2137 Eski Mezopotamya Ve Misir Tarixi S.harmaqaya K.koroqhlu H.sivas 2013 155

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2280

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1277
ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR

TAR‹H‹
Yazarlar
Yrd.Doç.Dr. Savafl HARMANKAYA (Ünite 1)
Prof.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU (Ünite 2-6)
Doç.Dr. Hakan S‹VAS (Ünite 7, 8)
Editör
Prof.Dr. Kemalettin KÖRO⁄LU
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Ö¤r.Gör. Gülcan Ergün
Grafiker
Ayflegül Dibek
Kitap Koordinasyon Birimi

Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi
ISBN
978-975-06-0954-1
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ vii
Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri................ 2 1. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3
ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100.000-12000)................................ 4
ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)............................. 5
YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200) ......................................... 6
Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)............................... 9
Hassuna Dönemi (MÖ 5750-5250)............................................................... 11
Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)................................................................ 11
BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K ............................................................... 12
Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800) .................................................................... 12
Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300) ..................................................... 15
Özet ............................................................................................................... 17
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 18
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 19
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 19
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 19
Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler .................... 20 2. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 21
Sümer Ülkesi ................................................................................................ 21
URUK DÖNEM‹ VE YAZININ GEL‹fi‹M‹...................................................... 24
Uruk Dönemi (MÖ 4000-3100) .................................................................... 24
Çiviyaz›s›n›n Geliflimi .................................................................................... 25
SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹......................................... 27
UYGARLIK ..................................................................................................... 29
Devlet Yönetimi ............................................................................................ 29
Mitoloji ve Din............................................................................................... 29
Sanat............................................................................................................... 30
Özet................................................................................................................ 32
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 33
Okuma Parças› .............................................................................................. 34
Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad - Sümer 3. ÜN‹TE

‹liflkileri...................................................................................... 20
G‹R‹fi .............................................................................................................. 37
Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü .............................................................. 37
AKKAD ‹MPARATORLU⁄U .......................................................................... 39
Kurucu Kral Sargon....................................................................................... 39
Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin .................................................................... 40
III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹)................................................. 42
Siyasal Geliflmeler ......................................................................................... 43
UYGARLIK ..................................................................................................... 43
iv ‹çindekiler
Akkad Devlet Anlay›fl›................................................................................... 43

Sanat............................................................................................................... 44
III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar›............................................................... 45
‹nfla Faaliyetleri.............................................................................................. 46
Özet................................................................................................................ 47
Okuma Parças› .............................................................................................. 49
4. ÜN‹TE MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya.......................................... 52

G‹R‹fi ............................................................................................................. 53
Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap› ............................................... 53
Amurrular....................................................................................................... 54
Hurriler........................................................................................................... 54
Kent Devletleri .............................................................................................. 55
ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI................................................. 56
Eski Assur Krall›¤› ......................................................................................... 56
Eski Babil Krall›¤›.......................................................................................... 57
M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER.............................................................. 59
Mitanni Devleti .............................................................................................. 59
Kassitler.......................................................................................................... 61
ORTA ASSUR KRALLI⁄I................................................................................ 62
UYGARLIK ..................................................................................................... 64
Ticaret ............................................................................................................ 64
Tarihleme ....................................................................................................... 65
Devlet Yönetimi ve Kanunlar....................................................................... 65
Özet ............................................................................................................... 68
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 70
5. ÜN‹TE Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih ..................... 72

G‹R‹fi .............................................................................................................. 73
YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I................................................................................. 74
Krall›ktan ‹mparatorlu¤a ............................................................................... 79
Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl›......................................................... 82
YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I ................................................................................. 82
Özet................................................................................................................ 84
Okuma Parças› .............................................................................................. 86
‹çindekiler v
Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar› ................................. . 88 6. ÜN‹TE

G‹R‹fi: KAYNAKLAR ...................................................................................... 89
Yaz›l› Kaynaklar ............................................................................................ 89
Kral Y›ll›klar› (Annallar)................................................................................ 90
Limmu listeleri ............................................................................................... 90
Arflivler ........................................................................................................... 90
Arkeolojik Veriler .......................................................................................... 91
DEVLET YÖNET‹M‹ ...................................................................................... 91
Eyaletler ......................................................................................................... 92
Ordu............................................................................................................... 93
KENTLEfiME VE SANAT................................................................................ 94
Sanat............................................................................................................... 96
Din ................................................................................................................. 99
Mezopotamya’da Siyasal De¤iflim - Kültürel Devaml›l›k ............................ 100
Özet ............................................................................................................... 102
Eski M›s›r Tarihi ....................................................................... 106 7. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 107
Co¤rafi Koflullar............................................................................................. 107
Sülaleler Öncesi Dönemde M›s›r.................................................................. 110
ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER) (YAKL. OL. MÖ 2920-2650).................. 110
ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134) .................................. 111
B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040) ...................................................... 113
ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640).............................. 114
‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532) ........................................................ 115
YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070) ................................ 116
ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712) ...................................................... 120
GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332) ...................................... 122
Özet................................................................................................................ 124
Okuma Parças› .............................................................................................. 126
Eski M›s›r Uygarl›¤›......................................................... ......... 128 8. ÜN‹TE

G‹R‹fi: KAYNAKLAR ...................................................................................... 129
Yaz›l› Kaynaklar ve Edebiyat........................................................................ 129
DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPI ................................................ 131
Ekonomi......................................................................................................... 132
Ev Yaflam› ...................................................................................................... 133
Din ................................................................................................................ 133
Ölü Gömme Gelenekleri .............................................................................. 135
Mumyalama ................................................................................................... 136
vi ‹çindekiler
B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT ........................................................................... 137

Bilim............................................................................................................... 137
Mimari ............................................................................................................ 138
Güzel Sanatlar .............................................................................................. 143
Özet................................................................................................................ 145
Okuma Parças› .............................................................................................. 147
‹çindekiler vii
Önsöz
F›rat ve Dicle nehirlerinin hayat verdi¤i co¤rafyan›n ad› olan Mezopotamya,
Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan geliflmifl kül-
türel birikimi de ifade etmektedir. ‹nsan›n uygarlaflma süreci içindeki en temel
ad›mlar Mezopotamya’da at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›n evcillefltiril-
mesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi
önemli geliflmeler Kuzey Mezopotamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r.
Kentleflme, uluslararas› ticaret, devletin ortaya ç›k›fl› ve yaz›n›n gelifltirilmesi gibi
etkileri günümüze kadar ulaflan ad›mlar ise Güney Mezopotamya’da MÖ dördün-
cü biny›lda at›lm›flt›r. Mezopotamya’da ortaya ç›kan yenilikler Eskiça¤’da Anado-
lu, ‹ran ve Akdeniz dünyas› baflta olmak üzere çevresindeki bütün toplumlar› et-
kilemifl ve geliflmelerine katk›da bulunmufltur.
M›s›r ise Nil Nehri vadisinde do¤mufl ve geliflmifl bir uygarl›¤› ifade etmekte-
dir. Burada MÖ dördüncü biny›ldan itibaren yönetim biçimi, din, mimari ve ölü
gömme gelenekleri konusunda yaflanan geliflmeler dikkat çekicidir. Çevresi çöl-
lerle çevrili bir vadide bulunan M›s›r, kapal› bir uygarl›k görünümündedir. Nil’in
Akdeniz’e ulaflt›¤› delta bölgesi uygarl›¤›n d›fl dünya ile adeta tek ba¤lant›s›n›
oluflturmaktayd›.
Mezopotamya ve M›s›r’›n uzun tarihini ana hatlar›yla ele alan elinizdeki kitap,
sekiz üniteden oluflmaktad›r. ‹lk ünitede insan›n ilk tafl aletleri yapmaya bafllad›¤›
dönemden yaz›n›n ortaya ç›k›fl›na kadar geçen tarih öncesi dönem anlat›lmakta-
d›r. Daha sonra s›ras›yla Sümer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarl›klar ile bu böl-
geye göç ederek Mezopotamyal› olan di¤er toplumlar›n tarihi ele al›nmaktad›r.
Son iki ünite M›s›r tarihi ve uygarl›¤›na ayr›lm›flt›r. Ünitelerin seçiminde tarihe yön
veren siyasal geliflmeler yan›nda yönetim biçimi, din, mimari ve sanat gibi konu-
lar da de¤erlendirilmifltir.
Baflar› dileklerimle…
Prof. Dr. Kemalettin Köro¤lu
Editör
ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹
1
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana kadar geçirdi¤i bafllang›ç evreleri
N
hakk›nda de¤erlendirme yapabilecek,
Tarih öncesinin mimarisi, ölü gömme gelenekleri, çanak çömle¤i, günlük efl-
N
yalar› ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klayabilecek,
Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökenini, kentleflme ve ilk devletlerin
kurulufl sürecini tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Neolitik (Yenitafl Ça¤›) • Hassuna - Samarra Kültürleri
• Halaf Kültürü • Obeyd Kültürü
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• ESK‹TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K
Eski Mezopotamya ve Mezopotamya’n›n
Tarih (Yaz›) Öncesi • ORTATAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K
M›s›r Tarihi Dönemleri • YEN‹TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K
• BAKIR-TAfi ÇA⁄I / KALKOL‹T‹K
Mezopotamya’n›n Tarih
(Yaz›) Öncesi Dönemleri
G‹R‹fi
‹ki nehir aras›ndaki ülke anlam›na gelen Mezopotamya terimi, F›rat ve Dicle nehir-
leri ile bu nehirlerin kollar› aras›ndaki bölgeyi kapsayan co¤rafya için kullan›lmakta-
d›r. Bu terim Eski Yunanca’daki orta anlam›ndaki “mesos” ve ›rmak manas›na gelen
“potamos” kelimesinden türetilmifltir. Kuzey s›n›r› yaklafl›k olarak Anadolu’da Gü-
neydo¤u Toros Da¤lar›, do¤u s›n›r› ‹ran’daki Zagros Da¤lar›, bat› s›n›r› yaklafl›k Ama-
nos Da¤lar›, güney s›n›r› ise F›rat ve Dicle nehirlerinin birleflip beraber döküldü¤ü
Basra Körfezi’dir. Mezopotamya kuzeyde da¤l›k bölge ve da¤ eteklerinde step orta-
m›, ortada ovalar, güneyi ve bat›s› çöllerden meydana gelmifltir.
Mezopotamya’n›n co¤rafi yap›s› genel özellikleri bak›m›ndan, Yukar›/Kuzey, Or-
ta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya olarak üçe ayr›lmaktad›r. Yukar› Mezopotamya si-
yasi harita aç›s›ndan Türkiye’nin Güneydo¤u Anadolu Bölgesi, Kuzey Suriye, Kuzey
Irak, Afla¤› Mezopotamya da Güney Irak ve k›smen Güneybat› ‹ran bölgesidir.
Mezopotamya’n›n kuzeyi, Zagros Da¤lar›, Güneydo¤u Toroslar ve Amanoslar tara-
f›ndan çizilen yar›m daire biçimindeki hat nedeniyle “Bereketli Hilal” olarak adland›r›-
l›r. Bölgenin en büyük akarsuyu F›rat’t›r. Karasu ve Murat çaylar›n›n oluflturdu¤u F›rat
Nehri Toros Da¤lar›n›n kuzeyinden kar sular› ile beslenerek güneye do¤ru Gaziantep
ve fianl›urfa platolar›n› ay›r›p Türkiye-Suriye s›n›r›n› aflarak Suriye’ye ulafl›r. Burada Ba-
l›k/ Balih Nehri ve do¤uda Habur Çay› ile birleflir. Bu yan kollarla daha güçlenen F›rat
Nehri Mezopotamya düzlüklerini geçerek fiattülarap’da Dicle ile birleflir.
Mezopotamya’n›n ikinci büyük nehri olan Dicle ise Güneydo¤u Toroslar›n orta
kesiminde iki kaynaktan do¤ar. Diyarbak›r’dan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Bo-
tan çaylar› ile birleflir. Raman Da¤›’n›n güney ete¤indeki dar bo¤azlar› geçerek s›n›r›-
m›z d›fl›na ç›kar. Kuzey Irak’ta Küçük Zap, Büyük Zap, Adhem ve Diyala sular› ile
beslenir. Güney Mezopotamya’da F›rat Nehri ile birleflip Basra Körfezi’ne dökülür.
Mezopotamya’n›n do¤u s›n›r›n› teflkil eden Zagros Da¤lar› üç silsile fleklinde ku-
zey-güney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ‹ran Platosu aras›ndaki s›n›r› çi-
zer. Baz› co¤rafyac›lar Toroslarda oldu¤u gibi do¤uda da¤lar›n aras›ndaki ovalar ve
platolar›, geçitleri de Mezopotamya uzant›s› olarak yorumlamaktad›r.
Kuzey Mezopotamya’n›n Suriye Ovas› haricindeki Toros, Hakkâri, Abdülaziz,
Sincar da¤ eteklerindeki eflik k›sm› k›fl›n ya¤›fll› ancak yüksekli¤i yüzünden sert ikli-
me sahiptir. Afla¤› Mezopotamya ise yaz›n kurak ve çok s›cakt›r. S›cakl›k yaz aylar›n-
da 40-50 dereceyi bulmaktad›r. K›fllar ise so¤uk geçer.
4 Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi
Mezopotamya’n›n uzak geçmiflinin çeflitli aflamalar›, ilk kez saptand›¤› yerin

ad›yla an›lan kültür isimleri alt›nda incelenir. Günümüze ulaflan eski yerleflme yer-
lerinde saptanan kal›nt›lar›n tarihlenmelerinde buluntular›n teknik özellikleri, bafl-
ka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliflim sürecinin izleri gibi k›staslar yan›n-
da C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yöntemlerden de yararlan›l›r. Alt bafl-
l›klar halinde tarihleri de verilerek s›ralanan dönem isimleri tamamen ham madde
yap›m tekniklerine göre ayr›lm›flt›r. Birçok kültür tarihçisi pek çok nedenle bu s›-
n›fland›rmaya karfl› ç›km›fllarsa da terim ve tan›mlamalar Türkiye’deki Orta E¤itim
kurumlar›nda kullan›lmaya devam etmektedir. Afla¤›da sunulan Halaf, Hassuna,
Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihöncesi kültür isimleri herhangi yaz›l› bir kaynak-
tan de¤il, ilk defa bulundu¤u höyük (tafl, kerpiç, hayvan kemi¤i, kül gibi kullan›m
ö¤elerinin y›k›lan yerleflme yerlerinde birikmesinden oluflan tepe) isminden esin-
lenerek verilmifltir. Daha sonra bu isimlendirme tüm dünya kültür tarihçileri tara-
f›ndan kabul görmüfltür.
Resim 1.1
Mezopotamya’n›n
tarihöncesine ait
yerleflmeleri
gösteren harita
(Köro¤lu 2010).
ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100000-12000)

Kültür tarihçileri insanl›k tarihinin çok uzun süren bu dönemini Alt, Orta ve Üst ol-
mak üzere üçe bölmektedir. Günümüze kadar gerçekleflen araflt›rmalarla insan›n
Afrika’da ortaya ç›kt›¤› kesinleflmifltir. Homo Erectus ad› verilen eski atam›z›n bu-
radan da¤›l›p yaklafl›k 1500000 y›l önce dünyan›n de¤iflik yerlerinde farkl› ortam-
larda yaflad›¤› saptanm›flt›r. ‹nsan›n kültürel evrimi içinde bu insan türünün ger-
çeklefltirdi¤i ilkler çok önemlidir. Mezopotamya’n›n bat›s›ndan Güney Asya’ya ora-
dan Uzakdo¤u’ya hatta Avustralya k›tas›na kadar yay›ld›¤› bilinen ve olas›l›kla be-
1. Ünite - Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri 5
lirgin bir dili olan bu insanlar›n bilinçli avc›l›k yapt›¤›, atefli kontrollü kullanmay›
ö¤rendi¤i, ilk standart tafl aletleri üretti¤i anlafl›lmaktad›r. Afrika’dan Asya’ya geçifl-
lerinde o zamanlar olas›l›kla yaflan›lmas› zor olan Orta Mezopotamya yerine daha
bat› kesimi, k›y› bölgesini tercih ettikleri Filistin’deki Ubeidia buluntu yerinde ele
geçen ikili yüzey (el baltas›) endüstri örnekleriyle belgelenmektedir.
Uzun y›llar el baltas› olarak tan›mlanan, ço¤unlukla kaba ve armut biçiminde
olan aletler kaz›mak, kesmek, k›ymak, vurmak gibi ifllerde kullan›l›yordu. Ayn› tip
endüstrilere Kuzey Mezopotamya’da Ad›yaman, Gaziantep, fianl›urfa, Batman ve
Kuzey Suriye’de rastlan›lmaktad›r. Homo Erectus insanlar›n›n ma¤ara, kaya s›¤›na-
¤›, a¤aç kovu¤u, çad›r ve kulübe tipindeki bar›naklarda yaflad›klar›, fundal›klar› tu-
tuflturmak suretiyle hayvan sürülerini ürküttükleri, yanan veya yaralanan hayvan-
lar› büyük tafllarla öldürdükleri, çakmaktafl›ndan yapt›klar› sat›r gibi aletlerle bun-
lar› parçalay›p yedikleri anlafl›lmaktad›r. Atefl yakmay› da bilen bu tür insanlar›n
geçici kamp yerleri de yüzey araflt›rmalar› sonucunda saptanm›flt›r. ‹çlerinde Ad›-
yaman’daki fiehremuz S›rt› kamp yeri kaz›larla incelenmifltir. Özellikle Türkiye Ga-
ziantep düzlüklerinde, Il›su Baraj› göl alan›nda, Kuzey Suriye’de yine bu dönem-
deki insan taraf›ndan ifllevi bitti¤i için at›lm›fl veya unutulmufl çok say›da iki yüzey-
li (el baltas›) alet günümüzde gerçekleflen yüzey araflt›rmalar›nda ele geçmifltir.
Günümüzden 220000 y›l önce olas›l›kla Homo Erectus’dan geliflen yeni bir in-
san türü Homo Neanderthal insan› ortaya ç›kar. Bu tür, teknolojik olarak gelifl-
mifl tafl aletler yapmay› baflarm›flt›r. Neanderthaller ölülerini ilk gömen insanlard›r.
Ölü gömme geleneklerinde belki ruh ya da baflka dünya inan›fl›n›n varl›¤› Mezo-
potamya’da Kuzey Irak-fianidar Ma¤ara’s›ndaki önemli (?) bir kiflinin özellikle flifa-
l› ot ve çiçeklerle beraber törenle gömülmesi ile belgelenmifltir. Günlük yaflant› t›p-
k› Homo Erectuslar›n yaflant›s› gibi toplay›c›l›k ve avc›l›¤›n oldu¤u karma ekono-
mi fleklindedir.
Yaklafl›k 120000 - 110000 y›llar›nda günümüz insan›n›n atas› olan Homo Sapi-
ens insan› tarih sahnesine ç›kar. Bu tarihlerde Neanderthal türü de yaflamaya de-
vam etmifltir. Hatta iki türün uzun bir süre en az 60000 y›l beraber yaflad›¤›, sonra Homo Erectus, Homo
Neanderthallerin tümüyle yok oldu¤u kabul edilmektedir. Klasik s›n›flamada bu Neanderthal, Homo
Sapiens: ‹nsan›n ortaya
dönem ÜstEski Tafl Ça¤› olarak tan›mlanmaktad›r. Bu dönem insanlar› Kuzey Me- ç›k›fl sürecinden itibaren
zopotamya’da tahminen 25-30 kiflilik topluluklar halinde genellikle hayvanlar›n biyolojik ve kültürel
geliflimini gösteren
mevsime ba¤l› göç yollar›yla ilgili akarsu vadilerinde yaflam›fllard›r. Ma¤ara, kaya aflamalar için kullan›lan
s›¤›na¤› d›fl›nda aç›k havada a¤aç dallar› ve postlarla yapt›klar› çad›r tipinde basit terimler. Homo sapiens,
“ak›ll› insan”anlam›na gelir.
bar›naklarda oturmufllard›r. Çok bilinçli yo¤un avc›l›k ve toplay›c›l›kla yaflamlar›n›
devam ettirdikleri anlafl›lmaktad›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden (do¤al cam) usta-
ca yapt›klar› dilgi türü aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikil-
mesi için kullan›lm›flt›r. Sapienslerin dinsel düflünce sistemi d›fl›nda sanat ile ilgi-
lendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar› abart›larak yap›lan ve kültür tarihçileri ta-
raf›ndan “Venüs”ad› verilen kad›n heykelcikleri (ana tanr›ça) hem bolluk hem de
üreme ile ilgili olmal›d›r. Homo Sapiensler de ölülerini gömmüfllerdir.
ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)

Yaklafl›k olarak MÖ 12000 y›llar›nda Son Buzul Ça¤›’n›n sona ermesi ile Mezopo-
tamya’daki iklimin yumuflad›¤› tahmin edilmektedir. Bölgedeki nüfusun artt›¤› ve
ilk defa köpe¤in evcillefltirildi¤i saptanm›flt›r. ‹klimin de¤iflmesi ile besin kaynakla-
r› da de¤iflmifltir. Yabani domuz, geyik, koyun, keçi gibi da¤›n›k yaflayan hayvan-
lar›n ço¤almas› ile avlanman›n daha zorlaflt›¤› yorumlanmaktad›r. Çilek, f›nd›k gi-
bi çeflitli yemifller ile yenebilecek kökler toplanmaya devam etmifltir.
Zagros Da¤lar›n›n bat› yamaçlar›, Kuzey Mezopotamya’n›n Türkiye s›n›rlar›

içindeki da¤l›k bölgesi ve Akdeniz k›y›lar›nda yaflayan, ekonomileri hâlâ yo¤un
besin toplay›c›l›¤›na dayanan Homo Sapiens türü insanlar›n kulland›¤› alet tipleri
bir önceki dönemin aletlerinden genelde farks›zd›r. Olas›l›kla hayvan çeflitlerinin
farkl›laflmas›ndan dolay› av sistemi de¤iflmifl ve mikrolit ad› verilen minik tafl alet-
ler ortaya ç›km›flt›r. Çakmaktafl› ve obsidiyenden üretilmifl geometrik biçimde olan
bu minik tafllar, boynuz veya ahflap bir sap üzerine insan difli gibi yan yana sapla-
narak bileflik alet yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Olas›l›kla ok ve yay kullan›m› daha ge-
liflmifltir. Bu insanlar olas›l›kla büyük topluluk halinde yaflamaktayd›lar. Bu dö-
nemde, Kuzeybat› Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini ya-
pan bir kültür olarak bilinen Zarzi kültürü görülür. Rusya steplerinden gelmifl ola-
bilecek bu kültürün en iyi tan›mland›¤› yer fianidar Ma¤aras›’d›r.
YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200)

‹nsan›n do¤aya hâkimiyetinin bafllad›¤›, avc›l›k-toplay›c›l›¤a dayanan geçim eko-
nomisinden besin üretimine geçiflin oldu¤u bu dönem, dünyada baflta G. Childe
olmak üzere pek çok kültür tarihçisi taraf›ndan ‘devrim’ olarak kabul edilmektedir.
Ayn› süreçte toplumun sosyal yap›s›ndaki farkl›laflma da devam etmifltir. Büyük
olas›l›kla tar›m›n yayg›nlaflmas›yla tah›llar da biyolojik bir de¤ifliklik geçirmifl ve
do¤ada yaban›l olan özellikleri farkl›laflm›flt›r. Böylece daha verimli ve daha daya-
n›kl› türler ortaya ç›km›flt›r.
Neolitik Dönem Kuzey Mezopotamya’da çanak çömleksiz ve çanak çömlekli
olmak üzere iki dönemde incelenmektedir. Bu ayr›lmada sanki çanak çömlek ya-
p›m› önemli bir ayraç olarak gözükse de esas ayr›m toplum yaflam›nda meydana
gelen büyük de¤iflimlerdir. Killi topra¤›n bitki art›¤› ve su ile kar›flt›r›l›p flekillendi-
rilmesi, kuruduktan sonra piflirilmesi bu dönemden çok daha önceleri bilinmekte-
dir. Yeni Tafl (Neolitik) tan›m› sadece tafl yap›m gelene¤inde yontma tafl›n yan›n-
da sürtme tafl tekni¤i ile yap›lan aletlerin ço¤ald›¤› bir dönem olarak tan›mlana-
maz. Bu dönemin bafllang›c›nda Orta ve Afla¤›/Güney Mezopotamya’ya olas›l›kla
çevresel flartlar›n zorlu¤u yüzünden henüz tam yerleflilmedi¤i anlafl›lmaktad›r.
Neolitik teriminin kullan›m› 1866 y›l›nda A. Candolle ile bafllar. Candolle bilinç-
li ekip biçmenin esas›n› oluflturan yaban›l tah›llar›n Yeni Tafl Ça¤› ile birlikte evrim
geçirdi¤ini belirtmifltir. Daha sonra R. Pumpelly Yak›ndo¤u’da tar›m ve hayvanc›-
l›¤›n ‘vaha’ olarak tan›mlanabilecek sulak, verimli ancak küçük yörelerde, insan,
bitki ve hayvanlar›n›n beraberce yaflamak zorunda kalmas›ndan do¤du¤unu iddia
etmifltir. Günümüzden 12500 - 11500 y›l öncesi iklimin çok kötü oldu¤u bilinmek-
tedir. Yak›ndo¤u’da yaflayan gruplar belki su kaynaklar›n›n var oldu¤u yerlerde
yapt›klar› gözlemler sonucunda hayvanlar› evcillefltirip bitkileri ziraata alm›fllard›r.
G. Childe’de ilk evcillefltirme ve ziraat›n F›rat, Dicle ve Nil gibi büyük ›rmaklar›n
kenarlar›ndaki taflk›nlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda oldu¤unu
ileri sürmüfltür. J.H. Breasted bu fikre karfl› ç›karak Zagros Da¤lar›’ndan Toros
Da¤lar›, Akdeniz ve M›s›r’a kadar yar›may biçiminde bir bölgeyi kapsad›¤› için ‘Ve-
rimli Hilal’ ad› verilen bölgede bu olay›n bafllad›¤›n› kabul etmifltir. Bu konuda en
önemli çal›flma ise R.J. Braidwood’un baflkanl›¤›nda çeflitli bilim dallar›ndan olu-
flan ekibin yürüttü¤ü araflt›rmad›r. Irak’ta Jarmo, Türkiye’de Çayönü kaz›lar› ve di-
¤er araflt›rmalar sonucunda Verimli Hilal bölgesinin hemen kuzeyinde ‘do¤al ya-
flam bölgesi’ ad› verilen alanda ilk kültüre alma ve evcillefltirmenin oldu¤u öne sü-
rülmüfltür. Evcillefltirilecek hayvan cinslerinin ve yaban›l bitkilerin do¤ada bulu-
nabilecekleri ortamda evcillefltirilebilece¤ine dayanan bu kuram günümüzde de
geçerlili¤ini korumaktad›r.
Yeni Tafl veya tarih kitaplar›nda Cilal› Tafl Devri (Neolitik) olarak geçen bu süre-
cin ilk evresi olan Çanak Çömleksiz Neolitik (MÖ 10000-6000) Ürdün- Jeriho’da ya-
p›lan arkeolojik kaz›lar sonucunda kendi içinde bir dizi geliflmeyi aç›klamak amac›y-
la alt evrelere ayr›lm›flt›r. Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllang›ç evresinde
(MÖ 10000 - 8500) Kuzey/Yukar› Mezopotamya’da Filistin/Natuf kültüründen farkl›
olarak göreceli daha büyük yerleflimler kurulmufltur. Bu yerleflmeler tafl temelli dal
örgülü veya tafl temelli y›¤ma kerpiç duvarl› (kerpiç çamurunun duvar fleklinde y›-
¤›lmas›) oval veya yuvarlak planl› yap›lardan oluflmaktad›r. Mekânlar›n içinde ocak
ve ifllik yerleri, mekân d›fl›nda avlu ve meydanlar›n varl›¤› Türkiye’de Hallan Çemi,
Çayönü, Körtik Tepe, Demirköy gibi yerleflme yerlerinde saptanm›flt›r.
‹lk defa bu dönemde tap›nak gibi büyük iflgücü gerektiren an›tsal özel yap›lar
infla edilmifl, uzman bir zanaatkâr s›n›f› ortaya ç›km›fl, uzak bölgeler aras›ndaki ti-
caret yap›lmaya bafllanm›flt›r. Son zamanlarda kaz›lan Göbekli Tepe’de ise çaplar›
10 ile 30 metre aras›nda de¤iflen boyutlarda, tafl duvarl›, yuvarlak veya oval biçim-
li tap›naklar bulunmufltur. Tap›na¤›n içinde ortada hem çat› lentolar›na direk vazi-
fesi gören hem de menhir ya da tanr› sureti (put) olan 10 ton a¤›rl›¤›nda, uzunlu-
¤u 3-5 metre aras›nda de¤iflen iki adet tafl stel (dikilitafl) yer almaktad›r. Bu merke-
zi dikilitafllar›n etraf›nda tafl sekiler aras›nda duvara yap›fl›k on iki adet daha küçük
boyutlu dikilitafl s›ral›d›r. Kaz› baflkan› flimdilik bu tafllar› menhir olarak tan›mla-
maktad›r. Dikilitafllar›n üst yatay bölümü bafl›, dikey bölümü gövdeyi temsil et-
mektedir. Baz›lar›nda yan yüzeye kol, ön yüzeye parmaklar›n ifllenmesi bunlar›n
stilize insan tasviri oldu¤unu kesinlefltirmektedir. Üzerinde bir giysi varm›fl gibi çiz-
giler ve kabartmalar oluflturulmufltur. Baz›lar›nda H biçimli semboller baz›lar›nda
belki günefl ve ay› temsil eden iflaretler bulunmaktad›r. Dikilitafllar›n Sumer ve Yu-
nan dinlerindeki tanr› ailesine ait heykellerin flimdilik ilk örnekleri oldu¤u düflünü-
lebilir. Tap›na¤›n merkezindeki ‘T’ bafll› iki tanr› suretinin belki gök tanr› ile günefl
tanr›ças›n› betimledi¤i önerilebilir. Henüz yaz› keflfedilmedi¤i için bu konuda ke-
sin yorum yap›lamamaktad›r. Kesin olan çok büyük bir iflgücü gerektiren bu yap›-
lar›n seçkin ve uzman insanlar taraf›ndan infla edildi¤i ya da ettirildi¤idir. Henüz
maden keflfedilmedi¤i için zanaatkârlar Göbekli Tepe’nin oldu¤u kayal›kta, sahip
olduklar› yass› tafl balta ve keskilerin yard›m›yla tek parça halinde ç›kard›klar› bü-
yük tafllar› önce düzgün yüzeyli hale getirmifllerdi. ‹kinci aflamada stellerin üzeri-
ne y›lan, yaban domuzu, tilki, yaban efle¤i, turna, yabani bo¤a, gazel, koç, akrep
ve örümcek gibi figürleri kabartma olarak ifllemifllerdir.
‹nsan biçiminde ifllenen figürlerin tanr› olabilece¤i anlafl›lmaktad›r. Figürlerin
tümünün erkek olmas› da ilginçtir. Bundan toplumda baba tanr›n›n a¤›rl›¤› oldu¤u
anlafl›lmaktad›r. Tap›na¤›n içine duvarlara korkutucu hayvan figürleri de konula-
rak rahiplerin burada gerçeklefltirdikleri dinsel törenlerin avc› ve toplay›c› toplum
üzerinde daha etkileyici olmas› sa¤lanm›flt›r.
Bir tap›nak yap›s› ömrünü tamamlad›¤›nda, nedenini bilemedi¤imiz bir sebep-
ten dolay› d›flar›dan getirilen toprakla doldurularak gömülmekteydi. Olas›l›kla ra-
hip görevi de üstlenen seçkinler, yeniden dikilitafllar haz›rlay›p ayn› alana ayn›
planda ancak daha küçük boyutta yeni bir tap›nak infla etmekteydiler. Bu yüzden
gün ›fl›¤›na ç›kan tap›nak kal›nt›lar› iç içe geçmifl daireler fleklindedir. ‹lk tap›na¤›n
oldu¤u yerde yeni bir tap›nak yapacak yer kalmad›¤›nda baflka tarafa geçilmifltir.
Bu gömülüp yeniden yapma süreci y›llarca sürmüfltür. Göbekli Tepe’de yirminin
üzerinde tap›nak oldu¤u saptanm›flt›r. Yine ilginç hususlardan biri baz› tap›naklar-
da özellikle merkezdeki iki dikilitafl›n bafl k›s›mlar›n›n zaman›nda bilinçli olarak
k›r›lmas›d›r.
Göbekli Tepe’de henüz ayd›nlat›lmayan hususlardan biri tap›nak alan›n›n d›-

fl›nda sivil mimari yani ruhban s›n›f ve halk›n yaflad›¤› yap›lar›n olup olmamas›d›r.
Göbekli Tepe’deki tap›naklardaki ‘T’ bafll› dikilitafllara fianl›urfa yöresinde Nevali
Çori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleflmelerde de rastlanm›fl-
t›r. Bu kültürü yaratan uzman topluluklar›n kuzeyden Rusya’dan geldikleri iddia
edilmektedir.
Neolitik Ça¤’›n bafllar›nda yaflayan köy topluluklar› ölülerini, içinde yaflad›k-
lar› kulübe tipi yap›lar›n taban› alt›na açt›klar› çukura, “cenin”pozisyonunda bü-
zülmüfl olarak gömmekteydiler. Bir anlamda atalar› ile ayn› mekânda yaflmaya
devam ediyorlard›.
Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n ikinci evresi, MÖ 8500 - 7000 y›llar›na ta-
rihlenir. Bu süreçte tar›m modeline henüz tam bir geçifl yoktur. Bu döneme ait yer-
leflmelerde baflta domuz olmak üzere az say›da keçi, koyun, s›¤›r gibi yabani hay-
vanlar›n evcillefltirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Hangi hayvan›n ilk olarak evcillefltirildi¤i
kesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamya’da yerleflik dü-
zen daha geliflmifltir. Her yerleflme kendi içinde merkezi sistemle yönetilmektedir.
Yap›lar›n da¤›l›m› belirgin bir plan çerçevesinde merkezi sistemin önerisi ile infla
edilmektedir. Köylerde baz› yap›lar›n hatta bazen tüm köyün ifllevi bittikten sonra
tap›naklar gibi bilinçli gömülmeleri bu dönemde de devam etmektedir. Köyün tü-
mü gömülünce yap› sahibi aileler ayn› yere eski duvarlar›n› temel gibi kullan›p ev-
lerini yeniden infla ederek köyü yeniden kurmufllard›r.
Neolitik Dönem’in bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tap›naklar dörtgen
hale dönüflmüfltür. Hemen hemen tüm yerleflmelerde sivil mimarinin yan› s›ra
özel yap›lar/kült yap›lar›n›n oluflu yayg›n bir inanç sistemi oldu¤unu göster-
mektedir. ‹nan›lmaz boyutta tap›nak yap›lar›n›n ve tanr› heykellerinin yap›lma-
s›ndan dinsel ö¤elerin tüm toplumu yönlendirdi¤i ve etkin bir ruhban s›n›f›n›n
varl›¤› anlafl›lmaktad›r.
Gömüt gelenekleriyle ilgili oldukça ilginç uygulamalar saptanm›flt›r. Gömütle-
rin yerleflim içine yap›ld›¤›n› belirtmifltik. Baz› durumlarda iskeletin ilk gömüldü¤ü
yerden baflka yere tafl›nd›¤› belgelenmifltir. Baz› bireylerin bafllar›n›n kesilip tören
ve flölenlerde bir flekilde kullan›ld›¤› tahmin edilmektedir. Olas›l›kla çok önemli bi-
reylerin kafataslar›n›n kille kaplan›p gerçek bafl biçimine getirilme denemelerinin
yap›ld›¤› (etlendirilmesi) görülür. Ayr›ca kutsal stel ve küçük tanr› figürleri (idol)
bu dönemin çeflitli ritüel ö¤eleri olarak karfl›m›za ç›kar.
Diyarbak›r/ Çayönü yerleflmesinde bu döneme ait, baflka yerleflmelerde sapta-
namayan ilginç bir yap› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bafllang›çta tap›nak olarak infla edildi-
¤i anlafl›lan dörtgen yap› daha sonra köyde yaflayan yaklafl›k dört yüz elli kiflinin
bedenlerinin sakland›¤› bir yer haline dönüflmüfltür. Önce çürütülüp daha sonra
da¤›lm›fl vücut kemikleri yap› içindeki mahzenlere yerlefltirilmifl, kafataslar› ise ya-
p›daki raflara konmufltur. Yap›n›n di¤er taraf›nda ise duvar dibinde oturma sekile-
ri ortada ise özenle parlat›lm›fl pembe renkte büyük yass› tafl levha bulunmufltur.
Tafl levhan›n çatlaklar›nda insan ve hayvan kan kal›nt›lar›n›n oluflu bu tafl›n bura-
ya ne amaçla yerlefltirildi¤i konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola ç›ka-
rak toplumda bir birey öldü¤ünde cesedinin belki bu yass› tafl›n üzerine yat›r›ld›-
¤›, bafl›n›n kesilerek gövdeden ayr›ld›¤› veya olas›l›kla köyün d›fl›nda vahfli hay-
vanlar›n ulaflamayaca¤› bir yerde k›smen çürütüldükten sonra kafatas›n›n daha
sonra yap›lacak törenlere kat›lmas› için yap›n›n içindeki rafa yerlefltirildi¤i yorum-
lanmaktad›r. Köyün içinde çok say›da basit toprak mezar da ortaya ç›kar›lm›flt›r.
Çayönü yerleflmesinde o zamanki teknolojik imkânlarla nas›l yap›ld›¤› hâlâ tar-

t›flma konusu olan ilginç yap›lar vard›r. Bunlardan biri kireç + k›rm›z› taflc›k kar›-
fl›m› (terrazzo) tabana sahip tap›nak yap›s›d›r. Yap›n›n taban›nda, günümüzdeki
havuzlar›n taban›ndaki gibi beyaz renkli tafllarla yap›lan çizgili bir döfleme vard›r.
Bunlar›n yap›m›nda olas›l›kla önce k›rm›z› renkte taban harc›, çizgi oluflmas› için
düzgün bir a¤aç yard›m›yla uzun boflluk b›rak›larak dökülmüfl sonra bu boflluklar
beyaz tafl taflç›k ve kireç harçla doldurulmufltur. Son aflamada tüm taban parlat›l-
m›flt›r. Yine Çayönü’nde altta ifllik ve k›fl›n bar›nma yeri olarak kullan›lan mahzen-
lerin oldu¤u iki katl› yap›lar›n keflfedilmesi Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda ya-
flayan insanlar›n inflaat aç›s›ndan ne kadar geliflmifl oldu¤unun bir göstergesidir.
Baflka yerlerde de benzer yap›lar›n varl›¤› ticaret ile teknolojik bilgilerin tüm co¤-
rafyaya nas›l yay›ld›¤›n› da belgelemektedir.
Binalar›n özenli iflçili¤i, özellikle tap›nak tabanlar›n›n kireç tafl›n›n önce yak›l›p
sonra söndürülmesi ile oluflturulan kireç ve kum kar›fl›m› harç tabakas› (çimento-
laflm›fl kireç taban) ile kaplanmas› bu evredeki teknolojik geliflimi ortaya koymak-
tad›r. Bu döneme ait günlük yaflamda kullan›lan aletler aras›nda ince kenarl› d›fl›
çizgi bezemeli tafl kaplar, tafltan bilezikler, çeflitli tipte yontma tafltan ok uçlar›, ke-
mik aletler say›labilir. Mezarlara cesetlerin yan›na arma¤an olarak konan boncuk-
lar›n bireyin özel tak›s› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Çanak Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’n›n en son evresinde (MÖ 7000 - 6000) bir ön-
ceki evreden devam eden geliflmifl yaflam biçimi devam eder. Ancak bilinmeyen
bir nedenle bu evrenin sonunda bu kültür çökmüfltür. Yaklafl›k bin y›l süren bü-
yük kar›fl›kl›klar›n yaflad›¤› bu evrede genelde büyük yerleflmelerin terk edildi¤i iz-
lenmektedir. Olas›l›kla nüfusun de¤iflmesi ve belki iklimdeki farkl›laflma, avlana-
cak hayvan say›s›n›n ve yaban›l tah›llar›n azalmas› büyük yerleflmelerin boflalt›lma-
s›na, insanlar›n küçük topluluklar halinde daha göçer flartlarda yaflamas›na sebep
olmufltur. Bu kar›fl›k dönemle ilgili bilgiler s›n›rl›d›r.
Mezopotamya’da köy yaflam›n›n bafllang›c›yla, yaz›l› belgelerin ortaya ç›k›fl›
aras›ndaki geliflmeler, tafl alet ya da madencilikte kat edilen aflamay› gösteren ad-
lar yerine, yerleflim karakteri, ev plan tipi, üretim teknolojisi ve moda olan çanak
çömlek tipleri gibi ortak kültürel unsurlar› tan›mlayan adlarla an›l›r. Bu kültürler
genellikle ilk belirlendikleri yerin ad›n› alm›fllard›r. Afla¤›da de¤inece¤imiz üzere,
Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de genifl böl-
gelerde, farkl› zaman dilimlerinde kabul gören kültürel unsurlar› simgeler.
Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)

Hassuna, Kuzey Irak’ta Musul yak›n›nda, Dicle Nehri üzerinde kurulmufl bir yerle-
flim birimidir. Son araflt›rmalarla Proto-Hassuna Dönemi (Hassuna öncesi dönem)
genel anlamda Kuzey Mezopotamya’da Çanak Çömlekli Yeni Tafl Ça¤›’n›n bafllan-
g›c› veya Erken Yeni Tafl Ça¤› olarak kabul edilir. Bu dönemde kültürel anlamda
bölgesel farkl›l›klar fazla gözükmez. Bölgede hayatlar› hayvanc›l›k ve tar›m ekono-
misine dayanan köy topluluklar› yayg›nd›r.
Bölgede Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’in bafllang›c›nda bir önceki dönem yer-
leflme ve yap› düzeni devam etmektedir. Ancak eski dönemdeki merkezi ve güçlü
inanç sistemi bu dönemde görülmez. Kült yap›lar› da bulunmamaktad›r. Yerleflme-
lerde g›da depolamaya yönelik birimler fazlad›r. Yerleflme yerleri aras›nda bu dö-
nemi temsil eden mimari Hassuna Höyü¤ü’nde, Yar›m Tepe ve Telul Eth-Thalatlat
adl› merkezlerde belirgindir.
Bu dönem yerleflmelerinde çad›r ve kulübe tipi yap›lardan oluflan kamp izleri

saptanm›flt›r. Umm Dabagiyeh gibi yerleflmelerde de küçük birkaç odadan oluflan
dikdörtgen yap›lar infla edilmifltir. Duvar yap›m›nda s›k›flt›r›lm›fl çamur topaklar› kul-
lan›lmaktayd›. Ambar olarak yap›ld›¤› düflünülen iki metrekareden küçük odalar ›z-
gara fleklindedir. Baz› evlere damdan girildi¤ini gösteren merdiven izleri belirlenmifl-
tir. Yap›lar›n içinde yemek piflirmek ve ›s›nmak için yap›lm›fl ocak ve f›r›nlar vard›r.
Bu dönemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sotto’da küçük çocuklar çömlek
içinde evlerin tabanlar› alt›na gömülmüfltür. Yar›m Tepe’de cesetler dikdörtgen ve
yuvarlak yap›lara yerlefltirilerek saklanm›flt›r.
Çanak çömle¤in Kuzey Mezopotamya’da ne zaman ve nerede ortaya ç›kt›¤› tart›-
fl›lmakta bu konuda çeflitli modellemeler yap›lmaktad›r. ‹lk çanaklar belli bir mer-
kezde yap›l›p bu bilgi de¤ifl tokufl yöntemi ile tüm bölgeye mi yay›lm›flt›r? Yoksa
farkl› bölgelerde mi geliflmifltir? Çanak çömlek kullan›m›n›n geliflmifl tar›mla birlikte
bafllad›¤› kesindir. Tar›m bu çanak çömlek üretim teknolojisini do¤urmufltur. Kil kap
yap›m›ndan önce genelde kille s›vanm›fl sepetlerin, deriden yap›lm›fl nesnelerin, al-
ç› ve tafl kaplar›n kullan›ld›¤› bilinir. Tar›m ürünlerin artmas› ile bu tür kaplar ihtiya-
c› karfl›lamam›fl ve bu yüzden kilden kap yap›m› bafllam›fl olmal›d›r. Gerçekten ilk
yap›lan kil kaplar yemek piflirmeden çok depolamaya yöneliktir. Hassuna ve Yar›m
Tepe’de ele geçen büyük ve kaba çömlekler buna örnek gösterebilir.
Kuzey Mezopotamya’n›n tarihöncesi toplumlar› sepet yapmay› çok iyi bilmektey-
diler. Sepet ancak y›l›n belli zamanlar›nda, tafl veya tahta kaplar ise uzun zaman har-
canarak üretilebilmekteydi. Buna karfl›l›k kil kaplar›n yap›m›, her yerde su, kil ve sa-
man oldu¤u için maliyeti olmayan bir ifllemdi. Mezopotamya ve çevresinde toplu-
mun geliflimine paralel olarak önce sepet, sonra piflirilmeden kullan›lan kil kap, en
son da f›r›nlanarak tamamen piflirilen kaplar kullan›lm›flt›r. Bu flekilde bir ilerleme-
nin normal bir teknolojik geliflim oldu¤u kabul edilmektedir. Genel olarak sepet da-
ha hafif oldu¤u için göçerler, çanak çömlek ise yerleflik topluluklar taraf›ndan tercih
edilmekteydi.
Proto-Hassuna Dönemi’nin çanak çömlekleri, kilin su ve samanla kar›flt›r›lmas›y-
la elde edilen hamurdan flekillendirilmifltir. ‹lk yap›lan örnekler yayvan ve derin kâ-
seler, yuvarlak ya da oval çanaklar, k›sa silindir boyunlu, yuvarlak gövdeli kaba
kaplard›r. Hepsi elde flekillendirilmifltir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerleflme-
lerinde daha sonraki Hassuna kültürünün yay›ld›¤› bölgede yayg›n olan ekmek pi-
flirme kaplar› da yap›lmaktayd›. Kâselerin baz›lar› geometrik baz›lar› hayvan motif-
leri ile süslenmifltir.
Bu dönemde günlük yaflamda çok önemli rol oynayan yontma tafl alet endüstri-
si üretim aç›s›ndan düflük kalitededir. Buna karfl›l›k tafl kap, ok ucu gibi nesnelerin
üretimi devam ettirilmiflse de eski örnekler kadar özenli de¤ildir.
Bu dönemde tar›m yayg›nlaflm›flt›r. Ürünlerin bereketli olup olmamas› tama-
m›yla ya¤mura ba¤l›d›r. Yerleflmelerde birçok bu¤day türünün tar›ma al›nd›¤› bel-
gelenmifltir. Bunlar aras›nda tek s›ral› emmer, k›z›l, ekmeklik ve kapl›ca bu¤day›
say›labilir. Ayr›ca alt› s›ral› arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biçilmekteydi. Ev-
lerin içinde ve çevresinde bulunan kemik kal›nt›lar›ndan evcil s›¤›r, koyun ve ke-
çi yedikleri anlafl›lmaktad›r. Büyükbafl hayvanlar›n etiyle birlikte post ve sütünden
de yararlanmaktayd›lar. Avc›l›¤›n daha az oldu¤u saptanm›flt›r. Umm Dabaghiyah
höyü¤ünün bu döneme tarihlenen küçük köyünde yaflayanlar tar›m›n yan› s›ra
avc›l›¤› da devam ettirmekteydiler. Avlad›klar› hayvanlar aras›nda yabani eflek ve
ceylan baflta gelmekteydi. Olas›l›kla bu hayvanlar›n derilerinden faydalan›p ayak-
kab› ve giysi yapmaktayd›lar.
Hassuna Dönemi ( MÖ 5750-5250)

Mezopotamya’da Hassuna ve Samarra kültürleri birbirleriyle iliflkilidir. Hassuna
kültürünün görüldü¤ü yerlerde Samarra kültürüne ait çanak çömlek örnekleri de
bulunmaktad›r. Hassuna kültürünün kökeni kendinden önceki ‹lk Neolitik Ça¤’›n
bafllang›c›ndad›r. Kültür daha çok Kuzey Irak bölgesinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu kül-
türün merkezi, en az 80 adet yerleflime sahip Sincar ve Habur vadileridir. Hassuna
Kültürü erken ve geç olmak kayd›yla iki evreli olarak tan›mlanmaktad›r.
Bu dönemde duvar yap›m›nda kerpiç kullan›lmaya bafllam›flt›r. Evler bir avlu
etraf›nda yer alan çok say›da odadan oluflur. Duvarlara s›va yap›ld›¤› belirlenmifl-
tir. Duvarlarda tafl temel Güneydo¤u Anadolu’da Mezraa-Teleilat ve Akarçay Tepe
yerleflmelerinde görülmektedir. Yap› içlerinde de¤iflik tipte f›r›n ve ocaklar yer al-
maktad›r. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz› birimlerin taban› tafl döflelidir. Avlu-
larda ve mekânlar›n içinde silo ve büyük depolama çömlekleri bulunmufltur. Bu
dönem, yukarda anlat›lan mimari özellikleri ile köy yaflam›ndan kasaba yaflam›na
geçifli göstermektedir. Hassuna Dönemi’nde de bir önceki dönem gibi bebek ve
çocuklar, bir çömlek içinde daha çok yerleflim alan›nda gömülmektedir.
Hassuna kültürü, bu dönemde yayg›n olarak kullan›lan belli form ve bezeme-
ye sahip çanak çömlek türleri ile tan›n›r. Genel olarak iki grup alt›nda s›n›fland›r›-
labilecek çanak çömlek üretilmifltir. Birinci gruptakiler olas›l›kta mutfakta kullan-
mak üzere yap›lan kaba, kahverengi, gri veya k›rm›z› renkte olan çanak çömlek-
lerdir. ‹kinci grup ise daha özenli bir biçimde flekillendirilmifltir. Bunlar k›rm›z› bo-
ya astarl›, çizi ya da boya bezemelidir. En çok omurgal› kâseler ile boyunlu çöm-
lekler yap›lm›flt›r. Hassuna çanak çömle¤inin çizi bezemeli gelene¤i bat›ya do¤ru
gittikçe azal›r. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piflirmede kulla-
n›ld›¤› iddia edilen kaplar›n her çeflidi bulunmaktad›r.
Hassuna Dönemi yerleflmelerinde çok say›da piflmifl topraktan sapan tanesi, yün
veya keten iplik elde etmek için kullan›lan a¤›rflak, mühür, tafl boncuk, kemik i¤ne,
kemik spatül ve kemik biz gibi günlük yaflamda farkl› amaçlar için üretilmifl aletler
bulunmufltur. Sürtme tafl endüstrisinde en ilginç bulgular bu¤day ö¤ütmek için kul-
lan›lan havanelleri ve yass› tafl baltalard›r. Yontma tafl alet endüstrisinde orak-b›çak-
lar say›ca di¤erlerinden fazlad›r. Buluntular›n ço¤u anlafl›laca¤› üzere tar›mla ilgilidir.
Bu dönemde tar›m ve hayvanc›l›k toplumlar›n esas geçim kayna¤› hüviyetini kazan-
m›flt›r. Arpa, bu¤day çeflitleri ana g›da maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Ko-
yun, keçi ve s›¤›r ve domuz beslenmektedir. Nüfusun ve dolay›s›yla köylerin say›s›
artm›flt›r. Kent hüviyetini tafl›yabilecek yerleflmeler yoktur. Tap›nak olabilecek büyük
ve özel yap› bulunmad›¤› gibi dinsel inan›fllar hakk›ndaki bilgilerimiz azd›r.
Hassuna Dönemi’nde do¤ada bulunan ham bak›rdan dövülerek tak› gibi çeflitli
nesneler yapm›fllard›r. Ergitilmifl bak›r›n en eski örne¤i de bu dönemde ortaya ç›kar.
Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)

Samarra Kültürü, Hassuna kültürünün geliflti¤i bölgenin daha güneyinde, Orta Me-
zopotamya’da Zagros Da¤lar›n›n otlaklarla kapl› eteklerinde ortaya ç›km›flt›r. Ken-
dine özgü boyal› bir tür çanak çömlek grubu ile temsil edilen Samarra Kültürü yer-
leflmelerinden en ünlüleri Tel’ül Savvan, Co¤a Mami ve Samarra’d›r.
Samarra Dönemi basit de olsa Mezopotamya’da sulama kanallar›n›n aç›ld›¤› ilk
dönemdir. Coga Mami’de saptanan kanallar bu döneme tarihlenmektedir. Bitki ka-
l›nt›lar› aras›nda evcillefltirilmifl tah›llar d›fl›nda iri keten tohumlar›n›n bulunuflu
gerçekte düzgün sulama yap›ld›¤›n›n belirtisidir. Ne yaz›k ki bu toplumlardan ke-
ten ve yünlü kumafl örnekleri günümüze gelememifltir. Ya¤mura dayanan kuru ta-
r›m yerine kanallar aç›lmas›yla gelifltirilen sulu tar›m yerleflmelerindeki nüfusun at-
mas›na neden olmufltur.
Bu dönemdeki dörtgen planl› yap›larda yaklafl›k 60 cm boyutunda kaliteli ker-
piç kullan›lmaya bafllar. Konutlar›n içine ve d›fl›na duvar ortalar›na ve köflelere ko-
nan payandalar daha sonraki kültürlerdeki tap›nak mimarisinin öncüsü olarak de-
¤erlendirilir. Tel’ül Savvan’da on befl odal› büyük yap›lar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r.
Etraf› hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi küçük köy yerleflmeleri bu-
lunmaktad›r. Samarra Dönemi’nde de bu¤daya ek olarak mercimek ve bakla yetifl-
tirilmekte, koyun, keçi ve domuz beslenmektedir.
Samarra çömlekçi ustalar› koyu kahverengi boya ile güzel desenlerle süslenmifl
ve iyi piflirilmifl kaplar üretmifllerdir. Ayr›ca su mermerinden oyularak yap›lm›fl kap-
lar ve kad›n heykelcikleri de bu dönem sanatkârlar›n›n ustal›klar›n› göstermektedir.
Resim 1.2
Samarra Dönemi
ev tipleri
Kaynak:
Braidwood
1995:176.
SIRA S‹ZDE Mezopotamya’da

SIRA tarihöncesi
S‹ZDE dönemde birçok kültür ad› geçmektedir. Bu kültürlerin isimlen-
1 dirilmesi çanak çömlek yap›m ve süslenmeleri rol oynam›flt›r. Bu do¤ru bir yaklafl›m m›d›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M BAKIR-TAfi
D Ü fi Ü N E LÇA⁄I
‹M / KALKOL‹T‹K
Anadolu’da Kalkolitik Dönem bafll›¤› alt›nda incelenen geliflmeler, Mezopotam-
S O R U ya’da Halaf ve
S O Obeyd
R U bafll›klar› alt›nda incelenir.
Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800)

D‹KKAT D‹KKAT
Halaf kültürü, do¤uda Zagros Da¤lar›, bat›da F›rat Nehri, kuzeyde Toros Da¤lar›
taraf›ndan çevrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Türkiye’nin Güneydo¤u Ana-
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
dolu Bölgesi’nde yayg›nd›. En belirgin özelli¤i günlük yaflamda boya ve çizi beze-
meli ola¤anüstü güzel çanak çömleklerdir. Bu kültür, ilk defa 1911 y›l›nda s›n›r›-
m›za çok yak›n konumdaki Halaf Höyü¤ü’nde gerçekleflen kaz›larda saptand›¤›
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
için Halaf kültürü ad› verilmifltir.
Halaf Dönemi’nde moda olan günlük kullan›m eflyalar›, Güneydo¤u Anadolu
ve Kuzey Irak d›fl›nda bat›da Çukurova ve Amik Ovas›’na, kuzeydo¤uda Van Gö-
K ‹ T A P K ‹ T A P
lü çevresine, do¤uda Kuzeybat› ‹ran’a kadar ulaflm›flt›r. Halaf kültür ürünlerinin bu
kadar genifl alana yay›lmas› ancak yayg›n bir ticaret ile mümkündü. Kültürün kö-
keni konusunda pek çok teori ortaya at›lm›flt›r. Son y›llarda Kuzey Suriye’de Tell
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Sabi Abyad Höyü¤ü’nde gerçekleflen arkeolojik kaz›lar, söz konusu kültürün Has-
suna-Samarra gibi Çanak Çömlekli Neolitik dönem toplumlar›n›n etkisiyle ortaya
ç›kt›¤›n› göstermektedir. Bunun en iyi örne¤i Samarra ad› verilen boya bezemeli
‹NTERNET kap örneklerinin
‹ N T E R N Halaf
ET kültürünün bafllang›c›nda da görülmesidir.
Halaf Dönemi’nde, ovalarda yaklafl›k 2 ile 12 hektar aras›nda de¤iflen boyutta
bir büyük yerleflme ve çevresinde 1 - 2 hektar geniflli¤inde küçük uydu yerleflme-
ler kurulmufltu. Büyük yerleflmeler, etraf› tahkimat duvar› ile çevrili, tar›m›n ve ti-
caretin yayg›n oldu¤u yönetim merkezidir. Küçük olanlar ise hayvanc›l›k ve süt
ürünlerinin a¤›rl›kl› oldu¤u günümüzdeki çiftliklere benzeyen yerleflmelerdir. Bü-
yük yerleflmelerde de¤irmen tafllar›, ezgi tafllar›, orak b›çaklar› gibi tah›l üretiminin
yap›ld›¤›n› gösteren aletler vard›r. Küçük yerleflmelerde ise bitki ve hayvan kal›n-
t›lar› daha yüksek oranda ele geçmifltir. Temel geçim kayna¤› hayvanc›l›k olan bu
yerleflmelerde avc›l›k da önemlidir. Her iki yerleflim tipinde mal de¤ifl tokuflu ya-
p›larak günlük hayat›n devam ettirildi¤i anlafl›lmaktad›r. Yerleflim alanlar› genellik-
le su kaynaklar›na yak›nd›r. Halaf kültürünü en iyi flekilde tan›tan Musul yak›nla-
r›ndaki Tell Arpaciya höyü¤üdür. Bu dönemde bak›r›n kullan›m› daha önceki dö-
nemlere göre yayg›nlaflm›flt›r.
Halaf Dönemi’nde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirinden Resim 1.3
ayr›lan, yuvarlak ve dörtgen yap›lar infla etmifllerdir. Halaf mi- Halaf Dönemi’ne
marisinin belirleyici ö¤elerinden biri olan yuvarlak yap›lar ar- ait yap› tiplerinden
birinin
keoloji yaz›n›na “Tholos”ad› ile girmifltir. Tholos, dikdörtgen tamamlanma
planl› girifli ve yuvarlak planl› ana odas› olan yap› tipidir. Hem biçimleri
yuvarlak yap›lar hem de dörtgen yap›lar tafl temelli, y›¤ma du-
Kaynak:
varl› ve s›val›d›r. Tabanlar› kil s›va ile düzletilmifltir. Çok say›da
Lloyd 1978; Res.
yuvarlak yap›da duvarlar›n içe do¤ru daralt›larak yükseltildi¤i 36).
saptand›¤›ndan üst örtünün kubbe biçiminde oldu¤u düflünül-
mektedir. Çaplar› 4 ile 10 metre aras›nda olan yuvarlak yap›la-
r›n daha çok depolama mekânlar› oldu¤u iddia edilmektedir.
Baz› bilim adamlar› Yar›m Tepe’de ortaya ç›kan dik duvarl›lar-
dan dolay› bu tip yap›lar›n üstünün ahflap, kam›fl ve sazla düz
dam fleklinde kapat›lm›fl olabilece¤ini de önermektedirler. Yer-
leflmelerde özellikle ev, depolama veya ah›r olarak kullan›lan
dörtgen planl› yap›lar daha çok Halaf Dönemi’nin sonlar›nda
yayg›nlaflm›flt›r.
Mekân içlerinde ocaklar yer almaktad›r. Yap›lar aras›ndaki
boflluklarda ekmek ve çanak çömlek piflirim f›r›nlar› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Çap› 1 ile
2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biçimli kubbeli f›r›nlar iki katl› infla edil-
mifltir. Alt kat›nda atefl yak›lmakta, üst kat›na ise piflirilecek kaplar dizilmekteydi.
Çok odal› ve payandal› yap›lar azd›r. Halaf toplumunun tap›nak gibi dinsel yap›la-
r› saptanamam›flt›r.
Ölüler, yerleflim içinde, yap› taban› alt›na aç›lan basit toprak mezara, büzülmüfl
pozisyonda (cenin pozisyonu) gömülmekteydi. Yar›mtepe ve Tell Arpaciya yerlefl-
melerindeki kaz›larda kafataslar›n›n ayr› gömüldü¤ü saptanm›flsa da bu bir gele-
nek de¤ildir. Yukar› Mezopotamya’da Kahramanmarafl/ Domuztepe yerleflmesinde
yaklafl›k 3 metre çap›nda bir çukura ölülerin kafataslar› beden kemiklerinin ayr› b›-
rak›ld›¤› saptanm›flt›r. Bu kült çukuruna ölülerin yerlefltirilmesi, ayn› yerde bulu-
nan bir kap üzerine boya ile yap›lm›fl bir resimde tasvir edilmifltir. Tümü buluna-
mayan bu resimde, üzerine kufllar konmufl bafls›z bedenler yerde yatmaktad›r.
Yanlar›nda kolunu yukar› kald›rm›fl ayakta duran bir birey tasvir edilmifltir.
Halaf kültürünün özgün ürünü boya bezemeli kaplar, olas›l›kla mutfakta kulla-
n›lmak için de¤il prestij ürünü olarak üretilmifltir. Birçok yerleflmede ele geçen bir-
birinin benzeri olan kaplar, tek elden üretilmifl ve de¤ifl tokufl yöntemi ile genifl bir
bölgeye da¤›lm›fl olabileceklerini düflündürmektedir.
Resim 1.4
Halaf Dönemi’ne
ait bir kap parças›
üzerinde hayvan
bezemeleri.
Erken Halaf Dönemi’nde üretilen kap biçimleri s›n›rl›d›r. Çanak çömle¤in üzerine
farkl› renk ve ton sa¤lamak amac›yla bilinçli olarak yo¤unlu¤u azalt›lan k›rm›z› veya
siyah renkte boyalarla motifler ifllenmifltir. Yayg›n olan motifler aras›nda bo¤a, koyun
bafl›, yaban efle¤i, yaban domuzu, tavflan, geyik ve kufl gibi yabani hayvanlar; y›lan ve
akrep gibi sürüngenler; flematik bitki ve a¤açlar, dans eden insanlar say›labilir. Ayr›ca
dikey veya yatay gösterilmifl düz ve dalgal› zikzak çizgiler, noktalarla oluflturulan da-
ireler, içi taranm›fl eflkenar dörtgenlerle panolar haz›rlanm›flt›r. fiematik bo¤a bafllar›na
göre geometrik motifler say›ca daha fazlad›r. Halaf Dönemi çömlekçi ustalar› bu kap-
lar› geliflmifl kubbeli f›r›nlarda f›r›nlamakta yani piflirmekteydiler.
Halaf Dönemi’nin ortalar›nda ise çok renkli bezeme görülmektedir. Kaplar›n f›r›n-
lanmalar›n›n daha iyi kalitede oldu¤u gözlenir. Tanr› simgesi olan stilize bo¤a bafl› fi-
gürü çok kullan›lm›fl, do¤a betimlemeleri ortadan kalkm›flt›r. Süslemede krem astar
üzerine yine k›rm›z› ve siyah›n çeflitli tonlar›nda boya kullan›ld›¤› görülmektedir. En
çok kullan›lan motifler günefl, nokta, e¤ri çizgilerden oluflan geometrik bezeklerdir.
Karelerin birlefltirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, üçgenlerin birlefltirilmesi ile
oluflturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplar›n tüm yüzeyine çizilmifltir.
Halaf Dönemi’nin geç evresinde çömlekçi ustalar›, kaplar›n yüzeyine yapt›klar›
renk cümbüflü izlenimi veren uygulamalarla çanak çömlek üretimini oldukça ileri dü-
zeye tafl›m›flt›r. Kaplar üzerine hem boya ile hem de kaz›ma yöntemiyle bezemeler ya-
p›lmaktayd›. Ayr›ca beyaz boya da kullan›lmaya bafllam›flt›r. Çanak çömlek piflirme f›-
r›nlar› bu evrede çok geliflmifltir. Malta hac› ve bal›k pulu biçiminde bezemenin çok
kullan›ld›¤› tabak formunda kaplar ortaya ç›km›flt›r. Kâse ve çömlekler de kullan›lmak-
tad›r. Kaplar›n iç yüzeyleri etraf› doldurulmufl rozetlerle bezenmifltir. Eski evrelerde var
olan do¤al yaflam sahneleri bütünüyle ortadan kalkm›fl hatta bo¤a bafllar› bir düz iki
e¤ri çizgi ile tamamen stilize hale sokulmufltur.
Halaf Dönemi’nde toplum günlük yaflamda b›çak, kalem ve kaz›y›c› gibi aletleri
yapmak için çakmaktafl› ve obsidiyeni (do¤al cam) kullanm›flt›r. Obsidiyen Do¤u Ana-
dolu’daki yataklardan elde edilmifltir. Baz› yerleflmeler obsidiyeni ham madde olarak
sa¤lam›flt›r. Bir tür statü göstergesi olan tafl kaplar›n da kullan›ld›¤› görülür. Kumtafl›,
kireçtafl›, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde düz ya da yuvarlak dipli de-
rin veya s›¤ kâse biçimde kaplar üretmifllerdir. Tafl kap yap›m› uzun bir u¤rafl gerek-
tirmektedir. Bu dönemde hayvan kemikleri de daha önceki kültürlerde olu¤u gibi alet
yap›m›nda malzeme olmufltur. Halaf Dönemi’nde çeflitli tafllardan yap›lan, kaz›ma be-
zemeli mühürlerin kullan›m› artm›flt›r.
‹nanç sistemiyle ilgili olabilecek en yayg›n buluntular, idol olarak da adland›r›lan
küçük heykellerdir. Kad›n biçimindeki bu heykelcikler “ana tanr›ça”olarak nitelendiril-
mifllerdir. Bunlar genelde bacaklar› bitiflik, kollar› iri ve abart›l› gö¤üsleri üzerinde bir-
lefltirilmifl olarak tasvir edilmifltir. Erkek tanr› tasviri yoktur. ‹dollerin ço¤u boya ile ya-
p›lm›fl haç ve çizgilerle süslenmifltir. Çanaklar›n üzerine resmedilmifl bo¤a bafl› ve koç-
bafl› figürleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baflka simge erkeklik organ›d›r.
Halaf Dönemi yerleflmelerinde tar›m›n yayg›n oldu¤unu gösteren birçok alet bu-
lunmufltur. En çok ele geçen tah›llar›n biçilmesinde kullan›lm›fl oraklard›r. Y›lda orta-
lama 250 - 400 mm ya¤›fl alan Halaf kültür bölgesi kuru tar›m için oldukça müsaittir.
Bu dönemde emmer bu¤day›, iki s›ral› arpa, einkorn bu¤day›, nohut, mercimek, ba-
dem ve f›st›k yetifltirildi¤i saptanm›flt›r. Ayr›ca dokumada kullan›lmak ve tohumundan
ya¤ ç›karmak için keten ekilmekteydi.
Evcil olarak koyun, keçi, domuz ve büyükbafl hayvanlar beslenmekteydi. Evcil s›-
¤›r›n tarla sürülmesinde kullan›lmaya baflland›¤› iddia edilmektedir. Bu kullan›m›n
çok önemli oldu¤una iflaret eden baz› bilim adamlar› kaplar üzerindeki bo¤a bafl› be-
zemesinin bu kadar çok olmas›n› buna ba¤lamaktad›r. Beslenmede tah›l üretimi ve
hayvanc›l›k kadar olmasa da avc›l›k önemi bir yere sahipti. En çok avlanan hayvan-
lar k›z›l geyik, kaplumba¤a, kufl ve bal›kt›r. Leopar, ay› ve k›z›l tilki gibi hayvanlar da
avlanm›fllard›r.
Çok say›da a¤›rflak ve kaplar üzerindeki motifler dokumac›¤›n önemli yer tuttu¤u-
nu göstermektedir. Olas›l›kla yün ve keten dokumac›l›¤› yap›l›yordu. Halaf Döne-
mi’nde de kam›fl ve sazdan has›r ve sepet yap›ld›¤› belgelenmifltir.
Mezopotamya’daki dinsel ö¤eler nas›l do¤mufl, nas›l geliflmifltir? Tart›fl›n›z.

2
Obeyd/Ubaid Dönemi (MÖ 5900-4300)
Kuzey Mezopotamya’da Halaf Kültürü devam ederken Güney D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Resim 1.5
Mezopotamya’n›n verimli topraklar›nda yeni bir kültürün do¤-
du¤u görülmektedir. Kültüre ilk kez, Sümer yerleflmesi olarak S O R U Obeyd Dönemi
S O R U
kaplar› üzerindeki
bilinen Ur Höyü¤ü’nün yak›n›nda Tel El Ubaid adl› höyükteki bezemelerden
araflt›rmada rastlanm›fl ve bu höyü¤ün ad› verilmifltir. Obeyd örnekler
kültürünü, kuzey ve do¤udaki da¤lardan güneye gelen, kanal- D ‹ K K A T D‹KKAT
Kaynak:
lar açarak kuru tar›mdan sulu tar›ma geçen topluluklar›n olufl- Lloyd 1978: Res.
N N
turdu¤u san›lmaktad›r. Obeyd kültürü bütün ayr›nt›lar›yla Eridu SIRA S‹ZDE 33- 12). SIRA S‹ZDE
kentinde ortaya ç›kar›lm›flt›r. Ayr›ca Hac› Muhammed, Te’l ul
Savvan ve Tell Aveyli gibi birçok höyükte bu döneme ait yerlefl-
melerin kal›nt›s› incelenmifltir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Eridu kentinde Obeyd Dönemi’nin ikinci evresinde tap›nak-
lar infla edilmifltir. Sulu tar›m olanaklar›yla geliflen yerleflmelerde
ortaya ç›kan refah seviyesi yüksek toplumun yaflam biçimini ta- K ‹ T A P K ‹ T A P
n›mlayan Obeyd, üçüncü evrede kuzeye do¤ru yay›lmaya bafl-
lam›flt›r. Dördüncü evrede kültür tüm Mezopotamya’ya yay›l-
m›flt›r. Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da, Do¤u Akdeniz’de hat-T E L E V ‹ Z Y O N TELEV‹ZYON
ta Çukurova’da çok say›da yerleflme yerinde Geç Obeyd kültü-
rünün etkileri belgelenmifltir.
Bu dönemin yaflam biçimi hemen hemen tümüyle ziraat ve‹ Nhayvanc›l›¤aTERNET
dayan- ‹NTERNET
maktad›r. Güney Mezopotamya’da sulama kanallar› vas›tas›yla tar›m gelifltirilmifl, elde
edilen ürün art›r›lm›flt›r. Ancak Mezopotamya a¤aç, maden tafl gibi hammadde kay-
naklar›ndan yoksundur. Bu yüzden Obeyd kasabalar›nda yaflayan seçkinler kurdukla-
r› ticaret kolonileri ile ihtiyaçlar› olan hammaddeleri çok uzak bölgelerden temin et-
mekteydiler.
Organize iflleri yöneten, ticaret ve tar›m› yönlendiren yönetici s›n›f, büyük tap›nak-
lar› infla ederek etkinli¤ini art›rm›flt›r. En iyi örnekler Mezopotamya’da Eridu, Uruk, Te-
pe Gawra ve Malatya/Arslantepe’de ortaya ç›kar›lm›flt›r. Genelde dörtgen olarak infla
edilen tap›na¤›n merkez odas›nda sunak ve podyum bulunmaktad›r. Ortadaki podyu-
mun kurban masas› ifllevi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kanatlardaki küçük odalar tap›na¤a
sunulan arma¤anlar›n depolanma ve rahiplerin yaflam alanlar›d›r.
Tepe Gawra’da yan yana üç tap›na¤›n varl›¤› tanr› ailesine iflaret etmektedir. Ku-
zeydeki tap›nakta çok say›da mühür bask›l› kil (bulla) ele geçmifltir. Hububat doldu-
rulan kaplar›n a¤›zlar›, bir bezle örtülmüfl ve ip dolanarak ba¤lanm›flt›r. ‹pin iki ucu bir
çamur topak içine s›k›flt›r›lm›fl, topa¤›n üzerine de mühür bas›lm›flt›r. Bulla olarak ad-
land›r›lan bu mühür bask›s›, ürünlerin belli merkezden gelen emirlerle depolan›p son-
ra da¤›t›ld›¤›n› göstermektedir.
Bu dönemde Basra Körfezi çevresinde yaflayanlar, sazdan yap›lm›fl evlerde otur-
makta, bal›kç›l›k ve has›r yap›m›yla geçinmekteydiler. Orta Mezopotamya’daki Tell
Madhhur’da Khait Kas›m ve Abade, Kuzey Mezopotamya’da Malatya/ De¤irmentepe
gibi yerleflmelerde çok say›da odadan oluflan kerpiç ev temelleri ortaya ç›km›flt›r. Or-
tadaki büyük salondan yan mekânlara küçük kap›larla geçilmektedir. Obeyd Dönemi
yap›lar›n›n büyük bölümü çift kanatl›, ortada salonlu ve iki katl› infla edilmekteydi.
Resim 6.1
Obeyd tap›nak
planlar›
Kaynak: Braidwood
1995:212).
Bir kuzey tap›na¤›
Obeyd toplumlar›nda yerleflme içine gömü yap›lma gelene¤i devam etmifltir. Erifl-
kin ölülerin yerleflme d›fl›na oluflturulmaya bafllayan mezarl›klara gömüldü¤ü saptan-
m›flt›r. Eridu’da kenarlar› kerpiçle çevrelenmifl, üstü de kerpiçle kapat›lm›fl sand›k bi-
çiminde çok say›da mezar bulunmufltur. Bu erken mezarl›¤›n yaklafl›k bin kadar me-
zardan olufltu¤u anlafl›lm›flt›r. Ancak bunlardan iki yüz adedi kaz›larla incelenebilmifl-
tir. Ölüler bükülmüfl/büzülmüfl (cenin) pozisyonunda mezara konmufltur. Baz› du-
rumlarda iki kiflinin ayn› mezara kondu¤u ortaya ç›kar›lm›flt›r. Obeyd toplumlar›n›n
öteki dünyaya inand›klar› cesedin yan›na konan arma¤anlardan anlafl›lmaktad›r. Ge-
nellikle mezara hediye olarak tak›lar konulmufltur. Ayr›ca tabak, çanak, çömlek gibi
çeflitli kap da hediye olarak sunulmufltur. Olas›l›kla bu kaplar›n içinde g›da ve içecek-
ler de bulunuyordu. Mezarlara çok nadir de olsa piflmifl topraktan küçük heykelcik-
ler de konmufltur.
SIRA S‹ZDE Mezopotamya’daki ölü gömme adetleri nas›l geliflim göstermifltir? Mezarl›k fikri ilk ne zaman
SIRA S‹ZDE
3 ortaya ç›km›flt›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E Lyap›m›nda
Çanak çömlek ‹M ortaya ç›kan yeniliklerden biri yavafl dönen el çark›n›n
kullan›lmaya bafllamas›d›r. Bu yöntemle çömlek üreticileri daha fazla say›da üretim
S O R U yapma imkân›naS O R kavuflmufllard›r.
U Seri üretim, standart ve bezemesiz kaplar›n yayg›n-
laflmas›na neden olmufltur. Elde çanak çömlek yap›m› da devam etmifltir. Obeyd Dö-
nemi’ne özgü olan ve üzerinde kare, zikzak, baklava, daire ve üçgen gibi motifler bu-
D‹KKAT lunan kaplarDbu ‹KKAT
kültürün s›n›rlar›n› aflarak çevre kültür bölgelerine ulaflm›flt›r.
Özet
N
A M A Ç
‹nsan›n günümüz yaflam flartlar›na ulaflana ka- NA M A Ç
Mezopotamya’da Sumer kültürünün kökeni,
1 dar geçirdi¤i bafllang›ç evreleri hakk›nda 3 kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl sürecini
de¤erlendirme yapma tart›flma
Toros ve Zagros da¤lar›ndan gelen kar ve ya¤- ‹nsan›n uygarlaflma sürecindeki en önemli afla-
mur sular› ile beslenen F›rat ve Dicle Nehirle- malardan biri yerleflik yaflama geçifli, ikincisi ise
ri’nin oluflturdu¤u bereketli topraklar yaln›z tari- maden ça¤lar›n›n bafllang›c›d›r. Kentleflme, yaz›-
hi ça¤larda de¤il tarihöncesi dönemlerde de çe- n›n gelifltirilmesi ve teknolojik alanda ortaya ç›-
flitli kültürlere befliklik etmifltir. ‹nsan›n do¤aya kan birçok yenilikle tan›d›¤›m›z dönemin alt ya-
hâkimiyeti artt›kça toplumlar›n geliflimi h›zlan- p›s› Obeyd döneminde oluflmufltur. Susuz tar›m
maya ve daha önce yaflanmayan bölgelerde ya- yap›lamayacak kadar kurak olan Güney Mezo-
flanmaya bafllad›. ‹nsan›n iki buçuk milyon y›l potamya’ya, Basra ve çevresine yerleflen toplum-
öncesine kadar giden geçmifli, genel olarak yap- lar, kereste, tafl ve madenin olmad›¤› bu bölgede
t›¤› alet, gelifltirdi¤i maden veya üretim sürecini uygarl›¤a önemli katk›lar yapacak geliflmelere
tan›mlayan isimler alt›nda incelenir. Paleolitik en öncü oldular. Organize olarak yapt›klar› sulama
uzun süreçtir. ‹nsan›n Afrika’da ortaya ç›k›fl› ve kanallar› tar›m› verimli hale getirmifl, uluslar ara-
dünyaya da¤›lma sürecini kapsar. Mezolitik, Ku- s› ticaret de günlük yaflamda ihtiyaç duyduklar›
zey Yar›mküre’de iklim de¤iflimiyle insan›n yafla- hammaddeleri elde etmelerini sa¤lam›flt›r.
m›na yans›yan yenilikleri tan›mlar. Neolitik ise
tarihöncesinin önemli ad›mlar›n›n at›ld›¤›, k›r›l-
ma noktalar›ndan biridir. Tar›m, hayvanc›l›k ve
kerpiçten ev yap›m› bu dönemde bafllam›fl ve gü-
nümüze kadar ulaflan köylü yaflam biçiminin te-
melleri at›lm›flt›r. Kalkolitik bu sürecin devam›n-
da ileri tar›m toplumlar›n›n yaflad›¤›, baz› maden-
lerin gündelik yaflama girdi¤i dönemi tan›mlar.
N
A M A Ç
Tarih öncesinin yap› düzeni, mimari, ölü göm-
2 me gelenekleri, çanak çömlek, küçük buluntular
ve di¤er kültür ö¤elerini aç›klama
‹nsan, ortaya ç›k›fl›ndan itibaren uzun süre üre-
tim yapmam›fl, do¤ada bulduklar›yla beslenmifl,
ma¤ara ve kaya s›¤›naklar›nda bar›nm›flt›r. Ku-
zey Mezopotamya’y› oluflturan Zagroslar ve To-
roslar›n güney etekleri ile Do¤u Akdeniz k›y›la-
r›nda ilk defa üretim aflamas› bafllam›flt›r. Günü-
müzden yaklafl›k olarak on bin y›l kadar önce
bafllayan süreçte köyler kurulmufl, birçok bitki
ekilip biçilmeye bafllam›fl, domuz, koyun, keçi
ve s›¤›r evcillefltirilmifltir. Yeni ihtiyaçlar do¤rul-
tusunda tafl alet teknolojisi de gelifltirilmifltir.
Ölüler yerleflik düzene geçildi¤i dönemde daha
çok evlerin tabanlar›n›n alt›na gömülmüfltür.
Kentlerin geliflmeye bafllamas›yla mezarl›k fikri
oluflmufltur.
Kendimizi S›nayal›m
1. Uzun y›llar Halaf Dönemi ile özdeflleflen yap› biçimi 6. Mezopotamya’n›n tarih öncesi yerleflmelerinden an›t-
afla¤›dakilerden hangisidir? sal tap›naklar›n ve 3-5 metre yüksekli¤inde dikilitaflla-
a. Kare mekânl› yap›lar r›n oldu¤u yerleflme afla¤›dakilerden hangisindedir?
b. Dörtgen planl› yap›lar a. Demirköy
c. Çok odal› yap›lar b. Umm Dabagiyeh
d. Girifl eklentisi dörtgen biçimli olan yuvarlak ya- c. Hac› Muhammed
p›lar d. Arslantepe
e. ‹ki katl› yap›lar e. Göbekli Tepe
2. Yuvarlak planl› an›tsal tap›naklar Yukar› Mezopo- 7. Mezopotamya’da ilk defa basit de olsa sulama kanal-
tamya’da ilk defa ne zaman görülür? lar› yaparak tarlalar›n bilinçli sulanmas›n› sa¤layan
a. Samarra Dönemi’nde kültür afla¤›dakilerden hangisidir?
b. Obeyd Dönemi’nde a. Hassuna öncesi
c. Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤’da b. Samarra
d. Eski Tafl Dönemi’nde c. Natuf
e. Epipaleolitik Ça¤’da d. Halaf
e. Hassuna
3. Obeyd Dönemi’nin klasik ev plan› nas›ld›r?
a. Tek odal› 8. Eski Tafl (Paleolitik) Ça¤›’nda Mezopotamya’n›n han-
b. Çift odal›, tek katl› gi yöresinde insanlara ait yontma tafl aletlere yo¤un ola-
c. Çift kanatl›, ortada salonlu, iki katl› rak rastlanm›flt›r?
d. Birbirine yap›fl›k çok odal› a. Kuzey Mezopotamya’da Güneydo¤u Anadolu
e. Üç katl› an›tsal planl› ve Kuzey Suriye
b. Suriye Çölü
4. Afla¤›dakilerden hangisi Çanak Çömleksiz Neolitik c. Orta Mezopotamya
(Yenitafl) Ça¤’daki inanç sistemiyle ilgili de¤ildir? d. Güney Mezopotamya’n›n batakl›k alanlar›
a. Bu evrede inanç yoktu e. Güneydo¤u Mezopotamya
b. Yuvarlak tap›naklar
c. T biçimli dikili tafllar 9. Olas›l›kla ekmek piflirmeye yarayan yayvan genifl
d. Heykeller kap tipi hangi dönemde yap›lmaya bafllam›flt›r?
e. Yabani hayvan bezemeleri a. Halaf
b. Obeyd
5. K›rm›z› taflç›k ve kireç kar›fl›ml› (terrazzo) tabanl› tap›- c. Hassuna
nak afla¤›daki yerleflmelerden hangisinde bulunmufltur? d. Samarra
a. Tell Hassuna e. Zarzi
b. Tepe Asiab
c. Körtik Tepe 10. Hangi kültürde iyi piflirilmifl topraktan çok sert orak
d. Çayönü ve sap delikli balta yap›lm›flt›r?
e. Tell Halaf a. Samarra
b. Obeyd
c. Halaf
d. Proto-Hassuna
e. Hassuna
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. d Yan›t›n›z yanl›flsa Halaf Dönemi bölümünü in- yük tanr›l› inanç sistemi oldu¤u Güneydo¤u
celeyiniz. Anadolu’da-Nevali Çori, Göbeklitepe Çayönü gibi yer-
2. c Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince- lerde saptanmaktad›r. Tanr›lar› temsil eden dikilitafllara
leyiniz. bazen el ve kollar da ifllenmifltir. Yukarda isimleri ge-
3. c Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü in- çen yerlerden Göbeklitepe’de dikilitafllar tap›na¤›n için-
celeyiniz. dedir. Çayönü’nde ikisi bir tap›na¤›n içinde, yaklafl›k
4. c Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince- on adet dikilitafl ise s›ra halinde meydana dizilmifltir.
leyiniz. Daha sonraki dönemlerde ise tap›naklar›n içindeki tan-
5. d Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince- r› suretleri olas›l›kla ahflaptan yap›lm›flt›r. Tanr› fikrinin
leyiniz. ortaya nas›l ç›kt›¤› ise bilinmemektedir.
6. e Yan›t›n›z yanl›flsa Neolitik Ça¤ bölümünü ince-
leyiniz. S›ra Sizde 3
7. b Yan›t›n›z yanl›flsa Samarra Dönemi bölümünü Mezopotamya’da büzülerek (cenin) duruma getirilen
inceleyiniz. cesetler genelde basit toprak mezara yan›na arma¤an
8. a Yan›t›n›z yanl›flsa Paleolitik Ça¤ bölümünü in- b›rak›larak gömülmüfltür. Çanak Çömleksiz Neolitik
celeyiniz. Ça¤’da bireyin cesedi yaflad›¤› yap›n›n içine taban alt›-
9. c Yan›t›n›z yanl›flsa Hassuna Dönemi bölümünü na gömülürken ça¤›n sonundan itibaren yerleflim d›fl›
inceleyiniz. mezarl›klara gömülmeye bafllam›flt›r. Daha sonraki dö-
10. b Yan›t›n›z yanl›flsa Obeyd Dönemi bölümünü in- nemlerde yeni do¤mufl, bebek ve çocuk cesetlerinin
celeyiniz. yerleflim içine gömülmesine devam etmifltir. Yerleflim
d›fl› mezarl›k fikrinin geliflmifl bir örne¤i, Güney Mezo-
potamya’da Eridu’da saptanm›flt›r. Mezarl›k Obeyd Dö-
nemi’ne tarihlenmifltir.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Mezopotamya’da yap›lan arkeolojik kaz›larda, kaz› bo- Yararlan›lan Kaynaklar
yutu ne olursa olsun en çok elde edilen çanak çömlek Arsebük, G. (1990). ‹nsan ve Evrim, Ankara.
k›r›klar›d›r. Günlük yaflamda ihtiyaç duyulan kaplar›n Braidwood, R.J. (1995). Tarih Öncesi ‹nsan, ‹stanbul.
parçalar› zaman içinde yerleflmenin çevresine da¤›l- Lloyd, S. (1978). The Archaeology of Mesopotamia
makta ve günümüze ulaflmaktad›r. Bu kaplar›n üretim From the Old Stone Age to the Persian Conqu-
teknolojisi, üzerlerindeki bezemeler ve biçimleri, s›ra- est, London.
s›yla dönemi, toplumun kültürel kimli¤i ve kullan›m Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-
amac› gibi konularda bilgi verir. Arkeolojinin bafllang›- lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.
c›nda Karbon 14 gibi laboratuar yöntemleriyle tarihle- Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u
me yap›lmamaktayd›. Bu nedenle bir yerleflme yerinde (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.
toplanan çanak çömlek parçalar›, benzer örneklerle kar- Mellaart, J. (1998). Yak›ndo¤u’nun En Eski Uygarl›k-
fl›laflt›r›lmakta ve bir gelene¤in yay›l›m alan›n› belirle- lar›, ‹stanbul.
meye çal›flmaktad›r. Yeni bir çanak çömlek türü bulun- Özdo¤an, M.- Baflgelen, N. (Ed.), (2007). Türkiye’de
du¤unda tan›mlamak için nerede bulunmuflsa o yerin Neolitik Dönem Yeni Kaz›lar, Yeni Bulgular, ‹s-
ad› verilmektedir. Bir kültür yaln›zca çanak çömlek özel- tanbul.
liklerine bakarak de¤erlendirilmez. Kültürün saptanabi-
len bütün ö¤eleri de dikkate al›n›r.
S›ra Sizde 2
Mezopotamya’da dinsel ö¤eler MÖ 9700’lerde Çanak
Çömleksiz Yeni Tafl Ça¤›’nda ortaya ç›kmaktad›r. Bu
dönemde olas›l›kla biri baba tanr› olmak üzere iki bü-
ESK‹ MEZEPOTAMYA VE MISIR TAR‹H‹
2
Amaçlar›m›z
N
‹lk uluslararas› ticaretin hangi gerekçeler ve koflullarda bafllad›¤›n› tart›flabi-
N
lecek,
Kentleflmenin ortaya ç›k›fl›yla birlikte toplum hayat›na giren yenilikleri tan›m-
N
layabilecek,
N
Yaz›n›n geliflim sürecini aç›klayabilecek,
Sümerlerden günümüze ulaflan kültürel etkileri de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kentleflme • Devlet
• Ziggurat • Çivi yaz›s›
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• URUK DÖNEM‹ VE YAZININ
Eski Mezopotamya Yaz›l› (Tarihi) GEL‹fi‹M‹
Sürecin Bafllang›c›
ve M›s›r Tarihi ve Sümerler • SÜMER HANEDANLARI VE KENT
DEVLETLER‹
• UYGARLIK
Yaz›l› (Tarihi) Sürecin
Bafllang›c› ve Sümerler
G‹R‹fi
Sümer Ülkesi
Mezopotamya, genel olarak F›rat ve Dicle nehirlerinin aras›nda kalan alan›n ad›
olarak kullan›lmaktad›r. Antik yazarlar›n iki nehir aras›n› tan›mlamak için Grekçe
mesos (orta) ve potamos (›rmak) sözcüklerinden türettikleri bu isim, zaman içeri-
sinde bu bölgede oluflan uygarl›klar› ve bunlar›n yay›l›m alan›n› tan›mlamak için
kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Mezopotamya bir co¤rafi terim olmakla birlikte, burada
geliflen Sümer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klardan günümüze ulaflan gelifl-
mifl kültürel birikimi de ifade etmektedir.
fiekil 2.1
Mezopotamya
ve çevresi
Kaynak:
Köro¤lu 2010
22 Eski Mezepotamya ve M›s›r Tarihi
Günümüzde Mezopotamya denince do¤uda Zagros Da¤lar›, kuzeyde Güney-

do¤u Toroslar, bat›da Amanos Da¤lar› ve Suriye çölü, güneyde de Basra Körfezi
ile çevrelenen alan akla gelmektedir. ‹nsano¤lunun uygarlaflma süreci içindeki en
temel ad›mlar bu genifl s›n›rlar içinde at›lm›flt›r. Yerleflik yaflam, tar›m, hayvanlar›n
evcillefltirilmesi, çanak çömlek üretimi, obsidiyen alet yap›m›, içinde steller ve hey-
keller bulunan an›tsal tap›naklar›n inflas› gibi önemli geliflmeler, Kuzey Mezopo-
tamya’da Toroslar›n eteklerinde yaflanm›flt›r. Verimli Hilal’in kuzey uç kesimini
oluflturan bu bölgenin öne ç›kmas›nda, susuz tar›m yap›labilecek kadar ya¤mur al-
mas› önemli bir etkendir.
fiekil 2.2
Toroslar›n
eteklerinde bu¤day
tarlalar› Eskiça¤’da
oldu¤u gibi
günümüzde de
oldukça verimlidir.
Kentleflme, uluslararas› ticaret, toplumda sosyal s›n›flar›n oluflmas›, devletin

oluflumu ve yaz›n›n gelifltirilmesi gibi etkileri günümüze ulaflan ikinci önemli geli-
flim ça¤› ise Güney Mezopotamya’da MÖ dördüncü biny›lda yaflanm›flt›r. Ortado-
¤u ve çevresindeki toplumlar› yönlendiren ve biçimlendirilmelerinde büyük rol
oynayan birçok temel geliflme bu sürecin ürünüdür.
Sümerlerin 3200 y›llar›nda gelifltirdi¤i çiviyaz›s›, Önasya’da üç bin y›la yak›n bir
süre boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birçok toplum taraf›n-
dan kullan›lm›fl; Fenike k›y›lar›nda gelifltirilen alfabe yaz›s›na da öncülük etmifltir.
“Yarat›l›fl” ve “Tufan” gibi tek tanr›l› dinlerle günümüze tafl›nan dinsel anlat›lar ilk
kez Sümerler taraf›ndan yaz›lm›fl, sonras›nda di¤er Mezopotamya toplumlar› tara-
f›ndan tekrar tekrar kopyalanm›flt›r. Yaz›l› kanunlar, matematik, t›p, fal, büyü ve
benzeri konularda önce bu co¤rafyada ad›mlar at›lm›flt›r. Teknolojik aflamay› gös-
teren çömlekçi çark›, araba tekerle¤i, saban, yelkenli tekne, yap› kemeri ve tonoz
da Mezopotamyal› toplumlar›n uygarl›¤a yapt›klar› katk›lardand›r. Dördüncü bin-
y›lda h›z kazanan örgütlü sosyal yaflam›n getirdi¤i sulu tar›m, an›tsal yap›lar›n in-
flas›, uzak bölgelerle ticaret, kentleflme ve devletin kurulufluna zemin haz›rlam›flt›r.
Sümerlerin yaflad›¤› Güney Mezopotamya, F›rat ve Dicle’nin birbirine en çok
yaklaflt›¤› Ba¤dat yak›nlar› ile Basra Körfezi aras›nda kalan aland›r. Buras› F›rat ve
Dicle ›rmaklar›n›n on binlerce y›ld›r tafl›d›klar› alüvyonlarla dolmufl, oldukça bere-
ketli bir aland›r. Nil’in M›s›r’a verdi¤i hayat›, Dicle ve F›rat burada Mezopotamya’ya
vermifl ve kent yaflam›n›n geliflmesi için uygun bir ortam yaratm›flt›r. Erken Sümer
2. Ünite - Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler 23
Hanedanlar› taraf›ndan kurulan birçok kentin bulundu¤u bu verimli topraklar, Sa-

mi toplumlar›n›n Mezopotamya’ya geliflinden sonra Akkad ve Babil Krall›¤›’n›n ge-
lifliminde de önemli rol oynam›flt›r.
Nehir yataklar› bu bölgede oldukça de¤iflkendir. Bu nedenle bafllang›çta nehir
vadisi kenar›nda kurulmufl olan ‹sin, Nippur, Umma ve Larsa gibi kentler zaman
içerisinde nehirlerden kilometrelerce uzakta kalm›fllard›r. Basra Körfezi’nin a¤›z
bölgesi tümüyle batakl›k ve sazl›klarla kapl›, farkl› bir ekolojik ortamd›r.
Basra Körfezi’nin günümüzdeki fleklini almas› bu bölgede yerleflik yaflam›n sür-
dü¤ü dönemde gerçekleflmifltir. Kuzey yar›m küredeki Buzul Ça¤› sonlar›na do¤- Buzul Ça¤›: ‹nsano¤lu’nun
Kuzey Yar›m Küre’ye geldi¤i
ru, günümüzden yaklafl›k 16000 y›l kadar önce, körfezde deniz suyu seviyesinin bir milyon y›l öncesinden
bugünkünden 110 m kadar daha derinde idi. Bu dönemde F›rat ile Dicle’nin sula- günümüze kadar dört kez
buzul ve buzul aras› dönem
r›n›n Umman Körfezi’nde denizle bulufltu¤u anlafl›lmaktad›r. Buzul Ça¤›’n›n sona yaflanm›flt›r. Buzul
ermesi, yüksek bölgelerde birikmifl kar ve buzullar›n erimesiyle deniz seviyesi dönemlerinde Kuzey Yar›m
yükselmifltir. Zamanla F›rat ve Dicle nehirlerinin tafl›d›¤› alüvyonlarla doldurulan Küre’nin yüksek kesimleri
erimeyen buzul kütleleriyle
k›y› fleridinin günümüzdeki biçimini almas› uzun y›llar içinde olmufltur. kaplanm›fl, göllerin hacmi
Bütün bu önemli geliflmelerin yafland›¤› bölge, birçok bak›mdan elveriflli ya- genifllemifltir. Buzul
dönemlerinde deniz seviyesi
flam koflullar›na sahip de¤ildir. Örne¤in, buras› nehir alanlar› d›fl›nda çöldür. Susuz günümüzdekinden daha
tar›ma uygun olmayan bölgede tar›m yap›labilecek tarlalar da s›n›rl›d›r. Hayvanc›- afla¤›da idi. Buzul aras›
dönemlerde ise iklim
l›k için elveriflli ve zengin bitki örtüsüne sahip otlaklar bulunmamaktad›r. Yap› normalden daha s›cak hale
malzemesi için gerekli tafl ve kereste yoktur. Maden kaynaklar› da bölgeden ol- gelmifl, karlar eriyerek deniz
seviyesini yükseltmifltir.
dukça uzaktad›r. Bu kadar olumsuz koflullara sahip bir bölgede, insano¤lunun ya-
flam›ndaki en önemli geliflme süreçlerinden birinin yaflanm›fl olmas› oldukça dik-
kat çekicidir. Burada mimaride, sanatta, sosyal alanda, teknolojide, kentleflmede
ve devlet organizasyonunda at›lan ileri ad›mlar›n temeli, bu zor koflullar olmal›d›r.
Bu bölgede yaflamak için toplumun organize olmas› bir zorunluluk idi. Nehir k›y›-
lar›ndaki dar alanlar d›fl›ndaki kurak bölgelerde tar›m yapabilmek ancak geliflmifl
sulama ile mümkündü. Bunun için toplumun organize olarak F›rat ve Dicle nehir-
lerinden kanallar açt›klar› ve bölgenin tar›m potansiyelini art›rd›klar› anlafl›lmakta-
d›r. Di¤er temel ihtiyaçlar› da düzenli ticaret ile uzak bölgelerden sa¤lanmaktayd›.
Bunun için güvenli bir ortam›n oluflturulmas›, istikrarl› bir ticaret a¤›n›n kurulmas›
gerekliydi. Güney Mezopotamya’da yaflayan toplumlar bunu baflarm›fllard›r. Sulu
tar›mdan elde ettikleri fazla ürün yan›nda tekstil önemli bir art› de¤er oluflturmufl-
tur. Ayr›ca do¤udan gelen kalay ve de¤erli tafllar› Do¤u Akdeniz ve Anadolu’ya
ulaflt›rarak bu yolla da önemli gelir elde etmekteydiler.
Mezopotamya’da uygarl›klar›n ayakta kalmas›n› ve geliflmesini sa¤layan ticari
iliflkiler, nehirler, nehir vadilerindeki yollar, da¤lar› aflan belli geçitler ve denizler
üzerinden yap›labilmekteydi. Bölgenin bat›s›n› kuflatan çöl ancak belli mevsimler-
de ve yeterli donan›ma sahip olundu¤unda afl›labilmifltir. Kereste, maden ve tafl gi-
bi ihtiyaç duyulan çeflitli hammaddeler de Mezopotamya’ya bu iki nehir üzerinden
ulaflt›r›labilmifltir. F›rat Vadisi’nin son bölümü, Güney ve Orta Mezopotamya’dan
Akdeniz k›y›lar›na ulaflmak için kullan›l›yordu. Ba¤dat’›n güneyindeki Sippar’dan
bafllayan yol, F›rat k›y›s›n› izleyerek Mari’ye (Tel Hariri), daha sonra da çölü Tad-
mor (Palmira) üzerinden vahalar arac›l›¤›yla aflarak Homs üzerinden Fenike liman-
lar›, fiam veya Filistin’e ulafl›yordu. Ancak ikinci biny›lda devenin kervanlarda kul-
lan›lmaya bafllanmas›na kadar, tek tafl›ma arac› olan eflek ile geniflli¤i 500 km’yi
bulan çölleri geçmek oldukça güçtü. Saray ve tap›naklarda kullan›lan kaliteli ah-
flap malzemelerden sedir, servi ve ard›ç a¤açlar› Lübnan ya da Amanoslardan F›rat
yoluyla getiriliyordu. Daha yak›n olan Zagroslardaki ormanlar ucuz kereste ihtiyac›-
n› karfl›l›yordu. Do¤udaki ‹ran’›n kaliteli tafl yataklar›na sahip oldu¤u bilinmekteydi.
Mezopotamya’da gelifltirilen sallar ve yelkenli tekneler d›fl dünyaya aç›lmada

güneydeki Basra Körfezi’nin de kullan›lmas›n› sa¤lam›flt›r. S›z›nt›lardan elde edilen
ve inflaatlarda da kullan›lan bitümen (zift) yard›m›yla izolasyonu yap›labilen tek-
nelerle üçüncü biny›l›n sonlar›ndan bafllayarak, Ur ile Dilmun (Bahreyn) ve Um-
man gibi uzak ülkeler aras›nda deniz ulafl›m› yap›labilmekteydi. Üçüncü ve ikinci
biny›lda bir pazaryeri konumunda bulunan Dilmun kanal›yla Uzakdo¤u veya M›-
s›r’dan gelen mallar Mezopotamya’ya ulaflt›r›labiliyordu.
SIRA S‹ZDE Uluslar aras›SIRA

ticaretin
S‹ZDE ve farkl› kültürlerle kurulan iliflkinin uygarlaflma sürecine katk›la-
1 r› konusunda bir de¤erlendirme yap›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M URUK DÖNEM‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M VE YAZININ GEL‹fi‹M‹
S O R U Uruk Dönemi
S O R U (MÖ 4000-3100)
Uruk, Basra Körfezi yak›n›nda, F›rat Nehri’nin sol k›y›s›nda yer alan, Mezopotam-
ya’n›n en önemli kentlerinden biridir. Burada yap›lan arkeolojik araflt›rmalarda,
D‹KKAT D‹KKAT
uygarlaflma sürecinin önemli ad›mlar›n›n at›ld›¤› bir sürecin bulgular› saptanm›flt›r.
MÖ dördüncü biny›l›n bafllar›ndan itibaren Güney Mezopotamya’daki kentler çe-
N N
SIRA S‹ZDE kim merkezi SIRA S‹ZDE ve nüfuslar› h›zla artm›flt›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi, büyü-
olmufl
yen kentlerde tar›m ve hayvanc›l›ktan elde edilen ürünlerin d›fl›nda kalan ürünler,
De¤ifl-tokufl: Ticareti; uzak bölgelerle, de¤ifl-tokufl esas›na dayanan ticaret arac›l›¤›yla sa¤lanmaktayd›.
yap›lan ürünler, paran›n Uruklu tüccarlar bu amaçla Mezopotamya’n›n bilinen s›n›rlar›na ulaflarak bir tica-
gelifltirilmesinden önce belli
bir de¤er takdir edilerek mal ret a¤› oluflturdular. Kent yaflam›n›n zorunlu hale getirdi¤i iflbölümü, tüccarlar›n
veya maden ile al›n›p
K ‹ T A P Her ürünün
yan› s›ra de¤iflik
K ‹ T A P
ifl kollar›n›n oluflmas›n› da sa¤lad›. Böylece inflaatç›lar, tekstilciler
sat›lmaktayd›.
karfl›l›¤› belli a¤›rl›kta
ve çömlekçiler gibi mesaisini belli bir uzmanl›k alan›nda çal›flarak dolduran ve ge-
gümüfl olarak belirlenmiflti. liriyle di¤er ihtiyaçlar›n› karfl›layan meslek gruplar› olufltu. Örne¤in, çömlekçi çar-
De¤ifltirilecek ürünlerin k›n›n gelifltirilmesiyle seri üretime geçildi¤i, bu ürünlerin uzak bölgelere pazarlan-
Tgümüfl
E L E Vkarfl›l›¤›
‹ Z Y O Ndenk TELEV‹ZYON
getirilerek al›m-sat›m d›¤› anlafl›lmaktad›r. Kal›pta yap›lmaya bafllanan devrik a¤›zl› çanaklar, Mezopo-
gerçeklefltirilirdi. tamya’n›n bilinen bütün s›n›rlar›na ulaflacak kadar yayg›nd›.
Bu dönemdeki geliflmeleri en iyi yans›tan kent Uruk’tur (Günümüzde Tel el-
‹NTERNET Varka). Bu‹ Nkentin
T E R N E geçmifli,
T Geç Obeyd dönemine kadar gitmekle birlikte, en gör-
kemli ça¤›n› Uruk ve sonras›nda yaflam›flt›r. Uruk, gök tanr›s› An’a (veya Anu) ada-
nan bat›daki Kullaba ve aflk tanr›ças› ‹nanna’ya (Akkadca ‹fltar) adanan do¤udaki
Eanna adl› iki yerleflim yerinin birleflmesinden oluflmufltu. Alman arkeologlar›n
yapt›klar› kaz›lar, kentin büyük bölümünün an›tsal boyutlardaki tap›nak ve resmi
yap›lardan meydana geldi¤ini ortaya ç›kartm›flt›r. Bu ba¤lamda kentlerin oluflu-
mundan sonra an›tsal mimarinin geliflimine de bu kent öncülük etmifltir.
Kentteki tap›naklar yap›lmadan önce inflaat alan› doldurularak yükseltilmifl ve
genifl teraslar oluflturulmufltu. Baz› durumlarda da eski tap›naklar›n y›k›nt›s› düzel-
tilerek teras olarak kullan›lm›flt›. Zigguratlar, gittikçe geliflen mimarl›k bilgisi ve ar-
tan iflgücü sayesinde daha yüksek teraslara an›tsal boyutlarda yap›lm›fllard›. Uruk
kentinde, do¤u bölümde tanr› Anu ad›na yap›lan tap›nak bu tür bir teras üzerinde
yer almaktayd›. Güney Mezopotamya’da Eridu ve Tel Ukair gibi kentlerde de ben-
zer an›tsal mimari kal›nt›lar saptanm›flt›r.
Güney Mezopotamya’n›n birçok kentinde sosyal yaflamda gözlenen farkl›lafl-
ma, mimari alanda at›lan ileri ad›mlar ve yayg›n ticaret k›sa zamanda çevre kültür-
leri de etkilemifltir. Özellikle Anadolu’dan karfl›lanan temel ihtiyaç maddeleri ne-
deniyle Uruk kültürü, F›rat üzerinden Orta ve Yukar› F›rat bölgesindeki birçok
merkeze tafl›nm›flt›r. Mekânlar› süslemek için kullan›lan konik çiviler, kal›pta yap›l-
m›fl devrik a¤›zl› kâseler ve silindir mühürler gibi dönemi karakterize eden bulun-
tulara birçok yerde rastlanm›flt›r. Orta F›rat bölgesindeki Habuba Kabira, Tel Kan-
nas ve Tel Brak gibi merkezler arac›l›¤›yla kuzeye tafl›nan kültür Karakaya ve Ata-
türk Baraj› gölleri alt›nda kalan Hassek Höyük, Samsat, Malatya-Arslantepe gibi
merkezden oldukça uzak bölgelere ulaflm›flt›r. Hassek Höyük Geç Uruk dönemin-
de Mezopotamya’dan gelen tüccarlar taraf›ndan kurulan, çevresi surlarla kuflat›lm›fl
merkezlerden biridir.
Malatya/Arslantepe ise Toroslar›n kuzeyinde, güneyli etkilerle geliflmifl bir kent-
tir. Burada ortaya ç›kar›lan an›tsal mimari ve depolar ve bu depolarda kullan›lm›fl
yüzlerce farkl› betimlemeye sahip mühür bask›s›, seri olarak üretilmifl çanak çöm-
lekler bölgede, yönetici bir s›n›f›n ve “kent devleti” modelinin varl›¤›n› göstermek-
tedir.
Çiviyaz›s›n›n Geliflimi
Yaz›, nüfuslar› oldukça artan kentlerde, ortaya ç›kan yönetici s›n›f›n iflleri düzene
koymak, yayg›n ticari iliflkilerde kar›fl›kl›klar› önleme çabalar›n›n bir ürünüdür.
Güney Mezopotamya’n›n nüfuslar› h›zla artan kentlerinde, merkezi idarenin yürüt-
tü¤ü infla projeleri ço¤ald›kça, tap›naklar›n depolar›nda biriktirilen ve buradan da-
¤›t›lan ürünlerin miktar› artt›kça basit iflaretler, say›lar ve listeler ihtiyac› karfl›laya-
maz hale gelmiflti.
Uruk döneminin sonlar›na do¤ru, MÖ 3200 y›llar›nda flimdiye kadar bilinen en
erken yaz›l› belgeler ortaya ç›kar. Bunlar daha sonraki çiviyaz›s›n›n öncüleri ola-
rak görülebilecek, resim karakterindeki iflaretlerden oluflur. Yaz›c›, temiz bir kil to-
pa¤›n› kil tablet biçimine getirdikten sonra üzerini kam›fl ucuyla çizerek karelere
ay›r›r ve sonra her bir kare içine anlat›lmak istenen nesne ya da ifli tan›mlayan res-
mi çizerdi. Karfl›s›na da miktar belirtilirdi. Bafllang›çta çizilen karakterlerin ço¤u
mal miktar›n› belirten say› iflaretleriydi. Anlat›lmak istenen her nesne ayr› bir ifla-
retle betimleniyordu. Bu nedenle Uruk’taki dördüncü tabakada bulunmufl henüz
tam okunamayan yaz›da 1500’ün üzerinde ayr› iflaret kullan›lm›flt›.
Yaz› yayg›nlaflt›kça yavafl yavafl küçüldü ve resim özelli¤ini kaybetti. Tabletle-
re çizilen yatay hatlar üzerine resim karakterinden dönüfltürülen çivi biçimli iflaret
kümeleri art arda yap›lmaya baflland›. Yatay, dikey, e¤ik ve köfle çengeli biçimin-
deki çivi iflaretleri, bir kam›fl›n kesilmifl ucuyla ›slak kile bast›r›larak yap›l›yordu.
Sözcükler, çiviyaz›s›nda ço¤unlukla tek bir iflaretle de¤il, her biri bir heceyi göste-
ren çivi iflaretleriyle yaz›l›yordu. Ayr›ca eski sistemin devam› olan, yani bir nesne-
yi gösteren iflaretler de kullan›l›yordu.
Yaz› gelene¤inin kesintisiz bir biçimde sürdürülebilmesi için kurumsal yap› ya-
ni “okul” flartt›r. En eski kentlerde özellikle tap›nak ve resmi binalarda, kay›t tutma
konusunda ihtiyaç duyulan bir yaz›c› s›n›f› için e¤itim verilmifltir. Ö¤renciler çivi-
yaz›s› ö¤renmek için uzun y›llar bu “okullara” devam etmifllerdir. Ancak okurya-
zarl›k yayg›nlaflmam›flt›r. Bu nedenle yaz›c› s›n›f› ayr›cal›kl› hale gelmifltir. Tap›-
naklarda kutsal metinler, saraylarda da resmi ifller, ticarette mal listeleri ve senetler
bu s›n›ftan yaz›c›lara yapt›r›lmaktayd›.
Çivi yaz›s›n›n Mezopotamya’da üç bin y›la yak›n devam etmesi, Sümer dini ve
kültürüne iliflkin metinlerin çok uzun y›llar varl›¤›n› korumas›, kentlerdeki bu okul
gelene¤inin korunmufl olmas›yla mümkün olmufltur. Sümerlerden sonra bu bölgeye
gelen Akkad, Babil ve Assur gibi uygarl›klar bu köklü kültürü kurumlar›yla benimse-
mifl ve devam ettirmifltir. Sümerler zaman›ndan günümüze kalan çok say›da çivi ya-
z›l› tablet oldu¤u gibi, onlar›n daha sonraki dönemlerde yap›lm›fl kopyalar› da vard›r.
‹lk yaz›lan belgelerin Sümerce oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sümerlerden sonra çivi-

yaz›s› gelene¤i baflta Akkad, Babil, Assur olmak üzere Mezopotamya’n›n bütün uy-
garl›klar›, Anadolu’da ise Hitit ve Urartular taraf›ndan al›nm›fl ve kullan›lm›flt›r. Do-
¤u Akdeniz k›y›lar›nda geliflen ve Fenikeliler taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lan alfabe ya-
z›s› ise Aramiler, Anadolu’da Frigler, Lidyal›lar ve di¤er Eski Bat› uygarl›klar› tara-
f›ndan kullan›lm›flt›r. Eskiça¤’da M›s›r’da kesintisiz biçimde kullan›lan hiyeroglif
(resim) yaz›s›, Anadolu’da Luwiler, Hititler ve Geç Hititlerde yayg›nd›r.
fiekil 2.3
Bafllang›çta resim SAG

karakteri tafl›yan bafl
yaz› zaman içinde NINDA
stilize olarak çivi ekmek
yaz›s› biçimine
dönüflmüfltür GU7
(Postgate 1992). yemek
AB2
bo¤a
APIN
saban
Sümerce
MÖ 3100 MÖ 3000 MÖ 2500 MÖ 2100 MÖ 700 okunuflu ve
anlam›
Çiviyaz›s› yaklafl›k üç bin y›la yak›n süre kullan›lm›fl, sonra yerini yayg›nlaflm›fl
olan alfabe yaz›s›na b›rakm›flt›r. Bu gelene¤in kesintiye u¤ramas›, dilin ve bu dili
kullanan toplumlar›n da zamanla belleklerden silinmesine neden olmufltur. Sümer-
ler ve Akkadlar gibi eski toplumlar, tarihin haf›zas›ndan silinmifltir. Assur ve Babil
gibi di¤er Mezopotamya uygarl›klar›ndan bir bölümü kutsal kitap Eski Ahit’te geç-
ti¤i için adlar› günümüze ulaflm›flt›r.
Eskiça¤’da kullan›lan çivi yaz›s›n›n yeniden okunup anlafl›lmaya bafllanmas›,
geçmiflin daha iyi anlafl›lmas› bak›m›ndan oldukça önemlidir. Ancak binlerce y›l
önce terk edilen bu yaz› sistemin çözümü kolay de¤ildir. ‹lk ad›mlar›n at›labilme-
si için bir anahtar gerekliydi. On dokuzuncu yüzy›lda baflta ‹ngiltere olmak üzere
Fransa ve Almanya ad›na, Osmanl› egemenli¤indeki Irak’ta bulunan diplomatlar
bu iflin öncüsü oldular. Ülkelerindeki büyük müzeler ad›na çal›flmalar yürütürken
bir yandan da çiviyaz›l› yüzlerce tablet toplad›lar.
Bu bilinmeyen yaz› sisteminin çözümü için gerekli anahtar ‹ran’da bulundu.
Kirmanflah yak›nlar›ndaki Bisutun yaz›tlar›, ayn› metni yan yana üç dilde kaydet-
miflti. Bunlardan ikisi Eskiça¤’da kullan›lan Elamca ve Babilce üçüncüsü ise Fars-
ça’n›n atas› olan Eski Persçe idi. 1802 y›l›nda Alman dilbilimci G. F. Grotefend, bu
üç yaz›tlardan yap›lan kopyalar üzerinde çal›flmaya bafllayarak ilk baflar›lar›n› elde
etti. Grotefend daha geç Pehlevi yaz›tlar›nda Pers krallar›n›n “Büyük Kral” ve “Kral-
lar Kral›” unvanlar›n› kulland›klar›n› ö¤renmiflti. Yaz›tlar› yeniden gözden geçire-
rek araflt›rmas›n› ve yorumlar›n› sürdürdü. Sonuçta önce söz konusu unvanlar› ve
“filan filan›n o¤lu” tan›mlamas›n› ç›kard›. Bu çözümleme tarihin babas› Herodot’un
adlar›n› günümüze tafl›d›¤›, Pers krallar› Hystaspes o¤lu Darius ve Darius o¤lu
Kserkses’e uyuyordu. Bu ad›mlardan habersiz olan baflka araflt›rmac›lar da benzer
sonuçlara varm›fllard›. 1835’de te¤men Rawlinson flah›n kardefline askeri dan›flman
olarak Kirmanflah’a gitmifl; Bisutun yaz›tlar›n› yeniden kopya etmifl ve Persçe ver-
siyonu üzerindeki çal›flmalarda Grotefend ile ayn› sonuçlara ulaflm›flt›. Eski Persçe
yaz›t›n çözümünde at›lan bu ad›mlar, ayn› metnin çevirisinin yaz›ld›¤› di¤er dille-
rin de anlafl›lmas›nda ve çiviyaz›s›n›n çözümlenmesinde anahtar rolü oynam›flt›r.
Hitit ve Urartu dillerinin anlafl›lmas› da yine çift dilli yaz›tlar sayesinde mümkün ol-
mufltur.
Günümüzde kullan›lan trafik iflaretleriyle hiyeroglif yaz›s› aras›ndaSIRA

kullan›m
S‹ZDE amac› bak›- SIRA S‹ZDE
m›ndan bir benzerlik kurulabilir mi? Tart›fl›n›z. 2
SÜMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER‹
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sümerler, Önasya’da tarihsel süreci bafllatan toplum olarak bilinmektedir. Gerçek-
ten de MÖ dördüncü biny›l›n sonlar›ndan itibaren en eski yerleflmelerin,
S O R U nehirle- S O R U
rin, da¤lar›n, krallar›n, tanr› ve tanr›çalar›n isimleri yaz›l› belgelere kay›t edilmeye
bafllanm›fl ve unutulmamak üzere tarihin belle¤ine aktar›lm›flt›r. Bunlar›n yan›nda
D‹KKAT D‹KKAT
sosyal yaflama iliflkin pek çok ayr›nt› da bu sayede günümüze ulaflm›flt›r. Bu an-
lamda tarih Sümerlere çok fley borçludur.
N N
Sümerlerin konufltu¤u dil, günümüzde bilinen di¤er dil aileleriSIRA ile S‹ZDE
do¤rudan ak- SIRA S‹ZDE
rabal›k ba¤› kurulamayacak farkl› özelliklere sahipti. Mezopotamya’daki en yayg›n
dillerden biri olan Akkadca, Assurca ve Babilce gibi Sami kökenli dillere akraba
de¤ildir. ‹ran’da yayg›n olan Hint-Avrupa kökenli dillerden de oldukça farkl›yd›.
Sümerce ile baz› Ural-Altay dilleri aras›nda birtak›m benzer özellikler gözlenmekte,
bu benzerliklerin ne tür bir akrabal›k gösterdi¤i araflt›r›lmaktad›r.
Sümerce, Mezopotamya çevresinde konuflulan ve yaz›ya geçirilen bütün dilleri
etkilemifl ve bu dillere çok say›da kelime vermifltir. Bunun nedeni, Sümerce’nin
din dili olarak benimsenmesi, binlerce y›l boyunca dualar›n SümerceTELEV‹ZYON
okunmas›d›r. TELEV‹ZYON
Sümerler tarih sahnesinden tümüyle çekildikten sonra bile Sümerce dini metinle-
rin kopyalar›n›n yap›ld›¤› bilinmektedir. Mezopotamya d›fl›nda çivi yaz›s› kullanan
Hitit ve Urartu gibi uygarl›klar›n yaz›l› belgelerinde de Sümerce kelimeler özgün
‹ N T E Rdinlerde
biçimleriyle kullan›lmaktayd›. “Yarat›l›fl” ve “Tufan” gibi tek tanr›l› NET de kar- ‹NTERNET
fl›lafl›lan temel dinsel anlat›lar›n kökeni Sümerlere dayan›r. Yaz›l› kanunlar, mate-
matik, t›p, fal, büyü gibi konularda at›lan ilk ad›mlarda onlar›n pay› vard›r.
Sümerlerin Mezopotamya’n›n yerli halk› m› yoksa d›flar›dan göçle mi geldikleri
konusu aç›k de¤ildir. Güney Mezopotamya’n›n geleneksel yaflam biçimi ile Sümer-
lerin yaflam biçimi aras›nda belirgin bir fark olmamas›, bu toplumun yerli bir halk
olabilece¤ini düflündürür. Ancak Sümerce belgelerde adlar› geçen F›rat (Bura-
nun/Purattu), Dicle (Idiglat/Diglat) gibi nehir adlar› ile Eridu, Ur, Larsa, Lagafl ve
Nippur gibi önemli kent isimlerinin Sümerce olmamas›, bu adlar›n bölgede daha
önce yaflayan bir toplumdan de¤ifltirilmeden al›nd›¤›n› gösterebilir.
Sümerlerden günümüze kalan çiviyaz›l› belgeler siyasal geliflmelere yer ver-
mezler. Bu dönemin tarihi ve devlet yönetimini anlamam›za katk› yapabilecek
olanlar kral ad› ile flehir devleti ad›n› veren tabletlerdir. Yaz›tlara zamanla krallar›n
gerçeklefltirdikleri baz› seferler ve infla faaliyetleri de eklenmifltir. Böylece kent
devletleri ile buradaki krallar›n isimlerini ve baz› faaliyetlerini bu belgelerden der-
leme f›rsat› do¤maktad›r.
Sümerlerden sonra yazd›r›lm›fl olmas›na ra¤men, Erken Hanedanlar dönemin-
den söz etti¤i anlafl›lan “Sümer Kral Listeleri”, mitolojiyle harmanlanm›fl tarihi olay-
lar›, birçok kahramanl›k öyküsünü ve hanedan› anlat›r. Bu listelerde en eski za-
manlardan MÖ 1900 y›llar›nda hüküm sürmüfl olan ‹sin Hanedan›’na kadar Sümer
kent devletlerini yöneten krallar›n adlar› ve hükümdarl›k süreleri alt alta s›ralan›r.
Her bir kent ayr› bir sülale taraf›ndan yönetilmektedir. Ayr›ca Sümer ülkesindeki
kentlerden baz›lar›n›n siyasal ve dinsel bak›mdan önem kazand›¤›, zaman zaman
di¤erleri üzerinde bask› kurdu¤u anlafl›lmaktad›r.
Kral listelerinin bafl taraf› daha çok mitoloji ile iç içedir. Bu listelere göre Sümer
ülkesinde Tufan’dan önce hüküm sürmüfl, adlar› bilinen efsanevi sekiz yönetici ve
kentleri vard›. Tanr›lar yeryüzündeki ilk krall›¤› kurma görevini Eridu kentine ver-
mifltir. Tufan öncesine ait sekiz kral›n her biri binlerce y›l iktidarda kalm›flt›r. Tu-
fan sonucunda krall›k y›k›lm›fl ancak yeniden kuruldu¤unda egemenlik zaman za-
man bir kentten di¤erine geçerek el de¤ifltirmifltir. Tufan’dan sonraki ilk üç Sümer
Hanedan›, s›ras›yla Kifl, Uruk ve Ur hanedanlar›d›r. Listelere göre krallar›n iktidar
süreleri Tufan’dan sonra azalmaya bafllar.
Bu üç kentin dönemin siyasal ve sosyal geliflmelerini yönlendiren geliflmifl dev-
letlerin merkezi oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Kifl kral› Etana, üçüncü biny›l bafllar›nda
egemen olan ilk krallardan biridir. Onun döneminde bütün ülke istikrara kavufl-
mufltur. Bu dönemde Sümer kent devletlerinin kuzeyine, Sami kökenli toplumla-
r›n göç etmekte, Sümer kültürünü benimseyerek kent yaflam›na uyum sa¤lamak-
tayd›lar. Bu nedenle Kifl’te, Etana’dan sonra bafla geçen krallardan baz›lar› Sami
kökenli adlar tafl›maktayd›. Güney Mezopotamya’da “Kifl Kral›” unvan› tafl›mak ay-
r›cal›k olarak kabul edilmekteydi ve bu yüzden birçok kral kendini bu unvanla ta-
n›tm›flt›r. Erken hanedanlar döneminde kent devletleri aras›nda birtak›m çekiflme-
lerin yafland›¤› görülmektedir. Kral listelerinde sekizinci s›rada ad› verilen Enme-
baraggesi döneminde ilk kez Sümerler ile ‹ran’daki Elam aras›ndaki bir savafl da
kay›tlara geçmifltir.
Uruk Hanedan›’n›n kurucusu, kral Meskiaggafler’dir. Onu izleyen kral Enmer-
kar hem Uruk kentinin kurucusu ve hem de Hazar Denizi yak›n›nda oldu¤u düflü-
nülen Aratta’ya sefer yapan ilk kral olarak an›l›r. Sümer döneminde Hazar bölge-
siyle ilgili olarak anlat›lan öyküler ve sefer kay›tlar›, onlar›n bu bölgeden gelmifl
olabileceklerinin göstergesi olarak da de¤erlendirilmektedir. Listelerde Uruk Hane-
dan› içinde Lugalbanda, Dumuzi ve G›lgam›fl gibi mitolojik kahramanlar da s›rala-
n›r. Bunlardan G›lgam›fl bütün Önasya’da bilinen Tufan, Yarat›l›fl ve Ölümsüzlük
Mit/os, mitoloji: Tarih, Aray›fl› gibi mitlerin en ünlü kahramanlar›ndan biridir. Ur Hanedan›’n›n kurucu-
inanç, kahramanl›k ve su ise Mesannepadda adl› krald›.
ola¤anüstü motiflerle
örülmüfl geçmifle iliflkin Üçüncü biny›l›n ortalar›nda Kifl kral› olarak tan›t›lan Mesilim’in yaz›tlar›ndan bir
yaz›l› metinler. bölümü Lagafl ve Kifl gibi ayr› flehirlerde ele geçmifltir. Bu dönemde güneydeki
kentlerden biri olan Lagafl ile kuzeyindeki Umma aras›nda, tar›m arazileri üzerin-
deki egemenlik yüzünden yaflanan s›n›r anlaflmazl›¤› uzun süreli savafllara neden
olmufltu. Kent devletleri aras›nda yaln›zca savafllar olmamakta, baz› durumlarda
yap›lan antlaflmalar sonucunda birlikler kurulmaktayd›. Zaman zaman da bir ken-
tin çevresindeki birkaç kenti ele geçirmesiyle güç dengeleri de¤iflmekteydi. Mesi-
lim’in bu anlaflmazl›klardan birinde arabulucu görevi üstlenmifl oldu¤u anlafl›lmak-
tad›r. Yaz›tlarda ve tap›nak duvarlar›na as›lan baz› kabartmalarda, Lagafl’ta iktidar›
eline geçiren kral Ur-Nanfle, yapt›¤› inflaatlar, kanallar ve kazand›¤› baflar›larla
ölümsüzlefltirilir. Kral Urukagina ise ilk yaz›l› reformlar› ile an›l›r. Birçok kentte
kenti yöneten kral, tap›na¤a hediye olarak yap›lm›fl heykellerinden bilinmektedir.
Örne¤in Adab (Bismaya) kral› Lugaldalu, tap›na¤a hediye olarak yapt›rd›¤› heyke-
lin sa¤ omuzu üzerindeki yaz›t›ndan tan›nmaktad›r. Kutsal kent Nippur’da tanr›
Enlil’e hizmet etmekle övünç duyan Lugalzagesi adl› güçlü bir kral daha vard›.
UYGARLIK
Devlet Yönetimi
Sümerlerin yaflad›¤› Güney Mezopotamya’da, 18’i büyük, 35 kadar flehir ve kasa-
ban›n bulundu¤u bilinmektedir. Her büyük kent bir krall›k olarak örgütlenmifl ve-
ya belli bir dönemde krall›k iddias›yla ortaya ç›km›flt›r. En önemli krall›klar aras›n-
da, kuzeyden güneye do¤ru Sippar, Kifl, ‹sin, Nippur, Adab, Zabalam, fiuruppak,
Umma, Girsu, Lagafl, Badtibira, Uruk, Larsa, Ur ve Eridu say›labilir. Kuzeyde F›rat
üzerindeki Mari ve eski ad›n› bilmedi¤imiz güneydeki Obeyd höyü¤ünde de birer
krall›k vard›. Her kent surlarla çevrilmiflti. Çevresinde ise köyler bulunmaktayd›.
Kent içinde, merkezde yüksekçe bir tepe üzerine yerlefltirilmifl bir tap›nak yer al-
maktayd›. Yüksek yerlere kurulan tap›naklar›n son biçimi olan ziggurat Sümerle-
rin mimariye kazand›rd›¤› bir yap› tipidir.
Toplum soylular, s›radan vatandafllar, yanaflmalar ve kölelerden oluflmaktayd›.
Halk›n ço¤unlu¤u tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflan çiftçilerdi. Ayr›ca yaz›c›lar, gemi-
ciler, bal›kç›lar, mimarlar, duvarc›lar, marangozlar ve çömlekçiler de kent yaflam›-
n›n vazgeçilmez unsurlar›yd›. Her kentte zengin tüccarlar ve güçlü aileler de var-
d›. Tap›nak sosyal yaflam›n merkeziydi.
Kentlerin büyümesi, devletin kurulmas› ve artan savunma endiflesi yüzünden
ilk düzenli askeri birlikler kurulmufltur. Bunlar benzer k›yafetler giymekte ve ayn›
türde silahlar tafl›maktayd›lar. Sümer askerleri, ok, yay, uzun m›zrak, savafl baltas›,
kalkan ve mi¤fer ile savaflmaktayd›.
Devlet kurumlar›n›n da olufltu¤u bu dönemde, yönetimin ve bürokrasinin tam
olarak nas›l iflledi¤i bilinmemektedir. Yönetimde en büyük otorite olarak an›lan
unvanlar aras›nda EN, ENS‹ ve LUGAL bulunmaktad›r. Bunlar s›ras›yla bey, vali ve
kral anlam› tafl›maktayd›. Sümer kentleri, merkezlerindeki an›tsal tap›naklar› ile ay-
n› zamanda bir kült merkezi idi. Her bir kentte Sümerlerin sayg› duydu¤u tanr›lar-
dan birine adanm›fl tap›nak vard›. Bu tap›naklar› yöneten rahip s›n›f›n›n kentin yö-
neticileri üzerinde etkilerinin oldu¤u, kral›n da tap›nak ve görevlilere yak›n oldu-
¤u anlafl›lmaktad›r. Sümer yaz›l› belgeleri, UNKEN ad›nda sivil bir meclisin kentle-
rin yönetimiyle ilgili belli kararlar›n al›nmas›nda rol oynad›¤›n› belirtmektedir.
Ur kentinin mezarl›¤›nda, arkeolojik kaz›larla ortaya ç›kar›lan on alt› kral meza-
r›, kral›n konumu ve çevresindekiler için tafl›d›¤› anlam konusunda ilginç bilgiler
verir. Mezarlardan birinde kral›n bedeni ve ona sunulan hediyeler yan›nda onu
mezar odas›na tafl›yan toplam yetmifl dört kifli ile alt› öküz taraf›ndan çekilen iki
araba bulunmufltur. Kral ölünce yak›n›ndaki görevliler de kurban edilmifl ve birlik-
te gömülmüfllerdi. Kral mezarlar›nda ele geçen etkileyici buluntular aras›nda Sü-
mer sanat›n›n en gözde örnekleri olan öküz kafal› lir kutusu, “Ur Standard›” olarak
adland›r›lan ve üzerinde savafla gidifl ve dönüfl sahneleri ifllenmifl pano, alt›n mi¤-
fer, çok say›da alt›n kap, de¤erli tafllarla ifllenmifl mücevherler, müzik aletleri, mo-
bilya parçalar› ve silahlar say›labilir.
Mitoloji ve Din
Bütün Sümer toplumu taraf›ndan kutsanan ve ad› yaz›l› belgelere geçen yüzlerce
tanr›, tanr›ça ve kutsal varl›k vard›. Tanr›lar›n insan, tanr›lar aleminin de yönetici
s›n›f gibi oldu¤una inan›lmaktayd›. Tanr›lar›n eflleri, çocuklar› ve yard›mc›lar› var-
d›. Önem s›ras›na göre bu tanr›lara yap›lan tap›naklar›n boyutlar› da de¤iflmektey-
di. Mezopotamya’da her kentin bir bafltanr› için infla edildi¤i ve tanr›n›n evi oldu-
¤u kabul edilmekteydi. Gök tanr›s› An bafllang›çta Sümerlerin bafltanr›s›yken son-

ra yerini hava tanr›s› Enlil’e b›rakm›flt›r. Ekur ad›ndaki tap›na¤› Nippur kentinde
bulunan Enlil, ayn› zamanda tanr›lar›n babas› olarak bilinirdi. Nippur, Sümerlerin
dini baflkentiydi ve orada hizmet etmek, inflaat yapmak veya yap›m›na katk›da bu-
lunmak büyük bir onur olarak kabul edilirdi. Enki bilgelik tanr›s›; Ninmah (Nin-
hursag) ulu han›m, ana-tanr›ça; Nanna ay tanr›s›; o¤lu Utu günefl tanr›s›; ‹nanna
aflk tanr›ças›yd›.
Sümer dini ve mitolojisi, Mezopotamya’ya gelen di¤er toplumlar› da etkilemifl-
tir. Sümer tanr›lar›, isimleri de¤ifltirilerek aynen kabul edilmifl, Sümer ilahileri ve
mitolojik anlat›lar› ortak bellekte günümüze kadar ulaflm›flt›r. Yarat›l›fl ve Tufan gi-
bi Sümer mitoslar›, tek tanr›l› dinlerde de varl›¤›n› korumufltur. Önasya’daki birçok
toplumun örnek ald›¤› kahramanl›k öykülerinin fliirsel bir biçimde anlat›lmas› mo-
deli ilk kez Sümerlerde karfl›m›za ç›kar. Ço¤u kahramanl›k öykülerinden oluflan
destan biçimindeki bu öyküler olas›l›kla arp ve lir eflli¤inde okunmakta, yeni ku-
flak bunlar› müzi¤iyle birlikte ezberlemekteydi. Sümer destanlar›ndaki bafll›ca kah-
ramanlar aras›nda, Enmerkar, Lugalbanda ve G›lgam›fl gibi krall›k yapm›fl olabile-
cek adlar da bulunur. Uruk Hanedan›’n›n krallar› aras›nda da adlar› geçen bu üç
kahramandan G›lgam›fl, hem bir kral, hem de koruyucu bir ilah olarak kabul edi-
lirdi. G›lgam›fl destan› hem yaz›l› ve hem de sözlü bir biçimde Sümerlerden sonra,
Akkad, Babil, Assur gibi Mezopotamya toplumlar›na ve sonras›nda Anadolu uygar-
l›klar›na aktar›lm›flt›r.
Sümerlere ait Tufan Mitosu, Önasya’n›n en iyi bilinen ve tek tanr›l› dinlerde
benzer biçimde tekrarlanan olay›n› anlat›r. Bitkilerin, hayvanlar›n ve insanlar›n ya-
rat›l›fl›, krall›¤›n gökten indirilifli ile bafllayan destan, tanr›lar›n insanlar› cezaland›r-
mak için Tufan karar› almalar› ile sürer. Bu karardan hofllanmayan baz› tanr›lar,
kutsal kitaplarda ad› an›lan Nuh’un karfl›l›¤› olan dindar Ziusudra’ya durumu anla-
t›rlar. Dev bir geminin yap›lmas›ndan, her hayvan türünden bir çiftin ve kendisine
inanan iyi insanlar›n gemiye bindirilmesinden sonra Tufan bafllar. Yeryüzü yedi
gün yedi gece boyunca sular›n alt›na gömülür. Sonra günefl tanr›s› Utu (Akkadca
fiamafl) görünür ve yeryüzünü ayd›nlat›r. Ziusudra onun önünde e¤ilir ve kurban-
lar sunar. Ziusudra bundan sonra ölümsüz olarak, ilahi cennet Dilmun’a götürülür.
Sümer kentlerinde büyük tanr›lar›n evi olarak yap›lan iki tür tap›nak bulunmak-
tad›r. Bunlardan ilki ziggurat olarak adland›r›lan an›tsal yap›lard›r. Günümüze ula-
flan çok say›da ziggurattan en sa¤lam olan› Ur kentindedir. Tu¤la veya kerpiçten
basamaklar halinde infla edilen yap›n›n tepesinde küçük bir tap›nak yer al›rd›. Da-
ha yayg›n olan ikinci tür tap›nak ise hemen bütün Sümer kentlerinde infla edilmifl-
ti. Dikdörtgen bir kutsal odas› bulunan tap›na¤›n çevresinde depolar ve görevlile-
rin ikameti için ayr›lm›fl mekânlar bulunmaktayd›.
Sanat
Sümer sanat›n›n en etkileyici ürünleri, ortas›ndaki bir delikle tap›nak duvarlar›na
çivilendi¤i anlafl›lan bezemeli kabartmalard›r. Bunlar›n üzerinde genellikle tanr›
sembolleri, tap›nak inflas› veya kutsal varl›klar›n betimlemeleri bulunur. Bu belge-
ler arac›l›¤›yla Sümer krallar›, tanr›lar› ve dini törenler konusunda bilgi edinmekte-
yiz. Krallar taraf›ndan tap›na¤a hediye olarak sunuldu¤u anlafl›lan kabartmalar›n
birço¤unda çivi yaz›l› metinler de vard›r. Ur kentinde bulunmufl bir kabartmada
kral Ur-Nammu kendisini bafl›ndaki sepet içinde tap›nak inflas› için tu¤la tafl›yan,
tanr›lar›n hizmetinde bir kifli olarak betimletmifltir. Yan›nda kar›s› ve çocuklar› da
vard›r. Birçok kabartmada boynuzlu bafll›klar› ile Sümer tanr›lar› da gözükür. Baz›
kabartmalarda ise insan biçimindeki tanr› kabartmas› yerine günefl, ay, f›rt›na, su
gibi tanr›lar› temsil eden semboller ifllenmifltir. Sümerlerde heykeller de yine kut-
sal amaçl› olarak yap›lm›fl ve tap›naklara hediye edilmifltir. Sümer heykelleri genel-
likle eller kar›n üzerinde ba¤l›, ibadet pozisyonunda yap›lm›flt›r. Üzerlerinde sa¤
omuzu aç›kta b›rakan bir elbise vard›r. Sümer heykellerinde tanr›lar boynuzlu bafl-
l›klar›yla ifllenmifltir. Kabartma ve heykellerde erkekler yan›nda kad›nlar da ifllen-
mifltir. Bu gelenek Sami kökenli toplumlar›n Mezopotamya’ya gelifliyle, istisnalar
d›fl›nda ortadan kalkacakt›r.
fiekil 2.4
“Ur Standard›”
olarak bilinen
panodan ayr›nt›.
Sümerlerin savafl
arabas›
kulland›¤›n›,
arabalar› efleklerin
çekti¤ini, düzenli
askeri birliklerin
oluflturuldu¤unu
göstermektedir
Kaynak: (Woolley
1934).
Sümer dönemi mezarlar›nda bulunan zengin arma¤anlar, özellikle SIRA S‹ZDEkral mezar- SIRA S‹ZDE
lar›nda ele geçenler Sümer sanat›n›n seçkin örneklerini oluflturur. Alt›n baflta ol-
mak üzere, Uzakdo¤u’dan gelen de¤erli tafllardan yap›lm›fl tak›lar, süs eflyalar› ve
prestij ürünü müzik aletleri bunlardan bir bölümünü oluflturur. Kabartmalarda kut-
lama törenlerinde çal›nd›¤› gözüken lir, kral mezar›na arma¤an olarak da konmufl-
tur. Örne¤in “Ur Standard›” olarak bilinen müzik aleti, gövdesinin S O (47R U X 20 cm bo- S O R U
yutlar›nda) bir yüzünde savafla gidifl, di¤er yüzünde ise savafltan dönüfl ve baflar›-
n›n kutlanmas› ifllenmifltir. Sahneler, deniz kabuklar›n›n ve lapisD lazuli
‹ K K A T gibi tafllar›n D‹KKAT
ziftle tutturulmas› tekni¤iyle yap›lm›flt›r. Savafla gidifl sahnesinde, ayn› tür k›yafet
giymifl, benzer silahlar› olan Sümer askerlerinin varl›¤› düzenli ordular›n oluflturul-
N N
du¤unu göstermektedir. Savafl arabas› kullan›lmakta, ancak henüz at evcillefltiril-
medi¤i için eflekler taraf›ndan çekilmektedir. At MÖ ikinci biny›ldan itibaren eflek-
lerin yerine arabaya koflulmaya bafllanm›fl, ancak MÖ birinci AMAÇLARIMIZ
biny›lda üzerine bini- AMAÇLARIMIZ
lerek süvari s›n›f› oluflturulmufltur.
Bu bölüm, Köro¤lu, K., Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers

K ‹ TDönemine
A P Kadar, K ‹ T A P
‹stanbul 2010 ve Roaf, M., Eski Mezopotamya ve Yak›ndo¤u (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul 1996
adl› yay›nlardan kurgulanm›flt›r.
Sümerlerin uygarl›¤a kazand›rd›¤› en önemli yenilikleri maddeler halinde s›ralay›n›z.
3
D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM D‹ NÜ Tfi EÜ RN ENLE‹TM
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Özet
NA M A Ç
‹lk uluslararas› ticaret hangi gerekçeler ve koflul- N
A M A Ç
Yaz›n›n geliflim sürecini aç›klayabilme
1 larda bafllad›¤›n› tart›flabilme 3 Yaz›, Güney Mezopotamya’da organize yaflam
Mezopotamya, insano¤lunun yerleflik yaflama ge- biçimi, uluslar aras› ticaret, kentleflme ve merke-
çiflini izleyen süreçte önemli ad›mlar›n at›ld›¤› ve zi devletin kuruluflu gibi birbirini izleyen bir dizi
tarihi de¤ifltiren geliflmelerin yafland›¤› bir co¤- geliflmenin sonucunda ortaya ç›kan problemleri
rafyad›r. Güney Mezopotamya’da, kabaca Ba¤- çözmek için gelifltirilmifl gözükmektedir. Yaz›n›n
dat ile Basra aras›ndaki bölgede MÖ dördüncü kesintisiz bir biçimde devam etmesi, tap›nak ve
biny›ldan itibaren yerleflim yerlerinin nüfusu art- krall›klar›n yaz›c› yetifltirmek için kurduklar›
m›fl, geleneksel yaflam biçimi de¤iflmifl ve ilk okullar›n devam etmesi ile mümkün olmufltur.
kentler ortaya ç›km›flt›r. Kentlerde artan ihtiyaç- Mezopotamya’da Sümerlerden sonra Akkad, Ba-
lar do¤rultusunda yeni ifl kollar› oluflmufl, ticaret bil ve Assur ülkesinde binlerce y›l çivi yaz›s› ke-
geliflmifl ve daha karmafl›k toplum yap›s› olufl- sintisiz bir biçimde devam etmifltir. Anadolu’da
mufltur. Kereste, tafl ve maden gibi hammadde ise Hititlerin y›k›lmas›yla çivi yaz›s› kesintiye u¤-
kaynaklar›ndan yoksun olan bu bölgede yafla- ram›flt›r. Do¤u Anadolu’da ilk devleti kuran Urar-
mak ancak geliflmifl bir ticaret ile mümkündü. tularda da durum benzerdir. Çivi yaz›s› devletin
N
y›k›lmas› ve kentlerin boflalt›lmas›yla son bul-
Kentleflmenin ortaya ç›k›fl›yla birlikte toplum ha- mufltur.
N
A M A Ç
2 yat›na giren yenilikleri tan›mlayabilme

Kentler, ilk krall›klar›n, an›tsal yap›lar›n, sanat›n, A M A Ç Sümerlerden günümüze ulaflan kültürel etkileri
4
yaz›n›n ve teknolojinin ortaya ç›kt›¤› ve birçok de¤erlendirebilme
alanda ileri ad›mlar›n at›ld›¤› yerler olmufltur. Gü- Güney Mezopotamya’da Sümerler ba¤›ms›z kent
ney Mezopotamya’da MÖ 3200 y›llar›nda çivi ya- devletlerinde yaflad›lar. Her kent kutsal bir kült
z›s›n› gelifltiren Sümerlerin kentleflme ile baflla- merkezi olarak kabul edilmifl, bafltanr› için yap›-
yan sürecin en önemli aktörleri oldu¤u anlafl›l- lan bir tap›na¤›n etraf›nda geliflmifltir. Sümerler,
maktad›r. çivi yaz›s›n›n üç bin y›la yak›n kullan›lmas› ne-
deniyle kültürlerini kendilerinden sonra Mezo-
potamya’ya gelen bütün toplumlara aktarm›fllar-
d›r. Ayr›ca din ve inanç sisteminde de onlar›n
çerçevesini belirledi¤i esaslar kabul edilmifltir.
Özellikle “yarad›l›fl” ve “tufan” gibi Sümer mitos-
lar›, günümüze kadar benzer biçimde ulaflm›flt›r.
1. Afla¤›daki ülkelerden hangisinin topraklar›n›n bir 6. Afla¤›dakilerden hangisi yaz›n›n gelifltirilmesinin ne-
bölümü Eskiça¤’da Mezopotamya olarak adland›r›lan denlerinden biri olamaz?
bölgede bulunmaz? a. Kent nüfusunun artmas›
a. Türkiye b. Yeni ifl kollar›n›n oluflmas›
b. Suriye c. Yayg›n ticaret
c. Irak d. Organize yaflam biçimi
d. ‹srail e. Hayvanc›l›¤›n geliflmesi
e. ‹ran
7. Ziggurat nedir?
2. Mezopotamya’da sulama olmadan tar›m yap›lama- a. Tap›nak
yacak bölge neresidir? b. Gözetleme kulesi
a. Kuzey Mezopotamya c. Haberleflme kulesi
b. Ba¤dat çevresi d. Mezar an›t›
c. Güney Mezopotamya e. S›¤›nak
d. Çöl alanlar›
e. Yukar› Dicle bölgesi 8. Afla¤›dakilerden hangisi Sümer dini ile ilgili de¤il-
dir?
3. Mezopotamya’dan Do¤u Akdeniz k›y›lar›na ba¤la- a. Bafltanr› fikri
nan en uygun yol güzergâh› hangisidir? b. Tek tanr› anlay›fl›
a. Assur - Harran- Kargam›fl hatt›n› izleyen kuzey c. Günefl tanr›s›
yolu d. Tufan
b. Mari üzerinden geçen F›rat yolu e. G›lgam›fl
c. Diyala geçidini aflan do¤u yolu
d. Basra körfezi üzerinden giden deniz yolu 9. Afla¤›dakilerden hangisi yaz› gelene¤inin kesintisiz
e. Dicle yolu sürdürülebilmesinin nedenlerinden biri de¤ildir?
a. Okullar›n varl›¤›
4. Afla¤›dakilerden hangisi bir yerleflmenin kent olarak b. Tap›naklar›n ihtiyac›
tan›mlanmas› için kriter olamaz? c. Devletin ihtiyac›
a. Yo¤un nüfusun varl›¤› d. Yerleflik yaflam›n sürmesi
b. Farkl› sosyal s›n›flar›n bir arada yaflamas› e. Haberleflme ihtiyac›
c. Yönetici kesimin olmas›
d. An›tsal mimari
e. Geliflmifl tar›m 10. Hangisi Sümer ordusunda kullan›lan silahlardan bi-
ri de¤ildir?
5. Afla¤›dakilerden hangisi Güney Mezopotamya kent- a. M›zrak
lerinden biri de¤ildir? b. Topuz
a. Ur c. Kalkan
b. Uruk d. Ok
c. Eridu e. Balta
d. Kifl
e. Assur
Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Yak›ndo¤u’da en eski ça¤dan itibaren birçok farkl› kö- 1. d Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-
kenden gelen dilleri konuflan toplum iç içe veya yan celeyiniz.
yana yaflam›flt›r. Bunlardan baz›lar› çiviyaz›s› kulland›¤› 2. c Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-
için dilleri ve kökenleri hakk›nda daha fazla bilgi edi- celeyiniz.
nebilmekteyiz. Bir bölümü yerleflik olmayan yaflam bi- 3. b Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-
çimleri nedeniyle yaz› kullanmam›flt›r. Konufltuklar› dil- celeyiniz.
ler hakk›nda ancak komflular›n›n yaz›l› belgelerine yan- 4. e Yan›t›n›z yanl›flsa Sümer Ülkesi bölümünü ye-
s›yan bilgiler çerçevesinde fikir sahibi olmaktay›z. niden inceleyiniz.
Mezopotamya’da Sümerlerden sonra en çok yaz›l› bel- 5. e Yan›t›n›z yanl›flsa haritay› yeniden inceleyiniz.
ge üretilmifl dil Akkadca’d›r. Sümerce MÖ dördüncü 6. e Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden in-
biny›l›n sonlar› ve üçüncü biny›lda yayg›n olarak konu- celeyiniz.
flulmufl ve yaz›lm›flt›r. ‹kinci biny›lda resmi ifller ve tap›- 7. a Yan›t›n›z yanl›flsa Mitoloji ve Din bölümünü ye-
naklar d›fl›nda fazla bir kullan›m alan› olmad›¤› anlafl›l- niden inceleyiniz.
maktad›r. ‹badet dili olarak tap›naklarda uzun süre Sü- 8. b Yan›t›n›z yanl›flsa Mitoloji ve Din bölümünü ye-
merce metinler okunmakla birlikte günlük yaflamda et- niden inceleyiniz.
kisi giderek azalm›fl ve ortadan kalkm›flt›r. Mezopotam- 9. e Yan›t›n›z yanl›flsa Çiviyaz›s›n›n Geliflimi bölü-
ya’da ikinci biny›ldan itibaren art›k nüfusun büyük bö- münü yeniden inceleyiniz.
lümünü oluflturan Sami toplumlar›n›n dili Akkadca ko- 10. b Yan›t›n›z yanl›flsa Devlet Yönetimi bölümünü
nuflulmaktayd›. Akkadca, Sami kökenli dillerin ilk yaz›- yeniden inceleyiniz.
ya geçirilenidir. Sami kökenli diller iki gruba ayr›lmak-
tad›r. Mezopotamya’da Akkadca’n›n lehçeleri olan Do-
¤u Sami kökenli Babilce ve Assurca yayg›nd›r. Do¤u
Akdeniz k›y›lar›nda ve Suriye’de ise Bat› Sami kökenli
‹branice, Aramice, Fenikece konuflulmaktayd›. Bu diller
daha çok alfabe yaz›yla MÖ birinci biny›lda yaz›ya ge-
çirilmifltir. Suriye ve daha sonra Mezopotamya’da konu-
flulan Amurru dili Bat› Sami dillerinin öncüsü olarak ka-
bul edilir. Bütünüyle bu dilde yaz›lm›fl herhangi bir bel-
ge günümüze ulaflmam›flt›r. Ebla dili de MÖ üçüncü
biny›lda yaz›ya geçirilmeye bafllayan Sami kökenli bir
dildir ve Suriye çevresinde konuflulmufltur.
Hurrice bu dillerle akraba olmayan, Kafkasya’dan Ana-
dolu’ya gelmifl Hurri toplumu taraf›ndan MÖ üçüncü
biny›l ile birinci biny›l aras›nda konuflulmufltur. Do¤u
Anadolu çevresinde birinci biny›lda konuflulan Urartu-
ca’n›n akrabas›d›r. Mitanni dili ise Hint Avrupa kökenli
bir dildir ve MÖ ikinci biny›lda Kuzey Suriye çevresin-
de konuflulmufltur.
Mezopotamya’n›n do¤usunda ‹ran’dan ise MÖ üçüncü
biny›l ile birinci biny›l aras›nda Elamca adl› dil yaz›ya
geçirilmifltir. Elamca da Sümerce gibi kendine özgü yan-
lar› ile di¤erlerinden ayr›lan ve bölgede konuflulan hiç-
bir dille akraba olmayan bir dildi (van de Mieroop 2006:
54-55).
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar
S›ra Sizde 1 Bottero , J.- Stève, M - J. (2002). Evvel Zaman ‹çinde

Temel ihtiyaç maddeleri yan›nda, az bulunan ve prestij Mezopotamya (Çev. A. Tatl›er), ‹stanbul.
sa¤layan ürünlerin ihtiyaç sahiplerine ulaflt›r›lmas› Eski- Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar Çivi Yaz›l› Belgele-
ça¤ koflullar›nda oldukça zordu. Bunun için gerekli te- rin Anlatt›klar› (Çev. Ali M. Dinçol), ‹stanbul.
mel koflullardan biri kervanlar›n geçti¤i yol güzergâhla- Frangipane, M. (2002). Yak›ndo¤u’da Devletin Do¤u-
r›n›n güvenli olmas› idi. Uluslar aras› ticaret daha bü- flu (Çev. Z. Z. ‹lkgelen), ‹stanbul.
yük ön haz›rl›klar› gerektirmekteydi. Güvenli ortam ya- Gates, C. (2003). Ancient Cities, London.
n›nda ürünlerin fiyatlar›n›n belirlenmesi, vergi, konak- Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-
lama gibi birçok problemin afl›lmas› gerekliydi. Ancak lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.
bütün bu zorluklar›n afl›ld›¤› dönemlerde, ticaret saye- Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar (Çev. H.
sinde farkl› kültürler tan›flma imkân› bulmufl, elde edi- Koyukan), ‹stanbul.
len zenginlik ile seri üretim ve teknolojide ileri ad›mlar Kramer, S. N. (2002). Sümerler (Çev. Ö. Buze), ‹stan-
at›lm›flt›r. bul.
Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II, ‹stanbul.
S›ra Sizde 2 Postgate, N. (1992). Early Mesopotamia, Society and
Hiyeroglif yaz›s›, anlat›lmak istenen konunun, vurgu- Economy at the dawn of history, London.
lanmak istenen nesnenin resim karakterinde çizilmesiy- Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u
le yaz›lmaktayd›. Toplumun ortak belle¤inde bu resim- (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.
ler bir anlam tafl›maktayd›. Günümüzde kullan›lan tra- Van de Mieroop, M. (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-
fik iflaretleri de hiyeroglif yaz›da kullan›lan mant›kla ha- rihi (Çev. S. Gül), Ankara.
z›rlanmaktad›r. Örne¤in otoyol levhas› üzerindeki bir at Woolley, C. L. (1934). Ur Excavations II, The Royal
arabas› üzerinde k›rm›z› çizgi varsa biz bunu “otoyola Cemetery, London.
araba giremez” biçiminde alg›lar ve öyle aktar›r›z. Bir
levhada bina ve ö¤renci resimleri görürsek orada okul
oldu¤unu anlar›z.
S›ra Sizde 3
Kentleflme
Yaz›
Ortak din anlay›fl›
Geliflmifl sanat
Araba tekerle¤i
Ziggurat yap›lar›
3
Amaçlar›m›z
N
N
‹mparatorluk fikrinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek,
N
Sami kökenli toplumlar› ve Sümerlerden farklar›n› tan›mlayabilecek,
An›tsal yap›lar›n inflas›n› aç›klayabileceksiniz,
Anahtar Kavramlar
• ‹mparatorluk • Reform
• Tanr›-kral
‹çindekiler
• G‹R‹fi
Akkadlar›n • AKKAD ‹MPARATORLU⁄U
Eski Mezopotamya ve Mezopotamya’ya
M›s›r Tarihi Göçü, Akkad-Sümer • III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER
‹liflkileri DEVLET‹)
• UYGARLIK
Akkadlar›n Mezopotamya’ya
Göçü, Akkad - Sümer
‹liflkileri
G‹R‹fi
Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü

Yaz›l› sürecin bafllamas›yla birlikte Güney Mezopotamya’da Sümerlerin adlar› ön
plana ç›km›flt›. Akkadlar Sümer ülkesine göç ederek gelen ve uzun y›llar boyunca
kentlere yerleflerek buradaki yaflam biçimini benimseyen Sami kökenli en eski top-
luluktur. Güney Mezopotamya’da farkl› etnik kökenden gelen yeni bir grubun siya-
sal olarak öne ç›kmas› uzun bir sürecin ürünü olmal›d›r. Akkad göçü MÖ üçüncü
biny›l boyunca yavafl yavafl yaflanm›flt›r. Gelenler buradaki uygarl›¤›n tarihsel sey- Kent kültürü: Uygarlaflma
sürecinin ilk önemli ad›m›
rinde bir kesintiye yol açmam›fl; tersine Akkadlar, egemen bir güç haline gelinceye Neolitik ça¤da at›lm›fl, tar›m
kadar Sümer kent kültürünü özümsemifl ve kendi katk›lar›yla birlikte bu kültürün ve yerleflik köylü yaflam›
sonraki toplumlara aktar›lmas›nda önemli rol oynam›fllard›r. Bunun anahtar› kent bafllam›flt›. ‹kinci önemli
ad›m MÖ dördüncü biny›lda,
yaflam›n›n devam etmesinde, oluflturulan kurumlar›n geliflerek varl›¤›n› korumas›n- kentleflme, sanat, geliflmifl
da aranmal›d›r. Akkadlar›n siyasal olarak egemen güç haline gelmesinden sonra mimari, teknoloji, yayg›n
ticaret ve kay›t sistemi gibi
günlük yaflamda Akkadca konuflulmakla birlikte, resmi devlet iflleri ve dini ayinler- yeniliklerle birlikte
de Sümerce kullan›lmaya devam etmifltir. Sümer ülkesindeki köklü kurumlar varl›- oluflmufltur. Bütün bu
birikimi tan›mlayan kent
¤›n› korumufl, geleneksel kültür kesintiye u¤ramam›flt›r. Okuma yazman›n ö¤retil- kültürünün sonraki nesillere
di¤i dini okullar bunlar›n bafl›nda gelir. Mezopotamya’da Sümerler döneminde olu- aktar›labilmesi,
kazan›mlar›n kaybedilmeden
flan kültürün binlerce y›l sonra bile toplumlar› etkilemeye devam etmesi, köklü ku- daha ileri götürülebilmesi
rumlar›n kent yaflam›yla birlikte devam etmesi ise mümkün olmufltur. bak›m›ndan önemli
Akkad ad›n›n nereden geldi¤i bilinmemektedir. Bu ad›n kral Sargon’un baflken- olmufltur.
ti Akkad/Agade ad›ndan gelmifl olabilece¤i önerilmektedir. Akkadlar›n anavatan›

ve Mezopotamya’ya göçlerinin bafllang›c› konusunda da yeterince bilgi yoktur.
Göçlerinin yüzy›llarca sürdü¤ü anlafl›lmaktad›r. Sümer ülkesine Suriye’den F›rat
Nehri’ni izleyerek gelmifllerdir. Göçler yaln›zca güneye do¤ru olmam›fl, Kuzey Me-
zopotamya da bu yeni gelen gruplarca vatan olarak benimsenmifltir. Akkad köken-
li toplumlar, F›rat üzerindeki Mari kentinde oldu¤u gibi kuzeyde Dicle nehri k›y›-
s›ndaki Assur kentinde de k›sa zamanda nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturmufllard›r.
MÖ üçüncü biny›l›n sonlar›nda Basra körfezi ile Nippur aras›ndaki alan Sümer ola-
rak adland›r›lmaya devam ederken kuzeyi Akkad olarak adland›r›lmaktad›r. Sümer
ad›n›n yerini MÖ ikinci biny›ldan itibaren öne ç›kan Babil alacakt›r.
Akkadlar›n baflkenti Agade’nin Babil veya Kifl kenti yak›nlar›nda oldu¤u varsa-
y›lmaktad›r. Ancak günümüze kadar bu kentin yeri kesin olarak keflfedilememifl-
tir. Agade kentinin nehirlerin tafl›d›¤› kumullar alt›nda oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Resim 3.1
Sümer ve Akkad Dur Eflnunna

ülkesi. Kurigalzu Haface
Sippar
Cemdet Nasr
Kifl
Babil
AKKAD ELAM
BAB‹
Nippur Susa
‹sin fiuruppak
L
Umma
Lagafl
n
ru
Uruk
Ka
Larsa
Obeyd
Ur
Eridu
Basra
BASRA
KÖRFEZ‹
Akkad ‹mparatorlu¤u’nun kurucusu kral Sargon’dur. Onu izleyen ve yaklafl›k

iki yüzy›l devam eden egemenlik boyunca iktidara geçen krallar›n birço¤unun yal-
n›zca adlar› bilinmektedir. ‹ktidarda kal›fl süreleri de afla¤› yukar› tahmin edilerek
hesaplanmaktad›r. Akkad krallar› hakk›ndaki bilgilerin ço¤u, ikinci biny›l›n baflla-
r›na aittir. Nippur’da tanr› Enlil için infla edilmifl en önemli Sümer tap›na¤›na arma-
¤an olarak sunulmufl heykel ve kabartmalarda bulunan yaz›tlar, mühürler, ülkenin
de¤iflik yerlerine yap›lm›fl seferlerin an›s›na dikilmifl steller Akkad krallar› hakk›n-
da bilgi verir. Ayr›ca MÖ sekizinci yüzy›lda Assur yaz›tlar›nda ve Hellenistik dö-
nemde Antik kay›tlarda karfl›m›za ç›kan krall›¤›n kurucusu Sargon ve torunu Na-
ram-Sin’e ait mitolojik öyküler, bu krall›¤›n Mezopotamya toplumunda b›rakt›¤›
derin izleri göstermesi bak›m›ndan önemlidir.
Akkad ordular› iki yüzy›la yak›n bir süre boyunca Orta Anadolu’dan ‹ran’a, To-
roslardan Basra Körfezi’ne kadar neredeyse bilinen dünyan›n bütün s›n›rlar›na
ulaflm›fllard›r. Ancak Akkadlar›n bu kadar genifl alanda sürekli denetim kurdukla-
r›n› düflünmek mümkün de¤ildir. Bu seferler daha çok ganimet elde etmeye ve ha-
raç almaya yönelikti.
Akkad Sülalesi 2350-2150
Sargon 2334-2279
Rimufl 2278-2270
Manifltuflu 2269-2255
Naram-Sin 2254-2218
fiar-kali-flarri 2217-2193
‹gigi
Nanum
‹mi
Elulu
Dudu 2189-2169
fiu-T/Durul 2168-2154
3. Ünite - Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad-Sümer ‹liflkileri 39
SIRA S‹ZDE aras› iliflki-

Sami kökenli Akkadlar›n Sümer kentlerine yerleflmesinden sonra toplumlar SIRA S‹ZDE
lerde hangi dil daha yayg›n kullan›lm›fl olabilir? 1
AKKAD ‹MPARATORLU⁄U
Kurucu Kral Sargon S O R U S O R U

Akkad Krall›¤›’n›n kurucusu Sargon’un (Akkadca fiarru-kin) geçmifli, sonradan ona
yak›flt›r›lan mitolojik öyküler nedeniyle oldukça belirsizdir. Ortado¤u’da
D‹KKAT yayg›n D‹KKAT
olarak bilinen sepet içinde nehre b›rak›lan çocuk motifli hikâyelerden biri onun
yaflam öyküsünü anlat›r. Bu hikâye kendi döneminden de¤il, Yeni Assur Krall›-
N N
¤›’n›n son baflkentinde MÖ sekizinci yüzy›la ait arflivden gelmektedir. Hikâyenin
bir bölümü flöyledir:
“Annem bana gebe kalm›fl, beni gizlice do¤urmufl
Beni kam›fl bir sepete koymufl, kapa¤›n› ziftle yap›flt›rm›fl
Sular› yükselmeyen ›rma¤a b›rakm›fl
Irmak yard›m etti bana, su çekici Akki’ye götürdü.
Su çekici Akki ibri¤ini dald›r›rken ç›kard› beni sudan
Su çekici Akki o¤lu bildi beni, büyüttü.
Su çekici Akki bahçesine bahç›van yapt› beni.
Bahç›vanken (Aflk ve savafl tanr›ças›) ‹fltar bana afl›k oldu
(56) Y›l krall›k yapt›m” (Kaynak: Kuhrt 2007).
‹NTERNET ‹NTERNET
Bir baflka hikâyede öksüz bir çocu¤un krall›¤a giden yolu hayranl›k motifleriy-
le örülmüfltür. Fakir bir aileden gelen Sargon, Kifl Kral› Ur-Zababa’n›n saray›nda ifl
bulmufl ve k›sa zamanda yükselerek vezir olmufltur. Belirgin olmamakla birlikte bir
saray ayaklanmas›yla taht› ele geçirdi¤i anlafl›lmaktad›r. “Kifl Kral›” unvan›n› alan
Sargon bununla yetinmemifl, kendisi için yeni bir baflkent kurmufl ve k›sa zaman-
da ad›n› ölümsüzlefltirecek bir dizi eyleme giriflmifltir. Yaz›l› belgelere göre yeni
baflkenti Agade’de kendisi için bir saray ve tanr›lar› için de büyük tap›naklar infla
ettirmifltir.
Sargon’un taht›n› ele geçirdi¤i Kifl kral› Ur-Zababa d›fl›nda, güneyde Sümer
kent devleti Uruk’u yöneten Lugalzagesi adl› kral› da yerinden etmifltir. Sargon
krall›¤›n› ilan edip baflkentini kurduktan sonra, 56 y›ll›k uzun saltanat› boyunca ka-
y›tlara geçen en az 34 savafl yapm›flt›r. Savafllar›n›n s›ras› bilinmemektedir. Sar-
gon’un Kifl kentinden sonra güneydeki Sümer kent devletlerini de ele geçirmeye
bafllad›¤› anlafl›lmaktad›r. Lugalzagesi’nin yönetimindeki Uruk’un zapt› bu sürecin
en önemli geliflmelerinden biridir. Ço¤u gösterifl ve övünme amac›yla kaydedilen
yaz›l› belgeler, onun “Afla¤› Deniz”e (Basra Körfezi) kadar tüm Sümer ülkesini
kontrol alt›na ald›¤›n› belirtir.
Sargon, Sümer kent devletlerinde gelifltirilmifl birçok yenili¤i kendi amaçlar›
do¤rultusunda biçimlendirmifltir. Sümerlerin kent devletleri aras›ndaki çat›flmalar
için haz›rlad›klar› düzenli ordular, uzak bölgelere sefer yapabilecek flekilde düzen-
lendi. Bir yaz›t›nda “her gün 5400 insan önünde yemek yerdi” biçiminde anlat›lan
olay, onun düzenli ordusuna iflaret ediyor olabilir. Sargon do¤uda ‹ran üzerine
ilerdi. Bu bölge, Uzakdo¤u’dan gelen ticaret yollar›n›n Mezopotamya’ya ulaflan
son bölümünün güvenli¤i aç›s›ndan çok önemliydi. Ayr›ca burada güçlenecek bir
krall›k güvenlik aç›s›ndan Sargon’un denetimindeki Sümer kentleri için her zaman
tehdit oluflturmaktayd›. En önemlisi de geçmifli binlerce y›l öncesine giden Elam,

zengin ganimet elde edilecek birikime sahipti. ‹ran’da birçok kent zapt edildikten
sonra, bölge en az›ndan bir süre Akkad ülkesinin ba¤l› hale getirildi. Susa ise bir
eyalet haline dönüfltürüldü.
Akkad ordular› kuzeye do¤ru F›rat boyunca ilerleyerek Mari (Tel Hariri) ve Ha-
lep’in güneyindeki Ebla (Tel Mardih) gibi iki krall›¤› denetim alt›na ald›. Güney
Mezopotamya’da kurulmufl kentlerin hammadde ihtiyac›n›n bir bölümü yüzlerce
y›ldan beri bu bölgeden karfl›lanmaktayd›. Uruk döneminden itibaren tüccarlar bu
yolu kullanarak Toroslar›n kuzeyine, Anadolu yaylas›na kadar ulaflan bir ticaret a¤›
kurmufllard›. Yaz›l› belgeler Sargon’un bu seferleriyle Sedir Ormanlar› ve Gümüfl
Da¤lar›na ulaflt›¤›n› belirtir. Bu seferi Sargon’a, hem Toroslardaki gümüfl madenle-
rine ve hem de Amanoslar›n de¤erli sedir ormanlar›na ulaflma olana¤› sa¤lam›flt›r.
Sargon hakk›ndaki mitolojik öyküler gibi, tümüyle kurgusal olabilecek birçok
belge onun seferlerinin ulaflt›¤› noktalar› da abart›l› bir biçimde oldukça uzak böl-
gelere kadar geniflletir. Bunlardan bir bölümü, krall›¤›n s›n›rlar› d›fl›nda bulunmufl
ve sonraki dönemlerde yap›lm›fl kopyalard›r. “Savafl›n Kral›” (fiar tamhari) olarak
adland›r›lan ve M›s›r’da el-Amarna’da, Orta Anadolu’da Kültepe ve Bo¤azköy’de
(Hattufla) ele geçen bu tür belgeler, Sargon’un Orta Anadolu’ya, Akdeniz’de K›br›s
(Alaflia) ve Girit’e kadar ulaflt›¤›n› belirtir. Sargon, bu öykülerde anlat›lanlara inan›-
lacak olursa, Tuz Gölü’nün güneyindeki Puruflhanda (Acemhöyük) adl› kentte otu-
ran Akkadl› tüccarlar›n yard›m istemesi üzerine, Orta Anadolu’ya ordusuyla sefer
yapan ilk krald›r. Bu hikâye Anadolu toplumlar›n›n belle¤inde çok uzun süre ya-
flam›fl olmal›d›r. ‹lginç bir biçimde Anadolu’nun ilk büyük devleti olan Hitit Krall›-
¤›’n›n kurucu krallar›ndan Murflili de Güney Mezopotamya’ya Babil’e sefer yapm›fl
(MÖ 1595) ve bu kenti ya¤malam›flt›r.
Sargon’un uzak bölgelerden tafl›d›¤› ganimetler, baflkentin ve yak›n çevresinde-
ki di¤er önemli kentlerin zenginleflmesine katk›da bulunmufl, an›tsal binalar›n ve
surlar›n yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Akkad ordular›n›n merkezden oldukça uzak böl-
gelere sefer yapabilme becerisine sahip oldu¤u kabul edilmekle birlikte, buralar›
uzun süre kontrol alt›nda tutabildi¤i düflünülmemektedir. Nitekim Sargon’un yafll›-
l›¤›na iliflkin kay›tlar yaln›zca uzak bölgelerin de¤il, Agade/Akkad çevresindeki
kentlerin bile isyan etti¤ini anlat›r.
Sargon’un yerine geçen o¤lu Rimufl döneminde, kazan›mlar›n önemli bir bölü-
münün korundu¤u anlafl›lmaktad›r. Kuzey Suriye’deki Tel Brak’ta bir yaz›tta ad›n›n
geçmesi, ayr›ca “Yukar› ve Afla¤› Deniz”e (Akdeniz’den Basra Körfezi’ne) kadar
tüm ülkeyi bir arada tuttu¤unu iddia etmesi bu çabalar›n›n bir sonucudur. Ri-
mufl’un k›sa saltanat›, kardefli Manifltuflu’nun da kat›ld›¤› bir saray entrikas›yla son
bulmufltur. Manifltuflu’nun iktidar› süresinde, ülkedeki istikrar tam olarak sa¤lana-
mamakla birlikte, Akkad ordular› Elam ve kuzeydeki Assur üzerine baflar›l› sefer-
ler düzenlemifltir. Manifltuflu bir yaz›t›nda Ninive’de tanr›ça ‹fltar için bir tap›nak
yapt›rd›¤›n›, bir di¤erinde ise Afla¤› Denizi gemilerle geçtikten sonra kendisine kar-
fl› koyan 32 kral› yendi¤ini bildirir.
Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin

Manifltuflu’dan sonra kral olan Naram-Sin, Akkad ülkesi ve çevresinde en az dede-
si Sargon kadar belirgin izler b›rakm›flt›r. Onun döneminden günümüze kalan ve
üzerinde Naram-Sin’i gösteren kabartmalar›, boynuzlu bafll›k gibi Mezopotamya
sanat›nda yaln›zca tanr›lara atfedilen semboller tafl›r. Akkadl› bir memurun Tello
(Girsu) kentinde bulunan bir mühründe Naram-Sin’in unvanlar› aras›nda “Ak-
kad’›n tanr›s›, evrenin fatihi” gibi ona yüklenen ola¤anüstü gücü gösteren tan›mlar
vard›r. Bu durum onun bir tür tanr›-kral olarak ölümsüzlefltirildi¤ini ve mitolojik
öykülere konu edildi¤ini göstermektedir.
Akkad ordular› onun döneminde ya¤ma seferlerinin s›n›rlar›n› geniflletmifltir. Na-
ram-Sin, Sargon döneminde ya¤malanarak vergiye ba¤lanm›fl genifl bölgeyi denetle-
mek için projeler gelifltirmifltir. F›rat üzerinden Kuzey Suriye bölgesine girmifl ve Ha-
lep yak›n›ndaki Ebla’da kurulmufl olan Sami kökenli güçlü bir krall›¤› y›km›flt›r. Arke-
olojik kaz›lar da kentin Akkad döneminde tahrip edildi¤ine iliflkin bulgular vermifltir.
Akkad ordular›, Kuzey Mezopotamya bölgesinin denetimi için de seferler yap-
m›flt›r. Bu yönde Güneydo¤u Anadolu bölgesine sefer yapm›fl ve Toroslara kadar
ulaflm›flt›r. Diyarbak›r’›n do¤usunda, Pir Hüseyin adl› eski yerleflmede, buraya yap›-
lan seferin baflar›s›n› kutlamak için dikilen Naram-Sin steli bu seferin kan›t› olarak
günümüze ulaflm›flt›r. Stel, ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir.
Akkad ordular›, Sargon zaman›nda oldu¤u gibi Naram-Sin’in krall›¤›nda da To-
roslar› aflarak Anadolu içlerine girmifltir. Uzak bölgelere yap›lan seferlerin yukar›-
da belirtti¤imiz gibi ganimet elde etmek amac›yla yap›ld›¤› belirgindir. Ayn› bölge-
lerin hem Sargon ve hem de Naram-Sin taraf›ndan tekrar tekrar fethedilmesine ilifl-
kin kay›tlar bu de¤erlendirmeyi do¤rular.
Naram-Sin döneminde Akkad ‹mparatorlu¤u’nun yap›s›, kent devleti modelin-
den oldukça farkl› yeni bir biçim alm›flt›. S›n›rlar genifllemifl, resmi dil olan Akkad-
ca yayg›nlaflm›fl, yeni bir yönetim modeli oluflturulmufl ve dönemi temsil eden sa-
nat eserleri uzak bölgelerde benzer biçimde yap›lmaya bafllanm›flt›r. Kuzey Irak’ta
Ninive ve çevresinde ele geçen Akkad dönemi sanat eserleri ve baz› yaz›l› belge-
ler buradaki egemenli¤in kal›c› oldu¤una iflaret eder. Nuzi tabletleri aras›nda Ak-
kadca yaz›l› olanlar›n da bulunmas› bu olguyu destekler. Tel Brak kentinde bulu-
nan, çevresi surlarla kuflat›lm›fl bir yönetim binas›, bölgede kal›c› infla faaliyetleri-
nin yürütüldü¤ünü gösterir. Buradaki saray›n tu¤lalar› üzerinde Naram-Sin damga-
lar› bulunmaktad›r. Benzer biçimde ‹ran’da da bu dönemde Akkadca resmi ifllerde
kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
Naram-Sin’in son y›llar› ve onun yerine Resim 3.2
tahta geçen o¤lu fiar-kali-flarri’nin egemen-
Naram-Sin
lik dönemi Akkadlar için sonun bafllang›c› stelinden ayr›nt›.
anlam›na gelen kar›fl›kl›klara tan›k olmufl- Akkad kral›
tur. Kuzey bölgelerinde sa¤lanan istikrar ve kendisini
Mezopotamya’da
denetim bozulmufl, seferlerle sindirilen Lul- tanr›lara özgü olan
lubilerin komflular› Gutiler güneye do¤ru boynuzlu bir bafll›k
hareketlenmifllerdir. ile betimlettirmifltir.
Uzun saçlar ve
Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu’da sakal bu dönemden
Kafkasya’dan göç ederek gelen Hurriler ye- sonra bütün
ni bir güç olarak sahneye ç›km›fllard›r. fiar- Mezopotamya
kali-flarri dönemi yaz›tlar›, bir Bat› Sami gru- tarihi boyunca
yönetme erki
bu olan Amurrular›n da ilk kez bu dönem- olanlar›n “erkeklik”
de Kuzey Suriye’de etkin bir konuma gel- sembolü ve
diklerini aç›klar. Akkad dönemi sonras›na belirleyicisi
olmufltur.
ait baz› fliirsel anlat›larda, devletin sonu ve
baflkent Agade’nin düflüflü, kutsal mekânla-
ra ve tanr›lara karfl› tak›nd›¤› tavra ba¤lan›r.
Naram-Sin’in kutsal kent Nippur’u ve En-
lil’in tap›na¤› Ekur’u ya¤malayarak, ganime-
ti gemilerle baflkentine tafl›mas› bunlar aras›nda en belirgini olarak öne ç›kar›l›r.

Anlat›ya göre tanr›lar bu olaydan sonra Akkadlar› cezaland›rmak için üzerlerine
Gutileri göndermifltir. Anlafl›ld›¤› kadar›yla Naram-Sin sonras›nda iktidara gelen
krallar zaman›nda, ülkenin farkl› yerlerinde ç›kan isyanlar ekonomik dengeleri
bozmufltu. Gutilerinki de dâhil olmak üzere gerçekleflen göç hareketleri sonras›n-
da ise Agade y›k›lm›fl, Akkad Devleti tarih sahnesinden silinmifltir. Mezopotam-
ya’ya gelen ve buradaki köklü kültürü benimseyen birçok toplum gibi Gutiler de
bu yap› içinde erimifltir. Gutiler hakk›nda isimleri ve da¤l› bir kabile olufllar›yla il-
gili s›n›rl› bilgiler d›fl›nda fazla bir fley bilinmemektedir.
Akkad ‹mparatorlu¤u’nun zay›flamas›yla birlikte Sümer kent devletlerinden bir-
kaç› hemen ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Bunlardan en önemlileri Lagafl, Kifl ve
Uruk’tur. Yaz›l› belgelerin yoklu¤u nedeniyle karanl›kta kalan bu dönemde, Lagafl
(Al Hiba) kenti ba¤›ms›zl›¤›n› korumay› baflarm›fl, tap›naklar›n› ve sulama sistem-
lerini onarm›flt›r. Ur Baba, ard›l› Gudea ve o¤lu Ur-Ningirsu bu sürecin baflar›l›
krallar›d›r. Gudea bir saray ve heykel okulunda, güneyden Magan’dan getirilen ol-
dukça sert diyorit tafllardan yapt›rd›¤› heykelleriyle ölümsüzleflmifltir. Lagafl kral›-
n›n Elam üzerine bir sefer yapt›¤›na iliflkin kay›tlara da rastlan›lm›flt›r. Yar›m yüz-
y›l› aflk›n bir süreyi kapsayan bu dönem, MÖ 2.112 y›l›nda Ur kentinin tarih sah-
nesinde öne ç›kmas›yla sona ermifltir. Ur kenti liderli¤inde yaflanan süreç, Sümer-
lerin son parlak dönemidir.
SIRA S‹ZDE Kent devletiSIRA

ve ‹mparatorluk
S‹ZDE aras›nda ne tür farklar vard›r? Tart›fl›n›z.
2
III. UR SÜLALES‹ (YEN‹ SÜMER DEVLET‹)
Ur, Mezopotamya tarihine yön veren geliflmelere öncülük eden önemli kentlerden
biridir. Basra Körfezi’ne yak›n oluflu, F›rat’›n güney k›y›s›ndaki stratejik konumu,
S O R U do¤uya aç›lan S O yollara
R U yak›nl›¤› ve köklü bir kent kültürüne sahip oluflu önemini
art›rmaktayd›.
D‹KKAT
Akkad ‹mparatorlu¤u’nun
D‹KKAT çöküfl süreci, Güney Mezopotamya’daki Sümer kent
devletleri için yeniden do¤uflun bafllang›c› olmufltur. Birçok kentin yeniden kendi
yönetici sülalesinin denetiminde geliflti¤i bu dönemde en güneydeki kentlerden
N N
Lagafl, Gudea adl› kral›yla, Ur kenti ise kral Utu-hegal liderli¤inde ad›n› duyurmufl-
tur. Yeni Sümer Devleti olarak da adland›r›lan ve bir yüzy›ldan biraz uzun olan bu
AMAÇLARIMIZ döneme ad›n› veren III. Ur Sülalesi, Utu-hegal’in Ur kentine yönetici (ensi) olarak
AMAÇLARIMIZ
tayin etti¤i Ur-Nammu taraf›ndan kurulmufltur. Ur-Nammu, “Sümer ve Akkad ülke-
lerinin kral›” unvan›n› kullanarak egemenlik alan›n›n kentle s›n›rl› olmad›¤›n› vur-
K ‹ T A P gulam›flt›r. KBu‹ do¤rultuda
T A P bölgenin tek egemeni olmak için Akkadlara boyun e¤-
diren Gutilere karfl› mücadeleye girifltir. Ur-Nammu’dan sonra tahta ç›kan fiulgi za-
man›nda bu unvanlara “Dört Bir Yan›n Kral›” (Evrenin Kral›) da eklenmifltir. Bu da
TELEV‹ZYON III. Ur Sülalesi
T E L E Vdöneminde,
‹ZYON Akkad yönetim anlay›fl›n›n bir ideoloji olarak benim-
sendi¤ini gösterir.
Sümer kral listelerine göre Ur-Nammu ile birlikte Ur kenti üçüncü kez krall›¤›
devral›yordu. Bu nedenle bu döneme üçüncü Ur Sülalesi ad› verilir. III. Ur Sülale-
‹NTERNET ‹ N T E R N E TGüney Mezopotamya ve çevresinde yaflanan geliflmelerin bü-
si’nin yönetiminde
yük bölümü kay›t alt›na al›nm›fl, çok say›da yaz›l› belge düzenlenmifltir. Yap›lan
inflaatlar, seferler, depolarda saklanan hububat, kazan›lan savafllar kaydedilmifl; re-
formlar gerçeklefltirilmifl, ülke bu dönemde yeniden do¤uflun izlerini tafl›yan bafla-
r›lara sahne olmufltur. Bu nedenle modern tarihçiler üçüncü Ur sülalesi dönemini
“Sümer Rönesanss›” olarak da adland›r›rlar.
III. Ur Sülalesi 2112-2000

Ur-Nammu 2112-2095
fiulgi 2094-2047
Amar-Sin 2046-2038
fiu-Sin 2037-2029
‹bbi-Sin 2028-2004
Siyasal Geliflmeler
Ur Sülalesi k›sa zamanda Sümer ve Akkad ülkelerinin egemen gücü haline gelmifl-
tir. Bu dönemde uygulanan Akkad modeli fetih politikas›yla k›sa zamanda s›n›rlar
genifllemifl ve devlet bir imparatorlu¤a dönüflmüfltür. Sümer kökenli krallar, yaln›z-
ca Sümerce konuflan halk›n yaflad›¤› ülkenin devleti de¤il, Sümercenin hiç konu-
flulmad›¤›, ço¤unlukla Sami kökenli toplumlar›n yaflad›¤› kuzey bölgelerinin de
egemeni haline gelmifllerdi. Ülkenin yönetiminde yeni düzenlemeler yap›larak
eyalet sistemi oluflturulmufltu.
Kurucu kral Ur-Nammu do¤uda Elam ülkesi ve Susa kentini egemenlik alt›na
ald›ktan sonra kuzeyde Assur kenti üzerine sefer yapm›flt›r. Dicle boyunca Kuzey
Irak’a ilerleyen Sümerlilerin ilk kez bu kadar uzak bölgeleri denetledikleri görü-
lür. Bütün bu bölgelerden al›nan ganimetler ve vergiler Ur’a tafl›nmakta, sa¤lanan
iflgücü ile kanallar yan›nda an›tsal yap›lar ve saraylar yap›lmaktayd›. F›rat Nehri
üzerindeki önemli ticaret merkezleriyle siyasal iliflkiler kurulmufltu. Bu kentler
aras›nda Mari, Tuttul, Ebla ve Akdeniz k›y›s›na yak›n Biblos gibilerinin adlar› an›l-
maktad›r.
Ur-Nammu’dan sonra tahta geçen fiulgi Sümer edebiyat›nda ve mitolojisinde iz
b›rakan krallardan biridir. Kral fiulgi ad›na tap›nak yap›lm›fl, ilahiler yaz›lm›fl, tan-
r›-kral anlay›fl›yla kutsanm›flt›r. Siyasal yay›lma politikas› onun döneminde de ben-
zer biçimde sürdürülmüfltür. Eyaletlerden al›nan vergiler ve sefer yap›lan bölgeler-
den al›nan ganimetlerle infla faaliyetlerine h›z verilmifltir.
fiulgi’den sonra III. Ur Sülalesi bir süre daha gücünü korumuflsa da bu uzun
sürmemifltir. Mezopotamya büyük bölümü Suriye’den gelen yeni toplumlar›n gö-
çüne sahne olmufltur. Do¤udan da Elam ak›nlar› buna eklenince kurulan devlet
varl›¤›n› koruyamam›fl, Ur kenti y›k›lm›flt›r. Kentin sembolü ve koruyucusu olarak
kabul edilen tap›naklar talan edilmifl, tanr› heykelleri ‹ran’a götürülmüfltür.
III. Ur Sülalesi’nin son bulmas› Güney Mezopotamya’da Sümerlerin siyasal an-
lamdaki üstünlü¤ünü de bitirmifltir. Ancak Sümer kültürü, yaz›, edebiyat, din ve
mimaride belirgin bir biçimde sonraki toplumlar› etkilemeye devam etmifltir.
UYGARLIK
Akkad Devlet Anlay›fl›

Akkad döneminde yönetici sülale ve kral daha güçlü konuma gelmifl, devletin top-
lum üzerindeki egemenli¤i daha belirginleflmifltir. Sargon ile bafllayan süreçte yeni
bir devlet modeli ve yeni bir kral tipi gelifltirmifltir. Akkad krallar›n›n yeni yönetim
anlay›fl›na koflut olarak, “Agade’nin Kral›” unvan›n›n yan› s›ra, “Dört Bir Yan›n Hü-
kümdar›” ve “Evrenin Kral›” gibi unvanlar kullanmas› bu yeni anlay›fl›n yans›mas›-
d›r. Naram-Sin bu unvanlara ek olarak, yukar›da belirtildi¤i gibi “Akkad’›n tanr›s›”
olarak tan›mlanmaya bafllam›fl, isminin bafl›na tanr› isimlerini belirtmek için konu-
lan bir iflaret ekletmifl ve stelinde kendisini, yaln›zca ilahi varl›klara özgü bir sim-
ge olan çift boynuzlu bir bafll›kla betimletmifltir. Bu yaklafl›m, bir yan›yla Erken Ha-
nedanlar döneminden tan›d›¤›m›z Lugalbanda ve G›lgam›fl gibi yar› tanr› krallar›,
bir yan›yla da sonraki krallar›n benimsedi¤i, tanr› ad›na bütün dünyay› yönetmek
gibi yeni bir anlay›fl› yans›t›r.
Kral›n konumuna koflut olarak devletin yap›s›n›n da belirgin bir biçimde de¤ifl-
ti¤i görülür. Belirli s›n›rlar› olan kent devleti yerine “bütün dünyay›” yönetmeye
aday bir imparatorluk düflüncesine geçildi¤ini veya bu düflüncenin temellerinin
at›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Ancak Yeni Assur veya Pers döneminde oldu¤u gibi, im-
paratorluk topraklar›na kat›ld›¤› iddia edilen bölgelerin düzenli ve organize olmufl
eyaletler biçiminde yönetildi¤ine iflaret eden veriler zay›ft›r. Yaln›zca Elam bölge-
sine gösterilen yo¤un ilgi ve burada Akkadca’n›n resmi ifllerde kullan›lmaya bafl-
lanmas› bu yöndeki yaklafl›m›n izlerini tafl›r. Ayr›ca Kuzey Mezopotamya’da yap›-
lan infla faaliyetleri bu bölgenin de merkezden yönetildi¤ini gösterebilir. Ancak ge-
leneksel olan “Kifl kral›” unvan›n›n kullan›m›ndan beklenen ayr›cal›k terk edilme-
di. Bir anlamda Sümer kent devleti anlay›fl›n›n izlerini tafl›yan, bir kentin di¤erleri-
ni denetledi¤i alg›s›n›n sürdü¤ü anlafl›lmaktad›r.
Akkad döneminde uzak bölgelerle ticaret yap›lmas›n›n teflvik edildi¤i görülür.
Hindistan, Umman ve Bahreyn’den gelen gemilerin limanlara yanaflt›¤›, baflkentte-
ki yönetici ve soylu s›n›f›n ihtiyac› olan baz› lüks ürünlerin bu yolla sa¤land›¤› bi-
linmektedir. Büyüyen kentlerin ihtiyac› ticarete ek olarak Akkad döneminde s›k
s›k yap›lan seferlerle, al›nan vergi ve ganimetlerle sa¤lanmaktayd›. Hemen her y›l
sefer yapma anlay›fl›, Mezopotamya’da güçlü kral anlay›fl›n›n göstergesi ve kentler-
deki ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n›n yöntemlerinden biriydi.
S›n›rlar›n genifllemesi, Akkadlar›n farkl› kültürlerle tan›flmas›, baflkente gelen
ürünlerin artmas› ve yo¤un ticaret, günlük yaflamda kullan›lan ölçü birimlerinde
zorunlu olarak standartlaflmay› getirmifltir. Akkadlar›n getirdi¤i yeniliklerden biri
de yaz›l› belgelerde kullan›lan tarihleme sistemidir. Bu yeni sistemde her bir y›l, bir
önceki y›l meydana gelen önemli bir olay›n ad›yla an›l›yordu. Örne¤in, Sargon’un
Mari kentini y›kmas› bir sonraki y›l›n ad› olmufltur. Bu sistem Babil ve çevresinde
MÖ 1500 y›llar›na kadar geçerlili¤ini korudu. Bu listeler sayesinde siyasal veya sos-
yal alanda meydana gelen ve bütün toplumu ilgilendiren önemli olaylar y›l ad› ola-
rak kay›t alt›na al›nm›flt›r. III. Ur Sülalesi döneminden itibaren de her y›la yüksek
dereceli bir memurun ad› verilmifl ve bunlar›n listesi tutulmufltur (Eponym listele-
ri). Ancak bu listelerde büyük eksiklikler vard›r.
Sanat
Akkad sanat›, saray›n ve kral›n yüceltilmesi kurgusuyla flekillenmifl propaganda
Kült: Tanr› veya tanr›lar›n amaçl› kabartma ve stel örneklerinden oluflur. Daha önceki dönemde krallar öl-
özelliklerini, tap›na¤›n›, iba- düklerinde tanr›laflt›r›l›rken Naram-Sin yaflarken tanr›laflt›r›lm›fl ve kült sahibi ol-
det fleklini kapsayan tap›n-
ma ile ilgili eylemlerin tümü. mufltu. Onun tanr›sal özellikleri, alçak kabartma tekni¤inde kaya yüzeyine veya
kayadan kopar›lm›fl yass›, uzun düzgün stellere oyulan betimlemelerinde vurgu-
lanm›flt›r. Naram-Sin’in iki metre yüksekli¤indeki ünlü steli/ dikili tafl› (Resim 3. 2)
‹ran s›n›r›ndaki Lullubi adl› bir kabileye karfl› kazan›lan bir zaferin an›s›na Babil ya-
k›n›ndaki Sippar’da dikilmifltir. Bu tafl üzerinde tanr›-kral düflman askerlerine ba-
sarak ordusunun önünde da¤lara t›rmanmaktad›r. Bafl›nda boynuzlu bafll›k, üze-
rinde kraliyet niflanlar› olan ok, yay ve savafl baltas›, ayaklar›nda Mezopotamya’ya
özgü sandaletleri vard›r.
Bu stel Naram-Sin’den bin y›l kadar sonra sa- Resim 3.3

vafl ganimeti olarak Elam kral› taraf›ndan ‹ran’da- Tunçtan döküm
ki Susa kentine götürülmüfltür. Mezopotamya tekni¤inde yap›lm›fl
araflt›rmalar›n›n bafllang›ç döneminde Frans›z ar- Naram-Sin bafl›
(Saggs 1962).
keologlar taraf›ndan bulunan stel, Paris’teki Louv-
re Müzesi’ne nakledilmifltir. Naram-Sin’in Diyar-
bak›r yak›n›ndaki Pir Hüseyin’de bulunan stelinin
bafl k›sm› ise ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müze-
si’nde sergilenmektedir. Bu dönemden kalan bir-
kaç kaya kabartmas› benzer özellikler tafl›makta-
d›r. Kuzey Irak’ta Ninive’de bulunmufl, son dere-
ce güzel iflçilikli, döküm tekni¤inde yap›lm›fl tunç-
tan bir bafl ve tunç bir heykelin yaz›tl› kaidesi bu
dönem sanat›n›n ulaflt›¤› seviyeyi göstermesi ba-
k›m›ndan dikkat çekicidir.
III. Ur Sülalesi Dönemi Reformlar›

Uygarl›¤›n geliflimindeki önemli ad›mlar›n at›ld›¤› Güney Mezopotamya’da dör-
düncü biny›l›n sonlar›ndan itibaren tutulmaya bafllayan yaz›l› belgeler tarihsel ve
mitolojik kurgu içinde bilgi edinmemize katk› yapar. Yukar›da belirtti¤imiz gibi III.
Ur Sülalesi döneminden oldukça çok say›da belge günümüze ulaflm›flt›r. Bu durum
tap›naklarda ve önemli merkezlerde kurulan okullarda devletin ihtiyac› olan yaz›-
c› s›n›f›n›n yetifltirildi¤ini ve okul sisteminin gelifltirildi¤ini göstermektedir. III. Ur
Sülalesi döneminde resmi belgelerde yayg›n olarak Sümerce kullan›lm›flt›r. Ancak
Akkad döneminde yayg›nlaflm›fl olan Akkadcadan da vazgeçilmemifltir. Girsu (Tel-
lo), Umma ve Nippur yak›n›ndaki Puzrifl-Dagan (Drehem) gibi kentlerde tutulmufl
belgeler oldukça ayr›nt›l› bir içeri¤e sahiptir.
Devletin bütün faaliyetleri yaz›ya geçirilmekteydi. Gelir ve giderler kay›t alt›na
al›nm›flt›. Gelirlerin büyük bölümünü canl› hayvan al›m› ve da¤›t›m› oluflturmak-
tayd›. Tarlalarda ve de¤irmenlerde çal›flan, hasat toplayan, dokuma yapan, kam›fl
kesen, kanal kazan, teknelere mal yükleyen ve tekneleri çeken insanlar›n say›s› ti-
tizlikle tutulmufl ve bunlara yap›lan ödemeler belirtilmifltir. Ödemeler genellikle,
bira, ekmek, ya¤, so¤an ve bal›k gibi yiyecek maddeleriyle yap›l›yordu. Denizafl›-
r› ülkelerle veya nehir yoluyla ulafl›lan uzak bölgelerle yap›lan ticaret de devletin
kontrolü ve izniyle, kay›tlara geçirilmesi kofluluyla gerçekleflmekteydi.
Bütün bu karmafl›k ifllerin yap›lmas› yaln›zca kay›tlar›n tutulmas› ile mümkün
de¤ildi. Bunlar›n belirli kurallara ba¤lanmas›, aksakl›klar›n ve olas› problemlerin
çözümü için düzenlemeler de gerekliydi. Önce kent devletlerinde bafllayan top-
lumsal hayat› düzenleme çal›flmalar› iki yönlü olarak geliflmekteydi. Bunlardan bi-
ri tap›nak öncülü¤ünde flekilleniyordu. Ancak zaman içinde güçlenen siyasal oto-
rite ve krallar öncülü¤ü alm›fl ve günlük yaflamda ortaya ç›kan problemleri çözmek
ad›na ad›mlar atm›fllard›r. Geleneksel kabuller yan›nda yaz›l› kurallar ve baz› re-
form çabalar› kent yaflam›n›n getirdi¤i yeni sorunlara çözüm bulma kayg›lar› tafl›r.
Lagafl kral› Entemena ve Urukagina ilk reformistler olarak bilinirler. Yap›lan bu ilk
düzenlemelerde daha çok borç aff› gibi konular ifllenmifltir. Gerçek anlamda ilk ya-
sa koyucu kral Ur-Nammu’dur. Karmafl›k hale gelen kent yaflam› içinde miras, ti-
caret, bireysel iliflkiler gibi konularda ortaya ç›kan anlaflmazl›klar›n yayg›n oldu¤u
anlafl›lmaktad›r. Bu tür davalara Lagafl’ta bulunan bir grup belgeden anlafl›ld›¤›na

göre, kral, ensi veya hâkimler taraf›ndan bak›l›yordu. Sümer yasalar› daha çok ta-
raflar›n zararlar›n› önleyecek maddi karfl›l›¤› olan cezalar vermekteydi.
‹nfla Faaliyetleri
Eski Mezopotamya uygarl›klar›ndan günümüze kalan ve uzak geçmiflin izlerini en
belirgin biçimde yans›tan an›tlar›n bafl›nda III. Ur Sülalesi döneminde yap›lan zig-
gurat gelmektedir. Bu dönemin büyük krallar›ndan Ur-Nammu ve fiulgi, kentlere
büyük yat›r›mlar yapm›fllard›r. Yapt›klar› seferlerden elde ettikleri ganimetler ve
zenginlik, kentlerin çehresinin de¤ifltirilmesine katk›da bulunmufltur.
Rvsim 3.4
Ur Ziggurat›’n›n
kentteki kaz›lar›
yürüten Woolley
taraf›ndan
yap›lan
rekonstrüksiyonu.
Kademeli bir
biçimde yükselen
ziggurat›n
tepesinde bir
tap›nak yer
almaktad›r
(Kaynak: Wooley
1939)
Zigguratlar, masif bir kütle halinde, piramit biçiminde yükseltilerek infla edil-
mifl tap›nak binalar›d›r. Kentin bafltanr›s›na adanan tap›nak ziggurat›n tepesinde,
en yüksek noktas›nda bulunmaktad›r. Ziggurat d›fl›nda kentlerdeki resmi binalar
yeniden yap›lm›fl, altyap› oluflturulmufl, kanallar aç›lm›fl, ayr›ca bütün bu an›tsal
binalar ayr› bir duvar içine al›nm›flt›r. Ur kentinde Ay tanr›s›na adanm›fl, duvarlar-
la çevrili alanda ziggurat, tap›nak ambar›, konutlar ve dini saray gibi yap›lar bu-
lunmaktayd›.
Mezopotamya’n›n di¤er kutsal kentlerinden biri olan ve taç giyme törenlerinin
yap›ld›¤› Nippur ve di¤er birçok kentte de benzer inflaatlar yap›lm›flt›r. Bu türde
büyük infla projelerinin yap›m›, büyük bir ekonomik kaynak ve iflgücü gerektirdi-
¤i için uzun sürmekteydi. Örne¤in Ur Ziggurat›’n›n inflas› birkaç kral›n iktidar› bo-
yunca devam etmiflti. III. Ur sülalesi döneminde kentler d›fl›nda ülkenin kuzeyin-
de de büyük bir sur yap›lm›flt›r. fiulgi’nin o¤ullar›ndan fiu-Sin döneminde, kuzey-
den göç eden Bat› Sami kökenli Amurrulara karfl›, F›rat ve Dicle nehirleri aras›na
büyük bir duvar infla edilmifltir. Bu inflaat kral›n dördüncü y›l›n›n da ad› olarak tak-
vim sisteminde yer alm›flt›r.

Bir kral›n tanr›laflt›r›lmas› ne demektir?
3
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Özet
N
A M A Ç
‹mparatorluk fikrinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klaya- N
A M A Ç An›tsal yap›lar›n inflas›n› aç›klayabilme
1 bilme 3
Akkadlardan sonra Mezopotamya’da güçlenen II-
Güney Mezopotamya’da MÖ 2350 y›llar›ndan
I. Ur Sülalesi döneminde benzer anlay›flla, Güney
sonra Akkad hâkimiyetinin kuruluflu, Sümer kül-
Mezopotamya, ‹ran ve Kuzey Irak ile çevresine
türünün devam etmesinde bir kesintiye yol aç-
sefer yap›lm›flt›r. Sümer kent devleti olan Ur böy-
mamakla birlikte siyasal anlamda birçok yenilik
lece farkl› etnik kökenlerden toplumlara hükme-
meydana getirmifltir. Önce Akkadl› Sargon ve Na-
den bir imparatorluk haline gelmifltir. Eyalet sis-
ram-Sin gibi efsanevi krallar yönetiminde Mezo-
temi oluflturulmufl, düzenli vergi toplanmaya bafl-
potamya tek bir devletin egemenli¤ine al›nm›fl,
lanm›flt›r. Bu fetihler kentlerin zenginleflmesine
arkas›ndan da bilinen dünyan›n s›n›rlar›na sefer-
katk› yapm›fl ve günümüze kadar ulaflan ziggu-
ler yap›lm›flt›r. Bu seferler Orta Anadolu, Do¤u
ratlar gibi an›tsal ölçekte yap›lar infla edilmifltir.
Akdeniz k›y›lar›, Kuzey Irak ve Toroslar ile Elam
Akkad döneminden itibaren Naram-Sin gibi kral-
ülkesine kadar uzanm›flt›r. Bu bölgelerden al›-
lar baflar›lar›na paralel olarak yüceltilmifl ve ha-
nan ganimetler ve vergiler ile merkezi devlet ya-
yattayken yar› tanr› olarak kabul edilmifltir. III.
p›s› güçlendirilmifl, tap›naklar, saraylar ve surlar
Ur Sülalesi döneminde de tanr›-kral anlay›fl› de-
infla edilmifltir. Farkl› bölgelerden getirilen insan-
vam etmifltir.
lar kentlerdeki bu büyük inflaatlarda ifl gücü ola-
rak kullan›lm›flt›r. Kentlerin nüfusu artm›flt›r. Bu
durum, belirli s›n›rlar› olan kent devleti anlay›-
fl›ndan, s›n›r tan›mayan ve farkl› kültürleri yöne-
timinde birlefltiren imparatorluk modeline geçi-
flin bafllang›c›d›r.
N
A M A Ç
Sami kökenli toplumlar›n Sümerlerden farklar›n›
2 tan›mlayabilme
Akkadlar, Mezopotamya’ya gelen Sami kökenli
toplumlar›n öncüsüdür. Göçleri uzun y›llar bo-
yunca devam etmifl, gelen Akkadl› göçmenler
Sümer kentlerine yerleflmifller ve buradaki köklü
kültürü benimsemifllerdir. Ancak kendi gelenek-
sel yap›lar›na ait temel özelliklerini korumufllar-
d›r. Bu durum Akkadlar›n egemenli¤inden sonra
yasalarda ortaya ç›kan “göze göz, difle difl” esas›-
na dayal› a¤›r kanunlarda kendini gösterir. Kad›n
ile erke¤i birbirinden belirgin çizgilerle ay›ran
bir toplumsal yap› Sümerlerden farkl›l›k gösterir.
1. Akkadlar Mezopotamya’ya hangi bölgeden gelmifltir? 6. Afla¤›dakilerden hangisi III. Ur Sülalesi döneminin
a. Anadolu önemli geliflmelerinden biri de¤ildir?
b. Suriye a. Uzak bölgelere sefer yap›lmas›
c. ‹ran b. Kay›t sisteminin gelifltirilmesi
d. Hazar c. Sümerce yan›nda Akkadcan›n da kullan›lmas›
e. Zagroslar d. Büyük infla faaliyetlerinin yürütülmesi
e. Aramilerin göçü
2. Akkadlar›n baflkenti neresidir?
a. Akkad 7. III. Ur Sülalesinin kurucusu hangi krald›r?
b. Babil a. ‹bbi-Sin
c. Ur b. fiu-Sin
d. Uruk c. Amar-Sin
e. Kifl d. Ur-Nammu
e. fiulgi
3. Akkad kral› Sargon hangi bölgeye sefer yapma-
m›flt›r? 8. III. Ur Sülalesinin egemenli¤i hangi olayla ba¤lant›l›
a. Elam olarak son bulmufltur?
b. Suriye a. Amurru göçü
c. Orta Anadolu b. Hurri göçü
d. Do¤u Anadolu c. Akkad iflgali
e. Kuzey Irak d. K›tl›k
e. Deprem
4. Yaflarken tanr›laflt›r›lm›fl Akkad kral› hangisidir?
a. Sargon 9. Afla¤›dakilerden hangisi Akkad krallar›n›n kullan-
b. Rimufl d›klar› unvanlardan biri de¤ildir?
c. Manifltuflu a. Kifl kral›
d. Dudu b. Sümer kral›
e. Naram-Sin c. Evrenin kral›
d. Agade’nin kral›
5. Ziggurat nedir? e. Assur’un kral›
a. Ev
b. Yol 10. III. Ur Sülalesi döneminde toplumsal reform yapan
c. Sur kral hangisidir?
d. Tap›nak a. Naram-Sin
e. Mezar an›t› b. Sargon
c. Ur-Nammu
d. fiulgi
e. Amar-Sin

Akkad ‹mparatorlu¤u’nun sonunu haz›rlayan Guti sal- 1. b Yan›t›n›z yanl›flsa Girifl bölümünü yeniden göz-
d›r›s›, Mezopotamya’da edebi metinlere konu olufltur- den geçiriniz
mufltur. Da¤l› bir kabilenin, köklü gelenekleri, tap›nak- 2. a Yan›t›n›z yanl›flsa Akkad ‹mparatorlu¤u bölü-
lar› ve saraylar› olan kentlere gelip ya¤ma ve talan yap- münü yeniden gözden geçiriniz
mas›, daha önce bu merkezlerdeki büyük tanr›lara ye- 3. d Yan›t›n›z yanl›flsa Kurucu Kral Sargon bölümü-
terince sayg› gösterilmemesinin cezas› olarak yorum- nü yeniden gözden geçiriniz
lanm›flt›r. Akkad ülkesinin bu talandan gördü¤ü zarar 4. e Yan›t›n›z yanl›flsa Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-
ve çekti¤i ac›lar zamanla a¤›t olarak dilden dile aktar›l- Sin bölümünü yeniden gözden geçiriniz
m›flt›r. Afla¤›da verdi¤imiz metin tanr›lar›n bafl› olarak 5. d Yan›t›n›z yanl›flsa ‹nfla Faaliyetleri bölümünü
kabul edilen Enlil’in bir tür ceza olarak gönderdi¤i Gu- yeniden gözden geçiriniz
ti sald›r›s›n› anlatmaktad›r. Anlafl›ld›¤› kadar›yla Enlil bu 6. e Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü ye-
cezay› Nippur kentinde bulunan ve Ekur ad›yla an›lan niden gözden geçiriniz
tap›na¤› y›k›ld›¤› için vermiflti: 7. d Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü ye-
“Talan edilmifl bir kentin mallar› de¤illerdi ama niden gözden geçiriniz
Koca gemiler yanaflt› tap›na¤a 8. a Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi bölümünü ye-
Koca gemiler yanaflt› Enlil’in tap›na¤›na niden gözden geçiriniz
Kentteki mallar talan edildi 9. e Yan›t›n›z yanl›flsa Akkad Devlet Anlay›fl› bölü-
Kentteki mallar talan edilirken münü yeniden gözden geçiriniz
Akkad’›n sa¤duyusu da kayboluyordu 10. c Yan›t›n›z yanl›flsa III. Ur Sülalesi Dönemi Re-
Gemiler limandan hareket ederken Akkad’›n akl› bafl›n- formlar› bölümünü yeniden gözden geçiriniz
dan gidiyordu
Kas›p kavuran f›rt›na bütün ülkeyi sarar
Yükselen sel sular›na karfl› konulamaz
Kutsal Ekur y›k›ld›¤› için (Tanr›) Enlil (ceza alarak) ne-
leri y›kacak acaba?
Guti da¤lar›na do¤ru bakt›,
Uçsuz bucaks›z da¤ s›ralar›n› gözlemledi,
‹nsan s›n›f›ndan say›lmayan, topraktan pay almayan,
Engel tan›maz Guti,
Güdüleri insana, ak›llar› köpe¤e, hatlar› maymuna benzer.
Onlar› ça¤›rd› Enlil da¤lardan
Çekirge sürüleri gibi yay›ld›lar topraklara,
Döktükleri kanla ovalar› kaplad›lar, Enlil için hayvan
avlarlar sanki
Hiçbir fley kurtulamaz ellerinden
Hiç kimse kaçamaz önlerinden.
Elçiler ç›kamaz art›k da¤ yollar›na,
Ulaklar›n gemisi geçemez ›rmaklardan”.
Görüldü¤ü gibi Gutilerin bölgeye yapt›¤› göçün sonu-
cu oldukça y›k›c› olmufltur. Kanl› savafllar›n izlerini ta-
fl›yan dizeler bu süreçte kentlerde büyük insan kay›pla-
r› oldu¤una iflaret etmektedir. Bu y›k›m dönemi sonra-
s›nda bir süre di¤er kentlerle olan iliflkilerin zay›flad›¤›,
güvenli bir biçimde ticaret yapma imkân›n›n ortadan
kalkt›¤› anlafl›lmaktad›r (Kaynak: Kuhrt 2007: 73-74).

S›ra Sizde 1 Bottero , J.- Stève, M - J. (2002). Evvel Zaman ‹çinde
Akkadca konuflan toplumun Sümer kentlerine yerlefl- Mezopotamya (Çev. A. Tatl›er), ‹stanbul.
mesi uzun bir dönemde yavafl yavafl gerçekleflmifltir. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-
Akkad kökenli aileler önce Sümerce ö¤renmifl ve iki lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.
dilli olarak kentlerde yaflamlar›n› sürdürmüfllerdir. Bu Kramer, S. N. (2002). Sümerler (Çev. Ö. Buze), ‹stanbul.
nedenle uzun süre kentlerde yayg›n dil Sümercedir. Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar (Çev. H.
Koyukan), ‹stanbul.
S›ra Sizde 2 Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II, (Çev. D.
Kent devleti, egemenlik alan› bir yerleflim yeri ve çev- fiendil), ‹stanbul.
resiyle s›n›rl›, ço¤unlukla ayn› kökenden insanlar›n ya- Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u
flad›¤› kent ve buraya ba¤l› köylere egemen siyasal bir (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.
gücü tan›mlar. ‹mparatorluk ise farkl› etnik kökenden Saggs, H. W. F. (1962). The Greatness that was Baby-
gelen ve farkl› dinlere inanan toplumlar›n yaflad›¤›, ge- lon, London.
nifl bölgelere egemen olan, eyalet sistemi ile yönetilen Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-
bir yönetim biçimidir. rihi (Çev. S. Gül), Ankara.
Woolley, C. L. (1939). Ur Excavations V, The Ziggu-
S›ra Sizde 3 rat and its Surroundings, London.
Tanr›-kral kavram› Sümerler döneminde ortaya ç›km›fl-
t›r. Bir krala, tanr›sal özellikler atfedilmesi, ad›na tap›-
nak yapt›r›lmas›, heykel ve kabartmalar›n›n tanr›lara
benzer flekilde yap›lmas›, ad›na ilahiler yaz›lmas› kral›n
tanr›laflt›r›lmas› demektir. Akkad kral› Naram-Sin bu an-
lay›fl›n en belirgin örne¤idir.
4
Amaçlar›m›z
N
N
Yaz›y› kullanmayan toplumlar› aç›klayabilecek,
N
En eski uluslar aras› serbest ticareti tan›mlayabilecek,
‹kinci biny›ldaki kanunlar› de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• K›sasa k›sas • Hammurabi yasalar›

• Uluslar aras› ticaret
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• ESK‹ ASSUR VE ESK‹ BAB‹L
Eski Mezopotamya ve MÖ ‹kinci Biny›lda KRALLIKLARI
M›s›r Tarihi Mezopotamya • M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER
• ORTA ASSUR KRALLI⁄I
• UYGARLIK
MÖ ‹kinci Biny›lda
Mezopotamya
G‹R‹fi
Göçler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap›

Akkadlar›n Mezopotamya’ya gelifli, Sami kökenli toplumlar›n bölgede yavafl yavafl
ço¤unlu¤u oluflturmalar› sürecini bafllatm›flt›. III. Ur Sülalesi ile kesintiye u¤rayan
bu süreç ikinci biny›lda yeni göç dalgalar› ile h›zlanarak devam etmifltir. MÖ ikin-
ci biny›l›n ilk yar›s›nda Mezopotamya’ya bat›dan Suriye yönünden gelen Amurru-
lar da Sami kökenlidir. Mezopotamya’n›n hemen hemen bütün kentlerine yay›lan
bu göç dalgas›, kentlerin demografik yap›s›n› de¤ifltirmifltir. Bu dönemde gelenek-
sel kent devleti anlay›fl› devam etmifltir. Mezopotamya’da ‹sin, Larsa, Uruk, Kifl,
Sippar, Mari, Eflnunna, Babil ve Assur kentleri birer krall›k olarak ortaya ç›km›flt›r.
Bunlardan bir k›sm›n›n egemenlik süresi ve krallar›n faaliyetleri hakk›nda çok az
bilgi olsa da yaz›l› belgelerde adlar› geçmektedir.
‹ran’da Elam Krall›¤›, Anadolu’da ise MÖ ikinci biny›l›n ortalar›ndan önce Hitit
Krall›¤› Mezopotamya siyasetinde etkili olmufltur. Kuzey Mezopotamya’da Hurri-
Mitanni Devleti ve arkas›ndan Orta Assur Krall›¤› dönemin siyasal geliflmelerinde
belirleyici olmufltur. ‹kinci biny›lda birçok kent devleti göç dalgalar› sonucu Amur-
ru kökenli yöneticilerin idaresine geçmifltir.
Resim 4.1
‹kinci
biny›lda
Mezopotamya
Kaynak:
Köro¤lu 2010
Amurrular
Akkadlardan sonraki en büyük Sami grubunu oluflturan Amurrular III. Ur Sülalesi
döneminde F›rat üzerinden yavafl yavafl önce Güney Mezopotamya’ya yerleflmeye
bafllam›fllard›. Amurrular (Amoritler), Aramiler ve ‹braniler gibi Bat› Sami kökenli
toplumlardan biridir. Akkadca ile akraba olan dilleri nedeniyle toplumla kaynafl-
malar› zor olmam›flt›r. Mezopotamya’ya gelen yar› göçebe ve göçebe birçok top-
lum gibi Amurrular da buradaki kentlerde geleneksel kültürü benimsemifl “Mezo-
potamyal›” olmufllard›r.
Kent devletlerine yerleflen ve ço¤unlu¤u oluflturduklar› birçok kenti idare eden
Amurrular, resmi yaz›flmalarda Akkadca kullanm›fllard›r. Çivi yaz›s›n› kendi dilleri-
ne uyarlamad›klar› için varl›klar› ancak yaz›l› belgelerdeki adlar› arac›l›¤›yla izlene-
bilmektedir. Din ve mitoloji alan›nda kesintisiz devam eden Sümer geleneklerini
benimsemifllerdir. Daha sonra Mezopotamya kökenli baz› kültürel ve mitolojik un-
surlar›n tek tanr›l› dinlere aktar›lmas›nda arac›l›k etmifllerdir.
Hurriler
Hurriler, Mezopotamya ve çevresine MÖ üçüncü biny›l sonlar›nda kuzeyden gel-
mifllerdir. Akkad kral› Naram-Sin dönemi yaz›tlar›nda adlar›ndan söz edilmektedir.
Büyük bir göç dalgas› ile gelen bu toplumun Amurrulardan farkl› olarak yerleflik
bir kültürü vard›. Do¤u Anadolu, Orta F›rat Havzas› ve güneyde Filistin’e kadar ge-
nifl bir alana yay›lm›fllard›r. Hurrilerin konufltu¤u dil Sami veya Hint-Avrupa kö-
kenli dillerle akraba de¤ildir. Hurrice, MÖ birinci biny›lda Do¤u Anadolu’da bir
devlet kuran Urartular›n diliyle akrabayd›. Bu diller günümüzde Kuzeydo¤u Kaf-
kasya’da konuflulan baz› dillerle benzerlik gösterir.
4. Ünite - MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya 55
Hurriler ikinci biny›l›n bafllar›nda Zagroslarla Do¤u Akdeniz k›y›lar› aras›ndaki

bölgede küçük krall›klar halinde organize olmufllard›r. Bu kentlerden biri modern
Kerkük yak›nlar›nda bulunan Gasur’du. Ad› bilinen en erken yöneticilerinden biri
Nagarl› (Tel Brak) Talpufl-atili’dir. Üçüncü biny›l sonlar›nda yaflayan di¤er krallar
ise Urkefl (Tel Mozan) ve Nagar kral› Atal-flen’di. Yaz›tlarda Hurri adlar› tafl›yan
krallar hakk›nda fazla bilgi yoktur. ‹kinci biny›l›n bafllar›nda do¤uda Assur Krall›-
¤›’n›n baflkenti olacak Ninive’yi Tifl-atal adl› Hurri kökenli bir kral yönetmekteydi.
Do¤u Anadolu, Çukurova bölgesi gibi birçok bölgede nüfusun önemli bölümü
Hurri kökenli idi. Kuzey Mezopotamya’da Eski Assur Krall›¤› döneminde de (MÖ
19.-18. yüzy›llar) varl›¤›n› koruyan Hurri toplumu, Assur’un zay›flamas›yla yeniden
küçük krall›klar halinde organize olmufltur. Bat›da ise Hurri nüfuzu F›rat havzas›-
n› aflarak Anadolu içlerine kadar yayg›nlaflm›flt›r. Kuzey Suriye bölgesinde, MÖ on
sekizinci yüzy›l sonu ile on alt›nc› yüzy›l aras›na tarihlenen Mari ve Alalah arflivle-
rindeki baz› yaz›tlar onlar›n bu bölgelerdeki varl›¤›n›n kan›tlar›n› sergiler.
Hurriler ilk kez merkezi büyük bir devlet haline ikinci biny›l›n ortalar›nda Mi-
tanni kökenli yöneticilerin önderli¤inde gelmifllerdir. Afla¤›da ele alaca¤›m›z üzere
bu dönemde Anadolu’da Hititler, Mezopotamya’da Orta Assur ve M›s›r aras›nda
tampon bir devlet olarak gelifltiler. Mitanniler gibi Hititler ile de birçok bölgede iç
içe geçen bu toplum, Mezopotamya kültürünün kendi kültürleriyle birlikte Anado-
lu’ya tafl›nmas›nda arac› rol oynam›flt›r.
Kent Devletleri
Kuzey Mezopotamya’da Hurri kökenli devletlerin egemen oldu¤u MÖ ikinci bin-
y›l bafllar›nda Güney Mezopotamya’da Amurru kökenli birtak›m kent devletleri
bölgenin denetimi için mücadele etmektedir. Bunlardan biri Ba¤dat’›n güneydo¤u-
sunda yer alan ‹sin (Bahriyat) kentidir. ‹sin kentinin bölgede yaklafl›k yüz y›l ka-
dar süren bask›n pozisyonu Eski Assur kral› ‹flme-Dagan döneminde de sürmüfl-
tür. ‹sin krallar› kendilerini yaln›zca ‹sin’in de¤il Ur, Sümer ve Akkad’›n kral› ola-
rak da ilan etmifllerdi. Sami kökenli bu krallar›n Sümer kültürüne sahip ç›kt›klar›
anlafl›lmaktad›r. Birçok ‹sin kral›, Ur krallar› fiulgi ve Amar-Sin gibi kutsanm›fllar-
d›r. ‹sin kentinde resmi ifllerde Sümerce kullan›lmaya devam etmifltir. Bu dönem-
de kutsal kent Nippur’daki kütüphanede büyük bir Sümer edebi yaz›t koleksiyo-
nu oluflturulmufltur.
MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda öne ç›kan bir di¤er kent ise Larsa (Tel Senkereh) idi.
Larsa, Basra Körfezi’ne yak›n bölgede Ur ile Uruk aras›nda yer almaktad›r. Bu dönem-
de kent Amurru kökenli krallar›n idaresindedir. Larsa, Sümer ve Akkad miras› yan›n-
da ‹ran üzerinde de hak iddia etmifltir. Bu durum bölgede öne ç›km›fl olan ‹sin ile ça-
t›flmaya yol açm›flt›r. Uzun süre devam etti¤i anlafl›lan çat›flma nedeniyle Mezopotam-
ya tarihinde ikinci biny›l›n bafllar› “‹sin-Larsa Dönemi” olarak adland›r›lm›flt›r.
Orta Mezopotamya’da öne ç›kan ve siyasal arenada rol oynayan iki kent bulun-
maktad›r. Bunlardan biri Ba¤dat’›n kuzeydo¤usunda, Dicle’nin kollar›ndan Diyala
Nehri vadisinde yer alan Eflnunna (Tel Asmar), di¤eri de F›rat üzerindeki Mari’dir. Efl-
nunna, Mezopotamya’dan Elam’a ulaflan anayolu denetleyen stratejik bir noktad›r.
‹ran ve do¤u dünyas›yla ba¤lant›l› yol üzerinde oluflu, özellikle kalay ticaretinin yo-
¤unlaflt›¤› ikinci biny›lda kentin önemini art›rm›flt›r. Anadolu ve Mezopotamya’da
bulunmayan kalay, bak›r ile kar›flt›r›l›p tunç yap›m›nda kullan›lan en temel malzeme
idi. Bütün Tunç Ça¤› boyunca Afganistan ve Pakistan’dan gelen bu de¤erli madde,
tar›m aletleri ve silahlar›n yap›m›nda kullan›lmaktayd›. Eflnunna söz konusu dönem-
de büyümüfl ve geliflmifltir. Yaz›l› belgelerde, III. Ur Sülalesi ile Babil kral› Hammu-
rabi’nin kenti ele geçirdi¤i tarih (MÖ 1763) aras›nda kenti yöneten 16 kral›n›n ad›
geçmektedir. Sami veya Elam kökenli adlar tafl›yan bu krallar›n iktidarda kal›fl tarih-
leri ve eylemleri konusunda fazla bir bilgi yoktur. Kent devletlerinin mücadelesi içe-
risinde zaman zaman ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan Eflnunna krallar›, Diyala Vadisi’ni ve
Assur ülkesine kadar Kuzey Mezopotamya’y› fethetme girifliminde bulunmufllard›r.
Mari (Tel Hariri) ise Güney Mezopotamya’dan Do¤u Akdeniz yönünde F›rat
boyunca ilerleyen ana ticaret yolu üzerinde, Suriye topraklar›nda yer al›r. Akkad
döneminde Naram-Sin’in seferleri sonucunda tahrip olan kent, önce yerel yöneti-
cilerin/ krallar›n önderli¤inde güçlenmifl, arkas›ndan MÖ on sekizinci yüzy›lda bir
krall›k merkezi haline dönüflmüfltür. K›sa bir süre kuzeydeki Assur denetimine gi-
ren kent Zimri-Lim adl› kral› döneminde en parlak sürecini yaflam›flt›r. Mari, F›rat
üzerinden sallarla yap›lan hammadde ticaretinden büyük miktarlarda bir gelir elde
etmekteydi. Ayr›ca karayolu ticaretinin önemli duraklar›ndan biriydi ve buraya Or-
ta Anadolu’daki Kanifl (Kültepe) ile güneyde, körfez üzerindeki Dilmun’dan bile
mal geliyordu.
Mezopotamya’da ikinci biny›l› bafllar›nda birçok kent kendi krallar›n›n idaresin-
de belli bir dönem istikrar içinde yaflam›flt›r. Ancak bu kentlerden Güney Mezopo-
tamya’daki Babil ile Kuzey Mezopotamya’daki Assur bu süreci de¤ifltirecek yay›l-
ma politikas› izlemifltir. ‹kinci biny›l›n ilk yar›s›n›n siyasi tarihi daha çok Eski Babil
ve Eski Assur krall›klar› taraf›ndan oluflturulmufltur.
SIRA S‹ZDE MÖ ‹kinci biny›l›n bafl›ndan sonuna kadar Mezopotamya’da kültürel olarak varl›¤›n› koru-
SIRA S‹ZDE
1 yan toplumlar siyasal yap›y› nas›l etkilemifltir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M ESK‹ ASSUR
D Ü fi Ü N E L ‹ MVE ESK‹ BAB‹L KRALLIKLARI
S O R U Eski Assur
S O Krall›¤›
R U
Akkadlar›n ve arkas›ndan da Amurrular›n geliflinden itibaren yavafl yavafl Mezopo-
tamya’n›n tümüne yay›lan Sami kökenli toplumlar iki bölgede uzun süre devam
D‹KKAT D‹KKAT
edecek siyasal ve kültürel merkezler oluflturmufltur. Bunlardan kuzeydeki modern
Kerkük, Musul civar›nda yer alan Assur’dur. Güneyde eski Sümer ülkesinde ise Ba-
N N
SIRA S‹ZDE bil öne ç›km›flt›r.
SIRA S‹ZDE Bu iki merkez Mezopotamya uygarl›klar›n›n temsilcisi olarak sa-
hip olduklar› köklü gelenekleri neredeyse kesintisiz bir biçimde MÖ yedinci ve al-
t›nc› yüzy›llara kadar sürdürmüfllerdir.
MÖ ikinci biny›l›n bafllar›ndan MÖ 612 y›l›nda son baflkent Ninive’nin y›k›l›fl›-
na kadar oldukça uzun süre varl›¤›n› koruyan Assur tarihi üç bafll›k halinde ince-
lenir: 1) Eski Assur (ikinci biny›l›n ilk yar›s›, 2) Orta Assur (ikinci biny›l›n ikinci ya-
r›s›) ve 3) Yeni Assur Krall›¤› (MÖ 1000-612). Yaklafl›k olarak bin befl yüz y›l de-
vam eden Assur kültürü birçok bak›mdan Sümerler döneminde oluflan köklü ge-
leneklerin devam› idi.
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Yve
Assur Krall›¤› O N baflkenti ad›n› bafltanr› Assur’dan alm›flt›r. Kent, Eski Assur
Krall›¤› döneminde önemli bir ticaret ve kült merkezi olmufltur. Kökü Sümerlere
kadar giden tanr›lar yan›nda, burada kurulan krall›¤›n bafltanr›s› için infla edilen ta-
‹NTERNET p›naklar toplum
‹ N T E R Nüzerinde
ET birlefltirici rol oynamaktayd›. Assur Krall›¤›’n›n kent dev-
letleri aras›ndaki siyasal mücadelelerden baflar›l› olarak öne ç›kmas›n›n en önemli
nedeni bu dönemde ticarette oynad›¤› rol idi. Afganistan ve Pakistan’dan gelen ka-
lay›n bir bölümü ve Babil ülkesinden sa¤lanan tekstil ürünleri, baflta Orta Anado-
lu olmak üzere ihtiyaç duyulan bölgelere Assurlu tüccarlar taraf›ndan bu merkez-
den pazarlan›yordu. Assur Devleti bu dönemden sonra, Mezopotamya uygarl›kla-
r› aras›nda kuzeyin güçlü temsilcisi olarak öne ç›km›flt›r.
Kral listelerine göre, ikinci biny›l›n ilk yar›s›nda Assur’da k›rk›n üzerinde kral
hüküm sürmüfltür. Bunlardan yaln›zca birkaç›n›n iktidarda kal›fl tarihleri ve etkin-
likleri konusunda do¤ru bilgilere sahibiz.
Eski Assur Krallar›

I. Eriflum
‹kunum
I. Sargon (fiarru-kin)
II. Puzur-Assur
Naram-Sin
II. Eriflum
I. fiamfli-Adad 1813-1781
I. ‹flme-Dagan 1780-1741
Yaz›l› belgeler, Eski Assur krallar›ndan birkaç› hakk›nda biraz daha ayr›nt›l› bil- Kral Listeleri:
gi verirler. Bunlardan biri I. fiamfli-Adad’d›r. Kuzey Mezopotamya’da Eski Assur Mezopotamya’da
Krall›¤›’n›n siyasal olarak söz sahibi olmas›, I. fiamfli-Adad döneminde, bölgenin ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan her
kent, kenti yöneten krallar›n
Eflnunna Krall›¤›’n›n bask›s›ndan kurtulmas›yla bafllar. Önceki krallar hakk›nda ad- adlar›n› bir liste halinde
lar› d›fl›nda ayr›nt›l› bilgilere sahip de¤iliz. Ancak kurulan uluslar aras› yayg›n tica- kaydetmifltir. Baz›
belgelerde iktidar› zorla ele
ret a¤›, bu krallardan bir bölümünün Anadolu’daki yerel beylerle iliflki içinde ol- geçiren krallar›n da
du¤unu gösterir. kendilerini geçmiflte
yaflam›fl ünlü krallara
Eski Assur döneminin en önemli geliflmesi, 1950 y›llar›nda bafllayarak 1750 y›l- dayand›rd›¤› saptanm›flt›r.
lar›na kadar süren Anadolu kervan ticareti ve bunun her iki bölgede neden oldu¤u Bu listeler kentlerin
geçmiflini ve krallar›n
de¤iflimlerdir. Anadolu, Mezopotamya kültürü, burada üretilen lüks tüketim malla- flecerelerini vermesi
r› ve yaz› ile tan›flm›fl, Assur ve ticarete kat›lan di¤er kentler ise ticaret sayesinde ih- bak›m›ndan oldukça
tiyaç duyduklar› alt›n, gümüfl ve di¤er hammadde kaynaklar›n› sa¤lam›fllard›r. önemlidirler.
fiamfli-Adad döneminde Assur bölgede tek büyük güç konumuna gelmifltir. Ba-
t›ya do¤ru yapt›¤› seferlerle Yukar› Habur bölgesini denetim alt›na alm›flt›r. F›rat
üzerinde, stratejik noktadaki Mari’yi ele geçirmifl ve o¤lunu buraya yönetici tayin
etmifltir. Böylece bat›da F›rat’›n kollar›ndan Balih Irma¤›, do¤uda Zagroslar, güney-
de de Babil taraf›ndan çevrelenen genifl bir alana egemen olmufltur. fiamfli-Adad
kendisine Assur’un kuzeybat›s›nda, Yukar› Habur bölgesinde fiubat Enlil (Tel Lei-
lan) adl› yeni bir kent kurarak buraya yerleflmifltir. Yaz›tlara geçen önemli faaliyet-
lerinden biri de kuzeydeki Ninive kentinde befl yüzy›l önce yap›lm›fl olan ‹fltar Ta-
p›na¤›’n› onarmas›d›r.
Yayg›n uluslar aras› ticaretin kesintiye u¤ramas› sonras›nda Assur’un siyasal etki
alan›n›n darald›¤› ve yeniden bir kent devleti biçimine dönüfltü¤ü görülmektedir.
Eski Babil Krall›¤›

Babil, Güney Mezopotamya’da hem bir kentin ad› ve hem de burada MÖ ikinci
biny›l bafllar›nda kurulan krall›ktan sonra bölgenin ad› olarak an›lmaktad›r. Babil
ülkesinde Sümerlerden sonra, Akkad ve Amurru kökenli toplumlar yerleflmifltir.
Eski Babil krallar› Amurru kökenlidir.
Babil tarihi de üç döneme ayr›lmaktad›r: 1) Eski Babil Krall›¤›, 2) Kassit Ege-
menli¤i (ikinci biny›l›n ikinci yar›s›) ve 3) Yeni Babil Krall›¤› (MÖ 625-539).
Eski Babil Krallar›

Sumuabum 1894-1881
Sumulael 1880-1845
Sabium 1844-1831
Apil-Sin 1830-1813
Sin-muballit 1812-1793
Hammurabi 1792-1750
Samsuiluna 1749-1712
Abi-efluh 1711-1684
Ammiditana 1683-1647
Ammisaduka 1646-1626
Samsuditana 1625-1595
Eski Babil Krall›¤›’n›n kuruldu¤u dönemde, yukar›da belirtti¤imiz gibi, Mezo-

potamya’da birçok kent devleti bulunmaktayd›. Babil bu kentler aras›nda Sümer
ve Akkad uygarl›klar›n›n prestijli geçmifline ve Güney Mezopotamya’n›n tümüne
sahip olmak iddias›yla verilen mücadelede belli bir süre öne ç›km›flt›r. Eski Babil
kral listesinde bulunan krallar›n birço¤u hakk›nda, Assur’da oldu¤u gibi yeterince
bilgi yoktur. Hammurabi’ye dek, daha çok kenti korumak amac›yla surlar infla edil-
mifl, ekonomik canlanmay› sa¤lamak için kanallar aç›lm›flt›r. Bu dönemde yaln›z-
ca Sumulael adl› kral›n Babil yak›n›nda olan Kifl kentine sald›rd›¤›na iliflkin kay›t-
lar mevcuttur. Babil Krall›¤› bu döneme damgas›n› vuran alt›nc› kral Hammurabi
döneminde geliflerek bölgenin egemeni olmufltur.
Hammurabi’nin ilk y›llar›nda, fiamfli-Adad önderli¤indeki Assur ve Zimri-Lim
önderli¤indeki Mari etkin devletler aras›ndad›r. Ancak uzun süre di¤er kentlerin
varl›klar›n› tehdit edecek bir giriflim bulunmamaktad›r. Hammurabi ilk otuz y›l› bo-
yunca Eflnunna Krall›¤›’na ba¤l› baz› kentlere sald›rmak d›fl›nda önemli bir icraat
yapmam›flt›r. Hammurabi, krall›¤›n›n otuzuncu y›l›nda, k›rk bin kifli taraf›ndan sa-
vunuldu¤u belirtilen eski Sümer ülkesindeki Larsa’y› ele geçirmifl ve eyalet haline
dönüfltürmüfltür. Do¤udan gelen Elam ordusunu yenmifl arkas›ndan da Eflnunnna
ya¤malanarak y›k›lm›flt›r. Kuzeydeki Assur üzerine de yürümüfltür. Hammurabi,
uzun süre karfl›l›kla anlaflmalarla dost olarak kald›¤› Mari kentini, otuz beflinci y›-
l›nda yak›p y›km›fl ve harabeye çevirmifltir. Fetihlerle birlikte, kulland›¤› unvanla-
ra “Dünyan›n Dört Bir Yan›n›n Kral›” ile “Sümer ve Akkad Kral›”n› da eklemifltir.
Hammurabi’nin iktidar› k›rk üç y›l kadar sürmüfltür. Bütün hayat› boyunca yap-
t›¤› iflleri ve toplumsal hayat› düzenlemek için koydu¤u kanunlar› tafl bir stel üze-
rine yazd›rm›flt›r. Hammurabi’den sonra Babil yakalad›¤› bu geniflleme sürecini de-
vam ettirememifltir. Bu dönemde Mezopotamya’ya do¤udan Kassitler olarak adlan-
d›r›lan yeni bir halk gelmifl ve bölgenin istikrars›zlaflmas›nda önemli bir rol oyna-
m›flt›r. Basra Körfezi k›y›lar›n› ise “Deniz Ülkesi Hanedan›” olarak adland›r›lan bir
kabile denetimi alt›na alm›fl ve deniz ticaretini önemli ölçüde etkilemifltir. Ancak
Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl› bölgeyi etkileyen bu göçler veya kent devletlerinden biri-
nin öne ç›kmas›yla olmam›flt›r. Babil yaklafl›k bin kilometre uzakta Orta Anado-
lu’da kurulmufl olan Eski Hitit Krall›¤›’n›n ikinci kral› I. Murflili’nin 1595 y›l›nda
yapt›¤› bir seferle ele geçirilmifl ve ya¤malanm›flt›r. Bu olay Eski Babil sülalesinin
de sonu olmufltur.
SIRA S‹ZDE MÖ ikinci biny›l›n bafl›nda Mezopotamya’daki kentlerin ve kent devletlerinin güçlenmesi
SIRA S‹ZDE
2 konusunda bir de¤erlendirme yap›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
M‹TANN‹ DEVLET‹ VE KASS‹TLER

‹kinci biny›l›n ikinci yar›s›nda genel olarak Mezopotamya’n›n kuzeyinde Mitanni
Devleti’nin, güneyinde ise Kassit kökenli krallar›n egemenli¤i görülür. Mitanniler
bu dönemde daha çok Hurri kökenli toplumun yayg›n olarak yaflad›¤› bölgede bir
devlet kurmufl, Kassitler ise Babil ve çevresine yerleflerek Eski Mezopotamya kül-
türünü benimsemifllerdir.
Mitanni Devleti
Kuzey Mezopotamya’ya, Zagroslar ile Amanoslar aras›ndaki bölgeye ikinci biny›l-
da gelen Mitanniler, Hurri toplumu ile kaynaflarak bir devlet kurmufllard›r. Devle-
tin baflkenti, Habur Nehri’nin kaynak bölgesi civar›nda oldu¤u anlafl›lan, ancak ye-
ri henüz bulunamam›fl olan Waflflukani adl› kentti. Devletin ad› Mitanni olarak an›-
l›r. Assur, Babil ve Nuzi belgelerinde daha çok Hanigalbat; M›s›r’da ise Naharina
veya Nahrima olarak adland›r›l›r. Hititler ise “Hurrilerin ülkesi” deyimini de kullan-
maktayd›lar. Mitanni ve Hanigalbat politik bir yap›y›, Hurri bölgenin etnik yap›s›-
n›, Naharina (Nhr: Nehir) ise F›rat ve Dicle üzerindeki co¤rafi konumunu ifade
eden adlard›. Devletin yönetici sülalesi ve krallar Hint-Avrupa kökenli Mitanni top-
lumundand›. Mitra, Varuna, ‹ndra, Nasatya ve Veda gibi Hint kökenli tanr› adlar›
ve atç›l›kla ilgili teknik terimler, bölgeye Mitanniler ile birlikte gelmifltir.
Mitanniler hakk›ndaki bilgilerin ço¤u kendi kaynaklar›ndan de¤il, komflu kral-
l›klar›n arflivlerindeki yaz›l› belgelerden gelir. Hitit yaz›tlar›, M›s›r’da el-Amarna ar-
flivinde bulunan mektuplar ve Orta Assur belgeleri bunlardan en önemlileridir. Bu
nedenle krallar›n›n s›ras›, tarihleri ve siyasal geliflmeler hakk›nda yeterince bilgi
yoktur. Mitanni ülkesindeki en önemli merkezler aras›nda, Yukar› Habur bölgesin-
deki Tel Brak, krall›¤›n en do¤u ucunda bulunan Nuzi (Gasur), Arrapha (Kerkük
yak›n›nda) ve en bat›s›nda yer alan Alalah (Tel Açana) say›labilir.
Mitanni Devleti, MÖ 1500 y›llar›nda belli bir güce eriflmiflti. Anadolu’daki Hitit
‹mparatorlu¤u ile M›s›r aras›nda bulunan tampon bir bölgede kurulmas› siyasi tarihi-
nin de bu devletlere ba¤l› olarak geliflmesine neden olmufltur. Dönemin bu iki sü-
per gücüne MÖ on üçüncü yüzy›lda Orta Assur Krall›¤› da eklenmifltir. Mitanni Dev-
leti, 1500 y›llar›ndan on dördüncü yüzy›l ortalar›na kadar ba¤›ms›z; on üçüncü yüz-
y›l ortalar›na kadar da s›ras›yla Hitit ve Orta Assur krall›klar›na ba¤l› olarak varl›¤›n›
sürdürmüfltür.
Mitanni Devleti’nin nüfus ço¤unlu¤unu Hurriler oluflturmakla birlikte, birçok
yerde Sami ve Hint-Avrupa kökenli toplumlar da yo¤un biçimde varl›klar›n› koru-
maktayd›. Örne¤in ülkenin do¤usunda Assurlular›n ve Amurrular›n devam› olan
halklar, bat›da Alalah, Ebla, Halep, Emar ve Katna gibi önemli baz› merkezlerde
ise Bat› Sami grubundan toplumlar ço¤unluktayd›.
Mitanni Krallar› (yaklafl›k MÖ 1500-1274)

Kirta
I. fiuttarna
Parratarna
Parsatatar
Saufltatar
I. Artatama
II. fiuttarna
Tuflratta, Artaflummara, II. Artatama, III. fiattuara
fiattivaza
I. fiattuara
Wasaflatta
II. fiattuara
Mitanni Devleti’nin bulundu¤u bölge hakk›nda bilgi veren M›s›r kay›tlar› MÖ

on sekizinci yüzy›la kadar ç›kmakla birlikte, krall›¤›n kurulufluna iliflkin olanlar›
daha geç tarihlidir. Mitanni’nin ilk iki kral› olarak kabul edilen Kirta ve o¤lu I. fiut-
tarna, Alalah’da bulunan iki yaz›t üzerindeki mühür bask›lar›ndan bilinirler. En do-
¤udaki Nuzi ve en bat›daki Halep’te bulunan yaz›tlarda ad› geçen Parratarna, an-
lafl›ld›¤› kadar›yla ülkede siyasal birli¤i sa¤layan ve s›n›rlar› Zagroslarla Toroslar
aras›ndaki bölgenin tümünü kapsayacak flekilde geniflleten ilk krald›r. Eski yerel
krall›klar, vergi ve destek vermek kofluluyla, Mitanni egemenli¤i alt›nda varl›klar›-
n› korumufllard›r.
Mitanni Devleti’nin Do¤u Akdeniz k›y›lar›na egemen olmas›, do¤udan gelen
ticaret yollar›n› denetlemesi, hem M›s›r ve hem de Hititlerin bu yönde geniflleme
politikas›n›n hedefi olmas›na neden olmufltur. M›s›r, MÖ on befl ve on dördüncü
yüzy›llarda s›k s›k Suriye içlerine do¤ru seferler yapm›flt›r. M›s›r’›n 18. Sülale fira-
vunlar›ndan II. Amenophis, Mitanni kral› Saufltatar ile savaflm›flt›r. M›s›r firavunla-
r› III. ve IV. Tutmosis, Mitanni ülkesiyle ilgilenmifltir. Ancak bu dönemde M›s›r-
Mitanni çekiflmesi, bir dizi evlilikle güçlendirilen diplomatik antlaflmalarla sonuç-
land›r›lm›flt›r. Örne¤in Mitannili I. Artatama k›z›n› IV. Tutmosis’le, Tuflratta ise k›-
z› Tadu-Hepa’y› III. Amenophis’le evlendirmifltir. M›s›r ile Mitanni aras›ndaki bu
yak›nlaflma bölgeyle ilgilenen Hititlere karfl› güç birli¤i oluflturma çabas› olarak
de¤erlendirilebilir. Amarna’da bulunan bir mektupta Tuflratta, M›s›r firavunu III.
Amenophis’i Hititlere karfl› kazand›¤› bir baflar›dan haberdar etmektedir. Ayr›ca
Mitanni kral› Tuflratta Hititlerden elde etti¤i baz› ganimetleri M›s›r’a hediye olarak
göndermifltir.
Hitit kral› Kuzey Suriye bölgesinde egemen olan Mitanni üzerindeki bask›y› ar-
t›rmak için önce Çukurova çevresindeki Kizzuwatna ile anlaflarak onu kendi saf›-
na çekmifltir. Ard›ndan da Tuflratta’n›n üzerine giderek onu yenmifltir. Ancak böl-
geyi bütünüyle ele geçiremedi¤i ve kendi yandafl› bir yönetim oluflturmakla yetin-
di¤i görülür. Tuflratta bir saray entrikas› sonucu öldürülmüfl, yerine ise Hitit yanl›-
s› o¤lu fiattivaza tahta geçirilmifltir.
Mitanni Krall›¤›’n›n Hitit bask›s›yla zay›flamas›, Assur’un yeniden güçlenmesine
zemin haz›rlam›flt›r. Mitanni egemenli¤inde oldu¤u dönemde bile kendi yönetici-
leri bulunan Assur kenti, bu süreçte çevresini kontrol alt›na alm›fl ve yeniden siya-
sal arenada öne ç›km›flt›r. Nitekim bu süreç k›sa süre sonra Mitanni’nin Orta Assur
taraf›ndan tarih sahnesinden silinmesiyle sonuçlanm›flt›r. Assur’un ikinci biny›l›n
ikinci yar›s›ndaki bu dönemi “Orta Assur” olarak an›l›r. Orta Assur krallar›ndan I.
fialmaneser (1274-1245) krall›¤›n›n bafllar›nda Mitanni kral› II. fiattuara’y› yenerek
Mitanni egemenli¤ine son vermifl ve topraklar›n› Assur’a katm›flt›r. Hurri ve Mitan-
ni kökenli toplumlar›n bu bölgede oluflturduklar› kültür uzun süre varl›¤›n› koru-
mufl ve geniflleyen Assur Krall›¤›’n›n geliflimine katk›da bulunmufltur.
Kassitler
Kral Hammurabi’nin ad› ile ölümsüzleflen Eski Babil Sülalesi’nin 1595 y›l›nda Hitit
kral› I. Murflili taraf›ndan y›k›lmas›, Güney Mezopotamya’da yeni bir sürecin bafl-
lamas›na neden olmufltur. Basra Körfezi ve çevresine Deniz Sülalesi, Babil çevre-
sine ise Kassitler yerleflmifltir.
Kassit ad› MÖ on sekizinci yüzy›lda Babil kay›tlar›nda geçmeye bafllar. Mezo-
potamya’ya do¤udaki da¤lardan geldikleri anlafl›lmaktad›r. Daha önce bölgeye ge-
len Amurrular gibi uzun süren göç dalgas› sonunda nüfuslar› Mezopotamya’daki
kentlerde ço¤alm›fl ve birçok yerde yönetimi ele geçirmifllerdir. Kassitler yaln›zca
Güney Mezopotamya’ya göç etmemifl, Suriye ve Kuzey Mezopotamya’ya da yerlefl-
mifllerdir. Ancak en etkili olduklar› bölge Babil çevresi idi. Güney Mezopotam-
ya’ya yerleflen Kassitler köklü kültürü benimseyerek asimile olmufllard›r. Egemen-
likleri süresince resmi yaz›flmalarda Babilceyi kullanm›fllar, bu nedenle de dilleri
ve kökenleri konusunda do¤rudan bilgi verecek kay›tlar b›rakmam›fllard›r.
Kral listelerine göre, Babil ve çevresinde Kassit sülalesinden, Gandafl, Agum,
Kafltiliafl ve Karaindafl gibi adlar tafl›yan 36 kral hüküm sürmüfltür. Ancak bunlar›n
geleneksel Babil krallar›ndan farkl› oldu¤unu gösteren çok az veri vard›r. Babil’in
sembolü haline gelmifl olan bafltanr›s› Marduk’a bu dönemde de büyük sayg› du-
yulmufl ve onun en üst s›radaki yeri korunmufltur. Ancak Kassitlerin kendi tanr› ve
tanr›çalar› da bu süreçte kutsanmaya devam etmifltir.
Babil, Kassitler döneminde de uluslar aras› ticarette sahip oldu¤u önemli stra-
tejik konumunu korumufltur. M›s›r’da ele geçen el-Amarna Mektuplar›, Babil ile
M›s›r aras›nda diplomatik ve ticari iliflkilerin geliflti¤ine iflaret eder. Ayn› dönemde
Do¤u’dan gelen mallar F›rat üzerinden Bat› dünyas›na ve M›s›r’a aktar›lmaktayd›.
Ticaretin getirileriyle zenginleflen Karaindafl ve ard›l› Kurigalzu zaman›nda Ur, Eri-
du ve Uruk gibi Sümer kentlerinde, tap›naklar yenilenmifl ve önemli yap›lar infla
edilmifltir. Uruk’ta, ‹nanna’ya adanan yeni bir tap›nak yapt›r›lm›flt›r. Kurigalzu Ba¤-
dat yak›nlar›nda surlarla çevrili Dur-Kurigalzu (Akar Kuf) kentini infla ettirmifltir.
Dur-Kurigalzu, baflkent Babil’i kuzeyden ve bat›dan gelebilecek Assur ve Elam sal-
d›r›lar›na karfl› korumak amac›yla infla edilmiflti ve içinde yönetim binalar›, saray
ve ziggurat gibi yap›lar yer almaktayd›. Kassitler Mezopotamya kent kültürünün
devam etmesine, edebi ve dini metinlerin ço¤alt›larak sonraki nesillere aktar›lma-
s›na da katk› yapm›fllard›r.
Kassit Krallar›
Gandafl
Agum
I. Kafltiliafl
II. Agum 1570 - ?
I. Burnaburiafl
Karaindafl 1415 - ?
I. Kurigalzu
I. Kadaflman-Enlil
II. Burnaburiafl 1375 - 1347
Kassit sülalesi döneminde bütün Güney Mezopotamya tek bir siyasal yönetimin
alt›nda toplanm›flt›r. Kassitlerin Güney Mezopotamya’da güçlenmeleri sonras›nda
egemenlik alanlar›n› kuzeye do¤ru geniflletme çabas›, bu bölgenin egemeni olan
Orta Assur krallar› taraf›ndan durdurulmufltur. Kassit-Assur çat›flmas›, Mitanni Kral-
l›¤›’n›n I. fialmaneser taraf›ndan y›k›lmas›ndan sonra Assur’un lehine geliflmifltir.
Assur kral› I. Tukulti-Ninurta Babil’e sald›r›p kenti ele geçirmifl ve kentin bafltanr›-
s› Marduk’un heykelini, kutsal metinlerin yaz›ld›¤› tabletleri Assur’a tafl›m›flt›r. Mar-
duk, bu süreçten sonra Assur’da da büyük sayg› görmüfl, onunla birlikte Babil
inanç sistemi de yayg›nlaflm›flt›r.
Mezopotamya’daki Kassit egemenli¤i, Assur’un k›sa süreli denetimi sonras›nda
do¤udan MÖ 1155 y›l›nda gelen Elam kral› fiutruk-Nahhunte’nin sald›r›s› ile son
bulmufltur. Babil’i ya¤malayan Elam ordular›, ünlü Akkad kral› Naram-Sin ve Eski
Babil kral› Hammurabi’nin stellerini ülkelerine götürmüfltür.
Kassitlerin tarih sahnesinden çekildi¤i dönemde Anadolu ve Akdeniz k›y›lar›
büyük bir kriz yaflamaktayd›. Hitit Krall›¤› y›k›lm›fl, MÖ ikinci biny›l boyunca var-
l›¤›n› koruyan birçok önemli kent yak›lm›fl ve ›ss›zlaflm›flt›. Yar› göçebe toplumla-
r›n göçü bu krizi art›rm›flt›r. Kuzeydeki Orta Assur Krall›¤› da birkaç yüzy›l boyun-
ca siyasal, sosyal ve bay›nd›rl›k alan›nda önemli bir etkinlik gösterememifltir.
SIRA S‹ZDE Geçmiflte kendi

SIRAdillerinde
S‹ZDE yaz›t b›rakmayan toplumlar›n tarihi ve kökenini araflt›rma ko-
3 nusunda örneklerle bir de¤erlendirme yap›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M ORTA ASSUR
D Ü fi Ü N E L ‹ M KRALLI⁄I
Kuzey Mezopotamya’da ikinci biny›l›n bafllar›nda kent devleti olarak öne ç›kan,
S O R U Anadolu ile Syap›lan
O R U ticarette öncü rolü oynayan Assur, Mitanni Krall›¤› döneminde
ad›ndan fazlaca söz edilmeyen bir kent idi. Ancak bu dönemde de kenti yöneten-
ler kendilerini listelere kral olarak kaydettirmifllerdi. Mitanni Krall›¤›’n›n zay›flama
D‹KKAT D‹KKAT
sürecinde yeniden güçlenen Assur, k›sa sürede bölgesel bir güç haline gelmifltir.
MÖ on dördüncü yüzy›lda bafllayan bu süreç yaklafl›k olarak bin y›llar›na kadar
N N
devam etmifltir. Bu dönemde Güney Mezopotamya’da Babil ve çevresinde Kassit
kökenli krallar›n yönetimi devam etmektedir.
Orta Assur Krallar›

Assur-uballit 1365-1330
Enlil-nirari 1329-1320
Arik-den-ili 1319-1308
I. Adad-nirari 1307-1275
I. fialmaneser (fiulmanu-aflared) 1274-1245
I. Tukulti-Ninurta 1244-1208
I. Assur-refl-ifli 1132-1115
I. Tiglat-pileser (Tukulti-apil-Eflarra) 1114-1076
Aflared-apil-Ekur 1075-1074
Assur-bel-kala 1073-1056
II. Eriba-Adad 1055-1054
IV. fiamfli-Adad 1053-1050
Assur’u yeniden ad›ndan söz ettiren bir güç haline getiren ilk kral Assur-
uballit’tir. Assur-uballit, do¤uda Zagroslara kadar olan alan› kuzeyde Toroslara
kadar olan bölgeyi denetim alt›na almay› baflarm›flt›r. Bu dönemde Assur’un M›-
s›r ile diplomatik iliflki kurma çabas›na girdi¤i de görülür. Orta Assur Krall›¤›
MÖ on üçüncü yüzy›lda h›zl› bir biçimde güçlenmifl I. Adad-nirari’den itibaren
bölgenin en güçlü devleti olmufltur. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Mitanni Krall›-
¤›’n›n Hitit ‹mparatorlu¤u taraf›ndan zay›flat›lmas›n›n arkas›ndan Assur kral› I.
fialmaneser bu devleti tarih sahnesinden kald›rarak topraklar›n›n büyük bölü-
münü ülkesine katm›flt›r.
fialmaneser, zengin hammadde kaynaklar›na sahip Do¤u Anadolu’ya sefer ya-
pan ilk Assur kral›d›r. Bu bölgede yaflayan yar› göçebe toplumlar, k›fl aylar›nda To-
roslar›n güneyine inmekte ve Assur için tehlike oluflturmaktayd›lar. fialmaneser’in
sefer kay›tlar›, birkaç yüzy›l sonra devlet haline gelecek olan Uruatri/ Urartu adl›
afliretlerden ilk kez bu dönemde söz eder.
Orta Assur döneminde bat›da F›rat, kuzeyde de Toroslara kadar genifl bir alan
merkezi idarenin denetimine sokulmufltur. Baflkentten uzak bölgelerde kurulan
eyalet merkezleri, yerel halk üzerinde denetimin sa¤lanmas›, tar›msal faaliyetlerin
organizasyonu ve vergilerin toplanmas› gibi görevleri üstlenmiflti. Diyarbak›r il s›-
n›rlar› içerisinde Dicle Nehri üzerinde yeni garnizonlar bu amaçla kurulmufltu. I.
fialmaneser, baflkent yak›n›nda da, daha sonra Yeni Assur döneminde ülkenin bafl-
kenti olacak Kalhu (Nimrud) kentini infla etmifltir. Bat›da F›rat Nehri’ne kadar alan-
da bulunan eski önemli kentler, vergi vermek kofluluyla varl›klar›n› korumufllard›r.
fialmaneser’den sonra Assur kral› olan I. Tukulti-Ninurta da kuzeydeki da¤l›k böl-
geyle ilgilenmifltir. Bu dönemde Assur kay›tlar›nda Yukar› Dicle ve kuzeydeki Do- Tehcir: Eski
Mezopotamya’da MÖ üçüncü
¤u Anadolu yaylas›n›n ad› Nairi olarak geçmektedir. biny›l›n sonlar›ndan itibaren
Nairi bölgesine yap›lan seferlerin kay›tlar›, Do¤u Anadolu’dan al›nan büyükbafl birçok krall›k taraf›ndan
uygulanan nüfus nakli
ve küçükbafl hayvan ve maden gibi ganimetler yan›nda büyük gruplar halinde uygulamas›. En yayg›n
tehcirden de söz eder. Tehcir bu dönemden sonra artarak devam eden bir politi- biçimde birinci biny›lda Yeni
Assur ve Yeni Babil
ka haline getirildi. Orta Assur döneminde güneydeki Babil’e egemen olmak için de krall›klar› taraf›ndan
seferler düzenlenmifltir. Tukulti-Ninurta, Babil seferi sonras›nda elde etti¤i gani- uygulanm›flt›r. Bu yolla
metler yay›nda Marduk’un heykelini de Assur’a getirmifltir. Tukulti-Ninurta döne- getirilen insanlar, kentlerin
inflas›nda iflgücü, tar›m
minin en büyük infla program›, Assur kentinin karfl›s›nda, Dicle’nin do¤u k›y›s›nda alanlar›nda iflçi veya orduda
kurulan ve Kar-Tukulti-Ninurta ad› verilen yeni bir baflkenttir. Ancak buras› kral›n asker olarak
de¤erlendiriliyordu.
ölümünden sonra terk edilmifltir.
Mezopotamya’da k›sa zamanda en güçlü devlet haline gelen Orta Assur Kral-
l›¤›, I. Tukulti-Ninurta’dan sonra, bölgede ortaya ç›kan göç dalgalar› yüzünden
yeniden küçülmeye bafllad›. MÖ on üçüncü yüzy›l sonlar›nda meydana gelen ve
Ege k›y›lar›yla Do¤u Akdeniz havzas›n› etkileyen kar›fl›kl›klar sürerken, Mezopo-
tamya da büyük göç dalgalar› yaflanmaktayd›. Bu dönemde Do¤u Akdeniz k›y›la-
r›ndaki önemli ticaret kentleri tek tek büyük yang›nlarla tahrip olmufltur. Do¤u
Anadolu üzerinden güneye Muflki adl› bir toplumun göçü bafllam›flt›r. Suriye’den
ise Arami adl› Sami kökenli göçebe bir toplum Güneydo¤u Anadolu ve Assur ül-
kesine do¤ru ilerlemeye bafllam›flt›r. Bu bölgedeki bütün kentler, Assur eyalet
merkezleri bu göç dalgas›ndan etkilenmifltir. Ayn› yüzy›lda Babil’deki Kassit ege-
menli¤i son bulmufltur.
Bu süreçte Assur’u en çok etkileyen Ara-
Resim 4.2 milerin göçü idi. Amurrular gibi Bat› Sami
kökenli bir dil konuflan Aramiler kabileler
Diyarbak›r’›n
halinde bölgeye gelmekteydiler. Orta As-
kuzeyinde, Lice-
Genç Geçidi sur döneminin son güçlü kral› I. Tiglat-pi-
üzerinde, Dicle’nin leser, öncelikli hedefi olarak Aramileri seç-
kayna¤›ndaki I. mifl olmas›na ra¤men sonuç alamam›flt›r.
Tiglat-pileser
kabartmas› Krall›¤› boyunca yirmi sekiz sefer yapmak-
la birlikte, Aramiler Kuzey Suriye ve Gü-
Kaynak: Köro¤lu neydo¤u Anadolu’daki nüfus dengesini
2010
bozacak kadar ço¤ald›lar. Tiglat-pileser
kuzeyden gelen Muflkilere karfl› da savafl-
m›flt›r. I. Tiglat-pileser, ülkenin s›n›rlar› içe-
risinde Assur’un gücünü göstermek için
y›ll›k sefer yapma gelene¤ini devam ettir-
mifltir. Bu seferlerden birinin günümüze
ulaflan kan›t›, Dicle’nin kayna¤›na yapt›r-
d›¤› kabartmas› ve kazd›rd›¤› yaz›t›d›r.
I. Tiglat-pileser’den sonra küçülen dev-
let k›sa zamanda baflkent çevresini denet-
leyebilen kent devleti haline dönüflmüfl-
tür. Yaz›l› belgelerde baz› seferlerden söz
edilse de, yaklafl›k MÖ bin y›llar›nda Yeni
Assur Devleti’nin kurulufluna kadar bü-
yük infla projeleri yürütülememifl, kabart-
ma ve heykel yap›m› azalm›flt›r.
UYGARLIK
Ticaret
Mezopotamya’da kentlerin geliflmesi ve güçlü siyasal bir yap›ya sahip olmalar› ti-
caretten pay almalar›yla mümkündü. Mezopotamya’da Uruk döneminden itibaren
uluslararas› bir ticaret a¤›n›n kuruldu¤unu belirtmifltik. Yayg›n ticaret Sümerler dö-
neminde de geliflerek devam etmifltir. Tunç yap›m› için gerekli olan kalay ve tak›
yap›m›nda kullan›lan de¤erli tafllara duyulan ihtiyaç Do¤u dünyas› ile kesintisiz bir
ba¤›n kurulmas›n› zorunlu hale getirmiflti. Afganistan ve Pakistan’dan gelen de¤er-
li tafllar, Mezopotamya’daki kentlerde kurulmufl atölyelerde iflleniyor ve elit s›n›f›n
be¤enisi için de¤erli tak›lar yap›l›yordu. Mavi bir tafl cinsi olan lapis-lazuli gibi ya-
r› de¤erli tafllar prestijli tak›larda kullan›l›yordu. Kereste, bak›r ve di¤er hammad-

delere duyulan ihtiyaç ise büyük oranda Anadolu’dan karfl›lan›yordu. Mezopotam-
ya’daki ticari faaliyetler MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda daha organize bir biçimde
Assur’un kontrolünde geliflmifltir.
Eski Assur krallar›, Anadolu’daki yerli beylerle anlaflarak güvenli ticaret için uy-
gun ortam oluflturmufllard›r. MÖ 1950-1750 y›llar› aras›nda gerçekleflen örgütlü ti-
caret iki bölgeyi kültürel olarak daha da yak›nlaflt›rm›flt›r. Anadolu’daki en önemli
ticaret merkezi yerel bir beyin denetimindeki Kayseri/ Kültepe (Kanifl/Nefla) idi.
Burada, Assurlu tüccarlar›n evleri ve dükkânlar›n› da içine alan büyük bir pazar ye-
ri (karum) oluflturulmufltu. Kültepe’de ço¤u Assurlu tüccarlar›n ticari yaz›flmalar›-
n›n belgeleri olan yirmi binin üzerinde çivi yaz›l› tablet günümüze ulaflm›flt›r. Bun-
lar Anadolu’da tarihi sürecin bafllang›c›na iflaret eden en eski yaz›l› belgelerdir. Bu
ticarete ikinci biny›l boyunca Mezopotamya’da varl›¤›n› koruyan bütün kentlerin
bir flekilde kat›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Ana yollar üzerindekiler ise kervanlara sun-
duklar› hizmetlerden ald›klar› pay nedeniyle oldukça zenginleflmifllerdir.
Tarihleme
MÖ ikinci biny›lda özellikle Babil ve Assur ülkesinde kay›t sisteminin geliflerek de-
vam etti¤i görülür. Bu devletlerin özellikle baflkentlerindeki tap›naklarda ve saray-
larda ihtiyaç duyduklar› yaz›c› s›n›f›n› yetifltirmek için geleneksel e¤itim sistemi de-
vam etmektedir. Devlet bürokrasisinde yaz›c›l›k ayr›cal›kl› bir s›n›f oluflturmufltur.
Yaz›c›lar›n bir bölümü bu dönemde tap›nak ve saray d›fl›ndaki alanlarda hizmet
vermekte ve bu yolla geçimlerini sa¤lamaktayd›lar. Özellikle ticari yaz›flmalar›n
belli kâtipler kiralanarak yapt›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Eski Assur Krall›¤›’n›n ekonomik ve siyasal anlamda güçlenmesi, kay›t sistemin-
deki geliflmeler belli standartlar›n oluflturulmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Tutulan ka-
y›tlara tarih koyulmaya bafllanmas› bu sürecin ürünüdür. Bu dönemde uygulanma-
ya bafllayan sistemde, her y›l seçilen bir yüksek devlet görevlisi limmu olarak ta-
yin edilir ve y›la onun ad› verilirdi. Görevli limmular bir listede alt alta yaz›larak
kay›t alt›na al›n›rd›. Geçmifl y›llardan söz edilirken “filan›n limmu senesinde” biçi-
minde tarih düflülüyordu. Bu sistem Mezopotamya’da III. Ur Sülalesi döneminde
de uygulanm›flt›.
Orta Assur döneminde bafllat›lan y›ll›k (annal) yazma gelene¤inde de tarihler li-
mular esas al›narak verilmifltir. Y›ll›klar, krallar›n hayatlar› boyunca yapt›klar› iflle-
ri bir tablet veya stel üzerinde arka arkaya anlatan yaz›tlard›r. Burada limular ya-
n›nda ikinci bir tarihleme sistemi daha uygulanm›flt›r. Her y›l›n olaylar› “krall›¤›m›n
flu y›l›nda filan›n limu oldu¤u zaman” diye bafllamaktad›r. Bu yaz›tlar Assur kralla-
r›n›n yapt›klar› seferleri izledikleri yollar›, konaklad›klar› yerleri, ele geçirdikleri
ganimetleri, tasarlad›klar› büyük projeleri kronolojik bir biçimde izleme olana¤›
verir. Anallar bütünüyle kral› yüceltmek amac›yla yaz›lm›fllard›r ve yaln›zca baflar›-
lardan söz eder. Hiçbir anal baflar›s›zl›ktan ve yenilgiden söz etmez.
Güney Mezopotamya’da Babil ülkesinde ise, y›l›n en önemli olay› tarihlemeler-
de kullan›l›yordu. Belgelerde bir olaydan söz edilirken örne¤in “Mari’nin y›k›ld›¤›
y›l” gibi tarih düflülüyordu. Yaz›l› belgelerde geçen bu türde tarihlemeler, bölgenin
tarihi aç›s›ndan önemli olaylar›n birçok belgeye not edilmesini sa¤lam›flt›r.
Devlet Yönetimi ve Kanunlar

Mezopotamya’da MÖ ikinci biny›lda birçok krall›kta geleneksel örfi uygulamalar›n
ve kanunlar›n yaz›l› hale getirilmesi devam etmifltir. Bunlardan baz›lar› bu dönem-
de ortaya ç›kan toplumsal problemlere çözüm bulmak amac›yla yap›lan ve gele-

neksel uygulamalar› aflan reform niteli¤inde düzenlemelerdir. Geliflen kentlerde
karmafl›k hale gelen iliflkiler bu tür düzenlemeleri zorunlu hale getirmekteydi. MÖ
ikinci biny›l›n bafllar›nda, Babil’in güneyinde öne ç›kan ‹sin kenti krallar›ndan Li-
pit-‹fltar’›n (MÖ 1934-1924) yazd›rd›¤› kanunlar bu dönemde yap›lanlar ve reform
olarak de¤erlendirilen maddeler içerir. Bu kanunlar genellikle miras, kiralama ve
köle edinme gibi konular› kapsamaktad›r.
Mezopotamya’da özellikle Sami kökenli toplumlarda düzenin nas›l sa¤land›¤›,
toplumsal s›n›flar›n kimlerden olufltu¤u, hangi suça ne tür cezalar verildi¤i konu-
sunda en ayr›nt›l› bilgiler ise Eski Babil kral› Hammurabi’nin yazd›rd›¤› kanunlar-
dan ö¤renmekteyiz. Hammurabi’yi tanr› fiamafl’›n huzurunda gösteren stel Sippar
kentine dikmifltir. Kanunlar›n yaz› ile tespiti halk›n kendi haklar›ndan haberdar ol-
mas› anlam›na gelmemektedir. Çünkü Eskiça¤’da okuma yazma, oldukça s›n›rl› sa-
y›da üyesi olan yaz›c› s›n›f› ile s›n›rl›yd›. Bu tür steller, krallar›n kendilerini yücelt-
mek için, tanr› ad›na ülkeyi yönettikleri mesaj›n› halka ulaflt›rmak için oldukça s›k
baflvurulan bir yöntem idi.
Resim 4.3
Hammurabi
stelinin üst bölümü.
Solda kral
Hammurabi, sa¤da
ise Günefl Tanr›s›
fiamafl, alt bölümde
ise kanunlar› da
kapsayan uzun bir
yaz›t yer al›r.
Kaynak: Köro¤lu
2010
Tanr› huzurunda, ona sayg›lar›n› sunarken gösterilen Hammurabi, yaln›zca bir

kral de¤il, toplumu ilgilendiren bütün problemlere müdahale eden davalara bakan
bir yöneticiydi. Stelinde kendisini tanr› ad›na ülkesini yöneten, adil ve insanc›l bir
hükümdar olarak tan›t›r. Zay›flar›n ve öksüzlerin koruyucusudur.
Eski Babil döneminde kral ayn› zamanda tap›na¤›n ve tanr›n›n baflrahibi olarak
tan›mlan›r. Bu dönemde geliflen ticaret, zengin bir tüccar s›n›f›n›n oluflmas›na da
zemin haz›rlam›flt›r. Ticarette yayg›n ödeme arac› gümüfltü. Kredi al›flverifli ve tefe-
cilik de yap›ld›¤› bilinmektedir. Ancak bu uygulamalar, a¤›r olan faizleri ödeyeme-
yenleri köle konumuna düflürürdü. Sümer krallar› gibi, Hammurabi de bu duruma

düflen yurttafllar›n› kurtarmak için yasal önlemler alm›fl ve borç yüzünden köle
olanlar› affetmekle övünmüfltür.
Hammurabi ve Tanr› fiamafl’›n kabartmas›n›n alt›nda 282 maddeden oluflan yasa-
lar s›ralanm›flt›r. Babil’de en çok karfl›lafl›lan suçlar ve bunlar›n karfl›l›¤›nda hangi ce-
zan›n verilece¤ini belirten maddeler genel olarak ticaret, tar›m, aile, kölelik, ahlak d›-
fl› davran›fllarla ilgilidir. Yaz›l›fl biçimi, “e¤er flu yap›l›rsa flu ceza verilir” biçimindedir.
Hammurabi Yasalar›’n›n birkaç› flu biçimdedir: “E¤er bir kifli bir baflkas›n› ölüm
cezas› gerektirecek bir suçla itham eder ancak kan›tlamazsa suçlayan kifli ölüm ce-
zas›na çarpt›r›l›r. E¤er bir kifli h›rs›zl›k yapar ve yakalan›rsa o kifli ölüme mahkûm
edilir. E¤er bir avilum bir muflkenumun gözünü ç›kar›r veya kemi¤ini k›rarsa bir
gümüfl mina öder. E¤er bir inflaatç› bir avilum için yapt›¤› evi dayan›kl› yapmaz ve
ev çöküp sahibi ölürse, inflaatç›ya ölüm cezas› verilir. E¤er ev sahibinin o¤lunun
ölümüne neden olmuflsa inflaatç›n›n o¤lu öldürülür” (Tosun-Yalvaç 1975).
Bu yasalar, Ortado¤u’da günümüze kadar varl›¤›n› koruyan “difle difl, göze göz”
olarak de¤erlendirilen ve suçu iflleyene, ayn› a¤›rl›kta ceza öngören a¤›r düzenle-
melerdir. Ancak ayr›cal›kl› s›n›flar›n oldu¤u, a¤›r cezalar›n daha çok alt s›n›ftan in-
sanlara verildi¤i görülür. Örne¤in özgür yurttafl olarak tan›mlanan avilum daha alt
s›n›ftan birine, yani bir muflkenuma zarar verirse ceza olarak belli miktarda gümüfl
ödeyerek kurtulabilirdi. Ancak alt s›n›ftan biri üst s›n›ftan birine karfl› suç ifllerse
“göze göz” esas›na göre karfl›l›k bulurdu.
Eski Mezopotamya’da toplum birçok s›n›ftan oluflmaktayd›. Devlet görevlileri,
tap›naklarda çal›flan rahipler ve yard›mc›lar›, tüccarlar, yaz›c›lar, kentin yerlileri, d›-
flar›dan gelenler ve köleler gibi. Özgür yurttafllar “avilum”, kentte yaflayan ancak
belli dereceye kadar haklar› olanlar “muflkenum”, köleler ise “vardum” olarak ad-
land›r›l›yordu. Eski Mezopotamya’da köle, bütün haklar› elinden al›nm›fl kifli de-
mek de¤ildi. Borçlar›n›n karfl›l›¤›n› ödemek için geçici bir süre köle olarak çal›flt›-
r›lanlar, savafl esirleri bu s›n›ftand›.
Babil ve çevresinde Kassit egemenli¤inden sonra da bu düzenlemelerin genel ola-
rak devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. MÖ ikinci biny›l›n ikinci yar›s›nda Kassitlere özgü
olan ve kudurru ad› verilen s›n›r tafllar› ülke yönetimi konusunda bilgi verir. Anlafl›l- Kudurru: Güney
Mezopotamya’da Babil ve
d›¤› kadar›yla eyaletlerde, flaknu (yönetici) olarak adland›r›lan valiler bulunmaktayd›. çevresinde MÖ ikinci biny›l›n
Mezopotamya’da Sami kökenli krall›klar›n uygulad›¤› yasalar, köklü gelenekle- ikinci yar›s›nda Kassit
ri yans›tmakta ve birçok ortak yönleri bulunmaktayd›. Bunlardan bir bölümü kral- döneminin sonlar›nda s›n›r
bölgelerinde dikilen steller.
lar›n fermanlar› olarak düzenlenmifl, bir bölümü ise steller ve kil tabletler üzerine Üzerlerinde kutsal semboller
çivi yaz›s› ile yaz›lm›flt›r. Kuzey Mezopotamya’da egemen olan Orta Assur Krall›- ve yaz›t bulunan kudurrular
yayg›nlaflm›fl ve birinci
¤›’ndan günümüze ulaflan yasa metinleri de bu kapsamdad›r. Burada Sami köken- biny›lda da yap›mlar›
li toplumlarda kad›n›n durumu konusuna ›fl›k tutacak düzenlemeler vard›r. Kad›n sürdürülmüfltür.
sosyal yaflamda önce babas›, evlendikten sonra da kocas›n›n gözetimi alt›ndayd›.
Orta Assur kanunlar›na göre koca e¤er savaflta esir al›nm›flsa kad›n en az iki y›l
onu beklemek durumundayd›. Evlendikten sonra bile eski kocas› gelirse ona dön-
mek zorundayd›. Kad›na verilen cezalar da oldukça a¤›rd›: E¤er bir kad›n h›rs›zl›k
yaparken yakalan›rsa ya kocas› taraf›ndan kulaklar›, ya da ma¤dur taraf›ndan bur-
nu kesilirdi. Evli bir kad›n yaln›z bafl›na d›flar›ya ancak bafl›n› örterek ç›kabilirdi.
Evli olmayan kad›n, köle ve fahifleler bafllar›n› ba¤layamaz, ba¤larlarsa dayakla ce-
zaland›r›l›rd›.
Akkad, Babil, Assur ve Amurru gibi toplumlarda cezaland›rma yöntemi

SIRAveS‹ZDE
kad›n›n toplum- SIRA S‹ZDE
daki yeri nas›ld›r? Bir de¤erlendirme yap›n›z. 4
S O R U S O R U
Özet
N
A M A Ç Yaz›y› kullanmayan toplumlar› aç›klayabilme
N
A M A Ç ‹kinci biny›ldaki kanunlar› de¤erlendirebilme
1 3
Yaz›n›n gelifltirildi¤i dönemden sonra Mezopo- Mezopotamya’da ikinci biny›l›n bafllar›ndan iti-
tamya’ya gelen toplumlardan bir bölümü kendi baren güneyde, din ve kültür merkezi olarak Ba-
dillerinde yaz›l› belge b›rakmam›fllard›r. Amurru, bil, kuzeyde de güçlü bir devlet merkezi konu-
Guti ve Kassit gibi toplumlar bunlar aras›nda sa- mu kazanan Assur ön plana ç›km›flt›r. Mezopo-
y›labilir. Bu toplumlar yönetimi ele geçirdiklerin- tamya’da toplumsal düzen büyük oranda yaz›ya
de resmi ifllerde yerleflik olan eski dili kullanma- geçirilmemifl geleneksel/ örfi uygulamalarla sa¤-
ya devam etmifllerdir. Bu nedenle kendi dilleri lanmaktayd›. Sümer dönemindeki yaz›l› kanun-
yan›nda kökenlerini ayd›nlatacak veriler oldukça lardan sonra, Babil kral› Hammurabi ikinci bin-
s›n›rl›d›r. y›lda kanun yap›c›s› olarak ad›n› duyurmufltur.
N
Babil, Güney Mezopotamya’n›n önemli krall›k
En eski uluslararas› serbest ticareti tan›mlaya- merkezlerinden biridir. Hammurabi yasalar› ise
A M A Ç
2 bilme “k›sasa k›sas/ göze göz, difle difl” olarak tan›mla-

Kuzey Mezopotamya’da ikinci biny›l bafllar›nda nan ve oldukça sert cezalar öngören yasalard›.
ticarette oynad›¤› rol nedeniyle Assur, hem kendi Birçok bak›mdan benzer olan Orta Assur kanun-
siyasal pozisyonunu, hem de Anadolu’nun geli- lar› ise özellikle erke¤in kad›n üzerindeki dene-
flim çizgisini köklü bir biçimde de¤ifltirmifltir. MÖ tim hakk›na iflaret eden uygulamalar› ile dikkat
1950-1750 y›llar› aras›nda 200 y›la yak›n bir süre çekicidir.
boyunca serbest ticaret arac›l›¤›yla Mezopotamya
ve Anadolu aras›nda güçlü kültürel etkileflim ya-
flanm›flt›r. Bu ticaret Mezopotamya kentlerinin ih-
tiyaç duydu¤u hammaddeyi Anadolu’dan güven-
li bir biçimde elde etmesini sa¤lam›flt›r. Anadolu,
tekstil, lüks eflyalar, tak›lar ve teknolojik ürünler-
de kendisinden daha ileri üretim yapan Mezopo-
tamya’dan bu konuda etkilenmifltir. Özellikle ya-
z›n›n bu dönemde Anadolu’ya gelmesi tarihi (ya-
z›l›) ça¤lar›n bafllamas›n› sa¤lam›flt›r.
1. MÖ ikinci biny›lda Mezopotamya’ya kuzeyden ge- 6. Eski Babil Devleti’ni kim y›km›flt›r?
len toplum hangisidir? a. Assur kral› fiamfli-Adad
a. Mitanniler b. Mari kral› Zimri-lim
b. Kassitler c. ‹sin kral› Lipit-‹fltar
c. Hurriler d. Hitit kral› I. Murflili
d. Amurrular e. Elam
e. Deniz Halklar›
7. Mitanniler hangi kökenden gelen bir dil konuflmak-
2. Amurrular, afla¤›daki toplumlardan hangisiyle ayn› tayd›lar?
kökenden de¤ildir? a. Sami
a. Akkad b. Ural Altay
b. Assur c. Hint-Avrupa
c. Arami d. Kendilerine özgü
d. Mitanni e. Kafkas
e. Babil
8. Mitanni Krall›¤› döneminde Anadolu’da hangi dev-
3. Afla¤›dakilerden hangisi ikinci biny›ldaki önemli let vard›?
kent devletlerinden biri de¤ildir? a. Hitit
a. Mari b. Urartu
b. Eflnunna c. Frig
c. ‹sin d. Lidya
d. Larsa e. Pers
e. Ninive
9. Do¤u Anadolu’ya sefer yapan ilk Assur kral› hangi-
4. Eski Assur Krall›¤›’n›n siyasal olarak öne ç›kmas›n› sidir?
sa¤layan en önemli faktör hangisidir? a. Sargon
a. Güçlü krallar b. I. Tukulti-Ninurta
b. Din c. I. fialmaneser
c. Stratejik konum d. I. Tiglat-pileser
d. Babil’in zay›f olmas› e. Sanherib
e. Ticaret
10. Orta Assur Krall›¤› döneminde Do¤u Anadolu’da
5. “Göze göz difle difl” olarak tan›mlanan yasalar› ilk hangi toplum vard›?
kez yaz›ya geçiren kimdir? a. Kassit
a. Hammurabi b. Arami
b. fiamfli-Adad c. Mitanni
c. Lipit-‹fltar d. Uruatri
d. Naram-Sin e. Frig
e. Sargon
Okuma Parças›
Orta Assur dönemindeki annal/ y›ll›k yazma gelene¤i, Orta Assur bölümünde belirtti¤imiz gibi bu dönemde
bir anlamda tek yanl› resmi tarih yaz›c›l›¤› olarak de¤er- Assur Krall›¤›, Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu
lendirilebilir. I. fialmaneser’den itibaren Assur krallar› bölgesindeki Mitanni topraklar›n›n F›rat Nehri’ne kadar
yapt›klar› seferleri, infla ettikleri yeni kentleri ve tap›nak- olan bölümüne hâkim olmufltur. Y›ll›kta ad› geçen kent-
lar› bu y›ll›klar›nda anlatm›fllard›r. Y›ll›klara kral›n un- lerin büyük bölümü bu bölgededir. Subaru olarak ad-
vanlar› say›larak bafllan›r. Kral›n gücünü bafltanr› As- land›r›lan bu bölgenin fethi I. fialmaneser döneminde
sur’dan ald›¤› özellikle vurgulan›r. Arkas›ndan o döne- gerçeklefltirilmiflti. Tukulti-Ninurta’n›n da ayn› bölgeye
me kadar yap›lan en önemli faaliyetlere vurgu yap›l›r. seferler yapt›¤› görülmektedir. Kassit Krall›¤› üzerinde-
Seferlerinde ulafl›lan en uzak noktalar, bazen abart›larak ki üstünlü¤ün ise yaz›tta iddia edilenin aksine oldukça
s›ralan›r. Ço¤u kez savafl›lan düflman›n gücünün abart›l- k›sa sürdü¤ü bilinmektedir. Assur kral›n›n bütün Akkad
d›¤› görülür. Örne¤in Assur kral› I. Tukulti-Ninurta (1244- ve Sümer miras›na sahip ç›kmak anlay›fl› ise yayg›n bir
1208) afla¤›da verdi¤imiz yaz›t›nda Do¤u Anadolu’da krall›k/ egemenlik sembolü olarak alg›lanmal›d›r. Yok-
Nairi ülkelerinde 40 krala boyun e¤dirdi¤inden söz et- sa Assurlular›n Güney Mezopotamya’ya tümüyle hâkim
mektedir. Oysa bu dönemde bu bölgede yar› göçebe oldu¤unu gösteren bir kan›t yoktur. Anallar görüldü¤ü
afliretler oldu¤unu ve bunlar›n merkezi bir devlet kur- gibi kral› yüceltmek için yazd›r›lm›fl, dönemin siyasal
mad›klar›n› biliyoruz. Assur kral› her bir aflireti bir dev- olaylar›n› da içeren ancak yenilgilerden ve baflar›s›zl›k-
let olarak abartmaktad›r. Y›ll›¤›n bir bölümü flöyledir: lardan söz etmeyen tarafl› belgelerdir.
“Tukulti-Ninurta, evrenin kral›, güçlü kral, Assur’un kra-
l›, tanr› Assur’a düflman olan, itaat etmeyenlerin fatihi,
Uqumanu ve Paphu ülkelerindeki isyankârlar› ma¤lup
eden. Kadmuhu ülkesini ve Qutu ordusunu, da¤l›k böl-
geleri ezen, Subaru ülkesinin askerlerini da¤›tan, Alzu
ve Purulumzu’ya boyun e¤diren kral. Tanr› Assur ve
yüce tanr›lar›n deste¤iyle dünyan›n dört köflesine yürü-
yen, yukar›da ve afla¤›daki düflman bölgelerini ele ge-
çiren, güçlü kral, savaflç› kral, Nairi ülkelerinin tümünü
egemenli¤i alt›na alan ve k›rk kral›n›, onlar›n komutan-
lar›n› ayaklar›na kapand›ran Azalzi ve Separdi ülkeleri-
ni kendi topraklar›na katan, Sümer ve Akkad’› ma¤lup
eden ve orada sonsuza dek gücünü hâkim k›lan, Kassit
kral› Kafltiliafl’› ele geçiren, Assur kral› fialmaneser’in
o¤lu” (Grayson 1972 no: 721)

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Hurriler” bölümünü yeni- genin yayg›n dili ile yapm›fllard›r. Bu nedenle bu tür
den inceleyiniz. toplumlar›n konufltuklar› dili ve dil ailesini saptamak
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Amurrular ve Mitanniler” oldukça zordur.
bölümünü yeniden inceleyiniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kent Devletleri” bölümünü S›ra Sizde 4
yeniden inceleyiniz. Sümerler döneminden sonra Akkadlar›n Mezopotam-
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Eski Assur Krall›¤›” bölü- ya’ya gelifliyle birlikte ifllenen suçlara verilen cezalar
münü yeniden inceleyiniz. a¤›rlaflm›flt›. Eski Babil kral› Hammurabi’nin steli üze-
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devlet Yönetimi ve Ka- rinde günümüze ulaflan yasal düzenlemeler “göze göz
nunlar” bölümünü yeniden inceleyiniz. difle difl” ya da “k›sasa k›sas” olarak tan›mlanan türde-
6. 4 Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Eski Babil Krall›¤›” bölü- dir. Burada suçluya verilen ceza, ma¤durun zarar›n›
münü yeniden inceleyiniz. karfl›lamaktan çok intikam niteli¤indedir. Orta Assur
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mitanni Devleti” bölümü- kanunlar› kad›n›n büyük oranda erke¤in (baba veya
nü yeniden inceleyiniz. kocan›n) denetiminde oldu¤unu gösterir.
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Mitanni Devleti” bölümü-
nü yeniden inceleyiniz.
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Assur Krall›¤›” bölü- Yararlan›lan Kaynaklar
münü yeniden inceleyiniz. Chiera, E. (1997). Kilden Kitaplar Çivi Yaz›l› Belgele-
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Assur Krall›¤›” bölü- rin Anlatt›klar› (Çev. Ali M. Dinçol), ‹stanbul.
münü yeniden inceleyiniz. Dinçol, B. (2003). Eski Önasya Toplumlar›nda Suç
Kavram› ve Ceza, ‹stanbul.
Grayson, A. K. (1972). Assyrian Royal Inscriptions I,
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Wiesbaden.
S›ra Sizde 1 Klengel, H. (2001). Kral Hammurabi ve Babil Günlü-
MÖ ikici biny›l›n bafl›nda Mezopotamya’da Amurru ve ¤ü (Çev. N. Oral), ‹stanbul.
Hurri nüfusu etkindir. Bu dönemde kurulan Babil ve Köro¤lu, K. (1998). Üçtepe I: Yeni Kaz› ve Yüzey Bul-
Assur gibi birçok krall›¤›n bafl›nda Amurru kökenli kral- gular› Ifl›¤›nda Diyarbak›r/ Üçtepe ve Çevresi-
lar bulunmaktad›r. Hurriler ise Kuzey Mezopotamya’da nin Yeni Assur Dönemi Tarihi Co¤rafyas›, An-
önce kent devletleri halinde iken MÖ ikinci biny›l›n kara.
ikinci yar›s›nda Mitanni kökenli krallar›n önderli¤inde Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-
güçlü bir devlet haline dönüflmüfllerdir. Hurri kültürü lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.
özellikle Hititler üzerinde etkili olmufltur. Kuhrt, A. (2007), Eskiça¤’da Yak›ndo¤u (Çev. D. fien-
dil) I, ‹stanbul.
S›ra Sizde 2 Oates, J. (2004), Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara,.
MÖ ikinci biny›l›n bafllar›nda, do¤uda Afganistan ve Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u
Pakistan’a bat›da Do¤u Akdeniz k›y›lar› yoluyla Akde- (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.
niz dünyas›na ve Anadolu’ya uzayan ticaret, Mezopo- Tosun, M.-Yalvaç, K. (1989). Sumer, Babil, Assur Ka-
tamya üzerinden yap›lmaktayd›. Bu bölgede stratejik nunlar› ve Ammi-fiaduqa Ferman›, Ankara.
konumda olan kentler bu ticaretten paylar›na düflen ge- Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-
lirle refah seviyelerini art›rm›fllard›r. Assur ise ticarette rihi (Çev. S. Gül), Ankara.
öncülü¤ü üstlenmifl ve bu sayede siyasal olarak da öne
ç›km›flt›r.
S›ra Sizde 3
Kassitler gibi Mezopotamya’ya göç ederek d›flar›dan
gelen toplumlardan baz›lar› kendi dillerinde yaz›t b›-
rakmam›flt›r. Bunlar resmi yaz›flmalar›n› geldikleri böl-
5
Amaçlar›m›z
N
Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›k-
N
lar›n›n geniflleme ve büyüme sürecini aç›klayabilecek,
Nüfus nakli/tehcir uygulamalar›n›n gerekçelerini ve boyutlar›n› de¤erlendi-
N
rebilecek,
Yeni Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›yla Önasya’daki siyasal güç merkezlerinin nas›l
yer de¤ifltirdi¤ini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Tehcir • Eski Ahit
• Lamaflflu • Asma Bahçeler
‹çindekiler
• G‹R‹fi
Eski Mezopotamya ve Yeni Assur ve Yeni
Babil Krall›¤›: Siyasi • YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I
M›s›r Tarihi Tarih • YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I
Yeni Assur ve Yeni Babil
Krall›¤›: Siyasi Tarih
G‹R‹fi
Yeni Assur Krall›¤› ve onun miras›n› devralan Yeni Babil Krall›¤›, Eskiça¤’da Me-
zopotamya’da geliflen uygarl›klar›n son temsilcileridir. Assur ve Babil, Mezopotam-
ya’da kuzey ve güneyin temsilcisi olarak birkaç biny›l boyunca önemini korumufl-
tur. MÖ ikinci biny›lda Eski Assur ve Eski Babil, arkas›ndan kuzeyde Orta Assur ve
güneyde Kassit sürecinin yafland›¤›n› bir önceki ünitede anlatm›flt›k. Yeni Assur
Krall›¤› MÖ yaklafl›k 1000 ile 612; Yeni Babil ise MÖ 625-539 y›llar› aras›ndaki dö-
nemi kapsar.
Yeni Assur Krall›¤›, yaklafl›k dört yüz y›ll›k egemenlik sürecinde, en güçlü ol-
du¤u sekiz ve yedinci yüzy›lda, güneyde Basra Körfezi, do¤uda ‹ran’›n bir bölü-
mü, kuzeyde Toros Da¤lar›, bat›da Suriye, Do¤u Akdeniz sahilleri, Çukurova ve
M›s›r’a egemen olmufltur. Bu döneme kadar hiçbir Do¤ulu krall›k bu kadar genifl
s›n›rlara sahip olmam›flt›. Ele geçirdi¤i bölgelerde, Geç Hitit, Arami, ‹brani, Hurri
ve Mitanni gibi farkl› kökenden birçok toplum bulunmaktayd›. Assur Krall›¤›, bü-
tün bu bölgelerden ald›¤› a¤›r vergiler, elde etti¤i ganimetler ve insan gücü ile y›-
k›l›fl sürecine kadar büyümüfltür. Eski baflkent Assur’dan (Kalat fiergat) sonra Yeni
Assur Dönemi’nde s›ras›yla Kalhu (Nimrud), Dur fiarrukin (Khorsabad) ve Ninive
baflkent olarak yeniden infla edilmifltir. Bu dönemde ele geçirilen bölgelerde, eski
yerleflmeler önce vergiye ba¤lanm›fl arkas›ndan da birer eyalet merkezine dönüfl-
türülmüfltür. Assur Krall›¤›’na kat›lan baz› yerlerde, baflkent modelinde yeni eyalet
merkezleri infla edilmifltir.
Assur, Sümerlerden beri birkaç bin y›ld›r devam eden köklü geleneklere sahip
bir devletti. Zaman içinde farkl› kültürlerden ald›¤› etkilerle hepsini aflan boyutlar-
da projeler gelifltiren bir imparatorluk haline geldi. Orduya asker olarak almak, tar-
lalarda ve inflaatlarda çal›flt›rmak, güvenli¤i sa¤lamak ve yeni eyalet merkezlerine
nüfus kazand›rmak gibi birçok amaç için tehcire tabi tuttu¤u insanlar›n say›s› üç Eski Ahit: Büyük bölümü
yüz y›lda üç - dört milyona ulaflm›flt›r. Yeni Babil Krall›¤› da bu tehcir sürecini ben- ‹branice, bir bölümü de
Aramice yaz›lm›fl olan,
zer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletin Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, Kudüs çev- Tevrat ve Zebur da dâhil
resine yapt›klar› seferlerin Eski Ahit’te anlat›lmas›, insanl›¤›n belle¤ine yerleflerek olmak üzere 39 kitaptan
oluflan kutsal kitap.
bu toplumlar›n Bat›’da tan›nmas›n› sa¤lam›flt›r.
Yeni Assur Krall›¤›’n›n egemen oldu¤u co¤rafya ile Mezopotamya’n›nSIRA

s›n›rlar›
S‹ZDEaras›nda na- SIRA S‹ZDE
s›l bir iliflki kurulabilir? 1
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
YEN‹ ASSUR KRALLI⁄I

Resim 5.1
Yeni
Assur
Krall›¤› ve
komflular›
(Köro¤lu
2010).
Ege, Anadolu ve Do¤u Akdeniz k›y› fleridi baflta olmak üzere Anadolu ve Me-
zopotamya, MÖ 1200 y›llar›ndan itibaren birkaç yüzy›l sürecek gerileme ve çöküfl
dönemine girmiflti. Kuzey Mezopotamya’da Orta Assur Krall›¤›, on birinci yüzy›lda
I. Tiglat-pileser gibi güçlü krallar› ile bu süreci atlatmaya çal›flm›fl ancak baflar›l›
olamam›flt›. Suriye’den Aramiler ve kuzeyden Muflkilerin göçü Orta Assur Krall›-
¤›’n› baflkent ve çevresine kadar çekilmeye mecbur b›rakm›flt›.
Demir Ça¤›’n›n (MÖ 1200-330) bafllang›c› olarak kabul edilen bu yeni dönem,
birçok bak›mdan önemli geliflmelere sahne olmufltur. M›s›r ve Do¤u Akdeniz k›y›
fleridinde ilk tek tanr›l› dinin yay›lmaya bafllamas› tarihsel bir dönüflüm olmas› aç›-
s›ndan dikkate de¤erdir. Eritilmesi ve ifllenmesi oldukça geliflmifl f›r›nlar ve atölye-
ler gerektiren demirin yayg›nlaflmas›, yeni tar›m aletleri ve silahlar›n yap›m›na ola-
nak tan›m›flt›r. Bu nedenle demiri kullanan uygarl›klar di¤erleriyle rekabette önem-
li bir avantaj elde etmifltir.
Yeni Assur Krall›¤› üç yüz y›l› aflk›n bir dönem boyunca yaln›zca Mezopotam-
ya’n›n de¤il, Anadolu, Akdeniz dünyas›, ‹ran ve hatta M›s›r’› da içine alan bütün
bölgenin en büyük süper gücü idi. Bu genifl co¤rafyada kurulan bütün devletler,
bir flekilde, yönetim anlay›fl›, mimari, sanat ve teknolojide Assur’dan etkilenmifltir.
Kuzey Suriye’deki Geç Hitit Devletleri, Do¤u Anadolu çevresindeki Urartu, Anado-
lu’da Frig, Lidya, ‹ran’da Med, Güney Mezopotamya’da Babil, Do¤u Akdeniz’deki
kent devletleri ve M›s›r bu dönemin politik dünyas›nda Assur’u izleyen ve ba¤ ku-
ran devletler aras›nda say›labilir.
5. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih 75
Yeni Assur Krallar›

II. Assur-rabi 1012-972
II. Assur-res-ifli 971-967
II. Tiglat-pileser 966-935
II. Assur-dan 934-912
II. Adad-nirari 911-891
II. Tukulti-Ninurta 890-884
II. Aflurnasirpal (Assur-nasir-apli) 883-859
III. fialmaneser 858-824
V. fiamfli-Adad 823-811
III. Adad-nirari 810-783
IV. fialmaneser 782-773
III. Assur-dan 772-755
V.Assur-nirari 754-745
III. Tiglat-pileser 744-727
V. fialmaneser 726-722
II.Sargon 721-705
Sanhêrib (Sennaherib, Sîn-ahhe-eriba) 704-681
Esarhaddon (Assur-aha-iddina) 680-669
Aflurbanipal (Assur-bani-apli, Osnappar) 668-627
Assur-etel-ilani 626-?
Sin-flumu-liflir
Sin-flarra-iflkun ? -612
II. Assur-uballit 611-609
Önasya’da birkaç yüzy›ll›k kriz döneminin arkas›ndan yukar›da sayd›¤›m›z De-

mir Ça¤› krall›klar› kurulur. Bunlardan Urartu, Frig ve Lidya gibi birçok devlet, As-
sur’dan farkl› olarak bölgelerine Demir Ça¤›’nda gelen hanedanlarca kurulmufltu.
Yeni Assur kral listeleri ve krallar›n y›ll›klar› MÖ bin y›llar›ndan itibaren Assur
krallar›n›n adlar›n› vermekle birlikte, krall›¤›n geniflleme ve güçlenme sürecinin
MÖ onuncu yüzy›lda bafllad›¤› anlafl›lmaktad›r.
II. Assur-dan ve o¤lu II. Adad-nirari, bu süreci bafllatan Assur krallar›d›r. Bu dö-
nemde Kuzey Suriye’ye sefer yapan Assur ordular›, Aramilerin yo¤un olarak yerleflti-
¤i kentleri vergiye ba¤lam›fl ve etkinlik alan›n› Habur bölgesine kadar geniflletmifltir.
Bu bölgeyi Bit Bahiyani adl› Arami kökenli bir afliret yönetmekteydi. Büyük bir bölü-
mü yar› göçebe olan bu halk› bir devletin kontrolüne almak oldukça zordu. Adad-ni-
Hanigalbat: Yukar› Habur
rari, krall›¤›n›n sonlar›nda Hanigalbat çevresine üst üste yedi sefer yapmak zorunda bölgesinin Assur
kalm›flt›r. Assur Krall›¤› bundan sonra bölgedeki kentleri kendine vergi ve haraç ve- yaz›tlar›nda geçen ad›.
ren yönetimler haline getirmifl ve böylece Akdeniz’e ve Toroslardaki hammadde ya-
taklar›na ulaflan yollar›n denetimini sa¤lam›flt›. Assur’un yeniden güçlenmeye bafllad›-
¤› bu dönemde güneyde Babil de güçlenmekteydi. MÖ 891 y›l›nda Babil ile Assur
aras›nda yap›lan bir antlaflma karfl›l›kl› k›z al›p vermeyle güçlendirilmifltir.
Yeni Assur Krall›¤›’n›n siyasal anlamda geniflleme politikas› iki bölge üzerinde
yo¤unlaflmaktad›r. Bunlardan birincisi bat›da Geç Hitit ve Arami krall›klar›n›n bu-
lundu¤u Kuzey Suriye ve Güneydo¤u Anadolu, ikincisi ise güneydeki Babil ve
çevresi idi. II. Adad-nirari’nin yerine geçen o¤lu II. Tukulti-Ninurta, Mardin ve Tur
Abdin Da¤lar› (Kafliyari) üzerinden ilerleyerek Diyarbak›r bölgesine yerleflmifl olan
Arami kabilesi Bit-Zamani üzerine seferler yapt›. Bit-Zamani kabilesi Amedi’yi (Di-
yarbak›r) baflkent yapm›flt›. Uzun süre bu kent Assur’a karfl› bir direnç noktas› ola-
rak varl›¤›n› korumufltur. II. Tukulti-Ninurta döneminde, antlaflmalarla güvence al-
t›na al›nm›fl Babil çevresindeki düzen bozulmufltu. Assur ordular› bu yönde yap-
t›klar› seferlerle s›n›rlar›n› Dur-Kurigalzu ve Sippar’a kadar geniflletmifltir.
Resim 5.2
Dicle k›y›s›nda II.

Aflurnasirpal
taraf›ndan kurulan
yeni baflkent
Kalhu’nun Layard
taraf›ndan çizilen
temsili resmi. Solda
ziggurat, sa¤da
saray (Layard
1853b).
Yeni Assur Krall›¤›’n›n MÖ dokuzuncu yüzy›ldaki en güçlü krallar› II. Aflurna-

sirpal ve o¤lu III. fialmaneser’dir. Assur ordular› bu dönemde bütün komflular› üze-
rine gitmifl, ola¤anüstü miktarlarda ganimetler toplam›flt›r. Assur krallar›, devletin
güçlü oldu¤u dönemlerde neredeyse her y›l sefere ç›kmaktayd›lar. Bu seferler, y›l-
l›klarda ayr›nt›l› olarak anlat›lmaktad›r. Ganimet elde etmek, vergiye tabi k›lmak,
s›n›rlar› geniflletmek ve s›n›r bölgelerini güvenli hale getirmek gibi birçok amaçla
yap›lan seferler, bat›da Çukurova bölgesine ve Do¤u Anadolu yüksek yaylas›na
kadar ulaflm›flt›r. Denetim alt›na al›nan bölgelerden elde edilen ganimetler ve sa¤-
lanan yeni insan gücü, baflkent çevresinin imar›nda kullan›lmaya baflland›. Elde
edilen ganimetlerin büyük bölümü asl›nda, büyüyen kentlerin ihtiyaçlar›n› ve ye-
ni inflaatlar›n masraflar›n› karfl›lamak için kullan›lmaktayd›. II. Aflurnasirpal’›n en
büyük projesi ülkenin yeni baflkenti olarak Kalhu’yu (Nimrud) infla etmesidir.
Resim 5.3
II. Aflurnasirpal’in
baflkenti
Kalhu’daki
saray›n›n taht
odas›. Bu resim,
A.H. Layard
taraf›ndan ortaya
ç›kar›lan arkeolojik
buluntular esas
al›narak
yap›lm›flt›r. Ortada
kral, sa¤da had›m
görevli, solda vezir
ve yaz›c›lar
gösterilmektedir
(Layard 1853).
II. Aflurnasirpal, iktidarda kald›¤› yirmi befl y›l boyunca kay›tlara geçen on dört
sefer yapm›flt›r. Onun hedefleri aras›nda öncelik yine ülkenin bat›s›yd›. II. Aflurna-
sirpal Zagroslardaki Diyala bölgesine üç sefer yapt›. Yukar› Dicle bölgesine MÖ 882,
879 ve 866 y›llar›nda üç kez ilerledi. Assur krallar›, baflkentlerinin bulundu¤u bölge-
ye hayat veren Dicle’nin kaynak bölgesini oldukça önemsemekteydiler. Bu bölge,
tar›m potansiyeli kadar, hammadde ve maden yataklar› bak›m›ndan da oldukça zen-
gindi. ‹lk seferde, Dicle k›y›s›nda Tuflhan’da (Üçtepe) bir eyalet merkezi kuruldu.
Böylece bölge, Amedi (Diyarbak›r) kenti çevresini sahiplenen Arami kökenli Bit-Za-
mani kabilesine terk edilmemifltir. Bu seferlerin kay›tlar›nda bölgede bulunan bütün
Nairi krallar›ndan vergi al›nd›¤› belirtilir. Kral›n bölgeye gelifli ve Tuflhan’da bir sa-
ray inflas›, orada dikti¤i bir stel üzerinde (Kurkh steli) flu flekilde anlat›l›r.
“Kafliyari Da¤›’n› geçtikten sonra ikinci kez Nairi ülkelerine girdim. Sigiflu kentinde
kamp kurdum ve geceyi geçirdim. Sigiflu kentinden hareketle Tupusu o¤lu Lapturu’nun
güçlendirilmifl kenti Madara’ya yaklaflt›m. Kent iyice güçlendirilmifl dört duvarla çev-
rilmiflti. Kenti kuflatt›m. Güçlü silahlar›m›n görünüflünden korkuya kap›ld›lar ve on-
lardan mallar›n› mülklerini ve hizmetim için o¤ullar›n› ald›m. Vergi ve haraç verme-
leri kofluluyla hayatlar›n› ba¤›fllad›m. Kenti yakt›m, y›kt›m ve harabeye çevirdim.
Madara kentinden hareketle Tuflhan kentine girdim. Tuflhan’da bir saray kurdum.
Tuflhan’da Nirdun ülkesinden vergi ve haraç olarak atlar, kat›rlar, kazanlar, ayna,
öküz koyun ve flarap ald›m. Tupusu o¤lu Lapturu’nun yönetti¤i, Kafliyari Da¤› üze-
rindeki iyi tahkim edilmifl altm›fl kenti y›kt›m, yakt›m, harabeye çevirdim.
... Benden önce gelen Assur kral› prens fialmaneser’in Nairi ülkeleri s›n›r›nda yapt›r-
d›¤› garnizonlar olan Sinabu ve Tidu kentleri Aramiler taraf›ndan zorla ele geçiril-
mifllerdi; ben tekrar elde ettim. Nairi ülkesinde Assur kalelerini ellerinde tutan Assur-
lular -ki bunlar Arami ülkesine tabi k›l›nm›fllard›- onlar›n kentlerini ve yerleflim
alanlar›n› ele geçirdim ve huzur içinde oturulur k›ld›m. Bit-Zamanili Amme-baa-
la’ya ait olan Ahlamu Aramilerinden bin befl yüz kifliyi yerlerinden ald›m ve Assur’a
götürdüm. Nairi ülkelerinin hasad›n› toplad›m ve ülkemin geçimi için Tuflhan, Dam-
dammusa, Sinabu ve Tidu kentlerinde depolad›m.” (Grayson 1996).
Yaz›ttan anlafl›ld›¤› üzere Assur ordular›, Mardin üzerinden kuzeye ilerlemifller-

dir. Buradaki Kafliyari Da¤lar›, günümüzde Mardin ile Diyarbak›r aras›ndaki Tur
Abdin Da¤lar›d›r. Hemen kuzeyinde Nairi ülkeleri bafllamaktad›r. Yani Yukar› Dic-
le bölgesi ve Amedi (Diyarbak›r) Nairi ülkelerinin bir parças›d›r. Bu bölgede ordu-
nun ilerleyifli gün gün anlat›lmakta, nerede konaklad›¤› ve sonra hangi kente ula-
fl›ld›¤› belirtilmektedir. Ordunun Eskiça¤ koflullar›nda bir günde ortalama yirmi
befl-otuz kilometre yol alabilece¤i düflünüldü¤ünde, Assur yaz›tlar›nda geçen yer-
lerin günümüzde neresi oldu¤u bulunabilir. Ayr›ca savafl arabalar›na sahip ordu-
nun ilerleyebilece¤i geçit bölgelerinin belirli olmas› da bu konuda tespitte bulun-
may› kolaylaflt›r›r. Assur kral› Tuflhan’da bir saray kurdu¤undan ve stel dikti¤inden
söz etmektedir. 1863 y›l›nda söz konusu stel Üçtepe (eski Kurkh) köyünde bulun-
mufl ve British Müzesi’ne tafl›nm›flt›r. Burada 1988-1992 aras›nda yap›lan kaz› çal›fl-
malar›nda Assur saray›n›n mimari kal›nt›lar› da belirlenmifltir. Assur ordusunun
bölgede Aramilerle mücadele etti¤i, bir k›sm›n› tehcir yoluyla Assur’a götürdü¤ü
anlafl›lmaktad›r.
Aramiler, Assur Krall›¤›’na Kuzey Suriye’de de büyük bir direnç oluflturmaktay-
d›lar. II. Aflurnasirpal, Til-Barsip (Tel Ahmar) çevresine egemen olan Bit-Adini ad-
l› Arami Krall›¤› üzerine en az dört sefer yapm›fl, F›rat’›n bat›s›na geçerek Akdeniz
k›y›lar›na ulaflm›flt›r. F›rat’›n bat›s›ndaki bölgeler bu dönemde vergi vermek koflu-
luyla varl›klar›n› korumufllard›r.
II. Aflurnasirpal’den sonra Assur taht›na oturan III. fialmaneser otuz dört y›ll›k
saltanat› boyunca en az otuz dört sefer yapt›. Bat›da, bir problem olarak varl›¤›n›
koruyan F›rat Nehri çevresindeki Bit-Adini adl› Arami Krall›¤› Assur eyaletine dö-
nüfltürüldü. Bu krall›¤›n baflkenti Til-Barsip’in ad› MÖ 856 y›l›nda Kar-fialmaneser
olarak de¤ifltirildi. Suriye’deki devletler için ciddi bir tehlike oluflturan bu durum,
onlar› Assur’a karfl› bir birlik oluflturmaya zorlad›. fiam (Damaskus) kral› Hadade-
zer’in (Adad-idri) yönetiminde birleflen devletler aras›nda ‹srail, Ammon, Fenike
prenslikleri, hatta M›s›r ve Araplar bile vard›. III. fialmaneser ile müttefikler Asi
Nehri yak›nlar›ndaki Karkar mevkiinde MÖ 853 y›l›nda yap›lan büyük savaflta bir-
birlerine üstünlük sa¤layamad›lar. Kendini savafl›n galibi olarak aktaran Assur kra-
l›, bu savafltan sonra daha ileri gidememifl ve geri dönmek zorunda kalm›flt›r. Böl-
gede fiam gibi güçlü krall›k merkezleri Assur’a boyun e¤memifltir. Do¤u Akdeniz’e
ulaflan önemli bir yol üzerindeki Kargam›fl Assur egemenli¤ine girmifl, ancak bu-
rada kurulan düzen uzun süre istikrarl› gitmemifltir.
III. fialmaneser, bat›da Çukurova ve
Resim 5.4
Toroslara, kuzeyde de Do¤u Anadolu
III. fialmaneser’in bölgesine seferler yapt›. Kue (Çukuro-
Diyarbak›r va’da), Tabal (Kayseri çevresinde) ve
yak›n›ndaki Üçtepe
Höyü¤ü (eski Melid (Malatya) gibi krall›klardan vergi
Kurkh) üzerinde ald›. Do¤u Anadolu’ya ise en az befl
bulunan steli kez ilerledi¤i kaydedilmifltir. Bu sefer-
(Köro¤lu 2010).
leri anlatan Assur yaz›tlar› ayn› zaman-
da Van Gölü havzas›nda Urartu Devle-
ti’nin kurulufl sürecine ait bilgiler de
verir. ‹lk krallardan Arame ve arkas›n-
dan Sarduri, fialmaneser’e ra¤men Urar-
tu Krall›¤›’n›n kuruluflunu gerçeklefltir-
mifllerdir. III. fialmaneser döneminde
ad› ilk kez geçen toplumlardan biri de
‹ran’daki Medlerdir. Assur’un güney
komflusu Babil’in bu dönemde, Assur
ile boy ölçüflebilecek güçte bir krall›k
oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Yeni Assur Krall›¤› özellikle II. Aflur-
nasirpal ve III. fialmaneser döneminde
Önasya’n›n en güçlü devletlerinden bi-
ri olmufltu. S›n›rlar› kuzeyde Toroslar,
bat›da F›rat, güneyde Babil ve do¤uda
da Zagroslar› afl›p Med ülkesine ulafl-
m›flt›. H›zl› bir biçimde büyüyen krall›kta ele geçirilen topraklar›n yönetimi, ya ver-
gi vermesi kofluluyla eski yöneticilere b›rak›l›yor ya da kurulan eyalet merkezleri-
ne yeni valiler atan›yordu. III. fialmaneser’in son y›llar›nda orduyu valiler veya ko-
mutanlar sefere götürmeye bafllam›flt›. Ayr›ca merkezin kontrolü zay›flay›nca ata-
nan valiler bölgelerinde yerel krallar gibi güçlenmifllerdi. III. fialmaneser’in karde-
fli Assur-dan’in-apla’n›n taht› ele geçirmek için bafllatt›¤› isyana bölgelerinde ba-
¤›ms›z olmak isteyen yirmi yedi büyük kentin yöneticisi kat›lm›flt›r. Bu isyan III.
fialmaneser’in ölümünden sonra da kesilmedi. Assur bundan sonraki k›rk y›l› aflk›n
bir süre, kazan›mlar›n›n önemli bir bölümünü koruyamad›. Ülkenin bat›s›nda Ku-
zey Suriye’de Aramilerin Bit-Adini Krall›¤› ve Kargam›fl kontrolden ç›km›flt›. As-
sur’un s›n›rlar› Yukar› Habur bölgesine kadar gerilemiflti.
Assur Krall›¤›’n›n zay›flad›¤› süreç, Melid (Malatya), Kummuh (Kommagene,
Ad›yaman), Tabal (Kayseri), Kue, Hilakku (Çukurova, Kilikya), Gurgum (Marafl),
Unki (Antakya) ve Kargam›fl gibi Geç Hitit devletlerinin güçlenmesine olanak sa¤-
lad›. An›tsal girifl kap›lar›n› süsleyen ve Geç Hitit sanat›n›n temsilcileri olarak kabul
edilen kabartma ve heykellerin büyük bölümünün Assur bask›s›n›n hissedilmedi¤i
bu dönemde üretildi¤i anlafl›lmaktad›r. Ayn› dönemde Frig Devleti Sakarya Nehri
civar›nda kurulufl sürecini tamamlam›fl etkinli¤ini Orta Anadolu’nun do¤usuna ka-
dar geniflletmiflti. Kuzeydeki Urartu Devleti, MÖ sekizinci yüzy›l›n ortalar›na kadar
Do¤u Anadolu, Kuzeybat› ‹ran ve Kafkasya’n›n bir bölümüne egemen olmufl, Geç
Hitit devletlerinden F›rat’›n bat› k›y›lar›ndaki Melid ve Kummuh’u haraca ba¤lama-
y› baflarm›flt›. fiammuramat: Sami kökenli
toplumlarda ailenin,
Assur’un zay›flamas›yla Yukar› Dicle bölgesinde kurulmufl olan garnizonlar bo- devletin, bürokrasinin ve
flalt›lm›fl ve bölgede denetim kaybedilmiflti. Urartu yaz›tlar›nda geçen baz› yer ad- toplumsal hayat›n bütünü
erkekler taraf›ndan kontrol
lar›, kral Minua önderli¤indeki Urartu ordusunun dokuzuncu yüzy›l bafllar›nda edilmekteydi. III. Adad-
ya¤malamak amac›yla Toroslar› aflarak Dicle havzas›na indi¤ini göstermektedir. Nirari’nin annesi
fiammuramat’›n bir süre
fialmaneser’in veliahd› V. fiamfli-Adad zaman›nda isyanlar bast›r›lmakla birlikte çocuk yafltaki o¤lu ad›na
Assur’un yeniden bölgesinin süper gücü olma giriflimi ancak MÖ 745 y›l›nda tahta ülkenin yönetiminde söz
sahibi olmas›, böyle bir
ç›kan III. Tiglat-pileser döneminde bafllayabilmifltir. V. fiamfli-Adad dönemine ait toplum yap›s›nda
yaz›l› kaynaklar, Nairi ülkesine sefer yap›ld›¤›n›, Babil’in ise ya¤maland›¤›n› bildir- efsanelefltirilecek kadar
mektedir. Halefi III. Adad-nirari çocuk denecek yaflta tahta ç›kt›¤› için bir süre an- abart›lm›flt›r. Bu mitolojik
anlat›m›n Ortaça¤’a kadar
nesi fiammuramat ülkeyi yönetmifl, bu durum geleneklerine ba¤l› Mezopotamya devam etti¤i görülür. Baz›
toplumunda efsanelefltirilecek kadar abart›lm›flt›r. III. Adad-nirari’den sonra tahta Ortaça¤ kaynaklar›nda Van
Kalesi’nin bile bu kraliçe
ç›kan üç kral döneminde de iç problemler ülkeyi meflgul etmifltir. Bu kar›fl›k süre- taraf›ndan yapt›r›ld›¤›
cin sonunda MÖ 745 y›l›nda III. Tiglat-pileser bir taht entrikas›yla kral olmufltur. anlat›l›r.
Yeni Assur Krall›¤› ile komflular› aras›ndaki iliflkileri belirleyen temel

SIRA yaklafl›m
S‹ZDE nas›ld›? SIRA S‹ZDE
Bir de¤erlendirme yap›n›z. 2
Krall›ktan ‹mparatorlu¤a
Bir saray entrikas›yla tahta ç›kan III. Tiglat-pileser, Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›na ka-
dar devam eden kesintisiz geniflleme sürecini bafllatan krald›r.S III. O R Tiglat-pileser,
U S O R U
bütün ülkede etkinli¤ini art›rmak için bir dizi reform gerçeklefltirdi. Eyaletleri kü-
çülttü, orduyu güçlendirdi ve haberleflme a¤› kurdu. Bu dönemde D‹KKAT
Assur Krall›- D‹KKAT
¤›’n›n çevresinde önemli geliflmeler yaflanmaktad›r. Kuzeyde Urartu, s›n›rlar›n› Ku-
zeybat› ‹ran’daki Urmiye havzas›na, bat›da da Geç Hitit krall›klar›n›n bulundu¤u
N N
bölgeye kadar geniflletmifl, Assur ülkesine ya¤ma seferleri düzenlemeye bafllam›fl-
t›. Do¤uda ‹ran’da Medler güçlerini art›rmaktayd›lar. Bat›da Geç Hitit ve Arami
kent devletleri Assur’un zay›f oldu¤u dönemde yeniden güçlü birer krall›k haline
dönüflmüfl ve ortak düflmana karfl› ittifaklar yapacak kadar organize olmufllard›.
Güneyde Babil ve Kaldeliler Assur’a karfl› olan güçlerin merkezinde yer al›yordu.
Tiglat-pileser tahta ç›kt›¤›nda Urartu kral› II. Sarduri, F›rat KNehri
‹ T Açevresine
P nü- K ‹ T A P
fuz etmek için Melid ve Kummuh krall›klar›n› kendine ba¤lam›fl, di¤er Geç Hitit
devletleri üzerindeki denetimini art›rmak için harekete geçmiflti. Urartu müttefikle-
rinin oluflturdu¤u güçlerle Assur ordusu aras›ndaki savafl MÖ T E L743
E V ‹ Zy›l›nda
YON Ad›ya- TELEV‹ZYON
man bölgesindeki Halpa’da (Gölbafl›) gerçekleflti. Assur ordusu büyük bir zafer ka-
zand›. Urartu bu savafltan sonra ülkesinin bat›s›ndaki etkinli¤ini bir süre için kay-
betmifltir. Ancak Assur’un da Toroslar›n kuzeyine egemen oldu¤unu söylemek zor-
dur. Tiglat-pileser, Urartu’ya karfl› ikinci büyük seferini MÖ 735 y›l›nda yapt›. As-
sur ordusu bu kez Urartu’nun baflkentine kadar ilerleyerek Tuflpa’n›n surlar›n› ku-
flatm›flt›r. Assur yaz›tlar›n›n abart›l› ifadeleri bile baflkentin düfltü¤ünü söyleme-
mektedir. Urartu bu savafltan büyük yara almakla birlikte k›sa zamanda tekrar to-
parlanm›flt›r.
Assur Krall›¤› III. Tiglat-pileser döneminde Yukar› Dicle bölgesindeki Tuflhan
adl› eyalet merkezini yeniden infla etti. Assur ülkesinin bat›s›nda Akdeniz k›y› fle-
ridine kadar olan tüm krall›klar vergiye ba¤land›. F›rat’›n do¤usundaki Arami ken-
ti Hadatu eyalet merkezine dönüfltürülerek içinde bir Assur saray› infla edildi.
III. Tiglat-pileser’in güneydeki Babil ile iliflkileri bafllang›çta dostça olmakla bir-
likte Kaldelilerin MÖ 729 y›l›ndaki isyan› sonras›nda Babil do¤rudan Assur’a ba¤-
land›. Tiglat-pileser “Sümer ve Akkad Ülkelerinin Kral›” unvan›n› da kullanarak
kendini Babil kral› ilan etti. Tiglat-pileser, do¤uda Zagros Da¤lar›n› aflarak Medler-
le savaflm›fl (737-736) ve ald›¤› binlerce esiri baflka bölgelere nakletmiflti. Ancak
bölgede Assur’a ba¤l› bir yönetim oluflturma çabas› sonuçsuz kalm›flt›r.
III. Tiglat-pileser’den sonra k›sa bir süre tahta oturan V. fialmaneser’in ard›l› II.
Sargon birçok alanda babas› III. Tiglat-pileser’in politikas›n› izlemifltir. Yerel yöne-
ticilerin idaresinde olan ve Assur’a vergi veren Kargam›fl, Kue, Atuna, Tabal ve Me-
lid gibi Geç Hitit krall›klar›, Orta Anadolu’da güçlenen Muflkili Mita (Frig kral› Mi-
das) ile birlikte Assur’a karfl› direnme konusunda iflbirli¤i yapm›fllard›. M›s›r, Do¤u
Akdeniz bölgesini Assur’a kapt›rmamak için mücadele ediyordu. Toroslar›n kuze-
yindeki Urartu Krall›¤› Urmiye havzas›ndaki etkinli¤ini art›r›yordu. MÖ sekizinci
yüzy›l sonlar›nda kuzeyden Anadolu’ya yönelen Kimmer göçleri ise yaln›zca Assur
için de¤il bütün bölge krall›klar› için tehlike olmaya bafllam›flt›. Bütün bunlara ek
olarak güney komflusu Babil, Elam’›n devreye girmesiyle yeniden Assur’a karfl›
cephe oluflturma sürecine girmiflti.
Sargon Geç Hitit krall›klar› üzerinde hâkimiyet kurmak için büyük çaba harcad›.
Midas: MÖ sekizinci yüzy›l›n
önemli siyasal aktörlerinden
Frig kral› Midas’›n deste¤ini alan Tabal Assur’un yeni hedefi olmufltu. Sargon bu itti-
biri Frig kral› Midas’t›r. faka karfl› MÖ 718 y›l›nda bir sefer yapm›fl, karfl› cephede yer ald›¤› anlafl›lan Karga-
Kargam›fll› Pisiris ve Assur m›fl kral› Pisiris de cezaland›r›lm›flt›r. Ancak Mezopotamya co¤rafyas›ndan farkl› olan
kral› II. Sargon ile ça¤dafl
olan bu kral, Assur da¤l›k Toroslardaki savafl›n, Assur yaz›tlar›n›n kaydetti¤i kadar baflar›l› olmad›¤› anla-
yaz›tlar›nda Muflkili Mita fl›lmaktad›r. Birkaç y›l sonra Sargon (MÖ 715) Frig kral› Midas, Tabal ve Urartu koalis-
olarak an›l›r.
yonuna karfl› bat›ya bir sefer daha yapmak zorunda kalm›flt›r. Assur’a karfl› büyük di-
renç gösteren Tabal, co¤rafi konumu nedeniyle avantajl›yd›. Bu bölgedeki ittifak an-
cak Kimmerlerin Anadolu içlerine ilerlemesiyle da¤›lm›fl, Frigler Assur’dan yard›m is-
temek zorunda kalm›fllard›. Ancak Tabal bir direnç noktas› olarak kald›. Nitekim Sar-
gon MÖ 705 y›l›nda son seferini yine Tabal üzerine yapm›fl ve bu savaflta ölmüfltür.
Assur’un Urartu ile mücadelesi MÖ 714 y›l›nda yap›lan büyük bir sefer kapsa-
m›nda bafllad›. Urmiye Gölü’nün güneyindeki Manna ve Zikirtu bölgelerine ilerle-
yen Assur ordusu, da¤l›k bölgede karfl›laflt›¤› Urartu ordusunu bozguna u¤ratt›.
Sargon bu sefer s›ras›nda Urartular›n ulusal tanr›s› Haldi’nin Van Gölü’nün güne-
yindeki Muflaflir Tap›na¤›’n› ya¤malad›. Urartu, bu yenilgiden sonra Urmiye havza-
s›ndan çekilmek zorunda kald›.
Assur’un Suriye ve Do¤u Akdeniz bölgesinde kurdu¤u üstünlük M›s›r’›n ayn›
bölge ile ilgilenmesi nedeniyle s›k s›k kesintiye u¤ramaktayd›. Sargon bu bölgede-
ki güçlerle MÖ 720 y›l›nda Karkar mevkiinde savaflt› ancak k›sa bir süre sonra M›-
s›r’›n bölgeye müdahalesi yüzünden tekrar sefer yapmak zorunda kald›. ‹ki savafl
sonunda Assur ordular› bütün Do¤u Akdeniz k›y› fleridini M›s›r s›n›r›na kadar de-
netim alt›na alm›fl, hatta M›s›r haraç ödemek zorunda b›rak›lm›flt›r.
Sargon’dan sonra tahta ç›kan Sanhêrib (Sennaherib) s›n›rlar› geniflletmeye de-
vam etti. Bu dönemin en önemli geliflmesi güneydeki Babil’in yak›l›p y›k›lmas› ve
yeni bir baflkent olarak Ninive’nin inflas›d›r. Bafllang›çta Sanhêrib’in Babil politika-
s›, bu kutsal ve önemli güç merkezinin sayg›nl›¤›na zarar vermeden denetim alt›n-
da tutulmas› üzerine kuruluydu. Mezopotamya’da Babil’deki tap›naklara ve kült
merkezlerine duyulan sayg› Assur krallar›n› buna mecbur b›rakmaktayd›. Bu do¤-
rultuda Sanhêrib Elam’›n Babil ile iliflkisini kesmeye çal›fl›lm›fl, Babil’de kendi yan-
dafl› bir kral› tahta oturtmufl, bu da çözüm olmay›nca kendi o¤lunu burada yöne-
tici yapm›flt›r. Ancak bütün bu uygulamalar Babil’i Assur’un denetiminde tutmaya
yetmemifltir. Sanhêrib MÖ 700 y›llar›nda yapt›¤› bir seferle direnç oluflturan bütün
kentleri ve Babil’i yerle bir etmifltir. Surlar ve tap›naklar y›k›lm›fl, ülke ya¤malan-
m›flt›r. Tanr› heykelleri Assur’a getirilmifltir. Mezopotamya ve özellikle de Assur
halk› tanr›lar›n rahats›z edilmifl oldu¤unu düflünerek bu olay nedeniyle cezaland›-
r›lacaklar› inanc›yla büyük bir endifle ve korkuya kap›lm›fllard›r.
Sanhêrib, babas› gibi Do¤u Akdeniz k›y›lar›na da sefer yapm›fl ve M›s›r s›n›r›na
kadar olan bölgeyi ya¤malam›flt›r. Yahuda Krall›¤›’n›n baflkenti Lakifl’in halk› sür-
gün edilmifl, Kudüs a¤›r bir bedel ödeyerek ya¤madan kurtulmufltur. Kudüs’ün ku-
flat›lmas› Tevrat’ta da anlat›l›r. Sanhêrib MÖ 696 ve 695 y›llar›nda babas› Sargon’a
direnmifl olan Kue ve Tabal üzerine gitti. Çukurova’n›n önemli kenti Tarzi’yi (Tar-
sus) ele geçiren Sanhêrib buraya kendine ba¤l› bir yönetici tayin etti. Tabal seferi-
nin ise baflar›s›z oldu¤u anlafl›lmaktad›r.
Sanhêrib’den sonra, Assur taht›nda on iki y›l kadar kalabilen, Esarhaddon kral
oldu. Assur yaz›l› belgeleri bu döneme s›¤d›r›lan birçok ilginç olay aras›nda M›-
s›r’›n önemli kenti Memphis’in ya¤malanmas›n› ve Babil’in itibar›n›n iadesi için at›-
lan ad›mlar› öne ç›kar›rlar.
Esarhaddon Do¤u Akdeniz k›y›lar›na ve M›s›r’a MÖ 679, 674 ve 671 y›l›nda üç
sefer yapm›fl, sonuncusunda M›s›r’›n baflkenti Memphis’i ele geçirerek “Afla¤› ve
Yukar› M›s›r’›n Fatihi” unvan›n› ad›n›n önüne ekletmifltir. Babil’in ya¤malanmas›-
n›n toplum üzerindeki olumsuz etkisini azaltmak amac›yla bu dönemdeki kaza-
n›mlar›n›n bir bölümünü Babil ve çevresinin imar›na harcam›flt›r. Assur’a tafl›nm›fl
olan tanr› Nabu heykelleri de Babil’deki as›l mekânlar›na yerlefltirilmifltir.
Anadolu Demir Ça¤› krall›klar›ndan Urartu, Frig ve Lidya için oldu¤u kadar Assur
için de gittikçe büyüyen tehlike Kimmer göçleriydi. Esarhaddon MÖ 679 ile 676 ta-
rihlerinde Anadolu’daki Kimmerler üzerine en az iki sefer yapm›flt›r. Ancak yaz›l›
belgelerin söylediklerinin aksine Kimmer tehlikesi azalmam›fl, onlar› izleyen ‹skit ad-
l› yar› göçebe toplumun da Anadolu ve ‹ran’a gelmesiyle problem büyümüfltü.
Esarhaddon’dan sonra Assur taht›na geçen Aflurbanipal y›k›l›fl sürecinin en güçlü
kral›d›r. Assur’un bu dönemdeki öncelikli hedefinde yine M›s›r, Babil, Elam ve Kim-
merler vard›. Aflurbanipal M›s›r’a karfl› iki sefer gerçeklefltirmifltir. MÖ 667 y›l›nda
Memphis, 663 y›l›nda da Teb kenti ele geçirilerek ya¤malanm›flt›r. Aflurbanipal Ba-
bil’de kardefli fiamafl-flum-ukin’i kral ilan etmiflti. Ancak Elam kral› Teumman’›n Güney
Mezopotamya kentlerini iflgal etmesi, Assur ile çat›flmay› kaç›n›lmaz hale getirmiflti.
Aflurbanipal’›n ordusuyla Elam ordusu MÖ 653 y›l›nda Ulai Nehri k›y›s›nda karfl›laflm›fl,
savafl, Elam ordusunun bozgunuyla son bulmufltur. Ancak Babil kral› olan kardeflinin
Assur’a karfl› ittifak aray›fllar›na girmesi birkaç y›l sonra Assur ordular›n›n Babil’e gir-
mesine zemin haz›rlam›flt›r. Babil bir kez daha yak›l›p y›k›lm›flt›r. Aflurbanipal Ba-
bil’den sonra Elam ülkesinin baflkenti Susa’y› da ele geçirip ya¤malam›flt›r.
Aflurbanipal döneminde Harran kült merkezi olarak öne ç›kar›lm›flt›r. Kral›n

kardefllerinden biri, Harran’daki ay tanr›s› Sin’in en yüksek rahibi olarak görev al-
m›flt›. Anadolu’nun bat›s› bu dönemde Kimmer sald›r›lar›na direnmeye çal›fl›yordu.
Lidya kral› Gyges Kimmer bask›s›na tek bafl›na direnemeyece¤ini anlad›¤› için dö-
nemin en büyük gücü olan Assur’dan yard›m istemiflti.
SIRA S‹ZDE Assur krallar›n›n Babil’i ya¤malay›p tanr› heykellerini kendi ülkelerine tafl›malar›, halk
SIRA S‹ZDE
3 üzerinde nas›l bir etki yapmaktayd›?
Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun Y›k›l›fl›
S O R U S O R sonra
Aflurbanipal’den U Yeni Assur taht›na geçen krallar, yükselifl ve geniflleme süre-
S O R U cini devam ettiremediler.
S O R U Önasya’da Bozk›r kökenli Kimmer ve ‹skitler ile ‹ran’da
D‹KKAT Medler ve Güney
D ‹ K K A Mezopotamya’da
T Babil tarihsel süreci de¤ifltirecek flekilde güçlen-
D‹KKAT
mekteydiler.DAssur’un
‹KKAT
y›k›l›fl süreci MÖ 614 y›l›nda Med ordusunun Assur ülkesinin
merkezine yapt›¤› seferle bafllam›flt›r. ‹lk seferde Assur ve Nimrud’u ele geçiren Med-
N
N N
ler, güneyden ilerleyen Babilliler (Kaldeliler) ve kuzeydeki ‹skitlerin de yard›m›n›
N
alarak MÖ 612 y›l›nda son baflkent Ninive’yi de ele geçirip tahrip ettiler. Harran’a ka-
AMAÇLARIMIZ çan kral ailesi MÖ
AMAÇLARIMIZ 609 y›l›na kadar varl›¤›n› sürdürmüfltür. Bu dönemden sonra Me-
AMAÇLARIMIZ zopotamyaAMAÇLARIMIZ
Babil’in, Anadolu ve çevresi ise Medlerin egemenli¤ine girmifltir.
K ‹ T A P Grayson, A. KK.‹(1982),
T A P “Assyria: Ashur-dán II to Ashur-nirari V (934-745)”, Cambridge An-
K ‹ T A P cient HistoryK III/2:
‹ T A238-281;
P Grayson, A. K. (1991). “Assyria: Tiglath-pileser III to Sargon
II (744-705 B.C.)” Cambridge Ancient History III/2: 71-102; Köro¤lu, K. (2010). Eski Me-
TELEV‹ZYON zopotamyaT Tarihi.
E L E V ‹ Z YBafllang›c›ndan
ON Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.
YEN‹ BAB‹L KRALLI⁄I
Yeni Assur Krall›¤›’n›n bask›n siyasal gücüne ra¤men sayg›n bir kült merkezleri
‹NTERNET olan Babil‹ Nsiyasal
T E R N E Tanlamda da varl›¤›n› korumufltur. Yeni Assur krallar›, yukar›da
‹NTERNET de¤indi¤imiz‹ N T gibi
E R N EBabil
T ve çevresiyle ilgilenmifl, burada muhalif bir gücün geliflip
büyümesini engellemeye çal›flm›flt›r. Babil birkaç kez Yeni Assur krallar› taraf›ndan
yak›l›p y›k›lm›fl ancak arkas›ndan itibar›n›n iadesi için yeniden infla edilmifltir. As-
sur krallar›ndan III. Tiglat-Pileser, V. fialmaneser, II. Sargon ve Sennaherib kendi-
sini Babil kral› ilan ederek kral listesine girmiflti.
Yeni Babil Krall›¤›, Assur’un y›k›l›fl› sonras›nda Mezopotamya ve çevresinde
onun miras›n› devralm›flt›r. Bu süreç, MÖ 625 y›l›ndan MÖ 539 y›l›nda Pers iflgali-
ne kadar 86 y›ll›k bir dönemi kapsar. Mezopotamya ve çevresindeki toplumlar için
Babil’in egemenli¤i, gerçekte güç merkezinin güneye kaymas›ndan öte bir anlam
tafl›mamaktayd›. Devlet yap›s›, yönetim anlay›fl› ve kültür bak›m›ndan Yeni Assur
ile Yeni Babil birbirinin devam› denecek kadar yak›nd›r.
Yeni Babil Krallar›

Nabopolassar (Nabu-apla-usur) 625-605
II. Nebukadnezzar (Nabu-kudurri-usur) 604-562
Amel-Marduk (Evil-Merodah) 561-560
Neriglissar (Nergal-flar-usur) 559-556
Labafli-Marduk ——556
Nabonidus (Nabu-na’id) 555-539
Yeni Babil Dönemi’nin ilk kral› olan Nabopolassar, Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›-
l›fl sürecinde Medlerle iflbirli¤i yapm›fl, son baflkent Ninive’nin düflmesinde önem-
li rol oynam›flt›r. Babil bundan sonra k›sa zamanda güçlenmifl, Harran’a kaçan ve
orada M›s›r’›n deste¤ini de alarak direnmeye çal›flan son Assur kral› II. Assur-ubal-
lit’i yenmifltir. Assur’un y›k›l›fl döneminde bölgedeki nüfuzunu art›rmaya çal›flan
M›s›r’› MÖ 605 y›l›nda Kargam›fl yak›nlar›nda ma¤lup etmifl ve bölgenin tek ege-
meni olmufltur.
Nabopolassar’dan sonra tahta ç›kan Nebukadnezzar, Babil’de yapt›rd›¤› gör-
kemli yap›lar, seferler ve toplu nüfus nakilleri nedeniyle kaynaklar›n öne ç›kard›-
¤› krallardan biridir. ‹srail ve Kudüs’te yapt›klar› Eski Ahit’te anlat›lmaktad›r. Nebu-
kadnezzar, M›s›r’›n deste¤iyle vergi vermeyi reddeden Do¤u Akdeniz k›y›s›ndaki
kent devletleri üzerine uzun seferlere ç›km›flt›r. MÖ 601 y›l›nda M›s›r üzerine iler-
lemifl ancak burada istedi¤i baflar›y› elde edememifltir. MÖ 597 y›l›nda Babil ordu-
su bu kez Yahuda Krall›¤›’na savafl açm›fl, Kudüs kuflatmas› sonras›nda on bin ka-
dar Yahudi Babil’e sürgün edilmifltir. Sürgün edilenler aras›nda Eski Ahit’te pey-
gamber olarak ad› geçen Hezekiel de vard›r. Babil’e boyun e¤meyen Kudüs yak-
lafl›k on y›l sonra (MÖ 586 y›l›nda) yap›lan savaflla ele geçirilmifl, surlar, tap›naklar
ve saraylar ya¤malanm›fl ve yak›lm›flt›r. Savaflta esir al›nan Küdüslüler yine Babil’e
sürgün edilmifltir. Babil bu dönemde eski dünyan›n en görkemli kenti haline geti-
rildi. Ünlü Babil kulesi, surlar ve ‹fltar Kap›s› son fleklini ald›.
Yeni Babil Krall›¤›, Pers egemenli¤ine kadar elde etti¤i gücü ve s›n›rlar› koru-
may› baflarm›flt›r. Yaz›l› belgeler Babil ordular›n›n Nebukadnezzar’dan sonra da
Do¤u Akdeniz k›y›lar› ve Çukurova üzerine sefer yapt›klar›n› kaydederler. Kral lis-
tesindeki son Babil kral› Nabonidus din alan›ndaki uygulamalar› ile dikkat çekici-
dir. Olas›l›kla annesinin Harranl› olmas› nedeniyle buradaki Sin Kültü’ne büyük
sayg› duymaktayd›. Kral Nabonidus, Sümer ve Akkad döneminden bu yana Babil
çevresinde varl›¤›n› koruyan tap›naklar›n itibar›n› yükseltiyor ve buralarda okunan
ilahilerin do¤ru bir biçimde ö¤retilmesine önem veriyordu. Krall›¤›n› on y›l için o¤-
luna b›rak›p Bat› Arabistan’daki Taima vahas›nda inzivaya çekildi¤i SIRA S‹ZDEyolundaki ka- SIRA S‹ZDE
y›tlar onun dindar kiflili¤ine iflaret eder. Kalde Sülalesi’nin yönetiminde Babil yüz
y›ldan k›sa zamanda eski dünyan›n merkezi haline gelmiflti. DBabil Kulesi, Asma
Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bahçeleri ve ‹fltar Kap›s› gibi yap›lar› sayesinde ünü yay›lm›flt›. “Babil’in Asma Bah-
çeleri” kentin ününü aflacak biçimde efsanelere konu olmufl ve en küçük kal›nt›s›
S O R U S O R U
bulunmayan bu bahçeler dünyan›n yedi harikas› aras›nda say›lm›flt›r. Ancak bu
görkemli iktidar merkezi, ‹ran’da Medlerin yerine Perslerin egemen olmas›yla bü-
yük bir tehdit atlana girmifltir. D‹KKAT D‹KKAT
Persler MÖ 539 y›l›nda yaln›zca Babil kentini ve ülkesini de¤il, ayn› zamanda
Medlerin egemen oldu¤u Anadolu’yu da ele geçirdiler. Böylece Mezopotamya kö-
N N
kenli siyasal devletlerin egemenli¤i son bulmufl, yerini MÖ 334 y›llar›nda bafllayan
Büyük ‹skender seferine kadar ‹ran kökenli Pers egemenli¤ine b›rakm›flt›r. Ancak
burada oluflan köklü kültür ve gelenekler, Persler ve arkas›ndan gelen Hellenleri
de derinden etkilemifltir.
Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara. K ‹ T A P K ‹ T A P
Özet
NA M A Ç
Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni N
A M A Ç
Yeni Babil Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›yla Önasya’daki
1 Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n geniflleme ve 3 siyasal güç merkezlerinin nas›l yer de¤ifltirdi¤ini
büyüme sürecini aç›klayabilme aç›klayabilme
Yeni Assur Krall›¤› MÖ onuncu yüzy›ldan itiba- ‹lk kent devletlerinin kuruluflundan itibaren Me-
ren bat›da Akdeniz k›y› fleridi ve Çukurova, ku- zopotamya’da yönetime gelen hanedanlar, fetih
zeyde Toroslar, do¤uda Zagros da¤lar›, güneyde yoluyla de¤il, göç ederek bölgeye yerleflen ve
de Babil ülkesine do¤ru genifllemifltir. MÖ 612 köklü kültürü benimseyen toplumlar içinden
y›l›nda son baflkent Ninive’nin düflüflüne kadar ç›km›flt›r. ‹kinci ve birinci biny›ldaki Assur ile
Assur ordular› bu s›n›rlar›n ötelerine geçmifl, do- Babil aras›ndaki rekabet benzer geleneklere sa-
¤uda ‹ran, bat›da da Yahuda Krall›¤› ve M›s›r bir hip hanedanlar›n üstünlük mücadelesi biçimin-
süre iflgal edilmifltir. Assur Krall›¤› sefer yapt›¤› dedir. ‹lk kez MÖ 539 y›l›nda ‹ran’dan gelen
bölgeleri önce vergiye ba¤lam›fl, arkas›ndan eya- Hint-Avrupa kökenli Persler Mezopotamya’y› ifl-
let haline getirmifltir. Denetimi zor olan bölgele- gal ederek bölgeyi yabanc› bir güç olarak yö-
rin halk› tehcire tabi tutulmufltur. netmeye bafllam›flt›r. MÖ 330 y›llar›ndan itiba-
Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›ndan sonra Yeni ren de Makedonya kral› ‹skender ve ard›llar›
Babil Krall›¤› MÖ 625-539 y›llar› aras›nda k›sa za- bölgeyi ele geçirmifllerdir. Persler döneminde
manda yukar›da s›n›rlar› çizilen bölgenin tek ege- ‹ran, ‹skender sonras›nda ise Bat› kültürü böl-
meni olmufltur. Bu dönem imparatorlu¤un mer- geye gelmifl, ancak her iki kültür de buradaki
kezi Kuzey Mezopotamya’daki Ninive yerine Gü- köklü birikimden etkilenmifltir.
ney Mezopotamya’daki ünlü Babil kenti olmufl-
tur. M›s›r bu dönemde de bask› alt›nda tutulmufl
ancak varl›¤›n› korumay› baflarm›flt›r.
NA M A Ç
Nüfus nakli/ tehcir uygulamalar›n›n gerekçele-
2 rini ve boyutlar›n› de¤erlendirebilme
Assur ve Babil krallar› güçlü olduklar› dönemler-
de hemen her y›l sefere ç›karlard›. Anallarda (y›l-
l›klar) bu seferlerden dönüflte elde edilen gani-
metler listelenir, yakalanan ve tutsak olarak mer-
kezi bölgeye getirilen kad›n ve erkeklerin say›s›
verilmektedir. Yaz›tlarda yerlerinden al›narak
tehcire tabi tutulan insanlar›n nas›l de¤erlendiri-
lece¤ine dair de baz› ipuçlar› bulunmaktad›r. Or-
duya asker olarak almak, tarlalarda ve inflaatlar-
da çal›flt›rmak, güvenli¤i sa¤lamak ve yeni eyalet
merkezlerine nüfus kazand›rmak gibi birçok
amaç için tehcire tabi tutuldu¤u anlafl›lan insan-
lar›n say›s› üç yüz y›lda üç - dört milyona ulafl-
m›flt›r. Yeni Babil Krall›¤› da bu tehcir sürecini
benzer flekilde devam ettirmifltir. Her iki devletin
Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, Kudüs çevresine yap-
t›klar› seferlerin Eski Ahit’te anlat›lmas›, insanl›-
¤›n belle¤ine yerleflerek bu toplumlar›n Bat›’da
tan›nmas›n› sa¤lam›flt›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi, Yeni Assur Krall›¤› döne- 6. Geç Hitit krall›klar›ndan hangisi Assur egemenli¤ine
minde Anadolu’daki siyasal güçlerden biri de¤ildir? karfl› uzun süre direnmifltir?
a. Hitit ‹mparatorlu¤u a. Kargam›fl
b. Urartu Krall›¤› b. Melid
c. Frig Krall›¤› c. Tabal
d. Lidya Krall›¤› d. Kue
e. Kimmerler e. Sam’al
2. Çukurova’n›n, Yeni Assur yaz›tlar›nda ad› ne ola- 7. Yeni Assur krallar›ndan hangisi Babil’i ya¤malaya-
rak geçmektedir? rak, tanr› heykellerini kendi baflkentine tafl›m›flt›r?
a. Tabal a. Esarhaddon
b. Hanigalbat b. II. Aflurnasirpal
c. Kue c. III. fialmaneser
d. Tarzi d. III. Tiglat-pileser
e. Mitanni e. Sanhêrib
3. Yukar› Dicle bölgesindeki Arami kabilesinin bafl- 8. Assur ordular› M›s›r’› ilk kez ne zaman ya¤malam›fl-
kenti neresidir? t›r?
a. Tuflhan a. MÖ 745
b. Tidu b. MÖ 714
c. Sinabu c. MÖ 700
d. Amedi d. MÖ 671
e. Bit Bahiyani e. MÖ 612
4. Urartu Krall›¤›’n›n kurulufl döneminde, Arame ve 9. Kudüs’ten büyük gruplar› tehcire tabi tutan ilk Ba-
Sarduri adl› krallar üzerine sefer yapan Assur kral› bil kral› hangisidir?
hangisidir? a. Nabopolassar
a. II. Aflurnasirpal b. Nebukadnezzar
b. III. fialmaneser c. Amel-Marduk
c. II. Sargon d. Neriglissar
d. Sanhêrib e. Nabonidus
e. III. Tiglat-pileser
10. Babil’den sonra Mezopotamya’n›n yönetimi hangi
5. Yeni Assur Krall›¤›’n›, III. fialmaneser sonras›nda içi- gücün eline geçmifltir?
ne düfltü¤ü kar›fl›k dönemden ç›karan kral kimdir? a. Hitit
a. Aflurbanipal b. Hellen
b. III. Tiglat-pileser c. Pers
c. II. Sargon d. M›s›r
d. Sanhêrib e. Med
e. II. Aflurnasirpal
Okuma Parças›
Yeni Assur krallar›, tanr› ad›na ülkeyi yönetmekteydi. Tanr›m Assur’un bana verdi¤i kudret ve güçlü silahlar-
Bu nedenle hiyerarflinin en tepesindeki kifliydi. Kutsal la onlarla savaflt›m. Onlar› Karkar’dan Gilzanu’ya kadar
kiflili¤i, tanr›lara yak›n olmas› toplumsal kabul görmesi fethettim. 14000 adam›n› k›l›c›mla kestim...(Grayson
aç›s›ndan önemli bir özellikti. Bu nedenle kabartmala- 1996: 23)
r›n ve heykellerin ço¤unda kral ile birlikte Assur’un bü- Assur kral›n›n, düflman›n›n gücü hakk›nda bu kadar ay-
yük tanr›lar›n› sembolize eden figürler de ifllenmifltir. r›nt›l› bilgiyi nas›l elde etti¤ini bilemiyoruz. Baz› kay›t-
Assur kral›, ülkesinin refah içinde yaflamas›, kentlerinin larda kendi ordusunun yüz binin üzerine ç›kan rakam-
ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ve yeni yat›r›mlar›n yap›lma- lara ulaflt›¤›ndan söz etmektedir. Bunlar abart›l› olsa da
s› gibi önemli bütün projelere karar veren kifliydi. Kral dönemin savafl gücü hakk›nda bir fikir vermesi bak›-
her y›l, eyaletlerin, baflkentin, tap›naklar›n ihtiyaçlar›n› m›ndan oldukça önemlidir.
karfl›lamak için sefer yapmak zorundayd›. Ordunun ba-
fl›nda sefere ç›kmak kral›n göreviydi. Ancak Yeni Assur
dönemi boyunca kral birçok seferde bu görevini eyalet
valilerinden birine devretmifl gözükmektedir. Yaln›z bu
valiler de kral ad›na görev yapmakta, seferlerin anlat›l-
d›¤› yaz›tlar da baflar› kral›n ad›na kaydedilmekteydi. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Seferlere ç›k›fl gerekçesi afla¤› yukar› bütün yaz›tlarda 1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-
birbirine benzemekle birlikte, sonuç bölümünde ele münü yeniden gözden geçiriniz.
geçirilen ganimetler beklentilerin neler oldu¤unu aç›k- 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-
layacak türdedir. Bunlar genellikle gidilen bölgenin bi- münü yeniden gözden geçiriniz.
rikimi ile ilgilidir. E¤er da¤l›k bir bölgeyse hayvan ve 3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-
insan, maden bak›m›ndan zengin ise tonlara ulaflan münü yeniden gözden geçiriniz.
miktarda alt›n, gümüfl ve bak›r ele geçirilir. Sefere gi- 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Assur Krall›¤›” bölü-
den ordunun büyüklü¤ü, hedef olarak seçilen bölgenin münü yeniden gözden geçiriniz.
zenginli¤i ve elde edilen baflar› bu ganimet listesinin 5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”
uzamas›na yol açmaktad›r. Assur kay›tlar› kendi ordusu bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
ve düflman birlikleri hakk›nda da ayr›nt›l› tan›mlar ve- 6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”
rir. III. fialmaneser’in MÖ 853 y›l›nda Karkar mevkiinde bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Do¤u Akdeniz bölgesinin birleflik ordusuna karfl› ka- 7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”
zand›¤›n› söyledi¤i zaferde düflman kuvvetlerinin liste- bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
si Yukar› Dicle bölgesindeki Üçtepe’de bulunan ve 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan ‹mparatorlu¤a”
Kurkh Monoliti ad› verilen yaz›tta anlat›lmaktad›r. Bu bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
yaz›t›n içeri¤i Do¤u Akdeniz k›y›s›na yak›n bölgede si- 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Babil Krall›¤›” bölü-
yasi olarak öne ç›kan kentler konusunda da önemli bir münü yeniden gözden geçiriniz.
veridir: 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeni Babil Krall›¤›” bölü-
“Onun krali kenti Karkar’› yakt›m, y›kt›m. Yirmi kral münü yeniden gözden geçiriniz.
birlik oluflturmufllard›: Damascuslu (fiam) Hadad-ezer’in
(Adad-Idri) 1200 savafl arabas›, 1200 süvari ve 20 000
piyade, Hamath kral› Irhulenu’nun 700 savafl arabas›,
700 süvari ve 10 000 piyade, ‹srail kral› Ahab’›n 2000
savafl arabas›, 10000 piyade, Biblos’tan 500 adam, M›-
s›r’dan 1000 adam, Irqanatu’dan 10 savafl arabas›, 10000
adam, Arvad (Fenike) kenti kral› Matinubaal’dan 200
adam, Uflanat ülkesinden 200 adam, fiianu kral› Adunu-
baal’dan 30 savafl arabas› ve X 000 bin adam, Arap Gin-
dibu’dan 1 000 deve, X 000 adam, Amonlu Bit Ruhubi
kral› Baasa’dan X00 adam. Bana karfl› sald›r›ya geçtiler.

S›ra Sizde 1 Brinkman, J. A. (1964), “Mesopotamian Chronology of
Mezopotamya ad› bafllang›çta F›rat ve Dicle nehirleri- the Historical Period”, Ancient Mesopotamia, Por-
nin sulad›¤› alan› tan›mlamak için kullan›lm›fl olmakla trait of Dead Civilization, A. L. Oppenheim, Chi-
birlikte zaman içerisinde bu bölgede geliflen ortak kül- cago: 335-352.
türün yay›l›m alan›n›n ad› olmufltur. Mezopotamya, ku- Gates, C. (2003), Ancient Cities, London.
zeyde Toroslar, do¤uda Zagroslar, bat›da Amanos Da¤- Grayson, A. K. (1982), “Assyria: Ashur-dán II to Ashur-
lar›, Suriye Çölü ve güneyde de Basra Körfezi taraf›n- nirari V (934-745)”, Cambridge Ancient History
dan çevrilen alan›n ad›d›r. Zagroslar ve Toroslar›n ya- III/2: 238-281.
r›m daire biçiminde kuflatt›¤› kuzey bölümü “Verimli Grayson, A. K. (1991). “Assyria: Tiglath-pileser III to
Hilal” olarak adland›r›l›r. Yeni Assur Krall›¤›, köklü Me- Sargon II (744-705 B.C.)” Cambridge Ancient His-
zopotamya uygarl›¤›n›n miras›na sahip olmak yan›nda, tory III/2: 71-102.
bu isimle an›lan co¤rafyan›n tümünü egemenlik alt›na Grayson, A. K. (1991, 1996). Assyrian Rulers of the
alm›fl bir krall›kt›r. Early First Millennium BC I (1114-859), II (858-
745), Toronto.
S›ra Sizde 2 Kirschbaum, E.C. (2004). Asurlular/ Tarih, Toplum,
Yeni Assur Krall›¤› MÖ onuncu yüzy›ldan itibaren genifl- Kültür, (Çev. A. Yarbafl), ‹zmir.
leme sürecinde komflu krall›klar üzerinde birkaç aflama- Köro¤lu, K. (1998). Üçtepe I: Yeni Kaz› ve Yüzey Bul-
l› bir politika izlemifltir. Mezopotamya s›n›rlar› içindeki gular› Ifl›¤›nda Diyarbak›r/ Üçtepe ve Çevresi-
kentler önce vergiye ba¤lanm›fl, ikinci aflamada bunlar nin Yeni Assur Dönemi Tarihi Co¤rafyas›, An-
birer Assur eyaletine dönüfltürülmüfltür. Toroslar ve Zag- kara.
roslar gibi da¤l›k bölgelerdeki güçler ise yap›lan büyük Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-
seferlerle Assur’a tabi k›l›nmaya çal›fl›lm›fl, bu bölgenin lang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.
do¤al kaynaklar› ve birikimleri ya¤malanm›flt›r. Kuhrt, A. (2007). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II (Çev. D.
fiendil), ‹stanbul.
S›ra Sizde 3 Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh,
Babil, Güney Mezopotamya’da Sümerlerden itibaren London.
birkaç bin y›ld›r kutsal kabul edilen bölgede yer almak- Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the Monu-
tayd›. Mezopotamya co¤rafyas›ndaki bütün toplumlar ments of Nineveh, London.
dinin ve mitolojinin kayna¤› olan bu bölgeyi kutsal ka- Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara.
bul etmekteydi. Babil’in ayr› bir siyasal güç olmas› kut- Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u
sal mekânlar konusundaki alg›y› de¤ifltirmemekteydi. (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.
Bu nedenle Babil’deki tap›naklara zarar verenlerin mut- Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat› I. Mimarl›k,
laka tanr›lar taraf›ndan cezaland›r›laca¤›na inan›l›rd›. Ankara.
Bu inanç kâhinler ve rahipler taraf›ndan canl› tutulmak- Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun Ta-
tayd›. Yeni Assur krallar›ndan birkaç› Babil’e karfl› tarihi (Çev. S. Gül), Ankara.
k›nd›klar› tav›r nedeniyle sorgulanm›fl, arkas›ndan ge-
lenler de kendilerini tanr›lara ve topluma kabul ettire-
bilmek için tap›naklar› ve di¤er kutsal mekânlar› onart-
m›fl ve sayg›nl›klar›n› iade etmifllerdir.
6
Amaçlar›m›z
N
Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni Assur ve Yeni Babil krall›k-
N
lar›n›n yönetim biçimini aç›klayabilecek,
N
Kentleflme, mimari ve sanat alan›ndaki geliflmeleri de¤erlendirebilecek,
Yeni Assur ve Babil dönemini ö¤renmemizi sa¤layan kaynaklar› s›ralayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Limmu listeleri • Annallar
• Kral listeleri • Lamaflflu
• Mektuplar
‹çindekiler
• G‹R‹fi: KAYNAKLAR
Eski Mezopotamya ve Yeni Assur ve Yeni
Babil Uygarl›klar› • DEVLET YÖNET‹M‹
M›s›r Tarihi
• KENTLEfiME VE SANAT
Yeni Assur ve Yeni Babil
Uygarl›klar›
G‹R‹fi: KAYNAKLAR
Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n tarihi, birçok farkl› kaynaktan gelen bilgi-
lerle yaz›l›r. Bu kaynaklar üç bafll›k alt›nda toplanabilir: Yaz›l› kaynaklar, arkeolo-
jik kaynaklar ve yabanc› kaynaklar.
MÖ birinci biny›l›n ilk yar›s›n› kapsayan bu iki krall›k dönemi için yaz›l› kay-
naklar oldukça zengindir. Özellikle Yeni Assur Krall›¤›, resmi kay›tlar›n tutulmas›
konusunda oldukça titiz davranm›flt›r. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bulunan
resmi arflivlerde say›s›z çivi yaz›l› belge günümüze ulaflm›flt›r. Baflkentlerde devle-
tin hizmeti için yaz›c› s›n›f›n› yetifltiren okullar›n bu dönemde de önemli bir kurum
oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Birçok kentin harabeleri alt›nda, çivi iflaretlerinin tekrar
tekrar yaz›ld›¤› ö¤rencilere ait al›flt›rma tabletleri bulunmufltur. Ayr›ca Sümerler dö-
neminden itibaren geleneksel hale gelmifl olan tap›naklardaki e¤itim de devam et-
mektedir. Halk›n okuryazar oldu¤u konusunda herhangi bir veri yoktur. Çeflitli
borç senetleri, mal listeleri, masraflar gibi ticari yaz›flmalar genellikle kiralanan bir
kâtip yard›m›yla kay›tlara geçirilmekteydi. Yaz›c›lardan bir bölümünün serbest ça-
l›flt›¤›, ticarette ihtiyaç duyulan kay›tlar› tuttu¤u anlafl›lmaktad›r.
Yaz›l› Kaynaklar
Yaz›l› kaynaklar genellikle resmi niteliklidir. Devletin ideolojisine uygun bir bi-
çimde tutulan kay›tlar birkaç grupta ele al›nabilir: Bunlar aras›nda Assur annalla-
r›, gösterifl yaz›tlar›, mektuplar, limmu listeleri ve synkroniktik kral listeleri (Assur
ve Babil krallar› paralel biçimde verilir) dönemin tarihi konusundaki en temel
kaynaklard›r. Ayr›ca MÖ sekizinci yüzy›l sonras›nda yayg›nlaflan Arami doküman-
lar› da bu gruba dâhil edilir. Gösterifl yaz›tlar›, sefer yap›lan bölgelerde, ulafl›lan
son noktalarda ana kayalar üzerine yap›lan kabartmalarla birlikte yaz›lm›flt›r. Bun-
lar da Assur’u yüceltmek amac›yla yazd›r›lm›flt›r ve y›ll›klardaki abart›l› ifadeleri
tekrarlarlar.
Yeni Assur Krall›¤›’n›n ça¤dafl› olan devletlere ait yaz›tlarda da karfl›l›kl› iliflki-
lere ait de¤erlendirmelere katk› yapacak bilgiler vard›r. Geç Hitit ve Urartu yaz›tla-
r›, do¤rudan veya dolayl› olarak bu sürecin anlafl›lmas›na yard›m eder. Kutsal ki-
tap Eski Ahit, Do¤u Akdeniz k›y›lar›na sefer yapan Assur krallar›n›n bölgedeki fa-
aliyetleri, MÖ yedinci yüzy›ldan itibaren de M›s›r’a yönelen seferleri konu edinen
M›s›r Hiyeroglifleri bu gruba dâhil edilebilir. Yeni Assur Krall›¤›’n›n ünü Bat› dün-
yas›na da ulaflm›flt›r. Ünlü tarihçi Herodot baflta olmak üzere birçok Grekçe yazan
tarihçi ve yazar, mitolojiyle kar›fl›k ve abart›l› da olsa bu krall›ktan ve kentlerinden

söz ederler.
Yaz›l› belgelerden kral y›ll›klar› Assur tarihini ö¤renmek, limmu listeleri ise kro-
nolojisini (zaman›) belirleyebilmek için de¤erlendirilmesi gereklidir.
Kral Y›ll›klar› (Annallar)

Yeni Assur dönemi boyunca güçlü krallar›n hemen hepsi, tafl steller üzerine ve
tabletlere her y›l yapt›klar› önemli iflleri yazd›rm›fllard›r. Bu yaz›tlar kral›n tahta ç›k-
t›¤› y›ldan itibaren tutulmakta ve her y›l yap›lan eylemler, “krall›¤›m›n ikinci y›l›n-
da, üçüncü y›l›nda” gibi ifadelerle bafllamaktad›r. Yeni Assur döneminin güçlü
krallar›na ait annallar büyük oranda günümüze ulaflm›flt›r. Ancak yukar›da belirtti-
¤imiz gibi bunlar tek yanl›d›r ve yaln›zca baflar›lardan söz ederler. Assur’un zay›f-
lad›¤› veya yenildi¤i dönemler annallarda bulunmamaktad›r. Bu nedenle Assur ya-
z›tlar›nda kaydedilmemifl veya atlanm›fl dönemlerle, gerileme ve çöküfl süreçleri
büyük oranda paralellik gösterir.
Limmu listeleri
Yeni Assur döneminde her y›l Mart ay›n›n ikinci yar›s›nda kutlanan Yeni Y›l tören-
leri, o y›l için seçilen yüksek bir memur taraf›ndan yönetilir ve o y›l, töreni yöne-
ten bu memurun ad›yla an›l›rd›. Yaz›tlarda önemli bir olay anlat›l›rken “filan›n lim-
mu y›l›nda” diye tarih düflülürdü. Bu memurlar›n adlar› tabletlere arka arkaya ya-
z›larak listeler oluflturulmufltur. Yeni y›l törenlerini, tahta ç›kt›klar› ilk y›l krallar yö-
netir ve böylece krall›klar›n›n bafllang›c›nda listelere girerlerdi. Yeni Assur döne-
minde, yaklafl›k 250 y›ll›k bir süreç için limmu listeleri eksiksiz denebilecek flekil-
de günümüze ulaflm›flt›r. Bu listelere baz› önemli olaylar da kaydedilmifltir. Bu
olaylar aras›na bir günefl tutulmas› da eklenmifltir. Gökbilimciler, söz konusu gü-
nefl tutulmas›n›n 15 Haziran 763 y›l›nda gerçekleflti¤ini hesaplam›fl ve tüm listenin
ait oldu¤u döneme yerlefltirilmesi sa¤lanm›flt›r. Limmular›n isimleri alt alta yaz›la-
rak oluflturulan kesintisiz listeler, MÖ dokuzuncu yüzy›l›n ilk yar›s›ndan yedinci
yüzy›l sonuna uzanan dönemi kapsar.
Kütüphane: Mezopotamya’da
çivi yaz›s›n›n ortaya
ç›k›fl›ndan itibaren kil Arflivler
tabletlerin topland›¤› resmi
veya özel arflivler Yeni Assur Krall›¤›’n›n baflkentlerinde ve eyalet merkezlerinde, devletin resmi ya-
oluflmufltur. Aflurbanipal’›n z›flmalar›n›n korundu¤u kil tablet arflivleri bulunmaktayd›. Bu arflivlerde mektup-
arflivi birçok bak›mdan
baflkalar›n›n kullan›m›na
lar, casus raporlar›, ekonomik ve askeri geliflmeleri içeren yaz›flmalar saklanm›flt›r.
uygun olmayan depolarda Ayr›ca baflkentlerdeki arflivlerde kutsal metinler de korunmaktayd›. Yeni Assur
saklanan geleneksel krallar›ndan Aflurbanipal sanata ve bilime önem vermekte, geçmiflle ilgilenmektey-
arflivlerden farkl›d›r. Burada
belgeler ihtiyaç di. Hatta yaz›tlarda kendisine Sümerce ve Akkadca belgeleri anlayabildi¤i, en zor
duyuldu¤unda matematik problemleri çözebildi¤i biçiminde övgüler yap›lm›flt›r. Sümer ve Babil
bulunabilmesi amac›yla
sistematik bir biçimde ülkesine yapt›¤› seferlerden sonra, tap›naklar›nda saklanan tabletleri ülkesine tafl›-
düzenlenmifltir. Ayr›ca din, m›fl ve yaz›c›lar›na bunlar›n kopyalar›n› yapt›rm›flt›r. Bütün bu tarihsel belgeleri Ni-
mitoloji, astronomi ve t›p ile
ilgili birikimi sonraki nive’de büyük bir kütüphane haline dönüfltürdü¤ü arflivinde sistematik bir biçim-
kuflaklara aktarmak de düzenletmifl ve saklam›flt›r. Burada bilim adamlar›n›n kulland›¤› standart liste-
amac›yla yap›lm›fl kopyalar
da bu mekâna
ler, referans kitaplar›, iki dilli sözlükler, iflaret ve eflanlaml› sözcük listeleri, t›bbi ta-
kazand›r›lm›flt›r. Bu haliyle n› listeleri, kehanet, dinsel tören ve büyü özetleri gibi metinler de bulunmaktad›r.
Aflurbanipal’›n arflivi Sümerlere ait ünlü Yarat›l›fl Destan› ve G›lgam›fl Destan› gibi edebiyat yap›tlar› Ni-
kütüphane özelliklerine daha
yak›nd›r. nive’deki tabletler sayesinde okunabilmifltir.
6. Ünite - Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar› 91
Arkeolojik Veriler
Arkeolojik kaz›lar sonucu ortaya ç›kar›lan Assurlulara iliflkin buluntular, bu devle-
tin yap›s›n›, mimarisini, sanat›n›, toplumun yaflam biçimini ve ulafl›lan refah sevi-
yesi gibi ayr›nt›lar› ö¤renmemize katk› yapar. Assur krallar› ülkenin merkezi böl-
gesi olan Büyük Zap ve Küçük Zap ›rmaklar›n›n Dicle’ye kar›flt›¤› bölgede dört
baflkent ve birçok yerleflim merkezi infla etmifllerdir. Her bir kent belli bir plan an-
lay›fl›ndad›r. Ülkeye ad›n› veren ve MÖ ikinci biny›ldan itibaren siyasal ve kutsal
merkez olan Assur kentidir. Sonra s›ras›yla Kalhu (Nimrud), Dur-fiarrukin (Horsa-
bad) ve Ninive (Koyuncuk) baflkent olarak düzenlenmifl ve uygarl›¤›n en seçkin
mimari ve sanat yap›tlar›n›n flekillendirildi¤i yerler haline getirilmifltir. Ayr›ca Bala-
vat (‹mgur Enlil) ile Kuzey Suriye’deki eyalet merkezleri Guzana, Til Barsib ve Sul-
tantepe gibi flehirlerde yürütülen araflt›rmalar bu uygarl›¤›n ürünü olan birçok ve-
ri sa¤lam›flt›r. Yukar› Dicle bölgesindeki Üçtepe, Ziyarettepe, Giricano gibi mer-
kezlerde de yeni yaz›l› ve arkeolojik kaynaklar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r.
Neden Sümer ve Akkad adlar› unutulmuflken Yeni Assur ve Yeni BabilSIRA

uygarl›klar›n›n
S‹ZDE adla- SIRA S‹ZDE
r› modern toplumlar taraf›ndan bilinmekteydi? 1
DEVLET YÖNET‹M‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›nda, Mezopotamya’n›n geleneksel devlet yöne-
tim anlay›fl› do¤rultusunda en tepede kral bulunurdu. Kral›n Syönetici O R U sülaleden S O R U
gelmesi önemliydi. Taht› zorla, bir taht entrikas›yla ele geçiren farkl› sülale men-
suplar› bile kendilerini yerine geçtikleri krala ba¤layan yaz›tlar veya flecereler yaz-
D‹KKAT D‹KKAT
d›rm›fllard›r. Kral en büyük tanr›lar›n yeryüzündeki temsilcisi, onun ad›na ülkeyi
yöneten büyük rahip idi. Kral›n kutsal kiflili¤i tanr›lara, tap›naklara yapt›¤› hizmet-
N N
ler çerçevesinde kabul görürdü. Assur ülkesinde yaln›zca kendi SIRA S‹ZDE de¤il, Sü-
tanr›lar› SIRA S‹ZDE
mer ve Akkad ülkesinin tanr›lar› da sayg› görür, onlar›n tap›naklar›n›n kutsall›¤›na
inan›l›rd›. Kral›n tahta tanr›lar taraf›ndan seçilerek oturtuldu¤una inan›l›r, ya da ya-
z›tlarda böyle oldu¤u vurgulan›rd›. Tahta ç›k›fl töreni de ülkenin en büyük tanr›s›-
n›n tap›na¤›nda gerçeklefltirilirdi. Saray›n duvarlar›na as›lan, sefer yap›lan bölgeler-
de ana kayalara yap›lan veya tap›naklara sunulan heykellerde kral, K ‹ T bafll›¤›,
A P asas› ve K ‹ T A P
kendisini koruyan tanr› sembolleriyle betimlenirdi.
Assur ve Babil krallar› yaz›tlar›nda isimlerinin bafl›nda “Büyük Kral”, “Güçlü
Kral”, “Yukar› Deniz’den (Akdeniz) Afla¤› Deniz’e (Basra Körfezi) T E L E VKadar
‹ Z Y O N Olan Böl- TELEV‹ZYON
genin Hâkimi”, “Dört Bir Yan›n Kral›”, “Evrenin Kral›” ve “Sümer - Akkad Ülkele-
rinin Kral›” gibi unvanlar kullan›rlard›. Kral en büyük rahip olmas› yan›nda ordu- Had›m: Yeni Assur
döneminden Osmanl›’ya
nun komutan›, önemli davalara bakan yarg›ç ve kanun koyucu idi. kadar birçok Do¤u
Assur ve Babil uygarl›klar›nda devlet yönetiminde, baflkent ‹ ve N T Eeyalet
R N E T merkezle- saray›nda, kral‹ Nailesinden
TERNET
olmayan erkek görevliler
rinde kral›n alt›nda, binlerce y›lda geliflerek flekillenmifl köklü bir bürokrasi bulun- had›m edilerek, yap›lan bir
maktayd›. Yeni Assur Krall›¤›’nda bürokrasi Assur’dan sonra s›ras›yla baflkent olan müdahaleyle erkekli¤i yok
edilerek çal›flmaktayd›.
Kalhu, Dur-fiarrukin ve Ninive kentlerinde hizmet etmifltir. Babil ise eski dünyan›n Bunlardan önemli bir
en görkemli kült merkezi ve de¤iflmez baflkenti idi. bölümü çocuk yaflta saraya
getirilip burada yetifltirilen
Krall›¤› yönetim merkezi olan baflkentin sitadeli, yani kral›n saray› ve yönetim görevlilerdi. Assur
merkezinin kalbi, bürokrasinin tepesindeki görevlilerin bulundu¤u yer idi. Saray- kabartmalar›nda had›m
da, kral ve ailesinin yan› s›ra, ayn› aileden üst düzey yöneticiler ve had›m görev- görevliler sakals›z
gösterilirdi. Sakal
liler yaflard›. Yönetimde çok s›k› bir hiyerarflik düzenin var oldu¤u bilinmektedir. Akkadlardan itibaren Sami
Kral ile herkes do¤rudan görüflemez, önemli görülen istekler bir görevli arac›l›¤›y- kökenli toplumlarda erkeklik
sembolü olarak
la krala iletilirdi. Üst düzey görevlere öncelikli olarak kral soyundan gelenler atan- alg›lanmaktayd›.
maktayd›. Eyaletlerde önemli aileler ve yerel yöneticilerin sülalesinden gelenler bu

göreve getirilmekteydi. Yeni Assur döneminde sarayda görev yapm›fl olan baz› ha-
d›m (fla refli) memurlar da eyaletlere veya orduda yüksek görevlere atanm›flt›r.
Bunlar duvar resimleri ve kabartmalarda sakals›z olarak gösterilen, erkekli¤i bir
operasyonla bitirilmifl saray görevlileriydi. Soylar›n› devam ettirme endiflesi olma-
d›¤› için, özellikle III. Tiglat-pileser sonras›nda yap›lan reformlarla had›m memur-
lar, haremdeki görevlerinin yan› s›ra, ordu komutanl›klar›na, hatta eyalet yönetici-
li¤ine kadar yükseltilmifllerdir. Bunlar turtanu (baflkomutan), rab saki (büyük sa-
ki), nagir ekalli (saray habercisi), abarakku (güvenlik sorumlusu), bel pihati veya
flaknu (eyalet yöneticisi) gibi unvanlar tafl›rlard›.
Mezopotamya’n›n önemli uygarl›klar›ndan Yeni Assur ve Yeni Babil dönemi
yukar›da söyledi¤imiz gibi di¤erleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça ayr›nt›l› olarak
belgelenmifltir. Bunda devletin hizmetinde çal›flan yaz›c› s›n›f›n›n büyük katk›s›
vard›r. Günümüze ulaflan çivi yaz›l› kil tablet arflivleri, ana kayalar veya steller (di-
kili tafllar) üzerindeki uzun yaz›tlar yan›nda saray duvarlar›n› süsleyen birçok ka-
bartmada yaz›c›lar›n varl›¤›n› gösteren resimler vard›r. Assur kabartmalar›nda kra-
l›n yan›nda, çiviyaz›s› ile kil tablete ve olas›l›kla Aramice alfabe yaz›s› ile papirüs
üzerine kay›t tutan iki yaz›c› görülür. Kam›fllardan yap›lan papirüs, korunmas› zor
oldu¤u için günümüze çok fazla ulaflmam›flt›r. Yaz›c› s›n›f›, bürokrasinin ayr›cal›k-
l› kesimini meydana getirdi.
Eyaletler
Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar› egemen olduklar› bölgeleri farkl› yöntemlerle
merkeze ba¤lamaktayd›. Baflkent ve çevresindeki büyük kentlerin imar›, buralar-
daki yönetim binalar›n›n ve tap›naklar›n inflas›, tamiri ve masraflar› eyaletlerden
gelen vergiler ve sefer sonras› elde edilen ganimetlerle karfl›lanmaktayd›. Ayr›ca
kentlerin ihtiyaç duydu¤u yiyecekler için düzenli tar›m ve kesintisiz bir ticaretin
yürütülmesi gerekliydi. Bu nedenle baflkent ve çevresinde merkezi yönetimin
planlamas› ve kontrolü daha belirgin bir biçimde görülür.
Tar›m veya madencilik bak›m›ndan zengin olan bölgelerde kurulan eyalet mer-
kezlerinde merkezden tayin edilen yönetici ve bürokratlar do¤rudan saraya ba¤l›
olarak görev yapard›. Bunlar bölgelerindeki geliflmeleri yazd›klar› mektuplarla sa-
raya bildirirlerdi. Elde edilen gelirleri ve toplad›klar› vergileri düzenli olarak gön-
dermek as›l görevleriydi. Örne¤in tar›m ve madencilik bak›m›ndan zengin olan
Yukar› Dicle havzas›nda, Diyarbak›r çevresinde Amedi, Tuflhan ve Tidu gibi eya-
let merkezleri bu anlay›flla infla edilmiflti. Sitadel ve afla¤› flehirden oluflan eyaletle-
rin boyutlar› 30 hektar› aflmaktayd›. Kuzey Suriye ve Güney Mezopotamya’da bu-
lunan önemli kentler ve kent devletlerinde genel yap›ya fazla müdahale edilme-
miflti. Bunlar yap›lan seferlerle krall›¤a ba¤lanm›fl, vergi ödemesi ve isyan etmeme-
si kofluluyla bir tür otonom yönetim olarak korunmufltur. Kargam›fl, Til Barsip gi-
bi kentler Assur karfl›t› ittifaklara girmedikleri sürece geleneksel yap›s›n› korumufl-
tur. Yeni Assur döneminde zaman zaman Assur karfl›t› ittifaklara giren Babil’e uy-
guland›¤› gibi bu kentler isyan ettiklerinde yak›l›p y›k›lm›fl ve do¤rudan krall›¤a
ba¤lanm›flt›r.
Bir bölgenin do¤rudan krall›¤a ba¤l› eyalet haline getirilmesi buraya merkezde-
ki bürokrasinin küçük bir modelinin oluflturulmas› anlam› tafl›maktayd›. Assur ve
Babil ülkesinin s›n›rlar› içinde bu türde çok say›da eyalet oluflturulmufltu. Eyalet-
lerde temel ihtiyaçlar için merkezi planlama çerçevesinde ifl bölümü oluflturulmak-
ta, atölyeler kurulmakta, tar›m potansiyelini art›rmak için nüfus nakilleri gerçeklefl-
tirilmekteydi. Assur Krall›¤›’n›n yeniden düzenledi¤i bölgelerin tümünde günlük
ihtiyaçlar için seri üretimden ç›km›fl tek tip çanak çömlek üretimi gerçeklefltiril-
mekte, ancak yönetici baflkentte oldu¤u gibi lüks kaplar kullanmaktayd›. Assur ve
Babil krall›klar› ele geçirdi¤i yeni kentlerdeki uzman ve sanatç›lardan yararlan-
makta, bunlardan ihtiyaç duyduklar›n› baflkente tafl›maktayd›.
Ordu
Yeni Assur ve Yeni Babil krallar› için sefere ç›kmak yaln›zca yeni topraklar elde et-
mek veya güvenli¤i sa¤lamak amac›yla yap›lan bir ifl de¤ildi. ‹mparatorluklar›n
merkezlerinde geliflen bürokrasi ve yönetici s›n›f›n giderleri için hazineye gelir
sa¤lamak, vergilerin düzenli ödenmesini sa¤layacak güç gösterisinde bulunmak,
yeni iflgücü elde etmek gibi birçok neden sefer gerekçeleri aras›nda say›labilir. As-
sur Krall›¤›’n›n merkezinde, “ekal maflarti” ad› verilen k›flla sarayda e¤itim yapan
düzenli bir ordusu vard›. Ancak komutan ve çekirdek güçten oluflan buradaki bir-
likler sefere giden ordunun oldukça küçük bir bölümünü olufltururdu. Büyük or-
du genellikle baflkent ve çevresinde yaflayan köylülerden meydana gelmiflti. Eya-
letler de sefer döneminde orduya askeri birliklerle kat›lmak zorundayd›lar. Ele ge-
çirilen ülkelerden tehcire tabi tutulan topluluklar›n bir bölümü e¤itilerek orduya
asker olarak kat›l›rd›. Ordudaki asker say›s› krall›¤›n gücü do¤rultusunda de¤ifl-
mekle birlikte baz› dönemlerde yüz bini aflt›¤› kaydedilmifltir. Örne¤in III. fialma-
neser Do¤u Akdeniz k›y› bölgesine yapt›¤› sefere yüz yirmi bin askerle gitmiflti.
Orduda iki s›n›f bulunmaktayd›: Piyade ve süvari. Askerlerin ço¤u piyade idi. Sü-
vari s›n›f› MÖ dokuzuncu yüzy›ldan itibaren oluflmaya bafllam›flt›r. Ayr›ca esas vu-
rucu gücü oluflturan savafl arabalar› önemli oranda temsil edilmekteydi.
Resim 6.1
Kale kap›lar›n›
k›rmak ve surlarda
gedik açmak için
gelifltirilmifl
tekerlekli a¤›r
silahlar (Handcock
1912).
Orduda kullan›lan silahlar geleneksel ok, yay, kalkan, k›l›ç ve m›zraktan olufl-
maktayd›. Assurlular savafl arabalar› yan›nda, kale kap›lar›n› k›rmak, surlarda ge-
dik açmak için tekerlekli “koçbafl›” ve benzer a¤›r silahlar gelifltirmifllerdi. Bronz
levhalar ve tafl bloklar üzerine ifllenmifl savafl sahnelerinde bu tür silahlar ön plan-
da ifllenmifl ve Assur’un egemen gücünün s›n›r tan›mazl›¤› vurgulanm›flt›r. Yeni As-
sur kral y›ll›klar› ve savafl sahnelerinin ifllendi¤i kabartmalar, ordunun savafltan dö-
nerken ald›¤› ola¤anüstü say›daki ganimetleri saymaktad›r.
Yeni Assur Krall›¤›’n›n s›n›r tan›maz bir güç haline gelmesinde gelifltirdi¤i hangi tür silah-
lar›n katk›s› olmufltur? Tart›fl›n›z. 2
S O R U S O R U
KENTLEfiME VE SANAT
Yeni Assur Krall›¤›’n›n güçlenmesi, yeni baflkent ve eyalet merkezlerinin inflas›,
an›tsal yap›lar›n ço¤almas›, daha gösteriflli heykel ve kabartma yap›m›na zemin ha-
z›rlam›fl gözükmektedir. Ekonomik ve siyasal alanda elde edilen güç, imparatorlu-
¤un ihtiflam›n› gösteren birer propaganda arac› olarak bu tür yat›r›mlar› h›zland›r-
m›flt›r. Bu dönemde Assur krallar›, üç baflkent, birçok eyalet merkezi, say›s›z tap›-
nak ve saray infla etmifltir. Bütün bu kentler ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir alt-
yap› sistemi vard›r. Uzak bölgelerden içme suyu getirilmifl, bentler ve yollar infla
edilmifltir.
Yeni Assur döneminde infla edilen baflkent ve eyalet merkezlerinin ortak bir
plan anlay›fl› vard›r. Assur kentleri iki bölümden oluflur: Sitadel ve afla¤› flehir. Ay-
r›ca baflkentlerde bir k›flla saray (ekal maraflti) daha vard›r. Sitadel, kentin yüksek
bölümünde yer al›rd›. Çevresi ayr› bir surla çevrilen sitadelde saray, tap›nak ve kral
ailesinden yöneticiler için yap›lm›fl konaklar bulunurdu. Saray›n çevresinde bota-
nik bahçesi bulunmaktayd›. Bu bölümde farkl› türde hayvanlar da beslenmektey-
di. Bu gelenek Do¤u krall›klar›nda çok uzun süre benzer biçimde devam etmifltir.
Afla¤› flehir, halk›n yaflad›¤› bölümdü. Bütün kentin çevresi ayr›ca surla çevrilmifl-
ti. Surlar›n kal›nl›¤› yirmi metreyi aflmaktayd›.
Assur kentleri, oldukça büyüktü. II. Aflurnasirpal’›n infla etti¤i Kalhu 360 hektar,
II. Sargon’un kurdu¤u Dur-fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Ninive
yaklafl›k olarak 750 hektar geniflli¤indeydi. Sennaherib kente seksen kilometre
uzaktan, kanal ve sukemerleriyle su getirtmiflti.
Assur Krall›¤›’n›n MÖ ikinci biny›l›n bafl›ndan beri geleneksel baflkenti olan As-
sur kenti yerine yeni baflkenti kuran II. Aflurnasirpal aç›l›fl› törenine ülkenin dört
bir yan›ndan 70 bine yak›n kifli davet etmifl ve 10 gün boyunca ziyafetler vermiflti.
Kalhu II. Sargon dönemine kadar yap›lan birçok inflaatla görkemli hale gelmifl ve
baflkent olarak kullan›lm›flt›r.
Kalhu kenti surlar› 7,6 km uzunlu¤undad›r. ‹çinde II. Aflurnasirpal taraf›ndan
yapt›r›lan “Kuzeybat› Saray›” ve tap›naklar yer al›r. Assur saraylar› iki avlu çevresi-
ne yerlefltirilmifl, kabul salonu, harem ve di¤er mekânlardan oluflmaktayd›. Kabul
salonu, propaganda amaçl› yap›lan tafl kabartma levhalarla süslenmiflti. Ana girifl-
lere kötü ruhlardan korunmak amac›yla etkileyici büyüklükte lamaflflular yerleflti-
rilmiflti. Kabul salonuna yerlefltirilen kabartmalarda kral, di¤er kabartmalardan da-
ha belirgin ve ön planda ifllenmifltir. Tanr› kabartmalar› ve kutsal sembollerle bir-
likte gösterilen kral›n en etkileyici kabartmalar› savafl ve av sahneleridir. Bu kabart-
malar saraya gelen ziyaretçilerin görebilece¤i flekilde düzenlenmiflti.
Yeni Assur Krall›¤› döneminde kurulan ikinci baflkent Dur-fiarrukin’dir. II. Sar-
gon, kendi ad›n› verdi¤i kenti, daha önce yerleflilmemifl bir bölgede bütün birim-
leriyle planlayarak infla etmifltir. Kenti çevreleyen surlar›n kal›nl›¤› yirmi dört met-
re, uzunlu¤u ise yedi km kadard›r. Sitadelde kendisi için infla ettirdi¤i saray›n
200’den çok odas› vard›r. Saray›n kap›lar›na lamaflflular, duvarlar›nda da kabartma-
lar yerlefltirilmifltir. Ülkenin dörtbir yan›ndan getirilen zanaatkâr ve on binlerce ifl-
çinin çal›flt›¤› kentin inflas› yaklafl›k on y›lda tamamlanm›flt›r. II. Sargon’un son y›l-
lar›nda tamamlanan kent, kral›n ölümünden sonra terk edilmifltir. Sargon, baflkent
d›fl›nda, eyaletlerden Harran, Til Barsip, Kargam›fl ve Malatya’da da baz› yönetim
binalar› yapt›rm›flt›r.
Resim 6.2
II. Sargon’un
kurdu¤u
Dur-fiarrukin
kentinin sitadeli
(Loud-Altman
1938).
II. Sargon’un ölümünden sonra tahta geçen Sanhêrib Ninive’yi (Koyuncuk) bafl-
kent olarak yeni bafltan infla etmifltir. Sennaherib Kalde, Arami, Manna, Kue, Filis-
tin ve Tyre’den tehcire tabi tuttu¤u halklar›n iflgücünden yararland›. Yeni baflken-
tin çevresi on üç km uzunlu¤unda surlarla çevrildi. Yeni saray›n girifli de Kuzey Su-
riye’deki Geç Hitit saraylar›n›n modeli örnek al›narak “Bit Hilani” tipinde sütunlar-
la süslendi. Kap›lar, Amanos Da¤lar›ndan getirilen sedir a¤açlar›ndan yapt›r›ld›. fie-
hirde k›flla saray (ekal maflarti) ve botanik bahçesinin yan› s›ra su gereksinimini
karfl›lamak için sukemerleri ve uzun kanallar infla ettirdi. Yeni Assur döneminin
sonlar›ndaki en güçlü krallardan biri olan Aflurbanipal da Ninive’de büyük infla
projeleri gerçeklefltirdi. Sitadeldeki Kuzey Saray›’n›n duvarlar› yaflam› boyunca
yapt›¤› önemli savafllar› anlatan tafl kabartmalar ve av sahneleriyle bezenmiflti.
Mezopotamya’n›n en görkemli kentlerinden biri ve bu bölgede geliflen uygar-
l›klar›n son baflkenti Babil idi. Babil, Yeni Assur Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›ndan sonra yüz
y›la yak›n bir dönem tek baflkent olarak hizmet etmifltir. Babil MÖ ikinci biny›l›n
ilk yar›s›nda ünlü kanun yap›c› Hammurabi’nin sülalesine de baflkentlik yapm›fl-
t›. Günümüze ulaflan an›tsal kal›nt›lar›n ço¤u Yeni Babil döneminin güçlü kralla-
r› Nabopolassar ve Nebukadnezzar dönemine aittir. Babil’in boyutlar› 850 hektar
kadard›. Bölgenin en büyük yerleflmeleri aras›ndaki kentte yaklafl›k seksen bin
kiflinin yaflad›¤› varsay›lmaktad›r. Kentin çevresi iki s›ra halinde surlarla çevrilmifl-
ti. Savunmay› güçlendirmek amac›yla surlar›n d›fl›na bir de hendek kaz›lm›flt›. F›-
rat nehri kentin ortas›ndan geçmekteydi. Nehrin do¤u yakas›nda, kuzeyden gü-
neye do¤ru s›ras›yla Nebukadnezzar’›n saraylar›, Babil Kulesi olarak adland›r›lan
ziggurat ve Marduk Tap›na¤› Esagila gibi önemli yap›lar s›ralanm›flt›. Orijinal yük-
sekli¤inin doksan metre kadar oldu¤u hesaplanan ziggurat›n günümüze yaln›zca
kal›nt›lar› ulaflm›flt›r. Yaz›l› kaynaklarda Babil’de bin kadar da tap›nak oldu¤u
kaydedilmektedir.
Kentteki saraylar, Assur saraylar›ndan daha büyük ve renkliydiler. Kentin güne-
yindeki saray befl büyük avlu çevresinde toplanm›fl mekânlardan oluflmaktayd›.
Taht odas›, ola¤anüstü boyutlarda yap›lm›fl; duvarlar› çeflitli bitki ve hayvan motif-
leri ve geometrik desenlerle bezeli s›rl› tu¤lalarla kaplanm›flt›.
Babil kentinin en görkemli bölümü, ad›n› aflk ve savafl tanr›ças›ndan alan ‹fltar
Kap›s› idi. Kap› ve çevresindeki surlar s›rl› tu¤lalardan aslan, ejder, bo¤a ve rozet
bezemeleriyle süslüydü. Bunlar›n büyük bölümü arkeolog Koldewey ve ekibi ta-
raf›ndan Almanya’daki Berlin Müzesi’ne tafl›nm›fl ve orada yeniden düzenlenmifl-
tir. Bir bölümü de ‹stanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. Babil’in mitolo-
jik öykülere konu olan “Asma Bahçeleri” ise günümüze ulaflmam›flt›r.
Sanat
Yeni Assur Krall›¤› döneminde sanat›n ulaflt›¤› seviyeyi gösteren en önemli eserler,
saray duvarlar›n› süsleyen kabartmalard›r. Baflkent Kalhu, Dur-fiarrukin ve Nini-
ve’deki saraylar için dönemin sanatç›lar› taraf›ndan yap›lan bu kabartmalardaki fi-
gürler, yukar›da söyledi¤imiz gibi devletin gücünü ve kral›n baflar›lar›n› ölümsüzlefl-
tirmek amac›yla düzenlenmiflti. Mezopotamya uygarl›klar›n›n keflfedilmeye bafllan-
d›¤› on dokuzuncu yüzy›lda özellikle Londra/British Müzesi ve Paris/Louvre Müze-
si ad›na Kuzey Irak’ta kaz›lar yapan Bat›l› uzmanlar bu saraylardaki eserlerin ço¤u-
nu ülkelerine götürmüfllerdir. Halen Assur sanat›n›n bu en gözde eserleri söz konu-
su müzelerde sergilenmektedir. Babil’in sanat eserinin en görkemlileri, yukar›da sö-
zünü etti¤imiz ünlü ‹fltar Kap›s› kabartmalar›yla birlikte Almanya’ya götürülmüfltür.
Yeni Assur döneminde kabartmalar saray›n ve tap›naklar›n görülebilen bölüm-
lerine yerlefltirilmekteydi. Resmi devlet ifllerinin yap›ld›¤› kral›n kabul salonunda
en görkemli kabartmalar bulunmaktayd›. Kabartma yapma anlay›fl›, Geç Hitit kent
devletlerinde yayg›n bir gelenekti. Hemen hemen bütün kentlerin an›tsal girifl ka-
p›lar›n›n çevresinde bu tür kabartmalarla süslü “ortostat” ad› verilen tafllar bulunur-
du. Yeni Assur Krall›¤›’nda kabartmalar›n mimarinin bir parças› olarak uygulanma-
s› Geç Hitit etkisiyle yayg›nlaflm›flt›r.
Yeni Assur döneminde tafl bloklar üzerine ifllenen sahneler, seferlerden, sefer
sonras› yap›lan kutlamalardan, dini törenlerden ve av sahnelerinden seçilmifltir.
Bütün bu sahnelerde kral kusursuz bir biçimde yüceltilmifl olarak gösterilmifltir.
Sahnelerin ayr›nt›lar›, figürleri tan›mlayan özellikler ve verilmek istenen mesaj bü-
yük bir hassasiyetle belirlenmifl, benzer kabartmalarda benzer biçimde uygulan-
m›flt›r. Bu durum Yeni Assur döneminde sanatç›lar›n belli kurallar› ö¤rendikleri bir
okulda yetifltiklerini göstermektedir. Bu okullarda e¤itilen yetenekli sanatç›lar›n sa-
rayda görev yapt›¤› anlafl›lmaktad›r.
Sahneler saray›n duvarlar›na yerlefltirilen iki metre kadar yükseklikteki yass› tafl
levhalar üzerine ifllenmifltir. Av, savafl veya kutlama sahneleri birbirini izleyen bir-
çok tafl boyunca devam etmektedir. Baz› sahnelerin yukar›dan afla¤›ya do¤ru ya-
tay hatlar aras›na da ifllendi¤i görülür. Kral, bafl›nda sivri uçlu bafll›¤› ve elinde asa-
s›, üzerindeki giysisi ve bunun gibi birçok ayr›nt› ile kolayca fark edilecek biçim-
de ifllenmifltir. Yukar›da belirtti¤imiz gibi Yeni Assur döneminde bir olay›n öykü-
sü, arka arkaya film fleridi gibi tafl levhalara ifllenmeye bafllanm›flt›r. Özellikle MÖ
yedinci yüzy›lda yap›lan savafllardan ayr›nt›lar oldukça canl› bir biçimde resmedil-
mifltir. Bu öykücü anlat›m imparatorlu¤un sonlar›nda daha karmafl›k bir biçimde
savafl sahnelerine de uyarlanm›flt›r. Aflurbanipal döneminde Elam kral›na karfl› ka-
zan›lan savafl, kral›n öldürülüflü ve bafl›n›n kesilerek Ninive’ye getiriliflini anlatan
sahneler bu de¤erlendirmeye örnek verilebilir.
Yeni Assur sanat›n›n özgün ve bu dönemin özelliklerini yans›tan yanlar› ya-
n›nda geleneksel yanlar› da bulunmaktad›r. ‹fllenilen baz› sahnelerdeki betimle-
meler Sümer döneminden bu yana yinelenen ö¤elerdir. Örne¤in iki tekerlekli sa-
vafl arabas› ve alt›ndaki ölü düflman askerini gösteren sahneler, Sümer dönemine
ait ünlü Ur Standard› üzerindeki üslubuyla Yeni Assur dönemine kadar tekrar tek-
rar yap›lm›flt›r.
Krall›¤›n genifllemesi ve bir imparatorluk haline dönüflmeye bafllamas›na para-
lel olarak bu sanat dal›nda da yenilikler yap›lm›flt›r. Aslan, bo¤a, yabani at, geyik
ve ceylan gibi hayvanlar›n avland›¤› sahnelerde kahraman yine, büyük avc› kral-
d›r. Aflurbanipal dönemi kabartmalar›nda gösterildi¤i gibi, bazen saray›n botanik
bahçesinde beslenen aslanlar, halk›n huzurunda yap›lan kontrollü bir av flenli¤in-
de kafesten b›rak›lmakta, kral da bu aslanlar› avlamaktayd›.
Yeni Assur döneminde heykeller genellikle tap›naklara arma¤an olarak yap›l-
maktayd›. Az say›da heykel günümüze ulaflm›flt›r. British Müzesi’ndeki II. Aflurna-
sirpal ve ‹stanbul Eski fiark Eserleri Müzesi’ndeki o¤lu III. fialmaneser’e ait olan iki
heykel seçkin örnekler aras›ndad›r.
Lamaflflular, Yeni Assur sanat›n›n a¤›rl›klar› k›rk tona ulaflan an›tsal ve seçkin
örneklerdir. Bunlar, insan bafll›, hayvan gövdeli ve kanatl› olarak yap›lan ve kötü
ruhlardan saray› korumak için saray›n girifline konulan heykellerdi. Assur krallar›,
tek parça tafltan yap›lan bu tür heykellerin, tafl oca¤›ndan baflkente getiriliflini ko-
nu alan kabartmalar da yapt›rm›fllard›r. Bu kabartmalardan anlafl›ld›¤› kadar›yla ka-
baca ifllenmifl olan lamaflflu bir k›za¤›n üzerine yerlefltirilmekte, yüzlerce kifli, ur-
ganlar yard›m›yla çekerek lamaflfluyu tafl›maktayd›. Kral da bu tür büyük projelere
efllik etmekteydi.
Resim 6.3
Tam ifllenmemifl bir
lamaflflunun k›zak
üzerinde
tafl›nmas›n›
gösteren kabartma
(Layard 1853b).
Tafl üzerine ifllenen kabartmalardaki figürler gerçek renklerine boyanm›flt›. Ba-

z› saraylar›n duvarlar›na do¤rudan boya ile kral›n eylemlerini anlatan sahneler de
çizilmifltir. III. Tiglat-pileser’in Til Barsip saray›nda bu uygulaman›n k›smen sa¤lam
bir örne¤i günümüze ulaflm›flt›r.
Yeni Assur döneminde, baflar›lar›n hikâyeci anlat›m› tafl kabartmalar yan›nda
bronz levhalar üzerine de uygulanm›flt›r. III. fialmaneser dönemine ait Balawat ka-
p› kabartmalar› bunun en iyi korunmufl örne¤idir. Günümüzde British Müzesi’nde
olan bu levhalar, yüksekli¤i 7 m kadar olan ahflaptan çift kanatl› bir kap› üzerine
yap›lm›flt›r. Bu levhalar üzerinde, fialmaneser’in ilk 10 y›l›n›n önemli olaylar› öykü-
cü bir üslupta anlat›lm›flt›r. Sahnelerin üzerine çiviyaz›l› notlar da eklenerek sefer-
ler vurgulanm›flt›r. Burada ifllenen sahneler aras›nda, ordunun Do¤u Anadolu’nun

da¤l›k bölgesine ilerleyifli ve kral›n Dicle’nin kayna¤›na ulaflarak burada kendi ka-
bartmas›n› yapt›r›fl› da yer al›r.
Yeni Assur döneminde saray›n ve tap›naklar›n d›fl›nda, kentlerin meydan›na di-
kilen steller üzerinde ve sefer yap›lan bölgelerde ana kayalara ifllenen kabartmalar
da yap›lm›flt›r. Bu kabartmalarda Assur yüceltilirken düflman ülkelerin yöneticileri
afla¤›lanm›flt›r. Örne¤in III. fialmaneser’in yapt›rd›¤› Siyah Obelisk denen dört yü-
zü ifllenmifl tafl an›tta ‹srail kral› Jehu III. fialmaneser’in ayaklar›na kapan›rken gös-
terilmektedir. Benzer bir flekilde Esarhaddon Zincirli’de (Sam’al) diktirdi¤i stelde
Fenike kral›n› ve M›s›r yöneticisini benzer bir anlay›flla ayaklar›n›n dibinde, olduk-
ça küçük ve dudaklar›na halka tak›lm›fl biçimde resmettirmifltir.
Assur sanat›, burada bir bölümünü özetledi¤imiz an›tsal boyutlardaki tafl eser-
lerin yan› s›ra, Suriye ve Filistin bölgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel Me-
zopotamya sanat›n›n devam› olarak da damga ve silindir mühürcülük konusunda
da son derece parlak ürünler vermifltir.
Yeni Babil sanat›, birçok bak›mdan geleneksel Mezopotamya sanat›n›n devam›
olmakla birlikte kendine has özellikleri daha belirgindir. Özellikle ‹fltar Kap›s› ve
saraylar›n duvarlar›na uygulanan renkli kabartmalar Babil sanat›n› yans›tan özellik-
tedir. Tanr› ve tanr›çalar›n kutsal hayvanlar›n›n ifllendi¤i bu kabartmalar oldukça
zor bir teknolojinin ürünüydü. Bir bütünün parçalar› olarak üretilen her bir kerpiç
kabartma, kompozisyonu oluflturmak üzere renklendirilerek pifliriliyor, s›rla kapla-
n›yor ve tu¤la haline getiriliyordu. Bunlar da panolar içinde yerine yerlefltirilerek
tanr›ça ‹fltar’›n aslan›, tanr› Adad’›n bo¤as›, Marduk’un ejderhas› yap›l›yordu.
Resim 6.4
Babil kentinin
‹fltar Kap›s› ve
temsili bir tören
(Unger 1931).
Din
Mezopotamya toplumlar›n›n Sümerlerden itibaren oluflmaya bafllayan ortak haf›-
zalar›nda din oldukça önemli bir yere sahipti. Bu ortak bellek, birkaç biny›l bo-
yunca anlat›lan mitolojik öyküler, ilahiler ve kasidelerle beslenmiflti. Mezopotam-
ya devletlerinden her birinin ayr› bafltanr›s› olmakla birlikte toplum ve devlet Sü-
mer, Akkad ve Babil’in önemli tanr›lar›na sayg› gösterirdi. Kral, tanr›lar›n sayg›nl›-
¤›n› korumak ve yüceltmekle görevliydi. Tap›naklar› onartmak ve yeni tap›naklar
infla etmek de onun sorumlulu¤undayd›. Bu mekânlara atanan görevliler ve hiz-
metliler onun himayesi alt›ndayd›. Tap›naklara zengin hediyeler sunmak ve belir-
li dönemlerde kurban kesmek, toplumsal sayg›nl›k aç›s›ndan yerine getirilmesi zo-
runlu görevlerdi.
Assur ülkesinin bafltanr›s› Assur idi. Di¤er tanr›lar aras›nda savafl tanr›s› Ninur-
ta, aflk tanr›ças› ‹fltar, günefl ve adalet tanr›s› fiamafl, ay tanr›s› Sin ve f›rt›na tanr›s›
Adad büyük sayg› görmekteydi. Bunlar için yap›lan tap›naklar kentlerdeki önemli
yap›lar aras›nda idi. Bunlar›n d›fl›nda da ad›na dualar okunan, adaklarda bulunu-
lan pek çok tanr›, tanr›ça ve kutsal varl›¤a inan›l›rd›.
Mezopotamya toplumu kehanetlere de inanmaktayd›. Tap›nak görevlileri ve
kâhinlerin gelecek hakk›nda söyledikleri önemsenmekteydi. Tanr›lar›n çeflitli yol-
larla gelecek hakk›nda mesaj gönderdi¤i ve kâhinlerin bu mesajlar› okudu¤u var-
say›l›rd›. Kâhinler bunu kurban edilen hayvanlar›n iç organlar›na, ci¤erlerine ve
y›ld›zlar›n hareketlerine bakarak yaparlard›. Gelecekte meydana gelecek kötülük-
lerden ve yap›lm›fl büyülerden korunmak için çeflitli yöntemler uygulan›rd›. Assur
krallar› zaman zaman kâhinlere dan›flarak gelecekleriyle ilgili kehanetler isterlerdi.
E¤er bafllar›na bir kötülük gelece¤ine iliflkin iflaretler al›rlarsa bundan korunmak
için tahta bir süreli¤ine “vekil kral” oturtulur ve kötülü¤ün onu etkilemesi bekle-
nirdi. Assur krallar›ndan Esarhaddon döneminde en az alt›, Aflurbanipal zaman›n-
da ise iki kez krall›k taht›na bu gerekçeyle sahte bir kral (vekil kral) getirilmifltir.
Babil, Sümer ülkesine daha yak›n olmas› nedeniyle yaln›zca bu kentte yaflayan-
lar taraf›ndan de¤il bütün Mezopotamyal›lar taraf›ndan kutsal kabul edilen mekân-
lara sahipti. Kentte bin kadar tap›na¤›n varl›¤›na iliflkin kay›tlar kutsall›¤›n göster-
gesi olarak kabul edilir. Babil’in bafltanr›s› Marduk idi. Sümerlerin birçok tanr›s›n›n
önemli özelli¤i bu tanr›n›n ad› alt›nda birlefltirilmiflti. Kentteki önemli bütün tören-
lerde kral, bafltanr› Marduk heykeline hediyeler sunar ve onunla birlikte tören ala-
y›na kat›l›rd›.
Babil’in en ünlü bayram kutlamalar›ndan biri Mart ay›n›n ikinci yar›s›nda bafl-
layan yeni y›l›n gelifli dolay›s›yla yap›l›rd›. Günümüzdeki Nevruz’un atas› olabile-
cek bu bayram Babil’de on bir gün boyunca kutlan›rd›. Bafltanr› Marduk’u simge-
leyen heykel al›narak kral ve di¤er bütün devlet erkân› ‹fltar Kap›s›’ndan geçit yo-
luna girer ve bu tören için infla edilmifl Akitu Tap›na¤›’na giderlerdi. Kral, tap›na-
¤a büyük arma¤anlar sunard›. Dindar kral Nabonidus’un bir tören s›ras›nda yakla-
fl›k yüz elli kg alt›n ve üç ton kadar da gümüfl verdi¤i kaydedilmifltir. Bu kutlama-
lara çevre kentlerden ve devletlerden davetliler de kat›l›rd›.
Babil’deki tap›naklarda yaz›c›lar, binlerce y›ldan beri Mezopotamya toplumlar›-
n›n bildi¤i dini ve edebi metinleri ö¤renir ve kopyalar›n› yaparlard›. Tap›naklarda
kehanet ve bilicilik de okutulurdu. Babil bu ba¤lamda Eski Mezopotamya’n›n da-
n›fl›lan büyük kâhinlerine sahip merkezlerin bafl›nda gelmekteydi. Assur’da oldu-
¤u gibi kâhinler krallar›n vazgeçilmez dan›flmanlar› konumundayd›lar. Seferlere
ç›kmadan mutlaka kâhinlere dan›fl›l›r ve onlardan al›nan mesajlara göre hareket
edilirdi. Babil ve çevresindeki birçok kentte y›ld›zlar›n hareketlerine duyulan ilgi-

nin temel nedeni gelecekle ilgili kehanette bulunabilmekti.
SIRA S‹ZDE Mezopotamya’da Yeni Assur ve Yeni Babil uygarl›klar›nda bir sanat okulunun gelifliminde
SIRA S‹ZDE
3 sanatç›n›n ba¤›ms›z eser yapabilmesinin ne kadar katk›s› vard›r tart›fl›n›z.
Mezopotamya’da Siyasal De¤iflim - Kültürel Devaml›l›k
Daha önceden belirtti¤imiz gibi Mezopotamya’da kurulan hemen hemen bütün
S O R U devletler, buS co¤rafyaya
O R U göç ederek yerleflmifl, buradaki geleneksel yap›y› tan›m›fl
ve bir flekilde Mezopotamyal› olmufl toplumlar taraf›ndan kurulmufltu. Mezopo-
D‹KKAT tamya bütünD ‹olarakK K A T yabanc› bir siyasal gücün egemenli¤ine girmemifltir. Bu ne-
denle MÖ dördüncü biny›lda geliflen kentler ve tap›naklar baflta olmak üzere kök-
lü kurumlar binlerce y›lda yeni kurulanlarla birlikte geliflerek birikimlerini sonraki
N N
dönemlere aktarm›fllard›r. Bu yerleflik kültür sayesinde çivi yaz›s› gelene¤i üç bin
y›la yak›n bir süre devam etmifltir. Sümerce dualar, bu uygarl›¤›n ortadan kalkma-
AMAÇLARIMIZ s›ndan binlerce y›l sonra da ayn› dilde tekrarlanm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
Yeni Babil Krall›¤› en güçlü oldu¤u dönemde Persler taraf›ndan tarih sahnesin-
den kald›r›l›nca Mezopotamya ilk kez bütünüyle yabanc› bir gücün egemenli¤i al-
K ‹ T A P K ‹ Dengeleri
t›na girmifltir. T A P de¤ifltiren geliflmeler, Medler gibi Hint-Avrupa kökenli bir
toplum olan Perslerin güçlenerek ‹ran’da iktidar› ele geçirmesiyle bafllam›flt›r. Pers-
lerin ilk büyük kral› Kyros (550-530) Med saray›n› ve yönetimini devrald›ktan son-
TELEV‹ZYON T E L E Vilerlemifltir.
ra Anadolu’ya ‹ZYON Persler, MÖ 547 y›l›nda Lidya kral› Kroisos’u yenerek
baflkenti Sardeis’i tahrip etmifl ve Anadolu’nun büyük bölümüne egemen olmufl-
tur. Bundan sonraki süreçte Pers - Yunan savafllar› bafllam›fl ve oldukça uzun süre
‹NTERNET devam etmifltir.
‹ N T E RPersler
NET bu dönemde Anadolu’dan ald›klar› vergilerle ‹ran’daki bafl-
kentlerini görkemli birer kente dönüfltürmüfllerdir. Bilinen dünyan›n egemeni ol-
ma iddias›ndaki Persler MÖ 539 y›l›nda Babil’i, II. Kambyses (529-522) dönemin-
de de M›s›r’› ele geçirmifllerdir. Önasya’da yeni bir süreç bafllam›flt›r.
Persler, d›flar›dan gelen bir güç olmakla birlikte, çok uzak olmad›klar› için böl-
geyi tan›maktayd›lar. Mezopotamya ve çevresindeki köklü tap›naklara ve kült mer-
kezlerine sayg› gösterdiler. Tap›naklardaki okullarda çiviyaz›s› kullan›lmas› bu dö-
nemde de devam etmifltir. Ancak alfabe yaz›s›n›n daha kolay olmas› nedeniyle
Aramice yayg›nlaflarak ortak dil haline dönüflmüfltür. Aramicenin Sami kökenli ol-
mas›, Mezopotamya toplumlar› aras›ndaki kültürel iliflkilerin devam etmesine ve
geleneklerin aktar›lmas›na katk›da bulunmufltur.
Eski Mezopotamya, insano¤lunun uygarlaflma sürecindeki en önemli ad›mlar›n
at›ld›¤›, k›r›lma süreçlerinin yafland›¤› bir bölgedir. Buzul Ça¤›’n›n arkas›ndan Ne-
olitik dönemde tar›m, hayvanc›l›k, yerleflik yaflam, çanak çömlek üretimi, tap›nak
inflas› gibi ilk ad›mlar Kuzey Mezopotamya ve Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda at›lm›flt›r.
Bu ad›mlar milyonlarca y›l do¤an›n sunduklar›yla yetinen insan›n üretim aflamas›-
na geçiflini sa¤lam›flt›r. Yerleflik yaflam›n bafllamas› insan›n kazan›mlar›n› ve tecrü-
belerini sonraki nesillere aktarmas›n› kolaylaflt›rm›fl ve geliflmesini h›zland›rm›flt›r.
‹kinci önemli k›r›lma süreci Uruk Dönemi’nde gerçekleflmifltir. Bu dönemde
Güney Mezopotamya’da kentleflme ile birlikte sulu tar›m, teknoloji, mimari, sanat
ve uluslar aras› ticaret geliflmifl, en önemlisi de yaz› ortaya ç›km›flt›r. Bu ad›m tari-
hi süreci bafllatan önemli bir dönüm noktas› olmufltur.
Üçüncü de¤iflim ve dönüflüm süreci olarak de¤erlendirebilece¤imiz Demir Ça-

¤›’nda tek tanr›l› bir dinin Do¤u Akdeniz k›y›lar›nda ortaya ç›k›fl›, uzun sürede et-
kilerini gösterecek yeni bir bafllang›çt›r. M›s›r ve Mezopotamya uygarl›klar›yla ya-
k›n iliflkisi olan bir bölgede ortaya ç›kan bu yeni dinin baz› mesajlar›n›n Sümerler-
den beri ortak belleklerde var olan “Yarad›l›fl” ve “Tufan” gibi anlat›larla verilmifl
olmas› köklü kültürün a¤›rl›¤› olarak alg›lanabilir. Demir Ça¤›’nda ortaya ç›kan bir-
çok toplum günümüze kadar varl›¤›n› korumufl ve siyasal geliflmelerde önemli rol
oynam›flt›r. Mezopotamya kültürü günümüzde de Ortado¤u toplumlar› aras›nda
bir flekilde varl›¤›n› korumaktad›r. Hammurabi yasalar›ndaki “k›sasa k›sas” yaklafl›-
m›, Orta Assur yasalar›ndaki kad›n›n örtünmesi ve erkeklerden sak›nmas› uyar›la-
r› bu konuda örnek olarak verilebilir.
Özet
N
A M A Ç
Mezopotamya’n›n en güçlü devletleri olan Yeni fiarrukin (Horsabad) 300 hektar, son baflkent Ni-
1 Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n yönetim biçi- nive yaklafl›k olarak 750 hektar geniflli¤indeydi.
mini aç›klayabilme Mezopotamya’n›n en görkemli kentlerinden biri
Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›nda, Mezopo- ve bu bölgede geliflen uygarl›klar›n son baflken-
tamya’n›n geleneksel devlet yönetim anlay›fl› ti Babil 850 hektar kadard›. Bölgenin en büyük
do¤rultusunda en tepede kral bulunurdu. Kral›n yerleflmeleri aras›ndaki kentte yaklafl›k seksen
yönetici sülaleden gelmesi önemliydi. Taht› zor- bin kiflinin yaflad›¤› varsay›lmaktad›r.
la, bir taht entrikas›yla ele geçiren farkl› sülale Yeni Assur Krall›¤› döneminde sanat›n ulaflt›¤›
mensuplar› bile kendilerini yerine geçtikleri kra- seviyeyi gösteren en önemli eserler, saray duvar-
la ba¤layan yaz›tlar veya flecereler yazd›rm›fllar- lar›n› süsleyen kabartmalard›r. Baflkent Kalhu,
d›r. Assur ve Babil krallar› yaz›tlar›nda isimleri- Dur-fiarrukin ve Ninive’deki saraylar için döne-
nin bafl›nda “Büyük Kral”, “Güçlü Kral”, “Yukar› min sanatç›lar› taraf›ndan yap›lan bu kabartma-
Deniz’den (Akdeniz) Afla¤› Deniz’e (Basra Körfe- lardaki figürler, devletin gücünü ve kral›n baflar›-
zi) Kadar Olan Bölgenin Hâkimi”, “Dört Bir Ya- lar›n› ölümsüzlefltirmek amac›yla düzenlenmiflti.
n›n Kral›” ve “Evrenin Kral›”, “Sümer ve Akkad Yeni Assur döneminde sanatç›lar okullarda yetifl-
Ülkelerinin Kral›” gibi unvanlar kullan›rlard›. As- tirilmekteydiler.
sur ve Babil uygarl›klar›nda devlet yönetiminde, Lamaflflular, Yeni Assur sanat›n›n a¤›rl›klar› k›rk
baflkent ve eyalet merkezlerinde kral›n alt›nda, tona ulaflan an›tsal ve seçkin örneklerdir. Bunlar,
binlerce y›lda geliflerek flekillenmifl köklü bir bü- insan bafll›, hayvan gövdeli ve kanatl› olarak ya-
rokrasi bulunmaktad›r. Krall›¤› yönetim merkezi p›lan ve kötü ruhlardan saray› korumak için sa-
olan baflkentin sitadeli, yani kral›n saray› ve yö- ray›n girifline konulan heykellerdi. Tafl üzerine
netim merkezinin kalbi, bürokrasinin tepesinde- ifllenen kabartmalardaki figürler gerçek renkleri-
ki görevlilerin bulundu¤u yer idi. Sarayda, kral ne boyanm›flt›. Yeni Assur döneminde, baflar›la-
ve ailesinin yan› s›ra, ayn› aileden üst düzey yö- r›n hikâyeci anlat›m› tafl kabartmalar yan›nda
neticiler ve had›m görevliler yaflard›. Üst düzey bronz levhalar üzerine de uygulanm›flt›r. III. fial-
görevlere öncelikli olarak kral soyundan gelen- maneser dönemine ait Balawat kap› kabartmala-
ler atanmaktayd›. Eyaletlerde önemli ailelerin bi- r› bunun en iyi korunmufl örne¤idir. Assur sana-
reyleri ve yerel yöneticilerin sülalesinden gelen- t› tafl ve bronz eserlerin yan› s›ra, Suriye ve Filis-
ler bu göreve getirilmekteydi. tin bölgesinin etkisiyle fildifli ve cam; geleneksel
Mezopotamya sanat›n›n devam› olarak da dam-
N
A M A Ç
Kentleflme, mimari ve sanat alan›ndaki geliflme- ga ve silindir mühürcülük konusunda da son de-
2 leri de¤erlendirebilme rece parlak ürünler vermifltir. Yeni Babil sanat›,
Yeni Assur Krall›¤›, MÖ 1000 ile 612 y›llar› ara- birçok bak›mdan geleneksel Mezopotamya sana-
s›ndaki yaklafl›k dört yüz y›ll›k egemenlik süre- t›n›n devam› olmakla birlikte kendine has özel-
cinde üç baflkent, birçok eyalet merkezi, say›s›z likleri daha belirgindir. Özellikle ‹fltar Kap›s› ve
tap›nak ve saray infla etmifltir. Bütün bu kentler saraylar›n duvarlar›na uygulanan renkli kabart-
ve imar faaliyetlerinin geliflmifl bir altyap› sistemi malar Babil sanat›n› yans›tan özelliktedir. Tanr›
vard›r. Assur kentleri iki bölümden oluflur: Sita- ve tanr›çalar›n kutsal hayvanlar›n›n ifllendi¤i bu
del ve afla¤› flehir. Ayr› bir surla korunan sitadel- kabartmalar oldukça zor bir teknolojinin ürünüy-
de saray, tap›nak ve kral ailesinden yöneticiler dü. Bir bütünün parçalar› olarak üretilen her bir
için yap›lm›fl konaklar bulunurdu. Saray›n çevre- kerpiç, kompozisyonu oluflturmak üzere flekil-
sinde botanik bahçesi bulunmaktayd›. Bu bö- lendirildikten sonra boyan›yor, s›rla kaplan›yor,
lümde farkl› türde hayvanlar da beslenmekteydi. pifliriliyor ve tu¤la haline getiriliyordu. Bunlar da
Afla¤› flehir, halk›n yaflad›¤› bölümdü. Assur kent- panolar içinde yerine yerlefltirilerek tanr›ça ‹fl-
leri oldukça büyüktü. II. Aflurnasirpal’›n infla et- tar’›n aslan›, tanr› Adad’›n bo¤as›, Marduk’un ej-
ti¤i Kalhu 360 hektar, II. Sargon’un kurdu¤u Dur- derhas› yap›l›yordu.
N
A M A Ç
Yeni Assur ve Babil dönemini ö¤renmemizi sa¤-
3 layan kaynaklar› s›ralayabilme
Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›n›n tarihi, bir-
çok farkl› kaynaktan gelen bilgilerle yaz›l›r. Bu
kaynaklar üç bafll›k alt›nda toplanabilir: Yaz›l›
kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve yabanc› kay-
naklar. MÖ birinci biny›l›n ilk yar›s›n› kapsayan
bu iki krall›k dönemi için yaz›l› kaynaklar olduk-
ça zengindir. Özellikle Yeni Assur Krall›¤›, resmi
kay›tlar›n tutulmas› konusunda oldukça titiz dav-
ranm›flt›r. Baflkentler ve eyalet merkezlerinde bu-
lunan resmi arflivlerde say›s›z çivi yaz›l› belge
günümüze ulaflm›flt›r. Baflkentlerde devletin hiz-
meti için yaz›c› s›n›f›n› yetifltiren okullar›n bu dö-
nemde de önemli bir kurum oldu¤u anlafl›lmak-
tad›r. Yaz›l› kaynaklar, annallar, mektuplar, kral
listeleri gibi birçok grupta toplanabilecek içeri¤e
sahiptir. Arkeolojik kaynaklar bütün Assur ve Ba-
bil kentlerinde arkeolojik kaz›larla ortaya ç›kar›-
lan bu döneme ait mimari, sanat, günlük yaflam,
savafl, din gibi alanlarda yap›lm›fl veya üretilmifl
eflyalard›r. Yabanc› kaynaklar, Yeni Assur Krall›-
¤›’n›n ça¤dafl› olan Geç Hitit kent devletleri, Urar-
tu, Babil, M›s›r ve daha sonraki döneme ait olan
Antik Yunan yaz›l› belgelerinden oluflur.
1. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Assur Krall›¤›’n›n kro- 6. Yaz›l› belgelere göre Yeni Assur ordusunda en çok
nolojisi konusunda bilgi veren yaz›l› kaynaklard›r? kaç asker bulunurdu?
a. Annallar a. 50 000
b. Limmu listeleri b. 70 000
c. Mektuplar c. 100 000
d. Gösterifl yaz›ltar› d. 120 000
e. Hiyeroglif yaz›tlar e. 150 000
2. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Assur ve Yeni Babil 7. ‹fltar Kap›s› hangi kentte bulunmaktayd›?
krall›klar› hakk›nda bilgi veren yabanc› kaynaklardan a. Babil
biri de¤ildir? b. Assur
a. Urartu yaz›tlar› c. Tuflhan
b. Geç Hitit yaz›tlar› d. Karkam›fl
c. M›s›r yaz›tlar› e. Ninive
d. Eski Ahit
e. Lidya yaz›tlar› 8. Saraylar›n kap›lar›na kötü ruhlardan korunmak için
yerlefltirilen bafl› insan, gövdesi hayvan biçiminde ka-
3. Kral Aflurbanipal’›n kütüphanesi hangi kentte bu- natl› heykellere ne ad verilmektedir?
lunmufltur? a. Stel
a. Assur b. Kabartma
b. Babil c. Lamaflflu
c. Dur-fiarrukin d. Ziggurat
d. Ninive e. Fresko
e. Kalhu
9. Babil’in en büyük tanr›s› hangisidir?
4. Yeni Assur döneminde kurulun ilk baflkent hangisidir? a. ‹fltar
a. Kalhu b. Adad
b. Assur c. Sin
c. Ninive d. Marduk
d. Babil e. fiamafl
e. Dur-fiarrukin
10. Yeni y›l›n bafllang›c› hangi ayda kutlanan törenlerle
5. Yeni Assur ve Babil krall›klar›nda kral›n yönetme ilan edilirdi?
yetkisini kimden ald›¤›na inan›l›rd›? a. Ocak
a. Halktan b. fiubat
b. Kanunlardan c. Mart
c. Tanr›dan d. Nisan
d. Ordudan e. May›s
e. Babas›ndan

1. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Assur ve Babil Tarihinin S›ra Sizde 3
Kaynaklar›” bölümünü yeniden gözden Yeni Assur ve Babil’de sanatç›lar eserlerinin konular›n›
geçiriniz. seçmekte ve bunlar› ifllemekte özgür de¤ildiler. Devle-
2. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Assur ve Babil Tarihinin ti, tanr›lar› ve kral› yüceltmek sanat›n en temel amac›y-
Kaynaklar›” bölümünü yeniden gözden d›. Bu nedenle krallar ve tanr›lar sahnelerin merkezin-
geçiriniz. de, di¤er figürlerden farkl› olarak betimlenmifltir. Assur
3. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Arflivler” bölümünü yeniden ve Babil’e direnen düflmanlar ise afla¤›lamak amac›yla,
gözden geçiriniz. yaral›, esir veya yenilmifl olarak gösterilmifltir. Ancak
4. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Kentleflme ve Sanat” Assur ve Babil’de sanat oldukça geliflmiflti. Bunda sa-
bölümünü yeniden gözden geçiriniz. natç›lar›n iyi e¤itim almalar›n›n, çevre kültürlerden sa-
5. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet Yönetimi” bölümünü natç›lar›n birikimlerinden yararlanmalar›n›n önemli ro-
yeniden gözden geçiriniz. lü vard›r.
6. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Ordu” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
7. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Kentleflme ve Sanat”
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Sanat” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz. Yararlan›lan Kaynaklar
9. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden Gates, C. (2003). Ancient Cities, London.
gözden geçiriniz. Handcock, P.S.P. (1912). Mesopotamian Archaeo-
10. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden logy, London.
gözden geçiriniz. Köro¤lu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi.
Bafllang›c›ndan Pers Dönemine Kadar, ‹stanbul.
Kuhrt, A. (2007). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u I-II (Çev. D.
fiendil), ‹stanbul.
Layard, A. H. (1853). The Monuments of Nineveh,
London.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Layard, A. H. (1853b). A Second Series of the
S›ra Sizde 1 Monuments of Nineveh, London.
Sümer ve Akkad isimleri çivi yaz›l› belgelerde an›lmak- Loud, G.-Altman, C.B. (1938). Khorsabad II. The
tayd›. Çivi yaz›s›n›n ortadan kalkmas›yla bu toplumlar›n Citadel and the Town, Chicago.
isimleri unutuldu. Yeni Assur ve Yeni Babil krall›klar›- Oates, J. (2004). Babil (Çev. F. Çizmeli), Ankara.
n›n Do¤u Akdeniz k›y›lar›na, özellikle de Kudüs’e yap- Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u
t›klar› seferlerin ve bu bölgede yapt›klar›n›n Eski Ahit’te (Çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.
anlat›lmas› unutulmalar›n› engellemifltir. Sevin, V. (1991). Yeni Assur Sanat› I. Mimarl›k,
Ankara.
S›ra Sizde 2 Unger, E. (1931). Babylon, Berlin.
Yeni Assur Krall›¤› döneminde ordu piyade, süvari ve Van de Mieroop, M (2006). Antik Yak›ndo¤u’nun
atlar›n çekti¤i savafl arabalar›ndan olufluyordu. Piyade Tarihi (Çev. S. Gül), Ankara.
s›n›f› en büyük bölüm idi. Süvari s›n›f› bozk›r kökenli
yar› göçebe toplumlar›n Yak›ndo¤u’ya gelifliyle yavafl
yavafl geliflmifltir. Assur Krall›¤› döneminde yap›lm›fl ka-
bartmalar üzerinde kale kap›lar›n› k›rmak için gelifltiril-
mifl tekerlekli koç bafllar› ve benzeri a¤›r silahlar resme-
dilmifltir. Ayr›ca kalelere girmek için tüneller kazd›klar›,
uzun merdivenler yapt›klar› da gözükür.
7
Amaçlar›m›z
N
N
Eski M›s›r’›n co¤rafyas›n›n yaflam biçimi üzerindeki etkisini aç›klayabilecek,
N
Eski M›s›r tarihinin dönemlerini aç›klayabilecek,
Eski M›s›r’›n siyasi olaylar›n› tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Nil Nehri • Krall›k
• Firavunlar • Kadefl Antlaflmas›
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER)
(YAKL. OL. MÖ 2920-2650)
• ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER)
(MÖ 2650-2134)
• B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM
(MÖ 2134-2040)
• ORTA KRALLIK (11.-14.
Eski Mezopotamya ve SÜLALELER) (MÖ 2040-1640)
Eski M›s›r Tarihi • ‹K‹NC‹ ARA DÖNEM
M›s›r Tarihi
(MÖ 1640-1532)
• YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER)
(MÖ 1550-1070)
• ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM
(MÖ 1070-712)
• GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER)
(MÖ 712-332)
Eski M›s›r Tarihi
G‹R‹fi
Co¤rafi Koflullar
M›s›r, 15-25 km geniflli¤indeki Nil Vadisi’ni kaplar. Dünyan›n en uzun nehri (6695
km) olan Nil, Viktorya Gölü civar›ndan ortaya ç›kar ve kuzeye do¤ru akarak Ak-
deniz’e dökülür. Eski M›s›r Uygarl›¤›, Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Nil Vadisi’nin ba-
t›s›n› da¤l›k olan Bat› Çölü, do¤usunu Do¤u Çölü, K›z›ldeniz tepeleri ve K›z›lde-
niz s›n›rlamaktad›r. Kuzeyde Delta Bölgesi’nden bafllayan vadi, güneyde ça¤layan-
lara kadar uzan›r. Ça¤layanlar bölgesinde bulunan kayal›klar geçifli zorlaflt›r›r.
Ça¤layanlar›n güneyinde ise Sudan (Eskiça¤’da Nubya) yer al›r. Eski M›s›r’›n gele-
neksel güney s›n›r› Birinci Ça¤layan’d›r. Buradan kuzeye Memfis’e kadar olan böl-
ge Yukar› M›s›r, Memfis’in kuzeyindeki Nil Deltas› ise Afla¤› M›s›r olarak adland›-
r›l›r. Memfis ile Abidos aras›ndaki bölge bilim adamlar›nca Orta M›s›r ad›yla an›l›r.
Ancak Eski M›s›rl›lar “‹ki Ülke” dediklerinde sadece Afla¤› ve Yukar› M›s›r’› ifade
etmifllerdir.
Nil Vadisi’nin 200 km bat›s›nda vadiye paralel olarak kuzey güney yönünde Si-
va, Bahariye, Farafra, Dahla ve El Harga gibi adlar tafl›yan vahalar dizisi bulunur.
Bu vahalar da M›s›rl›lar taraf›ndan iskân edilmifltir.
Eskiça¤’da ülkenin sald›r›ya en aç›k bölgesini kuzeyi oluflturmaktayd›. Libya,
Sina Yar›madas› ve Suriye’ye de kuzeydeki Delta Bölgesi’nden geçitler vard›r. Ül-
kenin büyük bölümünün d›fl dünyadan soyutlanm›fl olmas›, homojen bir M›s›r uy-
garl›¤›n›n yarat›lmas›na neden olmufltur.
Eskiça¤’da Nil Vadisi’ne hemen hemen hiç ya¤mur ya¤mazd›. Bu nedenle top-
ra¤›n verimlili¤i, tümüyle Nil Nehri’nin taflk›nlar›na ba¤l›yd›. Güneydeki Etiyopya
da¤lar›na ya¤an yaz ya¤murlar› Nil Nehri’nin her y›l düzenli olarak taflmas›na ne-
den olurdu. Nil Nehri May›s ay›nda yükselmeye bafllard› ve Temmuz’dan Ekim’e
kadar vadi üzerinden akard›. Bu mevsime eski M›s›rl›larca “Taflk›n (akhet)” denir-
di. Kas›m’›n bafl›nda sular çekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yata¤›na gerilerdi.
Nehrin getirdi¤i balç›k, yata¤›n›n iki yan›nda birikir ve verimli tar›m topraklar›n›
olufltururdu. Kas›m ile fiubat aras›ndaki “Ekim (peret)” mevsiminde tarla s›n›rlar›
belirlenir, tarlalar sürülür ve tohumlar topra¤a ekilebilirdi. Mart’tan Haziran’a ka-
darki dönem ise “Hasat (shemu)” mevsimiydi. Olgunlaflan ürünlerin hasad› bu
mevsimde yap›l›rd›. Herodotos, “M›s›r Nil’in bir arma¤an›d›r” diyerek bu nehrin
M›s›r için tafl›d›¤› hayati önemi vurgulam›flt›r. Nil Nehri’nin taflk›nlar›n›n getirdi¤i
balç›k topraktan, normal mevsim ya¤›fllar›yla beslenmifl bir topraktan elde edilenin
üç - dört kat› fazla ürün al›nabilmifltir. E¤er Nil Nehri olmasayd› M›s›r’›n Akdeniz
k›y›s› d›fl›nda hiçbir yerinde tar›m yap›lamazd›.
Resim 7.1
M›s›r Haritas›
(Hornung
2004b, s. 7).
7. Ünite - Eski M›s›r Tarihi 109
Resim 7.2
Nubya Haritas›
(Hornung 2004b,
s. 8).
Eski M›s›r’da üretilen bafll›ca ürünler aras›nda, ekmek yap›m›nda kullan›lan dü-
flük kaliteli Emer bu¤day›, arpa, mercimek, nohut, so¤an, sar›msak, baflta hurma
olmak üzere çeflitli meyveler, yem bitkileri ve susam say›labilir. Delta kesiminde ve
vahalarda yetifltirilen üzüm k›rm›z› ve beyaz flarap yap›m›nda kullan›l›rd›. Ayr›ca
nar ve hurma flarab› ile bira da yap›l›rd›. Batakl›k alanlar zenginlerin avlad›¤› av
hayvanlar›n›n ve papirüslerin bol bulundu¤u alanlard›. Papirüsler bir tür kâ¤›t, ha-
s›r, tekne ve alet yap›m›nda kullan›l›rd›. Papirüs ve ekimi yap›lan ketenden giysi,
halat ve yelken bezi imal edilirdi. Ar›c›l›k önemliydi ve bal bafll›ca tatland›r›c› ola-
rak kullan›l›rd›.
Hayvanc›l›k, batakl›k k›y›s›ndaki alanlarda ve Delta Bölgesi’nde yap›l›rd›. En
çok tercih edilen et türü s›¤›r etiydi, ancak koyun, keçi, domuz ve ceylan eti de ye-
nirdi. Ördek, kaz, güvercin ve yabani kufllar da tercih edilen yiyeceklerdendi. Ye-
ni Krall›k ve Yunan - Roma dönemlerinde tavuk yayg›nlaflm›flt›.
M›s›rl›lar Nil Nehri’ni ulafl›m için de kullanmaktayd›lar. Özellikle sular›n taflma
döneminde nehrin debisi güneyden kuzeye do¤ru ulafl›ma olanak sa¤l›yordu. Ne-
hir üzerinde seyahat edenler belli iskelelerde mola vererek dinleniyor ve erzak al›p
yollar›na devam ediyorlard›.
Nil vadisinin iki yan›nda bulunan da¤lar inflaat faaliyetleri için ihtiyaç duyulan
granit, bazalt ve kalker gibi tafl türleri bak›m›ndan zengindi. Bunun d›fl›nda do¤u
da¤lar› ve Nubya Bölgesi’nde (Sudan) çok zengin alt›n yataklar› da bulunmaktay-
d›. Sina Yar›madas›’nda bak›r ve firuze yataklar› vard›. ‹nflaat faaliyetleri ve tekne
yap›m› için kullan›lan ahflap ise bölgede yetiflen hurma, incir, ›lg›n gibi a¤açlardan
sa¤lan›yordu.
SIRA S‹ZDE Eski M›s›r’daSIRA

mevsimler
S‹ZDE nas›l belirlenmiflti? Tart›fl›n›z.
1
Sülaleler Öncesi Dönemde M›s›r
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Ça¤’dan
M
M›s›r’da Paleolitik (Eski Tafl Ça¤›) beri insanlar yaflamaktayd›. Paleolitik
kültürlerin izleri günümüzden 500 000 y›l önceye kadar gitmektedir. Yaflam koflul-
S O R U lar› günümüzdekinden
S O R U farkl›yd›, daha nemli, günümüzdeki ekvatoral iklime daha
yak›n bir iklim vard›. Bugün vadinin yar›s›ndan fazlas›n› kaplayan Nil Nehri, o dö-
nemde tüm vadiyi kapl›yor ve daha sonralar› çöl hâline gelecek olan yerlerde in-
D‹KKAT D‹KKAT
sanlara özgü yerleflim alanlar›n› çevresinde topluyordu. Paleolitik Ça¤ insanlar›na
ait tafl aletler Nil Vadisi’ni çevreleyen da¤larda bulunmufltur.
N N
SIRA S‹ZDE Günümüzden SIRA S‹ZDE 12 000 y›l önce Sahra’n›n kuraklaflmas› ve çölleflmesi sonucunda
bu bölgede avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinen halklar Delta Bölgesi’ne ve Nil Vadi-
si’ne göç etmifllerdir. Neolitik Ça¤’da (Cilal› Tafl Ça¤›) insanlar ilk köyleri kurmufl-
lar, hayvanlar› evcillefltirmifller, tar›m yapmaya bafllam›fllar ve çanak çömlek üret-
mifllerdir. Neolitik Ça¤ ve Sülaleler Öncesi döneme iliflkin en önemli kültürler ara-
K ‹ T A P s›nda Afla¤›K M›s›r’da
‹ T A P Merimde (MÖ 4300-3800) ve El-Meadi (MÖ 3300-3100), Yu-
kar› M›s›r’da ise Badari Kültürü (MÖ 5000-4000), I. Nagada Kültürü (Amra Kültü-
rü: MÖ 4000-3500), II. ve III. Nagada Kültürü (Gerze Kültürü: MÖ 3500-3100/3000)
TELEV‹ZYON say›labilir.T E L E V ‹ Z Y O N
Arkeolojik buluntular ve daha sonraki dönemlere ait yaz›l› kaynaklar, Sülaleler
Öncesi Dönem’de Yukar› M›s›r ve Afla¤› M›s›r’› yöneten krallar oldu¤unu göster-
mektedir. Yukar› M›s›r’da Memfis civar›nda ve Afla¤› M›s›r’da Delta’da bu döneme
‹NTERNET ait üzerinde ‹ N Tflahin
E R N E Tmotifi yer alan kraliyet amblemleri bulunmufltur. Afla¤› M›s›r
krallar› k›rm›z›, Yukar› M›s›r krallar› beyaz bir taç tak›yorlard›.
ERKEN DEV‹R (1-2. SÜLALELER)

(YAKL. OL. MÖ 2920-2650)
Yeni Krall›k Dönemi’nin bafl›nda yerleflmifl bir gelene¤e göre MÖ 3000 y›llar›nda
Menes adl› efsanevi bir kral, Afla¤› M›s›r ve Yukar› M›s›r krall›klar›n› tek bir krall›k
alt›nda birlefltirmeyi baflarm›flt›r. Ancak Yukar› M›s›rl›lar›n baflkenti oldu¤u san›lan
Hierakonpolis’te bulunmufl olan, tap›na¤a adak olarak sunulmufl Narmer Levha-
s›’n›n bir yüzündeki kabartmalarda, Yukar› M›s›r’›n beyaz tac›n› giyen Kral Narmer,
Delta Bölgesi’ni ele geçirip bir reisi esir al›rken betimlenmifltir. Levhan›n di¤er yü-
zünde de Narmer, Afla¤› M›s›r’›n k›rm›z› tac›n› giymifl flekilde resmedilmifltir. Nar-
mer Levhas› sayesinde bugün birçok tarihçi M›s›r’›n gerçek birlefltiricisinin Narmer
oldu¤u konusunda fikir birli¤i içindedir.
M›s›r Devleti’nin bu flekilde kuruluflundan Büyük ‹skender’in MÖ 332 y›l›nda Manetho: Ptolemaioslar
M›s›r’a gelifline kadar geçen süredeki M›s›r tarihi, Eski M›s›rl› tarihçi Manetho ta- döneminde (MÖ 289-246)
yaflam›fl Eski M›s›rl› tarihçi
raf›ndan 31 sülaleye ayr›lm›flt›r. ve rahip. Yunanca yazd›¤›
M›s›r, Erken Devir’de 1. ve 2. sülaleler taraf›ndan yönetilmifltir. 1. Sülale efsane- Aegyptica/ M›s›r Tarihi adl›
eserinde M›s›r Devleti’nin
vi kral Menes’le bafllar. Menes’in gerçekten yaflad›¤›na iliflkin izler kesinlik kazan- kuruluflundan Büyük
mam›flt›r. Kendi dönemlerinde bu krallar resmi unvanlar›n› oluflturan Horus adla- ‹skender’e kadar geçen
sürede bafla geçen M›s›r
r›yla tan›n›rlard›, kral listelerinde geçen do¤um adlar› kullan›lmazd›. Bu nedenle krallar›n› 31 sülaleye
kral listelerinde ad› geçen Kral Aha ile Menes’in ayn› kifli oldu¤u düflünülmektedir. ay›rm›flt›r.
1. Sülale’yle birlikte yaz› yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›fl ve siyasi baflkent ola- Horus: fiahin bafll›, insan
rak Memfis kurulmufltur. Abidos ve Hierakonpolis bu dönemin di¤er önemli mer- gövdeli ya da flahin fleklinde
kezleridir. 1. Sülale’nin Yak›ndo¤u ve Libya ile iliflkileri olmufltur. Ülke topraklar› gösterilen gökyüzü
tanr›s›d›r. M›s›r’›n ilk devlet
güneyde ‹kinci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r. Bu dönemde krallar ve saray halk› tanr›s›d›r. Tanr› Osiris ve
Abidos’ta çölün içlerinde bir mezarl›¤a gömülmüfllerdir. Mütevaz› boyutlarda infla tanr›ça ‹sis’in o¤ludur.
Kralla yak›ndan iliflkiliydi.
edilmifl olan bu mezarlar sonraki dönemlerde soyulmufllard›r. Yüksek devlet gö- Kral mutlak bir hükümdar ve
revlilerinden bir grup ise Sakkara’n›n kuzeyinde çölün yan›nda infla edilmifl mezar- ayn› zamanda tanr›
Horus’un yeryüzündeki
lara gömülmüfllerdir. temsilcisiydi.
2. Sülale’nin ilk kral› Peribsen M›s›r tarihinde Horus de¤il Seth unvan› tafl›yan
Seth: Kimli¤i belirsiz bir
ilk ve tek krald›r. Peribsen ad›n›n bir Horus ad› olan Sehmehib’den de¤ifltirdi¤i dü- hayvan bafll›, insan gövdeli,
flünülmektedir. 2. Sülale döneminin bafl›nda kraliyet mezarl›¤› Sakkara’ya tafl›nm›fl- düzensizli¤in çöllerin,
t›r. Kral Hasehemvi döneminde Suriye - Lübnan bölgesindeki liman kenti olan Bib- f›rt›nalar›n ve savafl›n
tanr›s›. Osiris’in kardefli.
los ile ticaret iliflkileri kurulmufltur. Yukar› M›s›r’da birçok tafl yap› infla ettirilmifltir.
Bu dönemde gerek kraliyet gerekse özel kiflilerin yapt›rd›¤› tafl heykellerin kalite-
si artm›flt›r. Hasehemvi tüm rakiplerini ortadan kald›rarak, devletin bütünlü¤ünü
güvence alt›na alm›fl, krall›k dini oluflturulmufltur.
Sonuç olarak, Erken Devirde M›s›r’›n s›n›rlar› kuzeyde Delta Bölgesi’nden gü-
neyde Birinci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r. M›s›r merkezî devlet yönetimi olufltu-
rulmufl ve yüzy›llarca kullan›lacak olan krall›k modeli gelifltirilmifltir. Hiyeroglif ya-
z› ve krall›k dini yayg›nlaflm›flt›r.
Erken Devirde Eski M›s›r’daki önemli geliflmeleri maddeler hâlindeSIRA

yaz›n›z.
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
ESK‹ KRALLIK (3.- 8. SÜLALELER) (MÖ 2650-2134)
3. ve 4. sülaleler düzeni ve bar›fl› sa¤layarak Klasik M›s›r uygarl›¤›n›n temellerini
atm›fllar ve güçlendirmifllerdir. Eski krall›kta kraliyet ve yönetim merkezi Memfis
kentidir. Memfis modern Kahire’nin yaklafl›k 20 km güneyindedir. S O RGeleneksel
U dü- S O R U
flünceye göre ilk kral Menes taraf›ndan kurulmufltur ve ayn› zamanda tanr› Ptah
kültüne tap›n›lan büyük bir dinsel merkezdir. D‹KKAT D‹KKAT
3. Sülale krallar›n›n siyasi faaliyetleri hakk›nda çok az bilgi vard›r. Bu sülalenin
güçlü krallar›ndan Coser (MÖ 2630-2611) zaman›nda birinci ve ikinci ça¤layanlar
N N
aras›ndaki Afla¤› Nubya Bölgesi ilk kez egemenlik alt›na al›nm›flt›r. 3. Sülale döne-
minden itibaren M›s›r, Sina’da bak›r ve firuze madenlerine sahip olmufl ve iflletme-
ye bafllam›flt›r. 3. Sülale’nin son kral› Huni (MÖ 2599-2575)AMAÇLARIMIZ
Nil’in Elefantin Ada- AMAÇLARIMIZ
s›’nda bir kale kurarak M›s›r’›n Birinci Ça¤layan’daki güney s›n›r›n› iyice güvence
alt›na alm›flt›r.
3. Sülale ile birlikte mütevaz› binalardan an›tsal tafl mimariye geçilir. Tu¤la, ah-
flap ve has›rdan infla edilen Coser’in krali ikametgâh› Sakkara’daki Basamakl› Pira-
mit’in etraf›n› kuflatan an›tsal bir tafl yap›ya dönüfltürülür. Krali atölyelerde gerçek
boyutta ilk tafl heykeller yontulur ve kabartma sanat› geliflir. Coser’in ikametgâh›-
n›n yak›n›ndaki Sakkara platosunda, veziri mimar ‹mhotep taraf›ndan infla edilen
6 basamakl› ve 60 m yüksekli¤inde Basamakl› Piramit yükselir. Dünyan›n en eski
piramidi olan bu yap›n›n güneydo¤usunda küçük ibadet odalar›yla çevrili bir tö-
ren avlusu vard›r. Coser’in halefleri olan krallardan Sehemhet (MÖ 2611-2603) Sak-
kara’da, Coser’in Basamakl› Piramidi’nin güneybat›s›nda, kral Huni ise Meidum’da
yapt›rmaya bafllad›klar› piramitleri bitirememifllerdir.
4. Sülale’nin ilk kral› Snefru Nubya bölgesine sefer yapm›fl 7 000 esir ve 200 000
bafl hayvan› ganimet olarak alm›flt›r. Kuzeyde bak›r madenleri bak›m›ndan zengin
olan Sina Yar›madas›’na, Fenike’ye ve bat›daki Libyal›lara karfl› da sefer yapm›flt›r.
4. Sülale büyük piramitlerin dönemidir. Eski Krall›k Dönemi’nde 3. ve 4. sülaleler
zaman›nda infla edilen ünlü piramitler o döneme “Piramitler Ça¤›” ad›n›n verilme-
sine neden olmufltur. Snefru (MÖ 2575-2551), Meidum’da Huni’nin bafllad›¤› pira-
midin yap›m›na devam eder, ancak daha sonra kendi piramit kompleksini yapmak
için inflaat› yar›m b›rak›r. Dahflur’da “E¤ik piramit” ve “K›z›l Piramit” olarak adlan-
d›r›lan iki piramit yapt›rm›flt›r. K›z›l Piramit geometrik olarak ilk gerçek piramittir.
Babas› Snefru’nun yerine geçen Keops’un (Hufu) (MÖ 2551-2528) Giza Plato-
su’nda yapt›rd›¤› piramit 146 m yüksekli¤iyle Eski M›s›r’da infla edilmifl en büyük
piramittir. Ayr›ca Dendara’da ilk Hathor tap›na¤›n› da yapt›rm›flt›r. Keops saltanat›
s›ras›nda babas› Snefru gibi Sina Yar›madas›’na yap›lan seferlere devam etmifltir.
Keops’un yerine geçen o¤lu Ra’cedef de (MÖ 2528-2520) kendisine Giza’n›n 8 km
kuzeyindeki Abu Ravvafl kayal›k tepelerinde bir piramit yapt›rmak istemifl ancak
erken ölümü sonucu inflaat yar›m kalm›flt›r. Ra’cedef’in yerine geçen kardefli ya da
üvey kardefli olan Kefren (Hafre) (MÖ 2520-2494) mezar kompleksini Keops Pira-
midi’nin hemen güneybat›s›na yapt›r›r. Kefren’in o¤lu Mikerinos (Menkaure) (MÖ
2490-2472) Giza’daki son piramidi yapt›rm›flt›r. Bu piramit 66,5 m yüksekli¤inde
olup Keops ve Kefren piramitlerinden çok alçakt›r. Giza piramitleri M›s›r’›n en gör-
kemli an›tlar› olarak karfl›m›za ç›karlar. An›tsal mimariye sahip olan piramitler güç
ve zenginli¤in simgesiydiler. Keops Piramidi antik dünyan›n yedi harikas›ndan bi-
rini oluflturur. Yap›lardan baflka 4. Sülale zaman›nda heykelt›rafll›k, kabartma, ya-
z›t ve mezar hediyelerinde de parlak, üstün bir sanat anlay›fl› görülür.
Mastaba: Sedir anlam›na 4. Sülale’nin son firavunu fiepseskaf (MÖ 2472-2467) kendisine piramit yerine
gelen Arapça bir sözcüktür.
Bir mastaba, dik ya da hafif
çok büyük bir mastaba yapt›rm›flt›r.
e¤imli kerpiç ya da tafl 5. Sülale firavunlar› Sina Yar›madas›’na seferler yapm›fllar ve buradaki kabile-
duvarlar› olan, dikdörtgen lerle çat›flm›fllard›r. Ayr›ca Libya ya¤malanm›flt›r. Suriye ile ekonomik ve diploma-
planda bir oda
görünümündedir. Tavan tik iliflkiler güçlendirilmifltir. Ticaret iliflkileri ise Ege’ye ve Girit’e kadar uzanm›flt›r.
genellikle düzdür. Zemin 5. Sülale zaman›nda piramitlerin boyutlar› küçülmüfltür. Bu sülaleden Userkaf (MÖ
alt›nda, tavandan dik bir
kuyu ile inilen mezar odas› 2465-2458) Sakkara’da Basamakl› Piramit’in hemen yan› bafl›na küçük bir piramit
vard›r. yapt›rm›fl buna Abusir yak›nlar›nda Günefl Tanr›s› Ra için yapt›rd›¤› an›tsal bir ta-
p›na¤› eklemifltir. Ondan sonra Menkauhor’a (MÖ 2396-2388) kadar gelen befl kral
da bu tür günefl tap›naklar›n› piramit mezarlar›n›n yan›na yapt›rmaya devam etmifl-
Nekropolis: Yunanca
mezarl›k (Ölüler Kenti) lerdir. Günümüze kadar bu tap›naklardan sadece Userkaf ve Neuserre’ye (MÖ
anlam›na gelen sözcük. 2416-2392) ait olanlar kaz›l›p gün ›fl›¤›na ç›kar›labilmifltir. Kaz›lan iki tap›nak gibi
Genellikle uzun süre
kullan›lan, genifl ve önemli di¤erlerinin de Abusir köyünün kuzeyindeki Memfis Nekropolü’nün bir bölgesin-
gömü alanlar›n› niteler. de oldu¤u tahmin edilmektedir. Ra (günefl) tap›naklar› da piramitler gibi bir vadi
tap›na¤›, geçit yolu ve kült tap›na¤›ndan oluflmaktad›r. Ancak kült tap›na¤›n›n ar-
d›nda piramit de¤il yüksek ve e¤imli bir kaidenin üzerinde bir sütun ya da dev bir
dikilitafl yükselir. Bu sülalenin son krallar› zaman›nda günefl dininin öneminde bir
azalma olmufl ve günefl tap›naklar›n›n yap›m› sona ermifltir.
4. ve 5. sülaleler tarihinin en önemli geliflmelerinden biri, günefl dininin ortaya
ç›kmas›d›r. M›s›r firavunlar›, “Ra’n›n O¤lu (Günefl Tanr›s›’n›n O¤lu) Horus” unva-
n›n› kullanmaya bafllam›fllard›r.
Eski Krall›k zaman›nda M›s›r topraklar› güneyde Afla¤› Nubya, Kuzeyde Sina
Yar›madas›’na kadar uzan›yordu. 6. Sülale, kral Teti (MÖ 2323-2291) taraf›ndan
kurulmufltur. O’nu I. Pepi (2289-2255) ve II. Pepi (MÖ 2246-2152) takip etmifltir.
Bu sülale döneminde de monarflik kurumlar geliflmifltir. I. Pepi döneminde M›s›r
birlikleri Do¤u Çölü ve Nubya’ya sefer düzenlediler. Kuzeyde Sina bölgesindeki
bedeviler (Kum halk›) ve Güney Filistin’deki kabileler ma¤lup edildi. I. Pepi’nin
o¤lu kral Merenre (MÖ 2255-2246) zaman›nda da Do¤u Çölü’ne ve Nubya’ya ke-
flif seferleri yap›lm›fl ve Nubya flefleri taraf›ndan sunulan vergiler kral Merenre ta-
raf›ndan kabul edilmifltir. Merenre genç yaflta ölünce yerine geçen üvey kardefli ve
6. Sülale’nin son firavunu olan II. Pepi’nin uzun saltanat›nda (MÖ 2246-2152) ya-
flanan gerileme Eski Krall›¤›n çöküflünü haz›rlam›flt›r. Bu çöküfl d›fl etkilerden kay-
naklanmam›flt›r. II. Pepi çocuk yaflta tahta ç›kt›¤› için ülke siyasetinin uzun süre
kral›n annesi ve eyalet yöneticisi olan aile üyeleri taraf›ndan belirlenmesi, krall›¤›
ve yönetimi zay›flatm›flt›r. Krall›¤›n zay›flamas›nda kral›n yetiflkinli¤inde bile güçlü
bir kiflilik olmamas›n›n etkisi olmufltur.
7. ve 8. sülaleler zaman›nda (MÖ 2150-2134) çok k›sa sürelerle tahtta kalan 75
civar›nda kral bafla geçmifltir. Bu krallar döneminde otorite kaybedilmifltir. 8. Süla-
le’nin sonuna gelindi¤inde ülkenin birli¤i tamamen bozulmufl ve Memfis krali ika-
metgâh ifllevini yitirmifltir. 8. Sülale’nin son kral› Neferirkare ile Eski Krall›k Döne-
mi sona ermifl ve I. Ara Dönem bafllam›flt›r.
B‹R‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 2134-2040)

Bu dönemin bafl›nda baflkent Memfis, Fayyum Bölgesi’nin güneyinde Herakleopo-
lis kentinde oturan eyalet yöneticisi bir ailenin eline geçmifltir. Bu aile krall›k ma-
kam›n› devralarak, 9. ve 10. sülaleleri kurmufltur.
Yukar› M›s›r’da ise Teb kentinde yerel bir sülale taraf›ndan 11. sülale kurulmufl-
tur. Teb sülalesiyle daha güneydeki Elefantin eyalet yöneticileri aras›nda yak›n ak-
rabal›k iliflkileri vard›. Teb ile Elefantin’i ay›ran Edfu ve Hierakonpolis eyaletleri
yöneticisi Anktifi de Yukar› M›s›r’da ba¤›ms›z hareket eden bir baflka güçtü.
Teb hükümdar ailesi kraliyet unvan›n› Herakleopolis eyalet yöneticileriyle ayn›
zamanda alm›fllard›r. 11. Sülale’nin ilk kral› I. ‹nyotef (Sehertavi) (MÖ 2134-2118)
Teb Bölgesi’nin kral› olmufltur. Kardefli II. ‹nyotef (MÖ 2118-2069), krall›¤› zama-
n›nda Anktifi’nin ölümünden yararlanarak Hierakonpolis ve Edfu eyaletlerini de ele
geçirerek Birinci Ça¤layan’a kadar Yukar› M›s›r’›n sahibi olmufltur. Yöneticileri He-
rakleopolis’te oturan Kuzey Krall›¤› ve yöneticileri Teb’de oturan Güney Krall›¤› M›-
s›r’›n tamam›na sahip olmak için bafllang›çta savaflmalar›na ra¤men daha sonra iç
sorunlarla u¤raflmak zorunda kald›klar›ndan dostça geçinmeyi ye¤lemifllerdir. Gü-
ney Krall›¤›’n›n kral› III. ‹nyotef’in (MÖ 2069-2061) saltanat› genelde sakin geçer. II-
I. ‹nyotef’in o¤lu I. Mentuhotep (MÖ 2061-2010) Güney Krall›¤›’n›n bafl›na geçti¤in-
de Kuzey Krall›¤›’n›n bafl›na da Merikare geçer. Merikare, Teb’in egemenli¤indeki
Tinit Eyaleti’ni iflgal etmek ister. Ancak Güney Krall›¤› sald›r›y› püskürtmüfl ve Ti-
nit’e sald›r›ya karfl›l›k olarak Siut’u (Asyut) alm›fl ve bundan sonra da Kuzey Krall›-
¤›’n›n merkezi Herakleopolis’i ele geçirmifltir. Kuzey Krall›¤› böylelikle y›k›lm›flt›r.

Daha sonra Memfis ve Delta bölgesi de I. Mentuhotep’in eline geçmifltir. Böylece
M›s›r siyasi olarak yeniden birlefltirilmifl ve Birinci Ara dönem sona ermifltir.
ORTA KRALLIK (11.-14. SÜLALELER) (MÖ 2040-1640)

I. Mentuhotep (MÖ 2061-2010) iki ülkeyi birlefltirmesi nedeniyle saltanat›n›n geri
kalan bölümünde Horus ad›n›, “Horus Sema - taui = ‹ki ülkeyi birlefltiren” olarak
de¤ifltirmifltir. Teb kenti M›s›r’›n baflkenti hâline gelmifltir. Onun zaman›nda M›s›r’a
kereste sa¤lamak için Biblos’a seferler yap›lm›flt›r. Yukar› M›s›r’da krali imar faali-
yetleri görülmüfltür. Deir el-Bahri’de mezar kompleksleri yap›lm›flt›r. Siyasal ve
ekonomik istikrara sahip bir devlet oluflturulmufltur. O¤lu II. Mentuhotep de (MÖ
2010-1998) babas›n›n imar program›n› devam ettirmifl ve Delta Bölgesi’ne kadar
yaym›flt›r. II. Mentuhotep yöresel beylerle anlaflm›fl, onlar›n deste¤i ile ülkenin bir-
li¤ini yeniden sa¤lam›flt›r. Göçebe sald›r›lar›na karfl› ülke s›n›rlar›n› güvenlik alt›na
alm›fl, M›s›r’›n etkisini Nubya’ya kadar uzatm›flt›r. 11. Sülale’nin son kral› III. Men-
tuhotep (MÖ 1998-1991) gayri meflru bir kral oldu¤u için sonraki kral listelerinde
yer almam›flt›r. O da bafla geçer geçmez büyük imar projeleri yürütmüfltür. Veziri
olan Amenemhet nas›l oldu¤u bilinmeyen bir flekilde taht› ele geçirmifl ve 12. Sü-
lale’nin ilk kral› olmufltur.
I. Amenemhet (MÖ 1991-1962) zaman›nda M›s›r 11. Sülale krallar› döneminden
sonraki ikinci parlak dönemini yaflam›flt›r. I. Amenemhet, Orta M›s›r’da Memfis’in
30 km güneyinde Liflt köyü yak›n›ndaki ‹çtavi’yi (kentin ad›n›n anlam›: iki ülkeyi ele
geçiren Amenemhet’tir) yeni bir baflkent olarak kurmufltur. Ayr›ca ikametgâh›n›n
yak›n›nda kendine ait bir piramit yapt›rm›flt›r. ‹kinci Ça¤layan’da Buhen Kalesi’nin
yap›m›na bafllam›flt›r. Böylece Güney Nubya’daki tafl ocaklar› ve alt›n madenlerini
daha kolay kullanabilmifltir. Asya’dan gelecek bedevi ak›nlar›n› önlemek için Del-
ta’n›n do¤u s›n›r›nda surlar infla ettirmifltir. Bak›r ve turkuaz yataklar›n›n bulundu¤u
Sina Bölgesi de kontrol alt›na al›nm›flt›r. Libyal›lara karfl› kuzeybat›da bir sur ya da
kale olmamas› nedeniyle bu bölgenin güvenli¤i de s›k s›k yap›lan seferlerle sa¤lan-
m›flt›r. I. Amenemhet, kendi ölümünden sonra taht›n el de¤ifltirmesini kolaylaflt›r-
mak için, o¤lu I. Senusret’i (MÖ 1971-1926) tahta ortak ederek yeni bir gelenek bafl-
latm›flt›r. Bu sistem 12. Sülale’nin di¤er krallar› taraf›ndan da uygulanm›flt›r.
I. Amenemhet ve I. Senusret ortak saltanat› zaman›nda güneyde ‹kinci Ça¤la-
yan’a kadar olan topraklar egemenlik alt›na al›nm›flt›r. Bu seferleri bizzat Senusret
düzenlemifltir. Afla¤› Nubya’da büyük kaleler dizisi inflas›na bafllanm›flt›r. M›s›r’›n
genelinde genifl çapl› infla faaliyetleri yürütülmüfltür. I. Senusret Libya seferindey-
ken babas› I. Amenemhet öldürülmüfltür. Ancak ortak krall›k sistemi nedeniyle bir
kar›fl›kl›k yaflanmadan I. Senusret kral olmufltur. Senusret List kentinde yaflam›fl ve
piramit mezar›n› oraya yapt›rm›flt›r. Nubya’n›n tamam›n› kolonilefltirmifl, M›s›r’›n
etkinli¤ini Üçüncü Ça¤layan’›n güneyindeki Kerma’ya ve Kufl Bölgesi’ne kadar
uzatm›flt›r.
I. Senusret de babas› gibi ölümünden üç y›l önce o¤lu II. Amenemhet’i taht or-
ta¤› yapt›. II. Amenemhet (MÖ 1929-1892) babas› I. Senusret’in sa¤lad›¤› sa¤lam
konum nedeniyle askeri sefer yapma gere¤i duymad›. O ve halefi II. Senusret (MÖ
1897-1878) zaman›nda 50 y›ll›k bir bar›fl dönemi yaflanm›flt›r. II. Amenemhet döne-
minde Punt, Suriye, Asya, Girit, Babil, Biblos, Ugarit ve Küçük Asya ile ticari faali-
yetlerde bulunulmufltur. Senusret, Piramit mezar›n› Memfis yak›nlar›nda yapt›r›r.
Ölümünden sonra yerini tahta ortak etti¤i o¤lu II. Senusret al›r. Fayyum Bölge-
si’nde Moiris Gölü ve çevresinde kurulan barajlar, bentler ve aç›lan kanallarla dü-
zenli sulama yap›larak bölge verimli hale getirilmifltir. II. Senusret zaman›nda da
devam eden bar›fl döneminde eyalet yöneticileri güçlerini artt›r›rlar.
II. Senusret’in iktidar› paylaflt›¤› III. Senusret’in (MÖ 1878-1841) tahta ç›k›fl›yla
iç ve d›fl politika yeniden hareketlenmifltir. Yeni kral ilk ifl olarak eyalet yöneticile-
rinin etkinli¤ine son vermifltir. M›s›r’›n idari teflkilat›nda reform yapm›fl ve ülkeyi
dört idari bölgeye ay›rm›flt›r. Onun hareketli d›fl politikas› M›s›r’›n en önemli kral-
lar›ndan biri olarak kabul edilmesini sa¤lam›flt›r. Nubya’da ‹kinci Ça¤layan’›n gü-
neyine inerek buray› infla ettirdi¤i yeni kaleler ve büyüttü¤ü eski kalelerle güven-
li hale getirmifl ve M›s›r’›n güney s›n›r›n› Semna’ya kadar uzatm›flt›r. Nubya’da 18.
Sülale’nin sonuna kadar bir tanr› olarak görülmüfl, Semna’daki tap›nak ona ve ye-
rel tanr› Deduen’e adanm›flt›r. III. Senusret’in M›s›r’daki en göz al›c› kal›nt›lar› hey-
kelleridir. Bu heykellerde ilk kez zengin ama yafll›, y›pranm›fl bir yüz ifadesi görü-
lür. Bu ifadeyle krall›¤›n zorlu¤u belirtilmeye çal›fl›lm›flt›r. ‹mar faaliyetleri olarak
da Delta’n›n do¤usundaki I. Amenemhet Tap›na¤› geniflletilmifltir. Karnak yak›nla-
r›nda savafl tanr›s› Montu için bir tap›nak infla ettirilmifltir.
III. Senusret’in o¤lu ve taht orta¤› III. Amenemhet’in (MÖ 1844-1797) yönetimi
bar›fl içinde geçmifltir. Ülke s›n›rlar› korunmufltur. M›s›r etkisi Üçüncü Ça¤layan’›
aflarak bir ticaret kenti olan Kerma’ya kadar uzanm›flt›r. Sina’daki bak›r ve turkuaz
ocaklar› iflletilmeye devam etmifltir. Fayyum Bölgesi’nde iki piramit ve çeflitli an›t-
lar fiedet’te (Krokodilopolis) sular tanr›s› Sobek için bir kült salonu ve Medine Ma-
di’de y›lanl› tanr›ça Renenutet için bir tap›nak yapt›rm›flt›r. III. Amenemhet daha
sonra Fayyum Bölgesi’nde tanr›laflt›r›lm›flt›r.
III. Amenemhet’in (MÖ 1844-1797) ölümünden sonra bafla geçen IV. Amenem-
het (MÖ 1799-1787) güçlü bir kral de¤ildi. Onun saltanat›nda bir gerileme devri
bafllam›fl olmas›na ra¤men ülke s›n›rlar› korunmufltur. Güneyde s›n›r ‹kinci Ça¤la-
yan’d›r. Sina’daki madenler iflletilmeye devam etmifltir. IV. Amenemhet’in erkek
varisi olmad›¤› için ölümünden sonra yerine k›z kardefli Nefrusobk (MÖ 1787-
1783) geçmifl ve ülkeyi dört y›l yönetmifltir. Ülkenin refah düzeyinde bir azalma ol-
mam›flt›r. Nefrusobk ile 12. Sülale sona ermifltir.
13. Sülale boyunca 150 y›ll›k bir zaman dilimi içinde k›sa sürelerle hüküm sü-
ren 70 kadar kral bafla geçmifltir. ‹ki ya da dört y›l gibi k›sa aral›klarla de¤iflen kral-
lar nedeniyle, merkezi güç zay›flam›flt›r. Bu dönemde siyasal iktidar, babadan o¤u-
la geçen vezirlik kurumunun eline geçmifltir. Vezirlik kurumu Afla¤› M›s›r Vezirli¤i
ve Yukar› M›s›r Vezirli¤i olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›r. 13. Sülale’nin sonlar›nda
Do¤u Deltas› yo¤un olarak Asyal› göçmenlerin istilas›na sahne olmufltur. Asyal›
göçmenler merkezi hükümetten (13. Sülale) büyük oranda ba¤›ms›zlaflm›fl ve Del-
ta Bölgesi’nde çeflitli küçük krallar (14. Sülale) hüküm sürmeye bafllam›flt›r. Bunun
üzerine 13. Sülale Yukar› M›s›r’a çekilmifl ve sülalenin sonuna kadar Yukar› M›-
s›r’da egemenlik sürmüfltür. Bu sülalenin son krallar›na ait an›tlar sadece Yukar›
M›s›r’da Assuan ve Abidos’ta bulunmaktad›r.
‹K‹NC‹ ARA DÖNEM (MÖ 1640-1532)

MÖ 1700’lerden sonra Suriye üzerinden M›s›r’a giren baz› göçebe kavimler Do¤u
Delta Bölgesi’ni iflgal ettiler. M›s›rl›lar, bu göçebeleri “yabanc› diyarlar›n flefleri” an-
lam›na gelen “hekau - kasut” olarak adland›rd›lar. Antik yazarlar bunlara (Yunan-
calaflt›rarak) Hiksoslar demifllerdir. Hurri kökenli Hiksoslar Delta Bölgesi’ne ege-
men olmufllar ve 15. Sülale’yi oluflturmufllard›r. Böylece M›s›r’da ilk defa yabanc›-
lardan oluflan bir sülale kurulmufltur. Memfis’i ele geçirerek, Do¤u Deltas›’nda
kendi baflkentleri olan Avaris’i kurmufllar ve M›s›r’›n tanr›s› Seth ile özdefllefltirdik-
leri tanr›lar› Baal için bir tap›nak infla etmifllerdir. Hiksos krallar› tüm M›s›r’a ve Fi-
listin’in s›n›r bölgelerine egemen olmufllard›r. Taht üzerinde hak iddia eden di¤er
gruplara da anlay›fll› davranm›fllard›r. Yukar› M›s›rda 13. Sülale varl›¤›n› sürdür-
müfltür. Bu dönemde Kuzeybat› Delta’da 14. Sülalenin de varl›¤›n› sürdürdü¤ü dü-
flünülmektedir. Hiksos krallar›na paralel olarak bir yerlerde kendilerini kral ilan
eden bir baflka Asyal› krallar grubu 16. Sülaleyi oluflturur. Bu sülaleler içinde en
önemlisi Yukar› M›s›r’da 13. Sülale sona erince Tebli bir aile taraf›ndan kurulan 17.
Sülale’dir. 17. Sülale, Birinci Ça¤layan’dan Abidos’un kuzeyindeki Kusae’ye kadar
olan topraklarda hüküm sürmüfltür. Bütün bu küçük krall›klar vasal olarak 15. Sü-
lale’ye ba¤l›yd›lar. 15. ve 17. sülaleler aras› “‹kinci Ara Dönem (MÖ 1640-1532)”
olarak adland›r›l›r. Alt› Hiksos kral›ndan oluflan 15. Sülale’nin en dikkat çekici kral-
lar› Hian ve haleflerinden Apepi’dir.
Hiksoslar, M›s›r kültürünü hemen benimsediler. Bunun yan›nda M›s›r’a gelir-
ken beraberlerinde koflumlu atlar›n çekti¤i savafl arabal› birlikler, çeflitli maddeler-
den yap›lm›fl ayr› ayr› parçalardan oluflan güçlü bir yay, yeni k›l›ç çeflitleri ve fark-
l› silahlar getirdiler ve bunlar sayesinde M›s›rl›lar› kolayca ma¤lup ettiler. Ayr›ca lir
ve lavtay› da M›s›rl›lara onlar tan›tm›fllard›r. Bu müzik aletleri k›sa zamanda moda
olmufltur. Di¤er yenilikler aras›nda, haz›r bronz alafl›m› ithal edilerek arsenikle ya-
p›lan bronz iflçili¤ine son verilmesi de vard›r.
Hiksoslar Dönemi’nde M›s›r bir kültürel zenginlik yaflamas›na ra¤men M›s›rl›lar,
d›flar›dan gelen bu istilac›lara al›flamam›fllar ve Hiksoslar› benimseyememifllerdir.
17. Sülale’den II. Sekenenre Ta’o, yaklafl›k 40 y›l tahtta kalan Apepi’ye karfl› ç›ka-
rak Hiksoslar› yönetimden uzaklaflt›rma mücadelesini bafllatm›fl ancak bu mücade-
lesi s›ras›nda ölmüfltür. II. Sekenenre Ta’o’n›n o¤lu Kamose (MÖ 1555-1550) baba-
s›n›n Hiksoslarla bafllatt›¤› mücadeleyi devam ettirmifltir. Ülkeyi kendisiyle payla-
flan Hiksos kral›n›n yan›nda sadece bir prens olmaya daha fazla katlanamayaca¤›-
n› söyleyerek Hiksos egemenli¤ini tan›mad›¤›n› ilan etmifltir. Kuzeye do¤ru nehir
gemileri ve Nubyal› paral› askerlerle bir sefer düzenler, Memfis kentini ve Fayyum
bölgesini ele geçirir. Avaris önlerine kadar gelir ama flehrin savunmas› ve Hiksos-
lar›n atl› arabal› birliklerinin gücü nedeniyle flehri alamaz. Yerine geçen kardefli
Ahmose (MÖ 1550-1525) Hiksoslarla mücadeleyi sürdürmüfltür. Ahmose önce
Nubyal›larla Hiksoslar›n ba¤lant›s›n› kesmifl daha sonra Memfis ve Avaris kentleri-
ni ele geçirmifltir. Hiksoslara karfl›, onlardan ö¤rendikleri atl› savafl arabalar›n› kul-
lanarak savaflm›flt›r. Sonuçta MÖ 1532 de Hiksoslar› yenerek Filistin’e sürmüfltür.
Nubya üzerinde de M›s›r egemenli¤i tekrar kurulmufltur.
SIRA S‹ZDE M›s›r’da ilk SIRA

yabanc› sülale hâkimiyeti nas›l sonuçlanm›flt›r? Tart›fl›n›z.
S‹ZDE
3
YEN‹ KRALLIK (18-20. SÜLALELER) (MÖ 1550-1070)
Yeni Krall›k Dönemi, 18. Sülale’nin ilk kral› I. Ahmose’nin Hiksoslar› yenip M›-
Firavun: Firavun (Per Ao) s›r’da siyasal birli¤i tekrar kurmas›yla bafllar. Yeni Krall›k Dönemi firavunlar› sa-
sözcü¤ü “büyük ev = saray”
S O R U
anlam›ndad›r. Bu sözcü¤ün vaflç›yd›lar ve S Opek R U çok ülkeyi fethederek büyük bir imparatorluk kurdular. Ahmo-
kral anlam›nda kullan›lmas› se, ülke birli¤ini sa¤laman›n yan›nda güçlü bir ekonomi de oluflturmufltur. Ülkesi-
Yeni Krall›k Dönemi’nde MÖ
1400’lerden
nin s›n›rlar›n› güneyde ‹kinci Ça¤layan’dan kuzeyde Filistin yak›nlar›na kadar ge-
D ‹ K K A Titibaren kabul D‹KKAT
görmüfltür. niflletmifltir. Teb flehri, yönetim merkezi ve vezirin görev yapt›¤› yer olmas› yan›n-
da Amon’un kült merkezi olarak ülkenin dinsel baflkenti olma özelli¤ini de tafl›-
N N
SIRA S‹ZDE maktad›r. OrtaSIRA S‹ZDEKrall›k Dönemi’nde büyük sorunlara yol açan eyalet yöneticileri
kurumunu yeniden oluflturmayan kral, Özerk Nubya’y› genel bir valinin yönetimi-
AMAÇLARIMIZ
ne vermifltir. Ahmose, Abidos’a kendisi ve ailesi için büyük mezar ve kült komp-
AMAÇLARIMIZ
leksleri yapt›r›r. Ahmose daha sonraki Ramsesler döneminde tanr› olarak sayg›
görmüfltür.
Ahmose’nin o¤lu I. Amenofis (MÖ 1525-1504) M›s›r’›n etkisini güneyde Afla¤›
Nubya’ya ‹kinci Ça¤layan’›n güneyine kadar uzatm›fl ve buran›n idaresini genel
vali Turi’ye vermifltir. 18. ve 20. sülaleler döneminde Teb’deki nekropolün kuru-
cusu olarak kabul edilen I. Amenofis annesi Ahmose Nofretari ile birlikte Deir el-
Medine halk› taraf›ndan sayg› görmüfl ve Teb Nekropolü’nün koruyucu tanr›s›
say›lm›fllard›r.
I. Tutmosis (MÖ 1504-1492), MÖ 1500’lerde kuzeye do¤ru sefer yap›p Filistin
flehirlerini ele geçirmifl, Suriye’deki Mitanni Devleti’ni ma¤lup ederek ülkesinin s›-
n›rlar›n› kuzeyde F›rat Nehri’ne, güneyde ise Dördüncü Ça¤layan’a kadar genifllet-
mifltir. Böylelikle Yukar› Nubya yani Kufl Bölgesi bir imparatorluk haline gelen M›-
s›r’›n yeni eyaleti olmufl ve Afla¤› Nubya gibi genel vali Turi’nin idaresine verilmifl-
tir. Nubya bir sömürge olarak idare edilmektedir ve genel vali M›s›r kral›na karfl›
sorumludur. I. Tutmosis’in çizdi¤i güney s›n›r daha sonraki dönemlerde de¤iflme-
mifltir. Bu dönemde Karnak Tap›na¤›’nda ek inflaatlar (2 pilon, sütunlu salon ve 2 Pilon: Tap›nak kap›lar›n›n iki
yan›nda kaideleri genifl,
dikilitafl) yap›l›r. Ayr›ca yine I. Tutmosis, içinde gizli kaya mezarlar› bulunan Kral- yukar› do¤ru daralan M›s›r’a
lar Vadisi’ni Yeni Krall›¤›n mezarl›¤› haline getirmifltir. Memfis askeri karargâh ol- özgü duvarlard›r. Genellikle
mufltur. Ticaret ve Nubya alt›nlar› sayesinde M›s›r’›n zenginli¤i artm›flt›r. pilonlar›n üzerine tap›na¤›
hangi kral yapt›rd›ysa onun
I. Tutmosis’in yerine geçen II. Tutmosis (MÖ 1492-1479) Nubya ve Filistin’e as- zaferlerini betimleyen
keri seferler yapm›fl, Karnak Tap›na¤›’nda infla faaliyetlerinde bulunmufltur. II. Tut- kabartmalar yap›l›rd›.
Pilonlar›n önüne tap›na¤›
mosis öldü¤ünde I. Tutmosis’in k›z› ve firavun II. Tutmosis’in kraliçesi olan Hat- hangi kral yapt›rd›ysa onun
flepsut’un o¤lu yoktu. Üvey o¤lu III. Tutmosis (MÖ 1479-1425) tahta ç›kt›¤›nda çok büyük boyutlu birkaç heykeli
ve dikilitafllar dikilirdi.
küçük oldu¤u için, ülkeyi kral naibi/ taht orta¤› olarak üvey annesi Hatflepsut yö-
netmifltir. Hatflepsut III. Tutmosis reflit oldu¤unda naipli¤i b›rakmam›flt›r. MÖ Dikilitafl: Tek bir bloktan ve
genellikle pembe granitten
1473’te, babas› I. Tutmosis’in gerçek vârisi oldu¤unu iddia ederek, tanr›lar›n iste- yap›lan, yukar› do¤ru incelen
¤iyle kral oldu¤unu ilan etmifl ve yönetimi ele geçirmifltir. Hatflepsut’un (MÖ 1473- ve tepe noktas› küçük bir
1458) ve III. Tutmosis’in krall›klar›n›n meflruiyetini Amon’un bir kehanetine ba¤la- piramit fleklinde biten tafl.
Dikilitafllar günefl
mas› Amon rahiplerinin siyasal güçlerinin artt›¤›n› göstermektedir. III. Tutmosis simgeleriydi. Baz› Eski
yetkileri elinden al›nmas›na ra¤men Hatflepsut’un yan›nda taht› paylaflmaya devam Krall›k Dönemi mezarlar›n›n
ve tap›naklar›n›n kap›lar›n›n
etmifltir. Hatflepsut zaman›nda M›s›r baflar›l› ve istikrarl› bir dönem yaflam›fl ve çok önüne çift olarak dikilirlerdi.
güçlenmifltir. Kad›n firavun Somali k›y›s›ndaki Punt’a bir ticaret seferi yapar. Deir
el- Bahri’de yapt›rd›¤› ölüler tap›na¤›, dönemin en önemli yap›lar›ndan biridir. Ta-
p›na¤› Amon, Ra-Haranti, Anubis ve Hathor adl› tanr›lara adam›flt›r. Kendini
Amon’un k›z› olarak görmüfl ve Amon’un Karnak Tap›na¤›’n› geniflletmifltir. M›-
s›r’›n birçok yerinde ve Nubya’da tap›naklar infla ettirmifltir.
Hatflepsut’un ölümüyle yerine III. Tutmosis yeniden tahta geçti¤inde (MÖ 1458-
1425) üvey annesinin heykellerini parçalatm›fl, kabartmalardan tasvirlerini, an›tlar
ve dikilitafllar üzerine hiyeroglifle yaz›lm›fl olan ad›n› sildirtmifltir. Daha önce I.
Tutmosis taraf›ndan ma¤lup edilen Suriye’deki Mitanni Krall›¤› M›s›r’a meydan
okuyor ve M›s›r egemenli¤inden kurtulmak istiyordu. III. Tutmosis Filistin ve Suri-
ye üzerine en az 17 sefer düzenledi. F›rat’a kadar Suriye ve Filistin’i ele geçirdi. Fi-
ravun kazand›¤› zaferi Karnak’taki Amon Tap›na¤›’n›n duvarlar›na yazd›rd›. Nubya
üzerinde de egemenli¤ini kabul ettirdi ve baflkent Napata’y› ele geçirdi. Güney s›-
n›r›n› Dördüncü Ça¤layan’a kadar uzatt›.
III. Tutmosis krall›¤›n›n son y›llar›nda o¤lu II. Amenofis’i taht orta¤› yapt›. II.
Amenofis (I.Ö. 1427-1401) kendini savaflç› ve müthifl bir sporcu olarak tan›tm›flt›r.
Suriye’ye seferler gerçeklefltirdi. Bu dönemde Mitanni Krall›¤› gücünün doru¤un-
dayd›. IV. Tutmosis’in (MÖ 1401-1391) saltanat› döneminde Mitanni Krall›¤› Ana-
dolu’da Hititlerin güçlenmesinden çekindi¤i için M›s›r ile bar›fl yapt›. IV. Tutmosis
bir Mitanni prensesi ile evlendi. Daha sonra bafla geçen III. Amenofis de (MÖ
1391-1353) birden fazla Mitanni prensesi ile evlendi ve bar›fl güçlendirildi. Bu dö-
nemde Babil Akkadças› diplomasi dili olarak kullan›lmaya bafllad›.
III. Amenofis’in o¤lu IV. Amenofis (MÖ 1352-1335), MÖ 1350’lerde M›s›r’›n ge-
leneksel tanr›lar› yerine Günefl (Aton) monoteizmini (tektanr›c›l›k) yerlefltirerek
dinde reform yapmak istemifltir. Kar›s› ünlü kraliçe Nefertiti de firavuna bu konu-
da yard›m etmifltir. Bu kült bir günefle tapma kültüydü. Tapt›¤› günefl tanr›s›n› ›fl›n-
l› günefl diski fleklinde tasvir ettirmifltir. Ona göre günefl, ›fl›nlar›yla tüm varl›klar›
korur ve onlara yaflam verirdi. Art›k ülke tanr›s› Amon’un yerini ›fl›nl› günefl (Aton)
alm›flt›r. Aton için Teb kentinde ilk tap›nak yap›ld›. Baflkent Orta M›s›r’da Memfis
ile Teb aras›nda yeni kurulan Akhetaton (ufuktaki Aton) (bugünkü el-Amarna)
kentine tafl›nd›. Burada yap›lan Aton Tap›na¤›’n›n üzeri, di¤er M›s›r tap›naklar›n›n
aksine gökyüzüne do¤ru aç›k b›rak›lm›flt›. Tahminen krall›¤›n›n beflinci y›l›nda
Amenofis (Amon ba¤›fllay›c›d›r) olan ismini “Aton’un hizmetkâr›/Aton’u memnun
eden” anlam›na gelen Ekhnaton olarak de¤ifltirmifltir. Ekhnaton’la ilgili resimler ve
kabartmalarda firavun genellikle do¤rudan do¤ruya ›fl›nlar›n› saçan güneflin alt›n-
da gösterilmifltir.
IV. Amenofis’in günefli tek tanr› olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepki-
sini çekti ve ülke kar›fl›kl›¤a sürüklendi. Di¤er tanr›lara ait birçok tap›nak kapat›l-
m›fl, topraklar›n bütün kullan›m haklar› do¤rudan firavuna devredilmifl, ekonomik
yap› bozulmufltur. K›sacas› yeni din benimsenmemifltir.
MÖ 1335’te Ekhnaton ‘un ölümüyle bafla geçen Tutankaton (MÖ 1333-1323)
henüz yedi yafl›ndayd›. Çocuk yafltaki kral›n naipli¤ini Ekhnaton döneminde Gü-
nefl Tanr›s›’n›n bafl görevlisi olan Aya yapm›flt›r. Firavunun ad› birkaç ay sonra Tu-
tankamon olarak de¤ifltirilmifltir. Akhetaton flehri iki y›l sonra tamamen terk edil-
mifl ve baflkent Memfis’e tafl›nm›flt›r. Tutankamon, eski M›s›r dini olan Amon dini-
ni ve çok tanr›c›l›¤› geri getirmifltir. Firavun, daha 19 yafl›ndayken hastalanarak
ölür. Krallar Vadisi’ndeki zengin arma¤anlarla dolu mezar› 1922 y›l›nda bulunana
kadar bozulmadan kalm›flt›r.
Tutankamon öldü¤ünde Aya tahta ç›kmak ister, bunun üzerine Tutankamon’un
kar›s› Ankhesenamon Hitit kral› fiuppiluliuma’ya o¤ullar›ndan birinin kendisiyle
evlenerek M›s›r firavunu olmas›n› teklif eder. Bunu kabul eden Hitit kral› o¤lunu
M›s›r’a gönderir. Ancak Prens Zannanza M›s›r’a giderken yolda öldürülür. Bunun
üzerine Aya (MÖ 1323-1319) k›sa bir süre krall›¤a el koyar. Aya ölünce de yerine
komutan› Horemheb tahta geçer. Horemheb (MÖ 1319-1307), M›s›r’›n idari yap›s›-
n› düzeltir. Karnak Tap›na¤›’na yeni yap›lar ekletir. Horemheb de krall›¤›n›, arka-
dafl› ve kendisi gibi bir komutan olan I. Ramses’e b›rak›r.
I. Ramses (MÖ 1307-1306) 19. Sülale’nin kurucusudur. Saltanat› k›sa sürmüfl ve
yerine o¤lu I. Seti (MÖ 1305-1290) geçmifltir. I. Seti, Hititlerin zay›f durumundan
yararlanarak Suriye’ye sefer yapm›fl ve eskiden M›s›r’›n kontrolünde olan toprakla-
r›n bir bölümünü geri alm›flt›r. I. Seti son dönemlerinde o¤lu II. Ramses’i (MÖ
1290-1224) tahta ortak etmifltir. 19. Sülale firavunlar›n›n en güçlüsü olan II. Ram-
ses, M›s›r ülkesinin s›n›rlar› içinde oldu¤u kabul edilen kuzeydeki Suriye için ba-
bas› gibi Hititlerle mücadele etmifltir. MÖ 1285 y›l›nda Suriye’de Asi Nehri (Oron-
tes) yak›n›ndaki Kadefl’te Hitit Kral› Muvatalli ile savaflm›flt›r. Tarihe “Kadefl Sava-
fl›” olarak geçen bu savafl sonucunda II. Ramses büyük bir zafer kazand›¤›n› iddia
etmektedir. Ancak Hitit kaynaklar›na göre yenilgiden flans eseri kurtulmufltur. MÖ
1270 y›l›nda II. Ramses ve Hitit Kral› III. Hattuflili aras›nda yap›lan Kadefl Bar›fl Ant-
laflmas›, tarihte iki büyük devlet aras›nda yap›lan ilk resmi yaz›l› anlaflmad›r. An-
laflmaya göre Kadefl Hititlerde kalm›flt›r. II. Ramses, III. Hattuflili’nin iki k›z›yla ev-
lenmifl ve yönetici sülaleler aras›nda akrabal›k ba¤› kurulmufltur.
Ramses, baflkenti Delta bölgesindeki Per-Ramses (Ramses’in Mülkü) adl› flehre
tafl›m›fl, Karnak ve Luksor tap›naklar›na ekler yapt›rm›flt›r. Nil Nehri’nin bat› k›y›-
s›nda firavunun ölüler tap›na¤› olan Ramesseum’u yükselir. Yukar› M›s›r’da ise
Abu Simbel kaya tap›naklar›n› yapt›rm›flt›r.
Resim 7.3
Önasya Haritas›
(Hornung 2004a,
s. 84).
II. Ramses’in yerine geçen Merneptah (MÖ 1224-1214) Hitit, Ugarit ve Amurru
krall›klar›yla dostane iliflkilerini sürdürmüfltür. Hatta k›tl›kla mücadele eden Hitit
Krall›¤›’na tah›l yard›m› yapt›. MÖ 1200’lerde Merneptah’›n generalleri, Libyal›larla
birleflerek Delta Bölgesi’ne sald›ran Deniz Kavimleri’ni Bat› Delta Bölgesi’nde geri
püskürtmüfllerdir. Merneptah saltanat›nda baflkent Memfis’e tafl›nm›flt›r. 20. Süla-
le’nin güçlü firavunlar›ndan olan III. Ramses zaman›nda (MÖ 1194-1163) Libyal›lar
ve ‹kinci Deniz Kavimleri göçü M›s›r’› zorlam›fl, ancak III. Ramses karadan ve de-
nizden sald›ran Deniz Kavimlerini püskürtmeyi baflarm›flt›r. III. Ramses, Teb flehri
yak›nlar›ndaki Medinet Habu Tap›na¤›’n›n duvarlar›na yazd›rd›¤› yaz›tlarda, Deniz
Kavimlerine karfl› kazand›¤› zaferi anlatm›flt›r.
Teb flehrinde Hons Tap›na¤› ve bat› k›y›s›ndaki Ölüler Tap›na¤› III. Ramses’in
imar faaliyetlerinden önemli olanlar›d›r. III. Ramses’in giderek artan iç sorunlarla
ilgilenmesi gerekmifltir. Ekonomi iyi de¤ildir. Memurlar bafl›na buyruk hareket edi-
yor, ücretler ödenmiyor ve fiyatlar art›yordu. ‹flçi kenti Deir el-Bahri’de oturan ve
kral mezarlar›n›n inflas›nda çal›flan iflçiler, ücret yerine ald›klar› tay›n›n da¤›t›m› iki
ay gecikince greve gitmifllerdir.
20. Sülale’nin son firavunlar›, ülkedeki bozulmalar› durdurur düflüncesiyle bir
sembol olarak Ramses ad›n› alm›fllard›r (IV. Ramses MÖ 1163-1156, V. Ramses MÖ
1156-1151, VI. Ramses MÖ 1151-1143, VII. Ramses MÖ 1143-1136, VIII. Ramses
MÖ 1136-1131, IX. Ramses MÖ 1131-1112, X. Ramses MÖ 1112-1100). Ancak bu
yöntem ülkeyi içine bulundu¤u kötü durumdan ve çöküflten kurtaramam›flt›r. Ör-
ne¤in IX. Ramses’in uzun saltanat› döneminde ekonomik ve siyasal olarak büyük
s›k›nt›lar yaflanm›flt›r. Bunun en önemli göstergelerinden biri Teb Nekropolü’nde-
ki mezarlar›n soyulmas› ve bu soygunlara uzun süre göz yumulmufl olmas›d›r.
Nekropol iflçileri X. Ramses (MÖ 1100-1070) döneminde tekrar greve gitmifllerdir.
XI. Ramses zaman›nda ekonominin kötü durumu ve k›tl›k nedeniyle Teb halk›,
Teb yüksek rahibine karfl› ayaklan›r. Firavun yüksek rahibin devrilmesinden son-
ra ç›kan iç savafl nedeniyle ülkede düzeni yeniden sa¤lamas› için güneydeki Kufl
genel valisi Panahesi’yi görevlendirir. Panahesi, Nubyal› paral› askerlerle Orta M›-
s›r’› diktatörlükle yönetir. Onun ölümünden sonra XI. Ramses’in saltanat›n›n 19. y›-
l›nda Yukar› ve Orta M›s›r’da güç, yüksek rahip ve general olan Herihor adl› bir
görevlinin eline geçmifltir. Herihor, Teb’de düzeni sa¤lamak için çal›flm›fl ve firavu-
nun da deste¤ini alm›flt›r. Herihor’u Pianhi takip eder. O da XI. Ramses’ten önce
ölmüfltür. XI. Ramses Afla¤› M›s›r’da iktidar› Tanis’te oturan Smendes’e devretmifl-
tir. Böylece ülke gerçek manada bölünmeye bafllam›flt›r. Daha sonraki dönemde
yüksek rahipler de zaman zaman kral unvan›n› kullanmak istemifllerdir.
SIRA S‹ZDE Yeni Krall›kSIRA

Dönemi’nde
S‹ZDE bir kad›n firavunun bafla geçifli nas›l gerçekleflmifltir?
4
ÜÇÜNCÜ ARA DÖNEM (MÖ 1070-712)
D Ü fi Ü N E L ‹ M D ÜXI.
fi Ü NRamses’in
EL‹M
MÖ 1070’de ölümünden sonra M›s›r taht›n› 21. Sülale’yi kuran Smen-
des (MÖ 1070-1044) ele geçirmifltir. Onun taht› hiç zorlanmadan ele geçirmesinin
S O R U nedeni olas›l›kla
S O R Ufiravun ailesiyle evlilik yoluyla akrabal›k kurmufl olmas›d›r. MÖ
1070’de bafllay›p MÖ 712 y›l›na kadar süren dönemde M›s›r Üçüncü Ara Dönemi’ni
yaflar. Bu dönemde Asya’da kazan›lan bölgeler kaybedilmifl, Nubya ve Do¤u Çö-
D‹KKAT D‹KKAT
lü, M›s›r etkisinden ç›km›flt›r. Pianhi’den sonra da Kufl Genel Valili¤i makam› orta-
dan kalkm›flt›r. Kuzeyde, M›s›r kraliyet ailesi ve Smendes’in ikametgâh kenti Ta-
N N
nis’ti. Güneyde Teb rahipleri merkezî otorite karfl›s›nda güçlerini art›rm›fllar ve ay-
r›l›kç› hareketlere giriflmifllerdir. El-Hiba’dan Assuan’a kadar uzanan Nil Vadisi de
AMAÇLARIMIZ
Teb yüksek rahiplerinin denetimindedir.
AMAÇLARIMIZ
Tanis kentinde Smendes’ten sonra tahta I. Psusennes (MÖ 1040-992), Teb’de
ise Pianhi’den sonra bafla yüksek rahip I. Pinecem geçmifltir. Tanis ve Teb’deki ik-
K ‹ T A P tidar sahipleri
K ‹ Taras›nda
A P dostluk ve akrabal›k iliflkileri kurulmufltur. Bu dönemde
kral mezarlar› Teb Çölü’nde de¤il, Tanis’in tap›nak bölgesinde bulunmaktad›r.
Yüksek rahipler Krallar Vadisi’nde talan edilen kral mezarlar›ndan kurtulabilen es-
TELEV‹ZYON ki krallaraTait
E L Emumyalar›
V‹ZYON iki büyük gizli mezara tafl›m›fllard›r.
Teb kentinde Pinecem’den sonra bafla geçen Masaherta ölünce, 20. Sülale’nin
sonlar›nda oldu¤u gibi ayaklanmalar ç›km›fl, ancak bunlar bast›r›larak, siyasal mu-
halifler Bat› Çölü’ndeki vahalara sürgün edilmifllerdir.
21. Sülale firavunlar›ndan Siamun (MÖ 978-959) zaman›nda Tanis kraliyet aile-
si d›fl askeri seferlere ç›km›flt›r. Filistin’in Gezer kenti fethedilmifl, ‹srail Krall›¤› teh-
dit edilmifltir. Ancak daha sonra bu krall›kla evlilik yoluyla akrabal›k kurulmufltur.
Bir M›s›r prensesi Kral Süleyman’a efl olarak gönderilmifltir. Çeyiz olarak da Gezer
kenti hediye edilmifltir. Yüksek rahip II. Pinecem ölünce güneydeki ikametgâh
merkezi Teb de önemini yitirmifltir.
III. Ramses, Libyal›lar›n ç›kard›¤› sorunlar› kökten çözmek amac›yla bu ülkeye
düzenledi¤i seferlerden sonra getirdi¤i Libyal› esirlerin ço¤unu Delta Bölgesi’nde
Bubastis çevresine yerlefltirmifltir. Paral› askerlerin liderleri olan Libya kabile flefle-
ri Tanis krallar› için çok önemliydi. Bu flefler Tanis kral› Siamun’un halefi II. Psu-
sennes (MÖ 959-945) zaman›nda etkilerini artt›rd›lar. Bubastis kentinden ve Libya
kökenli olan I. fioflenk (MÖ 945-924), II. Psusennes’in ölümünden sonra M›s›r tah-
t›n› ele geçirdi ve 22. Sülale’yi kurdu. Kraliyet kenti yine Tanis idi. I. fioflenk o¤lu
Osorkon’u eski kraliyet soyundan bir prensesle evlendirmifltir. Böylece M›s›r Libya
kabile fleflerinin egemenli¤i alt›na girmifltir. Delta Bölgesi’ndeki Libyal›lar birçok
kuflaktan beri M›s›r kültürü içinde yetifltikleri için yad›rganmam›fllard›r. I. fioflenk,
o¤lu ‹puti’yi yüksek rahip olarak Teb’e göndermifltir. ‹puti, Teb kentini kral I. fio-
flenk’in valisi olarak yönetmifltir. M›s›r’›n geleneksel müttefikleri Biblos ve Nubya
ile yeniden iliflkiler kurmaya çal›flm›flt›r. I. fioflenk Kudüs’e sefer yaparak Kral Sü-
leyman’›n saray ve tap›na¤›n› ya¤malam›fl, zengin ganimetlerle ülkesine dönmüfl-
tür. Bu ganimetlerle Karnak Tap›na¤›’nda infla faaliyetlerinde bulunmufltur.
Yaklafl›k 100 y›l kadar süren bir bar›fl döneminden sonra 22. Sülale’nin çöküfl
dönemi kral II. Takelot (MÖ 860-835) ile bafllam›flt›r. II. Takelot o¤lu ve veliaht›
Osorkon’u Teb’de Amon yüksek rahipli¤ine atar. Ancak Tebliler Osorkon’u kabul
etmeyince iç savafl ç›kar. Bu kargafla döneminde III. fioflenk (MÖ 835-783) karde-
fli Osorkon’un hakk› olan krall›¤› ele geçirir. Ancak ülkenin di¤er yerlerinde de
krall›¤› ele geçirmek isteyenler ortaya ç›kar. Bunlardan biri olan I. Pedubaste (MÖ
828-803) de yeni bir kraliyet soyu olarak Leontopolis’te 23. Sülale’yi kurar. Bundan
böyle daha küçük hükümdarlar kendilerini kral ilan etmifller yerli haktan destek
görünce de krall›k iddialar›n› sürdürmüfllerdir. Teb’de de dinsel önderlerin olufltur-
du¤u yeni bir soy görülür. Güneyde de baflkenti Cebel Barkal olan Nubya kral›
Kaflta (MÖ 770-750) idaresindeki 25. Sülale kuzeyde Teb’e kadar Yukar› M›s›r’›n
hâkimi olur. Bat› Delta Bölgesi’ndeki Sais kentinde ise 24. Sülale hüküm sürmek-
teydi. MÖ 8. yüzy›l›n sonuna gelindi¤inde M›s›r’da birçok kral vard›r. 22-25. Süla-
leler aras›nda her bir kral di¤erinden ayr› olarak kendi yönetimini kurmufltur. Böy-
lece M›s›r’da iktidar paylafl›m›yla ilgili kargafla artm›flt›r.
MÖ 8. yüzy›l sonlar›nda M›s›r’daki en önemli gruplar Afla¤› M›s›r’da 24. Sülale,
Yukar› M›s›r’da ise 25. Sülale idi. MÖ 730 dolaylar›nda Saisli etkisinin geleneksel
Teb bölgesi olan Nil Vadisi’nde yay›lmas› üzerine, 24. Sülale ile 25. Sülale aras›n-
da anlaflmazl›k ç›km›flt›r. 24. Sülale kral› Tefnahte (MÖ 724-717) güneydeki 25. Sü-
lale’nin tehditlerine karfl› Delta güçlerinin büyük bir bölümünü arkas›na alarak Lib-
ya direniflinin önderi olmufltur. Kral Kaflta’n›n halefi olan Napata kral› Piye (MÖ
750-712) Nil Vadisi’ni ele geçirmek için harekete geçmifl, yerel yöneticilerden ve
özellikle de Tefnahte’den teslim olmas›n› isteyerek kuzeyde Memfis’e kadar ilerle-
mifltir. Memfis’in düflmesi üzerine Delta’daki Libyal› hükümdarlar›n ço¤u Piye’nin
egemenli¤ini tan›yarak Tefnahte’yi d›fllam›fllard›r. Piye Delta’n›n içlerine do¤ru
ilerlemeye devam edince Tefnahte onun egemenli¤ini tan›mak zorunda kalm›flt›r.
Ancak Delta’da varl›¤›n› da devam ettirmifltir. Delta’daki küçük krall›klar› tamamen
egemenlik alt›na alamayan sadece onlar›n kendisini tan›mas›yla yetinen Piye, bafl-
kenti Napata’ya geri dönmüfltür.
GEÇ DÖNEM (25-31. SÜLALELER) (MÖ 712-332)

Napata kral› Piye’nin kardefli ve halefi olan 25. Sülale’den fiabaka (MÖ 712-698) ile
M›s›r’da geç dönem bafllam›flt›r. Tefnahte’nin o¤lu Bakenrenef (Bokkhoris) (MÖ
717-712) Memfis’i denetimi alt›na almaya bafllay›nca fiabaka karfl› sald›r›ya geçerek
Sais Sülalesi’ne son vermifltir. Baz› yerel krallar ise ba¤›ms›zl›klar›n› korumufllard›r.
Nubyal›lar Memfis’i baflkent yapm›fl ve bir süre M›s›r’da yaflam›fllard›r. 25. Süla-
le’nin krallar› kendilerini firavunlar›n halefi olarak görmüfllerdir. Yukar› M›s›r’da ol-
du¤u gibi Afla¤› M›s›r’da da tarihleme 25. Sülale krallar›n›n saltanat y›llar›na göre
yap›l›r. Bu dönemde ülke ekonomisi Nubya alt›nlar› sayesinde hareketlenmifltir.
20. Sülale’den beri ilk defa an›tsal yap›lar infla edilmeye bafllanm›flt›r. fiabaka’dan
sonraki fiebitku (MÖ 698-690) ve Taharka (MÖ 690-664) dönemlerinde de ekono-
mik geliflmeler devam etmifltir.
Birleflik güçlü M›s›r ve Nubya Devleti’nin Yak›ndo¤u’daki tek rakibi Assur ‹m-
paratorlu¤u’dur. MÖ 671 y›l›nda Assur kral› Esarhaddon (MÖ 681-669) M›s›r’a se-
fer düzenler ve Memfis’i ele geçirir. Taharka güneye kaçar. M›s›r ülkesi savafl taz-
minat› ödemek zorunda b›rak›l›r. Assurlular, Delta devletlerini müttefik olarak gör-
dükleri için onlara dokunmazlar. Taharka iki y›l sonra Memfis’i geri almak için dö-
ner. Onun güçlendi¤ini gören Esarhaddon M›s›r’a bir sefer daha düzenler ama yol-
da ölür (MÖ 669). Yerine geçen Aflurbanipal (MÖ 669-627) M›s›r’da Assur yöneti-
mini yeniden kurarken Delta Bölgesi’nde Sais’te kendini kral olarak tan›mlayan 26.
Sülale’den I. Neko ve o¤lu I. Psammetikos ile ittifak yapar. Taharka’n›n halefi Tan-
tamani (MÖ 664-657) MÖ 664’te Nubya’dan Delta’ya kadar olan bölgeyi eline ge-
çirir. Bu sefer s›ras›nda I. Neko ölür. MÖ 663-657 tarihleri aras›nda Assurbanipal
M›s›r’a sefer düzenler, Tantamani Nubya’ya kaçar. M›s›r’›n tamam› Assur taraf›ndan
iflgal ve ya¤ma edilir.
I. Psammetikos (MÖ 664-610) krall›¤›n›n bafllar›nda, MÖ 664-657 tarihleri ara-
s›nda Afla¤› M›s›r’daki bütün yerel yöneticileri etkisiz hale getirir ve M›s›r’›n birli¤i-
ni tekrar sa¤lar. Bu s›rada Aflurbanipal’›n Babil’de bir isyanla u¤raflmas›n› f›rsat bi-
lerek Assur’dan ba¤›ms›zl›¤›n› kazan›r. 26. Sülale firavunlar› d›fl siyasette, Yeni
Krall›k Dönemi’nde Suriye ve Filistin’de elde edilen baflar›lar› tekrar etmek istemifl-
tir. I. Psammetikos ile bafllayan seferler II. Nekho (MÖ 610-595) ile devam etmifl-
tir. II. Nekho 609’da Yahuda kral› Yoflia’y› ma¤lup eder ve ülkesini vergiye ba¤lar.
Fenike k›y› kentleri M›s›r’›n egemenli¤i alt›na girer. Yeni krall›k zaman›ndan beri
ilk defa Suriye’ye girilir. Ancak II. Nekho Babil Kral› II. Nebukadnezzar’a Karga-
m›fl’ta yenilerek M›s›r’a geri çekilmek zorunda kal›r. Bu yenilgiye ra¤men MÖ 601
y›l›nda M›s›r’a sefer yapan II. Nebukadnezzar’› geri püskürtmeyi de baflar›r. Ayr›ca
Yunanl›lar› örnek alarak üç s›ra kürekli gemilerden oluflan bir donanma kurar. II.
Nekho’dan sonra gelen II. Psammetikos (MÖ 595-589) Nubya kral› Aspalta’n›n M›-
s›r’› tekrar ele geçirmeye çal›flabilece¤ini düflünerek, generalleri Amasis ve Pota-
simto’yu Nubya’ya sefere gönderir. M›s›r ordusu Üçüncü Ça¤layan’› aflarak güneye
ilerler ve baflkent Napata’y› kuflat›r. Bunun üzerine Aspalta, baflkenti Napata’dan
daha güneydeki Meroe’ye tafl›m›flt›r.
II. Psametikos’un o¤lu Apries (MÖ 589-570) zaman›nda II. Nabukadnezar Ku-
düs’ü kuflat›r. Apries kenti kurtarmaya çal›flt›ysa da baflar›l› olamaz. Bu olay üzeri-
ne çok say›da Yahudi M›s›r’a s›¤›nd›. MÖ 570’de Apries, Kyrene’deki Yunanl› ko-
lonistlere karfl› Libyal› kabilelerin yard›m istemesi üzerine destek olmak için bir
birlik gönderir ancak gönderdi¤i birlik Kyrenelilere yenilir. Bunun üzerine Apri-
es’in birlikleri ayaklanarak general Amasis’i kral ilan etmifllerdir. Apries art arda ya-
p›lan savafllardan birinde ölmüfltür.
Amasis, M›s›rl›lar, Libyal›lar ve Yunanl›lar› bar›flt›r›r. Bar›fl anlaflmas›n›n yan› s›-
ra politik bir evlilik yapar. Böylece dostluk ve akrabal›k ba¤lar› kurulur. Bat› Ana-
dolu’daki ‹onia kenti Miletos’un M›s›r’da Bat› Delta’da kurdu¤u ticaret kolonisi Na-
ukratis’i Yunanl›lara b›rak›r. Ege adalar› Samos ve Lindos’a de¤erli adaklar gönde-
rir. Bu yolla Yunanl›larla iyi iliflkiler kurar. M›s›r’a da özen gösterir ve halk›n takdi-
rini kazan›r. Amasis’in saltanat›n›n (MÖ 570-526) son dönemlerinde Pers ‹mpara-
torlu¤u giderek yükselmektedir.
Pers kral› Kyros (MÖ 559-529), Anadolu’da Lydia kral› Kroisos’un baflkenti Sar-
deis’i eline geçirerek Lydia Krall›¤›’n› (MÖ 546’da) y›kar. Persler MÖ 539 y›l›nda
Babil’i de ele geçirirler. Kyros’un o¤lu Kambyses (MÖ 529-522) Pers taht›na ç›kt›-
¤›nda, M›s›r’a sefer haz›rl›klar›na bafllam›flt›r. Bu s›rada M›s›r’da da Amasis’in yeri-
ne o¤lu III. Psammetikos (MÖ 526-525) tahta geçmifltir. Kambyses MÖ 525’de III.
Psammetikos’u yener ve Memfis’i ele geçirir. M›s›r kral› tutsak edilir ve öldürülür.
Daha sonra tüm ülke Kambyses taraf›ndan iflgal edilir. M›s›rl›lar, Libyal›lar ve Kyre-
neliler Perslere itaat ederler. Ancak Kambyses Nubya ve Siva’ya yapt›¤› seferlerde
baflar›s›z olur. M›s›r ülkesi, Perslerin satrapl›¤› (eyaleti) haline gelir.
Perslerin kurdu¤u M›s›r’›n 27. Sülalesi’nin ilk kral› olan Kambyses, tap›naklara
ilgi göstermedi¤i için M›s›rl›lar taraf›ndan benimsenmemifltir. Halefi olan Pers kra-
l› I. Darius (MÖ 522-486) ise dini duygulara hitap ederek M›s›rl›larla uzlaflmaya ça-
l›flm›flt›r. Sakkara’da Apis bo¤alar›n›n gömüldü¤ü yeri geniflletmifl, el-Harga vaha-
s›nda tanr› Amon için bir tap›nak yapt›rm›flt›r. Böylece Pers yönetimi sayg›nl›k ka-
zanm›flt›r. Onun zaman›nda M›s›r yasalar› derlenip kitap haline getirilir. Darius yö-
netimi M›s›r için bir refah dönemi olmufltur.
MÖ 490 y›l›nda Persler Yunanistan’da yap›lan Maraton Savafl›’nda Yunanl›lara
yenilince Delta Bölgesi’nde Perslere karfl› 80 y›l kadar sürecek bir ayaklanma bafl-
lam›flt›r. MÖ 404 y›l›nda Sais kentinden Amirtaios (MÖ 404-399) Delta’y› Pers yö-
netiminden kurtarm›flt›r, kendisini kral ilan ederek MÖ 400 y›l›na kadar bütün M›-
s›r ülkesine hâkim olmufltur. Amirtoios, 28. Sülale’nin ilk ve tek kral›d›r.
MÖ 399’dan sonra M›s›r’›n son yerlileri olan 29. ve 30. sülaleler döneminde M›-
s›rl›lar, ülkelerini eski bir eyalet (satrapl›k) olarak gören Perslere karfl› baflar›yla
mücadele ettiler. Ancak MÖ 343 y›l›nda Pers kral› III. Artakserkses M›s›r’› ele ge-
çirmeyi baflard›. M›s›r’›n 31. Sülalesi’ni yine Persler kurdu ve M›s›r’a on y›l daha
egemen oldular.
MÖ 334 y›l›nda Makedonya Kral› Büyük ‹skender (III. Aleksandros) Makedon-
yal›lar ve Yunanl›lardan oluflan bir ordu ile Perslere karfl› ünlü Do¤u Seferi’ne ç›-
kar. MÖ 332 y›l›nda Büyük ‹skender’in M›s›r’› ele geçirmesiyle buradaki Pers ege-
menli¤i son bulur. M›s›r, ‹skender’in ölümünden sonra komutanlar›ndan I. Ptole-
maios (MÖ 304-284) taraf›ndan kurulan Ptolemaioslar Devleti’ne ba¤lan›r. Bundan
sonra 250 y›l boyunca M›s›r Yunanl›lar taraf›ndan yönetildi.
Özet
N
A M A Ç
Eski M›s›r’›n co¤rafyas›n›n yaflam biçimi üzerin- N
A M A Ç
Eski M›s›r’›n siyasi olaylar›n› tart›flabilme
1 deki etkisini aç›klayabilme 3
M›s›r’da Paleolitik Ça¤’dan beri (MÖ 500 000)
Eski M›s›r Kültürü Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Dar
insanlar yaflamaktayd›. MÖ VI. biny›lda Cilal›
ve birkaç km genifllikte olan vadi, kuzeyde Del-
Tafl Ça¤› da denilen Neolitik Ça¤’da ilk köyler
ta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki Birinci Ça¤-
kurulmufl, hayvanlar evcillefltirilmifl ve tar›m
layan’a kadar uzan›yordu. M›s›r, bat› ve do¤uda
bafllam›flt›r.
çöllerle çevrilmifl olup do¤uda k›y›ya paralel uza-
Krall›¤›n Yukar› ve Afla¤› M›s›r’da Sülaleler önce-
nan s›rada¤larla K›z›ldeniz’den ayr›lm›flt›r. Ülke-
si dönemde bafllad›¤›na iliflkin de¤erlendirmeler
nin güneyi ça¤layanlarla kuflat›lm›flt›r. Bu bölge-
bulunmaktad›r. MÖ üçüncü biny›l bafllar›ndan
de bulunan kayal›klar geçifli zorlaflt›rmaktad›r.
dördüncü yüzy›la kadar süren yönetici sülaleler
Ça¤layanlar›n güneyinde ise Sudan (Eskiça¤’da
tarihi boyunca kurulan merkezi devletler uzun
Nubya) yer al›r. Dünyan›n en uzun nehri olan
süre bütün bölgenin tek egemeni olarak yaflaya-
Nil (6695 km), Viktorya Gölü civar›ndan ortaya
mam›flt›r. M›s›r’da yaflanan siyasal geliflmeler ge-
ç›kar ve kuzeye do¤ru akarak Akdeniz’e dökü-
nellikle Nil Vadisi’nin kuzeyinde, ortas›nda veya
lür. Ülkenin büyük bölümünün d›fl dünyadan so-
güneyinde devlet olma iddias›yla ortaya ç›kan
yutlanm›fl olmas›, kendine özgü bir M›s›r uygar-
güçler aras›nda yaflanm›flt›r. Eski M›s›r, Assurlu-
l›¤›n›n yarat›lmas›na neden olmufltur.
lar›n gelifline kadar d›flar›dan gelen bir siyasal
N
A M A Ç
Eski M›s›r tarihinin dönemlerini aç›klayabilme
gücün egemenli¤ine girmemifltir. Kuzeydeki Del-
2 ta bölgesine gelen baz› gruplar k›sa zamanda bu-
Eski M›s›r, yerel tarihçi Manetho’ya göre kurulu-
radaki kültürü benimsemifl ve M›s›rl› olmufllard›r.
flundan Büyük ‹skender’e (MÖ 332) kadar 31
MÖ sekizinci yüzy›ldan sonra Yeni Assur Kralla-
farkl› sülale taraf›ndan yönetilmifltir. Tarihsel kur-
r›’n›n seferleri de k›sa süreli iflgalle sonuçlanm›fl-
gu bu çerçevede yap›lmakta, sülaleler kronolojik
t›r. M›s›r tarihinin k›r›lma noktas› MÖ 525 y›l›nda
olarak gruplara ayr›lmaktad›r. M›s›r tarihinin dö-
Persler taraf›ndan iflgal edilmesiyle bafllam›flt›r.
nemleri flunlard›r: Erken Dönem (1.-2. Sülaleler:
M›s›r MÖ 332 y›l›nda Yunanl›lar, MÖ 30 y›l›nda
Yakl. Ol. MÖ 2920-2650), Eski Krall›k (3.-8. Süla-
da Romal›lar taraf›ndan iflgal edilmifltir.
leler: MÖ 2650-2134), Orta Krall›k (11-14. Sülale-
ler: MÖ 2040-1640), Yeni Krall›k (18-20. Sülale-
ler: MÖ 1550-1070), Geç Dönem (25-31. Sülale-
ler: MÖ 712-332). Bunlar›n d›fl›nda, firavunlar›n
güçlerini kaybetti¤i zamanlarda, ço¤u farkl› soy-
lardan gelen krallar›n egemen oldu¤u üç ara dö-
nem yaflanm›flt›r.
1. Eski M›s›r takviminde kaç mevsim vard›? 6. Eski M›s›r Tarihinde kaç ara dönem yaflanm›flt›r?
a. 2 a. 2
b. 3 b. 3
c. 4 c. 4
d. 5 d. 5
e. 6 e. 6
2. Eski M›s›r Tarihi’ni 31 sülaleye ay›rarak yazan tarih- 7. Kendi ölümünden sonra taht›n el de¤ifltirmesini ko-
çi afla¤›dakilerden hangisidir? laylaflt›rmak için, o¤lu I. Senusret’i tahta ortak ederek
a. Herodotos yeni bir gelenek bafllatan M›s›r kral› hangisidir?
b. Thukydides a. II. Mentuhotep
c. Manetho b. I. Tutmosis
d. Berossos c. III. Tutmosis
e. Strabon d. I. Amenemhet
e. IV. Amenofis
3. Antik dünyan›n yedi harikas›ndan biri olan Keops
Piramidi ne zaman infla edilmifltir? 8. Ünlü Kraliçe Nefertiti hangi M›s›r Firavunu’nun
a. Erken Devir’de kraliçesidir?
b. Eski Krall›k Dönemi’nde a. II. Ramses
c. Orta Krall›k Dönemi’nde b. III. Tutmosis
d. Yeni Krall›k Dönemi’nde c. Merneptah
e. Hellenistik Dönem’de d. I. Pepi
e. IV. Amenofis
4. M›s›r’› iflgal eden ve M›s›rl›lar taraf›ndan “yabanc› di-
yarlar›n flefleri” denilen topluluk hangisidir? 9. II. Ramses’le Kadefl Bar›fl Antlaflmas›n› imzalayan
a. Persler Hitit kral› kimdir?
b. Libyal›lar a. III. Murflili
c. Hiksoslar b. III. Hattuflili
d. Nubyal›lar c. Muvatalli
e. Makedonyal›lar d. IV. Tudhalya
e. I. fiuppiluliuma
5. Afla¤›dakilerden hangisi kad›n firavundur?
a. Hatflepsut 10. Büyük ‹skender M›s›r’› hangi tarihte ele geçirmifltir?
b. Ahmose a. MÖ 450
c. III. Tutmosis b. MÖ 332
d. IV. Amenofis c. MÖ 30
e. I. Amenemhet d. MS 395
e. MS 476

II. TUTMOS‹S’‹N NUBYA SEFER‹’N‹ ANLATAN 1. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Co¤rafi Koflullar” bölümünü
YAZIT yeniden gözden geçiriniz.
Yaz›t, II. Tutmosis’e ait, Elefantin’den Philae’ye giden 2. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Erken Devir” bölümünü ye-
eski bir yol kenar›nda kaya üzerine hiyerogliflerle ka- niden gözden geçiriniz.
z›nm›flt›r. Kral›n saltanat›n›n ilk y›l›na (MÖ 1492) tarih- 3. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Eski Krall›k Dönemi” bölü-
lenir. Yaz›t›n bafllang›c›nda krallar›n isimleri ve lakapla- münü yeniden gözden geçiriniz.
r› s›ralan›r. Tutmosis’in Kuzey Delta ve deniz k›y›s›, Yu- 4. c Yan›t›n›z yanl›flsa “‹kinci Ara Dönem” bölümü-
kar› ve Afla¤› M›s›r, Nubya ve Sina, Suriye’yi de içine nü yeniden gözden geçiriniz.
alan do¤u çölleri, Fenkhu topraklar› ve Hartum’un gü- 5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü ye-
neyine uzanan ülkeler üzerindeki hâkimiyeti vurgula- niden gözden geçiriniz.
n›r. Ard›ndan gelen bölümlerde flunlar söylenir: 6. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Özet” bölümünü yeniden
gözden geçiriniz.
“Haberci içeri geldi, Kral Hazretlerini selamlad› ve
7. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Orta Krall›k” bölümünü ye-
flunlar› dedi: Kufl’un (Kuzey Nubya) kötü halk› is-
niden gözden geçiriniz.
yanda. ‹ki diyar›n efendisinin (M›s›r Kral›n›n) hal-
8. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü ye-
k› ona düflman olmufltur ve savaflmaya bafllam›fl-
t›r. [Nubyadaki] M›s›rl›lar, Baban›z [I.] Tutmosis,
9. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Krall›k” bölümünü ye-
güneydeki ve Do¤u çölündeki kabileleri durdur-
mak için infla etti¤i kalenin s›¤›na¤›ndan s›¤›rlar›-
10. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Geç Dönem” bölümünü ye-
n› afla¤› sürüyorlar.”
“Kral Hazretleri bu sözleri duydu¤u zaman t›pk›
bir panter (ya da leopar) gibi öfkelendi ve dedi ki;
‘Beni seven Ra ve Babam, Tanr›lar›n Kral›, iki diya-
r›n taht›n›n efendisi Amon üzerine yemin ederim ki
içlerinde canl› tek bir adam b›rakmayaca¤›m.”
“Daha sonra Kral Hazretleri, ‹ki Diyar›n Efendi-
si’ne karfl› ayaklanm›fl ve kral hazretlerinin yöneti-
minden memnun olmayanlar› devirmek için bir
askeri birli¤i Nubya’ya yollad›. Bu onun ilk sava-
fl›yd›. Kral Hazretlerinin askerleri Kufl’un sefil top-
raklar›na vard›lar. Ald›klar› emre ba¤l› olarak as-
kerler, hizmetkârlar eflli¤inde kral›n bulundu¤u ye-
re götürülen sefil Kufl Prensi’nin o¤lu hariç canl›
hiçbir adam b›rakmad›lar. Kral taht›na oturdu.
Askerleri yakalad›klar› esirleri ona getirdiklerinde
esirler iyi tanr›n›n ayaklar› alt›na b›rak›ld›lar. Top-
raklar› eskiden oldu¤u gibi ba¤›ml› duruma geri
getirildi. ‹nsanlar sevindiler ve liderleri memnun
oldu. ‹ki Diyar›n Efendisi’ne övgüler ya¤d›rd›lar ve
Tanr›y› ilahi iyili¤inden ötürü yücelttiler. Bunun
meydana geliflindeki neden, kral hazretlerinin, ba-
bas› Amon’un bafllang›çtan bu yana M›s›r’›n tüm
krallar›ndan daha çok sevilmifl olan, taçlar› flanl›,
Güney ve Kuzey’in Kral›, Aakhepe-renra, Ra’n›n
o¤lu, t›pk› Ra gibi ebedi yaflam, süreklilik ve huzur
bahfledilen, II. Tutmosis’in cesaretiydi” (Wallis Bud-
ge, 2008, 136-137).
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 M›s›rl›lar, d›flar›dan gelen bu istilaya al›flamam›fllar ve
Eski M›s›r’da mevsimler, bölgeye hayat veren, yaflam›n Hiksoslar› hiç benimseyememifllerdi. 17. Sülale’den Ah-
kayna¤›n› oluflturan ve getirdi¤i alüvyonlarla bereketli mose (MÖ 1550-1525) MÖ 1532 de Hiksoslar› yenerek
tar›m alanlar› oluflturan Nil Nehri’nin taflk›nlar›na göre Filistin’e sürmüfltür.
belirlenmiflti. Eski M›s›r takviminde üç mevsim bulun-
maktayd›. Nehrin may›s ay›nda yükselmeye bafllay›p, S›ra Sizde 4
temmuzdan ekime kadar vadi üzerinden akt›¤› mevsi- Yeni Krall›k Dönemi’nde tahta geçen kad›n firavun Hat-
me “Taflk›n (akhet)” mevsimi denirdi. Kas›m›n bafl›nda flepsut’tur. Üvey o¤lu III. Tutmosis (MÖ 1479-1425) tah-
sular›n çekilmesi sonucu, nehrin yavafl yavafl yata¤›na ta ç›kt›¤›nda çok küçük oldu¤u için, Kraliçe Hatflepsut,
çekilmesiyle, nehir yata¤›n›n iki yan›na biriken milli I. Tutmosis’in gerçek vârisi oldu¤unu iddia ederek tah-
toprakta ekim faaliyetlerinin yap›labildi¤i mevsime ta geçti (MÖ 1473-1458). Onun zaman›nda M›s›r baflar›-
“Ekim (peret)” denirdi. Marttan hazirana kadarki dö- l› ve istikrarl› bir dönem yaflad›.
nem ise “Hasat (shemu)” mevsimiydi.
S›ra Sizde 2
Erken Dönemde Eski M›s›r’daki geliflmeler:
1. Afla¤› M›s›r ve Yukar› M›s›r Krall›klar›n›n birlefltiril-
mifl ve merkezî devlet oluflturulmufltur, Yararlan›lan Kaynaklar
2. 1. ve 2. sülalenin krallar›n›n saltanat sürdü¤ü Erken Baines, J. - J. Malek (1986). Eski M›s›r, (Çev. Z. Aruoba
Dönem’in sonlar›nda M›s›r’›n s›n›rlar› güneyde Birin- - O. Aruoba), ‹stanbul.
ci Ça¤layan’a kadar uzanm›flt›r, Desplancques, S. (2006). Antik M›s›r, (Çev. I. Yerbuz),
3. M›s›r’da yüzy›llar boyunca kullan›lacak merkezi yö- Ankara.
netim sistemi, bir baflka deyiflle krall›k sistemi olufl- Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma, Antik
turulmufltur, Akdeniz Uygarl›klar›, (Çev. S. K. Ang›), Ankara.
4. Hiyeroglif yaz› yayg›n olarak kullan›lmaya baflla- Hornung, E. (2004a). Ana Hatlar›yla M›s›r Tarihi,
m›flt›r. (Çev. Z. Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul.
Hornung, E. (2004b). M›s›rbilime Girifl, (Çev. Z.
S›ra Sizde 3 Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul.
MÖ 1700’lerden sonra Suriye üzerinden M›s›r’a giren ‹nan, A. (1987). Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti,
Hurri kökenli toplumlar Delta Bölgesi’ne egemen ol- Ankara.
Kuhrt, A.(2009). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u, Cilt I, ‹stanbul.
mufllar ve 15. Sülale’yi oluflturmufllard›r. Böylece M›-
Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the
s›r’da ilk defa yabanc›lardan oluflan bir sülale egemen-
Pharaohs, Germany.
li¤i kurulmufltur. Bu yeni sülale Memfis’i ele geçirerek,
Vercoutter, J. (2003). Eski M›s›r, (Çev. E. Çaykara),
Do¤u Deltas›’nda kendi baflkentleri olan Avaris’i kur-
‹stanbul.
mufltur. M›s›r’›n tanr›lar›ndan Seth ile özdefllefltirdikleri
Wallis Budge, E.A. (2008). Antik M›s›r Edebiyat›,
tanr›lar› Baal için bir tap›nak infla etmifllerdir. 15. Süla-
Yaz›nsal Metinler, ‹zmir.
le’yi oluflturan Hiksos krallar› tüm M›s›r’a ve Filistin’in
s›n›r bölgelerine egemen olmufllard›r.
15. ve 17. sülaleler aras› “‹kinci Ara Dönem (MÖ 1640-
1532)” olarak adland›r›l›r. Hiksoslar, M›s›r kültürünü
hemen benimsediler. Bunun yan›nda M›s›r’a gelirken
beraberlerinde koflumlu atlar›n çekti¤i savafl arabalar›n-
dan oluflan birlikleri, çeflitli maddelerden yap›lm›fl ayr›
ayr› parçalardan oluflan güçlü bir yay, yeni k›l›ç çeflitle-
ri ve di¤er silah çeflitleri getirdiler. Hiksoslar Döne-
mi’nde M›s›r bir kültürel zenginlik yaflamas›na ra¤men
8
Amaçlar›m›z
N
N
Eski M›s›r’›n yaz›s›, edebiyat› ve bilimini aç›klayabilecek,
N
Eski M›s›r’›n devlet örgütünün iflleyiflini ve toplum yap›s›n› aç›klayabilecek,
N
Eski M›s›r dini ve ölü gömme geleneklerini aç›klayabilecek,
Günümüze ulaflan Eski M›s›r kal›nt›lar›n›n genel özelliklerini tan›mlayabi-
leceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Krallar Vadisi • Piramitler

• Hiyeroglif Yaz› • Mumyalama
• Takvim
‹çindekiler
• G‹R‹fi: KAYNAKLAR
Eski Mezopotamya ve • DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL
Eski M›s›r Uygarl›¤› YAPI
M›s›r Tarihi
• B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT
Eski M›s›r Uygarl›¤›
G‹R‹fi: KAYNAKLAR
M›s›r tarihi, MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›kan yaz›l› belgeler yan›nda zengin ar-
keolojik buluntulara dayan›larak yaz›lmaktad›r. Yaz› gelene¤i, de¤iflik yaz› türle-
ri ve yaz› malzemeleri bu bölümde, arkeolojik malzemenin büyük bölümünü
oluflturan tap›naklar ve mezar an›tlar› ise ilgili bafll›klar alt›ndaki gelecek bölüm-
lerde ele al›nmaktad›r.
Yaz›l› Kaynaklar ve Edebiyat

Eski M›s›r’da yaz› MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›km›flt›r. Baz› araflt›rmac›lar M›s›r-
l›lar›n yaz›y› Mezopotamyal›lardan ö¤rendiklerini düflünmektedirler. M›s›rl›lar yaz›-
y› Mezopotamya’dan ö¤renmifl olsalar bile, taklitçi olmam›fllar ve kendilerine özgü
bir yaz›y› gelifltirme baflar›s›n› göstermifllerdir. Her iki yaz› sistemi aras›nda büyük
farklar olmas› bunu aç›kça kan›tlamaktad›r. Yaz›, M›s›r’da da Sümerlerde oldu¤u
gibi eflyan›n fleklini çizmekle bafllam›flt›r. Ancak Sümer yaz›s›ndan farkl› olarak M›-
s›r hiyeroglifi temelde resim biçimindedir.
Hiyeroglif Yaz›: (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos)
Özellikle kutsal metinlerin tafla kaz›nmas›nda kullan›lan resmî bir yaz›yd›. Hiye-
roglifler MÖ 3000 y›llar›ndan MS dördüncü yüzy›la kadar kullan›lm›flt›r. Tafl, ahflap,
fildifli malzeme üzerine kaz›nm›fl ya da çeflitli malzeme üzerine resmedilmifltir. En
basit düzeyde hiyeroglif, yaz›c›n›n ifade etmek istedi¤i nesnenin resmedilmesi bi-
çiminde oluflmufltur. Buna “piktogram” denir. Bir insan anlat›lacaksa insan resmi,
bal›k anlat›lacaksa bal›k resmi çizilirdi. Piktogram›n sesi ayn› zamanda uzun bir
sözcü¤ün içinde hece olarak da kullan›labilirdi. Piktogramlar, soyut kavramlar› da
temsil edilebilirdi. Örne¤in bir papirüs rulosu, yazmak anlam›na gelmekteydi.
M›s›r hiyeroglifleri 1822 y›l›nda Eski M›s›r Uzman› ve Dilbilimci Jean-François
Champollion taraf›ndan çözülmüfl ve Eski M›s›r tarihi ve uygarl›¤› ile ilgili pek çok
güvenilir bilgiye ulafl›lm›flt›r. M›s›r yaz›s›n›n belirgin özelli¤i, onun her zaman asl›-
na ba¤l› kalm›fl olmas› ve basit iflaretlerden oluflmufl olsa bile Fenike, Eski Yunan-
ca ve günümüzün modern dillerinin yaz›lar› gibi alfabetik olmas›d›r. Bu yaz›, daha
sonra oluflan komflu alfabetik yaz›lar› ve Fenike yaz› sistemlerini harf yaz›s› fikri
bak›m›ndan etkilemifltir.
Hiyeratik Yaz›: M›s›r yaz›l› belgelerinin büyük bir k›sm›n› oluflturan yönetim ve
hukuk metinlerinin yaz›m›nda, en yayg›n hiyeroglif iflaretleri k›salt›larak kullan›l-
maya bafllam›flt›r. Zamanla bu k›saltmalar ço¤al›nca hiyerogliften tümüyle farkl› bir
yaz› olan hiyeratik yaz› ortaya ç›km›flt›r. Bu yaz› hiyeroglif yaz›ya göre çok daha
k›sa sürede yaz›labiliyordu. Bu yaz› çeflidine daha çok papirüsler üzerinde rastlan-
d›¤› için son dönemlerde “kitap yaz›s›” tan›m› da giderek yayg›nlaflm›flt›r. Hiyera-
tik yaz›ya papirüslerden önce kil kaplar üzerinde rastlanm›flt›r. Tafla oyulmalar›na
ise çok ender olarak rastlan›r. Bu türde yaz› ile yaz›lm›fl belgeler Eski Krall›k
Dönemi’nde azd›r, ancak Orta Krall›k Dönemi’ne ait bol miktarda materyal vard›r.
Yeni Krall›k zaman›nda da papirüsler, tafl veya çanak çömlek parçalar› ve kil kap-
lar üzerinde bu tür yaz›ya s›kça rastlan›r. MÖ yedinci yüzy›lda yönetimle ilgili bel-
gelerde daha ifllek olan demotik yaz› kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Ancak dini metin-
lerde MÖ 200’e kadar Hiyeratik yaz› kullan›lm›flt›r.
Demotik Yaz›: MÖ 700’den sonra yönetimle ilgili yaz›flmalarda kullan›lan hiye-
ratik yaz› basitleflip, ifllek hale gelmifl ve 26. Sülale zaman›nda yerini demotik ya-
z›ya b›rakm›flt›r. En eski demotik papirüsler olan Rylands I ve II papirüsleri I.
Psammetikos (MÖ 664-610) zaman›na aittir. Demotik (Eski Yunanca: demotikos:
halkla ilgili) halk yaz›s› demektir. Amasis zaman›nda (MÖ 570-526) yönetim ve hu-
kukla ilgili belgelerde kullan›lan resmi yaz› biçimi demotik yaz› olmufltur. Ptolema-
ioslar Dönemi’nin bafl›ndan itibaren edebi metinler de demotik yaz› ile yaz›lmaya
bafllanm›flt›r. Demotik yaz›, an›tsal tafl yaz›tlarda hiyeratik yaz›dan daha s›k olarak
kullan›lm›flt›r. MS beflinci yüzy›ldan (Do¤u Roma Dönemi) kalma Philae Adas› de-
motik yaz›tlar›, bu yaz› ile yaz›lm›fl son örneklerdir. Yedi adet demotik karakter ek
harf olarak Kopt yaz›s› alfabesine al›nm›flt›r. Demotik yaz›n›n tutarl› bir transkrip-
siyonu henüz yap›lamam›flt›r.
Kopt Yaz›s›: MS üçüncü yüzy›ldan itibaren demotik yaz›n›n yerine kopt yaz›s›
denilen bir yaz› türü kullan›lm›flt›r. H›ristiyan M›s›rl›lar›n (Kiptiler) Yunan alfabesi-
ne yapt›klar› alt› harflik ilave ile oluflan yaz›d›r.
Eski M›s›r’da yaz›c› okullar› vard›. Çünkü çeflitli devlet kurumlar›nda çal›flacak
memurlar›n okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Saray, ordu ve tap›naklarda
yaz›c› okullar› aç›lmaktayd›. Ö¤retmenler, ço¤unlukla rahiplerdi. Küçük köyler-
de ise yaz›c›lar ailelerine ve akrabalar›na okuma yazma ö¤retirlerdi. Ö¤rencilere
öncelikle hiyeratik yaz›, sonra daha karmafl›k olan hiyeroglif yaz› ö¤retilirdi. Ö¤-
renme süreci uzundu. Baz› M›s›r kaynaklar›na göre bu süre on iki y›la kadar ç›-
k›yordu. Ö¤renilmesi gereken yüzlerce iflaret vard› ve hiyeroglif yazmak bafll›
bafl›na bir sanat hâline gelmiflti. Hiyeroglif yazabilmek büyük bir sayg›nl›k ka-
zanmak anlam›na geliyordu ve yöneticilik görevine do¤ru giden yolu aç›yordu.
Okuma yazma ö¤renen ö¤renciler co¤rafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret,
din ve anatomi dersleri de görüyorlard›.
M›s›rl›lar hemen hemen her malzemenin üzerine yaz› yazm›flt›. En çok da tafl,
papirüs ve kil üzerine yaz› yazmak tercih edilmifltir. Kolay bozulan malzemeler
olan ahflap, metal, deri, kemik ve kumafl da yaz› yazmak için kullan›lm›flt›r.
Papirüs, Nil Nehri’nde yetiflen saz türü bir bitkidir. Papirüsü kâ¤›t hâline getir-
mek için, gövdesinden ince fleritler kesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonra
dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklafl›k 48x43 cm boyutlar›ndaki
her tabaka uç uca eklenerek 40 m uzunlu¤a kadar ulaflan papirüs rulolar› yap›la-
bilirdi. Yaz›, yatay fleritlerin oldu¤u yüze (recto), siyah mürekkep kullan›larak, ko-
lonlar hâlinde yaz›l›r, önemli sözcüklerin alt› k›rm›z› afl› boyas›yla çizilirdi. Yeni
Krall›k ve sonraki dönemlerde dikey fleritlerin oldu¤u arka yüze (verso) de yaz› ya-
z›lm›flt›r. Papirüsler yaz›ld›ktan sonra rulo hâlinde saklan›rd›. Asl›nda papirüs ko-
lay bozulabilen bir malzemedir. Eski Krall›k Dönemi’nden çok az papirüs günü-
müze kalm›flt›r. Ancak daha sonraki dönemlerde özellikle “Ölüler Kitab›” olarak
8. Ünite - Eski M›s›r Uygarl›¤› 131
yaz›l›p mumyalarla beraber mezarlara b›rak›lan papirüs rulolar› sayesinde papirüs

örnekleri artm›flt›r. Papirüs rulolar›n›n çok az› tam ve eksiksiz olarak günümüze
gelebilmifltir. Günümüze kalm›fl en uzun papirüs rulosu Londra/British Müzesi’nde
bulunan 40,5 m uzunlu¤undaki Harris Papirüsü’dür. Papirüs üzerine yaz›, ucu lifli
kam›fl ile yaz›l›yordu. Siyah mürekkep için kurum, k›rm›z› mürekkep için toprak
kullan›l›yordu. Pahal› ve nadir bulunan bir malzeme olmas› nedeniyle el yazmala-
r› silinip, papirüsler yeniden yaz› yazmak için kullan›labiliyordu. Papirüs üzerine
yaz› yazmak da beceri isteyen bir iflti. Bu nedenle okullarda ö¤renciler kopya et-
meleri için verilen metinleri ve ödevlerini çanak çömlek parçalar› ya da kireç tafl›
parçalar› üzerine yaz›yorlard›.
Eski M›s›r edebiyat›na bakt›¤›m›zda Eski Krall›k Dönemi’nin yaz›l› belgeleri
öncelikle dinsel belgelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt› mezarlar›n›n duvarla-
r›na kaz›nm›fl büyüsel metinlerdir. Büyük tanr›lar›n bayramlar› için dinsel ayin
ve ilahilerin de bu dönemden itibaren yaz›lmaya bafllad›¤› düflünülmektedir.
Bunlara ait örnekler Orta ve Yeni Krall›k Dönemi’nden bilinmektedir. Yeni Kral-
l›k zaman›nda önemli tap›naklar›n rahipleri tap›naklar›n›n farkl› din ö¤retileriy-
le ilgili kitaplar yazm›fllard›r.
Din d›fl› edebiyat örnekleri de Eski Krall›k zaman›ndan itibaren görülür. Bunlar
ölünün yaflam öykülerini anlatan mezar yaz›tlar›d›r. Ölünün yapt›¤› görevler, sahip
oldu¤u topraklar ve baflar›lar› anlat›lm›flt›r. Mikerinos saltanat›ndan itibaren görev
yapan yüksek memur Ptah-flepses, 6. Sülalenin yüksek memurlar› Uni/Una ve
Herkhuf’un otobiyografileri bu türe örnektir. Uni’nin otobiyografisi Abidos’taki
mezar›nda kireçtafl› bir blok üzerine, Herkhuf’un otobiyografisi de Assuan’daki
mezar›nda bir tafl blok üzerine hiyeroglifle yaz›lm›flt›r. Her iki metin de Kahire Mü-
zesi’nde korunmaktad›r. Orta ve Yeni Krall›k zamanlar›n›n ileri gelenlerinin otobi-
yografileri de bilinmektedir.
Orta Krall›k Dönemi’nin önemli eserlerinden biri olan “Sinuhe’nin Tarihi” ayn›
zamanda otobiyografik bir niteli¤e de sahiptir. Eserde kral I. Senusret zaman›nda
gözden düflüp Suriye’ye s›¤›nan yüksek memur Sinuhe’nin maceralar› anlat›l›r. Si-
nuhe, Suriye’de bir kabile flefinin hizmetinde bulunur. Daha sonra M›s›r’a dönme-
sine izin verilir. Kral, Sinuhe’yi nezaketle karfl›lar ve onurland›r›r.
Yeni Krall›k edebiyat›nda lirik aflk fliirleri, flark›lar, masallar, krall›k büyücüleri-
nin mucizeleri üzerine öyküler, Asya ve güneye yap›lan gezilerin anlat›mlar›n› içe-
ren örnekler vard›r. Yeni Krall›k Dönemi’nde edebi bir biçim alan krall›k y›ll›klar›
önemlidir. Y›ll›klarda M›s›r firavunlar› seferlerini, fetihlerini ve yapt›klar› büyük ifl-
leri anlat›rlar.
M›s›r tarihiyle ilgili Anadolu’da Hitit, Mezopotamya’da özellikle Yeni Assur ve
Yeni Babil kaynaklar›, kutsal kitap Eski Ahit ve Antik Yunan kaynaklar›nda da bil-
giler bulunmaktad›r.
Üzerine yaz› yaz›lan papirüs rulolar› günümüze hangi ortamlarda ulaflabilmifltir?

SIRA S‹ZDE Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE
1
DEVLET YÖNET‹M‹ VE TOPLUMSAL YAPI
D Ü fi Ü Nbafl›nda
M›s›r, di¤er Ön Asya krall›klar› gibi mutlak bir krall›kt›. Yönetimin EL‹M mutlak D Ü fi Ü N E L ‹ M
hâkim olarak kral, firavun yer almaktayd›. Firavun sözcü¤ü “büyük ev” anlam›nda-
d›r. Bu sözcü¤ün kral anlam›nda kullan›lmas› Yeni Krall›k Dönemi’nden
S O R U itibaren S O R U
kabul görmüfltür. M›s›r kral› gökyüzü tanr›s› Horus’un yeryüzündeki temsilcisidir.
Daha sonra Günefl Tanr›s›’n›n o¤lu olarak “Büyük Tanr›” fleklinde karfl›m›za ç›kar.
D‹KKAT D‹KKAT
Orta Devlet zaman›nda M›s›r’da tahta oturan kral›n tanr›lar taraf›ndan onaylanma-
N N
s› gerekirdi. Yeni Devlet zaman›nda ise yaflayan firavunlar tanr›sallaflt›r›lm›flt›r.

Kral, tanr›n›n temsilcisi olarak topraklar›n, mallar›n ve insanlar›n sahibidir. Kral›n
insanlar›n hizmetinde besleyici olma, hak hukuk sa¤lama ve savaflç›l›k gibi ifllev-
leri olmas› gerekiyordu. Hükümdar, uyruklar›n› beslemek ve ihtiyaçlar›na göre do-
natmak, adaleti sa¤lamak ve yasalar› yapmakla görevlidir. Ayn› zamanda ordunun
baflkomutan›d›r. Tanr›lar›n tap›naklar›n› infla etmek, geniflletmek, ayn› zamanda da
kültlerine nezaret etmek zorundad›r. Kral›n tanr›lardan ald›¤› meflruiyeti genellikle
babadan o¤ula ya da kardeflten kardefle geçerdi. Erkek vâris olmamas› durumun-
da kraliyet ailesinden bir k›zla evlenen erkek krall›¤a sahip olabilirdi.
Kraldan sonra en önemli kifli, yard›mc›s› olan vezirdi. Bu makam Eski Krall›k
zaman›nda geliflmeye bafllam›flt›r. Vezir, devlet yönetimini, hukuk sistemini ve
ekonomiyi denetlemekle görevliydi ve sadece krala hesap verirdi. Eyaletler kral›n
tam yetkiyle atad›¤› yöneticiler taraf›ndan yönetilirdi. Merkezden atanan eyalet va-
lileri, kral ad›na ülkeyi yöneten vezire karfl› sorumluydular. 18. Sülale krallar›ndan
II. Amenofis (MÖ 1427-1401) döneminden bafllayarak, yönetim sorumlulu¤unu ül-
kenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaflm›flt›r. Kuzeyde Memfis, güneyde
Teb kenti vezirlik merkeziydi.
M›s›r, güçlü dönemlerde eyaletlere bölünerek idare edilmekteydi. Her eyaletin
bafl›nda kral/ firavun taraf›ndan tayin edilmifl bir vali bulunurdu. Tarla s›n›r› ölçme,
vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakan bir memur s›n›f› bulunmaktay-
d›. Memurlar okuma yazma bilenler aras›ndan seçiliyordu. Bir baflka s›n›f olan ra-
hipler din gücünü ellerinde bulunduruyorlard›. Memurlar ve rahipler devletin gü-
cünü kaybetti¤i zamanlarda nüfuz mücadelelerine giriflmifller ve devlet yönetimini
ele geçirmeye çal›flm›fllard›r.
Memurlar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çiftçi tabakas› vard›. Mülk ve top-
rak daha Eski Krall›k döneminden itibaren devlet mal› say›l›yordu. Çiftçi tabakas›
ba¤›ml› durumdayd›. Ayr›ca yine ba¤›ml› olan iflçi s›n›f› vard›. Bunlardan baflka
heykelt›rafll›k, marangozluk, dericilik, çömlekçilik, tafl kap yap›c›l›¤›, tu¤lac›l›k,
tekne yap›mc›l›¤›, ahflap do¤ramac›l›¤›, kasapl›k, f›r›nc›l›k, bira üreticili¤i, metal ifl-
çili¤i, kuyumculuk, mücevhercilik, oymac›l›k gibi her branfltan zanaatkârlar da
baflka bir s›n›f› oluflturmaktayd›. MÖ ikinci biny›ldan itibaren M›s›r’da köleler de
görülmeye bafllar. Ancak M›s›r’da köleli¤in ekonomik bak›mdan özel bir önemi
hiçbir zaman olmam›flt›r.
Ekonomi
M›s›r’da ekonominin temelini tar›m oluflturmaktayd›. Nil Nehrinin taflk›nlar›yla su-
lanan arazilerde tar›m yap›l›rd›. Orta Krall›k Dönemi’nde Nil taflk›nlar›n›n sulaya-
mad›¤› arazileri sulamak için kanal açma çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Yeni Krall›k zama-
fiaduf: Bir ucuna ipe ba¤l› n›nda fladuf adl› verilen araç kullan›larak nehirden su çekilmifl ve sulama yap›l-
kova, di¤er ucuna a¤›rl›k
ba¤lanan bir s›r›¤›n yere
m›flt›r. Böylelikle ekilebilir arazi yüzde on - onbefl oran›nda artt›r›lm›fl ve y›lda iki
dikilmifl bir baflka dire¤in kez ürün al›nabilmifltir. Baflar›l› çiftçiler ve zanaatkârlar üretim gelirlerini vergileri-
üst k›sm›na raptedilmesiyle ni verdikten sonra biriktirebiliyorlard›. ‹flçiler de ücretlerini tay›n olarak al›yorlar,
oluflturulan, kuyu veya
nehirden su çekmeye bir k›sm›n› art›r›yor, bofl zamanlar›nda da ek ifller yaparak birikim ediniyorlard›.
yarayan kald›raç benzeri Ekonomide de¤ifl-tokufl sistemi kullan›lm›flt›r. Takas sistemi yaklafl›k 90 gram-
araç.
l›k bir a¤›rl›k birimi olan “deben” üzerine kuruluydu. Bir deben, alt›n, gümüfl ve
Sikke: MÖ 7. yüzy›l›n ikinci bak›r olarak hesaplanabilirdi. Metalin de¤eri artt›kça debenin de¤eri de art›yordu.
yar›s›nda Lidyal›lar Örnek vermek gerekirse bir deben gümüfl, bir deben bak›rdan yüz kat daha de-
taraf›ndan icat edilen
madeni paraya sikke ad› ¤erliydi. M›s›rl›lar hiçbir zaman sikkeyi içeren bir takas sistemi gelifltirmemifllerdir.
verilmektedir.
Ahflap baflta olmak üzere pek çok hammadde d›fl ülkelerden sa¤lanm›flt›r. Er-
ken dönemlerden itibaren Somali, Suriye, Mezopotamya ve Girit ile ticari iliflkiler
kurulmufltur. Ticaret 18. Sülale zaman›nda geliflkin bir hal alm›flt›r. Bütün ticaret fa-
aliyetleri ve Nil’in taflk›n ovas› d›fl›nda kalan tafl ocaklar›n›n iflletimi krallar›n/fira-
vunlar›n tekelindeydi.
Eski M›s›r devlet yönetiminin Ortado¤u’daki di¤er devletlerden farklar›n› tart›fl›n›z?

2
Ev Yaflam›
Eski M›s›r’da kad›nlar 12-14 yafllar› aras›nda ergenlik bafllang›c›nda evlendirilirdi.
Erkekler ise 20 yafllar› civar›nda evlenirdi. Yeni evlenenlerin eflyalar›n›n hem k›z
hem de erkek taraf›nca sa¤lanmas› gerekiyordu. Bu nedenle boflanma S O R U halinde ka- S O R U
d›n›n mallar üzerinde hakk› vard›. M›s›rl›larda genellikle tek efl evlili¤i yayg›nd›.
Kad›nlar genellikle keten ve yün e¤irme, ekmek piflirme, tah›l ö¤ütme gibi ev iflle-
D‹KKAT D‹KKAT
riyle u¤rafl›rd›. Baz›lar› rahibe olabiliyordu. Belki de günefl alt›nda çal›flmad›klar›
için kad›nlar duvar resimlerinde aç›k renk tenli olarak betimlenmifllerdir. Kraliyet
N N
ailesinin baz› üyeleri ya da kraliçeler d›fl›nda kad›nlar›n siyasal SIRAgüçleri
S‹ZDE de yoktu. SIRA S‹ZDE
En çok kullan›lan unvanlar› evin han›m›yd›. Hemen hemen hiçbiri okuma yazma
bilmezdi. Kad›nlar›n mülk edinme, mülklerini idare etme, mülklerine el konuldu-
¤unda dava açabilme haklar› vard›. Erkekler evin geçimini sa¤lamak için d›flar›da
çal›fl›rd›. Duvar resimlerinde erkeklerin deri rengi k›rm›z›yla gösterilirdi.
Erkek çocuklar 14 yafl›na geldiklerinde içinde sünnetin deKyer ‹ T ald›¤›
A P bir tören- K ‹ T A P
le eriflkinli¤e ad›m atarlard›. Bu yaflta yapacaklar› meslekle ilgili ya da tap›nak oku-
lunda resmi ö¤retimle, babalar›n›n meslekleriyle ilgili e¤itimleri alm›fl olurlard›.
Baz› seçkin kiflilerin evleri iyi bir flekilde eflyalarla döfleliydi.
T E L Sandalyeler,
EV‹ZYON tabu- TELEV‹ZYON
reler, yataklar gibi zarif mobilyalar kullan›l›rd›. Mobilyalar ahflap, fildifli ve cam ifl-
lemelerle süslüydü. Seçkin evlerinde hizmetçiler ve köleler de bulunurdu. Evin
içinde yemek piflirme, temizlik ve servis hizmetleri hizmetçiler ve köleler taraf›n-
dan yap›l›rd›. Bu evlerde verilen ziyafetlerde harp, lavta, flüt, obua ‹ N T E Rgibi
N E T müzik alet- ‹NTERNET
leriyle müzik yap›l›r, dansç› k›zlar dans ederlerdi.
Din
Din, M›s›r kültürünün tümünü kapsar. M›s›r’da din üç kola ayr›l›yordu; Resmi
din, ölüm ve gömülme ile ilgili ifllemler ve nüfusun büyük ço¤unlu¤unun gün-
lük uygulamalar›.
Resmi din tap›naklarda düzenlenen festivaller ve dini törenlerden (kült törenle-
ri) olufluyordu. Kült karfl›l›kl› iliflki temeline dayan›yordu. Krallar tanr›lara karfl›
dinsel görevlerin yap›lmas›n› sa¤lard›. Dinî tap›n›mlar kral ad›na rahipler taraf›n-
dan yürütülüyordu. Krallar tanr›lara duyduklar› hayranl›¤›, sayg›y› dile getirirler,
onlara çeflitli sunular yaparlar ve niteliklerini överlerdi. Tanr›lar›n da buna karfl›l›k
krala ve ülkenin insanlar›na iyilik bahfletti¤ine inan›l›rd›. Kültün amac› dünyan›n
düzenini sa¤lamakt›. Belli bafll› tap›naklar, bölgelerinde yarat›c› olarak kabul edi-
len yerel tanr›lara adanm›fl tap›naklard›. Kült heykeli tap›nakta karanl›k bir odada
saklan›r ve törenler s›ras›nda sembolik bir tekne üzerinde tafl›n›rd›. Tap›naklar d›-
fl›nda ülke içinde daha küçük tanr›lara ya da ana tanr›lar›n farkl› biçimlerine adan-
m›fl, yerel küçük tap›naklar de vard›. Halk tabakalar› bu küçük tap›naklara gider-
ler ve orada sunularda bulunurlard›.
Sülaleler Öncesi Dönem’de hayvan biçimli tanr›lar vard›. Bunlar totem din ina-
n›fl›ndan kaynaklanmaktayd›. Daha sonra tanr›lar insan biçiminde düflünülünce
hayvan totemlerinin baz› uzuvlar› insan vücuduna eklenmiflti. Böylece hayvan bafl-
l›, insan vücutlu tanr› betimlemeleri ortaya ç›km›flt›r. Tanr›lar›n ve tanr›çalar›n bir-
ço¤u yerel tanr›lard›. Çünkü bunlar›n her biri bir yer ile yak›ndan iliflkiliydi. Bu
tanr› ve tanr›çalardan bir k›sm›n›n kültü bütün M›s›r’a yay›lm›fl ve devletle birlikte
an›lan resmi hüviyet kazanm›flt›r. Örne¤in Teb’in Amon-Ra’s›, Memfis’in Ptah’›, He-
liopolis’in Ra-Harahti’si gibi.
Belli bafll› M›s›r tanr›lar›:
Nut : Gök tanr›ças›.
Geb : Yer Tanr›s›.
fiu : Hava tanr›s›.
Amon : Teb kentinin tanr›s›d›r. Amon-Ra ad›yla günefl tanr›s› olarak
Yeni Krall›k Dönemi’nde devlet tanr›s› olmufltur. Kutsal hay-
van› koçtur.
Ra (Ra-Harahti) : Bafl›n›n üstünde günefl kursu ile betimlenen flahin bafll› günefl
tanr›s›.
Horus : fiahin bafll› ya da flahin fleklinde ve iki taçl› M›s›r’›n ilk devlet
tanr›s›, gökyüzü tanr›s›.
Ptah : Üç asal› mumya biçiminde betimlenen yarat›c› tanr›, zanaat-
kârlar›n efendisi. Teb, Abidos ve Yeni Krall›k Dönemi’nin
devlet tanr›s› olarak birçok yerde tap›n›l›rd›.
Thoth : Bal›kç›l kuflu bafll› yazma ve sayma tanr›s›.
Sobek : Timsah ya da timsah bafll› sular›n tanr›s›.
Hons : Ço¤unlukla mumya biçiminde, bazen bafl›nda çocuk saç›nda
görülen yan perçemle veya yar›m ay ile gösterilen ay tanr›s›.
Osiris : Mumya biçiminde, asa, tüy ve boynuzlarla süslü beyaz taçla
betimlenen bitkilerin ölüm tanr›s› ve ölümden sonraki dünya-
n›n yöneticisi.
‹sis : Osiris’in kar›s› ve Horus’un annesi koruyucu tanr›ça.
Hathor : Bafl›nda günefl kursu, inek boynuzlar›yla ya da inek bafll› ve
Nekropolis: Yunanca inek fleklinde gösterilen gökyüzü, a¤aç, nekropolis tanr›ça-
mezarl›k (Ölüler Kenti)
anlam›na gelen sözcük.
s›, kad›nlar›n tanr›ças›. Kutsal hayvan› inektir.
Genellikle uzun süre Montu : Ço¤unlukla flahin bafll›, bafl›n›n üzerinde günefl kursu ve iki
kullan›lan, genifl ve önemli tüy ile gösterilen savafl tanr›s›.
gömü alanlar›n› niteler.
Seth : Kimli¤i belirlenemeyen bir hayvan bafll›, düzensizli¤in, çölle-
rin, f›rt›nalar›n ve savafl›n tanr›s›, Osiris’in erkek kardefli.
Min : ‹ki tüylü kurdeleli bafll›kla gösterilen do¤u çölünün efendisi,
bereket tanr›s›.
Ma’at : Oturan ya da ayakta duran, kad›n formunda, her zaman ba-
fl›nda bir tüy ile betimlenen, bazen kollar›nda bir çift kanat
görülen do¤ruluk ve adalet tanr›ças›.
Anubis : Uzanm›fl köpek, çakal ya da köpek bafll›, mumyalamayla ilgi-
li nekropolis tanr›s›.
Bastet : Aslan ya da kedi bafll› savafl tanr›ças›.
Sahmet : Aslan bafll› savafl tanr›ças›.
Mut : Aslan bafll› ya da akbaba bafl süsü takm›fl insan fleklinde be-
timlenen savafl tanr›ças›.
Neith : Savafl ve av tanr›ças›.
Apis Bo¤as› : Üzerinde çeflitli iflaretler bulunan ve boynuzlar› aras›nda gü-

nefl kursu tafl›yan Ptah ile iliflkili kutsal bo¤a.
Bes : Cüce, ço¤unlukla tüylü bir taç ve aslan yelesi ile betimlenen
aile tanr›s› ve genç k›zlar›n koruyucusu.
Nefthys : Tanr›ça ‹sis’in k›z kardefli, koruyucu tanr›ça.
Taveret : Su ayg›r› ve hamile kad›n vücudu kar›fl›m› olan aslan pençeli
ve timsah kuyruklu hamile kad›nlar›n koruyucusu.
‹mhotep : Kral Coser’in tanr›laflt›r›lm›fl veziri. Kâtiplerin efendisi, iyileflti-
rici ve Ptah’›n o¤lu say›l›rd›.
IV. Amenofis (MÖ 1352-1335), MÖ 1350’lerde M›s›r’›n geleneksel tanr›lar› ye-
rine tek tanr› inanc›n› yerlefltirmeye çal›flm›flt›r. Bu yeni kültte Günefl yani Aton
tek tanr›yd›. Kar›s› ünlü kraliçe Nefertiti de firavuna bu girifliminde yard›m etmifl-
tir. Bu yeni din günefle tapma kültüydü. Bu külte göre Günefl, ›fl›nlar›yla tüm var-
l›klar› korur ve onlara yaflam verirdi. Art›k ülke tanr›s› Amon’un yerini ›fl›nl› gü-
nefl tanr›s› Aton alm›flt›. Aton için Teb kentinde bir tap›nak yap›ld›. Orta M›s›r’da
Memfis ile Teb aras›nda kurulan yeni baflkent Akhetaton’da (Amarna) da bir
Aton Tap›na¤› infla edildi. Bu tap›na¤›n üzeri di¤er M›s›r tap›naklar›n›n aksine
gökyüzüne do¤ru aç›k b›rak›lm›flt›. Tahminen krall›¤›n›n beflinci y›l›nda Ameno-
fis “Amon ba¤›fllay›c›d›r” anlam›na gelen Amenofis ad›n›, “Aton’un hizmetkâr›/
Aton’u memnun eden” anlam›na gelen Ekhnaton olarak de¤ifltirdi. Ancak firavun
Aton dinini yaymakta baflar›l› olamam›fl, ölümünden sonra eskiden oldu¤u gibi
yine Amon dinine geri dönülmüfltür.
Tap›naklardaki kült ifllemleri dört ayda bir ay çal›flan k›smi zamanl› rahipler ta-
raf›ndan yürütülüyordu. Tap›na¤a sadece rahipler girebiliyordu. 18. Sülale zama-
n›nda tap›naklar›n büyümesi sonucunda rahiplik bir s›n›f olarak ortaya ç›kt›. Tap›-
naklardaki dini ifllemler bir görevli rahip, bir vaiz rahip ve gündelik iflleri yapan ra-
hipler taraf›ndan yürütülürdü. Rahiplik genelde babadan o¤ula geçen bir meslek-
ti. Ancak kral isterse birini rahip olarak da atayabilirdi. Tanr›lara sunulacak adak-
lar, personel giderleri ve tap›na¤›n ihtiyaç duydu¤u belirli ürünler hep tap›nak ge-
lirlerinden karfl›lan›yordu. Tap›naklara ba¤l› çal›flan atölyeler ve okullar da vard›.
Halktan baz› insanlar ise tap›nak arazilerini ifllerlerdi.
Ölü Gömme Gelenekleri

M›s›r’da yaflam süresi k›sa oldu¤u için yirmili yafllar›na ulaflacak kadar uzun yafla-
yanlar mezarlar›n› planlamaya bafllarlard›. Bir M›s›rl› öldü¤ünde tanr›lar kat›nda,
kiflinin ölümden sonraki yaflam›na karar verilen bir duruflma yap›ld›¤›na inan›l›rd›.
‹nan›fla göre, duruflmaya tanr› Osiris baflkanl›k ederdi. Duruflmada ayr›ca ölünün
yalvarmak zorunda oldu¤u 42 yarg›ç vard›. Tanr› Anubis duruflma s›ras›nda ölüye
yard›mc› olur, kalbi teraziye koyma seromonisine efllik ederdi. Anubis ile tanr›
Thoth, Osiris ve 42 yarg›c›n huzurunda tartma ifllemini yapard›. Anubis ölünün kal-
bini terazinin bir kefesine koyard›. Terazinin di¤er kefesine ise M›s›rl›lar›n hakl›
düzen kavram›n›n temsilcisi Ma’at konulurdu. Ma’at ço¤unlukla bir hiyeroglif ba-
zen de bir devekuflu tüyü ile gösterilirdi. Kalp ile Ma’at dengede kal›rsa, s›nama
baflar›l› demekti. Kiflinin iyi bir hayat geçirdi¤i anlafl›l›r ve yeni hayat›na geçifline
izin verilirdi. Terazi dengede kalmazsa yani s›nama baflar›l› olmazsa terazinin alt›n-
da tasvir edilen “yiyici” ya da “ölülerin yiyicisi” ad› verilen difli bir kar›fl›k yarat›k
ölüyü yok ederdi. Bu s›rada bütün olup biteni tanr›lar›n kâtibi tanr› Thoth yazarak
not al›rd›. M›s›rl›lar için bu dünyadan ayr›lmak birinci evre idi, ikinci ölüm ise s›-
namadan geçemeyip tamamen yok olmak demekti. ‹kinci ölümle ölenler yer alt›
dünyas›nda cezaland›r›l›r ve baflka bir varl›¤a dönüflürlerdi.
Resim 8.1
Osiris
Baflkanl›¤›ndaki
Ölüler Mahkemesi
Mumyalama
Sülaleler Öncesi Dönem’de ölüler çöl kenar›na aç›lan basit çukurlara gömülüyor
ve üzerleri kum ile örtülüyordu. Kuru iklim ve s›cak kum cesedin nemini alarak
kurumas›na neden oluyordu. Böylece bedenler çürümeden korunuyordu. Bunu
tesadüfen gören M›s›rl›larda, öldükten sonra ruhun bedene tekrar girip öbür
dünyada yaflamaya devam edebilmesi için bedenin korunmas› gerekti¤i inanc›
geliflti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanmas› gerekiyordu. Sülalelerin bafllang›-
c›ndan hemen önce cesetler sandukalara konulmaya baflland› ve dolay›s›yla s›-
cak kum ile temas kesildi. Do¤al yollardan meydana gelen koruma olanaks›z ha-
le gelince, yapay olarak cesedi koruma yollar› aranmaya bafllad› ve böylece
mumyalama gelene¤i geliflti.
Mumyalama iflleminin gerçeklefltirildi¤i mekân tafl›nabilir, ölünün evi yak›n›na
kurulan bir çad›r veya tap›naklarla ba¤lant›s› olan özel bir mumyalama yeriydi.
Öncelikle ölü özel bir masaya yat›r›l›yor ve vücut y›kan›yordu. Burun deliklerin-
den çengele benzeyen bir alet yard›m› ile beyin ve iç organlar d›flar› ç›kar›l›rd›. Vü-
cut içindeki yumuflak k›s›mlar›n ç›kar›lmas›n›n nedeni çürümeyi önlemekti. Göz
ve yanaklar›n çökmemesi için bu yumuflak k›s›mlara keten tamponlar konuluyor,
ölünün göz kapaklar› da kapat›l›yordu. Karn›n sol alt k›sm›nda elin girebilece¤i ka-
dar küçük bir yar›k aç›larak mide, karaci¤er, akci¤er ve ba¤›rsaklar ç›kar›l›yordu.
Natron: Karbonat, Bu organlar “natron” ad› verilen bir çeflit tuz içinde bekletilip kurutulduktan son-
bikarbonat, klorid ve sodyum
sülfat kar›fl›m› olan bir çeflit
ra “kanopik” ad› verilen dört adet kavanoz içine konulurdu. Bu kavanozlar›n ka-
tuz. Nil Nehri’nin kenar›nda paklar›, Osiris ve ‹sis’in o¤lu olan Horus’un dört o¤lunun bafl›n› temsil eden figür-
do¤al olarak bulunuyordu. ler fleklindeydi. Çakal bafll› Duamutef mideyi, flahin bafll› Kebehsenuf ba¤›rsaklar›,
maymun bafll› Hapy akci¤eri, insan bafll› olan ‹mset karaci¤eri korurdu. Vücutta
organlardan boflalan yerler hurma flarab› ve bitkilerle y›kan›yordu. Ölünün vücu-
dunun tamam› natron ile kaplanarak 40 gün bekletilirdi. Böylelikle vücudun nemi
tamamen al›n›yordu. Vücut bu ifllemlerle kurutulduktan sonra, ya¤lan›r, erimifl re-
çine sürülür ve keten bezlerle sar›l›rd›. Sarg›lar aras›na muska ve tak›lar konulur-
du. Haz›rlanan mumya ahflap bir tabuta koyulurdu. Ancak ölen kifli kralsa biri al-
t›ndan di¤er ikisi ahflaptan üç tabut içine konurdu ve bu tabutlar›n hepsi tafl bir
lahdin içine yerlefltirilirdi. Kanopik vazolar da yan›na koyulurdu. ‹yi kalitede bir
mumyalama ifllemi toplam 70 gün sürerdi. Zengin olmayanlar daha az kaliteli
mumyalama yapt›rabilirlerdi.
Mumyalama sadece insanlara de¤il kutsal say›lan kedi, bo¤a, timsah gibi hay- Sabti, flavati veya ushebti:
Orta Krall›k Dönemi’nin
vanlara da uygulan›rd›. sonlar›ndan bafllayarak bir
Mumyalama ifllemi bittikten sonra ölü mezara yerlefltirilirdi. Mezar duvarlar›n- ya da daha fazla say›da
mezarlara konulmaya
daki resimler ölümden sonraki yaflama haz›rl›kla ilgiliydi. Cenaze töreninin en bafllanan mumyalanm›fl
önemli aflamalar›ndan birini de a¤›z açma ayini oluflturuyordu. Bu ayin ile tabutun- insan fleklinde gömü
da yatmakta olan ölünün a¤z›n› saran sarg›lar›n kesilece¤ine ve ikinci hayat›nda yi- heykelcikleridir. Bunlar, ölü
öbür dünyada angarya bir ifl
yip içece¤ine inan›l›yordu. Daha sonra mezara kiflinin özel eflyalar›, günlük k›ya- yapmaya ça¤›r›ld›¤›nda
fetleri, çok çeflitli yiyecekler, “sabti”, “flavati” veya “ushebti” ad› verilen heykel- canlan›p onun yerine
çal›flaca¤›na inan›lan
cikler ve papirüse yaz›lm›fl Ölüler Kitab› konulurdu. Böylece ölü öbür dünyada- iflçilerdi.
ki yaflam›na u¤urlan›rd›.
Eski M›s›r’da mumyalama gelene¤i nas›l bafllam›flt›r? Tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
3
B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT
D Ü fi Ü N E L ‹ M Ölüler Kitab›: DÇo¤unlukla
Ü fi Ü N E L ‹ M
papirüs üzerine yaz›lan ve
Bilim mumya ile birlikte gömülen
Eski M›s›r’da vergi al›nacak tarlalar›n ölçülmesi için yüzölçümüS Ohesaplaman›n R U bi- bir dizi büyü formülüdür.
S O R U
Toplam 200 kadar olan
linmesi gerekiyordu. Bu nedenle hesaplama iflleri geliflmifltir. M›s›rl›lar say› saymak büyüden her kopya için
için onlu sayma sistemini (1, 10, 100, ....10.000.000’a kadar) buldular. Ancak pay› seçilenler de¤ifliktir. Yeni
D‹KKAT D‹KKAT
Krall›ktan Yunan-Roma
birden büyük olan kesirleri hesaplarken zorluk çekiyorlard›. Aritmetik bilgileri de Dönemi’ne kadar görülürler.
basit düzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri düzeyde bilgiliydiler. M›s›r geo-
N N
metrisi baz› problemlerin çözümleriyle alan ve hacim ölçüsüSIRA S‹ZDE karfl›m›za
fleklinde SIRA S‹ZDE
ç›kmaktad›r. Özellikle taflk›nlardan sonra Nil kenar›ndaki tarla s›n›rlar›n›n saptan-
mas›nda geometri çok önemliydi. M›s›rl›lar kenar uzunluklar›n›n oran› 3, 4, 5 olan
üçgenin hipotenüsünün karfl›s›ndaki aç›n›n dik aç› oldu¤unu biliyorlard›. Baz› bi-
lim adamlar› M›s›rl›lar›n Pisagor Teoremi’ni bildiklerini düflünmektedirler. Pi say›-
s›n› gerçek de¤ere (3.1416) çok yak›n olarak 3.16 olarak hesaplam›fllard›r.
K ‹ T A P Pi say›- K ‹ T A P
s›n› kullanarak kürenin hacmini hesaplayabiliyorlard›. Dörtgenlerin ve üçgenin
alan›n› da hesaplayabiliyorlard›.
M›s›rl› gökbilimciler gökyüzünü inceliyor ve gruplar›na göre T E L Ey›ld›z
V ‹ Z Y O Nlisteleri ya- TELEV‹ZYON
p›yorlard›. Ancak bu çal›flmalar› Babilliler düzeyinde de¤ildi.
Eski M›s›r’da yaflayan insanlar t›p konusunda da baz› bilgilere sahiptiler. ‹nsan-
lar›n yaflam süresi k›sayd›. Çocuklar›n anne sütünden kesildikleri yafl olan üç yafl›n-
da çocuk ölümlerinin yüzdesi çok yüksekti. Altm›fl yafl›n› geçen ‹ N T Eaz
R Nsay›da
ET kifli de ‹NTERNET
görülmesine ra¤men ortalama ömür 29 y›ld›. Seçkinlerin yaflam süresi daha uzundu
ancak onlar›n da ancak yüzde on - onbeflinin 50 yafl›ndan fazla yaflad›¤› anlafl›lm›fl-
t›r. Parazit hastal›klar›, verem ve difl eti iltihab› yayg›n görülen rahats›zl›klard›. M›-
s›rl› hekimler dahili yaralanmalardan etkilenen organlar için, reçeteler yazm›fllar,
farkl› çeflitteki yaralanmalar için deneysel tedavi yöntemleri uygulam›fllard›r. K›r›k-
lar› ve aç›k yaralar› iyilefltirebildikleri ve hatta kafatas› ameliyatlar› yapt›klar› saptan-
m›flt›r. M›s›rl›lar cesetleri mumyalamak için açmak zorunda olduklar›ndan anatomi-
yi ö¤renmifllerdir. Ancak insan vücudunun nas›l çal›flt›¤›na iliflkin bilgilerinin gelifl-
memifl olmas› etkili tedavi yöntemleri gelifltirmelerini engellemifltir. fiöyle ki; Kalbin
vücudun merkezi oldu¤u, kan yan›nda salya, idrar ve sperm gibi s›v›lar›n da kalp-
ten ç›kt›¤› düflünülmekteydi. Ço¤unlukla bir tanr› taraf›ndan insandaki s›v› dolafl›-
m›n›n engellenmesi nedeniyle dâhili hastal›klar›n ortaya ç›kt›¤›na inan›lm›flt›r.
Hastal›klar› iyilefltirmek için hiçbir etkisi olmayan ilaçlara bel ba¤lanm›flt›r. fiifa-
l› bitkiler, hayvanlar›n et suyu, Nil Nehri’nin çamuru, hastan›n t›rnaklar›ndaki kir,
fare d›flk›s›, ekmek küfü gibi maddeler ilaç olarak kullan›lm›flt›r. Hastal›klar ya do-
¤al yolla iyileflmifl ya da ekmek küfünün penisilin görevi görmesi gibi kullan›lan
ilac›n tesadüfen ifle yaramas› sonucu iyileflme görülmüfltür.
M›s›rl›lar›n MÖ 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›r takvimi Dünya Uygarl›k Tarihi
aç›s›ndan önemli olmufltur. M›s›r takvimi Günefl takvimiydi ancak güneflin y›ll›k
hareketinin incelenmesi sonucu ortaya ç›kmam›flt›r. Sirius Y›ld›z›’n›n ufukta görün-
mesi ile Nil Nehri’nin periyodik taflk›n›n›n ayn› gün bafllamas›na dayanan bir tak-
vimdir. Bu olay›n 365 günde bir meydana geldi¤i saptanm›flt›r. Bu takvime göre bir
y›lda dörder ayl›k 3 mevsim (Taflk›n, Ekim, Hasat) vard›. M›s›rl›lar bir y›l› her biri
30 günden oluflan 12 aya bölmüfller, buna bayramlar için ay›rd›klar› 5 gün ekleye-
rek 365 günlük bir M›s›r y›l› gelifltirmifllerdir. Ancak bu y›l günefl y›l›ndan 6 saat ek-
sikti. 365 güne ilaveten alt›flar saatten dört y›lda bir oluflan “art›k gün” olmad›¤› için
M›s›rl›lar›n günefl y›l› her dört y›lda bir, bir gün geri kal›yordu. Daha sonra MÖ 45
y›l›nda Romal› Julius Caesar M›s›r takvimine dayanan yeni bir takvim kurmufltur.
Jülyen Takvimi ad›yla an›lan bu takvimin M›s›r takviminden fark› ortalama y›l› 365
1/4 gün kabul etmesiydi. Bu takvimde birbiri ard›na üç y›l 365 gün, her dördüncü
y›l ise 366 gün olarak kabul edilmifltir. Ocak ay› y›l›n bafllang›c›yd›. MS 1582’de
Papa XIII. Gregor taraf›ndan yap›lan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›-
m›z Gregoryen Takvimi ortaya ç›km›flt›r. Sonuç olarak gerek Avrupa’da 1582 tari-
hine kadar kullan›lan Jülyen Takvimi, gerekse günümüzde kullan›lmakta olan Gre-
goryen Takvimi M›s›rl›lar›n takvimine dayanmaktad›r.
M›s›rl›lar gündüz saatlerini ölçmek için basit günefl saatleri de yapm›fllard›r. Gü-
nefl saati üzerinde, günün saatini gösteren çizgiler vard› ve güneflin gölge uzunlu-
¤undan yararlan›larak saat tespit ediliyordu. Hava kapal› oldu¤unda ve geceleri
günefl saatleri ifle yaram›yordu. Bu durumda ise su saatleri kullan›l›rd›.
SIRA S‹ZDE Eski M›s›r takviminin

SIRA S‹ZDEDünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemi nedir?
4
Mimari
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M en geliflmifl örnekleri, an›tsal boyutlardaki mezarlar ve tap›-
Eski M›s›r mimarisinin
nak yap›lard›r.
Mastaba:
S O R Sedir
U anlam›na Mezarlar:S MÖ O R Uüçüncü biny›ldan itibaren M›s›r krallar› kerpiçten yap›lm›fl “mas-
gelen Arapça bir sözcüktür.
Bir mastaba, dik ya da hafif
taba” ad› verilen mezarlara gömülmüfllerdir. Mastabalarda, dik bir kuyu içinde, ze-
e¤imli kerpiç ya da tafl min seviyesinin alt›nda bir mezar odas› bulunur. Mezar odas›n›n tam üzerinde ze-
D ‹ K Kolan,
duvarlar› A T dikdörtgen D‹KKAT
min seviyesinde dikdörtgen planl›, kerpiç ya da tafltan bir yap› yer al›r. Yap›n›n do-
planda bir oda
görünümündedir. Tavan ¤u yüzüne ölünün ruhunun (Ka) geçebilece¤ine inan›lan sahte kap› yap›l›rd›. Bu-
N N
SIRA S‹ZDE
genellikle düzdür. Zemin ras› asl›ndaSIRA
küçük S‹ZDE bir odayd›. Kap›n›n üzerinde ölünün unvan› ve ad› yaz›l›rd›. 3.
alt›nda, tavandan dik bir
kuyu ile inilen mezar odas› Sülale zaman›nda oda geniflletilmifl, 4. Sülale zaman›nda ise oda içine bir sunak
vard›r. eklenmifltir. Sunak üzerine yiyecekleri sembolize eden maddeler ya da gerçek yi-
yecekler b›rak›l›rd›. Ayr›ca odaya ölünün heykel ve heykelcikleri konulurdu. E¤er
ölünün mumyas› bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin içine girece¤ine inan›-
K ‹ T A P
l›rd›. Oda duvarlar›
K ‹ T A P
günlük hayattan al›nan resimlerle süslenirdi. Halk tabakas› da
mastabalara gömülürdü. Halka ait mastabalarda, oda duvarlar›nda ekim, hasat, ba¤
bozumu, hayvanc›l›k, bal›kç›l›k, avc›l›k, dokumac›l›k gibi ifller bafltan sona kadar
TELEV‹ZYON
bir film fleridi gibi (örne¤in ekme, biçme, balyalama gibi) her aflamas› ile resmedil-
TELEV‹ZYON
mifltir. Bunlar›n yan›nda oyunlar, danslar ve yelkenlilerin ifllendi¤i sahneler de var-
d›r. Bu sahnelerde mezarda yatan kifli, faaliyetleri bizzat yönetir flekilde gösteril-
mifltir. Daha sonra 6. Sülale zaman›ndan itibaren mezar odalar›nda duvar resimle-
‹NTERNET ‹ N T E R N Ebiyografisi
ri yan›nda ölünün T de yer almaya bafllam›flt›r. Mastabalar piramitlerin ya-
k›n›na infla edilmifllerdir.
M›s›r firavunlar› MÖ 2630 ile MÖ 1640 y›llar› aras›nda kendilerine piramit bi-
çiminde mezarlar yapt›rm›fllard›r. Bu tipte büyük mezar an›tlar›, firavunlar›n
ölümlerinden çok önce yap›lmaya bafllanmaktayd›. Piramitlerin iki ana türü var-
d›: Basamakl› piramitler ve gerçek piramitler. 3. Sülale kral› Coser’in Sakkara’da-
ki ünlü basamakl› piramidi MÖ 2630’larda yap›lm›flt›r. Kral mezarlar›n›n ilk an›t-
sal örne¤i ve M›s›r tarihindeki ilk piramittir. Coser’in veziri olan mimar ‹mhotep
taraf›ndan infla edilmifltir. Mezar an›t›n›n yap›m›na ilk olarak Sakkara gelene¤ine Sed Festivali: Bir kral›n
uygun biçimde büyük bir mastaba fleklinde bafllanm›fl, ancak daha sonra ekle- ölümünden 30 y›l sonra ilk
kez, daha sonra da 3 y›ll›k
melerle 6 basamakl› bir piramit ortaya ç›km›flt›r. Piramidin güneydo¤u yan›nda aralarla kutlanan, kral›n
kral›n Sed Festivali için yap›lm›fl tap›nak ve pavyonlardan oluflan bir yap› gru- yeniden do¤uflunu kutlayan
tören. Bu tören, kral›n öteki
bu vard›r. Piramidin kuzeydo¤u köflesine yak›n bir kapal› odada (Serdab) Kral dünyada uzun süre hüküm
Coser’in oturur durumda bir heykeli bulunmufltur. Bu, M›s›r’›n tafltan yap›lm›fl ilk sürme iste¤ini yans›t›rd›.
büyük krali heykeli olarak bilinir.
Resim 8.2
Giza platosunda
Keops (sa¤da) ve
Kefren piramitleri
(Schulz- Seidel
2004, res. 32)
4. Sülale’den itibaren gerçek piramitler de yap›lmaya bafllam›flt›r. Bunlar basa-

makl› piramitlerin geliflmesi sonucu ortaya ç›km›fllard›r. En erken örnekleri 4. Sü-
lale’nin ilk firavunu Snefru’nun (MÖ 2575-2551) Memfis’in 50 km kuzeyindeki Mei-
dum’da ve Dahflur’da yapt›rd›¤› piramitlerdir. Snefru Meidum’da kral Huni’nin bafl-
lad›¤› piramidin yap›m›na devam eder, ancak daha sonra kendi piramit komplek-
sini yapmak için inflaat› yar›m b›rak›r. Bu dönemde mimarlar henüz tam bir pira-
mit yapmay› baflaram›yorlard›. Snefru’nun Meidum’daki piramidinin üst k›sm› e¤i-
mi art›r›larak bitirilebildi¤inden piramit e¤ik olmufl ve E¤ik Piramit olarak adland›-
r›lm›flt›r. Snefru, Dahflur’da E¤ik Piramit’ten baflka K›z›l Piramit olarak adland›r›lan
bir piramit daha yapt›rm›flt›r. K›z›l Piramit geometrik olarak ilk gerçek piramittir.
Snefru’nun o¤lu Keops, Giza platosundaki en görkemli piramidi infla ettirmeyi ba-
flarm›flt›r. Bugüne kadar yap›lm›fl olan en büyük piramit olan bu piramidin yan›n-
da yer alan o¤lu Kefren ve Mikerinos’a ait piramitler daha küçük boyutlardad›r. Bu
mezarlar tafltan infla edilmifltir. Piramitler tek bafllar›na durmazlar, bir cenaze komp-
leksinin parças›d›rlar. Bunlar›n yap›m›nda kullan›lan büyük boyutlu a¤›r tafl blok-
lar, istenilen yüksekli¤e rampalar kullan›larak kald›r›l›yordu. Bu rampalar hafif
e¤imli kerpiç, tu¤la ve molozlardan yap›lm›fl yükseltilerdi. Büyük tafl bloklar, ah-
flap k›zaklar üzerinde çekilerek yerine tafl›n›yordu. Piramidin yap›m› tamamland›k-
tan sonra rampalar kald›r›l›yordu. Örne¤in Keops Piramidi’nin yap›m› için günde
21-22 ton a¤›rl›¤›nda 285 adet tafl blok tafl oca¤›nda ifllenmifl, tafl›nm›fl ve yerine
yerlefltirilmifltir. Böylelikle y›lda 100.000 tafl blok yerlefltirilerek piramidin inflas› 23
y›lda yani Keops’un saltanat›n›n 23. y›l›nda tamamlanabilmifltir.
Keops Piramidi Antik dünyan›n yedi harikas›ndan biridir. An›t›n kenar uzun-
lu¤u 230 m, yüksekli¤i 146 m’dir. Piramit kompleksi, vadi tap›na¤›, vadi tap›na-
¤›ndan piramidin do¤u kenar›nda bulunan gömü töreni tap›na¤›na giden yol, gö-
mü töreni tap›na¤› ve kraliçelerin piramitleri olarak bilinen 3 küçük piramitten
oluflur. Ayr›ca bu alanda, piramidin do¤u ve güney kenar›nda 5 tekne çukuru,
piramidin do¤u, bat› ve güneyinde mastaba alanlar› bulunur. Kral ailesinden ge-
lenler do¤u kesimindeki mastaba mezarlara, yüksek görevliler ise bat› kesimde-
ki mastaba mezarlara gömülmüfllerdir. Piramit, Eski Krall›k Dönemi’nin sonunda
toplumsal huzursuzlu¤un artt›¤›, siyasi otoritenin kayboldu¤u bir süreçte soyul-
mufl ve tafllar› baflka yerlerde kullan›lm›flt›r. Modern araflt›rmac›lar Keops Pirami-
di’ni incelemeye bafllad›klar›nda piramidin gömü odas›nda sadece granitten ya-
p›lm›fl olan lahdi bulabilmifllerdir. Orta Ça¤ boyunca da piramidin d›fl yüzünde-
ki kireçtafl› kaplamalar› sökülmüfltür, hatta Giza ve Kahire’deki yap›larda kullan›-
lan tafllar da piramitten karfl›lanm›flt›r.
5. Sülale krallar› piramitleri daha küçük ölçekte ve dayan›ks›z malzemeden
yapt›rm›fllard›r. Piramit yap›m› Orta Krall›k Dönemi’nin sonuna kadar (3. - 13. sü-
laleler) devam etmifltir. Piramitlerin her türlü çabaya ra¤men kolayl›kla soyulmas›,
piramidin alt›na ya da içine infla edilen mezar odalar›n›n ve odalar içindeki hedi-
yelerin, mezar soyguncular› taraf›ndan talan edilmesi üzerine, Orta ve Yeni Krall›k
zamanlar›nda kaya mezarlar› tercih edilmifltir. Orta Krall›k zaman›nda Deir el-Bah-
ri’de yap›lan Mentuhotep’in kaya mezar› ve Yeni Krall›k zaman›nda Hatflepsut’un
Deir el-Bahri’deki kaya tap›nak mezar› bunlar›n an›tsal örnekleridir. Yeni Krall›k
Dönemi’nde mezar soyguncular› nedeniyle kaya mezarlar› çok gizli yerlere yap›l-
m›flt›r. Krallar Vadisi’nde bulunan gizli kaya mezarlar› koridorlar, gizli geçitler, sah-
te mezar odalar› ve gerçek mezar odas›ndan oluflacak flekilde karmafl›k yap›da
planlanmaya bafllanm›flt›r. Geç dönemde ise an›tsal mezarlar yerine büyük lahitler
kullan›lm›flt›r. Halk tabakas› da Yeni Krall›k Dönemi’nde kayal›klar içine oyulan
mezar odalar›na, geç dönemde de lahitlere gömülmüfllerdir.
Tap›naklar: Erken Devir’de yap›lm›fl olan tap›naklar konusunda çok az bilgimiz
vard›r. Hierakonpolis flehrinde yuvarlak planl› bir tap›na¤a ait izler bulunmufltur.
Eski Krall›k zaman›nda yap›lm›fl tap›naklar›n en güzel örnekleri 5. Sülale krallar›
taraf›ndan Günefl Tanr›s› Ra için yap›lanlard›r. Bu sülaleden Userkaf (MÖ 2465-
2458) Abusir yak›nlar›nda Günefl Tanr›s› Ra için an›tsal bir tap›nak yapt›rm›flt›r.
Ondan sonra Menkauhor’a (MÖ 2396-2388) kadar gelen befl kral da bu tür günefl
tap›naklar›n› piramit biçimindeki mezarlar›n yan›na yapt›rmaya devam etmifllerdir.
fiimdiye kadar bu tap›naklardan sadece Userkaf ve Neuserre’ye (MÖ 2416-2392) ait
olanlar kaz›l›p gün ›fl›¤›na ç›kar›labilmifltir. Kaz›lan iki tap›nak gibi di¤erlerinin de
Abusir köyünün kuzeyindeki Memfis Nekropolü’nün bir bölgesinde oldu¤u tah-
min edilmektedir. Ra tap›naklar› da piramitler gibi bir vadi tap›na¤›, geçit yolu ve
kült tap›na¤›ndan oluflmaktad›r. 5. Sülale krallar›ndan Neuserre taraf›ndan Abu

Gurab’da yapt›r›lan Günefl Tap›na¤› en güzel örneklerden biridir. Tap›na¤›n en be-
lirgin özelli¤i içinde bir suna¤›n bulundu¤u aç›k avlu ve günefl tanr›s›n›n simgesi
olan kal›n bir dikilitaflt›r. Tap›nak alan›n› s›n›rlayan duvarlar›n d›fl›nda piflmifl top-
raktan bir kay›k vard›r. Eski M›s›rl›lar, Günefl Tanr›s› Ra’n›n bu kay›¤a binerek ge-
ce yolculu¤una ç›kt›¤›na inan›yorlard›. Bu sülalenin son krallar› zaman›nda günefl
dininin öneminde bir azalma olmufl ve günefl tap›naklar›n›n yap›m› sona ermifltir.
Orta Krall›k zaman›ndan kalan tap›naklar›n ço¤u orijinal planlar›n› koruyama-
dan günümüze kadar gelmifllerdir. Bunlar›n baz›lar› Hiksoslar taraf›ndan tahrip
edilmifl, baz›lar› da 18. Sülale firavunlar› taraf›ndan gelifltirilmifllerdir. Deir el- Bah-
ri’de bulunan Mentuhotep Tap›na¤›, Orta Krall›k zaman›ndan günümüze kadar bo-
zulmadan gelebilen tap›naklardan biridir. Kayal›k bir da¤›n yamac›na yap›lan tap›-
na¤a vadiden bir geçitle var›l›r. Buradan avluya geçilir, avlunun arkas›nda günefl
tanr›s› kültüyle alakal› oldu¤u düflünülen mastaba biçimli bir yap›y› içeren teras
yer al›r. Yap›n›n kayalara oyulmufl iç k›sm›nda bulunan simgesel mezar odas› kral
Mentuhotep’in ölü kültüyle ilgilidir.
Yeni Krall›k zaman›nda tap›naklar, büyük tanr›lara adananlar ve ölü kültü ile il-
gili mezar tap›naklar› olmak üzere iki ayr› tiptedir. Firavun Hatflepsut’un Deir el-
Bahri’de Krallar Vadisi’nde bulunan terasl› tap›na¤› ve II. Ramses’in Ramseseum’u
ölü kültü ile ilgili tap›naklard›r. Hatflepsut’un Tap›na¤›, k›smen kayalara oyulmufl,
k›smen kendi bafl›na duran terasl› bir yap›d›r. ‹ki taraf›nda sfenksler bulunan bir
geçit ile tap›na¤a ulafl›l›r, rampalar ile tap›na¤›n farkl› seviyelerdeki üç avlusuna ç›-
k›l›r. Avlular›n duvarlar› kabartmalarla süslüdür. Kabartmalarda büyük mavnalar,
kutsal do¤umla ilgili sahneler, Hatflepsut’un taç giyme töreni, Punt ile yap›lan al›fl-
verifli gösteren sahneler vard›r. Yukar› avlunun güney ve kuzeyindeki tonozlu oda-
lar Hatflepsut’a, babas› I. Tutmosis’e, tanr› Ra-Harahti’ye ve tanr› Amon’a adanm›fl-
t›r. Salonun arkas›ndaki bir dizi niflin içinde firavun Hatflepsut’un heykelleri vard›r
ve ayn› duvardaki giriflten tap›na¤a geçilir. ‹kinci avlunun kenarlar›nda da tanr›
Anubis ve tanr›ça Hathor’un simgesel tap›naklar› vard›r.
Resim 8.3
Luksor Tap›na¤›.
Pilon duvarlar›, II.
Ramses heykelleri
ve dikilitafl. Schulz,
Seidel 2004, s. 180,
res. 64
Büyük tanr›lara adanan tap›naklar ise Yeni Krall›k zaman›nda çok önem kazan-
m›flt›r. Ülke d›fl›na sefere ç›kan M›s›r krallar› yapt›klar› savafllarda baflar› kazand›k-
lar› zaman tanr›lara flükranlar›n› sunmak için ya yeni tap›naklar yapt›rm›fllar ya da

eskilerini gelifltirmifllerdir.
Eski M›s›r tap›naklar›nda MÖ on dördüncü yüzy›la kadar standart bir plan gö-
rülmez. Fakat III. Amenofis’ten (MÖ 1381-1353) itibaren belli bir tap›nak tipiyle
karfl›lafl›lmaktad›r. Yeni Krall›k Dönemi tap›naklar›na uzun bir yoldan ulafl›l›r.
Yol kenarlar›na tap›nak hangi tanr›ya adand›ysa o tanr›n›n kutsal hayvan›n›n ba-
fl›na sahip sfenksler konulmufltur. Yolun sonunda tap›nak kap›s›na ulafl›l›r. Bu
kap›n›n iki yan›nda kaideleri genifl, yukar› do¤ru daralan “pilon” ad› verilen M›-
s›r’a özgü duvarlar vard›r. Genellikle pilonlar›n önüne tap›na¤› hangi kral yapt›r-
d›ysa onun büyük boyutlu birkaç heykeli ve dikilitafllar konulurdu. Bu dikilitafl
örnekleri daha sonraki dönemlerde tafl›narak ‹stanbul, Londra, Paris, New York
gibi kentlerde meydanlara dikilmifllerdir. Pilonlar›n üzerine de tap›na¤› hangi
kral yapt›rd›ysa onun zaferlerini betimleyen kabartmalar yap›l›rd›. Örne¤in Luk-
sor Tap›na¤›’n›n pilon duvarlar›n›n üzerinde II. Ramses’in Kadefl Savafl›’n› betim-
leyen kabartmalar yer almaktad›r.
Pilon duvarlar›n›n aras›ndaki kap›dan üç taraf› bir veya iki s›ra sütunla çevri-
li avluya geçilir. Avlu duvarlar› dini sahneler ve nadiren de savafl sahnelerini içe-
ren kabartmalarla bezenmifltir. Halk ancak bu avluya kadar girebilirdi. Avludan
birkaç basamakl› merdivenle Hipostil Salonu ad› verilen tavan› çok say›da sütun-
la tafl›nan yar› ayd›nl›k bir salona geçilir. Duvarlar›ndaki kabartmalarda dini sah-
neler bulunmaktad›r. Buraya sadece rahipler ve kral girebilirdi. Baz› tap›naklar-
da hipostil salonu pilonlardan hemen sonra da yap›lm›flt›r. Hipostil salonundan
sonra sütunlarla tafl›nan küçük ölçekli odac›klar gelmektedir. Karanl›k olan bu
odac›klarda kutsal eflyalar, tap›nak hazineleri, tafl›nabilir tanr› heykelcikleri sak-
lan›rd›. Bu plan esaslar› Yeni Krall›k Dönemi’nde küçük farklarla her tap›nak in-
flaat›nda uygulanm›flt›r. Karnak, Luksor ve Medinet Habu tap›naklar› bu türdeki
tap›naklar›n en güzel örnekleridir. Bu tap›nak plan› Dendara, Esna ve Edfu’daki
tap›naklarda görüldü¤ü üzere Hellenistik Dönem ve Roma Dönemi’nin içlerine
kadar varl›¤›n› korumufltur.
Resim 8.4
II. Ramses’in Kaya

Tap›na¤›. Abu
Simbel.
Büyük tanr›lar için kaya tap›naklar› da yap›lm›flt›r. Bunlar›n en güzel örne¤i II.
Ramses’in Abu Simbel’de yapt›rd›¤› kaya tap›na¤›d›r. Bir geçitten ön avlu ve tera-
s›na var›l›r. Tap›na¤›n ön cephesinde 20 m yüksekli¤inde Ramses’in oturur durum-
da dört heykeli ve heykellerin bacaklar›n›n alt›nda II. Ramses’in akrabalar›n›n da-
ha küçük boyda heykelleri bulunmaktad›r. Tap›na¤›n içinde, sekiz sütunlu büyük
salonun arkas›ndaki niflte Ramsesler döneminin önemli tanr›lar› olan Memfis’in
Ptah’›, Teb’in Amon-Ra’s›, Heliopolis’in Ra-Harahti’si ve II. Ramses’in heykeli yer
almaktad›r. Böylelikle kral yaflarken tanr›laflt›r›lm›flt›r. Büyük salonun uzun kuzey
duvar›na Kadefl Savafl›’n›, güney duvar›na da Suriye, Libya ve Nubya savafllar›n›
tasvir eden renkli kabartmalar yap›lm›flt›r.
Abu Simbel’de bu Büyük Tap›nak ile ayn› zamanda yap›lan Küçük Tap›nak,
‹bsek’in Hathor’una ve II. Ramses’in kraliçesi Nefertari’ye adanm›flt›r. Tap›na¤›n
ön cephesinde dört tanesi II. Ramses’in, di¤er ikisi kraliçe Nefertari’nin olmak
üzere 10 m yüksekli¤inde alt› adet ayakta duran heykel vard›r. Bu heykellerin
her birinin etraf›nda da prens ve prenses heykelleri bulunmaktad›r. Tap›na¤›n
plan› Büyük Tap›nak’›n plan›na benzer. Sütunlu Hathor salonu, odal› bir geçit ve
kutsal odadan oluflur. Arkadaki niflte kral› korudu¤una inan›lan bir Hathor ine¤i
heykeli vard›r.
Saray yap›lar›na gelince hemen hemen hepsi kerpiçten yap›ld›klar› için günü-
müze kadar gelememifllerdir. Özellikle Yeni Krall›k Dönemi’nde Teb flehri saray
yap›lar› önemliydi.
Güzel Sanatlar
M›s›r tasvir sanat› biçimleri olan heykel, kabartma ve resim Eski Krall›k Döne-
mi’nden beri belirgin bir özelli¤e sahipti. Ayn› dönemde tafl vazo yap›m› fildifli oy-
mac›l›¤›, mobilya ve madeni eflya yap›m› gibi sanat dallar›n›n düzeyi de yüksekti.
Eski krall›k Dönemi’nde heykelcilik büyük bir ilerleme göstermifltir. Firavun
Kefren’in diorit heykeli, rahip Renefer heykeli ve ünlü yaz›c› heykeli bu dönemin
önemli heykelleridir. Orta ve Yeni Krall›k dönemlerinde heykelcilik daha da geli-
flir. Orta Krall›k Dönemi’nden itibaren büstler de yap›lmaya bafllanm›flt›r. Yeni
Krall›k zaman›na ait I. Ramses ve II. Ramses heykelleri ve Ekhnaton’un kar›s› Kra-
liçe Nefertiti’nin büstü önde gelen heykelt›rafll›k eserleridir.
M›s›rl› sanatç›lar ustal›klar›n› gündelik eflya ve dini objelerin üretiminde de gös-
termifllerdir. Orta ve Yeni Krall›k mezarlar›nda köleleri, çift süren çiftçileri, çoban-
lar›, zanaatkârlar›, savaflç›lar› vb. temsil eden çok say›da ahflap ve tafltan yap›lm›fl
heykelcik bulunmufltur. Ayr›ca yine Orta Krall›k Dönemi’nden itibaren mezarlara
konulmaya bafllanan Ushebti ad› verilen heykelcikler özenli bir iflçilik gösterirler.
Kabartma da önemli bir sanat koludur. Kabartmalar ç›k›nt›l› kabartma ve girin-
tili kabartma olmak üzere iki türde yap›l›rd›. Ç›k›nt›l› kabartmalar yüzeyden 5 mm
d›flar›ya do¤ru ç›k›nt›l›d›r, girintili kabartmalarda ise flekillerin d›fl çizgileri yüzeyin
içine oyulur ve flekil ifllenirdi. D›fla ç›k›nt›l› kabartmalar daha çok yap›lar›n içinde,
güneflte daha iyi görünen içeri girintili kabartmalar ise yap›lar›n d›fl›nda kullan›l›r-
d›. Bafll›ca dinsel yap›lar ve önemli özel mezarlar kabartmalarla süslenirdi. Genel-
likle renkli olan kabartmalarda perspektif yoktur. Eski Krall›k zaman›nda özellikle
mezarlarda kabartmalar büyük geliflim göstermifltir. Bu kabartmalarda ölünün ha-
yat›ndan sahneler ifllenmifltir. ‹nsan betimlerinde bafl yandan, gövde cepheden,
bel, bacaklar ve ayaklar da yandan gösterilmifltir. Orta Krall›k Dönemi’nde heykel-
cilik ile beraber kabartmalar›n da geliflim gösterdi¤i görülür. Yeni Krall›k Döne-
mi’ne ait güzel kabartma örnekleri aras›nda Hatflepsut’un Punt’a yapt›¤› sefer, Ka-
defl Savafl› ve I. Seti’nin askeri seferlerini konu alan kompozisyonlar say›labilir.
Duvar resimleri de ilk defa Orta Krall›k Dönemi’nde ortaya ç›kar. Kabartma
yapmaya uygun olmayan kalitesiz tafl›n kullan›ld›¤› mezarlarda, özel evlerin ve sa-
raylar›n kabartma yapmaya elveriflli olmayan kerpiç duvar yüzeylerine renkli re-
simler yap›lm›flt›r. Kabartmadan sonra gelmesine ra¤men resim konusunda da gü-
zel eserler verilmifltir. Duvar resimlerinde savafl sahneleri, portreler ve manzaralar
ifllenmifltir. Yeni Krall›k zaman›na ait özel yaflam›n ve lüksün vurguland›¤› çok
canl› resim örnekleri vard›r. Resim sanat›nda perspektif hiç kullan›lmam›flt›r.
Bir baflka tasvir biçim olarak ender görülen kakmac›l›k da vard›r. Bunlar tafla
aç›lan oyuklara renkli çamur, cam ve renkli tafllarla yap›lm›fllard›r. M›s›r’da camc›-
l›k, ahflap oymac›l›¤›, mobilyac›l›k, metal iflçili¤i ve çanak çömlek yap›m› geliflkin
olarak yap›l›yordu.
SIRA S‹ZDE Eski M›s›r’daSIRA

5. Sülale
S‹ZDE tap›naklar›n›n özellikleri nelerdir?
5
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Özet
N
A M A Ç
Eski M›s›r’›n yaz›s›, edebiyat› ve bilimini aç›k- olan vezirdi. Vezir kral ad›na ülkeyi yönetirdi.
1 layabilme 18. Sülale krallar›ndan II. Amenofis (MÖ 1427-
Eski M›s›r’da yaz› MÖ 3000 y›l› civar›nda ortaya 1401) zaman›ndan bafllayarak yönetim sorumlu-
ç›km›flt›r. Bu yaz› hiyeroglif yani resim yaz›s›y- lu¤unu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde iki ve-
d›. Zamanla hiyeroglif iflaretlerin k›salt›lmas›yla zir paylaflm›flt›r. Ülke eyaletlere bölünmüfltü her
hiyeratik yaz› ve demotik yaz› denilen yaz›lar eyaletin bafl›nda firavun taraf›ndan tayin edilmifl
kullan›lm›flt›r. bir vali bulunurdu. Bir baflka s›n›f olan rahipler
Eski M›s›r edebiyat›na bakt›¤›m›zda Eski Krall›k din gücünü ellerinde bulunduruyorlard›. Memur-
Dönemi’nin yaz›l› belgeleri öncelikle dinsel bel- lar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çiftçi taba-
gelerdir. Bunlar piramitlerin ve yeralt› mezarlar›- kas›, zanaatkârlar ve köleler vard›.
N
n›n duvarlar›na kaz›nm›fl büyüsel metinlerdir. Bü-
yük tanr›lar›n bayramlar› için dinsel ayin ve ilahi- Eski M›s›r dini ve ölü gömme geleneklerini
A M A Ç
lerin de bu dönemden itibaren yaz›lmaya baflla- 3 aç›klayabilme
d›¤› düflünülmektedir. Bunlara ait örnekler Orta Din, M›s›r kültürünün tümünü kapsar. Krallar tan-
ve Yeni Krall›k Dönemi’nden bilinmektedir. Ye- r›lara karfl› dinsel görevlerin yap›lmas›n› sa¤lar,
ni Krall›k zaman›nda önemli tap›naklar›n rahip- tanr›lara duyduklar› hayranl›¤›, sayg›y› dile geti-
leri tap›naklar›n›n farkl› din ö¤retileriyle ilgili ki- rirler, onlara çeflitli sunular yaparlar ve nitelikle-
taplar yazm›fllard›r. Din d›fl› edebiyat örnekleri rini överlerdi. Tanr›lar da buna karfl›l›k krala ve
de Eski Krall›k zaman›ndan itibaren görülür. Bun- ülkenin insanlar›na iyilik bahflederlerdi. M›s›rl›lar
lar ölünün yaflam öykülerini anlatan mezar yaz›t- daha hayattayken mezarlar›n› planlamaya bafllar-
lar›d›r. Ölünün yapt›¤› görevler, sahip oldu¤u lard›. ‹nsanlar öldükten sonra, tanr›lar kat›nda
topraklar ve baflar›lar› anlat›lm›flt›r. ölen kiflinin ölümden sonraki yaflam›na karar ve-
Eski M›s›rl›lar geometri konusunda ileri düzeyde rilen bir duruflma yap›l›rd›. Duruflmaya Osiris
bilgiliydiler. Özellikle taflk›nlardan sonra Nil ke- baflkanl›k ederdi. Ölü gömülmeden önce mum-
nar›ndaki tarla s›n›rlar›n›n saptanmas›nda geo- yalan›rd›.
N
metri çok önemliydi. Eski M›s›r’da yaflayan in-
sanlar t›p konusunda da baz› bilgilere sahiptiler. Günümüze ulaflan Eski M›s›r mimari kal›nt›lar›-
A M A Ç
Parazit hastal›klar›, verem, difl eti iltihab› yayg›n 4 n›n genel özelliklerini tan›mlayabilme
görülen rahats›zl›klard›. M›s›rl› doktorlar›n k›r›k- Eski M›s›r mimarisinin en geliflmifl örnekleri, an›t-
lar› ve aç›k yaralan iyilefltirebildikleri saptanm›fl- sal boyutlardaki mezarlar ve tap›nak yap›lar›d›r.
t›r. M›s›rl›lar›n MÖ 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›r Mezarlar, bu uygarl›¤›n en zengin sanat ürünleri-
takvimi Dünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemli ol- nin günümüze ulaflt›¤› an›tsal piramitler ve kaya-
mufltur. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na da- lar içine oyulmufl görkemli odalardan oluflur. Sa-
yanan bir takvimdir. ray mimarisi ve sivil mimari alan›ndaki örnekler
N
ise günümüze kadar korunamam›flt›r.
Eski M›s›r’›n devlet örgütünün iflleyiflini ve toplum
A M A Ç
2 yap›s›n› aç›klayabilme
M›s›r da di¤er Ön Asya krall›klar› gibi mutlak bir
krall›kt›. Devletin bafl›nda kral-firavun bulunur-
du. Krall›k genellikle babadan o¤ula ya da kar-
deflten kardefle geçerdi.
Kral/firavundan sonra en önemli kifli, yard›mc›s›
1. M›s›r piramitlerinin en büyü¤ü hangi M›s›r kral› tara- 7. Mumya yap›l›rken, iç organlar›n konuldu¤u vazolara
f›ndan yapt›r›lm›flt›r? ne ad verilir?
a. Menes a. Habefl
b. Snefru b. Obsidien
c. Coser c. Kanopik
d. Keops d. Kiten
e. Kefren e. Ka
2. Vezir ve mimar olan ‹mhotep taraf›ndan infla edilen 8. Orta Krall›k Dönemi’nin sonlar›ndan bafllayarak
Basamakl› Piramit hangi M›s›r kral›na aittir? bir ya da daha fazla say›da mezarlara konulmaya bafl-
a. Snefru lanan, ölü öbür dünyada angarya bir ifl yapmaya ça-
b. Coser ¤›r›ld›¤›nda canlan›p onun yerine çal›flaca¤›na inan›-
c. Kefren lan mumyalanm›fl insan fleklindeki gömü heykelcikle-
d. II. Ramses rine ne ad verilir?
e. Hatflepsut a. Apis
b. Pilon
3. Günefl Tanr›s› “Ra” için yapt›r›lan Günefl tap›naklar›, c. Obelisk
kaç›nc› M›s›r sülalesi firavunlar› zaman›na aittir? d. Ushebti
a. 3. Sülale e. Habefl
b. 4. Sülale
c. 5. Sülale 9. Eski M›s›r’da erkek çocuklar kaç yafl›na geldiklerin-
d. 18. Sülale de bir tören yap›larak eriflkinli¤e ad›m atarlard›?
e. 20. Sülale a. 10
b. 14
4. Eski M›s›r’da Günefl’i tek tanr› olarak kabul ettirmek c. 18
isteyen firavun afla¤›dakilerden hangisidir? d. 20
a. II. Mentuhotep e. 22
b. I. Tutmosis
c. III. Tutmosis 10. Eski M›s›r takviminde bir y›l kaç gündü?
d. Hatflepsut a. 300
e. IV. Amenofis b. 325
c. 350
5. Mumyalama ile ilgili tanr› afla¤›dakilerden hangisidir? d. 365
a. Anubis e. 375
b. Osiris
c. Tot
d. Ra
e. Horus
6. Ölüler mahkemesine baflkanl›k eden tanr› afla¤›da-

kilerden hangisidir?
a. Anubis
b. Osiris
c. Tot
d. Ra
e. Horus
Okuma Parças›
Ani’nin Özdeyiflleri neni üzecek hiçbir fleye izin verme, aksi takdirde e¤er o
Kahire Müzesi’nde korunan bir papirüste Eski M›s›r dav- ellerini Tanr›’ya açarsa Tanr› onun flikâyetini duyacak
ran›fl kurallar›na ait ilginç bir metin bulunmaktad›r. Ge- [ve seni cezaland›racakt›r]. “
nel olarak bu davran›fl kurallar› “Ani’nin Özdeyiflleri” “Yan›nda baflka biri varken ekme¤ini, ilk önce ona
olarak bilinir ve afla¤›daki örnekler karakteri ve konusu uzatmadan yeme...”
hakk›nda bize fikir vermektedir. “Öfkeliyken birine asla cevap vermeyin ve onun yan›n-
“Bir kifli eline geçen f›rsat› bir kez kaç›rd› m›, baflka bir dan uzaklafl›n. O, k›zg›nl›k içerisinde konufltu¤unda
tanesini yakalamak için [bofluna] çabalar.” siz ona kibar bir flekilde karfl›l›k verin, çünkü yumuflak
“Baflkas› ayaktayken sen oturma, sosyal statün onun- sözler onun kalbinin ilac›d›r.”
kinden daha yukar›da olsa bile ve özellikle de bu kifli
yafll› bir adamsa.” Kaynak: Wallis Budge 2008, s.286-289
“Kaba sözler söyleyen birinin nezaket görmesi beklenil-
memelidir.”
“E¤er her gün kendi ellerinle [yapt›¤›n] yolda ilerlersen,
sonunda olman gereken yere var›rs›n.”
“‹nsanlar her gün ne hakk›nda konuflmal›lar? Yüksek
mevkilerdeki yöneticiler kanunlar› tart›flmal›, kad›nlar
kocalar› hakk›nda konuflmal› ve her insan kendi iflleri
ile ilgili konuflmal›d›r. “
“Asla hiçbir misafirinize kaba sözler söylemeyin; dedi-
kodu yaparken sarf etti¤iniz bir söz döner gelir ve sizin
evinize düfler.”
“E¤er kitaplarla aran çok iyiyse ve onlar› incelemiflsen,
okuduklar›n› kalbine iyice yerlefltir ki böylece daha son-
ra ne söylersen iyi olacakt›r. E¤er bir kâtip herhangi bir
mevkiye terfi ettirilirse, kendi yazd›klar› hakk›nda ko-
nuflacakt›r. Hazineden sorumlu müdürün hiç o¤lu yok
ve mühür memurunun hiç varisi yok. Yüksek memur-
lar, eli flerefli bir konumda olan kâtibe, çocuklara ver-
medikleri bir sayg› gösterirler... “
“Bir insan›n çöküflü ona dilinden gelir; dikkat edin de
kendinize bir zarar vermeyin.”
“Bir insan›n kalbi t›pk› bir tah›l ambar›na benzer, içi
her türden cevapla doludur; iyi olanlar› seç ve onlar›
söyle; kötü olanlar› ise içine gömerek sakla. Kaba bir
flekilde verece¤in cevap silah savurmaya benzer; fa-
kat e¤er tatl›l›kla ve sakin bir flekilde konuflursan her
zaman [sevilirsin].”
“Sana, seni karn›nda tafl›yan anneni verdim ve seni ta-
fl›rken o, benim yard›m›m olmaks›z›n bu büyük yükün
sorumlulu¤unu üzerine ald›. Aylar sonra sen do¤dun,
annen kendini bir boyunduru¤un alt›na sokarak seni
üç y›l boyunca emzirdi... Sen e¤itim alman için okula
gönderildi¤inde, annen düzenli olarak her gün ö¤ret-
menin için evden ekmek ve bira getirdi. fiimdi ise sen
büyüdün, bir kar›n ve kendi evin var. Çocuklar›na bak
ve onlar› t›pk› annenin seni yetifltirdi¤i gibi yetifltir. An-

1. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yeniden S›ra Sizde 3
gözden geçiriniz. M›s›rl›lar insan›n öldükten sonra öbür dünyada yafla-
2. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yeniden maya devam edece¤ine inanmaktayd›lar. Dünyadayken
gözden geçiriniz. bedenden ayr›lan ruhun öteki dünyada dönebilmesi
3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Mimari” bölümünü yeniden için vücudun sa¤lam olmas› gerekmekteydi. Sülaleler
gözden geçiriniz. Öncesi Dönem’de ölüler çöl kenar›na aç›lan basit çu-
4. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden göz- kurlara gömülüyor ve üzerleri kum ile örtülüyordu. Ku-
den geçiriniz. ru iklim ve s›cak kum cesedin nemini alarak kurumas›-
5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Din” bölümünü yeniden göz- na neden oluyordu. Böylece bedenler çürümeden ko-
den geçiriniz. runuyordu. M›s›rl›lar zaman içerisinde bu yöntemi ge-
6. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Ölü Gömme Gelenekleri” lifltirdiler. Sülalelerin bafllang›c›ndan hemen önce ceset-
bölümünü yeniden gözden geçiriniz. ler sandukalara konulmaya baflland› ve dolay›s›yla s›-
7. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Mumyalama” bölümünü ye- cak kum ile temas kesildi. Do¤al yollardan meydana
niden gözden geçiriniz. gelen koruma olanaks›z hale gelince, yapay olarak ce-
8. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Mumyalama” bölümünü ye- sedi koruma yollar› aranmaya bafllad› ve böylece mum-
niden gözden geçiriniz. yalama gelene¤i geliflti.
9. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Ev Yaflam›” bölümünü yeni-
den gözden geçiriniz. S›ra Sizde 4
10. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Bilim” bölümünü yeniden M›s›r takviminin Dünya kültür tarihi aç›s›ndan önemi,
gözden geçiriniz günümüzde kulland›¤›m›z takvimin temelini olufltur-
mufl olmas›d›r. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na da-
yanan bir takvimdir. Bu takvime göre bir y›lda, dörder
ayl›k üç mevsim (Taflk›n, Ekin, Hasat) vard›. Buna da-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› yanarak M›s›rl›lar, bir y›l› 30 günlük 12 aya bölmüfller,
S›ra Sizde 1 buna befl gün ekleyerek 365 günlük bir günefl y›l› gelifl-
Papirüs, Nil Nehri’nde yetiflen saz türü bir bitkidir. Papi- tirmifllerdir. Ancak 365 güne ilaveten alt›flar saatten dört
rüsü kâ¤›t hâline getirmek için, gövdesinden ince fleritler y›lda bir oluflan “art›k gün” olmad›¤› için M›s›rl›lar›n gü-
kesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonra dikey ola- nefl y›l› her dört y›lda bir gün geri kal›yordu. MÖ 45 y›-
rak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklafl›k 48x43 cm l›nda M›s›r takvimine dayanan Jülyen Takvimi, MS
boyutlar›ndaki her tabaka uç uca eklenerek 40 m uzunlu- 1582’de Papa XIII. Gregor taraf›ndan yap›lan düzeltme
¤a kadar ulaflan papirüs rulolar› yap›labilirdi. Papirüsler sonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›m›z Gregoryen takvi-
yaz›ld›ktan sonra rulo hâlinde saklan›rd›. Kolayca tahrip mi ortaya ç›km›flt›r.
olabilecek veya çürüyecek papirüs rulolar›, iklimin ol-
dukça kuru oldu¤u M›s›r’da hava ve su ile temas olmayan S›ra Sizde 5
piramit ve kaya mezarlar›nda ancak korunmufltur. Eski Krall›k zaman›nda yap›lm›fl tap›naklar›n en güzel
örnekleri 5. Sülale krallar› taraf›ndan Günefl Tanr›s› Ra
S›ra Sizde 2 için yap›lanlard›r. 5. Sülale krallar›ndan Neuserre tara-
Eski M›s›r’da yönetim flekli mutlak krall›kt›. Devlet yö- f›ndan Abu Gurab’da yapt›r›lan Günefl Tap›na¤› bunlar-
netiminin en üstünde firavun-kral bulunmaktayd›. Kral- dan biridir. Tap›na¤›n en belirgin özelli¤i içinde bir su-
dan sonra en yetkili görevli vezirdi. Vezir, kral ad›na ül- na¤›n bulundu¤u aç›k avlu ve günefl tanr›s›n›n simgesi
kenin yönetiminden sorumluydu. Ülke eyaletlere ayr›- olan kal›n bir dikili taflt›r. Tap›nak alan›n› s›n›rlayan du-
larak yönetiliyordu. Eyaletlerde merkezden atanan vali- varlar›n d›fl›nda piflmifl topraktan bir kay›k vard›r. Eski
ler görev yap›yordu. Bu yönetim flekli Ortado¤u’daki M›s›rl›lar, Günefl Tanr›s› Ra’n›n bu kay›¤a binerek gece
birçok eski uygarl›kla benzerdi. Ancak M›s›r’da en te- yolculu¤una ç›kt›¤›na inan›yorlard›. 5. Sülale’nin bütün
pedeki firavun-krala yak›flt›r›lan tanr›sal özellikler ve firavunlar› bu tür günefl tap›naklar›n› piramitlerinin ya-
bunlar için yap›lan piramit ve heykeller di¤er uygarl›k- n› bafl›na yapt›rm›fllard›r.
lardan farkl›d›r.
Yararlan›lan Kaynaklar
Baines, J.-J. Malek. (1986). Eski M›s›r, (Çev. Z. Aruoba-
O. Aruoba), ‹stanbul.
Desplancques, S. (2006). Antik M›s›r, (Çev. I. Yerbuz),
Ankara.
Diakov, V.- S. Kovalev, (2008). ‹lkça¤ Tarihi-1, Or-
tado¤u, Uzakdo¤u, Eski Yunan, (Çev. Ö. ‹nce),
‹stanbul.
Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma, Antik Ak-
deniz Uygarl›klar›, (Çev. S. K. Ang›), Ankara.
Gündüz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski M›s›r,
Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yap› ve Kültür,
‹stanbul.
Hornung, E. (2004). Ana Hatlar›yla M›s›r Tarihi, (Çev.
Z. Akarsu Y›lmazer), ‹stanbul.
Hornung, E. (2004). M›s›rbilime Girifl, (Çev. Z. A. Y›l-
mazer), ‹stanbul.
‹nan, A. (1987). Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti,
Ankara.
Jean, G. (2001). Yaz›. ‹nsanl›¤›n Belle¤i, (Çev. N. Ba-
fler), ‹stanbul.
Kuhrt, A.(2009). Eskiça¤’da Yak›ndo¤u, Cilt I, ‹stanbul.
Say›l›, A. (1991). M›s›rl›larda ve Mezopotamyal›lar-
da Matematik, Astronomi ve T›p, Ankara.
Schulz, R.-M. Seidel (2004) Egypt. The World of the
Pharaohs, Germany, 2004
Wallis Budge, E.A., 2008). Antik M›s›r Edebiyat›, Ya-
z›nsal Metinler, ‹zmir.
Y›ld›r›m, R. (1996). Önasya Tarih ve Uygarl›klar›,
‹zmir.

2137 Eski Mezopotamya Ve Misir Tarixi S.harmaqaya K.koroqhlu H.sivas 2013 155

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2137 Eski Mezopotamya Ve Misir Tarixi S.harmaqaya K.koroqhlu H.sivas 2013 155

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2280

ESK‹ MEZOPOTAMYA VE MISIR

Copyright © 2011 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Kitap Koordinasyon Birimi

Eski Mezopotamya ve M›s›r Tarihi

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.

Mezopotamya’n›n Tarih (Yaz›) Öncesi Dönemleri................ 2 1. ÜN‹TE

Yaz›l› (Tarihi) Sürecin Bafllang›c› ve Sümerler .................... 20 2. ÜN‹TE

Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü, Akkad - Sümer 3. ÜN‹TE

Akkad Devlet Anlay›fl›................................................................................... 43

4. ÜN‹TE MÖ ‹kinci Biny›lda Mezopotamya.......................................... 52

5. ÜN‹TE Yeni Assur ve Yeni Babil Krall›¤›: Siyasi Tarih ..................... 72

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarl›klar› ................................. . 88 6. ÜN‹TE

Eski M›s›r Tarihi ....................................................................... 106 7. ÜN‹TE

Eski M›s›r Uygarl›¤›......................................................... ......... 128 8. ÜN‹TE

B‹L‹M, M‹MAR‹ VE SANAT ........................................................................... 137

Mezopotamya’n›n uzak geçmiflinin çeflitli aflamalar›, ilk kez saptand›¤› yerin

ESK‹ TAfi ÇA⁄I / PALEOL‹T‹K (MÖ 1100000-12000)

ORTA TAfi ÇA⁄I / EP‹PALEOL‹T‹K (MÖ 12000-10000)

Zagros Da¤lar›n›n bat› yamaçlar›, Kuzey Mezopotamya’n›n Türkiye s›n›rlar›

YEN‹ TAfi ÇA⁄I / NEOL‹T‹K (MÖ 10000-5200)

Göbekli Tepe’de henüz ayd›nlat›lmayan hususlardan biri tap›nak alan›n›n d›-

Çayönü yerleflmesinde o zamanki teknolojik imkânlarla nas›l yap›ld›¤› hâlâ tar-

Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dönemi (MÖ 6000-5750)

Bu dönem yerleflmelerinde çad›r ve kulübe tipi yap›lardan oluflan kamp izleri

Hassuna Dönemi ( MÖ 5750-5250)

Samarra Dönemi (MÖ 5300-5100)

SIRA S‹ZDE Mezopotamya’da

Halaf Dönemi (MÖ 5500-4800)

Mezopotamya’daki dinsel ö¤eler nas›l do¤mufl, nas›l geliflmifltir? Tart›fl›n›z.

Bir kuzey tap›na¤›

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Günümüzde Mezopotamya denince do¤uda Zagros Da¤lar›, kuzeyde Güney-

Kentleflme, uluslararas› ticaret, toplumda sosyal s›n›flar›n oluflmas›, devletin

Hanedanlar› taraf›ndan kurulan birçok kentin bulundu¤u bu verimli topraklar, Sa-

Mezopotamya’da gelifltirilen sallar ve yelkenli tekneler d›fl dünyaya aç›lmada

SIRA S‹ZDE Uluslar aras›SIRA

‹lk yaz›lan belgelerin Sümerce oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sümerlerden sonra çivi-

Bafllang›çta resim SAG

Günümüzde kullan›lan trafik iflaretleriyle hiyeroglif yaz›s› aras›ndaSIRA

¤u kabul edilmekteydi. Gök tanr›s› An bafllang›çta Sümerlerin bafltanr›s›yken son-

Bu bölüm, Köro¤lu, K., Eski Mezopotamya Tarihi. Bafllang›c›ndan Pers

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

2 yat›na giren yenilikleri tan›mlayabilme

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde 1 Bottero , J.- Stève, M - J. (2002). Evvel Zaman ‹çinde

Akkadlar›n Mezopotamya’ya Göçü

ti Akkad/Agade ad›ndan gelmifl olabilece¤i önerilmektedir. Akkadlar›n anavatan›

Sümer ve Akkad Dur Eflnunna

Akkad ‹mparatorlu¤u’nun kurucusu kral Sargon’dur. Onu izleyen ve yaklafl›k

SIRA S‹ZDE aras› iliflki-

Kurucu Kral Sargon S O R U S O R U

tehdit oluflturmaktayd›. En önemlisi de geçmifli binlerce y›l öncesine giden Elam,

Tanr›laflt›r›lm›fl Kral: Naram-Sin

ti gemilerle baflkentine tafl›mas› bunlar aras›nda en belirgini olarak öne ç›kar›l›r.

SIRA S‹ZDE Kent devletiSIRA

III. Ur Sülalesi 2112-2000