‫‪39‬‬ ‫ﻣﺠﻠﮥ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،1389‬از ﺻﻔﺤﻪ ‪39‬ـ‪57‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫‪1‬٭‬
‫دﮐﺘﺮ ﻋﯿﻦ اﻟﻠّﻪ ﺧﺎدﻣﻲ‬
‫داﻧﺸﯿﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ دﺑﯿﺮ ﺷﻬﯿﺪ رﺟﺎﯾﻲ‬
‫)ﺗﺎرﯾﺦ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ 1389/9/ 30 :‬ـ ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش ﻧﻬﺎﯾﻲ‪(1389/11/18 :‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺎن دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺨﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ درﺑﺎرۀ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‬
‫ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﻣﺸﺎﺋﯿﺎن را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻲﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﻘـﺪ دﯾـﺪﮔﺎه‬
‫ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد و در ﻧﻬﺎﯾﺖ دﯾـﺪﮔﺎه ﺧـﻮﯾﺶ را در ﻃـﻲّ ﭼﻬـﺎر ﺗﻘﺮﯾـﺮ ﺑﯿـﺎن‬
‫ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه او ﻧﮑـﺎت ذﯾـﻞ ﻗﺎﺑـﻞﻃـﺮحاﻧـﺪ‪ .‬او در ﺑﺮرﺳـﻲ دﯾـﺪﮔﺎه‬
‫ﻣـﺸﺎﺋﯿﺎن دﭼـﺎر ﺧﻄــﺎي ﺗـﺎرﯾﺨﻲ ﺷــﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﯿـﺎن دﯾــﺪﮔﺎه او و ﺑﺮﺧـﯽ از ﻣﺘﮑﻠّﻤــﺎن‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻬﺖﻫﺎ و اﺧﺘﻼفﻫﺎﯾﻲ دﯾﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫـﺎي ﻓـﺎراﺑﻲ و اﺑـﻦﺳـﯿﻨﺎ‬
‫اﺷﺮاف ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺪارد و ﺣﺘّﻲ در ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﺧﻮﯾﺶ دﭼﺎر ﺗﺰﻟﺰل اﺳﺖ‪ .‬در دﯾﺪﮔﺎه او رواﺑﻂ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات در ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺘﻌﺪّد ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﯿﻖ ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪهاﻧـﺪ‪ .‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐـﺎت در ﺑﯿـﺎن دﯾـﺪﮔﺎه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻄﻠﯿﻤﻮﺳﻲ ﺑﻲﺗﻮﺟّﻪ ﺑﻮده و ﻧﻘﺪ او ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾّـﮥ ﺣﮑﯿﻤـﺎن ﻣـﺸّﺎﯾﻲ ﺻـﺎﺋﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬واﺣﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻓﯿﺾ‪ ،‬ﺗﻌﻘّﻞ‪ ،‬ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادی‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻃﺮح ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﯾﮑﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺪّي‪ ،‬ﻋﻤﯿﻖ‪ ،‬و ﺟﺬّاب در ﺣﻮزۀ ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪي ﮐﻪ از ﺟﻤﯿﻊ ﺟﻬﺎت واﺣﺪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻﮔﻮﻧـﻪ ﮐﺜﺮﺗـﻲ در او راه ﻧـﺪارد ﻣﻮﺟـﻮدات‬
‫ﮐﺜﯿﺮي ﺻﺎدر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﯾﺎ ﻣﮑﺎﺗﺒﻲ ﮐـﻪ اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫راﺳﺦ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ ـ ﺣﺘّﻲ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺣﺪّاﻗﻠّﻲ آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ـ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟـﺪيﺗـﺮ رخ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ از ﺣﯿﺚ ﺗﺎرﯾﺨﻲ ﯾﮑﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ درازﻋﻤﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺪﯾﻢاﻻﯾّﺎم ﺗـﺎ زﻣـﺎن‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ اذﻫﺎن ﻣﺘﻔﮑّﺮان ﺑﺴﯿﺎري را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﻄﻮف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﻲ از اﯾﻦ اﻓـﺮاد‪ ،‬ﻫﺒﺔاﻟﻠّـﻪ‬

‫‪Email: e_khademi@ymail.com‬‬ ‫٭‪ .‬ﺗﻠﻔﻦ‪09121536532 :‬ـ ﻓﺎﮐﺲ‪2902768 :‬ـ‪0251‬‬

‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪40‬‬

‫اوﺣﺪاﻟﺰﻣﺎن اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑـﻦ ﻣﻠﮑـﺎ اﻟﺒﻐـﺪادي‪ ،‬ﻃﺒﯿـﺐ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘـﻲ‪ ،‬ﺣﮑـﯿﻢ‪ ،‬و ﻣـﺘﮑﻠّﻢ‬
‫ﻣﺘﻮﻓﻲ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 547‬ﻫـ ‪.‬ق‪ .‬اﺳﺖ‪ 1.‬او ﺑـﺎ ﺟـﺪّ و ﺟﻬـﺪ ﻓـﺮاوان در ﺻـﺪد ﺑﺮآﻣـﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و درﺧﻮر ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻖ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐـﺎت‬
‫درﺑﺎرۀ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي زﯾﺮ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﯾﺎ او در ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺨﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ در ﺻـﻮرت ﻣﺜﺒـﺖ‬
‫ﺑﻮدن ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬آﯾﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺗﺎرﯾﺨﻲ او درﺑﺎرۀ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ آﯾﺎ او ﺗﻘﺮﯾﺮ دﻗﯿﻘـﻲ‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ اراﺋﻪ داده اﺳﺖ؟ ﯾﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕـﺮ‪ ،‬آﯾـﺎ او در ﺑﯿـﺎن ﺣﮑﯿﻤـﺎن‬
‫ﻣﺸّﺎﯾﻲ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آنﻫﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺮ واﺣﺪی اﮐﺘﻔﺎ ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ﻧﻘﺪﻫﺎی او ﺑﺮ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﯽ ﺻﺎﺋﺐاﻧـﺪ؟ آﯾـﺎ دﯾـﺪﮔﺎه او را ﻣـﻲﺗـﻮان در ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ واﺣﺪ و ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ اراﺋﻪ داد ﯾﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻈﺮﯾّﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺪّدي درﺑـﺎرۀ اﯾـﻦ ﻣـﺴﺌﻠﻪ‬
‫اراﺋﻪ داده اﺳﺖ؟ ﺣُﺴﻦ ﯾﺎ ﻣﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺺ ﯾﺎ ﻧﻮاﻗﺺ دﯾﺪﮔﺎه او ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫‪ .2‬ﮔﺰارش ﻧﻈﺮﯾّﮥ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي‬

‫ﺑﺮاي درك ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ و دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻧﻈﺮﯾّﮥ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‪ ،‬ﻣﺎ آن را در دو ﺑﺨﺶ اراﺋﻪ ﻣـﻲدﻫـﯿﻢ‪ .‬در ﺑﺨـﺶ‬
‫اوّل ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻧﻈﺮﯾّﮥ او اﮐﺘﻔﺎ ﻣﻲﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻫـﯿﭻ داوري و ﺗﺤﻠﯿﻠـﯽ درﺑـﺎرۀ دﯾـﺪﮔﺎه‬
‫او اراﺋﻪ ﻧﻤﻲدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺨﺶ اوّل را ﺗﺤﺖ ﺳﻪ زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ذﯾﻞ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ .1 .2‬ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﻣﺸّﺎﺋﯿﺎن درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫ﻫﺒﺔاﻟﻠّﻪ در ﮐﺘﺎب ﮔﺮاﻧﻘﺪر اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ ﻓﻲ اﻟﺤﮑﻤﺔ اﺑﺘﺪا در ﻓﺼﻞ وﯾﮋهاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻓﻲ ذﮐﺮ‬
‫رأي ارﺳﻄﻮ و ﺷﯿﻌﺘﻪ ﻓﻲ ﺑﺪاﯾﺔ اﻟﺨﻠﻖ«‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﻣـﺸّﺎﺋﯿﺎن درﺑﺎرﻫـﮥ ﻧﻈـﺎم ﻓـﯿﺾ را ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺸّﺎﺋﯿﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣُﻔﺎد ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ ـ إنّ اﻟﻮاﺣﺪ ﻻﯾﺼﺪر ﻋﻨﻪ اﻟّـﺎ اﻟﻮاﺣـﺪ ـ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ از واﺣﺪ ﺟـﺰ واﺣـﺪ ﺻـﺎدر ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻻزم ﻣـﻲآﯾـﺪ ﮐـﻪ ﻣﯿـﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات راﺑﻄﮥ ﻋﻠّﻲ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﮐﺜﺮت ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﻲ اﻟﻒ ﻋﻠّـﺖِ‬
‫ب‪ ،‬و ب ﻋﻠّﺖ ج‪ ،‬و ج ﻋﻠّﺖ د و‪ ...‬ﺑﺎﺷـﺪ‪) .‬ﺑﻐـﺪادی‪150/3 ،‬ــ‪ (151‬او ﺳـﭙﺲ ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﺟﻮد اوّل و ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﻟـﺬات اﺳـﺖ و ﻫـﯿﭻ ﻣﻮﺟـﻮد دﯾﮕـﺮي در رﺗﺒـﮥ وﺟـﻮدي او‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اوّﻟﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از او اﯾﺠﺎد ﺷﺪ اﻣﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ذاتاش و ﺑﺬاﺗـﻪ و ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻟﻨﺪوي درﺑﺎرۀ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ و اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﮐﻪ در اﻧﺘﻬﺎي ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ ﻓـﻲ اﻟﺤﮑﻤـﻪ‬
‫)ﺻﺺ ‪230‬ـ‪ (252‬ﭼﺎپ ﺷﺪه رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪41‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫ذاﺗﺶ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞ اوّل از ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﻘﻞّ ذاتاش و ﻧﻈﺮ ﺑـﺬاﺗﺶ اﯾﺠـﺎد ﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ذات ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻣﺜﻞ ﻣﺮآت )آﯾﻨﻪ( و راﺋﻲ )ﺑﯿﻨﻨـﺪه( و ﻣﺮﺋـﻲ )دﯾـﺪهﺷـﺪه( اﺳـﺖ و اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد )ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪه( ﺑﺮ وﺟﻮد )ﺻﺎدرﺷﺪه( ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻘﺪّم زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺗﻘﺪّم ﻋﻠّﻲ دارد‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(150 ،‬‬
‫او ﺳﭙﺲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﮐﺜـﺮت از ﻋﻘـﻮل را ﺑﺮﻣﺒﻨـﺎي دﯾـﺪﮔﺎه ﻣـﺸﺎﺋﯿﺎن ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬از ﻣﺒﺪأ اوّل ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻘّﻞ ذاتاش‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل اوّل ﺻـﺎدر ﺷـﺪ و ﻣﻌﻠـﻮل اوّل‬
‫ﺑﻪ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺘﺼﻮﱠر اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬داراي وﯾﮋﮔﻲ اﻣﮑﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮي ﺑـﺎﻟﻘﻮّه و‬
‫ﻓﻲاﻟﻘﻮّه اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺎﻟﺖ دوم واﺟﺐ اﺳﺖ وﺟﻮباش از ﻧﺎﺣﯿﮥ ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺮي ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻘّﻞ ﻣﺒﺪأ اوّل از ﺳﻮي ﻋﻘﻞ اوّل ﻋﻘﻞ دﯾﮕﺮي از او ﺻـﺎدر‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و از ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻘّﻞ ذاتاش ﮐﻪ اﻣﺮی ﺑﺎﻟﻘﻮّه اﺳﺖ ﺟﺮم ﻓﻠﮏ و از ﺟﻬﺘﻲ ﮐـﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌـﻞ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻔﺲ ﻓﻠﮏ از او ﺻﺎدر ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ‪ ،‬از ﺻﺎدر اوّل ـ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻣـﺮ واﺣـﺪي اﺳـﺖ ـ ﺳـﻪ ﭼﯿـﺰ ﺻـﺎدر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ روﻧﺪ ﻫﻢﭼﻨﺎن اﺳﺘﻤﺮار ﻣﻲﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ روﻧﺪ ﻋﻘﻮل از اﻓﻼك دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ اﺧﯿﺮ ـ ﻓﻠﮏ ﻗﻤﺮ ـ و ﻋﻘـﻞ ﻓﻌّـﺎل ﻣﻨﺘﻬـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻋﻘﻮل را ﺑﺮاﺳـﺎس ﺗﻌـﺪاد اﻓـﻼك در ﻋﻠـﻢ ﻫﯿﺌـﺖ ﺗﻨﻈـﯿﻢ ﮐﺮدﻧـﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(151 ،‬‬

‫‪ .2 .2‬ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸّﺎﺋﯿﺎن در ﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ درﺑـﺎرۀ ﻣـﺪّﻋﺎي ﺣﮑﯿﻤـﺎن دو اﻣـﺮ را از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﮑﯿﻤﺎن از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪۀ »اﻟﻮاﺣﺪ ﻻﯾﺼﺪر ﻣﻨﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺣﯿﺚ ﻫﻮ واﺣـﺪ‪ ،‬اﻟّـﺎ‬
‫اﻟﻮاﺣﺪ« اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﺻﻞ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﻣﺮي ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﻘﺮون ﺑـﻪ ﺻـﻮاب اﺳـﺖ‪ .‬اﻣّـﺎ‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‪ ،‬ﻧﺎدرﺳـﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﻲ ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺻﺎدر اوّل ـ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺣﯿﺚ ذاتاش واﺣﺪ اﺳﺖ ـ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ذات دﯾﮕـﺮي‬
‫ﺑﻪ ذات واﺣﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﯿﺜﯿّﺎت و اﻋﺘﺒﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫او ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺪّﻋﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﻲ از ﻟﻮازم ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺣﮑﯿﻤـﺎن ﻣـﺸّﺎﯾﻲ درﺑـﺎرۀ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ ﺗﻨﻬـﺎ ﺷـﺎﻫﺪ ﮐﺜـﺮت ﻃـﻮﻟﻲ ﺑﺎﺷـﯿﻢ‬
‫)ﻫﻤﺎن(‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻧﻘﺪ اﯾﻦ ﺗﺎﻟﻲ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ادّﻋﺎي ﺣﮑﻤﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا ﻣـﺎ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺜﺮت ﻋﺮﺿﻲ )اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺳﺐ و ‪ (...‬ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﺟﻪاﯾﻢ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﻔﻄّـﻦ‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪42‬‬

‫دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﮑﺜّﺮ ﻫﯿﭻ راﺑﻄﮥ ﻋﻠّﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟّـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪّﻣﺎت‬
‫ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﯿﺶ ﻣﻲآﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺜﺮت از ﮐﺠﺎ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ؟ )ﻫﻤﺎن(‬

‫‪ .3 .2‬ﺑﯿﺎن دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‬

‫اوﺣﺪاﻟﺰﻣﺎن ﺑﻌﺪ از ﺗﻘﺮﯾﺮ و ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﻄﻠﻮب ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮای ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻖﺗﺮ دﯾﺪﮔﺎه او‪ ،‬آن را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﭼﻨﺪ ﺗﻘﺮﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﻲﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮ اوّل‪ .‬او ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣـﺸﺎﯾﻲ ﻣـﻲﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﭼـﺮا ﻫﻤـﯿﻦ ﺗﺒﯿﯿﻨـﻲ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ درﺑﺎرۀ ﻋﻘﻞ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣـﺎ درﺑـﺎرۀ ﻣﺒـﺪأ اوّل )ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ( ﺑـﻪﮐـﺎر‬
‫ﻧﺒﺮﯾﻢ؟ او در اداﻣﻪ ﻣﻲاﻓﺰاﯾﺪ‪ :‬ﺳﺰاوار آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﺟـﺎي دﯾـﺪﮔﺎه ﺣﮑﯿﻤـﺎن ﻣـﺸّﺎﯾﻲ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑﻪ ﺗﻌﻘّﻞ ذات ﺧﻮﯾﺶ ﻣـﻲ ﭘـﺮدازد و از اﯾـﻦ ﺟﻬـﺖ ﻋﻘـﻞ اوّل از او‬
‫ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻋﻘـﻞ اوّل را اﯾﺠـﺎد ﮐـﺮد او را ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ و ﻋﻘـﻞ اوّل را از آن‬
‫ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺗﻌﻘّﻞ ﻣﻲﮐﻨﺪ و از ﻧﺎﺣﯿﮥ اﯾﻦ ﺗﻌﻘّـﻞ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫دﯾﮕﺮي )ﺻﺎدر دوم( از او ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﺠﺎد ﻣﻮﺟـﻮد )ﺻـﺎدر( دوم آن را ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎن ﺻﺎدر اوّل ﺗﻌﻘّﻞ ﻣﻲﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺗﻌﻘﻞ ﻣﻮﺟﻮد ﺳﻮم )ﺻﺎدر ﺳﻮم( اﯾﺠﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد و‪...‬‬
‫اﯾﻦ روﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن اﺳﺘﻤﺮار ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﻲ از ﻧﺎﺣﯿﮥ ﺗﻌﻘّـﻞ ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ ﻣﻮﺟـﻮدي اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﭘﺲ از اﯾﺠﺎد ﻣﻮﺟﻮد ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻘّـﻞ آن ﻣﻮﺟـﻮد ﺟﺪﯾـﺪ ﻣـﻲﭘـﺮدازد و ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫دﯾﮕﺮي از او اﯾﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎن ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﻲ زﻣﯿﻨﮥ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺟـﻮد دﯾﮕـﺮ را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﻮد دوم ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻮﺟـﻮد اوّل و ﻣﻮﺟـﻮد ﺳـﻮم‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﻮﺟﻮد دوم اﯾﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫او ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺮ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻔﻬﯿﻢ ﺳﺎدهﺗﺮ دﯾﺪﮔﺎهاش از ﺷﯿﻮۀ ﺗﻤﺜﯿﻞ و ﺗـﺸﺒﯿﻪ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﮐﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﺧﺒﺮ آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ اوّل ﺣـﻀﺮت آدم را ﺧﻠـﻖ‬
‫ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﺣﻮّا را از او و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او ﺧﻠﻖ ﮐﺮد و از ﺣﻀﺮت آدم و ﺣﻮّا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾـﻦ دو‬
‫ﻓﺮزﻧﺪي اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫او ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ در ﺗـﺸﺒﯿﻪ ﻣﯿـﺎن ﻣـﺸﺒﱠﻪ و ﻣـﺸﺒﱠﻪﺑـﻪ از ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺟﻬﺎت ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ و از ﺟﻬﺎﺗﻲ اﺧـﺘﻼف وﺟـﻮد دارد‪ .‬در‬
‫ﺧﻠﻘﺖ ﺣﻀﺮت آدم و ﺣﻮّا و ﻓﺮزﻧـﺪان اﯾـﺸﺎن ﺗﻘـﺪّم و ﺗـﺄﺧّﺮ زﻣـﺎﻧﻲ ﻣﻄـﺮح اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣّـﺎ در‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت از ﺳﻮي ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺗﻘﺪّم و ﺗﺄﺧّﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻄـﺮح ﻧﯿـﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺗﻘـﺪّم و‬
‫ﺗﺄﺧّﺮ آن از ﻧﻮع رُﺗﺒﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت در اداﻣﻪ ﻣﻲاﻓﺰاﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﻲﺗﻮان ادّﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻓﺎﻋﻞ واﺣـﺪ ﺑـﺮ‬
‫‪43‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫اﺳﺎس ﺣﯿﺜﯿّﺎت و اﻋﺘﺒﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺎﻟﯿﻞ ﻣﺘﻌﺪّدي اﯾﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻋﻢّ از اﯾﻦﮐﻪ آن اﺷﯿﺎ‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻻت و ﻣﻔﻌﻮﻻت او ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎ و ﻣﻔﻌﻮلﻫﺎي ﻏﯿـﺮ او ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل‪،‬‬
‫ﮐﺴﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﺑﻨﺪهاي ﻣﻲﺧﺮد و در زﻣﺎﻧﻲ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهاش ﺑﺮدهاي ﻣﻲﺧﺮد‪ .‬ﺑﻨـﺪۀ‬
‫دوم ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻨﺪۀ او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ واﺳﻄﻪ ﺑﻨﺪۀ اوﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻋﺒﺪِ ﻋﺒﺪ ﺑﺎز ﺑﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ اﺳﺘﻌﺠﺎﺑﻲ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﺪا ﺻﻮرﺗﻲ ﺧﻠـﻖ ﮐﻨـﺪ و ﺑـﺮاي ﺻـﻮرت ﻫﯿـﻮﻟﻲ و‬
‫ﻧﻔﺴﻲ ﺧﻠﻖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻧﻔﺲ ﻓﻠﮏ و ﺑﺪﻧﻲ ﺧﻠﻖ ﮐﻨﺪ و ﺑـﺮاي ﻓﻠـﮏ ﻣﺤﺮّﮐـﻲ ﺧﻠـﻖ ﮐﻨـﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪156‬ـ‪.(157‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮ دوم‪ .‬اوﺣﺪاﻟﺰﻣﺎن در ﻣﻮﺿﻊ دﯾﮕﺮی از اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ ﻓﻲ اﻟﺤﮑﻤـﺔ ﻧﯿـﺰ ﺑﻌـﺪ از ﺑﯿـﺎن دﯾـﺪﮔﺎه‬
‫ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺟﻮدات ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ ﻣﻲﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﭼـﺮا ﻋـﯿﻦ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺪّﻋﺎي ﺣﮑﯿﻤﺎن را ﻣﺎ درﺑﺎرۀ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻣﻄﺮح ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣـﺪّﻋﺎي ﺣﮑﯿﻤـﺎن ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ از وﺟﻮد ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدي اﯾﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد و ﭘﺲ از اﯾﻦ اﯾﺠﺎد‪ ،‬ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد آﮔﺎﻫﻲ ﭘﯿﺪا ﻣﻲﮐﻨﺪ و در ﺳﺎﯾﮥ اﯾﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻮﺟﻮدي دﯾﮕﺮ ﺧﻠﻖ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد دوم )ﺻﺎدر دوم ( ﻧﯿﺰ آﮔﺎﻫﻲ ﭘﯿﺪا ﻣﻲﮐﻨﺪ و از آن ﻣﻮﺟﻮد ﺳـﻮﻣﻲ ﺧﻠـﻖ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ اﯾﺠﺎد ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑـﻪ ﻣﻮﺟـﻮد واﺣـﺪي ﻣﻨﺤـﺼﺮ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﻪ ذاتاش و از‬
‫ذاﺗﺶ ﺑﺪون وﺳﺎﻃﺖِ ﺳﺒﺐ دوم‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد دﯾﮕﺮي اﯾﺠﺎد ﻣﻲﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ از ﺟﻬـﺖ ﺗـﺼﻮّر اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻮﺟﻮد اوّل و ﯾﺎ از ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎدش‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد دﯾﮕﺮ از او ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫او در اداﻣﮥ ﺑﺤﺚ از ﺟﻬﺖ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻌﻘﻮل ﺑـﻪ ﻣﺤـﺴﻮس‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ﻣـﺎدّه ﻣـﻲﭘـﺮدازد و‬
‫ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎران ﻣﻲﺑـﺎرد و ﮔﯿـﺎه رﺷـﺪ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ‬
‫دوﺑﺎره ﺑﺎران ﻣﻲﺑﺎرد و زﻣﯿﻦ ﺳﯿﺮاب ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﯿﺎﻫـﺎن و درﺧﺘـﺎن ﻣـﻲروﯾﻨـﺪ و درﺧﺘـﺎن‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از آنﻫﺎ ﻣﯿﻮه ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪160 ،‬ـ‪(159‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮ ﺳﻮم‪ .‬ﻫﺒﺔاﻟﻠّﻪ در ﺗﻘﺮﯾﺮ ﺳﻮماش درﺑﺎرۀ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت از ﺳـﻮي ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﺠﻤﻠـﻪ‬
‫و دﯾﮕﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﻔﺼﯿﻠﻲ و ﺗﻔﮑﯿﮑﻲ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻣﺒـﺪﺋﯿّﺖ‬
‫اوﻟﻲ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺣﮑﻤﺖاش ﻫﻤﮥ ﺧﻠﻖ را ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻤﻠﻪ )ﻫﻤﮕﻲ( آﻓﺮﯾﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﻃﺮﯾـﻖ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻠﻲ ﻫﺮ ﻣﻤﮑﻨﻲ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﻣﻮﻗﻌﯿّﺖ ﺧﺎص زﻣﺎﻧﻲ ﯾﺎ ازﻟﻲاش ﻣـﺸﺨّﺺ ﮐـﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺧﻠﻘﺖ ﺗﻔﺼﯿﻠﻲ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﺮ ﻣﺘﺄﺧّﺮي ﺑﺮاي ﻣﺘﻘـﺪّم و آﻓـﺮﯾﻨﺶ ﻣﺘﻘـﺪّم دوم ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺘﻘﺪّم ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ و در ﻣﻮرد راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﺷﺨﺺ و ﻧـﻮع ﻣـﻲﺗـﻮان اﯾـﻦ راﺑﻄـﻪ را ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮد‪ :‬ﺧﻠﻘﺖ ﺷﺨﺺ ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ و دوام ﻧﻮع‪ ،‬و ﺧﻠﻘﺖ ﻧﻮع ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺷـﺨﺺ از ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺗﺤﻘّﻖ و ﺗﺤﺼﻞ در وﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪44‬‬

‫اوﺣﺪ اﻟﺰﻣﺎن ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻓﺰونﺗﺮ ﺧﻠﻘﺖ ﺗﻔﺼﯿﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑـﺮ ﺣـﺴﺐ ﻇـﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻣـﺎ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺷﺎﻫﺪ آن ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ از ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﺟﻮدات اﺷﯿﺎﯾﻲ ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻣﻲﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﻧﮕﺮش ﺑﺪوي‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬و ﻏﯿﺮﻣﺘﺄﻣّﻼﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ دﯾﺪ ﻣﺘﻌﻤّﻘﺎﻧﻪ ﺑـﻪ رواﺑـﻂ ﻣﯿـﺎن‬
‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﻧﻈﺮ اﻓﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬درﻣﻲﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎﻟﺬات در ﻫﻤﮥ اﯾﻦ آﻓـﺮﯾﻨﺶﻫـﺎ ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻣﻮﺟﻮدي از ﻧﺎﺣﯿﮥ ذات ﺧﻮﯾﺶ ﻫﯿﭻ ﺣﻆّ و ﺑﻬﺮهاي از ﻫﺴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻧﻬﺎﯾـﺖ‬
‫ﻧﻘﺸﻲ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ اﯾﻔﺎ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﺷﯿﺎ ﺑـﻪﺳـﺎن آﻻت و‬
‫اﺳﺒﺎب در ﺻﺪور اﺷﯿﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﻘﺶ اﯾﻔﺎ ﻣﻲﮐﻨﺪ و اﯾـﻦ اﻣـﺮ ﻧﯿـﺰ ﻧﺎﺷـﻲ از ﻣﻘﺘـﻀﺎي ﺣﮑﻤـﺖ‬
‫اﻻﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ارادۀ اوﻟﻲ ﻫﻤﮥ ارادهﻫﺎي ﮐﺜﯿﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺘـﻀﯿﺎت ﮐﺜﯿـﺮ داﺋـﻢ ﯾـﺎ ﻣﻮﻗّـﺖ را‬
‫ﻣﺸﺨّﺺ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺪّﻋﻲ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﺎ ارادۀ واﺣـﺪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻫﻤﮥ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺘﮑﺜّﺮ در ﻣﻮﻗﻌﯿّﺖﻫﺎ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﺸﺨّﺺ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻓﻮراً ﯾﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﻲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮔﻤﺎن ﺑَﺮَد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣـﺪّﻋﺎﯾﻤﺎن ﺑـﺎ ﻗﺎﻋـﺪۀ‬
‫»اﻟﻮاﺣﺪ ﻻﯾﺼﺪر ﻋﻨﻪ اﻟّﺎ اﻟﻮاﺣﺪ« در ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﺪور اﯾﻦ اﺷﯿﺎي ﮐﺜﯿـﺮ از واﺣـﺪ ﺑـﺎ‬
‫واﺳﻄﮥ اﺳﺒﺎب ﮐﺜﯿﺮِ ﻣﻘﺘﻀﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﯿﺮد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪160 ،‬ـ‪(161‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮ ﭼﻬﺎرم‪ .‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت در آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺎ‪ ،‬از واﺣﺪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي واﺣﺪ ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ از ﻣﺮﯾﺪ واﺣﺪ دو ﻓﻌﻞ ﺻﺎدر ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر دو‬
‫ْ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ واﺣﺪ‪ ،‬اﺣﺪ‪ ،‬ﻓﺮد‪ ،‬و ﺻﻤﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از او ﺑﺎﻟـﺬات‬ ‫اراده در دو وﻗﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد واﺣﺪ ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ آن واﺣﺪ در ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮدات اﻗﺮب و اﺷﺒﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا وﺟﻮدش از ذات ﺣﻀﺮت ﺣﻖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ذات ﺣﻖ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﻲﺗﻮان ادّﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺣـﻖ ﻫـﻢ ﻓﺎﻋـﻞ و ﻫـﻢ ﻏﺎﯾـﺖاش اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﮥ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﺟﻮد دوم را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮﺟﻮد اوّل اﯾﺠﺎد ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻏﺎﯾـﺖ ﻧﯿـﺰ در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا ﺻﺎدر اوّل ﻏﺎﯾﺖ ﻗﺮﯾـﺐ و ﺻـﺎدر دوم ﻏﺎﯾـﺖ ﺑﻌﯿـﺪ اﺳـﺖ و‬
‫ﻏﺎﯾﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﻗﺮﯾﺐ از ﺟﻬﺖ ﻏﺎﯾﺖ ﺑﻮدن ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا ﻫـﺮ ﻏﺎﯾـﺖ ﻗﺮﯾﺒـﻲ‬
‫ْ‬
‫ﺑﻌﯿﺪ دﯾﮕﺮ ﻏﺎﯾﺖ ﺑﺮاي ﻏﺎﯾﺖ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻏﺎﯾﺖ ﺑﻌﯿﺪ ﻏﺎﯾﺖ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻏﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ ﭼﯿـﺰي را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﺨﻠﻮقاش اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺨﻠﻮق را ﺑﺮاي ذات ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮده‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾـﺖ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ اﻣﺮ دوم و ﺳﻮم را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ذات ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻠﻖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت از ﺑﺎب ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﺗﻤﺜﯿﻠﻲ ذﮐﺮ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ و ﻣـﻲﮔﻮﯾـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻖ دو ﭼﺸﻢ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺳﺮ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دو ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻣﻮ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺳـﺮ‪،‬‬
‫‪45‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫و دﻧﺪان را ﺑﺮای ﺟﻮﯾﺪن و دو ﻓﮏ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻧـﺪان‪ ،‬و‪ ...‬ﺧﻠـﻖ ﮐـﺮد‪ .‬ﺑـﺮ ﻫﻤـﯿﻦ ﻗﯿـﺎس‪،‬‬
‫ﮐﺜﺮت ﻃﻮﻟﻲ و ﻋﺮﺿﻲ از ﺧﺪا اﯾﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫او اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ اﻓﻌﺎل ﺧﺪا را از ﺣﯿـﺚ زﻣـﺎن ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ دو ﻗـﺴﻢ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﻌﺎل ﺧﺪا ازﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ اﻓﻌﺎﻟﻲ ﺳﺎﺑﻘﮥ ﻋﺪم زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺧﺪا ﺑﻪ ذات ﺧﻮﯾﺶ و ﻋﻠﻢ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﮐﻪ از ذاتاش ﺻـﺎدر ﺷـﺪه اﻧـﺪ‬
‫ﺟﺰء اﻓﻌﺎل ازﻟﻲ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ب‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ اﻓﻌﺎل دﯾﮕﺮ ﺧـﺪا زﻣـﺎﻧﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و آنﻫـﺎ‬
‫اﻓﻌﺎﻟﻲاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻣﻮر زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺣـﻮادث‪ ،‬و ﻣﺘﻐﯿّـﺮات از ﺧـﺪا ﺻـﺎدر ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬آﯾـﺎت‪،‬‬
‫ﻣﻌﺠﺰات‪ ،‬ﻟﻄﺎﺋﻒ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺎت‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺎت ﺧﺎﺻﻪ ﯾﺎ ﻫﺪاﯾﺖﻫﺎي ﻟﻄﯿﻒ و وﯾﮋهاي ﮐﻪ از ﺳـﻮي ﺧـﺪا‬
‫ﻧﺼﯿﺐ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻲﺷﻮد ﺟﺰء اﻓﻌﺎل ﻗﺴﻢ دوم ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اوﺣﺪاﻟﺰﻣﺎن ﺟﻬﺖ ﺗﻔﻬﯿﻢ ﺑﻬﺘﺮ دﯾﺪﮔﺎهاش از ﺗﻤﺜﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﯿﺮد و ﻣـﻲﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫روﺷﻨﻲ و ﻧﻮر روز ﺑـﻪﺗﻤـﺎﻣﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘـﻪ از ﺧﻮرﺷـﯿﺪ اﺳـﺖ؛ روﺷـﻨﻲ دﯾـﻮاري ﮐـﻪ ﻣﺤـﺎذي‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ و ﺷﻌﺎع ﻧﻮراﻧﻲ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ آن واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺄﺛّﺮ از ﺧﻮرﺷـﯿﺪ اﺳـﺖ و‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن‪ ،‬روﺷﻨﻲ اﻃﺎﻗﻲ ﮐﻪ ﻣﺤﺎذي آن دﯾﻮار اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﮥ‬
‫اﯾﻦ اﻧﻮار ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از اﻧﻮار ﺧﻮرﺷﯿﺪﻧﺪ وﻟﯽ ﻫﺮﭼـﻪ ﺟﻠـﻮﺗﺮ ﻣـﻲآﯾـﯿﻢ از ﺷـﺪّت ﻧـﻮر ﺧﻮﺷـﯿﺪ‬
‫ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﺟﺎﯾﻲ ﮐﻪ ﺳﻘﻒ اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻏﺎرﻫـﺎ از ﻣﯿـﺰان روﺷـﻨﺎﯾﻲ ﻧـﻮر ﺧﻮرﺷـﯿﺪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﻣﺜـﺎل ﻧﻤـﻲﺗـﻮان دﯾـﻮار را ﻋﻠّـﺖ ﺑﺎﻟـﺬات ﻧـﻮر و‬
‫روﺷﻨﺎﯾﻲ ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا روﺷﻨﺎﯾﻲ ﻧﻮر دﯾﻮار ﺑـﺎﻟﺘﺒﻊ و ﺑـﺎﻟﻌﺮض اﺳـﺖ و روﺷـﻨﺎﯾﻲ و ﻧـﻮر‬
‫ﺑﺎﻟﺬات ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﯿﺎس‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬اﻓﻌﺎل‪ ،‬و ﻗﺪرتﻫﺎﯾﻲ‬
‫را ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ از ﮐﺘﻢ ﻋﺪم ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﻟﺒﺎس ﻓﺎﺧﺮ ﻫـﺴﺘﻲ ﺑـﺮ ﺗـﻦ ﻣـﻲﮐﻨﻨـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑﺴﻨﺠﯿﻢ‪ ،‬وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﻲ ﻫﻤﮥ آنﻫـﺎ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘـﻪ از ذات ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ اﺳـﺖ و‬
‫ﻫﻤﮥ آﻧﻬﺎ واﻣﺪار ﻫﺴﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﺣﻖاﻧﺪ و ﺳﻮاي ﺣﻀﺮت ﺣﻖ در ﻋﺎﻟﻢ ﻫـﺴﺘﻲ ﭼﯿـﺰي ﺟـﺰ‬
‫اﻧﻔﻌﺎل و ﻗﺒﻮل ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪160،‬ـ‪(161‬‬

‫‪ .3‬ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‬

‫‪ .1 .3‬ﻧﻘﺪ ﮔﺰارش اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت از ﺟﻬﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﯾﮑﻲ از ﺧﻄﺎﻫﺎی ﮔﺰارش اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ آن اﺳﺖ ﮐـﻪ او ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎرت‬
‫»ﻓﻲ ذﮐﺮ رأي ارﺳﻄﻮ و ﺷﯿﻌﺘﻪ ﻓﻲ ﺑﺪاﯾﺔ اﻟﺨﻠﻖ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﻤﻨﻲ ﻣﺪّﻋﻲ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻃـﺮّاح‬
‫اﺻﻠﻲ ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ ارﺳﻄﻮﺳﺖ‪ .‬درﺣﺎﻟﻲﮐﻪ‪ ،‬ﺑـﺮ ﺧـﻼف ﻧﮕﺮﮔـﺎه او‪ ،‬ﻃـﺮّاح اﺻـﻠﻲ اﯾـﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﻪ ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺧﻄﺎي اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻧﺎﺷﻲ از ﯾﮏ ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﺎرﯾﺨﻲ راﯾﺞ در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪46‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎی اﻓﻠﻮﻃﯿﻦ را ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣـﻲدادﻧـﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﻮﺳّﻂ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ اﯾﻦ دﯾـﺪﮔﺎه‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﻲ ﻋﯿﺎن ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوي‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﻲ ﮐـﻪ ﺣـﺪس زد ﺷـﯿﺦ‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﻲِ ﻣﺬﮐﻮر در اﻟﻤﻠﻞ و اﻟﻨﺤﻞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻲ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﻫﻤﺎن ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺎرﺑﺮ ﯾﮑﺮ در ﺳﺎل ‪ 1850‬ﺑﻮد و اوّﻟﯿﻦ ﮐﺴﻲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﯿﺎﻣﺮ اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎ ﺑﺎ رﺳﺎﺋﻞ‬
‫و ﻧﻪﮔﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ ﭘﻲ ﺑﺮد‪ ،‬س‪ .‬ﻣﻨﮏ در ﺳﺎل ‪ 1857‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ درﺳﺎل ‪ 1883‬واﻟﻨﺘﯿﻦ‬
‫روزه درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﮐﻞّ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب )ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻓﻘﺮاﺗﻲ از آن( ﮔﺰﯾﺪهﻫﺎﯾﻲ از ﻧﻪﮔﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﻠـﻮﻃﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ )ﺑﺪوی‪1 ،‬ـ‪.(5‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوي و دﮐﺘﺮ زﮐﺮﯾّﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ ﺑﺎور ﮔﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪّﻋﺎ در ﻣﻮرد روح ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎ و ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻘﺮات آن ﺻﺎدق اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣّـﺎ در ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﮏﺗﮏ ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻓﺼﻮل آن ﺻﺎدق ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .2. 3‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن‬

‫اﮐﺜﺮ ﻣﺘﮑﻠّﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬
‫)ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ( ﻣﺨﺎﻟﻒاﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪّهاي از ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن در ﻫﻤـﺎن اﺑﺘـﺪا ﺑـﺎ ﻗﺎﻋـﺪۀ اﻟﻮاﺣـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﺘﯿﺰ‬
‫ﭘﺮاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ آﮔﺎﻫﺎن از ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣـﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺪّﻋﻲاﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺎدر اوّل ﺑﺎﻟﺬات و ﺑﻲواﺳﻄﻪ از ﺣﻀﺮت ﺣـﻖ ﺗﻨﻬـﺎ ﯾـﮏ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﻲ ﻋﻘﻞ اوّل اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺟﻬﺎت ﮐﺜﺮت در ﻋﻘﻞ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻘﻮل‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﺮت در ﻋﻮاﻟﻢ ﻫﺴﺘﻲ را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ واﺿﺢ و ﻣﺒﺮﻫﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻲ و اﻧﮑﺎر ﻧﻈﺮﯾّﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﮑﯿﻤﺎن‬
‫درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ )ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ( ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺠﺮّ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺧـﺎﻟﻲ از ﻟﻄـﻒ ﻧﯿـﺴﺖ ﮐـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻣﺘﮑﻠّﻤـﺎن ﺑـﺎ ﻗﺎﻋـﺪۀ اﻟﻮاﺣـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرتﻫﺎی ذﯾﻞ ﺑﺮوز ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ (1) :‬ﻧﻘﺪ ادﻟّﮥ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻗﺎﻋـﺪۀ اﻟﻮاﺣـﺪ )ﻓﺎﺿـﻞ‬
‫ﻣﻘﺪاد‪170 ،‬ـ‪171‬؛ ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ‪ 127/4 ،‬ـ ‪128‬؛ ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻲ‪ 92/2 ،‬ـ ‪94‬؛ ﻓﺨﺮ رازي‪ 588/1 ،‬ــ‬
‫‪(594‬؛ )‪ (2‬اراﺋﮥ دﻟﯿﻞ ﺑﺮاي ﺟﻮاز ﺻﺪور ﮐﺜﯿـﺮ از واﺣـﺪ )ﺗﻔﺘـﺎزاﻧﻲ‪ 91/2 ،‬ـ ‪92‬؛ ﺟﺮﺟـﺎﻧﻲ‪،‬‬

‫‪ .1‬ﻋﻠّﺖ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺗﺎرﯾﺨﻲ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺰﯾﺪه و ﻣﻨﺘﺨﺐ آﺛﺎر ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﻔـﺴﯿﺮ ﻓﺮﻓﺮرﯾـﻮس )ﺷـﺎﮔﺮد‬
‫ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ( ﺑﺮاي ﺑﺎر ﻧﺨﺴﺖ در اواﺋﻞ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي )ﺣﺪود ‪ (220‬ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺴﯿﺢ اﺑﻦﻧﺎﻋﻤﮥ ﺣﻤـﺼﻲ‪ ،‬ﺗﺤـﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺛﻮﻟﻮﺟﯿﺎ از زﺑﺎن ﺳﺮﯾﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ و وﯾﺮاﺳﺘﺎري ﮐﻨـﺪی ﺑـﺮاي اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺘﻌﺼﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ )رﺣﯿﻤﯿﺎن‪.(17 ،‬‬
‫‪47‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫ﻫﻤﺎن‪(123 ،‬؛ )‪ (3‬ﺑﯿﺎن ﻣﻮارد ﻧﻘﺾ ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ )ﺗﻔﺘـﺎزاﻧﻲ‪98/2 ،‬ــ‪ ،103‬ﺧﻮاﺟـﻪ ﻧـﺼﯿﺮ‪،‬‬
‫‪.(88‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﮔﺰارش دﯾـﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐـﺎت‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬او ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺤﻠﯿﻠـﯽ ﮐـﻪ ﻓﻼﺳـﻔﻪ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪّي ﺳﺮ ﺳﺘﯿﺰ دارد و ﻣـﺮاد از‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ او ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﮑﻠّﻤﺎن در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺑُﻌﺪ اﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺎ اﺻـﻞ‬
‫ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ‪.‬‬

‫‪ .3 .3‬ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ و اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‬

‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﻲ ﯾﮑﻲ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﮑﻠّﻤﺎن ﺷﯿﻌﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑـﺎرۀ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ ﻧﻈﺮﯾّﻪ اراﺋﻪ داده اﺳﺖ و‪ ،‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾّﮥ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﮐـﺎﻣﻼً آﺷﻨﺎﺳـﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت و داوري درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺮﯾّﮥ او ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮاﺟﻬﻪ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻈﺮﯾّﮥ اﯾـﻦ دو ﻣﺘﻔﮑّـﺮ‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺮای ﻓﻬﻢ ﻧﻈﺮﯾّﮥ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﯿﺎر راﻫﮕﺸﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾـﺴﻪ و ﺗﻄﺒﯿـﻖ اﯾـﻦ‬
‫دو ﻧﻈﺮﯾّﻪ درﻣﻲﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ و از ﺟﻬﺎﺗﻲ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪ .1 .3 .3‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺖﻫﺎي ﻧﮕﺮﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ‬

‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ آﺛﺎر و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻫﺮ دو ﻣﺘﻔﮑّﺮ ﺑﺰرگ درﻣﻲﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﺎ ﺧﻮاﺟـﻪ‬
‫ﻧﺼﯿﺮ از اﯾﻦ ﺟﻬﺎت ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ (1) :‬ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ اﺻﻞ ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ و از‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻣﯿﺎن دﯾﺪﮔﺎه آنﻫﺎ و دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻠﺴﯿﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ در‬
‫ﻣﺤﺘﻮا و ﻣﺎﻫﯿّﺖ اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮﯾّﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺨﺶ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﻪ آنﻫـﺎ اﺷـﺎره‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ (2) .‬ﻫﺮ دو ﻣﺘﮑﻠﻢ ﮔﺮاﻧﻘﺪر در ﺻﺪد اراﺋﮥ ﻧﻈﺮﯾّﻪای ﻧﻮﯾﻦ درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‬
‫ﮐﺜﺮت ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻫﺮﯾﮏ از اﯾـﻦ ﻧﻈﺮﯾّـﻪﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻈﺮﯾّـﮥ ﺑـﺪﯾﻞِ‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﻪ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸﺎﯾﻲ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ .2 .3 .3‬ﺗﻤﺎﯾﺰ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت و ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ و اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت درﺑﺎرۀ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿـﺮ از‬
‫واﺣﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑـﺮﺧﻼف ﺧﻮاﺟـﻪ ﻧـﺼﯿﺮ و ﺳـﺎﯾﺮ ﺣﮑﯿﻤـﺎن ﻣـﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‬
‫ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق و ﻣﻼﺻﺪرا‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺒﯿﯿﻦﻫـﺎﯾﺶ در ﺻـﺪد‬
‫ﻧﻔﻲ راﺑﻄﮥ ﻋﻠّﻲ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ درﻣﯿﺎن ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﻫـﺴﺘﻲ اﺳـﺖ و درﺻـﺪد آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪48‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻤﺎم ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻋـﺎﻟﻢ ﻫـﺴﺘﻲ ﻣﻌﺮّﻓـﻲ ﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﻲﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ در ﺑﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺎم ﻓـﯿﺾ ﻣـﺴﯿﺮي دﯾﮕـﺮ را ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه و‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬در آﺛﺎرش دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت را از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻮرد ﻧﻘـﺪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ .3 .3 .3‬ﻋﺪم ﺗﻔﻄّﻦ ﮐﺎﻣﻞ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾّﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اراﺋﻪﺷـﺪه از‬

‫ﺳﻮي ﻓﺎراﺑﻲ و اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺘﻔﻄّﻨﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﮥ اﺳﻼﻣﻲ اﯾﻦ اﻣﺮ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎراﺑﻲ و اﺑـﻦﺳـﯿﻨﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺮوان ﻧﻈﺮﯾّﮥ ارﺳﻄﻮ ﺧﻄﺎب ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺑﺎرۀ ﻧﻈـﺎم ﻓـﯿﺾ‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ واﺣﺪي اراﺋﻪ ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺎراﺑﻲ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗﻘﺮﯾـﺮ ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او در رﺳﺎﻟﮥ ﻋﯿﻮن اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ )‪67‬ـ‪ (68‬ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺛُﻨﺎﯾﻲ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟّﻔﮥ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣّﺎ در ﺑﻘﯿّﮥ آﺛﺎرش ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺛُﻨـﺎﯾﻲ و ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻣﺆﻟّﻔـﮥ‬
‫ﺗﻌﻘّﻞ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻲ ﮐﻨﺪ )ﻓﺎراﺑﻲ‪ ،‬اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪76 ،‬ــ‪ ،77‬ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ﻓـﺼﻮصاﻟﺤﮑـﻢ‪ ،209 ،‬ﻫﻤـﻮ‪،‬‬
‫ﻓﺼﻮل ﻣﻨﺘﺰﻋﺔ‪53،‬ـ‪62 ،54‬ـ‪ ،78‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓـﻲ اﺛﺒـﺎت اﻟﻤﻔﺎرﻗـﺎت‪2 ،‬ــ‪ ،8‬ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ﻓـﺼﻮل‬
‫ﻣﺒﺎدئ آراء اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ اﻟﻔﺎﺿﻠﺔ‪ ،81،‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔاﻟﻌﻘﻞ‪ ،36-24-3-4،24-3 ،‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﻋﯿـﻮن‬
‫اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪67 ،‬ـ‪ ،69‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت‪ ،128 ،‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬آراء اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨـﺔ اﻟﻔﺎﺿـﻠﺔ‪52،‬ــ‪ ،54‬ﻫﻤـﻮ‪،‬‬
‫اﻟﺴﯿﺎﺳﺔ اﻟﻤﺪﻧﯿﺔ‪21،‬ـ‪.(32‬‬
‫اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﻧﯿﺰ در آﺛﺎرش‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ واﺣﺪ ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او در آﺛﺎر و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺷﮑﻞ ﻣﺨﺘﻠـﻒ زﯾـﺮ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬ـ او در ﺑﺮﺧﻲ آﺛﺎرش‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻟﺸﻔﺎء‪ :‬اﻹﻟﻬﯿﺎت‪438) ،‬ـ‪ ،(439‬اﻟﻤﺒﺪأ و اﻟﻤﻌﺎد )‪79‬ـ‪،(80‬‬
‫اﻟﻨﺠﺎة )‪654‬ـ‪ ،(657‬ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ ﺷـﮑﻞ ﺛُﻼﺛـﻲ و ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﺆﻟّﻔـﮥ ﺗﻌﻘّـﻞ ﺗﻘﺮﯾـﺮ‬
‫ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺷﯿﺦ در اﻹﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬـﺎت )‪271/3‬ــ‪ (272‬اﺑﺘـﺪاي ﻧﻈـﺎم ﻓـﯿﺾ را ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﻈﺎم ﺛُﻨﺎﯾﻲ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟّﻔﮥ ﺗﻌﻘّﻞ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﮑﻠﻤﻪاي ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺛُﻼﺛﻲ ﻟﮑﻦ ﺑﺎ ﮐﻤﻲ ﺗﻔﺎوت از ﺳﺎﯾﺮ آﺛﺎر ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺑﻮﻋﻠﻲ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮاﺿﻊ اﻟﺸﻔﺎء‪ :‬اﻻﻟﻬﯿﺎت )‪438‬ـ‪ (439‬و اﻟﻤﺒﺪأ و اﻟﻤﻌﺎد )‪ (83‬اﺑﺘـﺪا‬
‫ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺛُﻼﺛﻲ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺆﻟّﻔﮥ ﺗﻌﻘّﻞ ﺗﻘﺮﯾـﺮ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﻣّـﺎ در اﻧﺘﻬـﺎي‬
‫ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺛُﻨﺎﯾﻲ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺆﻟّﻔﮥ ﺗﻌﻘّﻞ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺷﯿﺦ در اﻟﻬﯿّﺎت داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻼﯾﻲ )‪111‬ـ‪156 ،114‬ـ‪ (157‬و »رﺳﺎﻟﺔاﻟﻌﺮوس )ﻧـﺴﺨﻪ‬
‫‪49‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫ﺧﻄﻲ‪2 ،‬ـ‪ (3‬ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟّﻔﮥ ﻋﻠﻢ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻫـﻢﭼﻨـﯿﻦ او در رﺳـﺎﻟﮥ‬
‫»ﺳﺌﻮال اﻟﺸﯿﺦ اﺑﻲﺳـﻌﯿﺪ ﻋـﻦ ﺷـﯿﺦاﻟـﺮﺋﯿﺲ« ﯾـﺎ »ﺳـﺒﺐ اﺟﺎﺑـﺔ اﻟـﺪﻋﺎ و ﮐﯿﻔﯿـﺔ اﻟﺰﯾـﺎرة«‬
‫)‪336‬ـ‪ (338‬ﮔﺮﭼﻪ درﺑﺎرۀ ﺛُﻨﺎﯾﻲ ﯾﺎ ﺛُﻼﺛﻲ ﺑﻮدن ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ ﺳـﮑﻮت ﮐـﺮده‪ ،‬ﻋﻠـﻢ ﺣـﻀﺮت‬
‫ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﺮت در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺑﻮﻋﻠﻲ در ﯾﮑﻲ از ﻓﻘﺮات اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت )‪ (257‬ﭘﯿﺪاﯾﺶﮐﺜـﺮت را ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي دو ﻣﺆﻟّﻔـﮥ‬
‫ﻋﻠﻢ و ﺗﻌﻘّﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮأﻣﺎن ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣّﺎ درﺑﺎرۀ ﺛُﻨﺎﯾﻲ ﯾﺎ ﺛُﻼﺛﻲ ﺑﻮدن ﻧﻈـﺎم ﻓـﯿﺾ‬
‫‪1‬‬
‫ﺳﮑﻮت ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ و آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺼﻞ رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻌﺸﻖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﻓﯿﺾ از ﻧﻈﺮﯾّﮥ‬
‫ﺗﺠﻠّﻲ دﻓﺎع ﻣﻲﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﻦ ﺑﺎور ﮔﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﻣﻲﮐﻨﺪ ﮐـﻪ ﮐﺜـﺮت در ﻋـﺎﻟﻢ ﻫـﺴﺘﻲ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺠﻠﻲ و ﻇﻬﻮر ﻗﺎﺑﻞﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮی ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت از ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ اراﺋﻪ ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﻪ ﺗﻘﺮﯾـﺮ اوّل از ﺗﻘﺮﯾﺮﻫـﺎي‬
‫ﭘﻨﭻﮔﺎﻧﮥ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎﺳﺖ و او ﮔﺰارﺷﻲ درﺑﺎرۀ دو ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻓﺎراﺑﻲ و ﭼﻬﺎر ﺗﻘﺮﯾﺮ دﯾﮕﺮ ﺑـﻮﻋﻠﻲ اراﺋـﻪ‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮض‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻫـﻢﻧـﻮاﯾﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ و از ﺑـﺎب‬
‫ﺗﺴﺎﻣﺢ دو ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻓﺎراﺑﻲ و ﭼﻬﺎر ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻮﻋﻠﻲ ﻫﻤﻪ را ـ از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺸﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﻓﺎﻋﻠﯿّﺖ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ـ در ﯾﮏ ردﯾـﻒ ﻗـﺮار دﻫـﯿﻢ و ﻧﻘـﺪ‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت را ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺮﻫﺎ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً ﺗﻘﺮﯾـﺮ آﺧـﺮ ﺷـﯿﺦ‪ ،‬ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺗﻘﺮﯾـﺮ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ دﯾﮕﺮي دارد و ﮐـﺴﻲ ﮐـﻪ در ﻣﻘـﺎم ﻧﻘـﺪ و‬
‫داوري درﺑﺎرۀ ﻣﺘﻔﮑﺮان ﺑﺰرگ ﺑﺮﻣﻲآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﻓﺮض و ﺿـﺮوري اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﮔـﺎم ﻧﺨـﺴﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﮥ آﺛﺎر آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ درﺑﺎرۀ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ‪ ،‬ﺗﻔﻄّﻦ و آﮔﺎﻫﻲ ﻋﻤﯿﻖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨـﺪ‬
‫و در ﻣﺮﺣﻠﮥ دوم ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ آن ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﻣّﺎ ﻫﺒﺔاﻟﺪﯾﻦ درﺑﺎرۀ ﻓﺎراﺑﻲ و ﺑـﻮﻋﻠﻲ‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮدش ﭘﯿﺮوان ارﺳﻄﻮ‪ ،‬از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎر ﺿﺮوري اﺳﺘﻨﮑﺎف ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻫﻤـﯿﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ ارزش دﯾﺪﮔﺎه ﻧﻘّﺎداﻧﻪ او ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻔﺤﺺ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﺦ درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﮑﯽ از ﻓﻘﺮات اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت ﺷﯿﺦ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‬
‫ﮐﺜﺮت در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﯽ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی دو ﻣﺆﻟّﻔﮥ ﺗﻌﻘﻞ و ﻋﻠﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑﻪ اﺷﯿﺎ و ﺗﻌﻘّـﻞ‬
‫آنﻫﺎ از ﺳﻮی ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او اﺷﯿﺎ را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﮑﻤﺖ و ﻧﻈﺎم واﺟﺐ ﺗﻌﻘّﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺜّﻞ و ﺗﺼﻮّر اﺷﯿﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺗّﻔﺎﻗﯽ و ﺑﺪون ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻤﺜّﻞ و ﺗﺼﻮّر اﺷـﯿﺎ از‬
‫ﺳﻮی ﺣﻀﺮت ﺣﻖ را ﺑﺎ ﺗﻤﺜّﻼت و ﺗﺼﻮّراﺗﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮی اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا در ﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‬
‫در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد اﯾﻦ ﺗﻤﺜّﻼت و ﺗﺼﻮّرات ﺑﺪون ﺿﺎﺑﻄﮥ درﺳﺖ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد )اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت‪.(257 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪50‬‬

‫‪ .5 .3‬ﺗﺰﻟﺰل اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت در ﺑﯿﺎن اﻧﮕﺎره ﺧﻮﯾﺶ‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﮔﺰارش دﯾﺪﮔﺎه اوﺣﺪاﻟﺰﻣﺎن در اﺑﺘﺪاي ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬او ﭘـﺲ از‬
‫ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸﺎﯾﻲ درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‪ ،‬ﺗﻼش ﮐﺮده اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻘﺒﻮل و ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﮕﺎه ﺑﺪوي و ﻏﯿﺮﻣﺘﺄﻣّﻼﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﻈﺮﯾّـﮥ واﺣـﺪي درﺑـﺎرۀ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ اراﺋﻪ داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣّﺎ ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﺘﺄﻣّﻞ و ژرفاﻧﺪﯾﺸﯽ درﺧﻮاﻫـﺪ ﯾﺎﻓـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻈﺮﯾّﻪ واﺣﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﺣﻞّ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار ذﯾﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ اوّل‪ .‬اﯾﺸﺎن در ﻧﻈﺮﯾّﮥ اوّل در ﺻﺪد آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺟﻮد ﮐﺜﯿـﺮ از‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻖ را ﮐﻪ واﺣﺪ ﻣـﻦ ﺟﻤﯿـﻊ اﻟﺠﻬـﺎت و ﺑـﺴﯿﻂ ﻣـﻦ ﺟﻤﯿـﻊاﻟﻮﺟـﻮه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‬
‫ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟّﻔﮥ ﺗﻌﻘّﻞ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾـﻦ ﺗﻔـﺎوت ﮐـﻪ ﺣﮑﯿﻤـﺎن ﻣـﺸّﺎﯾﻲ‬
‫ﺑﺤﺚ ﺗﻌﻘّﻞ را در ﻋﻘﻮل )ﻋﻘﻞ اوّل ﺗﺎ ﻋﻘﻞ ﻓﻌّﺎل( ﻣﻄﺮح ﻣﻲﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﺑﺤـﺚ ﺗﻌﻘّـﻞ را‬
‫از ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ و ﻣـﻲﮔﻮﯾـﺪ ﮐـﻪ ﺧـﺪا ﺑـﻪ ﺗﻌﻘّـﻞ ذات ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﻘّﻞ ﺻﺎدر اوّل را ﺧﻠﻖ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﺧﻠﻘـﺖ ﺻـﺎدر اوّل‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻌﻘّﻞ درﺑﺎرۀ ﺻﺎدر اول ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬و ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﻘّﻞِ دوم ﺻﺎدر دوم ﺧﻠﻖ ﻣﻲﺷـﻮد و در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﮥ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻘّﻞ درﺑﺎرۀ ﺻﺎدر دوم ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ ﺗﻌﻘّـﻞِ ﺳـﻮم ﻣﻮﺟـﻮد ﺳـﻮم‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮق ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﻣﺘﻘﺪّم زﻣﯿﻨﮥ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺟـﻮد ﭘـﺴﯿﻦ و‬
‫ﻻﺣﻖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ دوم‪ .‬ﻫﺒﺔاﻟﻠّﻪ در ﻧﻈﺮﯾّﮥ دوم ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺗﺒﯿـﯿﻦ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺟـﻮدات‬
‫ﮐﺜﯿﺮ از ﻣﺆﻟّﻔﮥ ﺗﻌﻘّﻞ ﺑﻬﺮه ﻧﻤﻲﮔﯿـﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ در ﻣـﻮرد ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﺻـﺎدر اوّل ﻣﺜـﻞ ﺣﮑﯿﻤـﺎن‬
‫ﻣﺸّﺎﯾﻲ از ﻋﻨﺼﺮ ﻓﯿﺾ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﯿﺮد و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﺎدر اوّل از ﻓﯿﺾ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ اﯾﺠﺎد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺎدر اوّل ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﭘﯿﺪا ﻣـﻲﮐﻨـﺪ و‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻮﺟﻮد دوم اﯾﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﮥ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﺠـﺎد ﺻـﺎدر دوم‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺟﻮد دوم ﻧﯿﺰ آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨـﺎي آﮔـﺎﻫﻲ و ﻣﻌﺮﻓـﺖ دوم‪،‬‬
‫ﺻﺎدر ﺳﻮم اﯾﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد و اﯾﻦ روﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﻲﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﺳﻮم‪ .‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت در ﺗﻘﺮﯾﺮ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺟﻮدات ﮐﺜﯿـﺮ از‬
‫واﺣﺪ از ﻣﺆﻟّﻔﻪﻫﺎی ﻣﺒﺪﺋﯿّﺖ اوﻟﻲ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺣﮑﻤﺖ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﯿﺮد و ﻣﻲﮔﻮﯾـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺻﻔﺎت ﻣﺒﺪﺋﯿّﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺣﮑﻤﺖاش ﻣﻮﺟﻮدات را ﺑﻪ دو ﻃﺮﯾـﻖ‬
‫‪51‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻃﺮﯾـﻖ اوّل اﯾﺠـﺎد ﻣﺠﻤﻮﻋـﮥ ﻣﺨﻠﻮﻗـﺎت اﺳـﺖ ﺑﺎﻟﺠﻤﻠـﻪ‪ ،‬و ﻃﺮﯾـﻖ دوم‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﻔﺼﯿﻠﻲ و ﺗﻔﮑﯿﮑﻲ ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ؛ و در آﻓﺮﯾﻨﺶ اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻫـﺮ ﻣﻤﮑﻨـﻲ را‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻘﺪّم و ﻣﻮﻗﻌﯿّﺖ ﺧﺎصّ زﻣﺎﻧﻲ ﯾﺎ ازﻟﻲاش ﻣﺸﺨّﺺ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﭼﻬﺎرم‪ .‬او در آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺮش‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺟـﻮدات ﮐﺜﯿـﺮ از‬
‫واﺣﺪ‪ ،‬از ﻣﺆﻟّﻔﮥ اراده اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮐﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺎدي از ﻣﻮﺟﻮد واﺣـﺪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد واﺣﺪ ﺻﺎدر ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣّﺎ از ﻣﻮﺟﻮد واﺣـﺪ ﺑـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر دو اراده در دو وﻗـﺖ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ دو ﻣﻮﺟﻮد ﺻﺎدر ﺷﻮد‪ .‬او ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﮐﻠّﻲ وارد ﺑﺤﺚ ﻣﺼﺪاﻗﻲ ﻣﻲﺷـﻮد‬
‫و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮد واﺣﺪ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺻـﺎدر اوّل در ﻗﯿـﺎس‬
‫ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮدات اﺷﺒﻪ و اﻗﺮب ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻫﻢ ﻓﺎﻋـﻞ و ﻏﺎﯾـﺖاش‬
‫اﺳﺖ و‪ ،‬در ﮔﺎم ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﻮﺟـﻮد دوم )ﺻـﺎدر دوم( را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻮﺟـﻮد اوّل اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ ﻏﺎﯾﺖ اﺧﯿﺮ ﺑﺎز ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﺧـﻮدش‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾّـﮥ واﺣـﺪي‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ اراﺋﻪ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻧﻈﺮﯾّﮥ اوّل از ﺻﻔﺖ ﺗﻌﻘّـﻞ‪ ،‬و در‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ دوم از ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و در ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﺳﻮم از ﺻﻔﺎت ﻣﺒﺪﺋﯿّﺖ اوﻟﻲ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬و در‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﭼﻬﺎرم از ﺻﻔﺖ ارادۀ ﺧﺪا ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿـﺮ از واﺣـﺪ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا اﯾﺸﺎن در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿـﺮ‬
‫از ﺣﻀﺮت ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی اﺳﺘﻌﻤﺎل ﯾﮏ ﺻﻔﺖ ﺧﺎصّ‪ ،‬از ﺻـﻔﺎت ﻣﺘﻌـﺪّد ﺧـﺪا ﺑﻬـﺮه ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﻲ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﺟﺰء ﺻﻔﺎت ذات ﺧﺪا ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫از ﺟﻬﺖ ﻣﻔﻬﻮم اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ و از ﺣﯿﺚ ﻣﺼﺪاق ﻫﻤﻪ ﺣﮑﻢ واﺣﺪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ از ﺟﻬﺎت ﻣﺘﻌﺪّد ﻗﺎﺑﻞﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑـﻲ اﯾـﻦﮐـﻪ آﯾـﺎ ﺣﻘﯿﻘﺘـﺎً اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐـﺎت در‬
‫ﻣﺴﺌﻠﮥ راﺑﻄﮥ ﺻﻔﺎت ﺑﺎ ذات‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺌﻮري ﻋﯿﻨﯿّـﺖ ﺻـﻔﺎت ﺑـﺎ ذات ﻗﺎﺋـﻞ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﺗﺌـﻮري‬
‫ﻣﺘﮑﻠّﻤﺎن اﺷﻌﺮی و ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ )زﯾﺎدت ﺻﻔﺎت ﺑﺮ ذات ﯾﺎ ﻧﯿﺎﺑـﺖ ذات ﺑـﺮاي ﺻـﻔﺎت( اﻋﺘﻘـﺎدي‬
‫ﻧﺪارد؟ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺻﺤّﺖ اﯾﻦ ادّﻋﺎ‪ ،‬ﺑﺎز ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻗﺎﺑﻞﻃﺮحاﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺻﻔﺎت ذات ﺧـﺪا‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻔﺎﺗﻲاﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﺌﻮري ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ؟ آﯾﺎ ﺻﻔﺎت دﯾﮕﺮی‪،‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﺣﯿﺎت و ﻋﻠﻢ و ﺑﺼﺮ‪ ،‬ﺟﺰء ﺻﻔﺎت ذاﺗﻲ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؟ ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬آﯾـﺎ ﺻـﻔﺖ‬
‫ﻣﺒﺪﺋﯿّﺖ و ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺎﻻﺧﺺّ در ﻣﻮرد آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ و ﺗﻔﮑﯿﮑﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦﮐـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﻫﺮ ﻣﻤﮑﻨﻲ را ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻮﻗﻌﯿّﺖ ﺧﺎص زﻣﺎﻧﻲ ﯾﺎ ازﻟﻲاش ﻣـﺸﺨّﺺ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ آﻓـﺮﯾﻨﺶ‬
‫ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻪ و ﺻﻔﺖ اراده ﺑﺎﻻﺧﺺ در ﻣﻮرد اراده ﺗﻔﺼﯿﻠﻲ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺟﺰء ﺻـﻔﺎت ذات ﺧـﺪا‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﺟﻬﺎت ﻣﺼﺪاﻗﯽ ﻋﯿﻦ ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪52‬‬

‫ﻃﺮّاح و ﻣﺒﺪع ﯾﮏ ﺗﺌﻮري ﺑﺎﯾﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت دﻗﯿـﻖ ﺑـﻪ ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎﯾﻲ ﮐـﻪ در ﭘﯿﺮاﻣـﻮن‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﻪاش ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﭘﺎﺳﺦ دﻫـﺪ و ﻋﻠـﻞ ﮔـﺰﯾﻨﺶ ﻣﺆﻟّﻔـﻪﻫـﺎ و ﻣﺘﻐﯿّـﺮﻫـﺎي ﻣـﺪّ ﻧﻈـﺮ در‬
‫ﺗﺌﻮرياش را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﯿﻖ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺸﺨّﺺ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼـﺮا ﻣﺆﻟّﻔـﮥ ‪ x‬را ﺑـﺮ ﻣﺆﻟّﻔـﮥ ‪y‬‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﻲدﻫﺪ؟ ﺗﺎ ﻫﻢ ﺛﺒﺎت رأي ﺧﻮﯾﺶ را در ﺑﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾّﻪاش ﻣﺸﺨّﺺ ﮐﻨﺪ و ﻫﻢ دﯾﮕﺮان‬
‫را از ﺣﺎﻟﺖ اﺑﻬﺎم ﺧﺎرج ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .6 .3‬اﺑﻬﺎم در ﻣﻮرد رواﺑﻂ ﻣﻮﺟﻮدات در ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺘﻌﺪد‬

‫در ﺗﺌﻮريﻫﺎي ﻣﻄﺮحﺷﺪه از ﺳﻮي ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ )ﻓﺎراﺑﻲ و اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ( درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رواﺑﻂ ﻣﻮﺟﻮدات در ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ )ﻻﻫﻮت‪ ،‬ﺟﺒﺮوت‪ ،‬ﻣﻠﮑﻮت‪ ،‬ﻧﺎﺳـﻮت( ﻣـﺸﺨّﺺ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﻧﺪ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن اﯾـﻦ ﭼﻬـﺎر ﻋـﺎﻟﻢ راﺑﻄـﮥ ﻋﻠّـﻲ‬
‫اﺳﺖ و در ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﺳﻮت رواﺑﻂ ﻋﺮﺿﻲ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬اﻣّﺎ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐـﺎت ﺑﻐـﺪادي‬
‫در ﺗﺌﻮري ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺻﺎدر اوّل و دوم و ﺳﻮم اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ و درﺑﺎرۀ ﻣﺎﻫﯿّـﺖ‬
‫ﺻﺎدر اول و دوم و ﺳﻮم ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﻲ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮﯾّـﮥ او ﻣﺎﻫﯿّـﺖ ﺻـﺎدر اوّل‪ ،‬دوم‪ ،‬و‬
‫ﺳﻮم ﻣﺸﺨّﺺ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮ اﺳﺎس دﯾﺪﮔﺎه او ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺻﺎدر اوّل ﻋﻘﻞ اﺳـﺖ ﯾـﺎ‬
‫ﻧﻮر ﯾﺎ روح‪ ،‬و ﺻﺎدر دوم و ﺳﻮم واﺟﺪ ﭼﻪ ﻣﺎﻫﯿّﺘﻲاﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦ اﻣـﺮ ﺑﺎﻋـﺚ اﺑﻬـﺎم ﺟـﺪّي در‬
‫ﺗﺌﻮري ﻣﻄﺮحﺷﺪه از ﺳﻮي ﻫﺒﺔاﻟﻠّﻪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .7 .3‬ﻋﺪم ﺗﻮﺟّﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻄﻠﯿﻤﻮﺳﻲ‬

‫ﻓﺎراﺑﻲ ﺟﺰء داﻧﺸﻤﻨﺪان ذواﻟﻔﻨﻮن و ﺟﺎﻣﻊاﻟﻌﻠﻮم ﺑﻮده و ﻋﻼوه ﺑﺮ آﺷﻨﺎﯾﻲ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫اﺧﺺ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻣﺎن اش‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬ادﺑﯿّﺎت‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯿّﺎت و‪ ...‬ﺗﺴﻠﻂ داﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬از ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺗﺤﻠﯿـﻞﻫـﺎي ﻓﻠـﺴﻔﻲاش ﺑﻬـﺮه ﺟـﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﺑﺤﺚ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ‪.‬‬
‫او ﻇﺎﻫﺮاً اوّل ﺣﮑﯿﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ وﺛﯿﻘـﯽ ﻣﯿـﺎن ﻧﻈـﺎم اﻓﻠـﻮﻃﯿﻨﻲ و ﻫﯿﺌـﺖ‬
‫ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻄﻠﯿﻤﻮﺳﻲ ﺗﻌﺪاد اﻓﻼك ﻧُﻪ ﺗﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎراﺑﯽ ﺑﺮاي ﺗﺒﯿـﯿﻦ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻋﻘﻮل ﺑﺎ اﻓﻼك‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻧُﻪ ﻋﻘﻞ )اول ﺗﺎ ﻋﻘﻞ ﻧﻬﻢ( را ﻣﻄﺮح ﮐـﺮد و ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ ﻋﻘـﻞ‬
‫دﻫﻢ )ﻋﻘﻞ ﻓﻌّﺎل( ﺑﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدون ﻋﺎﻟﻢ ﻗﻤﺮ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺗﻌـﺪاد ﻋﻘـﻮل را‬
‫ﺑﻪ ده ﻋﻘﻞ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺑﺘﮑﺎر ﻓﺎراﺑﻲ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺎم ﻓـﯿﺾ و ﻫﯿﺌـﺖ ﺑﻄﻠﯿﻤﻮﺳـﻲ در دورهﻫـﺎي ﺑﻌـﺪ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﺳﺘﺮگ ﭘﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺑـﻦﺳـﯿﻨﺎ )اﻟـﺸﻔﺎء ‪ ،‬اﻻﻟﻬﯿـﺎت‪405 ،‬ــ‪407‬؛‬
‫‪53‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫ﻫﻤــﻮ‪ ،‬اﻻﺷــﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬــﺎت‪244/3 ،‬ـــ‪ ،(247‬اﺧــﻮان اﻟــﺼﻔﺎ )رﺳــﺎﺋﻞ اﺧــﻮان اﻟــﺼﻔﺎ‪،‬‬

‫‪196/3‬ـ‪ ،(198‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﻲ )ﻧﻘﺪ اﻟﻤﺤﺼﻞ‪338 ،‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﻌﻘﺎﯾـﺪ‪454 ،‬؛‬
‫ﻫﻤﻮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻌﻠﻞ و اﻟﻤﻌﻮﻻت‪159 ،‬ـ‪155‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﺻﺪور اﻟﮑﺜـﺮة ﻋـﻦ اﻟﻮاﺣـﺪ‪(145 ،‬‬
‫ﺳﻬﺮوردي )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت ‪ :2‬ﺣﮑﻤﺔ اﻻﺷﺮاق‪145/2 ،‬ـ‪ (140‬ﺷﻬﺮزوري )ﺷـﺮح ﺣﮑﻤـﺔ‬
‫اﻹﺷﺮاق‪344 ،‬ـ‪ (345‬ﻗﻄﺐاﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازي )ﺷﺮح ﺣﮑﻤﺔ اﻻﺷـﺮاق ﺳـﻬﺮوردی‪323 ،‬ــ‪(324‬‬
‫دﺷﺘﮑﻲ )اﺷﺮاق ﻫﯿﺎﮐﻞ اﻟﻨـﻮر‪10 ،‬ــ‪ ،(11‬و ﻣﻠّﺎﺻـﺪرا )ﻣﺠﻤﻮﻋـﮥ رﺳـﺎﺋﻞ ﻓﻠـﺴﻔﻲ‪» :‬اﺟﻮﺑـﺔ‬
‫اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﻨﺼﯿﺮﯾﺔ«‪171 ،‬ـ‪ ،173‬و »ﺷﻮاﻫﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﯿﺔ«‪188 ،‬ـ‪286 ،190‬ـ‪287‬؛ ﻫﻤـﻮ‪ ،‬اﻟﻤﺒـﺪأ‬
‫و اﻟﻤﻌﺎد‪188 ،‬ـ‪190‬؛ ﻫﻤﻮ‪ ،‬اﻻﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌﻪ‪46/2 ،‬ـ‪ (81‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﻠّﺎﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﻲ ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﻧﻈﺎم ﻓـﯿﺾ‬
‫و ﻫﯿﺌﺖ ﺑﻄﻠﯿﻤﻮﺳﻲ را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﮐﺸﯿﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟّـﻪ ﺑـﻪ اﺑﻄـﺎل ﻣـﺪّﻋﯿﺎت ﻫﯿﺌـﺖ ﻗـﺪﯾﻢ‪ ،‬در‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺮ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ در آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺧـﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫـﯿﭻ ﻋﻨـﺎﯾﺘﻲ ﺑـﻪ ﻫﯿﺌـﺖ ﺑﻄﻠﯿﻤﻮﺳـﻲ‬
‫درﺑﺎرۀ اﻓـﻼك ﻧﺪاﺷـﺖ )ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﯾﻲ‪ ،‬ﺑﺪاﯾـﺔ اﻟﺤﮑﻤـﺔ‪185 ،‬ــ‪ ،194‬ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾـﺔ اﻟﺤﮑﻤـﺔ‪،‬‬
‫‪313‬ـ‪ ،323‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪308/4 ،‬ـ‪ ،311‬ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻘـﻪ ﺑـﺮ اﻻﺳـﻔﺎر‬
‫اﻻرﺑﻌﻪ‪.(109/7 ،‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻧﯿﺰ در ﺗﺒﯿﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺨﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣـﺸﺎﯾﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﯿﺌـﺖ‬
‫ﺑﻄﻠﯿﻤﻮﺳﻲ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﺎﯾﺘﻲ ﻧﮑﺮده و ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪون ﺗﻮﺟّﻪ ﺑﻪ آن ﺗﺒﯿـﯿﻦ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﯾﮑﻲ از ﻧﮑﺎت ﻣﺜﺒﺖ ﻧﻈﺮﯾّﮥ اوﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .8 .3‬ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﻧﻘﺪ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸﺎﯾﻲ‬

‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠّﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐـﺎت ﺑـﺎ ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﺣﮑﯿﻤـﺎن ﻣـﺸّﺎﯾﻲ‬
‫درﺑﺎرۀ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ اﻧﮕﯿﺰهای رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ ﭘﻨـﺪار ﻫﺒـﺔاﻟﻠّـﻪ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻧـﻮﻋﻲ ﻧﻈـﺎم ﻋﻠّـﻲ و ﻣﻌﻠـﻮﻟﻲ اﺳـﺖ و در اﯾـﻦ ﻧﻈـﺎمْ‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‪ ،‬اﻋﻢّ از ﻋﻘﻮل‪ ،‬ﻧﻔﻮس‪ ،‬و ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺎدّي‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻧﻘﺶ ﻋﻠّﻲ را در ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ اﯾﻔﺎ‬
‫ﻣﻲﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﻲ ﯾﺎ ﺣﺪّاﻗﻞ ﮐﻢرﻧﮓ ﺷـﺪن ﺗﻮﺣﯿـﺪ اَﻓﻌـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬او در ﺗﻘﺮﯾﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﺟﺪّ و ﺟﻬﺪ ﺗﻤـﺎم در ﺻـﺪد آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻋﻠّﯿّﺖ را ﺣﺘﻲ از ﻋﻘﻮل ﻧﻔﻲ ﮐﻨﺪ و ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠّﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ در ﺗﻤﺎم ﺣﻮادث ﻣﻌﺮّﻓـﻲ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ در ﺗﻘﺮﯾﺮ دوماش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺮﯾﺢ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﮐﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﯾﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺒﻨﺎ اﯾﺠﺎد ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد واﺣﺪي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑـﻪ ذاتاش و از ذاتاش‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪54‬‬

‫و ﺑﺪون وﺳﺎﻃﺖ ﺳﺒﺐ دوم ﻣﻮﺟﻮد دﯾﮕﺮي اﯾﺠﺎد ﻣـﻲﮐﻨـﺪ و ﺳـﭙﺲ از ﺟﻬـﺖ ﺗـﺼﻮّر اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻮﺟﻮد اوّل ﯾﺎ ازﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎدش‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد دﯾﮕﺮ از او ﺻﺎدر ﻣـﻲﺷـﻮد )ﺑﻐـﺪادی‪،‬‬
‫‪.(159/3‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ ﻧﯿﺰ در ﺷﺮح ﮔﺮاﻧﻘﺪرش ﺑﺮ اﻹﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐـﺎت‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺎره ﻣﻲﮐﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي ﺣﮑﻤﺎ را از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﻋﻠّﻲ و ﻣﻌﻠﻮﻟﻲ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺧـﺪا در ﻣـﻮرد ﺻـﺎدر اوّل و ﺻـﻮادر ﺑﻌـﺪي ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻋﻠّﯿّﺖ ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣﺆاﺧﺬه ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﺑـﺎور اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻫﻤـﮥ‬
‫ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﻧﺴﺒﺖ داد و ﺑـﺮاي ﺻـﻮادر اوّل و دوم ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﺪّ ﺷﺮوط ﻣُﻌﺪّۀ اﻓﺎﺿـﺎت ﺣـﻀﺮت ﺣـﻖ ﻧﻘـﺶ ﻗﺎﺋـﻞ ﺷـﺪ )اﺑـﻦﺳـﯿﻨﺎ‪ ،‬اﻻﺷـﺎرات‬
‫واﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪.(249/3 ،‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪﻧﺼﯿﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺸﻨﯿﻊ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﺮ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣـﺸّﺎﯾﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞﭘﺬﯾﺮش ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺑﺎﯾﺪ آن را در ﺣﺪّ ﻣﺆاﺧﺬات ﻟﻔﻈﻲ ﻟﺤﺎظ ﮐﺮد‪) .‬ﻫﻤـﺎن( زﯾـﺮا‬
‫ﻫﻤﮥ ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻲ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻤﮑﻨﺎت‪ ،‬ﺣﺘّﻲ ﻋﻘﻮل‪ ،‬ﻧﻘـﺶ ﻋﻠّﯿّـﺖ ﻗﺎﺋـﻞاﻧـﺪ ﺑـﺮاﯾﻦ ﺑﺎورﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻲﺑﺨﺶ ﺣﻘﯿﻘﻲ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺑﻘﯿّﮥ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠّـﺖ ﺣﻘﯿﻘـﻲ ﻧﻘـﺶ اﯾﻔـﺎ‬
‫ﻧﻤﻲﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﺣﮑﻤﺎ از روي ﺗﺴﺎﻣﺢ و ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ وﻗﺘﻲ ﺣﮑﻤﺎ درﺑـﺎرۀ‬
‫ﻋﻠﻞ اﺗّﻔﺎﻗﻲ ﯾﺎ ﻋﻠﻞ ﻋَﺮَﺿﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﯾﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨـﻲ ﮐـﻪ آنﻫـﺎ اﺻـﻼً ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻠﻞ اﺗّﻔﺎﻗﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮاد آنﻫﺎ از ﻋﻠﻞ اﺗّﻔﺎﻗﻲ اﻣﻮر اﻗﻠّﻲاﻟﻮﺟﻮد‪ ،‬و ﻣـﺮاد آنﻫـﺎ از‬
‫ﻋﻠﻞ ﻋَﺮَﺿﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻠﻞ ذاﺗﻲ اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن(‬
‫اﯾﻦ ﻧﻘﺪ ﺑﺎﻻﺧﺺ در ﻣﻮرد ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﺤـﺚ اﻣﮑـﺎن ﻓﻘـﺮي را در ﺑﺮاﺑـﺮ اﻣﮑـﺎن‬
‫ﻣﺎﻫﻮي ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﻫﻤﮥ ﻣﻮﺟﻮدات را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﯿﻦاﻟﻔﻘﺮ و ﻋﯿﻦاﻟﺮﺑﻂ ﻣﻲداﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر رﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎزد‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‪ ،‬ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾّﮥ واﺣﺪي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿـﺮ از واﺣـﺪ‬
‫اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻣّﻞ و ﺗﺪﻗﯿﻖ در ﻣﮑﺘﻮﺑﺎتاش درﻣﻲﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ وی ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾّـﻪ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮﯾّﻪ اراﺋﻪ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻧﻈﺮﯾّﮥ او ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ (1) :‬اراﺋﮥ ﻧﻈﺮﯾّـﮥ ﺑـﺪﯾﻞ و ﻧـﻮﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ )ﻧﻈﺮﯾّـﮥ ﻧﻈـﺎم ﻓـﯿﺾ(‪ .‬ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه‪ ،‬ﮐﻨـﺪوﮐﺎو و ﺧـﺮدورزي‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اراﺋﮥ ﻧﻈﺮﯾّـﮥ ﻧـﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺘّـﻲ اﮔـﺮ ﻣُـﺼﺎب ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾـﺴﺘﮥ‬
‫‪55‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫ﺗﺤﺴﯿﻦ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ؛ زﯾـﺮا زﻣﯿﻨـﻪ را ﺑـﺮاي ﺗﻮﺳـﻌﮥ ﺧـﺮدورزي ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲﮐﻨـﺪ‪ (2) .‬او‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﺧﻮﯾﺶ و ﻃﺒﯿﻌﯿّﺎت و ﻫﯿﺌﺖ ﻗـﺪﯾﻢ ﭘﯿﻮﻧـﺪي اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻧﮑﺮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ اراﺋﻪﺷﺪه از ﺳﻮي ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸّﺎﯾﻲ را ﮔﺴـﺴﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺮوزه ﻧﺎدرﺳـﺘﻲ‬
‫ﻧﻈﺮﯾّﻪ اﻓﻼك ﻗﺪﻣﺎ ﻣﺒﺮﻫﻦ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ (3) .‬او‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﮐﺜﯿﺮی از ﻣﺘﮑﻠّﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﺻـﻞ‬
‫ﻗﺎﻋﺪۀ اﻟﻮاﺣﺪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ اﻧﮕـﺎرۀ او را ﭼﻨـﯿﻦ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑﺮﺷـﻤﺮد‪ (1) :‬او ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺎﺻﻮاب ﺗﺎرﯾﺨﻲِ راﯾـﺞ در ﻣﯿـﺎن ﻣﺘﻔﮑّـﺮان ﻣـﺴﻠﻤﺎن درﺑـﺎرۀ اﻧﺘـﺴﺎب اﺛﻮﻟﻮﺟﯿـﺎی‬
‫ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ دﭼﺎر ﺧﻄﺎی ﺗﺎرﯾﺨﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ (2) .‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺧﻮاﺟﻪ ﻧـﺼﯿﺮ‬
‫و ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺟﻮدات راﺑﻄﮥ ﻋﻠّﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻋﻠّﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻫﻤﮥ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺎﺑﻞدﻓـﺎع ﻧﯿـﺴﺖ‪ (3) .‬او ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﯾﮑـﻲ از‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻬﻢّ ﺑﻨﯿﺎدي ﻧﻘﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻔﻄّﻦ ﮐﺎﻣﻞ و ﻋﻤﯿـﻖ ﻧﺎﻗـﺪ ﻧـﺴﺒﺖ ﻧﻈﺮﯾّـﮥ ﻣـﻮرد ﻧﻘـﺪ‪ ،‬را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ (4) .‬او ﺣﺘّﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن راﻗﻢ اﯾﻦ ﺳﻄﻮر‪ ،‬درك ﻋﻤﯿﻘﻲ از ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫درﺑﺎرۀ ﻣﺴﺌﻠﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺰﻟﺰل رأي در ﺑﯿـﺎن‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺨﺘﺎرش ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ (5) .‬از ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ دﯾﮕﺮ ﻧﻈﺮﯾّﮥ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت آن اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫دﻗﯿﻖ و ﻋﻤﯿﻘﻲ از رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺟﻮدات در ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﺘﻌﺪّد اراﺋﻪ ﻧﺪاده اﺳـﺖ‪ (6) .‬در ﻧﻬﺎﯾـﺖ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺟﺮأت ﻧﻘﺪ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾّﮥ ﻧﻈﺎم ﻓﯿﺾ ﺣﮑﯿﻤﺎن ﻣﺸﺎﯾﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﺠﯿـﺪ و ﺳـﺘﺎﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺪ او ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﻮاب ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ .1‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬اﻟﺸﻔﺎء‪ :‬اﻹﻟﻬﯿّﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺴﻦ ﺣﺴﻦزاده آﻣﻠﯽ‪ ، ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪،‬‬
‫‪1418‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .2‬ــــــ ‪ ،‬اﻹﺷﺎرات واﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ اﻟﮑﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪1403 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .3‬ــــــ ‪ ،‬اﻟﻨﺠﺎة ﻣﻦ اﻟﻐﺮق ﻓﯽ ﺑﺤﺮ اﻟﻀﻼﻻت‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﺤﻤّﺪﺗﻘﯽ داﻧـﺶﭘـﮋوه‪،‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1364 ،‬‬
‫‪ .4‬ــــــ ‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﻋﻼﯾﯽ‪ :‬اﻟﻬﯿّﺎت‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪّﻣﻪ و ﺣﻮاﺷﯽ و ﺗـﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘـﺮ ﻣﺤﻤّـﺪ ﻣﻌـﯿﻦ‪،‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮﻋﻠﯽﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮانـ ﻫﻤﺪان‪.1383 ،‬‬
‫‪ .5‬ــــــ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻌﺮوس‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄّﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ‪ 86‬از ﺳﺮی ﮐﺘﺐ اﻫﺪاﯾﯽ دﮐﺘﺮ ﻣـﺸﮑﻮة‬
‫ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪56‬‬

‫‪ .6‬ــــــ ‪» ،‬ﺳﺆال اﻟﺸﯿﺦ اﺑﯽﺳﻌﯿﺪ ﻋﻦ ﺷـﯿﺦاﻟـﺮﺋﯿﺲ« )ﯾـﺎ »ﺳـﺒﺐ اﺟﺎﺑـﺔ اﻟـﺪﻋﺎ و ﮐﯿﻔﯿـﺔ‬
‫اﻟﺰﯾﺎرة«(‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رﺳﺎﺋﻞ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﮑﺎﺋﯿﻞ ﺑﻦ ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻤﻬﺮس‪ ،‬ﻟﯿﺪن ﺑﺮﯾـﻞ‪،‬‬
‫‪ 1889‬م؛ ﻧﯿﺰ در ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺪار‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1400 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .7‬ــــــ ‪ ،‬اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖاﻟﺪﮐﺘﻮر ﺣﺴﻦ ﻣﺠﯿﺪ اﻟﻌﺒﯿﺪی‪ ،‬ﺑﯿﺖاﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ،‬ﺑﻐﺪاد‪2002 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .8‬ــــــ ‪» ،‬رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻌﺸﻖ«‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ رﺳﺎﺋﻞ ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﯽ ﻋﻠﯽاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺑـﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠّـﻪ‬
‫ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺪار‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1400 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .9‬ــــــــ ‪ ،‬اﻟﻤﺒــﺪأ واﻟﻤﻌــﺎد‪ ، ،‬ﻣﻮﺳــﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌــﺎت اﺳــﻼﻣﯽ داﻧــﺸﮕﺎه ﺗﻬــﺮان و داﻧــﺸﮕﺎه‬
‫ﻣﮏﮔﯿﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1363 ،‬‬
‫‪ .10‬ﺑﻐﺪادی‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‪ ،‬اﻟﻤﻌﺘﺒﺮ ﻓﯽ اﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪.1373 ،‬‬
‫‪ .11‬ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺮ ﺳﯿّﺪ ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺷﺮح اﻟﻤﻮاﻗﻒ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮراتاﻟﺸﺮﯾﻒاﻟﺮﺿﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪1415 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .12‬دﺷﺘﮑﯽ ﺷﯿﺮازی‪ ،‬ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬اﺷﺮاق ﻫﯿﺎﮐـﻞ اﻟﻨـﻮر ﻟﮑـﺸﻒ ﻇﻠﻤـﺎت ﺷـﻮاﮐﻞ‬
‫اﻟﻐﺮور‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1382 ،‬‬
‫‪ .13‬رازی‪ ،‬ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬اﻟﻤﺒﺎﺣﺚ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﺔ‪ ،‬دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 1410 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .14‬رﺣﯿﻤﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﻓﯿﺾ و ﻓﺎﻋﻠﯿـﺖ وﺟـﻮدی از ﻓﻠـﻮﻃﯿﻦ ﺗـﺎ ﺻـﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻮﺳـﺘﺎن‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻗﻢ‪.1381 ،‬‬
‫‪ .15‬ﺳﻬﺮوردی‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺼﻨﻔﺎت ‪ :2‬ﺣﮑﻤﺔاﻻﺷﺮاق‪ ،‬ﺑﺎ ﺗـﺼﺤﯿﺢ و ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﻫـﺎﻧﺮی ﮐـﺮﺑﻦ‪،‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺣﮑﻤﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1977 ،‬‬
‫‪ .16‬ﺷﻬﺮزوری‪ ،‬ﺷﺮح ﺣﮑﻤﺔ اﻻﺷﺮاق‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1373 ،‬‬
‫‪ .17‬ﺷﯿﺮازی‪ ،‬ﻗﻄﺐاﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺷـﺮح ﺣﮑﻤـﺔاﻻﺷـﺮاق ﺳـﻬﺮوردی‪ ، ،‬داﻧـﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮاﻧـﻮ ﻣﺆﺳـﺴﮥ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻼﻣﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﮏﮔﯿﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1380 ،‬‬
‫‪ .18‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ، ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻨﺸﺮ اﻹﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪.1362 ،‬‬
‫‪ .19‬ــــــ ‪ ،‬ﺑﺪاﯾﺔ اﻟﺤﮑﻤﺔ‪ ،‬ﻧﺸﺮ داﻧﺶ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1404 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .20‬ــــــ ‪ ،‬اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪ و روش رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺻﺪرا‪ ،‬ﻗﻢ‪.1365 ،‬‬
‫‪ .21‬ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺪاﻟﻤﺤﺼﻞ‪ ،‬داراﻻﺿﻮاء‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 1405 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .22‬ــــــ ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﻌﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬داراﻻﺿﻮاء‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 1405 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .23‬ــــــ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ اﻟﻌﻠﻞ و اﻟﻤﻌﻠﻮﻻت‪ ،‬داراﻻﺿﻮاء‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 1405 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .24‬ــــــ ‪ ،‬ﺻﺪور اﻟﮑﺜﺮة ﻋﻦ اﻟﻮﺣﺪة‪ ،‬داراﻻﺿﻮاء‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪1405 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪57‬‬ ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت ﺑﻐﺪادي درﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﮐﺜﯿﺮ از واﺣﺪ‬

‫‪ .25‬ــــــ ‪ ،‬ﻣﺼﺎرع اﻟﻤﺼﺎرع‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﺔ آﯾﺔاﻟﻠّﻪ اﻟﻌﻈﻤﯽ اﻟﻤﺮﻋﺸﯽ اﻟﻨﺠﻔﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪1405 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .26‬ﻓﺎراﺑﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﺔ اﻟﻤﺪﻧﯿﺔ‪ ،‬دار و ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻬﻼل‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 1996 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .27‬ــــــ ‪ ،‬آراء اﻫﻞاﻟﻤﺪﯾﻨﻪ اﻟﻔﺎﺿﻠﻪ و ﻣﻀﺎداﺗﻬﺎ‪ ،‬دار و ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻬﻼل‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 2002 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .28‬ــــــ ‪ ،‬ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺮح ﺳﯿّﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﻟﺤـﺴﻨﯽ اﻟـﺸﻨﺐ ﻏـﺎزاﻧﯽ‪ ،‬اﻧﺘـﺸﺎرات‬
‫اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1381 ،‬‬
‫‪ .29‬ــــــ ‪ ،‬اﺣﺼﺎء اﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﻠﯽ ﺑﻮﻣﻠﺤﻢ‪ ،‬دار و ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻬﻼل‪ 2002 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .30‬ــــــ ‪ ،‬ﻓﺼﻮل ﻣﺒﺎدئ آراء اﻫﻞ اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ اﻟﻔﺎﺿﻠﺔ‪ ،‬داراﻟﻤﺸﺮق‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 1986 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .31‬ــــــ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓﯽ اﻟﻌﻘﻞ‪ ،‬دار اﻟﻤﺸﺮق‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ 1986 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .32‬ــــــ ‪ ،‬ﻋﯿﻮن اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ ﺳﺘﺎرة‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ 1907 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .33‬ــــــ ‪ ،‬ﻓﺼﻮل ﻣﻨﺘﺰﻋﺔ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟﺰﻫﺮاء‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1405 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .34‬ــــــ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﻓﯽ اﺛﺒﺎت اﻟﻤﻔﺎرﻗﺎت‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ ﻣﺠﻠﺲ داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﯿﺔ‪ ،‬ﺣﯿﺪرآﺑﺎد‬
‫دﮐﻦ‪ 1345 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .35‬ــــــ ‪ ،‬اﻟﺘﻌﻠﯿﻘﺎت‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1371 ،‬‬
‫‪ .36‬ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪاد‪ ،‬ارﺷﺎد اﻟﻄﺎﻟﺒﯿﻦ اﻟﯽ ﻧﻬﺞ اﻟﻤﺴﺘﺮﺷﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات ﻣﮑﺘﺒﺔ آﯾﺔاﻟﻠّﻪ اﻟﻌﻈﻤﯽ‬
‫اﻟﻤﺮﻋﺸﯽ اﻟﻨﺠﻔﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪ 1405 ،‬ﻫ ق‪.‬‬
‫‪ .37‬ﻣﻠّﺎﺻــﺪرا )ﺻــﺪراﻟﺪﯾﻦ ﺷــﯿﺮازی(‪» ،‬ﺷــﻮاﻫﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﯿــﺔ«‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ رﺳــﺎﺋﻞ ﻓﻠــﺴﻔﯽ‬
‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟّﻬﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1375 ،‬‬
‫‪ .38‬ــــــ ‪» ،‬اﺟﻮﺑـﻪ اﻟﻤـﺴﺎﺋﻞ اﻟﻨـﺼﯿﺮﯾﺔ«‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ رﺳـﺎﺋﻞ ﻓﻠـﺴﻔﯽ ﺻـﺪراﻟﻤﺘﺄﻟّﻬﯿﻦ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1375 ،‬‬
‫‪ .39‬ــــــ ‪ ،‬ﺷﺮح اﻟﻬﺪاﯾﺔ اﻻﺛﯿﺮﯾﺔ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫‪ .40‬ــــــ ‪ ،‬اﻟﻤﺒﺪأ و اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﻓﻠﺴﻔﮥ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1976 ،‬م‪.‬‬
‫‪ .41‬ــــــ ‪ ،‬اﻟﺸﻮاﻫﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﺣﺎج ﻣﻼﻫﺎدی ﺳﺒﺰواری‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧـﺸﮕﺎﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1360 ،‬‬
‫‪ .42‬ــــــ ‪ ،‬اﻻﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺼﻄﻔﻮی‪ ،‬ﻗﻢ‪.1368 ،‬‬
‫‪ .43‬ــــــ ‪ ،‬اﻻﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺼﻄﻔﻮی‪ ،‬ﻗﻢ‪.1368 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪58‬‬