As vocais nucleares nos ditongos galegos : algtins datos actisticos Xosé L. Regueira Instituto da Lingua Galega Resumo Nas descriciéns fonéticas do galego non existe acordo sobre a pronuncia das vocais nucleares dos ditongos decrecentes e . A maiorfa dos traballos describenas como medias altas [e] ¢ [o], pero noutros considéranse como medias baixas [e] e [2], respectivamente. Neste estudio analizo os tres primeiros formantes das vocais nucleares destes ditongos pronunciadas por cinco homes e seis mulleres de diferentes lugares de Galicia en diferentes contextos f6nicos, e comparoas coas vocais medias baixas {e] ¢ [9] € coas medias altas (e] e [0] nos mesmos falantes e nos mesmos contextos. Os resultados ‘mostran que a vocal do ditongo en varios informantes coincide coa vocal anterior media alta [e], ‘mentres que noutros aparece unha vocal algo mdis abaixada [e]. No referente 6 ditongo s6 unha informante ten unha vocal [9], pr6xima 4 media baixa, mentres que t6dolos demais presentan unha vocal media alta [0]. Finalmente, méstrase que a vocal dos plurais das palabras rematadas en ~el, coma papeis, nunha parte dos informantes é unha vocal media baixa, igual ca no singular, e de maneira diferente dos demais ditongos , mentres que noutra parte deles esta vocal coincide coa que aparece normalmente neste ditongo, e é diferente por tanto da que aparece no singular. Palabras clave: vocal, ditongo, galego, fonética actistica, ABSTRACT In the available phonetic descriptions of Galician there are no agreement about the pronunciation of the nuclear vowel in the falling diphthongs and . Most works describe these vowels as mid-high [e] and [0], but others transcribe them as mid-low (e] and [0], respectively. In this paper T analize the first three formants of the nuclear vowels in these diphthongs as pronounced by five male and six female speakers from different regions of Galicia in several sound contexts, and I compare these results both Data de aceptacién: xufio de 2001 VERBA, ISSN 0210-377X, 2001, vol. 28: 339-354340 Xosé L. Regueira: As vocais nucleares nos ditongos galegos ... with the mid-low vowels [e] and [9] and with the mid-high ones [e] and [0] as pronounced by the same speakers in the same contexts. The results show that some speakers pronounce the diphthong vowel in as a mid-high [e]. whereas others show a lowered mid-high vowel [¢]. On the other hand, one speaker pronounce a raised mid-low back vowel [9] in the diphthong , whereas the rest of them have a mid-high back vowel 0] Finally, I show that many speakers pronouce the diphthong vowel in the plural forms like papeis as a mid- low vowel {e], as in the singular form papel, whereas others have in this place a vowel which coincides with that pronounced in the diphthong elsewhere, thus different from that in the singular form, Key words: vowel, ditphthong, Galician, acoustic phonetics. INTRODUCCION Nas descriciéns fonéticas da lingua galega non existe acordo sobre o timbre das vocais que se representan graficamente como e nos ditongos decrecentes e . Na maiorfa dos traballos descritivos tanto de falas locais coma do galego estindar considérase que as vocais destes ditongos son as medias altas (medias pechadas) [e] ¢ [0], mais noutros afirmase que se realiza cunha vocal media baixa [e], e nalgtins casos tamén que se pronuncia coa vocal [5] Esas informaciéns poden levar a entender que en galego cada un destes ditongos pode ter dias pronuncias ({ei] ¢ [ei], [ou] e [ou)), tal vez cun reparto xeogréfico. Os falantes instrufdos na descricién lingiifstica do galego parecen ter percepciéns diferentes do que eles ‘mesmos pronuncian, de maneira que uns afirman pronunciar [ej] en tanto que outros aseguran dicir [ei]. Non obstante, isto choca coa percepcién de moitos profesores ¢ investigadores, que non encontran diferencias significativas neste aspecto entre a xente procedente dunhas e doutras zonas de Galicia. Co obxectivo de contribuir a esclarecer esta cuestidn, neste traballo achégase unha descricién actistica, centrada na frecuencia dos tres primeiros formantes, das vocais nucleares nestes dous ditongos en varios contextos ¢ en falantes procedentes de diferentes éreas lingtifsticas. Finalmente, investigdronse de maneira diferenciada os ditongos presentes nos plurais das palabras papeis, pasteis, pinceis, dado que, cando menos nalgtins falantes, este tipo de plurais presenta vocais mais baixas eas que se encontran nos restantes ditongos . 2. . AS VOCAIS DOS DITONGOS NAS DESCRICIONS FONETICAS DO. GALEGO Ainda que nas graméticas galegas anteriores 6s anos 80 non se describe a pronuncia destes ditongos, xa en Garcia de Diego (1909: 28) se afirma que no ditongo “se pronuncia abierta la primera vocal, cualquiera que sea su etimologfa”. Por contra, KriigerVERBA, 2001, vol. 28: 339-354 341 transcribe de maneira sistematica este ditongo con vocal media alta en diversos traballos (Kriiger 1925a, 1925b, 1927), como fai tamén Leite de Vasconcelos (1929: 599, 600, 667) en falas do sur de Ourense. Hans-Karl Schneider (1938: 196-197), na stia minuciosa descricién fonética da fala do Baixo Limia, enconira sobre todo realizaciéns con vocal media baixa [ei] econ altura media [ej], ¢ s6 ocasionalmente [gi], con vocal media alta. En transcriciéns realizadas contra a metade do século XX, Damaso Alonso (1972a, 1972b) transcribe vocal media alta no galego dos Oscos. Na sa extensa e detallada descricién estructural da fonoloxfa galega, Veiga (1976: 52)!, a partir do galego do centro-norte de Lugo, xustifica unha neutralizacién da oposici6n entre Jel e Jel e entre /o/ e /o! nos ditongos e , respectivamente, e mantén que “el archifomena es realizado [...] por la vocal de abertura media no abierta: [e] no abierta y [0] no abierta”; ademais identifica explicitamente estas vocais coas de palabras con [e] e [o], en parellas coma: teito /teto, peito / peto, peina / pena, feito / feto, cousa/ cosa (de coset), ouso / 050 (gris, polar, etc.), touro /toro (de mertuza). As discrepancias na consideraci6n destas vocais continuaron nos traballos de campo sobre o galego falado nos diferentes lugares de Galicia que se iniciaron a finais dos anos 1960. A maioria destes traballos académicos centrouse na recollida de léxico, pero case todos inchien tamén unha breve caracterizacién fonética ou cando menos transcriciéns fonéticas de palabras ou textos. De acordo cos resultados destes estudios, encontrarfase ditongo [ej], con vocal media alta, en: Lugo: Burén (Gonzélez 1971), Valadouro (Prado 1971), Guntin (Rodriguez 1971), Pereiramé (Castroverde) (Vazquez Fernandez 1971), Val do Suarna (Fonsagrada) (Santamarina 1973; 34), Crecente (Pastoriza) (Blanco 1973), Gonce (parr. Vilafiz, Friol) (Cortifia 1974), Panton (Palacio 1974), Negueira (Santamarina 1975), Lancara (Montes 1982), Begonte (Grafia 1983), Seteventos (O Saviiiao) (Sanchez Rodriguez [1984]: XIV), Vilasante (O Savifiao) (Quiroga 1986), Zolle (Guntin) (Vazquez Somoza 1986), O Corgo (Castro 1986), Vilalba (Regueira 1989: 60). A Corujfia: Sada (Rfos 1968), Curtis (Martinez 1970), Razo (Vecino 1970), Santa Comba (Seco 1971), Santaia (Tordoia) (Varela 1975), Santiago de Compostela (Dubert 1993). Pontevedra: Codeseda (A Estrada) (Fréiz 1974), Salvaterra (Camafeita 1979), Vincios (Costas 1986), Goidn (Pérez 1969; Pousa 1987: 25) Ourense: A Gudifia (Vazquez Santamarina 1971). Probablemente tamén se debe interpretar como [e] a transcricién [ej] de Alvarez (1974), sobre 0 galego de Ramirés (Ourense), ainda que contrasta coa notacién [¢] empregada pola autora p.e. no ditongo de [mey]}. | O capitulo dedicado 6 sistema vocélico Fora publicado orixinalmente en Grial 10, 1965, 390-403,