Regional Burden of Disease Attributable to Selected Major Risk Factors. Geneva, World Health Organization, 2004. 41. World Bank. World Development Report: Investing in Health. Washington: World Bank, 1993. 42. The World Health Report: Reducing Risks, Promoting Healthy Life. Geneva, World Health Organization, 2002.
41
Chng 3
Cc thit k nghin cu
Thng ip chnh
La chn thit k nghin cu ph hp l mt bc c bn trong mt iu tra dch t hc. Mi thit k nghin cu u c im mnh v im yu ring. Cc nh dch t hc cn xem xt ton b cc ngun sai s v nhiu, v c gng lm gim chng. Cc vn o c l rt quan trng trong dch t hc, cng nh trong cc ngnh khoa hc khc.
42 Chng 3
Cc nghin cu quan st
Cc nghin cu quan st cho php mi s kin din ra theo t nhin: nh nghin cu o lng nhng khng can thip. Chng bao gm cc nghin cu c th c gi l m t hoc phn tch: Mt nghin cu m t c gii hn trong vic m t s xut hin ca mt bnh trong mt qun th v thng l bc u tin trong mt iu tra dch t hc Mt nghin cu phn tch i xa hn bng vic phn tch cc mi lin h gia tnh trng sc kho v cc bin khc. Khc vi cc nghin cu m t n gin nht, hu ht cc nghin cu dch t hc u c c tnh phn tch. Cc nghin cu m t n thun rt him, nhng s liu m t trong cc bo co thng k y t l mt ngun d liu hu ch ca cc tng cho cc nghin cu dch t hc. Cc thng tin m t hn ch (v d nh m t mt lot trng hp) trong cc c im ca mt vi bnh nhn vi mt bnh c bit c m t nhng khng c so snh vi mt qun th tham chiu, thng khi xng cho cc nghin cu dch t hc chi tit hn. V d, vic m t bn nam thanh nin vi cc triu chng him gp trc y ca bnh vim phi vo nm 1981 l bc u tin trong mt lot cc nghin cu dch t hc v mt tnh trng bnh m sau ny c bit l Hi chng suy gim min dch mc phi (AIDS).
Dch t hc quan st
Cc nghin cu m t
Mt nh ngha n gin tnh trng sc kho ca mt cng ng, da trn s liu thng nht sn c hoc s liu ly t cc iu tra c bit c m t Chng 2,
Cc thit k nghin cu 43 thng l bc u tin trong mt iu tra dch t hc. rt nhiu quc gia loi nghin cu ny do trung tm quc gia v thng k y t thc hin. Cc nghin cu m t ngho nn khng dng phn tch cc mi lin h gia phi nhim v kt qu. Chng thng da vo cc thng k t vong v c th kim tra cc loi t vong theo tui, gii, hoc dn tc trong nhng khong thi gian c bit hoc trong cc quc gia khc nhau. Mt v d kinh in ca s liu m t c biu din Hnh 3.1, th hin loi hnh t vong m Thu in t gia th k mi tm, cho bit cc t sut t vong m trn 100.000 tr sinh ra sng.2 S liu ny c th c gi tr cao khi xc nh cc yu t gy ra xu hng thp xung nh vy. Vic nghin cu nhng thay i trong cc iu iu kin sng ca ph n vo nhng nm 1860 v 1870 m c th gy ra s tng tm thi t sut t vong m ti thi im l iu ng quan tm. Trn thc t, l thi gian m Thu in trong tnh trng rt ngho i v gn mt triu c dn Thu in phi di c; hu ht chuyn sang Hp chng quc Hoa K. Hnh 3.1. Cc t sut t vong ti Thu in, 175019752
Hnh 3.2 cng da trn thng k t vong thng quy, l mt v d v s thay i cc t sut t vong ca bnh tim theo thi gian ti su quc gia. Hnh ny cho thy cc t sut t vong do bnh tim gim ti 70% trong 3 thp k va qua ti mt vi quc gia, bao gm c, Canada, Vng quc Anh v Hp chng quc Hoa K. Nhng trong cng mt thi gian, cc t l cc quc gia khc nhau v d nh Brazil v Lin bang Nga c th duy tr cng mt mc hoc tng.3 Bc tip theo trong iu tra s khc bit ny c th i hi thng tin v s so snh cc chng nhn t vong, cc thay i trong t l mi mc v t vong theo trng hp bnh, v nhng thay i v cc yu t nguy c m cc qun th lin quan b phi nhim.
44 Chng 3 hen v s xut hin mt s lng t vong v hen cao bt thng ti cc tnh khc nhau ca New Zealand.4 Quan st nh vy cn c kim nh bng vic kim sot tt c cc yu t nhiu tim tng loi b kh nng cc c tnh khc v d nh mc trm trng ca bnh ti cc qun th khc nhau khng phi l nguyn nhn ca mi quan h.
Hnh 3.2. Cc t sut t vong chun ho theo tui do bnh tim mch ca nam tui t 30 tr ln,319502002.
Cc nghin cu sinh thi cng c th c thc hin bng cch so snh cc qun th ti cc khu vc khc nhau trong cng mt thi im hoc, trong mt chui thi im, bng vic so snh cng mt qun th mt v tr ti cc thi im khc nhau. Mt v d l nghin cu sinh thi s dng s liu v sc khe ton th gii (xem Hp 4.2). So snh theo thi gian c th lm gim cc yu t nhiu v kinh t x hi, mt vn tim tng trong cc nghin cu sinh thi. Nu khong thi gian trong nghin cu so snh l rt ngn, nh trong cc nghin cu theo ngy (Hnh 3.3), yu t nhiu gn nh bng khng do con ngi trong nghin cu cng ng vai tr l i chng ca chnh h. Hnh 3.3: T vong trong t nng Pari, 20035
Cc thit k nghin cu 45 Mc d thit k n gin v v vy kh th v, cc nghin cu tng quan thng rt kh din gii do chng him khi c kh nng xc nh trc tip nhng gii thch tim nng khc nhau cho cc kt qu. Cc nghin cu tng quan thng da vo s liu thu thp cho cc mc ch khc; c th khng sn c cc s liu v cc phi nhim khc nhau v v cc yu t kinh t x hi. Thm vo , do n v phn tch l mt nhm, c th khng c mi lin h thc gia phi nhim v hiu qu tc ng mc c th. Mt iu hp dn ca nghin cu tng quan l s liu c th c s dng t cc qun th vi cc c tnh khc nhau nhiu hoc c ly t cc ngun s liu khc nhau. S gia tng t sut t vong trong t nng Php nm 2003 (Hnh 3.3) tng quan vi s tng nhit , mc d s tng nhim khng kh hng ngy cng ng mt vai tr quan trng. S tng t sut t vong ny ch yu xy ra nhng ngi gi v nguyn nhn trc tip ca t vong thng c ghi li l bnh tim hoc phi.
Hnh 3.4. T sut t vong s sinh v t vong m lin quan n s thiu k nng ca ngi .6
Nghin cu ct ngang
Nghin cu ct ngang o lng t l hin mc ca bnh v v vy thng c gi l nghin cu hin mc. Trong nghin cu ct ngang, cc o lng phi nhim v bnh c tin hnh cng mt thi gian. Vic nh gi cc nguyn nhn trong cc mi lin
46 Chng 3 h quan st c trong nghin cu ct ngang khng phi l d dng. Cu hi c bn c t ra l liu phi nhim c trc hay sau kt qu. Nu s liu phi nhim c bit l i din cho phi nhim c trc khi kt qu xy ra, s liu t mt nghin cu ct ngang c th c coi nh s liu t mt nghin cu thun tp. Nghin cu ct ngang thng d tin hnh v t tn km, hu ch cho iu tra cc phi nhim l cc c tnh c nh ca cc c th, v d nh dn tc hoc nhm mu. Trong cc v dch bnh bng n t ngt, mt nghin cu ct ngang o lng mt s yu t phi nhim c th l bc u tin thun tin nht trong iu tra cn nguyn. S liu t cc nghin cu ct ngang rt hu ch trong nh gi cc nhu cu chm sc y t ca cc qun th. S liu t cc iu tra nhc li s dng cc mu ngu nhin c lp vi cc nh ngha chun ho v cc phng php iu tra cung cp cc ch s hu ch ca cc xu hng.7,8 Mi iu tra cn c mt mc ch r rng. Cc iu tra c gi tr cn b cu hi c thit k tt, mt mu nghin cu ph hp vi kch thc ln, v mt t l tham gia cao. Nhiu quc gia tin hnh cc iu tra ct ngang thng xuyn trn mu i din cho cc qun th ca h, tp trung vo cc c im c nhn v dn s, bnh tt v cc thi quen lin quan n sc kho. T l bnh v cc yu t nguy c sau c th c xc nh trong mi lin quan vi tui, gii v dn tc. Cc nghin cu ct ngang v cc yu t nguy c ca bnh mn tnh c thc hin trn rt nhiu quc gia (Hp 3.1). Hp 3.1. C s d liu thng tin ton cu ca TCYTTG: mt cng c trc tuyn
C s d liu thng tin ton cu ca TCYTTG (http://infobase.who.int) l mt kho cha thng tin c thu thp, lu tr v hin th thng tin v cc bnh mn tnh v cc yu t nguy c ca cc tnh trng (tha cn/bo ph, cao huyt p, cholesterol, ung ru, ht thuc l, tiu th rau/hoa qu, cc hot ng th lc, tiu ng) ca 186 quc gia. C s d liu thng tin c thit lp vo nm 2002 ci thin vic tip cn ca cc chuyn gia y t v cc nh nghin cu vi s liu v cc yu t nguy c ca bnh khng truyn nhim. Cc la chn sau y hin sn c trn mng: so snh cc quc gia s dng cc c lng ca TCYTTG vi cc yu t nguy c to h s quc gia lu tr nhng s liu mi nht i din cho quc gia s dng mt cng c iu tra cho tt c cc s liu quc gia v cc yu t nguy c c bit
Cc thit k nghin cu 47
Cc trng hp chng nn i din cho nhng ngi s c ch nh vo nghin cu trong nhm bnh nu nh h pht trin bnh. L tng, nghin cu bnh chng s dng cc ca bnh mi (mi mc) trnh s kh khn trong phn bit cc yu t lin quan n nguyn nhn gy bnh v s tn ti (hoc hi phc), mc d cc nghin cu c tin hnh thng s dng s liu hin mc (v d, cc nghin cu bnh chng v d tt bm sinh). Cc nghin cu bnh chng c th c lng nguy c tng i ca bnh, nhng khng th xc nh t l mi mc tuyt i ca bnh.
Phi nhim
Mt kha cnh quan trng ca nghin cu bnh chng l vic xc nh im bt u v khong thi gian phi nhim ca cc trng hp bnh v chng. Trong thit k bnh chng, tnh trng phi nhim ca cc ca bnh thng c xc nh sau khi bnh pht trin (s liu hi cu) v thng bng cch hi trc tip nhng ngi bnh hoc ngi thn (Hp 3.2). Cc cu tr li c th b nh hng bi kin thc v gi thuyt trong iu tra hoc kinh nghim bn thn v bnh tt.
48 Chng 3
Hp 3.2. Thalidomide
Mt v d in hnh v nghin cu bnh chng l nghin cu tm ra mi lin h gia thalidomide v d tt chn tay tr em sinh ra Cng Ho Lin Bang c trong nhng nm 1959 v 1960. Nghin cu thc hin vo nm 1961, so snh tr d tt vi tr bnh thng. Trong 46 b m c con b d tt in hnh, 41 ngi dng thalidomide trong khong t tun th 4 n tun th 9 khi mang thai, trong khi , khng c ai trong s 300 b m ca 10 chng, nhng ngi m con ca h sinh ra bnh thng, dng thuc trong thi k . Thi gian chnh xc ca vic ung thuc l im ch cht trong xc nh phi nhim lin quan.
Mt v d khc v s dng thit k nghin cu bnh chng c trnh by trong Bng 3.2. Cc nh nghin cu Papua New Guinea so snh tin s tiu th tht nhng ngi c bnh giun ch v tin hnh so snh vi nhng ngi khng b bnh. T l nhng ngi c bnh tiu th tht trc (50 trong tng s 61 trng hp) cao hn so vi nhng ngi khng mc bnh (16 trong s 57 ngi).11 Bng 3.2. Mi lin h gia vic tiu th tht gn y v bnh giun ch Papua New Guinea.
Phi nhim (tiu th tht) C Khng 50 11 16 41 66 52 Tng 61 57 118
C Khng Tng
Phi nhim i khi c xc nh bi cc o lng sinh ho (v d nh lng ch trong mu hay canxi trong nc tiu), n c th khng phn nh chnh xc tnh trng phi nhim tng ng trong qu kh. V d, lng ch trong mu lc 6 tui khng phi l mt ch s tt ca tnh trng phi nhim tui 1 2. Vn ny c th trnh c nu phi nhim c th c c lng t mt h thng bo co (v d, cc kt qu xt nghim mu nh k hoc cc h s tuyn dng c lu tr) hoc nu nghin cu bnh chng c thc hin tin cu, khi s liu phi nhim c thu thp trc khi bnh pht trin.
T s chnh
S kt hp gia mt yu t phi nhim v mt bnh (nguy c tng i) trong nghin cu bnh chng c o lng bng cch tnh t s chnh (OR), y l t s gia chnh ca phi nhim trong nhm bnh v chnh ca phi nhim trong nhm chng. Vi v d trong Bng 3.2, t s chnh c tnh nh sau:
50 41 = 11,6 11 16
Kt qu ny cho thy so vi nhng ngi khng b bnh th nhng ngi b bnh gn y n tht nhiu gp 11,6 ln. T s chnh ny cng xp x bng t s nguy c, c bit nu l bnh him gp. t s chnh l mt c lng tt, cc trng hp bnh v chng cn i din cho qun th chung v tnh trng phi nhim. Tuy nhin, do t l mi mc ca bnh khng c bit, nn khng tnh c nguy c tuyt i. T s chnh cn i cng vi khong tin cy quan st c xung quanh c lng im (xem Chng 4).
Cc thit k nghin cu 49
Nghin cu thun tp
Nghin cu thun tp hay cn gi l nghin cu theo di hay nghin cu mi mc, khi u bng mt nhm ngi khng mc bnh, c chia thnh cc nhm nh ty thuc vo tnh trng phi nhim vi mt nguyn nhn gy bnh tim tng hay mt tnh trng sc kho (Hnh 3.6). Cc bin quan tm c c th ho v c o lng, v ton b nhm thun tp c theo di xem xt s pht trin ca cc ca bnh mi (hoc tnh trng sc kho) khc nhau nh th no gia cc c th c v khng phi nhim. V cc s liu phi nhim v bnh lin quan n cc thi im khc nhau, nn cc nghin cu thun tp l nghin cu dc, nh cc nghin cu bnh chng. Cc nghin cu thun tp c gi l cc nghin cu tin cu nhng thut ng ny d nhm ln v nn trnh. Nh bn lun trc y, thut ng tin cu cp n thi gian thu thp s liu ch khng phi mi lin h gia phi nhim v tnh trng sc kho. V vy, c th c c nghin cu thun tp tin cu v hi cu.
Cc nghin cu thun tp cung cp thng tin tt nht v nguyn nhn ca bnh v cho php o lng nguy c pht trin bnh trc tip. Mc d n gin v mt l thuyt, nghin cu thun tp i hi thi gian theo di di v bnh c th xy ra mt thi gian di sau khi phi nhim. V d, giai on cm nhim ca bnh ung th bch cu hoc ung th tuyn gip do phng x (tc l thi k cn thit cho mt nguyn nhn c th no gy ra bnh) ko di trong rt nhiu nm v cn phi theo di cc i tng nghin cu trong mt thi gian di tng ng. Nhiu phi nhim din ra rt lu trn thc t v c cc thng tin phi nhim chnh xc v chng cn phi thu thp s liu trong nhng khong thi gian di. Tuy nhin, v d trong trng hp ht thuc l, nhiu ngi c thi quen ht thuc n nh mt cch tng i v thng tin v ht thuc trc kia v hin ti c th c thu thp ti thi im nhm thun tp c xc nh. Trong cc tnh hung phi nhim l cp tnh v t xut, th mi quan h nhn qu i vi cc tc ng cp tnh c th r rng, nhng cc nghin cu thun tp cng c s dng iu tra cc tc ng mun v mn tnh (Hp 3.3).
50 Chng 3
V cc nghin cu thun tp bt u vi nhng ngi c phi nhim v khng phi nhim, nhng kh khn ca vic o lng phi nhim hoc tm kim nhng s liu hin c v tnh trng phi nhim ca cc c th c ngha quan trng trong vic quyt nh loi thit k no c th kh thi s dng. Nu bnh him trong nhm c phi nhim, cng nh nhm khng phi nhim th c th c kh khn khi mun m bo mt nhm nghin cu ln. Chi ph cho nghin cu thun tp c th gim i bng cch s dng cc ngun thng tin nh k v t vong v bnh tt nh cc h thng ghi nhn bnh tt, hay cc h thng ghi nhn t vong quc gia nh l mt phn ca quy trnh theo di. Mt v d l Nghin cu Sc kho ca cc Y t (Hp 3.4). Hp 3.4. Nghin cu sc kho ca cc Y t
Mc d chi ph l vn c bn trong cc nghin cu thun tp ln, cc phng php c pht trin lm chng tn km hn khi thc hin. Nm 1976, 121.700 y t n lp gia nh tui t 3055 hon thnh b cu hi ban u ca iu tra Sc kho cc Y t. C hai nm mt ln, b cu hi t in c gi n nhng y t ny, nhng ngi cung cp thng tin v cc hnh vi sc kho v sc kho sinh sn v lch s bnh tt ca h. Nhm thun tp ban u c ng k vi mc tiu nh gi cc tc ng sc kho ca vin ung trnh thai. Cc nh iu tra kim tra cc phng php ca h trn cc nhm nh ca mt thun tp ln hn, v thu thp thng tin v bnh t cc ngun s liu nh k.13 Bn cnh vic nghin cu mi lin h gia vin ung trnh thai v nguy c ung th bung trng v ung th v, h cng c th nh gi mi lin quan vi cc bnh khc trn nhm thun tp ny v d nh bnh tim mch v t qu, v mi lin h gia ht thuc v nguy c t qu nh trnh by trong Bng 2.3. Mc d t qu l nguyn nhn tng i ph bin dn n t vong, iu ny him khi xy ra ph n tr tui, v v vy mt nhm thun tp ln l iu cn thit.
Do cc nghin cu thun tp ly nhng ngi kho mnh lm khi im, c th xem xt nh gi nhiu tnh trng sc kho (tri vi nghin cu bnh chng). V d, nghin cu ca Framingham, nghin cu thun tp c tin hnh nm 1948, iu tra cc yu t nguy c ca nhiu bnh, bao gm c cc bnh tim mch, cc bnh ng h hp v cc ri lon c xng.14 Cc nghin cu thun tp c ln tng t cng c thc hin Trung Quc. Cc c im dn s hc c bn, tin s bnh tt, v cc yu t nguy c bnh tim mch chnh bao gm cao huyt p v trng lng c th c thu thp t mt mu i din gm 169.871 n ng v ph n tui t 40 tr ln vo nm 1990. Cc nh nghin cu lp k hoch theo di nhm thun tp ny trn c s nh k.15 Mt loi c bit ca nghin cu thun tp l nghin cu cc cp sinh i ging ht nhau, ni yu t nhiu v gen khc nhau gia nhng ngi phi nhim v khng phi nhim vi mt yu t c bit c th c loi b. Cc nghin cu nh vy
Cc thit k nghin cu 51 cung cp nhng bng chng tt v cc mi lin h nhn qu a dng ca cc bnh khng truyn nhim. H thng ng k sinh i ti Thu in l mt v d tt v ngun s liu c th c s dng tr li rt nhiu cu hi dch t hc.16
Hnh 3.7. Xc nh bnh v chng trong nghin cu bnh chng lng thun tp
52 Chng 3
Tm tt cc nghin cu dch t
Bng 3.3 tm tt nhng ng dng ca cc loi nghin cu quan st khc nhau v Bng 3.4 tm lc nhng u v nhc im cng nh kh nng xy ra cc loi sai s (s bn lun chi tit trong phn sau ca chng). Bng 3.3. Nhng ng dng ca cc thit k nghin cu quan st khc nhau
Sinh thi iu tra bnh him iu tra nguyn nhn him Kim nh nhiu tc ng ca nguyn nhn Nghin cu nhiu phi nhim v cc yu t quyt nh Cc o lng v quan h thi gian o lng trc tip s mi mc iu tra v cc giai on tim n di ca bnh ++++ ++ + ++ ++ Ct ngang ++ ++ Bnh chng +++++ ++++ +b +c +++ Thun tp +++++ +++++ +++ +++++ +++++
Ch thch: + ...+++++ ch cc mc ph hp khng ph hp b nu l tin cu (tng lai) c nu l quy m qun th Bng 3.4. Nhng u v nhc im ca cc thit k nghin cu quan st khc nhau
Sinh thi Xc sut ca Sai s chn Sai s nh li Khng theo di c Nhiu Thi gian Chi ph KPH KPH KPH Cao Thp Thp Trung bnh Cao KPH Trung bnh Trung bnh Trung bnh Cao Cao Thp Trung bnh Trung bnh Trung bnh Thp Thp Cao Thp Cao Cao Ct ngang Bnh chng Thun tp
KPH: khng ph hp
Cc thit k nghin cu 53 c o lng bng cch so snh tnh trng sc kho nhm thc nghim vi nhm i chng. V cc can thip c quy nh cht ch trong cc cng, nn vic xem xt kha cnh o c trong nghin cu c tm quan trng rt ln khi thit k cc nghin cu ny. Chng hn, khng mt bnh nhn no b t chi cch iu tr thch hp khi tham gia vo mt th nghim, v th nghim c a ra kim nghim phi chp nhn c vi hiu bit hin ti. S chp nhn tham gia ca tt c cc i tng nghin cu l iu cn thit trong hu ht mi hon cnh. Loi nghin cu thc nghim, thng l mt phng php iu tr mi cho mt tnh trng c th, c th di mt trong ba hnh thc sau: Th nghim phn b ngu nhin c i chng, th nghim thc a, hoc th nghim cng ng.
Th nghim thc a
Cc th nghim thc a, tri vi cc th nghim lm sng, gm nhng ngi kho mnh nhng gi nh l c nguy c; vic thu thp s liu c thc hin ti thc a, thng khng phi gm nhng ngi sng trong cc c s t thin m l trong qun th ni chung (Hnh 3.8). Do cc i tng khng c bnh v mc ch l
54 Chng 3 phng nga vic xut hin bnh c th xy ra vi tn s tng i thp, nn cc cuc th nghim thc a thng phc tp v hu cn vi chi ph tn km. Mt trong nhng th nghim thc a ln nht l th nghim vaccine Salk phng bnh bi lit, c tin hnh trn mt triu tr em. Phng php th nghim thc a c th s dng nh gi cc can thip nhm gim s phi nhim m khng nht thit phi o lng s xut hin bnh. V d, cc phng php bo v khc nhau khi tip xc vi thuc tr su c th nghim theo cch ny, v vic o lng hm lng ch trong mu ca tr em cho thy tc dng ca vic phng chng bng cch loi b s dng sn c ch trong nh . Cc nghin cu can thip ny c th c tin hnh quy m nh vi chi ph thp hn do chng khng lin quan n vic theo di trong thi gian di hoc o lng s xut hin bnh.
Th nghim cng ng
Vi loi th nghim ny, cc nhm iu tr l cc cng ng ch khng phi l cc c th. Th nghim ny c bit thch hp vi nhng bnh c ngun gc t iu kin x hi, v v vy cc can thip nhm vo hnh vi ca nhm. Bnh tim mch l mt v d th nghim cng ng, mc d cc vn v phng php khng d on trc c th ny sinh trong nhng th nghim can thip cng ng ln. (Hp 3.6). Hp 3.6. Th nghim Can thip Cng ng ti 5 thnh ph Stanford
D n 5 thnh ph Stanford bt u t nm 1978, l mt trong s cc nghin cu can thip cng ng c thit k lm gim nguy c qun th ca bnh tim mch. Cc nh nghin cu tin tng rng cch tip cn cng ng l cch tt nht cp n nguy c phc hp ln ca s gia tng nh nhiu yu t nguy c v s lin quan n mt vi hnh vi sc kho. Mc d mt s cu phn ca can thip chng minh hiu qu khi nh gi mc c th (v d, hiu qu ca thng tin i chng v cc chng trnh pham vi cng ng khc) l ln, nhng thay i ng k v yu t nguy c cng xy ra cc nhm chng. Mt phn ca vn c lin quan n nhng gii hn trong thit k. Tnh gi tr ni ti c tho hip bi s tht l ch c mt s t cc n v can thip c th c nghin cu chi tit y . Cc nh nghin cu cng lu ti nhu cu ci tin cc can thip gio dc v m rng cc cu phn mi trng v chnh sch y t trong tng cng sc kho.
Hn ch ca th nghim cng ng
Mt hn ch ca nghin cu ny l nu ch c mt s nh cng ng tham gia th vic phn b ngu nhin cc cng ng l khng thc t; cn c cc phng php khc m bo rng bt k s khc bit no tm ra khi hon thnh nghin cu c th quy cho tc ng ca can thip ch khng phi do bt k s khc bit no gia cc cng ng.19 Ngoi ra, kh m tch bit cc cng ng khi nhng thay i chung ca x hi c th xy ra khi can thip c tin hnh. Vi cc hn ch v thit k, c bit khi i din vi nhng ci ln khng mong i, rt kh khc phc nhng thay i ng k v yu t nguy c cc nhm chng. Kt qu l, thng kh c kh nng cho cc kt lun xc nh v hiu qu chung ca can thip cng ng.20 Hnh 3.9 trnh by mt th nghim cng ng, mt chng trnh chng lao ti nng thn Ethiopia. 2.132 cng ng vi tng dn s 350.000 ngi c phn b ngu nhin vo cc nhm can thip v nhm chng. Kt qu cho thy chng trnh lm tng kh nng pht hin bnh lao dng tnh (nhiu trng hp c pht hin hn trong 3 thng u) trong khi cc bin php iu tr vn duy tr trong 12 thng.
Cc thit k nghin cu 55
Sai s ngu nhin khng th loi b hon ton c v chng ta ch c th nghin cu trn mt mu ca qun th. Sai s ngu nhin l nguyn nhn ca mt thc t l mt c mu nh khng th i din cho tt c cc bin ca qun th. Cch tt nht lm gim sai s chn mu l tng c mu ca nghin cu. S bin thin c th thng xy ra v khng o lng no l chnh xc tuyt i. Sai s o lng c th gim i bng cc cng cht ch, v bng cch to ra cc o lng c th cng chnh xc cng tt. Cc nh iu tra cn hiu cc phng php o lng ang c s dng trong nghin cu, v cc sai s m cc phng php ny c th gy ra. L
56 Chng 3 tng, phng th nghim c kh nng a ra tin cy v tnh chnh xc ca cc o lng ca h bng cc qui trnh kim sot cht lng cht ch.
C mu
C mu cn ln nghin cu c hiu lc thng k pht hin nhng khc bit c cho l quan trng. Cc cch tnh c mu c th c thc hin vi cng thc chun c cung cp Chng 4. Cc thng tin sau y cn thit trc khi thc hin tnh ton c mu: Mc ngha thng k yu cu pht hin mt s khc bit; Sai s chp nhn c, hoc kh nng b l tc ng tht; Mc nh hng ca cuc iu tra; T l bnh trong qun th; ln tng i ca cc nhm so snh. Trong thc t, kch thc mu thng c quyt nh bi cc yu t nh hu cn v ti chnh v lun phi cn nhc gia vic tng c mu v chi ph. T chc Y t Th gii cng xut bn hng dn thc hnh xc nh c mu trong cc nghin cu y t.22 Tnh chnh xc ca nghin cu cng c th c ci thin bng cch m bo rng cc nhm c c mu tng i thch hp. iu ny thng l mt vn trong cc nghin cu bnh chng khi cn quyt nh v s lng chng vi mi trng hp bnh. Khng th chc chn v t s l tng gia chng v bnh v n ph thuc vo chi ph tp hp cc trng hp bnh v chng. Nu cc trng hp bnh l him gp v cc trng hp chng l nhiu, s l hp l khi tng t s gia chng so vi bnh. V d trong nghin cu bnh chng v tc ng ca thalidomid (Hp 3.2), 46 tr em b bnh so snh vi 300 tr bnh thng. Tuy nhin, nhn chung t c quan im v vic chn nhiu hn 4 chng cho mi trng hp bnh. iu quan trng l m bo rng s tng ng tho ng gia bnh v chng khi s liu c s dng phn tch, v d nh v nhm tui hay tng lp x hi; nu a phn cc trng hp bnh v ch mt s t cc trng hp chng nhm tui cao, th nghin cu s khng c kh nng xem xt n yu t nhiu l tui.
Sai s h thng
Sai s h thng (hay sai lch) xy ra trong dch t hc khi cc kt qu nghin cu khc mt cch c h thng so vi cc gi tr thc. Mt nghin cu c sai s h thng nh c coi l c tnh xc thc cao. Tnh xc thc khng chu nh hng ca c mu. Cc ngun sai s h thng c th c trong dch t hc th rt nhiu v a dng; c hn 30 loi sai lch c xc nh. Cc sai lch chnh l: Sai lch do chn; Sai lch do o lng (hay phn loi).
Cc thit k nghin cu 57 nhim no . V d, ngi ta bit r l nhng ngi chp nhn li mi tham gia nghin cu v nh hng ca ht thuc th khc vi nhng ngi khng chp nhn tham gia nghin cu v cc thi quen ht thuc ca h; nhng ngi khng tham gia thng l nhng ngi ht nhiu hn. Trong cc nghin cu v sc kho ca tr em cn c s hp tc ca cha m, sai s chn cngc th xy ra. Trong mt nghin cu thun tp v tr s sinh,23 t l theo di thnh cng trong 12 thng thay i ty thuc vo mc thu nhp ca cha m. Nu cc c nhn tham gia vn li trong nghin cu c nhng c tnh khc vi nhng ngi khng c la chn lc u, hoc nhng ngi b cuc trc khi nghin cu hon thnh, th nghin cu s a ra mt c lng sai lch v mi lin h gia phi nhim v tnh trng sc kho. Mt sai s chn quan trng na xy ra khi chnh bnh hay yu t iu tra lm cho ngi ta khng sn sng tham gia cho nghin cu. V d, trong mt x nghip m cng nhn phi nhim vi formaldehyde, nhng cng nhn b au mt nhiu thng t ri b cng vic hoc theo li khuyn ca thy thuc. Nhng cng nhn cn li t b nh hng hn v nu nghin cu ct ngang ni lm vic v mi lin quan gia phi nhim vi formaldehyde v bnh au mt rt c th b sai lch. Trong cc nghin cu dch t hc v bnh ngh nghip nh vy, sai s chn quan trng ny c gi l hiu ng cng nhn kho mnh. Cc cng nhn phi c sc kho thc hin cng vic ca h; nhng ngi m rt nng v b tn tt thng b loi khi mi trng lm vic. Tng t nh vy, nu mt nghin cu c thc hin thng qua vic khm sc kho ti mt trung tm y t v khng tin hnh theo di nhng ngi khng quay tr li, th cc kt qu sai lch c th ny sinh: nhng ngi b bnh nng c th nm nh h hay bnh vin. Tt c cc thit k nghin cu dch t hc cn phi ch n sai s chn ny.
Sai s o lng
Sai s o lng xy ra khi vic o lng cc c th hay phn loi bnh hoc tnh trng phi nhim khng chnh xc c ngha l khng o lng c ng ci cn o lng. C rt nhiu ngun sai s o lng v nhng nh hng ca chng cc mc khc nhau. V d cc o lng ho sinh hay sinh l thng khng bao gi chnh xc hon ton v cc phng th nghim khc nhau thng cho cc kt qu khc nhau trn cng mu xt nghim. Nu cc mu xt nghim ca nhm phi nhim v nhm i chng c phn tch ngu nhin ti cc phng th nghim khc nhau, th s c t kh nng xy ra sai s h thng ny hn l khi ton b cc mu t nhm phi nhim c phn tch trong mt phng th nghim v ton b cc mu trong nhm chng c phn tch trong mt phng th nghim khc. Mt dng sai s o lng c bit quan trng trong nghin cu bnh chng c gi l sai s nh li. Sai s ny xy ra khi c s nh li cc thng tin khc nhau gia cc trng hp bnh v chng; chng hn, cc trng hp bnh c nhiu kh nng nh tnh trng phi nhim trong qu kh tt hn, c bit nu tnh trng phi nhim c bit rng ri l c lin quan ti bnh ang nghin cu v d, khng tp th dc v bnh tim. Sai s nh li cng c th hoc lm lm tng thm ln ca s kt hp gia phi nhim v bnh nh nhng bnh nhn b bnh tim thng c nhiu kh nng nhn l trc y t tp th dc hoc c lng thp v ln ca s kt hp nu cc trng hp bnh c xu hng ph nhn tnh trng phi nhim trc y hn so vi cc trng hp chng. Nu sai s o lng xy ra tng t trong cc nhm c so snh vi nhau th hu nh lun dn n mt c lng thp v mnh thc s ca mi quan h. Hnh
58 Chng 3 thc sai s khng khc bit ny c th gii thch mt vi s khng nht qun gia cc kt qu nghin cu dch t hc khc nhau. Nu nh iu tra, nhn vin phng th nghim hoc ngi tham gia nghin cu bit c tnh trng phi nhim, kin thc ny c th nh hng n cc o lng v gy ra sai s quan st. trnh c sai s ny, cc o lng c th c thc hin theo cch lm m n hoc lm m kp. Mt nghin cu lm m n ngha l cc nh iu tra khng bit nhng ngi tham gia c phn loi nh th no. Mt nghin cu lm m kp ngha l c cc nh iu tra ln ngi tham gia u khng bit tnh trng phn loi.
Nhiu
Nhiu l mt vn quan trng khc trong cc nghin cu dch t hc. Trong mt nghin cu v s kt hp gia mt phi nhim vi mt cn nguyn (hay yu t nguy c) v s xut hin bnh, th nhiu c th xy ra khi mt yu t phi nhim khc tn ti trong qun th nghin cu v c lin quan ti c bnh v yu t phi nhim m nghin cu quan tm. Mt vn ny sinh nu nh yu t ngoi lai ny chnh bn thn n l mt yu t quyt nh hay l mt yu t nguy c i vi tnh trng sc kho c phn b khng ng u gia cc nhm nh c phi nhim. Nhiu xy ra khi cc tc ng ca hai phi nhim (cc yu t nguy c) khng c tch bit v v vy i n kt lun khng chnh xc rng tc ng quan st c l do mt bin ny ch khng phi mt bin khc gy ra. tr thnh mt yu t nhiu cn p ng hai tiu ch (Hnh 3.10). Nhiu ny sinh do s phn b khng ngu nhin ca cc yu t nguy c trong qun th ngun cng xy ra trong qun th nghin cu v v vy a n cc c lng sai lch v tc ng (xem Hp 3.7). Trong trng hp ny, c th xut hin sai s, nhng trn thc t n khng phi kt qu ca sai s h thng trong thit k nghin cu.25 Tui v tng lp x hi thng l cc yu t nhiu trong cc nghin cu dch t hc. Mt mi lin h gia huyt p cao v bnh mch vnh c th i din cho nhng thay i i cng nhau ca hai bin theo mc tng ca tui; tc ng ca yu t nhiu tim tng l tui cn phi c xem xt, v khi thc hin iu ny th ngi ta quan st thy huyt p cao thc s lm tng nguy c ca bnh mch vnh. Hnh 3.10. Nhiu: ung c ph, ht thuc l v bnh mch vnh tim
Cc thit k nghin cu 59
Trong v d Hnh 3.10, nhiu c th gii thch cho mi lin h gia ung c ph v nguy c mc bnh mch vnh, do chng ta bit ung c ph c lin quan n ht thuc l v nhng ngi ung c ph c xu hng ht thuc nhiu hn nhng ngi khng ung. Mt iu cng c bit r l ht thuc l l nguyn nhn ca bnh mch vnh tim. V c th mi lin h gia ung c ph v bnh mch vnh ch phn nh mi lin h bit gia ht thuc l v bnh tim. Trong tnh hung ny, ht thuc l lm nhiu mi lin h gia ung c ph v bnh mch vnh, v ht thuc lin quan n ung c ph v l mt yu t nguy c thm ch cho nhng ngi khng ung c ph.
Gii hn
Gii hn c th c dng hn ch nghin cu nhng ngi c nhng c tnh c th. V d trong mt nghin cu v nh hng ca c ph n bnh mch vnh, nhng ngi tham gia nghin cu c th c gii hn nhng ngi khng ht thuc l, v vy loi b c nh hng tim tng do tnh trng ht thuc l.
Ghp cp
Ghp cp c s dng kim sot nhiu bng cch chn la nhng ngi tham gia nghin cu sao cho m bo rng cc bin nhiu tim tng c phn b ng
60 Chng 3 u vo 2 nhm c so snh vi nhau. V d, trong mt nghin cu bnh chng tm hiu v mi quan h gia tp th dc v bnh mch vnh, th mi mt bnh nhn c bnh tim c th c ghp cp vi mt trng hp chng cng nhm tui v gii tnh m bo rng nhiu do tui v gii tnh khng xy ra. Mc d ghp cp c s dng rt nhiu trong cc nghin cu bnh chng, nhng n li c th dn ti cc vn trong la chn cc trng hp chng nu cc tiu chun ghp cp qu cht ch hoc qu nhiu; iu ny c gi l ghp cp qu mc. Ghp cp c th tn km v mt nhiu thi gian, nhng ghp cp c bit c ch nu khng c s chng cho gia cc trng hp bnh v chng, chng hn nh cc trng hp bnh thng gi hn cc trng hp chng.
Tnh gi tr
Tnh gi tr l mc m mt xt nghim c kh nng o lng ci m n d nh o lng. Mt nghin cu c gi tr nu cc kt qu ca n tng ng vi s tht; nghin cu khng c c sai s h thng, v sai s ngu nhin cng nh cng tt. Hnh 3.11 m t mi quan h gia gi tr tht v cc gi tr o lng mc gi tr v tin cy cao v thp. Vi tin cy thp nhng tnh gi tr cao th cc gi tr o lng phn tn, nhng trung bnh ca cc gi tr o lng th gn vi gi tr tht. Ngc li, tin cy cao (hay tnh lp li) ca cc o lng khng m bo tnh gi tr bi v cc gi tr c th khc xa vi gi tr tht. C hai loi tnh gi tr: ni ti v ngoi suy.
Tnh gi tr ni ti
Tnh gi tr ni ti l mc m cc kt qu ca mt quan st l chnh xc cho mt nhm ngi c th c nghin cu. V d, cc o lng hm lng huyt sc t phi phn bit c chnh xc nhng ngi tham gia b thiu mu nh nh ngha trong nghin cu. Phn tch mu mt phng th nghim khc c th cho cc kt qu khc do sai s h thng, nhng nh gi v cc mi quan h vi bnh thiu mu, nh c o lng mt phng th nghim, c th vn c tnh gi tr ni ti. i vi mt nghin cu v bt k mc ch g u cn gi tr ni ti, mc d mt nghin c tnh gi tr ni ti c th khng c kt qu g bi v cc kt qu ca n khng th so snh c vi cc nghin cu khc. Tnh gi tr ni ti c th b e do bi cc ngun sai s h thng nhng c th c ci thin nh thit k tt v thn trng.
Vn o c
Vn o c lin quan n cc hnh ng v cc chnh sch l ng hay sai, cng bng hay khng cng bng. Tnh trng kh x v o c ny sinh thng xuyn trong thc hnh dch t v cc nguyn tc o c chi phi thc hnh dch t, cng
62 Chng 3 nh trong tt c cc hot ng ca con ngi. Cc hng dn tin hnh nghin cu chung v con ngi c tho lun trong Chng 11. Nghin cu v gim st l ch yu m bo cc nh iu tra y t cng cng khng c nhng hu qu khng ch nh nghim trng v c hi nh tng xy ra Bangladesh khi o v xy dng ging nc (Hp 3.8). Hp 3.8. Cc hu qu khng ch nh: arsenic trong ging khoan ti Bngladesh
Lp t v xy dng ging khoan ci thin tnh trng nc v v sinh ti nng thn Bangladesh trong vi thp k trc l mt phn quan trng trong kim sot bnh t v cc bnh ly truyn qua ng tiu ho. Mc d 95% dn s hin ti sng da vo ngun nc ngm ny nhng khng h c mt kim tra no v s lng vi khun, kim loi nng hoc cc ho cht c hi trong nhng giai on u tin. Ch n nm 1985 khi mt bc s a phng ti ty Bengal, n bt u ch n cc bnh nhn c nhng du hiu lm sng v nhim c arsenic (hnh thnh sc t da v tng t l cc loi ung th), cc ging khoan mi c kim tra. Hin ti c khong 30 triu ngi, mt phn t dn s ca Bangladesh ang s dng nc vi mc nhim arsenic cao. Tt c cc can thip c th lm gim lng arsenic trong nc (x l nc ti my bm, x l nc ti nh, x l nc trn quy m cng ng, bt kn nhng ging c hm lng arsen cao, v khoan ging su hn di mc nc c hm lng arsen cao) u tn km hoc i hi bo dng hoc gim st lin tc.25
Tt c cc nghin cu dch t hc cn c hi ng o c xem xt v chp thun (xem Chng 11). Cc nguyn tc o c p dng trong thc hnh dch t v nghin cu bao gm: ng thun tham gia B mt Tn trng quyn con ngi m bo tnh khoa hc
m bo tnh khoa hc
Tt c cc nh khoa hc u c tim nng c x theo cch khng ng nguyn tc, c l mt phn bi p lc thnh cng. Cc nh dch t hc cng c th c hnh vi khng ng nguyn tc. V d bao gm cc kt qu nghin cu r rng b mu thun li ch nh hng v cng b s liu ba t.28,29 Vic lm gim thiu cc hnh vi khng ng nguyn tc i hi s thn trng trong hi ng o c v s quan tm ch ti nh gi ca cc bi bo khc.30 Qu trnh o to v kinh nghim ca cc nh dch t hc cn bao gm nhng tho lun nghim tc v nhc li v nhng vn ny.
Cc thit k nghin cu 63
Cu hi
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 Hy cho bit cc ng dng v nhng nhc im ca cc thit k nghin cu dch t chnh? M t thit k ca nghin cu bnh chng v nghin cu thun tp xc nh mi lin h gia ch n nhiu cht bo v ung th i trng? Sai s ngu nhin l g v lm th no gim nh hng? Cc loi sai s h thng chnh trong cc nghin cu dch t l g v lm th no gim tc ng ca chng? Hy cho bit nguy c tng i (RR) v t s chnh (OR) c s dng trong nghin cu no? a ra cc l do ti sao chng c s dng trong mt nghin cu c th ny ch khng phi trong nghin cu khc. Mt nghin cu ct ngang v hi chng Down tm thy mi lin h vi th t sinh. C th c yu t nhiu no y v lm th no trnh c yu t nhiu?
64 Chng 3
Cc thit k nghin cu 65 19. Fortmann SP, Flora JA, Winkleby MA, Schooler C, Taylor CB, Farquhar JW. Community intervention trials: reflections on the Stanford FiveCity Project Experience. Am J Epidemiol 1995;142:57686. Medline 20. Susser M. The tribulations of trialsinterventions in communities. Am J Public Health 1995;85:156. Medline 21. Shargie EB, Morkve O, Lindtjorn B. Tuberculosis casefinding through a village outreach programme in a rural setting in southern Ethiopia: community randomized trial. Bull World Health Organ 2006;84:1129. doi:10.2471/BLT.05.024489. 22. Lwanga SK, Lemeshow S. S ample size determination in health studies. Geneva, World Health Organization, 1991. 23. Victora CG, Barros FC, Vaughan JP, Teixeira AM. Birthweight and infant mortality: a longitudinal study of 5,914 Brazilian children. Int J Epidemiol 1987;16:23945. Medline 24. Grimes DA, Schulz KF. Bias and causal associations in observational research. Lancet 2002;359:24852. Medline 25. Smith AH, Lingas EO, Rahman, M. Contamination of drinking water by arsenic in Bangladesh: a public health emergency. Bull World Health 0rgan 2000;78:10933. 26. Pepper D. Bangladeshis poisoned by arsenic sue British organization. Lancet 2006;367:199200. doi:10.1016/S01406736(06)680161. 27. Zipperer M. HIV/AIDS prevention and control: the Cuban response. Lancet Infect Dis 2005;5:400. Medline doi:10.1016/S14733099(05)701511 28. Wikler D, Cash R. Ethical issues in global public health. In Beaglehole R, ed. Global Public Health: A New Era. Oxford, Oxford University Press, 2003. 29. Horton R. Expression of concern: nonsteroidal antiinflammatory drugs and the risk of oral cancer. Lancet 2006;3167:1961. doi:10.1016/S0140 6736(06)680148. 30. Gollogly L, Momen H. Ethical dilemmas in scientific publication: pitfalls and solutions for editors. Rev Saude Publica 2006;40:2430. Medline
67
Chng 4
Thng ip chnh
Dch t hc c bn cn c nhng kin thc v thng k sinh hc. Bng v biu , th l cng c tt cung cp thng tin, s liu. Cc khong tin cy c s dng nh nhng cng c c lng kim nh cc gi thuyt. Cc tnh ton c th phc tp, nhng cc khi nim ca kim nh thng k thng n gin.
Cc khi nim v cng c ca thng k sinh hc rt cn thit tng hp v phn tch s liu. Nghin cu dch t hc s dng cc kt qu t cc mu nghin cu suy lun cho qun th. Chng ny gii thiu mt s khi nim, phng php thng k c bn, cng nh qu trnh tng hp s liu. Chng 11 cung cp nhiu khung chng trnh, ti liu kho hc trc tuyn min ph phc v cho cc bn sinh vin mong mun tm hiu su hn v cc khi nim thng k sinh hc c bn ny. Trc khi m t nhng khi nim v cng c, chng ta cn lm quen vi nhng phng php khc nhau trong phin gii v truyn thng s liu. Chng ny s cung cp nhng phng php tng hp s liu thng dng nht; cc v d trong cc chng khc c s dng minh ho nhng nguyn l chung.
Tng hp s liu
S liu tn ti di hai dng: bin s hoc bin phn loi Cc bin s bao gm s m, v d nh s tr em ca mt nhm tui nht nh, cc o lng, v d chiu cao v cn nng. Cc bin phn loi l kt qu ca s sp xp. V d, cc c nhn c th c sp xp thnh cc nhm theo nhm mu ca h: A, B, O hoc AB. Cc s liu th hng - c th hin di dng thang bc - cng l mt dng ca s liu phn loi. S liu c tng hp bng cch s dng cc bng v th. S liu tng hp bao gm: trung v, trung bnh, khong, lch chun v phng sai. Cc khi nim ny s c m t chi tit hn di y vi nhng gi v lu v vic s dng nhng gi tr ny mt cch ph hp.
68 Chng 4
Cc bng v th
Cc bng v th l nhng cng c quan trng trong tng hp v trnh by s liu, nhng chng thng c chun b mt cch khng cn trng. Mc tiu ca bng v th l trnh by s liu mt cch d hiu v d s dng. Mi bng hoc th phi bao hm y thng tin ngi c c th hiu m khng cn cc ch gii. Hp 4.1. Nhng u im ca th v bng
u im ca th: n gin v r rng Hnh nh d ghi nh C kh nng trnh by nhng mi quan h phc tp th c a chung hn trong vic trnh by s liu so vi bng biu, bng chng l chng c s dng nhiu hn trn cc n phm thng thng so vi bng biu u im ca bng: Trnh by c nhiu s liu phc tp vi chnh xc v tnh linh hot cao Khng yu cu k nng cao v cc phn mm/thit b cao cp hon thnh bng Trnh by mt lng thng tin ln trn mt din tch nh
Tiu ng vai tr quan trng i vi th v bng biu. Tiu phi m t c th cc s liu c trnh by trong cc ca bng hoc cc im trn th. Vi cc bng, tiu phi ch r cc s liu trong cc biu th ni dung g, cc ny c phn loi nh th no, v a im, thi gian s liu c thu thp. Mt vn thng gp l tiu ca bng v th thng a ra mc tiu ch khng phi m t s liu m bng hay th trnh by. Cc nh dch t hc thng phi quyt nh trnh by s liu nh th no, s dng bng hay th. Mc d hai dng trnh by ny c nhiu im ging nhau, chng cng c nhng c th ring. Hp 4.1 s gip bn la chn bng hay biu cho vic trnh by kt qu nghin cu ca bn. C nhiu dng th khc nhau, di y l mt s dng hay c dng trnh by s liu v nhng hng dn s dng cc dng th ny. Hp 4.2. th sc kho th gii
th sc kho th gii (http://www.gapminder.org/) trnh by s pht trin sc kho th gii bng mt chui cc th tng tc lin kt vi s liu sn c. Nhng th ny c thit k khuyn khch hn na vic s dng s liu, bng chng ca nhng n lc ng h v h tr trong hnh thnh gi thuyt. Cc th trnh by m hnh ng, tng t nh cc tr chi trong my tnh. th sc kho th gii c th gip chng ta tr li mt s cu hi sau: Tnh trng sc kho v s thnh vng c mi lin h vi nhau nh th no trong qu kh? Th gii hin ti c kho mnh hn so vi tnh trng sc kho ca th gii ca 50100 nm trc? Tnh trng sc kho ca cc quc gia thay i khc nhau nh th no?
Bn chm v bn t l
Hnh 4.1. S t vong do t trung tm London, thng 9-18546,7
Bn chm v bn t l trnh by s liu theo v tr a l. John Snow s dng loi bn chm ny trnh by a im ca nhng trng hp mc t cng vi
70 Chng 4 cc v tr ca nhng bm nc trong khu vc (Hnh 4.1). Bn t l hi khc vi bn chm ch, nhng khu vc a l c t l mi mc, hin mc, t l t vong khc nhau s c t m khc nhau. Nhng khu vc c t l cao nht s c t dm nht hoc mu sc sng nht (Hnh 4.2).
Hnh 4.2. T l t vong tr di 5 tui trn 1000 s tr sng cc nc chu phi, 20008
Bn , biu , th v tp bn /hnh v ngi c s dng trnh by s liu di hnh thc c nh nh Tp bn Sc kho Tm thn, Tp bn Thuc l, Tp bn Ung th v trnh by s liu di hnh thc tng tc (Hnh 4.2)
th hnh ct
th hnh ct c s dng hu ch nht khi ta mun so snh cc s lng hoc cc t l phn trm ca hai hay nhiu phn nhm khc nhau, nh t l nam v n ht thuc. Chiu di ca cc ct chuyn ti cc s liu c so snh, v vy nhng thay i hay bin ng ca chiu di cc ct do thay i cc thang o l thng khng ph hp trong v th ny so snh s liu (Hp 4.3).
Cc thng k sinh hc c bn: cc khi nim v cng c 71 Nu cc ct nm ngang (Hnh 2.3), th chng ta s c khong trng trnh by r rng nhn, hay tn ca cc ct. Trong mt s trng hp chng ta c th xp xp cc ct theo di ca chng. Hp 4.3. Nhng lu
Mc d khng ph hp, thang o ngt qung thng c s dng di nhiu hnh thc khc nhau. Thc t, cc thang o ny i khi c s dng a ra mi lin quan mt cch thn trng, v vic s dng ny thng da trn nhng kim tra k cng thang o trn trc tung. Khi c th ny, cn phi kim tra k trc tung m bo rng bn hiu r thang o c s dng v khng c nhng khong trng b che khut.
th hnh dy
th hnh dy (Hnh 6.1) c s dng tt nht trong trnh by s liu thay i ca cc bin lin tc, cc gi tr bin ny thng c biu th trn trc tung. V d s liu v mc cholesteron trong huyt thanh - c biu th trn trc tung - c th c chm bng cc im tng ng vi im thi gian trn trc honh. Mt im quan trng cn lu khi phin gii s liu trn th hnh dy l kim tra thang o ca trc tung. Nu thang o dng logit, phin gii s liu tuyt i phi tng ng vi t l c chuyn i. Vi dng th ny, thang o ngt qung c th c s dng trn trc tung, vi iu kin thang o ny phi c ghi ch r rng.
72 Chng 4
Cc phn b chun
Phn b chun c nhng c tnh rt hu ch. Hu ht cc kim nh v tnh ton thng k ch c th p dng phn tch cc s liu quan st c khi phn b ca cc s liu ny l phn b chun. Trong phn b chun, mt phn ba s liu s nm trong din tch c bao ph bi ng cong m gii hn hai pha l gi tr trung bnh cng tr mt lch chun v 95% s liu nm trong khong gii hn bi gi tr trung bnh cng tr hai lch chun.
Tng hp cc s liu
Trung bnh, trung v v mode
Mt tp hp cc i lng o lng tp trung, cc gi tr ny th hin c tnh cc gi tr trung tm ca cc mu o lng.
x
i =1
/n
Trung v (median)
Gi tr trung v l gi tr chnh gia cc o lng khi m cc gi tr o lng ny c xp xp theo trt t. Trung v rt c ch biu th v tr trung tm khi trong b s liu c mt vi gi tr qu ln so vi cc gi tr khc cn li. Vi l do ny, trung v ca cc thu nhp c nhn thng c s dng biu th v tr trung tm ca cc thu nhp c nhn hn l gi tr trung bnh ca cc thu nhp c nhn, v trung v s khng b tc ng bi thu nhp qu cao hn so vi cc i tng cn li ca mt s c nhn trong mu. Xin lu l mt s nc, thu nhp thng c thng bo l thu nhp bnh qun u ngi. Gi tr ny khc bit vi trung v ca thu nhp, l gi tr nm gia ca cc thu nhp c nhn, v cc gi tr ny thng biu th thu nhp trung bnh ca gia nh, trong khi thu nhp bnh qun u ngi quc gia l trung bnh thu nhp tnh theo dn s ca quc gia.
Mode
Mt n v quan trng khc l mode, gi tr c tn s xut hin cao nht trong tp hp cc quan st.
Cc thng k sinh hc c bn: cc khi nim v cng c 73 Cc gi tr ny lin quan ti vic biu din s bin thin ca nhng gi tr quan st o lng t cc mu khc nhau. Cc gi tr o lng s bin thin ny c th c tnh: Hiu s ca cc cp gi tr o lng trong mu hoc hiu s ca cc gi tr quan st vi trung bnh mu, v gi tr phng lch vi gi tr trung bnh. Vi tnh ton nh vy, kt qu s rt cng knh. Mt i lng khc tng ng c s dng thay th. Di y l cng thc n gin ho tnh phng sai ca mu:
( xi x ) 2 l bnh
x =
() 2 / n n 1
2
SS ( x) ( x x ) 2 = x 2 ( x) / n
Gi tr ny thng c gi l tng ca bnh phng cc lch so vi trung bnh, hoc n gin c vit di dng: Tng ca cc bnh phng = SS(x) Lu rng phng sai l xp x vi trung bnh ca bnh phng cc lch vi trung bnh. lch chun l kt qu ca cn bc hai ca phng sai hay s = s chun c tnh theo cng thc:
s 2 v sai
SE = s x = s / n
Gi tr ny thng c gi l sai s chun ca trung bnh. Sai s chun ca trung bnh phn nh s khc bit ca cc trung bnh mu, khi cc mu ny c chn li mt cch ngu nhin t cng mt qun th.
74 Chng 4
x =
x / n = 67,9 kg
i =1 i
Gi tr ny c s dng c lng trung bnh cn nng ca qun th (gi tr ). Nu chng ta la chn mt cch ngu nhin mt mu khc t qun th ny tnh trung bnh cn nng ca nhng ngi c chn vo mu mi, th trung bnh mu mi ny c th khc vi trung bnh trn, c th x = 68,2 kg, gi tr ny cng l mt c lng trugn bnh cn nng ca qun th (gi tr ). Khi nhng gi tr trung bnh mu ny khng c gi tr no tt hn gi tr no, s dn ti vic t ra cu hi lin quan ti tnh gi tr ca trung bnh mu, khi chng ta d dng chn mt mu khc tnh trung bnh mu x , t vn ny vo bi cnh ca qui trnh chn mu tnh ton ch s ny. Nu qui trnh chn mu c lp i lp li vi mt c mu ln theo thi gian, mt danh sch rt di ca trung bnh mu c th c a ra (Hp 4.4). xem tin cy ca trung bnh mu trong vic c lng trung bnh qun th nh th no, chng ta c th kim tra cc c im ca danh sch trung bnh mu ny. Nu trung bnh ca ton b cc trung bnh mu ny l ging vi trung bnh qun th, ngha l trung bnh mu a ra mt c lng trung bnh chnh xc v qun th.
Khong tin cy
Khong tin cy l mt trong nhng cng c hu ch nht trong dch t hc. nh ngha mt cch khi qut, xc nh khong tin cy l xc nh vng gi tr xung quanh gi tr trung bnh qun th, da vo thng tin t trung bnh mu. Gi tr ny c th c tnh ton mt cch d dng. Hp 4.4. Sai s chun ca trung bnh
iu l tng l nhng trung bnh mu s xp x nhau v xp x vi gi tr trung bnh qun th. lch chun ca cc trung bnh mu o lng xem cc gi tr trung bnh ny c tng t nhau hay khng c gi l sai s chun ca trung bnh. Lu rng danh sch cc trung bnh ca cc mu thc t l khng cn thit tnh sai s chun, sai s chun c th c tnh t mt lch chun ca mt trung bnh mu nh trong cng thc a ra.
Cc thng k sinh hc c bn: cc khi nim v cng c 75 Gii hn trn = x + ( 2,86) s / n = 67,9 + 2,68 *10,2 / 3,16 = 78,35 C th vit kt qu khong tin cy di dng: C(61,05 < < 78,35) = 0,95 Gi tr ny ch ra r rng l 95% khong tin cy cho gi tr trung bnh qun th. di ca khong l 78,35 - 61,05 = 17,30 kg c th ln hn k vng. Lu l khong tin cy cng ngn cng tt, v vi c mu cng ln th khong tin cy cng ngn i. Trung bnh ca mu ( x ) lun thuc khong tin cy ny. Trong mt s trng hp, trung bnh qun th s nm chnh gia khong tin cy ny, hoc trung bnh qun th s nm trong khong tin cy ny, tuy nhin khng m bo chc chn l trung bnh qun th lun lun thuc khong tin cy c tnh ra t mu nghin cu ny.
Hp 4.5. Phin gii khong tin cy Trn thc t, c th c nhiu mu ngu nhin c chn ra t mt qun th v mi mu ngu nhin li cung cp 1 tnh ton v khang tin cy. Kt qu s c mt danh sch cc khong tin cy c a ra. Tuy nhin, nu chng ta chn = 0,05, khi 95% ca cc khong tin cy ny c cha gi tr trung bnh thc ca qun th v 5% l khng cha gi tr ny. iu hn ch l vi mt mu c th chng ta s khng bit c khong tin cy ca mu nghin cu ny s thuc nhm 95% hay thuc nhm 5%.
Bc t do
Lu l gi tr 2,68 c s dng trong cc tnh ton ny c ly t bng phn b t, vi n-1 = 9 bc t do. Tuy nhin, nu c mu n = 30, gi tr 2,00 s xp x vi gi tr a ra trong bng. Vi c mu rt ln, gi tr 1,96 s c s dng. Bng phn b ny c hu ht cc ti liu thng k chnh thng hoc c cc ngun ti liu thng k trn mng. V d ny ch trng vo khong tin cy cho ; tuy nhin, cc khi nim ny c s dng nhiu hn vi cc tham s khc, bao gm c cc ch s c tnh t phn tch hi qui v cho cc t sut chnh. Phin gii gi tr ny tng t nh phin gii c cp vi gi tr trung bnh. Phin gii khong tin cy c th i khi c mt s nhm ln (Hp 4.5).
76 Chng 4 Chng ta c th s dng khong tin cy kim nh gi thuyt, gi thuyt c th l: trung bnh cn nng qun th bng 80 kg. Trong trng hp ny, gi thuyt c kim nh v loi b gi thuyt da vo gii hn di v gii hn trn ca khong tin cy. Nhn chung, khong tin cy c th c s dng kim nh gi thuyt; tuy nhin, c nhiu phng php kim nh chnh thng hn c m t trong Hp 4.6.
Gi tr p
Trong v d trn, gi thuyt khng (H0) b loi b v cc quan st khc bit ln vi k vng a ra khi gi thuyt ny ng. Mc kim nh a ra l = 0,05. o lng chnh xc ca ngng khng xy ra cc kt qu ny, mt ln na c t di gi nh l gi thuyt ny l ng, c tnh ton sn. n gin l vng pha di 3,19 v vng trn +3,19 trong phn b t vi 9 bc t do. Vng pha di -3,19 l 0.011, vng trn +3,19 cng l 0,011 nh vy tng gi tr p = 0,022. Vng gi tr ny c gi l gi tr p, v gi tr ny biu th rng gi tr trung ca mu ngu nhin ca qun th ny c th l 67,9 hoc xa hn gi tr =80 kg. Nh vy, gi tr quan st c l rt him v nh vy kh c th tin rng =80 kg. Gi tr p v mc lin quan vi nhau kha cnh nu = 0,05, th gi thuyt H0 b loi b khi p < 0,05.
Lc thng k
Trong phn m t ca kim nh t hai mu di y, gi thuyt H0 l: H0 : 1 - 2 = 0 H1 : 1 - 2 0 dng kim tra hiu s ca hai trung bnh qun th. Nu hai trung bnh ny l cn nng ca qun th, khi trong bi cnh ny, hiu s ca hai trung bnh qun th cng ln, th cng c c hi loi b gi thuyt H0 khi s dng trung bnh mu.
t=
x s/ n
Vng gii hn: Loi b gi thuyt H0 : = 80 kg khi gi th ca kim nh khng nm trong khong t0,975 (9) = 2,26. Lu rng iu ny m ch vng gii hn c phc ho bi cc im -2,26 v +2,26
Kt qu:
t=
Kt lun: Khi gi tr t tnh c khng nm trong khong t0,975 (9) = 2,26, ta c th kt lun l loi b gi thuyt H0 : = 80 kg. Khi chng ta s phin gii kt qu l trung bnh mu
thuyt H1 : 80 kg c chp nhn, ngha l kh c th tin rng trung bnh thc ca cn nng qun th c th l 80 kg. Nh vy vi kt qu u ra
= 67,9, th mu nghin
78 Chng 4 Mt cu hi quan trng na c th t ra l gi thuyt H0 c th b loi b khng nu hiu s gia hai trung bnh l 4 kg. Nh vy, kh nng pht hin c hiu s ca hai trung bnh l 4 kg nh th no? Kh nng pht hin ny c gi l lc thng k. D nhin lc thng k cng ln th cng tt vi chi ph c nh a ra cho nghin cu. Lc thng k b tc ng bi c mu (c mu cng ln cng tt) v phng sai ca cc quan st (phng sai cng nh cng tt), v vic thay i t = 0,05 ti = 0,01 cng s lm gim lc thng k. Khi thc hin kim nh cc gi thuyt, c th c nhng sai s xut hin. Nu gi thuyt H0 b loi b khi trong thc t gi thuyt ny ng, sai s ny gi l sai s , v tnh xc thc ca sai s ny da vo ngng c t ra trc khi thc hin kim nh. Thng thng chng ta a ra ngng = 0,05 cho cc kim nh, ngoi tr c nhng iu kin bt buc khc. Mt khc, khi chp nhn gi thuyt H0, mt sai s khc c th gp phi c gi l sai s . Sai s ny s c vit k hn trong phn c mu. Kh nng ca mt gi thuyt H0 b loi b ng vi thc t c gi l lc thng k v gi tr ny bng 1 xc sut ca sai s loi II (). Cc kh nng ca kt qu kim nh gi thuyt bao gm:
Kt qu kim nh Chp thun H0 Loi b H0 NG Sai s loi I hoc sai s Thc t H0 ng H0 sai Sai s loi II hoc sai s NG
Kim nh t
Thng thng trong dch t hc, chng ta c hai mu i din cho hai qun th khc nhau v chng ta mun tr li cu hi l: Hai trung bnh mu ny c thc s khc nhau chng ta c th kt lun hai trung bnh ca hai qun th l khc nhau? Kim nh t s dng thut ton thng k l: trong gi thuyt H0, hai trung bnh mu ny khc nhau c ngha thng k hay khng. Kim nh t c bit ph hp cho kim nh hai mu. Gi thuyt a ra l: H0 : 1 - 2 = 0 H1 : 1 - 2 0 c kim nh bng kim nh t, vi (n1 + n2 - 2) bc t do:
t=
Tng cng
118
118
34,72
Tng quan
Hp 4.7. Phin gii mi lin quan gia hai bin s
Mt vic rt hu ch l kim tra mi lin quan gia hai bin s di dng hnh nh vi biu chm (xem Hnh 1.1). Biu chm vi cc im ti nhiu v tr hoc cc im dc theo ng cong th phn nh rng h s tng quan ny khng biu th rng hai bin s l c mi lin quan vi nhau.
Tng quan nh lng mc m hai bin s cng bin i (Chng 5). Nu hai bin s l c lp, gi tr ca mt bin s khng c mi lin quan vi bin cn li. Nu hai bin c mi lin quan, khi gi tr ca mt bin s lin quan ti gi tr ca bin cn li,
80 Chng 4 c th l cao khi gi tr bin kia l cao hoc ngc li gi tr ca bin ny l thp khi gi tr bin kia l cao. C nhiu cng c khc nhau o lng mi tng quan, Cng c thng dng nht l H s Tng quan bi Pearson, h s ny c tnh theo cng thc:
rxy =
xy ( x)( y) / n [ x ( x) / n ][ y ( y )
2 2 2
/ n]
SS ( xy) SS ( x) SS ( y )
H s ny o lng tng quan tuyn tnh, v c phm vi gi tr gia - 1 v +1 (1<r<+1). Gi tr ny s gn vi +1, khi mi tng quan tuyn tnh ny dng tnh mnh v gn vi -1 khi mi tng quan tuyn tnh ny m tnh mnh, v vy vi gi tr x nh th khi gi tr x c xu hng l ln. Khi r = 0, khng c mi tng quan tuyn tnh gia hai bin s. Nhng lu v vn ny c trnh by trong Hp 4.7.
Hi qui
S dng v phin gii cc m hnh hi qui
Cc m hnh hi qui l mt cng c quan trng trong phn tch s liu v hay c s dng trong cc nghin cu dch t hc. Cc khi nim ca m hnh hi qui khng phc tp, mc d vic tnh ton ch s ca m hnh ny l rt phc tp. Rt may mn l hin nay cc chng trnh phn mm tin hc hon ton c th thc hin cc tnh ton ny mt cch thun tin. Do vic tnh ton phc tp nn chng ti khng cp trong ti liu ny, m ch ch trng vo vic s dng v phin gii cc m hnh ny.
Phn tch sng - nh c thc hin trong m hnh hi qui Cox hazard - cng l mt cu phn b sung cn phi lu tm ti trong phn tch s liu.
Bin ph thuc
M hnh in hnh vi bin ph thuc l y v k bin c lp c biu din di dng:
y = 0 + 1 x1 + 2 x2 + ... + k xk +
Trong : y = Bin ph thuc (v d, cn nng) 0 = im ct hoc yu t chia i = H s ca bin c lp xi xi = Gi tr ca bin c lp xi = Gi tr hng nh khng tnh m ti cc yu t khc. Gi tr ixi biu th cu phn ca cc bin c lp lin quan ti hoc ng gp cho bin ph thuc, y = cn nng c th; v d nh bin xi = tui. biu th cu phn cn li khi ton b cc cu phn khc c tnh m, v i khi gi tr ny lin quan ti khi nim sai s. Khi thc hin qui trnh ny, chng ta c th cho rng cn nng ca mi c nhn do nhiu cu phn qui nh, mi cu phn ny c biu th bng mt bin s c lp, cng vi hai cu phn khc - bao gm im ct 0 v gi tr cn li - . R rng, nhng cu phn b b qua cng nhiu th cng tt, vi ngha l m hnh gii thch r rng hn. Chng ta c th nh lng tnh hu ch ca mt m hnh hi qui c th bng cch tnh t l ca tng cc phng sai ca bin ph thuc c tnh m n theo cng thc hi qui: R2 = SS (M hnh) SS (Y)
Cc bin c lp
Nu bin c lp l bin lin tc, v d bin xi = tui, khi vic phin gii i l trc tip v biu th s thay i tng ln ca bin ph thuc. Y = cn nng ca c th, lin quan ti thay i ca xi = tui, hiu chnh cho ton b cc yu t t khc trong m hnh. iu ny ging nh khi nim v dc trong hi qui tuyn tnh n thun, v vy nu tui = 2 kg, phin gii ca chng ta s l: cn nng ca c th s tng ln 2 kg sau mi mt tui tng ln, c hiu chnh cho ton b cc yu t khc trong m hnh. Vi cc bin ph thuc l bin phn loi, phin gii s c s khc bit v cn phi thn trng. Mt v d in hnh l bin c lp v gii, gi tr x1 = 1 nu l nam gii v x1 = 0 nu l n gii. Trong trng hp ny, nhm gi tr x1 = 0 thng c gi l nhm tham chiu, so snh vi nhm c gi tr x1 = 1. Vi m hnh hi qui tuyn tnh, h s c tnh l: 1 = nam - n
82 Chng 4 Nh vy, hiu s gia hai trung bnh cn nng, nam - n, c hiu chnh cho ton b cc yu t khc trong m hnh.
a bin
Khi chng ta c t ba phn loi tr ln, tnh hnh s phc tp hn; vn ny cng hay xy ra v vic phin gii ng l rt quan trng. V d v phn loi ca nhm mu vi ba nhm mu l A, B, v O. Vi thc t ny, chng ta cn c hai bin c lp - nh hn s phn loi l mt. Trong trng hp ny, nhm tham chiu l phn loi O v nhng gi tr ca cc bin l: 1 = A - O 2 = B - O y, 1 l hiu s ca gi tr trung bnh trong nhm mu A tr i gi tr trung bnh trong nhm mu O, c hiu chnh cho ton b cc yu t khc trong m hnh. Vi cng thc ny, chng ta c th so snh trc tip A v O, B v O, nhng khng th so snh trc tip A v B. Chng ta phi c nhng gi tr khc nhau cho x1 v x2 so snh A v B. Cng thc trn lin quan ti gi tr qun th m c lng chng ta c th thu c t vic t m hnh vo mt b s liu c th. Bc u tin kim nh gi thuyt lin quan ti ton b cc gi tr , chng ta c th kim nh: H0: 1 = 2 = ... = k = 0 Nu gi thuyt ny b loi b, c bng chng l t nht mt gi tr khc khng, nh vy hon ton hp l khi tin hnh kim nh v cc h s i vi cc bin n l. Nu khng c gi tr no khc khng, khi khng c yu t no trong m hnh c ngha v v vy m hnh ny c t gi tr. Nhm mu A B O x1 1 0 0 x2 0 1 0
Hi qui logic
Trong cc v d trn, gi tr ca bin ph thuc l cn nng c th, v l bin lin tc. Chng ta c th quan tm ti cc yu t no c kt hp vi tnh trng bo ph hoc khng bo ph, tnh trng bo ph c nh ngha l nhng ngi c ch s khi c th (BMI) ln hn hoc bng 30. Phng php phn tch hi qui logic l mt cng c rt tt kim tra s kt hp ny. Kt qu k vng l t sut chnh v chng ta so snh s chnh lch ny. (V d, so snh tnh trng bo ph ca nam vi n), c hiu chnh cho cc yu t khc. M hnh hi qui logic s c trnh by di y l ti u nht cho mc tiu ny. M hnh hi qui da vo ln(chnh) bin ph thuc, trong ln l logarit c s e v chnh c nh ngha l thng s ca xc sut s xut hin s kin (p) chia cho xc sut khng xut hin s kin (1-p), thng c vit di dng: Chnh = p/(1-p) Nh vy m hnh s tr thnh: ln(chnh) = 0 + 1x1 + 2x2 + ... + kxk +
Cc thng k sinh hc c bn: cc khi nim v cng c 83 Hoc tng ng vi: Chnh = e0 + 1x1 + 2x2 + ... + kxk + Trong , xi c nh ngha nh trong m hnh hi qui tuyn tnh. phin gii h s ca cc m hnh ny, chng ta cn trng tm vo gi tr chnh v t sut chnh ch khng phi trng tm vo gi tr trung bnh, nh c cp trong m hnh hi qui tuyn tnh. V d, trong m hnh vi bin c lp x1=gii, v d x1=1 vi nhng ngi l nam gii v x1=0 vi nhng ngi l n gii, khi h s 1 c s dng trong cng thc: e1 = ORNam/N kt qu c phin gii l t sut chnh gia tnh trng bo ph ca nam v n, c hiu chnh cho cc bin khc trong m hnh. Ch s e1, c c t kt qu phn tch s liu l mt c lng ca t sut chnh ny. Vi bin c lp x2=tui, c o lng theo nm, khi phin gii s liu cho bin ny tng t nh phin gii dc trong m hnh hi qui tuyn tnh. e2= ORcho mi nm tng ln Nu ORtheo mi nm tng ln c hiu chnh bng 1,2, khi chnh ca bo ph s tng ln 20% cho mi nm tui tng ln, c hiu chnh cho cc yu t khc trong m hnh. Nu ORtheo mi nm tng ln c hiu chnh bng 0,75, khi chnh ca t l bo ph ca nm tip theo s bng 75% ca t l bo ph trong nm ngay trc , c hiu chnh cho cc yu t khc trong m hnh.
84 Chng 4
e1= RRnam/n Lu rng khng c 0 l im ct nh trong t l nguy c nn h0(t). C mt vn phc tp ca m hnh ny l chng ta cn phi tnh m n vic khng theo di c i tng nghin cu (Hp 4.10). Kt qu c phin gii l nguy c tng i ca bo ph gia nam v n c hiu chnh vi cc yu t khc trong m hnh. Ch s e1 thu c t kt qu phn tch l c lng ca nguy c tng i. Vi bin c lp x2 l tui, o lng theo nm, khi phin gii s liu cho bin ny tng t nh dc ca hi qui tuyn tnh: e2= RRcho mi nm tng ln Phin gii ca kt qu tng t nh t sut chnh trong v d v hi qui logic nu trn.
ng cong Kaplan-Meier
Cc ng cong s sng Kaplan-Meier thng c s dng trnh by s liu v s sng (xem Hnh 8.4). Chng c th c s dng trnh by bt k mt dng s liu v s kin-thi gian. Nu s kin chng ta quan tm l t vong, khi trc tung c s dng trnh by t l ngi cn sng ti mt thi im, cn trc honh biu th thi gian. Nhng t l ny chy trong khong t 1,0 vo im bt u v gim dn xung 0,0, nu ton b cc thnh vin ca nhm u t vong trong thi gian theo di. ng cong Kaplan-Meier rt r rng, d v, v d phin gii. Mt vn phc tp duy nht l vic kim duyt nh cp trn. Kaplan v Meier gii quyt vn ny, v vy ng cong ny c tn l ng cong Kaplan-Meier. Gii php ca h l v ng cong vi thi gian sng trn trc honh khng theo lch thi gian. S dng thi gian theo di lm tham chiu, h gi nh l mi c nhn c kim duyt 15 thng s sng cho ti khi c s kin tip theo xut hin trong khong thi gian theo di. Nh vy, h cho php c nhn ny sng mt khong thi gian hi di hn
Cc vn v c mu
Mt trong cc vn chng ta thng gp phi trong cc iu tra dch t hc l xc nh xem c mu ln nh th no c th tr li c cu hi nghin cu a ra. C mu ca nghin cu phi ln c lc thng k ph hp kh nng xc nh s kt hp nu c tn ti (xem Chng 3). C mu c th c tnh ty thuc vo cc yu t o lng ca thit k nghin cu: hin mc sai s chp nhn c pht hin s khc bit
C rt nhiu cng thc v phn mm my tnh tnh c mu sn c. Di y l hai cng thc tnh c mu n gin v hu ch: kim nh t hai mu kim nh so snh hai t l
Kim nh t hai mu
Cng thc tnh c mu cho kim nh t hai mu l: (vi = 0,05)
N = n1 + n 2 =
4 2 ( Z 0,975 + Z 1 ) 2 ( 1 2 ) 2
Cng thc ny yu cu chng ta phi ch ra bnh phng phng sai qun th - 2, vi phn b chun, gi tr Z0,975=1,96, Z1-, v d bng hiu s m chng ta cn pht hin. Gi tr Z1- l lc thng k k vng. Mc k vng ca lc thng k 1- = 0,80. V d vi chn mu tnh trng lng c th, bnh phng phng sai 2 = 64 kg l ph hp. Z0,975=1,96 v Z0,80 = 0,842, nh vy nu chng ta mun loi b gi thuyt khng (H0) l khng c s khc bit v trung bnh cn nng ca hai qun th khi hiu s ca hai trung bnh ln hn 4 kg, s ngi cn thit cho hai c mu l:
N = n1 + n 2 =
4 2 ( Z 0,975 + Z 1 ) 2 ( 1 2 ) 2
Thng thng phng sai qun th l khng c sn tham kho, tuy nhin, vn c th c c t mt s nghin cu khc trc y. Chng ta tnh ton cn thn gi tr N mt vi ln vi vic s dng phi hp cc gi tr 2, d, v cc lc thng k khc nhau. Mt iu quan trng cn lu l gi tr ca lc thng k, 1- > 0,80, khi mc tng ca lc mu nhng c mu s tng ln tng ng, nhng s tng ln ny l khng nhiu.
N = n1 + n 2 =
4( Z 0,975 + Z 1 ) 2 [(
P1 + P2 P + P2 )(1 1 )] 2 2 ( P1 P2 ) 2
86 Chng 4 Lu rng cc t l qun th P1 v P2 phi c ch ra. Khi pht hin s khc bit ca P1 = 0,60 v P2 = 0,70, vi = 0,05, lc thng k 1- = 0,80, kt qu tnh ton l:
N = n1 + n 2 =
4(1,96 0,842) 2 [(
Vi cng thc ny, chng ta cng phi tnh ton cn thn gi tr N mt vi ln vi vic a vo cng thc nhiu mc lc thng k v cc gi tr P1 v P2 khc nhau.
Yu t quyt nh ca nghin cu phn tch tng hp l tm kim cc nghin cu no, la chn v loi b chng ra sao. Mt bc quan trng na l o lng cc kt qu ca cc nghin cu trn mt thang o thng nht. iu ny cho php tin hnh so snh gia cc nghin cu thm ch khi cc nghin cu ny s dng cc o lng kt qu khc nhau. Phn tch tng hp l mt phng php khoa hc kh mi; nghin cu xc nh nhng k thut tt nht p dng vn ang trong qu trnh trin khai v m rng ra cc lnh vc mi. Phng php phn tch ny vn cha c chp nhn rng ri nh cc k thut thng k c truyn thng s dng lu di. Vic s dng phn tch tng hp trong y hc v dch t ang tng ln rt nhanh trong nhng nm gn y do cc l do v o c nghin cu, chi ph, v nhu cu c mt nhn nh tng hp v hiu qu ca cc can thip ring r cc nhm qun th khc nhau. iu ny c bit ng trong lnh vc th nghim lm sng, khi m c mu ca cc th nghim ring l thng qu nh cho php rt ra nhng kt lun t bt k mt th nghim no, mc d cc kt lun c th c rt ra t cc kt qu tng hp. V d, phn tch tng hp cho thy rng aspirin c tc ng c ngha n vic phng nga t qu th cp, thm ch khng mt nghin cu ring l no cho kt qu ny mt cch thuyt phc. Nhng ni dung ny s c cp chi tit trong nhng chng tip theo v tnh nguyn nhn.
Cc cu hi
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 Hy tnh trung bnh, trung, phng sai, lch chun, v sai s chun cho mu nghin cu ca 10 gi tr cn nng c a ra trong chng ny. Ti sao thu nhp bnh qun u ngi thng c a ra di dng trung v ca thu nhp m khng phi l trung bnh ca thu nhp? Nhng khc bit c bn gia hi quy tuyn tnh, hi quy logic, v cc m hnh hi qui cho phn tch s sng? Khong tin cy rng hay khong tin cy hp c gi tr hn trong phin gii s liu, ti sao? Nhng thng tin no cn c trong tiu ca bng trnh by s liu hoc kt qu? Phin gii nh th no ca h s b1 = 5,0 vi bin c lp x l gii, trong x1 = 1 l nam gii v x2 = 0 l n gii, khi kt qu ny thu c t m hnh hi qui a bin vi y = cn nng (theo kg) l bin ph thuc? Phin gii nh th no ca h s b1 = 0,5 vi bin c lp x l tui, vi x = tui (tnh theo nm), khi kt qu ny thu c t m hnh hi qui a bin vi y = cn nng (theo kg) l bin ph thuc?
88 Chng 4
89
Chng 5
Mt trng tm ca dch t hc l gp phn phng v kim sot bnh v ci thin sc kho. lm c iu ny, chng ta cn bit v cc nguyn nhn ca bnh hay chn thng v nhng bin php can thip nhm thay i nhng nguyn nhn ny. Chng ny m t cch tip cn dch t hc trong xc nh nguyn nhn gy bnh.
90 Chng 5
a yu t
Mt nguyn nhn khng phi lun ch l mt yu t n l m thng bao gm mt s nguyn nhn cu phn (cn nguyn a yu t). Nhn chung, khng cn thit phi xc nh tt c cc cu phn ca mt nguyn nhn trc khi a ra bin php d phng c hiu qu, v vic loi b mt cu phn thng s gy tr ngi cho hot ng ca cc cu phn khc v v vy gip phng c bnh hay chn thng. V d, ht thuc l l mt cu phn ca nguyn nhn gy bnh ung th phi. Bn thn ht thuc l khng gy ung th phi, nhiu ngi ht thuc l ti 50 nm m khng mc ung th phi; cn c cc yu t khc, a phn cha c bit, mt ngi ht thuc l c th b ung th phi v cc yu t di truyn c th ng vai tr no . Tuy nhin, ngng ht thuc l s gim s ca ung th phi trong qun th mt cch ng k, k c khi cc nguyn nhn cu phn khc gp phn gy ung th phi khng thay i (Hnh 1.2).
Vt ch cm nhim
Nh cht chi
Nhim bnh
Bnh lao
Ngho i
v cn
Mi nguyn nhn c mt nguyn nhn cn ng vai tr l mt nguyn nhn cu phn. V d, trong mt nghin cu v mt v dch ng c thc phm, ngi ta c th thy mn salad g v kem trng ming l cc nguyn nhn gy a chy do Salmonella. Tuy nhin s hin din ca vi khun Salmonella l mt nguyn nhn cn ca bnh ny. Tng t, c cc nguyn nhn cu phn khc ca bnh lao, nhng
nhim vi khun lao (Mycobacterium tuberculosis) l nguyn nhn cn (Hnh 5.1). Thng th bn thn mt yu t nguyn nhn khng phi l cn m cng khng phi l , v d ht thuc l mt yu t trong nguyn nhn gy bnh lin quan n mch mu no. Hnh 5.2. T sut t vong v tnh trng kinh t x hi Cng ha Hi gio Iran4
C ch gy bnh
Ngi ta, c bit l cc nh cn lm sng, ch trch cc nh dch t hc khng dng quan nim nguyn nhn vi ngha l iu kin duy nht gy bnh. Quan im v cn nguyn hn ch ny khng tnh n thc t l bnh thng c nhiu nguyn nhn. Cc chin lc d phng thng cn phi ng thi hng ti hn mt yu t nguy c. Ngoi ra, cc nguyn nhn c th c kt ni thnh mt con ng nguyn nhn trong mt yu t dn n mt yu t khc cho n khi cui cng tc nhn gy bnh hin din trong c quan b tn thng; iu ny cng c th c gi l h thng cp bc ca cc nguyn nhn. Cc nh cn lm sng c th, v d, gi nguyn nhn c bn ca bnh mch vnh lin quan n cc c ch t bo tng nhanh trong m thnh ng mch. Cc nghin cu nhm xc nh cc mi lin quan sinh bnh r rng l quan trng, nhng nhng khi nim cn nguyn cn phi c hiu trong bi cnh dch t rng hn. Thng th ngi ta c th t c nhng tin b ln trong phng bnh ch bng cch tc ng ti cc nguyn nhn xa. Ngi ta c th phng c cc trng hp mc t nhiu thp k trc khi xc nh c vi khun gy bnh cha ni n c ch hot ng ca n (Hnh 5.3). Tuy nhin, iu l th l ngay t nm 1854, Bc s John Snow ngh rng mt loi vi khun no l nguyn nhn gy bnh ny (xem Chng 9).
92 Chng 5 Sinh vt phi phn lp c v pht trin c khi cy trong mi trng thanh khit. Sinh vt , khi chng vo ng vt cm nhim phi gy nn bnh c th no . Sau phi thy sinh vt trn ng vt v phi xc nh c n.
Bnh Than (Anthrax) l bnh u tin p ng c cc quy tc ny v cc quy tc ny cng c chng minh l hu ch i vi mt s bnh truyn nhim v nhim c ha cht khc. Tuy nhin, vi nhiu bnh, c truyn nhim v khng truyn nhim, th cc quy tc ca Koch xc nh nguyn nhn bnh cha . Nhiu nguyn nhn tng tc ng thi vi nhau v mt nguyn nhn nh ht thuc l - c th l mt nguyn nhn ca nhiu bnh. Ngoi ra, yu t gy bnh (sinh vt gy bnh) c th bin mt khi bnh pht trin lm cho chng ta khng pht hin c yu t ny ngi bnh. Cc nh ca Koch hu ch nht khi mt nguyn nhn c hiu no l tc nhn gy bnh truyn nhim, nhim c ha cht hay yu t c th khc v khng c nhng ngi mang bnh nhng khe mnh: mt s kin tng i khng ph bin. Hnh 5.3. Cc nguyn nhn ca bnh t
Cc yu t ca nguyn nhn
C 4 loi yu t ng vai tr trong nguyn nhn gy bnh. Tt c c th l nhng yu t cn nhng him khi l gy mt bnh c th hoc mt tnh trng sc kho no . Cc yu t dn dt (predisposing factors), nh tui, gii, hay nhng yu t di truyn no c th lm cho h thng min dch hot ng km, chuyn ha ha cht c chm. Tnh trng sc khe trc km cng c th l nhng yu t to nn trng thi d cm nhim ca ch th i vi tc nhn gy bnh. Cc yu t thun li (hoc hn ch) (enabling or disabling factors), nh thu nhp, dinh dng, nh , chm sc y t khng hp l c th khuyn khch s pht trin ca bnh. Ngc li, nhng yu t tr gip s hi phc hoc duy tr sc kho cng c gi l cc yu t thun li. Cc yu t kinh t x hi quyt nh tnh trng sc khe cng quan trng nh nhng yu t thc y trong vic thit k cc chng trnh can thip.
Cc yu t thc y (precipitating factors), nh phi nhim vi mt tc nhn gy bnh c th no c th lin quan vi vic khi pht mt bnh no . Cc yu t cng c (reinforcing factors), nh phi nhim lin tc, cc iu kin mi trng v lao ng nng nhc l nhng yu t lm trm trng thm bnh hoc chn thng. Thut ng yu t nguy c thng c s dng m t cc yu t c s kt hp dng tnh vi nguy c pht trin bnh nhng khng gy bnh. Khi nim ny c chng minh l c ch trong mt s chng trnh phng bnh. Mt s yu t nguy c (v d ht thuc l) c lin quan ti mt s bnh, v mt s bnh (v d bnh mch vnh tim) li c lin quan ti mt s yu t nguy c (Hnh 5.4). Hnh 5.4. Cc yu t nguy c ph bin ca cc bnh khng truyn nhim ch yu5
Cc nghin cu dch t hc c th o lng s ng gp tng i ca tng yu t vo vic pht sinh bnh v kh nng gim bnh tng ng t vic loi b tng yu t nguy c. Tuy nhin, khi nim a nguyn nhn c ngha l tng ca cc nguy c quy thuc phn trm cho mi yu t nguy c c th ln hn 100%.
Tng tc
Tc ng ca nhiu nguyn nhn ng thi thng ln hn tc ng m ngi ta d kin trn c s tng hp cc tc ng n l. Hin tng ny c gi l tng tc, v thng c minh ha bng v d nguy c mc ung th phi c bit cao nhng ngi va ht thuc va phi nhim vi bi aming (Bng 1.2). Nguy c ung th phi nhm ny cao hn nguy c c tnh trn c s cng nguy c nhng ngi ch ht thuc (10 ln) v nhng ngi ch phi nhim vi bi aming (5 ln); nguy c ny c nhn ln thnh 50 ln.
94 Chng 5
Tiu ch nh gi cn nguyn
Trung tm Ngoi khoa M s dng mt cch tip cn h thng xc nh bn cht ca mt s kt hp v i n kt lun rng ht thuc l gy ung th phi. Cch tip cn ny c Hill lm r hn.11 Trn c s ca nhng khi nim ny, mt tp hp nhng vn cn xem xt khi nh gi cn nguyn c lit k theo trnh t kim nh m cc nh dch t hc nn tun th khi i n kt lun v nguyn nhn ca bnh v c trnh by trong bng 5.1.
96 Chng 5
Hnh 3.3 l v d v vn thi gian khi o lng phi nhim v hu qu. Hnh v minh cho thy nhit hng ngy cao (trn 30oC) Paris trong thi gian 2 tun ca thng 8 nm 2003 v vic tng t l t vong hng ngy cng trong thi gian ny. Mi quan h gia nhng ln sng nhit v t l t vong khu vc th tng cao c ghi nhn trc mt s thnh ph khc v c k vng xy ra vi tn sut gia tng do kt qu ca s thay i kh hu ton cu.
Tnh hp l
Mt s kt hp hp l c th l c quan h nhn qu khi n cng thng nht vi nhng hiu bit c khc. V d, cc thc nghim trong phng th nghim cho thy s phi nhim vi mt yu t nguy c c th no c th dn ti nhng thay i lin quan ti hu qu c o lng. Tuy nhin tnh hp l sinh hc l mt khi nim tng i v mt s s kt hp tng chng khng hp l c th cui cng li c quan h nhn qu. V d, quan im chim u th v nguyn nhn ca bnh t vo nhng nm 1830 c lin quan n m kh hn l s ly truyn bnh. Cho ti khi c cng trnh nghin cu ca Snow c xut bn th mi c bng chng ng h quan im v s ly nhim; rt lu sau ny Pasteur v cng s mi tm ra tc nhn gy bnh. S thiu ht tnh hp l c th n gin l s phn nh s thiu ht trong cc hiu bit khoa hc hin ti. Nhng s hoi nghi v hiu qu iu tr bng chm cu v php cha vi lng ng cn c th mt phn l do thiu thng tin v c ch sinh hc hp l. Mt v d gn y v tnh hp l l l do chnh i n kt lun v cn nguyn l bnh Creutzfeldt-Jacob (vCJD). Hp 5.1
Nghin cu v nhng nh hng ti sc kho ca vic phi nhim vi ch mc thp l mt v d na v nhng kh khn ban u trong vic tm kim nhng bng chng dch t thuyt phc, k c khi cc th nghim ng vt cho thy tc ng ca ch n h thng thn kinh trung ng. Mt nghin cu dch t hc tr em cho kt qu tng t nh vy l c tnh hp l, nhng do cc yu t nhiu v cc kh khn trong o lng, nn cc nghin cu dch t hc u tin cho thy nhng kt qu mu thun. Tuy nhin, vic nh gi tt c cc s liu dch t hc sn c a ti kt lun tr em b nh hng mc phi nhim vi ch thp.14(Hp 5.2). Hp 5.2. Phi nhim vi ch tr em.
M vic theo di thng xuyn phi nhim vi nhim vi ch trn hng trm nghn mu mu ca tr em cho thy trong khi hm lng trung bnh ang gim v ch b cm trong cc nhin liu t, th rt nhiu tr em c c hm lng ch trong mu gia tng.15 Hm lng ch trong mu c cho l c th dn ti nguy c gy tn hi n no tr em c gim xung t 250 ug/l vo nm 1995 xung cn 100ug/l trong nhng nm gn y, v mt s nghin cu ch ra rng c 16 nguy c thm ch cn mc ch thp hn. iu hp l l vi cc cng c o lng chnh xc hn, ngi ta c th tm thy mt s tr em c th b nh hng cc mc thp hn. Phn ln cc nghin cu v vn sc khe mi trng ko di ny v ang c thc hin cc nc c thu nhp cao, nhng mc phi nhim vi ch v cc vn sc khe lin 17 quan ngy cng tng li ang c bo co cc nc c thu nhp trung bnh v thp.
98 Chng 5 K thut tng hp c h thng s dng cc phng php c chun ha la chn v tng hp tt c cc nghin cu c lin quan ti mt ch c th vi mc ch loi b sai s trong tng hp v gii trnh mt cch c ph phn. K thut tng hp h thng, l mt phn ca Cochrane Collaboration, i khi nhng khng nht thit phi i cng vi phn tch tng hp.19 Hnh 5.7 minh ha kt qu ca 113 nghin cu bnh chng v 2 nghin cu thun tp v mi lin h gia h vm ming tr nh v vic ht thuc ph n trong thi k mang thai. Mt l do quan trng cho thy s khng nht qun hin nhin ca kt qu l do mt s nghin cu ban u c thc hin vi c mu nh. Nguy c tng i c lng c trong mi nghin cu c nh du bng mt hp; nhng ng ngang l khong tin cy 95%. Vi s liu tng hp t tt c cc th nghim, bao gm mt s lng ln cc s kin, khong tin cy 95% tng i hp. Nhn chung, vic ht thuc l trong thi k lm m c lin quan v lm tng 22% nguy c b h hm ch/vm ming: khong tin cy 95% cho thy nguy c ny tng t nht l 10% v cao nht l 35%.20 Phn tch tng hp (meta-analysis) cng c th c s dng tng hp kt qu t mt s loi nghin cu dch t hc khc chng hn nh cc nghin cu thi gian (time-series) v nhim khng kh hng ngy v t vong chung (Hp 5.3). Hp 5.3. nhim khng kh v t vong chung
Cc kt qu nghin cu t mt s lng ln nghin cu time-series cc thnh ph khc nhau ca M c tng hp li; mc d mt s nghin cu c nhng kt qu tri ngc, nhng ngi ta vn tm quan st thy s kt hp c ngha thng k gia phi nhim v t 21 vong. iu ny cng c thm l nhng ht vt cht trong khng khi ang lm tng t l t vong, mc d c ch chnh xc th vn cn cha r. Mt phn tch tng hp tng t v cc mc ozn v t l t vong cng gi mt mi quan h nhn qu, nhng vic phn tch b hn ch bi sai s xut bn22 c ngha l nhng nghin cu m khng c ngha thng k, hoc c ln mong i th khng c xut bn.
Hnh 5.7: Phn tch tng hp nguy c tng i b h vm ming con ca nhng b m ht thuc trong thi k mang thai so snh vi con ca nhng b m khng ht thuc 20
mnh ca s kt hp
Mt s kt hp mnh gia nguyn nhn tim tng v hu qu c o bng ln ca t s nguy c (nguy c tng i), nhiu kh nng l s kt hp c cn nguyn hn l mt s kt hp yu, s kt hp yu ny c th b nh hng bi cc yu t nhiu hay sai s h thng. Cc nguy c tng i ln hn 2 c th c coi l mnh. V d nguy c nhi mu c tim cp ngi ht thuc l tng khong 2 ln so vi nhng ngi khng ht thuc. Nguy c ung th phi nhng ngi ht thuc so vi ngi khng ht thuc trong rt nhiu nghin cu tng t 4 n 20 ln. Tuy nhin trong dch t hc thng him thy nhng nghin cu cho kt qu v s kt hp cao nh vy. Trong thc t, mt s kt hp yu khng th loi tr c vic n l s kt hp c quan h nhn qu; mnh ca s kt hp ph thuc vo t l tng i ca cc nguyn nhn c th khc. V d, trong cc nghin cu dch t hc quan st ngi ta thy c mi lin quan yu gia ch n v nguy c mc bnh mch vnh v mc d mt s nghin cu thc nghim mt vi qun th nht nh c tin hnh nhng vn cha c kt qu chc chn c xut bn. Mc d thiu bng chng chc chn nhng ch n ni chung vn c coi l yu t cn nguyn ch yu dn n t l bnh mch vnh cao nhiu nc cng nghip.
Bng 5.2: T l phn trm ngi b khim thnh lin quan phi nhim vi ting n ni lm vic 24
Mc n trung bnh trong 9 gi (decibels) < 80 85 90 95 100 105 110 115 Thi gian phi nhim (nm) 5 0 1 4 7 12 18 26 36 10 0 3 10 17 29 42 55 71 40 0 10 21 29 41 54 62 64
Kh khn trong vic xc nh ch n l yu t nguy c ca bnh mch vnh l ch ch n cc qun th kh ging nhau v s bin i theo thi gian ca mt ngi th ln hn s bin i v ch n gia nhiu ngi. Nu mi ngi u c mt ch n t nhiu ging nhau th khng th nhn nh ch n l mt yu t nguy c. iu ny cho thy tm quan trng ca cc bng chng sinh thi. Tnh hnh ny c m t nh mt trong nhng c nhn b m v qun th m23, c ngha l rt nhiu nc c thu nhp cao, ton b cc qun th c nguy c vi mt yu t c hi.
100 Chng 5
Mi quan h liu - p ng
Hnh 5.8. S kt hp gia huyt p, mc tiu th rau qu v bnh tim25
Mi quan h liu - p ng xy ra khi thay i v mc ca nguyn nhn tim tng c lin quan ti nhng thay i v t l hin mc hay t l mi mc ca tc ng. Bng 5.2 minh ha mi quan h liu - p ng gia ting n v v vn gim kh nng nghe. Ting n cng tng v thi gian tip xc cng di th t l b khim thnh cng cao. Bng chng r rng v mi quan h liu - p ng trong nghin cu khng c sai s h thng cung cp nhng bng chng chc chn v mi quan h nhn qu gia phi nhim v bnh. Mi quan h liu p ng gia mc tiu th rau qu v nguy c mc bnh thiu mu c tim cc b tri ngc vi mi quan h liu p ng gia nguy c mc bnh v huyt p. Hnh 5.8 l mt v d cho thy iu kin kinh t x hi c th nh hng ti tnh trng sc khe. Cc iu tra c thc hin Anh cho thy mt mi quan h mnh gia mc thu nhp v vic tiu th rau qu. Hnh 5.9 cho thy mc tiu th rau qu tng lin tccng vi tng thu nhp. Hnh v cn cho thy nhng ngi thuc mc phn trm thu nhp thp hn s dng mt phn ln thu nhp ca h cho thc n. Chi ph cao hn cho ch n c t l rau qu cao hn c th l mt yu t quan trng trong m hnh tiu th ny. Nhng mi lin h ny gp phn cng c thm mi quan h liu p ng gia thu nhp v t vong: thu nhp cng thp, t vong cng cao.
Thit kt nghin cu
Kh nng mt thit k nghin cu chng minh c mi quan h nhn qu l iu quan trng cn phi xem xt. Bng 5.3 lit k cc loi nghin cu khc nhau v mnh tng ng khi nh gi cn nguyn. Cc thit k nghin cu ny c gii thiu trong Chng 3, vic s dng cc thit k ny cung cp bng chng cho mi quan h nhn qu c trnh by di y:
Nghin cu thun tp
Cc nghin cu thun tp l cc nghin cu cho bng chng tt tip theo nghin cu thc nghim bi v nu c trin khai tt, cc sai s s c gim thiu. Mc d cc nghin cu bnh-chng c nhiu nguy c mc phi mt s loi sai s, nhng kt qu ca nhiu nghin cu bnh-chng ln c thit k tt cung cp nhng bng chng tt v bn cht nhn qu ca mt mi quan h; cc phn xt v mi quan h nhn qu thng phi c a ra khi thiu vng s liu t cc ngun khc.
102 Chng 5
Cc nghin cu ct ngang
Cc nghin cu ct ngang t c kh nng chng minh quan h nhn qu v chng khng cung cp bng chng trc tip v trt t thi gian ca cc s kin. Tuy nhin trt t thi gian thng c th c suy ra da vo cch m s liu phi nhim v tc ng c thu thp. V d, nu chng ta bit r rng tc ng sc khe l mi xy ra v vic phi nhim vi yu t nguy c tim tng c ghi chp trong mt b cu hi, trong cc cu hi v qu kh c th xc nh c r rng phi nhim xy ra trc khi tnh trng sc khe xy ra. Bng 5.3. Loi nghin cu v kh nng tng i chng minh nguyn nhn
Loi nghin cu Th nghim c i chng v phn b ngu nhin Nghin cu thun tp Nghin cu bnh-chng Nghin cu ct ngang Nghin cu sinh thi Kh nng chng minh mi quan h nhn qu Mnh Trung bnh Trung bnh Yu Yu
nh gi bng chng
ng tic l khng c tiu chun hon ton ng tin cy no xc nh liu s kt hp quan st c c mi quan h nhn qu hay khng. Vic suy lun cn nguyn thng mang tnh d bo/d kin v vic phn xt cn nguyn phi da trn c s cc bng chng sn c: lun lun tn ti s khng chc chn. Cc bng chng thng mu thun v khi i n kt lun thng phi c trng s thch hp cho cc loi nghin cu khc nhau. Khi xem xt cc kha cnh khc nhau ca mi quan h nhn qu ni trn, th vic thit lp c mi quan h thi gian ng l iu thit yu, mt khi mi quan h c thit lp, th trng s ln nht (trong vic nh gi nguyn nhn) c dnh cho tnh hp l, tnh nht qun v quan h liu-p ng. Kh nng mt s kt hp c mi quan h nhn qu cng cao khi nhiu loi chng c khc nhau dn ti cng mt kt lun.
Cc chng c c c t cc nghin cu c thit k tt c bit quan trng, nht l khi cc nghin cu ny c trin khai nhng a im khc nhau. Thng tin v cn nguyn ca bnh v chn thng c s dng quan trng nht l trong lnh vc d phng, chng ti s tho lun trong cc chng tip theo. D con ng cn nguyn c thit lp trn c s s liu nh lng t cc nghin cu dch t hc, nhng cc quyt nh v phng bnh c th c nhiu tranh ci. Trong nhng tnh hung m mi quan h cn nguyn cha c thit lp tt nhng tc ng ca n c tm quan trng y t cng cng ln th nguyn l phng c th c p dng tin hnh bin php d phng nh mt bin php an ton; c gi l phng bnh phng nga (precautionary prevention)
Cu hi
5.1. 5.2. 5.3. Th no l suy lun cn nguyn? Cp ca cn nguyn c th c hiu nh th no? Lit k cc cu phn ca cc cp bc ny cho mt bnh c th S dng s liu Bng 1.2 tnh nguy c quy thuc phn trm ca vic ht thuc l v phi nhim vi aming cho bnh ung th phi. Nu cng cc nguy c ny li, th kt qu ln hn 100%. Gii thch v sao quyt nh cc cch tip cn phng bnh li quan trng, cn c thm nhng s liu g tnh nguy c quy thuc phn trm cho mi yu t nguy c ny. Lit k cc tiu chun thng dng nh gi bn cht nguyn nhn ca cc s kt hp quan st c. Mt mi lin quan c ngha thng k c chng minh trong mt nghin cu bnh-chng gia dng thuc cha hen v nguy c t vong do hen ngi tr tui. Bn cn c thm thng tin g trc khi c khuyn ngh hy b thuc ? Trong mt v bng pht bnh thn kinh nghim trng khng r nguyn nhn, cc gia nh ca bnh nhn ngh rng nguyn nhn l do mt loi du thc phm gi ca mt hng. Xem xt tiu chun nh gi nguyn nhn Bng 5.1, bn s c gng chng minh iu g trc tin? Loi nghin cu no s thch hp? Bn s can thip vo giai on no nu tng hp cc bng chng li cho thy du c th l nguyn nhn? V sao phn tch chui thi gian v nhng s kt hp ngn hn gia phi nhim vi yu t mi trng (chng hn nh thi tit nng) v t vong li c cho l mt phng php chp nhn c nh gi cn nguyn? Th no l phn tch tng hp v cn c nhng u kin g p dng phng php ny. Kt hp s liu trong Hnh 5.8 v Hnh 5.9, bn c th tnh c mi quan h liu p ng gia mc thu nhp v nguy c b bnh thiu mu cc b c tim v yu t trung gian l mc rau qu tiu th. Gi thit rng cc nhm phn trm cao hn v thp hn trong Hnh 5.8 cho mc rau qu tiu th tng ng vi hai mc phn trm cao v thp trong Hnh 5.9, nguy c tng i kt hp mc bnh thiu mu cc b c tim nhm phn trm cao nht so vi nhm thp nht v mc tiu th rau qu trong mt qun th s nh th no? xut bin ph y t cng cng c th lm gim nguy c cho nhm c thu nhp thp.
5.4. 5.5.
5.6.
104 Chng 5
20. Little J, Cardy A, Munger RG. Tobacco smoking and oral clefts: a metaanalysis. Bull World Health Organ 2004;82:213-8. 21. Samet JM, Dominici F, Curriero FC, Coursac I, Zeger SL. Fine particle air pollu- tion and mortality in 20 US cities. N Engl J Med 2000;343:1742-9. 22. Bell ML, Dominici F, Samet JM. A meta-analysis of time-series studies of ozone and mortality with comparison to the national morbidity, mortality and air pollution study. Epidemiology 2005;16:436-45. 23. Rose G. Sick individuals and sick populations. Int J Epidemiol 1985;14:32-8. 24. Noise. (Environmental Health Criteria, No 12). Geneva, World Health Organization, 1980. 25. The World Health Report: Reducing risks, Promoting Healthy Life. Geneva, World Health Organization, 2002. 26. Robertson A, Tirado C, Lobstein T, Jermini M, Knai C, Jensen JH, et al., eds. Food and health in Europe: a new basis for action. WHO Regional Publications, European Series, No. 96. Copenhagen, World Health Organization, 2004. 27. Pearce NE. The ecologic fallacy strikes back. J Epidemiol Community Health 2000;54:326-7. 28. Pearce N, Hensley MJ. Beta agonists and asthma deaths. Epidemiol Rev 1998;20:173-86. 29. Grandjean P, Bailar J, Gee D, Needleman HL, Ozonoff DM, Richter E, et al. Implications of the precautionary principle in research and policy-making. Am J Ind Med 2004;45:382-5. doi:10.1002/ajim.1036
107
108 Chng 6 Hnh 6.1. T l t vong chun ho theo tui do bnh lao Anh v Wale, 184019681
S ng gp tng ng ca cc bnh mn tnh v bnh truyn nhim vo t l t vong chung v ang thay i t th k trc. V d, Brazil cc bnh truyn nhim chim ti 45% t vong nm 1930, nhng ch cn chim 5% vo nm 2003 (Hnh 6.2). i lp li, t l t vong do bnh tim mch tng t 12% nm 1930 n 31% nm 2003.
Hnh 6.2. Nhng thay i v s ng gp ca bnh mn tnh v bnh truyn nhim vi t l t vong chung ca ngi dn th ph cc bang Brazil, 1930-20038
Tuy nhin, cc t l t vong thay i theo thi gian cn chu nh hng bi cc yu t khc, bn cnh s tng v gim ca cc v dch, v d nh do s thay i cu trc tui ca qun th.. Nhng thay i trong cc t l t vong cc quc gia thu nhp
cao c bit c ngha cc nhm tui tr nht, ni m cc bnh truyn nhim l nguyn nhn ca hu ht t vong. Cc chn thng giao thng hin nay ang l nguyn nhn hng u ca t vong tr em ti nhiu nc thu nhp cao.
Cc c lng vng ch ra rng vi hu ht cc nc trn th gii tr Chu Phi, cc bnh mn tnh l cc nguyn nhn thng xuyn ca t vong hn cc bnh truyn nhim. Cc chn thng l nguyn nhn ca gn mt phn mi cc trng hp t vong - chim u th trong tt c cc vng, nguyn nhn ch yu l chn thng giao thng, chn thng ngh nghip v bo lc. Gnh nng chn thng ang gia tng hy ht cc quc gia thu nhp thp v trung bnh. Cc vn sc kho tm thn l nhng ng gp hng u cho gnh nng bnh tt ca nhiu quc gia v ng gp ng k vo s mi mc v mc trm trng ca nhiu bnh mn tnh, bao gm c cc bnh tim mch v ung th. Suy gim th lc v m lo, suy gim thnh lc v ic, cc bnh ming v cc ri lon v gen l nhng tnh trng bnh mn tnh khc m ng gp mt t l ng k trong gnh nng bnh tt ton cu. Nu khng c s quan tm ln hn cho cng tc phng nga, c tnh n nm 2030 bnh nhi mu c tim, t qu v i tho ng s chim ti bn trong mi t vong ca ngi 4 ln (35-64 tui) cc quc gia thu nhp thp v trung bnh. D on trong 10 nm ti t vong do bnh mn tnh s tng 17%. iu ny c ngha trong khong 64 triu ngi s t vong vo nm 2015, c 41 triu ngi t vong do mt bnh mn tnh. Tuy nhin, vic phng nga qui m ln l kh thi, do cc nguyn nhn ca cc bnh mn tnh c bit v tng 5-7 t nhau tt c cc vng v cc nhm nh qun th. Mt s lng nh cc yu t nguy c c th thay i c gii thch cho hu ht nhng ca bnh mi, v cc can thip da trn bng chng sn c, chi ph-hiu qu v c th p dng rng ri.9
110 Chng 6 S khc bit v a l trong s xut hin bnh trong mt quc gia v gia cc quc gia cng cung cp nhng bng chng quan trng cho cc bin php phng nga tim nng (Hnh 6.3). Ti vng quc Anh, t l t vong chun ho theo tui do ung th phi ca nam gim t 18/100.000 vo nm 1950 xung n 4/100.000 nm 2000. i lp li, sau cng khong thi gian ti Php, t l ung th phi gia tng. Ti Php, tnh trng ht thuc l tng xy ra ti mt vi thp k mun hn Anh, v t l ht thuc bt u gim ch t sau nm 1990. Tng t nh vy, c t l ung th phi ton cu ca ph n tip tc gia tng, nhng ti Anh, xu hng tng ny khng p dng.10
Hnh 6.3. Nhng thay i t l t vong do ung th phi la tui 35-44 Anh v Php, 1950-19999
Cc iu dng y t cng cng, cc nh y x hi hc, nh tm l hc, nh kinh t y t, cc nh nghin cu v lao ng, cc k s v sinh, cc chuyn gia kim sot nhim v v sinh lao ng tt c u lin quan n cc n lc phng bnh. Do s gii hn ca y hc iu tr tr nn r rng v cc chi ph chm sc y t ngy cng gia tng tt c cc quc gia, vn phng bnh ang ngy cng tr nn chim u th.
Cc cp phng bnh
C bn cp d phng, tng ng vi cc giai on pht trin bnh khc nhau, l phng bnh cp 0 (d phng cn nguyn), cp I, cp II v cp III. Bin php d phng nhm n cc yu t nguy c hoc cc iu kin c vai tr trong vic gy ra bnh. Trong mt s tnh hung, khi bng chng v vai tr gy bnh cha hon chnh, nhng nguy c ca vic khng ngn nga mt mi e do y t cng cng c cho rng l rt cao, cc hnh ng phng nga c th vn c thc hin v c gi l phng nga d phng. Cch tip cn ny thng thy trong lnh vc mi trng, ni m cc nguyn tc d phng c s dng trnh cc nguy c y t cng cng t cc qu trnh hoc cc sn phm.17 C s trng lp v kt hp trong cc cch tip cn d phng , nhng tt c cc cp u quan trng v b sung cho nhau. D phng cn nguyn v cp I ng gp hu ht cho sc kho ca c cng ng, trong khi d phng cp II v cp III thng tp trung vo nhng ngi c nhng du hiu ca bnh (Bng 6.1).
112 Chng 6
Cp I
Cc yu t cn nguyn c hiu
Gim s mi mc ca bnh
Cp II
Giai on sm ca bnh
Cp III
nn quan trng cc nhm thnh th thu nhp trung bnh v cao, nhng ngi nhim phi cc hnh vi nguy c cao. Cng vi s pht trin ca kinh t x hi, cc yu t nguy c ny c th c k vng s tr nn ph bin hn. Mc ch ca phng nga cp 0 l (Hp 6.3) trnh tnh cp bch v s thip lp ca cc li sng x hi, kinh t v vn ho m c bit l ng gp vo vic tng nguy c gy bnh. Hp 6.3. Ngn nga nhim khng kh
Ngn nga cp 0 cn thit chng li cc tc ng ton cu v nhim khng kh, v d nh hiu ng nh knh, ma axt, thng tng ozon v cc tc ng n sc kho ca khi. Vn cc ht trong kh quyn v s tp trung ca kh SO2 nhiu thnh ph ln vt qu lng ti a cho php theo T chc Y t Th gii v Chng trnh mi trng Lin Hip Quc (UNIEP). Cc thnh ph cc quc gia thu nhp thp v trung bnh sng da vo than nh mt ngun cung cp nng lng th c bit b nh hng. Cc chnh sch cng cng mc ch phng nga nhng mi e do ny l rt cn thit vi hu ht cc quc gia bo v sc kho (xem Chng 9). Phng nga cp 0 bao gm lp k hoch ca thnh ph tch bit cc vng cng nghip khi cc vng c dn sinh sng, to iu kin thun li cho giao thng cng cng hoc nng ng (i b, i xe p) v khuyn khch bo tn nng lng.
Hnh 6.5. Mi lin h ngc gia gi thc ca thuc l v tiu th thuc l, Nam Phi, 1961-20013
Tm quan trng ca d phng cp 0 thng c nhn ra khi qu mun. Tt c cc quc gia cn phi trnh s lan truyn cc li sng v s tiu dng khng lnh mnh cho sc kho. D phng cp 0 cc bnh mn tnh cn bao gm cc chnh sch quc gia v cch chng trnh v dinh dng. Nhng chng trnh nh vy cn lin quan n ngnh nng nghip, cng nghip thc phm v ngnh xut nhp khu. Cc quc gia cng cn cc chng trnh thc y hot ng th lc thng xuyn. V d v s dng thuc l cho thy s cam kt cao ca chnh ph l mt yu cu cho chng trnh phng nga cp 0 hiu qu. C mt bng chng tt l vic tiu th thuc l c th c gim bi thu v tng gi (Hnh 6.5). Bng chng dch t hc cho thy cc tc ng c hi ca thuc l cui cng dn n Cng c khung v Phng chng Tc hi Thuc l thng 2 nm 2006, hip c y t u tin c chp nhn bi cc quc gia thnh vin ca T chc Y t Th gii (xem Chng 10).
114 Chng 6
D phng cp I
Mc ch ca d phng cp I l gii hn s mi mc ca bnh bng cch kim sot cc yu t nguy c c trng ca bnh. Cc n lc d phng cp I c th nhm n: Ton b qun th vi mc ch lm gim nguy c trung bnh (chin lc qun th hoc s ng); hoc Nhng ngi c nguy c do kt qu ca nhng phi nhim c bit (chin lc c th nguy c cao).
Chin lc qun th
Cch tip cn qun th nhm chuyn s phn b ton qun th sang bn tri ca mt trc x tng tng, v d lm gim mc cholesterol trung bnh ca qun th (hoc huyt p). u im chnh ca chin lc qun th l khng phi xc nh nhm nguy c cao nhng mc ch n gin l lm gim- vi mt khi lng nh- mc mt yu t nhiu bit trong ton qun th. Thun li ch yu ca chng l mang li hiu qu nh cho nhiu c th bi v cc nguy c mc bnh tuyt i ca h l hon ton thp. V d, hu ht nhng ngi s dng dy an ton khi li t trong c i khng b lin quan n v m xe no, nhng li ch nh r rng c to ra t nhng c th khng bao gi lin quan n v m xe. Hin tng ny c gi l nghch l d phng.18 T l mi mc cao ca bnh tim mch hu ht cc quc gia cng nghip ho l do cc mc cao ca cc yu t nguy c trong ton qun th, khng phi vn ca mt thiu s. Mi lin h gia cholesterol huyt thanh v nguy c mc bnh mch vnh (Hnh 6.6) cho thy phn b cholesterol nghing mt t v bn phi. Hnh 6.6.
16 50
14
40
12
30
10
20
10
0 370 mg/dl
mmol/l
Ch c mt phn nh qun th c mc cholesterol huyt thanh trn 8mmol/l, v d nguy c rt cao ca bnh mch vnh. Hu ht cc t vong qui cho bnh mch vnh xy ra cc mc cholesterol trung bnh, mc ca hu ht qun th. Trong trng hp ny, phng nga cp I ph thuc vo nhng thay i c tc dng lm gim nguy c trung bnh trn ton qun th, v vy lm chuyn s phn b ton th xung mt mc thp hn. Hnh 6.7 so snh s phn b tng cholesterol trong ba qun th vi cc gi tr trung bnh khc nhau. C s chng cho gia nhng ngi nng cholesterol cao trong qun th A v qun th C. Nhng ngi c nng cholesterol cao trong qun th A s c xem xt c mc thp trong qun th C. Nhng s liu ny c ly t d n WHO MONICA (kim sot cc khuynh hng v cc yu t quyt nh ca bnh tim mch), bao gm cc iu tra qun th c thc hin t nht hai ln trong mt thp k trong 38 qun th xc nh v a l trong 21 quc gia.12,20 S liu cng chng minh nguyn tc rng mc d vic chn im ct no xc nh t l hin mc c th tu , nhng vic chuyn gi tr trung bnh ca qun th vi mt khi lng nh s c mt tc ng ln. Chuyn s phn b qun th t cc mc cao sang cc mc thp l mc ch ca phng nga cp I. Trong Hnh 6.7, ta c th quan st thy: Qun th A vi mc cholesterol trung bnh (4,0mmol/l) cng c mt t l hin mc cholesterol mu cao l thp (6%), thm ch nu im ct xc nh t l hin mc l > 5,0mmol/l. Qun th B vi mc cholesterol trung bnh 5,4mmol/l c th phn loi gn hai phn ba qun th (64%) c cholesterol cao nu im ct > 5,0mmol/l, nhng ch c 15% nu im ct l 6,2mmol/l. Vng di ng cong trong qun th C bao gm hu ht tt c mi ngi nu im ct thp > 5,0mmol/l.
Hnh 6.7. Phn b tng cholesterol (mmol/l) ti ba qun th: A (Thp), B (Trung bnh), C(cao).21
116 Chng 6 nguy c cao (vi mc ch bo v nhng ngi d b nh hng) l hiu qu nht cho nhng ngi c nguy c cao nht mc mt bnh c th, nhng ngi ny c th ng gp t vo gnh nng bnh tt chung ca c qun th. Tuy nhin, nu nhng ngi c bnh c gp vo nhm nguy c cao ny, chin lc s ng gp nhiu hn cho vic lm gim chung gnh nng bnh tt (Hp 6.4). Nhc im chnh ca chin lc c th nguy c cao l thng i hi chng trnh sng tuyn xc nh nhm nguy c cao, thng l kh thc hin v tn km. Bng 6.2. lit k nhng u v nhc im ca hai chin lc ny. Hp 6.4. Chin lc nguy c cao: b thuc l
Cc chng trnh b thuc l cung cp mt v d in hnh v mt chin lc nguy c cao v rt ph hp do hu ht nhng ngi ht thuc u mong mun t b thi quen ny; v vy, nhng quan tm ca ngi ht thuc v cc bc s thng c khuyn khch mnh. Cc hiu qu ca can thip trc tip n cc c th nguy c cao thng c xu hng nhiu hn l cc tc ng c hi, v d nh cc tc ng ngn hn ca cai nghin nicotine. Nu chin lc nguy c cao thnh cng, n cng mang li li ch cho nhng ngi ht thuc bng vic lm gim tnh trng ht thuc th ng ca h. Cc chng trnh nh vy c xu hng hiu qu hn khi c hon chnh bng cc cch tip cn cng ng vi kim sot thuc l.
Trong nhiu trng hp, s phi hp chin lc qun th v chin lc nguy c cao l cn thit. Bng 6.3 so snh c hai phng php tip cn vi d phng i tho ng v bo ph. Chin lc nguy c cao cng ph bin hn khi tp trung vo nhng ngi c nguy c ton th cao hn l nhng ngi c nguy c cao ca mt yu t n c. V d, cc quyt nh v iu tr lm sng cho cc c th vi huyt p hoc cholesterol cao cn tnh n cc yu t khc nh tui, gii, ht thuc l v bnh i tho ng.
Nhc im Li ch thp i vi c nhn Thiu khuyn khch ch th Thiu khuyn khch cc nh lm sng T s li ch-nguy c thp Kh khn trong vic xc nh nhng c th c nguy c cao Hiu qu tm thi Hiu qu hn ch Khng thch hp trn kha cnh hnh vi
Cc k thut
Thay i li sng (tip th x hi, ng h truyn thng i chng). Tc ng Cc kiu mu hnh vi c ci thin trn ton qun th, nguyn nhn mt phn bi s t la chn nh cc mi trng ng h (khch b hnh - ch nhng khu vc tng hot ng th lc ?
Chi ph
Chi ph nh cho mt ngi nhn ln vi qun th ln. Tc ng ln li sng c thy trong giai on ngn (gim tiu th cht bo sau khi cu to ca mt sn phm thc n c cu trc li; tiu th thuc l gim ngay lp tc sau khi cc o lng lut php hiu qu c thc thi).
D phng cp II
D phng cp II nhm lm gim bt cc hu qu trm trng ca bnh thng qua chn on v iu tr sm. Chin lc ny bao gm cc phng php o lng sn c cho cc c th v cc qun th pht hin sm v can thip hiu qu. D phng cp hai nhm vo giai on gia ca khi pht bnh v thi im chn on bnh thng thng, mc tiu l lm gim s hin mc ca bnh. D phng cp hai ch c th p dng i vi cc bnh trong lch s t nhin ca bnh c giai on sm m c th pht hin v iu tr d dng, v vy c th ngn chn bnh tin trin n giai on nghim trng hn. Hai yu cu chnh mt chng trnh d phng cp hai c ch l c phng php pht hin bnh an ton v chnh xc, tt nht l t giai on tin lm sng, v c cc phng php can thip hiu qu.
118 Chng 6 Hnh 6.8. Mi quan h gia gim t sut t vong do ung th c t cung gia nhng nm 1960-1962 v 1970-1972 v t l sng tuyn trn qun th mt s tnh thuc Canada23,24
Ung th c t cung l mt v d v tm quan trng ca d phng cp hai v n cng cng minh ho nhng kh khn gp phi trong nh gi gi tr ca cc chng trnh d phng. Hnh 6.8 cho thy s kt hp gia t l sng tuyn v gim t l t vong ung th c t cung trong cc tnh c chn ca Canada vo nhng nm 1970.23,24 u tin s liu ny cng b t cu hi v t l t vong ung th c t cung gim t trc thi im trin khai chng trnh sng tuyn. Cc nghin cu khc ng h gi tr ca nhng chng trnh sng tuyn nh vy, nhng chng trnh ny hin c p dng rng ri nhiu nc nhng khng phi tt c. Mt s quc gia thu nhp thp v trung bnh khng c c s h tng t chc cc chng trnh sng tuyn, v hu ht cc ph n trong cc quc gia thu nhp thp khng tip cn vi sng tuyn nh k.25 Vi s pht minh ra vacxin hiu qu cho virt u nh ngi, ung th c t cung c th tr thnh mt v d ca mt bnh m phng bnh cp I chim u th. Nhng v d khc v d phng cp hai c s dng ph bin l kim tra th lc v thnh lc ca tr em ang tui i hc, sng tuyn cao huyt p ngi trung nin; pht hin mt thnh lc cho cng nhn nh my, xt nghim da v chp phi pht hin bnh lao v hiu qu iu tr.
D phng cp ba
D phng cp ba nhm lm gim s tin trin hoc bin chng ca bnh v l kha cnh quan trng ca iu tr v phc hi chc nng. D phng cp ba l tp hp ca cc bin php nhm lm gim s suy yu, tn tt v gim thiu nhng tn tht do bnh tt gy nn v tng cng, khuyn khch s t iu chnh ca bnh nhn trong cc trng hp nan y. D phng cp ba thng gp kh khn khi tch bit vi iu tr, bi v mt trong nhng mc tiu trng tm ca vic iu tr cc bnh mn tnh l phng nga bnh ti pht.
Phc hi chc nng i vi bnh nhn b bi lit, t qu, chn thng, m la v nhiu bnh mn tnh khc l rt cn thit h c kh nng tham gia vo cuc sng hng ngy ca x hi. D phng cp ba gip ci thin tt tnh trng sc khe v thu nhp cho ngi bnh v gia nh. Mt kha cnh quan trng ca phng bnh cp III c bit vi nhng ngi tr tui b bnh hoc chn thng l phc hi kh nng lm vic v kim sng ca h. Nu cc h thng phc li x hi khng hot ng, thm ch mt giai on tm thi ca bnh tt c th gy nn nhng kh khn ln v kinh t cho cha m v gia nh ca ngi bnh. Cc nghin cu dch t hc cn cp n tnh trng kinh t ca nhng ngi bnh nh l mt trong cc yu t x hi quyt nh tnh trng sc kho.
Sng tuyn
Sng tuyn nhng ngi c bnh hoc yu t nguy c d bo bnh c khuyn khch bi cc li ch tim nng ca d phng cp II thng qua pht hin v iu tr sm.
nh ngha
Sng tuyn l qu trnh s dng cc xt nghim trn mt phm vi ln pht hin bnh nhng ngi c v b ngoi kho mnh. Sng tuyn thng khng phi l chn on m xc nh s c mt hay vng mt ca mt yu t nguy c, v v vy n yu cu s theo di v iu tr c th. Do i tng ca sng tuyn thng l nhng ngi cha c bnh, mt iu rt quan trng l cc xt nghim sng tuyn khng gy tc hi.26 Sng tuyn cng c th c s dng xc nh s phi nhim cao vi cc yu t nguy c. V d, cc mu mu ca tr em c th c sng tuyn lng ch cc vng s dng hm lng ch cao lm sn. Hp 6.5. Sng tuyn c mc ch
Khi tin hnh sng tuyn c mc ch nhng nhm phi nhim ngh nghip, th cc tiu chun t ra khng cn phi nghim ngt nh i vi sng tuyn chung cho qun th. Tc dng d phng c th hn ch (nh bun nn, au u), nhng sng tuyn c th c u tin nu hu qu bnh tt lm gim kh nng lao ng ca bnh nhn. Nhiu hu qu v sc kho ny sinh do phi nhim vi yu t mi trng c hi c xc nh v vic phng nga cc tc ng nh c th ng thi ngn chn cc hu qu nghim trng hn. Sng tuyn c mc ch l mt yu cu bt buc rng ri nhiu ni, v d trong cc hm m hoc i vi cng nhn tip xc ch hoc crom v c s dng trong theo di nhng trng hp mi mc nhim mi trng, v d nh ng c thu ngn (bnh Minamata) ti Nht vo nhng nm 1960 (xem Chng 1 v Chng 9).
120 Chng 6 Sng tuyn tm ca bnh hay sng tuyn c hi hn ch i vi nhng bnh nhn m h i khm ti c s y t v mt vn sc kho no .
Cc chi ph
Cc chi ph ca mt chng trnh sng tuyn cn phi cn bng gia s lng cc ca bnh c pht hin v cc hu qu ca khng sng tuyn. Nhn chung, t l hin mc ca giai on tin lm sng ca bnh cn phi cao trong cng ng c sng tuyn, nhng i khi cn sng tuyn thm ch cho nhng bnh t l hin mc thp nhng li c nhng hu qu trm trng, v d nh bnh phenylketonuria. Nu tr em c chn on mc bnh ny khi sinh, chng cn c yu cu mt ch n c bit c th pht trin bnh thng. Nu tr khng c thc hin ch n ph hp, chng c th b chm pht trin tm thn v cn ch chm sc c bit sut c cuc i. Mc d bnh ri lon chuyn ho ny c t l mi mc thp (2-4 trn 100.000 tr sinh ra sng), chng trnh sng tuyn phng nga cp II c mc chi phhiu qu rt cao.
Thi gian dn
Bnh sng tuyn cn phi c thi gian dn di hp l; l khong thi gian gia khi bnh c th c chn on ln u bi sng tuyn v khi c chn on thng
thng trn cc bnh nhn biu hin cc triu chng. Mt thnh gic do ting n c mt khong thi gian dn kh di; ung th tu thng c thi gian dn ngn. Thi gian dn ngn ngha l bnh pht trin nhanh, v iu tr sm sau khi sng tuyn thng khng hiu qu hn khi bt u iu tr sau khi chn on thng thng.
Sai s chiu di
iu tr sm cn hiu qu hn lm gim t l t vong v bnh tt hn l bt u iu tr khi bnh chuyn sang giai on ton pht, v d iu tr ung th t cung. Mt phng php iu tr cn hiu qu v chp nhn c vi nhng ngi khng c triu chng bnh. Nu vic iu tr sm hn khng c hiu qu, chn on sm hn ch lm tng thi gian bnh nhn nhn thc c v bnh ca mnh; tc ng ny c gi l sai s chiu di hoc sai s thi gian.
= xc sut ca xt nghim dng tnh trong nhng ngi mc bnh. = a/(a + c) = xc sut ca xt nghim m tnh trong nhng ngi khng mc bnh= d/(b + d) = xc sut mt ngi c bnh khi xt nghim l dng tnh = a/(a + b) = xc sut mt ngi khng c bnh khi xt nghim l m tnh = d/(c + d)
Cc phng php tnh ton nhng o lng ny v cc gi tr d on dng tnh v d on m tnh c trnh by trong Bng 6.5.
122 Chng 6 Xt nghim l tng l c mt xt nghim sng tuyn vi nhy v c hiu cao, nhng chng ta cn phi cn bng gia nhng c tnh ny, bi v hu ht cc xt nghim u khng th c c hai. Chng ta quyt nh s cn bng ny bng mt im ct tu gia gii hn bnh thng v khng bnh thng. Nu ta mong mun lm tng nhy v bao hm tt c cc trng hp dng tnh tht, th s tng s cc trng hp dng tnh gi, tc l gim c hiu. Gim mc nghim ngt ca tiu chun i vi xt nghim dng tnh s lm tng nhy nhng gim c hiu. Ngc li, gia tng mc nghim ngt ca tiu chun dn n vic tng c hiu s lm gim nhy. Chng ta cng cn phi tnh m n gi tr d on dng tnh v m tnh khi din gii cc kt qu ca cc xt nghim sng tuyn. Quyt nh cc tiu chun thch hp i vi mt xt nghim sng tuyn ph thuc vo hu qu ca vic xc nh m tnh gi v dng tnh gi. pht hin nhng iu kin sc kho nguy him tr mi sinh th nhy cn tng ln v chp nhn chi ph tng ln ca s lng cc trng hp dng tnh gi cao (lm gim tnh c hiu). Sau cn phi theo di xc nh xem cc trng hp no l dng tnh tht v m tnh tht.
Lch s t nhin
Quan trng hn c, thit lp tiu ch ph hp i hi kin thc cn thit v lch s t nhin ca bnh quan tm v cc li ch v chi ph ca iu tr. Cn c cc phng tin y cho chn on, iu tr v theo di thng thng cc ca bnh mi chn on, iu m c th lm qu ti cc dch v y t. Cui cng, chng trnh v chnh sch sng tuyn cn phi c tt c nhng ngi lin quan chp nhn: cc nh qun l, cc chuyn gia y t v cng ng.
Tc ng
Gi tr ca mt chng trnh sng tuyn cui cng c xc nh bi hiu qu ca n ln t l bnh tt, t vong v tn tt. L tng l phi sn c cc thng tin v t l bnh tt trn nhng ngi c xc nh bnh thng qua sng tuyn v nhng ngi c xc nh bnh bng chn on da trn cc triu chng c bn. Do c xu hng tn ti nhng khc bit trn nhng ngi tham gia chng trnh sng tuyn v nhng ngi khng tham gia, bng chng tt nht ca hiu qu sng tuyn bt ngun t cc kt qu ca cc th nghim ngu nhin c i chng (Hp 6.6). Hp 6.6. Sng tuyn ung th v: mt nghin cu trng hp
Mt th nghim phn b ngu nhin c i chng trn 60.000 ph n c bo him tui t 40-64, nhng ngi c theo di trong vng 23 nm cho thy chp v c hiu qu lm gim t l t vong do ung th v (Bng 6.6). Mi nm sau khi tham gia vo nghin cu, t l t vong do ung th v nhm ph n c sng tuyn thp hn 29% so vi nhng ngi khng sng tuyn; sau 18 nm, t l ny thp hn 23%.
S gim tng i v t l t vong do ung th v mc 23-29% c v t n tng hn khi xem xt cc khi nim tuyt i (s gim t l t vong tuyt i l 0,05% trong s nhng ph n c sng tuyn). Mt th nghim ngu nhin c i chng khc ca Ban y t Quc gia Thu in cho thy li ch tng i ca mt ln tng t (31%), nhng cng ch ra rng kt qu ny i din cho mt li nhun thc l ngn nga c 4 trng hp t vong trn 10.000 ph n sng tuyn. Trong nhng nghin cu ny, s ci thin l v gim t l t vong ch i vi nhng ph n qu 50 tui. Mt li nhun ln hn v s nm cuc sng s t c nu sng tuyn ung th v ngn chn t vong do ung th v trn nhng ph n tr hn, nhng khng may l khng phi nh vy.29 Cui cng, chin lc phng nga tt nht khng nht thit bao gm sng tuyn.30 Khi mt yu t nguy c quan trng (v d nh ht thuc l, cao huyt p hoc khng hot ng th lc) c th c gim m khng cn la chn mt nhm nguy c cao cho hot ng phng nga, tt hn l tp trung vo cc ngun lc sn c v s dng chnh sch cng v cc o lng mi trng thit lp nhng tip cp i chng cho phng nga.
Cu hi
6.1 6.2 6.3 6.4 Hy m t 4 cp d phng. Cho cc v d mi cp ph hp nht vi cc cu phn mt chng trnh phng nga t qu ton din. Phng php no trong hai cch tip cn vi phng nga cp I bnh i tho ng v bo ph trong Bng 6.3 thch hp hn? Cc c tnh no ca mt bnh cho bit bnh ph hp vi sng tuyn? Cc thit k nghin cu dch t no c th c s dng nh gi mt chng trnh sng tuyn?
124 Chng 6
19. Prevention of coronary heart disease: report of a WHO Expert Committee. WHO Tech Rep Ser 1982;678. 20. Tolonen H, Dobson A, Kulathinal S, Sangita A, for the WHO MONICA Project. Assessing the quality of risk factor survey data: lessons from the WHO MONICA Project. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2006;13:104-14. Medline doi:10.1097/00149831-200602000-00017 21. Tolonen Hnh Towards high quality of population health surveys. Standardization and quality control. Helsinki, National Public Health Institute, 2005. (http://www.ktl.fi/portal/4043) 22. Rose GA. The strategy of preventive medicine. Oxford, Oxford University Press,1992. 23. Boyes DA, Nichols TM, Millner AM, Worth AJ. Recent results from the British Columbia screening program for cervical cancer. Am J Obstet Gynecol 1977;128:692-3. Medline 24. Miller AB, Lindsay J, Hill GB. Mortality from cancer of the uterus in Canada and its relationship to screening for cancer of the cervix. Int J Cancer 1976;17:602-12. Medline 25. Katz IT, Wright AA. Preventing cervical cancer in the developing world. N Engl J Med 2006;354:1110. Medline doi:10.1056/NEJMp068031 26. Wald NJ. Guidance on medical screening. J Med Screen 2001;8:56. Medline doi:10.1136/jms.8.1.56 27. Cuckle HS, Wald NJ. Tests using single markers. In: Wald NI, Leck I, eds. Antenatal and neonatal screening. Oxford, Oxford University Press, 2000:20. 28. Shapiro S. Determining the efficacy of breast cancer screening. Cancer 1989;63:1873-80. Medline doi:10.1002/1097 0142(19890515)63:10<1873::AIDCNCR2820631002>3.0.CO;2-6 29. Wright C, Mueller C. Screening mammography and public health policy: the S0140-6736(95)92655-0 30. Strong K, Wald N, Miller A, Alwan A. Current concepts in screening for non10.1258/0969141053279086
127
Chng 7
Gii thiu
nh ngha
Bnh truyn nhim hay bnh ly l bnh pht sinh do s lan truyn ca mt tc nhn bnh c th ti c th cm nhim. Cc tc nhn truyn nhim c th truyn sang ngi trc tip, t ngi hay ng vt b nhim khc, hoc gin tip, thng qua vc t, cc vt th trong khng kh hay vt chuyn ch Vc t l nhng cn trng hay ng vt mang tc nhn truyn nhim t ngi ny sang ngi khc. Vt chuyn ch l nhng vt hay phn t trong mi trng b nhim (chng hn nh qun o, dao ko, nc, sa, thc n, mu, huyt thanh, dch rut hay cc dng c phu thut). Cc bnh ly truyn qua tip xc l nhng bnh c th c lan truyn t ngi ny sang ngi khc m khng c vc t hay vt chuyn ch trung gian. V d nh st rt l mt bnh truyn nhim nhng khng phi ly truyn qua tip xc, cn si v bnh giang mai l hai bnh truyn nhim qua tip xc. Mt s tc nhn gy bnh khng ch thng qua s nhim trng m cn thng qua c t ca cc hp cht ha hc to ra. V d Staphylococcus aureus l mt vi khun c th gy bnh trc tip cho con ngi, nhng ng c thc n c cha staphylococcal gy ra bi vic tiu ha thc n c nhim c t m vi khun sn sinh ra.
Vai tr ca dch t hc
Dch t hc pht trin t vic nghin cu cc v bng n dch bnh truyn nhim v s tng tc gia tc nhn, vt ch, vc t v cha. Kh nng m t nhng hon
128 Chng 7 cnh/tnh hung c xu hng lm bng pht dch trong qun th ngi chin tranh, di c, nn i v cc thm ha thin nhin lm tng kh nng kim sot s lan truyn bnh truyn nhim thng qua gim st, d phng, cch ly v iu tr.
Hnh 7.1. D bo nguyn nhn t vong hng u trn ton th gii, mi nhm tui, 2005: tng s t vong l 58 triu ngi.1
Cc bnh truy n nhim, , v tnh trng thiu dinh d ng 30% Cc bnh tim mch 30%
129
Chn th ng 13%
Cc bnh truyn nhim ang t ra mt mi e da khn cp ti sc khe c nhn v c kh nng e da s an ton ca nhiu ngi. Trong khi cc nc c thu nhp thp vn phi ng u vi nhng vn bnh truyn nhim, th ti cc nc c thu nhp cao, t vong do cc bnh mn tnh cng ang tng ln nhanh chng, c bit l cc th (xem Chng 6). Mc d cc nc c thu nhp cao c t l t vong do cc bnh truyn nhim thp hn mt cch ng k, nhng nhng nc ny vn phi chi ph cho mt t l ln ngi mc mt s bnh truyn nhim. V d cc nc c thu nhp cao th cc nhim khun ng h hp trn gy ra t vong ng k ch tr em v ngi gi. Tuy nhin s mc cc bnh tt c lin quan l ng k v nh hng ti mi nhm tui (Hnh 7.2).
130 Chng 7 S dng cc phng php dch t hc iu tra v kim sot bnh truyn nhim vn ang l mt thch thc cho nhng cn b y t. iu tra cn phi c tin hnh nhanh v thng vi ngun lc hn ch. Kt qu ca nhng iu tra thnh cng l rt hu ch, nhng tht bi trong vic thc hin iu tra mt cch hiu qu c th c hu qu nghim trng Trong i dch AIDS, 25 nm nghin cu dch t hc gip ch ra tc nhn, cc phng thc ly truyn v cc bin php d phng hiu qu. Tuy nhin, mc d c nhng kin thc nh vy, th th l hin nhim HIV c tnh trn ton cu vo nm 2006 l 38,6 triu trng hp, trong t vong mi nm l 3 triu ngi.
80
60
40
20
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
Nm
Vic nh gi s lng trng hp bnh th no l mt v dch thay i ty thuc vo tc nhn, kch thc v loi qun th phi nhim, v thi gian v a im xut hin bnh. Vic xc nh mt v dch cn ph thuc vo tn s thng thng ca bnh trong cng khu vc qun th xc nh trong cng mt ma ca nm. Ch mt s rt t trng hp bnh t trc n nay cha thy c trong mt khu vc, nhng c mi lin h vi nhau v thi gian v a im, cng kt lun v mt v dch. V d, mt bo co u tin v mt hi chng, sau ny c xc nh l AIDS, ch c 4 trng hp vim phi do Pneumocystis carinii nam thanh nin ng tnh.3Trc , bnh ny ch gp bnh nhn vi h thng min dch b tn thng. S pht trin nhanh chng ca v dch Kaposi sarcoma (cng l mt dng biu hin ca AIDS) New York c trnh by trong Hnh 7.3: 2 trng hp xy ra vo nm 1977 v 1978 v ti nm 1982 c 88 trng hp3.
131
ng lc ca mt v dch c quyt nh bi cc c tnh nh tc nhn, phng thc ly truyn, v tnh mn cm ca vt ch con ngi. Ba nhm tc nhn gy bnh chnh tng tc vi nhau mt cch rt khc nhau cc bnh khc nhau. Mt s t vi khun, vi rt v k sinh trng gy ra hu ht cc v dch v vic hiu r c im sinh hc ca chng c th ci thin cc bin php d phng. Vc xin, bin php d phng cc bnh truyn nhim hiu qu nht cho n nay mi ch c pht trin cho mt s bnh do vi rt v vi khun gy ra. Nu nhng n lc nghin cu vc xin phng st rt thnh cng, th y s l vc xin u tin cho bnh v k sinh trng. Vc xin khng ch phng bnh tt trn c s c nhn, thng qua vic phng hoc lm gim bnh c nhn c phi nhim vi mm bnh, m cn trn c s qun th bng vic tc ng n min dch qun th (Hnh 7.4). Hnh 7.4. Min dch qun th. Nhng chm trn en cho thy nhng c nhn b nhim mt bnh truyn nhim do tip xc, nhng chm trn trng l nhng c nhn khng b nhim v chm trn xm l ngi c min dch. Cc mi tn ch hng ly truyn. Trong m hnh A, tt c mi ngi u mn cm, v tt c mi ngi b nhim bnh. Trong m hnh B, ch mt ngi c min dch, v nh vy 4 ngi c bo v, mc d 3 trong s h u mn cm.5
Trong mt v dch mt ngun, nhng ngi cm nhim phi nhim t nhiu ng thi vi mt ngun bnh. iu ny lm cho s lng ngi bnh tng rt nhanh ch trong vi gi. V dch t (bnh do vi khun) trnh by Chng 1 l mt v d v v dch mt ngun v v dch ny c kim sot hiu qu (bng cch loi b vic tip cn vi ngun bnh) 30 nm trc khi tc nhn thc s ca bnh c xc nh (Hnh 7.5). Trong cc v dch ly truyn do tip xc hay ly truyn rng ri (propagated), bnh c truyn t ngi ny sang ngi khc v s gia tng s trng hp bnh ban u xy ra chm hn. S lng ngi cm nhim v ngun nhim trng tim tng l nhng yu t then cht xc nh mc ly lan ca bnh. V d SARS ln u tin c cng nhn l mi e da ton cu vo thng 3 nm 2003. No lan truyn nhanh chng sang 26 nc, nh hng n c i tng nam v n trng thnh, trong mt phn nm trn tng s cc ca bnh xy ra nhng nhn vin y t (xem Chng 1).
132 Chng 7 Hnh 7.5: S bng n dch t ti London, thng 8 - thng 9 nm 18546
S t vong theo bo co 1905-09 1910-14 221000 200000 231 2149 155 136 8773 182
Dch HIV l mt v d v bnh truyn nhim m tr bnh lu hnh nhiu khu vc, trong khi mt s khu vc khc HIV vn gy dch nhng qun th khng phi nhim trc .8 Trong trng hp bnh st rt v st dengue, mui chnh l vc t truyn bnh, cc khu vc c dch lu hnh b nh hng bi kh hu. Nu mt khu vc qu lnh hay qu kh v vc t khng th tn ti hay sinh sn, th bnh khng tr thnh bnh lu hnh. Vic m ln ton cu ang lm thay i kh hu mt s ni trn th gii theo hng lm tng ln ca cc khu vc c dch lu hnh, v cc bnh ly truyn qua vc t ang lan truyn sang nhng khu vc mi.9
133
Tt c cc nc c ngha v bo co nhng bnh c tm quan trng trong y t cng cng vi t chc Y t th gii theo nhng iu khon ca quy nh v sc khe quc t c iu chnh (Hp 7.3)
Trong khi mt s bnh mi xut hin ny c v thc s l mi, th mt s bnh khc nh st xut huyt vi rt c th tn ti trong nhiu th k nhng ch c cng nhn gn y do nhng thay i v sinh thi hay mi trng v ang lm tng nguy c nhim bnh ca con ngi, hoc kh nng pht hin nhng bnh ny c ci thin. y c gi l sai s xc nh (ascertainment bias) v rt kh lng ha. Nhng thay i v vt ch, tc nhn v iu kin mi trng c cho l phi chu trch nhim cho cc v dch nh dch bch hu, giang mai v lu vo u nhng nm 1990 nhng nc mi ginh c c lp ng u. i dch cm ny sinh khi mt vi rt cm mi xut hin, gy nhim trng cho con ngi v ly lan nhanh con ngi. Vi rt c quan tm gn y nht l chng cm A H5N1 (Hp 7.4), mt trong nhng loi vi rt thng gy cm cho gia cm v chim di c. Cc i dch cm nghim trng vo cc nm 1918, 1957 v 1968 gy t vong cho hn 10 triu ngi; V d c khong 40-50 triu ngi cht trong i dch cm nm 1918. Da trn nhng d bo t v i dch nm 1957, ngi ta c tnh rng c th c khong 1-4 triu ngi cht nu vi rt H5N1 bin i to ra dng cm ngi c th ly truyn d dng.13
134 Chng 7
Dy chuyn ly bnh
Cc bnh truyn nhim pht sinh do tc ng qua li gia: tc nhn truyn nhim qu trnh ly truyn vt ch mi trng
Vic kim sot cc bnh truyn nhim c th i hi s thay i mt hoc nhiu thnh phn trn, ba thnh phn u tin u b nh hng bi mi trng. Cc bnh truyn nhim c th c nhiu dng biu hin khc nhau, thay i t nhim trng khng biu hin khng c du hiu hay triu chng lm sng n bnh nng v t vong. Nhim v ch yu ca dch t hc cc bnh truyn nhim l lm sng t qu trnh ly bnh xy dng, thc hin v nh gi cc bin php phng bnh thch hp. lm nh vy, nh nghin cu cn phi c kin thc v mi thnh phn trong dy truyn ly bnh trc khi tin hnh cc bin php can thip hiu qu. Tuy nhin, trong mt s trng hp,; chng ta c th kim sot c mt bnh ch vi hiu bit hn ch v mt dy chuyn ly bnh c th ca bnh . V d ci thin vic cung cp nc Lun n vo nhng nm 1850 ngn chn cc v dch t xy ra nhiu thp k trc khi ngi ta xc nh c tc nhn gy bnh t. Tuy nhin, ch c kin thc n thun th khng ngn chn cc v dch v ngy nay bnh t vn cn l mt nguyn nhn gy bnh v t vong quan trng nhiu ni trn th gii. Hp 7.4: Dch t hc v cm gia cm
Cc trang tri gia cm chu b nh hng nng n do loi virus gy bnh H5N1 vo nm 2003, v dch lan rng sang mt s vng thuc chu u v chu Phi vo nm 2005-2006, dn n vic phi tiu hy hn 40 triu gia cm nhm khng ch v kim sot dch. Virus khng hn d dng gy bnh ngi, hu ht 258 trng hp xc nhn nhim cm gia cm cho n thng 11 nm 2006 u c tin s tip xc lu di v trc tip vi gia cm nhim
135
bnh.14 Tuy nhin, kh nng ly truyn thp cn phi c nhn nhn theo t l cht-mc rt cao: 50% s ngi nhim t vong. Thi gian bnh ngi l 2-8 ngy. Virus gy ra tnh trng st cao, sau l vim phi khng p ng vi khng sinh. V l thuyt, virus c th bin i sang dng c th d dng ly truyn sang ngi.15 Chin lc ch o nhm gii quyt kh nng i dch ngi l phi kim sot cc v dch gia cm cng nh ngi, v phng vic ly lan ca virus H5N1 sang nhng nc khc v gim c hi ly nhim 13-15 ngi.
Ly truyn
y l mt xch th hai trong dy truyn ly bnh, l s ly truyn hay ly lan ca mt tc nhn gy bnh qua mi trng hay ti mt ngi khc. Ly truyn c th trc tip hay gin tip (Bng 7.2).
136 Chng 7
Vic phn bit cc phng thc ly truyn bnh rt quan trng khi la chn nhng phng php kim sot bnh truyn nhim. C th ngn chn s ly bnh trc tip bng cch hn ch tip xc vi ngun bnh; s ly bnh gin tip i hi cc cch tip cn khc nhau nh cung cp mn chng mui, m bo thng gi, bo qun lnh thc phm s dng bm v kim tim v trng.
Vt ch
Vt ch l mt xch th 3 trong dy truyn ly bnh, v c nh ngha l ngi hay ng vt - ni tc nhn gy bnh xm nhp v pht trin thun li trong iu kin t nhin. ng xm nhp vo c th vt ch thay i ty thuc vo tc nhn gy bnh bao gm da, nim mc, ng h hp v tiu ha. Phn ng ca c th vt ch vi s nhim trng ht sc khc nhau v c quyt nh bng vic tng tc gia vt ch, tc nhn gy bnh v phng thc ly truyn. Ph ca s tng tc ny chy t khng c du hin hay triu chng r rng n bnh c biu hin lm sng trm trng, vi rt nhiu bin th gia hai thi cc ny. Thi k bnh l thi gian t khi tc nhn gy bnh xm nhp cho n khi c du hiu hoc triu chng lm sng u tin ca bnh xut hin, khong thi gian ny c th ch mt vi gi (nhim c thc n vi khun t cu) n nhiu nm (AIDS). Hu qu ca vic nhim khun phn ln c quyt nh bi kh nng khng ca vt ch. Kh nng khng ny thng c c thng qua phi nhim trc hoc min dch vi tc nhn gy bnh no . Min dch (hay tim chng) l vic bo v cc c th cm nhim khi mc bnh truyn nhim bng cch tim chng, c th theo nhng cch sau: tc nhn gy bnh truyn nhim sng nhng bin i (nh vc xin cho bnh si)
137
cc sinh vt b bt hot (nh vc xin cho bnh ho g) gim c tnh (vc xin cho bnh un vn) polysaccharides vi khun.
Khng th - c hnh thnh nh l mt phn ca phn ng min dch t nhin vi mm bnh c th c tp hp t vic hin mu v c s dng nh mt cch phng bnh sau phi nhim mt vi bnh (nh bnh di, bch hu, thy u v vim gan B) cho nhng ngi cha c min dch y . Vic ny c gi l min dch th ng, v c tin hnh trn quy m nh hn nhiu so vi min dch ch ng do nhng nguy c, ch bo v chi ph ca n. Vic ly truyn th ng khng th ca m thng qua nhau thai cng c th truyn khng th ti bo thai.
Mi trng
Mi trng gi mt vai tr then cht trong vic pht trin bnh truyn nhim. V sinh chung, nhit , nhim khng kh, cht lng nc l nhng yu t nh hng n cc giai on ca dy truyn ly bnh (xem Chng 9). Ngoi ra, cc yu t kinh t, x hi nh mt dn s, s ng c v i ngho cng ng vai tr rt quan trng.
iu tra
Giai on u tin ca iu tra l phi lm r chn on nhng trng hp nghi ng v khng nh l v dch thc s ang xy ra. iu tra s b ban u cng nhm a ra gi thuyt v ngun bnh, s ly lan ca bnh, ri sau ra nhng bin php kim sot kp thi. Nhng bo co sm v nguy c mt v dch c th da vo nhng quan st ca mt nh s cn b y t hoc cc bo co ny c th phn nh mt s con s tp hp c t h thng gim st cc bnh truyn nhim chnh thng hu ht cc nc. i khi, cn phi c mt vi bo co t cc c s y t cp qun; s lng ca bnh ch mt khu vc c th qu nh khng lm cho ngi ta cho l mt v dch.
Xc nh cc ca bnh
iu tra mt v dch nghi ng i hi phi xc nh c mt cch h thng cc trng hp mi mc v iu ny c ngha l nh nghin cu cn xc nh r cc tiu chun chn on mt ca bnh (xem Chng 2). Thng th chng ta cn thu thp thng tin chi tit trn t nht mt mu cc ca bnh. Cc ca bnh bo co sm trong mt v dch thng ch chim mt s nh trong tng s, cn phi m cn thn tt c cc trng hp bnh c th m t y v quy m ca v dch. Ngay sau khi
138 Chng 7 khng nh c dch, th u tin s mt l kim sot dch. nhng trng hp dch ly truyn qua tip xc nghim trng, thng cn thit phi theo di nhng ngi tip xc vi cc trng hp bnh c ghi nhn m bo xc nh c tt c cc trng hp bnh v gim thiu vic ly lan ca bnh.
Khi cc bin php kim sot dch c thc hin th cn phi tip tc gim st m bo s chp nhn v tnh hiu qu ca cc bin php ny. Vic ny c th tng i n gin trong cc v dch cp tnh ngn ngy, nhng li kh i vi cc v dch di ngy. V d dch vim mng no do no m cu i hi nhng chng trnh tim chng c quy m ln. c bit cn trin khai cc nghin cu dch t dc v nghin cu trong phng th nghim nh gi c chi ph li ch lu di. Cc n lc trong qun l v kim sot dch HIV cho thy mt s tc ng. T khi pht hin nhng trng hp u tin, th cch tip cn then cht ca d phng cp mt l thc y/khuyn khch s dng bao cao su phng ly nhim HIV. Tng t nh vy, cc chng trnh pht bm kim tim cho nhng ngi tim chch ma ty c p dng hiu qu gim thiu vic ly lan ca HIV v virt vim gan B. Cc chng trnh gio dc tng cng nhn thc ca ngi dn v cch ly truyn HIV, v cch ngi dn c th lm ngn nga vic ly truyn HIV l mt phn thit yu ca d phng cp mt. Dch HIV c th ln ti nh im mt s nc Chu Phi v n . Nhng trng hp mi mc HIV r rng cao nht Kenya khong vo u cho n gia nhng nm 1990.18 Do thi k tim tng t khi nhim HIV cho n lc cht, nn t l hin mc vn tip tc gia tng trong khi t l mi mc gim, nh im vo nm 1997 khi t l t vong tng vt bng vi t l mi mc. T l hin mc HIV (t l ca nhng trng hp hin ang nhim HIV) cng bt u gim Nam n . Xu th tri
139
ngc nhau ny c th gii thch do nhng n lc can thip nhm vo vic gim s lng cc i tc tnh dc ng thi v tng vic s dng hiu qu bao cao su.
Quy m ca gim st
Quy m gim st rng, t cc h thng cnh bo sm thng bo nhanh trong trng hp cc bnh truyn nhim cho n thng bo mt cch c k hoach trogn trng hp cc bnh mn tnh m nhn chung c thi gian bnh (lag time) di gia phi nhim v bnh. Hu ht cc nc c nhng quy nh bt buc bo co vi mt s bnh. Danh sch nhng bnh phi thng bo ny thng gm nhng bnh c th phng c bng tim vc xin nh bi lit, si, un vn, bch hu cng nh mt s bnh truyn nhim khc lao, vim gan, vim no v phong. Vic bo co cng l bt buc vi mt s bnh khng truyn nhim nh t vong m, chn thng cc bnh ngh nghip v mi trng nh nhim c thuc tr su. Bo co bt buc trong mt s iu kin c th l mt phn ca gim st. Gim st cn mt s ng dng khc (Hp 7.6). Hp 7.6. Cc ng dng ca gim st
Gim st l mt phn thit yu trong thc hnh dch t v c th c s dng : Cng nhn nhng trng hp bnh bit lp hoc co cm nh gi tc ng y t cng cng ca cc s kin v nh gi xu th o lng nhng yu t cn nguyn ca bnh Theo di tnh hiu lc v nh gi tc ng ca cc bin phop phng v kim sot, cc chin lc d phng v nhng thay i trong chnh sch y t Lp k hoch v cung cp dch v chm sc sc khe Ngoi vic c lng lng quy m ca mt v dch, theo di xu th ca n, cc s liu c th c s dng : cng c cam kt vn ng cng ng vn ng cc ngun lc.19
Cc nguyn l gim st
Mt nguyn l then cht ca gim st l ch bao gm nhng iu kin m gim st c th dn n phng bnh mt cch hiu qu. Mt nguyn l quan trng na l h thng gim st nn phn nh gnh nng bnh tt ni chung ca cng ng. Cc tiu ch khc la chn bnh bao gm: t l mi mc v hin mc cc ch bo v mc trm trng (t s cht mc)
140 Chng 7 t l t vong v t l t vong sm mt ch s v mt nng sut lao ng (s ngy nm vin) cc chi ph y t kh nng d phng tim nng dch cc khong trng thng tin v nhng bnh mi
Cc ngun s liu
Cc ngun s liu c th cho chung cc bnh hoc lin quan n bnh c th v bao gm nhng ngun sau: bo co v t vong v bnh tt h s bnh n chn on ti phng xt nghim bo co v v dch s dng vc xin h s ngh m nhng thay i v mt sinh hc ca tc nhn, vc t hay cha ngn hng mu Gim st c th thu thp s liu v bt c thnh phn no trong chui nguyn nhn bnh cc yu t nguy c v hnh vi, cc bin php phng bnh, cc trng hp bnh v chi ph chng trnh hay iu tr. Phm vi ca h thng gim st thng b gii hn bi ngun nhn lc v ti chnh.
141
Bng 7.3 lit k Mc tiu Pht trin Thin nin k s 6, nhm vo HIV/AIDS, st rt v cc bnh khc thng c hiu l cc bnh truyn nhim. Cc bnh khng truyn nhim chim phn ln t vong v tn tt hu ht cc nc v ang b b st. Cc ch bo, cc nh ngha v cc mc tiu chung cn phi t c i vi bnh lao (mc tiu 8) c trnh by trong bng 7.3; tt c u cn phi c gim st k lng. Bng 7.3. Mc tiu Pht trin Thin nin k s 6: Chng li HIV/AIDS, st rt v cc bnh khc
Mc tiu 8 S dng tng vo nm 2015 v bt u gim t l mi mc st rt v mt s bnh quan trng khc. Cc ch bo ca Lao (23 v 24 ca 48) T l hin mc v t l t vong ca bnh lao, t l cc trng hp lao c pht hin v iu tr khi theo chng trnh DOTS. Cc nh ngha S lng cc trng hp xt nghim dng tnh (trn 100.000 dn); s t vong do lao (tt c cc dng) trn 100.000 dn/nm; t l tt c cc trng hp lao c xt nghim dng tnh mi c c theo chng trnh DOTS trong mt nm no ; t l cc trng hp lao xt nghim dng tnh c ng k c iu tr thnh cng theo chng trnh DOTS. Cc mc tiu c th o lng c Ti nm 2015, gim t l hin mc xung 50% con s c tnh ca nm 2000; ti nm 2015, gim t l t vong xung 50% con s c tnh ca nm 2000; Ti nm 2005, t ti con s 70% pht hin bnh; ti nm 2005 t ti con s 85% iu tr thnh cng.
142 Chng 7
Cc yu t nh hng n tnh hiu qu ca cc h thng gim st c lit k trong bng 7.4 Bng 7.4. Cc yu t nh hng n hiu ca ca cc h thng gim st
Yu t hay thnh phn S lng iu kin Khi lng thng tin/ mi trng hp bnh Gnh nng cho ngi bo co Mi quan tm ca cc nh hoch nh chnh sch vi s liu gim st Cc mc tiu gim st Chin lc bo co cc vn nghim trng nhng ph bin Tnh hu ch ca s liu vi a phng ng dng b gii hn bi phn tch s liu v lu tr Tnh hu ch i vi nhng nh hoch nh chnh sch cho cc hnh ng d phng Hiu qu t hn t Nh Cao R rng v c th h tr c thng tin p ng cc mc tiu v i n quyt nh Cao S liu c s dng tot Cao Khng hiu qu Qu nhiu Qu nhiu Qu phc tp v cng knh Thp C th khng r rng Bo co phc tp Thp S dng s liu hn ch Thp
Cu hi
7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. S ng gp ca bnh truyn nhim trn tng s t vong Brazil trong nhng nm 1930-2003 c trnh by Hnh 6.2. C th gii thch nh th no cho s thay i quan st c trong hnh ny? Nu bn l cn b y t tuyn huyn, bn s theo di s pht sinh bnh si v pht hin mt v dch trong huyn ca bn nh th no? Bn hy m t dy chuyn ly bnh cho v ng c thc n do salmonella. Hy bnh lun nhng tr ngi c th nh hng n tnh hiu qu ca Cc Quy nh Sc khe quc t sa i. S dng v d v bnh lao, hy m t bn cp d phng c nu Chng 6 v nhng hnh ng cn thit mi cp c c mt chng trnh d phng ph hp v ton din.
143
145
Gii thiu
Dch t hc lm sng l ng dng cc nguyn l v phng php dch t hc vo thc hnh y hc lm sng. N thng lin quan n mt nghin cu c tin hnh trong mt bi cnh lm sng, hu ht bi cc thy thuc lm sng, vi cc bnh nhn l i tng ca nghin cu. Nguyn tc la chn nhng phng php c pht trin trong dch t v phi hp chng vi khoa hc ca y hc lm sng. Mc ch ca dch t hc lm sng l gip vic ra quyt nh trong xc nh cc trng hp bnh. Dch t hc lm sng bao gm cc phng php cc thy thuc lm sng s dng kim tra cc qu trnh v kt qu cng vic ca h l mt khoa hc y hc c bn. Do dch t hc lm vic vi cc qun th v y hc lm sng lm vic vi c th, iu ny gi rng dch t hc lm sng l mt s mu thun v t ng. Tuy nhin, dch t hc lm sng n gin quan tm n mt qun th bnh nhn xc nh hn l s dng qun th da trn cng ng. Cc mi quan tm chnh ca dch t hc lm sng bao gm: Cc nh ngha v s bnh thng v bt thng xc thc ca cc xt nghim chn on Lch s t nhin v tin lng bnh Hiu qu ca iu tr v, D phng trong thc hnh lm sng.
146 Chng 8 lin quan n sc kho c th c din gii nh cc phn b tn s trong qun th bnh nhn. Him khi cc phn b tn s ca cc o lng bnh thng v bt thng l hon ton khc nhau, nhng iu thng thy hn l ch c mt phn b v ci gi l ngi khng chun nm pha cui ca phn b chun (xem Chng 4). C ba cch phn bit cc kt qu trong mt phn b nh vy: Bnh thng l thng thng Bt bnh thng kt hp vi bnh Bt bnh thng c th iu tr c.
1 0.50 0.50
0.25 110 120 130 140 150 160 Huyt p tm thu (mm Hg) 170
Thm ch trong cc gii hn bnh thng, nh c xc nh v mt thng k, c s tng nguy c mc bnh so vi cc mc thp hn. Nguy c l mt qu trnh c cp bc; khng c im ngng v ti nguy c bt u t ngt tng. Hu ht t vong do bnh mch vnh xut hin nhng ngi c mc cholesterol huyt thanh trung bnh trong qun th, v ch c mt t l nh t vong xy ra nhng ngi c ch s ny rt cao.
S bt thng kt hp vi bnh
La chn th hai ny da vo s phn b ca cc o lng c ngi lnh ln ngi bnh, v chng ta c th c gng xc nh im ct thch hp phn chia r rt hai nhm. S so snh hai phn b tn s cho thy c s trng lp ng k, iu ny c minh ha bng phn b cholesterol huyt thanh nhng ngi b v khng b bnh mch vnh. Vic xc nh im ct phn chia r rt hai nhm c bnh v khng c bnh r rng l khng th c (xem Hnh 6.7). S lun lun c mt s ngi khe mnh bn pha bt thng ca im ct, h c gi l bt thng v s c mt s trng hp b bnh tht bn pha bnh thng. Hai loi sai s phn loi ny c th hin thng qua ch s nh lng l: nhy v c hiu ca xt nghim nh tho lun trong Chng 6. nhy l t l thc s b bnh trong s nhng trng hp xt nghim xc nh l bt thng (bnh). c hiu l t l thc s khng b bnh trong s nhng trng hp xt nghim xc nh l bnh thng. Lun lun phi cn bng gia nhy v c hiu, tng ch s ny s lm gim ch s kia.
Bt thng c th iu tr c
Nhng kh khn trong vic phn bit chnh xc gia bnh thng vi bt thng dn ti vic dng cc tiu chun c xy dng da vo kt qu ca nhng th nghim lm sng c kim sot bng phn b ngu nhin, nhng th nghim c thit k pht hin im m ti vic iu tr c li nhiu hn c hi. ng tic l rt nhiu quyt nh iu tr c a ra m khng c nhng bng chng nh vy. iu tr huyt p cao l mt v d tt cc th nghim lm sng sm cung cp bng chng vng chc rng iu tr huyt p tm trng rt cao (> 120mmHg) l c hiu qu. Nhng th nghim tip theo cho thy rng iu tr mc huyt p tm trng thp hn, nh 90 mmHg, th c li hn. Tuy nhin, cc th nghim ny thng c thit k cha tnh n cc yu t nguy c khc hoc chi ph ca iu tr. Cc nghin cu chi ph hiu qu phc tp hn c th tnh n cc hu qu kinh t ca iu tr vo cc quyt nh lm sng. Chng ta c th xc nh cc mc huyt p m ti vic iu tr s c ngha c v mt kinh t ln y hc cho nam v n gii cc nhm nguy c c bit. iu tr mt ph n tr vi mc huyt p tm trng l 90mmHg, ngi ny c nguy c bnh tim mch thp, s t hiu qu v chi ph hn iu tr mt nam gii ln tui hn vi huyt p tm trng 90mmHg, ngi c nguy c bnh tim mch cao hn nhiu. Tuy nhin, nu iu tr ngi ph n tr khng c tc dng ph no ngoi tr chi ph, c ta c th la chn t tr tin.2 Nhng tnh trng coi l ng c iu tr thay i theo thi gian; Hnh 8.2 cho thy s thay i nh ngha ca cc mc c th iu tr c ca cao huyt p. Do cc th nghim lm sng thu thp nhng bng chng mi, cc khuyn ngh iu tr c xu hng thay i. Tuy nhin, ti mi thi im m mt im ct mi c xut, chng ta cn xem xt v mt hu cn v chi ph. V d, nu chng ta s dng cch tip cn da trn bng chng iu tr nhng ngi b cao huyt p nh, chng cn quan tm hn n nh gi nguy c tuyt i (hoc nn) ca bnh tim mch, v nhn mnh t hn n huyt p thc ca h.3 D on nguy c nh vy c th gip cc thy thuc lm sng truyn t cho bnh nhn (Hp 8.1)
148 Chng 8 Hnh 8.2. iu tr cao huyt p: thay i tiu ch theo thi gian
Hp 8.1. D on nguy c
D on nguy c (nh ngha nguy c tuyt i ca mt s kin theo mt giai on thi gian c bit) cung cp cho cc thy thuc lm sng cc o lng tuyt i hiu qu ca iu tr v gip h trong vic a ra cc quyt nh iu tr. S d on nguy c c th c s dng gii thch cho cc yu t nguy c a dng.4 V d, mt nguy c mc bnh tim mch 5 nm ca cc vn sng cn hoc khng sng cn c xc nh bi tui, gii, tnh trng bnh tiu ng, tin s ht thuc l, huyt p tm thu v lng cholesterol ton phn ca mt ngi. Nguy c mc bnh tim mch chung ca mt c th c th c tnh t mt s d on nguy c. Xem v d trang http://www.nzgg.org.nz/CVD_risk_Chart.pdf.
Cc xt nghim chn on
Mc tiu u tin ca lm sng l chn on bt c bnh no m c th iu tr c. Mc tiu ca xt nghim chn on l gip khng nh cc chn on c a ra da vo cc du hiu v triu chng ca ngi bnh. Trong khi cc xt nghim chn on thng bao gm cc xt nghim (gen, vi sinh, sinh ha hay sinh l), th nhng nguyn tc gip xc nh gi tr ca cc xt nghim ny cng phi c s dng vo vic nh gi gi tr chn on ca cc triu chng, du hiu.
Gi tr ca mt xt nghim
Bnh c th c hoc khng, v xt nghim c th dng tnh hay m tnh. V vy c 4 kh nng t hp v bnh v kt qu xt nghim c trnh by Hnh 8.3 v c m t trong mi lin quan vi cc xt nghim sng tuyn Chng 6.
Trong hai tnh hung, xt nghim tr li ng (dng tnh tht v m tnh tht) v trong hai tnh hung khc, xt nghim tr li sai (dng tnh gi v m tnh gi). Chng ta ch c th s dng nhng phn loi ny khi c mt phng php chnh xc tuyt i xc nh tnh trng c bnh hay khng c bnh, da vo chng ta c th xc nh tnh xc thc ca nhng xt nghim khc. Him khi c mt phng php nh vy tn ti, c bit khi cc bnh khng ly nhim mn tnh c quan tm. Vi l do ny, v bi v cc xt nghim hon ton chnh xc thng rt t v i hi can thip t bn ngoi, cc xt nghim n gin v r tin hn c s dng trong thc hnh lm sng hng ngy. Thm ch sau , chng ta vn cn bit v gii thch cho tnh gi tr, xc thc v chnh xc ca nhng xt nghim ny khi din gii cc kt qu. xc nh tnh ng dng thc tin ca mt xt nghim no , chng ta cn bit nhiu hn v cch thc hin nh th no. Gi tr d on dng tnh v m tnh l c bit quan trng. Gi tr d on dng tnh l xc xut c bnh ca mt bnh nhn c kt qu xt nghim dng tnh, trong khi gi tr d on m tnh l xc xut mt ngi khng c bnh khi c kt qu xt nghim m tnh. Gi tr d on ph thuc vo nhy v c hiu ca xt nghim v quan trng nht l t l hin mc ca bnh trong qun th c xt nghim. Thm ch vi nhy v c hiu cao (Chng 6), nu t l hin mc thp th gi tr d on dng tnh ca mt xt nghim c th rt thp. Cc gi tr d on dng tnh v m tnh ca mt xt nghim trong thc hnh lm sng ph thuc ch yu vo t l hin mc bnh ca nhng ngi c xt nghim; iu ny khc so vi t l hin mc mt nghin cu c cng b v s hu ch ca xt nghim.
150 Chng 8 S pht hin v iu tr bt k giai on no cng lm thay i lch s t nhin ca bnh, nhng ch c th xc nh c hiu qu ca iu tr nu bit c din bin t nhin ca bnh khi khng iu tr.
Tin lng
Tin lng l d on din bin ca bnh sau khi mc bnh v c th hin bng xc xut ca s vic c th s xy ra trong tng lai. Cc d on da vo nhng nhm bnh nhn xc nh v kt qu c th hon ton khc i vi nhng bnh nhn ring r. Tuy nhin, s hiu bit v kh nng tin lng gip cho vic xc nh phng php iu tr tt nht. Yu t tin lng l nhng c tnh lin quan vi hu qu sc khe ca bnh nhn mc bnh c cp. V d, bnh nhn nhi mu c tim cp tnh, tin lng c lin quan trc tip vi chc nng ca c tim. Cn c nhng thng tin dch t hc t nhiu bnh nhn d on tin lng v kt qu. Ring kinh nghim lm sng th khng v thng da vo mt s t bnh nhn v c theo di khng y . V d, nhng bnh nhn n khm bc s th khng i din cho tt c cc bnh nhn ca mt bnh c bit no . Ngi bnh c th c la chn da vo tnh trng nng nh hoc cc c trng khc ca bnh, hoc theo cc c im v nhn khu, x hi hoc c nhn ca h. Hn na, v nhiu bc s khng theo di bnh nhn mt cch c h thng, nn h c nhn nh hn ch v thng bi quan v tin lng bnh. Mt quan st lm sng v ci thin tin lng theo thi gian c th c thc v nh vic iu tr tt hn, nhng n cng c th l do gi to v s gia tng nhng trng hp bnh nh c nhn iu tr. Nghin cu dch t hc c thit k tt c th a ra nhng thng tin ng tin cy v tin lng bnh.
Hnh 8.4: Xc xut sng sau nhi mu c tim ( sng c t nht 28 ngy sau s kin), Auckland, 198384, 198788, 1991926
Hiu qu iu tr
Mt vi phng php iu tr c u im r rt nn khng yu cu nhng ch s nh gi chun mc; iu ny ng vi v d dng khng sinh cha vim phi v phu thut iu tr chn thng. Tuy nhin, nhng trng hp r rng ny tng i him trong y hc lm sng. Ni chung, hiu qu iu tr thng khng r rng v phn ln cc can thip cn phi nghin cu nh gi hiu qu. Nhng iu tr c hiu cn phi cho thy mang li li ch nhiu hn l tc hi gy ra cho bnh nhn, nhng ngi thc s s dng chng: iu ny c gi l tnh hiu lc. Cc bin php iu tr cng cn phi mang li li ch nhiu hn tc hi gy ra cho tt c nhng bnh nhn c yu cu iu tr: do khng phi tt c mi ngi s thc s s dng bin php iu tr m h c ch nh, vic tnh n nhng hu qu ca vic khng s dng iu tr l rt quan trng. Vic nghin cu tnh hiu lc c d dng hn khi gii hn nghin cu nhng bnh nhn c tnh tun th. Tnh tun th iu tr l ngi bnh thc hin ng cc y lnh do thy thuc a ra. Hiu qu thc t c xc nh thng qua cc nghin cu v kt qu ca mt nhm ngi c p dng mt bin php iu tr no , tuy nhin trong nhm ny th ch c mt s ngi tun th phng php iu tr. Phng php tt nht trong o lng hiu lc v hiu qu l trin khai th nghim lm sng ngu nhin c i chng, nh c cp nhng chng trc. Tuy nhin, c nhiu tnh hung m th nghim lm sng ny khng th thc hin c, ch c mt t l nh ca cc can thip y t hin hnh c th c nh gi thng qua phng php ny. Vic cc hng dn lm sng da trn bng chng sn c tt nht l hon ton c kh nng do s lng ngy cng tng ca cc th nghim c thit k tt.
152 Chng 8
Cc hng dn da trn bng chng ca nhiu bnh hin sn c nhiu ni (v d xem trang: http://www.guideline.gov), v cc hng dn thch hp vi cc hon cnh a phng hoc quc gia ring bit cng c cung cp. Cch tip cn thc hin cng c th v tp trung th thc hnh cng c nhiu kh nng theo cc khuyn ngh ca bn hng dn. V d, ch n gin cung cp cc thng tin v cc hng dn th c t tc ng, nhng kt ni chng vi cc hi tho hoc lp o to v cung cp nhng gi trong cc h s y t th c tc dng thay i thc hnh hn nhiu. Cng cn ch rng rt nhiu hng dn c pht trin cho cc nc thu nhp cao kh kh thi ngay cc nc thu nhp thp v trung bnh. Cc hng dn quc gia
c bit c th gip cc hn ch thc hnh nh bn thuc khng c k n bi nhng ngi c th c li ch kinh t t vic bn nhng mt hng nht nh.13 C ti 70% chi ph cho thuc men c th khng cn thit mt s quc gia.
Gim cc yu t nguy c
Cc bc s, cc nha s v cc nhn vin y t khc c kh nng thuyt phc t nht mt s trong s cc bnh nhn ca h khng ht thuc na. Mt th nghim c i chng v cc can thip phng chng thuc l khc nhau trong thc hnh chung cho thy, cc li khuyn thng ngy v vic s dng thuc l l hu ch, v hiu qu ca n c th c chng minh vi mt lot cc bin php (Hnh 8.5). Ti mt s nc, khong 60% nhng ngi hin ang s dng thuc l cho bit h c nhn li khuyn b thuc t cc bc s ca h.15 Cc thy thuc lm sng c th ci thin nhng n lc ca h thuyt phc cc bnh nhn ngng ht thuc bng cch: Tng cng cht lng can thip Tp trung vo nhng ngi ht sn sng b thuc
154 Chng 8 Tng tn s li khuyn cho cc bnh nhn Lin kt vi cc knh can thip phng chng thuc l khc C rt nhiu c hi khc cho cc chuyn gia y t a ra nhng t vn thc t v gip bnh nhn vi hi vng ngn nga nhng bnh mi hoc lm gim s trm trng ca nhng bnh hin tn ti. Cc nh dch t hc lm sng lin quan thng xuyn n vic tnh ton nhng hiu qu ca cc can thip.
Can thip dc l
Vi nhng ngi mc bnh tim mch, cc hng dn can thip khuyn ngh iu tr lu di nguy c ng mu, huyt p cao v cholesterol cao. Phi hp aspirin, chn , c ch men chuyn angiotensin v statins c cho rng c th gim nguy c lp li nhi mu c tim ti 75%.17 Tuy nhin, c khong cch ln v iu tr gia cc quc gia, mt phn bi v chi ph v s phc tp ca vic s dng nhiu loi thuc v nhng cn tr khc i vi vic tip cn. Mt s vn ny c th c gii quyt bng vic s dng liu php phi hp liu c nh (Hp 8.4). Dch t hc lm sng r rng ng gp vo vic ci thin thc hnh lm sng. Tuy nhin, cc hiu qu iu tr khng c s dng y v khng hiu qu hoc tn km v cc iu tr khng cn thit vn c tin hnh rng ri. Cn rt nhiu iu m cc nh dch t hc c th lm ci thin thc hnh lm sng. Hp 8.4: Liu php phi hp liu c nh
Cc liu php phi hp liu c nh l mt phn chun ca iu tr HIV/AIDS, lao v st rt. Nhng liu php ny cho thy s ci thin dung np v hiu qu lm sng, v lm n gin s phn b v d tr. Mt khc, mt liu php phi hp liu c nh c khuyn ngh cho nhng ngi c nguy c bnh tim mch cao.17 Cc sn xut phn nh polipill c th rt r. Vi nhng ngi bnh tim mch cc nc thu nhp thp v trung bnh, tip cn vi chm sc d phng thng ph thuc vo kh nng chi tr ca h, v phn ln ngi khng c phc v ny cn thu n li ch t cng thc r tin v thun tin ny.
Cu hi
8.1. Ti sao t "dch t hc lm sng" li c mu thun v thut ng? 8.2. nh ngha thng c s dng ca s bt thng trong mt th nghim lm sng cn c vo tn s phn b ca cc gi tr xut hin trong mt qun th. Nhng hn ch ca nh ngha ny l g? 8.3. Trong bng di y, cc kt qu ca mt xt nghim chn on mi v bnh ung th c so snh qui trnh chn on hon chnh hin ang s dng. nhy v c hiu ca xt nghim mi l g? Cc bn c th khuyn ngh vic ng dng xt nghim mi khng? 8.4. Gi tr d on dng tnh ca xt nghim ny l bao nhiu? 8.5. Lit k ba u im chnh ca cc th nghim ngu nhin c i chng v kha cnh gip mt thy thuc lm sng gii thch vi mt bnh nhn v tm quan trng ca mt hiu qu iu tr. 8.6. Cc thng tin sau l kt qu ca phn tch tng hp7 v tc ng ca aspirin trong d phng cp 1 cc bnh tim mch chnh ph n c m t trong Bng 8.2: Cc trng hp bnh/ton b nhm iu tr (aspirin): 682/25.694 Cc trng hp bnh/ton b nhm chng (gi dc): 603/25.648 T s chnh OR (95% khong tin cy): 0,88 (0,790,99) Gim nguy c tng i: RRR = (TC/T) Gim nguy c tuyt i: ARR = (TC) S lng cn iu tr: NNT = (1/ARR)
Hy tnh cc ch s sau t thng tin trn: a. b. c. d. e. T sut mc bnh trong nhm iu tr T sut mc bnh trong nhm chng S gim nguy c tng i S gim nguy c tuyt i S lng ph n cn s dng aspirin liu thp phng nga mt bnh tim mch trong 6,4 nm (NNT) f. S lng ph n cn s dng aspirin liu thp trong 1 nm ngn nga mt bnh tim mch g. Li ch tuyt i trung bnh (hoc s lng cc ca bnh tim mch m liu php aspirin c th ngn nga tn 1000 ph n). 8.7. Lit k mt s gii hn tim tng ca phn tch tng hp c cp trong nghin cu Hp 8.2 8.8. Da trn kt qu phn tch mta ny, bn mong i thy thuc lm sng s c khuyn ngh g n vic quan tm s dng aspirin ph n.
Bnh c chn on (tnh trng bnh thc s) C bnh Xt nghim mi Dng tnh m tnh 8 2 Khng bnh 1000 9000
156 Chng 8
157
Chng 9
Mi trng v sc khe
Mi trng ca con ngi bao gm nhng yu t c bn nht: khng kh cho chng ta th, nc cho chng ta ung, thc phm cho chng ta n, thi tit bao quanh chng ta v khng gian cho chng ta vn ng. Ngoi ra, chng ta cng tn ti trong mi trng x hi v vn ha, mt mi trng c vai tr cc k quan trng i vi sc khe v th cht v tinh thn ca chng ta. Hu ht cc tnh trng bnh l do cc yu t mi trng gy ra hoc tc ng n. Chng ta cn hiu c cch m cc yu t mi trng c th tc ng n sc khe thit k c cc chng trnh phng chng hiu qu. Dch t hc mi trng l c s khoa hc cho vic nghin cu v gii thch mi lin quan gia mi trng v sc khe ca qun th. Dch t hc ngh nghip quan tm c th n cc yu t mi trng ti ni lm vic. Chn thng chu s tc ng rt ln bi cc yu t trong mi trng sng v lm vic nhng cng chu nh hng rt nhiu bi cc yu t hnh vi. Trong ngn ng thng dng, cm t tai nn thng ch nhng s kin khi chn thng xy ra, nhng c th dn n s hiu lm khi m t tai nn ch nhng s kin ngu nhin hn l mt tp hp ca nhng yu t cn nguyn c th d on c. Trong chng ny, chng ta s s dng cm t mi trng vi ngha rng hn bao gm tt c cc yu t bn ngoi c th c th dn n bnh tt hoc chn thng. Cc yu t mi trng khc nhau m c nh hng n sc khe c trnh by trong bng 9.1.1 Lnh vc sc khe mi trng v ngh nghip bao gm nhiu yu t cn nguyn c th m t theo h thng th bc nguyn nhn c gii thiu Chng 5. C th phn tch yu t nguy c gin tip theo khung l thuyt DPSEEA nh hnh 5.5 gia yu t giao thng v sc khe. Hnh 9.1 l h thng th bc nguyn nhn i vi sc khe mi trng v bnh ngh nghip.
158 Chng 9
a nguyn nhn
Trong cc nghin cu dch t v cc yu t mi trng, mi yu t thng c phn tch ring bit. Tuy nhin, cn phi ch rng c nhiu cch khc nhau cc yu t mi trng c th tc ng ln nhau. a nguyn nhn v mt h thng th bc nguyn nhn r rng l bng chng gii thch cho s khc bit gia cc kt qu nghin cu dch t hc mi trng tin hnh nhng a im khc nhau. Tc ng ca cc yu t mi trng ln mi c nhn cn ph thuc vo nguy c phi nhim v cc c im c nhn, nh: Tui v gii Yu t di truyn Tnh trng bnh c im dinh dng C tnh Tnh trng th cht
Dch t hc bnh ngh nghip thng quan tm n qun th ngi trng thnh tui thanh nin hoc trung nin v thng l nam gii. Ngoi ra, trong dch t hc bnh ngh nghip, nhng ngi c phi nhim nhiu nht thng l khe mnh, t nht l vo thi im h bt u cng vic. Ngc li, nghin cu dch t v cc yu t mi trng ni chung thng bao gm c tr em, ngi cao tui v nhng ngi m yu. Nhng ngi c phi nhim trong qun th chung thng c xu hng nhy cm hn vi cc yu t mi trng so vi nhng ngi lao ng. iu ny rt quan trng khi kt qu ca cc nghin cu dch t hc bnh ngh nghip thng dng a ra tiu chun an ton cho tng nguy c mi trng c th. V d, tc ng do phi nhim vi ch xy ra tr mc thp hn so vi ngi ln (Bng 9.2). Mc ch trong mu l phng php c chp nhn o lng tnh trng phi nhim v cc mc lit k trong bng cho hai tnh trng sc khe l mc ti thiu qun th cn bo v c khi nhng tnh trng . Mc m cc chc nng chi phi hnh vi ca thn kinh tr em bt u bin i cn c th thp hn gi tr 100 g/l trnh by trong bng 4. Bng 9.2: Mc ch trong mu (g/l) thp nht m ghi nhn c nhng tc ng ln sc kho tr v ngi ln 5, 6
Tc ng Gim mc heamoglobin Thay i chc nng chi phi hnh vi ca thn kinh Tr em 40 25 Ngi trng thnh 50 40
160 Chng 9 phi nhim ny li c th rt ng k. Ngoi ra, nhim mi trng thng rt tn km v c tc ng xu n t nng nghip, ti sn cng nghip cng nh sc khe con ngi. Cc phn tch dch t hc, nh gi tc ng kinh t v cc phn tch chi ph hiu qu s gip cho nhng ngi c thm quyn cn nhc c gia nhng nguy c v sc khe v nhng chi ph cho vic phng chng.
Gi tr ca phng chng
V d v cc phn tch dch t v kinh t kt hp ch ra nhng gi tr tim tng ca vic phng chng.7 i vi ba bnh nhim xy ra trong nhng nm 60 Nht Bn, cc tnh ton (Bng 9.3) cho thy phng chng s t tn km hn so vi vic cha tr nhng bnh ny.8 Chi ph bao gm n b cho nn nhn v lm sch mi trng, so vi chi ph c tnh cho vic kim sot nhim nhm phng chng nhng bnh ny. T s li chchi ph l 100 i vi nhim thy ngn v bnh Minamata (Bng 9.2).
S sng
Ci thin mi trng
Tng 21.000
14.800
21.000 (1.300)
a
125 600
7.670 740
4.270 880
690 890
12.630 2.510
. Da trn n b thc t cho cng ng. Con s ln hn l chi ph phi n b cho tt c nhng ngi b nh hng Hnh 9.1 m t phm vi tc ng sc khe v mt s cch tip cn dch t hc cn thit c th a ra nhng bng chng v nhng thay i sc khe mi xut hin. Hi ng lin quc gia v Bin i kh hu hi ng cc nh khoa hc do T chc kh hu th gii iu phi cng b nh k nhng nh gi v din bin ca tnh trng bin i kh hu ton cu v nhng nh hng ca n. Nhng ng gp ca dch t hc cho cc nghin cu v nh gi trong tng lai c lit k trong Hp 9.2.11 Cc nh dch t hc cn a ra mi lin quan gia kh hu v cc tnh trng sc khe mt cch chnh xc hn, vi nhng bng chng thuyt phc hn, v cn tin hnh nghin cu trn m hnh. S cn a ra nhng d bo v bin ng da
trn nhng m hnh kh hu khc nhau, v cn a ra mi lin quan gia kh hu v sc khe trong mi trng kinh t x hi th c th v cc chng trnh kim sot bnh truyn qua vect. Xu hng ca tnh trng suy dinh dng bao gm s phn b v bnh ng lng thc cng cn c nghin cu. Hnh 9.1 Bin i kh hu tc ng nh th no n sc khe 10
Phi nhim c hai c trng: mc v khong thi gian phi nhim. Vi nhng yu t mi trng c th gy ra nh hng cp tnh nhiu hay t ngay sau khi phi nhim, mc phi nhim hin ti xc nh tc ng c xy ra hay khng (v d v dch do khi London dn n t vong do bnh tim v phi, hnh 9.2, l mt rong nhng v dch mi trng u tin trn th gii c ghi li chi tit).
Tuy nhin, nhiu yu t mi trng ch gy ra tc ng sau mt thi gian di phi nhim. iu ny chnh xc vi nhng ha cht c kh nng tch ly trong c th (nh cadmium) v nhng nguy c c tc dng tch ly (nh tia phng x hay ting n). Vi cc nguy c ny, mc phi nhim trong qu kh v khong thi gian phi nhim quan trng hn mc phi nhim hin ti. Tng lng phi nhim (hoc liu lng ngoi) cn c o lng. Ch s ny gn nh l tch s ca qung thi gian phi nhim v mc phi nhim. Trong cc nghin cu dch t, tt c cc c lng phi nhim v liu lng u o lng mi lin quan gia cc yu t mi trng v tnh trng sc khe cng ng. V d trong Hnh 1.1 yu t phi nhim c th hin ch l mc phi nhim (s iu thuc l ht trong ngy). Bng 5.2 l nh hng kt hp ca thi gian v mc phi nhim vi ting n dn n gim thnh lc. Liu lng bn ngoi cng c th o lng bng mt i lng kt hp, nh s bao thucnm i vi ht thuc hay s sinm (hay htnm) i vi phi nhim aming ti ni lm vic (xem Hnh 9.3). Trong mt s trng hp, c th s dng o lng gin tip, v d lu lng giao thng trong mt gi mt s v tr c th hoc lng xng tiu th hng nm l nhng ch s v phi nhim vi khng kh nhim. Nhng ch s ny c th c xem l nhng ch s p lc trong h thng th bc nguyn nhn (Chng 5). Mt s v d khc bao gm vic s dng thuc tr su trong mt khu vc hoc s tr sng trong cn nh sn bng loi sn c cha ch.13
Hnh 9.3: Mi lin h gia phi nhim aming (htnm) v nguy c tng i ca ung th phi14
Gim st sinh hc
Nu yu t mi trng trong nghin cu l ha cht, mc phi nhim v liu lng i khi c th c nh gi bng cch o nng trong dch c th hay m. Cch tip cn ny c gi l gim st sinh hc. Mu v nc tiu c s dng nhiu nht trong gim st sinh hc, tuy nhin vi mt s ha cht khc, dch hoc m c th khc c th c lu hn: tc thng c s dng trong cc nghin cu s phi nhim vi Methyl thu ngn t c; mng tay c s dng trong cc nghin cu phi nhim vi asen; phn xc nh phi nhim kim loi qua thc phm (c bit l ch v cadmium); sa m nh gi phi nhim vi ha cht tr su hu c clo v cc hydrocacbon clorinat khc nh polychloritenated biphenyl v dioxin; sinh thit m, xng, phi, gan v thn c th dng nghin cu bnh nhn nghi ng b ng c.
164 Chng 9 Hnh 9.4. Lng Cadmium trong mu v nc tiu trong nm u tin ca phi nhim ngh nghip
Vn phn b
Mt cch trnh by s bin thin mang tnh c th l thng qua cc th phn b (Chng 4). S phn b liu lng ha cht theo c th thng lch v to nn s phn b chun do c logarit ha hn l phn b chun thng. L tng nht l hnh dng ca phn b liu lng cn phi kim nh tng nghin cu dch t hc c s dng cc o lng xc nh mc phi nhim. Nu s phn b c kt lun l phn b chun theo logarit th so snh nhm phi c tin hnh da trn gi tr trung bnh nhn thay cho gi tr trung bnh cng hay lch chun.
Mt cch khc l s dng t phn v hay bch phn v (Chng 4). V d, nh gi lng ch mt nhm tr c ng quan tm hay khng, gi tr trung bnh c th s t ngha hn l t l tr c liu trn mt ngng xc nh no . Nu lng ch trong mu 100 g/l l ngng ng quan tm v nh hng ca ch ln no, th thng tin v mc trung bnh ca nhm (nh 70 g/l) khng cho bit c bao nhiu tr c th b nh hng. S c nhiu ngha hn nu bit c 25% s tr c lng ch trong mu trn 100 g/l.
o lng tc ng
Mt s quan tm tng t lin quan n vic s dng gi tr trung bnh hoc bch phn v cng rt quan trng o lng tc ng. Ngy cng c nhiu mi quan tm n tc ng ca cc cc yu t ha hc trong mi trng n s pht trin tr tr v hnh vi ca tr. Trong mt s nghin cu, ngi ta o lng ch s thng minh (IQ Intelligence Quotient). S khc bit v IQ trung bnh gia cc nhm l rt t v cc nhm nh c bit quan tm bao gm nhng tr c IQ thp. Tuy nhin, s thay i nh trong gi tr IQ t 107 n 102 trong nghin cu kinh in ca Needleman v cng s16, trnh by trong bng 9.4, c th lm tng ln ng k t l tr c IQ di 70 (t 0.6% ln 2%), ngng xc nh thiu nng tr tu tr. Bng 9.4: Thang y v cc ch s ph trn thang Wechsler Intelligence i vi tr em c mc ch rng cao v thp16
WISCR Thang y IQ IQ thng qua li ni Thng tin T vng Con s S hc Gii thch ng dng IQ thng qua s thc hin Hon thin bc tranh Chun b bc tranh V phc tho Tp hp i tng M ho Tnh trng hn n Mc ch thp (<10 mg) (trung bnh) 106,6 103,9 10,5 11,0 10,6 10,4 11,0 10,8 108,7 12,2 11,3 11,0 10,9 11,0 10,6 Mc ch cao (>20 mg) (trung bnh) 102,1 99,3 9,4 10,0 9,3 10,1 10,2 10,3 104,9 11,3 10,8 10,3 10,6 10,9 10,1 Gi tr P (mt pha) 0,03 0,03 0,04 0,05 0,02 0,49 0,08 0,36 0,08 0,03 0,38 0,15 0,54 0,90 0,37
Liu qun th
Trong cc nghin cu dch t hc v ung th do cc yu t mi trng v ngh nghip, i khi liu qun th c s dng nh mt cch trnh by khc. l "liu bt buc" (dose commitment) hoc "liu qun th" (population dose), c tnh bng tng ca tng liu c nhn. Vi phng x, liu bt buc l 50 sievert (Sv), liu c
166 Chng 9 cho l s gy ra mt trng hp ung th dn n t vong. D liu bt buc c lin quan n 100 ngi vi liu c nhn l 0,5 Sv hoc 10.000 ngi vi liu c nhn l 5 mSv, th kt qu l c mt trng hp ung th dn n t vong. Tnh ton ny da trn gi thuyt c bn l khng c ngng ca liu c th m di ngng nguy c ung th bng khng v rng nguy ung th gia tng tuyn tnh vi liu phng x. Tuy nhin, bin thin liu trong nhm c th ln v nhng ngi phi nhim liu cao r rng l c nguy c ung th do phi nhim mi trng so vi nhng ngi khc.
Cc quan h liu hu qu
i vi nhiu yu t mi trng, cc nh hng thay i t ri lon tm l hoc sinh ha n bnh nng hoc t vong nh gii thch Chng 2. Thng thng, liu cng cao th hu qu cng nghim trng. Mi quan h gia liu v mc nghim trng ca tc ng c th c gi l mi quan h liu hu qu (hnh 9.5), m c th thit lp cho tng c nhn hay tng nhm (liu trung bnh m tc ng xy ra). mc cacbon mono-oxit (CO) thp(o bng carboxy haemoglobin trong mu), tc ng ch l au u nh, nhng khi liu tng ln, tc ng do CO nghim trng dn ln nh m t trong hnh v. Khng phi tt c u c phn ng ging nhau vi cng mt phi nhim mi trng, v th mi quan h liu hu qu i ca c th s khc vi mi quan h liu hu qu ca nhm. Hnh 9.5: Mi quan h liu hu qu
Mi quan h liu hu qu cung cp thng tin c gi tr i vi vic lp k hoch cc nghin cu dch t hc. Mt s hu qu ny c th d o lng hn mt s hu qu khc, v mt s khc c th c ngha c bit quan trng i vi y t cng cng. o lng nhng thay i trong mu hay nc tiu, hay cn gi l nhng ch s sinh hc, c th dng nghin cu nhng nh hng nh ban u cng nh mc phi nhim. Trong trng hp vi cadmium, lng protein khi lng phn t thp trong nc tiu l mt ch s sinh hc tt cho thy nh hng sm nht ln thn15. Mi quan h liu hu qu gip cho nh nghin cu la chn c nhng hu qu thch hp nghin cu.
Trong qu trnh xy dng cc tiu chun an ton, mi quan h liu hu qu cung cp cc thng tin c ch v nhng hu qu c th phng trnh c v v nhng hu qu c th s dng cho sng tuyn. Nu cc tiu chun an ton c xy dng mc m nhng hu qu t nghim trng c th phng trnh c, th cc hu qu nghim trng hn cng c kh nng c phng trnh, v chng xy ra nhng mc cao hn.
Cc mi quan h liu p ng
p ng c nh ngha trong dch t hc l t l nhm phi nhim xut hin mt hu qu c th. V l thuyt, m hnh mi quan h liu p ng c hnh ch S hoc ging nh phn b chun tch ly. Cc nghin cu dch t hc mi trng v ngh nghip cho thy nhiu v d v mi quan h liu p ng c m hnh phn b kiu ny. mc liu thp th hu ht khng ai b nh hng, cn liu cao hu ht mi ngi u b nh hng. iu ny phn nh s thay i trong tnh cm th ca mi c th i vi tc nhn nghin cu. Mi quan h liu p ng trong mt vi trng hp c th c lng nh mi lin quan ng thng, c bit l khi ch lin quan n mt khong hp nhng p ng thp. Cch tip cn ny thng dng nghin cu mi lin quan gia nguy c mc ung th v liu aming (Hnh 9.3) hoc lng thuc ht (Hnh 1.1). Mi quan h liu p ng c th thay i bi cc yu t khc nh tui. V d, gim thnh lc do ting n17, mt trong cc tc ng sc khe ph bin nht cc nh my, ni cho thy mi quan h liu p ng rt cht ch (Bng 5.2). C th xy dng mi quan h liu p ng i vi bt c yu t mi trng no c th o lng c. C th thy trong cc v d t cc nghin cu dch t hc chn thng c trnh by di y.
nh gi nguy c
nh gi nguy c
C nhiu nh ngha khc nhau v nh gi nguy c, nhng c th phin gii l mt loi nh gi nguy c sc khe ca mt chnh sch, hnh ng hay can thip c th. TCYTTG xy dng rt nhiu hng dn v phng php tin hnh nh gi nguy c, c bit l cc nguy c lin quan n an ton ha cht.
nh gi tc ng sc khe
nh gi tc ng sc khe c th c coi l mt loi nh gi nguy c tp trung vo mt qun th hay tnh trng phi nhim nht nh, trong khi nh gi nguy c c phm vi p dng rng hn, tr li cho cu hi nh: Loi ha cht ny c tim nng gy ra nhng nguy c sc khe no?. Ngy nay, nh gi tc ng sc khe c khuyn ngh rng ri nh l mt phng php nh gi gi tr tim nng ca nhng chnh sch v hnh ng can thip khc nhau.18
Qun l nguy c
T qun l nguy c c dng trong lp k hoch v trin khai nhng hnh ng nhm gim hoc loi b nguy c sc khe.
168 Chng 9
nh gi tc ng sc khe mi trng
Trong nhng nm gn y, ngy cng gia tng s quan tm n nh gi tc ng mi trng (phn tch d on) v kim tra mi trng (phn tch thc trng) trong cc d n pht trin cng nghip v nng nghip. Nhng qui trnh ny tr thnh qui nh php l rt nhiu nc. Thnh phn sc khe trong nh gi mi trng c gi l nh gi tc ng sc khe mi trng v l ng dng quan trng ca phn tch dch t hc trong sc khe mi trng. nh gi ny cng c dng d on cc vn sc khe tim tng trong vic s dng cc ha cht hoc cng ngh mi. C mt vi bc tin hnh nh gi nguy c mi trng: Xc nh nguy c sc khe mi trng no c th xut hin do cng ngh hoc d n nghin cu. C loi ha cht nguy him khng? Nu c, c th l nhng ha cht no? C loi nguy c sinh hc no khng? (xem Bng 9.1) Phn tch loi tc ng sc khe m mi nguy c c th gy ra (nh gi nguy c). Thng tin c th c thu thp t nhng r sot c h thng nhng y vn khoa hc (ging nh cch r sot Cochrane v iu tr i vi tng bnh c th, nh trnh by trong (Chng 3) i vi tng loi nguy c hoc tham kho cc nh gi nguy c quc t, nh sri Tiu chun Sc khe Mi trng hoc tp Ti liu nh gi Ha cht Quc t Tm tt do TCYTTG xut bn, Sri Chuyn kho do C quan nghin cu Ung th Quc t (IARC International Agency for Research on Cancer) xut bn v nu cn thit, b sung nhng thng tin ny bng cc nghin cu dch t hc nhng ngi phi nhim vi nguy c ang nghin cu. o lng hoc c lng mc phi nhim thc t nhng ngi c kh nng b nh hng, bao gm qun th chung hoc lc lng lao ng. nh gi phi nhim ngi cn tnh n gim st sinh hc v nhng thng tin v tin s phi nhim v nhng thay i theo thi gian thch hp. Tng hp s liu phi nhim tng nhm trong qun th phi nhim vi mi quan h liu tc ng v liu p ng i vi tng nguy c tnh ton nguy c sc khe tim tng trong qun th. Cc nghin cu dch t hc c th c s dng o lng trc tip nguy sc khe. Nguy c c th l kh nng tng nguy c tng i ca mt s tc ng sc khe nht nh hoc c th c tnh ton l s tng ln s trng hp ca mt loi bnh hoc triu chng c th (Hp 9.3) Hp 9.3: V d: nh gi tc ng sc khe
Mt v d v nh gi tc ng sc khe m c tc ng ng k n chnh sch sc khe mi 19 trng l nh gi tc ng do nhim khng kh lin quan n giao thng chu u. Da vo s liu theo di khng kh, c lng s ngi phi nhim v mi quan h liu p ng t cc nghin cu dch t hc, cc nh nghin cu tnh ton c s trng hp t vong tim tng do loi nhim khng kh ny (Bng 9.5). iu ng ngc nhin l s t vong do nhim ln hn rt nhiu s t vong do tai nn giao thng. Nghin cu ny l c s cho s ra i cho hng loi cc chnh sch kim sot khng kh nhim lin quan n giao thng chu u. Mt phn tch tng t cng c tin hnh New Zealand20 vi t s t vong do nhim khng kh v do tai nn giao thng (Bng 9.5). T s thp hn ny cho thy, nhn chung mc nhim khng kh thp hn chu u v nguy c tai nn giao thng th cao hn.
S pht trin gn y trong nh gi tc ng sc khe c s dng c lng gnh nng bnh tt. Cng c ny do TCYTTG xy dng trong sri ti liu Gnh nng bnh tt Mi trng.21 Ba bc chnh nh gi qun l nguy c bao gm:
Th nht, c lng nguy c sc khe cn nh gi trong mi lin quan vi nguy c chp nhn c xc nh hoc trong mi lin quan vi nguy c sc khe khc trong cng qun th. Gii hn phi nhim ti a, mc tiu y t cng cng hoc cc cng c chnh sch khc nhm bo v sc khe thng c p dng trong bc ny. Cu hi c bn l: c cn thit tin hnh bin php phng chng do nguy c sc khe c lng qu cao khng? Nu quyt nh l bin php phng chng l cn thit, bc tip theo l qun l nguy c nhm gim phi nhim. Vic ny c th bao gm thay i k thut nguy c loi b, lp t thit b qun l nhim hoc di ri d n c tim nng nguy him. Cui cng, qun l nguy c cng lin quan n gim st phi nhim v cc nguy c sc khe sau khi bin php kim sot la chn c trin khai. iu quan trng l phi m bo thc hin c s bo v mong mun v nhng bin php bo v khc c tin hnh khng chm tr. Trong giai on qun l nguy c, nh gi phi nhim v iu tra dch t hc ngi ng vai tr rt quan trng.
Bng 9.5. T l t vong do nhim khng kh (ngi trng thnh 30 tui) v tai nn giao thng(1996)
Nc Dn s (triu) T vong do tai nn giao thng (A) 8.919 963 597 502 T vong do nhim khng kh do giao thng (B) 17.629 2.411 1.762 399 T s (B/A)
170 Chng 9
Hnh 9.7: Mi lin h gia tc li xe, s dng dy an ton v tn s chn thng ca li xe t trong cc v va chm23
Bo lc
Bo lc l mt vn y t cng cng khc thng xuyn c nu bt trong cc phn tch dch t hc trong nhng nm gn y.24 mt s nc c thu nhp cao, hnh ng git ngi l nguyn nhn t vong ch yu nhng nam gii tr tui, v thc trng ny thm ch cn ti t hn mt s nc c thu nhp thp v trung bnh. V d, c s d liu t vong cho thy Brazil, git ngi chim n 40% tng s trng hp t vong nam gii 15 24 tui. Sng thng c s dng trong cc v git ngi, v c xu hng ngy cng tng mt s nc.
T t
Mt nguyn nhn t vong quan trng khc l t t. Yu t mi trng dn n nh t t bao gm cc yu t kinh t v x hi24, nhng nhng v t t thnh cng cn ph thuc vo vic tip cn c nhng bin php t t, cng c th c coi l nhng yu t mi trng. Hnh 9.8 cho thy s tng ln ng ngi v s t t Ty Samoa sau khi cho php lu hnh loi thuc dit c cc c. Loi thuc ny sn c cng ng do thuc c s dng cho vic trng chui tt c cc lng. Khi cc bin php kim sot c trin khai, cc v t t gim hn. y l mt v d cho thy bng cch m n gin s v t t c th cho thy tc ng ca can thip phng chng. Hnh 9.8. S v t t Ty Samoa trong mi lin quan vi vic s dng thuc dit c.24
Mt im c bit ca dch t hc mi trng l c s a l ca n. nhim khng kh, nc v t thng lin quan n ngun c v tr a l xc nh. V vy, v bn phi nhim hay mc ca cc yu t mi trng c th l nhng cng c hu ch trong cc nghin cu dch t hc.
172 Chng 9 Cc nghin cu dch t hc mi trng thng yu cu c lng hoc lp m hnh xc nh phi nhim, do o lng phi nhim c th rt kh thc hin. Lp m hnh cht lng khng kh kt hp vi phn tch h thng thng tin a l (Geographical Information System GIS) c s dng trong nhiu nghin cu v tc ng sc khe do nhim khng kh. Mt v d v nh gi phi nhim l s ngy nng nit i-xt vt cc im ct khc nhau, v s ngi phi nhim cc khu vc khc nhau trong thnh ph da vo s liu iu tra dn s.
hc ang phi i mt vi nhng thch thc phi a ra nhng bng chng cho thy nhu cu v nhng chin lc tng t nhng nc c thu nhp thp v trung bnh. Nhng u tin v chnh sch y t i khi b s trng hp t vong nh hng, ngha l nhng trng hp t vong do mt loi nguy c sc khe no gy ra cn phi c chng minh trc khi nguy c din ra thc s. Do thc trng nhiu nguy c mi trng v ngh nghip lin quan n cc hot ng kinh t vi chi ph rt cao, bin php phng chng lnh vc ny thng gy nhiu tranh ci. Dch t hc c th a ra c s cho nhng chnh sch y t v mi trng da trn bng chng. Tranh ci xung quanh cc vn mi trng nh bin i kh hu lnh vc ch c mt s t bng chng dch t hc c tch ly nhng hnh ng nhm gim tc ng gy hi sc khe cn phi c tin hnh ngay. C rt nhiu c hi cho nhng nghin cu quan trng v ng quan tm trong lnh vc sc khe mi trng v ngh nghip, v lnh vc ny lun m cho nhng cch tip cn c tnh sng to v c o.
Cu hi
9.1 a. Trong bng 9.1, nhm no l d cm th vi ch nht? b. Ch s no l nhy cm nht ca phi nhim vi ch? 9.2 a. Liu ngoi tng cho kt qu no hnh 9.4? b. Ti sao liu aming thng tnh nh l "nhng nm nghin thuc l" hoc "nhng nm x ho. 9.3 Chn mt loi ha cht mi trng c hi v tin hnh tm kim trn Internet v cht liu gim st sinh hc (dch/m c th) m t phi nhim gn y v phi nhim tch ly lu di. 9.4 Bn l cn b y t cng cng trong mt thnh ph c va vi mt s nh my cng nghip ln. Cng nhn cc nh my ny c chm sc y t thng qua h thng bo him ng nht, ngha l tt c cc cng nhn hin lm vic v ngh hu u c chm sc y t ca cng bnh vin. Bc s ca bnh vin thng bo cho bn lo lng v mt s lng ln cc trng hp ung th phi cng nhn. Thit k nghin cu no c a ra iu tra mi quan h tim tng gia cc phi nhim ngh nghip v nguy c ung th phi. 9.5 Phn tch dch t hc nh th no v v dch do khi Lun n gy t vong do bnh tim v phi nm 1952 (Hnh 9.2) xc nh v dch thc t l do khi gy ra? 9.6 Tc ng cng nhn mnh khe c ngha l g v tc ng ny c th gy ra nhng sai lch g trong cc nghin cu dch t hc ngh nghip? 9.7 xut nhng nghin cu m GIS c th hiu qu nh gi phi nhim trong dch t hc mi trng. 9.8 M t thc trng nguy c chn thng trong cuc sng hng ngy ca bn t nhng bin php phng chng c th c xy dng t nhng nghin cu dch t hc.
174 Chng 9
20. Fisher G, Rolfe KA, Kjellstrom T, Woodward A, Hales S, Sturman AP, et al. Health effects due to motor vehicle pollution in New Zealand: Report to the Ministry of Transport. 2002:1-72. 21. Introduction and methods - Assessing the environmental burden of disease at national and loca levels. Geneva, World Health Organization, 2003. http://www.who.int/quantifying_ehimpacts/publications/en/. 22. Peden M, Sarfiled R, Sleet D, Mohan D, Hyder AA, Jarawan E, eds. World report on road traffic injury prevention. Geneva, World Health Organization, 2004. 23. Bohlin NI. A statistical analysis of 28 000 accident cases with emphasis on occupant restraint value. SAE transactions 1967;76:2981994. 24. Krug EG, Dahlber LL, Mercy JA, Zwi AB, Lozano R, eds. World report on violence and health. Geneva, World Health Organization, 2002. 25. Scoggins A, Kjellstrom T, Fisher G, Connor J, Gimson N. Spatial analysis of annual air pollution exposure and mortality. Sci Total Environ 2004;321:71-85. Medline doi:10.1016/j.scitotenv.2003.09.020 26. Guidelines for drinking-water quality. Vol. 1, Recommendations. Geneva, World Health Organization, 2004. 27. Air quality guidelines for Europe. (Regional Publications, European Series, No. 23) Copenhagen, World Health Organization Regional Office for Europe, 1987. 28. Recommended health-based limits in occupational exposure to heavy metals: report of a WHO Study Group. WHO Tech Rep Series 1980;647. 29. Derived intervention levels for radionuclides in food. Guidelines for application after widespread radioactive contamination. Geneva, World Health Organization, 1988. 30. McMichael AJ. Standardized mortality ratios and the healthy worker effect: scratching beneath the surface. J Occup Med http://dx.doi.org/10.1097/00043764-197603000-00009
177
Chng 10
Gii thiu
Gi tr y ca nghin cu dch t hc ch c nhn ra khi n c s dng trong xy dng chnh sch y t v cc hot ng k tip nh xy dng k hoch v trin khai cc chng trnh phng chng dch bnh hay chn thng. Nh chng ta thy, c th c mt s nh tr/chm tr gia vic thu nhn c s hiu bit v vic s dng n ca cc nh ra chnh sch v lp k hoch y t. Trong chng ny chung ta m t cch thc m kin thc dch t hc cung cp cho vic hnh thnh chnh sch v lp k hoch. Nguyn l vn tng t thng qua mt lot cc hot ng t trin khai chng trnh cho n nh gi dch v sc kho. Nhng trc ht, chng ta xem xt nhng nh ngha sau:
Chnh sch y t
Chnh sch y t cung cp mt khung chng trnh cho cc hnh ng tng cng sc kho bao gm cc yu t quyt nh sc kho nh cc yu t x hi, kinh t v mi trng. Chnh sch y t c th c xem nh l mt tp hp ca cc quyt nh v cc mc ch chin lc cho khu vc y t v cch thc nhm t c cc mc ch chin lc ny. Chnh sch c th hin qua cc chun mc, thc hnh, qui nh v lut nh tc ng ln sc kho qun th. Cc ni dung ny cng vi nhau to nn hnh hi, nh hng v tnh nht qun i vi cc quyt sch theo thi gian.
Lp k hoch y t
Lp k hoch dch v y t l mt qu trnh xc nh cc mc tiu ch cht v la chn cc cch thc thc hin khc nhau nhm t c mc tiu ra. Trong khi qu trnh m ch mt tp hp cc hnh ng hp l, thc t cng tc lp k hoch thng khng d on c. (Xem hp 10.5).
178 Chng 10
nh gi
nh gi l mt qui trnh mt cch khch quan v h thng nht c th xc nh s ph hp, tnh hiu qu, hiu sut v tc ng ca cc hot ng trong mi tng quan vi mc ch c t ra. Vic nh gi mt chng trnh can thip c th l mt cng vic cao cp; kh khn v gy nhiu tranh ci hn nhiu, xc nh v so snh s th hin ca h thng y t. 1 Cc nh dch t hc lm vic vi cc chuyn gia khc nhm thng bo cho cng ng v cc nh hoch nh chnh sch ca cc cng ng ny lm sao cc la chn chnh sch c thc hin vi s hiu bit ton b v kt qu v chi ph.
Chnh sch y t
Chnh sch cng cng l tng hp cc quyt nh nh hnh x hi. N cung cp mt khun kh cho s pht trin, nh sn xut cng nghip v nng nghip, s qun l ca nghip on, cc dch v y t. Chnh sch vch ra mt lot cc cch/kh nng khc nhau trong cc t chc v c nhn c th la chn cho ring mnh v v vy n tc ng mt cch trc tip ln mi trng v mu hnh ca cuc sng. Chnh sch cng cng l yu t quyt nh chnh i vi sc kho ca ngi dn. Chnh sch y t, theo ngha hp, lin quan mt cch c th n cc kha cnh ca chm sc y t v vic t chc cc dch v y t. Tuy nhin, sc khe chu s tc ng ca hng lot quyt nh chnh sch, khng ch trong lnh vc y hc v y t . Mt chnh sch y t ng n phi a ra c khun kh cho cc hot ng tng cng sc kho bao gm cc yu t quyt nh ln sc kho nh x hi, kinh t v mi trng.
nh hng ca dch t hc
Nu nh dch t hc hng ti lnh vc d phng, v kim sot cc bnh th kt qu ca cc kt qu nghin cu dch t hc phi tc ng ln chnh sch cng cng. n nay, dch t hc vn cha lm trn bn phn ca n trn phng din ny, v ch mt s t lnh vc, trong cc nghin cu dch t c p dng y . Tuy nhin, tm quan trng ca dch t hc i vi vic ra chnh sch ngy cng c tha nhn (xem Hp 10.1). Quan im ca cng ng hay d lun ng vai tr trung gian cho cc nh hng ca dch t hc. Cc nh hoch nh chnh sch trong nhiu nc thng p ng vi d lun hn l nh hng d lun. S gia tng mi quan tm ca truyn thng i chng i vi cc nghin cu dch t hc lm gia tng s hiu bit ca cng ng v cc vn sc kho. Dch t hc thng l mt yu t quan trng nh hng n chnh sch cng cng, nhng t khi n l mt yu t nh hng duy nht. Kh khn chnh trong vic ng dng dch t hc vo trong chnh sch cng cng l vic cn c s phn quyt v nguyn nhn bnh v v vic quyt nh nhng iu cn phi lm khi cha c y bng chng. Mt s nh dch t tin rng vai tr ca h ch hn ch trong cc nghin cu dch t, mt s khc cho l h phi tham gia trc tip vo vic ng dng kt qu cho hoch nh chnh sch cng cng, s khc bit ny phn nh s thch mang tnh c nhn, x hi v vn ha. Nu nh mt vn sc khe l vn gy tranh lun phn ln cc vn sc kho l nh vy th cc nh dch t hc tham gia vo trong lnh vc chnh sch cng cng c th b ph phn v tnh thin lch hoc phin din ca mnh. Tuy nhin, cng c mt yu t khc l cc gi chnh sch ca nghin cu dch t c kh nng b lng qun.
Khi ng dng dch t hc trong chnh sch cng ng ca mt nc ny, cn a ra nhng quyt nh kh khn da trn kt qu ca cc nghin cu c tin hnh cc nc khc. Nhiu khi khng th v c th khng cn thit tin hnh trin khai li phn ln cc nghin cu c trin khai nc khc. Tuy nhin, cn phi c mt vi bng chng ca a phng, nc s ti trc khi c quyt nh thay i chnh sch hoc c s can thip tn km. Cc bng chng mang tnh a phng cung cp thng s cho cc kt qu d kin m c th to ng lc cho cc hnh ng d phng.
Cch tip cn chnh sch x hi rng ny i lp vi chnh sch y t, trong chnh sch y t thng ch yu v trc tip hng ti cc c nhn hay nhm ngi m t n cc hnh ng cp qun th.
180 Chng 10 Hin chng Ottawa nm 1985 i vi vic tng cng v nng cao sc khe cho thy r rng, sc khe chu nh hng bi mt lot cc quyt nh v chnh sch.4 Hin chng ny lm r rng, chnh sch y t khng ch n gin l trch nhim ca cc c s y t. Hin chng Bangkok v tng cng sc kho trong th gii ton cu ho (2005) a ra nhn nh rng tng cng sc kho ph thuc vo vic trao quyn cho tt c cc lnh vc gii quyt tc ng ton cu ln sc kho.5 (Hp 10.2) Mt mc ch ca chnh sch cng c li cho sc kho l tng cng sc kho (lm cho ngi dn tng cng vic kim sot v ci thin sc kho ca chnh mnh). Tng c nhn ng mt vai tr nhm t c mc ch ca chnh sch cng c li cho sc kho. Hp 10.2. Hin chng Bangkok i vi tng cng sc kho5
Hin chng Bangkok ku gi cc ban ngnh v cc lnh vc nhm: vn ng cho sc kho da trn nhn quyn v tinh thn on kt u t vo cc chnh sch bn vng, hnh ng v h tng c s nhm gii quyt cc yu t quyt nh sc kho xy dng nng lc cho pht trin, t cch lnh o v thc hnh tng cng sc kho, nghin cu v chuyn giao kin thc v sc kho ban hnh cc qui nh v lut nh nhm bo v mc cao nht t cc yu t c hi v to c hi bnh ng trong sc kho v thoi mi cho tt c mi ngi xy dng mt lin minh vi cc t chc quc t, phi chnh ph, chnh ph, t nhn v cng cng v cc hi on dn s nhm to nn cc hnh ng bn vng. lm c iu ny, c 4 s cam kt c xc nh thc hin cngtc tng cng sc kho. C chng trnh ngh s cho vic pht trin t trung ng cho n ton cu Trch nhim chnh cho rtt c chnh ph Cc im u tin mu cht ca cc cng ng v cc hi oan x hi Tiu ch i hi cho vic thc hnh tt s phi kt hp
Nhng nghin cu dch t hc quan st c b sung trong nhng nm 1960 bng giai on u tin ca th nghim lm sng nhm kim nh tc ng ca ch n king m n t l mc bnh mch vnh. Nhiu trong s cc th nghim lm sng ny c thiu st v mt s cho kt qu khng thuyt phc, mc d xu hng l thng nht. iu c sm nhn ra rng cc th nghim xc nh cc yu t lin quan n ch n v bnh mch vnh l khng thc t v ngi ta li hng ch n tc ng ca thuc gim Cholesterol. Trn phng din chnh sch, nhiu cng b chnh thc c a ra, bt u vo nm 1960 vi bn cng b u tin do Hi tim ca M. Hi ngh quc gia v thng nht s pht trin vo nm 1985 M nhn mnh vic tng cng phng nga bnh mch vnh, c th l qua cc c gng h thp mc cholesterol c hai nhm l nhng ngi c nguy c cao v trong qun th chung. Chng trnh ny bao gm chin dch gio dc ton quc v mc cholesterol cao, chng trnh chun ha cc phng th nghim, cc c gng lin tc nhm h thp mc cholesterol thng qua cc chin lc hng ti c qun th v nhm c nguy c cao. Nm 2003, Trung tm Kim sot v Phng chng bnh (CDC) pht trin mt k hoch hnh ng y t cng cng quc gia ton din nng cao sc khe tim mch. Mc tiu ca k hoch ny l tp hp cc t chc y t cng cng, cc i tc quan tm v cng ng, y mnh vic ohng chng bnh tim mch v t qu trong vng hai thp k ti. Phi mt hn 50 nm cc chnh sch phng chng v kim sot ton din bnh tim mch v t qu ra i M. Tuy nhin, s nhn mnh ca cc chnh sch cng cng i vi bnh tim mch vn hng ti tc ng vo hnh vi c nhn, c nhm cc chuyn gia y t cng nh cng ng.
phn ln cc quc gia, ngi ta t dnh s ch cho cc chng trnh can thip da trn cng ng mang tnh di hn i vi bnh tim v thm tr cn t hn na i vi vic h tr cho vic thay i cc thi quen n ung, vn ng th lc v gim ht thuc l cp qun th. Tuy nhin bnh mch vnh l bnh khng truyn nhim u tin nhn c nhiu s quan tm ca c cc nh nghin cu v cc nh hoch nh chnh sch. C th ni rng, hnh ng a ra nhm kim sot cc bnh khng truyn nhim chnh s c din ra nhanh hn da trn c s kinh nghim thc tin thu c, v d nh i vi vic kim sot s dng thuc l. (Hp 10.4) Hp 10.4. Tin trnh ca vic hnh thnh chnh sch ton cu. Hip nh khung v kim sot thuc l
S tin trin mang tnh ton cu c din ra vi cc n lc trong vic kim sot thuc l, mt yu t c coi l nguy c chnh ca bnh khng truyn nhim c th phng c v l mt v d tt v cch thc m cc quc gia s dng cc hiu bit dch t hc mt cch tng th thay i chnh sch. Cc bng chng dch t hc v tc hi ca thuc l cui cng cng dn n vic hnh thnh nn hip nh khung v kim sot thuc l vo thng hai nm 2006, mt hip c u tin v sc kho c cc quc gia thnh vin ca T chc Y t th gii chp thun. Cho n cui nm 2006, c 142 quc gia thng qua hip nh ny. Phng nga cp 0 (primodial prevention) c hiu qu tc l ngn cm cc hot ng khuyn mi thuc l v ngn cn mi ngi ht thuc cn c cc qui nh cht ch cp nh nc v cc chnh sch ti chnh cho vic kim sot thuc l.6 Hip nh khung c pht trin nhm p ng vi vic ton co ho ca dch thuc l. Dch thuc l c khuych i bi mt lot cc yu t khng c bin gii, bao gm c yu t t do thng mi, u t nc ngoi trc tip, tip th ton cu, qung co thuc l xuyn quc gia, khuyn mi v ti tr, v tro lu bun lu quc t v lm gi thuc l. Hip nh ny tiu biu cho mt s thay i ln qua vic xy dng mt chin lc mang tnh nguyn tc cp n cc cht gy nghin. i li vi hip c kim sot ma tu trc y, hip nh ny cp n vic gim nhu cu cng nh gim cung cp. Vic trin khai thnh cng Hip nh khung s cu c hng triu mng sng.
182 Chng 10 i vi cc bnh truyn nhim, cc hot ng YTCC thng din ra nhanh hn bi cc v dch bnh truyn nhim thng c nhn nhn nh l mi e do khn cp cp quc gia v cng l mi e do i vi kinh t. Bnh SARS, tuy ch tc ng ln 8.000 ngi v l nguyn nhn gy nn 1.300 t vong, c c tnh gy nn mt tn ph khong 30 140 t la M. Vic i li v cc hot ng thng mi b nh hng nghim trng do mi lo s nhim bnh v cc chng trnh d phng tn km c trin khai nhiu quc gia. Cc ngun lc khc nhau c u t mt cch nhanh chng vo vic pht trin cc c ch cnh bo v p ng, tng t cc Qui nh v y t quc t (xem Hp 7.2) c iu chnh tng ng vi tnh hnh. Cc nh dch t hc lm vic trong mt mi trng i tc rng ng vai tr quan trng trong vic kim sot bnh.
Thng thng ch mt phn ca thng tin cn cho vic ra quyt nh l sn c v cc thng tin ny lun lun cn c nh gi cn thn. Nu ngun thng tin khng th cn phi thu thp s liu mi bo m rng vic la chn chnh sch c thc hin mt cch hp l. Nhm a ra quyt nh sng sut, r rng trong vic a ra quyt nh, tt c cc gi thuyt phi c nu mt cch r rng. Cch ny c th p dng cho vn chnh sch y t khc. Tuy vy, cn thn trng trong vic p dng (Hp 10.5).7 Dch t hc tham gia vo tt c cc giai on ca chu trnh lp k hoch Bn cht chu k ca qu trnh lp k hoch cho thy tm quan trng ca vic theo di v nh gi xc nh xem cc can thip c c cc tc ng nh mong mun hay khng. Qu trnh mang tnh lp i lp li v mi mt chu k ca s can thip thng ch c tc ng nh ln gnh nng ca bnh v s can thip cn phi c lp li. Mt v d n gin ca chu trnh lp k hoch l khung lp k hoch theo bc (Hnh 10.2) c T chc y t th gii xy dng nhm lp k hoch i ph vi bnh khng truyn nhim cho thy s ph hp i vi nhiu vn chnh sch ln khc.8
184 Chng 10
Hp 10.5. iu cn ch : thc t ca vic lp k hoch Hu ht nhng m hnh lp k hoch, bao gm c khung bc thang, u s dng phng php trnh t v cn bn. Trong khi khung bc thang c u im ca vic a ra nhng trnh t v tp hp c nhiu lnh vc xung quanh mt tp hp nhng hnh ng, phng php ny khng t ng gii quyt c nhng kh khn gp phi khi lp k hoch cho cc chng trnh phng v kim sot bnh. Thc t l cc hnh ng y t cng cng l tng ln, c tnh cht c hi, v thng xuyn xy ra tnh trng nghch o hay i chiu. u tin i vi cc chng trnh y t khc nhau mt phn ph thuc vo bi cnh chnh tr. iu quan trng l phi xc nh, v d on mt cch tt nht, bi cnh chnh tr tm quc qua hoc a phng chuyn thnh nhng c hi nng cao sc khe. u tin ca nhng nh lnh o c th hnh thnh theo kinh nghim c nhn ca h. C rt nhiu v d vi lnh o, l ngi tng tri qua mt cn bnh no , la chn bnh thnh u tin quc gia hnh ng. Nhng nh lnh o ny c th l nhng lin minh quanh trng cho s thay i.
T vong v mc bnh
Mt cch l tng l qu trnh o lng gnh nng ca bnh phi bao hm cc ch s c th nh gi ton din tc ng ca bnh tt ln x hi. Nhng s liu t vong ch phn nh mt kha cnh ca sc khe, v c gi tr gii hn trong mi lin quan n cc bnh him khi t vong. S o tnh trng mc bnh phn nh mt kha cnh quan trng khc ca gnh nng bnh. Cng cn tin hnh o lng hu qu ca bnh tc l s khim khuyt (impairment), gim kh nng (disability) v tn ph (handicap) (Xem chng 2). Gnh nng ca bnh, trn c s s trng hp hay tc ng sc kho cp qun th do yu t c th gy nn, c gi l tc ng y t cng cng ca n. nh gi tc ng sc kho tr thnh cng c quan trng trong vic xy dng chnh sch y t u tin c s dng trong sc kho mi trng v gi y c s dng trong tt c lnh vc chnh sch. Hp 10.6. o lng gnh nng ca cc yu t nguy c i vi bnh mn tnh
T chc y t th gii (TCYTTG) pht trin mt cng c nhm gip cc nc nh gi t hp yu t nguy c cch tip cn ny c gi l tip cn theo bc p dng trong gim st (STEPS). Cch tip cn theo bc ca TCYTTG tp trung vo vic nng cao nng lc ca cc nc thu nhp thp v trung bnh trong vic thu thp mt phn cc s liu v nguy c vi cht lng cao. Bc 1 thu thp cc thng tin lin quan n vic s dng thuc l, ru, ch n v hot ng th lc thng qua b cu hi nh lng; Bc 2 thu thp s liu lin quan n huyt p, chiu cao v cn nng thng qua cc o lng th cht; Bc 3 thu thp cc mu mu o lng lng m v ng trong mu. Mc d phn ln cc nc u c ngun lc cho vic tin hnh cc bc 1 v 2, bc 3 thng c mc chi ph cao v khng ph hp trong tt c bi cnh. Tip cn theo bc c thit k nhm ph hp vi nhu cu thc t ti a phng v ng thi xut cc cu phn m rng khc (v d vi cc vn lin quan n sc kho rng ming, t qu) trong lc khuyn khch mi ngi thu thp cc s liu c chun ho nhm mc ch so snh gia v trong cc nc theo thi gian. Cun sch gii thiu v cch s dng cp theo bc c th ly c xung t a ch: http://www.who.int/chp/steps
Cc bc thc hin chnh sch Bc trin khai 1. C bn Bc trin khai 2. M rng Bc trin khai 3. T i u
Can thip c th Cp quc gia Cp di quc gia Can thip c tnh kh thi khi trin khai vi nhng ngun lc sn c trong ngn hn Can thip c th trin khai c khi ngun lc c tng thm hoc iu chnh trong trung hn Can thip da trn bng chng nm ngoi kh nng ca ngun lc sn c
nh gi nhanh
nh gi nhanh l mt lnh vc ca nghin cu dch t hc s dng nhiu phng php nhm nh gi thc trng cc vn sc kho v nh gi cc chng trnh y t cc nc c thu nhp thp v trung bnh lm sao c c hiu sut cao nht. nh gi nhanh bao gm cc phng php s dng trong chn mu v iu tra cc khu vc nh, h thng gim st, sng lc v nh gi nguy c c th, cc ch s cng ng lin quan n cc yu t nguy c v tnh trng sc kho, cng nh cc nghin cu bnhchng s dng trong nh gi.10
186 Chng 10
nh gi hiu sut
Hiu sut l o lng mi lin quan gia kt qu t c v nhng ph tn v ngun lc (ti chnh, thi gian ). N t c s cho vic s dng mt cch ph hp cc ngun lc v bao hm mi quan h tng h gia cc chi ph vi hiu qu ca mt chng trnh can thip. y l lnh vc m dch t hc v kinh t y t cng c ng dng. C hai phng php tip cn chnh dng nh gi hiu sut. Phn tch chi ph hiu qu (Costeffectivenes analysis) xc nh chi ph v hiu qu ca can thip hay cc phng n khc nhm xc nh mc tng i m theo cch dn n kt qu mong i. Can thip c a dng hay bin php khc l bin php i hi chi ph ti thiu nhm to ra c mt mc hiu qu cho trc. Trong lnh vc sc kho, chi ph hiu qu o lng thng qua t s gia chi ph ti chnh v hiu qu: s tin (la) trn mt nm sng t c, chi ph cho vic phng mt trng hp bnh, s tin (la) trn mt nm sng c iu chnh cht lng cuc sng t c . (Hp 10.8) Phn tch chi phli ch (costbenfit analysis) xem xt chi ph kinh t ca mt loi bnh hay chn thng xc nh v chi ph ca cng tc d phng. Bao hm trong chi ph kinh t ca mt bnh l chi ph chm sc y t v phc hi chc nng, s mt mt ca kh nng kim sng v chi ph c lng v mt x hi do t vong gy nn. Yu t sn sng chi tr (willingesstopay) c th c s dng nhm xc nh xem chi ph x hi do t vong gy nn l g: cc nc pht trin, phn tch ny cho thy gi tr ca mt cuc sng
vo khong vi triu la M. Trong phn tch chi ph li ch, c t s v mu s u c biu din thng qua n v tin t. Li ch ca mt chng trnh can thip v chi ph c th trnh c do cc trng hp t vong gy nn v chi ph ca can thip l chi ph trc tip ca vic trin khai cc hot ng can thip. Nu nh phn tch chi phli ch, cho thy rng li ch kinh t ca chng trnh can thip (hay li ch ca vic phng nga c thm mt trng hp) ln hn chi ph cho chng trnh, th chng trnh ny c th c nhn nh l c li ch v kinh t. Cc can thip m chi ph cao hn li ch kinh t tnh c vn c th c coi l tt v nhng thnh qu nng cao sc kho qun th m chng trnh ny mang li. Hp 10.8. iu tr b nc, in gii ng ung gi tr ng ng tin
Chi ph hiu qu cng gip cho vic xc nh cc c hi b lng qun bng cch lm ni bt cc can thip tng i r tin, nhng c tim nng trong vic lm gim gnh nng bnh tt. Mt v d in hnh l bin php iu tr b in gii ng ung. Bin php iu tr ny c tin hnh ti nh v khng s dng dch v y t v v th m gi tr hiu qu chi ph c gia tng. Mc d bin php iu tr b in gii ny khng lm gim cc trng hp mi mc tiu chy, nhng n lm gim mc trm trng v t vong c lin quan. Ch tn t 24 la trn 1 nm sng c bo ton, bin php iu tr ny c nhn nhn vi tnh gi tr cao v chnh sch cng c hiu qu. iu tr b in gii ng ung c ng dng rng ri v bo ton c hnh triu cuc sng.9
Tin hnh phn tch chi phhiu qu d hn so vi phn tch chi phli ch v o lng hiu qu khng cn thit a ra nhng gi tr v tin t. Bng 10.1 tm tt nhng chi ph c c lng cho mi nm sng c iu chnh theo tn tt (DALY) t c nh l kt qu ca cc qui trnh phng bnh mn tnh khc nhau. Cc ch s ny c gi nh l chi ph cho vic trin khai chng trnh can thip l mt hng s. Bng 10.1: D phng v iu tr bnh mn tnh khng ly: s lng sc kho m 1 triu la M c th mua c.9
Dch v hay can thip Thu nh vo cc sn phm thuc l iu tr nhi mu c tim bng cc thuc r tin iu tr nhi mu c tim bng cc thuc r tin cng vi thuc gii c t lin cu khun (Streptokinase) iu tr bnh tim mch sut i vi ch iu tr a thuc hng ngy Phu thut cho cc trng hp c th c nguy c cao Phu thut cho bnh mch vnh th nh Gi cho mt DALY ( la M) 350 1025 600750 7001000 25000+ Rt cao S DALYs phng c trn 1 triu la M 20,000 330,000 40,000100,000 1,300 1,600 1,000 1,4000 Thp hn 40 Rt thp
Mc d cc c lng trn c tnh ton da trn nhng thng tin khng tuyt i hon thin cng nh nhiu gi nh, tuy nhin n rt c ch cho nhng nh hoch nh chnh sch, l nhng ngi phi la chn u tin. Vic o lng hiu sut, i hi nhiu gi nh, v cn c s dng mt cch ht sc thn trng, y khng phi l mt o lng khng c tnh gi tr (valuefree) n ch c th c coi nh l mt hng dn tng quan.
188 Chng 10 Bng chng tt nht cho cc nghin cu chi ph hiu qu l t cc th nghim lm sng c kim sot hay r sot mt cch h thng, bng chng km thuyt phc nht l t cc nghin cu nh cc trng hp v cc iu tra ly kin chuyn gia. Ba v d lin quan n phn tch chi ph hiu qu i vi vn nhim mi trng c trnh by trong bng 9.2. Cc nh lp k hoch y t tt c cc nc thng quan tm n kha cnh kinh t ca cc chng trnh y t d kin. cc nc thu nhp thp v trung bnh, mi quan tm ny c lm ni bt do cc Mc tiu Pht trin Thin nin k (xem Chng 7) v ng thi cng do vic nhn ra rng s cng bng l mc tiu mu cht ca chnh sch y t. Cc nghin cu chi ph hiu qu c ph bin rng ri hn v d s dng hn vi cc b cng c v c s d liu theo khu vc thng qua cc d n ca TCYTTG nh CHOICE (hp 10.9) v d n u tin Kim sot Bnh.9 Hp 10.9. La chn cc can thip c tnh chi ph hiu qu: WHOCHOICE
D n WHOCHOICE kt ni cc c s d liu v cc chi ph, tc ng sc kho qun th v tnh chi ph hiu qu ca cc can thip quan trng. D n ny cng ng thi cung cp mt cng c nhm lm thch ng kt qu cp khu vc vo cc nc chuyn bit. D n cung cp cc nh phn tch c trang b cc phng php nh gi hiu sut trong mt bi cnh c th ca cc can thip ang c hoc d kin trin khai.12
Hiu qu cng ng
Nhm nh gi tin , ta cn tin hnh o lng li gnh nng ca bnh trong qun th. Xu hng ca cc yu t nguy c xt trn kha cnh qun th v s thu ht ca cc chng trnh can thip thng c s dng c lng tc ng ca nhiu chng trnh can thip. Gi tr y ca nghin cu dch t hc ch c thc t ho khi kt qu ca nghin cu c chuyn thnh chnh sch y t hay cc chng trnh sc kho. Chuyn bng chng thnh chnh sch vn l mt th thch ln i vi cc nh dch t hc, nhng khoa hc ny gp phn quan trng vo cng tc nh gi v lp k hoch y t.
Cu hi
10.1. 10.2. 10.3. Hy p dng cc nguyn tc ca Hin chng Bangkok v Tng cng sc khe pht trin chnh sch sc khe cng lin quan n phng ht thuc l tr em. Hy vch ra cc bc ca chu k lp k hoch chm sc y t lin quan n chn thng do ng ngi cao tui. Bn s dng cc thng s trong bng 10.2 nh th no trong vic tc ng vo cng tc lp k hoch v hnh thnh chnh sch y t nc bn?
190 Chng 10
191
Chng 11
Gii thiu
Nu cun sch ny thnh cng, bn s say m ng dng cc kin thc hc vo cc cng vic thc t lin quan n dch t hc. lm c iu ny, bn phi lun m rng tm nhn hc hi v lun lun tm ti cc cu hi nghin cu tt. Bn cn phi suy ngh v vic lm sao c th s dng ng thit k nghin cu tr li cho cu hi nghin cu ca mnh (chng 3), lm cch no cng c duyt v xin c ngun ti tr, lm sao m bo chc chn rng vn ny cha c tin hnh, lm cch no lm nghin cu tt v cng nh cch vit, trnh by v ng ti kt qu nghin cu ca mnh.
Cc bnh c th
Chng ta c th bt u bng vic hiu bit lin tc v cc bnh c th hay cc vn Y t cng cng. Hiu bit c bn v dch t hc ca bnh c lit k trong bng 11.1. Cc bnh him, ni cm, hay bin i nhanh thng c coi l i tng ca nghin cu nhm thit lp cc c tnh quan trng ny. Bn cn tip tc tm ti v hc hi nhm hon thin kin thc dch t hc thng qua vic b sung cc kin thc mi v bnh hc, iu tr lm sng, dc hc cng nh phc hi chc nng v tc ng kinh t ca bnh. S hiu bit chi tit hn v kha cnh k thut hay v sinh ca d phng, tc ng kinh t hay xu hng thay i c th cn thit cho cc lnh vc c th ca thc hnh y t cng cng. Thay v tp trung vo mt bnh c th, bn c th tp trung vo mt yu t nguy c c th chng hn nh ht thuc hay phi nhim vi thuc dit cn trng. Vic ny
192 Chng 11 bao gm c nghin cu y vn v lm nghin cu v ng phi nhim ca mt yu t nguy c c th no i vi con ngi, cng nh c ch m theo n tc ng n sc kho con ngi (Bng 11.2).
Cn nguyn bnh:
Cc yu t cn nguyn c th Cc yu t nguy c khc
Kh nng d phng:
Cc bin php c th chng li cc yu t cn nguyn Cc bin php chung chng li cc yu t nguy c khc. Tc ng ca dch v y t bao gm sng lc v pht hin sm Tc ng ca chnh sch y t
c c ph phn
Nm bt cc thng tin cp nht, ngay c trong lnh vc chuyn khoa hp, l rt kh bi v s lng ln ca cc ti liu c ng ti. Tm kim, phn loi v hiu cc thng tin c gi tr v ph hp l k nng quan trng m ch c c thng qua thc hnh nhiu. Tuy nhin, n lc b ra hc cch nhn nh cc bi bo s c n p khi ta tin hnh thit k nghin cu p dng cho cc cu hi nghin cu tng t. Mt cch tip cn l trc tin cn phn loi cc bi bo thnh nm phn loi rng phn ln cc bi bo nghin cu dch t hc l v lch s t nhin ca bnh; s phn b theo a l ca bnh; nguyn nhn gy bnh; hay cc xt nghim chn on. Cp ca bng chng m bt c nghin cu chuyn bit no cng c th cung cp c kt ni vi thit k ca nghin cu . Nhn chung, mc ca bng chng c xem xt t kin chuyn gia, cho n nghin cu trng hp, n cc nghin cu thun tp, th nghim lm sng c kim sot v r sot c h thng (systematic
Cc bc u tin trong dch t hc thc hnh 193 review), nhng iu quan trng l phi xt n cht lng v gi tr ca bt c v d no bn cnh vic xem xt v tr tng i ca loi thit k nghin cu. Khi c bi bo bn c th cn nhc cc cu hi c xp xp theo trnh t nh sau: Bng 11.2. Thng tin dch t hc c bn v tc hi
ng lc thc y chnh sch kinh t pht trin cng ngh Ngun tc hi cc qui trnh c th tc ng ca cc yu t khc bin i theo ngy v theo ma xu hng lch s v a l Yu t tc ng n mc phi nhim ln con ngi tui, gii, s khc bit v chng tc ch n, hot ng th lc yu t thi tit hot ng cng vic Cc yu t hnh vi khc V d lut qung co thuc l thu nh vo thuc l, lm gi thuc l my xc tc lm gim nhim khng kh t than v nhim khng kh cc yu t thu vn v nhim khng kh cc mc zn nh hng sc khe C ch nguyn nhn Nhng du hiu ha sinh hoc sinh l v nh hng Bin pht phng phi nhim v nh hng sc khe
Cu hi nghin cu l g ?
Bc u tin i vi bn c l xc nh cc mc tiu ca nghin cu, tc l cu hi c cp hoc gi thuyt mong mun c th nghim.
194 Chng 11 Nu khng, th ti sao? Mu c chn nh th no? C bng chng ca vic chn ngu nhin khng, i li vi s la chn mt cch h thng hay t la chn? C ngun sai lch tim tng no trong khu chn mu khng? Kch thc mu c ln tr li cc cu hi nghin cu c cp khng?
nh gi v phin gii kt qu
Nu nh bn thy rng nghin cu bn ang c c tnh gi tr v ph hp th ta s tip tc nh sau. Nu l mt nghin cu thc nghim,
Cc bc u tin trong dch t hc thc hnh 195 Cc tc gi c tm thy s khc bit gia cc nhm iu tr v chng/kim sot khng? Nu nh khng c s khc bit, bn c th loi b vai tr ca sai s loi II (Type II error) (xem Chng 4) dn n vic cho rng y l nghin cu m tnh (negative study) iu ny khng c ngha l kt qu nghin cu khng mang li iu g. Nu nh cc tc gi tm thy s khc bit th bn c tin chc rng kt qu ny l khng phi do ngu nhin (sai s loi I, xem chng 4), hay sai chch (sai s h thng)? Nu nh c tn ti s khc bit th s khc bit ny c mang li ngha lm sng hay khng?
Nu l m tnghin cu quan st Cc pht hin trong nhm chng c nht qun vi k vng ca bn khng cc gi tr trung bnh c ging nh qun th chung khng? Tc gi c tm thy s khc bit gia nhm phi nhim v nhm khng phi nhim (chng) hay gia cc nhm bnh v chng hay khng? Sai s loi I v loi II c th c loi b hay khng? C s khc bit c ngha thng k gia cc nhm khng? Cc kt qu ny c ngha v mt Y t cng cng khng, thm ch s khc bit khng c ngha thng k? (iu ny c th lm cho vic cn thit c nghin cu ln hn c thit k v trin khai)
nh gi cui cng
Cc cu hi di y c th c hi cn nhc cc bng chng Cc cu hi nghin cu c ng gi khng v hu qu ca nhng cu tr li khc nhau c th c s nh th no? Nghin cu c a ra c khuyn ngh hnh ng no khng? Tc gi c s c gng ph hp no khng tr li cc cu hi nghin cu? Thit k nghin cu c th c ci thinkhng? Thng tin b mt c cn tr vic nh gi mt cch y nghin cu khng? Tc gi c tnh m ti cc kt qu ca cc nghin cu trc y i khng?
Bng 11.3. Hng dn thng nht v cch thc xy dng thit k nghin cu v vit bo co
Lnh vc Tc quyn Hng dn Hng dn Vancouver (U ban quc t nhng nh bin tp tp ch y hc) COPE MOOSE TREND CONSORT Tuyn b Hensingki STARD QUOROM a ch web http://www.icmje.org/index.html
o c ng ti tng qut Phn tch meta ca cc nghin cu quan st Th nghim can thip khng phn b ngu nhin o c nghin cu trong th nghim lm sng c kim sot Nghin cu tnh xc thc ca chn on R sot c h thng v phn tch meta cc nghin cu th nghim lm sng c kim sot
cng nghin cu cn c s nghin cu cn trng v y chnh l c s cho vic tm kim ngun kinh ph v ph chun o c cho nghin cu ca bn. Mt s tp ch yu cu c nh gi ca ng nghip i vi cng nghin cu, tng t nh i vi bi bo. Mi ngi lm theo nhiu cch khc nhau, nu cng nghin cu ca bn qua c khu nh gi ca ng nghip v c tp ch ng ti th cc bin tp vin cng s thng tin hnh r sot bi bo c ng cc kt qu chnh ca nghin cu ny.
198 Chng 11 ti phi kt thc bng mt bui trnh by trc ton lp (c th din tp trc), sau lm bo co, c th a cho nhng ngi quan tm c. Bo co c th c s dng cho mc ch ging dy, hoc l c s cho cc nghin cu tip theo.
Chun b ng ti
Bn cn phi ngh v vic bn s ng ti nghin cu ca bn u ngay t cc giai on lp k hoch cho nghin cu. Cch thc tt nht nhm gii qut vng mc lin quan n tc quyn l trc tin cn phi trnh, c ngha l cn quyt nh sm v vic ai s l ngi trong nhm nghin cu l tc gi ca bi bo v phn cc c nhn trong nhm phi vit l bao nhiu. Hng dn vit bi ng ti tp ch thng cha ng cc thng tin rt c ch v thit k v cc c tnh k thut cho vic vit bo co, v rt nhiu trong s cc c tnh k thut ny khng th iu chnh li trong qu kh. Bn cn phi t vn, tham kho cc hng dn ph hp (xem bng 11.3) vi loi nghin cu bn ang lm v m bo rng cng nghin cu ca bn bao trm ht cc im ny. Ni ti tr cho nghin cu ca bn c th t iu kin rng bn phi ng ti cc tp ch m tt c mi ngi c th tip cn c v bn s phi ng k nghin cu thc nghim v c ph chun cho ng k nhm tho mn nhng yu cu ti thiu cho vic ng ti cc tp ch ln.
c thm
Ti liu c lin quan n dch t hc khng thiu. Bng 11.4 l danh mc cc tp ch c ng nghip nh gi. Nhiu nghin cu dch t hc c ng ti cc tp ch y hc tng qut v mt s cc tp ch trong s ny c chnh sch cung cp thng tin min ph trn internet cho mt s nc ang pht trin. Tt c cc ni dung ca cc tp ch m thng min ph i vi ngi c v TCYTTG trin khai hot ng hp tc vi cc nh xut bn ln cung cp min ph hay vi gi r cc ni dung ca cc tp ch ca h cho cc c s cc nc ang pht trin. Hot ng hp tc ny c gi l sng kin HINARI (Hp 11.1).
Hp 11.1. Tip cn sng kin nghin cu thng qua kt ni h thng mng sc kho (The health InterNetwork Acces to Research Initiative HINARI)
Sng kin HINARI cho php cc c s phi li nhun cc nc ang pht trin tip cn min ph hoc chi ph thp qua Internet vo cc tp ch ln v cc lnh vc y sinh hc, khoa hc x hi. c thnh lp thng 1 nm 2002, hn 70 nh xut bn cung cp cc ni dung ca h cho HINARI. Cc c s tham gia d n ny cn c my tnh kt ni Internet tc cao. Chi tit v vic ng nhp c th tm thy trn a ch web ca TCYTTG (http://www.who.int/hinari/en).
Bng 11.5 l danh mc mt s sch nng cao. Cc t chc phi chnh ph v chnh ph hoc lin chnh ph cng ng ti khi lng ln thng tin dch t hc quan trng v y cng l ngun thng tin ng k v mt ch chuyn bit. Bng 11.5. Mt s sch gi cho vic c thm v dch t hc
Baker D, Kjellstrom T, Calderon R, Pastides H, eds. Environmental epidemiology. Document WHO/SDE/OEH/99.7, Geneva, World Health Organization, 1999. (order from: SMI Books, Stevenage, United Kingdom, webmaster @ earthprint.com) Bradford Hill A. Principles of Medical Statistics, 12th ed. Lubrecht & Cramer Ltd, 1991 Checkoway H, Pearce N, CrawfordBrown D. Research methods in occupational epidemiology. New York, Oxford University Press, 1989. Coggon D, Rose G, Barker DJP. Epidemiology for the uninitiated. London, BMJ Publishing Group,1997. http://bmj.bmjjournals.com/collections/epidem/epid.shtml
200 Chng 11
Detels R, McKewen J, Beaglehole R, Tanaka H. Oxford Textbook of Public Health. 4th edition. New York, Oxford University Press, 2002. (ISBN: 0 192 630 415) Friss RH, Sellers TA. Epidemiology for public health practice. Maryland, Aspen, 1996. Gordis, Leon. Epidemiology, 2nd ed. Philadelphia, Saunders, 2000. Halperin W, Baker EL Jr., Monson RR. Public health surveillance. New York,Van Nostrand Reinhold, 1992. Kahn HA. Statistical methods in epidemiology. New York, Oxford University Press, 1989. Kleinbaum DG, Barker N, Sullivan KM. ActivEpi Companion Textbook, Springer, 2005. (ISBN: 0 387 955 747) Lilienfeld DE, Stolley PD. Foundations of epidemiology, 3rd ed. New York, Oxford University Press, 1994. MacMahon B, Trichopolous D. Epidemiology: Principles & Methods, 2nd ed. Boston, Little, Brown, 1996. (ISBN 0 316 542 229) MacMahon B. Epidemiology: principles and methods. 2nd ed. Hagerstown, LippincottRaven, 1997. Mausner JS, Kramer S. Mausner & Bahn Epidemiology: an introductory text. Philadelphia,W.B. Saunders, 1985. Meinert, CL. Clinical trials: design, conduct, and analysis. New York, Oxford University Press, 1986. Morton RF, Hebel JR, McCarter RJ. A study guide to epidemiology and biostatistics. Jones and Bartlett Publishers; 2004. (ISBN: 0 763 728 756) Norell SE A short course in epidemiology. New York, Raven Press, 1992. (ISBN 0881678422) Pearce N. A short introduction to epidemiology. Occasional Report Series 2. Wellington, Centre for Public Health Research. (ISBN: 0 473 095 602) Petitti, Diana B. Metaanalysis, decision analysis, & costeffectiveness analysis: methods for quantitative synthesis, 2nd ed. Oxford University Press, 2000. (ISBN: 0 195 133 641) Rothman KJ, Greenland S. Modern Epidemiology Lippincott Williams & Wilkins; 1998 (ISBN: 0 316 757 802) Rothman KJ. Epidemiology: An Introduction. New York, Oxford University Press, 2002. (ISBN: 0 195 135 547) Sackett DL, Haynes RB, Tugwell P. Clinical epidemiology: a basic science for clinical medicine. New York, Little, Brown, 1985. Szklo M, Nieto FJ. Epidemiology: beyond the basics. Gaithersburg, Aspen, 2000. (ISBN: 0 834 206 188) WassertheilSmoller S. Biostatistics and Epidemiology: A Primer for Health and Biomedical Professionals Springer, 2004. (ISBN: 0 387 402 926)
Tip tc o to
C nhiu kha hc o to sau i hc v dch t hc (Xem bng 11.6 v cc ng kt ni). Cc kho hc vo ma h, v d kho 3 tun Dch t hc trong thc hnh do C quan Y t cng cng Canada cung cp rt ph bin Bc M. Chng trnh o to dich t hc can thip Chu u (EPIET) l mt chng trnh tt cung cp cc kho hc tng t Chu u, t chc TEPHINET (Network of Training Programs in Epidemilogy and Public Health Intervention) cung cp cc kho hc 32 nc. Cc kho hc dch t hc nng cao thng l mt phn ca chng trinh Thc s y t cng cng do cc trng i hc cung cp trn ton th gii. Mt ngun khc na l dich t hc Supercourse l mt th vin cng cng cc bi ging dch t hc vi s ng gp ca 151 nc trn th gii v c dch ra 8 th ting.
Cc bc u tin trong dch t hc thc hnh 201 Bng 11.6. Mt s kt ni n cc phn mm v kha hc dch t
Annual Summer Programme in Epidemiology and Biostatistics, McGill University Annual Summer Session for Public Health Studies, Harvard University Annual Summer Session in Epidemiology, The University ofMichigan Canadian Field Epidemiology Program Chinese Education and Reseach Network Course material for Epiinfo Critical Appraisal Skills Programme Free Epidata software Free public health software Interactive Statistical Pages Project Karolinska Institutet Open source software Public domain Epiinfo software Summer Program in Intermediate Epidemiology and Biostatistics, PAHO Textbook and CD demo The Epidemiology Supercourse The Erasmus Summer Programme, Erasmus University Rotterdam The European Programme for Intervention Epidemiology Training The Johns Hopkins Graduate Summer Program in Epidemiology The Network of Training Programs in Epidemiology and Public Health Interventions Ume International School of Public Health University of Alabama Masters in Public Health Biostatistics Course http://www.mcgill.ca/epibiostat/ http://www.hsph.harvard.edu/summer/br ochure/ http://www.sph.umich.edu/epid/GSS/ http://www.phacaspc.gc.ca/cfep pcet/summer_c_e.html http://www.cernet.edu.cn/ http://www.epiinformatics.com/Resourc es.htm http://www.phru.nhs.uk/casp/casp.htm http://www.epidata.dk http://www.brixtonhealth.com/ http://statpages.org/ http://www.bioepi.org/ http://www.openepi.com/Menu/OpenEpi Menu.htm http://www.cdc.gov/Epiinfo/ http://www.paho.org/english/sha/shaforr ec.htm http://www.activepi.com/ http://www.pitt.edu/~super1 http://www.erasmussummerprogramme. nl/ http://www.epiet.org/ http://www.jhsph.edu/summerEpi http://tephinet.org/ http://www.umu.se/phmed/epidemi/utbil dning/index.html http://statcourse.dopm.uab.edu/
Cu hi
1. on di y da trn bo co s b ca mt nghin cu trong vic nh gi gi tr ca aspirin trong vic d phng bnh ng mch vnh c in trong Tp ch y hc New England (New England jourrmal of medicine). Nghin cu v sc kho ca thy thuc l mt nghin cu phn b ngu nhin m kp, dng th nghim lm sng vi nhm i chng s dng gi dc nhm kim nh vic dng 325 mg aspirin mi ngy lm h t l t vong do bnh tim mch. Tiu chun la chn ngi tham gia nghin cu l tt c nhng thy thuc nam gii t 40 n 84 tui M vo thi im bt u nghin cu t nm 1982. Nhng th mi, giy ng cam kt tham gia nghin cu, v nhng cu hi cho iu tra c bn c chuyn theo th cho 261.248 thy thuc da trn
202 Chng 11 danh sch ca ca Hi y hc M. Ngay t 31/12/1983, c 112.528 trng hp tr li, trong 59.285 ngi t nguyn tham gia nghin cu. Mt s lng ln b loi tr trong giai on ng k, bi v c mt s t thy thuc khng chp nhn phng thc iu tr (phi dng thuc), mt s c tin s chy mu d dy, v mc dung np thuc km cng b loi ra. Cui cng c 11.037 thy thuc c phn b ngu nhin ung aspirin tht, v 11.034 ngi ung gi dc. Nghin cu ny cho thy aspirine c hiu qu tt trong phng chng nhi mu c tim khng gy t vong. Vy liu bn c k n dng aspirin d phng bnh ng mch vnh khng? 2. on sau y l tm tt t ti liu ni v t l t vong do hen New Zealand, c xut bn trn tp ch Lancet (Wilson v cng tc vin 1981).
Tm tt
Trong 2 nm qua, Auckland ghi nhn s tng nhanh r rt nhng ngi tr tui cht t ngt do bnh hen cp tnh. C 22 trng hp t vong c xem xt. Cc thi quen k n thuc iu tr bnh hen c thay i New Zealand cng vi s gia tng ng k vic dng thuc theophyline dng ung, c bit l cc loi ch phm c tnh bn vng o thi chm trong nhiu bnh nhn dng thay loi steroit dng ht, v cromoglycate. C kin cho rng c l c s nhim c cng thm gia theophvline v 2 acgonists dng ht liu cao, dn ti tnh trng ngng tim.
Phng php
Chi tit v cc ca t vong do hen c thu thp t cc chuyn gia bnh hc ng mch vnh, do Hi bnh hen Auckland, cc bc s thc hnh, cc khoa hi sc ca bnh vin Auckland. Bc s v ngi nh ca bnh nhn c nhng tip xc v m t cc hon cnh t vong ca bnh nhn, v cc loi thuc dng. Thng k cc trng hp cht do hen New Zealand nhn c trong nhng nm 1974 1978 ti B y t ca New Zealand. Khm nghim t thi c tin hnh 8 bnh nhn c lin quan n bnh mch vnh. Trn c s ca cc phng php , liu bn c ng cho rng tng tc c tnh ca thuc dn n tng nguy c t vong khng?
Tr li cu hi 203
Chng 1
1.1. Thc t s trng hp b t mt qun cao gp bn mi ln so vi s lng mt qun khc khng phn nh nguy c nhim t hai qun. So snh s lng t vong l khng ph hp v qun th dn c do cng ty Southwark cung cp nc ln gp tm ln so vi qun th dn c do cng ty Lambeth cung cp nc. Cn phi so snh t l t vong (s lng t vong chia cho qun th dn c c cung cp nc). Trn thc t t l t vong qun th do cng ty Southwark cung cp nc ln gp nm ln so vi t l t vong do cng ty Lambeth cung cp nc. 1.2. Bng chng tt nht l t cc nghin cu can thip. V dch nm 1854 c kim sot theo cch n tng nht khi loi b tay cm ca my bm nc. Dch c kim sot mt cch nhanh chng, mc d bng chng cho rng (v Snow cng bit) dch gim i trc khi c hnh ng ny. Bng chng thuyt phc hn l vic gim t l mc t qun th dn c do cng ty Lambeth cung cp nc trong thi k 18491854 (trc khi c dch) sau khi cng ty ny chuyn sang ly nc t on t b nhim hn ca Sng Thame. 1.3. Cc bc s l nhm i tng nghin cu tt bi v h thuc nhm ngh nghip c nh ngha r rng v c iu kin kinh t x hi tng t nhau v vic theo di h tng i d dng. H cng c nhiu kh nng quan tm n vn sc khe v hp tc tt trong loi nghin cu ny 1.4. Ngi ta c th kt lun rng t l t vong do ung th phi tng mt cch ng ch cng vi s lng thuc l ht. Ch da vo s liu khng thi th cha th kt lun rng ht thuc gy ung th phi; mt s yu t khc c lin quan ti ht thuc l c th gy ra ung th phi. Tuy nhin, nm 1964 trn c s ca nghin cu ny v nhiu nghin cu khc, Hi Y hc M kt lun rng ung th phi l do ht thuc l gy ra. 1.5. Phn b ca qun th l yu t u tin phi cn nhc. Mt ca cc ca bnh mt khu vc ch ng quan tm khi qun th dn c dn tri trn ton b khu vc . Th hai, cn bit xem liu vic tm kim cc trng hp bnh cc khu vc khng c bnh cng nghim tc nh nhng khu vc c bnh. Trong khi bng n v dch bnh Minamata, vic tm kim cc ca bnh c tin hnh trn sut c khu vc v ngi ta thy rng mt vi trung tm dn s ln khng c ca bnh no. 1.6. S kin st thp khp c bo co v ang gim i mt cch ng k an Mch t u nhng nm 1900. S gim i ny c th l s thc mc d iu quan trng l c gng loi b nh hng ca nhng thay i trong cch chn on v thc hnh bo co. T khi liu php iu tr y hc st thp khp hiu qu tr nn sn c v ph bin vo nhng nm 1940, th hu ht nhng suy gim ny c quy cho nhng ci thin v iu kin kinh t x hi, v d nh v dinh dng. Cng c mt kh nng c th xy ra l sinh vt gy bnh tr nn t c tnh hn. 1.7. Nhng ngi n ng khng ht thuc v khng phi nhim vi bi aming c t l ung th phi thp nht, tip n theo trt t tng dn l nhng ngi c phi nhim vi bi aming v khng ht thuc, nhng ngi ht thuc nhng khng phi nhim vi bi aming v cui cng l nhng ngi c ht thuc v phi nhim vi bi aming. y l v d v s tng tc trong hai yu t cng tc ng vi nhau ti ra t l mc bnh rt cao. T quan im y t cng cng, iu quan trng l m bo rng nhng ngi phi nhim vi bi aming khng ht thuc v tt nhin, gim phi nhim vi bi aming.
204 Ph lc
Chng 2
2.1. Ba loi o lng l hin mc, mi mc v mi mc tch ly. Hin mc l t l qun th chu tc ng ca mt loi bnh hay tnh trng trong mt khong thi gian v xp x bng mi mc nhn vi khong thi gian ko di ca bnh. Mi mc o lng t sut xut hin mt s kin mi trong qun th; mi mc tnh n khong thi gian thay i m trong mt c th khng mc bnh. Mi mc tch ly o lng mu s (hay qun th nguy c) ti mt thi im (thng l im bt u nghin cu) v t o lng nguy c cc c th c bnh trong mt khong thi gian xc nh. 2.2. Hin mc l mt o lng hiu qu v tn s tnh trng tiu ng khng ph thuc vo insulin v mi mc tiu ng tng i thp v thng cn c mt qun th rt ln cng vi thi gian nghin cu di mi c th xc nh s trng hp mi o lng mi mc. Thay i trong Bng 2.3 phn nh nhng khc bit trong o lng. Cn nh gi chnh xc ca cc phng php s dng trong cc iu tra khc nhau; trong s nhng yu t khc, cng cn xem xt n t l p ng/tham gia iu tra cng nh cc phng php xt nghim ti phng th nghim. Tuy nhin, cng cn ch mt iu l cc tiu ch chun c p dng l da trn mc glocose trong mu sau khi dung np lng glocose chun. Nhiu kh nng nhng bin thin v hin mc tiu ng ny l thc s t nht l do nhng thay i v ch dinh dng, tp th dc v cc yu t v li sng khc. 2.3. Nguy c quy thuc qun th hay phn s nguy c (qun th) c tnh nh sau:
Tng ng vi 41,4%. 2.4. Khc bit nguy c v t s nguy c. 2.5. Mc d nguy c tng i ch khong 1,5, nguy c quy thuc qun th l 20% (ngha l khong 20% s trng hp ung th phi trong qun th ca mt nc pht trin c th quy cho nguyn nhn l ht thuc l th ng). L do l c n ti a mt na qun th l c phi nhim vi ht thuc l th ng. 2.6. Chun ha theo tui m bo rng nhng khc bit v t sut t vong khng phi l do khc bit v phn b tui gia cc qun th. Chun ha t sut th loi b khc bit v phn b tui ra khi bc tranh v do cho php so snh gia cc qun th c cu trc tui khc nhau bng cch ly mt qun th c phn b tui chun. 2.7. C t sut hoc s t vong do ung th u c th s dng. Tt c ch ty thuc vo cch phin gii thng tin. S trng hp cho chng ta bit vng no ca quc gia c s trng hp ung th cn iu tr ln nht. T sut th cho chng ta bit a phng c s trng hp trn u ngi ln nht, nhng t sut th cao cng c th cho bit c nhiu ngi cao tui vng . Tuy nhin, t sut chun ha theo tui cho chung ta bit a phng c nguy c ung th cao nht, bc u tin thit k nghin cu dch t hc xc nh yu t nguy c c th phng trnh c.
Tr li cu hi 205
2.8. Nhng t sut ny phn nh thc t l tui th trung bnh Cte dIvoire thp v khng c nhiu ngi thuc nhm cao tui (v nguy c ung th tng dn theo tui). 2.9. Khng th so snh hai nc nu khng c cc t sut chun ha theo tui. T sut th Nht Bn cao hn c th do tui th trung bnh y l cao nht v y cng c nhiu ngi cao tui hn Cte dIvoire ngha l phn b tui ca hai qun th khc hn nhau. Thc t, t sut ung th chun ha theo tui ca Nht Bn l 119,2 trn 100.000 so vi Cte dIvoire (ni c t sut l 160,2 trn 100.000 xem pha trn). Khi chun ha theo tui, t sut ca Cte dIvoire tng cn t sut ca Nht gim.
206 Ph lc
Chng 3
3.1. Cc thit k nghin cu dch t chnh l nghin cu ct ngang, nghin cu bnh chng, nghin cu thun tp v th nghim ngu nhin c i chng. im mnh v im yu ca cc thit k nghin cu ny c tm tt trong bi v trong Bng 3.3 v 3.4 3.2. Nghin cu bnh chng khi u vi cc ca bnh ung th i trng, nn l nhng ca mi chn on, v mt nhm cc trng hp chng (khng c bnh) t cng mt qun th ngun ( trnh sai s chn). Cc ca bnh v chng c hi v ch n thng ngy ca h trong qu kh. Sai s o lng c th l mt vn . Vic nh li ch n trong qu kh l tng i kh vi mc chnh xc cao, v s pht trin ca bnh c th nh hng n s nh li. S phn tch s so snh ni dung ca ch n trong cc nhm bnh v chng, kim sot theo cc bin s nhiu tim tng. Trong mt nghin cu thun tp, s liu chi tit v ch n c thu thp trong mt nhm ln ngi khng mc bnh i trng; nhm thun tp c theo di trong vi nm v tt c nhng ca bnh ung th i trng c xc nh. Nguy c mc bnh sau c lin h vi hm lng cht bo trong ch n ti thi im bt u nghin cu v trong sut qu trnh nghin cu. Loi thit k nghin cu ny th hin nhiu vn v hu cn nhng sai s h thng t l vn hn. 3.3. Sai s ngu nhin l s bin thin ca mt gi tr quan st t gi tr ca mt qun th thc ch do ngu nhin. Chng c th c gim bi vic tng kch c ca mu nghin cu v ci thin tin cy ca bin php o lng. 3.4. Sai s h thng xy ra khi c mt xu hng a ra cc kt qu khc mt cch h thng so vi cc gi tr thc. Cc ngun ch yu ca sai s h thng l sai s chn v sai s o lng. Sai s chn xy ra khi nhng ngi tham gia nghin cu khc mt khc h thng so vi nhng ngi khng tham gia. Kh nng sai s chn c th c gim bng mt nh ngha r rng v tiu ch la chn vo nghin cu, kin thc v lch s t nhin ca bnh v qun l bnh, v t l tham gia cao. Sai s o lng xy ra khi c mt sai s h thng trong o lng hoc phn loi cc thnh vin tham gia trong mt nghin cu. N c th c gim vi mt thit k nghin cu tt, v d, tiu ch chun cho bnh, ch chi tit n kim sot cht lng cc phng php o lng, v s thu thp s liu khi khng bit v tnh trng bnh ca ngi tham gia. 3.5. Nguy c tng i RR c s dng trong cc nghin cu tin cu (v d nghin cu thun tp) trong khi t s chnh OR c tnh trong mt nghin cu bnh chng (nghin cu hi cu). Trong mt nghin cu bnh chng, gm c nhng ngi c bnh v khng c bnh (bao gm nhng ngi phi nhim v khng phi nhim). V vy mi quan tm l vic tnh ton t s gia xc xut xut hin mt s kin v xc xut khng xut hin, xc nh kh nng mt ngi khng c bnh s mc bnh. Mt nguy c tng i hu nh khng bao gi c tnh ton trong cc nghin cu bnh chng. tnh nguy c tng i, cn so snh t l mi mc ca nhng ngi phi nhim v t l mi mc ca nhng ngi khng phi nhim (xc xut xut hin bnh trong nhm phi nhim v khng phi nhim).
Tr li cu hi 207
3.6. Xem tr li cu 3.5. Trong trng hp bnh him (v d nh hu ht cc loi ung th), RR v OR gn tng t nhau. l do cng thc tnh OR: (ngi bnh c phi nhim x ngi khng bnh khng phi nhim)/ (ngi bnh khng phi nhim x ngi khng bnh phi nhim). 3.7. Tui m l mt yu t nhiu: n lin quan n th t sinh v l mt yu t nguy c thm ch nu th t sinh l thp. Trong mt v d khc khi tt c cc b m di 30 tui, khng tm thy mi lin h vi th t sinh Th t sinh Tui m Mt cch trnh nhiu l phn tng theo tui ca m Hi chng Down
208 Ph lc
Chng 4
4.1. Tng s ca n=10 quan st l 679,1 kg; trung bnh l 67,91; trung v l 67,3 ch rng c hai quan st vi gi tr 67,3 c a vo gia nhm sau khi sp xp theo th t; phng sai l 104,03 kg2; lch chun l 10,20 kg; v sai s chun l 3,23 kg. 4.2. Trung v thng c s dng bo co thu nhp cho nhm v gi tr ny t b nhng mc thu nhp rt cao nh hng, yu t i khi c th lm tng ln ng k gi tr trung bnh, mc cao hn hu ht cc thnh vin khc ca nhm. 4.3. C hai khc bit ch yu trong cc m hnh ny. Th nht, mc d c ba c cc bin c lp ging nhau, nhng bin ph thuc li khc nhau, trong bin ph thuc ca hi quy tuyn tnh l bin lin tc, ca hi quy logic l bin nh phn nh tnh trng c hoc khng c mt c im no , v ca m hnh phn tch s sng l khong thi gian cho n khi mt s kin xy ra. H s cho hi quy tuyn tnh l khc bit gia cc trung bnh hay nghing, cho hi quy logic l t s chnh, v cho m hnh phn tch s sng l t s nguy c. 4.4. Cng hp cng tt. iu ny l chnh xc v khi nim khong tin cy ngha l, nh trung bnh mu, l c lng trung bnh ca qun th m mu ly t , l im gia ca khong tin cy. Ngoi ra, ta c th k vng 95% khong tin cy s cha gi tr thc ca trung bnh qun th, khong tin cy cng ngn, trung bnh mu cng gn vi trung bnh qun th. 4.5. Nhn chung, bng trnh by nhng s liu hay kt qu c th ng mt mnh trong bi bo hoc bo co. iu ny c ngha l ngi c c th phin gii nhng s liu trnh by m khng cn c cc din gii hoc cc ti liu khc. Tiu bng l yu t thit yu cho mc ch ny. S liu trong bng bao gm tp hp cc v tiu bng cn din gii ci g, phn loi nh th no, u v khi no nhng thng tin trong tng . V d S v t l phn trm nhng ngi tham gia, phn loi theo tui, chng tc v gii, nghin cu CARDIA, 2006. 4.6. Trong trng hp ny, b1=trung bnhnam trung bnhn = 5,0 kg, hiu chnh cho cc bin c lp khc trong m hnh. 4.7. Trong trng hp ny b1= 0,5 l nghing ca mi quan h gia tui v trng lng c th. H s ny l mc tng ln ca trng lng c th vi mi tui tng ln, c ngha l c tng thm mt tui, trong lng c th tng thm 0,5 kg.
Tr li cu hi 209
Chng 5
5.1. Qu trnh xc nh xem s kt hp quan st liu c phi l mi quan h cn nhn. 5.2. iu ny c ngha l mt s yu t cn nguyn dn n tnh trng phi nhim vi mt s yu t khc l nguyn nhn trc tip ca bnh. V d, thu nhp thp lin quan n tnh trng t s dng hoa qu v rau xanh Vng quc Anh (Hnh 5.9). t s dng hoa qu v rau xanh li lin quan n tnh trng huyt p tm trng cao. Thu nhp quyt nh dinh dng, yu t quyt nh mt tnh trng sc khe, h th bc cc nguyn nhn. 5.3. Cc phn s quy thuc nh sau: ht thuc trong s nhng cng nhn phi nhim aming = (60258)/602 = 0,904, hay 90%; ht thuc trong s nhng cng nhn khng phi nhim aming = (12311)/123 = 0,910 hay 91%; phi nhim aming trong s nhng cng nhn ht thuc = 602123)/602 = 0,796 hay 80%; phi nhim aming trong s nhng cng nhn khng ht thuc = (5811)/56 = 0,810 hay 81%. Nhng phn s ny cng li ln hn 100% v chng ph thuc ln nhau. V vy, loi b ht thuc l nhng cng nhn phi nhim vi aming gim 90% ung th phi, v khi loi b phi nhim aming gim 80% nguy c cn li. Tng lng gim nguy c l 90% + 80% x 0,1, tng ng vi gim 98%. Khi quyt nh chng trnh phng chng, phn quyt cn da vo ln t l m mt phi nhim c th loi b. Thay i v cng ngh c th loi b ton b phi nhim vi aming, trong khi chng trnh cm ht thuc ch c th loi b c mt phn ca tnh trng phi nhim vi thuc l. tnh c nguy c quy thuc qun th, cn phi bit t l ht thuc v t l phi nhim vi aming ti ni lm vin trong qun th. 5.4. Tiu ch bao gm: mi quan h thi gian, tnh hp l, tnh nht qun, mnh ca s kt hp, mi quan h liu p ng, tnh thun nghch, v thit k nghin cu. Trong s nhng tiu ch ny, ch c mi quan h thi gian l thit yu, cui cng l phn quyt. 5.5. Ch trn c s bng chng ny th khng xc nh s kt hp l cn nguyn; v th, khng th khuyn co chnh sch thu hi loi thuc ny. Cn nh gi tc ng ca cc loi sai s (o lng, chn) v nhiu trong nghin cu v vai tr ca may ri. Nu sai s v may ri khng phi l li l gii, s cn p dng cc tiu ch cn nguyn. Thc t, khi tt c bng chng c xem xt trong nghin cu New Zealand, cc nh iu tra kt lun rng nhiu kh nng s kt hp ny l cn nguyn. 5.6. Mi quan h thi gian l quan trng nht. Bnh nhn s dng du n trc hay sau khi h b bnh. Bng chng trc y v c tnh c th ca loi ha cht ny cng rt quan trng. Nu khng c thng tin no v thnh phn ha cht trong du n c lin quan n bnh, s cn nh gi tnh hp l hay tnh nht qun. Vi th mnh v mi quan h liu p ng da trn thng tin v s dng du n s l vn cn xem xt tip theo trong nghin cu. V y l vn u tin khn cp tm nguyn nhn c th, cch tip cn ph hp nht l tin hnh mt nghin cu bnh chng, cng vi vic phn tch ha hc v theo di sinh hc. Mt im quan trng l tin hnh can thip cng sm cng tt khi mi quan h thi gian c xc nh v mnh s kt hp l ln, c bit l khi khng c nguyn nhn kh nng no khc.
210 Ph lc 5.7. C th chp nhn nhng tc ng cp tnh xy ra trong vng vi gi hoc vi ngy sau khi phi nhim. Khi c th s dng nhm phi nhim cng l nhm i chng. Qun th phi nhim trong nhng ngy nng v cng chnh qun th trong nhng ngy mt l i chng. Nu s dng s liu hng ngy, c th nh gi rng kch thc v c im qun th khng i trong thi gian nghin cu v c th hn ch nhiu. 5.8. Phn tch tng hp kt hp s liu ca nhiu nghin cu tp hp c nhiu kt lun n nh v chnh xc hn lin quan n s kt hp cn nguyn. s dng c phng php ny, mi nghin cu cn phi s dng cng phi nhim v tnh trng sc khe, v cc c im qun th c bn khc (tui, gii, ) cng tng ng vi nhau trong cc nghin cu. 5.9. Nguy c thiu mu tim cc b nhm ng phn v thp hn v tnh trng s dng hoa qu v rau xanh cao gp hai ln nhm ng phn v cao hn (Hnh 5.8). Mc s dng hoa qu v rau xanh trong hnh 5.9 nhm ng phn v cao nht v thp nht tng ng l khong 300 v 150 gram trong mt ngy. Tng hp nhng s liu ny cho thy nhm thu nhp thp hn c nguy c thiu mu tim cc b gp bn ln so vi nhm thu nhp cao hn, trong mi lin h vi mc s dng hoa qu v rau xanh. R rng, nhng hnh ng v chnh sch y t cng cng s cn tm cch vic s dng hoa qu v rau xanh tr nn ph bin hn nhm h gia nh c thu nhp thp. Hnh 5.9 cho thy t nht l Vng quc Anh, gi c thc phm l mt yu t quan trng. iu ny cng ging nh cc loi thu p dng cho cc sn phm c hi cho sc khe nh thuc l, c th p dng cc khon h tr cho vic sn xut v phn phi hoa qu v rau xanh. Cc ba n tra ti trng hc cng c th l mt mc tiu nhm ci thin ch dinh dng.
Tr li cu hi 211
Chng 6
6.1. Bn cp d phng l: d phng cp 0 (cn nguyn), cp I, cp II v cp III. Mt chng trnh d phng ton din bnh t qu s bao gm cc hot ng ti mi cp trn. D phng cp 0 lin quan n vic ngng gia tng cc mc qun th ca cc yu t nguy c chnh ca cc bnh mn tnh ph bin bao gm t qu. D phng cp I bao gm d phng qun th thng qua lut y t cng cng v cc thay i mi trng ton qun th, cng nh mt chin lc nguy c cao nhm n iu tr cc c th c nguy c cao mc bnh t qu cp tnh. Cc chng trnh d phng cp II lin quan n iu tr sm v phc hi chc nng. Nu nhng ngi b cn au tim hoc t qu c bao gm trong chin lc d phng nguy c cao, trn thc t, iu ny kt hp chin lc nguy c cao vi d phng cp II. D phng cp ba lin quan n phc hi chc nng nhng bnh nhn b tc ng lu di ca t qu 6.2. iu ny khng th tr li c v mt thut ng chung. Mi chng trnh d phng tim nng cn c nh gi trong hon cnh. Mi chng trnh cn cn bng bi mt s kt hp ph hp ca qun th v cc hot ng nguy c cao da trn mt s cc yu t bao gm cc mc ca i tho ng v bo ph, cc yu t nguy c chnh, v s chi tr c ca chm sc lm sng, v cc vn cng bng. Th thch khng phi l la chn gia mt cch tip cn vi mt cch khc, nhng chuyn s u t sang cc cch tip cn qun th trong khi ci thin cht lng ca cc cch tip cn nguy c cao hin ang s dng. 6.3. mt bnh thch hp cho sng tuyn, cn phi l bnh trm trng, lch s t nhin ca bnh c bit, cn c khong thi gian di t khi c cc du hiu u tin n khi xut hin bnh ton pht, cn sn c bin php iu tr hiu qu v thng l t l hin mc ca bnh phi cao. 6.4. Tt c cc thit k nghin cu ang c s dng nh gi cc chng trnh sng tuyn. Cc th nghim ngu nhin c i chng l l tng, nhng nghin cu ct ngang, thun tp v bnh chng cng c s dng.
212 Ph lc
Chng 7
7.1. Brazil, t l t vong do cc bnh truyn nhim gim dn t nm 1950 v do cc bnh mn tnh ang ngy tr nn ng k. Nhng thay i v dn s, trong c t l ngi cao tui tng ln, l mt l gii. S hu ch hn nu c s liu t vong theo tui cho tng loi bnh c th c th nh gi chi tit xu hng ny. C th c hai l gii cho tnh trng gim xung v t l t vong theo tui ca cc bnh truyn nhim. Th nht, vt ch cm nhim gim xung do tnh trng dinh dng v v sinh c ci thin. Th hai, nhng can thip y hc cng ng gp mt phn, nht l t nhng nm 1950. 7.2. Cn phi lu gi nhng h s hng tun (hoc hng ngy) nhng trng hp si ti cc phng khm hoc phng mch ca bc s trong huyn. Cn xc nh mc nn bnh thng (c th l hai hoc t hn trng hp mt tun) v mc ngng nghi ng du hiu ca dch (c th gp hai hoc ba ln mc nn). Khi vt qua ngng, phi thc hin cc hnh ng phng chng. 7.3. ng ly nhim ca salmonella thc phm xut pht t phn (c th t ngi hoc ng vt, c bit l g) n nc hoc thc phm ri c s dng, dn n nhim bnh. Ngoi ra, ng ly truyn c th xut pht t phn n tay v sau n thc phm (trong qu trnh ch bin thc phm), dn n nhim bnh. 7.4. Quy nh sc khe quc t sa i (2005) (International Health Regulation IHR) hnh thnh mt m cc th tc v thc hnh cho cc bin php y t cng cng duy nht. IHR (2005) khng bao gm c ch thi hnh cho nhng quc gia khng chp hnh quy nh ny. Cc nc s cn m ng c cc yu cu v nhn lc v ti chnh Xy dng, tng cng v duy tr nng lc y t cng cng cn thit, v huy ng nhng ngun lc cn thit cho mc tiu ny; Thc thi cc quy nh lut php v hnh chnh cn thit; Ch nh mt im u mi IHR quc gia; nh gi v thng bo nhng s kin xy ra trn phm vi lnh th m c th dn n nhng tnh hung y t cng cng khn cp lin quan n quc t v; Trin khai nhng bin php mt s sn bay, cng bin v ng bin gii quc t, bao gm cc hot ng kim tra v gim st thng xuyn.
7.5. Bn cp d phng l: cn nguyn, cp mt, cp hai v cp ba. Mt chng trnh phng chng lao ton din cn bao gm hot ng cho cc cp d phng. D phng cn nguyn c th lin quan n phng chng s gia nhp ca cc trng hp bnh vo qun th khe mnh. Ngi nhng vng dch lu hnh c yu cu cung cp bng chng rng h khng b bnh trc khi c php gia nhp vo vng khng c dch lu hnh. Ngoi ra, cng cn gii quyt cc yu t lm tng nguy c bnh lao nh qu ng c, ngho i v thiu dinh dng. D phng cp mt bao gm tim phng v xc nh ca bnh trnh ly lan bnh. D phng cp hai lin quan n vic iu tr sm v hiu qu nhng ngi b bnh. D phng cp ba lin quan n phc hi chc nng cho nhng ngi b bnh trnh nhng tc ng lu di do lao v qu trnh iu tr.
Tr li cu hi 213
Chng 8
Tr li cu hi
8.1. Thut ng hon ton i lp ch dch t hc gii quyt vi cc qun th trong khi y hc lm sng gii quyt vi cc bnh nhn c th. Tuy nhin, iu ny l ph hp v dch t hc lm sng nghin cu cc qun th bnh nhn. 8.2. Hn ch ca nh ngha ny l khng c c s sinh hc cho vic s dng im ct ch quan lm nn tng cho s phn bit bnh thng vi bt thng. Vi rt nhiu bnh, nguy c mc bnh tng cng vi s tng cc yu t nguy c v v rt nhiu dnh nng bnh tt ri vo nhng ngi trong gii hn bnh thng. 8.3. nhy ca xt nghim mi = 8/10 x 100 = 80%; v c hiu = 9.000/10.000 x 100 = 90%. Xt nghim mi c v tt; quyt nh c nn s dng cho qun th chung cn c thng tin v gi tr d on dng tnh, trong trng hp ny l 8/1.008 = 0,0008. Gi tr rt thp ny c lin quan n hin mc thp ca bnh. V l do ny, khng nn s dng xt nghim ny cho qun th chung. 8.4. Gi tr d on dng tnh l t l nhng ngi c kt qu dng tnh c mc bnh thc s. Yu t quyt nh chnh ca gi tr d on dng tnh l t l hin mc bnh tin lm sng trong qun th c sng tuyn. Nu qun th mc nguy c mc bnh thp, hu ht cc kt qu dng tnh l sai. Gi tr d on cng ph thuc vo nhy v c hiu ca xt nghim sng tuyn. 8.5. Mt s cc vn tim tng trong phn tch tng hp ny bao gm: Liu aspirin, thi gian iu tr, thi gian theo di khng thng nht trong 6 nghin cu c la chn Thm ch vi 6 th nghim ln tng hp li, s lng cc c th mc bnh khng ln bi v nguy c thp ca qun th nghin cu, v vy lm gim hiu lc ca nghin cu trong pht hin s khc bit. Ch phn tch cc s liu t cc i tng ca ton b cc th nghim sn c cho php kim tra li ch ca aspirin trong cc nhm nh c bit, nhng ngi c th c c li ch. Phn tch tng hp l nghin cu hi cu, tu thuc vo cc im yu trong mi nghin cu c la chn vo. 8.6. Da trn c s ca nghin cu ny, c th kt lun rng aspirin liu thp lin quan n s gim cc bnh tim mch c nam v n nhng cng lin quan n mt nguy c ca chy mu. Cc khuyn ngh cn bao gm nhu cu gii thch cho mt bnh nhn c nhng tc ng c li v c hi ca aspirin trc khi xem xt aspirin cho d phng cp I bnh tim mch trn nhng bnh nhn nguy c thp. Thng tin ny cn c truyn t theo mt cch c ngha v lm sng v kha cnh s lng cn c iu tr (v s lng cn ) hoc s gim nguy c tuyt i hn l gim nguy c tng i.
214 Ph lc
Chng 9
9.1. (a) Tr em, do tc ng xut hin tr em khi mc trong mu thp hn (b) Bin i chc nng thn kinh hnh vi, do tc ng ny xut hin mc trong mu thp hn. 9.2. (a) Nguy c tng i ung th phi tng ln (b) Do tng lng (liu) ht (si) aming ht phi (nng x thi gian phi nhim) l yu t xc nh nguy c xut hin bnh do aming. 9.3. Cu tr li ph thuc vo loi cht c la chn. Loi cht liu sinh hc c th xem xt l: mu, nc tiu, tc, nc bt, mng tay, phn, v c th l sinh thit. 9.4. C th bt u bng tp hp nhng trng hp trong qu kh, trao i vi dch v y t a phng, tham quan cc c s cng nghip nghi ng xy dng gi thuyt nghin cu. Sau c th tin hnh mt nghin cu bnh chng v ung th phi trong thnh ph. 9.5. S liu t vong ca nhng nm trc (khng c khi) v nguyn nhn t vong theo tui c th c ch. Bng chng t cc th nghim trn sc vt c th cho bit tc ng do khi (thc t, nhng sc vt bn ch Smith Field London cng b nh hng). Mi lin quan gia khi v nhng cht nhim vi nguy c t vong tng cao l nhng bng chng c th v mi quan h cn nguyn. 9.6. Tc ng cng nhn khe mnh l tnh trng t l t vong v bnh tt thp c nhm c v khng c phi nhim nhng ni lm vic. Nguyn nhn l do c th lm vic, ngi cng nhn phi sc khe. Nhng ngi b m hoc tn tt b loi khi nhm nghin cu. Nu nhm chng c chn t qun th chung, sai lch s xut hin do nhm ny s khng khe mnh nh nhm cng nhn. 9.7. nhng ni: a. C sn s liu bin gii a l v thng k dn s; b. C th o lng c phi nhim quan tm cng khu vc a l; c. S liu phi nhim v tc ng cho tng vng a l c th c tp hp trong khong thi gian ph hp. 9.8. Li xe t hoc xe my: dy bo him, gii hn tc , gii hn nng ru, m bo him. Thit k nh v ni lm vic. Cc c im an ton ca cc sn phm gia dng, nh in, np lo thuc an ton vi tr em, o phao trn thuyn
Tr li cu hi 215
Chng 10
10.1. S dng nhng nguyn l hng dn ca Hin chng Bangkok hng ti vic pht trin chnh sch cng c th bao gm cc hnh ng sau: Bin minh: S bin minh l cn thit nhm m bo nh nc phi thc hin cc cam kt, rng buc trong Hip nh khung v kim sot thuc l nhm phng ht thuc l tr em. u t: Ngun lc nhm vo cc yu t quyt nh c bn lin quan n s dng thuc l tr v d., s mt mt, ngho i v s ght b. Xy dng nng lc: m bo rng nng lc con ngi trin khai chng trnh v cc ngun lc ti chnh. iu hnh v thc thi lut: Tr em cn phi c bo v khi cc hot ng qung co, khuyn mi ca tt c cc sn phm thuc l. Xy dng lin minh: Nh nc v x hi dn s cn phi lin kt lc lng trin khai cc hnh ng cn thit. 10.2. Cc cu hi khc nhau cn c hi tng giai on ca chu trnh qun l: nh gi gnh nng bnh tt Tn sut ng ca ngi gi nh th no? Cc s liu dch t hc g c sn? Nghin cu g cn tin hnh? Xc nh nguyn nhn Ng c th c phng nga bng cch no? Cc hot ng theo di v o lng tin (v d. ch s o lng) Can thip hiu qu Cc ngun lc iu tr no c sn? Xc nh hiu sut Cc dch v iu tr c hiu qu nh th no? Cc dch v g c dnh cho phc hi chc nng v hiu qu nh th no? Chi ph ca cc dch v ny c so snh nh th no vi hiu qu cc dch v ny em li? Trin khai can thip Loi dch v mi c cn c thit lp v kim nh (tested) hay khng? nh gi S xut hin ca cc trng hp ng c thay i khng k t khi dch v mi c cung cp? 10.3. Nhng thng s sau y cn cn nhc khi xy dng chnh sch cp quc gia Gnh nng bnh tt: Xt v cc kha cnh mc bnh v t vong, bnh khng truyn nhim c c coi l u tin hay khng? S liu quc gia c mc tin cy th no? Cc bnh khng truyn nhim no c cho l cc bnh u tin? Cn nguyn: C bng chng ti a phng v tm quan trng cn nguyn ca cc yu t nguy c ph bin? C cn bng chng ny khng? Hiu qu: C cc bng chng no lin quan n tnh hiu qu v chi ph hiu qu ca cc can thip chun lin quan n bnh truyn nhim i vi c hai cp l c th v qun th?
216 Ph lc Hiu sut: Chnh sch lin quan n bnh khng truyn nhim c phi l cch tt nht s dng ngun lc hin c? Trin khai: Cc u tin cho vic trin khai cp c th v qun th l g? Theo di v o lng tin : C hot ng theo di v nh gi c tin hnh hay khng? Cc u tin ca vic nh gi l g?
Tr li cu hi 217
Chng 11
11.1. y l mt nghin cu thc nghim lm sng phn b ngu nhin c i chng v s dng thuc aspirin trong d phng t vong tim mch c thit k v trin khai nghin cu tt. nghin cu c tin hnh trn i tng l cc phu thut vin nam, li l nhng ngi c sc khe tt. c 22,000 trn tng s 261,000 phu thut vin tham gia vo nghin cu. Tnh trng sc khe tt ca i tng lm cho nghin cu t c ngha thng k so vi k hoch. Vic suy rng kt lun ca nghin cu cho cc nhm i tng khc l kh khn do vic loi tr gii hn qun th nghin cu trong nhm phu thut vin v khng c cc tc dng ph. c im ny lm tng t l thnh cng. Vic khng nh li kt lun v li ch ca aspirin cn c thc hin trong cc nghin cu khc. iu cn thit l lun phi cn bng gia li ch v cc nguy c (tc dng ph vi d dy, tng nguy c xut huyt) 12.1. Cc bng chng sinh thi hc cho thy mi lin quan ca phng php iu tr hen suyn vi t vong do bnh hen suyn. Chng ta kh c th ng vi kt lun ny. Do nghin cu ch th hin thng tin ca cc trng hp hen suyn sp t vong (dying asthma) m khng c thng tin v nhng trng hp hen suyn bnh thng. Nghin cu ny l chui cc trng hp bnh: khng c nhm chng. Tuy nhin, nhng nghin cu nh vy cho thy nhu cu cn c nhng nghin cu trong tng lai. Trong trng hp ny, c mt iu tra chnh quy hn v xu hng t vong do hen suyn nhn nh c mt t t vong do hen suyn mi xut hin m nguyn nhn vn cha c xc nh, cho d dng nh c thuc c tr cho cn bnh ny.