“Bez suprotnosti nema napretka.

Privlačenje i odbijanje, razum i nagon, ljubav i mržnja,

neophodni su ljudskom životu. Iz ovih suprotnosti nastaje ono što religiozni nazivaju Dobro i
Zlo. Dobro je pasivno i potčinjava se razumu. Zlo je aktivno i izvire iz nagona …

… Kako znaš da svaka ptica što siječe vazdušni put nije jedan ogroman svijet zanosa,
ograničen sa tvojih pet čula?

… Kako sam čuo u paklu, istinito je ono drevno predanje po kojem će svijet nestati u
plamenu posle šest hiljada godina; jer je heruvimu sa plamenim mačem naređeno da tada
napusti stražu drveta života. A kad to učini, cio svijet će izgorjeti i pokazati se vječnim i
svetim, dok se sada pokazuje konačnim i pokvarenim.

Ovo će se ostvariti razvijanjem čulnog uživanja.

Ali najprije se mora napustiti shvatanje da je čovjekovo tijelo odvojeno od njegove duše. To
ću ja da uradim, štampanjem paklenskim načinom, sredstvima što razjedaju, a koja su u paklu
ugodna i lijekovita, koja rastapaju vidljive površine, otkrivajući beskonačno, dotad skriveno.

Kada bi se vrata percepcije pročistila, čovjeku bi se sve ukazalo onakvim kako jeste,
beskonačnim.

Jer čovjek je sebe zatvorio, tako da sve vidi kroz uske otvore svoje pećine.”

WILLIAM BLAKE

Kasnije, u Londonu, Fuseli se sprijateljio s pjesnikom i slikarem Williamom Blakeom (1757 –

1827), čija je ličnost bila još čudnija od njegove. usamljenik i vizionar, Blake je stvarao i
objavljivao knjige svojih pjesama s ugraviranim tekstom i rokom bojenim ilustracijama. Mada
nikad nije napustio Englesku, raspolagao je zamašnim repertoarom mikelanđelovskih i
manirističkih motiva, do kojih je došao preko gravira i Fuselijevog uticaja. On je takođe
osjećao ogromno divljenje za srednji vijek i približio se više no ijedan umjetnik romantičar
obnovi prerenesansnih oblika (njegove knjige smatrali su potomcima iluminiranih rukopisa).
Ti elementi nalaze se na Blakeovoj znamenitoj slici Prauzrok stvari – Bog.

Mišićava figura, radikalno skraćena i stavljena u jedan svjetlosni krug, izvedena je iz

manirističkih izvora, dok simboličan šestar potiče od srednjovjekovnih prikazivanja Gospoda
kao graditelja svemira. S obzirom na ove uzore očekivali bismo da prauzrok stvari zaista
označava svemogućeg Boga, ali u Blakeovoj ezoteirčnoj mitologiji prije će biti da označava
moć razuma, koji je pjesnik smatrao krajnje razornim pošto guši viziju i nadahnuće.

Za Blakea je "unutarnje oko" jedino bilo značajno; on nije osjećao nikakvu potrebu da
posmatra vidiljivi svijet oko sebe. teško bi bilo zamisliti da postoji veća suprotnost nego što
postoji između slike Prauzrok stavri – Bog i slike Predeo od Blakeovog savremenika,
Alexandera Cozensa (oko 1717 – 86). Međutim, oba umjetnika bavila su se uglavnom, samo
na suprotne načine, nadahnućem.

Mnoge pojave, likovi i djela za svog (često ispunjenog nemirima, potresima mašte i iskustva)
života, ostanu jadno neprimećeni, gotovo nevidljivi od onih što drže "kanape života nam

1
tegobnog i slavnog", cenzora, kritičara, stručne javnosti i publike - nekad, medija,
autoriteta, jalovih institucija, proste mase - danas. A onda, obično vijek više ili manje,
poput dragulja na dnu okena, nađu svoje mjesto. Ispredaju se angedote i legende, pronalaze
dokazi i svjedoci, sa samog djela skida se pokrov prašine i zaborava, štampaju se tomovi i
tomovi objašnjenja i uticaja ”dotičnog,” u svemu se pronalazi osobeni dar i genijalnost.
Tako je sa većinom danas nam poznatih i iole vrijednih umjetnika, naučnika, pronalazača što
ih u davno prohujala vremena neka zla kob veže i ne da mira u polju ravnodušnosti.
Nepriznati za života, ismijavani i odbačeni, danas imaju status "Stvaralaca" bez čijih djela bi
naša stvarnost izgledala još užasnije no što jeste.
Jedan od njih je i ...

Vilijam Blejk (William Blake) rođen je 28.11.1757. godine u Londonu kao treće dijete
trgovca odjećom i vunenim čarapama. Zbog svoje "vatrene" prirode nije pohađao školu,
tako da nije stekao formalno obrazovanje. Osnovna lektira mu je bila Biblija i bez obzira na
sva svoja "pitanja" i djelo tokom života, ostao je duboko religiozan, čvrsto vjerujući da sve
na svijetu ima duhovnu suštinu. Pošto je pokazivao sklonost za crtanje, sa deset godina
upisali su ga u crtačku školu gdje je proveo pet godina. Pošto nije mogao da nastavi obuku
kod nekog od tadašnjih poznatih londonskih umetnika, zbog materijalnih (ne)mogućnosti
svojih roditelja, otišao je 1772. godine na graverski zanat, koji je trajao sedam godina i od
kojeg je cijelog života zarađivao hljeb. Oženio se 1782. godine sa Ketrin Baučer,
nepismenom kćeri londonskog baštovana, sa kojom je (kao iskrenim i vjernim pratiocem)
proveo ostatak života u dobru i (više) u zlu, neimaštini, siromaštvu koji su ih uglavnom
pratili. Djece nisu imali. Blejk je bio blizak još jedino sa svojim bratom Robertom koji je
nakon smrti oca (dve godine pošto se Vilijam oženio) živio sa njim i radio nešto više od dve
godine, a onda se razbolio i 1782. godine umro u svojoj dvadesetoj godini života. Vilijama
će njegova smrt mnogo pogoditi.
Tvrdio je da je u trenutku smrti svoga brata Roberta vidjeo njegovu "oslobođenu dušu" koja
izlazi iz tijela, krećući se ka nebu pljeskajući rukama u znak radosti. Do kraja svog života
Blejk je govorio da razgovara sa duhom brata ali i sa anđelima i biblijskim ličnostima. Sudeći
po njegovom djelu, nemamo razloga da mu ne vjerujemo.

Kao samostalni graver, Blejk je ilustrovao knjige za londonske izdavače. Uporedo sa ovim
poslom, slikao je i pisao. Međutim, nije uspjevao da proda svoje slike, jer su se one
suštinski razlikovale od onog na šta je tadašnja publika bila navikla, a kritika ih je (jalova i
nemaštovita, kao i uvek) sa svoje strane odbacivala kao djelo bolesnog, ludog čovjeka.
Takvu sudbinu su imala i njegova književna djela. Tako je Vilijam Blejk, "vizionar i Mesija" do
smrti 12.08.1827. godine ostao siromašan ilustrator, nepriznati slikar i pjesnik u kome još
dugo posle smrti niko nije prepoznao vrhunskog umjetnika. Na samrtničkoj postelji, radio je
na ilustracijama Danteove "Božanske Komedije", koju je trebalo ukrasiti gravurama, ali na
našu veliku žalost, Blejk je uspeo da završi samo sedam ploča.

Pored prve zbirke poezije "Pjesničke crtice" iz 1783. godine Blejk je sam svoja djela
umnožavao (obično u malom broju primjeraka), gravirao tekstove zajedno sa ilustracijama

2
posebnim postupkom, otiskivao ih i rukom bojio. Tako su sva njegova djela književno-
slikarska, vrlo zanimljiva i neobična.

To što je cijeli život proveo u siromaštvu Blejku nije smetalo, jer je u potpunosti bio predan
poslu. Njegov svijet je sazdan od mašte i duha i nije imao previše veze sa ljudima. Za njega
je umjetnost bila izražavajuća a ne podražavajuća. Ona je predstavljala izražavanje
umjetnikovog unutrašnjeg bića, a ne podražavanje prirode. Njegova umjetnost (poezija,
slike) odiše ljepotom i istinom, nježnošću i morbidnošću. Biblijski motivi i likovi, kao i
bizarne vizije. Njegov svijet mašte za njega je predstavljao realnije i istinitije mesto.
1788. godine krenuo je da eksperimentiše sa "svjetlosnom štampom", kombinujući reči i
slike na bakarnoj ploči, pošto je taj proces bio veoma skup Blejk se bojao da neće uspijeti da
nastavi sa tim, a onda mu se njegov preminuli brat Robert "prikazao" i detaljno mu objasnio
novu tehniku. Blejk je sproveo tu ideju u djelo i uspjeo. Krenuo je da koristi tu metodu i
štampa kako svoja tako i tuđa djela.

Pisane su glomazne studije o Blejkovoj religioznosti koja nije čisto hrišćanska (ili ono što se
smatra pod zapadnohrišćanskom luteranskom religijom), u njoj je najvećim dijelom prisutan
Stari Zavet dok Novog gotovo i da nema. To se ogleda i u njegovom djelu. Njegovi proroci,
arhanđeli i demoni su likovi Starog Zaveta. Naime, učenje Emanuela Svedenborga je privuklo
Blejka, ali onda, uvidjevši Svedenborgovu pretencioznost i samozadovoljnost, Blejk
odbacuje njegovo učenje. Inače, Svedenborg (švedski mistik i vizionar) je bio veoma
popularan u Blejkovo doba. U “Vjenčanju Neba i Pakla”, Blejk parodira Svedenborgovo
učenje. On tada ima trideset i tri godine, i vjerovatno se na svoj način poistovećuje sa
Isusom. Blejkova religija je judeojeretička, bliska bogumilskim sektama iz 12. vijeka. Kod
njega su Dobro i Zlo samo dve strane iste duše, dva kraja istog štapa. Osim Biblije, djela
antičkih filozofa, mudraca, srednjovjekovnih mistika i okultista, Blejk se inspirisao i djelom
Džona Miltona i smatrao ga pravim pjesnikom i vizionarom.

Za njegovog života, čak i pola vijeka poslije, Vilijama Blejka su smatrali ludakom. Iako od
savremenika smatran kao čudan i ekscentričan, potonja kritika ga slavi zbog nesvakidašnje
ekspresivnosti i kreativnosti, kao i filozofske dimenzije. Neki teoretičari Blejka na osnovu
njegovog slikarstva i poezije svrstavaju u epohu romantizma, a drugi među preromantičare.
Uprkos uticajima, Blejkovo djelo je jedinstveno i nemoguće ga je klasifikovati.

Jedan od teoretičara okarakterisao je Blejka kao “veliku svjetlost” i “čovjeka nepredvidljivog

za prethodnike, nevidljivog za savremenike i nezamijenjivog za potonje generacije”. Danas
bez nekih njegovih radova nije moguće zamisliti kako istoriju slikarstva epohe romantizma
tako i poezije. Blejkovi stihovi, spisi i slike svjedoče o nesvakidašnjoj originalnosti i
genijalnosti. Jedan od likovnih kritičara današnjice proglasio ga je za “daleko najboljeg
umjetnika koga je Britanija ikad imala”.

A ovaj svestrani umjetnik i vizionar bio je samouk. Rođen je kao treće od sedmoro dece u
porodici jednog “čarapara”. Nije pohađao školu i prva saznanja o svijetu dobio je od majke.
Likovno se obrazovao kopirajući Mikelanđela, Rafaela i Direra i crtajući detalje arhitekture i
plastike u Vestminsterskoj opatiji. Književnu kulturu je stekao čitajući engleske renesansne

3
pjesnike i savremene predromantike. Njegov pogled na svijet formirao se na proučavanju
teozofskih spekulacija i mnogih rasprava o gnosticizmu i druidizmu, a ostvario je originalna
djela i kao slikar i kao pjesnik. U lirskim pesmama se možda najviše približio idealnom
poimanju smisla i slike.

Osim “Pjesničkih skica”, njegovog prvenca, nijedna od njegovih knjiga nije štampana za
njegovog života. Njegovi radovi su u javnost mogli dospijeti samo u malobrojnim
primjercima koje je svojeručno izrađivao posebnom tehnikom obojenog bakropisa, koju je
sam izumio. Sa bakropisom je počeo da eksperimentiše rano, a tehniku obojenog bakropisa
koristio je za štampanje knjiga, grafika, pamfleta i naravno njegove poezije. Tako bi na
bakarnim pločama četkama i mastilom ispisivao tekstove svojih pjesama, koristeći kiselinu za
“nagrizanje”. Potom je ploče potapao u kiselinu da bi “pisanje” ostalo reljefno. Tako
dobijene bakarne ploče Blejk je otiskivao na papir i bojio vodenim bojama.

Među Blejkovim slikarskim radovima posebno se ističu ilustracije starozavetne “Knjige o Jovu”
i Danteove “Božanstvene komedije”. Godine 1826, pred kraj života, dobio je porudžbinu da
ilustruje ovo Danteovo delo. Preminuo je naredne godine, ostavljajući veliki broj
nedovršenih akvarela. Poznavaoci opusa Vilijama Blejka smatraju da su radovi rađeni za
“Božanstvenu komediju” među najvećim dostignućima ovog umjetnika. U velikoj je mjeri
uticao na stvaralaštvo Vilijama Batlera Jejtsa, Harta Krejna i Alana Ginzberga.

Biblija kao inspiracija

Još u ranim dječačkim godinama Biblija je ostavila dubok uticaj na Blejka. I kasnije je ona
ostala glavna inspiracija ovog umjetnika. Iako je duboko poštovao biblijsko štivo, bio je
neprijateljski nastrojen prema anglikanskoj crkvi. U 65. godini Blejk je radio ilustracije za
“Knjigu o Jovu”. Raskin je obožavao ove radove i upoređivao ih s Rembrantovim crtežima.

Poetske vizije

Na jednom mjestu napisao je: “Onaj iz koga ne zrači svjetlost nikad neće postati zvijezda”,
dok je na drugom rekao: “U svojim Nedrima nosiš svoje Nebo i Zemlju, i sve što
posmatraš, mada izgleda Van, to je Unutar, u tvojoj Imaginaciji”. Kao i većina genijalnih
ljudi, živjeo je unutar sebe, u svojoj imaginaciji i iz nje crpio kako svoje slikarske vizije i
proročke spise tako i duboke misli (”Vidjeti svijet u zrncu pjeska/I nebo u divljem
cvijetu/Držati beskonačnost na dlanu/A vječnost u jednom času”).

Anđeo

Po riječima jednog od Blejkovih biografa, na dan smrti veliki umjetnik je predano radio na
ilustrovanju Danteove “Božanstvene komedije”. Nije se osjećao dobro, ali je radio i radio.
A onda je konačno prestao da radi, okrenuo se ženi, koja je sva u suzama sjedila pored
njegovog kreveta, i rekao: “Ostani tako Kejt! Želim da naslikam tvoj portret, zato što si za
mene uvek bila anđeo”. Završivši njen portret, Blejk je umro.

4
Od 1965. godine, kad je izmješten nadgrobni spomenik, zaboravljeno je precizno mjesto
gdje su sahranjeni Vilijam Blejk i njegova žena. Tako danas nadgrobni kamen nosi natpis:
“Nedaleko odavde počivaju ostaci pjesnika i slikara Vilijama Blejka”.

Vilijam Blejk (1757-1827), engleski graver, pjesnik i slikar, jedan je od najoriginalnijih

stvaralaca u istoriji umjetnosti uopšte.

Blejk je gravirao tekstove zajedno sa ilustracijama, posebnom tehnikom do koje je sam

došao; zatim ih je otiskivao (umnožavao, u manjem broju primjeraka) i rukom bojio
(obezbeđujući time, sa druge strane, svakom pojedinačnom primjerku njegovu osobenost),
pokrivajući tako cio postupak sam, od početne zamisli do krajnje realizacije, i izražavajući se
istovremeno kroz više medija.

Blejkove su kraće pjesme sažete i jednostavne po formi, a snažne i nabijene značenjem, i to

toliko da se o njima može mnogo govoriti, a da se pritom ne dotaknu svi njihovi slojevi koji
obuhvataju filozofska, teološka, antropološka, psihološka, etička i druga pitanja, mada se
Blejk njima bavio kao cjelinom u okviru svoje jedinstvene vizije, a ne odvojeno.

U svojim dužim pjesničkim djelima, tzv. proročkim knjigama, Blejk je korišćenjem

sopstvene mitologije i simbola, predstavljao svoje intuitivne uvide u ljudsku dušu,
izražavajući mnogo prije Frojda i Junga, nešto što je dotad bilo sasvim nepoznato i za šta nije
postojao adekvatan jezik. Prirodno, odziva tada nije bilo.

Tako se Vilijam Blejk može smatrati stvaraocem 20. vijeka, u kojem je njegovo djelo postalo
poznato i u kojem se konačno primilo, našavši pogodnije tle za razvoj, dok je književna i
druga javnost počela da sazrjeva za njega shvatajući da ono čini temelj savremenog pogleda
na svijet i predstavlja moguće rješenje u jednom rastočenom, raspolućenom, podvojenom ,
šizofrenom vijeku, na čijim vratima stoje dr Dželik i g. Hajd; vijeku bez čvrstog uporišta, koji
neprestano traga za tačkom oslonca, a koja mu svaki put iznova izmiče, ili se, ako ga
sačeka, ispostavi da je - u svoj svojoj „slobodi" - jalova, gnjila. Sve se to ogleda i u znatnom
uticaju koji je Blejk izvršio na velik broj stvaralaca (poput V. B. Jejtsa, D. H. Lorehsa, Džojsa
Kerija, Oldusa Hakslija, Henrija Milera, Lorensa Darela, Alena Ginzberga, da se zadržimo
samo na nekim poznatijim imenima, i to samo iz svijeta književnosti, i to samo
anglosaksonske, koja su u Blejku videla svog duhovnog oca), a i u činjenici da ga smatraju
pretečom Frojda i Junga, kao i nadrealističkog i drugih pokreta i pravaca, kojih je 20. vijek
svakako bio pun. U tom vijeku nastao je znatan broj djela o životu i radu Vilijama Blejka, u
kojima se obrađuju najrazličitiji aspekti njegove umejtnosti i daju njena najraznovrsnija
tumačenja, a uglavnom je svim tim djelima zajedničko polazište da je po određenim
svojstvima, kao što su snaga, dubina, univerzalnost, originalnost, Blejkova umetnost bez
premca.

Pod krovom velike porodice, u kući po mjeri engleske srednje klase, nedaleko od
londonskog Zlatnog trga, 1757. godine, rođen je Vilijam Blejk (William Blake) – pjesnik,
slikar, grafičar. Blejkov otac, iako zanatlija, primjeti je talenat svog sina, pa ga je u desetoj
godini poslao u umjetničku školu, gdje je stekao prvo formalno i, za njegov kasniji rad,

5
veoma vrijedno obrazovanje. Četiri godine zatim, pod mentorskim nadzorom Džejmsa
Bazira, Blejk, kao šegrt, uči vještinu graviranja i razvija kako karijeru tako i svoje urođene
vještine. Sedam godina proveo je radeći kao graver, da bi potom počeo da pohađa
Kraljevsku akademiju. Tamo ustaje protiv klasicističkih doktrina predsjednika akademije, Sir
Džošue Rejnoldsa, a kasnije ih i potpuno odbacuje. Malo je vremena prošlo, a Blejk je već
napustio akademiju; ipak, taj period donosi mu poznanstva i uticaje umjetnika Džona
Fleksmana i Henrija Fuselija.

Džon Fleksman kasnije pomaže Blejku da objavi prvu štampanu zbirku – ”Pesničke skice“,
prilično nevješto izveden tom koji se pojavio 1783. godine. Dalje, Blejk je sam objavljivao
skoro sva svoja djela (“Pesme nevinosti“ 1789. godine, “Pesme iskustva“ 1793. godine i “Pesme
nevinosti i iskustva – dva suprotna stanja ljudske duše“ zajedničko izdanje prethodne dve zbirke,
1794. godine) na originalan način, procesom u kojem bi njegove pjesme bile ručno gravirane
na bakarne table, zajedno sa ilustracijama i dekorativnim sličicama. Table je zatim
premazivao mastilom koje je šablonski ocrtavalo kopije, koje je zatim ručno popunjavao
bojom. Ovakav skup i zahtjevan metod izrade rezultirao je prilično ograničenom
rasprostranjenošću Blejkove poezije tokom njegovog života. Takođe, time je postavio i
određene izazove kasnijim proučavaocima njegovog djela – i književnim kritičatrima i
istoričarima umjetnosti, od kojih većina smatra da je neophodno baviti se njegovim grafičkim
i pisanim djelima istovremeno. Vilijam Blejk, svakako, smatrao ih je nerazdvojivim.

Blejkov politički radikalizam pojačavao se tokom godina koje su prethodile (i vodile ka)
Francuskoj Revoluciji. O Revoluciji, počeo je da piše knjigu od sedam pjesama. Precizan
podatak o sudbini tog djela ne postoji; ono je uništeno, a možda nikada ni završeno i šta
god da se desilo, samo je jedna od sedam pjesama sačuvana.

Neuobičajene stavove o religiji između ostalog duguje i švedskom filozofu Emanuelu

Svedenborgu (1688.-1772.), čiji uticaj je posebno vidljiv u Blejkovom “Venčanju neba i pakla“.
1790-ih i kasnije promijenio je svoj „poetski glas“ od lirskog u „propovjednički“ i napisao
seriju proročkih knjiga, uključujući ”Milton“ i ”Jerusalim“. Povezane Blejkovom ličnom
zamršenom mitologijom i simbolima, ove knjige propovijedaju nov revolucionarni,
društveni, intelektualni i etički poredak. Nije odobravao racionalizam prosvjetiteljstva,
institucionalizovanu religiju i tradicionalni brak u njegovoj konvencionalnoj i zakonskoj formi
(iako je sam bio oženjen). Njegovi savremenici smatrali su ga nekom vrstom ekscentrika, što
on zapravo i jeste bio. “Lebdeći“ između neoklasicizma 18. vijeka i ranih faza romantizma,
Blejk ne pripada ni jednoj pjesničkoj školi niti periodu. Složena simbolika i neskladan ton,
lišili su Blejkove pjesme šireg čitalačkog kruga, ali one ipak pokazuju tananost i logičku
doslijednost njegovih razmišljanja. Tek u 20. vijeku,
pojavom pjesnika simbolizma i nadrealizma koji su ga afirmisali,
šira publika odala je priznanje njegovoj dubokoj originalnosti i geniju.

Tokom svog života Blejk je proglašen ”neuspjehom“ i osećao je veliki prezir i

uznemirenost zbog apatije javnosti prema njegovom radu i finansijskim tijesnacima u
kojima se redovno nalazio. Kada je postavka njegovih radova koju je sam organizovao

6
doživjela propast 1809. godine, Blejk je potonuo u depresiju i povukao se iz javnosti, te
ostao otuđen do kraja svog života.

Pod uticajem kulturne struje tzv. Sturm-und-Dranga, preteče romantizma, koji naglašava
osjećajnost, misticizam, okrutnost, primitivizam – sve ono što racionalizam i pozitivizam,
„oficijalne“ doktrine prosvjetiteljske Engleske 18. vijeka negiraju. Žestoko se protivi
kosmologiji 18. vijeka, koju personifikuje Njutn, osuđuje Loka i Bekona, atomizam,
deizam, prirodne religije...

Blejk je prvi engleski pjesnik koji je stvorio jednu obuhvatnu novu mitologiju koja pokušava
da dâ i kosmogoniju i apokalipsu – mitopoetiku - jer se na osnovu lične mitologije gradi
poezija, psihologija, filozofija istorije i prirode, političko i moralno viđenje. U njoj ima
elemenata biblijske, miltonovske, klasične, skandinavske i keltske druidske mitologije, ali su
simbolika značenja i imena plod Blejkove jedinstvene vizije.

Blejkova vizija sadrži četiri glavne antiteze: imaginaciju i sjećanje u mišljenju, nevinost i
iskustvo u religiji, slobodu i tiraniju u društvu, crtež i imitaciju u umjetnosti. One su aspekti
glavne antiteze – antiteze života i smrti. Princip života ostvaruje se u imaginaciji, a princip
smrti u egu ljudskih bića, koja sreću izjednačavaju sa materijalnim.

Centralna tema je tema čovjekovog pada. Pre pada, ljudska duša je, u vječnosti, uživala u
svojoj cjelovitosti. Padom u postojanje, ona je izložena svim oblicima dvojnosti, pa je i sama
podijeljena na polove. Jedino što palom čovjeku olakšava život je sjećanje na savršenstvo u
vječnosti. Svakom čovjeku je data sposobnost pravog gledanja - vizije, koja se gubi jer se
zapostavlja i ne njeguje. Postoje četiri stepena vizije, a da bi se došlo do najviše, mistične,
vizije, potrebno je žrtvovati samoljublje, želju za dobrim sebi a ne drugima.

U Blejkovoj viziji postoje četiri imaginativna stepena življenja – četiri svijeta. Uro – svijet
izolovanog pojedinca, narcisoidnih bića; svijet apstrakcije, mrtav svijet matematičke forme.
Generation – svijet palog čovjeka, čulnog i materijalnog, pasivne refleksije, gdje um biva
izložen utiscima, svijet subjekta i objekta. Zajedno sa Uro čini donji, pali svijet. Sljedeći,
viši, stepen, koji svjedoči da imaginacija (aktivni princip; bavi se vizijom, istinitim svijetom,
bićem. Efekat ove moći je pojedinačno saznanje, mudrost, živa forma; ona se sažima u
jednoj tački i spaja sve kategorije postojanja – ne počiva na prostoru i vremenu. Suprotna
njoj je refleksija – pasivna mogućnost koja se bavi onim što se percepira, čulnim svijetom,
podvojenošću subjekta i objekta.) nije izgubljena; da Raj postoji, nazvao je Beulah – to je
tročlani svijet; sastoji se od onoga koji voli, onog koji je voljen/a/ i njihove zajedničke
kreacije u obliku djeteta (otac – majka – djete ); svijet produktivne ljubavi. Najviši mogući
stepen postojanja Blejk naziva Eden – on predstavlja jedinstvo stvoritelja i stvorenog,
energije i forme, svijet predočen slikom grada Jerusalima, obasjanog suncem duhovnosti (za
razliku od romantičara nema prirode, sela, idile). Vatra je simbol energije, kretanja, života,
ali i vatre pakla, koja prži ovozemaljski svijet apstrakcije – oživljujuća vatra imaginacije.

Svakom od ovih svijetova odgovara po jedna vječna forma, njegove ženske emanacije i po
jedan muški element, koji je podložan promenama i prisutan u istorijskom nizu.

7
Istoriju svijeta od pada čovjeka predstavlja period od 28 crkava, od kojih su prvih 27 pod
vlašću boga-tiranina, a 28. nosi vijesti o apokalipsi. Revolucije su najava apokalipse, kao
ispoljavanje energije, volje, pošto sama apokalipsa podrazumjeva aktivan stav prema sebi, a
ne iščekivanje. Apokalipsa je kraj ovog i ovakvog svijeta i početak vizije; dvojnost početka i
kraja, momenat stizanja do imaginacije. Za Blejka apokalipsa nije slika Strašnog suda, već
lični čin samospoznaje – čin kojim je čovjek proglašen za Boga. Nema drugog Boga osim
čovjeka koji je sposoban da sagleda jedinstvo svijeta i sebe sa svijetom. Apokalipsa je
oslobođena istorijskih atributa, ne dešava se u vremenu – to je trenutak. Oblici apokalipse
su: lična spoznaja, čin ujedinjenja u ljubavi i braku, vaskrsenje i iskušenje. Blejkova
Apokalipsa ne predstavlja povratak u Raj i ostanak u njemu, već stalno kretanje, kruženje.

Kod Blejka, erotska ljubav, čin ujedinjenja u ljubavi kroz seksualno spajanje, u svijetu nakon
pada nosi sliku destrukcije i kvarnosti, ulaženja u nešto prazno, ograničeno, dok istinska
tijelesna ljubav nosi sliku kosmičkog komešanja i prožimanja.

Blejkova mitologija je priča o čovijeku i odnosu čoveka prema svijetu, svom tijelu, drugom;
prošlosti i budućnosti.

Vilijam Blejk (1757-1827). Višestruko nadaren umjetnik, Blejk je sam stavarao ilustracije
za svoje tekstove, gravirao ih je, bojio, otiskivao, praveći čitavu umjetničku kompoziciju.
Njegove kraće pjesme su po formi jednostavne, ali u njima su pokrenuta sva filozofska,
teološka, antropološka, psihološka i etička pitanja. U svojim dužim pjesničkim djelima, tzv.
proročkim knjigama, Blejk je, korišćenjem sopstvene mitologije i simbola, predstavljao
svoje intuitivne uvide u ljudsku dušu, izražavajući, mnogo prije Frojda i Junga, nešto što je
dotad bilo sasvim nepoznato i za šta nije postojao adekvatan jezik. Tako se Vilijam Blejk
može smatrati stvaraocem 20. vijeka, u kojem je njegovo djelo postalo poznato i u kojem se
konačno primilo i izvršilo uticaj na mnoge velike pisce svojim svojstvima, kao što su snaga,
dubina, univerzalnost, originalnost.

Izložba u maju 1809. godine bila je održana u radnji Blejkovog brata na Golden Squareu u
Sohou i predstavlja jedan od najznačajnijih Blejkovih pokušaja da se javnosti predstavi kao
slikar. Blejk je tada izložio šesnaest radova, od kojih je do danas izgubljeno sedam. Izložba
nije postigla uspjeh kod kritike (bio je objavljen samo jedan negativan prikaz u novinama),
bila je slabo posjećena i umjetnika je dovela u stanje dubokog razočarenja. Ta izložba je, na
neki način, bila prekretnica u Blejkovom umjetničkom životu. Posle nje umjetnik se,
spoznavši licemjerje umjetničkih krugova, povukao u osamu. Ova izložba na najbolji način
prezentuje Blejkovu raznovrsnu upotrebu vodenih boja i tempera, kao i tehniku koju je on
nazivao fresko-slikarstvo.

BLEJKOVE SLIKE MRAČNE BUDUĆNOSTI, SREĆOM, IMAJU SVOJU MOĆNU

PROTIVTEŽU U JASNOJ, ČISTOJ I NEODOLJIVOJ VIZIJI SLOBODE, KOJA PROŽIMA
ČITAVO NJEGOVO STVARALAŠTVO. TA VIZIJA JE, ČINI SE, PONAJVIŠE OPČINILA
NJEGOVE SLJEDBENIKE POTKRAJ 20. I NA POČETKU 21. VIJEKA

Svako isticanje osobenosti i neuporedivosti Vilijama Blejka (1757–1827) – priznajmo to

odmah na početku još jednog neuspJelog pokušaja – osuđeno je na to da završi kao tužni

8
eufemizam, slabašni nagoveštaj jedne po svemu jedinstvene vizionarske i umJetničke energije
koja, reklo bi se, sa vremenom samo dobija na snazi.

Silinu te energije, prirodno, prvi su osetili članovi njegove porodice: otac i majka nisu bili
sasvim sigurni kako bi trebalo reagovati na priče malog Vilijama o tome kako se kroz
prozorsko okno pogledao s Bogom oči u oči i o krošnji drveta prepunoj anđela, koju je
ugledao u jednoj šetnji poljem, ili o tome kako se u jednoj drugoj šetnji susreo sa
starozavjetnim prorokom Ezekiljom koji ga je tom prilikom, izgleda, uzeo za šegrta. I pošto
ga batine i druge vaspitne mjere nisu odučile od takvih doživljaja i želje da govori o njima,
roditelji su odlučili da mu ostave punu slobodu vrludanja po neodoljivo primamljivim
lavirintima koji su se iz dana u dan otvarali u njegovoj svijesti. Umjesto da ide u školu, čitao
je intuitivno i halapljivo ono što je osjećao da bi trebalo da čita; tako je preko Biblije i Jakoba
Bemea došao i do Emanuela Svedenborga, čija su ga religijska učenja, a posebno
demokratična ideja o gotovo potpunom poistovećenju Boga i čovjeka, toliko privukla da je
postao njegov vatreni pobornik, potom i pripadnik crkve koju je Svedenborg osnovao u
Londonu. Bio je to jedan od prvih otvoreno jeretičkih koraka u njegovom buntovnom
životu. Ubrzo će mu i Svedenborg postati pretijesan; ubrzo će shvatiti da ideja slobode,
koju je vrlo rano prepoznao kao svoj životni kredo, podrazumjeva odbacivanje svakog, pa i
najliberalnijeg unaprijed zadatog misaonog sistema.

"Moram da stvorim vlastiti sistem", zaključio je Blejk, "da ne bih postao rob tuđeg." I počeo
je da ga stvara najprije u slikarstvu, tačnije u primjenjenoj umjetnosti gravire koja je, po
zamisli njegovih roditelja, trebalo da mu bude osnovni izvor zarade za život. Nije, međutim,
bilo tako, zbog toga što je dječak odbijao da svoj vrlo upadljivi likovni talenat potčini
sumnjivom ukusu naručilaca njegovih djela koji, opet, nisu bili spremni da svoj novac daju za
Blejkove likovne eksperimente, tako različite od tadašnjeg, mahom uštogljenog i
nemaštovitog, konvencionalnog slikarstva. Slično će biti i u poeziji, koju će ubrzo početi da
piše, vođen ponajprije željom da svijet oko sebe i u sebi objasni samom sebi, pa tek onda
drugima.

Tako je već u svojim ranim ”Pesmama nevinosti i iskustva” izgradio koncept nevinosti, ranjive
ali neuništive, kao jedne od ključnih ljudskih osobina. U ovim pjesmama, ukratko, Blejk
govori o ljudskoj duši, ali i o ljudskom životu uopšte, kao o jedinstvu suprotnosti. Koncepti
nevinosti i iskustva pri tom predstavljaju ključne kategorije u kojima su sve te suprotnosti
objedinjene, dva polarizovana ali i komplementarna segmenta bića: nevinost znači čistotu,
dobrotu, ljepotu, plemenitost – ali i fatalnu ranjivost i bespomoćnost pred nadiranjem
iskustva, koje nevinosti oduzima mnoge od njenih najljepših atributa, ali joj daruje snagu i
znanje bez kojih nema opstanka. Jedno bez drugog, dakle, ne mogu, ali ne mogu ni jedno s
drugim – zbog toga je život takav kakav jeste; zbog toga bi, po Blejku, jedna od ključnih
čovjekovih ambicija trebalo da bude usmjerena na nastojanje da sačuva djete u sebi. Divlje
djete, ako je moguće. Iskustvo, dakle, ne mora nužno da podrazumjeva uništenje nevinosti
i obesmišljavanje života. To je najočitije u pjesmi “Tigar” , jednoj od najpoznatijih pjesama
ikad napisanih na engleskom jeziku, u kojoj je tigar pojava koja istovremeno budi strah i
nadu: strah od destruktivne moći koju otijelovljuje, i nadu da bi iz te destrukcije mogao da
nikne novi, možda bolji život.

9
Na suprotnostima počiva i Blejkov makrokosmos. Taj svijet je u delima ”Venčanje Raja i
Pakla”, “Knjiga o Jurajzenu”, “Jerusalim” i mnogim drugim (Blejk je pisao gotovo bez
prestanka, pod stalnim pritiskom osjećanja da neće uspijeti da pohvata i u stihovima sačuva
vizije koje su ga neprekidno opsijedale), naseljen mitskim junacima kao što su despotski
vladar Jurajzen – bog agresivnog razuma, tlačiteljskog reda i poretka; anarhični buntovnik
Ork, protivnik svakog autoriteta, i premudri stari majstor, prorok po imenu Los. Blejkova
je ličnost bila sazdana od ove posljednje dvojice, i to u nevjerovatnoj eruptivnoj kombinaciji
koju je većina ljudi iz njegovog okruženja jednostavno vidjela kao ludilo: oni dobronamjerni,
smatrali su da je to ludilo zanimljivo i da u njemu možda čak ima nekog metoda; oni manje
blagonakloni, a po pravilu moćniji, nalazili su da je riječ o opasnom manijaku koga bi trebalo
zatvoriti – pa su to povremeno i činili, za svaki slučaj.

Za Blejkovog života, nažalost, mnogo je više bilo ovih drugih: Vilijam Blejk je umro kao
gotovo nepoznat, siromašan slikar koji je onako za sebe pisao i nekakve stihove, pa je kao
takav ubrzo bio uredno zaboravljen. Srećom, ne sasvim: Blejkova biografija koju je 1863.
godine objavio jedan od njegovih tada već sasvim rijetkih poštovalaca, Aleksander Gilkrist,
pokrenula je talas obnovljenog zanimanja za glavnog junaka te priče. Najprije su slikari
poznog 19. vijeka u Blejkovoj pobuni protiv akademske jalovosti slikarstva njegovog doba
videli zgodno polazište za ogorčen protest protiv ne manje jalove, zvanične viktorijanske
umjetnosti.

Njegov angažovani estetizam opčinio je potom Vilijama Batlera Jejtsa, pa onda i Dejvida
Herberta Lorensa koji, sasvim slično Blejku, do samog kraja nije uspio da se opredijeli da li
želi da bude umjetnik, ili propovjednik i prorok. I što se dublje uranjalo u 20. vijek,
postajalo je sve očiglednije koliko su Blejkove proročke vizije – najčešće na nesreću i užas
čovječanstva – bile bliske istini. Fizičko i duhovno zagađenje svijeta, pretvaranje čovjeka u
zavrtanj jedne zle mašine, besmisleni teror razuma – svi ti i mnogi drugi aspekti Blejkovog
poimanja budućnosti neosjetno su se jedan za drugim pretvarali u sadašnjost u kojoj,
nažalost, i danas živimo. Te distopijske slike, srećom, imaju svoju moćnu protivtežu u onoj
već pominjanoj, jasnoj, čistoj i neodoljivoj viziji slobode, koja prožima čitavo Blejkovo
stvaralaštvo i koja je, čini se, ponajviše opčinila njegove sljedbenike potkraj 20. i na početku
21. vijeka. Ovakva se tvrdnja temelji prije svega na činjenici da je Vilijam Blejk od samog
početka posjedovao jasnu i nepokolebljivu svijest o svojoj posebnosti, koja je za njega bila
trajno izvorište stvaralačke energije, ali i frustracije. Žudio je za slavom i smatrao da mu ona
sasvim prirodno pripada, te se često čudio što tako teško pronalazi publiku koja bi njegova
djela prihvatala sa istim oduševljenjem i zanosom sa kojim ih je on stvarao.

Za života najčešće nesposoban da natjera ljude da ga saslušaju, Blejk je tek kada se

oslobodio teskobnog zemaljskog obličja postao prorok pred čijim se jurodivim propovjedima
ne mogu zatvarati oči i uši.

Namjerna nesposobnost da se razluči stvarno od sanjanog odlika je i Blejkove umjetnosti,

koja je u svim svojim aspektima obojena nečim što bi se moglo označiti kao magijski realizam.
U njoj sve podsjeća na stvarni svijet, a opet stvara snažan utisak preovladavanja nečeg
imaginativnog, izmaštanog, sanjanog. Blejk se bavi dekonstrukcijom tih arhetipova s

10
namjerom da nam pokaže da heroji ponekad moraju biti i zlikovci, da dobro i zlo nije tako
lako razdvojiti, život i smrt još manje. Život i smrt su samo dva vida putovanja, tek donekle
različita. Slično bi se moglo reći i za "pravog" Vilijama Blejka, koji je čitav život proživeo sa
snažnim osjećanjem da pripada nekom drugom svijetu i drugom vremenu.

Iskreno gnušanje nad tekovinama industrijske civilizacije dovelo je Blejka do spoznaje da

jedini spas za zabludjelu i sluđenu čovjekovu dušu leži u divljini, neukaljanoj niskim i poganim
čovjekovim ambicijama.

A pošto su svi spoljašnji vidovi bjekstva uvek privremeni, jedini bjeg koji istinski ima smisla
jeste onaj koji vodi u sigurnost unutrašnjeg svijeta, u sopstvenu imaginaciju, u sopstveni mit.
Svoj mitski svijet stvorio je kroz čudnu mješavinu hrišćanskih i paganskih elemenata u kojoj
se rađaju Jurajzen i Ork, ideja putovanja, ne toliko kao konkretnog fizičkog čina koliko kao
metafizičke svetkovine u kojoj se ostvaruje smisao postojanja, a duša – ako je reč o
putovanju u smrt – vraća onom najčistijem obliku postojanja. U vjerovanjima američkih
Indijanaca, život je putovanje koje se nastavlja i posle smrti. Blejk je, na sličan način, vjerovao
da ne postoje rođenje i smrt kao početak i kraj, već da je ljudska egzistencija neprekidno
hodočašće kroz vrijeme, a prema večnosti.

“Budi slobodan kao i kap vode, koja se u pari slobodno penje u neznane visine, i u ledu ponovo
pada u neznane dubine. Njen je dom, kao i dom atmosfere, sve dokle zemljin magnetizam dopire,
zasto si ti suzio dom svoga zivota? I zgnjecio ga izmedju dva plota, jednog rodjenja i jedne smrti?”

Usudila bih se da Blakea shvatim kao pripadnika “skupine nesvrtsnih”. Stoga, imam slobodu
da mu pristupam oslobođena konvencija epohe, aistorijski, bez nužnog ukalupljivanja ili
poređenja sa savremenicima. U prilog istoričarima književnosti, kojima je uslovni refleks da
autore negdje hronološki svrstaju, ide podatak da je Blake, kao i gotovo svi istaknuti
romatičari bio oduševljen idejom revolucije. Međutim, kao je istorija tog doba pokazala da su
društvene revolucije jalove, slikar, pjesnik i grafičar se okrenuo interiorizaciji revolucije. Sada,
bitiniji je duhovni od fizičkog karaktera, oružje za borbu nisu više puške i eksploziv, već
eksplozija imaginacije, uobrazilje, genijalnosti, slobode izaržavanja. Čovjek postaje centar iz
kojeg se duh širi i obrazuje pun krug. Čovjek, pojedinac, postaje centar epistemologije. Često
umjetnik u centru samoga sebe pronalazi sveti izvor, Boga koji je u čovjeku više nego čovjek
sam. Poistovjećivanje božanskog sa ličnim izvorom može se protumačiti kao, romantizmu
svojstveno, isticanje ega. No, ako se na tako specifičan i lucidan način, kako je to Blake radio,
argument istoričara književnosti dovodi se u piatanje. Blakeov odnos prema Ja je složeniji od
egoističnog i pojačanog kulta samoga sebe, nije tu riječ o pozerskom solipsizmu. Blake ne
pridaje sebi nikakav povlašćeni polažaj u kosmogoniji koju sam stavara.

Zanimljivo je mišljenje da je Blake već u ranom djetinjstvu pokazivao neke abnormalne

sposobnosti, da je imao halucinacije ili vizije. Stoga, nije neobično to što je njegova pojava
savremenicima izgledala kao otijelotvoreno ludilo, a u našim savremenicima budila sve veće
interesovanje za tog “ludaka”. Posatvljam pitanje: koliko je on zaista bio “lud2, a koliko su te
vizije bile zapravo pojačana perceptivna moć imaginativne osobe? O upotrebi opijuma nije
potrebno ni govoriti, jer se to nekako samo po sebi podrazumjeva. Blake jeste o svojim

11
djelima govorio da im je prvi i osnovni izvor vizija, ali je isto tako znao da te vizije odvoji od
objektivne stavrnosti. Smatrao je da je vizionarstvo sposobnost svakog čovjeka, i da tu
duhovnu vještinu treba njegovati i razvijati: meditacijom ili opijumom. Kada bi ovaj savjet bio
dosljedno sprovoden, moguće da bismo imali mnoštvo književnih djela pretvorenih u
okultističke kosmogonije ili teodiceje. Šta je taj savjet zapravo podrazumjevao? Prije svega,
uzdizanje iznad racionalnog mišljenja koje se zasniva na perceptivnim čulima. Nije riječ o
materiji kao mižem nivou bivstva, jer oslobađanje od čulnosti je moguće upravo preko čulnog
saznavanja, uživanja droge ili seksa, ili putem upadanja u trans. Blake traži slobodno
zadovoljenje želja; nekonvecionalan i na ovom poju, on se zalaže za slobodnu tjelesnu ljubav,
za ispoljavanje Energije, čiji je nosilac (!) Satana. U ovom aspektu Blakeovog djela ogleda
njegova “satanistička doktorina”. Ta čulnost, Energija kojoj teži zapravo je utvrđeno Zlo,
kojem se pjesnik ipak okreće, misleći da glorifikacija Zla znači ujedno afirmaciju lične
Slobode.

Možemo se zaptati kako je moguće sagledati dubinu Blakeovih stihova ako se oslanjamo
samo na pojmove kao što su ludilo, halucinacije, i slično, kao što su to mnogi proučavaoci i
činili? Nortop Fraj izvanredno uočava da takvi pojmovi nemaju nikakvo kritičko značenje. Jer,
ako Blakeova djela imaju unutrašnju koherentnost, njegovo duševno stanje ne bi trebalo da
nas zanima. Fraj takođe ističe da cjelokupan Blakov opus moramo posmatrati kao sistem, jer
svaka pjesnička misao nužno je shematska. Blake je svojim pjesničkim jezikom stvorio
kosmogoniju koja obiluje simboličkim konstrukcijama, putem kojih nastaje jeda “nova
mitologija”, pogled na svijet koji ima skoro pa filozofsku težinu. Blake kao da zahtjeva pogled
upućen pjesniku koji se izobličava u filozofa; pogled pred kojim ne možemo tek tako sklopiti
oči, pogled koji o filozofu ne kazuje ništa ako ga ujedno ne posmatramo i kao pjesnika. Blake
je na izvjestan način obnovi prastaru svažu između filozofa i pjesnika. U antici filozof se poziva
na razum i vodi borbu protiv pjesnika vidovnjaka i proroka. Blake, u vijeku prosvjećenosti,
ukida apsolutni dignitet razumu, na račun proročkog. On u svojoj poeziji otijelovljuje i princip
Muza, Dionisa, nadahnuća, i apolonski, dijalektički princip.

Već u svom ranom delu, Poetical Sketches (1783), Blejk je pokazao težnju za mitološko-
simboličnim aspektima stvaralaštva. Ove su pesme pisane pod uticajem elizabetinske lirike,
Miltona, sa žanr-sličicama godišnjih doba i prirode. Već se u ovom ranom delu, koje kasnije
za Blejka znači veliko razočaranje, vide osnovne naznake sposobnosti da se najneposrednija
emocija pretvori u simbol, viziju. Kasnije, vizija kod njega dobija karakter epifanije.

U prvom graviranom delu, u jednoj od tzv. Proročkih knjiga, "There is No Natural

Religion" (1788) već vidimo uticaj Emanuela Svedenborga, Paracelzusa i Nove Crkve.
Naime, svedenborgovci, odstupajući od učenja svog vrhovnog "gurua", osnivaju Crkvu
Novog Jerusalima, 1788. godine, u koju je i sam Blejk bio uključen. Načela Nove Crkve
uticala su na Blejkove stavove koje izražava u svojoj poeziji. Neka od tih načela su:

1. Iskupljenje nije sadržano u muci na krstu;

2. Nakon smrti tela čovek uskrsava kao duhovno telo;

12
3. Čuda se ne smeju očekivati, jer donose prisilu i oduzimaju čoveku Slobodnu Volju u
duhovnim stvarima...

Međutim, presudan stav samog Svedenborga, koji obilježava Blakeovu poziju (poetiku) jeste
ideja da dokle god o Bogu ne mislimo kao o čovjeku svaki se pojam o njemu gubi. Blake je
primio taj novi spiritualizam, dalje ga razvijao. U djelu “nema prirodne religije”, Blake
piše:”Ko vidi beskraj u stvarima vidi Boga, ko vidi samo odnos, vidi sebe. Zato Bog postaje
kao mi, da bismo mi postali kao Bog.” simptomatično je da je Blake, povodom speva
“Milton”, rekao da mu se sam Milton javio i upozorio ga da seksualna sloboda ne proizlazi iz
pada, jer pad nikakva uživanja ne donosi. Sve “Proročke knjige” polemišu sa tradicionalnim
hrišćanstvom.

Ovde je možda pravo mesto da naglasim čuvene stihove: Potrebno je pročistiti vrata
percepcije, i čoveku će se sve ukazati onako kakvo jeste – beskonačno. Jer čovek sam
sebe zatvara sve dok stvari posmatra kroz usku pukotinu svoje pećine. Zadržimo se
kratko na sintagmi "čuveni stihovi". Paradoksalno je to što ti stihovi zapravo nisu čuveni
svojom zaslugom, još manje zaslugom autora. Blejk nije ni slutio da će jedna istaknuta
rečenica iz njegovog malo poznatog dela biti zaslužna za to da on postane idol jednom
mladom buntovniku kakav je bio frontmen grupe The Doors. Da, reč je naravno o Džimu
Morisonu. Posredstvom O. Hakslija, koji za naziv svog romana uzima deo Blejkovog stiha
(The Doors of Perception), Morison se upoznaje sa Blejkom, koji će ostati uvek uticajan.
Čak toliko uticajan da bend dobija naziv na osnovu pomenutog stiha. I ne samo to. Mnoge
Morisonove pesme otkrivaju direktan uticaj Blejkove poezije. Iluzionistički i opsesivno pisani
tekstovi kao da govore da se Morison pridržavao upravo blejkovskog saveta o uživanju.
Česta tema seksa, droge, misticizma obojena je "blejkovštinom".

Morison, poznatiji kao “Kralj guštera”, nije postao to bez razloga. Gušteri zmije, zmajevi i
ostala htonska bića, jesu jedan od blejkovskih arhetipova. Naime, vrata (doors) kao i zmije
(serpent, snake), jesu možda dva ključna motiva u Blakovoj poeziji. Uzmimo, npr. Jednu
nenaslovljenju Blakeovu pjesmu koju nikada nije objavio, već je nađena posthumno u
rukopisu. Pjesma počinje stihovima “Isaw a chapel of gold...” Budući da pjesma počinje
riječima “Isaw”, sve što se izlaže jeste upravo viđenje lirskog subjekta, čitava pjesma jeste
opis subjektivnog gledišta, data kroz lični filter. Sve što je izrečeno pušta se kroz prizmu
lirskog ja, prikazane su sliek koje konstituše imaginacija. U tom slučaju imamo opravdanje da
tvrdimo da Blake ne vidi doslovnu tu crkvu od zlata, već je riječ o viziji. I druga strofa počinje
riječima “I saw...”ali, sada se u centru pažnje ne postavlaj lirsko ja, već izvejsno biće koje
gmiže ka crkvi. U originalnom tekstu upoterbljana riječ je serpent, što nije doslovno zmija,
već neko biće nižeg reda. Kako je sva Blakeova simbolika ambivalentna, tako ova bića mogu
biti i oličena revolučija, energija zla, ali i prosto gmizavci, prašinari. Postoji gradacija tih bića,
od crva, preko zmije do zmaja. Biće o kome je ovdje riječ, nazovimo ga zmijom, je muškog
roda, i predstavlja pobunjenika. Krećući se ka crkvi, nasrće na vrata. Ikonični znak kod Blakea
jesu dveri, prelaz u sve moguće svijetove. Vrata su ujedno i simbol zabrane, zaključana su,
čine želju frustriranom, onemogućavaju slobodu. Zmija ne poštuje zabranu, ona ne poštuje
zakone razuma.

13
O zmijskom aspektu Blakeove pozije govori i pjesma od samo dva katrena, “Bolesna ruža”,
koja je ujedno i paradigma koako Blake može biti pogrešno protumačen. Ova pjesma ima
izražen narativni karakter. Takođe, ima i fingirani fijalog jer započinje apostrofom,
obraćanjem upravo ruži, nepokretnoj i nijemoj stvari, i zato kažemo da je dijalog zapravo
pseudodijalog, formalno je monolog. Bolest ruže, konstatovna u prvpm stihu pojačanog je
intenziteta jer se stih završava uzvičnikom. Čudnovata pjesma – temporalno je određujemo
na nekoliko načoina: ili je prognoza – ružo bolesna si i umrijećeš; ili je središnji dio pjesme
rekapitulacija, pa daje uzrok bolesti; ili je upravo scenski prikaz propasti urže. Scenski prikaz
na likovnom planu isto je što i sitacija na planu književog izraza. Međutim, situacija u ovoj
pjesmi ne pruža uvid u ono što je “tajna mračna ljubav” jednog crva, tako da se pitamo ko je
zapravo narator koji izgovara pjesmu. To je neko sveznajuće Ja koje vidi i nevidljivo. Sitacija,
sama po sebi, jeste odraz određenog simbola ili alegorije koji komuniciraju sa spektrom
značanja prethodno definisaim na planu Blakeove mitologije. Ruža je u pjesmi nosilac
tradicionalnog simbola, dok je pojava Crva upliv blejskovske mitologije. Pjesma je često
čitana koa puritanska osuda tijelesne ljubavi, međutim za Blakea ljubav i nije ljubav ako nije
tijelesna. Zato je ova pjesma puna tame, mračne , oluje, bolesti i destrukcije. U ovoj pjesmi
domintna je boja grimizna, koja u Blakeovom sistemu najavljuje novi život, evoluciju.

No, nije li stoga logično što se jedan umetnik poput Morisona oduševljavao Blejkovom
poezijom? U pesmi "The End", sa prvog albuma The Doors, osim direktnih stihovaRide the
snake, postoje još neke implikacije koje ovu pesmu čvrsto vezuju za Blejka. Bez namere da se
upuštam u dokazivanje da je Morison poznavao Blejkov mitološki sistem i da je iz njega
direktno uzimao inspiraciju za svoju poeziju, želim samo da ukažem na podudarnosti koje
mogu biti i slučajne.

Naime, Blejk je stvorio jedan sveobuhvatan mitološki sistem, strukturu sveta koja je bila
potpuno suprotna od slike sveta koju je davalo ortodoksno hrišćanstvo. Upravo odstupajući
od ortodoksnog hrišćanstva, invertirajući utvrđene vrednosti, Blejk je doslovno naglavačke
okrenuo tradicionalni hrišćanski poredak. Blejkov svet ima oblik jajeta. Predstavljen
koordinatnim sistemom to bi bilo shematski prikaz prostora i vremena koji obuhvata u sebi
nepomirljive suprotnosti. Pojam suprotnost za Blejka ima jako veliki značaj. Rat između
suprotnosti je osnovni aktivni princip, i nije cilj izmirenje, već večno kretanje. Dinamizam i
aktivizam jesu dve osnovne postavke Blejkovog sistema vrednosti. Nije reč o dualizmu ili
manihejstvu, jer u tom slučaju neminovno bi bilo opredeliti se za jednu od tih suprotnosti.
Poenta je upravo u dijalektičkom poimanju stvarnosti. Njegova epistemologija je zasnovana
na opozitnim kvalitetima koji čine totalitet. Grafički predstavljen blejkovski koordinatni
sistem bi obuhvatao sledeće kategorije:

Na vrhu nalazi se Ulro, svet smrti, u kome vlada Satana. To je bela pustinja apstrakcije
opisana terminima geometrije, matematike... to je pustinja bez suštastvenosti, pustinja
razuma, granica mraka, redukcija na materiju. To je pravi hrišćanski pakao, onako kako ga
shvata pesnik. Uočljivo je to da je kod Blejka pakao smešten gore, na nebo, na mesto koje
tradicionalno pripada hrišćanskom Bogu. Dole je Eden u kome vlada Los, izraz stvaralačke
mašte, simbol duhovnog sunca. Eden simbolizuje Imaginaciju. Slika Edena je predstavljena

14
vatrenim gradom Jerusalimom, gradom koji blješti imaginacijom. Eden, ili raj ovog puta je
ispod površine zemlje, u utrobi zemlje.

Vertikalna shema dovodi nas do pojmova Innocence i Experience. To su, kako ih sam
Blejk definiše, dva oprečna stanja ljudske duše. U nevinosti, čovek, odnosno dete, nalazi se u
carstvu podsvesnog izvora pesničkog nadahnuća, na području koje se zove Biulah, pastoralni
svet određen trostruko – detetom, majkom i ocem. To je stanje Zapada. Na suprotnom,
istočnom kraju nalazi se Generation, kao dominacija razuma, iskustva, starosti; predeo
blata, zemlje koja unižava čoveka. Nevinost je stanje svesti u kome se potencira radost
beslovesnih bića koja nisu zakoračila u svet Iskustva. Insistira se na neznanju, jer sticanje
znanja nužno vodi u Iskustvo. Nevinost obeležavaju dve postavke: prvo, vera u to da je svet
stvoren za ljudska dobra, i drugo, ignorisanje činjenice da to nije tako. Iskustvo dolazi kada se
nevina detinja vizija potisne duboko u podsvest i postane samo melanholičan san o idealnom
vrtu koji je čovek nekada posedovao, i u koji se vraća nakon smrti.

Četiri tačke u sistemu predstavljaju blejkovska Četiri prestola Zoa, odnosno Četiri
Večna Čovekova Smisla. Žorž Bataj misli da Četiri Zoa nisu originalan Blejkov
pronalazak, već da ih je on samo eksplicitno dao u mitološkoj formi. Četiri simbolička lika
koja se javljaju su Jurizen, Lavah,Tarmas i Los, i odgovaraju elementima koji konstituišu
čoveka - to su osećanje, um, telo i duh. Svaka od njih sadrži i svoju emanaciju. Pojava Losa
nije samo stilska figura, pesnik kao da oseća fizičko prisustvo simbola koji zatim ulazi u njega i
daje mu sposobnost da imaginira, da vidi večni rad Imaginacije kroz čitav Univerzum. Los je
stvaralački princip, oličenje stanja pre pada, oličenje celovitosti a ne pobunjeništva. Los je, da
tako kažemo, veći junak od Orka, predstavnika revolucije. Umetnost nadvladava revoluciju.
Ork, sa svoje strane, oseća večiti Edipov kompleks usmeren prema Losu. Ali, imajmo u vidu
da Blejkovo shvatanje umetnosti ne sadrži mnoge stvari koje mi danas smatramo umetnošću,
npr. slike Džošue Rejnoldsa. On pod umetnošću podrazumeva stvaralački život čiji je koren
u umetnosti, ali i ono što bismo mi mogli nazvati "milosrđem". Svaki ljudski čin je za Blejka i
stvaralački i rušilački. Osim toga, Los sadrži u sebi Orka, jer nije samo personifikovana
umetnost, već je i duh vremena. Snaga koja "na ruševinama vremena gradi palate za
večnost."

Nortop Fraj govori o četiri prestola Zoa, koje u vertikalnoj shemi, kao i u horizontalnoj,
grade suprotnosti koje se ne isključuju međusobno, već dopunjuju, i daju sliku potencijala
svakog čoveka, i čovečanstva uopšte.

No, vraćam se Morisonu. Sada, kada su poznate osnove Blejkovog sistema, moguće je uočiti
paralele na koje ciljam. Stihovi pesme The Endupućuju na jahanje ka zapadu.Ride the highway
west, baby... jahanje na zmiji koja vodi To the lake, the ancient lake, baby...Jezero o kojem
govori Morison može biti shvaćeno kao jezero pored kojeg je Blejk živeo, gde je kasnije
osnovana tzv. jezerska škola pesnika. Jahanje ka zapadu zapravo je put povratka detinjoj
viziji, put natrag ka Biulahu, u stanje u kojem su all the children... insane... Stanje bezbrižnog
detinjstva, neopterećenosti i neznanja. Deca i jesu insane, ako pod tim podrazumevamo
neobaziranje na stvaran svet, razgovaranje sa zamišljenim prijateljima, neiskvarenost i
nevinost. Takva su sva blejkovska deca. Takva su i deca o kojima peva Morison. The west is

15
the best / Get here, and we'll do the rest - upućuje izazov Morison. Ako odrasli samo uspeju da
na trenutak dosegnu stanje Biulaha, oni postaju insane children, upravo kako ih naziva
Morison. On jeste živeo život prema blejkovskom savetu "Put razuzdanosti vodi ka palati
mudrosti", i zato se nije libio da javno konzumira LSD, alkohol u neograničenim količinama i
da gradi donžuanovsku reputaciju.

Deo pesme The End koji je često tumačen kao izraz mržnje prema roditeljima, kao
edipovski deo pesme, oličen je u stihovima Father, yes son, I want to kill you / mother... I want
to... fuck you... Međutim, ako ove stihove čitamo u blejkovskom ključu vidimo da je izražena
ne samo mržnja prema roditeljima, već prema istoku, prema svetu Generation, prema
odrastanju i iskustvu, saznanju i odgovornostima. Ako verujemo Morisonovoj priči o nesreći
koja se dogodila 1947. dok je sa porodicom putovao kroz pustinju, pri kojoj je gomila
Indijanaca "ispustila svoj duh", onda taj događaj možemo uzeti kao prelomnu tačku na kojoj
dete postaje odrasli, tačku sa koje se ne može natrag, koja za pesnika postaje primalni krik.

Slika mrtvih Indijanaca urezala se kao duboka brazda u duši deteta, i otuda možda izraženo
interesovanje za mitove i religiju Indijanaca i za šamanizam. Takođe je moguće i to da su
ustvari ovi mitovi bili izvor za ideju o Kralju Guštera, za jahanje zmije iCelebration of
the Lizard, za drevna jezera i pustinje o kojima Morison peva. U tom slučaju, hipoteza o
čvrstoj vezi između Blejka i Morisona nije održiva... sloboda je čitalaca da veruju u šta hoće
da veruju.

Samo uzgred spomenuću i to da, pomešani kao blenderom, Blejkova poezija i Morisonov
šamanizam daju jednu smesu koja se naziva Dead Man. Reč je o filmu Džima Džarmuša, u
kojem Džoni Dep igra knjigovođu Vilijama Blejka, a njegov pratilac u filmu je neobični
Indijanac po imenu Niko (Nobody). Indijanac je u zabludi da se upoznaje sa znamenitim
pesnikom, te je čitav film propraćen citatima iz Blejkove poezije, kao i oduševljenjem
Indijanca koji "pesniku" daje da proba pejotl. (Opijum, LSD, pejotl... nezaobilazne stavke gde
god je reč o Blejku i Morisonu.) U filmu Dead Man postoji i direktni citat Blejka-Morisona.
Reči koje Indijanac Niko izgovara: Some are born to sweet delight, Some are born to the endless
night... su reči iz Morisonove pesme, End of the night, a takođe su i Morisonov citat Blejka.

Dead Man je, pre svega, film o prolaznosti i smrti. Fokusiran na put smrti, film je alegorija
smrti, prikaz depresivne staze na kojoj je Indijanac vođa. Put smrti, a i film, završava se
ritualnom vožnjom čamcem pri kojoj bi Blejk trebalo da prihvati konačnost svog fizičkog
života i da shvati da nema ničega što je suštinski mrtvo, jer sve je oduhovljeno. Međutim,
Džarmušov junak u poslednjem dijalogu, kada mu Niko kaže da treba da se vrati tamo odakle
je potekao, uzvraća replikom: "Gde? U Klivlend?".

Neprihvatanje smrti karakterističan je motiv pesnika okultizma. Za Blejka smrt ne postoji.

Ona je samo transpozicija u neko drugačije stanje, koje nije ovozemaljski život. Verovanje u
reinkarnaciju je opšte mesto ovih pesnika. Ako čitalac ne želi da se zadrži samo na nemom i
zabunjenom divljenju, Blejkova bi dela trebalo čitati u ključu misticizma. Mistici su svi slični
međusobno, prevazilaze svaku religiju i karakteristika im je upravo izdizanje iznad čulnog
sveta i sjedinjavanje sa izvorom. Mistik iz svake svoje vizije uspeva da otrgne deo

16
transcendentalne istine, i zabeleži je putem neke zemaljske aktivnosti – slikanjem, graviranjem
ili pisanjem. Besmisleno je dovoditi u pitanje autoritet vizije koja svakog mistika vodi; vizije
imaju karakter epifanije. I Dante je veliki pesnik koji opisuje Mistički put. Ali, dok se Dante
kreće u krugu ustaljenih simbola, Blejkovi su simboli usamljeni i ograničeni na njegov
mitološki svet. Rekla bih da je Blejkov iskrivljeni pogled na religioznost podjednako
tradicionalan kao i Danteova ortodoksa.

Smrt u hrišćanstvu nužno podrazumeva dva entiteta. Dušu i telo. Kod Blejka duh i telo
funkcionišu po principu sinestezije. Nema tela, i nema duše. Postoji sjedinjeno
bivstvo,Universal Man, Human Form Divine, postoji odricenje od Jastva tj. Selfhood,
postoji Proprium. Svi navedeni pojmovi su zapravo Blejkova obeležja Čovekoboga. Ali, ne
Isusa Hrista, jer Blejk ne veruje u spasenje putem muke na krstu. Blejkov Bog je Čovek sam,
Čovek koji u sebi uspeva da probudi Imaginaciju, Čovek koji je uspeo da interiorizuje
Boga. Čovek sa velikim Č. Suština Bogočoveka nije duša ili telo, već Imaginacija, Pesnički
genije. Večnost jeste osnovna osobina imaginativne ličnosti koja je sposobna da prevaziđe
ograničenja fizičkog sveta, vreme i prostor. Imaginativna ličnost ima predispoziciju za vizije, za
ekstazu i umetnost. Stav o imaginativnom i beskonačnom možda je najbolje ilustrovan
početnim katrenom iz Znamenja nevinosti:

Izjednačivši pojedinca sa Bogom, Blejk ukida dignitet autoritetu hrišćansta. Ali, to mu nije
dovoljno. On nastavlja svoju vrtoglavu igru, stvara mnoštvo mitoloških likova, simbole i
alegorije, stvara pervertiranu igru pretvaranja života u mit. Albion (Engleska) je uspavana
mitološka figura, utonula u ne-svest (Francuskom revolucijom) i čeka Apokalipsu kako bi se
probudila. San kojim Albion spava je nalik smrti. Oživljavajuću funkciju izvršiće revolucionarni
heroj, mladić Ork. On je ukleti dečak koji u sebi nosi pakao buntovništva, buđenje čovekove
Energije i Želje. (Kada bi ovo bila grčka mitologija Ork bi bio sinonim za Prometeja.) Vrhovna
figura Blejkove mitologije je svakakoJurizen (You Reason), bog-geometar, bog-tiranin,
karikirani hrišćanski Jehova, večno nasuprot, iznad; on je bog razuma, okrutan i ljubomoran,
bog jednostruke vizije, njutnovske, naučničke vizije. Pogledamo li Blejkovu gravuru Jurizena,
vidimo ga kako šestarom opisuje krug. Kao i Njutn, on je sluga geometrijskog univerzuma i
svet koji on stvara nalazi se u krugu kome je razum centar. Krug funkcioniše kao simbol
zatvorenosti u jednostruku viziju, a ideal Bogočoveka se nikako ne nalazi u tom krugu. Ako
se Bogočovek i svrstava u neki krug, to bi onda bio krug Losa, stvaralačke mašte, pesništva,
kreativnosti.

Navela sam ovde samo nekolicinu Blejkovih arhetipova, a nezaobilazna asocijacija kada se
pomene reč arhetip jeste K. G. Jung. Kao pokretač arhetipske kritike Jung se često
vraćao Blejku i u njemu nalazio argumente za svoje teze. Recimo, razlika koju Jung
uspostavlja između introvertnog i ekstrovertnog pesnika potkrepljena je primerom Blejka;
razlika između psihološkog i vizionarskog načina stvaranja (manični i tehnički pesnici) takođe
je vezana za Blejka. (Može se samo naslutiti kojem tipu pripada Blejk...) Pa čak i kada piše o
kolektivno nesvesnom, Jung nalazi za shodno da demonstrira teoriju na Blejku. Blejkova su
dela idealan primer za teoriju o prenosu simboličkih slika koje se javljaju u umetnosti, a
potiču iz iskonskih vremana. Značaj arhetipova, u ovom psiho-kontekstu, zavisio bi od
odnosa koji oni grade sa individualnom, (Blejkovom) arhetipskom slikom ili idejom. Umetnik

17
je taj koji arhetipski obrazac prilagođava svojoj ideji. Umetnik ima legitimno pravo da koristi
poznate mu i nepoznate, a postojeće mitove, kao i da stvara nove, a da ga zbog toga ne
prozovu ludakom.

Genije umire sa onim ko ga ima i ne pojavljuje se više dok se drugi čovek ne rodi sa njim.

Glas Đavola
(odlomak)

Sve Biblije ili svete knjige bile su uzroci sledećih zabluda:

1. da u čoveku postoje dva posebna načela, a to su telo i duša;
2. da nagon, nazvan Zlo, potiče samo od tela, a razum, nazvan Dobro, samo od duše;
3. da će Bog zanavek mučiti onoga koji sledi svoje nagone.
Ali, istinite su, nasuprot ovima, sledeće tvrdnje:
1. čovekovo telo nije odvojeno od njegove duše, jer ono što što se zove telom deo je duše
koji ima pet čula, za sada glavnih prolaza duše;
2. nagon je jedini život i potiče od tela, a razum je granica ili okvir nagona;
3. nagon je večiti zanos.

Poslovice Pakla
(odlomak)

U setvi uči, u žetvi podučavaj, u zimu uživaj.

Put neumerenosti vodi u dvorac mudrosti.
Onaj koji želi, a ne čini, rađa kugu.
Budala ne vidi isto drvo koje vidi mudar.
Mrtvo se telo za rane ne sveti.
Glupost je plašt lupeštva.
Stid je plašt ponosa.
Zatvori se grade kamenjem zakona, javne kuće ciglama religije.
Nagota žene je delo Božije.
Radost oplođuje, tuga rađa.
Bunar sadrži, izvor preliva.
Uvek govori ono što misliš i ništarije će te izbegavati.
Očekuj otrov iz ustajale vode.
Da drugi nisu budale bili bismo mi.
Proklinji stege, blagosiljaj slobode.
Preobilje je lepota.
Bolje ubiti dete u kolevci nego gajiti želje koje se neće ostvariti.
Sva zdrava hrana se hvata bez mreže ili zamke.
(iz Venčanja Neba i Pakla)

18
19