Methali Za Kiutandawazi

METHALI ZA KIUTANDAWAZI
CHUO KIKUU CHA DAR ES SALAAM
Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili
______________________________________________________
_______
Kongamano la Jubilei ya Miaka 75 ya TUKI
Tarehe 4 – 7 Julai, 2005
1 / 62
John P. Mbonde
Utangulizi
Katika kuziainisha methali, watu hupenda kuziita kuwa hizi ni za

asili ya jamii fulani kama vile ya Kihispania na zile ni za Kiafrika
au hizi ni za Kimaasai na hizo ni za Kingoni n.k. Aina hii ya
methali, jamii huzidai kuwa ni za asili ya jamii yake (kabila
fulani), na hivyo, huzifanya kuwa ni mali yake kiutamaduni
kama zilivyo mila na desturi tofauti mbalimbali katika jamii hiyo
husika. Kumbe kati ya methali hizo zote, baadhi yake hutumika
mahali pote duniani. Aina hii ya methali zitumikazo mahali pengi
duniani, ingawa huundwa katika lugha tofauti mbalimbali na
wakati mwingine kwa mipangilio yake ya maneno hutofautiana,
lakini maana yake huwa ni ileile.
Ni kwa mantiki hiyo, nimeamua kuziita Methali za Kiutandawazi.

Nafahamu pia kwamba baadhi ya wanataaluma wangependa
kuziita ni
Methali za Kimataifa
. Jina lolote linaloweza kutumika kuainisha methali hizo, halina
utata wala mjadala kwa kuwa zinatumika miongoni mwa
mataifa mengi duniani kote. Kamwe methali hizo siyo mpya
wala za ajabu wala hazina hadhi ya milenia ya tatu kwa
maumbile, bali ni zilezile ambazo zimezoeleka katika matumizi
ya kila siku. Ila inawezekana kwamba zinaweza kuwa za asili
ya jamii fulani zilizoanza kuzitumia, au hupendelea kuzitumia
mara nyingi zaidi kuliko jamii nyingine kwa msukumo wa
2 / 62
mazingira. Kwa mfano, lugha ya Kispanishi ina utajiri mkubwa

sana wa methali kuliko lugha nyingi duniani. Hali kadhalika,
Kichina kimefaulu kuhifadhi methali zake kwa wingi tangu karne
na karne.
Madhumuni ya kuzikusanya na kuzihifadhi pamoja ni

kurahisisha upatikanaji wake. Fauko ya hayo, huu ni wakati
muafaka wa kuzijengea uhalali na hadhi yakinifu methali za
kiutandawazi ili kwenda sambamba na maendeleo endelevu ya
kisayansi na kiteknolojia. Ifahamike wazi kuwa bado suala hilo
linahitaji kufanyiwa tafiti za kina kirefu ili kuboresha dhana hiyo.
Mwenendo wa methali za kiutandawazi hautofautiani na ule wa

methali za kawaida. Ni dhahiri kuwa baadhi ya vigezo vya
kubainisha methali za kiutandawazi ni ile tabia ya taswira za
kimataifa zilizobebwa nazo. Baadhi ya methali huhusishwa na
vitu vya eneo dogo la nchi, lakini zile za kiutandawazi hazina
mipaka. Kwa mfano, Waarabu wa Pemba hujuana kwa
vilemba. Pemba ni kisiwa katika bahari ya
Hindi katika Jamhuri ya Muungano wa Tanzania. Vilemba ni
vitambaa wafungazo vichwani. Tabia ya kufunga vilemba vya
aina hiyo, hujitokeza huko Pemba miongoni mwa Waarabu
katika mashamba ya karafuu. Ingawa maana ya ndani ya
methali hii yaweza kabisa kuwa ya kimataifa, yaani ya
kiutandawazi. Mathalani, wazungu watawapendelea wazungu
wenzao. Ufinyu wa methali za mahali ni sawa na jinsi aina
3 / 62
fulani za mila hutawala jamii ndogo ya mahali hapo tu. Kumbe

methali Wapiganapo tembo, nyasi
huumia (When elephants fight, the reeds get hurt),
hii ni methali ya kiutandawazi.
Kwa upande mwingine, baadhi ya methali huwa hazitumiki kila

siku, katika ufinyu au utandawazi wake, badala yake huwa
zimebaki katika vitabu tu. Ukweli ni kwamba hata baadhi ya
misamiati katika kamusi za aina zote za lugha, hubaki katika
vitabu kwani matumizi yake ni ya nadra mno kwa sababu au
bila sababu za kimsingi. Na kila zinapotumika husikika kuwa ni
ngeni katika masikio ya wasikilizaji wake. Hata nchini Tanzania
ambako ni chimbuko la historia ya Kiswahili, hususan Zanzibar,
kwa namna moja au nyingine, Waswahili hao, si hoja kama ni
wasomi au watu wa kawaida, wanaposikia mtu akitumia
msamiati au istilahi iwayo utawasikia wakishutumu, “Kiswahili
cha siku hizi ni kigumu, jamani! Afadhali ya Kiingereza.” Vivyo
hivyo, iwapo Mwiingereza msomi akitumia misamiati
isiyotumika katika maisha ya kila siku ya jamii ya Waingereza,
wanaposikia hayo hulaani na kusema, “Kiingereza cha wasomi
wa siku hizi ni kigumu (bombastic).
4 / 62
1.
Nini maana ya methali?
Methali ni lugha nyepesi ipenyayo moja kwa moja katika mioyo

ya wasikilizaji. Aidha, methali au misemo huondoa wingu au
ukungu katika mawasiliano ya kisayansi na ya teknolojia nzito
za kitaaluma. Pia, methali ni kielelezo cha utashi wa uhai wa
jamii husika, historia na falsafa ya utu wa binadamu, hekima na
busara. Mwanafasihi mashuhuri katika Afrika, Chinua Achebe,
katika kitabu chake Things Fall Apart (1959: 7) anaandika, “Met
hali ni mafuta ya mawese ambayo kwayo maneno huliwa.”
Kauli hii ikizingatiwa barabara huyafanya maandishi kukubalika
kuwa ni fasihi, maana matumizi ya methali na fani nyingine
hukoleza simulizi kama tui la nazi na viungo mbalimbali kama
vile vitunguu, nyanya, zinavyoifanya mboga iwe na riha na
ladha tamu zaidi. Methali ni njia ya mkato ya kuelimisha,
kuadilisha, kukosoa na kuelekeza jamii, husuan vijana katika
kuzingatia tunu za jadi kwa kina ndani ya mazingira ya asili ya
jamii.
5 / 62
“ Methali ni aina ya usemi nzito na ambao unakusudiwa

kusema jambo maalumu lakini ya fumbo. Usemi huu
mzito mara nyingi hukusudiwa kumuonya, kumuongoza,
na kumuadilisha mwanadamu. Kwa umbile la nje methali
huwa na muundo maalumu, muundo wenye baadhi
(pande) mbili. Upande mmoja wa methali huwa unaeleza
mazoea au tabia ya mtu au kitu juu ya utendaji wa jambo;
na upande wa pili unaeleza matokeo yatokanayo na
mazoea hayo au tabia hiyo ambayo imeelezwa katika
upande wa kwanza.” (S. Y. A. Ngole na Lucas N.
Honero, Fasihi- Simulizi Methali: Kitabu cha pili, (uk viii)
TUKI, DUP 1981
.
Lugha ya Kiswahili ni tajiri sana kwa semi zake. Licha ya

methali, kuna misemo, misimu, nahau. Tofauti na methali
misemo ni tungo zitumiazo picha, ishara na tamathali kueleza
kitu au wazo kwa kifupi, ili litolewe maadili au maonyo au sifa
fulani. Kumbe vitendawili ni semi fupifupi za fumbo zenye
kutumia picha, tamathali na ishara kueleza wazo lililofichika
ambalo ndilo jawabu la fumbo. Kwa mfano, Koti la mzee
halikosi chawa.
6 / 62
Na kwa upande wa misimu ni semi ndogondogo za kuibuka na

kufifia au kufa kabisa ambazo huzushwa katika mazingira
fulani, hufa baada ya mazingira yale kutoweka. Kwa mfano, Kla
bu ya Simba ilishinda kwa kishindo cha tsunami.(This coinage
was heard by the author while travelling in Dar es Salaam
comuters known as “Daladala” hence I personally call such
sayings as “Daladala Philosophy” which associate with
contemporary events such as ‘tsunami’ impact in which Simba
soccer club beat their long time rival, the Younger soccer club
with such impact as that of tsunami).
Pia, matumizi ya
msimu, k.m.
Mambo! Poa!
Huu ni msimu uliochipua na kuchanua miaka hii ya karibuni,
ambao nao siku itafika utanyauka na kufa. Hata Rais wa
awamu ya tatu wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania,
Mheshimiwa Benjamin William Mkapa ameondokea kuupenda
na kuutumia mara nyingi sana anaposalimiana na wananchi
kabla ya kuzungumza au kuwahutubia. Akisha sema, “Mambo!”
Hadhira humkubalia kwa mkupuo mmoja, “Poa!”
“Methali hutupa maarifa;
hutupa ukweli kwa kifupi;
7 / 62
hufanana katika lugha mbalimbali za nchi kadha za

ulimwenguni;
hutumika hasa na wazee kufundisha vijana na watoto,

hali ya maisha duniani.” Kutoka katika Utangulizi wa
kitabu 500 Haya Proverbs kilichotungwa na Nestor, H.
Byera, EALB (1978).
Aidha, kuna ufafanuzi wa aina mbalimbali kutoka kwa

wanataaluma wa nyakati mbalimbali kuhusu dhana “methali”.
Katika Kamusi ya Kiswahili Sanifu 1981: 165 “Methali ni kifungu
cha maneno yanayotumiwa pamoja kisanii kwa njia ya kufumba
au kupigia mfano na ambacho kinachukua maana ndefu na
pana kuliko maneno yenyewe yanayotumiwa; muhtasari wa
maneno ya kisanii wenye maana pana k.v.
Mcheza kwao hutunzwa.”
Kuna baadhi ya hadithi nyingi huanza na methali na kumalizia
kwa methali. Kwa mfano, katika kitabu kilichotungwa na
Kayombo, Innocent Kapilima,
Hadithi za Babu Zetu wa Tanganyika,
TMP (1959), ametumia mtindo huo wa kuanza na ‘methali’ na
kumalizia na methali katika kusimulia hadithi zake.
Zipo methali nyingi ni za Kiafrika pale zinapohusisha na ishara
8 / 62
au vitu vipatikanazo katika mazingira yao. K.m. “Jifya moja

haliinjiki chungu.”
1.
Nini Maana ya Utandawazi?
Dhana ya utandawazi ilizuka mwishoni mwa miaka ya 1980 na

kushamiri miaka ya 1990 na kuwa changamoto katika nyanja
mbalimbali. Utandawazi ni upanukaji kwa kina kirefu zaidi na
kusambaa kwa masafa marefu mahusiano miongoni mwa jamii
mbalimbali mintarafu uhalisia wa maisha, kuanzia yale ya
ustawi wa jamii hadi yale ya harakati za kujikimu, kiuchumi,
kiutamaduni, kiulinzi, kibiashara, kiuwekezaji, kimawasiliano,
kiteknolojia na kuufanya mchakato mzima kuipelekea dunia iwe
mithili ya kijiji kimoja kidogo. Mvuvumko huo wa kiutandawazi
kiuchumi na kiutamaduni umeipa Marerkani nafasi ya kasi
kubwa ya katika kuhodhi na kudhibiti mageuzi hayo.
9 / 62
“ Kwa ufafanuzi wa jumla, dhana utandawazi inamaanisha

kuifanya dunia nzima ionekane
kama kijiji kimoja kwa kupanuka kwake kimawasiliano,

kijamii na kiuchumi katika uhalisia
wa mambo ulivyo katika nyanja mbalimbali kama vile

uchumi, utamaduni, biashara,
uwekezaji, kiteknolojia hata kiroho. Kutokana na welewa

huu inadaiwa kwamba uchumi wa
dunia umo katika mchakato wa kuoanishwa kwa kuvunja

mipaka na nguvu za kiuendeshaji
kuwa kitu kimoja.” S.M.Rugumamu, Globalization

Demystified, DUP
(2005).
10 / 62
Waandishi wengine, kama vile C.K. Omari, Prof. E. Kezilahabi

na W.D. Kamera wanasisitiza katika vitabu vyao Misemo na
MethaliToka Tanzania (Kitabu cha I&II):
“ Misemo na Methali zimejaa wingi wa hekima na

mafundisho yanayoweza kutumika katika
kufafanua utamaduni wa jamii, muundo na mfumo wake,

siasa yake, uchumi na mazingira
yake.”
1.
Mantiki ya Methali za Kiutandawazi
11 / 62
Nimeorodhesha baadhi tu ya methali zenye hadhi ya

utandawazi na kuelezea kwa kifupi kwa lugha ya Kiswahili na
Kiingereza, ingawa ingependeza sana kama tafsiri yake
ingeweza kuwa katika lugha ya Kifaransa, Kijerumani, Kichina
na katika lugha zingine za kimataifa. Ukweli huu wa methali za
kiutandawazi unaenda sambamba kama alivyoandika Hellen
Byera Nestor katika utangulizi: “…methali hufanana katika
lugha mbalimbali za nchi kadha za ulimwenguni.”
Hapa mwandishi huyo kwa kutumia dhana ‘hufanana’ kimsingi
alimaanishwa kuwa baadhi ya methali hutumika mahali pengi
duniani ingawa ni kwa lugha tofauti lakini maana iliyobebwa
katika maudhui yake ni ileile.
Zimepangwa kwa kuzingatia alfabeti ya Kiswahili. Methali za

kiutandawazi ni changamoto kwa upande wa maendeleo ya
mawasiliano ya kiuhusiano miongoni mwa mataifa. Ikumbukwe
kwamba madai kwamba methali za kiutandawazi asili yake ni
Ulaya au Marekani kama inavyodaiwa katika masuala mengine
mengi ya kiutamaduni na kihistoria. Utajiri uliomo katika methali
za kiutandawazi kamwe usimithilishwe na utajiri au maendeleo
mengine ya kisayansi na kiteknolojia kutoka katika nchi tajiri
duniani na kwenda nchi maskini duniani!
Ni matumaini yangu kwamba mkusanyiko huu wa methali za

kiutandawazi utatoa changamoto kwa wanataaluma kujenga
wigo mpana na kukita katika kina kirefu cha uchambuzi na
12 / 62
upembuzi yakinifu.
4.0 Changamoto
Watu binafsi, serikali na taasisi mbalimbali zinaendelea kupania

katika kukikuza Kiswahili. Kutokana na hali halisi ya baadhi ya
methali kuweza kupotea miongoni mwa jamii mbalimbali za
Kiafrika, mpango maalumu umeanzishwa ili kuweza kuziandika
na kuzitolea maelezo methali za makabila mbalimbali ya Afrika
kwa kuandika vitabu kadha wa kadha. Mradi huo ambao kila
mwezi hutoa methali moja kutoka nchi moja ya Kiafrika,
unaweza kuwanufaisha wengi kwa kutumia mtandao kama
ulivyo katika tovuti ifuatayo: African Proverbs, Sayings and
Stories Website : www.afriprov.org .
Hali kadhalika, kuna vitabu vingi vya methali vilivyoandikwa na

watunzi mbalimbali duniani. Katika mradi nilioutaja hapo juu,
jitihada zimefanywa na kila mwandishi katika kukumekusanya
13 / 62
methali zisizopungua mia moja za jamii yake kwa shabaha ya

kuzihifadhi ili zisije zikapotea. Mradi wa methali adimu za
Kiafrika ulioanza mwaka 1999 ilimradi kusalimisha methali na
misemo ambayo iko hatarini kupotea, hadi 2004 ulikuwa
umefaulu kuzikusanya na kurudufu vijitabu kumi na tatu. Kuna
tegemeo kubwa kupata ongezeko kubwa kabla ya mwisho wa
mwaka huu 2005.
5.0 Hitimisho
Tunaposherehekea Jubilei ya Miaka Sabini na Tano (75) ya

mchakato wa kukistawisha Kiswahili (The Inter-Territorial
Language [Swahili] Committee
iliyoundwa 1930
hadi Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili (TUKI), iliyopandishwa
hadhi mwaka 1964), bado safari ni ndefu. Juhudi mbalimbali
zilifanywa na serikali hata ikaunda Baraza la Kiswahili la Taifa
(BAKITA) 1967; Idara ya Kiswahili-Chuo Kikuu cha Dar es
Salaam 1970; Taasisi ya Kiswahili na Lugha za Kigeni,
Zanzibar 1979. Na wakereketwa waasisi walianzisha Chama
cha Usanifu wa Kiswahili na Ushairi Tanzania (UKUTA) tangu
14 / 62
miaka mingi kabla ya kupata Uhuru mwaka wa Tanganyika.

Kiswahili hutumika katika nchi nyingi duniani; hufundishwa
katika taasisi na vyuo vikuu kadha wa kadha duniani; hutumika
katika vituo vya redio na televisheni nyingi duniani; aidha, ni
moja ya lugha rasmi za Umoja wa Afrika (AU).
Zifuatazo ni baadhi tu ya methali za kiutandawazi:
1.
Ada ya mja hunena muungwana ni kitendo
15 / 62
Kutokana na tabia ya kibinadamu, mtu hutambulika kwa

uungwana wake kwa vitendo vyake wala siyo kwa mavazi,
maumbile au maneno ayasemayo.
Public opinion maintains, a gentleman is judged by his actions.

(Manners make man; or Handsome is as handsome does).
1.
Akili ni nywele kila mtu ana zake
Akili za watu ni za aina nyingi na ni tofauti kama vile nywele za

kila binadamu ni tofauti. Brains are like hair, every humankind
has her/his own kind.
16 / 62
1.
Baada ya dhiki faraja
Baada ya shida huja raha.
After hardship comes relief. (Every cloud has a silver lining;

After storm comes a calm).
1.
Bandubandu huisha (humaliza) gogo
Hata gogo liwe kubwa namna gain, unapolichanachana mwisho
17 / 62
gogo hilo humalizika.
Chip! Chip! Finishes the log. (Little strikes fell great oak.
Constant dripping wears away a stone).
1.
Chanda chema hufikwa (huvishwa) pete
Jambo jema husifiwa na hushangiliwa ili liweze kufana zaidi. Ni

wana kama kidole kizuri kinapovalishwa pete ili kizidi
kupendeza.
A handsome finger gets a ring put round it.
18 / 62
1.
Chema chajiuza kibaya chajitembeza
Kitu kizuri huonekana bila ya kunadiwa, lakini kibaya hupigiwa

debe ili kukitangaza.
A good thing sells itself, a bad thing advertises itself for sale.
(Good wine needs no bush).
1.
Dalili ya mvua ni mawingu
19 / 62
Ishara ya kuwa mvua itanyesha hivi punde ni mawingu meusi

makubwa. Na yasipokuwepo mawingu haiwezi kunyesha. Hali
kadhalika, katika juhudi zako waweza kujua mapema kama
utafanikiwa.
Clouds are the sign of rain. (Morning shows the day as the
childhood shows the man. Cunning events cast their shadows
before. No smoke without fire).
1.
Damu ni nzito kuliko maji
Watu wa ukoo mmoja husaidiana sana katika matatizo yao

kuliko marafiki au jamaa wa mbali.
Blood is thicker than water.
20 / 62
1.
Elimu haina mwisho
Elimu ni za aina nyingi. Kila siku maarifa ya aina mpya

yanagunduliwa na kuzuka, hivyo haiwezekani kuielewa elimu
yote duniani.
Education has no limits. (One has to continue to learn all his/her

life time).
1.
Elimu ni bahari
Elimu ni pana hivi sawa na upeo wa bahari ambayo huelezwa

na kusambazwa miongoni mwa binadamu.
21 / 62
Education is like an ocean which spread all over the horizons of

people’s life.
1.
Fadhili za punda ni mashuzi
Shukrani za mtu mjinga ni kumtukana yule aliyemtendea

mema.
The gratitude of a donkey is a breaking of wind.
22 / 62
1.
Fimbo ya mbali haiuwi nyoka
Fimbo iliyo karibu nawe ndiyo ikufaayo wakati inapotokea

shida. Methali hii inalenga kuwatanabaisha watu kuwa
binadamu anapopata shida ni watu walio karibu naye ndio
watakaomsaidia.
A stick in the hand is the one that kills a snake.
1.
Ganda la muwa la jana, chungu kaona kivuno
23 / 62
Ganda la jana la muwa huwa limekauka, lakini chungu

anapolipata huona ni mavuno maridhawa. Maana asiyezoea
kuwa nacho, akipatapo hata kama ni kitu duni au hafifu namna
gani na kidogo, hushangilia. Mathalani, kukengeuka kwa
maadili kwa vijana barani Afrika na kuzamia tamaduni za kigeni.
The skin of yesterday’s sugar-cane is a whole harvest of an ant.
1.
Gonga gogo usikie mlio wake
Ukitaka kujua mlio wa gogo, lipige na usikilize. Hili lina maana

kuwa yakupasa kulichunguza jambo kwanza kabla ya
kulihukumu (kulikabili).
24 / 62
Knock a log in order to hear the sound it makes.
1.
Haba na haba hujaza kibaba
Ukiweka akiba kidogo ya kitu kila mara, mwishoni utakuwa na

akiba kubwa. Mwanzo wa makubwa ni madogo.
Little by little fills up the measure. (Little drops of water, little

grains of sand, make a mighty ocean and a pleasant land).
25 / 62
1.
Harakaharaka haina baraka
Jambo lifanywalo harakaharaka, haliwezi kufana. Mambo

lazima yaende kwa kuzingatia mchakato wenye mpango na
taratibu madhubuti.
Hurry, hurry, has no blessing. (More haste, less speed).
1.
Iliyopita si ndwele, ganga ijayo
26 / 62
Mambo yaliyopita, yasishughulikiwe sana, bali tujizatiti

kuyakabili na kuyadhibiti yale yajayo.
That which has passed is not a diease, cure what is coming.
1.
Iwapo nia, njia hupatikana
Mtu anapofanya dhamira ya dhati ya kutaka kulitekeleza jambo,

hawezi kukosa njia ya utekelezaji.
Where there’s a will, there’s a way.
27 / 62
1.
Jambo usilolijua ni kama usiku wa giza
Chochote usichokifahamu vizuri huwezi kukieleza kwa ufasaha.
A matter of which you are ignorant is like a dark night.
1.
Jogoo la shamba haliwiki mjini
Jogoo lililozoea kuishi shamba, likihamishiwa mjini hushindwa

kuwika kwa sababu ya mabadiliko ya mazingira yake. Maana,
28 / 62
ye yote aliye ugenini yampasa kufanya mambo kwa tahadhari ili

kulingana na mazingira ya hapo.
The country cock does not crow in the town.
1.
Kata pua uunge wajihi
Mtu akikata pua yake kwa ajili ya kujirembesha anakuwa

anaiharibu sura yake zaidi.
Cut off your nose to mend your face. (Keep up appearances

even at the price of losing your property. Cut off your nose to
spite your face).
29 / 62
1.
Kidole kimoja hakivunji chawa
Mtu mmoja peke yake hawezi kutenda mengi. Umoja ni nguvu

na utengano ni udhaifu.
One finger cannot kill a louse.
1.
Kuishi kwingi kuona mengi
Kuishi katika dunia kwa muda mrefu humpa mtu nafasi ya
30 / 62
kujifunza mengi. Tuwaheshimu wazee kwa vile wanaweza

kutushirikisha katika mang’amuzi mengi yenye hekima na
busara.
To live long is to see much.
1.
La kuvunda halina ubani
Harufu mbaya ya kitu kilichooza haiwezi kufichika au kuzuiwa

kwa kufukizia ubani. Hali kadhalika, jambo lililoharibika
halifichiki.
There is no incense for something rotting (it is impossible to

conceal its evil odour).
31 / 62
1.
Lililoandikwa ndilo liwalo
Lile aliloliweka Mungu litendeke, halishindwi kutendeka kama

alivyolipanga. Hii ina maana kuwa Mwenyezi Mungu ni muweza
wa yote, hivyo alipendalo hutokea vivyo hivyo. Hakuna
awezaye kushindana na matakwa (mapenzi) ya Muumba.
That which is written (by God) is what is (i.e. must surely come
to pass).
1.
Maji yaliyomwagika hayazoleki
32 / 62
Maji yakisha mwagika haiwezekani kuyazoa au kuyakusanya

tena. Yaani, jambo likiharibika huwa limeharibika, hata kama
likitengenezwa kamwe halitaweza kuwa kama lilivyokuwa hapo
awali.
If water is spilt, it cannot be gathered up.
1.
Milima haikutani, lakini binadamu hukutana
Milima haina uwezo wa kukutana, lakini binadamu wakiwa hai

huweza kukutana hata baada ya kuwa mbalimbali kwa muda
mrefu. Hii ni methali inayotumika katika kutiana moyo wakati
wanapoagana kwamba wakijaliwa watakutana. Pia hutumika
katika kuwaonya watu kuacha tabia ya kuwatendea vibaya
wengine kwani huenda wao pia wakatendewa hivyo siku za
usoni.
33 / 62
Mountains do not meet, but people meet each other.
1.
Mtoto umleavyo ndivyo akuavyo
Malezi umpatiayo mtoto huwa ni msingi wa mustakabali wake.

Maisha ya mtu yanategemea sana msingi wa malezi
aliyoyapata tangu angali mchanga. Ni vigumu kwa mtu kuacha
tabia aliyoizoea katika makuzi yake.
As you bring up the child, so he/she will be.
34 / 62
1.
Njia mbili zilimshinda fisi
Kutokana na tamaa yake kubwa, fisi alijaribu njia mbili ya

kushoto na kulia, lakini alishindwa. Mwangata mbili, moja
humpokonya.
Two ways failed the hyena.
1.
Nyumba usiyolala ndani yake hujui ila zake
35 / 62
Mtu hufahamu tu mambo ya nyumba ambamo amelala. Ni

jambo la kijinga kwa mtu kujifanya kuwa anaelewa mambo
ambayo kwa yamkini hayaelewi.
You cannot know the defects of a house you have not slept in.
It is the wearer who knows where the shoe pinches.
1.
Ombaomba huleta unyonge
Tabia ya kuombaomba vitu humfanya mwombaji kuwa

mnyonge au duni. Mlegevu, mzembe, goigoi na mvivu
kuwategemea watu wengine, maana hana bidii ya kujitafutia
riziki yake kwa kufanya kazi mwenyewe. Mtegemea cha ndugu,
hufa maskini.
36 / 62
Begging makes somebody become inferior.
1.
Ondoa dari uezeke paa
Acha kujenga dari mpaka umalize kuezeka. Mtu anatakiwa

kwanza kufanya jambo lililo muhimu kwanza kabla ya mengine
yasiyo muhimu.
Remove the ceiling in order to thatch the roof.
37 / 62
1.
Panapofuka moshi pana moto
Moshi ni ishara ionyeshayo uwepo wa moto. Watu

wanaogombana mara kwa mara si ajabu kuwa siku moja
wataingia vitani na kusababisha maafa.
Where there is smoke there is fire.
1.
Paka akiondoka, panya hutawala
38 / 62
Paka na panya ni maadui wakubwa. Paka hutishia sana uhai

wa panya kwa kuwakamata na kuwala nyama. Kwa jinsi hiyo,
paka anapoondoka, panya hupata nafasi ya kufanya vitu vyao
bila ya kuwa na hofu yoyote. Ndivyo ilivyo kwa wafanyakazi,
endapo mkubwa wao akiondoka, walio chini hujiona kuwa huru
na hufanya mambo wapendavyo.
When the cat goes away, mice do reign. When the cat’s away,
the mice do play.
1.
Penye watu wengi hapaharibiki neno
Mahali ambapo kuna watu wengi hapaharibiki neno. Walipo

watu wengi hubadilishana mang’amuzi na hivyo fikira na nguvu
zao hukusanywa pamoja ili kulitengeneza jambo. Penye wengi
pana Mungu ambaye ni muweza wa yote.
39 / 62
Where there is a gathering of people nothing goes bad. Where

there are many people, there God is (Vox populi vox Dei).
1.
Radhi ni bora kuliko mali
Kupata radhi ya wazazi ni bora kuliko kupata mali. Baraka ya

wazazi haiwezi kupatikana hivihivi tu, lakini mtu anaweza
kutafuta mali wakati na mahali popote. Kwa hiyo, yatupasa
kuwatii wazazi (wakubwa) wetu ili watubariki ndipo hata
tutafutapo mali au riziki huwa tumekwisha pata baraka ya
mafanikio maishani kutoka kwa wazazi.
Blessings are better than wealth.
40 / 62
1.
Rahisi haihalisi
Kitu au bidhaa ipatikanayo kwa bei poa ni kitu hafifu hivyo huwa
si kizuri na hakifai. Cheap things are not worthy spending
money on them.
1.
Sikio halilali njaa
Hapana siku ipitayo bila ya sikio kusikia maneno fulanifulani

yawe mabaya au mazuri. Hivyo sikio halilali bila ya kusikia
neno.
41 / 62
An ear does not go to sleep hungry (there’s always plenty of

gossip).
1.
Sumu ya neno ni neno
Moto huzimwa kwa maji na pia neno humalizwa na neno.

Likizuka neno au jambo linalowafanya watu kulisema sana au
uvumi fulani, ule uvumi huendelea hadi pale uvumi mwingine
tofauti utakapotokea. Basi, hapo watu husahau ule uvumi wa
kwanza wakaushika ule uvumi mpya.
The poison for a word is a word. Tit for tat.
42 / 62
1.
Tamaa mbele, mauti nyuma
Mtu mwenye tamaa nyingi mwishowe hupatwa na misiba

mibaya. Anayetanguliza tamaa na ubinafsi mbele ajue hana
mwisho mzuri.
Desire first, death afterwards (i.e. No one ever thinks of the

possibility of death when concentrating on achieving a particular
end). Man proposes, God disposes.
1.
Taratibu ndio mwendo
43 / 62
Mwendo wa polepole ndio ufaao. Yaani, jambo lolote lile halina

budi kufanywa kwa kuzingatia kanuni.
Slowly is indeed the way to walk. He that goes slowly goes

surely. Hasten slowly. Slow but sure.
1.
Uchungu wa mwana, aujua mzazi
Mzazi ndiye anayepata uchungu mwingi zaidi ya watu wote

anapomzaa mtoto wake. Yaani mwenye kuthamini kitu
chochote kile ni yule mwenye kitu hicho. Kwani ni yeye ndiye
aliyetaabika katika kukitafuta na kukipata.
The labour of childbirth is known to the mother.
44 / 62
1.
Ukiona vinaelea, vimeundwa
Ukiviona vyombo vya kusafiria vinaelea juu ya maji, ujue

kwamba ni matokeo ya juhudi na maarifa ya watu
waliovitengeneza. Kizuri chochote ukionacho, ufahamu
kimepatikana kwa bidii na jasho na siyo kwa miujiza.
If you see vessels afloat, remember that they have had to be

built.
1.
Usipoziba ufa, utajenga ukuta
45 / 62
Usipoukarabati ufa kwenye ukuta mapema, ukuta utabomoka

na hivyo utalazimika kuujenga ukuta tena. Usipolirekebisha
kosa dogo tangu mwanzo, utapata hasara kubwa hatimaye.
If you do not fill up a crack, you will have to build a wall. A stitch
in time saves nine.
1.
Vita havina macho
Wakati wa vita mtu ye yote yule anaweza kuumizwa, kuuawa

au kupata madhara ya aina yoyote ile. Ni vema kujiepusha na
vita.
War has no eyes (i.e. it kills indiscriminately).
46 / 62
1.
Vita vya panzi furaha ya kunguru
Panzi wanapopigana na kuuana kwa wingi ni furaha ya kunguru

kwani hupata chakula chao kwa urahisi. Hali kadhalika, maafa
ya wanyonge huweza kuwa furaha ya wakubwa.
A fight between grasshoppers is a joy to crows.
1.
Wapiganapo tembo, nyasi huumia
47 / 62
Ndovu wawili wakipigana, husababisha nyasi

kukanyagwakanyagwa na kuharibika. Yaani viongozi wawili
wanapopigana wanaoumia ni wafuasi au watu walio chini ya
himaya zao. Wakati mataifa makuu mawili (k.m.Warusi na
Marekani wakati wa vita baridi) yanapopigana, mataifa madogo
ndiyo yanayoumia.
Where elephants fight, the reeds get hurt.
1.
Ya kale hayapo
Yale yaliyotokea zamani yamekwisha na yanapaswa

kusahauliwa. Hapana haja ya mtu kuwa na kifundo cha moyo
kwa ubaya aliofanyiwa hapo zamani.
48 / 62
The ancient (things) are no longer with us. Let bygones be

bygones.
1.
Yote yang’aayo si dhahabu
Si kila kionekanavyo kinameremeta ni dhahabu. Kwani viko

vingi ving’aavyo, lakini ambavyo si dhahabu na ni vya thamani
ndogo mno kuliko dhahabu. Usikipende kitu kwa uzuri wake wa
nje, bali ukichunguze sana ili ujue ubora wake. Uzuri wa
mkakasi ndani kipande cha mti.
All that glitters, do not think it is gold.
1.
Ziba mwanya, asipite panya
49 / 62
Ukisha kugundua mwanya wa panya, fanya hima ili uuzibe ili

panya wasifanye mazoea ya kuutumia mwanya huo. Mathalani,
serikali ikisha gundua mwanya wa bidhaa za magendo haina
budi kuharakisha kuuziba mwanya ili kuondokana na ugumu wa
kulikabili tatizo hilo baada ya kuzoeleka na walanguzi seuze na
wafanyabiashara ya magendo.
Seal the small path so that the rats should not create the habit
of using it.
1.
Zimwi likujualo halikuli likakwisha
Shetani akujuaye hakuli akakumaliza. Watu wa jamii au ukoo

moja hawadhuriani kabisa. Endapo wakifanya hivyo, basi
huhesabika kuwa ni wachawi.
50 / 62
A devil that knows you will not devour you completely.
Vitabu vya Rejea
1.
Ahmed Ndalu & Kitula G. King’ei, Kamusi ya

Methali za Kiswahili,
EAEP (1989).
51 / 62
2.
Charlotte and Wolf Leslau, African Proverbs,

The Peter Pauper Press, NY (1962).
3.
Farsi, S.S., Swahili Sayings, EALB
4.
Healey, Joseph G., Towards an African

Narrative Theology, Pauline
s Publications Africa (1996);
Once Upon a Time in Africa: Stories of Wisdom
and Joy,
Orbis Books (2004);
African Stories for Preachers and Teachers,
Paulines Publications Africa
(2005);
Kueneza Injili kwa Methali,
Benedictine Pulications Peramiho (1984).
52 / 62
5.
Johnson, Frederick, Swahili-English Dictionary

& English-Swahili Dictionary,
OUP
(1939).
6.
Kalugila, Omushumba Leonidas, Emigani na

Ebikoikyo,
North Western Publishers, Bukoba (1992).
7.
Kamati ya Utafiti wa Utamaduni Bujora,

Kugundua Mbegu za Injili,
Benedictine Peramiho Publications (1993).
8.
53 / 62
Madam, Swahili-English Dictionary, (1894).
9.
Mayoka, J.M., Nahau za Kiswahili, Mathews

Bookstore & Stationers, Dar es Salaam,
Tanzania.
10.
Mbonde, J. P., Wisdom from Ngoni Proverbs,

privately duplicated (2004).
11.
Muwanga, Aminieli Stephano, Methali kwa

Picha,
Utamaduni Publishers (1984).
54 / 62
12.
Ngole S.Y.A. & Honero Lucas N. (Wahariri),

Fasihi Simulizi Methali (kitabu cha Pili
(TUKI) DUP (1981).
13.
Nestor, Hellen Byera, 500 Haya Proverbs,

East Africa Literature Bureau (1978).
14.
Omari,C.K., Kezilahabi, E., and Kamera,W.

D., Misemo na Methali Toka Tanzania
Kitabu cha 1 (Toleo Jipya 2000) & Kitabu
cha 2
(Toleo Jipya 2004) Mathews Bookstore &
Stationers, Dar es Salaam, Tanzania.
55 / 62
15.
Rugumamu, Severine M., Globalization

Demystified: Africa’s Possible Development
Futures, DUP
(2005).
16.
Scandinavian Institute of African Studies: S

wahili Proverbs from East Africa,
Uppsala (1977).
17.
TUKI: Kamusi ya Kiswahili Sanifu, OUP

(1981).
18.
56 / 62
TUKI: Kiswahili cha Utandawazi, DUP
19.
TUKI: Kamusi ya Kiswahili Sanifu (toleo la

pili), OUP (2004).
20.
Wamitila, K.W., Kamusi ya Methali,

Longhorn Publishers, (2001).
21.
Wanjohi, Gerald Joseph, Under One Roof-

The Gikuyu Proverbs; & The Wisdom and
Philosophy of African Proverbs: The Gikuyu
World-View,
Paulines Publications Africa (1997)
57 / 62
Note: This paper was originally delivered during

the 75th anniversary of TUKI or the Institute of
Kiswahili Research (1930-2005) at the
University of Dar as Salaam, Tanzania (4 th
-7
th
July, 2005). The author decided to select only

51 proverbs that are commonly used around
the globe. Hence, he calls them "global
proverbs." Actually, globalisation as a process
commenced many centuries ago. Think of the
early travellers such as Christopher Columbus,
Vasco da Gamma, missionaries, slavery and
slave trade, the First and Second World Wars
and other periods and other events. One
evidence is Negro-Americanism with its
complexity of cultures. But globalisation takes a
new face in the development of economy and
culture particularly science and technology in
communication. The third millennium appears
to have overshadowed the entire meaning of
globalisation
. The
58 / 62
contextulisation
of each global proverb varies according to its
environment and culture. But those of African
origin have their flavor or touch notched in each
one of them:
e.g. Proverbs are the daughters of

experience (Sierra Leone); A proverb is the
horse of
conversation: when the conversation lags, a

proverb will revive it (Yoruba); A wise man
59 / 62
who knows proverbs reconciles difficulties

(Yoruba).
Indeed, these few selected global proverbs in

this paper are intended to represent all those
that which are universally or popularly used
and/or recognised. Most of these global
proverbs have diversified origins: some of them
originated from Africa, and some from Europe
and many others from Asia.
60 / 62
J. P. Mbonde
Retired civil servant (teacher/headmaster);

a graduate from Sydney University,
Australia and the De Montfort University,
UK; Freelance journalist; author of several
books; Analyst of both oral and written
African Literature; Educational
Consultant; a regular book reviewer; has
traveled all over the globe on academics
and study tours.
P.O. Box 3479, Dar es Salaam, Tanzania,

East Africa.
Email: jopahanya@yahoo.com
61 / 62
Revised 23 August, 2005
62 / 62

Methali Za Kiutandawazi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Methali Za Kiutandawazi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

METHALI ZA KIUTANDAWAZI

CHUO KIKUU CHA DAR ES SALAAM

Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili

Kongamano la Jubilei ya Miaka 75 ya TUKI

Tarehe 4 – 7 Julai, 2005

Katika kuziainisha methali, watu hupenda kuziita kuwa hizi ni za

Ni kwa mantiki hiyo, nimeamua kuziita Methali za Kiutandawazi.

mazingira. Kwa mfano, lugha ya Kispanishi ina utajiri mkubwa

Madhumuni ya kuzikusanya na kuzihifadhi pamoja ni

Mwenendo wa methali za kiutandawazi hautofautiani na ule wa

fulani za mila hutawala jamii ndogo ya mahali hapo tu. Kumbe

Kwa upande mwingine, baadhi ya methali huwa hazitumiki kila

Nini maana ya methali?

Methali ni lugha nyepesi ipenyayo moja kwa moja katika mioyo

“ Methali ni aina ya usemi nzito na ambao unakusudiwa

Lugha ya Kiswahili ni tajiri sana kwa semi zake. Licha ya

Na kwa upande wa misimu ni semi ndogondogo za kuibuka na

“Methali hutupa maarifa;

hutupa ukweli kwa kifupi;

hufanana katika lugha mbalimbali za nchi kadha za

hutumika hasa na wazee kufundisha vijana na watoto,

Aidha, kuna ufafanuzi wa aina mbalimbali kutoka kwa

Zipo methali nyingi ni za Kiafrika pale zinapohusisha na ishara

au vitu vipatikanazo katika mazingira yao. K.m. “Jifya moja

Nini Maana ya Utandawazi?

Dhana ya utandawazi ilizuka mwishoni mwa miaka ya 1980 na

“ Kwa ufafanuzi wa jumla, dhana utandawazi inamaanisha

kama kijiji kimoja kwa kupanuka kwake kimawasiliano,

wa mambo ulivyo katika nyanja mbalimbali kama vile

uwekezaji, kiteknolojia hata kiroho. Kutokana na welewa

dunia umo katika mchakato wa kuoanishwa kwa kuvunja

kuwa kitu kimoja.” S.M.Rugumamu, Globalization

Waandishi wengine, kama vile C.K. Omari, Prof. E. Kezilahabi

“ Misemo na Methali zimejaa wingi wa hekima na

kufafanua utamaduni wa jamii, muundo na mfumo wake,

Mantiki ya Methali za Kiutandawazi

Nimeorodhesha baadhi tu ya methali zenye hadhi ya

Zimepangwa kwa kuzingatia alfabeti ya Kiswahili. Methali za

Ni matumaini yangu kwamba mkusanyiko huu wa methali za

Watu binafsi, serikali na taasisi mbalimbali zinaendelea kupania

Hali kadhalika, kuna vitabu vingi vya methali vilivyoandikwa na

methali zisizopungua mia moja za jamii yake kwa shabaha ya

Tunaposherehekea Jubilei ya Miaka Sabini na Tano (75) ya

miaka mingi kabla ya kupata Uhuru mwaka wa Tanganyika.

Zifuatazo ni baadhi tu ya methali za kiutandawazi:

Ada ya mja hunena muungwana ni kitendo

Kutokana na tabia ya kibinadamu, mtu hutambulika kwa

Public opinion maintains, a gentleman is judged by his actions.

Akili ni nywele kila mtu ana zake

Akili za watu ni za aina nyingi na ni tofauti kama vile nywele za

Baada ya dhiki faraja

Baada ya shida huja raha.

After hardship comes relief. (Every cloud has a silver lining;

Bandubandu huisha (humaliza) gogo

Hata gogo liwe kubwa namna gain, unapolichanachana mwisho

gogo hilo humalizika.

Chanda chema hufikwa (huvishwa) pete

Jambo jema husifiwa na hushangiliwa ili liweze kufana zaidi. Ni

A handsome finger gets a ring put round it.

Chema chajiuza kibaya chajitembeza

Kitu kizuri huonekana bila ya kunadiwa, lakini kibaya hupigiwa

Dalili ya mvua ni mawingu

Ishara ya kuwa mvua itanyesha hivi punde ni mawingu meusi

Damu ni nzito kuliko maji