Šta je evolucija?

Pojam evolucija u svakodnevnom životu se koristi na različite načine i ima različita

značenja. Evolucija (lat. evolvere – razviti) je grana biologije koja proučava načela i razvoj živih
bića tokom vremena. Evolucija je proces promjena u populacijama koje prevazilaze životni vijek
jedinke. To su promjene u genetičkom materijalu koje se naslijeđuju kroz generacije. Živa bića
se mijenjaju kroz generacije, a u osnovi toga su genetičke promjene u populacijama, koje se
nalaze u složenim odnosima sa sredinom.

Često se smatra da su te promjene vrlo spore i dugotrajne, pa se postavljaju pitanja: može

li se evolucija posmatrati? Da li je neko vidio nastanak nove vrste? Da li je bilo dovoljno
vremena za evoluciju?

Procesi evolucionih promjena odvijaju se svuda oko nas. Za neke od njih potrebno je
mnogo vremena, a neke se dešavaju prilično brzo. Tako se kod bakterija (koje kratko žive, a
brojnost njihovih populacija je velika) razvila otpornost prema raličitim antibioticima. To je
naročito izraženo kod bolničkih sojeva izloženih visokim koncentracijama raznovsnih
antibiotika, pa preživljavaju samo najotporniji i stiču višestruku otpornost.

Jedan od primjera je porast učestalosti tuberkuloze u svijetu, koja je prije toga bila vrlo
rijetka, bar u razvijenim državama. To je posljedica pojave sojeva izazivača tuberkuloze otpornih
na antibiotike koji se inače koriste za liječenje ove bolesti. Zato je važna dužina terapije. Naime,
pacijent koji prestane da uzima lijekove prije vremena ostavlja u životu otpornije bakterije i time,
u stvari, vrši selekciju za povećanu otpornost prema tom antibiotiku.

Mnoge vrste su se prilagodile prisustvu vještačkih materija koje je čovjek tek nedavno
stvorio. Insekti i korovske biljke razvijaju otpornost prema insekticidima i herbicidima. Poznat je
primjer za to da je DDT, jedan od prvih i najpoznatijih insekticida, koji je prije više decenija
korišćen kao vrlo efikasno sredstvo protiv insekata. Međutim, za kratko vrijeme njegova
efikasnost je opala: muve, malarični komarci, a kasnije i mnogi drugi insekti postali su otporni.

U biologiji se pojam evolucija koristi i u značenju evolucione istorije (filogenije) neke

grupe – na primjer, kada se govori o evoluciji konja ili evoluciji primata. Evoluciona biologija
odgovara na pitanja kao što su: Zašto postoji tolika raznovrsnost živog svijeta? Zašto postoji
tolika sličnost među živim svijetom?

Neki evolucijski pojmovi:

Varijacija - gotovo svi živi organizmi razlikuju se po veličini, obliku, boji i jačini; nema dvije
iste životinje ili biljke;

Adaptacije - postoje određena obilježja, npr. boja, koja nekoj životinji ili biljci omogućava veće
izglede preživljavanja nego drugim vrstama;
Nasljeđivanje - svojstva se prenose ili nasljeđuju kada se živi organizmi razmnožavaju, većina
organizama posjeduje jedinstvenu kombinaciju osobina;

Prirodna selekcija – je proces u kojem se one osobine koje pomažu živim organizmima da
prežive prenose nasljeđivanjem, dok one osobine koje to ne čine odumiru;

Kompeticija / preživljavanje najsposobnijih - rađa se više jedinki nego što ih može preživjeti;
snažne, dobro prilagođene jedinke će lakše preživjeti nego slabe, loše prilagođene.

Dokazi evolucije
Danas raspolažemo brojnim dokazima da postojeći organizmi vode porijeklo od onih koji
su živjeli u prošlosti, kao i da su osnovne strukture koje su zajedničke za pojedine grupe
organizama postojale kod zajedničkih predaka, uključujući i činjenicu da svi živi oblici na Zemlji
imaju monofiletsko (opštezajedničko) porijeklo.

Najubjedljiviji dokazi o zajedničkom porijeklu svih organizama na Zemlji mogu se naći

na biohemijskom (molekularnom) nivou. DNK se nalazi kod svih organizama kao nosilac
genetičkog materijala koji obezbjeđuje samoreprodukciju, razviće i promjenljivost osobina
svakog od tih organizama. Struktura DNK je kod svih organizama u osnovi ista i sastoji se od
četiri tipa nukleotida (A, T, G, C), čiji redoslijed uslovljava građu i funkciju pojedinih gena.
Samo kod pojedinih virusa umjesto DNK molekul RNK je nosilac genetičke informacije. Osim
toga, kod organizama najprostije građe i veličine molekula DNK je najmanja (kod prokariota i
nižih eukariota), dok je kod grupa koje se nalaze na višim stupnjevima evolucione ljestvice
molekul DNK i više od 1000 puta veći nego, npr. kod bakterija.

Dalji dokaz o zajedničkom porijeklu organskog svijeta je ćelijska struktura svih

organizama. U svakoj od tih ćelija zajedničke su osnovne organele koje obezbjeđuju
funkcionisanje tog organizma. To su hromozomi, mitohondrije, endoplazmatska mreža,
Goldžijev aparat, lizozomi, centrozomi i ćelijske membrane, dok se kod biljaka, pored
spomenutih organela (osim centrozoma), u ćelijama mogu uočiti plastidi. Svi višećelijski
organizmi počinju svoje ontogenetsko razviće jednom ćelijom (zigot), koja nastaje kod
biseksualnog oblika spajanjem muškog i ženskog gameta, poslije čega se kroz određeni broj
generacija ćelijskih dioba i njihovu diferencijaciju oformljuje organizam određene vrste. Tako se
organizam odraslog čovjeka formira kroz 46 - 60 genracijskih dioba, pa sadrži ukupno oko
dvanaest hiljada milijardi ćelija. I dok se kod sisara ove ćelije diferenciraju u 200 – 250 različitih
tipova (tkiva), kod insekata se nalazi oko 100 – 150 tipova ćelija, kod kišne gliste oko 60, a kod
protozoa – samo jedan tip ćelija.

Dokazi o anatomsko-morfološkoj sličnosti među organizmima pokazuju na ubjedljiv

način da organizmi pojedinih taksonomskih grupa imaju zajedničko porijeklo. Homologije, ili
sličnosti po porijeklu, mogu se najbolje ilustrovati na primjeru skeleta kičmenjaka koji pokazuje
sličnu građu kod različitih predstavnika, bez obzira na to što su se pojedini organi kasnije
specijalizovali za različite funkcije. Tako, prednji ektremitet žabe, guštera, ptice, slijepog miša i
čovjeka ima sasvim sličnu građu kostiju, bez obzira na sasvim različitu ulogu (plivanje, hodanje,
letenje i manipulisanje stvarima).

Analogije, ili sličnosti po funkciji, mogu nas navesti na zaključak da pojedini organi (ili
organizmi) imaju veći stepen zajedništva nego što je to stvarno slučaj. Tako su oblici tijela
delfina i morskog psa dosta slični, mada prvi pripada klasi sisara, a drugi klasi riba.

Navedeni primjeri pokazuju kako se i manje srodni organizmi mogu na sličan način
prilagoditi zahtjevima sredine. To se naziva konvergentna evolucija. U najpoznatije primjere
konvergentne evolucije spadaju kaktusi i neke mlječike, kod kojih je velika sličnost u izgledu
rezultat prilagođavanja životu u vrlo sušnim uslovima.

Paleonotloški podaci, do kojih se dolazi proučavanjem fosilnih ostataka organizama koji

su živjeli u dalekoj prošlosti, pružaju najubjedljiviju sliku o načinu postanka pojedinih grupa
organizama ili njihovih organa i organskih sistema.

Prelazne forme su fosilni ostaci organizama koji su u prošlosti živjeli i predstavljaju

dokaz da su jedne grupe organizama postale od drugih. Tako je Seymoria prelazna forma između
vodozemaca i gmizavaca, praptice Archaeornis i Archaeopteryx prelazne su forme između
gmizavaca i ptica, a zvjerogušteri bili su prelazne forme između gmizavaca i sisara.

Evolucioni nizovi su fosilni ostaci iz različitih geoloških perioda koji omogućavaju da se

proprati evolutivni postanak nekog organa, dijela tijela, ili vrste organizma.

Biogeografija je nauka koja se bavi geografskim rasprostranjenjem živih bića. Današnje

rasprostranjenje živog svijeta na Zemlji može se objasniti samo u kontekstu evolucije. Vrste koje
naseljavaju udaljene oblasti odvojene su preprekama koje ih spriječavaju da dođu u dodir. Zato
evoluiraju nezavisno, pa se među regionima koji su vrlo odvojeni i razlike u živom svijetu
velike. To je uočio još Darvin sakupljajući uzorke vrsta u različitim dijelovima svijeta. Primjetio
je, takođe, da su vrste na okeanskim ostrvima slične onima s najbližeg kontinenta, a da ne liče na
vrste s ostrva u udaljenim dijelovima svijeta. Oblasti koje su dugo bile izolovane odlikuju se
jedinstvenim živim svijetom. Najbolji primjer za to je Australija. Izolovana milionima godina od
drugih kontinenata, ona je sačuvala brojne i raznovrsne grupe torbara, dok ih na drugim mjestima
zamijenili pravi sisari, koji su se kasnile pojavili.

Biologija razvića, naročito na molekularnom nivou, može da pruži mnogo podataka o

evoluciji. Sličnosti u razviću upućuju na zajedničko porijeklo. Na primjer, sve grupe kičmenjaka
imaju slično embrionalno razviće (iako kao odrasle jedinke izgledaju vrlo različito), što ukazuje
na to da potiču od zajedničkog pretka. U novije vrijeme veoma mnogo se radi u oblasti genetike
razvića. Kod različitih životinja razviće kontrolišu iste grupe gena, što pokazuje da imaju
zajedničku evolucionu istoriju. Velike evolucione promjene često su rezultat mutacija baš u
genima koji regulišu razviće, što može da dovede do modifikacije osnovnog plana građe tijela.
Tako se nepostojanje nogu kod zmija objašnjava mutacijama gena koji regulišu formiranje
ekstremiteta.

Značaj evolucionih istraživanja

Evoluciona biologija je neraskidivi dio sistema bioloških nauka. Povezana je sa brojnim
drugim naukama i daje praktičan doprinos u nizu oblasti koje su vrlo značajne za čovjeka.
Zdravlje, bolest i moderna medicinska praksa sve više se razmatraju u evolucionom kontekstu.
Evoluciona biologija je suštinski povezana sa nizom medicinskih problema, na primjer: evolucija
virulencije i otpornosti, brzina evolucije virusa, zajednička evolucija parazita i domaćina,
primjene imunog sistema itd.

Poznavanje evolucionih mehanizama neophodno je za rješavanje mnogih problema u

poljoprivredi, kao što su: procjena efekata vještačke selekcije, značaj genetičke varijabilnosti,
evolucija odnosa patogen – domaćin, evolucija otpornosti prema hemikalijama kod patogena,
povećanje otpornosti gajenih vrsta i sl. Proučavanje evolucije otpornosti takođe je dovelo do
saznanja značajnih za poljoprivredu – recimo, da se isti pesticid ili fungicid ne smije koristiti
duže vrijeme na istoj površini, u velikim količinama, niti na velikim površinama i da veliki
značaj ima korišćenje prirodnih neprijatelja umjesto hemikalija, kao i povećanje otpornosti
gajenih vrsta.

Čovjekova aktivnost, koja izaziva velike promjene u životnoj sredini, neminovno utiče na
evoluciju živog svijeta. Negativni uticaji ogledaju se u ugrožavanju velikog broja vrsta i
povećanoj stopi izumiranja, što je posljedica narušavanja ili uništavanja staništa, zagađenja
sredine i sl. Ogroman porast brojnosti i sve veće rasprostranjenje svjetskog stanovništva, naročito
su uočljivi od polovine XX vijeka: godine 1950. na Zemlji je bilo oko dvije i po milijarde
stanovnika, danas ih ima više od sedam milijardi, a procjenjuje se da će 2100. godine brojka
dostići dvadeset milijardi. To dovodi do velikih pritisaka na sredinu – zbog potrebe za sve većim
količinama hrane i vode, sirovina i energije, kao i zbog rastućeg zagađenja i proizvodnje
ogromnih količina otpada.