Math1Book PDF

ι ας
αγ
Σηµειωσεις :
Λογισµός Συναρτήσεων Μιας Μεταβλητής
µε παράρτηµα Αναλυτικής Γεωµετρίας
v . 0.86
εχ
Θ. Κεχαγιας
Απριλης 2010
.Κ
Αθ
ας
Περιεχόµενα
ι
Προλογος iii
αγ
Εισαγωγη v
1 Βασικες Συναρτησεις 1
1.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Λυµενα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3 Αλυτα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2 Ορια και Συνεχεια 13

εχ
2.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3 Παραγωγοι και ∆ιαφορικα 24

3.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
.Κ
4 Αοριστα Ολοκληρωµατα 33
4.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Αθ
5 Τεχνικες Ολοκληρωσης 39
5.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
6 Ορισµενα Ολοκληρωµατα και Εµβαδον 52

6.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
i
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ii
7 Μηκος Τοξου και Κεντρο Βαρους 67

7.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
ας
8 Στερεα εκ Περιστροφης 75
8.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
9 Παραµετρικες Καµπυλες 83
ι
9.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
αγ
10 Πολικες Συντεταγµενες 91
10.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
11 Αριθµητικες Ακολουθιες και Σειρες 101

εχ
11.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
12 Σειρες T aylor 111

12.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
.Κ

Α΄ Η Εκθετικη συναρτηση 123

Α΄.1 Ορισµος και Ιδιοτητες της Εκθετικης Συναρτησης . . . . . . . . . . . . . 123
Β΄ Επιπεδα στον Τρισδιαστατο Χωρο 126

Αθ
Β΄.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Β΄.2 Λυµενα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Β΄.3 Αλυτα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Γ΄ Ευθειες στον Τρισδιαστατο Χωρο 145

Γ΄.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Γ΄.2 Λυµενα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Γ΄.3 Αλυτα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
∆΄ ∆ευτεροβαθµιες Επιφανειες 160

∆΄.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
∆΄.2 Λυµενα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
∆΄.3 Αλυτα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
ας
Προλογος
Το παρον τευχος περιεχει συντοµες σηµειωσεις ϑεωριας, λυµενες και αλυτες ασκησεις
ι
Λογισµου1 Συναρτησεων µιας Μεταβλητης. Το τευχος προοριζεται για χρηση απο τους
ϕοιτητες της Πολυτεχνικης Σχολης του Αριστοτελειου Πανεπιστηµιου Θεσσαλονικης, ως
αγ
συµπληρωµα των διδακτικων ϐιβλιων που διανεµονται σε αυτους.
Σε καθε τους ϕοιτητη που ϑα χρησιµοποιησει αυτο το τευχος (και γενικοτερα σε καθε
ϕοιτητη που µελετα τα µαθηµατικα) εχω να δωσω τρεις συµβουλες.
1. Λυσε οσο περισσοτερες ασκησεις µπορεις.
2. ∆ειξε εµπιστοσυνη.
εχ
3. Μην κανεις την Ϲωη σου πιο δυσκολη απ΄ οτι ειναι απολυτως απαραιτητο.
Πιο αναλυτικα, η πρωτη συµβουλη εχει το εξης νοηµα. Κατα τη γνωµη µου, για τους
περισσοτερους απο εµας, ο µονος τροπος εξοικειωσης µε τα µαθηµατικα ειναι η επιλυση
ασκησεων – οσο περισσοτερες ασκησεις τοσο καλυτερα. Συµφωνα µε αυτη την αποψ-
η, στο παρον τευχος η ϑεωρια παρουσιαζεται σε µεγαλη συντοµια, αλλα υπαρχει µεγαλος
αριθµος λυµενων και αλυτων ασκησεων. Ο αναγνωστης πρεπει να χρησιµοποιησει τις
.Κ
λυµενες ασκησεις ως ενα ενδιαµεσο ϐοηθηµα για την επιλυση των αλυτων ασκησεων. Με
αλλα λογια, αν ο αναγνωστης δεν λυσει ο ιδιος µεγαλο αριθµο των αλυτων ασκησεων δεν
ϑα ωφεληθει ιδιαιτερα (δεν αρκει δηλ. να µελετησει τις ηδη λυµενες ασκησεις).
Η δευτερη συµβουλη σηµαινει οτι (παρα την εντυπωση καποιων ϕοιτητων) ο σκοπος του
διδασκοντα δεν ειναι να κοψει οσο γινεται περισσοτερους ϕοιτητες ... συνηθως µαλιστα
ειναι ακριβως το αντιθετο.
Αθ
Το νοηµα της τριτης συµβουλης ειναι το εξης : οταν προσπαθεις να λυσεις µια ασκηση,
ξεκινησε απο την απλουστερη δυνατη λυση που µπορεις να ϕανταστεις ... και µετα
προσπαθησε να απλοποιησεις αυτη την λυση. Αν η απλη λυση δεν δουλεψει, µπορεις
παντα να δοκιµασεις καποια πιο περιπλοκη. Ειναι δυσκολο, αφου εχεις δηµιουργησει
ενα περιπλοκο µοντελο στο µυαλο σου να αρχισεις να αφαιρεις απο αυτο ετσι ωστε να γινει
απλουστερο. Ειναι πολυ πιο ευκολο να αρχισεις µε λιγα συστατικα και να προσθετεις ενα
ακοµα καθε ϕορα που το χρειαζεσαι.
Πρεπει να τονισω επισης οτι η εµφαση του τευχους ειναι σε υπολογιστικες και ο-
χι σε αποδεικτικες ασκησεις. Οπου εµφανιζονται αποδειξεις ειναι διαισθητικες και οχι
αυστηρες και χρησιµοποιουνται για να οξυνουν την διαισθηση και την κατανοηση του
1
∆ηλ. παραγωγισης και ολοκληρωσης
iii
iv
αναγνωστη· ολες αυτες οι αποδειξεις µπορουν να γινουν αυστηρες, αλλα ϑεωρω οτι αυτο
εκφευγει απο τους στοχους του παροντος τευχους.
Το τευχος δεν εχει παρει ακοµη την τελικη του µορφη. Ειναι πιθανον καποιες λυσεις
ας
και απαντησεις να περιεχουν λαθη. Καθως η διαδικασια της αποσφαλµατωσης ϑα εξελισ-
σεται (και τα υπαρχοντα λαθη ϑα διορθωνονται) ϑα δηµοσιευω ϐελτιωµενες εκδοσεις. Η
παρουσα εκδοση εχει τον κωδικο v.0.85 – δηλ., για να χρησιµοποιησω εναν ορο αναπ-
τυξης λογισµικου, ειναι ακοµα σε µορφη beta. Εποµενες εκδοσεις ϑα χαρακτηριζονται
απο µικροτερο αριθµο σφαλµατων και µεγαλυτερους κωδικους· η πρωτη ¨τελικη¨ εκδοση
ϑα ειναι η v.1.00. Παντως ελπιζω (πιστευω) οτι η παρουσα µορφη ϑα αποδειχτει αρκετα
χρησιµη στους ϕοιτητες.
ι
Θανασης Κεχαγιας
Θεσσαλονικη, Σεπτεµβρης 2009
αγ
εχ
.Κ
Αθ
ας
Εισαγωγη
Η λεξη ¨Λογισµος¨ (στα Αγγλικα ¨Calculus¨) µπορει να εχει πολλες εννοιες, αλλα στα
ι
Μαθηµατικα η πιο συνηθισµενη χρηση της ειναι στην εκφραση ¨Λογισµος Συναρτησεων
µιας Μεταβλητης¨2 και ϐασικα σηµαινει παραγωγιση και ολοκληρωση µιας συναρτησης.
αγ
Και αυτο ειναι το αντικειµενο του παροντος τευχους. Ωστοσο, η ϐασικη ιδεα του Λογισµου
(Συναρτησεων µιας Μεταβλητης) ειναι η χρηση του οριου µιας συναρτησης και µαλιστα
ενας πολυ συγκεκριµενος τροπος χρησης : µας δινεται µια συναρτηση f (x) και µελετουµε
την µεταβολη της συναρτησης ∆f = f (x + ∆x)−f (x) οταν το x µεταβαλλεται και γινεται
∆x· και επιπλεον µας ενδιαφερει η περιπτωση οπου το ∆x ειναι πολυ µικρο, τοσο µικρο
που τεινει στο µηδεν. Η δε παραγωγιση και ολοκληρωση ειναι διαδικασιες που οριζονται
µεσω της εννοιας του οριου.
εχ
Αυτη η ϐασικη ιδεα ειναι πολυ χρησιµη σε διαφορα µαθηµατικα προβληµατα και η-
ταν ηδη γνωστη (σε µια αρχικη µορφη) στους αρχαιους Ελληνες3 . Οµως η συστηµατικη
χρηση της καθιερωθηκε απο τους Ευρωπαιους µαθηµατικους του 17ου αιωνα. Επιπλεον,
οι µαθηµατικοι αυτοι ανεπτυξαν µεθοδους που επιτρεπουν την χρηση των οριων σε πολλα
διαφορετικα προβληµατα µε εναν ενοποιηµενο και σχεδον µηχανικο τροπο. Με χρηση των
µεθοδων αυτων µπορουµε πλεον να λυνουµε µε τυποποιηµενο και ευκολο τροπο προβ-
ληµατα (π.χ. υπολογισµο εµβαδων, µεγιστοποιηση και ελαχιστοποιηση συναρτησεων) τα
.Κ
οποια (πριν την αναπτυξη του Λογισµου) δυσκολεψαν µερικους απο τους µεγαλυτερους
µαθηµατικους της ανθρωποτητας.
Με αυτη λοιπον την ιστορια ϑα ασχοληθουµε στο παρον τευχος. Με τον ορο ¨συναρτηση
µιας µεταβλητης¨ εννοουµε µια συναρτηση f (x) µε πεδιο ορισµου και πεδιο τιµων το
συνολο των πραγµατικων αριθµων : f : R → R. Ο Λογισµος των Συναρτησεων µιας
Μεταβλητης ειναι η µελετη µεθοδων παραγωγισης και ολοκληρωσης τετοιων συναρτη-
Αθ
σεων καθως και σχετικες εφαρµογες. Επισης σηµαντικη ειναι η µελετη της αναπτυξης
συναρτησεων σε δυναµοσειρες.
Θα χρησιµοποιησουµε τον τυπικο µαθηµατικο συµβολισµο, ο οποοιος σας ειναι γνω-
στος απο το Λυκειο. Σηµειωνουµε ιδιατερα τα εξης.
√
1. Η τετραγωνικη ϱιζα του −1 συµβολιζεται µε i: −1 = i, i2 = −1.
2. Το συνολο των πραγµατικων αριθµων συµβολιζεται µε R και αυτο των µιγαδικων

αριθµων µε C.
PN
3. Ο συµβολισµος αθροισµατος ειναι : n=1 an = a1 + a2 + ... + aN .
2
Και η δευτερη πιο συνηθισµενη στην εκφραση ¨Λογισµος Συναρτησεων Πολλων Μεταβλητων¨.
3
Π.χ. την εχει χρησιµοποιησει ο Αρχιµηδης.
v
ΕΙΣΑΓΩΓΗ vi
4. Η λεξη ¨ανν¨ σηµαινει ¨αν και µονο αν¨.
ι ας
αγ
εχ
.Κ
Αθ
ας
Κεφάλαιο 1
Βασικες Συναρτησεις
ι
1
αγ
Η εκθετικη συναρτηση ex ειναι ισως η πιο ϐασικη συναρτηση των µαθηµατικων. Η λογα-
ϱιθµικη συναρτηση ln x ειναι η αντιστροφη της εκθετικης.
Οι τριγωνοµετρικες συναρτησεις ειναι το ηµιτονο (συµβολιζεται sin x), το συνηµιτονο
sin x
(συµβολιζεται cos x), η εφαπτοµενη (tan x = cos x
), η συνεφαπτοµενη (cot x = cos
1
x
sin x
), η
τεµνουσα (sec x = cos x ) και η συντεµνουσα (csc x = sin x ). Οι ορισµοι και οι ιδιοτητες
αυτων των συναρτησεων µας ειναι γνωστες απο το λυκειο. Οµως τωρα ϑα δωσουµε νεους
(ισοδυναµους µε τους ηδη γνωστους) ορισµους αυτων των συναρτησεων.
εχ
Οι υπερβολικες συναρτησεις οριζονται παροµοια µε τις τριγωνοµετρικες και εχουν
πολλες αναλογες ιδιοτητες.
1.1 Θεωρια
1.1.1. Θεωρουµε τις ϐασικες ιδιοτητες της εκθετικης συναρτησης ex γνωστες.
.Κ
1.1.2. Λαµβανουµε τυχοντα πραγµατικο αριθµο x και σχηµατιζουµε την ακολουθια 1

x x x
fn (x) = 1 + · 1+ · ... · 1 + .
| n n
{z n }
n ϕορες
Για καθε x ∈ R οι f1 (x), f2 (x) , ... ικανοποιουν

Αθ
0 ≤ f1 (x) ≤ f2 (x) ≤ ... ≤ fn (x) ≤ fn+1 (x) ≤ ... ≤ ex
και, καθως το n τεινει στο απειρο, η fn (x) τεινει στο ex , το οποιο γραφεται ως εξης :
x n
1+ −→ ex .
n n→∞
1.1.3. Η λογαριθµικη συναρτηση ln x ειναι η αντιστροφη της εκθετικης :
y = ln x ⇔ x = ey .
Θεωρουµε τις ϐασικες ιδιοτητες της λογαριθµικης συναρτησης γνωστες.

1
Οι ακολουθιες ϑα µελετηθουν στο Κεφαλαιο 11.
1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ 2
1.1.4. Ολες οι ιδιοτητες των τριγωνοµετρικων συναρτησεων µπορουν να αποδειχτουν απο

τον παρακατω τυπο
eix = cos x + i sin x (1.1)
ας
και τις ιδιοτητες
cos (−x) = cos x, sin (−x) = − sin x. (1.2)
Οι (1.1), (1.2) ϑα αποδειχτουν στο Κεφ. 12.
1.1.5. Απο τις (1.1), (1.2) αποδεικνυεται οτι
eix + e−ix eix − e−ix
ι
cos x = , sin x = . (1.3)
2 2i
αγ
1.1.6. Ισχυουν οι σχεσεις
sinh (ix) = i sin x,

sin (ix) = i sinh x,
cosh (ix) = cos x,
cos (ix) = cosh x.
εχ
1.1.7. Οι αντιστροφες τριγωνοµετρικες συναρτησεις οριζονται ως εξης.
arcsin(x) = y ⇔ x = sin(y)
arccos(x) = y ⇔ x = cos(y)
arccos(x) = y ⇔ x = tan(y)
arccot(x) = y ⇔ x = cot(y)
.Κ
arcsec(x) = y ⇔ x = sec(y)
arccsc(x) = y ⇔ x = csc(y).
1.1.8. Οι υπερβολικες συναρτησεις οριζονται κατ΄ αντιστοιχια των τριγωνοµετρικων, οπως

ϕαινεται απο τους παρακατω τυπους, και εχουν παροµοιες ιδιοτητες.
ex − e−x
Αθ
υπερβολικο ηµιτονο : sinh(x) =

2
e + e−x
x
υπερβολικο συνηµιτονο : cosh(x) =
2
ex − e−x
υπερβολικη εφαπτοµενη : tanh(x) = x
e + e−x
ex + e−x
υπερβολικη συνεφαπτοµενη : coth(x) = x
e − e−x
2
υπερβολικη τεµνουσα : sec h(x) = x
e + e−x
2
υπερβολικη συντεµνουσα : csc h(x) = x .
e − e−x
1.1.9. Οι αντιστροφες υπερβολικες συναρτησεις οριζονται ως εξης.

arc sinh (x) = y ⇔ x = sinh(y)
arc cosh (x) = y ⇔ x = cosh(y)
ας
arc tanh(x) = y ⇔ x = tanh(y)
arc coth(x) = y ⇔ x = coth(y)
arc sec h(x) = y ⇔ x = sec h(y)
arc csc h(x) = y ⇔ x = csc h(y).
1.1.10. Ισχυουν και τα εξης
ι
√
arc sinh (x) = ln x + x2 + 1 , − ∞ < x < ∞ (1.4)
√
αγ

arc cosh (x) = ln x + x2 − 1 , 1 ≤ x (1.5)

1 1+x
arc tanh(x) = ln , −1<x<1 (1.6)
2 1−x

1 x+1
arc coth(x) = ln , x > 1 η x < −1 (1.7)
2 x−1
√
1 1 − x2
, 0<x≤1
εχ
arc sec h(x) = ln + (1.8)
x x
√ !
1 1 + x2
arc csc h(x) = ln + , x 6= 0. (1.9)
x |x|
1.2 Λυµενα Προβληµατα

.Κ
1.2.1. Αποδειξτε την (1.3)

Λυση Στον ορισµο (1.1) ϑετουµε στην ϑεση του x το −x και εχουµε
e−ix = cos (−x) + i sin (−x) = cos x − i sin x (1.10)
(οπου χρησιµοποιησαµε τις (1.2) ). Προσθετοντας κατα µελη τις (1.1) και (1.10) παιρνουµε
την
Αθ
eix + e−ix
cos x = .
2
Αφαιρωντας κατα µελη παιρνουµε την
eix − e−ix
sin x = .
2i
1.2.2. Αποδειξτε οτι cos2 x + sin2 x = 1.
Λυση
2 ix 2
eix + e−ix e + e−ix

2 2
cos x + sin x = +
2 2i
−i2x
i2x
e +e + 2 e + e−i2x − 2
i2x
4
= − = = 1.
4 4 4
1.2.3. Αποδειξτε οτι sin(a + b) = sin a cos b + cos a sin b

Λυση Εχουµε
eia − e−ia eib + e−ib eia + e−ia eib − e−ib
ας
sin a cos b + cos a sin b = · + ·
2i 2 2 2i
i(a+b) i(−a+b) i(a−b) −i(a+b)
e −e +e −e
=
4i
ei(a+b) + ei(−a+b) − ei(a−b) − e−i(a+b)
+
4i
2ei(a+b) − 2e−i(a+b)
= = sin (a + b) .
ι
4i
1.2.4. Αποδειξτε οτι sin a = √ tan a
αγ
1+tan2 a
Λυση
tan a sin a/ cos a sin a/ cos a

√ =p =q = sin a.
1 + tan2 a 1 + sin2 a/ cos2 a 2

2
cos a + sin a / cos a
1.2.5. Αποδειξτε οτι sin(2a) = 2 sin a cos a

Λυση
εχ
eia − e−ia eia + e−ia
2 sin a cos a = 2 · ·
2i 2
eia+ia − e−ia eia + eia−ia − e−a−ia
=
2i
ei2a − e−i2a
= = sin (2a) .
.Κ
2i
sin(a−b)+sin(a+b)
1.2.6. Αποδειξτε οτι sin a cos b = 2
Λυση
sin(a − b) + sin(a + b) sin a cos b − cos a sin b + (sin a cos b + cos a sin b)
=
2 2
Αθ
= sin a cos b.
1.2.7. Αποδειξτε οτι sin a + sin b = 2 sin a+b cos a−b

2 2
Λυση Εχουµε απο την 1.2.6 οτι
sin(A − B) + sin(A + B)
sin A cos B = .
2
a+b a−b
Θετοντας A = 2
, B= 2
, εχουµε A − B = b, A + B = a, οποτε

a+b a−b sin(a) + sin(b)
sin cos =
2 2 2
απο το οποιο προκυπτει το Ϲητουµενο.
ι ας
αγ
Σχήµα 1.1: Η γραφικη παρασταση της cosh x.
εχ
1.2.8. Σχεδιαστε την συναρτηση cosh x.
x −x
Λυση Θυµηθειτε οτι cosh x = e +e 2
. ∆ειτε τωρα το σχηµα 1.1. Με διακεκοµµενες
x −x
γραµµες απεικονιζονται οι e , e . Με συνεχη γραµµη απεικονιζεται η cosh x, η οποια
ειναι ο µεσος ορος των δυο εκθετικων. Ετσι ϕαινεται καθαρα οτι limx→±∞ cosh x = ∞.
Επισης ϐλεπουµε στο σχηµα οτι η ελαχιστη τιµη της cosh x ειναι το cosh 0 = 1. Αυτο
µπορει να αποδεχιτει ϐρισκοντας µε χρηση παραγωγων τις µεγιστες και ελαχιστες τιµες
.Κ
της cosh x (καντε το !) η, πιο απλα, ως εξησ:

2
ex + e−x ex + e−x − 2 ex/2 − e−x/2
cosh x − 1 = −1= = ≥0
2 2 2
και η ελαχιστη τιµη cosh x − 1 = 0 (δηλαδη cosh x = 1) επιτυγχανεται οταν
ex/2 − e−x/2 = 0 ⇒ ex/2 = e−x/2 ⇒ ex = 1 ⇒ x = 0.

Αθ
1.2.9. Σχεδιαστε την συναρτηση sinh x.

x −x
Λυση Θυµηθειτε οτι sinh x = e −e 2
. ∆ειτε τωρα το σχηµα 1.2. Με διακεκοµµενες
γραµµες απεικονιζονται οι ex , e−x . Με συνεχη γραµµη απιεκονιζεται η sinh x, η οποια
ειναι το µισο της διαφορας των δυο εκθετικων. Ετσι ϕαινεται καθαρα οτι limx→−∞ sinh x =
−∞ και limx→∞ sinh x = ∞. Επισης ϕαινεται και οτι
ex − e−x
0 = sinh x = ⇒ ex = e−x ⇒ x = 0
2
δηλ. η µοναδικη ϱιζα της sinh x = 0 ειναι η x = 0.
1.2.10. Σχεδιαστε την συναρτηση tanh x.

ι ας
αγ
Σχήµα 1.2: Η γραφικη παρασταση της sinh x.
εχ
sinh x ex − e−x
tanh x = = x .
cosh x e + e−x
Οποτε
ex − e−x 1 − e−2x 1−0
lim tanh x = lim tanh x = lim = lim = = 1.
x→∞ x→∞ x→∞ ex + e−x x→∞ 1 + e−2x 1+0
.Κ
Με αντιστοιχο τροπο ϐρισκουµε limx→−∞ tanh x = −1 και ευκολα ϕαινεται επισης οτι
η µονη ϱιζα της tanh x = 0 ειναι η x = 0. Αυτες οι παρατηρησεις συνοψιζονται στην
γραφικη παρασταση του σχηµατος 1.3.
1.2.11. Αποδειξτε οτι
sinh (−x) = − sinh x, cosh (−x) = cosh x. (1.11)

Αθ
e−x − e−(−x) ex − e−x

sinh (−x) = =− = − sinh x.
2 2
Το cosh (−x) = cosh x αποδεικνυεται παροµοια.
1.2.12. Αποδειξτε οτι cosh2 x − sinh2 x = 1.
Λυση
2 x 2
ex + e−x e − e−x

2 2
cosh x − sinh x = −
2 2
−2x
2x
e +e + 2 e + e−2x − 2
2x
4
= − = = 1.
4 4 4
ι ας
αγ
Σχήµα 1.3: Η γραφικη παρασταση της tanh x.
εχ
1.2.13. Αποδειξτε οτι sinh(x + y) = sinh x cosh y + cosh x sinh y
ex − e−x ey + e−y ex + e−x ey − e−y

sinh x cosh y + cosh x sinh y = · + ·
2 2 2 2
ex+y − e−x+y + ex−y − e−(x+y)
=
4
.Κ
ex+y + e−x+y − ex−y − e−(x+y)

+
4
x+y −(x+y)
2e − 2e
= = sinh (x + y) .
4
1.2.14. Αποδειξτε οτι sinh(2x) = 2 sinh x cosh x
Αθ
Λυση Στον τυπο του 1.2.13 ϑετουµε y = x και εχουµε
sinh (2x) = sinh(x + x) = sinh x cosh x + cosh x sinh x = 2 sinh x cosh x.
1.2.15. Αποδειξτε οτι sinh x + sinh y = 2 sinh x+y cosh x−y

2 2
x+y x+y x−y x−y
− e− + e−

x+y x−y e 2 2 e 2 2
2 sinh cosh =2· ·
2 2 2 2
x+y+x−y −x−y+x−y x+y−x+y −x−y−x+y
e 2 −e 2 +e 2 −e 2
=
2
ex − e−x e−y − ey
= + = sinh x + sinh y.
2 2
1.2.16. Αποδειξτε οτι √

arc sinh(x) = ln x + x2 +1
ας
Λυση Εστω z = arc sinh(x). Τοτε
ez − e−z
x = sinh z = ⇒ ez − 2x − e−z = 0.
2
Θετουµε a = ez , οποτε εχουµε a − 2x − a−1 = 0 και πολλαπλασιαζουµε µε a, οποτε
παιρνουµε
a2 − 2xa − 1 = 0.
ι
Λυνουµε ως προς a και παιρνουµε
αγ
√
ez = a = x ± x2 + 1 .
√
Αλλα η ϱιζα a = x − x2 + 1 ειναι αρνητικη και απορριπτεται (αφου a = ez > 0). Οποτε
z
√ √
2
a = e = x + x + 1 ⇒ z = ln x + x + 1 . 2
1.2.17. Εξηγειστε γιατι το πεδιο ορισµου της arc √ sinh (x)

ειναι το R.
εχ
2
Λυση Θυµηθειτε οτι arc sinh (x) = ln x + x + 1 . Ενας τροπος για να εξηγηθει το
√ √
Ϲητουµενο ειναι να παρατηρησουµε οτι x 2 + 1 > |x| , οποτε x + x2 + 1 > 0 και αρα
√
2
στην ln x + x + 1 µπορουµε να ϐαλουµε οποιοδηποτε x ∈ R (ϑυµηθειτε οτι το ορισµα
της λογαριθµικης συναρτησης πρεπει να ειναι ϑετικο). Ενας αλλος τροπος ειναι να δουµε
στο σχηµα 1.4 την γραφικη παρασταση της arc sinh (x), η οποια ειναι η συµµετρικη της
sinh x ως προς την ευθεια x = y (γιατι ;). Στην γραφικη παρασταση ϐλεπουµε οτι για καθε
x ∈ R υπαρχει η αντιστοιχη τιµη arc sinh x.
.Κ
Αθ
ι ας
αγ
Σχήµα 1.4: Η γραφικη παρασταση της arc sinh x.
1.2.18. Εξηγειστε γιατι το πεδιο ορισµου√της arccosh (x) ειναι το [1, ∞).
Λυση Εχουµε arc cosh (x) = ln x + x2 − 1 . Αρα λοιπον, αποδεκτες τιµες του x
ειναι αυτες που ικανοποιουν
√
εχ
x2 − 1 ≥ 0 και x + x2 − 1 > 0.
√
Για να ικανοποιηθει η πρωτη συνθηκη, πρεπει |x| ≥ 1. Επειδη δε |x| > x2 − 1, για
να ικανοποηθει η δευτερη συνθηκη πρεπει να εχουµε x > 0. Απο τις x > 0 και |x| ≥ 1
προκυπτει x ≥ 1, δηλ. το Ϲητουµενο, το οποιο µπορουµε επισης να καταλαβουµε απο
την γραφικη παρασταση της arc cosh x, η οποια δινεται στο σχηµα 1.5.
.Κ
Αθ
Σχήµα 1.5: Η γραφικη παρασταση της arc cosh x.
1.2.19. Εξηγειστε γιατι arc tanh(x) = 12 ln 1+x

1−x
, −1 < x < 1.
Λυση Αυτο µπορουµε να το δουµε απο την γραφικη παρασταση της arc tanh x, η
οποια δινεται στο σχηµα 1.6 (απο την συµµετρικη της tanh x ως προς την ευθεια x = y ).
ι ας
1+x
1−x
> 0 (καντε το !).
αγ
Σχήµα 1.6: Η γραφικη παρασταση της arc tanh x.
Επισης το Ϲητουµενο µπορει να αποδειχτει και εξταζοντας για ποιες τιµες του x ισχυει
εχ
1.3 Αλυτα Προβληµατα
1.3.1. Αποδειξτε τους παρακατω τυπους.
1. sin(a ± b) = sin a cos b ± cos a sin b
2. cos(a ± b) = cos a cos b ∓ sin a sin b

.Κ
tan a±tan b
3. tan(a ± b) = 1∓tan a tan b
1
1.3.2. Αποδειξτε οτι cos a = √
1+tan2 a
.
1. cos(2a) = cos2 a − sin2 a = 2 cos2 a − 1

Αθ
2 tan a
2. tan(2a) = 1−tan2 a
.
1. sin(3a) = 3 sin a − 4 sin3 a
2. cos(3a) = 4 cos3 a − 3 cos a

3 tan a−tan3 a
3. tan(3a) = 1−3 tan2 a
.

cos(a−b)−cos(a+b)
1. sin a sin b = 2
cos(a−b)+cos(a+b)
2. cos a cos b = 2
ας
a+b a−b

1. sin a + sin b = 2 sin cos 2 2
2. cos a + cos b = 2 cos a+b a−b

2
cos 2
3. cos a − cos b = 2 sin a+b b−a

2
sin 2
1.3.7. Αποδειξτε οτι 1 − tanh2 (x) = 1

cosh2 (x)
.
ι
αγ
1. sinh(x ± y) = sinh x cosh y ± cosh x sinh y
2. cosh(x ± y) = cosh x cosh y ± sinh x sinh y

tanh x±tanh y
3. tanh(x ± y) = 1±tanh x tanh y

εχ
1. cosh(2x) = cosh2 x + sinh2 x = 2 cosh2 x − 1
2 tanh x
2. tanh(2x) = 1+tanh2 x
.

x+y x−y

1. sinh x − sinh y = 2 cosh sinh 2 2
.Κ
2. cosh x + cosh y = 2 cosh x+y x−y

2
cosh 2
3. cosh x − cosh y = 2 sinh x+y x−y

2
sinh 2
.
1. sinh (ix) = i sin x

Αθ
2. sin (ix) = i sinh x
3. cosh (ix) = i cos x
4. cos (ix) = i cosh x

√
1. arc sinh(x) = ln x + x2 + 1 (−∞ < x < ∞),
√
2. arc cosh(x) = ln x + x2 − 1 (1≤ x),
3. arc tanh(x) = 12 ln 1+x

1−x
(−1 < x < 1),
1 x+1

4. arc coth(x) = 2
ln x−1 (x > 1 η x < −1),
√
2
5. arc sec h(x) = ln x1 + 1−xx
, 0<x≤1
ας
√
1 1+x2
6. arc csc h(x) = ln x
+ |x|
, x 6= 0.

√
1. arcsin(x) = −i ln ix + 1 − x2 ,
√
ι

2. arccos(x) = −i ln x + x2 − 1 ,
3. arctan(x) = 2i ln 1−ix

αγ
1+ix
.
εχ
.Κ
Αθ
ας
Κεφάλαιο 2
Ορια και Συνεχεια
ι
2.1 Θεωρια αγ
Το παρον κεφαλαιο ειναι µια συντιοµη υπενθυµιση των εννοιων του οριου και της συνεχειας,
τις οποιες οι ϕοιτητες εχουν ηδη διδαχτει στο Λυκειο.
2.1.1. Λεµε οτι η συναρτηση f (x) εχει οριο τον αριθµο f0 (ή τεινει στο f0 ) καθως το x
εχ
τεινει στο x0 ανν ισχυει η εξης συνθηκη :
∀ε > 0 : ∃δ > 0 : 0 < |x − x0 | < δ ⇒ |f (x) − f0 | < ε. (2.1)
Γραφουµε δε
lim f (x) = f0 .
x→x0
.Κ
2.1.2. Η σηµασια της (2.1) ειναι η εξης : αν ϑελουµε να εξασφαλισουµε οτι η διαφορα
των f (x) και f0 ειναι οσο µικρη ϑελουµε (µικροτερη του ε), αρκει να εξασφαλισουµε οτι
το x ϑα ειναι πολυ κοντα στο x0 (συγκεκριµενα 0 < |x − x0 | < δ ). Προσεξτε οτι στην (2.1)
δεν εξεταζουµε την περιπτωση x = x0 (0 < |x − x0 |).
2.1.3. Λεµε οτι η συναρτηση f (x) εχει οριο το ∞ (ή τεινει στο ∞) καθως το x τεινει στο
x0 ανν ισχυει η εξης συνθηκη :
Αθ
∀M > 0 : ∃δ > 0 : 0 < |x − x0 | < δ ⇒ f (x) > M. (2.2)
Αντιστοιχα λεµε οτι η συναρτηση f (x) εχει οριο το −∞ (ή τεινει στο −∞) καθως το x
τεινει στο x0 ανν ισχυει η εξης συνθηκη :
∀M < 0 : ∃δ > 0 : 0 < |x − x0 | < δ ⇒ f (x) < M. (2.3)
lim f (x) = ∞, lim f (x) = −∞.
x→x0 x→x0
13
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ 14
2.1.4. Λεµε οτι η συναρτηση f (x) εχει οριο το f0 (ή τεινει στο f0 ) καθως το x τεινει στο
∞ ανν ισχυει η εξης συνθηκη :
∀ε > 0 : ∃M > 0 : M < x ⇒ |f (x) − f0 | < ε. (2.4)
ας
Αντιστοιχα λεµε οτι η συναρτηση f (x) εχει οριο το f0 (ή τεινει στο f0 ) καθως το x τεινει
στο −∞ ανν ισχυει η εξης συνθηκη :
∀ε > 0 : ∃M < 0 : x < M ⇒ |f (x) − f0 | < ε. (2.5)
ι
lim f (x) = f0 , lim f (x) = f0 .
x→∞ x→−∞
αγ
2.1.5. Παροµοια µπορουµε να ορισουµε τα ορια
lim f (x) = ∞, lim f (x) = −∞, lim f (x) = ∞, lim f (x) = −∞.
x→∞ x→∞ x→−∞ x→−∞
2.1.6. Λεµε οτι η συναρτηση f (x) εχει εξ αριστερων οριο το f0 καθως το x τεινει στο x0
ανν ισχυει η εξης συνθηκη :
∀ε > 0 : ∃δ > 0 : 0 < x0 − x < δ ⇒ |f (x) − f0 | < ε. (2.6)

εχ
Αντιστοιχα λεµε οτι η συναρτηση f (x) εχει εκ δεξιων οριο το f0 καθως το x τεινει στο x0
ανν ισχυει η εξης συνθηκη :
∀ε > 0 : ∃δ > 0 : 0 < x − x0 < δ ⇒ |f (x) − f0 | < ε. (2.7)
.Κ
lim f (x) = f0 , lim f (x) = f0 .

x→x−
0 x→x+
0
Τα εξ αριστερων και εκ δεξιων ορια λεγονται και πλευρικα ορια.
2.1.7. Αντιστοιχα µπορουµε να ορισουµε τα ορια
lim f (x) = ∞, lim f (x) = ∞, lim f (x) = −∞, lim f (x) = −∞.
Αθ
x→x−
0 x→x+
0 x→x−
0 x→x+
0
2.1.8. Αν για µια συναρτηση f (x) υπαρχει το limx→x0 f (x) τοτε
lim f (x) = lim− f (x) = lim+ f (x) .

x→x0 x→x0 x→x0
Αντιστροφα, αν υπαρχουν τα πλευρικα ορια και ισχυει limx→x− f (x) = limx→x+ f (x) τοτε
0 0
υπαρχει και το οριο limx→x0 f (x) και ειναι ισο µε τα πλευρικα.
2.1.9. Συνηθως δεν υπολογιζουµε τα ορια ϐασει των παραπανω ορισµων, αλλα χρησι-
µοποιωντας τις παρακατω ιδιοτητες
για καθε n ∈ R : lim xn = xn0 (αν xn0 ειναι καλως ορισµενο)

x→x0
και


 limx→x0 (kf (x)) = kf0
 limx→x0 (f (x) ± g (x)) = f0 ± g0

ας


limx→x0 f (x) = f0
limx→x0 g (x) = g0
⇒ (x)· g (x)) = f0 · g0
limx→x0 (f
limx→x0 fg(x)
(x)
= fg00 (αν g0 6= 0)




n
 n
limx→x0 (f (x)) = f0 (αν το f0n ειναι καλως ορισµενο)

2.1.10. Αν limx→x0 f (x) = f0 και limx→f0 g (x) = g0 , τοτε limx→x0 (g (f (x))) = g0 .
2.1.11. Αν limx→x0 f (x) = f0 , limx→x0 g (x) = g0 , limx→x0 h (x) = h0 και f (x) ≤ g (x) ≤
ι
h (x), τοτε f0 ≤ g0 ≤ h0 .
αγ
2.1.12. Αν limx→x0 f (x) = ∞ και limx→x0 g (x) = ∞ , τοτε limx→x0 (f (x) + g (x)) = ∞,
limx→x0 (f (x) · g (x)) = ∞.
2.1.13. Αν limx→x0 f (x) = −∞ και limx→x0 g (x) = −∞ , τοτε limx→x0 (f (x) + g (x)) =
−∞, limx→x0 (f (x) · g (x)) = ∞.
2.1.14. Μια συναρτηση f (x) λεγεται συνεχης στο x0 ανν

εχ
lim f (x) = f (x0 ) . (2.8)
x→x0
Σε αυτο τον ορισµο προυποτιθεται οτι υπαρχουν τα limx→x0 f (x) και f (x0 ).
2.1.15. Αν η (2.8) δεν ισχυει, τοτε λεµε οτι η f (x) ειναι ασυνεχης στο x0 . Αυτο µπορει να
συµβαινει επειδη δεν υπαρχει το limx→x0 f (x), ή επειδη δεν οριζεται το f (x0 ), ή επειδη
limx→x0 f (x) 6= f (x0 ).
.Κ
2.1.16. Η f (x) λεγεται συνεχης στο συνολο A ⊆ R αν ειναι συνεχης σε καθε x0 ∈ A. Οταν
απλα λεµε οτι η f (x) ειναι συνεχης (χωρις να προσδιοριζουµε το συνολο A), εννοουµε οτι
η f (x) ειναι συνεχης σε καθε σηµειο του πεδιου ορισµου της.
2.1.17. Αν οι f (x), g (x) ειναι συνεχεις στο x0 , το ιδιο ισχυει και για τις kf (x), f (x) ±
f (x)
g (x), f (x) · g (x), g(x) (αν f (x0 ) 6= 0).
Αθ
2.1.18. Καθε πολυωνυµικη συναρτηση ειναι συνεχης.
2.1.19. Οι συναρτησεις ex , sin (x), cos (x) ειναι συνεχεις. Το ιδιο ισχυει και για καθε
πολυωνυµικη συναρτηση.
2.1.20. Εστω κλειστο διαστηµα [a, b] ⊆ R και f (x) συνεχης στο [a, b], για την οποια ισχυει
f (a) < f (b). Για καθε f0 ∈ [f (a) , f (b)] υπαρχει x0 ∈ [a, b] τετοιο ωστε f0 = f (x0 ).

2.2.1. ∆ειξτε οτι limx→2 (2x − 1) = 3.
ας
Λυση. Πρεπει να δειξουµε οτι
∀ε > 0 : ∃δε > 0 : 0 < |x − 2| < δε ⇒ |2x − 1 − 3| < ε.

ε ε
Εστω λοιπον τυχον ε > 0. Παιρνουµε δε = 2
και για καθε x τετοιο ωστε |x − 2| < δε = 2
εχουµε
ε
|2x − 1 − 3| = |2x − 4| = 2 |x − 2| < 2δε = 2 = ε
2
ι
και ετσι εχουµε αποδειξει το Ϲητουµενο.
2.2.2. ∆ειξτε οτι limx→0 (x2 + 1) = 1.
αγ

∀ε > 0 : ∃δε > 0 : 0 < |x − 0| < δε ⇒ x2 + 1 − 1 < ε.
√
Εστω λοιπον τυχον ε > 0. Παιρνουµε δε = ε οποτε για καθε x τετοιο ωστε |x − 0| =
√
|x| < δε = ε εχουµε
√ 2
x + 1 − 1 = x2 = |x|2 < δε2 =
2
ε =ε
εχ
x2 −3x+2
2.2.3. ∆ειξτε οτι limx→1 (x−2)2
= 0.
2
x − 3x + 2
∀ε > 0 : ∃δε > 0 : 0 < |x − 1| < δε ⇒ < ε.
(x − 2)2
.Κ
ε
Εστω λοιπον τυχον ε > 0. Παιρνουµε δε = 1+ε
και για καθε x τετοιο ωστε |x − 1| < δε =
ε
1+ε
εχουµε
2
x − 3x + 2 (x − 1) (x − 2) x − 1
= =
x − 2 .

(x − 2)2 (x − 2)2
Τωρα, εχουµε |x − 1| < δ και
Αθ
|x − 2| > ||x − 1| − 1| = |1 − |x − 1|| > 1 − δε

(αφου |x − 1| < δε ) οποτε
x − 1 δε
x − 2 < 1 − δε .

δε
Αρκει, για να δειξουµε το Ϲητουµενο οριο, να δειξουµε οτι 1−δε
< ε. Αλλα
δε
< ε ⇔ δε < ε · (1 − δε ) ⇔ δε < ε − εδε
1 − δε
ε
⇔ δε + εδε < ε ⇔ δε · (1 + ε) < ε ⇔ δε < .
1+ε
Η τελευταια ανισοτητα οµως ισχυει εξ υποθεσεως.
2.2.4. Ποια ειναι η σηµασια των (2.2) και 2.3);

Λυση. Υπενθυµιζουµε οτι limx→x0 f (x) = ∞ ανν ισχυει η (2.2) δηλ.
∀M > 0 : ∃δM > 0 : 0 < |x − x0 | < δM ⇒ f (x) > M.
ας
Με αλλα λογια, limx→x0 f (x) = ∞ ανν για καθε M (οσο µεγαλο ϑελουµε) µπορουµε να
ϐρουµε ενα δM τετοιο ωστε, οταν το x ειναι αρκετα κοντα στο x0 (δηλ. οταν |x − x0 | < δM )
τοτε η f (x) ειναι µεγαλυτερη του M . ∆ηλ., ακοµη πιο συντοµα, µπορουµ ενα κανουµε
την f (x) οσο µεγαλη ϑελουµε, αρκει να παρουµε x αρκετα κοντα στο x0 . Η σηµασια της
(2.3) εξηγειται παροµοια.
ι
2.2.5. ∆ειξτε οτι limx→0 x12 = ∞.
Εστω λοιπον τυχον M > 0. Παιρνουµε δM =
αγ
∀M > 0 : ∃δM > 0 : 0 < |x − 0| < δM ⇒
1
√1
M
1
x2
οποτε εχουµε
|x| = |x − 0| < δM = √ ⇒ x2 <

M
1
M
> M.
εχ

1 1 1
⇒ 2 = 2 > 1 = M
x x M
2.2.6. Ποια ειναι η σηµασια των (2.4) και (2.5);

Λυση. Υπενθυµιζουµε οτι limx→∞ f (x) = f0 ανν ισχυει η (2.4) δηλ.
.Κ
∀ε > 0 : ∃Mε > 0 : Mε < x ⇒ |f (x) − f0 | < ε.
Με αλλα λογια, limx→∞ f (x) = f0 ανν για καθε ε (οσο µικρο ϑελουµε) µπορουµε να
ϐρουµε ενα Mε τετοιο ωστε, οταν το x ειναι µεγαλυτερο του Mε τοτε η διαφορα f (x) και
f0 ειναι (κατ΄ απολυτη τιµη) µικροτερη του ε. ∆ηλ., ακοµη πιο συντοµα, µπορουµε να
ϕερουµε την f (x) οσο κοντα στο f0 ϑελουµε, αρκει να παρουµε το x αρκετα µεγαλο. Η
Αθ
σηµασια της (2.5) εξηγειται παροµοια.
2.2.7. ∆ειξτε οτι limx→∞ x1 = 0 και οτι limx→−∞ x1 = 0.

Λυση. Για το πρωτο οριο πρεπει να δειξουµε οτι

1
∀ε < 0 : ∃Mε > 0 : Mε < x ⇒ < ε.
x
1 1
Εστω λοιπον τυχον ε > 0. Παιρνουµε Mε = ε
και για καθε x τετοιο ωστε x > Mε = ε
>0
εχουµε
1 1
= < 1 = 1 =ε
x x 1
Mε ε
και ετσι εχουµε αποδειξει το Ϲητουµενο. Το δευτερο οριο αποδεικνυεται παροµοια.
2.2.8. ∆ειξτε οτι limx→∞ x2 = ∞.

∀M > 0 : ∃NM > 0 : NM < x ⇒ x2 > M.
ας
√
Ευκολα ϕαινεται οτι για τυχον M αρκει να παρουµε NM = M .
2.2.9. ∆ειξτε οτι limx→−∞ x3 = −∞.
∀M < 0 : ∃NM < 0 : x < NM ⇒ x3 < NM .

Ευκολα ϕαινεται οτι για τυχον M < 0 αρκει να παρουµε NM = M 1/3 .
ι
2.2.10. ∆ειξτε οτι limx→0− x1 = −∞.
αγ
∀M < 0 : ∃δM > 0 : 0 < 0 − x < δM ⇒ x < M.

1
Εστω λοιπον τυχον M < 0. Παιρνουµε δM = − M και για καθε x τετοιο ωστε 0 < 0 − x <
1
δM − M , ή ισοδυναµα,
1
<x<0
M
εχ
εχουµε
1
<M
x
(η ανισοτητα αντιστραφηκε επειδη τα x, M ειναι αρνητικα) και ετσι εχουµε αποδειξει το
Ϲητουµενο.
2.2.11. ∆ειξτε οτι limx→1+ xx+1
2 −1 = ∞.
.Κ

x+1
∀M > 0 : ∃δM > 0 : 0 < x − 1 < δM ⇒ > M.
x2 − 1
1
Εστω λοιπον τυχον M > 0. Παιρνουµε δM = M
και για καθε x τετοιο ωστε 0 < x − 1 <
δM = M1 εχουµε
x+1 x+1 1 1
= = > 1 =M
Αθ
2
x −1 (x − 1) (x + 1) x−1 M
2.2.12. ∆ειξτε οτι, για οποιαδηποτε πολυωνυµα π (x), ρ (x), εχουµε limx→x0 π (x) =
π (x0 ) και limx→x0 (π (x) + ρ (x)) = π (x0 ) + ρ (x0 ).
Λυση. Εστω π (x) = a0 + a1 x + ... + aN xN . Τοτε
lim π (x) = lim a0 + a1 x + ... + aN xN

x→x0 x→x0
= lim (a0 ) + lim (a1 x) + ... + lim aN xN

N
= a0 + a1 lim x + ... + aN lim x
x→x0 x→x0
= a0 + a1 x0 + ... + aN xN
0 = π (x0 ) .
Οπου χρησιµοποιησαµε τα αποτελεσµατα της 2.1.9. Παροµοια δειχνουµε οτι limx→x0 ρ (x) =
ρ (x0 ). Οποτε, συµφωνα µε την τριτη σχεση της 2.1.9 εχουµε

ας
lim (π (x) · ρ (x)) = lim π (x) · lim ρ (x) = π (x0 ) · ρ (x0 ) .
2.2.13. Υπολογιστε τα παρακατω ορια
1. limx→−1 (5x2 + 3x − 4).

x−2
2. limx→1 x2 −4x+1
ι
√
3. limx→4 x4 .
√
αγ
4. limx→1 5x2 + 3x − 4.
Λυση. Για το (1) εχουµε, συµφωνα µε την 2.2.12,
lim 5x2 + 3x − 4 = 5 · (−1)2 + 3 · (−1) − 4 = −2.

x→−1
Για το (2) εχουµε

εχ
x−2 limx→1 (x − 2) 1−2 −1 1
lim = = 2 = =
x→1 x2 − 4x + 1 2
limx→1 (x − 4x + 1) 1 −4·1+1 −2 2
οπου χρησιµοποιησαµε την τεταρτη σχεση της 2.1.9, αφου ο παρονοµαστης ειναι δι-
αφορος του µηδενος.
√ Για√το (3) εχουµε, χρησιµοποιωντας την πεµπτη σχεση της 2.1.9 µε
√
n = 1/4, limx→4 x4 = 44 = 16. Για το (4) ϑετουµε g (x) = x, f (x) = 5x2 + 3x − 4
και, συµφωνα µε την 2.1.10, εχουµε
.Κ
√ q √
lim 5x2 + 3x − 4 = lim (5x2 + 3x − 4) = 4 = 2.
x→1 x→1
2.2.14. ∆ειξτε οτι, αν limx→x0 f (x) = f0 και limx→x0 g (x) = g0 , τοτε
lim (f (x) + g (x)) = f0 + g0 .

x→x0
Αθ
Λυση. Απο την υποθεση εχουµε οτι
∀ε1 > 0 : ∃δ1 > 0 : 0 < |x − x0 | < δ1 ⇒ |f (x) − f0 | < ε1 , (2.9)

∀ε2 > 0 : ∃δ2 > 0 : 0 < |x − x0 | < δ2 ⇒ |g (x) − g0 | < ε2 . (2.10)
ε
Εστω τωρα τυχον ε. Στις (2.9)-(2.10) παιρνουµε ε1 = ε2 = 2
και κατοπιν επιλεγουµε
δ = min (δ1 , δ2 ). Τοτε λοιπον
ε

|f (x) − f0 | < ε1 =
0 < |x − x0 | < δ < min (δ1 , δ2 ) ⇒ 2
ε
|g (x) − g0 | < ε2 = 2
ε ε
⇒ |f (x) + g (x) − (f0 + g0 )| ≤ |f (x) − f0 | + |g (x) − g0 | < + =ε
2 2
και εχουµε το Ϲητουµενο.
x−1
1. limx→1 x2 −3x+2
.
ας
x2 −1
2. limx→1 x4 −1
.
1−x 2
3. limx→1 √
2− x2 +3
.
(x+h)2 −x2
4. limh→0 h
.
Λυση. Για το (1) εχουµε
ι
x−1 x−1 1 1
αγ
lim = lim = lim = = −1.
x→1 x2 − 3x + 2 x→1 (x − 1) (x − 2) x→1 x − 2 −1
x2 − 1 (x − 1) (x + 1) 1 1
lim 4
= lim 2
= lim 2 = .
x→1 x − 1 x→1 (x − 1) (x + 1) (x + 1) x→1 x + 1 2
εχ
√ !
1 − x2 1 − x2 2 + x2 + 3
lim √ = lim √ · √
x→1 2 − x2 + 3 x→1 2 − x2 + 3 2 + x2 + 3
√ !
(1 − x2 ) 2 + x2 + 3
= lim
x→1 22 − x2 − 3
.Κ
(x + h)2 − x2 (x2 + 2xh + h2 ) − x2

lim = lim
h→0 h h→0 h
2xh + h2
= lim = lim (2x + h) = 2x.
h→0 h h→0
Αθ
x+3
1. limx→∞ x+4
.
2x+4
2. limx→∞ 5x−1
.
x−4
3. limx→∞ x2 −1
.
x2 −4
4. limx→∞ x
.
Λυση. Για το (1) εχουµε

x 3 x 3
x+3 x
+ x
limx→∞ x
+ limx→∞ x 1+0
lim = lim x 4 = x 4 = =1
ας
x→∞ x + 4 x→∞ + limx→∞ + limx→∞ 1+0
x x x x
επειδη : limx→∞ xx = limx→∞ 1 = 1· limx→∞ x3 = 3 limx→∞ x1 = 3 · 0 (εχουµε ηδη δει σε

προηγουµενη ασκηση οτι limx→∞ x1 = 0)· και, παροµοια, limx→∞ x4 = 0.
Παροµοια, για το (2) εχουµε
2x 4
2x + 4 x
+ x 2+0 2
lim = lim 5x 1 = = .
x→∞ 5x − 1 − 5−0 5
ι
x→∞
x x
αγ
x 4
x−4 x2
− x2 0−0
lim = lim x2
= = 0.
x→∞ x2 − 1 x→∞ − 1 1−0
x2 x2
x2 − 4

4
lim = lim x − = ∞ − 0 = ∞.
x→∞ x x→∞ x
2.2.17. ∆ειξτε οτι η συναρτηση f (x) = x2 + 2x ειναι συνεχης στο x0 = 3.
εχ
Λυση. Αφου η f (x) ειναι πωλυωνυµικη, απο την 2.2.12 εχουµε (µε x0 = 3)
lim f (x) = f (x0 )

x→3
δηλ. ειναι συνεχης στο x0 = 3. Φυσικα το ιδιο ισχυει για καθε x0 ∈ R.

3
2.2.18. ∆ειξτε οτι η συναρτηση f (x) = xx2+2x ειναι συνεχης στο R.
.Κ
+1
Λυση. Για καθε x0 ∈ R εχουµε (απο την τεταρτη σχεση της 2.1.19) οτι limx→x0 =
f (x0 )· η µονη πιθανη εξαιρεση ειναι σηµεια στα οποια µηδενιζεται ο παρονοµαστης της
f (x). Αλλα αφου αυτος ειναι x2 + 1 τετοια σηµεια δεν υπαρχουν στο R, δηλ. η f (x) ειναι
συνεχης παντου στο R.
2.2.19. ∆ειξτε οτι η συναρτηση f (x) = |x| ειναι συνεχης στο R.

Λυση. Η συναρτηση µπορει να γραφτει και ως
Αθ

−x οταν x < 0
f (x) = |x| = .
x οταν x ≥ 0
Αρα για καθε x0 ∈ (0, ∞) εχουµε
lim f (x) = x0 = f (x0 )

x→x0
και για καθε x0 ∈ (−∞, 0) εχουµε
lim f (x) = −x0 = f (x0 )

x→x0
Αρα η f (x) ειναι σιγουρα συνεχης στο R − {0}. Τι γινεται στο x0 = 0; Ευκολα ϐλεπουµε
οτι εχουµε
lim f (x) = 0, lim f (x) = 0
x→0− x→0+
ας
και αρα
lim f (x) = 0 = f (0) .
x→0
Αρα η f (x) = |x| ειναι συνεχση σε ολο το R.
2.2.20. Βρειτε τα σηµεια ασυνεχειας της f (x) = xx−2

2 −4 .
Λυση. Η f (x) ειναι πηλικο δυο πολυωνυµικων και αρα συνεχων συναρτησεων. Αρα
ι
και η f (x) ειναι συνεχης παντου εκτος των σηµειων στα οποια µηδενιζεται ο παρονο-
µαστης, δηλ. των −2, 2. Σε αυτα τα σηµεια η συναρτηση δεν οριζεται, αρα και δεν µπορει
αγ
να ειναι συνεχης.

2.3.1. ∆ειξτε οτι limx→2 (2x − 1) = 3.
√
2.3.2. ∆ειξτε οτι limx→2 x − 1 = 1.
εχ
x2 −1
2.3.3. ∆ειξτε οτι limx→1 x−1
= 2.
2.3.4. Ποια ειναι η σηµασια των (2.2) και ;;);
1 1
2.3.5. ∆ειξτε οτι limx→∞ x
= 0 και οτι limx→−∞ x
= 0.
2.3.6. Ποια ειναι η σηµασια των (2.4) και (2.5);
.Κ
2.3.7. ∆ειξτε οτι limx→∞ x2 = ∞.
2.3.8. ∆ειξτε οτι limx→−∞ x3 = −∞.

1
2.3.9. ∆ειξτε οτι limx→0− x
= −∞.
x+1
2.3.10. ∆ειξτε οτι limx→1+ x2 −1
= ∞.
Αθ
1. limx→−1 (5x2 + 3x − 4).

√
2. limx→4 x4 .
√
3. limx→1 5x2 + 3x − 4.
x2 −5x+6
4. limx→3 x2 −8x+16
.
Απ. −2, 16, 2, 0.
2.3.12. ∆ειξτε οτι, για οποιαδηποτε πολυωνυµα π (x), ρ (x), εχουµε limx→x0 (π (x) · ρ (x)) =
π (x0 ) · ρ (x0 ).
2.3.13. ∆ειξτε οτι, αν limx→x0 f (x) = f0 και limx→x0 g (x) = g0 , τοτε
lim (f (x) · g (x)) = f (x0 ) · g (x0 ) .

x→x0
ας
x−2
1. limx→1 x2 −5x+6
.
x2 −1
2. limx→1 x3 −1
.
(x+h)3 −x3
3. limh→0 h
.
ι
4−x 2
4. limx→2 √
3− x2 +5
.
αγ
Απ. −1/2, 2/3, 3x2 , 2.
x−2
1. limx→1− x−1
.
x−2
2. limx→1+ x−1
.
1
3. limx→0+ 7x2
.
εχ
3x2 −4
4. limx→0− x−
.
Απ. ∞, −∞, ∞, −∞, −∞.

x−2
1. limx→∞ x+1
.
.Κ
3x−4
2. limx→∞ 7x−1
.
3x−4
3. limx→∞ 7x2 −1
.
3x2 −4
4. limx→∞ 7x−1
.
3x2 −4
5. limx→−∞ 7x−1
.
Αθ
Απ. 1, 3/7, 0, ∞, −∞.

sin x
2.3.17. ∆ειξτε οτι limx→0 x
= 1.
2.3.18. ∆ειξτε οτι η συναρτηση f (x) = x2 + 2x ειναι συνεχης στο x0 = 3.
x3 +2x
2.3.19. ∆ειξτε οτι η συναρτηση f (x) = x2 +1
ειναι συνεχης στο R.
2.3.20. ∆ειξτε οτι η συναρτηση f (x) = |x| ειναι συνεχης στο R.
2.3.21. Αν f (x), g (x) ειναι συνεχεις στο x0 , δειξτε οτι η f (x · g (x)) ειναι επισης συνεχης
το x0 .
x−1
2.3.22. Βρειτε τα σηµεια ασυνεχειας της f (x) = x2 −1
.
Απ. Ειναι τα −1, 1.
ας
Κεφάλαιο 3
Παραγωγοι και ∆ιαφορικα
ι
αγ
Η παραγωγος f 0 (x) της συναρτησης f (x) ειναι ο ϱυθµος µεταβολης της f (x). Στο παρον
κεφαλαιο παρουσιαζουµε µονο τον ορισµο και τις ϐασικες ιδιοτητες της παραγωγου. Οι
διαφορες εφαρµογες της παραγωγου ϑεωρουνται γνωστες.
3.1 Θεωρια
εχ
3.1.1. Η παραγωγος µιας συναρτησης f (x) συµβολιζεται µε f 0 (x) και οριζεται ως εξης
f (x + ∆x) − f (x)
f 0 (x) = lim .
∆x→0 ∆x
0
3.1.2. Τα παρακατω Ϲευγη f (x) /f (x) ειναι ϐασικα και καλο ϑα ειναι να τα αποµνηµονευσετε.
.Κ
f (x) f 0 (x)
1 0
x 1
x2 2x
xn nxn−1
sin x cos x
cos x − sin x
Αθ
1
tan x cos2 x
sinh x cosh x
cosh x sinh x
ex ex
1
ln x x
3.1.3. Στον παρακατω πινακα συνοψιζονται µερικες ϐασικες ιδιοτητες της παραγωγου.
Η τυπικη συναρτηση F (x) δινεται στην πρωτη στηλη και η παραγωγος αυτης F0 (x) στην
24
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΚΑΙ ∆ΙΑΦΟΡΙΚΑ 25
δευτερη.
F (x) F0 (x)
f (x) f 0 (x)
ας
f (x) + g (x) f 0 (x) + g 0 (x)
c · f (x) c · f 0 (x) (οπου c µια σταθερα)
f (x) · g (x) f (x) · g (x) + f 0 (x) · g (x)
0
f (x) f (x)·g 0 (x)+f 0 (x)·g(x)
g(x) g 2 (x)
(οταν g (x) 6= 0)
0 0
f (h (x)) f (h (x)) · h (x)
3.1.4. Η παραγωγος της f (x) συµβολιζεται και ως
ι
df ∆f
= lim = f 0 (x)
dx ∆x→0 ∆x
αγ
οπου
∆f = f (x + ∆x) − f (x)
ειναι η µεταβολη της f οταν το x µεταβαλλεται κατα ∆x.
∆f
3.1.5. Ισχυει προσεγγιστικα οτι f 0 (x) ' ∆x
και
∆f ' f 0 (x) ∆x. (3.1)

εχ
Η προσεγγιση ειναι τοσο καλυτερη οσο µικροτερο ειναι το |∆x|.
df
3.1.6. Ο συµβολισµος dx τονιζει οτι η παραγωγος ειναι ο λογος της µεταβολης ∆f ως
προς την µεταβολη ∆x οταν τα ∆x και ∆f γινονται πολυ µικρα.
df
3.1.7. Αν και το συµβολο dx
δεν ειναι κλασµα, πολλες ϕορες το µεταχειριζοµαστε ως
κλασµα, π.χ. γραφουµε
df = f 0 (x) dx. (3.2)
.Κ
Η ποσοτητα df στην (3.2) ονοµαζεται διαφορικο της f (x). Στην ουσια η (3.1) ειναι µια
συντοµογραφια της εκφρασης ¨η ∆f ειναι περιπου ιση µε την f 0 (x) ∆x οταν το |∆x| ειναι
αρκετα µικρο¨. Οπως ϑα δουµε στα εποµενα κεφαλαια, ο συµβολισµος df = f 0 (x) dx
ειναι πολυ χρησιµος (π.χ. στον υπολογισµο ολοκληρωµατων) και γενικα µπορουµε να
df
χειριζοµαστε το dx ως κλασµα (αν και αυτο δεν ειναι αυστηρα σωστο).
3.1.8. Μερικες ϕορες µια συναρτηση y (x) οριζεται σε πλεγµενη µορφη, απο µια εκφραση
Αθ
P (x, y) = 0. Η εκφραση αυτη καθοριζει οτι οι x και y ϐρισκονται σε καποια (συναρτησι-

ακη) σχεση, αλλα ισως δεν µπορουµε να λυσουµε P (x, y) = 0 και να ϐρουµε την y (x) ως
συναρρτηση του x. Παρολα αυτα, πολλες ϕορες ειναι δυνατο να υπολογισουµε την y 0 (x)
ως συναρτηση των x και y (δειτε και τα παραδειγµατα 3.2.19 – 3.2.22).

3.2.1. Υπολογιστε την παραγωγο της f (x) = x ϐασει του ορισµου.
Λυση
f (x + ∆x) − f (x) x + ∆x − x ∆x
f 0 (x) = lim = lim = lim = lim 1 = 1.
∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x ∆x→0
3.2.2. Υπολογιστε την παραγωγο της f (x) = x2 ϐασει του ορισµου.

Λυση
f (x + ∆x) − f (x) (x + ∆x)2 − x2
ας
0
f (x) = lim = lim
∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x
2 2 2
x + 2x · ∆x + (∆x) − x
= lim
∆x→0 ∆x
(2x + ∆x) · ∆x
= lim = lim (2x + ∆x) = 2x.
∆x→0 ∆x ∆x→0
0
3.2.3. Αποδειξτε οτι (c · f (x)) = c · f 0 (x) .
ι
Λυση
αγ
c · f (x + ∆x) − c · f (x) f (x + ∆x) − f (x)
(c · f (x))0 = lim = c · lim = c · f 0 (x) .
∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x
3.2.4. Υπολογιστε την παραγωγο της f (x) = x2 − 4x + 5.
Λυση 0
2 2 0 0 0

x − 4x + 5 = x − 4 (x) + (5) = 2x − 4 + 0 = 2x − 4.
x2 −4x+5
3.2.5. Υπολογιστε την παραγωγο της f (x) = x2 +1
.
εχ
Λυση
0 0 0
x2 − 4x + 5 (x2 − 4x + 5) (x2 + 1) − (x2 − 4x + 5) (x2 + 1)

=
x2 + 1 (x2 + 1)2
(2x − 4) (x2 + 1) − (x2 − 4x + 5) 2x 4x2 − 8x − 4
= = .
(x2 + 1)2 (x2 + 1)2
.Κ
3.2.6. Υπολογιστε την παραγωγο της f (x) = ex · (x2 + 1).

Λυση 0
x 2 x 2
= e · x + 1 + e · 2x = e · x2 + 2x + 1 .
x x

e · x +1
2 −4x+5
3.2.7. Υπολογιστε την παραγωγο της f (x) = ex .
Λυση 2 −4x+5 0 2 −4x+5
ex = (2x − 4) · ex .
Αθ
3.2.8. Υπολογιστε την παραγωγο της f (x) = ln (x2 sin x).

Λυση
1 0
ln x2 sin x · 2x sin x + x2 cos x .

=
· sin x x2
3.2.9. Υπολογιστε την παραγωγο της y (x) = arcsin x.
y = arcsin x ⇔ x = sin y,
√
Απο το οποιο εχουµε επισης cos y = 1 − x2 . Τωρα
dx dy 1 1 1
= cos y ⇒ = dx = =√ .
dy dx dy
cos y 1 − x2
3.2.10. Υπολογιστε την παραγωγο της y (x) = arctan x.

y = arctan x ⇔ x = tan y,
√
ας
Απο το οποιο εχουµε επισης cos y = 1 + x2 . Τωρα
dx dy 1 1 1
= tan y ⇒ = dx = 1 = .
dy dx dy cos2 y
1 + x2
3.2.11. Αποδειξτε οτι (sin(x))0 = cos(x).

Λυση
ι
0
eix − e−ix ieix − (−i) e−ix eix + e−ix

0
(sin x) = = = = cos x.
αγ
2i 2i 2
3.2.12. Αποδειξτε οτι (sinh(x))0 = cosh(x).
Λυση
−x 0
ex + e−x
x
e −e
(sinh x)0 = = = cosh x.
2 2
01
3.2.13. Αποδειξτε οτι (arcsin x) = √1−x 2.
εχ
Λυση Θετουµε z = arcsin x. Τοτε x = sin z και
dx p √
= cos z = 1 − sin2 z = 1 − x2
dz
οποτε
dz 1
(arcsin x)0 = =√ .
dx 1 − x2
.Κ
0
3.2.14. Αποδειξτε οτι (arc sinh(x)) = √x12 +1 .
Λυση Θετουµε z = arc sinh x. Τοτε x = sinh z και
dx p √
= cosh z = 1 + sinh2 z = 1 + x2
dz
οποτε
dz 1
Αθ
(arc sinh x)0 = =√ .

dx 1 + x2
3.2.15. Υπολογιστε το διαφορικο της f (x) = x2 ϐασει του ορισµου και δωστε µια
γεωµετρικη ερµηνεια.
Λυση
df = f 0 (x) dx = 2xdx.
Μια γεωµετρικη ερµηνεια ειναι η εξης. Θεωρειστε ενα τετραγωνο µε πλευρα x. Τοτε
f (x) = x2 ειναι το εµβαδον του τετραγωνου. Εστω τωρα οτι η πλευρα αυξανεται απο x
σε x + ∆x. Το εµβαδον αυξανεται οπως ϕαινεται στο σχηµα 3.1. Αν το ∆x ειναι σχετικα
µικρο, η µεγαλυτερη µεταβολη του εµβαδου δινεται απο τα δυο παραλληλογραµα µε
πλευρες x και ∆x και ειναι 2x∆x. Υπαρχει µια επιπλεον αυξηση του εµβαδου κατα
(∆x)2 απο το τετραγωνο µε πλευρα ∆x, αλλα αν το ∆x ειναι µικρο, τοτε το (∆x)2 ειναι
∆x
ας
∆x ∆x
ι
αγ x ∆x
Σχήµα 3.1: Μια γεωµετρικη ερµηνεια του διαφορικου.

εχ
πολυ µικρο σε σχεση µε το 2x∆x και µπορουµε να το αγνοησουµε. Π.χ., αν x = 2 και
∆x = 0.1, τοτε
(x + ∆x)2 = 2.12 = 4. 41, x2 = 22 = 4,

(x + ∆x)2 − x2 = 4.41 − 4 = 0.41,
2x∆x = 2 · 2 · 0.1 = 0.4,
.Κ
(∆x)2 = (0.1)2 = 0.01,
δηλ. το µεγαλυτερο µερος της µεταβολης ∆f = 0.41 προκυπτει απο τον ορο 2x∆x = 0.4.
√
3.2.16. Βρειτε προσεγγιστικα την τιµη της
√ 4.1 χρησιµοποιωντας το διαφορικο.
Λυση Θετουµε f (x) = x. Τοτε
Αθ
√ √ 1
x + ∆x = f (x + ∆x) ≈ f (x) + f 0 (x) ∆x = x + √ ∆x.
2 x
Αν παρουµε τωρα x = 4, x + ∆x = 4.1 και αρα ∆x = 0.1, η παραπανω σχεση δινει
√ √ √ 1 0.1
4.1 = 4 + 0.1 ≈ 4 + √ 0.1 = 2 + = 2. 025.
2 4 4
√
Η πραγµατικη τιµη ειναι 4.1 = 2. 024 8. Το σχετικο σφαλµα ειναι
|2.0248 − 2.025|
= 9. 765 6 × 10−5
2.048
Αρα η προσεγγιση ειναι αρκετα καλη.
√
3.2.17. Βρειτε προσεγγιστικα την τιµη της 4.01 χρησιµοποιωντας το διαφορικο.
Λυση Με το ιδιο σκεπτικο οοπως και στην προηγουµενη ασκηση, παιρνουµε τωρα
x = 4, x + ∆x = 4.01 και αρα ∆x = 0.01, οποτε
ας
√ √ √ 1 0.01
4.01 = 4 + 0.01 ≈ 4 + √ 0.01 = 2 + = 2. 002 5.
2 4 4
√
Η πραγµατικη τιµη ειναι 4.01 = 2.002498439. Το σχετικο σφαλµα ειναι
|2.002498439 − 2.0025|
= 7. 795 3 × 10−7
2.002498439
ι
√
δηλ. δυο ταξεις µεγεθους µικροτερο απο το σφαλµα στον υπολογισµο της 4.1. Αυτο
δειχνει (µε ενα παραδειγµα) οτι οσο µικροτερο γινεται το ∆x, τοσο καλυτερη ειναι η
αγ
προσεγγιση µε διαφορικο.
3.2.18. Βρειτε προσεγγιστικα την τιµη του sin (10 ) χρησιµοποιωντας το διαφορικο. Το
ιδιο και για την τιµη του cos (610 ) και του cos (440 ).
Λυση Καταρχην τονιζουµε οτι στις τριγωνοµετρικες συναρτησεις το ορισµα x µετραται
σε ακτινια. Αρα πρεπει να µετατρεψουµε την 10 σε ακτινια. Εχουµε
x 10
⇒ x = 1. 745 3 × 10−2 .
εχ
=
π 1800
Οποτε
sin 10 = sin 1. 745 3 × 10−2 ≈ sin (0) + sin0 (0) · 1. 745 3 × 10−2

= sin (0) + cos (0) · 1. 745 3 × 10−2 ≈ 1. 745 3 × 10−2 .

.Κ
Αντιστοιχα
π
cos 610 = cos + 1. 745 3 × 10−2 ≈ cos (π/3) − sin (π/3) · 1. 745 3 × 10−2

3
√
1 3
= − · 1. 745 3 × 10−2 ≈ 0.484 89.
2 2
Τελος
Αθ
π
cos 440 = cos + 1. 745 3 × 10−2 ≈ cos (π/4) − sin (π/4) · 1. 745 3 × 10−2

√ 4√
2 2
= − · 1. 745 3 × 10−2 ≈ 0.694 77.
2 2
3.2.19. Βρειτε την y 0 αν y 3 + y 2 − 5y − x2 + 4 = 0.
3
Λυση Θεωρειστε την συνθετη συναρτηση g (x) = g (y (x)) = (y (x)) , δηλ. g (y) = y 3 .
Τοτε
dg dg dy
= = 3y 2 y 0 . (3.3)
dx dy dx
Αντιστοιχα,
d 2
y = 2yy 0 . (3.4)
dx
Χρησιµοποιωντας τις (3.3) και (3.4) εχουµε
d d
y 3 + y 2 − 5y − x2 + 4 =

(0) ⇒
dx dx
ας
3y 2 y 0 + 2yy 0 − 5y 0 − 2x + 0 = 0 ⇒
y 0 · 3y 2 + 2y − 5 = 2x ⇒

2x
y0 = 2 .
3y + 2y − 5
3.2.20. Βρειτε την y 0 αν (x2 + y 2 ) x2 = y 2 .
ι
Λυση Παροµοια µε την προηγουµενη εχουµε
(2x + 2yy 0 ) x2 + x2 + y 2 2x = 2yy 0 ⇒

αγ
y 0 · 2yx2 − 2y = −2x3 − x2 + y 2 · 2x ⇒

2x3 + 2x · (x2 + y 2 ) x · (2x2 + y 2 )

y0 = = .
2y · (x2 − 1) y · (x2 − 1)
2
3.2.21. Βρειτε την y 0 (3) αν 3 · (x2 + y 2 ) = 100xy .
Λυση Λυνοντας οπως και στις προηγουµενες παιρνουµε
εχ
25y − 3x · (x2 + y 2 )
y0 = . (3.5)
−25x + 3y · (x2 + y 2 )
Εδω Ϲητειται η τιµη y 0 (3). ∆ηλ. στην (3.5) ϑα ϑεσουµε x = 3. Ποια ειναι οµως η τιµη
2
y (3); Στην αρχικη 3 · (x2 + y 2 ) = 100xy ϑετουµε x = 3 και παιρνουµε
.Κ
2
3 · 32 + y 2 = 100 · 3 · y
και λυνουµε ως προς y . Μια λυση ειναι y = 1. Οποτε στο σηµειο (3, 1) εχουµε
25 · 1 − 3 · 3 · (32 + 12 ) 13
y 0 (3) = 2 2
= . (3.6)
−25 · 3 + 3 · 1 · (3 + 1 ) 9
Αθ
3.2.22. Βρειτε την y 00 αν x2 + y 2 = 25.

Λυση Οπως και στις προηγουµενες ασκησεις, εδω εχουµε
x
2x + 2yy 0 = 0 ⇒ y 0 = − .
y
Παραγωγιζουµε και παλι και παιρνουµε

d x 0
(x) y − xy 0
y − xy 0 y − x · − xy x2 + y 2
00
y =− =− = − = − = − .
dx y y2 y2 y2 y3

3.3.1. Αποδειξτε ϐασει του ορισµου οτι η σταθερη συναρτηση f (x) = c εχει f 0 (x) = 0.
ας
0
3.3.2. Αποδειξτε ϐασει του ορισµου οτι (x3 ) = 3x2 .
0
x2 +1 x2 −7x−1
3.3.3. Υπολογιστε την 2x−7
. (Απ. (2x−7)2
.)
0
x2 2 2
3.3.4. Υπολογιστε την e · x . (Απ. ex + 2x2 ex .)
0
ι
3.3.5. Υπολογιστε την (sin (x3 + 7ex )) . (Απ. (7ex + 3x2 ) cos (7ex + x3 ) .)
0 1
3.3.6. Υπολογιστε την (cot x) . (Απ. .)
αγ
sin2 x
1. (cos(x))0 = − sin x
2. (tan(x))0 = tan2 x + 1
3. (sec(x))0 = sin x
cos2 x
εχ
1. (cosh(x))0 = sinh(x),
2. (tanh(x))0 = sec h2 (x),

.Κ
3. (coth(x))0 = − csc h2 (x),
4. (sec h(x))0 = − sec h(x) · tanh(x),
5. (csc h(x))0 = − csc h(x) · coth(x)

Αθ
0 1
1. (arccos x) = − √1−x 2,
0 1
2. (arctan x) = 1+x2
.

0
1. (arc cosh(x)) = √ 1 ,
x2 −1
0 1
2. (arc tanh(x)) = 1−x2
,
0 1
3. (arc coth(x)) = 1−x2
,
0 1
4. (arc sec h(x)) = − x√1−x 2,
0
5. (arc csc h(x)) = − |x|√11+x2 .
3.3.11. Υπολογιστε προσεγγιστικα (µε χρηση του διαφορικου) την tan (460 ) και την
ας
tan (440 ). (Απ. 1. 035 4 και 0.965 67.)
3.3.12. Υπολογιστε προσεγγιστικα (µε χρηση του διαφορικου) την e0.9 . (Απ. 2. 435 1 .)
3.3.13. Βρειτε την y 0 για τις παρακατω πεπλεγµενες συναρτησεις
1. x2 + y 2 = 16. (Απ. −x/y .)
ι
p
2. x1/2 + y 1/2 = 9. (Απ. − y/x.)
y−3x2
αγ
3. x3 − xy + y 2 = 4. (Απ. 2y−x
.)
1−3x2 y 3
4. x3 y 3 − y = x. (Απ. 3x3 y 2 −1
.)
4xy−3x2 −3y 2
5. x3 − 2x2 y + 3xy 2 = 38. (Απ. 2x·(3y−x)
.)
3.3.14. Βρειτε την y 00 για τις παρακατω πεπλεγµενες συναρτησεις

εχ
1. x2 + xy = 5 (Απ. 10/x3 .)
2. x2 − y 2 = 16 (Απ. −16/y 3 .)
3. y 2 = x3 (Απ. 3x/4y .)
.Κ
Αθ
ας
Κεφάλαιο 4
Αοριστα Ολοκληρωµατα
ι
Η ολοκληρωση ειναι η αντιστροφη διαδικασια της παραγωγισης. Στο παρον κεφαλαιο
παρουσιαζουµε µονο τον ορισµο και τις ϐασικες ιδιοτητες του αοριστου ολοκληρωµατος.
4.1.1. Εστω δυο συναρτησεις f (x) και F (x). Λεµε οτι η συναρτηση F (x) ειναι ενα αοριστο
εχ
ολοκληρωµα της συναρτησης f (x) ανν ισχυει
F 0 (x) = f (x) (4.1)
και τοτε γραφουµε ισοδυναµα Z

F (x) = f (x)dx. (4.2)
.Κ
4.1.2. Ισοδυναµα προς την ¨η F (x) ειναι το αοριστο ολοκληρωµα της f (x)¨ χρησι-
µοποιουµε τις εκφρασεις ¨η F (x) ειναι παραγουσα της f (x)¨ και ¨η F (x) ειναι αντιπαραγ-
ωγος της f (x)¨.
4.1.3. Το αοριστο ολοκληρωµα εχει τις εξης ιδιοτητες

Z Z
Αθ
c · f (x)dx = c · f (x)dx
Z Z Z
(f (x) + g(x)) dx = f (x)dx + g(x)dx
Z Z
0
f (u(x))u (x)dx = f (u)du. (4.3)
Η (4.3) ειναι στην ουσια µια εναλλακτικη διατυπωση του κανονα της αλυσσωτης παραγ-
ωγισησ:
[f (u (x))]0 = f 0 (u) u0 (x) .
33
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΑΟΡΙΣΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΑ 34
4.1.4. Τα παρακατω ειναι ¨βασικα¨ αοριστα ολοκληρωµατα.

R
1dx = x+c
xm+1
R
xm dx = +c (m 6= −1)
ας
m+1
1
R
R x
dx = ln |x| + c
x
R e dx = ex + c
R sin xdx = − cos x + c
R cos x)dx = sin x + c
R tan x)dx = − ln |cos x)| + c
R sinh x)dx = cosh x + c
ι
R cosh(xdx = sinh x + c
tanh x)dx = = ln |cosh(x| + c
αγ
R c σε ολες τις παραπανω εκφρασεις ειναι µια αυθαιρετη σταθερα. Πραγµατι, αν
4.1.5. Το
F (x) = f (x) dx, ισοδυναµα F 0 (x) = f (x). Αλλα τοτε και (F (x) + c)0 = F 0 (x) + (c)0 =
f (x) + 0, δηλ. και η F (x) + c ειναι ενα αοριστο ολοκληρωµα της f (x) (γι΄ αυτο και
χρησιµοποιουµε τον ορο αοριστο ολοκληρωµα).
4.1.6. Αλλα σηµαντικα αοριστα ολοκληρωµατα ειναι τα εξης.

1

ln 1+sin x
R
dx = +c
εχ
cos(x) cos x
1−cos
1 x
R
sin(x)
dx = ln sin x + c

√ 1 arcsin( xa ) + c
R
a2 −x2
dx =
1 1 x
R
a2 +x2
dx = a
arctan(
x−a a ) + c
1 1
R
x2 −a2
dx = 2a
ln x+a + c
1 1
ln a+x
R
a2 −x2
dx = 2a a−x
+c
√
1 x
R
√ dx = arccos h( a ) + c = ln x + x2 − a2 + c
.Κ
x2 −a2
1
√
arcsin h( xa ) + c = ln x + x2 + a2 + c
R
√ dx =
√a2 +x2 1
√ 2
2 − x2 + a arcsin x + c
R
√ a − x2 dx
2 = x
2 √
a 2 a
1 2
2 + x2 + a arcsin h x + c
R
2 2
√a + x dx = x
2 √
1
a 2
2
a
2 − a2 − a arccos h x + c
R
2 2
√x − a dx =
1
x
2 √
x 2
2 √a
2 + x2 + a ln x +
R
2 2 2 + a2 + c
√a + x dx =
1
x
2 √
a 2
2 √x
2 − a2 − a ln x +
Αθ
R
x2 − a2 dx = 2
x x 2
x 2 − a2 + c

xdx = 12 x2 + c.
R
0
Λυση Πραγµατι 21 x2 + c = 21 2x + 0 = x.
R
4.2.2. Αποδειξτε οτι cos xdx = sin x + c.
0
Λυση Πραγµατι (sin x + c) = cos x + 0 = cos x.
R R
4.2.3. Αποδειξτε οτι c · f (x)dx = c · f (x)dx.
0
Λυση Εστω οτι , F (x) = f (x)dx, δηλ. ισοδυναµα F 0 (x) = f (x). Τοτε (c · F (x)) =
R
c · F 0 (x) = c · f (x), δηλ. η c · F (x) ειναι το ολοκληρωµα της c · f (x).

R
4.2.4. Υπολογιστε το x4 dx.
Λυση x dx = 15 x5 + c.
R 4
R
4.2.5. Υπολογιστε το (2 − 5 sin xR+ ex ) dx R
ας
R R
Λυση (2 − 5 sin x + ex ) dx = 2dx − 5 sin xdx + ex dx = 2x + 5 cos x + ex + c.
√
2x+ x+1
R
4.2.6. Υπολογιστε το √
x
dx
Λυση
√ Z Z Z Z
2x + x + 1
√ dx = 2x dx + dx + x−1/2 dx
1/2
x
ι
x3/2 x1/2 4
=2 +x+ = x3/2 + x + 2x1/2 + c.
3/2 1/2 3
4.2.7. Υπολογιστε το
Rq p √
x x xdx.
Z r q
√
x x xdx =
Z q √
Z √
1/2
x x · x dx =αγ
Z
Z q √
x x3/2 dx
8
x · x dx = x7/8 dx = x15/8 + c.
εχ
= 3/4
15
√
R 2x+ 35 x
4.2.8. Υπολογιστε το √3 2 dx.
3 x
√
2x + 35 x
Z Z Z 1/2
2 x 1 x 2 3 4/3 1 6 5/6 1 4/3 6 5/6
√ dx = dx + dx = · x + · x = x + x + c.
3
3 x2/3 5 x2/3 3 4 5 5 2 25
.Κ
3 x2
R √ 2√
4.2.9. Υπολογιστε το ( x − 1) 3 xdx.
√ 2 √
Z Z
x − 2x1/2 + 1 · x1/3 dx

x − 1 3 xdx =
Z
3 6 3
Αθ
x4/3 − 2x2/3 + x1/3 dx = x7/3 − x5/3 + x4/3 + c.

=
7 5 4
R
4.2.10. Υπολογιστε το cot2 xdx.
Λυση
cos2 x 1 − sin2 x
Z Z Z Z Z
2 1
cot xdx = dx = dx = dx − dx = − cot x − x + c.
sin2 x sin2 x sin2 x
R√ 3
4.2.11. Υπολογιστε το 1 − 2xdx.
Λυση Θετοντας u = 1 − 2x, du = −2dx, εχουµε
√
Z Z
1 3 3
3
1 − 2xdx = − u1/3 du = − u4/3 = − (1 − 2x)4/3 + c.
2 8 8
x√
R
4.2.12. Υπολογιστε το (x2 +1) x2 +1
dx.
2
Λυση Θετοντας u = x + 1, du = 2xdx, εχουµε
ας
Z Z Z
x 1 du 1 −3/2 1 2 −1/2 1
√ dx = 3/2
= u du = · − u = −√ + c.
(x2 + 1) x2 + 1 2 u 2 2 1 x2 + 1
R
4.2.13. Υπολογιστε το e3x+2 dx
Λυση Θετοντας u = 3x + 2, du = 3dx, εχουµε
Z Z
3x+2 1 1 1
e dx = eu du = eu = e3x+2 + c.
3 3 3
ι
x
R
4.2.14. Υπολογιστε το (2x+5) 2 dx.
αγ
Λυση Θετοντας u = 2x + 5, du = 2dx, εχουµε
(u − 5) /2 u−5
Z Z Z Z Z
x 1 1 1 du 5 du
2 dx = 2
du = 2
du = −
(2x + 5) 2 u 4 u 4 u 4 u2
1 5 u−1 1 5 1
= ln |u| − · = ln |2x + 5| + · + c.
4 4 −1 4 4 2x + 5
R √
εχ
4.2.15. Υπολογιστε το x x − 3dx.
Λυση Θετοντας u = x − 3, du = dx, εχουµε
√
Z Z Z
1/2
u3/2 + 3u1/2 du

x x − 3dx = (u + 3) u du =
2 2 2
= u5/2 + 3 · · u3/2 = (x − 3)5/2 + 2 (x − 3)3/2 + c.
5 3 5
.Κ
R
4.2.16. Υπολογιστε το cos5 x sin xdx.
Λυση Θετουµε u = cos x, du = − sin xdx, οποτε
Z Z
1 1
cos x sin xdx = − u5 du = − u6 = − cos6 x.
5
6 6
Αθ
4.2.17. Υπολογιστε το lnxx dx.

R
Λυση Θετουµε u = ln x, du = dx/x, οποτε

Z Z
ln x 1 1
dx = udu = u2 = (ln x)2 + c.
x 2 2
R x+1/2
4.2.18. Υπολογιστε το x2 +x+3 dx.
Λυση Θετουµε u = x2 + x + 3, οποτε du = (2x + 1) dx. Ετσι
Z Z
x + 1/2 1 du 1 1 2
dx = = ln |u| = ln x + x + 3 + c.
x2 + x + 3 2 u 2 2
dx
R
4.2.19. Υπολογιστε το x2 +4x+5 .
Λυση Εχουµε, µε συµπληρωση τετραγωνου, οτι
x2 + 4x + 5 = x2 + 2 · 2 · x + 22 + 1 = (x + 2)2 + 1.
ας
Οποτε Z Z
dx d (x + 2)
= = arctan (x + 2) + c.
2
x + 4x + 5 (x + 2)2 + 1
R 3 2 −12x+5
4.2.20. Υπολογιστε το 2x −5x2x+3
dx.
Λυση Εδω απαιτειται η χρηση πολυωνυµικης διαιρεσης του 2x3 − 5x2 − 12x + 5 µε
ι
το 2x + 3. Εχουµε
2x3 −5x2 −12x +5 2x + 3
αγ
3 2
2x +3x x2 − 4x
−8x2 −12x +5
−8x2 −12x
+5
που δινει πηλικο x2 − 4x και υπολοιπο 5, δηλ.
2x3 − 5x2 − 12x + 5 5

= x2 − 4x + .
εχ
2x + 3 2x + 3
Οποτε εχουµε
2x3 − 5x2 − 12x + 5 x3

Z Z
5 5
dx = x2 − 4x + dx = − 2x2 + ln |2x + 3| + c.
2x + 3 2x + 3 3 2
.Κ

x2 dx = 31 x3 + c.
R
R
4.3.2. Αποδειξτε οτι 1dx = x + c.
R√
4.3.3. Αποδειξτε οτι xdx = 23 x3/2 + c.
Αθ
R
4.3.4. Αποδειξτε οτι sin dx = cos x + c.
4.3.5. Αποδειξτε οτι x1 dx = ln x + c.

R
R R R
4.3.6. Αποδειξτε οτι (f (x) + g (x)) dx = f (x)dx + g(x)dx.
4.3.7. Υπολογιστε το x3 dx. (Απ. 14 x4 + c.)

R
R
4.3.8. Υπολογιστε το (2x + 4)dx. (Απ. x2 + 4x, µε u = 2x + 4, du = 2dx).
3 p
4.3.9. Υπολογιστε το √xx4 +5 dx. (Απ. 21 (x4 + 5), µε u = x4 du = 4x3 dx).
R
2 +2
4.3.10. Υπολογιστε το (x3x+6x+1) dx. (Απ. 13 ln (x3 + 6x + 1), µε u = x3 + 6x + 1, du =
R
(3x2 + 6)dx).
dx 1
R
4.3.11. Υπολογιστε το 4x−1
. (Απ. 4
ln (4x − 1), µε u = 4x − 1, du = 4dx).
(ex + 2)3 , µε u = ex , du = ex dx).

1
R
4.3.12. Υπολογιστε το (ex + 2)2 ex dx. (Απ. 3
ας
R sin(2x)+cos(2x) R sin(2x) R cos(2x)
4.3.13. Υπολογιστε το cos(2x)
dx.. (Απ. cos(2x)
dx + cos(2x)
dx = − 12 ln (cos 2x) +
x, µε u = cos(2x), du = −2 sin(2x)dx στο 2ο ολοκλρωµα).
R 1 1 x 1
4.3.14. Υπολογιστε το √9−x 2 dx. (Απ. arcsin 3 x, µε u = 3 , du = 3 dx).
1 1 2 2 2
R
4.3.15. Υπολογιστε το √9−4x 2 dx. (Απ. 2 arcsin 3 x, µε u = 3 x, du = 3 dx).
ι
4.3.16. Υπολογιστε το 4x21+25 dx. (Απ. 10 1
arctan 52 x, µε u = 25 x, du = 25 dx).
R
αγ
1 1
R
4.3.17. Υπολογιστε το √10+4x−x 2 dx. (Απ. arcsin 14 14 (x − 2), µε συµπληρωση του
τετραγωνου).
x+4
p
(5 − 4x − x2 ) + 2 arcsin 13 x + 32 , µε u =
R
4.3.18. Υπολογιστε το √5−4x−x 2 dx. (Απ. −
x + 3, συµπληρωση του τετραγωνου και διασπαση του ολοκληρωµατος σε δυο µερη).
εχ
.Κ
Αθ
ας
Κεφάλαιο 5
Τεχνικες Ολοκληρωσης
ι
5.1 Θεωρια
αγ
Στο παρον κεφαλαιο παρουσιαζουµε διαφορες τεχνικες για τον υπολογισµο αοριστων
ολοκληρωµατων.
5.1.1. Πολλα ολοκληρωµατα υπολογιζονται χρησιµοποιωντας την

εχ
Z Z
0
f (u(x))u (x)dx = f (u)du.
Αυτη η µεθοδος λεγεται ολοκληρωση µε αντικατασταση.

5.1.2. Μερικες χρησιµες αντικαταστασεις ειναι οι εξης.
√ a
p
1. Για µορφη a2 + b2 x2 χρησιµοποιω x = tan(u) και παιρνω a 1 + tan2 (u) =
.Κ
b
a
cos(u)
.
√ p
2. Για µορφη a2 − b2 x2 χρησιµοποιω x = a
b
sin(u) και παιρνω a 1 − sin2 (z) =
a cos(u).
√ a 1
q
1
3. Για µορφη b2 x2 − a2 χρησιµοποιω x = b cos(u)
και παιρνω a sin2 (u)
−1 =
Αθ
a tan(u).
√ q
4. Για µορφη b2 x 2 − a2 χρησιµοποιω x = a
b
cosh(u) και παιρνω a cosh2 (u) − 1 =
a sinh(u).
5.1.3. Η ολοκληρωση κατα παραγοντες ϐασιζεται στην εξης παρατηρηση : αν f (x) και
g(x) ειναι συναρτησεις, τοτε
(f (x)g(x))0 = f 0 (x)g(x) + f (x)g 0 (x) ⇔
Z Z Z
0
(f (x)g(x)) dx = f (x)g(x)dx + f (x)g 0 (x)dx ⇔
0
Z Z
f (x)g(x)dx = f (x)g(x) − f (x)g 0 (x)dx.
0
39
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ 40
5.1.4. Ενας αλλος τροπος να γραψουµε τα παραπανω ειναι ο εξης :

Z Z
(f dg + gdf ) = d (f g) = f g.
ας
5.1.5. Μερικα ϐασικα ολοκληρωµατα που υπολογιζονται µε ολοκληρωση κατα παραγοντες
ειναι τα εξης.
R
1. x cos xdx = cos x + x sin x + c.
R
2. x sin xdx = sin x − x cos x + c.
ι
R
3. xex dx = xex − ex + c.
αγ
5.1.6. Με τον ορο ¨στοιχειωδες κλασµα¨ εννοουµε οποιοδηποτε απο τα παρακατω
A A
, , ... (5.1)
x − x0 (x − x0 )2
A A
, , ... (5.2)
2
ax + bx + c (ax2 + bx + c)2
Ax + b Ax + b
, , .... (5.3)
(ax + bx + c)2
εχ
2
ax + bx + c 2
5.1.7. Προσοχη: Οταν στις (5.2) και (5.3) b2 − 4ac ≥ 0 αναγοµαστε στην (5.1). Αρα µας
ενδιαφερει η περιπτωση b2 − 4ac < 0 .
5.1.8. Μπορουµε να υπολογισουµε το ολοκληρωµα καθε

√ στοιχειωδους κλασµατος. ∆ι-
νουµε µερικα παραδειγµατα (παρακατω ϑετουµε E = 4ac − b2 ):
.Κ
Z
A
dx = A ln |x − x1 |
x − x0
Z
A A
2 dx = −
(x − x0 ) x − x0
Z
A 2A 2ax + b
2
dx = arctan
ax + bx + c E E
Αθ
Z
A A (2ax + b) 4Aa 2ax + b
2 dx = 2 2
+ 3 arctan
(ax2 + bx + c) E (ax + bx + c) E E
Z
Ax + B A 2
2B 2ax + b A b 2ax + b
dx = ln ax + bx + c + arctan − · arctan
ax2 + bx + c 2a E E E a E
P (x)
5.1.9. Αν τα P (x) και Q(x) ειναι πολυωνυµα, η συναρτηση f (x) = Q(x)
λεγεται ϱητη.
5.1.10. Οπως ϑα δουµε στο εποµενο εδαφιο, µπορουµε να υπολογισουµε το ολοκληρωµα

καθε ϱητης συναρτησης µε αναγωγη αυτης σε αθροισµα στοιχειωδων κλασµατων.
5.1.11. Ας υποθεσουµε οτι στην ϱητη συναρτηση P (x)/Q(x) ο ϐαθµος του P (x) ειναι
µικροτερος απο τον ϐαθµο του Q(x). Εστω µια ϱιζα x0 του Q(x). ∆ιακρινουµε τις εξης
περιπτωσεις.
1. Αν η ϱιζα ειναι πραγµατικη και απλη, τοτε στην αναπτυξη της P (x)/Q(x) ϑα εµ-
ϕανιζεται ενα κλασµα της µορφης
ας
.
x − x0
2. Αν η ϱιζα ειναι πραγµατικη και πολλαπλοτητας n, τοτε στην αναπτυξη της P (x)/Q(x)
ϑα εµφανιζονται n κλασµατα της µορφης
A1 A2 An
, 2 , ..., .
x − x0 (x − x0 ) (x − x0 )n
ι
3. Αν η ϱιζα x0 ειναι µιγαδικη και απλη, τοτε η συζυγης x0 ειναι επισης ϱιζα του Q(x)
αγ
και το γινοµενο (x − x0 )(x − x0 ) ϑα ισουται µε ax2 + bx + c οπου τα a, b, c ϑα ειναι
πραγµατικοι αριθµοι. Στην αναπτυξη της P (x)/Q(x) ϑα εµφανιζεται ενα κλασµα
της µορφης
Ax + B
ax2 + bx + c
.
4. Τελος, αν η ϱιζα x0 ειναι µιγαδικη και πολλαπλοτητας n, στην αναπτυξη της

εχ
P (x)/Q(x) ϑα εµφανιζεται n κλασµατα της µορφης
Ax + B Ax + B Ax + B
, , ...,
ax2 + bx + c (ax2 + bx + c) 2
(ax2 + bx + c)n
5.1.12. Εχουµε δωσει στο προηγουµενο εδαφιο τα ολοκληρωµατα των παραπανω στοιχει-
ωδων κλασµατων. Ετσι, οποιαδηποτε ϱητη συναρτηση f (x) µε ϐαθµο του P (x) µικροτερο
.Κ
απο αυτο του Q (x) µπορει να ολοκληρωθει µε αναπτυξη σε στοιχειωδη κλασµατα.
5.1.13. Αν ο ϐαθµος του P (x) ειναι µεγαλυτερος του ϐαθµου του Q(x), µε πολυωνυµικη
διαιρεση παιρνουµε
P2 (x)
f (x) = P1 (x) +
Q(x)
οπου τα P1 (x), P2 (x) ειναι πολυωνυµα και ο ϐαθµος του P2 (x) µικροτερος απο αυτο του
Αθ
Q (x). Ετσι µπορουµε και παλι να ολοκληρωσουµε την f (x).

R 100
5.2.1. Υπολογιστε το (1 − 2x) dx.
Λυση Θετοντας u = 1 − 2x, du = −2dx εχουµε
Z Z
100 1 1 101 1
(1 − 2x) dx = − (1 − 2x)100 d (1 − 2x) = − u +c=− (1 − 2x)101 + c.
2 202 202
R√
5.2.2. Υπολογιστε το 16 − x2 dx.
Λυση Θετουµε sin u = x4 , cos udu = dx
4
. Τοτε
Z √ Z p Z Z
1 + cos 2u
ας
2 2
16 − x2 dx = 4 1 − sin x4 cos udu = 16 cos udu = 16 du
2
Z Z
= 8 du + 8 cos 2udu = 8u + 4 sin (2u) .
q
x x2
Τωρα, u = arcsin 4
. Επισης, sin (2u) = 2 sin u cos u = 2 x4 1− 16
. Οποτε τελικα
ι
Z √
x x√
16 − x2 dx = 8 arcsin + 16 − x2 + c.
4 2
αγ
dx
R
5.2.3. Υπολογιστε το 3x2 −8x+5 .
Λυση Με συµπληρωση τετραγωνου εχουµε
2
2 4 1
3x − 8x + 5 = 3 x − − .
3 3
Οποτε (µε u = x − 43 ) εχουµε

εχ
Z Z Z 1 Z
dx du 3 3 1 1
2
= 1 = 2 du = − dt
3x − 8x + 5 3u −2
3 u2 − 13 2 3u − 1 3u + 1

1 1 1 1 1 3x − 5
= ln u − − ln u + = ln +c
2 3 2 3 2 3x − 3
.Κ
1+e
R x
5.2.4. Υπολογιστε το 1−e x dx
Λυση Με τον µετασχηατισµο u = ex , du = ex dx εχουµε
1 + ex
Z Z Z
1+u 1 2 1
dx = · du = − du = −2 ln |1 − u| + ln |u|
1 − ex 1−u u 1−u u
= −2 ln |1 − ex | + ln ex = −2 ln |1 − ex | + x + c.
Αθ
5.2.5. Υπολογιστε το x22x−7

R
−7x+1
dx.
0
2x − 7 (x2 − 7x + 1) d (x2 − 7x + 1)
Z Z Z
2
dx = dx == = ln x − 7x + 1 + c.
x2 − 7x + 1 x2 − 7x + 1 x2 − 7x + 1
2x sin x−x2 cos x
R
5.2.6. Υπολογιστε το sin2 x
dx.
0 0
2x sin x − x2 cos x (x2 ) sin x − x2 (sin x)0 x2 x2
Z Z Z
dx = dx = dx = +c
sin2 x sin2 x sin x sin x
dx
R
1−x2 (1+x)
.
Λυση Θετουµε cos u = x, − sin udu = dx. Τοτε
− sin udu
Z Z Z Z
dx du du 1 u
ας
√ = =− =− 2 u = − tan
1 − x2 (1 + x) sin u (1 + cos u) 1 + cos u 2 cos 2 2 2
r r
1 − cos u 1−x
= = + c.
1 + cos u 1+x
5.2.8. Υπολογιστε το sin3 x cos2 xdx.
R
Λυση Θετουµε u = cos x, du = − sin xdx. Τοτε
ι
Z Z Z
3 2 2 2
1 − u2 u2 du

sin x cos xdx = sin x cos x sin xdx = −
αγ
u3 u5
Z
u2 − u4 du = − +

=−
3 5
3 5
cos x cos x
=− + + c.
3 5
R
Λυση
εχ
1 − cos (4x)
Z Z Z
2 21 2
1
sin x cos xdx = sin (2x) dx = dx
4 4 2
Z
1 1 x 1
= x− cos (4x) dx = − sin (4x) + c.
8 2 8 32
R
5.2.10. Υπολογιστε το sin x cos3 xdx.
Λυση Θετω u = cos x, du = − sin xdx. Τοτε
.Κ
Z Z Z
1 1
sin x cos xdx = − cos xd (cos x) = − u3 du = − u4 = − cos4 x + c.
3 3
4 4
R
Λυση
Z Z Z
2 1 1 + cos 2x
2 4
sin cos xdx = (sin x cos x) cos xdx = 2
(sin 2x)2 · dx
Αθ
4 2
Z Z
1 2 1
= sin (2x) dx + sin2 (2x) cos (2x) dx
8 8
1 − cos (4x)
Z Z
1 1
= dx + sin2 (2x) d (sin (2x))
8 2 16
1 1 1
= x− sin (4x) + sin3 (2x) + c.
16 64 48
5.2.12. Υπολογιστε το x sinx cos x
R
x+cos x
dx.
Λυση Θετουµε u = x sin x + cos x, du = (sin x + x cos x − sin x) dx. Τοτε
Z Z
x cos x du
dx = = ln u = ln (x sin x + cos x) + c.
x sin x + cos x u
5.2.13. Υπολογιστε το sin7 xdx.

R
Λυση Με u = cos x, du = − sin xdx

Z Z Z Z
7 6 2
3 3
sin xdx = sin x sin xdx = − 1 − cos x d (cos x) = − 1 − u2 du
ας
u7
Z
3
1 − 3u2 + 3u4 − u6 du = −u + u3 − u5 +

=−
5 7
3
= cos x + cos3 x − cos5 x + cos7 x + c.
5
4
R
5.2.14. Υπολογιστε το sin xdx.
Λυση
ι
2
1 cos (2x) cos2 (2x)
Z Z
1 − cos (2x)
Z Z
4 2
2
sin xdx = sin x dx = dx = − + dx
αγ
2 4 2 4
Z
x 1 1 1 + cos (4x) x 1 x 1
= − sin (2x) + dx = − sin (2x) + + sin (4x) + c.
4 4 4 2 4 4 8 32
xdx√
R
5.2.15. Υπολογιστε το √x+1− 3
x+1
.
1/6
Λυση Θετοντας u = (x + 1) εχουµε u6 = x + 1, 6u5 du = dx. Τοτε
(u6 − 1) u5 (u6 − 1) u5
Z Z Z
xdx
√ √ =6 du = 6 du
εχ
x+1− 3x+1 u3 − u2 u2 (u − 1)
Z
= 6 u3 u5 + u4 + u3 + u2 + u + 1 du

9
u8 u7 u6 u5 u4

u
=6 + + + + +
9 8 7 6 5 4
!
(x + 1)9/6 (x + 1)8/6 (x + 1)7/6 (x + 1) (x + 1)5/6 (x + 1)4/6
.Κ
=6 + + + + + .
9 8 7 6 5 4
R
5.2.16. Υπολογιστε το x cos xdx µε ολοκληρωση κατα παραγοντες.
Λυση Θετοντας f = sin x, g = x, εχουµε
Z Z
x cos xdx = x sin x − sin xdx = x sin x + cos x + c.
Αθ
R
5.2.17. Υπολογιστε το xex dx
Λυση Θετοντας f = ex , g = x, εχουµε
Z Z
xe dx = xe − ex dx = xex − ex + c.
x x
R 2 x
5.2.18. Υπολογιστε το x e dx.
Λυση Θετοντας f = x3 , g = ex , εχουµε
Z Z Z
2 x 3 x 2 x 3 x 2 x x 2
x e dx = x e − 3 x e dx = x e − 3 x e − e dx
Z Z
3 x 2 x x 3 x 2 x x x
= x e − 3x e + 3 2xe dx = x e − 3x e + 6 xe − e dx
= x3 ex − 3x2 ex + 6xex − 6ex + c.

R
5.2.19. Υπολογιστε το x ln (1 + x2 ) .
Λυση Θετοντας f = x2 /2, g = ln (1 + x2 ), εχουµε
x2
Z 2
x2 x2 /2
Z Z
x 2x
ας
2 2 2 2

x ln 1 + x dx = ln 1 + x − dx = ln 1 + x − d x
2 2 1 + x2 2 1 + x2
2 2
x x 1
ln 1 + x2 − + ln 1 + x2 + c.

=
2 2 2
5.2.20. Υπολογιστε το sin2 xdx.
R
ι
Z Z
2
sin xdx = − sin(x)d(cos(x))
αγ
Z Z
= − sin(x) cos(x) + cos(x)d(sin(x)) = − sin(x) cos(x) + cos2 (x)dx
Z Z
= − sin(x) cos(x) + (1 − sin (x))dx = − sin(x) cos(x) + x − sin2 (x)dx.
2
∆ηλαδη
Z Z Z
εχ
2 2
sin (x) = − sin(x) cos(x) + x − sin (x)dx ⇒ 2 sin2 (x) = − sin(x) cos(x) + x ⇒
− sin(x) cos(x) + x
Z
sin2 (x) = .
2
R
5.2.21. Υπολογιστε το x arctan xdx.
2
Λυση Θετοντας f = x2 , g = arctan x, εχουµε
.Κ
x2
Z 2
x2
Z Z 2
x x 1
x arctan xdx = arctan x − d (arctan x) = arctan x − dx
2 2 2 2 1 + x2
x2
Z 2
x +1−1 x2
Z Z
1 1 1 dx
= arctan x − 2
dx = arctan x − dx + 2
2 2 x +1 2 2 2 x +1
2
x 1 1
= arctan x − x + arctan x + c.
Αθ
2 2 2
R ax
5.2.22. Υπολογιστε το e sin (bx) dx. R R
Λυση Θα υπολογισουµε ταυτοχρονως τα J1 = eax sin (bx) dx και J2 = eax cos (bx) dx.
Z Z
1 ax 1
ax
J1 = e sin (bx) dx = e sin (bx) x − eax (sin (bx))0 dx
2 a
Z
1 b 1 b
= eax sin (bx) − eax cos (bx) dx = eax sin (bx) − J2 .
a a a a
Z Z
1 1
J2 = eax cos (bx) dx = eax cos (bx) x + eax (cos (bx))0 dx
2 a
Z
1 ax b 1 b
= e cos (bx) + eax sin (bx) dx = eax cos (bx) + J1 .
a a a a
∆ηλ. εχουµε
b eax
J1 + J2 = sin (bx)
a a
ας
b eax
− J1 + J2 = cos (bx) .
a a
Λυνοντας το συστηµα ως προς J1 , J2 παιρνουµε
beax cos bx − aeax sin bx aeax cos bx + beax sin bx

J1 = − , J 2 =
a2 + b 2 a2 + b 2
ι
R 2
5.2.23. Υπολογιστε το (ln x) dx.
2
αγ
Λυση Θετοντας f = x, g = (ln x) , εχουµε
Z Z Z
2 2 2 2 1
(ln x) dx = x · (ln x) − xd (ln x) = x · (ln x) − 2x · (ln x) · dx
x
Z Z
2 2
= x · (ln x) − 2 ln xdx = x · (ln x) − 2 · x · ln x − xd (ln x)
Z
1
2
= x · (ln x) − 2 · x · ln x − x dx = x · (ln x)2 − 2x · ln x + 2x + c.
x
εχ
5.2.24. Υπολογιστε το x21−1 dx.
R
Λυση Θετουµε
1 A B (A + B) · x + (A − B)
= + = .
x2 −1 x−1 x+1 x2 − 1
.Κ
Αρα
A+B =0 1 1
⇒ A = ,B = −
A−B =1 2 2
και εχουµε

1 x − 1
Z Z Z
1 1 1 1 1 1
2
dx = − = (ln |x − 1| − ln |x + 1|) = ln + c.
x −1 2 x−1 2 x+1 2 2 x + 1
Αθ
R x2 −10x+13
5.2.25. Υπολογιστε το (x−1)(x−2)(x−3) dx.
Λυση Θετουµε
x2 − 10x + 13 A B C
= + +
(x − 1) (x − 2) (x − 3) x−1 x−2 x−3
A (x − 2) (x − 3) + B (x − 1) (x − 3) + C (x − 1) (x − 2)
=
(x − 1) (x − 2) (x − 3)
2
(A + B + C) x − (5A + 4B + 3C) x + (6A + 3B + 2c)
= .
(x − 1) (x − 2) (x − 3)
Αρα
A+B+C =1
ας
5A + 4B + 3C = 10
6A + 3B + 2C = 13
Η λυση ειναι A = 2, B = 3, C = −4 και ετσι
x2 − 10x + 13
Z Z Z Z
2dx 3dx 4dx
dx = + −
(x − 1) (x − 2) (x − 3) x−1 x−2 x−3
= 2 ln |x − 1| + 3 ln |x − 2| − 4 ln |x − 3| + c.
ι
R 2 −x−2
5.2.26. Υπολογιστε το xx3 +x 2 −6x dx.
αγ
Λυση Εχουµε x − x − 2 = (x + 1) (x − 2) και x3 + x2 − 6x = x (x + 3) (x − 2). Οποτε
2
x2 − x − 2
Z Z
x+1
dx = dx.
x3 + x2 − 6x x (x + 3)
Ωχουµε επισης
x+1 A B (A + B) x + 3A
= + =
x (x + 3) x x+3 x (x + 3)
εχ
οποτε A + B = 1, 3A = 1 και A = 1/3, B = 2/3 και
x2 − x − 2
Z Z Z
1 dx 2 dx 1 2
dx = + = ln |x| + ln |x + 3| + c.
x3 + x2 − 6x 3 x 3 x+3 3 3
dx
R
5.2.27. Υπολογιστε το x4 −x3 +x2
.
.Κ
x4 − x3 + x 2 = x2 · x2 − x + 1

και ο ορος x2 − x + 1 δεν εχει πραγµατικες ϱιζες. Οποτε ϑετουµε
1 A B Cx + D (A + C) x3 + (−A + B + D) x2 + (A − B) x + B
= + + = .
x4 − x3 + x2 x x2 x2 − x + 1 x2 (x2 − x + 1)
Οποτε εχουµε
Αθ
A+C =0
−A + B + D =0
A−B =0
B =1
που εχει λυση A = 1, B = 1, C = −1, D = 0. Ετσι

Z Z Z Z
dx dx dx xdx
= + −
x − x3 + x2
4 x x 2 2
x −x+1
√
√ 2

1 1 2
3 1
= ln x − − ln x − x + 1 − arctan 3 x− + c.
x 2 3 3 3
x2
R
5.2.28. Υπολογιστε το (x2 +1)(x2 +x+1)
dx.
x2 Ax + B Cx + D
ας
2 2
= 2 + 2
(x + 1) (x + x + 1) x +1 x +x+1
απο το οποιο προκυπτει το συστηµα
A+C =1
A+B+D =1
A+B+C =0
ι
B+D =0
µε λυση, A = 1, B = 0, C = −1, D = 0, δηλ.
x2
αγ
Z Z Z
x x
dx = dx − dx
(x2 + 1) (x2 + x + 1) 2
x +1 2
x +x+1
√
√ 2

1 2
1 2
3 1
= ln x + 1 − ln x + x + 1 + arctan 3 x+ + c.
2 2 3 3 3
x4 −3x3 −3x2 +10
R
5.2.29. Υπολογιστε το (x+1)2 (x−3)
dx.
2
εχ
Λυση Αφου (x + 1) (x − 3) = x − x2 − 5x − 3, ο ϐαθµος του αριθµητη ειναι
3
υψηλοτερος αυτου του παρονοµαστη, αρα πρεπει να εκτελεσουµε πολυωνυµικη διαιρεση.

Εχουµε
x4 −3x3 −3x2
+0x +10 x3 − x2 − 5x − 3
x4 −x3 −5x2
−3x x−2
−2x3 +2x2
+3x +10
−2x3 +2x2
+10x +6
.Κ
−7x +4
που δινει πηλικο x − 2 και υπολοιπο −7x + 4, δηλ.
Z 4
x − 3x3 − 3x2 + 10
Z
−7x + 4
dx = x−2+ dx
(x + 1)2 (x − 3) (x + 1)2 (x − 3)
x2 7x − 4
Z
= − 2x − dx.
Αθ
2 (x + 1)2 (x − 3)
Για το τελευταιο ολοκληρωµα εχουµε
7x − 4 A B C
2 = + 2 +
(x + 1) (x − 3) x + 1 (x + 1) (x − 3)
2
(A + C) x + (−2A + B + 2C) x + (−3A − 3B + C)
=
(x − 3) (x + 1)2
οποτε
A+C =0
−2A + B + 2C = 7
−3A − 3B + C = −4
µε λυση A = − 17
16
,B= 11
4
, C= 17
16
και ετσι
Z
7x − 4 −17/16
Z
11/4 17/16
dx = + + dx
(x + 1)2 (x − 3) (x + 1)2 x−3
ας
x+1
11 17 17
=− − ln (x + 1) + ln (x − 3) .
4 (x + 1) 16 16
Τελικα το Ϲητουµενο ολοκληρωµα ισουται µε
x2 11 17 17
− 2x + + ln (x + 1) − ln (x − 3)
2 4 (x + 1) 16 16
ι
5.2.30. Υπολογιστε το x+√dx2x+3 .
R
αγ
√
Λυση Θετουµε u = 2x + 3, udu = 2dx. Τοτε
Z Z Z
dx 1 udu u
√ = 2 −3 = 2
du
x + 2x + 3 2 u
2
+u u + 2u − 3
Z
1 3 1 3
= + du = ln |u − 1| + ln |u + 3|
2 (u − 1) 2 (u + 3) 2 2
1 √ 3 √
εχ
= ln 2x + 3 − 1 + ln 2x + 3 + 3 + c.
2 2

e1/x 1
(Απ. −e x , µε u = x1 ).
R
5.3.1. Υπολογιστε το x2
dx
1
(Απ. − 21 ln (e2x + 1) + 1
R
dx ln (e2x ), µε u = e2x + 1, du =
.Κ
5.3.2. Υπολογιστε το e2x +1 2

2ex dx).
cos2 (x) sin(x)dx (Απ. − 31 cos3 x, µε u = cos x, du = − sin xdx).
R
1
R
5.3.4. Υπολογιστε το e2x cos(e2x )dx (Απ. 2
sin (e2x ), µε u = e2x , du = 2e2x dx).
x
1 1−tan2
(Απ. tan 12 x, µε αντικατασταση cos x =
R
5.3.5. Υπολογιστε το dx 2
).
Αθ
x
1+cos(x) 1+tan2 2
√ 1 1
+ 1 , µε u = 12 x, du = 12 dx).
R
5.3.6. Υπολογιστε το dx (Απ. arcsin 2
x
4−(x+2)2
1 1
R
−4x−x2
dx (Απ. arcsin 2
x + 1 , δες το παραπανω).
dx 1
R
5.3.8. Υπολογιστε το e2x +e−2x
(Απ. 2
arctan (e2x ), µε u = e2x , du = 2e2x dx).
1 11
R
5.3.9. Υπολογιστε το 9x2 −4
dx ln (3x − 2) − 12
(Απ. 12
ln (3x + 2)).
R x+3 √
x2 +4
dx (Απ. x2 + 4 + 3 arcsinh 12 x, µε u = x2 + 4, και
σπανοντας το ολοκληρωµα σε δυο µερη).
1
cos2 x sin x + 32 sin x, µε u = sin x).
R
5.3.11. Υπολογιστε το cos3 xdx (Απ. 3
5.3.12. Υπολογιστε το sin2 x cos2 xdx

R
(Απ. − 14 sin x cos3 x + 18 cos x sin x + 81 x, µε sin2 x cos2 x = sin2 2x).

1 1
R
5.3.13. Υπολογιστε το sin 2x cos 4xdx (Απ. − 12 cos 6x + cos 2x, µε sin 2x cos 4x =
ας
4
1
2
sin 6x − 12 sin 2x).
sinh x2 dx (Απ. 2 cosh 12 x.)

R
5.3.15. Υπολογιστε το ex sinh xdx (Απ. 21 cosh x sinh x − 12 x + 1

cosh2 x, µε sinh x =
R
2
ex −e−x
2
).
ι
p
√ 1 1
ln 3x + (9x2 − 4) , µε u = 32 x).
R
dx (Απ. 3
R√
αγ
p
5.3.17. Υπολογιστε το 4x2 + 9dx (Απ. 12 x (4x2 + 9)+ 49 arcsinh 32 x, µε u = arcsinh 23 x).
1 1 1
ln (3x + 2), µε u = 32 x).
R
dx (Απ. 12 ln (3x − 2) − 12
p 2
√1 1
(9 + x2 ), µε x = 3 tan u, dx = (1 + x9 )du).
R
5.3.19. Υπολογιστε το x2
dx (Απ. − 9x
i 9+x2
d( ab tan(u))
h
a
du
= b
(1 + tan2 u)
εχ
2 p p
√x 1 9
R
5.3.20. Υπολογιστε το x2 −9
dx (Απ. 2
x (x2 − 9) + 2
ln x + (x2 − 9) , µε x =
2 1 tan(z)
cos(z)
, dx = 3 cos(z)
dz ).
√
4−9x2
p p
(4 − 9x2 ) − 2 arctanh 12 (4 − 9x2 ), µε x =
R
5.3.21. Υπολογιστε το x
dx (Απ.
2
3
sin(z), dx = 23 cos zdz ).
.Κ
p
√ 1 (Απ. − 13 arctanh 31 (9 + 4x2 ), µε x = 32 tan(u), dx =
R
5.3.22. Υπολογιστε το x 9+4x2
dx
3
2 cos2 (z)
dz ).
x 1 2 p p
(2x − x2 )− 23 (2x − x2 )+ 32 arcsin (x − 1),
R
5.3.23. Υπολογιστε το √2x−x 2 dx (Απ. − 2 x
µε x − 1 = sin(z), dx = cos(z)dz ).
p
√1 (Απ. − arctanh 21
R
5.3.24. Υπολογιστε το dx (4 − 2x), µε 4 − 2x = z 2 , dx =
Αθ
x 4−2x
− 21 zdz ).
1√
p
(Απ. − arctanh 12
R
5.3.25. Υπολογιστε το (x−1) x+3
dx (x + 3), µε x + 3 = u2 , dx =
2udu).
R 1 √ √ √
2 √
5.3.26. Υπολογιστε το x1/3 −x2/3
dx (Απ. −3 3 x−2 ln ( 3 x − 1)+ln ( 3 x) + 3
x+1 −
ln (x − 1), µε x = u3 , dx = 3u du). 2
1
dx (Απ. ln tan 21 x − ln tan 12 x + 1 , µε sin(x) =
R
5.3.27. Υπολογιστε το 1+sin(x)−cos(x)
2u 2
1+u2
, dx = 1+u2
dz ).
1 1
√ √
2 arctan 18 6 tan 21 x + 2
R
5.3.28. Υπολογιστε το 3+sin(x)
dx (Απ. 2
2).
R
5.3.29. Υπολογιστε το x sin xdx (Απ. sin x − x cos x).
ln(x)d( 14 x4 ) = 14 x4 ln(x) − 1
R 3 R R
5.3.30. Υπολογιστε το x ln xdx (Απ. 4
x4 d(ln(x)) =
1 4
x ln(x) − 14 x4 x1 dx = 14 x4 ln x − 16
1 4
R
x ).
ας
4
R √
5.3.31. Υπολογιστε το arcsin xdx (Απ. x arcsin x + 1 − x2 ).
R
5.3.32. Υπολογιστε το x2 sin xdx (Απ. −x2 cos x + 2 cos x + 2x sin x).
5.3.33. Υπολογιστε το tan−1 xdx (Απ. x arctan x − 21 ln (1 + x2 )).

R
5.3.34. Υπολογιστε το x2 e−2x dx (Απ. − 21 x2 e−2x − 21 xe−2x − 14 e−2x ).

R
ι
5.3.35. Υπολογιστε το cos(ln(x))dx (Απ. 12 x (sin (ln x) + cos (ln x))).
R
αγ
5.3.36. Υπολογιστε το (9+x12 )3/2 dx (Απ. 91 √ x 2 ).
R
(9+x )
2 √ √ 3 √
5
√x 2 4
R
5.3.37. Υπολογιστε το 1+x
dx (Απ. 5
−
x + 1 + 2 x + 1).
x+1 3
5.3.38. Υπολογιστε το x21−9 dx (Απ. 61 ln (x − 3) − 61 ln (x + 3) ).

R
R x+1 R 2 1

5.3.39. Υπολογιστε το x2 +5x+6 dx (Απ. − dx = 2 ln (x + 3) − ln (x + 2)).
εχ
x+3 x+2
R 3
5.3.40. Υπολογιστε το x3 −xx+2 1 1
dx = 14 ln (x + 1)−
R
2 −x+1 dx (Απ. 2(x−1)2
− 4(x−1)
+ 4(x+1)
3
2(x−1)
− 14 ln (x − 1)).
R x+1
R 1 1

1 1
5.3.41. Υπολογιστε το (x+2)3
dx (Απ. − (x+2)3 + (x+2)2
dx = 2(x+2)2
− x+2
).
.Κ
x2 +x+3
R 9 1 3+4x

dx = 95 ln (x − 2)− 52 ln (1 + x2 )−
R
5.3.42. Υπολογιστε το x−2+x3 −2x2
dx (Απ. 5(x−2)
− 5 1+x2
3
5
arctan x).
1
(Απ. − 51 ln (x + 6) + 1
R
5.3.43. Υπολογιστε το x2 +7x+6
dx 5
ln (x + 1)).
x2 +3x−4
R
5.3.44. Υπολογιστε το x2 −2x−8
dx (Απ. x + ln (x + 2) + 4 ln (x − 4)).
Αθ
1 1
R
5.3.45. Υπολογιστε το x3 +x
dx (Απ. ln x − 2
ln (1 + x2 )).
x3 +x−1
(Απ. − 12 x2x+1 − 1
arctan x + 21 ln (x2 + 1)).
R
5.3.46. Υπολογιστε το (x2 +1)2
dx 2
1 1 1 1
R
5.3.47. Υπολογιστε το e2x −4ex
dx (Απ. 4ex
− 16
ln (ex ) + 16
ln (ex − 4)).
ας
Κεφάλαιο 6
Ορισµενα Ολοκληρωµατα και Εµβαδον
ι
αγ
Το ¨ορισµενο ολοκληρωµα της f (x) απο το a ως το b¨ γεωµετρικα ειναι το εµβαδον ενος
επιπεδου σχηµατος (το οποιο σχετιζεται µε τα f (x), a, b). Ειναι αξιοσηµειωτο οτι αυτο
το εµβαδον συσχετιζεται µε το αοριστο ολοκληρωµα που µελετησαµε στα προηγουµενα
κεφαλαια.
6.1 Θεωρια
εχ
6.1.1. Εστω µια συνεχης συναρτηση f (x) ≥ 0, µε πεδιο ορισµου ενα σε ενα X ⊆ R.
Επιλεγω σταθερους αριθµους a, b (µε a ≤ b) και ϑεωρω το χωριο που οριζεται απο την
f (x), τον αξονα των x και τις ευθειες x = a, x = b (δειτε το σχηµα 6.1). Το χωριο αυτο εχει
εµβαδον ισο µε F (b)R − F (a), οπου F (x) µια συναρτηση που ικανοποιει F 0 (x) = f (x)
(ισοδυναµα F (x) = f (x) dx).
.Κ
6.1.2. Εστω µια συνεχης συναρτηση f (x) ορισµενη σε ενα X ⊆ R (η οποια µπορει να
παιρνει ϑετικες η αρνητικες τιµες στο πεδιο ορισµου). Για καθε Ϲευγος αριθµων a, b ∈
Rb
X , το ορισµενο ολοκληρωµα της f (x) συµβολιζεται ως a f (x) και οριζεται ως εξης :
Z b
f (x) = F (b) − F (a)
a
Αθ
οπου
R F (x) ειναι οποιαδηποτε συναρτηση ικανοποιει F 0 (x) = f (x) (ισοδυναµα F (x) =
f (x) dx).
Rb
6.1.3. Στην 6.1.2, το ορισµενο ολοκληρωµα a f (x) = F (b)−F (a) µπορει να ερµηνευθει
γεωµετρικα ως το εµβαδον του σχηµατος το οποιο οριζεται απο την f (x), τον αξονα των x
και τις ευθειες x = a, x = b, χρησιµοποιωντας την συµβαση οτι το τµηµα του σχηµατος
που ϐρισκεται κατω απο τον αξονα των x εχει αρνητικο εµβαδο (δηλαδη το εµβαδον ενος
χωριου ειναι προσηµασµενη, αρνητικη η ϑετικη ποσοτητα).
6.1.4. Το ορισµενο ολολκληρωµα εχει τις εξης ιδιοτητες (οι συναρτησεις f (x), g (x) ϑεω-
ϱουνται συνεχεις):
Rb Rb
1. a
c · f (x)dx = c · a
f (x)dx
52
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΜΒΑ∆ΟΝ 53
Rb Rb Rb
2. a
(f (x) + g(x)) dx = a f (x)dx + a g(x)dx
Rb Rc Rc
3. a
f (x) + b f (x) = a f (x)dx
ας
Rb
4. (∀x ∈ [a, b] : 0 ≤ f (x)) ⇒ 0 ≤ a f (x)dx
Rb Rb
5. (∀x ∈ [a, b] : g(x) ≤ f (x)) ⇒ a g(x)d ≤ a f (x)dx
Rb
6. (∀x ∈ [a, b] : A ≤ f (x) ≤ B) ⇒ A · (b − a) ≤ a f (x)dx ≤ B · (b − a)
1
Rb
7. ∃x0 ∈ [a, b] : f (x0 ) = b−a f (x)dx
ι
a
6.1.5. Γενικευµενα Ολοκληρωµατα 1ου τυπου ειναι αυτα οπου ενα η και τα δυο ορια
αγ
ολοκληρωσης ειναι απειρα.
Rb Rb
1. Οταν το a = −∞ και το b < ∞ οριζουµε f (x)dx = limu→−∞ u f (x)dx.
a
Rb Ru
2. Οταν το −∞ < a και το b = ∞ οριζουµε a f (x)dx = limu→∞ a f (x)dx.
Rb Rc
3. Οταν τοRa = −∞ και το b = ∞ τοτε οριζουµε a f (x)dx = limu→−∞ u f (x)dx +
v
limv→∞ c f (x)dx, οπου το c µπορει να ειναι οποιοσδηποτε αριθµος που ανηκει στο
εχ
R.
6.1.6. Γενικευµενα Ολοκληρωµατα 2ου τυπου ειναι αυτα οπου η ολοκλρωτεα συναρτηση
παρουσιαζει καποια ασυνεχεια στο διαστηµα ολοκληρωσης.
1. Εστω οτι η συναρτηση f (x) παρουσιαζει ασυνεχεια στο a· τοτε

.Κ
Z b Z b
f (x)dx = lim+ f (x)dx.
a →0 a+
2. Εστω οτι η συναρτηση f (x) παρουσιαζει ασυνεχεια στο b· τοτε

Z b Z b−
f (x)dx = lim+ f (x)dx.
Αθ
a →0 a
3. Εστω οτι υπαρχει c µε a < c < b και στο οποιο η συναρτηση f (x) παρουσιαζει. Τοτε
µπορουµε να ορισουµε
Z b Z c− Z b
f (x)dx = lim+ f (x)dx + lim+ f (x)dx.
a →0 a →0 c+
Σηµειωστε οτι το παραπανω αποτελεσµα µπορει να ειναι διαφορετικο απο το

Z c− Z b
lim f (x)dx + f (x)dx .
→0+ a c+

6.2.1. Εξηγειστε γιατι ισχυει η 6.1.1.
Λυση ∆ειτε το σχηµα 6.1. Τα σηµεια x0 , x1 , ...., xN ικανοποιουν a = x0 < x1 <
ας
.... < xN = b και xn − xn−1 = ∆x (για n = 1, 2, ..., N ). Μπορουµε να προσεγγισουµε το
ι
y
αγ
f (x)
α = x0 x1 x2 x3 xΝ = b
x
εχ
Σχήµα 6.1: Προσεγγιση του εµβαδου µε αθροισµα εµβαδων ορθογωνιων παραλληλο-
γραµµων.
.Κ
Ϲητουµενο εµβαδον E ως το αθροισµα των N ορθογωνιων παραλληλογραµων που εµφαν-

ιζονται στο σχηµα· το n-στο παραλληλογραµµο εχει ϐαση µηκους xn − xn−1 = ∆x και
υψος f (xn ), οποτε το εµβαδον του ειναι f (xn ) ∆x. Το συνολικο εµβαδον ειναι
N
X
EN = f (xn ) ∆x.
n=1
Αθ
Η προσεγγιση ειναι τοσο καλυτερη οσο µεγαλυτερο ειναι το N (ο αριθµος των παραλληλο-
γραµµων). Παιρνοντας το οριο N → ∞ εχουµε
N
X Z b
E = lim EN = lim f (xn ) ∆x = f (x) dx. (6.1)
N →∞ N →∞ a
n=1
Rb
Το αθροισµα µετατραπηκε στο συµβολο a , οπου εχουµε τα σηµεια x0 = a, xN = b·
το ∆x µετατραπηκε στο dx (λαβετε υποψη οτι καθως το N → ∞, το ∆x → 0). Οµως
Rb Rb
το a f (x) dx ειναι απλα
R ενας συµβολισµος· πρεπει τωρα να δειξουµε οτι a
f (x) dx =
F (b) − F (a), F (x) = f (x) dx, δηλ. να δειξουµε οτι υπαρχει σχεση µεταξυ του ορισ-
µενου και αοριστου ολοκληρωµατος.
Για να επιτυχουµε αυτο, µε δεδοµενο a, οριζουµε την συναρτηση εµβαδου

Z z
E (z) = f (x) dx.
ας
a
Αυτη η συναρτηση πρεπει να δινει το εµβαδον του σχηµατος που οριζεται απο την f (x),
τον αξονα των x και τις ευθειες x = a, x = z για καθε z . Ιδιαιτερα, πρεπει να εχουµε
E (b) = E (το αρχικα Ϲητουµενο εµβαδον) και E (a) = 0 (γιατι ;). Ας υπολογισουµε την
παραγωγο E 0 (z):
E (z + ∆z) − E (z)
E 0 (z) = lim
ι
∆z→0 ∆z
Z z+∆z Z z Z z+∆z
1 1
αγ
= f (x) dx − f (x) dx = f (x) dx.
∆z a a ∆z z
R z+∆z
Το z f (x) dx ειναι το εµβαδον του σχηµατος που οριζεται απο την f (x), τον αξονα
των x και τις ευθειες x = z , x = z + ∆z . Οταν το ∆z ειναι αρκετα µικρο, το εµβαδον αυτο
µπορει να προσεγγιστει απο το παραλληλογραµµο µε ϐαση ∆z και υψος f (z). ∆ηλ.
1
E 0 (z) = lim f (z) ∆z = f (z) .
εχ
∆z→0 ∆z
Αυτο πρεπει να ισχυει για καθε υποψηφια συναρτηση εµβαδου, και µπορει να επιτευχθει
παιρνοντας οποιοδηποτε αοριστο ολοκληρωµα της f (z)· µε αλλα λογια, αρκει να εχουµε
Z
F (z) = f (z) dz, E (z) = F (z) + c.
.Κ
Για να ισχυει επιπλεον το F (a) = 0, πρεπει να επιλεξουµε καταλληλα την σταθερα

ολοκληρωσης c. Θα εχουµε
0 = E (a) = F (a) + c ⇒ c = −F (a) ⇒ E (z) = F (z) − F (a) .
Συµφωνα δε µε τον ορισµο της E (z), το αρχικα Ϲητουµενο εµβαδον (απο το a ως το b) ϑα

ειναι
Αθ
E = E (b) = F (b) − F (a)

R
και αυτο ϑα ισχυει για καθε F (z) = f (z) dz , δηλ. δειξαµε το Ϲητουµενο.
Οι παραπανω συλλογισµοι ειναι διαισθητικοι, αλλα µπορουν να γινουν αυστηρα σω-
στοι χρησιµοποιωντας καταλληλα επιχειρηµατα (που εκφευγουν απο τους στοχους του
παροντος
R τευχους). Επισης µπορει να δειχτει αυστηρα οτι F (z) − F (a) (µε F (z) =
f (z) dz ) ειναι η µοναδικη συναρτηση που δινει το Ϲητουµενο εµβαδον.
6.2.2. Εξηγειστε γιατι ισχυει η ιδιοτητα 1 της 6.1.4.

0
Λυση Ειναι απλη συνεπεια της ιδιοτητας (cf (x)) = c0 f (x).

Λυση ∆ειτε το σχηµα 6.2. Η ιδιοτητα 3 απλα εκφραζει την προσθετικοτητα του εµ-
ϐαδου.
ας
y
ι
f (x)
αγb c
x
εχ
Σχήµα 6.2: Γεωµετρικη σηµασια της Ιδιοτητας 3.

Λυση ∆ειτε το σχηµα 6.3. Η ιδιοτητα 5 λεει οτι αν η καµπυλη που αντιστοιχει στην
g (x) ϐρισκεται κατω απο την καµπυλη της f (x) για καθε σηµειο στο διαστηµα [a, b], τοτε
το εµβαδον του σχηµατος που οριζει η g (x) ϑα ειναι µικροτερο απο αυτο του σχηµατος
που οριζει η f (x).
.Κ
Αθ
y
f (x)
g (x)
x
a b


Λυση ∆ειτε το σχηµα. Η ιδιοτητα 7 λεει οτι το εµβαδον του σχηµατος που οριζει η
ας
y
ι
f (x)
a x0
αγ b
x
εχ
f (x) ϑα ειναι ισο µε το εµβαδον ενος παραλληλογραµου µε ϐαση µηκους b − a και υψος
M και µαλιστα το M ϑα ειναι ισο µε την τιµη της f (x) σε ενα σηµειο x0 ∈ [a, b]. Η
ιδιοτητα 7 στην ουσια ειναι µια διαφορετικη αλλα ισοδυναµη διατυπωση του Θεωρηµατος
της µεσης τιµης
.Κ
F (b) − F (a)
∃x0 ∈ [a, b] : F 0 (x0 ) =
b−a
που διδαχτηκατε στο Λυκειο.
R2
6.2.6. Υπολογιστε το ολοκληρωµα 1
xdx.
Λυση
2x=2
x2 22 12

Αθ
Z
3
xdx = = − = .
1 2 x=1 2 2 2
R π q 1+cos 2x
6.2.7. Υπολογιστε το ολοκληρωµα 0 2
dx.
Λυση
√
Z π
r Z π Z π
1 + cos 2x
dx = cos2 xdx = |cos x| dx
0 2 0 0
Z π/2
x=π/2
=2 cos xdx = 2 · [sin x]x=0 = 2.
0
R7√
49 − x2 dx.
Λυση Θετουµε x = 7 sin u, dx = 7 cos udu, οποτε

Z 7 √ Z 7 p
49 − x2 dx =7 49 − 49 sin2 u cos udu
ας
0 0
Z u=π/2 u=π/2
u sin 2u 49
= 49 cos udu = 49 · + = π.
u=0 2 4 u=0 4
R2
|1 − x| dx.
Λυση
2 1 2 x=1 x=2
ι
x2 x2
Z Z Z
|1 − x| dx = (1 − x) dx + (x − 1) dx = x − + −x = 1.
0 0 1 2 x=0 2 x=1
αγ
R −1
6.2.10. Υπολογιστε το ολοκληρωµα −3
|4 − x2 | dx.
Λυση Z −1Z
−2 Z −1
4 − x2 dx = 2
4 − x2 dx = 4.

x − 4 dx +
−3 −3 −2
6.2.11. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειεται απο την καµπυλη y = 1 − x2 και τον
αξονα των x.
εχ
Λυση ∆ειτε το σχηµα 6.5. Η y = 1 − x2 τεµνει το ανξονα των x στα σηµεια οπου
0 = 1 − x2 , δηλ. x = ±1. Το Ϲητουµενο εµβαδον ειναι
.Κ
Αθ
R1
Σχήµα 6.5: Το εµβαδον που αντιστοιχει στο −1
1 − x2 .
1 x=1
x3
Z
2
4
1−x dx = x − = .
−1 3 x=−1 3
6.2.12. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειεται απο την καµπυλη y = ex sin x, την
ευθεια x = 0 και τον αξονα των x.
Λυση ∆ειτε το σχηµα 6.6. Θα υπολογισουµε το εµβαδον για x ∈ [0, π] (υπαρχουν
ας
και αλλα σηµεια στα οποια η y (x) τεµνει τον αξονα των x αλλα δεν ϑα τα µελετησουµε).
Ειναι γνωστο (δες Κεφαλαιο 5) οτι
ι
αγ
εχ
Rπ
Σχήµα 6.6: Το εµβαδον που αντιστοιχει στο 0
ex sin x.
.Κ
ex
Z
1 1
ex sin xdx = ex sin x − ex cos x = · (sin x − cos x) .
2 2 2
Οποτε x=π
π
ex eπ + 1
Z
x
e sin xdx = · (sin x − cos x) = .
0 2 x=0 2
Αθ
1
6.2.13. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειεται απο τις καµπυλες y = ex/2 , y = x2
και
τις ευθειες x = 2, x = 3.
Λυση
Z 3 x=3
x/2 1 x/2 1 1 1 1
E= e − 2 dx = 2e + = 2e3/2 + − 2e − = 2e · e1/2 − 1 − .
2 x x x=2 3 2 6
6.2.14. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειεται απο τις καµπυλες y = x2 −4, y = 21 x+1.
Λυση Οι δυο καµπυλες τεµνονται στα σηµεια οπου

21 5
x −4= x+1⇒ x1 = , x2 = −2
2 2
Οποτε το Ϲητουµενο εµβαδον ειναι

Z 5/2 x=5/2
1 2
1 3 1 2 729
E= x + 1 − x − 4 dx = − x + x + 5x = .
2 3 4 48
ας
−2 x=−2
6.2.15. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειεται απο τις καµπυλες y1 (x) = −x2 +6x−5,
y2 (x) = −x2 + 4x − 3 και y3 (x) = 3x − 15.
Λυση ∆ειτε το σχηµα 6.7. Η y1 (x) και η y2 (x) τεµνονται στα x που ικανοποιουν
−x2 + 6x − 5 = −x2 + 4x − 3
δηλ. στο x1 = 1. Η y1 (x) και η y3 (x) τεµνονται στα x που ικανοποιουν
ι
αγ
εχ
.Κ
Σχήµα 6.7: Το εµβαδον που αντιστοιχει στο Προβληµα 6.2.15.
−x2 + 6x − 5 = 3x − 15
Αθ
δηλ. στο x2 = 5 και στο −3 που απορριπτεται (γιατι ;). Τελος, η y2 (x) και η y3 (x)
τεµνονται στα x που ικανοποιουν
3x − 15 = −x2 + 4x − 3
δηλ. στο x3 = 4 και στο −3 που απορριπτεται (γιατι ;). Οποτε το Ϲητουµενο εµβαδον
δινεται απο
Z 4 Z 4
−x2 + 6x − 5 − −x2 + 4x − 3 dx = 9,

E1 = (y1 (x) − y2 (x)) dx =
Z1 5 Z1 5
19
−x2 + 6x − 5 − (3x − 15) dx = ,

E2 = (y1 (x) − y3 (x)) dx =
4 4 6
19 73
E = E1 + E2 = 9 + = .
6 6
6.2.16. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειεται απο τις καµπυλες y 2 = 4x, x2 = 4y .

Λυση ∆ειτε το σχηµα 6.8. Τα σηµεια τοµης δινονται απο
ι ας
αγ
εχ
x2 = 4y ⇒ x4 = 16y 2 = 64x ⇒ (x = 0, x = 4) .
4 x=4
√ x2 x3
Z
4 16
2 x− dx = x3/2 − = .
0 4 3 12 x=0 3
.Κ
6.2.17. Υπολογιστε το εµβαδον που οριζεται απο τις καµπυλες y = cos x, y = sin x και
τις ευθειες x = 0, x = 2π .
∆ειτε το σχηµα 6.9. Το Ϲητουµενο εµβαδο ειναι
Z 2π
E= |sin x − cos x| dx
0
Αθ
Z π/4 Z 5π/4 Z 2π
= (cos x − sin x) dx + (sin x − cos x) dx + (cos x − sin x) dx
0 π/4 5π/4
5π/4
= [sin x + cos x]π/4 2π
x=0 + [− cos x − sin x]x=π/4 + [sin x + cos x]x=5π/4
√ √ √ √ √
= 2−1 + 2 + 2 + 1 + 2 = 4 2.
R∞ dx
6.2.18. Υπολογιστε το 0 1+x2
.
Λυση
Z ∞ Z M
dx dx
2
= lim = lim [arctan x]M
0
0 1+x M →∞ 0 1 + x2 M →∞
= lim arctan M − arctan 0 = π/2 − 0 = π/2.
M →∞
ι ας
Λυση
R∞
0
2
√x e−x /2 dx.
2π
αγ
εχ
∞ x=∞ 2 2 Z u=∞ −u Z u=M
e−x /2
Z Z
x 2 x e 1
√ e−x /2 dx = √ d = √ du = √ lim e−u du
0 2π x=0 2π 2 u=0 2π 2π M →∞ u=0
1 −u u=M 1 1
lim 1 − e−M = √ .

=√ lim −e u=0 = √
2π M →∞ 2π →∞
M 2π
R ∞ dx
.Κ
1 x x2 +1
.
1
Λυση Θετοντας x = u
, dx = − du
u2
, εχουµε
Z x=∞ Z u=0
dx u du
√ =− q · 2
+1 u
2
x x +1 1
x=1 u=1
u2
Z u=1
du h √ iu=1 √
Αθ
= √ 2
= ln u + 1 + u = ln 1 + 2 .

u=0 1 + u2 u=0
R∞ dx
6.2.21. Υπολογιστε το 1 (4x+1)(4x+3)
.
Λυση
Z ∞ Z M
dx 1 1 1
= lim − dx
1 (4x + 1) (4x + 3) M →∞ 2 1 4x + 1 4x + 3
x=M
1 1 1
= lim ln |4x + 1| − ln |4x + 3| dx
2 M →∞ 4 4 x=1

1 4M + 1 5 1 7
= lim ln − ln = ln .
8 M →∞ 4M + 3 7 8 5
R∞ dx
6.2.22. Υπολογιστε το −∞ x2 −2x+5
.
Λυση
Z ∞ Z 0 Z ∞
dx dx dx
ας
= 2 +
−∞ x2 − 2x + 5 −∞ (x − 1) + 4 0 (x − 1)2 + 4
Z 0 Z M
dx dx
= lim 2 + lim
M →−∞ M (x − 1) + 4 M →∞ 0 (x − 1)2 + 4
1 M −1 1 M −1 π π π
= lim arctan + lim arctan = + = .
M →−∞ 2 2 M →∞ 2 2 4 4 2
ι
R 2 dx
6.2.23. Υπολογιστε το 0 (x−1)2 .
Λυση Με απλη ολοκληρωση ϑα παιρναµε
Αλλα αυτο ειναι λαθος. Στο σηµειο x = 1 η

γενικευµενου ολοκληρωµατος. Εχουµε
2
Z
0
2
1−ε
dx
(x − 1)2
αγ
= −
Z 2
1
x=2
x − 1 x=0
1
(x−1)2
= 0.
ειναι ασυνεχης και απαιτειται η χρηση

εχ
Z Z
dx dx dx
= lim 2 + lim+
0 (x − 1)2 ε→0+ 0 (x − 1) ε→0 1+ε (x − 1)
2
x=1−ε x=2
1 1
= lim+ − + lim+ −
ε→0 x − 1 x=0 ε→0 x − 1 x=1+ε

1 1 1 1
= lim+ − + + lim+ − +
ε→0 1−ε−1 0−1 ε→0 1 1+ε−1
.Κ

1 1
= lim+ + 1 + lim+ −1 + = ∞.
ε→0 ε ε→0 ε
R2 dx
6.2.24. Υπολογιστε το −1 (x−1)2/3
.
Λυση Υπαρχει ασυνεχεια στο x = 1. Οποτε
Αθ
Z 2 Z 1−ε Z 2
dx dx dx
2/3
= lim+ 2/3
+ lim+2/3
−1 (x − 1) ε→0 (x − 1)
−1 ε→0 1+ε (x − 1)
h ix=1−ε h ix=2
= 3 lim+ (x − 1)1/3 + 3 lim+ (x − 1)1/3
ε→0 x=−1 ε→0 x=1+ε
h i x=2
√
1/3
= 3 lim+ ε1/3 − (−2) + 3 lim+ 11/3 − ε1/3 x=1+ε = 3

2+1 .
ε→0 ε→0
R2 2dx
6.2.25. Υπολογιστε το 0 x2 −1
.
Λυση
Z 2 Z 2 Z 2
2dx dx dx
= −
x2 − 1 x−1
ας
0 0 0 x+1
Z 1−ε Z 2 Z 2
dx dx dx
= lim+ + lim −
ε→0 0 x − 1 ε→0+ 1+ε x−1 0 x+1
= lim+ [ln |x − 1|]x=1−ε
x=0 + lim+ [ln |x − x=2
1|]x=1+ε − ln 3
ε→0 ε→0
= lim+ [ln ε − ln 1] + lim+ [ln 1 − ln ε] − ln 3
ε→0 ε→0
= ∞ − 0 + 0 − ∞ − ln 3
ι
R2 2dx
το οποιο ειναι απροσδιοριστο. Αρα το ολοκληρωµα δεν ειναι ορισµενο.
αγ
0 x2 −1
R1 dx
6.2.26. Υπολογιστε το −1 x2
.
Λυση
Z 1 Z −ε Z 1
dx dx dx
2
= lim 2
+ lim 2
= lim+ [−x]x=−ε x=1
x=−1 + lim+ [−x]x=ε
−1 x ε→0 +
−1 x ε→0 +
ε x ε→0 ε→0
= lim+ [ε − 1] + lim+ [−1 + ε] = ∞ + ∞ = ∞.

εχ
ε→0 ε→0
R0
2x sin x1 − cos 1

6.2.27. Υπολογιστε το −2/π x
dx.
Λυση
Z 0 Z −ε
1 1 1 1
2x sin − cos dx = lim+ 2x sin − cos dx
−2/π x x ε→0 −2/π x x
.Κ
x=−ε
2 1
= lim+ x sin
ε→0 x x=−2/π
" 2 #
1 2 π
= lim+ ε2 sin − sin
ε→0 −ε π 2
4 4
=0− = − 2.
Αθ
π 2 π

6.3.1. Εξηγειστε γιατι ισχυει η 6.1.3.
ας
Σε καθε µια απο τις παρακατω περιπτωσεις σχεδιαστε το σχηµα το οποιο σχηµατιζουν
οι καµπυλες και υπολογιστε το προσηµασµενο εµβαδον Es και το απολυτο εµβαδον Ea .
ι
R3 R3
6.3.5. y1 (x) = x2 + x, x = 1, x = 3. (Απ. (x2 + x)dx = 38
1 3
, 1 |x2 + x| dx = 38
3
).
αγ
R0 R0
6.3.6. y1 (x) = x2 + x, x = −2, x = 0. (Απ. −2 (x2 + x)dx = 32 , −2 |x2 + x| dx =
R −1 2 R0 2
−2
(x + x)dx − −1
(x + x)dx = 1).
R5 R5
6.3.7. y1 (x) = x3 , x = 0, x = 5. (Απ. 0 x3 dx = 625
4
, 0 |x3 | dx = 625
4
).
R1 R1 R1
6.3.8. y1 (x) = x3 , x = −1, x = 1. (Απ. −1 x3 dx = 0, −1 |x3 | dx = 2 0 x3 dx = 12 )
εχ
R2 R2
6.3.9. y1 (x) = ex , x = 0, x = 2. (Απ. 0 ex dx = 0 |ex | dx = e2 − 1).
6.3.10. y1 (x) = x3 + 2x2 − x − 2, x = 0.

R0 R0
(Απ. Ριζες : x = 1, −2, −1. −2 (x3 + 2x2 − x − 2)dx = − 23 . −2 |x3 + 2x2 − x − 2| dx=
R −1 R0 5 13
−2
(x3 + 2x2 − x − 2)dx− −1
(x3 + 2x2 − x − 2)dx = 12
+ 12
= 32 ).
6.3.11. y1 (x) = x3 , y2 (x) = x.

.Κ
R1 R1 R0
(Απ. Ριζες : x = 0, 1, −1. −1 (x3 − x) dx = 0. −1 |x3 − x| dx = −1 (x3 − x)dx+
R1
0
(x − x3 )dx = 12 ).
6.3.12. y1 (x) = x3 , y2 (x) = x2 .
R1 R1 1
(Απ. Ριζες : x = 0, 1. 0 (x2 − x3 )dx = 0 |x2 − x3 | dx = 12
).
6.3.13. y1 (x) = x2 , y2 (x) = 6x −√2.

Αθ
√ R 3+ 7 √ R 3+√7 2
(Απ. Ριζες : x = 3 ± 7, √ (x2 − 6x + 2)dx = − 28 7, 3−√7 |x − 6x + 2| dx =
28
√ 3− 7 3
3
7).
√
6.3.14. y1 (x) = x3 , y2 (x) = x2 .
R1 √ 3 R 1 √ 3
1
(Απ. Ριζες : x = 0, 1, 0 ( x − x2 )dx = 0 x − x2 dx = 15 ).

√
6.3.15. y1 (x) = x, y2 (x) = 1, x3 (y) = 4.
√ R4√ R1√
(Απ. Για y1 (x) = y2 (x) παιρνουµε x = 1 ⇒ x = 1. Οποτε 0 xdx− 0 xdx − 1 ·
3 = 53 ).
6.3.16. x1 (y) = y 2 + 2, y2 (x) = x − 8.
R3 125
(Απ. Η y 2 + 2 = y + 8 εχει ϱιζες y = 3, −2. Οποτε −2 |y 2 + 2 − (y + 8)| dy = 6
).
x2
6.3.17. Υπολογιστε το εµβαδον του σχηµατος που ϐρισκεται µεταξυ της ελλειψης +y 2 =
x2 2
√ p 4
1 και της υπερβολης 2
− y = 1. (Απ. 2 ln 3 + 4 arcsin 2/3. )
ας
Σε καθε µια απο τις παρακατω περιπτωσεις εξεταστε την υπαρξη του γενικευµενου
ολοκληρωµατος. Εαν αυτο υπαρχει, υπολογιστε το.
R∞ 1
6.3.18. 1 x2
dx (Απ. 1).
R∞ 1
6.3.19. 1 x
dx (Απ. ∞).
R∞
6.3.20. √1 dx (Απ. ∞).
1 x
ι
R∞ 1 1
6.3.21. 1 xn
dx (Απ. n−1
οταν n > 1, =∞ οταν n ≤ 1).
αγ
R∞
6.3.22. 0
e−x dx (Απ. 1).
R∞ 2
6.3.23. 0
xe−x dx (Απ. 1/2).
R∞ 1
6.3.24. 1 1+x2
dx (Απ. π/4).
R∞
6.3.25. √1 dx (Απ. 1).
1 x2 x2 −1
εχ
R∞ 1
6.3.26. 1 x2 +x
dx (Απ. ln(2)).
R∞
6.3.27. 0
x2 e−x/2 dx (Απ. 16).
R6h i1/3
1
6.3.28. 2 (4−x)2
dx (Απ. 6·21/3 ).
.Κ
R2 1
6.3.29. 0 (x−1)2
dx (Απ. ∞).
R2 1
6.3.30. 0 (x−1)3
dx (Απ. 0).
R3 1
6.3.31. 2 (x−1)3
dx (Απ. 3/8).
Αθ
ας
Κεφάλαιο 7
Μηκος Τοξου και Κεντρο Βαρους
ι
ορισµενων ολοκληρωµατων.
Ο υπολογισµος του µηκους µιας καµπυλης και του κεντρου ϐαρους ενος σωµατος ειναι
δυνατος µε αναλυση της καµπυλης / του σωµατος σε στοιχειωδη µηκη / εµβαδα και χρηση
εχ
7.1.1. Εστω µια συναρτηση f (x) η οποια ειναι παραγωγισιµη στο [a, b]. Τοτε το µηκος
τοξου (δηλ. το µηκος της καµπυλης) της f (x) απο το a ως το b ειναι
s 2
Z b
df
s= 1+ dx. (7.1)
a dx
7.1.2. Εστω ενα οµογενες υλικο σωµα µε πολυ λεπτη διατοµη το οποιο οριζεται απο
.Κ
δυο καµπυλες f1 (x), f2 (x) και δυο ευθειες x = a και x = b. Τοτε το σωµα µπορει να
περιγραφει ως µια λεπτη ¨φετα¨ υλικου η οποια καταλαµβανει ενα χωριο A ⊆ R2 .
7.1.3. Το κεντρο ϐαρους του παραπανω σωµατος ειναι ενα σηµειο στο οποιο µπορουµε να
τοποθετησουµε ενα ¨ υλικο σηµειο¨ το οποιο να ειναι ισοδυναµο µε το αρχικο σωµα. Το
σηµειο αυτο εχει συντεταγµενες (x, y) (συντεταγµενες του κεντρου ϐαρους) που δινονται
απο τους εξης τυπους :
Αθ
Rb Rb
1
(f2 (x))2 − (f1 (x))2 dx

a
x · (f2 (x) − f1 (x)) dx 2 a
x= Rb , y= Rb . (7.2)
a
(f2 (x) − f1 (x)) dx a
(f2 (x) − f1 (x)) dx
7.1.4. Στην περιπτωση που το υλικο σωµα οριζεται απο µια καµπυλη f (x), τον αξονα των
x και δυο ευθειες x = a και x = b οι συντεταγµενες (x, y) του κεντρου ϐαρους δινονται
απο τους εξης τυπους :
Rb Rb
a
xf (x)dx 1
2 a
(f (x))2 dx
x = Rb , y= Rb (7.3)
a
f (x)dx a
f (x)dx
(δηλ. στην (7.2) ϑετουµε f1 (x) = 0, f2 (x) = f (x)).
67
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΜΗΚΟΣ ΤΟΞΟΥ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΟ ΒΑΡΟΥΣ 68

7.2.1. ∆ικαιολογειστε την (7.1).
Λυση ∆ειτε το σχηµα 7.1.Εστω οτι το διαστηµα [a, b] χωριζεται σε µικροτερα διαστη-
ι ας
αγ
εχ
Σχήµα 7.1: Προσεγγιση του µηκους τοξου.
µατα [x0 , x1 ], [x1 , x2 ], ..., [xN −1 , xN ], οπου a = x0 < x1 < ... < xN = b και
b−a
x1 − x0 = x2 − x1 = ... = xN − xN −1 = ∆x = .
N
.Κ
Τοτε το µηκος της καµπυλης µπορει να προσεγγιστει απο το µηκος της τεθλασµενης
γραµµης A0 A1 ...AN και η προσεγιση ϑα ειναι τοσο καλυτερη οσο µικροτερο το ∆x, δηλ.
καθως N → ∞. Θεωρειστε το n-στο ευθυγραµµο τµηµα της A0 A1 ...AN , δηλ. το An−1 An .
Αυτο εχει µηκος s 2
p ∆fn
∆sn = ∆x2 + ∆fn2 = ∆x 1 + .
∆x
Αθ
Το συνολικο µηκος της τεθλασµενης γραµµης µε N ευθυγραµµα τµηµατα ειναι

s
N N 2
X X ∆fn
sN = ∆sn = 1+ ∆x
n=1 n=1
∆x
το δε πραγµατικο µηκος της καµπυλης ειναι

s s
N 2 Z b 2
X ∆fn df
s = lim sN = lim 1+ ∆x = 1+ dx
N →∞ N →∞
n=1
∆x a dx
οπου εχουµε χρησιµοποιησει την κλασσικη προσεγγιση του λογισµου, αντικαθιστωντας

το αθροισµα µε ολοκληρωµα και τον λογο των διαφορων ∆f
∆x
n
µε την παραγωγο dxdf
. Ο
παραπανω συλλογισµος ειναι διαισθητικος, αλλα µπορει να γινει αυστηρα σωστος χρησι-
µοποιωντας καταλληλα επιχειρηµατα (που εκφευγουν απο τους στοχους του παροντος
τευχους).
ας
7.2.2. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης f (x) = 12 x2 + 3, a = 0, b = 1.
Λυση Συµφωνα µε τον τυπο (7.1), το Ϲητουµενο µηκος ειναι
2s
Z x2
df
Z 1√
x 1 √ x=1
s= 1+ dx = 2
1 + x dx = + log x + 1 + x 2
x1 dx 0 2 2 x=0
1√ 1 √
= 2 + log 1 + 2 .
2 2
ι
x4 1
7.2.3. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης f (x) = 8
+ 4x2
, x1 = 1, x2 = 4.
αγ
Λυση Εδω εχουµε
df x3 1
= − 3
dx 2 2x
οποτε
s 2 r s 2
4 4 4
x3 x6 x3
Z Z Z
1 1 1 1
s= 1+ − 3 dx = 1+ + 6 − dx = + 3 dx
1 2 2x 1 4 4x 2 1 2 2x
Z 4 3
x 1 2055
εχ
= + 3 dx = .
1 2 2x 64
4
7.2.4. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης f (y) = y2 + 16y
1
2 , a = 1, b = 2.
Λυση Εδω η καµπυλη δινεται µε ανεξαρτητη µεταβλητη την y . Οποτε εχουµε

df 1
= 2y 3 − 3
dy 8y
.Κ
και
s 2 s 2 s 2
Z b Z 2 Z 2
df 3
1 3
1 483
s= 1+ = 1 + 2y − 3 dy = 1 + 2y + 3 dy =
a dy 1 8y 1 8y 64
7.2.5. Υπολογιστε το µηκος της κλειστης καµπυλης που δινεται σε πεπλεγµενη µορφη : x2/3 +
y 2/3 = a2/3 .
Αθ
Λυση ∆ειτε το σχηµα 7.2.Θεωρωντας την x ως ανεξαρτητη µεταβλητη εχουµε

2 −1/3 2 −1/3 dy dy x1/3
x + y =0⇒ = − 1/3 .
3 3 dx dx y
Παρατηρειστε επισης στο σχηµα οτι το x µεταβαλλεται απο το −a ως το a. Οποτε
s 2 r r
a a a
x1/3 x2/3 + y 2/3 a2/3
Z Z Z
s= 1+ dx = dy = dy
−a y 1/3 −a x2/3 −a x2/3
Z a
3 x=a
= a1/3 x−1/3 dy = a1/3 x2/3 x=−a = 3a.

−a 2
Αυτο οµως ειναι το µηκος του ανω µισου της καµπυλης. Το Ϲητουµενο µηκος ειναι
διπλασιο, δηλ. 6a.
ι ας
αγ
Σχήµα 7.2: Η καµπυλη του Προβληµατος 7.2.5.
εχ
7.2.6. Εξηγειστε γιατι ισχυεουν οι τυποι (7.3)
Λυση Ας ϑεωρησουµε οτι το επιπεδο σχηµα ειναι ενα υλικο σωµα µε πολυ µικρη
διατοµη και επιπλεον οτι απαρτιζεται απο ενα συνολο µικρων παραλληλογραµµων, το
καθενα απο τα οποια εχει ϐαση ∆x και υψος f (x). Αυτο ειναι µια προσεγγιση, τοσο
καλυτερη οσο µικροτερο ειναι το ∆x. Τωρα, το κεντρο ϐαρους του σωµατος ϑα να ειναι
ενα σηµειο (x, y) τετοιο ωστε, αν ολη η µαζα του σωµατος συγκεντρωθει στο (x, y), τοτε
η ϱοπη αυτου του υλικου σηµειου ως προς τον αξονα y να ειναι η ιδια µε το αθροισ-
.Κ
µα των ϱοπων (ως προς τους αξονα y ) ολων των µικρων παραλληλογραµµων τα οποια
προαναφεραµε. Οµως η µαζα του n-στου παραλληλογραµµου (αν υποθεσουµε σταθερη,
µοναδιαια πυκνοτητα µαζας) ειναι mn = f (xn ) ∆x και η ϱοπη ως προς τον αξονα y ειναι
PN
xn · mn = xn · f (xn ) · ∆x. Οποτε η συνολικη ϱοπη ϑα ειναι n=1 xn · f (xn ) · ∆x και
αυτη ϑα πρεπει να ειναι ιση µε την ϱοπη του υλικου σηµειου στο (x, y), η οποια ϑα ειναι
x· N
P
n=1 f (xn ) · ∆x. Τελικα πρεπει να ισχυει η ισοτητα
Αθ
N
X N
X
x· f (xn ) · ∆x = xn · f (xn ) · ∆x
n=1 n=1
και παιρνοντας το οριο N → ∞

b b
Rb
xf (x) dx
Z Z
x· f (x) dx = xf (x) dx ⇒ x = Ra b .
a a
a
f (x) dx
Ετσι εχουµε αποδειξει τον πρωτο απο τους τυπους (7.3). Για τον δευτερο τυπο, η ισοτητα
ϱοπων ως προς τον αξονα x δινει
N N
X X 1
y· f (xn ) · ∆x = f (xn ) · f (xn ) · ∆x
n=1 n=1
2
και παιρνοντας το οριο εχουµε

Rb
b b
[f (x)]2 dx
Z Z
1 2 a
y· f (x) dx = [f (x)] dx ⇒ y = R b .
ας
a 2 a f (x) dx
a
7.2.7. Υπολογιστε τις συντεταγµενες του κεντρου ϐαρους του χωριου το οποιο οριζεται
απο την καµπυλη f (x) = 4 − x2 και τις ευθειες x = 0 και y = 0.
Λυση Το σηµειο τοµης της f (x) µε τον αξονα των x ειναι x = 2. Οποτε εχουµε
R2 R2
0
xf (x) dx 0
x · (4 − x2 ) dx
x = R2 = R2
ι
0
f (x) dx 0
(4 − x2 ) dx
R2 R2 2
1
2
[f (x)]2 dx (4 − x2 ) dx
R02 0
αγ
y= = R2
0
f (x) dx 0
(4 − x2 ) dx
Εχουµε επισης
2 x=2
x3
Z
2
16
4 − x dx = 4x − = ,
0 3 x=0 3
Z 2 4
x=2
x
x · 4 − x2 dx = 2x2 −

= 4,
εχ
0 4 x=0
Z 2 Z 2 x=2
x5 8x3

2 2
4 2
256
4 − x dx = 16 + x − 8x dx = 16x + − = .
0 0 5 3 x=0 15
Οποτε
1
4 3 2
256/15 8
x= = , y= = .
16/3 4 16/3 5
.Κ
απο την καµπυλη f1 (x) = 2 sin 3x και τον αξονα y = 0.
R π/3 R π/3
xf1 (x) dx x · 2 sin 3xdx
x = R0 π/3 R π/3 = 0
f1 (x) dx 2 sin 3xdx
Αθ
0 0
π/3 π/3
1
[f1 (x)]2 dx 1
(2 sin 3x)2 dx
R R
y = 2 R0π/3 = 2 R0 π/3
0
f1 (x) dx 0
2 sin 3xdx
Εχουµε
Z π/3
4
2 sin 3xdx = ,
0 3
Z π/3
2
x · 2 sin 3xdx = π,
0 9
Z π/3
2
(2 sin 3x)2 dx = π.
0 3
Οποτε
2π/9 π π/3 π
x= = , y= = .
4/3 6 4/3 4
ας
απο την καµπυλη f1 (x) = ±x1/2 , f2 (x) = −x2 /8.
Λυση Τα σηµεια τοµης των f1 (x) , f2 (x) ειναι τα (0, 0) και (4, −2). Οποτε εχουµε
R4 2

x· − x8 1/2
R2
x (f2 (x) − f1 (x)) dx 0
+x dx
x = R0 4 = R4 2
− x8 + x1/2 dx

0
(f2 (x) − f1 (x)) dx 0
R
ι
1 4 x4
1 2 2 2 − x dx
R
[f2 (x)] − [f1 (x)] dx 2 0 64
y = 2 0R 2 = R4 2
− x8 + x1/2 dx

(f2 (x) − f1 (x)) dx
αγ
0 0
Εχουµε
Z 4
2
x 1/2 8
− +x dx = ,
0 8 3
Z 4 2
x 24
x · − + x1/2 dx = ,
0 8 5
εχ
Z 4 4
x 24
− x dx = − .
0 64 5
Οποτε
24/5 9 −12/5 9
x= = , y= =− .
8/3 5 8/3 10
7.2.10. Υπολογιστε τις συντεταγµενες του κεντρου ϐαρους
√ του οµογενους√κυκλικου τµη-
.Κ
2 2
√απο τις καµπυλες f1 (x) = − 4 − x , f2 (x) = 4 − x και τις
µατος το οποιο οριζεται
ευθειες x = 0 και x = 2.
Λυση ∆ειτε το σχηµα 7.3.Για λογους συµµετριας, εχουµε προφανως y = 0. Επισης
εχουµε √ √
R 2 R 2 √
0
x · (f2 (x) − f1 (x)) dx 2x 4 − x2 dx
x= R √2 = R0 √ √ .
2 2 dx
(f2 (x) − f1 (x)) dx 2 4 − x
Αθ
0 0
Για το πρωτο ολοκληρωµα εχουµε
√ √ r
Z 2 √ Z 2
x2
2
2 4 − x dx = 4 1− dx = π + 2
0 0 4
Για το δευτερο ολοκληρωµα εχουµε
√ √ r
2 √ 2
x2 16 4 √
Z Z
2
2x 4 − x dx = 4 x 1− dx = − 2
0 0 4 3 3
Οποτε √
16
3
− 43 2
x=
π+2
ι ας
αγ
εχ
.Κ
Σχήµα 7.3: Η καµπυλη του Προβληµατος 7.2.10.

Αθ

Σε καθε µια απο τις παρακατω περιπτωσεις υπολογιστε το µηκος του αντιστοιχου τοξου.
ας
7.3.1. y 2 = x3 µεταξυ των σηµειων που τεµνονται απο την ευθεια x = 4/3 (Απ. 112/27).
x2
√
7.3.2. y = − 1, µεταξυ των σηµειων που τεµνονται απο την ευθεια x = 0 (Απ. 6+
√ √ 2
ln 2 + 3 ).
7.3.3. y = a cosh( xa ) µεταξυ των ευθειων x = a, x = −a (Απ. 2a sinh(1)).

√
7.3.4. 9y 2 = x(x − 3)2 µεταξυ των σηµειων τοµης µε τον αξονα των x (Απ. 4 3).
ι
7.3.5. y 2 = 49 (2 − x)3 , µεταξυ των σηµειων τοµης απο την ευθεια x = −1 (Απ. 28/3).
7.3.8. y =
7.3.9. y = 2
6x
, αγ
7.3.6. y = ln(1 − x2 ), µεταξυ των ευθειων x = 1/2, x = −1/2 (Απ. 2· ln(3) − 1).
7.3.7. y 3 = 8x2 , µεταξυ των ευθειων x = 1, x = 8 (Απ.
x4 +3
µεταξυ των ευθειων x = 1, x = 2 ( Απ. 17/12).
(1 + x2 )
3/2
1
27
√
, µεταξυ των ευθειων x = 0, x = 3 ( Απ. 21).

104 13 − 125 ).
εχ
3
x4 +48
7.3.10. y = 24x
, µεταξυ των ευθειων x = 2, x = 4 ( Απ. 17/6).
7.3.11. ∆ικαιολογειστε τις (7.2).
Σε καθε µια απο τις παρακατω περιπτωσεις υπολογιστε τις συντεταγµενες του κεντρου
.Κ
ϐαρους.
7.3.12. Για το χωριο που οριζεται απο y = x2 , y = 0 και x = 1. (Απ. x = 3/4, y = 3/10).
√
7.3.13. Για το χωριο που οριζεται απο y = a2 − x2 , y = 0. (Απ. x = 0, y = 4a/3π ).
7.3.14. Για το χωριο που οριζεται απο y = sin x, y = 0, x = 0 και x = π . (Απ. x = π/2,
y = π/8).
Αθ
1 1
7.3.15. Για το χωριο που οριζεται απο y = x
, y = 0, x = 1 και x = 2. (Απ. x = ln 2
,
y = 4 ln1 2 ).
7.3.16. Για το χωριο που οριζεται απο y = x2 , y = x. (Απ. x = 1/2, y = 4/10).
7.3.17. Για το χωριο που οριζεται απο y = ex , y = e−x και x = 1. (Απ. x = 2/(e − 1)2 ,
y = e · (3e2 − 2 + e−2 )/(4 · (e − 1)2 ).
7.3.18. Για το χωριο που ειναι κατω απο την καµπυλη y = 4 − x2 και εντος του πρωτου
τεταρτηµοριου. (Απ. x = 3/4, y = 8/5).
7.3.19. Για το χωριο που οριζεται απο y = x2 , x = y 2 . (Απ. x = 9/20, y = 9/20).

ας
Κεφάλαιο 8
Στερεα εκ Περιστροφης
ι
8.1 Θεωρια
αγ
8.1.1. Θεωρειστε µια καµπυλη η οποια περιγραφεται απο τη συναρτηση f (x), f (x) ≥ 0,
x ∈ [a, b]. Φανταστειτε οτι η καµπυλη περιστρεφεται γυρω απο τον αξονα των x (δειτε το
σχηµα). Τοτε σχηµατιζεται ενα στερεο σωµα, το οποιο λεγεται στερεο εκ περιστροφης.
εχ
.Κ
Αθ
Σχήµα 8.1: Στερεο εκ περιστροφης µιας καµπυλης γυρω απο τον αξονα των x.
8.1.2. Ο ογκος αυτου του στερεου ειναι

Z b
V =π [f (x)]2 dx. (8.1)
a
8.1.3. Το εµβαδον της επιφανειας που σχηµατιζει η καµπυλη ειναι

s 2
Z b
df
S = 2π f (x) 1+ dx. (8.2)
a dx
75
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΣΤΕΡΕΑ ΕΚ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΗΣ 76
8.1.4. Αντιστοιχα, αν µια καµπυλη η οποια περιγραφεται απο τη συναρτηση f (x),

f (x) ≥ 0, x ∈ [a, b], περιστραφει γυρω απο τον αξονα των y , το εµβαδον της επιφανειας
που σχηµατιζει η καµπυλη ειναι
ας
s 2
Z b
df
S = 2π x 1+ dx (8.3)
a dx
ι
αγ
εχ
.Κ
Αθ

Λυση ∆ειτε το σχηµα 8.1. Ο Ϲητουµενος ογκος V του στερεου εκ περιστροφης µπορει
ας
να προσεγγιστει απο το αθροισµα των ογκων των στοιχειωδων κυλινδρων οι οποιοι αν-
τιστοιχουν στην διαµεριση του διαστηµατος [a, b] σε υποδιαστηµατα [x0 , x1 ], [x1 , x2 ], ...,
[xN −1 , xN ], µε a = x0 < x1 < ... < xN και xn − xn−1 = ∆x = b−a
N
. Καθε ενας απο αυτους
2
τους κυλινδρους εχει ογκο ∆Vn = π · [f (xn )] · ∆x και ο συνολικος ογκος ειναι
N
X
VN = π · [f (xn )]2 · ∆x. (8.4)
ι
n=1
αγ
Η προσεγγιση γινεται ακριβεστερη καθως το N τεινει στο απειρο. Εχουµε VN → V
N →∞
οπου, αντικαθιστωντας στην (8.4) το αθροισµα µε ολοκληρωµα, παιρνουµε
Z b
V =π· [f (x)]2 dx.
a
Ο παραπανω συλλογισµος ειναι διαισθητικος, αλλα µπορει να γινει αυστηρα σωστος

χρησιµοποιωντας καταλληλα επιχειρηµατα (που εκφευγουν απο τους στοχους του παρον-
εχ
τος τευχους).
8.2.2. Βρειτε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της f (x) =
√
sin x, x ∈ [0, π], γυρω απο τον αξονα των x.
Λυση ∆ειτε το σχηµα 8.2. Συµφωνα µε την (8.1)
.Κ
Αθ
√
Σχήµα 8.2: Στερεο εκ περιστροφης της sin x, x ∈ [0, π], γυρω απο τον αξονα των x.
Z π √ 2 Z π
V =π sin x dx = sin xdx = −π [cos x]x=π
x=0 = 2π.
0 0
8.2.3. Βρειτε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της ελλειψης
2
x2
a2
+ yb2 = 1, γυρω απο τον αξονα των x.
q Λυση Αρκει να υπολογισουµε τον ογκο που προκυπτει απο την περιστροφη της y =
ας
x2
b 1− a2
, x ∈ [−a, a], γυρω απο τον αξονα των x. Ετσι εχουµε
r !2 x=a
a
x3 4πab2

x2
Z
2
V =π b 1− 2 dx = πb x − 2 = .
−a a 3a x=−a 3
8.2.4. Βρειτε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της f (x) =
x2 + 1, x ∈ [0, 1], γυρω απο τον αξονα των x.
ι
Λυση Απο τον (8.2) εχουµε
αγ
1 x=1
x5 2x3
Z
2
2 28π
V =π x +1 dx = π + +x = .
0 5 3 x=0 15
8.2.5. Βρειτε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη γυρω απο τον
αξονα των x των καµπυλων y = x2 και x = y 2 .
Λυση ∆ειτε το σχηµα 8.3. Ο Ϲητουµενος ογκος ειναι V = V2 − V1 , οπου V1 ειναι ο
εχ
.Κ
Αθ
Σχήµα 8.3: Στερεο εκ περιστροφης γυρω απο τον αξονα των x των καµπυλων y = x2 και
x = y2.
ογκος που σχηµατιζει η x = y 2 και V2 ειναι ο ογκος που σχηµατιζει η y = x2 . Τα ορια

ολοκληρωσης ειναι τα σηµεια τοµης των δυο καµπυλων, στα x = 0 και x = 1. Εχουµε
Z 1 2 π
V1 = π x2 dx =
5
Z0 1
2 π
V2 = π x1/2 dx =
0 2
π
V = V2 − V1 = .
10
8.2.6. Βρειτε τον ογκο του στερεου√ που σχηµατιζεται απο την περιστροφη γυρω απο τον
αξονα των x των καµπυλων y = x 2/a και x + y = a2 .
2 2 2
Λυση Παροµοια µε την προηγουµενη ασκηση, √ ο Ϲητουµενος ογκος ειναι V = V2 − V1 ,
ας
οπου V1 ειναι ο ογκος που σχηµατιζει η y = x2 2/a και V2 ειναι ο ογκος που σχηµατιζει
η x2 + y√
2
= a2 . Τα ορια
√ ολοκληρωσης ειναι τα σηµεια τοµης των δυο καµπυλων, στα
x = −a/ 2 και x = a/ 2 . Εχουµε
√ √ !2
a/ 2
1√
Z
2
V1 = 2π √
x2 dx = 2πa3 ,
−a/ 2 a 5
4
V2 = πa3 επειδη το σχηµατιζοµενο στερεο ειναι σφαιρα,
ι
3 √
4 3 2 3
αγ
V = V2 − V1 = πa − a.
3 5
8.2.7. Βρειτε τον ογκο του στερεου που οριζεται απο την περιστροφη της f (x) = x2 + 1,
x ∈ [0, 1] (γυρω απο τον αξονα των y ) και απο τον κυλινδρο που ϕαινεται στο σχηµα 8.4.
Λυση Στο Εδαφιο 8.1 δεν εχουµε δωσει τυπο καταλληλο για αυτη την περιπτωση.
∆ειτε το σχηµα.Φαινεται οτι ο Ϲητουµενος ογκος V = V1 − V2 , οπου
εχ
.Κ
Αθ
Σχήµα 8.4: Στερεο εκ περιστροφης της x2 + 1, x ∈ [0, 1], γυρω απο τον αξονα των y .
V1 = π · 12 · 2 = 2π
ειναι ο ογκος του εξωτερικου κυλινδρου και V2 ειναι ο ογκος του εσωτερικου στερεου
(αυτο ειναι ενα παραβολοειδες). Ο V2 υπολογιζεται µε ενα τυπο αναλογο του (8.1), για
συναρτηση x = g (y), δηλ. p
y = x2 + 1 ⇒ x = y−1
οποτε y=2
Z 2 2
p 2 y π
V2 = π y − 1 dy = π − 2y = .
1 2 y=1 2
π
Τελικα ο Ϲητουµενος ογκος ειναι V = V1 − V2 = 2π − 2
= 3π/2.
8.2.8. Υπολογιστε το εµβαδον της επιφανειας που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της
καµπυλης f (x) = x3 , x ∈ [0, 1], γυρω απο τον αξονα των x.
ας
Λυση Συµφωνα µε την (8.2) εχουµε
1
2π 1
q Z Z
2 3
1/2
1 + 9x4 d x4

S = 2π 2
x 1 + (3x ) dx =
0 36 0
" #x=1
3/2
π (1 + 9x4 ) π
103/2 − 1 .

= =
18 3/2 27
x=0
ι
8.2.9. Υπολογιστε το εµβαδον
√της επιφανειας που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της
2
καµπυλης f (x) = x , x ∈ 0, 2 , γυρω απο τον αξονα των y .
S = 2π
"
0
q Z
x 1 + (2x)2 dx =
3/2
#x=√2
2
π
Z √2
8 0
1 + 4x2 αγ
Λυση Εδω η περιστροφη γινεται γυρω απο τον αξονα των y οποτε ο τυπος (8.2) δεν
εφαρµοζεται. Μπορει οµως να αποδειχθει ευκολα (καντε το !) οτι το Ϲητουµενο εµβαδο
δινεται απο την
√
1/2
d 4x2

εχ
π (1 + 4x2 ) 13π
= = .
4 3/2 3
x=0
2
καµπυλης 9y 2 = x · (3 − x) , γυρω απο τον αξονα των x.
Λυση Η καµπυλη τεµνει τον αξονα των x στα σηµεια a = 0 και b = 3. Επισης εχουµε
√
.Κ
x (3 − x) dy 1−x
y= ⇒ = √ .
3 dx 2 x
3 √ s 2 Z 3
x (3 − x) 1−x
Z
1
S = 2π 1+ √ dx = 2π − (x + 1) (x − 3) dx
0 3 2 x 0 6
Αθ
3 x=3
x3
Z
π π 2
2x + 3 − x2 dx =

= x + 3x − = 3π.
3 0 3 3 x=0
καµπυλης f (x) = e−x , x ≥ 0, γυρω απο τον αξονα των x.
Λυση ∆ειτε το σχηµα 8.5. Η f (x) δεν τεµνει τον αξονα των x, ετσι ϑα χρειαστει να
df
υπολογισουµε ενα γενικευµενο ολοκληρωµα. Εχουµε dx = −e−x και
Z M q Z x=M 1/2
−x
(−e−x )2 dx 1 + e−2x d e−x

VM = 2π e 1+ = −2π
0 x=0
Z u=e−M h √ √ iu=1
2 1/2

= −2π 1+u 2
du = 2π u 1 + u + ln u + 1 + u 2 .
u=1 u=e−M
ι ας
h √ √
αγ
Σχήµα 8.5: Στερεο εκ περιστροφης της e−x , x ≥ 0, γυρω απο τον αξονα των x.
Το Ϲητουµενο εµβαδον ειναι V = limM →∞ VM , οποτε

iu=1
εχ

2
V = 2π lim u 1 + u + ln u + 1 + u 2
M →∞ u=e−M
h √ √ iu=1 h√ √ i
2
= 2π u 1 + u + ln u + 1 + u 2 = 2π 2 + ln 1 + 2 .
u=0
f (x) = cosh x, x ∈ [−1, 1], γυρω απο τον αξονα των x.
Λυση
.Κ
Z 1 p
E = 2π cosh x 1 + sinh2 xdx.
−1
Αλλα 1 + sinh2 x = cosh2 x οποτε

Z 1
E = 2π cosh2 xdx = cosh 1 sinh 1 + 1.
Αθ
−1

ας
Σε καθεµια απο τις παρακατω ασκησεις, καταρχην σχεδιαστε την καµπυλη.
√ Υπολογιστε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της f (x) =
8.3.2.
1/ x + 1, x ∈ [0, 3], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. π ln 4)
8.3.3.
√ Υπολογιστε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της f (x) =
x 4 − x2 , γυρω απο τον αξονα x. (Απ. 3π/4)
ι
8.3.4. Υπολογιστε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της f (x) =
e−x , x ∈ [0, 1], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. π2 · (1 − e−2 ))
8.3.5.
√
αγ
Υπολογιστε τον ογκο του στερεου που σχηµατιζεται απο την περιστροφη της f (x) =
sin x, x ∈ [0, π/2], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. π )
8x, x ∈ [0, 2], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. 16π )
εχ
sin x, x ∈ [0, π], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. π 2 /2)
ex , x ∈ [0, 1], γυρω απο τον αξονα y . (Απ. 2π )
x3 , x ∈ [0, 2], γυρω απο τον αξονα y . (Απ. 19π )
.Κ
f (x) = x3 /3, x ∈ [0, 3], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. π9 823/2 − 1 )
3
f (x) = x6 + 2x
1
, x ∈ [1, 2], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. 47π
16
)
Αθ
π
1/3 3/2 3/2

f (x) = x + 2, x ∈ [1, 8], γυρω απο τον αξονα y . (Απ. 27 145 − 10 )
8.3.13. Υπολογιστε το εµβαδον της επιφανειας που σχηµατιζεται

√
απο την περιστροφη της
x2 ln x 2π 2 π
f (x) = 4 − 2 , x ∈ [1, 4], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. 5 (e − 2))
2
f (x) = x4 − ln2x , x ∈ [1, e], γυρω απο τον αξονα x. (Απ. 16
π
(e4 − 9))
x2 + (y − 2)2 = 1, γυρω απο τον αξονα x. (Απ. 8π 2 )
ας
Κεφάλαιο 9
Παραµετρικες Καµπυλες
ι
αγ
Σε αρκετα απο τα προηγουµενα κεφαλαια εχουµε ϑεωρησει την γραφικη παρασταση µιας
συναρτησης y = f (x) ως µια καµπυλη. Οµως υπαρχουν καµπυλες που δεν µπορουν να
γραφτουν ευκολα ως συναρτησεις. Σε τετοιες περιπτωσεις µπορουµε να χρησιµοποιη-
σουµε την παραµετρικη αναπαρασταση µιας καµπυλης : (x (t) , y (t)) µε την ανεξαρτητη
µεταβλητη t να παιρνει τιµες σε ενα καταλληλο συνολο.
εχ
9.1 Θεωρια
9.1.1. Μπορουµε να παραστησουµε µια καµπυλη µε δυο συναρτησεις x(t), y(t), µε την
ανεξαρτητη µεταβλητη t να παιρνει τιµες σε ενα καταλληλο διαστηµα [t1 , t2 ]. Με αλλα
λογια, η καµπυλη C ειναι το συνολο των σηµειων
C : {(x (t) , y (t) , t ∈ [t1 , t2 ])} .
.Κ
9.1.2. Αυτη η περιγραφη λεγεται παραµετρικη παρασταση καµπυλης και οι x(t), y(t)
λεγονται παραµετρικες εξισωσεις καµπυλων.
9.1.3. Μπορουµε να ερµηνευσουµε την µεταβλητη t ως µια χρονικη µεταβλητη και να
ϑεωρησουµε τα x(t), y(t) ως τις συντεταγµενες ενος σηµειου το οποιο διατρεχει την καµ-
πυλη. ∆ηλ. η καµπυλη ειναι η τροχια ενος υλικου σηµειου το οποιο σε χρονο t ϐρισκεται
στο σηµειο (x (t) , y (t)).
Αθ
9.1.4. Η ιδια καµπυλη µπορει να εχει περισσοτερες απο µια παραµετρικες παραστασεις.
9.1.5. Εστω οτι µια καµπυλη δινεται σε παραµετρικη µορφη (x (t) , y (t)) και οταν το t
παιρνει τιµες απο t1 ως t2 , η καµπυλη περικλειει ενα χωριο. Τοτε το εµβαδο του χωριου
δινεται απο τους τυπους
Z t2 Z t2
dx dy
E= y (t) dt = x (t) dt.
t1 dt t1 dt
9.1.6. Εστω οτι µια καµπυλη δινεται σε παραµετρικη µορφη (x (t) , y (t)) και το t παιρνει
τιµες απο t1 ως t2 . Το µηκος της καµπυλης ειναι
s 2 2
Z t2
dx dy
s= + dt.
t1 dt dt
83
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. ΠΑΡΑΜΕΤΡΙΚΕΣ ΚΑΜΠΥΛΕΣ 84
9.1.7. Αλλοι υπολογισµοι οι οποιοι σε προηγουµενα κεφαλαια δοθηκαν σε σχεση µε την

αναπαρασταση y = f (x) µπορουν να τροποποιηθουν χρησιµοποιωντας τις µετατροπες
dx = dx
dt
dt, dy = dy
dt
dt. ∆ειτε τα παραδειγµατα 9.2.6, 9.2.7.
ι ας
αγ
εχ
.Κ
Αθ

9.2.1. Υπολογιστε το εµβαδον του κυκλου x2 + y 2 = R2 .
ας
Λυση Μια παραµετρικη εξισωση του κυκλου ειναι
x (t) = R cos t, y (t) = R sin t, t ∈ [0, 2π] .
∆ειτε το σχηµα Τοτε το Ϲητουµενο εµβαδον ειναι
ι
αγ
sin( t )
t
cos( t )
εχ
.Κ
Σχήµα 9.1: Η παραµετρικη καµπυλη x (t) = R cos t, y (t) = R sin t, t ∈ [0, 2π].
Z 2π Z 2π Z 2π
dx 2
E= y (t) dt = R sin t · (−R sin t) dt = −R sin2 tdt
0 dt 0 0
2 2π
Z 2π 2π
1 − cos 2t t sin 2t
= −R2 dt = −R2 + R2 = −πR2 + 0 = −πR2 .
Αθ
0 2 2 t=0 4 t=0
Το εµβαδον προκυπτει σωστο κατ΄ απολυτη τιµη αλλα αρνητικο. Ο κυκλος x2 + y 2 = R2

µπορει να παραµετροπιηθει και µε αλλους τροπους. Π.χ. η παραµετροποιηση
x (t) = R sin t, y (t) = R cos t, t ∈ [0, 2π]
δινει τον ιδιο κυκλο και υπολογιζοντας το εµβαδον παιρνουµε ϑετικο αριθµο :
Z 2π Z 2π Z 2π
dx 2
E= y (t) dt = R cos t · (R cos t) dt = R cos2 tdt = πR2 .
0 dt 0 0
x2 y2
9.2.2. Υπολογιστε το εµβαδον της ελλειψης a2
+ b2
= 1.
Λυση Μια παραµετρικη εξισωση της ελλειψης ειναι x (t) = a cos t, y (t) = b sin t,
t ∈ [0, 2π]. Τοτε το Ϲητουµενο εµβαδον ειναι
Z 2π Z 2π Z 2π
dx
ας
E= y (t) dt = b sin t · (−a sin t) dt = −ab sin2 tdt
0 dt 0 0
2 2π
Z 2π 2π
1 − cos 2t t sin 2t
= −ab dt = −ab + ab = −πab.
0 2 2 t=0 4 t=0
9.2.3. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x (t) = a cos3 t, y (t) = a sin3 t, t ∈ [0, 2π]
Λυση Αυτη ειναι µια κλειστη καµπυλη, οπω ϕαινεται στο σχηµα 9.2. Το µηκος της
ι
αγ
εχ
.Κ
Σχήµα 9.2: Η παραµετρικη καµπυλη x (t) = a cos3 t, y (t) = a sin3 t, t ∈ [0, 2π].
καµπυλης ειναι
Αθ
s 2
Z t2 Z 2π q
dx dy 2
s= + dt = (−3a cos2 t sin t)2 + 3a sin2 t cos t dt
t1 dt dt 0
Z 2π p Z 2π q
2 4
cos2 t sin2 t · sin2 t + cos2 t dt

= 3a 4 2
cos t sin t + sin t cos tdt = 3a
0 0
Z 2π Z π/2
sin (2t)
= 3a |cos t sin t| dt = 12a dt = 6a.
0 0 2
9.2.4. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x (t) = a · (t − sin t), y (t) = a · (1 − cos t),
t ∈ [0, 2π]
Λυση Αυτη ειναι η κυκλοειδης καµπυλη, που απεικονιζεται στο σχηµα 9.3. Το µηκος
ι ας
αγ
Σχήµα 9.3: Η παραµετρικη καµπυλη x (t) = a·(t − sin t), y (t) = a·(1 − cos t), t ∈ [0, 2π].
εχ
της καµπυλης ειναι
s
2
Z t2 Z 2π q
dx dy
s= + dt = a2 · (1 − cos t)2 + a2 · sin2 tdt
t1 dt dt 0
Z 2π p Z 2π p Z 2π
2 2 t
=a 1 − 2 cos t + cos t + sin tdt = a 2 (1 − cos t)dt = a 2 sin dt = 8a.
0 0 0 2
.Κ
9.2.5. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x (t) = t2 , y (t) = t3 , t ∈ [0, 4]

Λυση
Z 4 Z 4
r
3
q
2
s= (2t) + (3t2 )2 dt
1 + t2 dt
= 2t
0 0 2
Z t=4 1/2 Z u=16 1/2
3 2 2 3 8
373/2 − 1 .

Αθ
= 1+ t d t = 1+ u du =
t=0 2 u=0 2 27
9.2.6. Υπολογιστε το εµβαδον της επιφανειας που δηµιουργειται απο την περιστροφη,
2 2
γυρω απο τον αξονα των√x, του τµηµατος του κυκλου x + y = 9 που αντιστοιχει στα
σηµεια (3, 0) και 3/2, 3 3/2 .
√
Λυση Τα σηµεια (3, 0) και 3/2, 3 3/2 ανηκουν στον κυκλο, οπως µπορει ευκολα να
επαληθευτει µε αντικατασταση στην εξισωση x2 +y 2 = 9. Αν ϑεωρησουµε την παραµετριση
του κυκλου : x (t) = 3 cos t και y (t) = 3 sin t, ϐλεπουµε οτι οι αντιστοιχες τιµες του t ειναι
t1 = 0 και t2 = π/3. Ο τυπος για το εµβαδον επιφανειας εκ περιστροφης γυρω απο τον
αξονα x, ειναι
s 2 s 2 2
Z x2 Z t2
dy dx dy
E = 2π y 1+ dx = 2π y (t) + dt.
x1 dx t1 dt dt
Οποτε στο συγκεκριµενο προβληµα εχουµε

Z π/3 q Z π/3
2 2
E = 2π 3 sin t (−3 sin t) + (3 cos t) dt = 2π 3 sin tdt = 9π.
ας
0 0
9.2.7. Υπολογιστε το εµβαδον της επιφανειας που δηµιουργειται απο την περιστροφη της
καµπυλης x(t) = a · (t − sin t), y(t) = a · (1 − cos t), t ∈ [0, 2π] γυρω απο τον αξονα των
x.
Λυση Αυτη ειναι η κυκλοειδης και απεικονιζεται στο σχηµα 9.3. Το Ϲητουµενο εµ-
ϐαδον ειναι
ι
s 2 2
Z t2
dx dy
E = 2π y (t) + dt
αγ
t1 dt dt
Z 2π q
= 2π a · (1 − cos t) a2 · (1 − cos t)2 + a2 · sin2 t
0
Z 2π p
2
= 2πa · (1 − cos t) 1 − 2 cos t + cos2 t + sin2 tdt
Z0 2π p
= 2πa2 · (1 − cos t) 2 (1 − cos t)dt
εχ
Z0 2π
t 64πa2
= 4πa2 · (1 − cos t) sin dt = .
0 2 3
.Κ
Αθ

Σε καθεµια απο τις παρακατω ασκησεις, καταρχην σχεδιαστε την καµπυλη.
ας
9.3.1. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειει η καµπυλη x(t) = t − sin t, y(t) = 1 − cos t
και ο αξονας των x. (Απ. 3π ).
9.3.2. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειει η καµπυλη x(t) = cos3 t, y(t) = sin3 t.
(Απ. 3π/8).
9.3.3. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειει η καµπυλη x(t) = a cos t, y(t) = b sin t.
(Απ. πab).
ι
9.3.4. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειει η καµπυλη x(t) = 2 cos t − cos 2t, y(t) =
αγ
2 sin t − sin 2t.(Απ. 6π ).
9.3.5. Υπολογιστε
√ το εµβαδον που περικλειει ενας ϐροχος της x(t) = 3t2 , y(t) = 3t − t3 .
(Απ. 72 3/5).
9.3.6. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειει ενας ϐροχος της x(t) = t2 − 1, y(t) = t3 − t.
(Απ. 8/15).
εχ
9.3.7. Υπολογιστε το µηκος της κυκλοειδους x(t) = t − sin t, y(t) = 1 − cos t για 0 ≤ t ≤
2π . (Απ. 8).
9.3.8. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x(t) = t6 /6, y(t) = 2 − t4 /4 για tx ≤ t ≤ ty ,
οπου tx , ty τα σηµεια οπου η καµπυλη τεµνει τους αξονες των x και y . (Απ. 13/3).
3
9.3.9. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x(t) = t2 , y(t) = t3 − t για t1 ≤ t ≤ t2 , οπου
√
.Κ
t1 , t2 τα σηµεια οπου η καµπυλη τεµνει τον αξονα των x. (Απ. 4/ 3).
√ Υπολογιστε
9.3.10. το µηκος της καµπυλης x(t) = et cos t, y(t) = et sin t για 0 ≤ t ≤ π .
π
(Απ. 2(e − 1)).
9.3.11. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x(t) = 1

ln(1 + t2 ), y(t) = tan−1 t για
√ 2
0 ≤ t ≤ 1. (Απ. ln( 2 + 1) ).
Αθ
9.3.12. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x(t) = 2 cos(t) + cos(2t) + 1, y(t) = 2 sin t +
sin 2t για 0 ≤ t ≤ 2π . (Απ. 16 ).
t2
9.3.13. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x(t) = 2
, y(t) = 19 (6t + 9)3/2 για 0 ≤ t ≤ 4.
(Απ. 20 ).
9.3.14. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x(t) = cos3 (t), y(t) = sin3 (t) για 0 ≤ t ≤
π/2. (Απ. 3/2 ).
9.3.15. Υπολογιστε το µηκος της καµπυλης x(t) = cos(t) + t sin(t), y(t) = sin t − t cos t
για π/6 ≤ t ≤ π/4. (Απ. 5π 2 /288 ).
9.3.16. Υπολογιστε
√ το µηκος της καµπυλης x(t) = ln(sin(t)), y(t) = t για π/6 ≤ t ≤ π/2.
(Απ. ln(2 + 3) ).
9.3.17. Υπολογιστε τον ογκο του στερεου που δηµιουργειται απο την περιστροφη της
καµπυλης x(t) = a · (t − sin t), y(t) = a · (1 − cos t), t ∈ [0, 2π] γυρω απο τον αξονα των
x. (Απ. 5π 2 a3 ).
ας
9.3.18. Υπολογιστε τον ογκο του στερεου που δηµιουργειται απο την περιστροφη της
καµπυλης x(t) = a · cos3 (t), y(t) = a · cos3 (t),, t ∈ [0, 2π] γυρω απο τον αξονα των x.
32
(Απ. 105 πa3 ).
9.3.19. Υπολογιστε το εµβαδον της επιφανειας που δηµιουργειται απο την περιστροφη
√
της καµπυλης x(t) = t, y(t) = 2t, t ∈ [0, 4] γυρω απο τον αξονα των x. (Απ. 32π 5 ).
ι
9.3.20. Λυστε
√ το ιδιο προβληµα οταν η περιστροφη γινεται γυρω απο τον αξονα των y .
(Απ. 16π 5.)
της
√
2π 2
5
(eπ − 2).)
αγ
καµπυλης x(t) = et sin t, y(t) = et cos t, t ∈ [0, π/2] γυρω απο τον αξονα των x. (Απ.
της καµπυλης x(t) = a · cos3 (t), y(t) = a · cos3 (t),, t ∈ [0, 2π] γυρω απο τον αξονα των x.
(Απ. 12
5
πa2 ).
εχ
.Κ
Αθ
ας
Κεφάλαιο 10
Πολικες Συντεταγµενες
ι
αγ
Μας ειναι γνωστο πως να προσδιορισουµε την ϑεση ενος σηµειου στο επιπεδο µε χρηση
των Καρτεσιανων συντεταγµενων (x, y). Οµως υπαρχουν πολλα εναλλακτικα συστηµατα
συντεταγµενων που µπορουµε να χρησιµοποιησουµε. Στο παρον κεφαλαιο ϑα δουµε ενα
τετοιο συστηµα, αυτο των πολικων συντεταγµενων.
10.1 Θεωρια
εχ
10.1.1. Το σηµειο του επιπεδου µε πολικες συντεταγµενες (ρ, φ) οριζεται ως εξης. Εστω
ενα ευθυγραµµο τµηµα µηκους r το οποιο σχηµατιζει γωνια φ µε την ηµιευθεια Ox. Τοτε
το περας του ευθυγραµµου τµηµατος ειναι το σηµειο µε πολικες συντεταγµενες (ρ, φ).
∆ειτε το σχηµα 10.1.
.Κ
ρsin(φ ) (x,y)= (ρ,φ)

Αθ
φ
ρcos(φ )
Σχήµα 10.1: Πολικες συντεταγµενες.
91
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. ΠΟΛΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ 92
10.1.2. Μια καµπυλη µπορει να αναπαρασταθει απο µια εξισωση της µορφης ρ = ρ(φ).
Για καθε τιµη του φ υπαρχει µια αντιστοιχη τιµη ρ(φ) και ενα αντιστοιχο σηµειο (φ, ρ(φ)).
∆ειτε το σχηµα 10.2.
ι ας
φ,ρ(φ)
αγ φ
ρ
εχ
Σχήµα 10.2: Πολικες συντεταγµενες.
10.1.3. Η σχεση που υπαρχει µεταξυ των καρτεσιανων συντεταγµενων (x, y) και των
πολικων συντεταγµενων (θ, r) ειναι η εξης :
.Κ
x = ρ cos φ, y = ρ sin φ
p y
2
ρ= x +y , 2 φ = arctan .
x
10.1.4. Εστω οτι µια καµπυλη δινεται σε σε πολικες συντεταγµνες (φ, ρ(φ)) και οταν το φ
παιρνει τιµες απο φ1 ως φ2 , η καµπυλη περικλειει ενα χωριο. Τοτε το εµβαδο του χωριου
Αθ
δινεται απο τον τυπο Z φ2

1
E= (ρ(φ))2 dφ. (10.1)
2 φ1
10.1.5. Εστω οτι µια καµπυλη δινεται σε σε πολικες συντεταγµνες (φ, ρ(φ)) και το φ
παιρνει τιµες απο φ1 ως φ2 . Το µηκος της καµπυλης ειναι
s 2
Z φ2
dρ
s= ρ2 + dφ. (10.2)
φ1 dφ

10.2.1. Βρειτε τις πολικες συντεταγµενες του σηµειου µε Καρτεσιανες συντεταγµενες
(x, y) = (1, 1). Το ιδιο για το σηµειο (1, 0). √
ας
Σχεδιαστε τα √
σηµεια.
Λυση Για το (x, y)=(1, 1) εχουµε ρ = 12 + 12 = 2, φ = arctan 11 = π/4, δηλ.
√ √ √
2, π/4 . Για το (x, y)=(1, 0) εχουµε ρ = 12 + 02 = 1, φ = arctan 10 = 0,

(ρ, φ) =
δηλ. (ρ, φ) = (1, 0).
10.2.2. Βρειτε τις Καρτεσιανες συντεταγµενες του σηµειου µε πολικες συντεταγµενες

(ρ, φ) = (2, π/3). Το ιδιο για το σηµειο (1, 0). Σχεδιαστε τα σηµεια.
Λυση Για το (ρ, φ)=(2, π/3) εχουµε x = ρ cos φ = 2 cos π3 = 2 · 12 = 1, y = ρ sin φ =
ι
√ √ √
2 sin π3 = 2 · 23 = 3, δηλ. (x, y) = 1, 3 . Για το (ρ, φ)=(1, 0) εχουµε x = ρ cos φ =
αγ
1 cos 0 = 1, y = ρ sin φ = 1 sin 0 = 0, δηλ. (x, y) = (1, 0).

Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.3. Θα προσεγγισουµε το εµβαδον E του σχηµατος για φ ∈
εχ
∆ρ
ρ
∆φ
ρ
φ
.Κ
Σχήµα 10.3: Υπολογισµος του στοιχειωδους εµβαδου σε πολικες συντεταγµενες.
[φ1 , φ2 ], µε το αθροισµα EN των εµβαδων των N κυκλικων τοµεων που αντιστοιχουν σε

Αθ
−φ1
γωνια ∆φ = φ2N και, κατα τα γνωστα, καθως ο αριθµος των κυκλικων τοµεων N → ∞,
το αθροισµα EN ϑα τεινει στο Ϲητουµενο εµβαδον. Το εµβαδον ενος κυκλικου τοµεα
ακτινας R και γωνιας θ ειναι A = 12 R2 θ . Οποτε
N Z φ2
X 1 2 1
E = lim EN = lim (ρ (φn )) ∆φ = ρ2 dφ.
N →∞ N →∞
n=1
2 2 φ1

Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.4.Θα προσεγγισουµε το µηκος s της καµπυλης για φ ∈
[φ1 , φ2 ], µε το αθροισµα sN των εµβαδων των N ευθυγραµµων τµηµατων που αντιστοιχουν
−φ1
σε γωνια ∆φ = φ2N και, κατα τα γνωστα, καθως ο αριθµος των τοξων N → ∞, το αθρο-
ισµα sN ϑα τεινει στο Ϲητουµενο µηκος. Το n-στο ευθυγραµµο τµηµα ειναι η υποτεινουσα
ας
∆φ
[(ρ∆φ)2+ (∆ρ)2]1/2
ρ ρ∆φ
∆φ
ρ
φ
ι
αγ
Σχήµα 10.4: Υπολογισµος του στοιχειωδους µηκους σε πολικες συντεταγµενες.
ενος ορθογωνιου τριγωνου του οποιου οι καθετες πλευρες εχουν µηκη ∆ρ και ρ∆φ (δηλ.
προσεγγιζουµε το µηκος του ευθυγραµµου τµηµατος µε αυτο ενος τοξου ακτινας ρ και
γωνιας ∆φ). Οποτε
εχ
N q
X
s = lim sN = lim (ρ (φn ) ∆φ)2 + (∆ρ)2
N →∞ N →∞
n=1
s s
N 2 Z φ2 2
X 2 ∆ρ dρ
= lim (ρ (φn )) + ∆φ = ρ2 + dφ.
N →∞
n=1
∆φ φ1 dφ
.Κ
10.2.5. √Υπολογιστε το εµβαδον του σχηµατος που περικλειει η καµπυλη µε εξισωση

ρ (φ) = 2 cos 2φ, φ ∈ [−π/4, π/4].
Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.5. Το εµβαδον ειναι
Αθ

Z π/4 Z π/2 Z π/2

1 2 1 2 1 + cos 4φ π
E= ρ dφ = 2 cos 2φdφ = dφ = .
2 −π/4 2 −π/2 −π/2 2 2
10.2.6. Υπολογιστε το εµβαδον του σχηµατος που περικλειει η καρδιοειδης καµπυλη µε
ας
εξισωση ρ (φ) = a · (1 + cos φ), φ ∈ [−π, π].
Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.6. Η καµπυλη ειναι συµµετρικη ως προς τον αξονα των
x, οποτε ϑα υπολογισουµε το εµβαδον για φ ∈ [0, π] και ϑα το διπλασιασουµε για να
παρουµε το τελικο αποτελεσµα. Εχουµε
ι
αγ
εχ
a2 π
Z Z π
2 2
1 + 2 cos φ + cos2 φ dφ

E =2· (1 + cos φ) dφ = a
.Κ
2 0
Z π Z π Z0 π
π 3πa2

2 1 + cos 2φ 2

=a · dφ + 2 cos φdφ + dφ = a · π + 0 + = .
0 0 0 2 2 2
Αθ
10.2.7. Υπολογιστε το εµβαδον που περικλειεται απο την καµπυλη ρ = sin 3φ.
Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.7. Θα υπολογισουµε το εµβαδον ενος λοβου, για φ ∈ [0, π/3]
και ϑα το τριπλασιασουµε για να παρουµε το τελικο αποτελεσµα. Εχουµε
ι ας
αγ
εχ
π/3 π/3
1 − cos 6φ
Z Z
1 2 3 π
E =3· (sin 3φ) dφ = dφ = .
2 0 2 0 2 4
10.2.8. Υπολογιστε το µηκος του τµηµατος της σπειρας µε εξισωση ρ (φ) = e2φ που
αντιστοιχει σε φ ∈ [0, 2π].
Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.8. Το Ϲητουµενο µηκος ειναι
.Κ
Αθ
Z 2π
s 2 Z 2π
√
dρ p 5 4π
s= ρ2 + dφ = e4φ + 4e4φ dφ = e −1 .
0 dφ 0 2
10.2.9. Υπολογιστε το µηκος της περιφερειας κυκλου µε ακτινα R.

Λυση Ο κυκλος µε ακτινα R εχει εξισωση ρ (φ) = R, φ ∈ [0, 2π] (γιατι ;). Οποτε το
µηκος της περιφερειας ειναι
ας
s 2
Z 2π Z 2π Z 2π
dρ
q
2
s= ρ2 + dφ = R2 + (0) dφ = Rdφ = 2πR
0 dφ 0 0
οπως και περιµεναµε.
10.2.10. Υπολογιστε το µηκος του τµηµατος της κλειστης καµπυλης µε εξισωση ρ (φ) =
a cos3 φ3 .
ι
Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.9. Για φ = 0 εχουµε ρ = a. Για ρ = 0 πρεπει να εχουµε
3 φ
cos 3 = 0, που ισχυει για φ = 3π + 3kπ , µε k ∈ Z. Ετσι το Ϲητουµενο µηκος ειναι
αγ
2
εχ
.Κ
Z 3π/2
r Z 3π/2 s
2 6
φ 2 4
φ 2 φ 4
φ 2
φ 2 φ
s=2 a cos + a cos sin dφ = 2a cos · cos + sin dφ
0 3 3 3 0 3 3 3
Αθ
1 + cos 2φ
Z 3π/2 Z 3π/2
2 φ 3 3
= 2a cos dφ = 2a dφ = πa.
0 3 0 2 2
10.2.11. Υπολογιστε το µηκος του τµηµατος της καµπυλης µε εξισωση ρ (φ) = 1/φ που
αντιστοιχει σε φ ∈ [1/2, 2].
Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.10. Το Ϲητουµενο µηκος ειναι
ι ας
αγ
εχ
s 2 Z 2 s √ √ √
2
5 1 5−1
2 5+2
Z
1 1 1 1+φ
s= 2
+ − 2 dφ = 2
dφ = + ln √ √ .
1/2 φ φ 1/2 φ φ 2 2 5+1 5−2
10.2.12. Υπολογιστε το εµβαδον της επιφανειας που παραγεται απο την περιστροφη
(γυρω απο τον αξονα των x) της καµπυλης µε εξισωση ρ (φ) = a · (1 + cos φ), φ ∈ [−π, π].
Λυση ∆ειτε παλι την γραφικη παρασταση της καρδιοειδους στο σχηµα 10.6. Θυµη-
.Κ
ϑειτε τον τυπο για επιφανεια εκ περιστροφης στο Καρτεσιανο συστηµα συντεταγµενων.
Ειναι s
Z b 2 Z b
dy
E = 2π y 1+ dx = 2π yds.
a dx a
Οποτε, στο πολικο συστηµα ο τυπος γινεται

Αθ
s 2
Z φ2
dρ
E = 2π ρ sin φ ρ2 + dφ
φ1 dφ
το οποιο, για το συγκεκριµενο προβληµα, γινεται

Z π q
E = 2π a · (1 + cos φ) · sin φ (a · (1 + cos φ))2 + (−a · sin φ)2 dφ
−π
Z π p
2
= 2πa · (1 + cos φ) · sin φ 2 (1 + cos φ)dφ
Z−π π Z π
2 3 φ 2 φ φ 16
= 4πa · cos sin φdφ = 8πa · cos4 sin dφ = πa2 .
0 2 0 2 2 5
ι ας
αγ
10.2.13. Υπολογιστε το εµβαδον της επιφανειας που παραγεται απο την περιστροφη
√
(γυρω απο τον αξονα των x) της καµπυλης µε εξισωση ρ (φ) = a· cos 2φ, φ ∈ [−π/4, π/4] .
Λυση ∆ειτε το σχηµα 10.11. Παροµοια µε το προηγουµενο προβληµα, το Ϲητουµενο
εµβαδον ειναι
εχ
s
π/4
sin2 2φ
Z p
E = 4π a · cos 2φ · sin φ · a2 cos 2φ + a2 dφ
0 cos 2φ
2
Z π/4 p 1 2
Z π/4 √
= 4πa cos 2φ · sin φ · √ dφ = 4πa sin φdφ = 2πa2 · 2 − 2 .
0 cos 2φ 0
.Κ
Αθ

(Σε καθεµια απο τις παρακατω ασκησεις, καταρχην σχεδιαστε την καµπυλη.)
ας
1
R 2π
10.3.1. Υπολογιστε το εµβαδον της σπειρας ρ = φ, για 0 ≤ φ ≤ 2π . (Απ. 2 0
ρ2 dφ =
1 2π
φ2 dφ = 43 π 3 ).
R
2 0
1
R 2π
10.3.2. Υπολογιστε το εµβαδον της σπειρας ρ = eφ , για 0 ≤ φ ≤ 2π . (Απ. 2 0
ρ2 dφ =
1 2π
e2φ dφ = 14 e4π − 41 ).
R
2 0
10.3.3. Υπολογιστε το εµβαδον του ληµνισκου ρ2 = cos 2φ.(Απ. 1).
ι
10.3.4. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = 1 − cos 2φ. (Απ. 3π/2).
αγ
10.3.5. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = 3 + sin(2φ). (Απ. 19π/8).
10.3.6. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = 2 − cos(3φ). (Απ. 3π/4).
10.3.7. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = sin(2φ). (Απ. π/2).
10.3.8. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = |cos(2φ)|. (Απ. π/2).

εχ
10.3.9. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = |sin(3φ)|. (Απ. π/4).
10.3.10. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = sin(φ) + cos(φ). (Απ. π/2).

π
10.3.11. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ = 1/φ, µε 4
≤ φ ≤ 2π). (Απ. E = 7/4π ).
10.3.12. Υπολογιστε το εµβαδον της ρ2 = 1 + sin φ.

√
(Απ. ρ = ± 1 + sin φ. Το εµβαδον που περικλειει η εξωτερικη καµπυλη ειναι 4· π+2
.Κ
4
,
το εµβαδον που περικλειει η εσωτερικη καµπυλη ειναι 4· π−2
4
. Το µεταξυ τους εµβαδον
ειναι 4· π+2
4
− 4 · π−2
2
= 4.)
10.3.13. Υπολογιστε το µηκος της ρ = 1 − cos φ. (Απ. 8).

√
το µηκος της πρωτης περιελιξης της ρ = φ. (Απ. π ·
10.3.14.√Υπολογιστε 1 + 4π 2 ·
2
ln 2π + 1 + 4π ).
Αθ
10.3.15. Υπολογιστε το µηκος της ρ = sin3 (φ/3). (Απ. 3π/2).

3 5

10.3.16. Υπολογιστε το µηκος της ρ = 1/φ απο φ1 = 3/4 ως φ2 = 4/3. (Απ. ln 2
+ 12 ).
√
10.3.17. Υπολογιστε το µηκος της ρ = eφ απο φ1 = 0 ως φ2 = ln 4. (Απ. 3 2).
√ 19
10.3.18. Υπολογιστε το µηκος της ρ = φ2 απο φ1 = 0 ως φ2 = 5. (Απ. 3
).
ας
Κεφάλαιο 11
Αριθµητικες Ακολουθιες και Σειρες
ι
αγ
Μια ακολουθια ειναι µια συναρτηση µε πεδιο ορισµου τους µη αρνητικους ακεραιους
N = {1, 2, 3, ...}. Τον ϱολο που παιζει το ολοκληρωµα στην ϑεωρια των συναρτησεων µιας
συνεχους µεταβλητης, τον παιζει η σειρα στην ϑεωρια των ακολουθιων.
11.1 Θεωρια
εχ
11.1.1. Μια συναρτηση f (n), οπου το n ∈ N = {1, 2, 3, ...} (δηλ. f : N → R) λεγεται
∞
ακολουθια. Συνηθως αντι για f (n) γραφουµε {fn }n=1 η fn .
∞
11.1.2. Μια ακολουθια {fn }n=1 λεγεται ϕραγµενη ανν υπαρχουν αριθµοι A, B τετοιοι
ωστε ∀n : A ≤ fn ≤ B.
∞
11.1.3. Μια ακολουθια {fn }n=1 λεγεται αυξουσα (ϕθινουσα) ανν ∀n : fn ≤ fn+1 (∀n :
.Κ
fn ≥ fn+1 ). Αν µια ακολουθια ειναι ειτε αυξουσα ειτε ϕθινουσα, λεγεται µονοτονη.
∞
11.1.4. Λεµε οτι η ακολουθια {fn }n=1 συγκλινει στον αριθµο φ ανν
∀ε > 0∃nε : n ≥ nε ⇒ |fn − φ| < ε.
Σε αυτη την περιπτωση λεµε και οτι το οριο της fn ειναι το φ και γραφουµε limn→∞ fn = φ.
Αθ
∞
11.1.5. Λεµε οτι η ακολουθια {fn }n=1 τεινει στο +∞ (στο −∞) ανν ∀M > 0∃nM : n ≥
nM ⇒ fn > M (∀M < 0∃nM : n ≥ nM ⇒ fn < M ). Σε αυτη την περιπτωση λεµε και οτι
το οριο της fn ειναι το +∞ (το −∞) και γραφουµε limn→∞ fn = +∞ (limn→∞ fn = −∞.).
11.1.6. Μια µονοτονη και ϕραγµενη ακολουθια συγκλινει.

∞ ∞
11.1.7. ∆ινονται ακολουθιες {fn }n=1 και {gn }n=1 . Εστω οτι limn→∞ fn = φ και limn→∞ gn =
γ . Τοτε ισχυουν τα εξης.
1. Για καθε k ∈ R : limn→∞ (k · fn ) = k · φ.
2. limn→∞ (fn + gn ) = φ + γ.
3. limn→∞ (fn · gn ) = φ · γ.
101
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΕΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΚΑΙ ΣΕΙΡΕΣ 102

fn
4. limn→∞ gn
= φγ , οταν γ 6= 0.
11.1.8. Εστω a τετοιο ωστε |a| < 1· σχηµατιζουµε την ακολουθια fn = an . Τοτε limn→∞ fn
ας
= 0.
11.1.9. Εστω a τετοιο ωστε a > 1· σχηµατιζουµε την ακολουθια fn = an . Τοτε limn→∞ fn
= ∞.
∞
11.1.10. Εστω µια ακολουθια fn . Σχηµατιζουµε µια νεα ακολουθια {sn }n=1 ως εξης :
s1 = f1 , s2 = f1 + f2 , s3 = f1 + f2 + f3 ,..., sn = f1 + ... + fn ,...
ι
Η ακολουθια s1 , s2 , s3 , ... λεγεται σειρα.
αγ
PN
11.1.11. Γραφουµε sN = n=1 fn και αν το οριο limN →∞ sN υπαρχει το συµβολιζουµε
P∞ P∞
µε f
n=1 n . Καταχρηστικα, χρησιµοποιουµε τον συµβολισµο f
n=1 n ακοµη και οταν
το οριο δεν υπαρχει.
P∞ P∞
P n=1 fn λεγεται συγκλινουσα οταν n=1 fn < ∞, αποκλινουσα (στο
11.1.12. Η σειρα
∞ η −∞) οταν ∞ n=1 fn = ∞ και ταλαντευοµενη σε καθε αλλη περιπτωση.
11.1.13. Τα παρακατω ισχυουν για σειρες µε µη αρνητικους ορους

εχ
P∞ P∞
1. Εστω οτι n=1 fn = a. Τοτε n=1 cfn = ca (το a µπορει να ειναι µικροτερο η ισο
µε το απειρο).
P∞ P∞
2. Αν n=1 fn < ∞, τοτε limn→∞ fn = 0. Αν limn→∞ fn 6= 0 τοτε n=1 fn = ±∞.
3. Εστω οι ακολουθιες fn και gn τετοιες ωστε για καθε n εχουµε 0 ≤ fn ≤ gn . Τοτε :

.Κ
∞
X ∞
X ∞
X ∞
X
gn < ∞ ⇒ fn < ∞ και fn = ∞ ⇒ gn = ∞
n=1 n=1 n=1 n=1
f P∞
4. Ας ϑεσουµε (αν το οριο υπαρχει) a = limn→∞ n+1
P∞ fn
. Αν a < 1, τοτε n=1 fn < ∞.
Αν a > 1, τοτε n=1 fn = ∞. Αν a = 1, δεν µπορουµε να συµπερανουµε τιποτα.
Αθ
√ P∞
5. Ας ϑεσουµε (αν το οριο υπαρχει) a = limn→∞ n fn . Αν a < 1, τοτε
P∞ n=1 fn < ∞.
Αν a > 1, τοτε n=1 fn = ∞. Αν a = 1, δεν µπορουµε να συµπερανουµε τιποτα.
R∞
6. Εστω οτι η f (n) ειναι ϕθινουσα στο διαστηµα [N, ∞) και N f (x)dx < ∞. Τοτε η
P∞
σειρα n=1 f (n) συγκλινει (σε αριθµο µικροτερο του απειρου).
11.1.14. Μια σειρα λεγεται εναλασσουσα αν εχει την µορφη f1 − f2 + f3 − f4 + ... οπου
f1 , f2 , f3 , f4 , ... ειναι ϑετικοι αριθµοι.
11.1.15. Μια εναλασσουσα σειρα συγκλινει ανν (α) για καθε n ισχυει : fn > fn+1 και (ϐ)
lim fn = 0.
P∞ P∞
11.1.16. Λεµε οτι η σειρα n=1 fn ειναι απολυτως συγκλινουσα ανν n=1 |fn | < ∞.
11.1.17. Μια απολυτως συγκλινουσα σειρα ειναι και συγκλινουσα.

P∞ P∞ P∞
11.1.18. Αν n=1 fn = A ∈ R και n=1 gn = B ∈ R, τοτε n=1 (fn + gn ) = A + B.
ας
11.1.19. Εστω a ∈ R, τοτε εχουµε
PN 1
1. |a| < 1 ⇒ n=0 an = 1 + a + a2 + ... = 1−a
.
PN
2. a > 1 ⇒ n=0 an = 1 + a + a2 + ... = ∞.
ι
αγ
εχ
.Κ
Αθ

11.2.1. Αποδειξτε (µε χρηση του ορισµου) οτι limn→∞ n1 = 0.
Λυση Εστω τυχον ε > 0. Λαµβανω nε > 1ε οποτε ε > n1ε > 1
για καθε n ≥ nε . Οποτε
ας
n

1 1
∀n ≥ nε : ε > = > |fn − 0| ⇒ lim fn = 0.
n n n→∞
11.2.2. Αποδειξτε οτι (µε χρηση του ορισµου) limn→∞ n12 + 1 = 1.

q 2 2
1 1
Λυση Εστω τυχον ε > 0. Λαµβανω nε > ε
οποτε ε > nε
> n1 για καθε n ≥ nε .
ι
Οποτε
1 1
∀n ≥ nε : ε > 2 = 2 + 1 − 1 > |fn − 1| ⇒ lim fn = 1.
αγ

n n n→∞
11.2.3. Εξηγειστε την σηµασια της συνθηκης ∀ε > 0∃nε : n ≥ nε ⇒ |fn − φ| < ε.
Λυση ∆ειτε το σχηµα. Παρατηρειστε οτι, για καθε n ≥ nε , οι τιµες fn ϐρισκονται µεσα
εχ
fn
φ+ε
φ
.Κ
φ-ε
n
Αθ
Σχήµα 11.1: Γεωµετρικη ερµηνεια τη σσυγκλισης µιας ακολουθιας.
σε µια ¨ζωνη¨ πλατους 2ε, γυρω απο την τιµη φ. Αυτο διατυπωνεται µε την συνθηκη
n ≥ nε ⇒ |fn − φ| < ε.
Επειδη εµεις επιλεγουµε την τιµη του ε, µπορουµε να κανουµε τη Ϲωνη οσο στενη ϑελουµε
(δηλ. η παραπανω συνθηκη ισχυει για καθε ε). Αλλα το nε για το οποιο ϑα ισχυει η
παραπανω συνθηκη ϑα εξαρτατι απο το ε, δηλ. για µικροτερο ε µπορει να χρειαστει να
χρησιµποιησουµε µεγαλυτερο nε .
11.2.4. Αποδειξτε (µε χρηση του ορισµου) οτι limn→∞ an = 0 οταν |a| < 1.
Λυση Εστω τυχον ε > 0. Επειδη µας ενδιαφερουν µικρα ε και |a| < 1, αρκει να
ln ε
ϑεωρησουµε ε ∈ (|a| , 1). Τωρα λαµβανω nε > log|a| ε = ln|α| > 0 (σηµειωστε οτι ln ε < 0,
ας
ln |a| < 0). Εχω
nε > log|a| ε ⇔ nε · ln |a| < ln ε ⇔ |a|n < ε ⇔ |an − 0| < ε
και αρα για καθε n ≥ nε εχω ε > |anε − 0| > |an − 0|, δηλ. limn→∞ fn = 0.
1
11.2.5. Υπολογιστε το limn→∞ n2 +1
.
ι
1
1 n2
limn→∞ n12 0
lim 2 = lim n2 1
= 1
= = 0.
n→∞ n + 1 n→∞ + (limn→∞ 1) + limn→∞ 1+0
αγ
n2 n2 n2
n+1
.
n 1
limn→∞ n1 + limn→∞ n12

n+1 n2
+ n2 0+0
lim 2 = lim n2 1
= 1
= = 0.
n→∞ n + 1 n→∞ + (limn→∞ 1) + limn→∞ n2 1+0
n2 n2
n2 +n+1
11.2.7. Υπολογιστε το limn→∞ .
εχ
n2 +1
n2 n 1
n2 + n + 1 n2
+ n2
+ n2
limn→∞ 1 + limn→∞ n1 + limn→∞ 1
n2 1+0+0
lim = lim = = = 1.
n→∞ n2 + 1 n→∞ n2
n2
+ 1
n2
limn→∞ 1 + limn→∞ n12 1+0
sin(n)
.
.Κ

sin (n)
0< 2
< 1 .
n + 1 n2 + 1
sin(n)
Αν λοιπον υπαρχει το limn→∞ n2 +1
, τοτε ϑα εχουµε

sin (n) 1 sin (n)
0 = lim 0 < lim 2 < lim = 0 ⇒ lim 2 = 0.
n→∞ n→∞ n + 1 n→∞ n2 + 1 n→∞ n + 1
Αθ
Οµως για µια πληρη λυση του προβληµατος ϑα πρεπει να αποδειξουµε και οτι το οριο
υπαρχει.
1
11.2.9. Αποδειξτε οτι 1 + a + a2 + ... = 1−a
οταν |a| < 1.
1 + a + a2 + ... + aN (1 − a) = 1 − a + a − a2 + a2 − a3 + ... + aN − aN +1 = 1 − aN +1 ⇒

2 N
1 − aN +1
1 + a + a + ... + a = ⇒
1−a
1 − aN +1 1
1 + a + a2 + ... = lim 1 + a + a2 + ... + aN = lim

=
N →∞ N →∞ 1−a 1−a
αφου limN →∞ aN = limN →∞ aN +1 = 0 οταν |a| < 1.
2
11.2.10. Υπολογιστε το αθροισµα 1 + 15 + 15 + ... .
Λυση Συµφωνα µε το προηγουµενο προβληµα
2
1 1 1 5
ας
1+ + + .... = 1 = .
5 5 1− 5
4
1 1 1
11.2.11. Υπολογιστε το αθροισµα 1·2 + 2·3 + 3·4
+ ... .
Λυση Ο n-στος ορος της σειρας ειναι
1 1 1
= − .
n · (n + 1) n n+1
ι
Οποτε
αγ
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
+ + + .... + = − + − + ... + − = 1− .
1·2 2·3 3·4 N · (N + 1) 1 2 2 3 N N +1 N +1
∆ηλ.

1 1 1 1 1 1 1
+ + + .... = lim + + + .... +
1·2 2·3 3·4 N →∞ 1·2 2·3 3·4 N · (N + 1)

1
εχ
= lim 1 − = 1.
N →∞ N +1
P∞ n
11.2.12. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=1 2n .
n
Λυση Χρησιµοποιουµε το κριτηριο του λογου. Ο n-στος ορος της σειρας ειναι fn = 2n
.
fn+1
Το οριο του λογου fn
ειναι
fn+1 (n + 1) /2n+1 1 (n + 1) 1
.Κ
lim = lim n
= lim = <1
n→∞ fn n→∞ n2 2 n→∞ n 2
εποµενως η σειρα συγκλινει.
1
P∞
11.2.13. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=1 n! .
1
Λυση Χρησιµοποιουµε το κριτηριο του λογου. Ο n-στος ορος της σειρας ειναι fn = n!
.
fn+1
Το οριο του λογου ειναι
Αθ
fn
fn+1 1/(1 · 2 · 3 · ... · n · (n + 1)) 1

lim = lim = lim =0<1
n→∞ fn n→∞ 1/(1 · 2 · 3 · ... · n) n→∞ n + 1

P∞
11.2.14. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=1 n21n .
Λυση Χρησιµοποιουµε το κριτηριο του λογου. Ο n-στος ορος της σειρας ειναι fn =
1 f
n2n
. Το οριο του λογου n+1
fn
ειναι
fn+1 n 1
lim = lim = <1
n→∞ fn n→∞ 2 (n + 1) 2
P∞ n
11.2.15. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=1 n1 .
1
Λυση Χρησιµοποιουµε το κριτηριο της ϱιζας. Ο n-στος ορος της σειρας ειναι fn = nn
.
r
ας
p
n n 1 1
lim fn = lim n
= lim = 0 < 1
n→∞ n→∞ n n→∞ n

P∞
11.2.16. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=62 (ln1n)n .
Λυση Χρησιµοποιουµε το κριτηριο της ϱιζας. Ο n-στος ορος της σειρας ειναι fn =
1
(ln n)n
.
ι
s
p 1 1
lim n fn = lim n
n = lim =0<1
αγ
n→∞ n→∞ (ln n) n→∞ ln n

1
P∞
11.2.17. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=1 nk .
Λυση Θα χρησιµοποιησουµε το κριτηριο του ολοκληρωµατος. Εχουµε f (n) = nk ,
f (x) = xk και Z Z 1 1−k
1 −k 1−k
x για k 6= 1
dx = x dx = .
|x|
εχ
x k ln για k=1
Τωρα ϑα εξετασουµε τρεις διαφορετικες περιπτωσεις.
1. k > 1. Τοτε x=∞

Z ∞
1 1 1−k 1
k
dx = x = <∞
1 x 1−k x=1 k−1
P∞
.Κ
αρα για k > 1 εχουµε n=1 n1k < ∞, δηλ. η σειρα συγκλινει.
2. k = 1. Τοτε Z ∞
1
k
dx = [ln |x|]x=∞
x=a = ln ∞ − ln |a| = ∞
a x
P∞
για καθε a > 0. Αρα για k = 1 εχουµε n=1 n1 = ∞, δηλ. η σειρα αποκλινει.
Αθ
3. k < 1. Τοτε
Z ∞ x=∞
1 1 1−k 1 1−k 1−k

dx = x = lim M − a =∞
a xk 1−k x=a 1 − k M →∞
(αφου 1 − k > 0) και αυτο ισχυει για καθε a ∈ [0, M ). Αρα για k < 1 εχουµε
P∞ 1
n=1 nk < ∞, δηλ. η σειρα αποκλινει.
P∞
P∞ 1 P∞ 1
Λυση n=1 n2 = n=1 nk µε k = 2, αρα η σειρα συγκλινει.
P∞
P∞ 1 P∞ 1
Λυση n=1 n = n=1 nk µε k = 1, αρα η σειρα αποκλινει.
P∞
11.2.20. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα √1 .
n=1 n
P∞ P∞
Λυση √1 = 1
µε k = 1/2, αρα η σειρα αποκλινει.
n=1 n n=1 nk
P∞
ας
n
11.2.21. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=1 n3 +1 .
∞ ∞ ∞
X n X n X 1
0< < < <∞
n=1
n3 + 1 n=1 n3 n=1
n2
αρα η σειρα συγκλινει.
P∞ n
11.2.22. Εξεταστε ως προς την συγκλιση την σειρα n=1 (−1) n1 .
ι
n
Λυση Ο n-στος ορος ειναι fn = (−1) n1 και η σειρα ειναι εναλασσουσα. Επισης για
καθε n ισχυει fn > fn+1 και limn→∞ fn = 0. Αρα, σηµφωνα µε την 11.1.15, η σειρα
αγ
συγκλινει.
εχ
.Κ
Αθ

1
11.3.1. Αποδειξτε (µε χρηση του ορισµου) οτι limn→ n3
+ 1 = 1.
ας
11.3.2. Αποδειξτε (µε χρηση του ορισµου) οτι limn→ n2 = ∞.
n
11.3.3. Αποδειξτε (µε χρηση του ορισµου) οτι fn = (−1) δεν εχει οριο.
11.3.4. Αποδειξτε (µε χρηση του ορισµου) οτι limn→∞ an = ∞ οταν a > 1.
n+4
. (Απ. 0)
ι
n2 +2n
11.3.6. Υπολογιστε το limn→∞ 5n2 +1
. (Απ. 1/5)
αγ
sin(n)
. (Απ. 0)
1
11.3.8. Αποδειξτε οτι 1 − a + a2 − a3 + ... = 1+a
οταν |a| < 1.
1 n
P∞
11.3.9. Υπολογιστε το n=1 3
. (Απ. 1/2)
1 n
P∞
. (Απ. − 41 )

11.3.10. Υπολογιστε το n=1 −3
n
εχ
P∞
11.3.11. Υπολογιστε το n=0 − 13 . (Απ. 3
4
)
P∞ 1
11.3.12. Υπολογιστε το n=1 n(n+1) . (Απ. 1)
1
11.3.13. Υπολογιστε το 2
+ 16 + 1
12
+ 1
20
+ .... (Απ. 1)
P∞ 1
11.3.14. Υπολογιστε το n=1 n(n+2) . (Απ. 3/4)
.Κ
P∞ 1
11.3.15. Υπολογιστε το n=1 n(n+1)(n+2) . (Απ. 1/4)
P∞ n
11.3.16. Υπολογιστε το n=0 (n+1)! . (Απ. 1)
4 n
P∞
11.3.17. Αποδειξτε οτι n=1 e
. (Απ. ∞)
P∞ 1
11.3.18. Υπολογιστε το √ √ . (Απ. ∞)
Αθ
n=1 n+ n+1
P∞
11.3.19. Υπολογιστε το n=1 n3/2 . (Απ. ∞)
P∞ 1 1 2
11.3.20. Υπολογιστε το n=1 n2 . (Απ. 6
π )
P∞ 1
11.3.21. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 n2 συγκλινει.
P∞ 1
11.3.22. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 nn συγκλινει.
P∞ 1
11.3.23. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 ln n αποκλινει.
P∞ n3
11.3.24. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 2n συγκλινει.
P∞
11.3.25. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 (−1)n 1
n
συγκλινει.
P∞ ln n
11.3.26. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 n2 συγκλινει.
P∞ n2
11.3.27. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 n5 +2n3 −1 συγκλινει.
ας
P∞ n2 +2n ln n
11.3.28. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 n5 +2n3 −1 συγκλινει.
P∞
11.3.29. Αποδειξτε οτι η σειρα √ n συγκλινει.
n=1 n5 +1
P∞
11.3.30. Αποδειξτε οτι η σειρα √ n αποκλινει.
n=1 n3 +1
P∞ 1
11.3.31. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 n ln n αποκλινει.
ι
P∞ 1
11.3.32. Αποδειξτε οτι η σειρα n=1 n(ln n)2 συγκλινει.
αγ
εχ
.Κ
Αθ
ας
Κεφάλαιο 12
Σειρες T aylor
ι
αγ
Μια δυναµοσειρα ειναι ενα πολυωνυµο απειρης ταξης. Καθε συναρτηση f (x) που εχει
παραγωγους ολων των ταξεων µπορει να γραφτει σαν δυναµοσειρα (σειρα T aylor και
σειρα M cLaurin). Επιπλεον, αν κρατησουµε τους ορους µιας τετοιας σειρας µεχρι την
N -στη δυναµη, τοτε παιρνουµε µια προσεγγιση της f (x) απο ενα πολυωνυµο fN (x)
(ταξεως N ). Αυτο ειναι καλο γιατι οι τιµες του πολυωνυµου µπορουν να υπολογιστουν
χρησιµοποιωντας µονο ¨απλες¨ αριθµητικες πραξεις (προσθεση και πολλαπλασιασµο)·
ετσι µπορουµε να προσεγγισουµε την τιµη µιας υπερβατικης συναρτηση (π.χ. του ex )
εχ
µονο µε προσθεσεις και πολλαπλασιασµους.
12.1 Θεωρια
P∞
12.1.1. ∆υναµοσειρα ειναι µια συναρτηση της µορφης n=0 fn · (x − x0 )n .
.Κ
12.1.2. Το διαστηµα συγκλισης της δυναµοσειρας, ειναι οι τιµες του x για τις οποιες

X∞
n
fn · (x − x0 ) < ∞.

n=0
P∞
12.1.3. Αν η δυναµοσειρα n=0 fn ·(x − x0 )n συγκλινει, τοτε ειναι / οριζει µια συναρτηση :
Αθ
∞
X
f (x) = fn · (x − x0 )n .
n=0
P∞
12.1.4. Εστω δυναµοσειρα f (x) = n=0 fn · xn µε διαστηµα συγκλισης [a, b]. Τοτε, για
καθε x ∈ (a, b) εχουµε
∞ ∞
xn
X Z X
0 n−1
f (x) = nfn · x , f (x) dx = fn · ,
n=1 n=1
n+1
δηλ. µπορουµε να παραγωγισουµε και να ολοκληρωσουµε την σειρα ορο προς ορο.
P∞
Παροµοια πραγµατα ισχυουν και για την δυναµοσειρα n=0 fn · (x − x0 )n .
111
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. ΣΕΙΡΕΣ T AY LOR 112
12.1.5. (Σειρα M acLaurin). Αν η συναρτηση f (x) εχει παραγωγους ολων των ταξεων στο
σηµειο x0 = 0, τοτε η f (x) µπορει να γραφει σε µορφη δυναµοσειρας (η οποια συγκλινει
σε µια γειτονια του 0):
∞
ας
X
f (x) = f n xn (12.1)
n=0
οπου
f (0) f 0 (0) f 00 (0) f 000 (0) f (n) (0)

f0 = f (0) = , f1 = , f2 = , f3 = , ..., fn = , ...
0! 1! 2! 3! n!
(12.2)
ι
12.1.6. (Σειρα T aylor). Αν η συναρτηση f (x) εχει παραγωγους ολων των ταξεων στο
σηµειο , τοτε η f (x) µπορει να γραφει σε µορφη δυναµοσειρας (η οποια συγκλινει σε µια
αγ
γειτονια του x0 ):
∞
X
f (x) = fn · (x − x0 )n
n=0
οπου
f (x0 ) f 0 (x0 ) f 00 (x0 ) f 000 (x0 ) f (n) (x0 )

f0 = f (x0 ) = , f1 = , f2 = , f3 = , ..., fn = , ...
0! 1! 2! 3! n!
εχ
12.1.7. Μερικες αξιοσηµειωτες σειρες (τις οποιες καλο ϑα ειναι να αποµνηµονευσετε)
ειναι
1
∀x ∈ (−1, 1) : = 1 + x + x2 + x3 + ...
1−x
x2 x3
∀x ∈ R : ex = 1 + x + + + ...
.Κ
2! 3!
x2 x4
∀x ∈ R : cos x = 1 − + + ...
2! 4!
x3 x5
∀x ∈ R : sin x = x − + + ...
3! 5!
Αθ

ας
1
∀x ∈ (−1, 1) : = 1 + x + x2 + x3 + ...
1−x
Λυση Η αποδειξη εχει ηδη δοθει στην 11.2.9. Εναλλακτικα, µπορουµε να χρησι-
µοποιησουµε τις (12.1), (12.2). Εχουµε
1
f (x) = , f (0) = 1
1−x
1
ι
f 0 (x) = 2, f 0 (0) = 1
(x − 1)
αγ
−2
f 00 (x) = 3, f 00 (0) = 2
(x − 1)
6
f (3)) (x) = , f (3) (0) = 6
(x − 1)4
κ.τ.λ.
οποτε
εχ
f 0 (0) f 00 (0) 2 f 000 (0) 3
f (x) = f (0) + x+ x + x + ...
1! 2! 3!
1 2 6
= 1 + x + x2 + x3 + ...
1! 2! 3!
2 3
= 1 + x + x + x + ...
Για να συγκλινει η σειρα, ϑα πρεπει (συµφωνα µε το κριτηριο του λογου)
.Κ
n+1
x
lim n < 1 ⇒ lim |x| < 1 ⇒ |x| < 1,
n→∞ x n→∞
δηλ. το διαστηµα συγκλισης ειναι το (−1, 1).

x2 x3
∀x ∈ R : ex = 1 + x + + + ...
Αθ
2! 3!
Λυση Απο τις (12.1), (12.2) εχουµε
f (x) = ex , f (0) = 1
f 0 (x) = ex , f 0 (0) = 1
f 00 (x) = ex , f 00 (0) = 1
κ.τ.λ.
οποτε
f 0 (0) f 00 (0) 2 f 000 (0) 3
f (x) = f (0) + x+ x + x + ...
1! 2! 3!
1 1 1
= 1 + x + x2 + x3 + ...
1! 2! 3!

n+1
< 1 ⇒ lim |x| .
x / (n + 1)!
lim n
x /n! n→∞ n + 1
ας
n→∞
|x|
Αλλ limn→∞ n+1
= 0 για καθε x ∈ R. ∆ηλ. το διαστηµα συγκλισης ειναι το R.

x2 x4
∀x ∈ R : cos x = 1 − + + ...
2! 4!
Λυση Απο τις (12.1), (12.2) εχουµε
ι
f (x) = cos x, f (0) = 1
αγ
f 0 (x) = − sin x, f 0 (0) = 0
f 00 (x) = − cos x, f 00 (0) = 1
f (3) (x) = sin x, f 00 (0) = 0
f (4) (x) = cos x, f 00 (0) = 1
κ.τ.λ.
εχ
οποτε
f 0 (0) f 00 (0) 2 f 000 (0) 3

f (x) = f (0) + x+ x + x + ...
1! 2! 3!
0 −1 2 0 3 1 4
=1+ x+ x + x + x + ...
1! 2! 3! 4!
x2 x4
=1− + + ...
.Κ
2! 4!
x3 x5
∀x ∈ R : sin x = x − + + ...
3! 5!
Λυση Μπορουµε να χρησιµοποιησουµε και παλι τις (12.1), (12.2). Μια αλλη προσ-
εγγιση ειναι η εξης :
Αθ
x2 x 4
cos x = 1 − + + ... ⇒
2! 4!
x2 x 4

0
sin x = − (cos x) = − 1 − + + ...
2! 4!
2x 4x3 x3

=− 0− + − ... = x − + ...
2! 4! 3!
12.2.5. Αποδειξτε οτι αν η συναρτηση f (x) µπορει να γρατει ως δυναµοσειρα f (x) =

PN n
n=0 fn x , τοτε
f (0) f 0 (0) f 00 (0) f 000 (0) f (n) (0)

f0 = f (0) = , f1 = , f2 = , f3 = , ..., fn = , ...
0! 1! 2! 3! n!
PN
Λυση Εστω οτι f (x) = n=0 fn xn . Τοτε
N
X
f (0) = fn 0n = f0 .
ας
n=0
Επισης
N
!0 N
!
X X
f 0 (x) = f n xn = nfn xn−1 ⇒
n=0 n=1
N
!
ι
X
f 0 (0) = nfn 0n−1 = f1 .
n=1
Επισης
f 00 (x) =
f 00 (0) =
N
X
n=0
XN
f n xn
!00
=
N
X
n=1
n · (n − 1) · fn 0n−2
αγ
nfn xn−1
!
!0
=
N
X
n=2
= 2 · 1 · f2 ⇒ f2 =
n · (n − 1) · fn xn−2
1 00
1·2
f (0) .
!
⇒
εχ
n=2
Συνεχιζοντας κατ΄ αυτο τον τροπο παιρνουµε ολες τις Ϲητουµενες σχεσεις.
2 3
12.2.6. ∆ειξτε αριθµητικα καιι γραφικα οτι η σειρα 1 + x + x2! + x3! + ... πραγµατι προσ-
εγγιζει την f (x) = ex .
Λυση Στον παρακατω πινακα δινουµε τις τιµες f (x) = ex , f(0) (x) = 1, f(1) (x) = 1+x,
x2
.Κ
f(2) (x) = 1 + x + 2
, για τις τιµε x = 0, 0.1, 0.5, 1.0.
x 0.000 0.100 0.500 1.000

f(0) (x) = 1 1.000 1.000 1.000 1.000
f(1) (x) = 1 + x 1.000 1.100 1.500 2.000
2
f(2) (x) = 1 + x + x2 1.000 1.110 1.625 2.500
f (x) = ex 1.000 1.105 1.649 2.719
Αθ
Βλεπουµε οτι οσο υψηλοτερης ταξης προσεγγισης N παιρνουµε, τοσο µικροτερη γινεται η
διαφορα µεταξυ της f (x) και της f(N ) (x). Απο την αλλη πλευρα, οσο µεγαλυτερο γινεται
το |x|, τοσο µεγαλυτερη γινεται η διαφορα. Παροµοια πραγµατα µπορουµε να δουµε
στο παρακατω σχηµα, οπου δινονται οι γραφικες παραστασεις των f (x), f(0) (x), f(1) (x),
f(2) (x). Βλεπουµε οτι οσο µεγαλυτερης ταξης προσεγγιση χρησιµοποιουµε, τοσο πλησι-
εστερα ϐρισκεται η αντιστοιχη καµπυλη σε αυτη της f (x), αλλα επισης οτι οι καµπυλες
αποκλινουν οσο µεγαλωνει η τιµη του |x|.
12.2.7. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = ln (1 + x), x0 = 0
και ϐρειτε το διαστηµα συγκλισης.
ex
1+x+x2/2
ας
1+x
ι
αγ
Σχήµα 12.1: Η προσεγγιση της ex απο τις f(0) (x) = 1, f(1) (x) = 1+x, f(2) (x) = 1+x+ x2 .
2
εχ
f (x) = ln (1 + x) , f (0) = 0
1
f 0 (x) = , f 0 (1) = 1
1+x
1
f 00 (x) = − , f 00 (0) = −1
.Κ
(1 + x)2
κ.τ.λ.
οποτε
1 1 1
ln (1 + x) = x − x2 + x3 − x4 + ...
2 3 4
Αθ
n+1
< 1 ⇒ lim |x| .
x / (n + 1)!
lim
n→∞ xn /n! n→∞ n + 1
|x|
Αλλα limn→∞ n+1
= 0 για καθε x ∈ R. ∆ηλ. το διαστηµα συγκλισης ειναι το R.
1
12.2.8. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = (1+x)3
, x0 = 0.
1
f (x) = , f (0) = 1
(1 + x)3
ας
−3
f 0 (x) = , f 0 (1) = 1
(1 + x)4
12
f 00 (x) = , f 00 (0) = −1
(1 + x)5
κ.τ.λ.
ι
οποτε
1 2 3 4
3 = 1 − 3x + 6x − 10x + 15x + ....
αγ
(1 + x)
2
12.2.9. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = ex , x0 = 0.
Λυση Αντι να χρησιµποιησουµε το ορισµο της σειρας T aylor, ο οποιος απαιτει πολλες
παραγωγισεις, δουλευουµε ως εξης : παιρνουµε την (γνωστη) σειρα της ez και οπου z
ϑετουµε z = x2 . ∆ηλ. εχουµε
1 2 1 3
ez = 1 + z + z + z + ... ⇒
εχ
2! 3!
2 1 1
ex = 1 + x2 + x4 + x6 + ...
2! 3!
1
12.2.10. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = 1−x2
, x0 = 0.
Λυση ∆ουλευοντας παροµοια µε την προηγουµενη ασκηση, εχουµε
.Κ
1
= 1 + z + z 2 + z 3 + ... ⇒
1−z
1
= 1 + x2 + x4 + x6 + ...
1 − x2
12.2.11. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = ex sin x, x0 = 0.
Λυση Και παλι προσπαθουµε να αποφυγουµε την χρηση του ορισµου. Αντ΄ αυτου
Αθ
δουλευουµε ως εξης :
x2 x3
ex = 1 + x + + + ...
2! 3!
x3 x5
sin x = x − + + ...
3! 5!
Τοτε ϑα ισχυει και
x2 x3 x 3 x5

x
e sin x = 1 + x + + + ... · x − + + ... .
2! 3! 3! 5!
Η δυσκολια ειναι να εκτελεσουµε τον πολλαπλασιασµο δυο πολυωνυµων απειρης ταξη-

ς. Αν οµως µας ενδιαφερει να ϐρουµε τους συντελεστες των ορων χαµηλης ταξης, τοτε
µπορουµε να εκτελεσουµε τον πολλαπλασιασµο κατα αυξουσα σειρα δυναµεων, συγκεν-

τρωνοντας καθε ϕορα ολους τους ορους που δινουν στο αποτελεσµα ορους µηδενικης,
πρωτης, δευτερης κ.τλ. ταξης. Αυτο µπορει να γινει ως εξης :
ας

x2 x3 x4
1+x+ 2!
+ 3!
+ 4!
+ ... ·
3 5

x − x3! + x5! + ...
=
1
· 1 + 1 · − 3!1

(0) + (1 · 1) x2 +
· x + (1 · 1) · 2!
· x3
+ 3!1 · 1 + 1 · − 3!1 · x4

+ 1 · 5!1 + 2!1 · − 3!1 + 1

· 1 · x5 + ...
ι
4!
οποτε τελικα ex sin x = x + x2 + 31 x3 − 1 5

x + ...
αγ
30
sin x
12.2.12. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = x+1
, x0 = 0.
Λυση Παροµοια µε την προηγουµενη ασκηση εχουµε
x3 x5

sin x
+ ... · 1 + x + x2 + x3 + ...

= x− +
x+1 3! 5!
και
εχ

x3 5
x− 3!
+ x5!
+ ... ·
(1 + x + x + x3 + ...)
2
=
1

(0) · 1 + (1) · x + (1 · 1)· x2 + 1 · 1 − 3!
· 1 · x3
+ 1 · 1 − 3!1 · 1 · x4 + ...
οποτε
.Κ
sin x 5 5 101 5
= x − x2 + x3 − x4 + x + ...
x+1 6 6 120
12.2.13. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = x2 + 2x + 1,
x0 = 0.
Λυση ∆ουλευοντας µε τον ορισµο εχουµε
f (x) = x2 + 2x + 1,
Αθ
f (0) = 1
0 0
f (x) = 2x + 2, f (0) = 2
00 00
f (x) = 2, f (0) = 2
f (n) (x) = 0, f (n) (0) = 0 για καθε n ≥ 3.
οποτε παιρνουµε
2 2
f (x) = 1 + 2 · x + x = 1 + 2x + x2
2!
δηλ. την αρχικη συναρτηση. Αυτο δεν ειναι απροσδοκητο : η αρχικη συναρτηση ηταν
ηδη πολυωνυµο και αρα η σειρα T aylor δεν ϑα εισαγει πολυωνυµικους ορους ανωτερης
ταξης απο αυτους που ηδη υπαρχουν· οι δε συντελεστες ϑα ειναι ιδιοι µε τους αρχικους.
x0 = 2.
Λυση ∆ουλευοντας µε τον ορισµο εχουµε
ας
f (x) = x2 + 2x + 1, f (2) = 9
0 0
f (x) = 2x + 2, f (2) = 6
00 00
f (x) = 2, f (2) = 2
f (n) (x) = 0, f (n) (0) = 0 για καθε n ≥ 3.
οποτε παιρνουµε
2
ι
f (x) = 9 + 6 · (x − 2) + (x − 2)2 .
2!
Αν κανετε τις πραξεις ϑα δειτε οτι οντως
αγ
9 + 6 · (x − 2) + (x − 2)2 = x2 + 2x + 1
Η σειρα γυρω απο το x0 = 2 ειναι και παλι πολυωνυµο 2ης ταξης (οπως η αρχικη
συναρτηση) αλλα εκφρασµενη σε δυναµεις του (x − 2), οχι του x!
12.2.15. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) =
Λυση Εδω πρεπει να κανουµε τον πολλαπλασιασµο
x2 +1
1−x
, x0 = 0.
εχ
1 + x2 1 + x + x2 + ...

ο οποιος δινει τελικα

x2 + 1
= 1 + x + 2x2 + 2x3 + 2x4 + ...
1−x
1+x
12.2.16. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = , x0 = 0.
.Κ
1−x3
Λυση Εδω πρεπει να κανουµε τον πολλαπλασιασµο
(1 + x) 1 + x3 + x6 + ...

ο οποιος δινει τελικα

1+x
= 1 + x + x3 + x4 + x6 + ...
1 − x3
Αθ
12.2.17. Μεχρι ποιας ταξης οροι απαιτουνται στην σειρα M cLaurin της f (x) = cos x
για να ϐρουµε την τιµη f (1) µε σφαλµα µικροτερο απο 0.001;
Λυση Το σφαλµα ϑα ειναι µικροτερο κατ΄ απολυτο τιµη απο τον πρωτο ορο που παρ-
αλειπεται (γιατι ;). ∆ηλ. ϑα πρεπει να εχουµε
xn

1
= < 0.001 ⇒ n! > 1000.
n! x=1 n!
Επειδη 6! = 720, 7! = 5040, πρεπει να παρουµε ορους µεχρι και 6ης ταξης. Πραγµατι
cos 1 = 0.540 3 και
x2 x4 x6 1 1 1
1− + − =1− + − = 0.54028
2! 4! 6! 2 24 720
δηλ. το σφαλµα ειναι περιπου 0.000002 < 0.001.
1
12.2.18. Μεχρι ποιας ταξης οροι απαιτουνται στην σειρα M cLaurin της f (x) = 1−x για
να ϐρουµε την τιµη f (0.6) µε σφαλµα µικροτερο απο 0.001;
Λυση Το σφαλµα ϑα ειναι µικροτερο κατ΄ απολυτο τιµη απο τον πρωτο ορο που παρ-
ας
αλειπεται. ∆ηλ. ϑα πρεπει να εχουµε
ln 0.001
(0.6)n < 0.001 ⇒ n > = 13. 523 ⇒ n ≥ 14.
ln 0.6
Πραγµατι,
14
1 X
= 2.5000, xn = 2.4982.
1 − 0.6
ι
n=0
12.2.19. Αποδειξτε οτι eix = cos x + i sin x.
αγ
(ix2 ) (ix3 ) (ix4 ) (ix5 )

eix = 1 + ix + + + + + ...
2! 3! 4! 5!
x2 x4 x3 x5

= 1− + − ... + i · x − + − ...
2! 4! 3! 5!
= cos x + i sin x.
εχ
.Κ
Αθ

P∞
12.3.1. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 nxn (Απ. (−1, 1) ).
ας
P∞
12.3.2. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 xn / (n3 + 1) (Απ. [−1, 1] ).
P∞
12.3.3. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 (x/n)n (Απ. (−∞, ∞) ).
P∞
12.3.4. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 ln (n) xn /n (Απ. [0, 0] ).
P∞
12.3.5. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 (−1)n+1 xn /n (Απ. (−1, 1] ).
ι
P∞
12.3.6. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 xn /n(n + 1) (Απ. [−1, 1] ).
P∞
αγ
12.3.7. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 (nx)n /n! (Απ. [−e−1 , e) ).
P∞
12.3.8. Βρειτε το διαστηµα συγκλισης της n=0 n!xn (Απ. [0, 0] ).
x
12.3.9. Υπολογιστε την σειρα T aylor
της f3 (x) γυρω
απο το4 x0 : f (x) = e , x0 = 1 (Απ.
1 2 1 1
e + e (x − 1) + 2 e (x − 1) + 6 e (x − 1) + 24 e (x − 1) + ...).
12.3.10. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = cosh x, x0 = 0
1 4
(Απ. = 1 + 21 x2 + 24 x + ...).
εχ
12.3.11. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = (x + 3) sin x,
x0 = 0 (Απ. 3x + x2 − 12 x3 − 16 x4 + 40
1 5
x + ...).
12.3.12. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = ex sin x, x0 = 0
(Απ. x + x2 + 13 x3 + ...).
.Κ
sin x
12.3.13. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = 1+x
, x0 = 0
(Απ. x − x2 + 56 x3 − 65 x4 + ...).
12.3.14. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = sin x2 , x0 = 0
(Απ. x2 − 61 x6 + 120
1
x10 + ...).
12.3.15. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = sin2 x, x0 = 0
Αθ
(Απ. x2 − 13 x4 + 45
2 6
x + ...).
x0 = 0 (Απ. 4 + 2x + x2 ).
x0 = 1 (Απ. 7 + 4 (x − 1) + (x − 1)2 ).
1
12.3.18. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = 1+x
, x0 = 0
(Απ. 1 − x + x2 − x3 + x4 + ...).
1
12.3.19. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = (1+x)2
, x0 = 0
(Απ. 1 − 2x + 3x2 − 4x3 + 5x4 − 6x5 + ...)
1
12.3.20. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = ,x
1+x 0
= 2(Απ.
1 1 1 2 1 3 1 4
3
− (−2 + x) +
9 27
(−2 + x) − 81
(−2 + x) + 243
(−2 + x) + ...).
1
ας
12.3.21. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = 1+x3
, x0 = 0
(Απ. 1 − x3 + x6 − ...).
12.3.22. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = arctan x, x0 = 0
(Απ. x − 13 x3 + 51 x5 + ...).
12.3.23. Υπολογιστε την σειρα T aylor της f (x) γυρω απο το x0 : f (x) = esin x , x0 = 0
(Απ. 1 + x + 21 x2 − 18 x4 − 15
1 5
x + ...).
ι
αγ
εχ
.Κ
Αθ
ας
Παράρτηµα Α΄
Η Εκθετικη συναρτηση
ι
Α΄.1
αγ
Ο στοχος των εποµενων παραγραφων ειναι να οριστει η εκθετικη συναρτηση και να
αποδειχτουν καποιες ιδιοτητες αυτης.
Ορισµος και Ιδιοτητες της Εκθετικης Συναρτησης

Α΄.1.1. Αποδειξτε οτι υπαρχει συναρτηση y (x) που ικανοποιει
εχ
y 0 = y, y (0) = 1.
Λυση Ας υποθεσουµε οτι για καθε x υπαρχει το οριο
x2 xn x2 xn

1+x+ + ... + + ... = lim 1 + x + + ... + .
2! n! n→∞ 2! n!
.Κ
Αν το οριο υπαρχει, αυτο ϑα ειναι ενας πραγµατικος αριθµος για καθε τιµη του x. Αρα
µπορουµε να ορισουµε την συναρτηση του x
x2 xn
f (x) = 1 + x + + ... + + ....
2! n!
Για να υπολογισουµε την f 0 (x) αρκει να παραγωγισουµε ορο προς ορο το απειρο αθρο-
ισµα. Εχουµε
Αθ
0
x2 x3 xn x2

0 x
f (x) = 1 + x + + + ... + + ... = 0 + 1 + 2 + 3
2! 3! n! 2! 3!
2
x
=1+x+ + ... = f (x) .
2
∆ηλ. f 0 (x) = f (x). Και, επειδη
02 0n
f (0) = 1 + 0 + + ... + + ... = 1
2! n!
ικανοποιειται και η δευτερη Ϲητουµενη συνθηκη και αρα
x2 xn
f (x) = 1 + x + + ... + + ....
2! n!
123
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α΄. Η ΕΚΘΕΤΙΚΗ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ 124
ειναι η Ϲητουµενη συναρτηση. (Μπορει να αποδειχτει οτι αυτη ειναι η µοναδικη συναρτηση
που ικανοποιει τις Ϲητουµενες ιδιοτητες.)
Α΄.1.2. Τη συναρτηση f (x) του παραπανω προβληµατος ϑα την συµβολιζουµε ως exp (x).
ας
Α΄.1.3. Για καθε a ∈ R ισχυει
(exp (ax))0 = a exp (ax) exp (a · 0) = 1.

y 0 = y, y (0) = 1.
Λυση Θεωρουµε την συνθετη συναρτηση exp (ax) = g (x) = f (h (x)), οπου f (h) =
exp (h), h (x) = ax. Τοτε, συµφωνα µε τον κανονα της αλυσσωτης παραγωγισης,
ι
[exp (ax)]0 = g 0 (x) = f 0 (h) h0 (x) = exp (h) a = a exp (ax) .
αγ
Επισης, g (0) = exp (a · 0) = exp (0) = 1.
Α΄.1.4. Για καθε a, b ∈ R ισχυει
exp (ax) · exp (bx) = exp ((a + b) · x) .

Λυση Ας ϑεσουµε y (x) = exp (ax), z (x) = exp (bx), p (x) = y (x) z (x). Τοτε
p0 (x) = (y (x) · z (x))0 = y 0 (x) · z (x) + y (x) · z 0 (x)

εχ
= a exp (ax) exp (bx) + exp (ax) b exp (bx)
= exp (ax) · exp (bx) · [a + b] = (a + b) · p (x) .
Επισης
p (0) = exp (a · 0) · exp (b · 0) = exp (0) · exp (0) = 1 · 1 = 1.
∆ηλ. η p (x) = exp (ax) · exp (bx) ικανοποιει
.Κ
p0 (x) = (a + b) · p (x) , p (0) = 1.

Αλλα η µοναδικη συναρτηση που ικανοποιει τις παραπανω συνηκες ειναι η exp ((a + b) · x).
Αρα
p (x) = exp (ax) · exp (bx) = exp ((a + b) · x) . (Α΄.1)
Α΄.1.5. Θετοντας στην (Α΄.1) x = 1, παιρνουµε
Αθ
exp (a) · exp (b) = exp (a + b) .

Αρα η exp (x) ικανοποιει την ϐασικη ιδιοτητα των εκθετων, δηλ. την
M a+b = M a M b
µπορουµε να χρησιµοποιησουµε τον συµβολισµο
ex = exp (x)
οπου
e = exp (1)
ειναι ενας συγκεκριµενος αριθµος (τον οποιο δεν εχουµε ακοµα υπολογισει). Βλεπουµε
οτι η exp (x) = ex ειναι µια ¨πραγµατικη¨ εκθετικη συναρτηση, δηλ. το x στην ex συµπερ-
ιφερεται σαν δυναµη του αριθµου e.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α΄. Η ΕΚΘΕΤΙΚΗ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ 125
Α΄.1.6. Αποδειξτε οτι, για καθε x ∈ R, ισχυει

n
1 x n
e = lim 1+ , ex = lim 1+ . (Α΄.2)
n→∞ n n→∞ n
ας
Λυση Ξερουµε πλεον οτι για f (x) = ex εχουµε
f 0 (x) = f (x) , f (0) = 1. (Α΄.3)
Ας παρουµε ενα συγκεκριµενο x0 ∈ R και ας διακριτοποιησουµε την (Α΄.3), δηλ. ας
f (x+∆x)−f (x)
αντικαταστησουµε την παραγωγο µε την διακριτη της προσεγγιση f 0 (x) = ∆x
.
Παιρνουµε
ι
f (x + ∆x) − f (x)
f 0 (x) ≈ = f (x) ⇒ f (x + ∆x) ≈ (1 + ∆x) f (x) . (Α΄.4)
∆x
αγ
Θα χρησιµοποιησουµε ∆x = x0 /n, και οσο µεγαλυτερο ειναι το n, τοσο καλυτερη ειναι η
παραπανω προσεγγιση. Ας ϑεωρησουµε τωρα την (Α΄.3) στα σηµεια της διακριτοποιησης :
x ∈ {0 · ∆x, 1 · ∆x, 2 · ∆x, ..., n · ∆x}

0 · x0 1 · x0 2 · x0 n · x0
= 0= , , , ..., = x0 .
n n n n
Στα σηµεια αυτα ϑα εχουµε (µε πολλαπλασιασµο κατα µελη)
εχ
x0

1 + xn0 f n0

f n
≈ 

2x0
f 1 + xn0 f xn0
≈


n 

3x0
f 1 + xn0 f 2xn0
n
≈ ⇒
... 


nx0
x0
(n−1)x0 
f n ≈ 1+ n f


n
x0 x0 x0 n
.Κ

f (x0 ) ≈ 1 + · ... · 1 + · f (0) = 1 + f (0) .
n n n
Αλλα f (x0 ) = ex0 , f (0) = e0 = 1, οποτε
x0 n
f (x0 ) ≈ 1 +
n
και στο οριο ∆x → 0, δηλ. n → ∞, εχουµε
Αθ
x0
x0 n
e = f (x0 ) = lim 1 + .
n→∞ n
Αυτο ισχυει για καθε x0 ∈ R και ετσι εχουµε αποδειξει το δευτερο µερος της (Α΄.2). Αν
ϑεσουµε x0 = 1 παιρνουµε n
1 1
e = e = lim 1 + (Α΄.5)
n→∞ n
δηλ. το πρωτο µερος της (Α΄.2). Μπορουµε να χρησιµοποιησουµε την (Α΄.5) για να
υπολογισουµε αριθµητικα το e. Π.χ.
1000
1
e≈ 1+ = 2. 716 9
1000
Η πραγµατικη τιµη του e ειναι = 2.71828 18284 59045 23536 . . . .
ας
Παράρτηµα Β΄
Επιπεδα στον Τρισδιαστατο Χωρο
ι
Β΄.1 Θεωρια
αγ
Β΄.1.1. Εστω τρια σηµεια M1 , M2 , M3 που δεν ανηκουν σε µια ευθεια και εχουν συν-
τεταγµενες (x1 , y1 , z1 ), (x2 , y2 , z2 ), (x3 , y3 , z3 ) και αντιστοιχα διανυσµατα r1 , r2 , r3 . Το
επιπεδο E που καθοριζεται απο τα σηµεια M1 , M2 , M3 οριζεται να ειναι το συνολο των
διανυσµατων r / σηµειων (x, y, z) που ικανοποιουν την διανυσµατικη εξισωση
εχ
r (u, v) = r1 + u · (r2 − r1 ) + v · (r3 − r1 ) οπου u, v ∈ R. (Β΄.1)
Β΄.1.2. Η (Β΄.1) ειναι ισοδυναµη µε την εξισωση

x − x1 y − y1 z − z1

x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 = 0. (Β΄.2)

x3 − x1 y3 − y1 z3 − z1
.Κ
∆ηλ. ενα σηµειο M (x, y, z) ικανοποιει την (Β΄.2) ανν ανηκει στο επιπεδο E που οριζουν
τα σηµεια (x1 , y1 , z1 ), (x2 , y2 , z2 ), (x3 , y3 , z3 ).
Β΄.1.3. Επισης η (Β΄.1) ειναι ισοδυναµη µε την παραµετρικη εξισωση
x (u, v) = x1 + u · (x2 − x1 ) + v · (x3 − x1 ) , (Β΄.3)

y (u, v) = y1 + u · (y2 − y1 ) + v · (y3 − y1 ) ,
Αθ
z (u, v) = z1 + u · (z2 − z1 ) + v · (z3 − z1 ) .

Β΄.1.4. Τελος, καθε επιπεδο E στον τριδιαστατο χωρο µπορει να περιγραφει απο µια
εξισωση της µορφης
Ax + By + Cz + D = 0 (Β΄.4)
οπου A, B, C, D πραγµατικοι αριθµοι. Επισης, σε καθε εξισωση της µορφης (Β΄.4) αντισ-
τοιχει ενα επιπεδο. Η εξισωση της µορφης (Β΄.4) λεγεται κανονικη εξισωση του επιπεδου.
Β΄.1.5. Η εξισωση επιπεδου που διερχεται απο δυο σηµεια (x1 , y1 , z1 ), (x2 , y2 , z2 ) και
ειναι παραλληλο στο διανυσµα p = (a, b, c) ειναι

x − x1 y − y1 z − z1

x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 = 0. (Β΄.5)

a b c
126
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β΄. ΕΠΙΠΕ∆Α ΣΤΟΝ ΤΡΙΣ∆ΙΑΣΤΑΤΟ ΧΩΡΟ 127
Η διανυσµατικη εξισωση του ιδιου επιπεδου ειναι
r (u, v) = r1 + u · (r2 − r1 ) + v · p.
ας
Β΄.1.6. Η εξισωση επιπεδου που διερχεται απο σηµειο (x1 , y1 , z1 ) και ειναι παραλληλο
στα (µη συγγραµικα) διανυσµατα p = (a, b, c) , q = (d, e, f ) ειναι

x − x1 y − y1 z − z1

a b c = 0.
(Β΄.6)
d e f
ι
Η διανυσµατικη εξισωση του ιδιου επιπεδου ειναι
αγ
r (u, v) = r1 + u · p + v · q.
Β΄.1.7. Ενα διανυσµα p = (a, b, c) ειναι καθετο στο επιπεδο Ax + By + Cz + D = 0 ανν
a b c
= = . (Β΄.7)
A B C
Β΄.1.8. Η εξισωση επιπεδου που διερχεται απο σηµειο (x1 , y1 , z1 ) και ειναι καθετο στο
εχ
διανυσµα p = (a, b, c) ειναι
a · (x − x1 ) + b · (y − y1 ) + c · (z − z1 ) = 0. (Β΄.8)
Β΄.1.9. Ενα διανυσµα p = (a, b, c) ειναι παραλληλο στο επιπεδο Ax + By + Cz + D = 0

ανν
a · A + b · B + c · C = 0. (Β΄.9)
.Κ
Β΄.1.10. ∆υο επιπεδα A1 x + B1 y + C1 z + D1 = 0 , A1 x + B1 y + C1 z + D1 = 0 ειναι

παραλληλα ανν
A1 B1 C1
= = . (Β΄.10)
A2 B2 C2
Β΄.1.11. ∆υο επιπεδα A1 x + B1 y + C1 z + D1 = 0 , A1 x + B1 y + C1 z + D1 = 0 ειναι καθετα
µεταξυ τους ανν
Αθ
A1 A2 + B1 B2 + C1 C2 = 0. (Β΄.11)
Β΄.1.12. Εστω επιπεδο E : Ax + By + Cz + D = 0 και σηµειο M (x1 , y1 , z1 ). Η αποσταση

του σηµειου απο το επιπεδο ειναι
|Ax1 + By1 + Cz1 + D|

d (M, E) = √ . (Β΄.12)
A2 + B 2 + C 2
Β΄.2 Λυµενα Προβληµατα

Β΄.2.1. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, 2, 0), (0, 1, 3)
και (1, 0, 1) .
ας
Λυση. Το επιπεδο απεικονιζεται στο Σχ. 14.1.
ι
αγ
εχ
Σχ.14.1
Χρησιµοποιωντας την (Β΄.2) ϐλεπουµε οτι η Ϲητουµενη εξισωση ειναι

x−1 y−2 z−0

0−1 1−2 3−0 = 5x + y + 2z − 7 = 0

1−1 0−2 1−0
.Κ

Β΄.2.2. Βρειτε την διανυσµατικη και την παραµετρικη εξισωση του παραπανω επιπεδου
Λυση. Εχουµε τα διανυσµατα
r1 = (1, 2, 0)
r2 = (0, 1, 3)
r3 = (1, 0, 1)
Αθ
και
r2 −r1 = (0 − 1, 1 − 2, 3 − 0) = (−1, −1, 3)
r3 −r1 = (1 − 1, 0 − 2, 1 − 0) = (0, −2, 1)
οποτε η διανυσµατικη εξισωση ειναι
r (u, v) = (1, 2, 0) + u · (−1, −1, 3) + v · (0, −2, 1)
και η παραµετρικη εξισωση ειναι
   
x (u, v) 1−u
r (u, v) =  y (u, v)  =  2 − u − 2v  .
z (u, v) 3u + v
Β΄.2.3. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, 1, 1), (1, 2, 3),
(3, 3, 3).
Λυση. Συµφωνα µε την (Β΄.2), η Ϲητουµενη εξισωση ειναι
ας

x−1 y−1 z−1

1−1 2−1 3−1 = 0 ⇒ 4y − 2x − 2z = 0.

3−1 3−1 3−1
Β΄.2.4. ∆ικαιολογειστε την Β΄.1.2, δηλ. οτι το επιπεδο που καθοριζεται απο τα σηµεια
M1 (x1 , y1 , z1 ), M2 (x2 , y2 , z2 ), M3 (x3 , y3 , z3 ) ικανοποιει την εξισωση
ι

x − x1 y − y1 z − z1

x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 = 0.
αγ

x3 − x1 y3 − y1 z3 − z1
Λυση. ∆ειτε το Σχ.14.2. Απεικονιζονται τα σηµεια M1 , M2 , M3 , το επιπεδο E που

αυτα καθοριζουν και ενα τυχον σηµειο M (x, y, z). Στα M, M1 , M2 , M3 αντιστοιχουν τα
διανυσµατα r, r1 , r2 , r3 .
εχ
.Κ
Αθ
Σχ.14.2
Τα διανυσµατα
r − r1 = (x − x1 , y − y1 , z − z1 )
r2 −r1 = (x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 )
r3 −r1 = (x3 − x1 , y3 − y1 , z3 − z1 )
ειναι συνεπιπεδα, δηλ. το συνολο {r − r1 , r2 −r1 , r3 −r1 } ειναι γραµµικα εξαρτηµενο, και
αρα πρεπει να ικανοποιουν την (Β΄.2).
Β΄.2.5. Αποδειξτε οτι (α) καθε επιπεδο εχει κανονικη εξισωση της µορφης Ax + By + Cz +
D = 0 και (ϐ) σε καθε τετοια εξισωση αντιστοιχει ενα επιπεδο.
Λυση. Εστω οτι το επιπεδο οριζεται απο τα σηµεια (x1 , y1 , z1 ), (x2 , y2 , z2 ), (x3 , y3 , z3 ).
Τοτε ικανοποιει την εξισωση

x − x1 y − y1 z − z1
ας

x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 =0

x3 − x1 y3 − y1 z3 − z1
δηλ.

y − y1 z2 − z1
(x − x1 )· 2 −(y − y1 )· x2 − x1 z2 − z1 +(z − z1 )· x2 − x1 y2 − y1

=0
y3 − y1 z3 − z1 x3 − x1 z3 − z1 x3 − x1 y 3 − y 1
ι
η οποια ειναι της µορφης Ax + By + Cz + D = 0 µε
αγ

y2 − y1 z2 − z1 x2 − x1 z2 − z1 x2 − x1 y2 − y1
A = , B =
x3 − x1 z3 − z1 ,
C = ,
y3 − y1 z3 − z1 x3 − x 1 y 3 − y 1

y2 − y1 z2 − z1
+ y1 · x2 − x1 z2 − z1
x2 − x1 y2 − y1
D = −x1 · − z1 ·
x3 − x1 y 3 − y 1 .

y3 − y1 z3 − z1 x3 − x1 z3 − z1
Αντιστροφα, εστω E το συνολο των σηµειων (x, y, z) που ικανοποιουν την εξισωση
εχ
Ax + By + Cz + D = 0. (Β΄.13)
Ας υποθεσουµε προς το παρον οτι τα A, B, C, D ειναι ολα διαφορα του µηδενος. Τρια
σηµεια που ικανοποιουν την (Β΄.13) ειναι τα (−D/A, 0, 0) , (0, −B/A, 0), (0, 0, −D/C).
Το επιπεδο που οριζεται απο αυτα τα τρια σηµεια ειναι αυτο που ικανοποιει την

x + D/A y − 0 z − 0
.Κ

0 + D/A −D/B − 0 0−0 =0⇒

0 + D/A 0−0 −D/C − 0
D3 + AxD2 + ByD2 + CzD2
=0⇒
ABC
D2
· (D + Ax + By + Cz) = 0.
ABC
Αθ
Η τελευταια εξισωση ειναι η (Β΄.13), δηλ. το συνολο των σηµειων που ικανοποιουν
την (Β΄.13) ειναι το επιπεδο που διερχεται απο τα σηµεια (−D/A, 0, 0) , (0, −B/A, 0),
(0, 0, −D/C).
Οι περιπτωσεις στις οποιες καποια απο τα A, B, C, D ειναι µηδενικα αφηνονται στον
αναγνωστη.
Β΄.2.6. Βρειτε την κανονικη εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (−6, 0, 0),
(0, −3, 0) και (0, 0, −1).
Λυση. Η Ϲητουµενη εξισωση εχει την µορφη
Ax + By + Cz + D = 0
και πρεπει να ικανοποιει
−6A + 0B + 0C + D = 0
ας
0A − 3B + 0C + D = 0
0A + 0B − C + D = 0
Λυνοντας το συστηµα παιρνουµε A = D/6, B = D/3, C = D . Αρα η εξισωση του

επιπεδου ειναι
D D
x + y + Dz + D = 0
6 3
ι
η πιο απλα
x + 2y + 6z + 6 = 0
αγ
Β΄.2.7. Βρειτε το σηµειο τοµης των επιπεδων
E1 : x + y + z − 1 = 0
E2 : x + 2y + z + 1 = 0
E3 : 3x + y + 4z = 0
Λυση. Αρκει να λυσουµε το συστηµα

εχ
x+y+z−1=0
x + 2y + z + 1 = 0
3x + y + 4z = 0.
Με απαλοιφη Gauss ϐρισκουµε οτι αυτο εχει λυση x = 10, y = −2, z = −7. ∆ηλ. το
.Κ
σηµειο τοµης ειναι το (10, −2, 7).
E1 : x + y + z − 1 = 0
E2 : x + 2y + z + 1 = 0
E3 : 2x + 3y + 2z = 0
Αθ
x+y+z−1=0
x + 2y + z + 1 = 0
2x + 3y + 2z = 0
Με απαλοιφη Gauss ϐρισκουµε οτι αυτο εχει απειρια λυσεων της µορφησ:
x = 3 − t, y = −2, z = t, ∀t ∈ R. (Β΄.14)
Η γεωµετρικη εξηγηση ειναι οτι τα τρια επιπεδα διερχονται απο µια ευθεια. ∆ες και το
Σχ.14.3. Πραγµατι, η (Β΄.14) ειναι εξισωση ευθειας, οπως ϑα δουµε στο Κεφαλαιο Γ΄.
ι ας
αγ
Σχ.14.3
εχ
E1 : x + y + z − 1 = 0
E2 : x + 2y + z + 1 = 0
E3 : 2x + 3y + 2z + 3 = 0
.Κ
x+y+z−1=0
x + 2y + z + 1 = 0
2x + 3y + 2z = 0
Ευκολα ϐρισκουµε οτι το συστηµα δεν εχει καµµια λυση. Η γεωµετρικη εξηγηση ειναι
Αθ
οτι τα επιπεδα δεν τεµνονται, οπως ϕαινεται και στο Σχ.14.4.
ι ας
αγΣχ.14.4
εχ
και ειναι παραλληλο στο διανυσµα p = (1, 1, 1)
Λυση. Συµφωνα µε την εξ.(Β΄.5) ειναι

x−1 y−2 z−0

0−1 1−2 3−0 = 4y − 4x − 4 = 0

1 1 1
.Κ
και σε παραµετρικη µορφη

       
x (u, v) 1 −1 1
r (u, v) = y (u, v) = 2 + u · −1 + v · 1  .
      
z (u, v) 0 3 1
Β΄.2.11. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, 1, 1), (1, 2, 3)
Αθ
και ειναι παραλληλο στο διανυσµα p = (3, 3, 3).


x−1 y−1 z−1

1−1 2−1 3−1 = 6y − 3x − 3z = 0

3 3 3
Β΄.2.12. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια A (1, 1, 1),
B (1, 2, 3) και ειναι παραλληλο στο διανυσµα p = (0, 1, 2).

x−1 y−1 z−1

1−1 2−1 3−1 =0

0 1 2
Οµως η οριζουσα εχει δυο ιδιες γραµµες, και αρα ϑα ειναι ταυτοτικα ιση µε µηδεν, οποτε
δεν µπορουµε να ϐρουµε την Ϲητουµενη εξισωση του επιπεδου. Αυτο ειναι αναµενοµενο,
−→
διοτι τα διανυσµατα AB και p ειναι παραλληλα και ετσι απο τα A, B διερχεται απειρια
ας
επιπεδων παραλληλων στο p.
Β΄.2.13. Αποδειξτε την Β΄.1.5, δηλ. οτι η εξισωση επιπεδου που διερχεται απο δυο σηµεια
(x1 , y1 , z1 ) , (x2 , y2 , z2 ) και ειναι παραλληλο σε δοθεν διανυσµα p. ειναι

x − x1 y − y1 z − z1

x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1 = 0.

a b c
ι
Λυση. Στο Σχ.14.5 απεικονιζονται τα δοθεντα σηµεια (x1 , y1 , z1 ), (x2 , y2 , z2 ), το δοθεν
αγ
διανυσµα p και τυχον σηµειο του επιπεδου (x, y, z). Σχηµατιζουµε τα διανυσµατα r1 =
(x − x1 , y − y1 , z − z1 ), r2 = (x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 ) τα οποια ειναι συνεπιπεδα µε το
p.
εχ
.Κ
Σχ.14.5
Ετσι το συνολο {r1 , r2 , p} ειναι γραµµικα εξαρτηµενο και η οριζουσα
Αθ

r1 x − x1 y − y1 z − z1

r2 = x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1

p a b c
ϑα πρεπει να ισουται µε 0, που ειναι το Ϲητουµενο.
Β΄.2.14. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο το σηµειο (1, 1, 1) και ειναι
παραλληλο στα διανυσµατα p = (1, 2, 3) και q = (3, 3, 3).

x−1 y−1 z−1

1 2 3 = 6y − 3x − 3z = 0.

3 3 3
Β΄.2.15. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο το σηµειο (1, 2, 0) και ειναι
παραλληλο στα διανυσµατα p = (1, 2, 3) και q = (1, 1, 1).
Λυση.Συµφωνα µε την εξ.(Β΄.6) ειναι
ας

x−1 y−2 z−0

1 2 3 = 2y − x − z − 3 = 0.

1 1 1
και σε διανυσµατικη µορφη
       
x (u, v) 1 1 1
r (u, v) =  y (u, v)  =  2  + u ·  2  + v ·  1  .
ι
z (u, v) 0 3 1
αγ
Β΄.2.16. Αποδειξτε την Β΄.1.6, δηλ. οτι η εξισωση επιπεδου που διερχεται απο σηµειο
(x1 , y1 , z1 ) και ειναι παραλληλο στα δοθεντα διανυσµα p, q ειναι

x − x1 y − y1 z − z1

a b c = 0.

d e f
Λυση. Στο Σχ.14.6 απεικονιζεται το δοθεν σηµειο (x1 , y1 , z1 ), τα δοθεντα διανυσ-

µατα p, q και τυχον σηµειο του επιπεδου (x, y, z). Εχουµε µετακινησει τα ελευθερα
εχ
διανυσµατα p, q ετσι ωστε να κεινται επι του επιπεδου. Σχηµατιζουµε το διανυσµα r =
(x − x1 , y − y1 , z − z1 ) το οποια ειναι συνεπιπεδο µε τα p, q.
.Κ
Αθ
Σχ.14.6
Ετσι το συνολο {r, p, q} ειναι γραµµικα εξαρτηµενο, οποτε η οριζουσα

r x − x1 y − y1 z − z1

p = a b c

q d e f
ϑα πρεπει να ισουται µε 0, και αυτη ειναι ακριβως η Ϲητουµενη εξισωση.

Β΄.2.17. ∆ειξτε οτι το διανυσµα p = (1, 2, 1) ειναι καθετο στο επιπεδο x + 2y + z + 10 = 0.

Λυση. Το επιπεδο εχει A = 1, B = 2, C = 1 και D = 10. Αφου
1 2 1
ας
= =
1 2 1
το Ϲητουµενο προκυπτει αµεσα απο την (Β΄.7)
Β΄.2.18. Αποδειξτε οτι το διανυσµα p = (1, 2, 1) ειναι καθετο στο επιπεδο 2x+4y+2z+3 =
0.
Λυση. Το επιπεδο εχει A = 2, B = 4, C = 2 και D = 3. Αφου
ι
1 2 1
= =
2 4 2
ειναι καθετο στο διανυσµα p = (2, 2, −3).

αγ
το Ϲητουµενο προκυπτει αµεσα απο την (Β΄.7).
Β΄.2.19. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο το σηµειο (3, −2, 4) και
Λυση. Εστω οτι η Ϲητουµενη εξισωση ειναι Ax + By + Cz + D . Για να διερχεται το

επιπεδο απο το (3, −2, 4) ϑα ισχυει
εχ
3A − 2B + 4C + D = 0 (Β΄.15)
Επισης, απο την συνθηκη καθετοτητας, ϑα ισχυει
A B C
= = . (Β΄.16)
2 2 −3
.Κ
Οποτε, λυνοντας τις (Β΄.15) και (Β΄.16) παιρνουµε A = 51 D , B = 15 D , C = − 10

3
D, δηλ. η
Ϲητουµενη εξισωση ειναι
D D 3D
x+ y− z+D =0
5 5 10
και το D µπορει να παρει αυθαιρετη τιµη. Θετοντας D = 10, τελικα παιρνουµε
2x + 2y − 3z + 10 = 0.
Αθ
Β΄.2.20. Αποδειξτε την Β΄.1.9, δηλ. οτι ενα διανυσµα p = (a, b, c) ειναι καθετο στο επιπεδο
E : Ax + By + Cz + D = 0 ανν
a b c
= = .
A B C
Λυση. Στο Σχ.14.7 απεικονιζουµε τρια σηµεια M1 (x1 , y1 , z1 ) , M2 (x2 , y2 , z2 ) , M3 (x3 , y3 , z3 )
του επιπεδου E και τα αντιστοιχα διανυσµατα r1 , r2 , r3 .
ι ας
Τα διανυσµατα
αγΣχ.14.7
εχ
r2 − r1 = (x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 )
r3 − r1 = (x3 − x1 , y3 − y1 , z3 − z1 )
ανηκουν στο E . Ενα διανυσµα q ειναι καθετο στο E ανν ειναι καθετο στα r2 −r1 , r3 −r1 . Ε-
να τετοιο διανυσµα ειναι το (A, B, C). Πραγµατι, αφου τα (x1 , y1 , z1 ) , (x2 , y2 , z2 ) ανηκουν
.Κ
στο E , εχουµε
Ax1 + By1 + Cz1 + D = 0

Ax2 + By2 + Cz2 + D = 0
και µε αφαιρεση κατα µελη εχουµε

Αθ
A · (x2 − x1 ) + B · (y2 − y1 ) + C · (z2 − z1 ) = 0
δηλ. (A, B, C) ⊥ (r2 − r1 ). Με οµοιο τροπο δειχνουµε οτι (A, B, C) ⊥ (r3 − r1 ). Αρα
(A, B, C) ⊥E και το p ειναι καθετο στο E ανν pk (A, B, C) δηλ. ανν
a b c
= = .
A B C
καθετο στο διανυσµα p = (1, 2, 3)
Λυση. Συµφωνα µε την (Β΄.8), η Ϲητουµενη εξισωση ειναι
1 · (x − 1) + 2 · (y − 2) + 3 · (z − 3) = x + 2y + 3z − 14 = 0.
Β΄.2.22. Αποδειξτε την Β΄.1.8, δηλ. οτι το επιπεδο που διερχεται απο δοθεν σηµειο
(x1 , y1 , z1 ) και ειναι καθετο σε δοθεν διανυσµα p = (a, b, c) ειναι
a · (x − x1 ) + b · (y − y1 ) + c · (z − z1 ) = 0
ας
Λυση. Στο Σχ.14.8 απεικονιζεται το δοθεν σηµειο (x1 , y1 , z1 ), το δοθεν διανυσµα p, και
τυχον σηµειο του επιπεδου (x, y, z). Σχηµατιζουµε το διανυσµα r = (x − x1 , y − y1 , z − z1 )
το οποιο ειναι καθετο στο p.
ι
αγ
εχ
Σχ.14.8
Οποτε ϑα εχουµε p · r = 0, δηλ.

.Κ
a · (x − x1 ) + b · (y − y1 ) + c · (z − z1 ) = 0
που ειναι η Ϲητουµενη σχεση.
Β΄.2.23. Αποδειξτε οτι το διανυσµα p = (1, 2, 1) ειναι παραλληλο στο επιπεδο x + 2y −

5z + 3 = 0.
Αθ
Λυση. Αποδεικνυεται αµεσα απο την (Β΄.10), αφου 1 · 1 + 2 · 2 + 1 · (−5) = 0.
Β΄.2.24. Αποδειξτε την Β΄.1.9, δηλ. οτι το επιπεδο E : Ax + By + Cz + D = 0 ειναι

παραλληλο στο διανυσµα p = (a, b, c) ανν
a · A + b · B + c · C = 0.
Λυση. Καθε διανυσµα παραλληλο στο E ϑα ειναι καθετο στο διανυσµα q = (A, B, C).
Αν λοιπον το p ειναι παραλληλο στο E ϑα εχουµε
q · p = Aa + Bb + Cc = 0
Β΄.2.25. ∆ειξτε οτι τα επιπεδα E1 : 5x + 2y + z + 6 = 0 και E2 : 10x + 4y + 2z = 0 ειναι

παραλληλα.
Λυση. Αυτο ισχυει, ϐασει της (Β΄.10), διοτι
ας
5 2 1
= = .
10 4 2
Β΄.2.26. Αποδειξτε οτι τα επιπεδα x + 2y + z + 1 = 0 και 2x + 4y + 2z − 5 = 0 ειναι
παραλληλα
Λυση. Αποδεικνυεται αµεσα απο την εξ.(Β΄.10), αφου
1 2 1
ι
= = .
2 4 2
αγ
Β΄.2.27. Αποδειξτε την Β΄.1.10, δηλ. οτι δυο επιπεδα E1 : A1 x + B1 y + C1 z + D1 = 0 ,
E2 : A2 x + B2 y + C2 z + D2 = 0 ειναι παραλληλα ανν
A1 B1 C1
= = .
A2 B2 C2
Λυση. Το E1 ειναι καθετο στο p1 = (A1 , B1 , C1 ) και το E2 ειναι καθετο στο p2 =
(A2 , B2 , C2 ). Εχουµε δε
E1 kE2 ⇔ p1 kp2
εχ
A1 B1 C1
και p1 kp2 ανν A2
= B2
= C2
. ∆ες και το Σχ.14.9.
.Κ
Αθ
Σχ.14.9
Β΄.2.28. Αποδειξτε οτι τα επιπεδα x + y + z + 1 = 0 και 2x + y − 3z − 5 = 0 ειναι καθετα.

Λυση. Αποδεικνυεται αµεσα απο την (Β΄.11), αφου 1 · 2 + 1 · 1 + 1 · (−3) = 0.
Β΄.2.29. Αποδειξτε οτι τα επιπεδα 5x + 2y + z + 6 = 0 και x − y − 3z = 0 ειναι καθετα

µεταξυ τους.
Λυση. Αποδεικνυεται αµεσα απο την (Β΄.11), αφου 5 · 1 + 2 · (−1) + 1 · (−3) = 0.
Β΄.2.30. Να ϐρεθει η αποσταση του επιπεδου E : 5x + 2y + z + 1 = 0 απο το σηµειο

M (1, 0, 0)
Λυση. ∆ες και το Σχ.14.13.
ι ας
αγΣχ.14.13
εχ
Εφαρµοζοντας την εξ.(Β΄.12) παιρνουµε
r
|5 · 1 + 2 · 0 + 1 · 0 + 1| 6 6
d (M, E) = √ =√ = .
52 + 22 + 12 30 5
Β΄.2.31. Βρειτε την αποσταση του σηµειου M (−2, 2, 3) απο το επιπεδο E : 8x − 4y − z −

.Κ
8 = 0.
Λυση. Εφαρµοζοντας την εξ.(Β΄.12) παιρνουµε
|8 · (−2) − 4 · 2 − 1 · 3 − 8| 35
d (M, E) = √ = .
2
8 +4 +12 2 9
Αθ
Β΄.3 Αλυτα Προβληµατα

Β΄.3.1. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, 0, 0), (0, 1, 0),
(0, 0, 1). Σχεδιαστε το επιπεδο.
ας
Απ. x + y + z − 1 = 0.
Β΄.3.2. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, 2, 3), (3, 1, −1),
(1, 1, 1). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 4y − 2x − 2z = 0.
Β΄.3.3. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, 1, −1), (−2, −2, 2),
ι
(1, −1, 2). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 9y − 3x + 6z = 0.
αγ
Β΄.3.4. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (2, 4, 8), (−3, 1, 5),
(6, −2, 7). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 42z − 17y − 15x − 238 = 0.
Β΄.3.5. Σχεδιαστε τα επιπεδα και ϐρειτε το σηµειο τοµης αυτων.
x + 2y + z − 1 = 0
εχ
4x + 2y + z + 1 = 0
x + y + 4z − 2 = 0
Απ. x = − 23 , y = 74 , z = 11
21
.
x + 2y + 2z − 2 = 0
.Κ
3x + 2y + 4z − 1 = 0
x + 2y + 4z + 1 = 0
Απ. x = 1, y = 2, z = − 23 .

Αθ
x + 2y + 2z − 2 = 0
3x + 2y + 4z − 1 = 0
4x + 4y + 6z − 5 = 0
Απ. Τα επιπεδα δεν τεµνονται.
Β΄.3.8. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, 2, 3), (3, 1, −1)
και ειναι παραλληλο στο διανυσµα p = (1, 2, 1). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 7x − 6y + 5z − 10 = 0.
και ειναι παραλληλο στο διανυσµα p = (1, 1, 1). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. z − y − 1 = 0.
και ειναι παραλληλο στον αξονα των y . Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. x + z − 5 = 0.
ας
παραλληλο στα διανυσµατα (2, 1, 2) και (1, 1, 0). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 2y − 2x + z − 3 = 0.
Απ. 2y − 2x + z − 3 = 0.
ι
Απ. 2y − 2x + z + 1 = 0.
αγ
Β΄.3.14. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο το σηµειο (1, −5, 4) και ειναι
παραλληλο στο επιπεδο 4x − 7z + 6 = 0. Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 2y − 2x + z + 1 = 0.
Β΄.3.15. ∆ειξτε οτι το επιπεδο 2x − 2y + z + 1 = 0 ειναι καθετο στο διανυσµα (2, −2, 1) .
εχ
Β΄.3.16. ∆ειξτε οτι το επιπεδο x+y+3z+10 = 0 ειναι καθετο στο διανυσµα (1, 1, 3) .Υπαρχει
αλλο διανυσµα καθετο στο ιδιο επιπεδο ;
Β΄.3.17. ∆ειξτε οτι το επιπεδο x + y + z − 3 = 0 ειναι παραλληλο στο διανυσµα (1, 1, −2).
Σχεδιαστε το επιπεδο.
Β΄.3.18. ∆ειξτε οτι το επιπεδο x + y + z − 3 = 0 ειναι παραλληλο στο διανυσµα (2, 1, −3).
.Κ
Σχεδιαστε το επιπεδο.
Β΄.3.19. ∆ειξτε οτι το επιπεδο 2x − y + z + 1 = 0 ειναι παραλληλο στο διανυσµα

(2, −1, −5) .Βρειτε ενα αλλο διανυσµα παραλληλο στο ιδιο επιπεδο.
Β΄.3.20. ∆ειξτε οτι το επιπεδο x + y + z − 3 = 0 ειναι καθετο στο επιπεδο x + y − 2z = 0.
Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Αθ
Β΄.3.21. ∆ειξτε οτι το επιπεδο x+y+z−3 = 0 ειναι καθετο στο διανυσµα 2x+y−3z+12 =
0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
παραλληλο στο επιπεδο 2x − 5y + 7 = 0. Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 2x − 5y − 19 = 0.
Β΄.3.23. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο το σηµειο (3, 4, −11) και ειναι
παραλληλο στο επιπεδο z = 0. Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. z + 11 = 0.
Β΄.3.24. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο το σηµειο (−1, 2, 4) και ειναι
παραλληλο στο επιπεδο 2x − 3y − 5z + 6 = 0. Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 2x − 3y − 5z + 28 = 0.
καθετο στο διανυσµα p = (7, 2, −3). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 7x + 2y − 3z − 21 = 0.
ας
Β΄.3.26. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο το σηµειο (3, −2, 4) και
ειναι καθετο στο διανυσµα p = (2, 2, −3). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 2x + 2y − 3z + 10 = 0.
καθετο στο διανυσµα (4, 6, 0). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 2x + 4y − 13 = 0.
ι
Β΄.3.28. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο το σηµειο (3, −5, −2) και
αγ
ειναι καθετο στο διανυσµα (4, −6, 1). Σχεδιαστε το επιπεδο.
Απ. 4x − 6y + z − 40 = 0.
Β΄.3.29. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που διερχεται απο τα σηµεια (1, −2, 2), (−3, 1, −2)
και ειναι καθετο στο επιπεδο 2x + y − z + 6 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. x − 12y − 10z − 5 = 0.
Β΄.3.30. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο τα σηµεια (2, 2, 2) και (0, −2, 0)
εχ
ειναι καθετο στο επιπεδο x − 2y + 3z − 7 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. 7x − 6y − z − 7 = 0.
Β΄.3.31. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο τα σηµεια (2, 2, 2) και (0, −2, 0)
και ειναι καθετο στο επιπεδο x − 2y + 3z − 7 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. 4x − y − 2z − 2 = 0.
.Κ
Β΄.3.32. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο τα σηµεια (2, 1, 1) και (3, 2, 2)
και ειναι καθετο στο επιπεδο x + 2y − 5z − 3 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. 7x − 6y − z − 7 = 0.
Β΄.3.33. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο τα σηµεια (2, −1, 6) και
(1, −2, 4) και ειναι καθετο στο επιπεδο x − 2y − 2z + 9 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. 2x + 4y − 3z + 18 = 0.
Αθ
Β΄.3.34. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο το σηµειο (3, −2, 4) και ειναι
καθετο στα επιπεδα 7x − 3y + z − 5 = 0 και 4x − y − z + 9 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. 4x + 11y + 5z − 10 = 0.
καθετο στα επιπεδα 2x + 5y − z − 5 = 0 και 4x − 7y + 3z + 9 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. 4x − 5y − 17z + 10 = 0.
καθετο στα επιπεδα 3y − 5z + 1 = 0 και x = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. 5y + 3z + 7 = 0.
Β΄.3.37. Βρειτε την εξισωση του επιπεδου που περναει απο το σηµειο (1, 1, 2) και ειναι
καθετο στα επιπεδα 2x − 2y − 4z − 6 = 0 και 3x + y + 6z − 4 = 0. Σχεδιαστε τα επιπεδα.
Απ. x + 3y − z − 2 = 0.
ας
Β΄.3.38. Βρειτε την αποσταση του σηµειου (−2, 2, 3) απο το επιπεδο 8x − 4y − z − 8 = 0.
Απ. 35/9.
Β΄.3.39. Υπολογιστε την αποσταση του επιπεδου 2x + y − 2z − 12 = 0 απο το σηµειο

(−2, 2, 3).
Απ. 20/3.
ι
αγ
εχ
.Κ
Αθ
ας
Παράρτηµα Γ΄
Ευθειες στον Τρισδιαστατο Χωρο
ι
Γ΄.1 Θεωρια
αγ
Γ΄.1.1. Οι ευθεια που διερχεται απο σηµειο (x1 , y1 , z1 ) και ειναι παραλληλη στο διανυσµα
p = (a, b, c) (δηλ. εχει την διευθυνση του p) οριζεται να ειναι το συνολο των σηµειων
(x, y, z) που ικανοποιουν τις δυο εξισωσεις
x − x1 x − x1 x − x1
εχ
= = , (Γ΄.1)
a b c
Λεµε οτι οι (Γ΄.1) ειναι οι εξισωσεις της ευθειας σε συµµετρικη µορφη. Ισοδυναµες µε την
(Γ΄.1) ειναι και οι µορφες
παραµετρικη : x (t) = x1 + t · a, y (t) = y1 + t · b, z (t) = z1 + t · c, (Γ΄.2)

διανυσµατικη : r (t) = r1 + t · p. (Γ΄.3)
.Κ
(οπου r = (x, y, z), r1 = (x1 , y1 , z1 ) και p = (a, b, c)).
Γ΄.1.2. Οι εξισωσεις (Γ΄.1) – (Γ΄.3) εχουν την εξης ϕυσικη ερµηνεια : περιγραφουν την τροχια
ενος κινητου το οποιο κινειται στον χωρο µε σταθερη διανυσµατικη ταχυτητα p και η
µεταβλητη t ειναι ο χρονος. Προφανως η τροχια του κινητου ειναι ευθεια γραµµη και την
χρονικη στιγµη t = 0, το κινητο ϐρισκεται στο σηµειο (x1 , y1 , z1 ).
Αθ
Γ΄.1.3. Οι εξισωσεις ευθειας που διερχεται απο δυο σηµεια (x1 , y1 , z1 ), (x2 , y2 , z2 ) εχουν
τις εξης ισοδυναµες µορφες
x − x1 x − x1 x − x1
συµµετρικη : = = , (Γ΄.4)
x2 − x1 x2 − x1 x2 − x1
παραµετρικη : x = x1 + t · (x2 − x1 ) , y = y1 + t · (y2 − y1 ) , z = z1 + t · (z2 − z1 ) ,
(Γ΄.5)
διανυσµατικη : r (t) = r1 + t · (r2 −r1 ) (Γ΄.6)
(οπου r = (x, y, z) και r1 = (x1 , y1 , z1 ), r2 = (x2 , y2 , z2 ) ).
145
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ΄. ΕΥΘΕΙΕΣ ΣΤΟΝ ΤΡΙΣ∆ΙΑΣΤΑΤΟ ΧΩΡΟ 146
Γ΄.1.4. Μια ευθεια µπορει επισης να περιγραφει και ως τοµη δυο επιπεδων :
A1 x + B1 y + C1 z + D1 = 0,
ας
A2 x + B2 y + C2 z + D2 = 0.
Γ΄.1.5. Εστω δυο ευθειες µε εξισωσεις x = x1 + t · a1 , y = y1 + t · b1 , z = z1 + t · c1

και x = x1 + t · a2 , y = y1 + t · b2 , z = z1 + t · c2 . Η γωνια θ µεταξυ των δυο ευθειων
προσδιοριζεται απο
a1 a2 + b1 b2 + c1 c2
cos θ = p 2 p . (Γ΄.7)
a1 + b21 + c21 · a22 + b22 + c22
ι
Προσεξτε οτι οι ευθειες δεν ειναι απαραιτητο να τεµνονται.
αγ
Γ΄.1.6. ∆υο ευθειες λεγονται ασυµβατες αν δεν ειναι παραλληλες και δεν τεµονται.
Γ΄.1.7. Εστω δυο ασυµβατες ευθειες µε εξισωσεις
x = x 1 + t · a1 , y = y1 + t · b1 , z = z1 + t · c1 ,
x = x 2 + t · a2 , y = y2 + t · b2 , z = z2 + t · c2
Η αποσταση των δυο ευθειων ειναι το ελαχιστο µηκος ευθυγραµµου τµηµατος που εχει
εχ
ενα ακρο σε καθε ευθεια. Αυτο ειναι ισο µε

x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1

a b c

d e f
d = q . (Γ΄.8)
2 2 2

(bf − ec) + (af − dc) + (ae − bd)
.Κ

Αθ
Γ΄.2 Λυµενα Προβληµατα

Γ΄.2.1. Να ϐρεθουν οι εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο το σηµειο (1, 2, 0) και
ειναι παραλληλη στο διανυσµα p = (2, 1, 3)
ας
Λυση. Συµφωνα µε την (Γ΄.1) η ευθεια εχει εξισωσεις
x−1 y−2 z−0

= = ⇒
2 1 3
x−1 z
=y−2=
2 3
ι
     
x (t) 1 2
αγ
r (t) = y (t) = 2 + t · 1 
    
z (t) 0 3
(δηλ. x (t) = 1 + 2t, y (t) = 2 + t, z (t) = 3t
Γ΄.2.2. Να ϐρεθουν οι εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο το σηµειο (1, 2, 0) και
ειναι παραλληλη στο διανυσµα p = (2, 1, 3)
Λυση. Συµφωνα µε την (Γ΄.1) η ευθεια εχει εξισωσεις
εχ
x−1 y−2 z−0
= = δηλ.
2 1 3
x−1 z
=y−2=
2 3
Γ΄.2.3. Γραψτε τις εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο το (0, 2, −1) και ειναι παρ-
.Κ
αλληλη στο διανυσµα p = (1, 0, 4).

Λυση. Συµφωνα µε την εξ.(Γ΄.3), οι παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας ειναι
x = t, y = 2 − 0 · t = 2, z = −1 + 4t. (Γ΄.9)
Για την συµµετρικη µορφη, η (Γ΄.1) δινει

Αθ
x y−2 z+1
= = . (Γ΄.10)
1 0 4
Ποιο ειναι το νοηµα του κλασµατος y−2 0
; Μπορουµε να εξισωσουµε τα κλασµατα της
(Γ΄.10) µε µια πραγµατικη µεταβλητη t και να παρουµε
x y−2 z+1
= = = t. (Γ΄.11)
1 0 4
Ο µονος τροπος ωστε y−20
= t, οπου το t µπορει να παιρνει µονο πραγµατικες τιµες,
ειναι να εχουµε y − 2 = 0, δηλ. y = 2. Αυτη ειναι ακριβως και η τιµη που δινουν οι
παραµετρικες εξισωσεις (Γ΄.9). Με αλλα λογια, η ευθεια ειναι παραλληλη στο επιπεδο xy
(δες και το Σχ.15.1).
ι ας
αγΣχ.15.1
Γ΄.2.4. Αποδειξτε την Γ΄.1.1, δηλ. οτι η ευθεια που διερχεται απο δοθεν σηµειο (x1 , y1 , z1 )
εχ
και ειναι παραλληλη σε δοθεν διανυσµα p = (a, b, c) εχει εξισωσεις
x − x1 x − x1 x − x1
= = , (Γ΄.12)
a b c
x (t) = x1 + t · a, y (t) = y1 + t · b, z (t) = z1 + t · c, (Γ΄.13)
r (t) = r1 + t · p. (Γ΄.14)
.Κ
Λυση. Στο Σχ.15.2 απεικονιζεται το δοθεν σηµειο (x1 , y1 , z1 ), το δοθεν διανυσµα p, και
τυχον σηµειο (x, y, z) της ευθειας. Σχηµατιζουµε το διανυσµα r = (x − x1 , y − y1 , z − z1 )
το οποιο ειναι επι της ευθειας και αρα παραληλο στο p.
Αθ
Σχ.15.2
Οποτε ϑα εχουµε r = t·p, δηλ.

x − x1 y − y1 z − z1
= = =t
a b c
ας
που ειναι οι εξισωσεις της (Γ΄.12). Απο αυτες προκυπτουν
x − x1
= t ⇒ x = x1 + at
a
y − y1
= t ⇒ y = y1 + bt
b
z − z1
= t ⇒ z = z1 + ct
ι
c
που ειναι οι εξισωσεις της (Γ΄.13). Απο αυτες προκυπτουν και τις r = (x, y, z), r1 =
αγ
(x1 , y1 , z1 ) προκυπτει οι (Γ΄.14).
Γ΄.2.5. Να ϐρεθουν οι εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο τα σηµεια (1, 2, 0), (0, 1, 3).
Λυση. Οι εξισωσεις σε συµµετρικη µορφη ειναι
x−1 y−2 z−0
= = δηλ.
0−1 1−2 3−0
z
1−x=2−y =
3
εχ
         
x (t) 1 0−1 1 −1
r (t) =  y (t)  =  2  + t ·  1 − 2  =  2  + t ·  −1 
z (t) 0 3−0 0 3
(δηλ. x (t) = 1 − t, y (t) = 2 − t, z (t) = 3t ).
.Κ
Γ΄.2.6. Βρειτε τις εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο τα σηµεια (−2, 1, 3) και
(4, 2, −2).
Λυση. Συµφωνα µε την εξ.(Γ΄.4) οι Ϲητουµενες εξισωσεις ειναι
x+2 y−1 z−3
= =
4+2 2−1 −2 − 3
δηλ.
Αθ
x+2 y−1 z−3

= =
6 1 −5
x (t) = −2 + 6t, y (t) = 1 + t, z (t) = 3 − 5t.

Γ΄.2.7. Αποδειξτε την Γ΄.1.2, δηλ. οτι η ευθεια που διερχεται απο τα σηµεια (x1 , y1 , z1 ),
(x2 , y2 , z2 ) εχει εξισωσεις
x − x1 y − y1 z − z1
= = , (Γ΄.15)
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
x (t) = x1 + t · (x2 − x1 ) , y (t) = y1 + t · (y2 − y1 ) , z (t) = z1 + t · (z2 − z1 ) , (Γ΄.16)
r (t) = r1 + t · (r2 − r1 ) . (Γ΄.17)
Λυση. Στο Σχ.15.3 απεικονιζεται η ευθεια και τα δοθεντα σηµεια (x1 , y1 , z1 ), (x2 , y2 , z2 ).
Αυτα οριζουν ενα διανυσµα p = (x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 ) το οποιο ειναι παραλληλο στην
ευθεια.
ι ας
αγΣχ.15.3
εχ
Αφου η ευθεια ειναι παραλληλη στο (x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 ) , οι συµµετρικες εξισωσεις
αυτης ειναι
x − x1 y − y1 z − z1
= = (Γ΄.18)
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
και αν ϑεσουµε καθε κλασµα στην (Γ΄.18) ισο µε t, προκυπτουν και οι (Γ΄.16), Γ΄.17).
Γ΄.2.8. ∆ινεται η ευθεια

.Κ
x−1 y−2 z−3

= = .
1 2 3
Να ϐρεθουν οι παραµετρικες εξισωσεις αυτης.
Λυση. Θετουµε
x−1 y−2 z−3
= = =t
1 2 3
και, λυνοντας ως προς t παιρνουµε
Αθ
x = 1 + t, y = 2 + 2t, z = 3 + 3t.
x (t) = 1 + t, y (t) = 2 − t, z (t) = 1 + 2t.
Να ϐρεθουν οι συµµετρικες εξισωσεις αυτης.

Λυση. Εχουµε
x − 1 = t, y − 2 = −t, z − 1 = 2t
και αρα
x−1 y−2 z−1
= = = t.
1 −1 2
Γ΄.2.10. ∆ειξτε οτι τα (2, −3, 1), (5, 4, −4), (8, 11, −9) κεινται πανω σε µια ευθεια.
Λυση. Σχηµατιζουµε τις εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο τα (2, −3, 1), (5, 4, −4).
Αυτες ειναι
x−2 y+3 z−1
ας
= =
5−2 4+3 −4 − 1
και παρατηρουµε οτι αυτες ικανοποιουνται απο το (8, 11, −9):
8−2 11 + 3 −9 − 1
= = = 2.
5−2 4+3 −4 − 1
ι
x−1 y−2 z−3
= = . (Γ΄.19)
1 2 3
αγ
Να ϐρεθει το σηµειο αυτης το οποιο εχει συντεταγµενη z = 1.
Λυση. Θετοντας στην (Γ΄.19) z = 1 παιρνουµε
x−1 y−2 1−3 2

= = =− .
1 2 3 3
Αρα
εχ

2 2 1
x−1=1· − ⇒x=1− =
3 3 3

2 4 10
y−2=2· − ⇒y =2+ = .
3 3 3
Αρα το Ϲητουµενο σηµειο ειναι το 31 , 10

3
, 1 .
.Κ
x (t) = 1 + t, y (t) = 2 − t, z (t) = 1 + 2t. (Γ΄.20)
Να ϐρεθει το σηµειο αυτης το οποιο εχει συντεταγµενη z = 2.

Λυση. Για να εχουµε z = 2 ϑα πρεπει στην (Γ΄.20) να εχουµε
Αθ
1
2 = 1 + 2t ⇒ t =
2
οποτε
1 3
x=1+t=1+ =
2 2
1 3
y =2−t=2− = .
2 2
Αρα το Ϲητουµενο σηµειο ειναι το 32 , 32 , 2 .

Γ΄.2.13. Βρειτε τις συµµετρικες και παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας που περιγραφε-
ται ως τοµη των επιπεδων
2x − 3y + 3z − 4 = 0 (Γ΄.21)
ας
x + 2y − z + 3 = 0 (Γ΄.22)
Λυση. Λυνοντας το συστηµα (Γ΄.21) – (Γ΄.22) παιρνουµε x = − 37 z − 17 , y = 5

7
z − 10
7
.
Θετοντας t = z εχουµε
3 1 5 10
x=− t− , y = t− , z=t
7 7 7 7
ι
και αυτες ειναι οι παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας. Απαλοιφοντας το t απο τις παρα-
αγ
πανω παιρνουµε τις συµµετρικες εξισωσεις
x + 1/7 y + 10/7 z
= = = t.
−3/7 5/7 1
∆ες και το Σχ.15.4.
εχ
.Κ
Αθ
Σχ.15.4
Γ΄.2.14. Να ϐρεθουν οι παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας που οριζεται ως τοµη των
επιπεδων
x + 2y + z + 1 = 0
2x + y + 3z + 2 = 0
Λυση. Οι Ϲητουµενες εξισωσεις µπορουν να ϐρεθουν λυνοντας το παραπανω συστηµα.

Πραγµατι, αυτο εχει λυσεις της µορφης
5 1
x (t) = − t − 1, y (t) = t, z (t) = t.
3 3
και σε παραµετρικη διανυσµατικη µορφη

     
x (t) −1 −5/3
r (t) =  y (t)  =  0  + t ·  1/3  .
ας
z (t) 0 1
Γ΄.2.15. ∆ειξτε οτι οι ευθειες
x+5 y−5 z−5
l1 : = =
2 1 4
x+2 y−4 z−3
l2 : = = .
−3 1 2
ι
τεµνονται.
Λυση. Οι ευθειες τεµνονται στο σηµειο (−5, 5, 5), επειδη αυτο ειναι η λυση του
αγ
συστηµατος
x+5
=y−5
2
z−5
y−5=
4
x+2
=y−4
−3
z−3
εχ
y−4=
2
x+1 y−5 z−7 x+4 y−1z −3
l1 : = = και l2 : =
2 3 −1 4 6 −2
ειναι παραλληλες.
.Κ
Λυση. Η l1 ειναι παραλληλη στο διανυσµα p1 = (2, 3, −1) και η l2 ειναι παραλληλη
στο διανυσµα p2 = (4, 6, −2). Αλλα p1 kp2 οποτε και l1 kl2 .
7x − 15 7y + 34 z x+3 y−2 z
l1 : = = και l2 : = =
2 −4 1 1 1 2
ειναι καθετες µεταξυ τους.
Αθ
Λυση. Η l1 ειναι παραλληλη στο διανυσµα p = (2, −4, 1) και η l2 ειναι παραλληλη
στο διανυσµα q = (1, 1, 2). Επειδη p · q =0 τα διανυσµατα p, q ειναι καθετα µεταξυ τους
και αρα το ιδιο ισχυει και για τις l1 , l2 .
Γ΄.2.18. Γραψτε τις εξισωσεις της ευθειας l1 που διερχεται απο το (−2, 4, 3) και ειναι
παραλληλη στην ευθεια l2 που διερχεται απο τα (1, 3, 4) και (−2, 2, 3).
Λυση. Οι εξισωσεις της l2 ειναι
x−1 y−3 z−4
= = .
−2 − 1 2−3 3−4
∆ηλ. η l2 ειναι παραλληλη στο διανυσµα p = (−3, −1, −1). Αρα η l1 εχει εξισωσεις
x+2 y−4 z−3
= = .
−3 −1 −1
Γ΄.2.19. Υπολογιστε την αποσταση των ευθειων
x = 1 + t, y = 1 + t, z = 2 + t,
ας
x = 2t, y = 1 + t, z = 0.
Λυση. Αυτες εχουν αποσταση

0−1 1−1 0 − 1

1 1 2
√

0 1 0 5
d = s 2 2 2 = 5

ι
1 2 1 2
+ 1 1

1 0 + 0 0

0 1

αγ
και αρα ειναι ασυµβατες (δες και το Σχ.15.6)
εχ
.Κ
Σχ.15.6
Γ΄.2.20. Να ϐρεθει η αποσταση των ευθειων

Αθ
x = 2 + 2t, y = 1 + t, z = 1 − t,
x = 3t, y = 1 + 2t, z = 1.
Λυση. Οι ευθειες εχουν αποσταση

0−2 1−1 1−1

−1
2
1
3
2 0 2
d = s 2 2 2 = 5 .

1−1 1 − 1 2 −1
+ 2 1

+
1
−1 3 0 3 2
και αρα ειναι ασυµβατες.

Γ΄.2.21. Να ϐρεθει η αποσταση του σηµειου A (1, 1, −2) απο την ευθεια
x−1 y+5 z
l1 : = = .
2 2 1
ας
Λυση. Η ευθεια l1 εχει παραµετρικες εξισωσεις
x = 1 + 2t y = −5 + 2t z = t.
Εστω τυχον σηµειο M (1 + 2t, −5 + 2t, t) της ευθειας Το τετραγωνο της αποστασης απο
το M στο A εινα
ι
f (t) = (1 − 1 − 2t)2 + (1 + 5 − 2t)2 + (−2 − t)2 = 9t2 − 20t + 40
αγ
Η συναρτηση f (t) ελαχιστοποιειται οταν f 0 (t) = 0, δηλ. για t = 10/9
. Οποτε το σηµειο M
µε ελαχιστη αποσταση απο το A ειναι το 1 + 2 · 109
, −5 + 2 · 10 10
,
9 9
= (29/9, −25/9, 10/9) και
p q
260
τοτε η ελαχιστη αποσταση των d (A, M ) = f (10/9) = 9
' 5.3748 που ειναι η Ϲη-
τουµενη αποσταση του σηµειου απο την ευθεια.
εχ
.Κ
Αθ
Γ΄.3 Αλυτα Προβληµατα

Γ΄.3.1. Γραψτε τις εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο το (0, 2, −1) και ειναι παρ-
αλληλη στο διανυσµα p = (1, −3, 4). Σχεδιαστε την ευθεια.
ας
Απ. x = y−2
−3
= z+1
4
.
Γ΄.3.2. Γραψτε τις εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο το (0, 0, 0) και ειναι παραλληλη
στο διανυσµα p = (1, 1, 1). Σχεδιαστε την ευθεια.
Απ. x = y = z.
Γ΄.3.3. Γραψτε τις εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο το (−2, 4, 3) και ειναι παρ-
ι
αλληλη στην ευθεια που διερχεται απο τα (1, 3, 4) και (−2, 2, 3). Σχεδιαστε τις ευθειες.
Απ. x − 3y + 14 = 0, y − z − 1 = 0.
Απ. x+2
6
0
1
= z−3
−5
.
αγ
Γ΄.3.4. Βρειτε τις συµµετρικες και παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο
τα σηµεια (−2, 1, 3) και (4, 2, −2). Σχεδιαστε την ευθεια.
= y−1
Γ΄.3.5. Βρειτε τις συµµετρικες και παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο
τα σηµεια (4, 1, 3) και (4, 2, −2). Σχεδιαστε την ευθεια.
Απ. x−4 = y−1
−1
= z−3
5
η x = 4, y = 1 − t, z = 3 + 5t.
εχ
x−1 y−2 z−4
Γ΄.3.6. Βρειτε τις παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας 1
= 3
= 8
. Σχεδιαστε την
ευθεια.
Απ. x = 1 + t, y = 2 + 3t, z = 4 + 8t.
Γ΄.3.7. Βρειτε τις συµµετρικες εξισωσεις της ευθειας x = 2 + 3t, y = 1 − 3t, z = −4 +

8t.Σχεδιαστε την ευθεια.
.Κ
Απ. x−2
3
= y−1
−3
= z+4
8
.
2x − y + t − 6 = 0
x + 4y − 2t − 8 = 0.
Αθ
Να ϐρεθουν οι συµµετρικες και οι παραµετρικες εξισωσεις αυτης, καθως και το σηµειο

αυτης το οποιο εχει συντεταγµενη z = 1. Σχεδιαστε τα επιπεδα και την ευθεια.
x−32/9 y−10/9
Απ. x = 32 9
− 29 t, y = 95 t + 10
9
, z = t και −2 = 5
= z9 . Το σηµειο ειναι x = 10
3
,
5
y = 3 , z = 1.
Γ΄.3.9. Βρειτε τις συµµετρικες και παραµετρικες εξισωσεις της ευθειας που περιγραφεται
ως τοµη των επιπεδων
2x − 3y + 3z − 4 = 0
x + 2y − z + 3 = 0.
Σχεδιαστε τα επιπεδα και την ευθεια.

x+1/7 y+10/7
Απ. x = − 73 t − 71 , y = 57 t − 10
7
, z = t και −3
= 5
= z7 .
Γ΄.3.10. Μπορειτε για την παραπανω ασκηση να ϐρειτε παραµετρικες εξισωσεις της ευ-
ϑειας αλλες απο αυτες που δινονται στην απαντηση ; Αν ναι, πως το εξηγειτε ;
Απ. Μια πιθανοτητα ειναι x = − 53 t − 1, y = t, z = 75 t + 2
ας
Γ΄.3.11. ∆ειξτε οτι τα (2, −3, 1), (5, 4, −4), (8, 11, −9) κεινται πανω σε µια ευθεια. Σχεδι-
αστε την ευθεια.
Γ΄.3.12. Βρειτε τις συντεταγµενες y, z του σηµειου που ανηκει στην
x−2 y+4 z−1

= =
3 −2 2
ι
και εχει x = 3. Σχεδιαστε την ευθεια.
Απ. (3, −14/3, 5/3) .
Απ. x = 1, y = 4, z = 6.

x−1
1
=
αγ
y−2
2
=
z−3
3
.
Να ϐρεθει το σηµειο αυτης το οποιο εχει συντεταγµενη z = 6. Σχεδιαστε την ευθεια.
εχ
x (t) = 2 + t, y (t) = 2 − t, z (t) = 1 + t.
Να ϐρεθει το σηµειο αυτης το οποιο εχει συντεταγµενη z = 2. Σχεδιαστε την ευθεια.

Απ. x = 3, y = 1, z = 2.
Γ΄.3.15. Βρειτε τις συντεταγµενες y, z του σηµειου που ανηκει στην

.Κ
x = 4 − 3t, y = −1 + 4t, z = 2t − 3
και εχει z = −5. Σχεδιαστε την ευθεια.

Απ. x = 7, y = −5, z = −5.

Αθ
x+1 y−5 z−7 x+4 y−1z −3

= = και =
2 3 −1 5 −3 1
ειναι καθετες µεταξυ τους. Σχεδιαστε τις ευθειες.
7x − 15 7y + 34 z x+3 y−2 z
= = και = =
2 −5 1 −1 1 1
ειναι καθετες µεταξυ τους. Σχεδιαστε τις ευθειες.
Γ΄.3.18. ∆ειξτε οτι η ευθεια
2x − 3y + 3z − 4 = 0
ας
x + 2y − z + 3 = 0
ειναι καθετη στην ευθεια x = t, y = 2t, z = −t. Σχεδιαστε τις ευθειες.
Γ΄.3.19. Γραψτε τις εξισωσεις δυο επιπεδων των οποιων η τοµη ειναι η ευθεια που περναει
απο το (−2, 4, 3) και ειναι παραλληλη στο διανυσµα (3, 1, 1) Σχεδιαστε την ευθεια και τα
επιπεδα.
Απ. x − 3y + 14 = 0, y − z − 1 = 0.
ι
Γ΄.3.20. Εξεταστε αν οι ευθειες
αγ
x−1 y−7 z−3
= =
2 1 4
x−6 y+1 z+2
= =
3 −2 1
τεµνονται. Σχεδιαστε τις ευθειες.
Απ. Ναι.
εχ
x−2 y z+1
= =
2 −3 −4
x−7 y−2 z
= =
−6 9 12
ειναι παραλληλες. Σχεδιαστε τις ευθειες.
.Κ
Απ. Ναι.
x = t, y = 2t + 3, z = −t + 2 και x = 2t + 1, y = 4t, z = −2t + 766
ειναι παραλληλες. Σχεδιαστε τις ευθειες.

Αθ
Απ. Ναι.
x+y+z+1=0
x + 2y + 3z = 0
και
2x + 3y − 4z − 1 = 0
4x + 6y = 0
τεµνονται. Σχεδιαστε τις ευθειες.

Απ. Ναι.
x−1 y−2 z
= =
2 −2 −1
ας
x y+5 z−4
= =
−2 3 1
ειναι ασυµβατες. Σχεδιαστε τις ευθειες.
Απ. Ναι.
ι
x + 2y − 5z − 1 = 0
αγ
x − 2y + 3z − 9 = 0
και
x + y − 3z + 1 = 0
x−y+z+3=0
ειναι ασυµβατες. Σχεδιαστε τις ευθειες.

εχ
Απ. Οχι.
Γ΄.3.26. Γραψτε τις εξισωσεις της ευθειας που διερχεται απο το (3, −1, 4) και ειναι καθετη
στις ευθειες
x y z−1 x−1 y z−2
= = και = = .
3 2 −4 2 −3 2
Σχεδιαστε τις ευθειες.
.Κ
Απ. x−3
8
= y+1
14
= z−4
13
.
Γ΄.3.27. Ποιος ειναι ο γεωµετρικος τοπος των σηµειων τα οποια ισαπεχουν απο τα (3, −2, 4) ,
(5, 3, −2) και (0, 4, 2). Σχεδιαστε τον γεωµετρικο τοπο.
x−18/11
Απ. Ειναι ευθεια µε εξισωσεις 26
y
= 22 = z+9/44
27
.
Αθ
ας
Παράρτηµα ∆΄
∆ευτεροβαθµιες Επιφανειες
ι
∆΄.1 Θεωρια
αγ
∆΄.1.1. Π.χ. µια σφαιρα ειναι το συνολο των σηµειων τα οποια απεχουν σταθερη αποσταση
R απο ενα δοθεν σηµειο (x0 , y0 , z0 ). Αυτη η ιδιοτητα περιγραφεται απο την εξισωση της
σφαιρας µε κεντρο (x0 , y0 , z0 ) και ακτινα R, η οποια ειναι
(x − x0 )2 + (y − y0 )2 + (z − z0 )2 = R2
εχ
2 2 2
(δηλ. σε αυτη την περιπτωση F (x, y, z) = (x − x0 ) + (y − y0 ) + (z − z0 ) , c = R2 ).
∆΄.1.2. Στο παρον κεφαλαιο ϑα ασχοληθουµε µε τις δευτεροβαθµιες επιφανειες, δηλ.

αυτες για τις οποιες οι F (x, y, z) εχει την µορφη
A0 x2 + B 0 y 2 + C 0 z 2 + D0 xy + E 0 yz + F 0 zx + G0 x + H 0 y + J 0 z + K 0 = 0
.Κ
δηλ. ειναι πολυωνυµο το πολυ δευτερου ϐαθµου ως προς τις µεταβλητες x, y, z.
∆΄.1.3. Καθε δευτεροβαθµια επιφανεια, µε καταλληλη µετατοπιση της αρχης των αξονων
και αντιµεταθεση των µεταβλητων x, y, z µπορει να αναχθει σε µια απο τις εξης δυο ϐασικες
µορφες
Ax2 + By 2 + Cz 2 = D, (∆΄.1)
Αθ
Ax2 + By 2 + Cz = 0. (∆΄.2)
∆΄.1.4. Αν η επιφανεια ειναι της µορφης (∆΄.1) µπορει να αναχθει περαιτερω σε µια απο
τις παρακατω µορφες
Επιφανεια
2
x2 2
Ελλειψοειδες + yb2 + zc2 = 1
a2
2
x2 2
Μονοχωνο Υπερβολοειδες + yb2 − zc2 = 1
a2
2
z2 2
∆ιχωνο Υπερβολοειδες − yb2 − xc2 = 1
a2
2
x22
Κωνος + zb2 = yc2
a2
2
x2
Ελλειπτικος Κυλινδρος + yb2 = 1
a2
2
x2
Υπερβολικος Κυλινδρος − yb2 = 1
a2
µε καταλληλη επιλογη των a, b, c (εξαρτωµενη απο τις τιµες των A, B, C, D ).
160
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ∆΄. ∆ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ 161
∆΄.1.5. Αν η επιφανεια ειναι της µορφης (∆΄.2) µπορει να αναχθει σε µια απο τις παρακατω
µορφες
2 2
Ελλειπτικο Παραβολοειδες z = xa2 + yb2
ας
2 2
Υπερβολικο Παραβολοειδες z = xa2 − yb2
2
Παραβολικος Κυλινδρος z = xa2
µε καταλληλη επιλογη των a, b (εξαρτωµενη απο τις τιµες των A, B, C ).
∆΄.2 Λυµενα Προβληµατα
ι
∆΄.2.1. Γραψτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (1, 1, 1) και ακτινα 4.
2 2 2
Λυση. Ειναι (x − 1) + (y − 1) + (z − 1) = 42 . ∆ες και το Σχ.16.1.
αγ
εχ
.Κ
Σχ.16.1
∆΄.2.2. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο A (1, 2, 3) και διερχοµενη απο το σηµειο
Αθ
B (2, 3, 4).
Λυση. Η Ϲητουµενη σφαιρα εχει ακτινα ιση µε την αποσταση
q √
d (A, B) = (2 − 1)2 + (3 − 2)2 + (4 − 3)2 = 3.
Οποτε η Ϲητουµενη εξισωση ϑα ειναι
(x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 = 3.
∆΄.2.3. ∆ειξτε οτι η επιφανεια µε εξισωση
x2 − 2x + y 2 − 4y + z 2 − 6z + 13 = 0
ειναι µια σφαιρα.

Λυση. Θα ϐρουµε την εξισωση µε συµπληρωση του τετραγωνου. Εχουµε
x2 − 2x + y 2 − 4y + z 2 − 6z + 13 = 0 ⇒
x2 + 2 · 1 · x + 12 + y 2 − 2 · 2 · y + 22 + z 2 − 2 · 3 · z + 33 + 13 − 12 − 22 − 32 = 0 ⇒
ας
(x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 = 1.
Αρα η Ϲητουµενη σφαιρα εχει κεντρο (1, 2, 3) και ακτινα 1.
∆΄.2.4. ∆ειξτε οτι η επιφανεια µε εξισωση
x2 − 4x + y 2 − 2y + z 2 − 4 = 0
ι
ειναι µια σφαιρα.
Λυση. Παροµοια µε την προηγουµενη ασκηση, µε συµπληρωση του τετραγωνου η
αγ
εξισωση µπορει να ξαναγραφτει ως εξησ:
0 = x2 − 4x + y 2 − 2y + z 2 − 4
= x − 2 · 2 · x + 22 − 22 + y 2 − 2 · y · 1 + 12 − 12 + z 2 − 4
= (x − 2)2 + (y − 1)2 + z 2 − 32
που ειναι η εξισωση σφαιρας :
εχ
(x − 2)2 + (y − 1)2 + z 2 = 32
µε κεντρο το (2, 1, 0) και ακτινα 3.
∆΄.2.5. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (1, 2, 3) και εφαπτοµενης στον αξονα
των x.
p Λυση. Η αποσταση τυχοντος σηµειου (x0 , y0 , z0 ) απο τον αξονα των x ειναι d =
.Κ
y02 + z02 . ∆ες και το Σχ.16.2.

Αθ
Σχ.16.2
Οποτε η Ϲητουµενη σφαιρα ϑα εχει ακτινα

√ √
R= 22 + 32 = 13
ας
και η εξισωση της ϑα ειναι
(x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 = 13.
∆΄.2.6. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που εχει κεντρο το (3, 6, −4) και εφαπτεται στο
επιπεδο E : 2x − 2y − z − 10 = 0.
Λυση. Η αποσταση απο το κεντρο ως το επιπεδο E ειναι
ι
|3 · 2 − 6 · 2 + 4 · 1 − 10|
d= √ =4
αγ
22 + 22 + 12
2 2 2
Αρα η εξισωση της σφαιρας ειναι (x − 3) + (y − 6) + (z + 4) = 42 .
∆΄.2.7. Βρειτε την σφαιρα που διερχεται απο τα σηµεια (1, 1, 1), (2, 0, 2), (1, 0, 1) και
(0, 1, 1).
Λυση. Αν η εξισωση τη σφαιρας εχει την µορφη
εχ
x2 + y 2 + z 2 + Ax + By + Cz + D = 0
τοτε η συγκεκριµενη σφαιρα πρεπει να ικανοποιει
12 + 12 + 12 + A · 1 + B · 1 + C · 1 + D =0
22 + 02 + 22 + A · 2 + B · 0 + C · 2 + D =0
12 + 02 + 12 + A · 1 + B · 0 + C · 1 + D =0
.Κ
02 + 12 + 12 + A · 0 + B · 1 + C · 1 + D = 0.
δηλ.
A+B+C +D = −3
2A + 2C + D = −8
Αθ
A+C +D = −2
B+C +D = −2
που εχει λυση A = −1, B = −1, C = −5, D = 4. Αρα η Ϲητουµενη εξισωση ειναι
x2 + y 2 + z 2 − x − y − 5z + 4 = 0 ⇒
2 1 1 2 1 1 2 5 52 1 1 25
x −2 x+ 2 +y −2 y+ 2 +z −2 z+ 2 +4− − − =0⇒
2 2 2 2 2 2 4 4 4
2 2 2 2
1 1 5 3
x− + y− + z− = .
2 2 2 2
∆ηλ. η Ϲητουµενη σφαιρα εχει κεντρο (1/2, 1/2, 5/2) και ακτινα 3/2.
∆΄.2.8. Στο επιπεδο xy δινεται ο κυκλος µε κεντρο (5, 4, 0) και ακτινα 6. Να ϐρεθει η
σφαιρα που διερχεται απο αυτο τον κυκλο και εφαπτεται στο επιπεδο E : 3x+2y+6z−1 =
0.
ας
Λυση. Ο δοθεις κυκλος ειναι τοµη της σφαιρας
S : (x − 5)2 + (y − 4)2 + z 2 = 62
και του επιπεδου z = 0. ∆ες και το Σχ.16.3.
ι
αγ
εχ
Σχ.16.3
Καθε σφαιρα που διερχεται απο αυτο τον κυκλο ϑα εχει εξισωση
.Κ
S 0 (κ) : x2 + y 2 + z 2 − 10x − 8y + 5 − κz = 0
Πρεπει να ϐρουµε κ τετοιο ωστε η S 0 (κ) να εφαπτεται στο E . ∆ηλ. πρεπει το κεντρο της
S 0 (κ) να εχει αποσταση d απο το E ιση µε την ακτινα R (κ) της S 0 (κ). Χρησιµοποιωντας
τον τυπο για την αποσταση σηµειου απο επιπεδο και ϐρισκοντας την ακτινα της S 0 (κ) µε
συµπληρωση τετραγωνου παιρνουµε την εξισωση
Αθ
r
3 · 5 + 2 · 4 + 6 · κ2 − 1
2
√ = 100 + 64 + κ − 5
32 + 22 + 62 4
η οποια ειναι ισοδυναµη µε την εξισωση
2
164 + κ2

22 + 3κ
= −5
7 4
320
η οποια εχει δυο λυσεις : κ = 13
και κ = 16. Οποτε υπαρχουν δυο σφαιρες που
ικανοποιουν τα Ϲητουµενα :
320
S1 : x2 + y 2 + z 2 − 10x − 8y + 5 + z=0
13
S2 : x2 + y 2 + z 2 − 10x − 8y + 5 + 16z = 0
Τελικα, µε συµπληρωση του τετραγωνο ϐρισκουµε οτι οι σφαιρες αυτες ειναι

2 2
2 2 160 178
S1 : (x − 5) + (y − 4) + z − =
3 13
ας
S2 : (x − 5)2 + (y − 4)2 + (z − 8)2 = 102 .
∆΄.2.9. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που εφαπτεται στα επιπεδα E1 : x − 2z − 8 = 0,
E2 : 2x − z + 5 = 0 και εχει κεντρο επι της ευθειας l1 : x = −2, y = 0.
Λυση. Το κεντρο της σφαιρας ϑα ϐρισκεται στο διχοτοµουν επιπεδο E3 των E1 και E2
(δες Σχ.16.4)
ι
αγ
εχ
.Κ
Σχ.16.4
Το E3 εχει εξισωση
1 1
E3 : · (x − 2z − 8) + · (2x − z + 5) = 0
2 2
Αθ
δηλ.
E3 : x − z − 1 = 0
Αφου το κεντρο της σφαιρας ϐρισκεται επισης πανω στην l1 ϑα εχουµε
x = −2, y = 0, z = (−2 − 1) = −3.

Η ακτινα της σφαιρας ϑα ειναι η αποσταση του (−2, 0, −3) απο το επιπεδο E1 :
|1 · (−2) + 0 · 0 + (−2) · (−3) − 8| 4
d= √ =√
12 + 02 + 22 5
Οποτε η σφαιρα ϑα εχει εξισωση
16
(x + 2)2 + y 2 + (z + 3)2 =
5
2 2 2
∆΄.2.10. Σχεδιαστε και περιγραψτε το ελλειψοειδες xa2 + yb2 + zc2 = 1
Λυση. Η γραφικη παρασταση του ελλειψοειδους δινεται στο Σχ.16.5.
ι ας
αγ
εχ
Σχ.16.5
Παρατηρουµε οτι καθε επιπεδο z = c1 ∈ [−c, c] (παραλληλο στο επιπεδο xy ) τεµνει το

ελλειψοειδες κατα µια ελλειψη. Πραγµατι επι της τοµης ϑα εχουµε
x2 y 2 c21
+ 2 =1− 2
a2 b c
.Κ
που ειναι η εξισωση ελλειψης. Το ιδιο ισχυει και για τοµες απο επιπεδα παραλληλα ειτε
στο επιπ. yz ειτε στο zx.
∆΄.2.11. Εξηγειστε γιατι η σφαιρα (µε κεντρο (0, 0, 0) και ακτινα R) ειναι µια ειδικη
περιπτωση ελλειψοειδους, µε a = b = c = R.
Λυση. Πραγµατι, αν στην εξισωση του ελλειψοειδους ϑεσουµε a = b = c = R
Αθ
παιρνουµε
x2 y2 z2
2
+ 2
+ 2
= 1 ⇒ x2 + y 2 + z 2 = R 2 .
R R R
∆΄.2.12. Αναγνωριστε την επιφανεια
x2 y 2 z 2
+ + =1
16 9 4
Λυση. Η επιφανεια ειναι ελλειψοειδες µε a = 4, b = 3, c = 2.
∆΄.2.13. ∆ειξτε οτι η επιφανεια
2x2 + 3y 2 + z 2 − 8x + 6y − 4z − 3 = 0
ειναι ενα ελλειψοειδες.

Λυση. Χρησιµοποιουµε και παλι συµπληρωση τετραγωνου.
2x2 + 3y 2 + z 2 − 8x + 6y − 4z − 3 = 0 ⇒
ας
2 · x2 − 2 · 2 · x + 2 2 + 3 · y 2 + 2 · y · 1 + 1 2 + z 2 − 2 · 2 · z + 2 2 − 4 − 1 − 4 − 3 = 0 ⇒

2 · (x − 2)2 + 3 · (y + 1)2 + (z − 2)2 = 12 ⇒

(x − 2)2 (y + 1)2 (z − 2)2
√ 2 + + √ 2 = 1
6 22 2 3
√
ι
που αναγνωριζεται
√ ως εξισωση ελλειψοειδους µε κεντρο το (2, −1, 2) και a = 6, b =
2, c = 2 3. ∆ες και το σχηµα 16.6, οπου ϕαινεται η µετατοπιση του κεντρου του
αγ
ελλειψοειδους.
εχ
.Κ
Σχ.16.6
Αθ
x2 y2 z2
∆΄.2.14. Σχεδιαστε και περιγραψτε το µονοχωνο υπερβολοειδες a2
+ b2
− c2
= 1.
Λυση. Η γραφικη παρασταση του µονοχωνου υπερβολοειδους δινεται στο Σχ.16.7.
ι ας
αγ
Σχ.16.7
εχ
Παρατηρουµε οτι καθε επιπεδο z = c1 ∈ R (παραλληλο στο επιπεδο xy ) τεµνει το
µονοχωνο υπερβολοειδες κατα µια ελλειψη. Πραγµατι επι της τοµης ϑα εχουµε
x2 y 2 c21
+ = 1 +
a2 b2 c2
.Κ
που ειναι η εξισωση ελλειψης. Καθε επιπεδο x = a1 ∈ R (παραλληλο στο επιπεδο yz

) τεµνει το µονοχωνο υπερβολοειδες κατα µια υπερβολη. Πραγµατι επι της τοµης ϑα
εχουµε
y2 z2 a21
− 2 =1− 2
b2 c a
που ειναι η εξισωση υπερβολης. Το ιδιο ισχυει και για τοµες απο επιπεδα παραλληλα στο
επιπεδο zx.
Αθ
x2 y 2 z 2
+ − =1
4 4 9
Λυση. Αυτη αναγνωριζεται ως µονοχωνο υπερβολοειδες µε a = 2, b = 2, c = 3.
∆΄.2.16. Σχεδιαστε και αναγνωριστε την επιφανεια
x2 y 2 z 2
− + =1 (∆΄.3)
4 4 9
Λυση. Η γραφικη παρασταση της (∆΄.3) δινεται στο Σχ. Σχ.16.8.
ι ας
αγΣχ.16.8
εχ
Βλεπουµε οτι ειναι µονοχωνο υπερβολοειδες, αλλα ο κυριος αξονας του ειναι ο Oy και οχι
ο Oz (οπως ηταν π.χ. στο Σχ. 16.7). Με αλλα λογια εγινε αντιµεταθεση των µεταβλητων y, z
(και αντιστοιχα των αξονων Oy και Oz ). Αυτος ο µετασχηµατισµος µπορει να εφαρµοστει
και σε πολλες αλλες δευτεροποβαθµιες επιφανειες, οπως ϑα δουµε παρακατω.

.Κ
1 2 1 1 33
x − x + y 2 − 6y − z 2 + = 0. (∆΄.4)
4 2 9 4
Λυση. Με συµπληρωση τετραγωνου η (∆΄.4) µετασχηµατιζεται στην
(x − 1)2 2 z2
+ (y − 3) − =1
Αθ
4 9
που αναγνωριζεται ως εξισωση µονοχωνου υπερβολοειδους, µε κεντρο (1, 3, 0) και a = 2,
b = 1, c = 3.
∆΄.2.18. Σχεδιαστε και περιγραψτε το διχωνο υπερβολοειδες
x2 y 2 z 2
− 2 − 2 =1
a2 b c
Λυση. Η γραφικη παρασταση δινεται στο Σχ.16.8. Παρατηρουµε οτι οι τοµες του
διχωνου υπερβολοειδους απο επιπεδα παραλληλα στο xy και στο zx ειναι υπερβολες, ενω
οι τοµες απο επιπεδα παραλληλα στο yz ειναι ελλειψεις.
(x − 1)2 (y + 1)2 (z − 2)2

− − + =1
22 32 22
ας
Λυση. Εινα διχωνο υπερβολοειδες µε αντιµεταθεση των αξονων 0x και 0z και το κεντρο
µετατοπισµενο στο (1, −1, 2). ∆ειτε και το Σχ. 16.9
ι
αγ
εχ
Σχ.16.9
.Κ
1 2 2 8
x − x − y 2 − z 2 − = 0.
9 9 9
Λυση. Με συµπληρωση τετραγωνων η εξισωση της επιφανειας γινεται
(x − 1)2
− y2 − z2 = 1
Αθ
32
δηλ. αυτη ειναι διχωνο υπερβολοειδες.
1 1 2 1
− x2 + y 2 − z 2 + z − − 1 = 0
4 9 9 9
Λυση. Με συµπληρωση τετραγωνων η εξισωση της επιφανειας γινεται
2 x2 (z − 1)2
y − − =1
4 9
δηλ. αυτη ειναι διχωνο υπερβολοειδες.
∆΄.2.22. Σχεδιαστε και περιγραψτε τον ελλειπτικο κωνο

x2 y 2 z2
+ 2 = 2. (∆΄.5)
a2 b c
ας
Λυση. Η γραφικη παρασταση δινεται στο Σχ.16.10. Παρατηρουµε οτι οι τοµες του
κωνου υπερβολοειδους απο επιπεδα παραλληλα στο xy ειναι ελλειψεις, επειδη για z = c1
x2 y2 c21
η (∆΄.5) γινεται a2
+ b2
= c2
. Οι τοµες απο επιπεδα παραλληλα στο yz ειναι υπερβολες,
x2 z2 b21
επειδη για y = b1 η (∆΄.5) γινεται a2
− c2
= b2
(παροµοια και για τις τοµες απο επιπεδα
παραλληλα στο zx).
ι
αγ
εχ
.Κ
Σχ.16.10
y 2 + 4z 2 − x2 = 0 (∆΄.6)
Λυση. Η (∆΄.6) µπορει να ξαναγραφει ως

Αθ
y2 z2 x2
+ =
22 12 22
που αναγνωριζεται ως εξισωση ελλειπτικου κωνου µε αντιµεταθεση των αξονων Ox και
Oz .
x2 − 2x + y 2 − 4y − z 2 − 2z + 4 = 0
Λυση. Με συµπληρωση των τετραγωνων η εξισωση ξαναγραφεται ως
(x − 1)2 + (y − 2)2 − (z + 1)2 = 0

και αναγνωριζεται ως ελλειπτικος κωνος µε a = b = c = 1 και την κορυφη του κωνου
µετατοπισµενη στο (1, 2, −1).
∆΄.2.25. Σχεδιαστε και περιγραψτε τον ελλειπτικο κυλινδρο
x2 y 2
+ 2 = 1. (∆΄.7)
a2
ας
b
Λυση. Η γραφικη παρασταση δινεται στο Σχ.16.11.
ι
αγ
εχ
Σχ.16.11
Προσεξτε οτι η (∆΄.7) ειναι η εξισωση µιας επιφανειας στον χωρο και δεν πρεπει να
.Κ
συγχεεται µε την ιδια εξισωση στο επιπεδο (η οποια περιγραφει µια ελλειψη). Με αλλα
λογια, ο ελλειπτικος κυλινδρος ειναι το συνολο των σηµειων (x, y, z) (µια επιφανεια) που
ικανοποιουν την (∆΄.7). Αν το σηµειο (x1 , y1 , 0) ανηκει στην επιφανεια το ιδιο ισχυει και για
καθε σηµειο (x1 , y1 , z) . Αυτο συµβανει επειδη η συντεταγµενη z δεν εµφανιζεται στην (∆΄.7).
Οι τοµες του υπερβολικου κυλινδρου απο επιπεδα παραλληλα στο xy ειναι ελλειψεις.
∆΄.2.26. Σχεδιαστε και αναγνωριστε την επιφανεια 4x2 + 9z 2 = 36.

Αθ
Λυση. Η εξισωση γραφεται ως

x2 z 2
+ =1
32 22
και αναγνωριζεται ως ελλειπτικος κυλινδρος µε αντιµεταθεση των αξονων Oy και Oz
εναλαγµενους. ∆ες και το Σχ.16.12.
ι ας
αγ
Σχ.16.12
εχ
∆΄.2.27. Σχεδιαστε και περιγραψτε τον υπερβολικο κυλινδρο
x2 y 2
− 2 =1
a2 b
Λυση. Η γραφικη παρασταση δινεται στο Σχ.16.13. Οι τοµες απο επιπεδα παραλληλα
στο xy ειναι υπερβολες.
.Κ
Αθ
Σχ.16.13
1 2 1 1 2 7
x − x − z2 + z − = 0
4 2 9 3 4
ας
Λυση. Με συµπληρωση των τετραγωνων, η εξισωση µπορει να ξαναγραφει ως
(x − 1)2 (z − 3)2
− =1
22 32
και αναγνωριζεται ως υπερβολικος κυλινδρος.
ι
∆΄.2.29. Σχεδιαστε και περιγραψτε το ελλειπτικο παραβολοειδες
x2 y 2
αγ
z= + 2
a2 b
εχ
.Κ
Αθ
Σχ.16.14
Οι τοµες απο επιπεδα z = c1 ειναι ελλειψεις. Οι τοµες απο επιπεδα x = a1 και y = b1

ειναι παραβολες.
4x2 + 9y 2 = 36z
Λυση. Η εξισωση µπορει να ξαναγραφει
x2 y 2
z= +
32 22
που αναγνωριζεται ως εξισωση ελλειπτικου παραβολοειδους.

1 2 1 1 2 25
x− y + y − z2 − z − =0
16 8 9 9 144
ας
Λυση. Με συµπληρωση του τετραγωνου ϐρισκουµε οτι η εξισωση ειναι ισοδυναµη µε
την
(y − 1)2 (z + 1)2
x= +
42 32
δηλ. η επιφανεια ειναι ενα ελλειπτικο παραβολοειδες µε κορυφη στο (0, 1, −1)
ι
1 2 1 37
x + x + y 2 − 6y − z +
αγ
4 2 4
Λυση. Με συµπληρωση τετραγωνων η εξισωση της επιφανειας ξαναγραφεται ως εξης
1
z= (x + 1)2 + (y − 3)2
4
και αναγνωριζουµε οτι ειναι ελλειπτικο παραβολοειδες.
∆΄.2.33. Σχεδιαστε και περιγραψτε το υπερβολικο παραβολοειδες

εχ
x2 y 2
z= − 2
a2 b
.Κ
Αθ
Σχ.16.15
Οι τοµες απο επιπεδα z = c1 ειναι υπερβολες. Οι τοµες απο επιπεδα x = a1 και y = b1

ειναι παραβολες.

9x2 − 4y 2 = 36z
ας
Λυση. Η εξισωση µπορει να ξανγραφτει ως
x2 y 2
z= 2− 2
2 3
που αναγνωριζεται ως εξισωση υπερβολικου παραβολοειδους.
∆΄.2.35. Βρειτε την εξισωση του παραβολοειδους µε κορυφη το (0, 0, 0), αξονα τον Oy ,
και διερχοµενο απο τα σηµεια (1, 1, 1) και (1, 2, 3).
Λυση. Αφου η κορυφη ειναι το (0, 0, 0) και αξονας συµµετριας ο αξονας των Oy ,
ι
ηεξισωση του παραβολοειδους ϑα ειναι
αγ
y = Ax2 + Cz 2 .
Για να διερχεται δε το παραβολοειδες απο τα (1, 1, 1) και (1, 2, 3) ϑα πρεπει να ισχυει
1 = A · 12 + C · 12
1 = A · 22 + C · 32
που εχει λυση A = 58 , C = − 35 . ∆ηλ. η Ϲητουµενη εξισωση ειναι
8 3
εχ
y = x2 − z 2
5 5
και το παραβολοειδες ειναι ελλειπτικο.
∆΄.2.36. Σχεδιαστε και περιγραψτε τον παραβολικο κυλινδρο
x2
y=
a2
.Κ

Αθ
Σχ.16.16
Οι τοµες απο επιπεδα z = c1 ειναι παραβολες.

AM 2
∆΄.2.37. Βρειτε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων M για τα οποια BM
= 3
, οπου το
σηµειο A ειναι (−2, 2, −2) και το B ειναι (3, −3, 3).
ας
Λυση. Εστω τυχον M (x, y, z). Αυτο ϑα πρεπει να ικανοποιει
q
(x + 2)2 + (y − 2)2 + (z + 2)2 2
q = ⇒
3
(x − 3)2 + (y + 3)2 + (z − 3)2
9 · (x + 2)2 + (y − 2)2 + (z + 2)2 = 4 · (x − 3)2 + (y + 3)2 + (z − 3)2 ⇒

ι
5x2 + 60x + 5y 2 − 60y + 5z 2 + 60z = 0 ⇒
5 · (x + 6)2 + (y − 6)2 + (z + 6)2 − 108 = 0.

αγ
(Στο τελευταιο ϐηµα χρησιµοποιησαµε συµπληρωση του τετραγωνου). Οποτε
√
γεωµετρικος τοπος ειναι σφαιρα µε κεντρο το (−6, 6, −6) και ακτινα 6 3.
ο Ϲητουµενος
∆΄.2.38. Βρειτε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων των οποιων η αποσταση απο τον αξονα
των y ειναι τριπλασια απο την αποσταση απο τον αξονα των z .
Λυση. Θυµιζουµε οτι η αποσταση
p
√
σηµειου (x, y, z) απο τον αξονα των y ειναι x2 + z 2
εχ
και απο τον αξονα των z ειναι x2 + y 2 Οποτε τα δεδοµενα του προβληµατος εκφραζονται
απο την εξισωση
√ p
x2 + z 2 = 3 x2 + y 2 ⇒
8x2 + 9y 2 − z 2 = 0
που αναγνωριζεται ως εξισωση ελλειπτικου κωνου.

.Κ
∆΄.2.39. Βρειτε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων που το τετραγωνο της αποστασης τους
απο τον αξονα των y ειναι τετραπλασιο απο την αποσταση απο το επιπεδο xz . √
Λυση. Θυµιζουµε οτι η αποσταση σηµειου (x, y, z) απο τον αξονα των y ειναι x2 + z 2 ,
απο δε το επιπεδο xz ειναι, ϕυσικα, y . Αρα τα δεδοµενα του προβληµατος εκφραζονται
απο την εξισωση 4y = x2 + z 2 δηλ.
Αθ
x2 z 2
y= 2+ 2
2 2
που αναγνωριζεται ως εξισωση ελλειπτικου παραβολοειδους.
∆΄.2.40. Βρειτε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων M για τα οποια AM + BM = 8, οπου
το σηµειο A ειναι (2, 3, 4) και το B ειναι (2, −3, 4).
Λυση. Εστω τυχον M (x, y, z). Αυτο ϑα πρεπει να ικανοποιει
q q
(x − 2) + (y − 3) + (z − 4) + (x − 2)2 + (y + 3)2 + (z − 4)2 = 8
2 2 2
δηλ.
q q
(x − 2) + (y − 3) + (z − 4) = 8 − (x − 2)2 + (y + 3)2 + (z − 4)2 ⇒
2 2 2
ας
q
3y + 16 = 4 (x − 2)2 + (y + 3)2 + (z − 4)2 ⇒
9y 2 + 96y + 256 = 16 · (x − 2)2 + (y + 3)2 + (z − 4)2 ⇒

16x2 + 7y 2 + 16z 2 − 64x − 128z + 208 = 0 ⇒

(x − 2)2 y 2 (z − 4)2
+ + =1
7 16 7
ι
που αναγνωριζεται ως εξισωση ελλειψοειδους µε κεντρο το (2, 0, 4).
αγ
∆΄.2.41. Βρειτε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων M για τα οποια η αποσταση απο το
σηµειο (2, −1, 3) ειναι δυο ϕορες η αποσταση απο τον αξονα των x.
Λυση. Θα ειναι
q p
(x − 2)2 + (y + 1)2 + (z − 3)2 = 2 y 2 + z 2 ⇒
x2 − 4x − 3y 2 + 2y − 3z 2 − 6z + 14 = 0 ⇒
40
εχ
(x − 2)2 − 3 · (y − 1/3)2 − 3 · (z + 1)2 = −
3
που µπορει να γραφτει και ως
(y − 1/3)2 (z + 1)2 (x − 2)2

40 + 40 − 40 =1
9 9 3
.Κ
και αναγνωριζεται ως εξισωση µονοχωνου υπερβολοειδους µε κεντρο το (1/3, −1, 2).
∆΄.2.42. Βρειτε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων M για τα οποια AM − BM = 6, οπου
το σηµειο A ειναι (−4, 3, 1) και το B ειναι (4, 3, 1).
Λυση. Θα πρεπει να εχουµε
q 2 q 2
2 2 2 2 2 2
Αθ
(x + 4) + (y − 3) + (z − 1) = 6 + (x − 4) + (y − 3) + (z − 1) ⇒
q
4x − 9 = 3 (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 ⇒
16x2 − 72x + 81 = 9 · (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 ⇒

7x2 − 9y 2 − 9z 2 + 54y + 18z = 153 ⇒

x2 (y − 3)2 (z − 1)2
− − =1
9 7 7
που αναγνωριζουµε ως εξισωση διχωνου υπερβολοειδους.
∆΄.2.43. Βρειτε την εξισωση της επιφανειας που δηµιουργειται απο την περιστροφη της
ελλειψης x2 + 4z 2 = 16 (η οποια κειται στο επιπεδο xz ) γυρω απο τον Ox.
Λυση. ∆ειτε το Σχ.16.17.
ι ας
αγ
Σχ.16.17
εχ
Εστω M τυχον σηµειο της επιφανειας και M B καθετο στο επιπεδο xy . Τοτε το τριγωνο
ABM ειναι ορθογωνιο και AB = y , BM = z , AP 2 = y 2 + z 2 . Επισης, απο την εξισωση
της ελλειψης, x2 = 16 − 4AP 2 = 16 − 4 · (y 2 + z 2 ) δηλ.
x2 + 4y 2 + 4z 2 = 16 (∆΄.8)
.Κ
δηλ. η επιφανεια ειναι ενα ελλειψοειδες. Φυσικα η εξισωση (∆΄.8) ειναι ακριβως αυτη που
ϑα περναµε και µε εφαρµογη της (;;).
υπερβολης x2 − 2z 2 = 16 (η οποια κειται στο επιπεδο xz ) γυρω απο τον Oz .
Αθ
Λυση. ∆ειτε το Σχ.18.
ι ας
αγ
Σχ.16.18
εχ
Εστω M1 (x1 , 0, z) τυχον σηµειο της υπερβολης και M 0 (0, 0, z) η προβολη του M1 στον
Oz . Καθως το M1 περιστρεφεται γυρω απο τον Oz , η εικοναp του ειναι ενας κυκλος. Εστω
M (x, y, z) τυχον σηµειο του κυκλου. Θα εχουµε x1 = x2 + y 2 και στην περιστραµµενη
υπερβολη
x21 − 2z 2 = 16 ⇒ x2 + y 2 − 2z 2 = 16. (∆΄.9)
.Κ
∆ηλ. η επιφανεια ειναι ενα µονοχωνο υπερβολοειδες. Φυσικα η εξισωση (∆΄.9) ειναι
ακριβως αυτη που ϑα περναµε και µε εφαρµογη της (;;).
ευθειας 2x + 3y = 6 (η οποια κειται στο επιπεδο xy ) γυρω απο τον Oy .
Αθ
Λυση. ∆ειτε το Σχ.16.19.
ι ας
αγ
Σχ.16.19
εχ
Η εξισωση
√ της επιφανειας προκυπτει αντικαθιστωντας το x στην εξισωση της ελλειψης µε
το x2 + z 2 οποτε η επιφανεια εχει εξισωση
2 x2 + y 2 = 3 · (2 − y) ⇒ 4 · x2 + z 2 = 9 · (2 − y)2
p
που ειναι ενας κωνος µε κορυφη στο (0, 2, 0) .

∆΄.2.46. ∆ειξτε οτι η επιφανεια µε παραµετρικες εξισωσεις
.Κ
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) (∆΄.10)

= (R cos u cos v, R sin u cos v, R sin v) , 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ π.
ειναι η σφαιρα
x2 + y 2 + z 2 = R 2 . (∆΄.11)
Κατοπιν ϐρειτε µια διαφορετικη παραµετρικη εξισωση της ιδιας σφαιρας.
Αθ
Λυση. Αυτο µπορει να δειχτει µε απαλοιφη των u, v απο την (∆΄.10). Εχουµε

x = R cos u cos v
⇒ x2 + y 2 = R2 · cos2 u cos2 v + sin2 u cos2 v = R2 cos2 v

y = R sin u cos v
και µαζι µε την z 2 = sin2 v παιρνουµε
x2 + y 2 + z 2 = R2 cos2 v + R2 sin2 v = R2 .
Μια διαφορετικη παραµετροποιηση ειναι η
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) (∆΄.12)

= (R sin u sin v, R cos v, R sin u cos v) , 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ π
η οποια επισης δινει x2 + y 2 + z 2 = R2 (οπως µπορει να αποδεχτει µε απαλοιφη των u, v ).
∆΄.2.47. Βρειτε µια παραµετροποιηση της σφαιρας
(x − x0 )2 + (y − y0 )2 + (z − z0 )2 = R2 .
ας
Λυση. Μια δυνατη παραµετροποιηση ειναι
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) (∆΄.13)

= (x0 + R cos u cos v, y0 + R sin u cos v, z0 + R sin v) , 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ π.
Πραγµατι, απο την (∆΄.13) παιρνουµε
x − x0 = R cos u cos v
ι
y − y0 = R sin u cos v
z − z0 = R sin v
(y − y0 )2 + (z − z0 )2 = R2 .
αγ
και απο τις παραπανω, οπως και στην προηγουµενη ασκηση, παιρνουµε (x − x0 ) +
∆΄.2.48. Βρειτε µια παραµετροποιηση του ηµισφαιριου
(x − x0 )2 + (y − y0 )2 + (z − z0 )2 = R2 , z ≥ 0.
2
εχ
Λυση. Μια δυνατη παραµετροποιηση ειναι η
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) (∆΄.14)

= (x0 + R cos u cos v, y0 + R sin u cos v, z0 + R sin v) , 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ π/2.
Η µονη διαφορα απο την (∆΄.13) ειναι οτι v ∈ [0, π/2] αντι του [0, π].
∆΄.2.49. Βρειτε µια παραµετροποιηση του ελλειψοειδους

.Κ
(x − x0 )2 (y − y0 )2 (z − z0 )2
+ + = R2 .
a2 b2 c2
Λυση. Μια δυνατη παραµετροποιηση ειναι
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) (∆΄.15)

= (x0 + a cos u cos v, y0 + b sin u cos v, z0 + c sin v) , 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ π.
Αθ
οπως µπορει να ελεγχθει µε απαλοιφη των u, v απο την (∆΄.15).
∆΄.2.50. Ποια επιφανεια περιγραφουν οι παραµετρικες εξισωσεις

√ √
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) = a 1 + u2 sin v, a 1 + u2 cos v, cu , (∆΄.16)
u ∈ R, v ∈ [0, 2π] .
x2 y 2 a2 · (1 + u2 ) 2 2
2 z2
+ = · sin v + cos v = 1 + u = 1 +
a2 a2 a2 c2
αρα η (∆΄.16) ειναι η παραµετρικη εξισωση ενος µονοχωνου υπερβολοειδους.
∆΄.2.51. Ποια επιφανεια περιγραφουν οι παραµετρικες εξισωσεις
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) (∆΄.17)
ας
= (sinh u cos v, a sinh u sin v, c cosh u) , u ∈ R, v ∈ [0, 2π] .
a2 · cos2 v + sin2 v

x2 y 2 z 2 2 c2 cosh2 u
+ − 2 = · sinh u −
a2 a2 c a2 c2
2 2
= sinh u − cosh u = −1
ι
δηλ.
z 2 x2 y 2
αγ
− 2 − 2 =1
c2 a a
που ειναι η εξισωση ενος διχωνου υπερβολοειδους.
2 2
∆΄.2.52. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις του παραβολοειδους z = xa2 + yb2 .
Λυση. Θελουµε να εκφρασουµε τα x, y, z ως συναρτησεις x (u, v) , y (u, v) τετοιες ωστε
x2 (u, v) y 2 (u, v)
z= + .
εχ
a2 b2
Μια προφανης επιλογη ειναι
√ √
x (u, v) = a u cos v, y (u, v) = b u sin v, z (u, v) = u.
∆΄.2.53. Ποια επιφανεια περιγραφει η

.Κ
r (u, v) = (x (u, v) , y (u, v) , z (u, v)) = (av cos u, bv sin u, v) , u ∈ [0, 2π] . (∆΄.18)
x2 y 2 2 2 2
= z2

+ = v · cos u + sin u
a2 b2
οποτε η (∆΄.18) ειναι η εξισωση ενος ελλειπτικου κωνου.
Αθ
∆΄.2.54. Βρειτε µια παραµετροποιηση του ελλειπτικου κυλινδρου
x2 y 2
+ 2 = 1.
a2 b
Λυση. Θελουµε να εκφρασουµε τα x, y, z ως συµαρτησεις x (u, v) , y (u, v) τετοιες ωστε
x2 (u, v) y 2 (u, v)
+ =1
a2 b2
και το πεδιο τιµων της z (u, v) να ειναι ολο το R. Μια προφανης επιλογη ειναι
x (u, v) = a cos u, y (u, v) = b sin u, z (u, v) = v.

∆΄.2.55. ∆ειξτε οτι η παραµετρικη εξισωση
r (u, v) = (v + 2v cos u, 2v sin u, 5 − v) (∆΄.19)
ας
περιγραφει µια κωνικη επιφανεια µε κορυφη το σηµειο (0, 0, 5) και οδηγο καµπυλη τον
κυκλο (3 + 4 cos u, 4 sin u, 0), δηλ. τον κυκλο που ανηκει στο xy επιπεδο, εχει κεντρο το
(1, 0) και ακτινα 2.
Λυση. Η (∆΄.19) µπορει να ξαναγραφει ως εξησ:
r (u, v) = (0, 0, 5) + v · ((1 + 2 cos u, 2 sin u, 0) − (0, 0, 1)) = r0 + v · (r1 (u) − r0 ) (∆΄.20)
ι
µε
r0 = (0, 0, 5) , r1 (u) = (1 + 2 cos u, 2 sin u, 0) .
Το Σχ.16.19 απεικονιζει την (∆΄.20).
αγ
εχ
.Κ
Σχ.16.19
Αθ
Το r1 (u) = (4 + 4 cos u, 4 sin u, 0) ειναι η παραµετρικη εξισωση του κυκλου στο επιπεδο
xy µε ακτινα 2 και κεντρο το (3, 0, 0). Το δε r1 (u) − r0 ειναι ο ιδιος κυκλος µετατοπισ-
µενος κατα r0 = (0, 0, 1), δηλ. ανυψωµενος στο επιπεδο z = 1. Τωρα, η επιφανεια της
(∆΄.20) κατασκευαζεται προσθετοντας στο σταθερο διανυσµα r0 = (0, 0, 1) διανυσµατα συγ-
γραµικα µε το r1 (u) − r0 . Με αλλα λογια, η επιφανεια αποτελειται απο ευθειες οι οποιες
περνουν απο το σταθερο σηµειο (0, 0, 1) (κορυφη) και τα σηµεια του κυκλου (γενετειρα).
Ετσι δηµιουργειται ενας «κεκλιµενος» κωνος, ενα παραδειγµα κωνικης επιφανειας.
∆΄.2.56. Γραψτε τον «ορθο» κωνο της (∆΄.18) στην µορφη r0 + v · (r1 (u) − r0 )
Λυση. Η εξισωση του κωνου ειναι
(av cos u, bv sin u, v) = (0, 0, 0) + v · (a cos u, b sin u, 1) .

∆ηλ. r0 = (0, 0, 0), r1 (u) = (a cos u, b sin u, 1), µια ελλειψη στο επιπεδο z = 1. Πραγµατι,
ο κωνος του Σχ.16.20
ι ας
αγ
εχ
Σχ.16.20
δηµιουργειται απο τις ευθειες οι οποιες οριζονται απο την κορυφη (0, 0, 0) και τα σηµεια
της γενετειρας ελλειψης.
x2 y2
∆΄.2.57. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις του ελλειπτικου κυλινδρου a2
+ b2
= 1 στην
µορφη
.Κ
r (u, v) = r1 (u) + v · r2 (∆΄.21)

Λυση. Αν ϑεσουµε
r1 (u) = (a cos u, b sin u, 0) , r2 = (0, 0, 1)
η (∆΄.21) γινεται
Αθ
r (u, v) = (a cos u, b sin u, 0) + v · (0, 0, 1) = (a cos u, b sin u, v) ⇒
x (u, v) = a cos u, y (u, v) = b sin u, z (u, v) = v

οι οποιες ικανοποιουν
x2 y 2
+ 2 = 1 και z ∈ R.
a2 b
Με αλλα λογια, ο κυλινδρος σχηµατιζεται ϕερνοντας απο καθε σηµειο της ελλειψης

x2 y2
a2
+ b2
= 1, z = 0 ευθειες παραλληλες στο διανυσµα (0, 0, 1) ∆ες και το Σχ.16.21
ι ας
αγ
εχ
Σχ.16.21
∆΄.2.58. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις της κυλινδρικης επιφανειας µε µε γενετειρα

το διανυσµα (0, 1, 1) και οδηγο καµπυλη τον κυκλο x2 +z 2 = 1 στο επιπεδο xz . Σχεδιαστε
την κυλινδρικη επιφανεια.
Λυση. Οι Ϲητουµενες ειναι
.Κ
r (u, v) = (cos u, 0, sin u) + v · (0, 1, 1) = (cos u, v, v + sin u) .
∆ηλ.
r1 (u) = (cos u, 0, sin u) και r2 = (0, 1, 1) .
Με αλλα λογια η κυλινδρικη επιφανεια σχηµατιζεται ϕερνοντας απο καθε σηµειο της
Αθ
παραβολης (z = x2 , y = 0) ευθειες παραλληλες στο διανυσµα (0, 1, 1) . ∆ες και το Σχ.16.22.
ι ας
αγ
Σχ.16.22
εχ
∆΄.3 Αλυτα Προβληµατα
∆΄.3.1. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (−2, 3, 1) και ακτινα 4.
2 2 2
Απ. (x + 2) + (y − 3) + (z − 1) = 16.
.Κ
∆΄.3.2. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (1, 0, 4) και ακτινα 1.
2 2
Απ. (x − 1) + y 2 + (z − 4) = 1.
∆΄.3.3. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (1, 1, 1) και διερχοµενης απο το σηµειο
(1, 1, 2).
2 2 2
Απ. (x − 1) + (y − 1) + (z − 1) = 1.
∆΄.3.4. Βρειτε το κεντρο και την ακτινα της σφαιρας x2 + 6x + y 2 − 4y + z 2 − 10z − 11 = 0.

Αθ
Απ. (−3, 2, 5) και 7.
∆΄.3.5. Βρειτε το κεντρο και την ακτινα της σφαιρας x2 + 2x + y 2 + 8y + z 2 − 6z + 22 = 0.

Απ. (−1, −4, 3) και 2.
∆΄.3.6. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο το (3, 6, −4) και εφαπτοµενης στο
επιπεδο 2x − 2y − z − 10 = 0.
2 2 2
Απ. (x − 3) + (y − 6) + (z + 4) = 16.
∆΄.3.7. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που µια διαµετρος της εχει ακρα τα σηµεια
(3, −5, 6) και (5, 7, −1).
2 2 2
Απ. (x − 3) + (y − 6) + (z + 4) = 16.
∆΄.3.8. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο τα σηµεια (7, 9, 1), (−2, −3, 2),
(1, 5, 5) και (−6, 2, 5).
Απ. x2 + y 2 + z 2 + 8x − 14y + 18z − 79 = 0.
ας
∆΄.3.9. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο τα σηµεια (1, 1, 1), (1, 2, 1),
(1, 1, 2), (2, 1, 1)
Απ. x2 + y 2 + z 2 − 3x − 3y − 3z + 6 = 0.
∆΄.3.10. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο τα σηµεια (2, 1, 3), (3, −2, 1),
(−4, 1, 1), (1, 1, −3).
Απ. 51x2 + 51y 2 + 51z 2 + 45x + 37y − 33z − 742 = 0.
ι
∆΄.3.11. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο τα σηµεια (2, −5, 8), (8, −2, 5),
αγ
(5, −8, 2) και (−2, −8, −5).
Απ. x2 + y 2 + z 2 = 93.
∆΄.3.12. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (−4, 2, 3) και εφαπτοµενης στο επιπεδο
2x − y − 2z + 7 = 0.
Απ. x2 + y 2 + z 2 + 8x − 4y − 6z + 20.
∆΄.3.13. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (2, 3, −4) και εφαπτοµενης στην σ-
2 2 2
ϕαιρα (x − 2) + (y − 3) + (z − 5) = 6.
εχ
2 2 2
√
Απ. (x − 2) + (y − 3) + (z + 4) = 9 ± 6.
∆΄.3.14. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας S εφαπτοµενης στις σφαιρες
S1 : (x − 5)2 + (y + 2)2 + (z − 6)2 = 16,

S2 : (x − 5)2 + (y + 2)2 + (z + 4)2 = 9,
.Κ
αν ειναι γνωστο οτι το κεντρο της S ϐρισκεται επι του ευθυγραµµου τµηµατος που οριζουν
τα κεντρα των S1 και S2 .
2 2 2
Απ. Υπαρχουν τεσσερις λυσεις : (x − 5) + (y + 2) + (z − 4.5) = R2 οπου R2 ∈
{2.25, 72.25, 30.25, 20.25}.
∆΄.3.15. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (6, 3, −4) και εφαπτοµενης στον αξονα
Αθ
των x.
Απ. x2 + y 2 + z 2 − 12x − 6y + 8z + 36 = 0.
∆΄.3.16. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (−4, −2, 3) και εφαπτοµενης στο
επιπεδο yz .
Απ. x2 + y 2 + z 2 + 8x + 4y − 6z + 13 = 0.
∆΄.3.17. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (2, −3, 2) και εφαπτοµενης στο επιπεδο
6x − 3 + 2z − 8 = 0.
Απ. 49x2 + 49y 2 + 49z 2 − 196x + 294y − 196z + 544 = 0.
∆΄.3.18. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (1, 2, 4) και εφαπτοµενης στο επιπεδο
3x − 2y + 4z − 7 = 0.
Απ. 29x2 + 29y 2 + 29z 2 − 58x − 118y − 232z + 545 = 0.
9x − 2y + 6z + 11 = 0.
Απ. x2 + y 2 + z 2 = 1.
ας
∆΄.3.20. Τα σηµεια (7, −2, 4) και (9, −8, 6) ϐρισκονται στην επιφανεια µιας σφαιρας S
και ανηκουν σε µια ευθεια που περναει απο το κεντρο της S . Βρειτε την εξισωση της S .
2 2 2
Απ. (x − 8) + (y + 5) + (z − 5) = 11.
∆΄.3.21. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που εφαπτεται στα επιπεδα x − 2z − 8 = 0,
2x − z + 5 = 0 και εχει κεντρο επι της ευθειας x = −2, y = 0.
Απ. ∆υο σφαιρες : x2 +y 2 +z 2 +4x+6z+49/5 = 0 και x2 +y 2 +z 2 +4x+22z+481/5 = 0.
ι
αγ
(1, −3, 0) και εχει το κεντρο στο επιπεδο x + y + z = 0.
Απ. x2 + y 2 + z 2 − 2x + 6y − 4z + 10 = 0.
∆΄.3.23. Εφαπτεται η ευθεια που οριζουν τα σηµεια (11, 6, 5) και (−16, −3, 8) στην σφαιρα
x2 + y 2 + z 2 = 49;
Απ. Ναι, στο σηµειο (2, 3, 6)
∆΄.3.24. Να ϐρεθει η εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο το (8, 15, 10) και τεµνει το
εχ
επιπεδο xy σε κυκλο κεντρου 0 και ακτινας 7.
2
Απ. x2 + y 2 + (z − 17) = 338.
x2 y 2 z 2
+ + =1
16 9 4
.Κ
Απ. Ειναι ελλειψοειδες.
∆΄.3.26. Σχεδιαστε την επιφανεια
2x2 + 3y 2 + z 2 − 8x + 6y − 4z − 3 = 0
και δειξτε οτι ειναι ενα ελλειψοειδες.

Αθ
2x2 + 3y 2 + z 2 − 8x + 6y − 4z − 3 = 0
∆΄.3.28. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου το οποιο ειναι παραλληλο στο 2x−3y +5z = 0
και εφαπτεται στο ελλειψοειδες
y2 z2
x2 + + = 1.
4 9
√
Απ. ∆υο λυσεις : 2x − 3y + 5z ± 265 = 0.
∆΄.3.29. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − y 2 + 2y + z 2 − 6z + 7 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

µονοχωνο υπερβολοειδες.
∆΄.3.30. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − 2x − y 2 + 2y + z 2 − 1 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα
ας
∆΄.3.31. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 + y 2 − 8y − z 2 + 6z + 6 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

∆΄.3.32. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − y 2 + 2y − z 2 + 6z − 11 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

διχωνο υπερβολοειδες.
ι
∆΄.3.33. Σχεδιαστε την επιφανεια −x2 − y 2 + 2y + z 2 − 6z + 7 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα
αγ
∆΄.3.34. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − y 2 + 2y − z 2 + 6z − 10 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας
κωνος.
∆΄.3.35. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 + y 2 − 2y − z 2 + 6z − 8 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας

κωνος.
∆΄.3.36. Σχεδιαστε την επιφανεια y 2 − 2y + z 2 − 6z + 6 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας

εχ
ελλειπτικος κυλινδρος.
∆΄.3.37. Σχεδιαστε την επιφανεια −y 2 + 2y + z 2 − 6z + 12 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας

υπερβολικος κυλινδρος.
∆΄.3.38. Σχεδιαστε την επιφανεια y 2 − 2y + z 2 − 6z − x + 10 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

ελλειπτικο παραβολοειδες.
.Κ
∆΄.3.39. Σχεδιαστε την επιφανεια −y 2 + 2y + z 2 − 6z + x + 8 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

υπερβολικο παραβολοειδες.
∆΄.3.40. Σχεδιαστε την επιφανεια −x2 + 8x − z 2 − 2z + y − 17 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα
∆΄.3.41. Βρειτε την εξισωση του παραβολοειδους µε κορυφη το (0, 0, 0), αξονα αυτο τον
Αθ
z , και διερχοµενο απο τα σηµεια (3, 0, 1) και (3, 2, 2).

2 2
Απ. z = x9 + y4 .
∆΄.3.42. Βρειτε την εξισωση του παραβολοειδους µε κορυφη στο (0, 0, 0), κυριο αξονα τον
Oz και διερχοµενο απο τα (2, 0, 3) και (1, 2, 3).
Απ. 12x2 + 9y 2 − 16z = 0.
Απ. 4x2 + y 2 = 4z .
Ox και διερχοµενο απο τα (1, 2, 2) και (2, 6, 8).
Απ. z 2 − 2y 2 + 4x = 0.
∆΄.3.45. Σχεδιαστε την επιφανεια −x2 +2x+y−2 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας παραβολικος
κυλινδρος
∆΄.3.46. Σχεδιαστε την επιφανεια −z 2 +6z+x−7 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας παραβολικος
ας
κυλινδρος.
∆΄.3.47. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (−2, 3, 1) και ακτινα 4.
2 2 2
Απ. (x + 2) + (y − 3) + (z − 1) = 16.
∆΄.3.48. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (1, 0, 4) και ακτινα 1.
2 2
Απ. (x − 1) + y 2 + (z − 4) = 1.
ι
∆΄.3.49. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (1, 1, 1) και διερχοµενης απο το σηµειο
(1, 1, 2).
αγ
2 2 2
Απ. (x − 1) + (y − 1) + (z − 1) = 1.
∆΄.3.50. Βρειτε το κεντρο και την ακτινα της σφαιρας x2 +6x+y 2 −4y +z 2 −10z −11 = 0.
Απ. (−3, 2, 5) και 7.
∆΄.3.51. Βρειτε το κεντρο και την ακτινα της σφαιρας x2 + 2x + y 2 + 8y + z 2 − 6z + 22 = 0.

Απ. (−1, −4, 3) και 2.
εχ
∆΄.3.52. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο το (3, 6, −4) και εφαπτοµενης στο
επιπεδο 2x − 2y − z − 10 = 0.
2 2 2
Απ. (x − 3) + (y − 6) + (z + 4) = 16.
∆΄.3.53. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που µια διαµετρος της εχει ακρα τα σηµεια
(3, −5, 6) και (5, 7, −1).
2 2 2
Απ. (x − 3) + (y − 6) + (z + 4) = 16.
.Κ
∆΄.3.54. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο τα σηµεια (7, 9, 1), (−2, −3, 2),
(1, 5, 5) και (−6, 2, 5).
Απ. x2 + y 2 + z 2 + 8x − 14y + 18z − 79 = 0.
∆΄.3.55. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο τα σηµεια (1, 1, 1), (1, 2, 1),
(1, 1, 2), (2, 1, 1)
Αθ
Απ. x2 + y 2 + z 2 − 3x − 3y − 3z + 6 = 0.
∆΄.3.56. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο τα σηµεια (2, 1, 3), (3, −2, 1),
(−4, 1, 1), (1, 1, −3).
Απ. 51x2 + 51y 2 + 51z 2 + 45x + 37y − 33z − 742 = 0.
(5, −8, 2) και (−2, −8, −5).
Απ. x2 + y 2 + z 2 = 93.
∆΄.3.58. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (−4, 2, 3) και εφαπτοµενης στο επιπεδο
2x − y − 2z + 7 = 0.
Απ. x2 + y 2 + z 2 + 8x − 4y − 6z + 20.
∆΄.3.59. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (2, 3, −4) και εφαπτοµενης στην σ-
2 2 2
ϕαιρα (x − 2) + (y − 3) + (z − 5) = 6. √
2 2 2
Απ. (x − 2) + (y − 3) + (z + 4) = 9 ± 6.
ας
∆΄.3.60. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας S εφαπτοµενης στις σφαιρες
S1 : (x − 5)2 + (y + 2)2 + (z − 6)2 = 16,

S2 : (x − 5)2 + (y + 2)2 + (z + 4)2 = 9,
αν ειναι γνωστο οτι το κεντρο της S ϐρισκεται επι του ευθυγραµµου τµηµατος που οριζουν
τα κεντρα των S1 και S2 .
ι
2 2 2
Απ. Υπαρχουν τεσσερις λυσεισ: (x − 5) + (y + 2) + (z − 4.5) = R2 οπου R2 ∈
{2.25, 72.25, 30.25, 20.25}.
αγ
∆΄.3.61. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (6, 3, −4) και εφαπτοµενης στον αξονα
των x.
Απ. x2 + y 2 + z 2 − 12x − 6y + 8z + 36 = 0.
∆΄.3.62. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (−4, −2, 3) και εφαπτοµενης στο
επιπεδο yz .
Απ. x2 + y 2 + z 2 + 8x + 4y − 6z + 13 = 0.
εχ
∆΄.3.63. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας µε κεντρο (2, −3, 2) και εφαπτοµενης στο επιπεδο
6x − 3 + 2z − 8 = 0.
Απ. 49x2 + 49y 2 + 49z 2 − 196x + 294y − 196z + 544 = 0.
3x − 2y + 4z − 7 = 0.
.Κ
Απ. 29x2 + 29y 2 + 29z 2 − 58x − 118y − 232z + 545 = 0.
9x − 2y + 6z + 11 = 0.
Απ. x2 + y 2 + z 2 = 1.
∆΄.3.66. Τα σηµεια (7, −2, 4) και (9, −8, 6) ϐρισκονται στην επιφανεια µιας σφαιρας S
Αθ
και ανηκουν σε µια ευθεια που περναει απο το κεντρο της S . Βρειτε την εξισωση της S .
2 2 2
Απ. (x − 8) + (y + 5) + (z − 5) = 11.
∆΄.3.67. Βρειτε την εξισωση της σφαιρας που εφαπτεται στα επιπεδα x − 2z − 8 = 0,
2x − z + 5 = 0 και εχει κεντρο επι της ευθειας x = −2, y = 0.
Απ. ∆υο σφαιρες : x2 +y 2 +z 2 +4x+6z+49/5 = 0 και x2 +y 2 +z 2 +4x+22z+481/5 = 0.
(1, −3, 0) και εχει το κεντρο στο επιπεδο x + y + z = 0.
Απ. x2 + y 2 + z 2 − 2x + 6y − 4z + 10 = 0.
∆΄.3.69. Εφαπτετατι η ευθεια που οριζουν τα σηµεια (11, 6, 5) και (−16, −3, 8) στην σ-
ϕαιρα x2 + y 2 + z 2 = 49;
Απ. Ναι, στο σηµειο (2, 3, 6)
∆΄.3.70. Να ϐρεθει η εξισωση της σφαιρας που διερχεται απο το (8, 15, 10) και τεµνει το
επιπεδο xy σε κυκλο κεντρου 0 και ακτινας 7.
2
Απ. x2 + y 2 + (z − 17) = 338.
ας
x2 y 2 z 2
+ + =1
16 9 4
Απ. Ειναι ελλειψοειδες.
ι
2x2 + 3y 2 + z 2 − 8x + 6y − 4z − 3 = 0
αγ
2x2 + 3y 2 + z 2 − 8x + 6y − 4z − 3 = 0

εχ
∆΄.3.74. Να ϐρεθει η εξισωση του επιπεδου το οποιο ειναι παραλληλο στο 2x−3y +5z = 0
και εφαπτεται στο ελλειψοειδες
y2 z2
x2 + + = 1.
4 9
√
Απ. ∆υο λυσεις : 2x − 3y + 5z ± 265.
.Κ
∆΄.3.75. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − y 2 + 2y + z 2 − 6z + 7 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

∆΄.3.76. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − 2x − y 2 + 2y + z 2 − 1 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

Αθ
∆΄.3.77. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 + y 2 − 8y − z 2 + 6z + 6 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

∆΄.3.78. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − y 2 + 2y − z 2 + 6z − 11 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

∆΄.3.79. Σχεδιαστε την επιφανεια −x2 − y 2 + 2y + z 2 − 6z + 7 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα
∆΄.3.80. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 − y 2 + 2y − z 2 + 6z − 10 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας

κωνος.
∆΄.3.81. Σχεδιαστε την επιφανεια x2 + y 2 − 2y − z 2 + 6z − 8 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας

κωνος.
∆΄.3.82. Σχεδιαστε την επιφανεια y 2 − 2y + z 2 − 6z + 6 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας

ελλειπτικος κυλινδρος.
∆΄.3.83. Σχεδιαστε την επιφανεια −y 2 + 2y + z 2 − 6z + 12 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας
ας
υπερβολικος κυλινδρος.
∆΄.3.84. Σχεδιαστε την επιφανεια y 2 − 2y + z 2 − 6z − x + 10 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

∆΄.3.85. Σχεδιαστε την επιφανεια −y 2 + 2y + z 2 − 6z + x + 8 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα

υπερβολικο παραβολοειδες.
ι
∆΄.3.86. Σχεδιαστε την επιφανεια −x2 + 8x − z 2 − 2z + y − 17 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενα
2
Απ. z = x9 + y4 .
αγ
∆΄.3.87. Βρειτε την εξισωση του παραβολοειδους µε κορυφη το (0, 0, 0), αξονα αυτο τον
z , και διερχοµενο απο τα σηµεια (3, 0, 1) και (3, 2, 2).
2
Απ. 12x2 + 9y 2 − 16z = 0.
εχ
Απ. 4x2 + y 2 = 4z .
Ox και διερχοµενο απο τα (1, 2, 2) και (2, 6, 8).
Απ. z 2 − 2y 2 + 4x = 0.
.Κ
∆΄.3.91. Σχεδιαστε την επιφανεια −x2 +2x+y−2 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας παραβολικος
κυλινδρος
∆΄.3.92. Σχεδιαστε την επιφανεια −z 2 +6z+x−7 = 0 και δειξτε οτι ειναι ενας παραβολικος
κυλινδρος.
∆΄.3.93. Γραψτε την εξισωση της επιφανειας που δηµιουργειται απο την περιστροφη της
Αθ
2 2
ελλειψης x25 + y14 = 1 οταν αυτη περιστραφει γυρω απο τον αξονα Oy . Σχεδιαστε την
επιφανεια.
2 2
z2
Απ. x25 + 25 + y14 = 1.
2 z2
ελλειψης x36 + 16 = 1 οταν αυτη περιστραφει γυρω απο τον αξονα Oz . Σχεδιαστε την
επιφανεια.
2 2
z2
Απ. x36 + y36 + 16 =1
2 2
υπερβολης x64 − y36 = 1 οταν αυτη περιστραφει γυρω απο τον αξονα Ox. Σχεδιαστε την
επιφανεια.
2 2
z2
Απ. x64 − y36 − 36 =1
παραβολης x = y 2 /2 οταν αυτη περιστραφει γυρω απο τον αξονα Ox. Σχεδιαστε την
επιφανεια.
2 2
Απ. x = y2 + z2 .
ας
ευθειας 2x = 3z οταν αυτη περιστραφει γυρω απο τον αξονα Ox. Σχεδιαστε την επιφανεια.
Απ. x2 = 49 · (y 2 + z 2 ).
2 2
υπερβολης x9 − z4 = 1 οταν αυτη περιστραφει γυρω απο τον αξονα Oz . Σχεδιαστε την
ι
επιφανεια.
2 2 2
Απ. x9 + y4 − z4 = 1.
αγ
ευθειας x = 3 οταν αυτη περιστραφει γυρω απο τον αξονα Oz . Σχεδιαστε την επιφανεια.
Απ. x2 + y 2 = 9.
∆΄.3.100. Βρειτε την εξισωση και σχεδιαστε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων που το
αθροισµα των αποστασεων του απο τα (0, 3, 0) και (0, −3, 0) ειναι 8.
Απ. 16x2 + 7y 2 + 16z 2 = 112, ενα ελλειψοειδες.
εχ
∆΄.3.101. Βρειτε την εξισωση και σχεδιαστε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων που οι
αποστασεις τους απο τα (1, 1, −2) και (−2, 3, 2) εχουν λογο 3/4.
Απ. 7x2 + 7y 2 + 7z 2 − 68x + 22y + 100z − 57 = 0.
∆΄.3.102. Ενα σηµειο κινειται µε τροπο τετοιο ωστε το αθροισµα των αποστασεων του απο
τα σηµεια (3, 2, −4) και (3, 2, 4) να ισουται µε 10. Βρειτε την εξισωση του γεωµετρικου
τοπου του σηµειου και σχεδιαστε.
.Κ
(x−3)2 (y−2)2 z2
Απ. 9
+ 9
+ 25
= 1, ενα ελλειψοειδες.
∆΄.3.103. Ενα σηµειο κινειται µε τροπο τετοιο ωστε η αποσταση του απο το επιπεδο yz
ισουται µε δυο ϕορες την αποσταση του απο το σηµειο (1, −2, 2). Βρειτε την εξισωση του
γεωµετρικου τοπου του σηµειου και σχεδιαστε.
Απ. 3x2 + 4y 2 + 4z 2 − 8x + 16y − 16z + 36 = 0, ενα ελλειψοειδες.
∆΄.3.104. Βρειτε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων που η αποσταση του απο τον αξονα
Αθ
των x ισουται µε τρεις ϕορες την αποσταση του απο το (2, 3, −3).
Απ. 9x2 + 8y 2 + 8z 2 − 36x − 54y + 54z + 198 = 0.
∆΄.3.105. Βρειτε την εξισωση και σχεδιαστε τον γεωµετρικο τοπο των σηµειων που η
διαφορα των αποστασεων του απο τα (0, 0, 3) και (0, 0, −3) ειναι 4.
Απ. 5z 2 − 4x2 − 4y 2 = 20, διχωνο υπερβολοειδες.
∆΄.3.106. Ενα σηµειο κινειται µε τροπο τετοιο ωστε το αθροισµα των τετραγωνων αποσ-
τασεων του απο τα επιπεδα
x + 4y + 2z = 0
2x − y + z = 0
2x + y − 3z = 0
να ισουται µε 10. Βρειτε την εξισωση του γεωµετρικου τοπου του σηµειου.
Απ. x2 + y 2 + z 2 = 10, µια σφαιρα.
ας
τα σηµεια (3, 2, −4) και (3, 2, 4) να ισουται µε 10. Βρειτε την εξισωση του γεωµετρικου
(x−3)2 (y−2)2 z2
Απ. 9
+ 9
+ 25
τα σηµεια (−5, 0, 2) και (5, 0, 2) να ισουται µε 12. Βρειτε την εξισωση του γεωµετρικου
ι
x2 y2 (z−2)2
Απ. 36
+ 11
+ 11
αγ
∆΄.3.109. Βρειτε την εξισωση και σχεδιαστε τον γεωµετρικο τοπο ενος σηµειο του οποιου
το τετραγωνο της αποσταση απο τον Oz ισουται µε το διπλασιο της αποστασης απο το
επιπεδο xy .
Απ. 2z = x2 + y 2 , ενα ελλειπτικο παραβολοειδες.
∆΄.3.110. Ενα σηµειο κινειται µε τροπο τετοιο ωστε η αποσταση του απο το επιπεδο
y = −4 ισουται µε 1/4 την αποσταση του απο το σηµειο (2, −3, 1). Βρειτε την εξισωση
του γεωµετρικου τοπου του σηµειου και σχεδιαστε.
εχ
Απ. 16x2 + 15y 2 + 16z 2 − 64x + 88y − 33z + 208 = 0, ενα ελλειψοειδες.
2 2 2
∆΄.3.111. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις της σφαιρας (x − 1) +(y − 2) +(z − 1) =
4.
Απ. r (u, v) = (1 + 2 cos u cos v, 2 + sin u cos v, 1 + sin v).
x2 y2 z2
∆΄.3.112. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις του ελλειψοειδους 4
+ 9
+ 25
=1
Απ. r (u, v) = (2 cos u cos v, 3 sin u cos v, 5 sin v).
.Κ
∆΄.3.113. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις του παραβολοειδους z = x2 + y 2 .

√ √
Απ. r (u, v) = ( u cos v, u sin v, u).
∆΄.3.114. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις του κωνου x2 = z 2 + y 2 .

Απ. r (u, v) = (u, u cos v, u sin v).
∆΄.3.115. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις της κωνικης επιφανειας µε κορυφη το

Αθ
σηµειο (0, 0, 1) και οδηγο καµπυλη τον κυκλο x2 + y 2 = 1 στο επιπεδο xy . Σχεδιαστε την
κωνικη επιφανεια.
Απ. r (u, v) = (0, 0, 1) + v · ((cos u, sin u, 0) − (0, 0, 1)) = (v cos u, v sin u, 1 − v) .
∆΄.3.116. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις της κωνικης επιφανειας µε κορυφη το

σηµειο (0, 1, 0) και οδηγο καµπυλη την παραβολη x2 = z στο επιπεδο xz . Σχεδιαστε
την κωνικη επιφανεια.
Απ. r (u, v) = (0, 1, 0) + v · ((u, 0, u2 ) − (0, 1, 0)) = (vu, 1 − v, vu2 ) .
∆΄.3.117. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις της κυλινδρικης επιφανειας µε γενετειρα το

διανυσµα (0, 1, 0) και οδηγο καµπυλη τον κυκλο x2 + z 2 = 1 στο επιπεδο xz . Σχεδιαστε
την κωνικη επιφανεια.
Απ. r (u, v) = (cos u, 0, sin u) + v · (0, 1, 0) = (cos u, v, sin u) .
∆΄.3.118. Γραψτε τις παραµετρικες εξισωσεις της κυλινδρικης επιφανειας µε µε γενετειρα

2
το διανυσµα (1, 1, 1) και οδηγο καµπυλη την ελλειψη x2 + z4 = 1 στο επιπεδο xz . Σχεδι-
αστε την κυλινδρικη επιφανεια.
ας
Απ. r (u, v) = (cos u, 0, 2 sin u) + v · (1, 1, 1) = (v + cos u, v, v + 2 sin u)
ι
αγ
εχ
.Κ
Αθ

Math1Book PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Math1Book PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ι ας

2 Ορια και Συνεχεια 13

3 Παραγωγοι και ∆ιαφορικα 24

3.3 Αλυτα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

6 Ορισµενα Ολοκληρωµατα και Εµβαδον 52

7 Μηκος Τοξου και Κεντρο Βαρους 67

11 Αριθµητικες Ακολουθιες και Σειρες 101

12 Σειρες T aylor 111

12.2 Λυµενα Προβληµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Α΄ Η Εκθετικη συναρτηση 123

Β΄ Επιπεδα στον Τρισδιαστατο Χωρο 126

Β΄.1 Θεωρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Γ΄ Ευθειες στον Τρισδιαστατο Χωρο 145

∆΄ ∆ευτεροβαθµιες Επιφανειες 160

1. Λυσε οσο περισσοτερες ασκησεις µπορεις.

Θεσσαλονικη, Σεπτεµβρης 2009

2. Το συνολο των πραγµατικων αριθµων συµβολιζεται µε R και αυτο των µιγαδικων

4. Η λεξη ¨ανν¨ σηµαινει ¨αν και µονο αν¨.

1.1.2. Λαµβανουµε τυχοντα πραγµατικο αριθµο x και σχηµατιζουµε την ακολουθια 1

Για καθε x ∈ R οι f1 (x), f2 (x) , ... ικανοποιουν

0 ≤ f1 (x) ≤ f2 (x) ≤ ... ≤ fn (x) ≤ fn+1 (x) ≤ ... ≤ ex

Θεωρουµε τις ϐασικες ιδιοτητες της λογαριθµικης συναρτησης γνωστες.

1.1.4. Ολες οι ιδιοτητες των τριγωνοµετρικων συναρτησεων µπορουν να αποδειχτουν απο

1.1.5. Απο τις (1.1), (1.2) αποδεικνυεται οτι

eix + e−ix eix − e−ix

sinh (ix) = i sin x,

1.1.8. Οι υπερβολικες συναρτησεις οριζονται κατ΄ αντιστοιχια των τριγωνοµετρικων, οπως

υπερβολικο ηµιτονο : sinh(x) =

1.1.9. Οι αντιστροφες υπερβολικες συναρτησεις οριζονται ως εξης.

1.2 Λυµενα Προβληµατα

1.2.1. Αποδειξτε την (1.3)

1.2.3. Αποδειξτε οτι sin(a + b) = sin a cos b + cos a sin b

eia − e−ia eib + e−ib eia + e−ia eib − e−ib

tan a sin a/ cos a sin a/ cos a

1.2.5. Αποδειξτε οτι sin(2a) = 2 sin a cos a

1.2.7. Αποδειξτε οτι sin a + sin b = 2 sin a+b cos a−b

της cosh x (καντε το !) η, πιο απλα, ως εξησ:

ex/2 − e−x/2 = 0 ⇒ ex/2 = e−x/2 ⇒ ex = 1 ⇒ x = 0.

1.2.9. Σχεδιαστε την συναρτηση sinh x.

1.2.10. Σχεδιαστε την συναρτηση tanh x.

sinh (−x) = − sinh x, cosh (−x) = cosh x. (1.11)

e−x − e−(−x) ex − e−x

ex − e−x ey + e−y ex + e−x ey − e−y

ex+y + e−x+y − ex−y − e−(x+y)

Λυση Στον τυπο του 1.2.13 ϑετουµε y = x και εχουµε

sinh (2x) = sinh(x + x) = sinh x cosh x + cosh x sinh x = 2 sinh x cosh x.

1.2.15. Αποδειξτε οτι sinh x + sinh y = 2 sinh x+y cosh x−y

1.2.16. Αποδειξτε οτι  √ 

1.2.17. Εξηγειστε γιατι το πεδιο ορισµου της arc √ sinh (x)

Σχήµα 1.5: Η γραφικη παρασταση της arc cosh x.

1.2.19. Εξηγειστε γιατι arc tanh(x) = 12 ln 1+x

1. sin(a ± b) = sin a cos b ± cos a sin b

2. cos(a ± b) = cos a cos b ∓ sin a sin b

1.3.3. Αποδειξτε τους παρακατω τυπους.

1. cos(2a) = cos2 a − sin2 a = 2 cos2 a − 1

1.3.4. Αποδειξτε τους παρακατω τυπους.

1. sin(3a) = 3 sin a − 4 sin3 a

2. cos(3a) = 4 cos3 a − 3 cos a

1.3.5. Αποδειξτε τους παρακατω τυπους.

1.3.6. Αποδειξτε τους παρακατω τυπους.

2. cos a + cos b = 2 cos a+b a−b

3. cos a − cos b = 2 sin a+b b−a

1.3.7. Αποδειξτε οτι 1 − tanh2 (x) = 1

1.2.16. Αποδειξτε οτι √