RIMSKI MAČ

GLADIUS

Svakako najpoznatije i najprepoznatljivije oružje rimskih vojnika i legionara bio je mač

koji je imao manji broj modifikacija tokom celog perioda Rimske imperije. Smatra se da
su Rimljani ovu vrstu mača prihvatili tokom Punskih ratova u dodiru sa stanovništvom na
iberijskom poluostrvu. Poznati kao praktični i racionalni, Rimljani su lako prihvatali i
modifikovali za svoje potrebe naoružanje i opremu drugih naroda. Rimski mač gladius ili
punim nazivom gladius hispaniensis (španski mač) kasnije je model nazvan i u
arheologiji poznat kao Mainz po mestu u kome je otkriven primerak ovog oružja
odnosno prilikom istraživanja legionarskog kampa u ovom gradu. Bio je i ostao
najprepoznatljivije oružje rimskih legionara i ratnika tokom celog postojanja rimske
imperije pa i kasnije. Tokom vremena doživeo je manje izmene ali mu je forma
uglavnom ostala ista. Kratko i ravno sečivo gladiusa imalo je veliku moć probijanja što je
bilo vrlo efikasno naročito kod borbe sa oponentom koji je bio u oklopu, a oklop je
vremenom postajao sastavni deo opreme vojnika i kod Rimljana i kod njihovih
neprijatelja. Gladius je bio naročito dominantna vrsta mača tokom perioda Republike ali
je ostao u upotrebi do kraja carstva. Dužina gladiusa bila je 75 cm. a širina oko 5 cm. sve
do I veka p.n e. kada je u upotrebu ušao novi model znatno kraći, oko 40 cm. dvoseklog
sečiva sa oštrim špicastim vrhomsa istom širinom, 5 cm. Na Trajanovoj kolumni može se
videti prikaz ovog modela gladiusa koji je nazvan Pompeii. Gladius je po svojoj veličini
prilično varirao što je najviše zavisilo od regiona u kome je izrađivan. Sečivo (lamina)
koje je bilo uglavnom od gvožđa imalo je maksimalnu dužinu do 50 cm. i ono se
završavalo oštrim vrhom prilagođenim bodnoj tehnici. Dužina drške (capulus) takođe je
varirala i kreće se od 12 do 20 cm. korice su odgovarale dužini sečiva pa je prema tome
gladius bio prosečne dužine od 70 do 80 cm. i širine od 5 do 10 cm.
Rimljani su razvili naročitu taktiku upotrebe gladiusa u bici tako što se njime dejstvovalo
preko zida štitova koji su legionari formirali ispred sebe. Treba reći i to da je gladius bio
pre svega bodno oružje nego li oružje za sečenje pa su i tehnike borbe sa njim bile ovome
prilagođene. Vežbanje u paru sparing, vršio se drvenim kopijama mača i to se obavljalo
skoro svakodnevno, svaka greška u borbi koštala je života. Mačevi su izrađivani
kovanjem u posebnim radionicama za izradu oružja i vojne opreme (fabricca) u kojima
su radili kovači (fabrii) i majstori specijalizovani za izradu mačeva gladii. Na našim
prostorima one su od poznatijih lokaliteta bile smeštene u Singidunumu, Kostolcu,
Sirmiumu i Naissusu.1
Kao primer neka posluži primerak mača koji je 1948 god. pronađen u mestu Dubravici na
obali Dunava a koji se od 1950 nalazi u zbirci Vojnog muzeja u Beogradu. Dužina ovog
gladiusa je 65 cm. a širina 5,5 cm. od toga sečivo je dužine 51,5 cm a rukohvat 13,5 cm.
prema tipološkim osobinama datiran je u period I-IV veka n.e.2
Korice gladiusa (vagina) pravile su se najčešće od mekog drveta koje je bili omotavano
kožom i fiksirane metalnim okvirom, pričvršćivane su metalnim prstenovima na koje su
stavljani delovi koji su omogućavali da se mač pričvrsti za kaiš. Vrlo često korice mača

1
Notitia Dignitatum.Or.XI 37: Naissatensis.
2
,,Rekonstrukcija naoružanja rimskog ratnika,,-Dragoslav Piletić
bile su ornamentisane. Balčak capulus bio je obično izdubljen kako bi se omogućilo što
bolje prianjanje šake i baratanje u borbi. Na vrhu je ima tzv ,, jabuku ,, koja je takođe
ornamentisana što je zavisilo od ličnog bogatstva i afiniteta vlasnika. Rukohvat je bio
izrađivan od drveta, slonove kosti ili kosti neke druge životinje čto je opet zavisilo od
onoga kome je mač namenjen. Mač je obično bio okačen na remen koji je bio prebacivan
preko ramena (balteus) ili je bio opasan oko tela (cingulum). Cingulum je bio simbol
vojnika i ratnika starog Rima, mada se mač najčešće nosio na pojasu oko struka okačen
na desnu stranu kako potvrđuju izvori i mnogi savremenici toga vremena. Najverovatniji
razlog nošanja mača na desnoj strani bila je upotrba štita, viši oficiri nosili su ih na levoj
strani kako se može videti na predstavama iz tog vremena. Osim vojnika gladius su rado
koristili i gladijatori u areni i po njemu su i dobili ime.
Drugi tip mača koji je koriššen u Rimskoj vojsci ušao je u upotrebu tokom I veka kada
počinje i da se pominje u rimskim izvorima. Pretpostavlja se da je spatha došla u posed
rimskih legionara tokom invazionih pokreta Gala. Arheološki posmatrano najviše
primeraka ovog mača pronađeno je prilikom istarživanja u Britaniji i Nemačkoj. Ovaj
mač bio je dužine između 75 cm. i 1 m. ravnod dugog dvoseklog sečiva. Naziv je nastao
od starogrčkog spathe što bi se bukvalno odnosilo na ,,bilo koje široko sečivo,, ili ,,široko
sečivo mača,,. Od ovog termina kasnije u oružarstvu vode poreklo francuski epee,
portugalski i španski espada, italijanski spada i albanski shpata. U rimskoj vojsci spatha
je bila najzastupljenija kod konjičkih oficira i pomoćnih trupa. U kasnijem periodu spatha
postaje opšteprihvaćena kod većine rimskih vojnika pre svega zbog svoje dužine jer je
tako pružala tehničke mogućnosti koje gladius nije imao.
U donjem gradu na Kalemegdanu u vreme vladavine rimljana na ovim prostorima
nalazila se radionaca za izradu rimskih mačeva, za potrebe IV Legio Felix koja je inače
bila stacionirana na ovim prostoru. U zgradi koja je po svemu sudeći bila radionica za
izradu mačeva a koja je prema zatečenom stanju izgorela u požaru nađeno je više od 500
delimično izgorelih sečiva mačeva. Na kastrumu na malom Kalemegdanu nađen je jedan
tip mača koji se razlikuje od standardnog legionarskog mača toga vremena.
Najverovatnije da su ovakav tip mača Rimljani preuzeli od Sarmata plemena srodnog
Skitima koji su naseljavali levu obalu Dunava. Mač je dužine oko 71 cm. dužine sečiva
53 cm glava balčaka bila je u vidu prstena ukrašena tauširanjem. Osim vojne namene
gladius je imao i ritualni karakter simbolizovao je moć pre svega vojnu, a gladijatorima
koji su izborili slobodu predavan je drveni gladius ( rudis ) koji im je davao mogućnost
da žive na neki drugi način. Od ekonomske moći vlasnika zavisilo je kako će njegovo
oružje izgledati pa su tako imućniji rimljani nosili raskošnije ornamentisane modele sa
primesama plemenitih metala. Od klaudijevskog doba postupno ga zamjenjuje
oblik prozvan tip Pompeii. Dimenzije mačeva tog tipa u proseku manje
variraju od mačeva tipa Mainz, budući da sečiva registrovanih primeraka ne prelaze
dužinu od 50 cm, dok je najkraća poznata dužina 42 cm (BISHOP, COULSTON, 1993., 71.;
FEUGÈRE, 1993., 146.). Rubovi sečiva su paralelni gotovo celom dužinom, a vrh više nije
izdužen kao u dva prethodna tipa, nego sečivo naglo, pod oštrim uglom prelazi u kratak trouglasti
vrh (ULBERT, 1969.,119.-120.; FEUGÈRE, 1993., 99., 146.; FEUGÈRE, BONNAMOUR,1996.,
142.; DESCHLER-ERB, 1999., 23.). Širina sečiva im je ujednačenija, kreće se od 4 do 5,5 cm
(BISHOP, COULSTON,1993., 71.). Ovaj se tip, na osnovu datiranih nalaza, smeštaju u drugu
polovinu I veka n.e. (ULBERT 1969., 123.-124.), no gotovo sigurno se koristio i u prvim
decenijama II veka (BISHOP,
COULSTON, 1993., 126; FEUGÈRE, BONNAMOUR, 1996., 142.;DESCHLER-ERB, 1999.,
23.).

Gladius vremenom nije pretrpeo veće izmene u svojoj konstrukciji ostao je do kraja
prepoznatljivo oružje i obeležje rimskih legionara. Luksuzniji primerci mačeva retki su u
arheološkim nalazima da bi se nazvali ,,carskim,, medjutim neretko se sreću po izvorima
specifični luksuzniji primerci koji su imali delove izrađene od plemenitih metala. Vrlo često
ukrasi se sreću kod rukohvata koji je mogao biti izrađen od slonove kosti ili nekog drugog
specifičnog materijala, zatim stilizovana nakrsnica i u večini slušajeva stilizovan balčak. Balčak
je često bio u vidu glave nekog rimskog božanstva ili stilizovane figure koja aludira na neku
simboliku. Veoma precizni i vični izradi nakita ili umetničkih predmeta od metala rimski majstori
su znali da oružje pretvore u pravo umetničko delo.