PRORAČUN ENERGETSKOG PARNOG KOTLA U CILJU

ANALIZE NJEGOVOG RADA NAKON UVOĐENJA

PRIMARNIH MERA ZA REDUKCIJU NOx
Goran Stupar*a, Dragan Tucaković*, Titoslav Živanović*, Miloš Banjac*,
Srđan Belošević**, Nenad Crnomarković**
*
Mašinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Kraljice Marije 16, 11120 Beograd 35, Srbija
**
Institut za nuklearne nauke Vinča, Univerzitet u Beogradu,
Laboratorija za termotehniku i energetiku, P. Fah 522, 11001 Beograd, Srbija

ABSTRAKT: Pri sagorevanju ugljenog praha u termoelektranama velikih snaga zakonskim merama
je utvrđen maksimalni sadržaj NOx u produktima sagorevanja u iznosu od 200 mg/Nm3 u suvim
dimnim gasovima za normalne uslove i referentni sadržaj O2 od 6 %. Do 2016. godine predviđeno
je da se na parnim kotlovima u termoelektrani Kostolac B sprovedu potrebne mere u cilju njihovog
smanjenja. Radi analize, kako mogućnosti primene pojedinih primarnih mera redukcije azotnih
oksida, tako i njihovih efekata na rad parnog kotla u celini, izvršeno je modeliranje procesa
sagorevanja lignita u ložištu predmetnog kotla. Ovaj matematički model obuhvata procese u ložištu
za sagorevanje ugljenog praha, odnosno definiše zračeći reaktivni dvokomponentni turbulentni tok.
U ukupni model reaktivnog turbulentnog toka uklopljen je i matematički podmodel formiranja
gorivnih i termičkih NOx. Ovakav složeni matematički model povezan je sa termickim i
aerodinamickim proracunima kotla u jedinstveni sistem proračuna za analizu rada parnog kotla u
celini. Na ovaj način definisan sistem omogućava proračune sa promenom uticajnih parametara u
najširim granicama. Na osnovu navedenog izvršeni su proračuni parnog kotla bloka 1 TE Kostolac
B za postojeci i reorganizovani sistem sagorevanja u cilju efikasnog, pouzdanog i ekološki
prihvatljivog rada kotla. U radu je prikazana analiza uticaja većeg broja parametara na rad parnog
kotla sa usvojenim konceptom primarnih mera. Prikazani sistem proračuna za rad kotla je
verifikovan merenjem izvršenim na predmetnom objektu.

Ključne reči: parni kotao, primarne mere, matematički model, sistem proračuna, efikasnost.

CALCULATION OF THERMAL POWER PLANT STEAM BOILER FOR

ANALYSIS FACILITY WORK AFTER IMPLEMENTATION
OF PRIMARY MEASURES FOR NOx REDUCTION
Goran Stupar*a, Dragan Tucaković*, Titoslav Živanović*, Miloš Banjac*,
Srdjan Belošević**, Nenad Crnomarković**

*Faculty of Mechanical Engineering, University of Belgrade,

Kraljice Marije 16, 11120 Belgrade 35, Serbia
ª (381-11) 3370-373, dtucakovic@mas.bg.ac.rs
**Institute of Nuclear Sciences “Vinča“, University of Belgrade, Laboratory for Thermal
Engineering and Energy, P.O. Box 522, 11001 Belgrade, Serbia

ABSTRACT: The European normatives prescirbe content of 200 mg/Nm3 NOx for pulvorized coal
combusting power plants. In order to reduce content of NOx in TPP Kostolac B it’s necessary to
implement particular measures until 2016. The mathematical model of lignit combusting in steam
boiler furnes is defined by analizing the possibility of implementing certain primary measures for
reducing nitrogen oxides and their effects on steam boiler work. This model includes processes in
coal fire furnes respectively defines radiating reactive two-component turbulent flow. The model of
turbulent flow also contains sub-model for formating fuel and thermal NOx. This complex
mathematical model is related to thermal and aerodinamical calculations of steam boiler in united
calculation system in order to analize steam boiler overall work. This system provides calculations
with a large scale of influential parameters. The steam boiler calculations for Unit 1 of TPP
Kostolac B for existing and modified system of combustion are implemented based on this system
in order to achieve effective, reliable and ecological facility work. The paper presents the influence
analysis of large number of parameters on the work of steam boiler with an accepted concept of
primary measures. Presented system of calculations for boiler work is verified by measuring in TPP
Kostolac B.

Key words: steam boiler, primary measure, mathematical model, calculation system, efficiency.

1. UVOD

Pretvaranje energije u oblik koristan ljudima ima svoje negativne posledice – materije koje nastaju
procesom sagorevanja imaju štetan uticaj na čoveka i životnu sredinu. Jednu grupu štetnih materija
koje tom prilikom nastaju čine azotni oksidi.
Iako je nivo emisije NOx u našim uslovima pri sagorevanju lignita dosta nizak, ipak
prevazilazi evropsku normu od 200 mg/Nm3 [1] koja će već 2016. godine postati obavezujuća i u
Srbiji. Štetan uticaj azotnih oksida može se ublažiti različitim metodama za smanjenje emisije
azotnih oksida. Azotni oksidi najvećim delom nastaju oksidacijom azota iz vazduha za sagorevanje
pri visokim temperaturama kao termički NOx i oksidacijom azota iz goriva kao gorivni NOx koji se
javljaju i pri nižim temperaturama, a koji su u kotlovima na ugalj dominantni. Nastajanje termalnog
NOx direktno je zavisno od lokalne temperature u plamenu, dok je formiranje gorivnog NOx
prvenstveno zavisno od sadržaja azota u gorivu i dostupnog kiseonika u plamenu u zoni čestice koja
sagoreva. Primarne metode za sniženje sadržaja ayotnih oksida u gasovima se zasnivaju na
smanjenju emisije azotnih oksida pre i za vreme njihovog nastanka (pre i za vreme procesa
sagorevanja). Ove metode su znatno jeftinije, ali manje delotvorne. Najznačajnije su recirkulacija
produkata sagorevanja, primena gorionika sa niskom koncentracijom azotnih oksida, višestepeno
uvođenje vazduha kao i kombinacja ovih metoda.
Postojeće metode redukcije NOx moguće je dodatno poboljšati i maksimalno povećati njihov učinak
upotrebom numeričkih simulacija. Numeričke simulacije su u odnosu na eksperimentalna
istraživanja ekonomičnije i lakše izvodljive, a obezbeđuju zadovoljavajuće rezultate. Pri tome,
numeričke simulacije igraju i značajnu ulogu pri projektovanju novih sistema za redukciju emisije
NOx, kao i pravilan odabir metoda smanjenja emisije koje će biti primenjenje na postrojenjima u
razvoju. Na ovaj način se u ranim fazama projektovanja stiče jasna slika o emisiji NOx, te je
moguće predvideti da li će postrojenje zadovoljiti sve strožije ekološke propise.
U cilju ispitivanja mogućnosti primene pojedinih primarnih mera redukcije azotnih oksida kao
i analize njihovih efekata na rad parnog kotla u celini, izvršeno je modeliranje procesa sagorevanja
lignita u ložištu parnog kotla bloka 1 u TE Kostolac B. Matematički model zračećeg reaktivnog
dvokomponentnog turbulentnog toka proširen je matematičkim podmodelom formiranja gorivnih i
termičkih oksida azota u svrhu sveobuhvatnog opisa procesa u ložištu energetskog parnog kotla za
sagorevanje ugljenog praha. Ovakav složeni matematički model je povezan sa termičkim i
aerodinamičkim proračunima kotla u jedinstveni sistem proračuna za analizu rada parnog kotla u
celini. Na ovakav način definisan sistem omogućava proračune sa promenom uticajnih parametara u
najširim granicama. Na osnovu ovog izvršeni su proračuni parnog kotla bloka 1 TE Kostola B za
postojeci i reorganizovani (modifikovani) sistem sagorevanja u cilju ocene kvaliteta njegovog rada.
Da bi prikazali uticaje pojedinih parametara na rad razmatranog parnog kotla nakon uvedenih
primarnih mera prikazani su relevantni rezultati sistema proračuna u slučaju promene koeficijenta
viška vazduha, ukupanog prisisa vazduha kao i recirkulacije hladnih gasova. Svi proračuni vršeni su
za nominalno opterećenje i gorivo koje se trenutno koristi u elektrani.
2. TEHNIČKI OPIS PARNOG KOTLA

Parni kotao bloka 1 u TE Kostolac B projektovan je za kostolački lignit donje toplotne moći 7326,9
kJ/kg sa sadržajem vlage W r = 43,93 % i sadržajem pepela A r = 22,25 %. Pojednostavljena
dispozicija parnog kotla prikazana je na slici 1.

Slika 1. Dispozicija parnog kotla u TE Kostolac B

1. Zagrejač vode; 2. Separator; 3. Donji kolektori ložišnih ekrana; 4. Ložište; 5. Noseće cevi; 6. Konvektivni gasni kanal;
7. Ozračeni pregrejač; 8. Konvektivni pregrejač; 9. Poluozračeni pregrejač; 10. Prvi stupanj naknadnog pregrejača;
11. Drugi (izlazni) stupanj naknadnog pregrejača; 12. Mlin za ugalj; 13. Recirkulacioni kanal; 14. Glava recirkulacionog
kanala; 15. Priključak za dovođenje primarnog vazduha; 16. Priključak za dovođenje hladnih recirkulisanih gasova;
17. Razdvajač aerosmeše; 18. Kanal za aerosmešu; 19. Donja etaža glavnog gorionika; 20. Gornja etaža glavnog
gorionika; 21. Gorionik za otparke; 22. Priključak za dovođenje hladnog vazduha; 23. Priključak za dovođenje uglja;
24. Limeni gasni kanal; 25. Rešetka za dogorevanje
Karakteristike kotla su sledeće:
Nominalna produkcija sveže pare D = 277,8 kg/s
Pritisak sveže pregrejane pare ps = 18,6 MPa
Temperatura sveže pregrejane pare ts = 540
o
C
Protok naknadno pregrejane pare Dr = 248,8 kg/s
Pritisak naknadno pregrejane pare prs = 4,375 MPa
o
Temperatura naknadno pregrejane pare trs = 540 C
Pritisak pare za naknadno pregrevanje pr = 4,604 MPa
o
Temperatura pare za naknadno pregrevanje tr = 334 C
Pritisak napojne vode pnv = 20,46 MPa
o
Temperatura napojne vode tnv = 255 C
Razmatrani parni kotao sastoji se od zagrejača vode (1), isparivača smeštenog u ložištu (4), tri
stupnja pregrejača sveže pare i dva stupnja pregrejača naknadno pregrejane pare. Regulacija
temperature sveže i naknadno pregrejane pare vrši se ubrizgavanjem vode u hladnjake postavljene
između odgovarajućih grejnih površina.
Kotao je opremljen sa osam postrojenja za pripremu ugljenog praha. Mlevenje i sušenje uglja
obavlja se u mlinovima EVT Minel-Kotlogradnja N 270.45 (12) na čijem se izlazu nalaze
inercijalni separatori. Sušenje se vrši dimnim gasovima koji se sa vrha ložišta u mlin dovode reci-
rkulacionim kanalima (13). Regulisanje temperature u mlinu vrši se primarnim vazduhom koji se u
glavu recirkulacionog kanala (14) dovodi kroz priključak (15) i hladnim recirkulisanim gasovima
sa kraja kotla koji se dovode kroz priključak (16). Deo postrojenja za pripremu ugljenog praha
između mlinskog separatora i gorionika je rekonstruisan u odnosu na prvobitni. Iza mlinskog
separatora postavljen je razdvajač aerosmeše koji je deli na dve struje: primarnu i sekundarnu. Iza
razdvajača postavljen je kanal za aerosmešu (18) čiji se presek stepenasto smanjuje u smeru
strujanja. Iza njega se primarna struja odvodi u donju (19) i gornju (20) etažu glavnog gorionika, a
sekundarna u gorionik za otparke (21). Hladan vazduh se u mlin po potrebi dovodi kroz priključak
(22), a ugalj u recirkulacioni kanal kroz priključak (23).
Dimni gasovi nastali sagorevanjem uglja u ložištu (4) struje preko poluozračenog pregrejača
sveže pare (9), drugog stupnja naknadnog pregrejača (11), konvektivnog pregrejača sveže pare (8),
prvog stupnja naknadnog pregrejača (10) i zagrejača vode (1), a zatim skreću u limeni gasni kanal
(24) na čijem se kraju nalaze dva regenerativna rotaciona (Ljungštremova) zagrejača vazduha koji
na sl. 1 nisu prikazani, posle kojih se preko elektrofiltra kroz dimnjak odvode u atmosferu.

3. REZULTATI I ANALIZE SISTEMA PRORAČUNA PARNOG KOTLA

3.1. Algoritam sistema proračuna

Radi analize, kako mogućnosti primene pojedinih primarnih mera redukcije azotnih oksida, tako i
njihovih efekata na rad parnog kotla u celini, izvršeno je modeliranje procesa sagorevanja lignita u
ložištu predmetnog kotla. Ovaj matematički model obuhvata procese u ložištu za sagorevanje
ugljenog praha, odnosno definiše zračeći reaktivni dvokomponentni turbulentni tok. U ukupni
model reaktivnog turbulentnog toka uklopljen je i matematički podmodel formiranja gorivnih i
termičkih NOx. Ovakav složeni matematički model povezan je sa integralnim proračunima
rada postrojenja u jedinstveni sistem proračuna za analizu rada parnog kotla u celini. Algoritam
povezivanja integralnih proračuna kotla i numeričkih proračuna elementa čiji se rad analizira
je prikazan na slici 2. Kako nije moguće posmatrati rad dela složenog sistema, a pri tome zanemariti
njegovo sadejstvo sa ostatkom sistema u kome on funkcioniše, uvedena je povratna sprega izlaznih
rezultata numeričkog proračuna sa konvencionalnim proračunima rada kotla. Da bi vršili analizu
rada kotla u celini polazi se od standardnih integralni metoda procene koji obezbeđuju ulaznu bazu
podataka (graničnih uslova) za numerički proračun definisanog matematičkog modela. Integralnim
 Slika 2. Algoritam sistema proračuna

proračunima kotla dobijene su količine, koncentracije i temperature svih graničnih struja

proračunskog domena ložišta parnog kotla. Dakle, kao ulazni proračuni sistema, prvo se sprovode
toplotni bilans, termički proračun [2,3] i aerodinamički proračuni vazdušnog i mlinskog trakta
parnog kotla [4,5], a zatim se sa zbirnim rezultatima vrši numerička simulacija procesa u ložištu
kotla kao izdvojenog elementa sistema. Proračun se smatra završenim kada se temperature
dimnih gasova na izlazu iz ložišta odnosno količine apsorbovane toplote dobijene numeričkom
simulacijom podudare sa rezultatima prethodno sprovedenim integralnim proračunima. Ukoliko to
nije slučaj, termički proračun se ponavlja sve dok do ove podudarnosti ne dođe, kada se proračun
smatra završenim. Sa primenjenim sistemom dobijaju se rezultati termičkog proračun kotla,
numeričkog proračuna ložišta kotla, kao i aerodinamičkih proračuna vazdušnog i mlinskog
trakta. Na ovakav način definisan sistem omogućava praćenje rada složenog energetskog
sistema i ispitivanje mera koje utiču na njegov rad. Primenom navedenog sistema izvršeni su
proračuni parnog kotla bloka 1 TE Kostolac B za postojeci i primarnim merama modifikoni sistem
sagorevanja u cilju efikasnog, pouzdanog i ekološki prihvatljivog rada kotla.

3.2. Rezultati sistema proračuna kotla

Na osnovu navedenih modela izvršeni su proračuni parnog kotla bloka B1 za opterećenje 100 % i
gorivo, koje se trenutno koristi u elektrani, donje toplotne moći od 8373,6 kJ/kg. Ovi proračuni su
prvobitno izvršeni za kotao pri postojećem stanju, to jest, pri organizaciji sagorevanja bez primene
mera za smanjenje sadržaja azotnih oksida u produktima sagorevanja. Ovakav konvencionalni
sistem predviđa dovođenje vazduha za sagorevanje u zonu gorionika u količini od 22 % većoj od
teoretske potrebne za potpuno sagorevanje. Cilj ovoga proračuna je verifikacija primenjenog
matematičkog modela poređenjem sadržaja NOx dobijenog proračunom sa izmerenim vrednostima.
Osnovni rezultati proračuna po navedenom model u prikazani su u tabeli 1. Pored vrednosti
dobijenih proračunom, u tabeli 1 prikazana je i izmerena vrednost koncentracije azotnih oksida u
Tabela 1. Izvodi numeričkog proračuna ložišta kotla
Red. broj

Oznaka
Jedinica 8373,6 [kJ/kg]
NAZIV mere
Vrednost Elementarna analiza
1 2 3 4 5 6
1. Srednja temperatura dimnih gasova tl o
C 1066,0 C r % 25,38
2. Koncentracija kiseonika u vlažnim dimnim gasovima c1 % v/v 3,55 H r % 2,32
3. Koncentracija vodene pare u vlažnim dimnim gasovima c2 % v/v 19,54 Or % 9,52
4. Koncentracija kiseonika u suvim dimnim gasovima c3 % v/v 4,41 r % 0,44
N
5. Proračunska koncentracija NOx pri referentnim uslovima (NOx)r mg/Nm 3
470 S gr % 0,56
Izmerena vrednost koncentracija NOx pri referentnim 18,41/
6. (NOx)i mg/Nm3 461 A r / W r % 43,37
uslovima

Tabela 2. Izvodi toplotnog bilansa kotla

Donja toplotna moć goriva Hd [kJ/kg]
Red. broj

Jedinica
Oznaka

mere
NAZIV 8373,6
R*
NR*
S1 S2 S3 S4 S5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Koeficijent viška vazduha iza izlaznog
pregrejača sveže pare
1 - 1,22 1,15 1,22 1,15 1,15 1,15

 l
Varirani parametri

Priraštaj koeficijenta viška vazduha u ložištu - 0,08 0,05 0,05 0,15 0,05 0,05
Priraštaj koeficijenta viška vazduha u
mlinskom postrojenju
 m - 0,10 0,08 0,08 0,25 0,08 0,08

Ukupni priraštaj koeficijenta viška vazduha  - 0,18 0,13 0,13 0,40 0,13 0,13
Stepen recirkulacije hladnih dimnih gasova r2 - 0,048 0,048 0,048 0,048 0 0,08
R1000 % 10 4 4 4 4 4
Finoća mlevenja ugljenog praha
R90 % 63 55 55 55 55 55
Priraštaj koeficijenta viška vazduha u oblasti
1 zagrejača vazduha
 zv - 0,10 0,08 0,08 0,08 0,08 0,08

Odnos količine vazduha na ulazu u zagrejač i

2 teorijske količine
 zv - 1,14 1,10 1,17 0,83 1,10 1,10

3 Raspoloživa količina toplote Qrr kJ/kg 8500,5 8497,8 8502,5 8479,4 8497,8 8497,8

4 Koeficijent viška vazduha na izlazu iz kotla  iz - 1,40 1,32 1,39 1,32 1,32 1,32

5 Temperatura izlaznih gasova t iz o

C 174 168,7 167,9 202,4 161,3 173,5
Gubitak usled mehaničke nepotpunosti
6 sagorevanja
q4 % 2,80 2,20 2,20 2,20 2,20 2,20

7 Gubitak u izlaznim gasovima q2 % 11,42 10,64 10,98 13,04 10,12 10,98

Gubitak usled hemijske nepotpunosti
8 sagorevanja
q3 % 0 0 0 0 0 0

9 Gubitak usled spoljašnjeg rashlađivanja q5 % 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20

10 Gubitak usled fizičke toplote šljake q6 % 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06

11 Stepen korisnosti kotla k % 85,52 86,90 86,56 84,50 87,42 86,56

Ukupna količina toplote iskorišćena u parnom
12 kotlu Q pk kW 774029 765874 763013 781991 757851 770408

13 Potrošnja goriva B kg/s 106,480 103,71 103,68 109,14 102,01 104,73

14 Računska potrošnja goriva Br kg/s 103,499 101,43 101,40 106,74 99,77 102,43

* NR – nerekonstruisan kotao; R – rekonstruisan kotao

dimnim gasovima svedena na referentne uslove koji podrazumevaju sadrzaj azotnih oksida u suvim
dimnim gasovima za normalne uslove pri sadržaju O2 od 6 %.
Poređenjem rezultata termičkog proračuna prikazanih u tabeli 3. i rezultata proračuna po
matematičkom modelu tabela 1 vidi se da su temperature dimnih gasova na kraju ložišta jednake,
što znači da se uz zadovoljavajuće poklapanje računskog sadržaja NOx sa izmerenim vrednostima
ovaj matematički model može koristiti pri analizi mera preduzetih u cilju smanjenja koncentracije
azotnih oksida u izlaznim gasovima.

Tabela 3. Izvodi termičkog proračuna kotla potrebnih za analizu

Donja toplotna moć goriva Hd [kJ/kg]
Red. Broj

Jedinica
Oznaka

mere
NAZIV 8373,6
R*
NR*
S1 S2 S3 S4 S5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 Prijemnik toplote (voda i para)
1.1 Ubrizgavanje u hladnjak broj 1 DH1 kg/s 13,999 6,000 6,000 6,000 6,000 6,000
1.2 Ubrizgavanje u hladnjak broj 2 DH2 kg/s 11,024 10,884 6,747 24,509 5,101 14,037
1.3 Ubrizgavanje u hladnjak broj 3 DHr kg/s 8,841 4,477 3,458 10,217 1,620 6,092
Temperatura pare na ulazu u 3. stupanj o
1.4
pregrejača sveže pare
tpp3u C 469,1 446,8 449,6 442,8 447,5 446,7

Temperatura pare na izlazu iz 3. stupanja o

1.5
pregrejača sveže pare
tpp3i C 540,0 540,0 540,0 540,0 540,0 540,0

2 Predajnik toplote
Temperatura dimnih gasova na izlazu iz tl o
2.1 C 1066,0 1073,4 1067,1 1088,4 1068,0 1076,4
ložišta
Temperatura dimnih gasova iza 3. stupnja o
2.2
pregrejača sveže pare
t1 C 967,0 926,9 902,1 970,0 917,8 930,0
o
2.3 Temperatura izlaznih dimnih gasova tiz C 174,0 168,7 167,9 202,4 161,5 173,5

3 Apsorbovane količine toplote

3.1 Zagrejač vode Qnv kJ/kg 903,2 788,8 825,6 827,6 731,8 826,1
Ložište 1778,4 2060,9 2099,6 1658,7 2263,6 1943,9
3.2 Isparivač Qi kJ/kg
Dopunske grejne površine 496,5 490,9 472,2 515,4 478,8 496,9
3.3 Prvi stupanj pregrejača sveže pare Qpp1 kJ/kg 468,2 460,9 469,6 370,9 506,3 434,8
Prvi deo drugog stupnja pregrejača sveže
3.4
pare
Qpp21 kJ/kg 725,8 719,5 789,3 677,6 753,5
1749,1
Drugi deo drugog stupnja pregrejača sveže
3.5
pare
Qpp22 kJ/kg 847,2 820,4 896,7 814,9 863,6

3.6 Treći stupanj pregrejača sveže pare Qpp3 kJ/kg 732,2 842,1 812,8 840,7 848,7 835,5
3.7 Prvi stupanj naknadnog pregrejača pare Qnp1 kJ/kg 825,6 734,0 744,6 781,2 689,3 761,2
3.8 Drugi stupanj naknadnog pregrejača pare Qnp2 kJ/kg 559,3 600,3 560,8 646,6 585,0 606,0
3.9 Zagrejač vazduha Qzv kJ/kg 943,9 852,1 913,1 675,4 829,1 867,0
* NR – nerekonstruisan kotao; R – rekonstruisan kotao

Nakon verifikacije modela i samog sistema proračuna na osnovu istog izvršeni su proračuni u
cilju analize rada postrojenja sa modifikovanim sistemom sagorevanja. Kako na koncentraciju
azotnih oksida u dimnim gasovima parnog kotla u kojem se sagoreva ugljeni prah najviše utiče
lokalni odnos goriva i kiseonika, nameće se potreba da se sekundarni vazduh preraspodeli po visini
ložišta. Na slici 3 je prikazana skica rekonstrukcije ložišta u cilju postizanja propisanog sadržaja
azotnih oksida. Za analizu usvojeno je rešenje često primenjivane primarne mere višestepenog
uvođenja vazduha na energetskim kotlovima za sagorevanje lignita. Usvojena primarna mera
podrazumeva uklanjanje obe etaže gorionika za otparke. U tom smislu se presek otvora aerosmeše
za uvođenje uglja i transportnog fluida kroz glavne gorionike (1) rekonstruiše, što dovodi do
neznatne promene gabarita samih glavnih gorionika. Sekundarni vazduh se deli na tri struje. Prva
struja vazduha se kroz gorionike (1) uvodi u donji deo ložišta. Druga struja se uduvava kroz
mlaznice (2) smeštene na zidovima ložišta u oblasti ozračenog pregrejača sveže pare (3). Treća
struja se uvodi kroz sistem mlaznica (4) (220 mlaznica
razmeštenih po celom preseku pomoću 10 kopalja). Ovaj
sistem smešten je iznad ložišta u oblasti izlaznog
pregrejača sveže pare (5). U referentnom test slučaju S1
predviđeno je da se u donji deo ložišta, kroz gorionike,
uvodi vazduh sa koeficijentom viška od 0,9 odnosno da se
uvodi vazduh u količini manjoj od stehiometrijske. Drugom
strujom se uvodi vazduh u količini takvoj da koeficijent
viška vazduha bude ukupno 0,98 (Δα = 0,08). Konačna
vrednost koeficijenta viška vazduha u preseku gde se
završava proces sagorevanja, odnosno iza izlaznog
pregrejača sveže pare iznosi 1,15 (Δα = 0,17). Koeficijent
viška vazduha na kraju ložišta u ovom slučaju iznosi 0,98,
dok projektna vrednost za postojći sistem sagorevanja
iznosi α = 1,22. To znači da je ovim predlogom
rekonstrukcije smanjena ukupna količina vazduha koja
se dovodi u proces. Navedene vrednosti količina vazduha u
referentnom test slučaju definisane su sa koeficijentom
prisisa vazduha od Δαpr = 0,13. Finoća mlevenja ugljenog
praha usvojena je sa ostacima na sitima R1000 = 4 % i
R90 = 55 %.
Pri analizi prikazanoj u radu vršeni su proračuni za 5
test slučaja modifikovanog sistema sagorevanja u kojima
su varirani sledeći parametri:
S1 - predstavlja referentan test slučaj sa kojim su
upoređivani svi ostali proračuni (slučajevi);
S2 - povećan je koeficijent viška vazduha na nivou
treće struje vazduha na α = 1,22 (udeo vazduha
koji se uduvava kroz gorionike povećan je na 0,95
Slika 3. Rekonstrukcija ložišta sa a kroz mlaznice druge struje vazduha na 1,05);
višestepenim uvođenjem vazduha
S3 - povećan je ukupan prisis vazduha u ložištu i
1. Glavni gorionici – prva struja zagrejanog mlinovimana Δαpr = 0,40;
vazduha i aerosmeša; 2. Uvođenje zagrejanog
vazduha – druga struja; 3. Ulazni – ozračeni S4 - usvojen je rad bez recirkulacije hladnih dimnih
pregrejač sveže pare; 4. Uvođenje zagrejanog gasova (r2 = 0) i
vazduha – treća struja; 5. Izlazni – poluozračeni S5 - usvojena je maksimalna recirkulacija hladnih
pregrejač sveže pare
dimnih gasova (r2 = 0,08).
U tabeli 2 prikazan je izvod iz toplotnog bilansa za rad kotla pri postojećem kao i radu sa reorga-
nizovanim sistemom sagorevanja. Tabela 3 prikazuje temperature prijemnika i predajnika tolote
svih ispitivanih slučajeva kao i količine toplote apsorbovane po pojedinim grejnim površinama.

3.3. Analiza rezultata sistema proračuna kotla

Na slikama od 4 do 8 prikazana su temperaturska polja kao i polja koncentracije kiseonika i azotnih
oksida u središnjem vertikalnom i karakterističnim horizontalnim presecima na visini donje etaže
glavnog gorionika, na visini gornje etaže gorionika za otparke postojećeg sistema odnosno izlazu iz
ozračenog pregrejača za modifikovani sistem sagorevanja i na izlazu iz proračunskog domena. Svi
prikazani slučajevi podrazumevaju rad kotla sa 6 gorionika. Lako se opaža simetrija plamena u
ložištu pri čemu se u sredini ložišta formira vrtlog u čijem jezgru se nalazi vazduh koji prodire kroz
ložišni levak (tercijarni i štetni vazduh). Takođe se vidi da kiseonik iz vazduha zarobljen u
vrtlogu sporije reaguje sa gorivom po celoj visini ložišta. Prikazani rezultati proračuna
sadržaja azotnih oksida pokazuju da azotni oksidi nastaju u zonama u kojima ima nesagorelog
goriva i viška vazduha. U delovima ložišta u kojima ima kiseonika ali nema goriva (osa vrtloga) ne

Slika 4. Polje tempera, koncentracije O2 i NOx u ložištu TEKO B1 za postojeći sistem sagorevanja;
nastaju značajne količine oksida azota, bez obzira na prisustvo značajne količine azota iz vazduha.
Razlog tome je da je za oksidaciju azota iz vazduha (termički NOx) neophodna visoka lokalna
temperatura dimnih gasova. Intenzivnije stvaranje NOx dešava se u delovima ložišta u kojima,
pored nesagorelog goriva, ima i neutrošenog kiseonika. Razlog ovome je da se azot iz goriva
mnogo lakše jedini sa kiseonikom (gorivni NOx).
Temperaturska polja u ložištu pri radu sa modifikovanim sistemom prikazuju da je
temperatura dimnih gasova u ložištu po celoj njegovoj visini gotovo ujednačena i da se proces
sagorevanja u potpunosti završava posle uvođenja treće struje sekundarnog vazduha, odnosno na
izlazu iz poluozračenog pregrejača sveže pare.
Analizom polja koncentracije kiseonika u ložištu na slikama od 5 do 8 uočava se da su
zone povišene koncentracije kiseonika znatno manje u odnosu na sistem sagorevanja u
nerekonstruisanom kotlu i da se kiseonik ravnomerno troši po celoj visini ložišta. Isto tako, kiseonik
iz treće struje sekundarnog vazduha troši se na dogorevanje nesagorelih čestica i ugljen-monoksida
u zoni izlaznog pregrejača sveže pare. Takođe se opaža da su zone u kojima ima slobodnog
kiseonika zbog čega dolazi do stvaranja azotnih oksida, znatno manje nego kod nerekonstruisanog
kotla što rezultira njihovom bitno smanjenom količinom na izlazu iz ložišta, odnosno kotla. S
obzirom da se proces sagorevanja po celoj visini ložišta odvija praktično pri manjku vazduha
(izuzetak je slučaj S2), dolazi do povećane koncentracije nedogorelog ugljen-monoksid na izlazu
iz ložišta. Ova pojava je slabije izražena u test slučaju S2 gde je prisutna veća količina vazduha za
sagorevanje u samom ložištu (αl = 1,05). U oblasti izlaznog pregrejača sveže, nakon ložišta po toku
gasova, odvija se konačno dogorevanje nesagorelih ostataka. Ovaj proces se u najvećoj meri
završava do izlaza iz izlaznog pregrejača pare, a zaostali CO za sve test slučaje prikazan je u
tabeli 4. Primetno je da je koncentracija CO pri povećanom prisisu vazduha (S3) znatno veća nego
u ostalim slučajevima iz razloga većeg udela nekontrolisanog vazduha u samom procesu, što je i
usporilo osnovnu reakciju sagorevanja. Kako je najavljeno da će ova vrednost od 2018. godine biti
ograničena na 80 mg/Nm3 ovo pogonsko stanje može se kvalifikovati kao neprihvatljivo. U tabeli 4
može se primetiti da su skoro svi test slučajevi rada kotla sa modifikovanim sistemom sagorevanja
zadovoljili propisane norme o koncentraciji azotnih oksida u dimnim gasovima. Uočljivo je
prekoračenje dovoljenog sadržaja jedino u slučaju povećane količine vazduha za sagorevanje i
njegove drugačije raspodele po nivoima uvođenja (S2) u vrednosti od 255 mg/Nm3, što isključuje
ovaj pogonski režim iz ekološki prihvatljivog rada postrojenja. Pregledom rezultata može se uočiti

Slika 5. Polje tempera, koncentracije O2 i NOx u ložištu TEKO B1 za S1;

Slika 6. Polje tempera, koncentracije O2 i NOx u ložištu TEKO B1 za S2 ;

Slika 7. Polje tempera, koncentracije O2 i NOx u ložištu TEKO B1 za S3 ;

Slika 8. Polje tempera, koncentracije O2 i NOx u ložištu TEKO B1 za S4 ;

Slika 9. Polje tempera, koncentracije O2 i NOx u ložištu TEKO B1 za S5 ;

da se koncentracija NOx povećava pri većem prisisu štetnog vazduha i isključenju recirkulacije
hladnih gasova, a smanjuje pri maksimalnoj količini recirkulisanih hladnih gasova.
Analizom rada postrojenja sa energetskog aspekta naglaševa se da je koeficijent viška
vazduha na kraju kotla sveden je od αiz = 1,40 na αiz = 1,32. Zbog toga su stepeni korisnosti povećani
i smanjena je potrošnja goriva (tabela 2). Izuzetak predstavljaju režimi rada označeni sa S2 i S3.
Kod režima S2 povećanje koeficijenta viška vazduha na izlazu iz kotla u odnosu na ostale radne
režime rekonstruisanog kotla a samim tim i manja efikasnost direktno je izazvana povećanom
količinom vazduha u zoni sagorevanja (α1 = 1,22). Pri proračunu režima S3 pretpostavljeno je da
prisis štetnog vazduha u vrednosti od Δαpr = 0,4 dok je za sve ostale režime usvojeno Δαpr = 0,13.
To je, iz razloga manjeg intenziteta toplotnog procesa u ložištu (alineja 3.2 u tabeli 3), rezultiralo
najmanjom vrednosti stepena korisnosti, odnosno najvećom potrošnjom goriva. Uticaj recirkulacije
hladnih gasova sa kraja kotla vidi se kod režima S4 i S5. Pri isključenoj recirkulaciji (S5) stepen
korisnosti se unekoliko povećava a potrošnja goriva smanjuje, dok je u slučaju maksimalne količine
hladnih recirkulisanih gasova taj uticaj suprotnog smera. Tako da sa aspekta efikasnosti rada
postrojenja najpovoljniji režim predstavlja onaj sa isključenom recirkulacijom hladnih gasova.
Primenom stupnjevitog dovođenja sekundarnog vazduha u proces sagorevanja ugljenog praha
temperature na kraju ložišta se povišavaju (tabela 2). Povećanjem prisisa štetnog vazduha (S3) ova
temperatura se dodatno povišava, dok se isključenjem recirkulacije hladnih gasova (S5) ona
snižava.
Tabela 4. Izvodi sistema proračuna kotla
Donja toplotna moć goriva Hd [kJ/kg]
Red. broj

Jedinica
Oznaka

mere
8373,6
NAZIV
R*
NR*
S1 S2 S3 S4 S5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 Stepen korisnosti kotla k % 85,52 86,90 86,56 84,50 87,42 86,56
2 Potrošnja goriva B kg/s 106,48 103,71 103,68 109,14 102,01 104,73
3 Koeficijent viška vazduha u zoni gorionika  gor - 1,22 0,90 0,95 0,90 0,90 0,90

4 Koeficijent viška vazduha na izlazu iz ložišta  li - 1,22 0,98 1,05 0,98 0,98 0,98
Koeficijent viška vazduha na izlazu iz
5 poluozračenog pregrejača sveže pare 1 - 1,22 1,15 1,22 1,15 1,15 1,15

6 Koeficijent viška vazduha na izlazu iz kotla  iz - 1,40 1,32 1,39 1,32 1,32 1,32

7 Stepen recirkulacije gasova sa kraja kotla r2 - 0,048 0,048 0,048 0,048 0 0,08
o
8 Temperatura dimnih gasova na izlazu iz ložišta tli C 1066,0 1073,4 1067,1 1088,4 1068,0 1076,4
Temperatura dimnih gasova na izlazu iz o
9 poluozračenog pregrejača sveže pare
t1 C 967,0 926,9 902,1 970,0 917,8 930,0

10 Temperatura dimnih gasova na izlazu iz kotla t iz o

C 174,0 168,7 167,8 202,4 161,5 173,5
Koncentracija kiseonika u vlažnim dimnim
11 gasovima c1 % v/v 3,55 2,96 3,64 2,88 2,97 2,95

Koncentracija vodene pare u vlažnim dimnim

12 gasovima c2 % v/v 19,54 21,10 20,10 21,33 21,16 21,12

Koncentracija kiseonika u suvim dimnim

13 gasovima c3 % v/v 4,41 3,75 4,56 3,66 3,77 3,74

Proračunska koncentracija ugljen-monoksida

14 pri referentnim uslovima (CO)r mg/Nm3 - 19 0 119 15 20

Proračunska koncentracija azotnih oksida pri

15 referentnim uslovima (NOx)r mg/Nm3 470 185 255 197 200 175

* NR – nerekonstruisan kotao; R – rekonstruisan kotao

Primenom stupnjevitog dovođenja sekundarnog vazduha u proces sagorevanja ugljenog praha

temperature na kraju ložišta se povišavaju (tabela 2). Povećanjem prisisa štetnog vazduha (S3) ova
temperatura se dodatno povišava, dok se isključenjem recirkulacije hladnih gasova (S5) ona
snižava.
Temperature dimnih gasova na izlazu iz poluozračenog pregrejača sveže pare se bitno razli-
kuju od rada kotla sa konvencionalnim sistemom sagorevanja zbog toga što se kod rekonstruisanog
kotla u tu zonu uvodi treća struja sekundarnog vazduha. Izuzetak čini režim S3 zbog povećanog
prisisa štetnog vazduha, odnosno zbog toga smanjene apsorbovane toplote u ložištu.
Skreće se pažnja da su uslovi rada kotla koje zahtevaju slučajevi rekonstruisanog kotla nešto
oštriji, što se naročito odnosi na prisis štetnog vazduha (osim test slučaja S3). Iz ovih razloga je i
testiran slučaj S3 kako bi se analizirao uticaj česte pogonske situacije povećanog prisisa štetnog
vazduha na rad kotla sa modifikovanim sistemom sagorevanja. Povećanje količine hladnih
recirkulisanih gasova treba izbegavati, bez obzira na to što se tom prilikom dobija manja
koncentracija azotnih oksida, zbog toga što pogoršava uslove razmene toplote u ložištu i intenzivira
pojavu korozije koja se odvija pri sagorevanju sa manjkom vazduha, to jest, u podstehiometrijskim
uslovima. Prilikom detaljnije analize uslova rekonstrukcije parnog kotla u smislu višestepenog
uvođenja zagrejanog vazduha trebalo bi, s obzirom na više temperature gasova na izlazu iz ložišta,
razmotriti pojavu zašljakivanja poluozračenog pregrejača sveže pare.
4. ZAKLJUČCI

U radu su prikazani rezultati sistema proračuna koji su vršeni u cilju kako provere mogućnosti
matematičkog modela za precizno određivanje sadržaja azotnih oksida u dimnim gasovima tako i
analize rada kotla u celini sa modifikovanim sistemom sagorevanja. U svrhu verifikacije iskorišćen
je rezultat merenja sadržaja azotnih oksida u pogonu. Na osnovu zadovoljavajućeg poklapanja je
konstatovano da se definisana metoda može koristiti za odgovarajuće proračune kotla
rekonstruisanog u cilju smanjenja sadržaja azotnih oksida.
Izvršeni proračuni pokazali su da modifikovani sistem u većini ispitivanih pogonskih situacija
obezbeđuje efikasniji rad postrojenja. Glavni razlog ovog poboljšanja predstavlja mogućnost rada
modifikovanog sistema sa značajno manjom količinom vazduha (α1 = 1,15). Takođe, u pogledu
sigurnosti proračuni su pokazali da svi radni režimi zadržavaju dovoljne rezerve u kapacitetu
hladnjaka.
Daljom analizom utvrđeno je da je najpovoljniji rezim rada kotla sa aspekta efikasnosti onaj
sa isključenom recirkulacijom hladnih gasova (S4). Vrednost sadržaja azotnih oksida u gasovima za
ovu pogonsku situaciju je granična i iznosi 200 mg/Nm3, tako da ona ne predstavlja ujedno i
najpovoljniju radnu situaciju. Nasuprot njoj sa 175 mg/Nm3 azotnih oksida u gasovima režim sa
maksimalnom recirkulacijom hladnih gasova (S5) predstavlja najoptimalniji radni ražim ali i
izrazito nepoželjan iz razloga što recirkulacija pogoršava uslove razmene toplote u ložištu i
intenzivira pojavu korozije koja se odvija pri sagorevanju sa manjkom vazduha. Pogonski režim
označeni sa S3 označan je kao izuzetno nepovoljan sa stanovišta efikasnog rada (maksimalne
potrošnje i najmanjeg stepena korisnosti), dodatne opasnosti od zašljakivanja izlaznog pregrejača
sveže pare i povišenih koncentracija ugljen-monoksida i azotnih oksida. Shodno ovakvoj
nepovoljnosti koja proizilazi iz ove pogonske situacije naglašava se potreba da se deo mlinskog
trakta sa potpritiskom brižljivo zaptije i da prisis vazduha neposredno u ložište bude strožije
kontrolisan. Test slučaj S2 rezultat je ispitivanja rada modifikovanog sistema sagorevanja sa većom
količinom vazduha za sagorevanje. Rezultati su pokazali da ovakvi pogonski uslovi nisu u
mogućnosti da zadovolje granične vrednosti sadržaja azotnih oksida gde je ovaj sadržaj ujedno i
najnepovoljniji od ispitivanih režima i iznosi 255 mg/Nm3. Analiza je zaključno pokazala da je
najpovoljniji režim rada S1 koji pored zadovoljavanja ekoloških normi sa 185 mg/Nm3 obezbeđuje i
rad sa značajno poboljšanim stepenom korisnosti kotla od 86,9 % nasuprot radu nerekonstruisanog
kotla sa stepenom korisnosti od 85,52 %.
ZAHVALNOST
Rad je nastao kao rezultat istraživanja na projektu "Povećanje energetske i ekološke efikasnosti
procesa u ložištu za ugljeni prah i optimizacija izlazne grejne površine energetskog parnog kotla
primenom sopstvenih softverskih alata", projekt broj 33018, Ministarstva prosvete, nauke i
tehnološkog razvoja Republike Srbije.
REFERENCE
[1] Directive 2010/75/EU European Union - limit of emissions of harmful substances into the air
from large furence.
[2] Lj. Brkić, T. Živanović, D. Tucaković, Termički proračun parnih kotlova, Mašinski fakultet,
Beograd, 2010
[3] Lj. Brkić, T. Živanović, D. Tucaković, Parni kotlovi, Mašinski fakultet, Beograd, 2010
[4] T. Živanović, Lj. Brkić, D. Tucaković, Proračun postrojenja za pripremu ugljenog praha,
Mašinski fakultet, Beograd, 2005
[5] Lj. Brkić, T. Živanović, D. Tucaković, R. Galić, Aerodinamički proračun parnih kotlova, Art
inženjering, Beograd, 2007