Morfem

Svaka riječ ima svoju strukturu, svoje sastavne dijelove, koje nazivamo morfemima.

Morfem je (1) najmanja značenjska jednica, odnosno (2) najmanja jedinica jezika za
gramatičkom funkcijom. Ona se ne može dalje cijepati na semantički manje dijelove.

Postoje dvije osnovne vrste morfema: korijen (korijenska morfema) i afiks.

Korijen jeste nosilac značenja što pripada samo toj riječi (takvo značenje nazivamo
leksičkim značenjem). Korijen je, dakle, morfema koja prenosi leksičko značenje.

Afiksi su morfeme koje dolaze ispred ili iza korijenta i nose gramatičko značenje.
Drugim riječima, afiksi se dodaju korijenu i unose dopunske nijanse u
značenje (dopunska značenja svojstvena široj grupi riječi nazivaju se gramatičkim
značenjem).

Obavezni dio osnove je korijen. Osnova i korijen se podudaraju u neizvedenim riječima,

npr. grad, žena, selo.

Riječi s deklinacijom (imenice, imeničke zamjenice, pridjeva, pridjevskih zamjenica,

brojeva jedan, dva, tri i četiri, rednih i zbirnih brojeva osnovu dobijamo odbijanjem
nastavka u genitivu jednine. Npr. student-a, olovk-e, sel-a.

Riječi s konjugacijom (glagoli) imaju dvije osnove – prezentsku i infinitivnu (aoristnu).

Prezentska osnova se dobija odbijanjem nastavka 1. lica množine prezenta -mo: čita-
mo.
Infinitivna (aoriska) osnova dobija se odbijanjem nastavka za
1. lice jednine aorista: nosi-h.

Osnova sa jednim sufiksom nazivam se primarnom, a sa dva sekundarom, a sa

tri tercijalnom.

Neki morfemi mogu služiti za obrazovanje oblika, a drugi za tvorbu riječi. Prvi
su oblički (gramatički), drugi tvorbeni. Oblički morfemi su, prije svega,
nastavci, infiksi i gramatičke osnove, a tvorbeni korijenski morfemi i različiti
afiksi.

Morfem koji nema formalni izraz naziva se nultim (takav je nulti nastavak -Ø u
nominativu imenica muškog roda tipa student, rječnik).

Izraz morfeme predstavlja morf. Različiti morfi nazivaju se alomorfi (često se

morf i alomorf tumače kao sinonim). Npr. u
oblicima reći, reknem, rečeš, reci imamo četiri alomorfa (re-, rek-,reč-, rec-)
istog morfa, odosno morfema.

Alomorfi mogu da obrazuju gramatičke dublete tipa -og i -oga: lijep-og –

lijep-oga.

Afiksni morfem koji služi za obrazovanje osnove naziva se tematskom

morfemom (npr. -er- u mat-er-i).

Treba razlikovati morfeme i slogove: morfeme se dobijaju cijepanjem riječi

na najmanje značenjske jedinice, a slogovi se dobijaju cijepanjem riječi
na najmanje izgovorne odsječke. Up. drugarski – morfeme: drug-ar-sk-
i, slogovi: dru-gar-ski.

Dio morfologije koji proučava prirodu, sastav, strukturu i distribuciju morfema naziva
se morfemika.

Morfološka analiza

Razmatranje i tumačenje riječi i oblika prema njihovoj pripadnosti određenoj vrsti

riječi (imenicama, pridjevima, glagolima, veznicima i sl.),
njihovoj promjenljvosti (deklinaciji i konjugaciji) i drugim morfološkim
vrijednostima naziva se morfološkom analizom.

Morfemska analiza

Razmatranje riječi i oblika prema prirodi, sastavu i strukturi morfema, odnosno

izdvajanje minimalnih značenjskih dijelova u riječima i oblicima naziva se morfemskom
(morfematskom) analizom.

alomorf (morfonologija – promjene u morfemima, na granicama morfema):

izanalizirati
ispričati
iščupati
iždžigljati

morfem pek-: alomorfi peč(en), pek(ao), pec(ivo), pe(ći)

Fonem i morfem
fonem – definicija
morfem – definicija
morfemska analiza – postupak razdvajanja riječi na morfeme
pad-a-ti, stan-ar-sk-i, uči-telj-ic-a, cv(i)jet-ov-i-

morf – izraz morfema, konkretan

alomorf – kontekstualno uslovljen oblik morfema (blizak – bliska); djelimično različit izraz (razlika u
jednom fonemu), isti sadržaj (značenje)
supletivni alomorfi – ja / mene; čovjek / ljudi; dobar / bolji

Podjela morfema
- prema položaju:
a) korijenski (ima ga svaka riječ, sadrži osnovno značenje riječi)
b) afiksalni (sufiks, prefiks, infiks, oblički nastavak)

- prema funkciji:
a) leksički: korijenski (osnovno leksičko značenje) i prefiksalni i sufiksalni morfemi (dopunsko
leksičko značenje) i derivacijski (služe za izvođenje jedne riječi iz druge)
b) relacijski, gramatički morfemi (stavljaju riječi u međusobne odnose: padeži, lica)

gramatički nastavci

Osnova riječi
na morfološkom nivou riječi se sastoje od osnove (dio riječi koji nosi leksičko značenje) i nastavka
(nalazi se uvijek s desne strane)

Vrste osnova

- tvorbena osnova (na nju se dodaje prefiks ili sufiks i tvori se nova riječ; kod slaganja ima više
tvorbenih osnova u riječi)
- oblikotvorna osnova (na nju se dodaje nastavak za oblik, tvore se oblici iste riječi)