Nejra Čaušević

ID: 992348
Department: Architecture

NS101 Chemistry of Life

Professor: Arslan Ayla

Subject: Action potential

8th of December, 2014.

Wikipedia Project
Akcioni potencijal živca1
Nervni se signali prenose pomoću akcionih potencijala, a to su brze promjene
membranskog potencijala koje se brzo šire uzduž membrane nervnog vlakna. Svaki akcioni
potencijal počinje naglom promjenom s normalnog negativnog potencijala mirovanja na
pozitivni potencijal, a završava gotovo jednako brzom promjenom natrag prema negativnom
potencijalu. Da bi se prenio nervni signal, akcioni potencijal putuje uzduž nervnog vlakna sve
dok ne dođe do njegovog kraja.

Uzastopne faze akcionog potencijala opisane su na sljedeći način:

Faza mirovanja: To je membranski potencijal mirovanja prije početka akcionog

potencijala. Kaže se da je u toj fazi membrana polarizovana, zbog postojanja negativnog
membranskog potencijala od -90 mV.

Faza depolarizacije: U toj fazi membrana iznenada postaje propusna za natrijeve

ione, omogućujući difuziju velikog broja pozitivno naleketrisanih natrijevih iona u
unutrašnjost aksona. Utjecaj pozitivno naelektrisanih natrijevih iona odmah neutralizira
normalno polarizovano stanje od -90 mV i potencijal se brzo povećava u pozitivnom smjeru.
To se zove depolarizacija. U debelim nervnim vlaknima, veliki višak pozitivnih natrijevih
iona koji ulaze u vlakno uzrokuje „prebacivanje“ membranskog potencijala preko nulte
vrijednosti na blago pozitivnu vrijednost. U nekim tanjim vlaknima i u mnogim neuronima
središnjeg nervnog sistema, potencijal se samo približava nuli i ne „prebacuje“ se na
pozitivnu vrijednost.

Faza repolarizacije: Nekoliko desethiljadarki sekunde nakon što membrana postane

vrlo propusna za natrijeve ione, natrijski se kanali počinju zatvarati, a kalijski se kanali
otvaraju jače nego normalno. Tada brza difuzija kalija prema van ponovo stvara normalni
negativni membranski potencijal mirovanja. To se zove repolarizacija membrane.

Da bismo bolje shvatili faktore koji uzrokuju procese depolarizacije i repolarizacije,

moramo objasniti posebne karakteristike dvaju drugih vrsta prijenosnih kanala kroz
membranu živca: natrijske i kalijske kanale regulisane naponom.
Natrijski i kalijski kanali regulisani naponom

Glavni faktor koji uzrokuje depolarizaciju i repolarizaciju membrane živca za vrijeme

akcionog potencijala je natrijski kanal regulisan naponom. Osim toga, kalijski kanal regulisan
naponom također ima važnu ulogu u povećanju brzine repolarizacije membrane. Uz
Na+/Ka+-pumpu i propusne K+ kanale postoje i te dvije vrste kanala regulisanih naponom.

1. Natrijski kanali regulisani naponom – aktivacija i inaktivacija kanala

Natrijski kanal ima dvoje vrata: blizu vanjske strane kanala su aktivacijska vrata, a blizu
unutarnje strane su inaktivacijska vrata. Za vrijeme normalnog mirovanja membrane, kada
membranski potencijal iznosi -90 mV, aktivacijska vrata su zatvorena, pa je kroz te natrijske
kanale sasvim onemogućen ulazak natrijevih iona u vlakno.

Aktivacija natrijskih kanala: Kada membranski potencijal postanje manje negativan

nego u stanju mirovanja, mijenjajući se od -90 mV prema nuli, on na posljetku dosegne napon
između -70 i -50 mV. Taj napon uzrokuje naglu konformacijsku promjenu aktivacijskih vrata,
te ih naglo otvori. To je tzv. aktivirano stanje. Za vrijeme tog stanja natrijevi ioni doslovno
jurnu kroz kanal prema unutra, povećavajući propusnost membrane za natrij 500 do 5000
puta.

Inaktivacija natrijskih kanala: Isto povećanje napona koji otvara aktivacijska vrata
zatvara inaktivacijska vrata, ali se inaktivacijska vrata zatvaraju nekoliko desethiljadarki
sekunde poslije otvaranja aktivacijskih vrata. Dakle, konformacijska promjena koja zatvara
inaktivacijska vrata sporiji je proces od konformacijske promjene koja otvara aktivacijska
vrata. Nakon što je natrijski kanal bio otvoren nekoliko desethiljadarki sekunde, inaktivacijska
vrata se zatvore te natrijevi ioni ne mogu više ulaziti na unutrašnju stranu membrane. Od tog
trenutka se membranski potencijal ponovo počinje vraćati prema stanju mirovanja, a to je
proces repolarizacije.

Važna je karakteristika inaktivacijskog procesa natrijskih kanala da se inaktivacijska vrata

ponovo ne otvaraju sve dok se membranski potencijal ne vrati na nivo membranskog
potencijala mirovanja ili vrlo blizu tog nivoa. Zbog toga se obično natrijski kanali ne mogu
ponovo otvoriti prije nego što se nervno vlakno repolarizuje.

2. Kalijski kanali regulisani naponom i njihova aktivacija

Za vrijeme mirovanja vrata kalijskog kanal su zatvorena, pa kroz taj kanal kalijevi ioni ne
mogu izlaziti. Kada se membranski potencijal mijenja od -90 mV prema nuli, ta promjena
napona uzrokuje konformacijsko otvaranje vrata i omogućuje povećanje difuzije kalija prema
van. Zbog malog kašnjenja u otvaranju, kalijski se kanali uglavnom otvaraju u isto vrijeme
kad se natrijski kanali počinju zatvarati zbog inaktivacije. Dakle, smanjeno ulaženje natrija u
stanicu i istovremeno povećanje izlaženja kalija iz stanice ubrzavaju proces repolarizacije, pa
membranski potencijal za nekoliko desethiljadarki sekunde poprimi vrijednost kakva je u
mirovanju.
Istraživačka metoda mjerenja djelovanja napona na otvaranje i zatvaranje kanala
regulisanih naponom. Priklještenje napona.

Originalno istraživanje koje je dovelo do kvantitativnog razumijevanja natrijevih i

kalijevih kanala bilo je toliko domišljato da je autorima Hodgkinu i Huxleyu donijelo
Nobelovu nagradu.

Eksperimentalni uređaj za priklještenje napona se upotrebljava za mjerenje toka iona

kroz različite kanale. Dvije se elektrode uvuku u nervno vlakno. Jedna elektroda služi za
mjerenje napona membranskog potencijala, a druga dovodi struju u nervno vlakno ili odvodi
struju iz njega. Uređaj se upotrebljava na sljedeći način: Istraživač odluči koji napon želi
uspostaviti unutar nervnog vlakna, pa elektronski dio uređaja namjesti na željeni napon čime
se kroz ''strujnu'' elektrodu automatski dovodi ili pozitivna ili negativna struja brzinom koja se
potrebna da se napon odži na željenoj razini, što se pak mjeri ''naponskom'' elektrodom. Kad
se metodom priklještenja napona membranski potencijal iznenada promijeni sa -90 mV na
nulu, otvore se natrijski i kalijski kanali regulisani naponom, te natrijevi i kalijevi ioni počinju
prolaziti kroz njih. Da bi se poništilo djelovanje pomjeranja tih iona na željeni unutarćelijski
napon, automatski se putem strujne elektrode dovodi električna struja koja održava
unutarćelijski napon na željenom nultom nivou. Da bi se to postiglo, struja koja se dovodi
strujnom elektrodom mora biti tačno jednaka neto-provodu struje kroz membranske kanale,
ali suprotne polarnosti. Želimo li izmjeriti koliki je provod struje u svakom trenutku, strujnu
elektrodu povežemo sa osciloskopom koji snima tok struje. Naposlijetku, istraživač namjeti
koncentracije iona na nivoe koji se razlikuju od normalnih nivoa unutar i izvan nervnog
vlakna, te ponovi pokus. To se može lako provesti na debelim nervnim vlaknima nekih
beskralježnika, a pogotovo na gigantskom aksonu lignje koji je ponekad prečnika 1 mm. Kada
je u rastvoru unutar i izvan aksona lignje natrij jedini difuzibilni ion, tada priklještenjem
napona mjerimo tok struje samo kroz natrijske kanale. Kad kroz membranu mogu prolaziti
samo kalijevi ioni, tada mjerimo protok struje samo kroz kalijske kanale.

Provod iona kroz pojedinačnu vrstu kanala možemo proučavati i blokiranjem jedne
vrste kanala. Na primjer, natrijski se kanali mogu blokirati otrovom koji se zove
tetrodotoksin, tako što se doda sa vanjske strane ćelijske membrane gdje se nalaze natrijska
aktivacijska vrata. Suprotno tome, tetraetilamonijev ion blokira kalijske kanale kad ga
dodamo unutar nervnog vlakna.

Obratimo sada pažnju na otvaranje (aktivaciju) kalijskih kanala. Oni se otvaraju

polako, a potpuno se otvore tek nakon što se natrijski kanali već gotovo sasvim zatvore.
Štaviše, kada se kalijski kanali jednom otvore, oni ostanu otvoreni tokom cijelog trajanja
pozitivnog membranskog potencijala i ne zatvore se sve dok se membranski potencijal
ponovo ne vrati na negativnu vrijednost.

Sažetak slijeda događaja koji uzrokuju akcioni potencijal

U mirovanju, prije nego što počne akcioni potencijal, provodljivost je za kalijeve ione
50 do 100 puta veća od provodljivosti za natrijeve ione. Uzrok je mnogo veće proticanje
kalijevih iona kroz propusne kanale nego uticanje natrijevih iona. Međutim, u trenutku
nastanka akcionog potencijala, natrijski se kanali momentalno aktiviraju i uzrokuju povećanje
provodljivosti za natrij do 5000 puta. Tada inaktivacijski proces zatvara natrijske kanale u
toku sljedećeg djelića milisekunde. Započinjanje akcionog potencijala uzrok je i naponskom
otvaranju kalijskih kanala, koji se počnu otvarati sporije, djelić milisekunde nakon što se
otvore natrijski kanali. Na kraju akcionog potencijala, zbog vraćanja membranskog
potencijala na negativnu vrijednost, kalijski se kanali ponovo zatvore na početni položaj, ali
opet sa zakašnjenjem od jedne milisekunde ili više.

U ranoj fazi akcionog potencijala omjer provodljivosti za natrij i provodljivosti za kalij

se povećava više od hiljadu puta. Prema tome, mnogo više natrijevih iona ulazi u vlakno nego
što izlazi kalijevih iona, a upravo zbog toga membranski potencijal na početku akcionog
potencijala postaje pozitivan. Tada se natrijski kanali počinju zatvarati, ali se istovremeno
otvaraju kalijski kanali, pa se zbog velike provodljivosti za kalij i male provodljivosti za natrij
omjer provodljivosti mijenja. To uzrokuje izuzetno brzo izlaženje kalijevih iona, a natrijevi
ioni praktično ne ulaze u unutrašnjost. Kao posljedica toga, akcioni se potencijal brzo vraća
na svoj osnovni nivo.

Uloga ostalih iona za vrijeme akcionog potencijala

Do sada smo razmotrili samo ulogu natrijevih i kalijevih iona u stvaranju akcionog
potencijala, ali moramo razmotriti najmanje još dvije druge vrste iona: negativne anione i
kalcijeve ione.

Nedifuzibilni, negativno naelektrisani ioni (anioni) unutar aksona živca

Unutar aksona ima mnogo negativno naelektrisanih iona koji ne mogu proći kroz
membranske kanale. To su anioni proteinskih molekula, mnogi organski fosfatni spojevi,
slufatni spojevi i drugi. Budući da oni ne mogu izaći iz aksona, svaki manjak pozitivnih iona s
unutarnje strane membrane stvara višak tih nedifuzibilnih negativnih iona. Zbog toga su ti
nedifuzibilni negativni ioni odgovorni za negativno naelektrisanje unutar vlakana kada god
postoji manjak pozitivno naelektrisanih kalijevih iona ili drugih pozitivnih iona.

Kalcijevi ioni

Ćelijske membrane gotovo svih ćelija imaju kalcijsku pumpu sličnu natrijskoj pumpi,
pa kalcij zajedno sa natrijem (ili umjesto natrija) u nekim ćelijama uzrokuje središte akcionog
potencijala. Slično natrijskoj pumpi, kalcijska pumpa izbacuje kalcijeve ione s unutrašnje
prema vanjskoj strani ćelijske membrane (ili u endoplazmatsku mrežicu), stvarajući ionski
gradijent kalcija od oko 10 000 puta. Zbog toga koncentracija kalcijevih iona unutar vlakna
iznosi oko 10-7 mol/L, za razliku od vanjske koncentracije od oko 10-3 mol/L.

Osim toga, postoje i kalcijski kanali regulisani naponom. Budući da je koncentracija

kalcijevih iona više od 10 000 puta veća u izvanćelijskoj nego u unutarćelijskoj tekućini,
postoji ogromni difuzni nagib za pasivni tok kalcijevih iona u ćeliju. Ti su kanali slao
propusni za natrijeve ione, kao i za kalcijeve ione, ali je u normalnim fiziološkim uslovima
prpusnost za kalcijeve ione 1000 puta veće nego za natrijeve. Kad se oni otvore kao odgovor
na podražaj koji depolarizuje ćelijsku membranu, kalcijevi ioni ulaze u ćeliju.
 Glavna funkcija kalcijskih kanala regulisanih naponom jeste da doprinose fazi
depolarizacije akcionog potencijala nekih ćelija. Međutim, kalcijski kanali se aktiviraju
polako, pa im za aktivaciju treba 10 do 20 puta više vremena nego što je potrebno za
aktivaciju natrijskih kanala. Zbog toga se oni često zovu i spori kanali, za razliku od natrijskih
kanala koji se zovu brzi kanali. Prema tome, otvaranje kalcijskih kanala osigurava trajniju
depolarizaciju, dok natrijski kanali imaju ključnu ulogu u započinjanju akcionih potencijala.

Veliki broj kalcijskih kanala nalazi se u srčanom i glatkom mišiću. U nekim vrstama
glatkih mišića zapravo gotovo i nema brzih natrijskih kanala, pa akcioni potencijali gotovo
potpuno nastaju aktivacijom sporih kalcijskih kanala.

Povećana propusnost natrijskih kanala kad postoji manjak kalcijevih iona

Koncentracija kalcijevih iona u izvanćelijskoj tekućini također veoma utječe na nivo

napona pri kojem će se aktivirati natrijski kanali. Ako nema dovoljno kalcijevih iona, natrijski
se kanali aktiviraju (otvaraju) vrlo malom promjenom membranskog potencijala u odnosu na
njegov normalni, vrlo negativni nivo. Zbog toga nervno vlakno postaje vrlo nadražljivo, i
nekada ne ostaje na nivou mirovanja već ponavljano okida bez ikakvog nadražaja. Zapravo,
koncentracija kalcijevih iona mora postati samo 50% manja od normalne vrijednosti prije
nego što nastane spontano odašiljanje impulsa u nekim perifernim živcima. To često uzrokuje
''tetaniju'' mišića, koja ponekad može biti smrtonosna zbog tetanične kontrakcije dišnih
mišića.

Vjerovatno kalcijevi ioni utječu na natrijske kanale na sljedeći način: veu se za

vanjsku površinu proteinske molekule natrijskog kanala, a pozitivno naelektrisanje kalcijevih
iona mijenja i nivo napona potreban za otvaranje natrijskih vrata.

Pobuđivanje akcionog potencijala

Do sada su objašnjene promjene propusnosti membrane za natrijeve i kalijeve ione, te

nastanak akcionog potencijala, ali nisu objašnjeni faktori koju pobuđuju akcioni potencijal.

Pozitivna povratna sprega otvara natrijske kanale

U normalnom živcu ne nastaje akcioni potencijal sve dok se membrana živčanog

vlakna ne podraži. Međutim, ako bilo koji događaj uzrokuje početnu promjenu membranskog
potencijala sa -90 mV prema nultom nivou, ta će promjena napona uzrokovati otvaranje
mnogih natrijskih kanala regulisanih naponom. To omogućuje brzo ulaženje natrijevih iona,
što uzrokuje dalju promjenu membranskog potencijala praćenu otvaranjem još većeg broja
natrijskih kanala regulisanih naponom, zbog čega još više natrijevih iona ulazi u unutrašnjost
vlakna. Radi se o procesu pozitivne povratne sprege koji se, kad postane dovoljno jak,
nastavlja sve dok se svi natrijski kanali regulisani naponom ne aktiviraju (otvore). No u toku
sljedećeg djelića milisekunde zbog smanjene negativnosti membranskog potencijala počinju
se zatvarati natrijski kanali i otvarati kalijski kanali, te akcioni potencijal uskoro završi.
 Prag pobuđivanja akcionog potencijala

Akcioni potencijal se neće pojaviti sve dok početno smanjenje negativnosti

membranskog potencijala nije dovoljno veliko da izazove opisani proces pozitivne povratne
sprege. To se događa kad broj natrijevih iona koji ulaze u vlakno premaši broj kalijevih iona
koji izlaze iz vlakna. Obično je dovoljno iznenadno smanjenje negativnosti membranskog
potencijala za 15 do 30 mV. Zbog toga, iznenadna promjena membranskog potencijala u
debelom živčanom vlaknu sa -90 mV na oko -65 mV obično uzrokuje eksplozivan razvitak
akcionog potencijala. Taj nivo od -65 mV zove se prag podražaja.

Širenje akcionog potencijala

Akcioni potencijal koji nastane na bilo kojem mjestu podražljive membrane obično
podražuje susjedne dijelove membrane, i tako se širi po membrani. Pozitivni električni naboji
teku prema unutra difuzijom natrijevih iona kroz depolarizovanu membranu, a zatim još
nekoliko milimetara uzduž srčike aksona u oba smjera. Unutar debelih mijeliziranih vlakana,
u dužini od 1 do 3 mm, ti pozitivni naboji povisuju napon iznad praga podražaja za okidanje
akcionog potencijala. Prema tome, u tim novim područjima odmah se stvaraju natrijski kanali,
pa se širi eksplozivni akcioni potencijal. Ta nova depolarizovana područja stvaraju nove
lokalne krugove toka struje sve dalje uzduž membrane, postupno uzrokujući depolarizaciju
sve većeg područja. Tako se val depolarizacije širi cijelom dužinom vlakna. Prenos vala
uzduž nervnog ili mišićnog vlakna zove se nervni ili mišićni impuls.

Smjer širenja

Podražljiva membrana ne prenosi akcione potencijale samo u jednom smjeru. Oni se

mogu širiti u svim smjerovima od mjesta podraživanja, čak i uzduž svih ogranaka nervnog
vlakna, sve dok se ne depolarizuje cijela membrana.

Zakon sve ili ništa

Kad se jednom izazove akcioni potencijal na bilo kojoj tački na membrani normalnog
vlakna, val depolarizacije će se u normalnim uvjetima proširiti po cijeloj membrani. No ako
uvjeti nisu normalni, neće se uopšte širiti. To se naziva zakonom sve ili ništa i vrijedi za sva
normalna podražljiva tkiva. Ponekad akcioni potencijal stigne do mjesta na membrani na
kojem se ne stvara dovoljan napon potreban za stimulaciju susjednog područja membrane.
Kad se to dogodi, prestane se širiti depolarizacija. Dakle, za neprekidno širenje impulsa,
omjer između akcionog potencijala i praga podražaja mora u svakom trenutku biti veći od
jedan. Taj se zahtjev (omjer veći od 1) naziva faktorom sigurnosti za širenje akcionog
potencijala.

Ponovno uspostavljanje natrijskog i kalijskog ionskog gradijenta nakon akcionog

potencijala – važnost energetskog metabolizma

Prijenos svakog akcionog potencijala uzduž nervnog vlakna vrlo malo smanjuje
koncentracijske razlike natrija i kalija s obje strane membrane, zbog difuzije natrijevih iona
prema unutrašnjoj strani tokom repolarizacije. Za pojedinačni akcioni potencijal taj je efekat
tako mali da se ne može izmjeriti. Debelim se nervnim vlaknom može prenijeti 100000 do 50
miliona impulsa prije nego što se toliko smanje koncentracijske razlike da prestane
provođenje akcionog potencijala. Ipak, s vremenom postaje neophodno ponovo uspostaviti
koncentracijske razlike natrija i kalija na membrani. To se postiže djelovanjem Na+/Ka-
pumpe na isti način na koji se uspostavlja prvobitni potencijal mirovanja. Dakle, radom
Na+/Ka- pumpe vraćaju se na početna mjesta natrijevi ioni koji su difuzijom ušli u ćeliju
tokom akcijskog potencijala i kalijevi ioni koji su difuzijom izašli iz ćelije. Kako je za rad
pumpe potrebna energija, proces „ponovnog naelektrisanja“ nervnog vlakna aktivan je
metabolički proces, koji upotrebljava energiju iz ćelijskog energetskog sistema
adenozintrifosfata (ATP-a). Nervno vlakno proizvodi toplotu tokom „ponovnog
naelektrisanja“, a to je mjerilo potrošnje energije pri povećanoj frekvenciji nervnih impulsa.

Na+/Ka—ATPazna pumpa ima posebnu karakteristiku: nakupljanje viška natrijevih

iona u ćeliji veoma pojačava njenu aktivnost. Povećanje aktivnosti te pumpe zapravo je
približno proporcionalno trećem stepenu koncentracije natrija. Dakle, ako se koncentracija
natrija u vlaknu poveća sa 10 na 20 mmol/L, aktivnost pumpe neće biti dvostruko veća nego
će se povećati oko osam puta. Zbog toga je lako razumjeti kako se brzo može pokrenuti
proces ponovnog „naelektrisanja“ nervnog vlakna kad se počnu smanjivati razlike
koncentracija natrija i kalija na membrani.

Plato u nekim akcionom potencijalima

U nekim slučajevima repolarizacija podražljive membrane ne uslijedi odmah poslije

poslije depolarizacij, već potencijal ostane na platou blizu vrha šiljastog potencijala nekoliko
milisekundi prije nego što počne repolarizacija. Ta se vrsta akcionog potencijala pojavljuje u
srčanim mišićnim vlaknima, u kojima plato traje 0.2 do 0.3 milisekunde i kroz to vrijeme
uzrokuje kontrakciju srčanog mišića.

Plato akcionog potencijala nastaje zbog više različitih faktora. Prvo, u procesu
depolarizacije u srčanom mišiću učestvuju dvije vrste kanala: 1. Obični naponom aktivirani
natrijski kanali, zvani brzi kanali 2. Naponom aktivirani kalcijsko-natrijski kanali, koji se
sporo otvaraju i zato se zovu spori kanali. Otvaranje brzih kanala izaziva šiljasti dio akcionog
potencijala, a produženo otvaranje sporih kanala uglavnom omogućuje kalcijevim ionima
ulazak u vlakno, što je najviše odgovorno za nastajanje dijela akcionog potencijala koji
odgovara platou.

Drugi faktor koji može djelimično biti odgovoran za plato jest to što se kalijski kanali
regulisani naponom otvaraju sporije nego inače i često se ne otvaraju sve do samog kraja
platoa. To odgađa vraćanje membranskog potencijala na normalnu negativnu vrijednost u
mirovanju od -80 do -90 mV.

Ritmičnost nekih nadražljivih tkiva – opetovano okidanje

Opetovano spontano okidanje, ili ritmičnost, normalno se pojavljuje u srcu, u većini

glatkih mišića i u mnogim neuronima centralnog nervnog sistema. To ritmično okidanje
uzrokuje: 1. Ritmični rad srca, 2. Ritmičnu crijevnu peristaltiku, 3. Takvu nervnu aktivnost
kao što je ritmična kontrola disanja.

Gotovo sva druga nadražljiva tkiva također mogu opetovano okidati ako se prag
nadražaja ćelija tkiva spusti dovoljno nisko. Na primjer, čak i debela nervna i skeletna
mišićna vlakna koja su normalno vrlo stabilna opetovano okidaju kada se stave u otopinu koja
sadrži lijek veratrin, ili kada je koncentracija kalcija manja od kritične vrijednosti, jer oboje
uzrokuje povećanje propusnosti membrane za natrij.

Proces ponovnog pobuđivanja nužan za spontanu ritmičnost

Za spontanu ritmičnost membrana mora i u normalnim uslovima biti propusna za

natrijeve ione (ili za kalcijeve i natrijeve ione kroz spore kalcijsko-natrijske kanale) kako bi
omogućila automatsku depolarizaciju. Potencijal membrane u mirovanju ritmičnog
kontrolnog centra srca iznosi samo -60 do -70 mV. Taj napon nije dovoljno negativan da
natrijske i kalijske kanale drži potpuno za (Guyton and Hall) (ER and TM)tvorenim. Dakle,
događa se sljedeće: 1. Natrijevi i kalcijevi ioni ulaze u vlakno, 2. To poveća pozitivnost
membranskog potencijala, pa se poveća i propusnost membrane, 3. Zbog toga još više iona
ulazi u vlakno, 4. Propusnost se membrane još više poveća, i tako se nastavlja sve dok se ne
stvori akioni potencijal. Tada se na kraju akcionog potencijala membrana repolarizuje. Nakon
odgode od nekoliko mili sekundi ili sekundi, spontana nadražljivost ponovo započne proces
depolarizacije pa se spontano pojavljuje novi akcioni potencijal. Taj se ciklus neprekidno
ponavlja i dovodi do ritmičnog samonadraživanja nadraženog tkiva.

Zašto se membrana srčanog kontrolnog centra ne depolarizuje odmah nakon što se

repolarizirala, već prođe gotovo jedna sekunda prije nastanka sljedećeg akcionog potencijala?
Pretjerano izlaženje kalijevih iona odnosi iz vlakna ogroman broj pozitivnih naelektrisnja,
stvarajući u unutrašnjosti vlakna znatno veću negativnost nego što bi inače bila. To se
nastavlja gotovo sekundu nakon što se završi prethodni akcioni potencijal, te se na taj način
membranski potencijal pomiče bliže Nernstovom potencijalu za kalij. Takvo se stanje naziva
hiperpolarizacija. Dokle god traje to stanje, nema ponovnog samopobuđivanja. No, nakon
završetka svakog akcionog potencijala povećana provodljivost za kalij (i stanje
hiperpolarizacije) postupno iščezava, što omogućuje da se membranski potencijal mijenja sve
dok opet ne dosegne prag nadražaja. Tada naglo nastaje novi akcioni potencijal i proces se
uvijek ponovo nastvlja.

Posebne karakteristike provođenja signala u živcima

Mijenilizirana i nemijelinizirana nervna vlakna. Debela nervna vlakna zauzimaju

najveći dio površine porečnog presjeka tipičnog taknog živca. Između debelih vlakana mnogo
je veći broj tankih nervnih vlakana. Debela su vlakna mijelinizirana, a tanka su
nemijelinizirana. Prosječni živac sadrži otprilike dvostruko više nemijeliniziranih vlakana
nego mijeliniziranih. Jezgro tipičnog mijeliniziranog vlakna čini akson, a membrana aksona je
membrana koja provodi akcioni potencijal. Centralni dio aksona ispunjava aksoplazma,
viskozna unutarćelijska tekućina. Oko aksona se nalazi mijelinska ovojnica, koja je često
deblja od samog aksona. Na razmacima od 1 do 3 mm uzduž mijelinske ovojnice nalaze se
Ranvierova suženja.

Mijelinsku ovojnicu oko aksona stvaraju Schwannove ćelije na sljedeći način. Najprije
membrana Schwannove ćelije omota akson, a zatim se mnogo puta obavija oko aksona
stvarajući više slojeva Schwannovih ćelijskih membrana koje sadrže lipidnu tvar
sfingomijelin. Ta je tvar izvrstan električni izolator koji oko 5000 puta smanjuje prolaženje
iona kroz membranu. Na mjestu na kojem se uzduž aksona sastaju dvije Schwannove ćelije
nalazi se malo područje bez izolacije dugo samo 2 do 3 µm, gdje ioni mogu lako prolaziti
kroz aksonsku membranu, između izvanćelijske tekućine i unutarćelijske tekućine u aksonu.
To je mjesto Ranvierovo suženje.

Skokovito provođenje u mijeliniziranim vlaknima od suženja do suženja

Iako ioni gotovo ne mogu prolaziti kroz debelu mijelinsku ovojnicu mijeliniziranog
vlakna, lako prolaze kroz Ranvieova suženja. Prema tome, akcioni se potencijal može pojaviti
samo na suženjima. Dakle, akcioni se potencijal prenosi od suženja do suženja. To se zove
skokovito provođenje. Drugim riječima, električna struja teče kroz okolnu izvanćelijsku
tekućinu koja okružuje mijelinsku ovojnicu i kroz aksoplazmu od suženja do suženja,
nadražujući ta mjesta jedno za drugim. Impuls, dakle, skače niz vlakno, pa odatle naziv
skokovit.

Skokovito provođenje korisno je zbog dvaju razloga. Prvo, budući da proces

depolarizacije preskače veće odsjeke uzduž vlakna, povećava se brzina širenja impulsa u
mijeliniziranim vlaknima 5 do 50 puta. Drugo, skokovito provođenje štedi energiju aksona.
Naime, depolarizuju se samo suženja, pa se gubi sto puta manje iona nego inače, i potrebno je
samo malo dodatnog metabolizma da se nakon niza impulsa na membrani ponovo uspostave
koncentracijske razlike natrija i kalija.

Odlična izolacija koju čini mijelinska ovojnica i pedesetostruko smanjenje kapaciteta

membrane omogućuju da se repolarizacija odvije uz vrlo mali prijenos iona.

Brzina provođenja u nervnim vlaknima

Brzina provođenja u nervnim vlaknima može biti samo 0.25 m/s u vrlo tankim
mijeliniziranim nervnim vlaknima, pa do 100 m/s u vrlo debelim mijeliniziranim nervnim
vlaknima.

Nadraživanje – proces pobuđivanja akcionog potencijala

U biti, svaki faktor koji uzrokuje da dovoljan broj iona natrija počne difundirati kroz
membranu prema unutra pokrenut će automatsko regeneracijsko otvaranje natrijskih kanala.
To može biti posljedica mehaničkih promjena membrane, hemijskih utjecaja na membranu ili
prolaza električne struje kroz membranu. Sve to na različitim mjestima u tijelu služi za
izazivanje akcionih potencijala živca ili mišića: mehanički pritisak za nadraživanje senzornih
živčanih završetaka u koži, hemijski neurotransmiteri za prijenos signala s jednog neurona na
drugi u mozgu i električna struja za prijenos signala između susjednih mišićnih ćelija u srcu i
crijevima. Da bismo razumjeli proces nadraživanja, razmotrit ćemo načela električnog
nadraživanja.

Nadraživanje živčanog vlakna negativno naelektrisanom metalnom elektrodom

Uobičajeni je način nadraživanja živca ili mišića u eksperimentalnom laboratoriju

primjena električne struje na površinu živca ili mišića preko dvaju malih elektroda, od kojih je
jedna negativno naelektrisana, a druga pozitivno. U tom se pokusu vidi da će nadražljivu
membranu stimulirati negativna elektroda.

Evo uzroka tih učinaka. Sjetimo se da otvaranje natrijskih kanala regulisanih naponom
potiče pojavu akcionog potencijala. Ti se kanali otvaraju smanjenjem normalnog električnog
membranskog potencijala u mirovanju. Dakle, negativna struja sa elektrode smanjuje napon s
vanjske strane membrane, približavajući ga negativnom naponu membranskog potencijala
unutar vlakna. To smanjuje eletrični napon na membrani i otvara natrijske kanale, pa nastaje
akcioni potencijal. Suprotno tome, pozitivnom se elektrodom dodaju pozitivni naboji s
vanjske strane membrane, pa se povećava razlika napona na membrani. To uzrokuje stanje
hiperpolarizacije koje zapravo smanjuje nadražljivost vlakna, pa ne nastaje akcioni potencijal.

Prag nadražaja i „akutni lokalni potencijali“

Slab negativni električni nadražaj ne mora nadražiti vlakno. No kad se napon

nadražaja povećava, doći će do tačke na kojoj se vlakno nadražuje. Lokalne promjene
potencijala zovu se aktuni lokani potencijali, a kada ne uspiju izazvati akcioni potencijal, zovu
se akutni subliminalni potencijali.

Čak i vrlo slab nadražaj može izazvati lokalne promjene potencijala na membrani, ali
jakost lokalnog potencijala mora porasti do nivoa praga da bi se pokrenuo akcioni potencijal.

Razdoblje refrakternosti poslije akcionog potencijala tokom kojeg se ne može pobuditi

novi podražaj

Drugi se akcioni potencijal u nadražljivom vlaknu ne može pojaviti sve dok je

membrana još depolarizirana zbog prethodnog akcionog potencijala. Razlog je to što se kratko
vrijeme nakon što započne akcioni potencijal inaktiviraju natrijski kanali (ili kaljcijski kanali,
ili jedni i drugi) i nikakav nadražajni signal neće otvoriti inaktivacijska vrata u tim kanalima.
Jedini način da se ona ponovo otvore jeste vraćanje membranskog potencijala na normalni ili
gotovo normalni nivo membranskog potencijala mirovanja. Tada se, nakon djelića sekunde,
inaktivacijska vrata kanala otvore i može se izazvati novi akcioni potencijal.

Vremenski odsječak u kojem se drugi akcioni potencijal ne može izazvati ni jakim

nadražajem zove se razdoblje apsolutne refrakternosti. Za debelo mijelinizirano nervno
vlakno to razdbolje traje oko 1/2500 dio sekunde. Dakle, lako možemo izračunati da takvo
vlakno može prenijeti najviše 2500 impulsa u sekundi.
Smanjivanje nadražljivosti – stabilizatori i lokalni anestetici

Uz faktore koji povećavaju nadražljivost živca postoje i faktori koji mogu smanjiti
nadražljivost, a zovu se faktori stabilizacije membrane. Na primjer, velika koncentracija
kalcijevih iona u izvanćelijskoj tekućini smanjuje propusnost membrane za natrijeve ione i
istovremeno smanjuje njenu podražljivost. Zato se kaže da su kalcijevi ioni stabilizatori.

Lokalni anestetici. Među najvažnije stabilizatore ubrajaju se mnoge tvari koje se

klinički primjenjuju kao lokanli anestetici, primjerice prokain i tetrakain. Većina njih djeluje
izravno na aktivacijska vrata natrijskih kanala, zbog čega se ona mnogo teže otvaraju, a to
smanjuje nadražljivost membrane. Kad podražljivost postane toliko mala da je omjer jakosti
akcionog potencijala prema pragu nadražaja (nazvan faktor sigurnosti) manji od jedan, nervni
impuls ne uspijeva proći kroz anestetizirano područje.

Snimanje membranckih i akcionih potencijala

Osciloskop s katodnim zrakama. Tokom akcionog potencijala vrlo brzo se mijenja

potencijal na membrani. Veći dio kompleksa akcionog potencijala u debelim nervnim
vlaknima zapravo se događa u vremenu kraćem od 1/1000 sekunde. Svaki mjerni uređaj
kojim želimo mjeriti većinu akcionih potencijala mora reagovati vrlo brzo. Jedina vrsta
mjernog uređaja koji može tačno reagovati na brze promjene membranskog potencijala jest
osciliskop s katodnim zrakama.

Osim izvora elektrona i fluorescentnog ekrana, katodnu cijev čine i dva para električno
naelektrisanih pločica: jedan par smješten sa lijeve i s desne strane elektronske zrake i drugi
par smješten iznad i ispod zrake. Odgovarajući elektronski kontrolni sklopovi mijenjaju napon
na tim pločicama, pa se elektronska zraka može otklanjati prema gore ili prema dole u skladu
sa električnim signalima koji dolaze s mjernih elektroda na živcima. Zraka elektrona se
također otklanja vodoravno po ekranu stalnom brzinom pomoću unutrašnjeg elektronskog
sklopa osciloskopa. Tako na ekranu katodne cijevi dobivamo snimku na kojoj je vrijeme
vodoravno, a okomito su promjene napona na elektrodama na živcu. Na lijevom kraju snimke
valja zapaziti mali artefakt uzrokovan električnim podražajem koji je potaknuo akcijski
potencijal. Dalje desno je snimka samog akcionog potencijala.

Bibliografija

1
Guyton, Arthur C. and John E. Hall. Medicinska fiziologija. Split: Placebo, 2012.