Κ Ο Μ Μ Ο Υ Ν Α T O Y 1871

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

 ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ

Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ - Μελέτη, Κέδρος, 1981, δεύτερη έκδοση, Ε κ δ ό ­

σεις τοΰ Εικοστού Πρώτου, 1997
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ Σ Υ ΓΓΡ Α Φ Ε ΙΣ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟΥ ΜΛΡΞ - Μελέτη, Σύγ­
χρονη ’Εποχή, 1983, δεύτερη έκδοση 1984 ( εξαντλημένο )
ΣΩΘΗΤΩ Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ - Μελέτη, ’ Εκδόσεις Ό δηγητής, 1984
ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗ Σ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗ Σ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ
ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ - Μελέτη, έκδ. Φιλιππότη, 1985
ΣΕΛ ΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΥΠΟ ΤΗ Σ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ - Μαρτυρία, έκδ. Φιλιππότη, 1985
ΝΙΚΟΣ Κ ΙΤΣΙΚ Η Σ - Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ - ’Αφιέρω­
μα, ’Εκδόσεις Τεχνικού ’Επιμελητηρίου 'Ελλάδος, 1986
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΑΠΟ ΤΟ
ΡΩΣΙΚΟ Α ΓΡΟ ΤΙΚΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΣΤΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ - Μελέτη, έκδ.
'Ε στίας, 1990
Ο ΛΕΝΙΝ ΧΩ ΡΙΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΜΑΥΣΩΛΕΙΟΥ - Μελέτη, 1991 (έκτος
έμπορίου )
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; - Μελέτη, έκδ. Δελφίνι,
1992
ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ Ή ΜΛΡΞ - Δοκίμια, έκδ. "Αγρα, 2005
ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ - Δοκίμιο, έκδ. Κέδρος, 2005
Μ ΙΚΡΟ ΓΡΑ ΦΙΕΣ - Ε.Λ.Ι.Α., 2006

Κείμενα άπά τη Φνλαχη

ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΥ - Μυθιστόρημα, Πολιτικές καί Λογοτε­

χνικές ’Εκδόσεις, Βουκουρέστι 1961 ( εξαντλημένο )
ΔΟΥΛΕΙΑ ΤΗ Σ ΦΥΛΑΚΗΣ - Διηγήματα - ποιήματα, έκδ. Διάλογος, 1979 (έξαντλημέ-
νο)
'Αλλη δουλειά τής Φυλαχής :
Μυθιστόρημα, Διήγημα, θέατρο, Μ ελέτες, γραμμένα στα χρόνια της φυλακής. 'Ελάχι­
στα σώθηκαν

Π ροεκδόσεις
( ’Εκδόσεις σ ε κομπιοντερ καί φωτοτυπικό, έκτος εμπορίου)

Η Κ ΥΡΙΑ ΡΧΙΑ ΤΗ Σ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΓΕΩΠ ΟΛ ΙΤΙΚΗ Σ - Μελέτη, 1994

ΔΙΕΡΕΥΝ ΗΤΙΚΑ - Κ ΡΙΤΙΚ Α - ΠΟΛΙΤΙΚΑ - Κείμενα δημοσιευμένα καί αδημοσίευτα,
ομιλίες, συνεντεύξεις και παρεμβάσεις διάφορες, 1994 κ,έ.
 Ε λλη Π α π π α

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α ΓΡΑ
 ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ

Μ Α Κ 1Α ΒΕΛ Λ Ι *Η Μ Α ΡΞ

2005

'Ετοιμάζονται

ΓΡΑ Μ Μ Α ΤΑ Σ Τ Ο Γ ΙΟ M O T

ΦΤΛΑΚΕΣ Α ΒΕΡΩ Φ 1955-1962

(α ' έκδοση)

Σ Π Ο Τ Δ Η Σ Τ Ο Θ ΕΜ Α Τ Η Σ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΑ Σ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΤΛΙΣΜΟ

(β ' έκδοση)

ΟΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Ι Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ
Σ Τ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Τ Ο Υ Μ Α Ρ Ξ

(β ' έκδοση)

Α' ΕΚΔΟΣΗ : Δελφίνι, 1992

ISBN 9 7 8 -9 6 0 -3 2 5 - 6 7 1 -7

© 2006, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Α.Ε.

Φωκιανοΰ 7 - Στάδιο, 116 35 ’Αθήνα
Τηλ. 210.7011.461 - FAX 210.7018.649
http : //www.agra.gr, e-m ail : info@ agra.gr

xai
Έ λ λ η Παππα
 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Π ρ όλογος..................................................................................................... 9

A Ή εξουσία που άρνεϊται τον έαυτό της

Κομμούνα 1871 : ή Σφίγγα κι ό Ο ίδίποδας............................................ 31

Κυρίαρχος ό ένοπλος λαός ........................................................................ 34
Ή γένεση τής Κομμούνας............................................................................. 37
Πρώτη πράξη ή προκήρυξη έ κ λ ο γ ώ ν ......................................................... Φ2
Ό λαός γιορτάζει την -εκλογική- νίκη τ ο υ ............................................ 4^

Β ' Ή κριτική στην Κομμούνα

Ά π ό την κριτική των μπλανκιστών στην κριτική τοϋ Μ ά ρ ξ................. 53

Σταλινική κριτική καί μπλανκισμός ......................................................... 59
Μερικά χρήσιμα, ίσως, συμπεράσματα .................................................... 62
Ή τρομοκρατία ήρθε ά ρ γ ά ;.......................................................................... 66

Γ ' Ή κληρονομιά που σπαταλήθηκε

Μερικά άπό τα πολλά αναπάντητα ερω τήματα..................................... 75

Ή Κομμούνα, Σφίγγα καί τοϋ 21ου αιώνα ............................................. 8ι
Δόγμα καί πραγματικότητα........................................................................ 85
Οί -γόνιμες- άντιθέσεις τής Κομμούνας ............................................... 93
Λαϊκή παρέμβαση - μια άκόμη άντίθεση............................................... 9®

Λ ' 7 α μετά την Κομμούνα

Ά π ό τήν ήττα τής Κομμούνας στον εμφύλιο τής Διεθνούς.................... ιογ

8 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

Πρώτο μέτωπο: οι μπλανκιστες.............................................................. ιΐ2

Μπακούνιν : άλωση τής Διεθνούς.............................................................. 118
*Η Διεθνής ανάμεσα σε τρεις 7τολέμους.................................................... 124
Ό σοι έχουν το διάβολο στή σάρκα τους ................................................. 127
Τό Πρόγραμμα της Α δελφ ότητας........................................................... 130

Ε ' Ό ρωσοευρωπαϊκός ιδεολογικός πόλεμος

Ό ΰπερεκατονταετής ρωσοευρωπαϊκός π όλεμ ος..................................... 141

Ή « Κατήχηση» τού Νετσάγεφ................................................................ 146
« Κατήχηση» καί προγραφές ................................................................... 151
Ή ευτυχία τής « επόμενης μέρας » ........................................................... 156
Ή κληρονομιά τού Νετσάγεφ καί τού Μ ακιαβέλλι................................ 159
« Επαναστατικός ιησουιτισμός » καί ά λ λ α ............................................ 164
Μυστικισμός καί ορθολογισμός................................................................ 169
Πώς λησμονήθηκε ή Κ ομμούνα ................................................................ 173

Σ Τ ' Ό Μακιαβέλλι στην Ευρώπη

Σταλινική ειρήνη: ή κυριαρχία τού μύθου............................................... 187

Γκράμσι : ό έξευγενισμός τού μύθου ...................................................... 189
Γιακωβινισμός καί συλλογική βούληση ................................................. 193
« ΓΙακωβίνοι » τού 16ου καί τού 20οΰ α ιώ ν α .......................................... 197
Ή 7τνευματική καί ήθική μεταρρύθμιση.................................................. 204
Ή τριμερής σύνθεση τού Κ ό μ μ α το ς......................................................... 208
Πρώτη φωνή διαμαρτυρίας ..................................................................... 214

Επίλογος ..................................................................................................... 219

Σ η μ ειώ σ εις................................................................................................... 225

 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ TOT ’90, ίσως καί νωρίτερα,

Α καθώς πλησίαζε το 1991, ό νους μου γύριζε καί ξαναγύριζε
στην Κομμούνα τοϋ 1871, σ’ εκείνη την πρώιμη επανάσταση των
εργατών του Παρισιού πού ό Μάρξ τη θεώρησε « σημείο έκκίνη-
σης » για τις μελλοντικές έπαναστάσεις καί τις μελλοντικές έπα-
ναστατικές έξουσίες.
Εκατόν είκοσι χρόνια άπό την πρώτη έκείνη προσπάθεια των
έργατών « να καταχτήσουν τον ούρανό » είναι μια επέτειος πού δέν
έπρεπε νά περάσει άπαρατήρητη (όπως δυστυχώς πέρασε), πού
άξιζε νά τη θυμηθούμε μέσα στο 1991 περισσότερο άπό ποτέ. Νά τη
θυμηθούμε, οχι βέβαια για νά άναπέμψουμε ύμνους έπετειακούς
στούς « ήρωικούς κομμουνάρους » καί στο μαρτυρικό τέλος τους,
ούτε για νά ποϋμε πώς τά όσα οραματίστηκε καί θέλησε νά πραγ­
ματοποιήσει έκείνη ή έπανάσταση τά πραγματοποίησε ή σοβιετική
έξουσία ( δπως άκούγαμε, καί λέγαμε, σέ παλιότερες εποχές ). ’Ά ­
ξιζε νά τη θυμηθούμε για νά άναζητήσουμε τά δσα έδωσε ή έπα­
νάσταση τοϋ 1871 στη θεωρία καί στην πράξη τών έπαναστάσεων
τοϋ 20οΰ αιώνα καί δσα χάθηκαν στο δρόμο.
Τά γεγονότα τών τελευταίων χρόνων τόσο στις χώρες τοϋ «ύ-
παρκτοΰ σοσιαλισμοΰ » δσο καί στό κομμουνιστικό κίνημα της
Ελλάδας ήρθαν έτσι πού δέν μπόρεσα νά είμαι συνεπής στό ραντε­
βού μου μέ τήν Κομμούνα. Καταπιάστηκα μέ θέματα πού δέν
σήκωναν άναβολή, πίστευα πώς ήταν πιό έπείγοντα γιά τούς "Ε λ­
ληνες κομμουνιστές, μοϋ πήραν περισσότερο χρόνο άπό δσο ύπολό-
γιζα, καί ή δουλειά γιά τήν Κομμούνα ολο έμενε πίσω. Τήν άρχισα
9
 ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

πολύ αργά, καί πάλι με βρήκε ό Αύγουστος με οσα δραματικά

έγιναν στη Σοβιετική "Ενωση. ’Αλλά ό σοβιετικός Αύγουστος ’91
μέ έπεισε πώς ή άναδρομή στην Κομμούνα ήταν περισσότερο άπό
ποτέ άναγκαία καί επείγουσα - καί υποχρεωτική γιά μένα.
"Ετσι κατέληξα στην άπόφαση νά τή δώσω μέ τή μορφή « σημειώ­
σεων », άφοΰ μόνο έτσι μπορούσα νά κερδίσω κάτι άπό τό χρόνο,
έστω κι αν ή έκδοση δέν θά προλάβαινε τή χρονιά της επετείου.
"Αλλωστε, τό είπα καί πρίν, σκοπός μου δέν ήταν νά γράψω κάτι
έπετειακό ή « ιστορικό » γιά τήν Κομμούνα. Σήμερα, στό έτος 1991,
όταν ή 'Ιστορία φαίνεται πώς γύρισε άνάποδα τό τιμόνι κι αύτό πού
θά ήταν « τό μέλλον » έγινε παρελθόν, κι δλα -καί δλοι- άναζητοϋν
μιά καινούργια άρχή, καί πολλοί λένε πώς μαζί μέ τόν « υπαρκτό
σοσιαλισμό » κατέρρευσε ή ίδια ή ιδέα τού σοσιαλισμού καί τού
κομμουνισμού όπως οί θεμελιωτές τού επιστημονικού σοσιαλισμού
τήν συνέλαβαν καί τήν κήρυξαν, ή Κομμούνα στέκεται μπροστά στήν
πύλη τού 21ου αιώνα καί θέτει τό άμείλικτο ερώτημα :
Σημείο εκκίνησης των έπαναστάσεων τού 20οΰ αιώνα ήταν ή
Κομμούνα; ’Ά ν ή άπάντηση είναι καταφατική, τότε ή άποτυχία
τους σημαίνει καί άποτυχία τού μαρξισμού. "Αν ή άπάντηση είναι
άρνητική, τότε πρέπει νά άναζητηθοΰν οί αιτίες πού έκαναν τό
σοσιαλισμό τού 20οΰ αιώνα νά πάρει τό δρόμο πού οδήγησε στήν
ήττα. Μόνο αύτή ή άναζήτηση μπορεί νά ξαναγεννήσει, αν δχι τήν
πεποίθηση, τουλάχιστον τήν ελπίδα πώς ό 21ος αιώνας θά βρει τόν
σωστό δρόμο πού θά βγάλει άπό τά άδιέξοδα τού καπιταλισμού τήν
άνθρωπότητα καί θά σημάνει τό τέλος της « προϊστορίας » της.
Συμβολή σέ μιά συγκριτική προσπάθεια είναι αύτή ή μελέτη
μας, μέ « σημείο εκκίνησης » τήν Κομμούνα πού γεννήθηκε τό
1871, έζησε δυό μόνο μήνες κι άφησε μιάν άνεκτίμητη κληρονομιά
- πού άδικα σπαταλήθηκε.
Σέ παλιότερα χρόνια τά έπετειακά γραπτά γιά τήν Κομμούνα
δέν παρέλειπαν νά τονίζουν πώς τό μοντέλο της προλεταριακής
έξουσίας πού έδωσε ή έξέγερση τού γαλλικού προλεταριάτου πραγ-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11

ματώθηκε στη Σοβιετική "Ενωση - κι άπό κεΐ καί στις άλλες

χώρες τοϋ ύπαρκτοϋ. 'Η γαλλική έπιθεώρηση Pensée, π.χ. - « έπι-
θεώρηση τοϋ σύγχρονου ορθολογισμού », που είχε στή συντακτική
της έπιτροπή προσωπικότητες όπως ό Ζολιό-Κιουρί- στο έπετεια-
κό της Κομμούνας τεύχος τοϋ Μάη 1951 δημοσίευε έκτιμήσεις
όπως αύτή, τοϋ Βικτόρ Ζοάν :

Το σοσιαλιστικό σοβιετικό κράτος έφερε σε πέρας τά καθήκοντα

που ή Κομμούνα δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει, πού δεν τά είχε
ούτε καν πλησιάσει. Ό καπιταλισμός εξολοθρεύτηκε ώς τις ρίζες
του, οί έκμεταλλεύτριες τάξεις διαλύθηκαν, ή οικονομία θεμελιώ­
θηκε σε σοσιαλιστικές βάσεις. *Η δημοκρατία υψώθηκε σε άνώ-
τερο επίπεδο, καθώς καί ή πολιτική καί ήθική ενότητα των λαών
πού απαρτίζουν τή μεγάλη Σοβιετική "Ενωση. ( . . . ) Τό ’Ανώτατο
Σοβιέτ της Ε Σ Σ Δ -είναι μια άλήθεια αύταπόδεικτη- άσκεΐ πραγ­
ματικά τήν ανώτατη εξουσία στή χώρα, καί, έκφραση της λαϊκής
θέλησης, δεν ύπακούει παρά μόνο στούς σοβιετικούς λαούς.

Σήμερα αύτά τά λόγια μόνο σαν ειρωνεία άκούγονται, τότε όμως

ήταν γενική πεποίθηση. Κι έγώ τά είπα σε ένα γιορτασμό της επε­
τείου της Κομμούνας πού κάναμε εκείνα τά χρόνια -παράνομα,
φυσικά- οί φυλακισμένες στις Φυλακές της όδοΰ Κάστορος, στόν
Πειραιά. ’Από τά μέσα της δεκαετίας τοϋ ’50 κι έπειτα δεν τά
έπανέλαβα. Μόνο πού πάντα ξαναγυρνοΰσα στήν ιστορία τής Κομ­
μούνας, στα όσα έγραψαν γι’ αύτήν ό Μάρξ κι ό Έ νγκελς -κα ί ό
Λένιν άνάμεσα στις έπαναστάσεις τοϋ Φλεβάρη καί τοϋ Ό χτώ βρη-,
άναζητώντας αύτό πού είναι σήμερα ενα άπό τά σημαντικότερα
ζητούμενα ( για όσους τουλάχιστον εξακολουθούν να νοιάζονται γι’
αύτά τά θέματα ) : τί έδωσε καί τί έχασε ή Κομμούνα στή θεωρία καί
στήν πράξη τών προλεταριακών έπαναστάσεων, κι άκόμη περισσό­
τερο, τών « προλεταριακών » κρατών, τοϋ εικοστού αιώνα.
’Από άναζήτηση σε άναζήτηση κι άπό σύγκριση σε σύγκριση, μέ
12 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

άφετηρία τη διάλυση του « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού » κι εξετάζοντας

άναδρομικά τά πράγματα, έφτασα σε μια διαπίστωση πού στην
άρχή με ξένισε, ίσως καί νά με τρόμαξε, μα δεν μπόρεσα καί να
της ξεφύγω : στη διαπίστωση πώς ή Κομμούνα τοϋ 1871 ήταν ή
μόνη επαναστατική έξουσία πού άνήκε -ούσιαστικά καί οχι χρονο­
λογικά- στον 20ό αιώνα. ’Αντίθετα, οί έξουσίες πού εγκαθίδρυσαν
οι επαναστάσεις τοϋ 20οϋ αιώνα άνήκαν -ούσιαστικά κι αύτες καί
όχι χρονολογικά- στον 18ο καί στόν 19ο αιώνα. ΤΗταν βαθύτατα
επηρεασμένες άπό τη σκέψη καί την πράξη της Γαλλικής Επανά­
στασης, ιδιαίτερα άπό τη γιακωβίνικη περίοδό της, άπό τόν ρωσικό
άναρχισμό καί τό λαϊκισμό τοϋ 19ου αιώνα, ένώ άπό την περίοδο
τής Κομμούνας καί μετά πήραν κυρίως τις άπόψεις των μπλανκι-
στών κι αύτες υιοθέτησαν στην οργάνωση καί τη λειτουργία τοϋ
Μπολσεβίκικου Κόμματος ή « κόμματος νέου τύπου ».
Μ’ αυτήν τήν έννοια ή Κομμούνα άποτελεΐ την καλύτερη εισα­
γωγή στή μελέτη γιά μια σοσιαλιστική προοπτική τοϋ 21ου αιώνα,
δηλαδή γι’ αύτό πού θεωροΰν πρωταρχική άνάγκη οί « άνανεωτές »
τοϋ κομμουνιστικού κινήματος στόν τόπο μας, κι όλο ύπόσχονται
πώς « θά άρθρώσουν ενα νέο πολιτικό λόγο » κι όλο άναβάλλουν τήν
άρθρωση του. Είναι φυσική αύτή τους ή άδυναμία. Τήν ώρα πού
καταρρέει ολόκληρο τό « σοσιαλιστικό » οικοδόμημα τοϋ 20οϋ αιώ­
να μαζί με τά εικονίσματα καί τά είδωλά του πού οδήγησαν στή
σήψη τήν έπανάσταση τοϋ ’Οχτώβρη, ό νέος πολιτικός λόγος δεν θά
μπορέσει ποτέ νά « άρθρωθεϊ » αν δεν προηγηθεΐ, πρώτο, μια σέ
βάθος κριτική θεώρηση τοϋ παρελθόντος τόσο στή θεωρία οσο καί
στήν πράξη καί, δεύτερο, μια σέ βάθος άνάλυση των συνθηκών πού
έχουν διαμορφωθεί στόν κόσμο καί στή χώρα μας καθώς πατάμε τό
κατώφλι τοϋ 21ου αιώνα. Πράγμα πού δέν εγινε ώς τώρα άπό
καμία πλευρά.
Σ ’ αυτήν τήν κρίσιμη στιγμή τών καταρρεύσεων καί τών δια­
ψεύσεων ή έπαναστατική-διαλεκτική-ύλιστική σκέψη, αν πρόκειται
νά διασωθεί, είναι υποχρεωμένη νά ξεπεράσει τά πλέγματα πού
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3

άφησε ό σταλινισμός καί νά κάνει το άλμα που θά τη φέρει άπο τον

19ο στον 21ο αιώνα. Το καλύτερο εφαλτήριο που μπορεί νά τη
βοηθήσει νά περάσει πάνω άπ’ αύτο το τεράστιο κενό είναι ή Κομ­
μούνα τοϋ 1871. Ά π ο δώ καί ό τίτλος τοϋ βιβλίου μου.
Νά μιλάς για έπαναστατική σκέψη στο τέλος τοϋ 20οϋ αιώνα
μοιάζει έξωπραγματικό. Ό δρος που συχνότερα άκούγεται για νά
χαρακτηρίσει την έποχή μας είναι ή «άφασία», καί κανείς δεν
μπορεί νά πει πώς δεν άνταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ή
διανόηση, ή ένταγμένη στό κομμουνιστικό ή στό σοσιαλιστικό κί­
νημα ή ή γενικά προοδευτική, σε δλες τις χώρες καί σε δλες τις
ηπείρους, άμήχανη, άνίκανη νά ξεπεράσει τό στάδιο των γενικών
άφορισμών καί της περιγραφικής καταστροφολογίας, μοιάζει χτυ­
πημένη άπο εγκεφαλικό. Διατηρεί την ικανότητα νά παρακολουθεί
τα όσα άπρόσμενα συμβαίνουν, άλλα εχει χάσει την ικανότητα της
ερμηνείας τους, την ικανότητα τών γενικεύσεων, την ικανότητα νά
βλέπει στό μέλλον. Κυρίως εχει χάσει τη βούληση νά λειτουργεί, νά
δρα κοινωνικά, επομένως καί νά σκέφτεται κοινωνικά.
Βρίσκεται, δηλαδή, ή σημερινή διανόηση στους άντίποδες της
διανόησης τοϋ 19ου αιώνα, τότε που ή έπαναστατική σκέψη βρισκό­
ταν σε κατάσταση « βρασμοΰ ». Ά π ο τη Γαλλία ώς την τσαρική
Ρωσία, με επίκεντρο τή Γερμανία τοϋ Μάρξ καί τοϋ Έ νγκελς, καί
με άφετηρία τή γαλλική καί τή γερμανική φιλοσοφική κληρονομιά
καί τόν ούτοπικό σοσιαλισμό, τά καλύτερα μυαλά της Ευρώπης
μπαίνανε αύτόβουλα στην υπηρεσία τών « άδικημένων » της γης,
παίρνανε θέση στις πρώτες γραμμές τών δυνάμεων πού έπιζητοΰ-
σαν τις ριζικές κοινωνικές άλλαγές. « Τί νά κάνουμε » ήταν ό τίτλος
έργων διανοουμένων δπως ό Τσερνιτσέφσκι, ό εξόριστος τοϋ Τσά­
ρου καί άπομονωμένος στά άκρα της παγωμένης Σιβηρίας.
Ούτοπικοί σοσιαλιστές, άναρχικοί, μπλανκιστές, μαρξιστές,
λαϊκιστές κονταροχτυπιόνταν, διεκδικώντας τήν τιμή νά είναι αύ-
τοί οί κοινωνικοί άναμορφωτές, εθεταν τή δύναμη της σκέψης τους,
συχνά καί τήν ίδια τή ζωή τους, στήν υπηρεσία τής έλευθερίας καί
 '4 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

της δημοκρατίας, στην ύττηρεσία των καταπιεσμένων, για τη ριζική

ανάπλαση της κοινωνίας.
Τελικά νίκησε ό μαρξισμός, ή πιο επιστημονικά θεμελιωμένη
μέθοδος γιά την άνάλυση των κοινωνικών φαινομένων μέσα στην
ίστορικότητά τους, γι’ αυτό καί ή ικανότερη γιά έπιστημονική πρό­
βλεψη των ιστορικών τάσεων της κοινωνίας, επομένως καί ή ικα­
νότερη νά χρησιμεύσει ως « μέθοδος γιά δράση », ως μέθοδος πού
μετέτρεπε τό προλεταριάτο άπό « κοινωνική άρρώστια » -όπω ς τό
ήθελε ό ουτοπικός σοσιαλισμός άκόμη καί ένός Τσερνιτσέφσκι- σε
επαναστατική δύναμη άνατρθ7ΐης τοϋ καπιταλισμού καί εγκαθίδρυ­
σης τοϋ βασιλείου της ισότητας, της κατάργησης τής εκμετάλλευ­
σης άνθρώπου άπό άνθρωπο, τοϋ χωρισμού της κοινωνίας σε τάξεις,
σε έκμεταλλευτες καί θύματα της εκμετάλλευσης, τοϋ βασιλείου
της κατάργησης τοϋ μηχανισμοΰ επιβολής τής κυριαρχίας μιας τά­
ξης πάνω στις άλλες καί διαιώνισης τής εκμετάλλευσης, τής άλλο-
τρίωσης καί τής άνισότητας : τοϋ κράτους.
Τό συναρπαστικό στό μαρξισμό -σωστότερα στον επιστημονικό
σοσιαλισμό-, αύτό πού συσπείρωσε γύρω του μάζες άνθρώπων άπό
όλα τά κοινωνικά στρώματα, ήταν ό συνδυασμός επιστημονικής
άνάλυσης, διαλεκτικής-έπαναστατικής σκέψης καί κινητοποιητικής
δύναμης γιά τήν κατάκτηση συγκεκριμένου στόχου, ήταν ότι έδινε
καινούργιο νόημα στό αίτημα τής Γαλλικής Επανάστασης γιά ε­
λευθερία καί ισότητα τών άνθρώπων, τό μετέβαλλε άπό ουτοπία σε
στρατηγικό στόχο άπελευθερωτικό τών άνθρώπων ώς τάξεων καί
ως άτόμων χάρη στήν ελεύθερη ένταξή τους στή συλλογική δράση.
ΤΗταν τό βαθύτατα άντιεξουσιαστικό περιεχόμενό του, καθώς άνα-
γνώριζε τήν άνάγκη ύπαρξης τοϋ κράτους τών έπαναστατημένων
μόνο σε ένα προσωρινό καί άπολύτως μεταβατικό στάδιο, ένός κρά­
τους πού άπό τήν ώρα τής νίκης τών επαναστατικών δυνάμεων δεν
θά ήταν κράτος στήν κυριολεξία, γιατί σκοπό δεν είχε τή διαιώνισή
του άλλά τήν αύτοκαταστροφή του καί τήν γιά πάντα έξαφάνιση
κάθε εξουσιαστικής δύναμης επιβολής, κυριαρχίας καί καταστολής.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ '5

Ή νίκη του πάνω στά άλλα ρεύματα της επαναστατικής σκέψης

έπιφύλασσε ωστόσο στό μαρξισμό μια έξέλιξη που θά προκαλοϋσε
την αποστροφή τοϋ Μάρξ. Χαρακτηριστικό της ήταν τό στόμωμα
της τόλμης καί της γονιμότητας τής έπαναστατικής σκέψης σε όλη
τη διάρκεια τοϋ 20οϋ αιώνα. Οί « μαρξιστές » λειτουργούσαν καί
δροϋσαν πια όχι μέ πνευματική αυτονομία, άλλα ώς « οπαδοί », ώς
έξηγητές, άπολογητές ή, στήν καλύτερη περίπτωση, ώς « συνεχι­
στές » τοϋ « μαρξισμού », μέ μόνη, καί άκραία, δυνατότητα τήν
« παραπέρα άνάπτυξη τής διδασκαλίας τοϋ Μάρξ ». Σ ’ αυτήν τήν
τελευταία κατηγορία τοποθετήθηκε ώς καί ό Λένιν, κι ας έδειξε τή
μεγαλύτερη τόλμη καί πρωτοτυπία στήν έπαναστατική σκέψη καί
πράξη στις άρχές τοϋ 20οΰ αιώνα, καί τή μεγαλύτερη άπομάκρυνση
άπό πολλές άντιλήψεις που τυποποιημένα ή καί γνήσια άποδόθηκαν
στόν Μάρξ. Ό μαρξισμός άπό « μέθοδος για δράση » μεταβλήθηκε
σέ κλειστό σύστημα καί οί έπισημότεροι των έξηγητών άπέκτησαν
τό δικαίωμα να διακρίνουν τούς « γνήσιους » μαρξιστές άπό τούς
μή γνήσιους, πού στιγματίζονταν μέ τή ρετσινιά τοϋ « αιρετικού »,
τοϋ « άναθεωρητή », έως καί τοϋ « προδότη », αν κάπου τολμοΰσαν
νά διατυπώσουν άπόψεις πού δέν συμφωνοΰσαν μέ τήν άποψη των
έπίσημων έξηγητών - παράδειγμα ό « αιρετικός » Γκράμσι καί ή
« άναθεωρήτρια » Λούξεμπουργκ.
"Οταν μια μέθοδος γιά τή γνώση τής πραγματικότητας καί για
τή σύμφωνα μ ’ αύτή τή γνώση άνθρώπινη δραστηριότητα καθηλω­
θεί σέ σύστημα, μένει εκτεθειμένη στόν κίνδυνο νά μεταβληθεϊ στό
άντίθετό της : νά γίνει ένα υποκατάστατο τής θρησκείας, ν’ άπο-
κτήσει τό ιερατείο της, τούς ιεραποστόλους της, τούς έξηγητές καί
τούς άπολογητές της, τήν ορθοδοξία καί τις αιρέσεις της, κι ολα
αύτά στό όνομα ένός Ύπερτάτου Ό ντος καί των Προφητών του. Κι
αν αύτή ή « πολιτική θρησκεία » πάρει τό όνομα τοϋ θεμελιωτή της,
όπως ό μαρξισμός, τότε πολύ διευκολύνεται αύτή ή διαδικασία.
"Ολες οί θρησκείες έχουν τό ονομα εκείνου πού πρώτος κήρυξε τις
« αιώνιες » άλήθειες τους.
ι6 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου AJÛNA;

"Αν σκεφτοΰμε το μαρξισμό ώς « επιστημονικά σοσιαλισμό »,

μπορούμε εύκολότερα νά κατανοήσουμε τη διαδικασία πού έβαλε
τό σύστημα στη θέση της μεθόδου. Έ έπιστημονικότητα τοϋ όρου
θά σηματοδοτούσε τόν αποκλεισμό τοϋ δόγματος καί της αύθεν-
τίας, θά άφηνε ανοιχτή τή μέθοδο καί θά έκανε απαγορευτική τήν
πτώση της σε κλειστό σύστημα.
Τότε καί ό Στάλιν δεν θά μπορούσε να κλείσει ακόμη πιο σφιχτά
τό σύστημα καθιερώνοντας τόν όρο « μαρξισμός-λενινισμός-σταλι-
νισμός », πού κουτσουρεύτηκε μεν με τήν άποσταλινοποίηση τοϋ
Χρουστσόφ, άλλα κράτησε τα δύο πρώτα συστατικά του, διατηρών­
τας έτσι τό στοιχείο της καθήλωσης, της αύθεντίας καί της θρη­
σκευτικής ορθοδοξίας.1
Τό πνίξιμο τής ζωντανής, ερευνητικής καί κριτικής σκέψης, ό
άποκλεισμός των πολιτών άπό τήν πολιτική ζωή - πολύ περισσό­
τερο άπό τήν άσκηση τής εξουσίας πού υποτίθεται ότι τούς άνήκε, ή
μονοπώληση τής εξουσίας άπό μιά κλειστή κάστα γραφειοκρατών,
άκινητοποίησαν τελικά καί τό ίδιο τό σύστημα, τό καταδίκασαν
στήν άποτελμάτωση μέχρι θανάτου. Κι όταν ή διάβρωση είχε φτά­
σει ώς τά θεμέλια του, άρκεσε ένα καί μόνο ρήγμα πρός τή δη­
μοκρατία γιά νά δείξει τήν άδυναμία του νά δεχτεί ζωογόνες άνα-
νεώσεις, όπως άρκεσε ό σοβιετικός Αύγουστος με τό γελοίο του
πραξικόπημα γιά νά καταρρεύσει ολόκληρο.
Στον Γκορμπατσόφ άνήκει ή τιμή ότι έκανε τό πρώτο ρήγμα
καί ότι προσπάθησε νά επαναφέρει τήν ΕΣΣΔ στό δρόμο πού άνοιξε
ή Όχτωβριανή Επανάσταση. ’Αλλά στόν Γκορμπατσόφ πέφτει
καί ή εύθύνη ότι πίστεψε στή δυνατότητα νά ξεπεράσει τήν άδρά-
νεια εβδομήντα χρόνων καί νά πετύχει τό στόχο του στηριγμένος
στις κληρονομημένες δομές καί στούς ίδιους κομματικούς μηχα­
νισμούς, ένώ οί λεγάμενες ριζοσπαστικές δυνάμεις τόν έγκατέλει-
παν καί οί λαϊκές μάζες παρέμεναν « μάζες », άδύναμες άκόμη νά
άποτινάξουν τήν πολιτική νάρκη καί τήν άδράνεια τοϋ τρόμου πού
είχαν κληρονομήσει άπό τις προηγούμενες γενιές καί νά άναδει-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7

χθοϋν σε πολίτες, ή καλύτερα σέ « δήμο » - μέ την υψηλή έννοια

πού είχε αύτή ή λέξη στην έλληνική αρχαιότητα, λέξη πού μας
άφησε τη « δημοκρατία » ώς παντοτινή διεκδίκηση καί δύσκολη
κατάκτηση.
"Οσοι είχαν πιστέψει πώς κάποιες δυνάμεις στή Σοβιετική " Ε ­
νωση -ό γραφειοκρατικός κομματικός μηχανισμός, ό στρατός (ή
μάλλον οί τρεις στρατοί πού ύττήρχαν σ’ αύτό τό σύστημα πού, στή
θεωρία άλλα καί στήν πρακτική πού άφησε ή Κομμούνα, έπρεπε να
είχε συντρίψει τό μιλιταρισμό καί να στηρίζεται στόν « ένοπλο
λαό » καί μόνο ), ή Κά Γ κ ε Μπέ, ό οποιοσδήποτε- θά μπορούσε
να επέμβει γιά « να ρίξει » τόν « προδότη » Γκορμπατσόφ καί να
επαναφέρει τήν παλιά καλή τάξη των πραγμάτων είδαν τις έλπίδες
τους να σβήνουν με τό πραξικόϊτημα τού Αύγούστου. ‘ Η άντίσταση
τού λαού άπέδειξε ότι περνάει ό καιρός της παθητικότητας, άλλά οί
άντιθέσεις πού στό παρελθόν « λύνονταν » με τήν πίεση καί, με τήν
περεστρόικα, φανέρωσαν τήν εκρηκτική δύναμη πού συσσωρευόταν
κάτω άπό τίς πιέσεις, εμφανίστηκαν οχι μόνο έκρηκτικότερες μετά
τό πραξικ07τημα άλλα καί σε ολη τήν τρομακτική εύρύτητα τού
φάσματός τους, συγκροτώντας τήν εικόνα της κρίσης μέσα στήν
οποία παραδέρνει σήμερα ή Σοβιετική "Ενωση :
Κρίση οικονομική, πού κανείς δεν έδωσε άκόμη τήν ολοκληρω­
μένη άνάλυσή της καί, προπαντός, κανείς δεν έδωσε ώς τώρα μια
καθαρά έπιστημονική άνάλυση γιά τα βαθύτερα αίτια πού τήν
προκάλεσαν καί τήν συντηρούν. Τέτοιες κρίσεις δεν είναι, καί δεν
μπορούν να είναι, άποτέλεσμα κακής διαχείρισης καί άνικανότητας
τής περεστρόικα μα ούτε καί στήν περίοδο τής μπρεζνιεφικής
« στασιμότητας » μπορούν άποκλειστικά να άποδοθοΰν.
Οί καταβολές τους είναι πολύ βαθύτερες, πρέπει να άναζητηθοΰν
πίσω, στα χρόνια τής εσπευσμένης κατάργησης τής ΝΕΠ τού Λένιν
καί τής έσπευσμένης καί βίαιης « κολλεχτιβοποίησης » τής γής.
Φανερώνουν πώς ή δουλειά τόσων χρόνων καί τόσων εκατομμυρίων
άνθρώπων κάπου χανόταν, πώς ούτε συσσώρευση γινόταν ούτε
ι8 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

άξιες λόγου επενδύσεις ούτε τεχνολογική ανάπτυξη ούτε στερεή

οργάνωση της διανομής καί των ύττηρεσιών ούτε σωστή σύνδεση
βιομηχανικής καί άγροτικής παραγωγής ούτε βιοτικό έπίπεδο τοϋ
λαοϋ τέτοιο πού νά δικαιολογεί τήν άπορρόφηση ολου τοϋ ύπερ-
προϊόντος. Τό μόνο πού φαίνεται πώς πραγματικά εύημεροϋσε
ήταν τό περίφημο στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα πού εδινε
στήν ΕΣΣΔ τήν αίγλη τής ύπερδύναμης άλλά, πολυδάπανο καί άντι-
παραγωγικό τό ίδιο, δεν χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον ως μοχλός
κίνησης τής οικονομίας, δπως χρησιμοποίησε ή ’Αμερική τό δικό
της άντίστοιχο σύμπλεγμα.
Κρίση έθνική, πού ξεσπάει άγρια, άποδείχνοντας δτι τά δσα
λέγονταν άπό τόν Στάλιν καί τούς διαδόχους του πώς στο σοβιετικό
σοσιαλισμό είχαν βρει τή λύση τους δλα τά έθνικά προβλήματα,
πώς αιώνια φιλία καί άδελφοσύνη ένωναν πλέον τούς λαούς τοϋ
πολυεθνικοΰ κράτους κλπ. κλπ., ήταν άπλοι μύθοι. Οΐ έθνικοί άντα-
γωνισμοί, πού οί ρίζες τους βρίσκονται στήν άνισόμετρη άνάπτυξη
των δημοκρατιών, τόσο τήν οικονομική δσο καί τήν πολιτισμική
( διαφορετικές θρησκείες, διαφορετικά ήθη κλπ. ), άλλά καί στόν
« μεγαλορωσισμό » ( πού τόν κίνδυνό του είχε έπισημάνει άπό τό
1923 ό Λένιν, ιδιαίτερα σε δ,τι άφοροΰσε τόν Στάλιν ) 2, ξέσπασαν
με βιαιότητα -συχνά καί με άγριότητα- πού μάς φέρνουν πίσω,
στόν 19ο ή ώς καί στόν 16ο αιώνα.
Κρίση « ιδεολογική », καθώς ό μαρξισμός, ώς επίσημη ιδεολο­
γία, παρουσιαζόταν μέ τήν άπολιθωμένη μορφή θρησκευτικοΰ δόγ­
ματος καλλιεργώντας μια λαϊκή φιλοσοφία στραμμένη στή μετα­
φυσική, οί ιστορικές καί οί άνθρωπιστικές σπουδές ήταν σχεδόν
άνύπαρκτες καί οί ίδιες οί οικονομικές σπουδές ξεκινοΰσαν άπό μιά
πλαστή καί στρεβλή εικόνα τής οικονομίας, ή ελεύθερη κίνηση τής
σκέψης καί ή έλεύθερη διακίνηση των ιδεών, ή έλεύθερη καλλιτε­
χνική έκφραση, ώς καί ή στοιχειώδης « πληροφόρηση » ήταν άπα-
γορευμένα άγαθά.
Τώρα δλα αυτά πληρώνονται μέ τή στροφή μεγάλου μέρους τοϋ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ '9

λαοϋ στις αύθεντικότερες πηγές της μεταφυσικής : στη θρησκολη-

ψία, στο μυστικισμό, στη νοσταλγία μορφών τοϋ παρελθόντος χω­
ρίς, έστω, την έξιδανίκευση που έδινε άλλοτε ό ρομαντισμός σε
παρόμοιες νοσταλγίες. Τα μνημόσυνα τοϋ Τσάρου, ή εμφάνιση κά­
ποιου Ρομανόφ στην « 'Αγία Πετρούπολη», δεν είναι φαινόμενα
πού ξεπήδησαν άπό τό τίποτα, καί κανείς δεν μπορεί να πεϊ άκόμη
ποιό ρόλο θά παίξει ή προπαγάνδα τοϋ πανισλαμισμοΰ καί τοϋ
παντουρκισμοΰ 3 στις ίσλαμικες άσιατικες δημοκρατίες. 'Η άλα-
ζονεία της « θεωρίας των δύο πολιτισμών » ξεφούσκωσε όπως όλα
τα μπαλόνια τά γεμισμένα με άέρα, άφήνοντας να φανεί όλη ή
πολιτιστική έρημος πού βρισκόταν πίσω της.
Μια ’Οχτωβριανή Επανάσταση, με όλο τό μεγαλείο καί τις
θυσίες της καί με όλες τις προσδοκίες πού στηρίχτηκαν πάνω
της, έπεσε θύμα της δίψας για έξουσία τών ήγετών της πού έγιναν
γραφειοκράτες καί παρέδωσαν τη διαδοχή σε μανδαρίνους. Τό ζή­
τημα είναι τί πρέπει να περισωθεΐ άπ’ αύτό τό οίκτρό ναυάγιο.
Εκείνο πού πρέπει να σωθεί είναι ό επιστημονικός σοσιαλισμός,
είναι ή διαλεκτική-ύλιστική-επαναστατική σκέψη πού άπειλεΐται νά
συμπαρασυρθεϊ στόν καταποντισμό, χωρίς νά εύθύνεται γι’ αύτόν.
Εκείνο πού θά τή σώσει είναι ή τίμια, ειλικρινής, άπροκατάληπτη
όπως ή επιστήμη, άναζήτηση τών αιτίων αύτης της πρωτοφανοΰς
στην ιστορία ήττας ένός κοινωνικού συστήματος πού δεν έρχόταν
άπό τό παρελθόν άλλα γεννήθηκε για νά φέρει τό μέλλον.
Πολλοί, ιδιαίτερα παλιοί κομμουνιστές καί ιδιαίτερα στή χώρα
μας, πιστεύουν πώς γνωρίζουν τις αιτίες - ή μάλλον πιστεύουν πώς
δέν ύπάρχουν αίτιες, ύπάρχουν μόνο αίτιοι : είναι αύτοί πού έφεραν
τήν περεστρόικα ( ορισμένοι τή λένε « χαλαστρόικα » καί είναι πολύ
περήφανοι γι’ αύτό τους τό εύρημα ), μέ πρωταίτιο τόν Γκορμπα-
τσόφ. Σ ’ αυτούς άξίζει νά θυμίσουμε τά λόγια τοϋ Έ νγκελς υστέρα
άπό τήν ήττα της έπανάστασης τοϋ 1848-49 στή Γερμανία :

Λοιπόν, άς ήττηθήκαμε, δέν έχουμε παρά νά ξαναρχίσουμε άπό

20 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

την άρχή. Καί, ευτυχώς, το μάλλον μικρά διάλειμμα που μδς

δίνεται ανάμεσα στην πρώτη καί στη δεύτερη πράξη τοϋ κινήμα­
τος, μας προσφέρει το χρόνο γιά μια πολύ άναγκαία έργασία : νά
μελετήσουμε τις αιτίες πού έφεραν άναγκαία ( . . . ) την ήττα.
Αιτίες πού δεν πρέπει νά άναζητηθοϋν στις τυχαίες προσπάθειες,
στα ταλέντα, στά λάθη, τις πλάνες ή τις προδοσίες κάποιων ηγε­
τών, άλλα στη γενική κοινωνική κατάσταση καί στούς ορούς ύ­
παρξης καθενός άπό τα έθνη πού έξεγέρθηκαν. ( . . . ) "Οταν έρευ­
νας για τις αιτίες της επιτυχίας της άντεπανάστασης πέφτεις
συνεχώς πάνω στήν έτοιμη άπάντηση ότι ήταν ό πολίτης Τάδε,
πού « πρόδωσε » το λαό. Άπάντηση πού μπορεί νά άληθεύει ή οχι,
άνάλογα μέ τις περιστάσεις, άλλα σέ καμιά περίπτωση δεν μπο­
ρεί νά εξηγήσει οτιδήποτε. ( . . . ) Καί πόσο φτωχές έλπίδες έχει
ένα πολιτικό κόμμα πού όλο κι όλο το άπόθεμά του συνίσταται στή
γνώση τοϋ μεμονωμένου γεγονότος, ότι αυτός ή αυτός ό πολίτης
είναι άναξιόπιστος.
( “Ένγκελς, « Επανάσταση καί Αντεπανάσταση στή Γερμανία »,
κεφ. I, "Απαντα Μάρξ-'Ένγκελς, άγγλ. έκδ., τ. 11, σ. 6)

Μπροστά στήν άνάγκη « νά ξαναρχίσουμε άπό τήν άρχή », ξεκινών­

τας άπό τήν έρευνα « γιά τις αιτίες της έπιτυχίας της άντεπανά­
στασης » καί άπό τή μελέτη « της γενικής κοινωνικής κατάστασης
καί τών συνθηκών ύπαρξης » σέ ’Ανατολή καί Δύση σήμερα άνα-
ζητεΐται ή « νέα έπαναστατική σκέψη ».
'Η δεκαετία τοϋ ’80 μάς προετοίμασε καί ή δεκαετία τοϋ ’90 μας
έφερε μέσα στήν καρδιά τής έποχής τών άβεβαιοτήτων. Οι παρα­
γωγικές δυνάμεις άλλάζουν ραγδαία, απομακρύνονται όλο καί πε­
ρισσότερο άπό τήν εικόνα έργάτης - μηχανή - αλυσίδα παραγωγής -
μονοτονία τής έπαναλαμβανόμενης κίνησης - στρατιωτική οργάνω­
ση τοϋ έργοστασίου μέ τούς έργάτες «στρατιωτικά οργανωμέ­
νους », « απλούς στρατιώτες τής βιομηχανίας κάτω άπό τήν έπί-
βλεψη μιας ολόκληρης ιεραρχίας άπό ύπαξιωματικούς καί άξιω-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21

ματικούς », σύμφωνα μέ την περιγραφή τοϋ Μάρξ και τοϋ Έ ν -

γκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο.
’Έχουμε μπει στην εποχή των θαυμάτων της επιστήμης : πλη­
ροφορική, γενετική μηχανική, έξωσωματική γονιμοποίηση, κύηση
σέ « ξένη » μήτρα, μεταμοσχεύσεις, ίσως σε λίγο καί δημιουργία
παιδιών-« κλώνων » που θά γεννιούνται άπό άπλο κύτταρο τοϋ γεν-
νήτορος καί θά αποτελούν πιστό του αντίγραφο, ίσως καί δημιουρ­
γία νέων μορφών ζωής, διαστημικά λεωφορεία καί διαστημικοί
σταθμοί μακρδς παραμονής πού ετοιμάζουν τις διαστημικές « ά-
ποικίες » τοϋ οχι πολύ μακρινού μέλλοντος, όλα τά γνωστά καί
άγνωστα άκόμη έπιτεύγματα τής επιστήμης καί τής τεχνολογίας
περιέχονται σ’ αύτό πού ονομάζουμε έπιστημονικοτεχνική επανά­
σταση χωρίς να ξέρουμε άκόμη τί θά φέρει.
Τό μόνο πού γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι πώς αυτή ή έπα-
νάσταση καταλύει παλιές βεβαιότητες καί ριζωμένες πεποιθήσεις,
δίνει συντριπτική άπάντηση στήν άπλοϊκή « θέση » πού διατυπώ­
νουν ορισμένοι "Ελληνες κομμουνιστές πώς τίποτα δέν άλλαξε ά-
φοΰ « ό καπιταλισμός έξακολουθεΐ να έκμεταλλεύεται τόν έργάτη ».
Μ’ αυτήν προσπαθοΰν να δικαιολογήσουν τήν άρνησή τους νά άπο-
δεχτοΰν τις άλλαγές πού άπαιτοΰνται καί στόν τρόπο σκέψης, ορ­
γάνωσης καί δράσης αυτών πού θέλουν νά λέγονται «επαναστά­
τες », μάς κάνει νά συνειδητοποιούμε τί θά πει νά ζεΐ κανείς σέ
έποχή μεγάλων άλλαγών καί μεγάλων άμφιβολιών καί άμφισβη-
τήσεων καί άγωνίας μπροστά στα όσα άνατρέπονται καί σέ όσα
κυοφορούνται, μπροστά στήν άδυναμία τών κοινωνικών έπιστημών
νά προβλέψουν τό αύριο καί στήν ύποκατάστασή τους άπό τή μελ­
λοντολογία.
"Αν μια άλλαγή τόσο « άπλούστερη » όπως ήταν τό πέρασμα άπό
τή δύναμη τού νερού στή δύναμη τού άτμοΰ ήταν ικανή νά άλλάξει
ριζικά τις παραγωγικές σχέσεις, νά φέρει τήν εύρωπαϊκή κοινωνία
άπό τή φεουδαρχία στόν καπιταλισμό, τί θά πρέπει νά περιμένουμε
άπό τις σύγχρονες κοσμοιστορικές άλλαγές, πού τά πρώτα τους
22 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ορατά δείγματα θά τα δοΰμε στην « κοινωνία των ιδιωτών », στο

νομικά έποικοδόμημα, αλλά καί στο συνειδησιακό καί στον ψυχικό
κόσμο των ατόμων.
Οί μεταμοσχεύσεις οργάνων υμνούνται ώς τώρα -κα ί πολύ σω ­
στά - ώς ένα υπέρτατο δείγμα ανθρωπισμού άπό τούς συγγενείς
των νεκρών, πού δέχονται να διαθέσουν τά όργανα τών άγαπημένων
τους για να δώσουν ζωή καί χαρά σε άλλους, καταδικασμένους
αρρώστους. Πέρα όμως άπ’ αύτό, υπάρχει ή « σκοτεινή » πλευρά :
ή « μετά θάνατον ζωή », ή « μετενσάρκωση », μεταφυσικοί όραμα-
τισμοί πού στοίχειωσαν έπί αιώνες τή συνείδηση τών άνθρώπων,
επανέρχονται τώρα, άλλα όχι πια με τήν έννοια πού τά συνέλαβε ό
άνθρωπος άπό χρόνια άρχαιότατα, άλλα ώς νίκη της επιστήμης.
Ή μετά θάνατον ζωή μπορεί να γίνει πραγματικότητα, όχι μέσα
άπό τήν « άθάνατη » ψυχή μας άλλα μέσα άπό τή σωματική μας
ύπόσταση - κι αύτό χάρη στήν επιστήμη, κάτι πού επιβεβαιώνει τή
γνωστή θέση τοϋ Έ νγκελς πώς « ή ύλικότητα του κόσμου άποδεί-
χνεται άπό τή μακρά καί κοπιαστική άνάπτυξη τής φιλοσοφίας καί
τών φυσικών επιστημών». Ή φιλοσοφική πλευρά δικαιώνει τόν
' Η ράκλειτο, άποδείχνοντας πόσο ρευστά είναι τά όρια άνάμεσα στή
ζωή καί στο θάνατο, κι όχι μόνο αύτό : ό ' Η ράκλειτος ενώνει τή ζωή
καί τό θάνατο σε μιά ταυτότητα, ζωή καί θάνατος είναι « ταύτόν »,
άλλά τονίζει καί τήν άνάγκη τών ζωντανών νά άπαλλαγοϋν άπό ό,τι
είναι νεκρό - οί νεκροί περισσότερο άπό τις κοπριές είναι γιά
πέταμα ( άπόσπ. 96 : « νέκυες κοπριών έκβλητότεροι » ).
Ή μεταμόσχευση προσθέτει ένα καινούργιο -υλικό- στοιχείο,
πού δεν τροποποιεί άλλά πλουτίζει αύτή τή θέση τοϋ πατέρα της
διαλεκτικής : άπό ό,τι πεθαίνει πρέπει νά άποχωρίζονται έκεϊνα τά
μέρη πού έχουν μέσα τους ζωή καί μπορούν νά ενσωματωθούν στήν
καινούργια ζωή καί νά τήν κάνουν ικανότερη γιά άνάπτυξη. Π ρίν νά
άποδειχθεϊ άπό τή βιολογία, ή θέση αύτή είχε ύποστηριχθεΐ άπό τή
διαλεκτική ύλιστική φιλοσοφία. Ό έπιστημονικός σοσιαλισμός εί­
χε πάντα ύποστηρίξει πώς ό « νεκροθάφτης τοϋ καπιταλισμοΰ », τό
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 23

προλεταριάτο, έπρεπε πριν να θάψει τον νεκρό καπιταλισμό να

άφαιρέσει τά ζωτικά του όργανα και να τά « μεταμοσχεύσει »
στο ζών σώμα τοϋ σοσιαλισμού. Το πρόβλημα είναι πώς οί επίγο­
νοι άγνόησαν αύτή τη θεμελιακή θέση, καί σ ’ αύτό βρίσκεται μια
άπό τίς αιτίες της χρεοκοπίας καί της τελικής κατάρρευσης τοϋ
λεγομένου « ύπαρκτοϋ σοσιαλισμού ».
'Ορατές είναι καί οί πρώτες άλλαγές πού φέρνει ή επιστημονι-
κοτεχνική επανάσταση στον τομέα της καθαρά παραγωγικής δια­
δικασίας. 'Ορισμένες έχουν έπισημανθεΐ άπό τούς επιστήμονες εδώ
καί άρκετόν καιρό - π.χ., έκθεση Γάλλων ειδικών είχε έπισημάνει
άπό τη δεκαετία τοϋ ’70 πώς ή παραγωγικότητα τής εργασίας έχει
άνέβει τόσο ώστε να καθιστά διεκδικήσιμη την εργάσιμη μέρα τών
τεσσάρων, αν όχι καί τών τριών ώρών. "Ενα τόσο « τολμηρό » αί­
τημα, πού μεταξύ τών άλλων θά έλυνε καί τό πρόβλημα τής άνερ-
γίας, δεν υιοθετήθηκε, έστω καί έν μέρει, ούτε άπό τά κόμματα τής
Ά ριστερδς ούτε άπό τά συνδικάτα - πού πολύ δειλά προβάλλουν
στις διεκδικήσεις τους την εβδομάδα τών 35 ώρών. ’'Ετσι οί έργα-
ζόμενοι μένουν άκόμη στην κατάκτησή τους τοϋ περασμένου αιώνα,
στό όκτάωρο, με μοναδικό κέρδος την εβδομάδα τών πέντε ήμερών
πού, κι αύτή, κατακτήθηκε στις καπιταλιστικές χώρες καί όχι στις
χώρες τοϋ « ύπαρκτοϋ ». Έ δ ώ άξίζει νά άναφέρω αυτό πού έλεγε
Ρουμάνος διπλωμάτης λίγο μετά την κατάρρευση τοϋ καθεστώτος
τοϋ Τσαουσέσκου, σε δημοσιογράφο πού τον ρώτησε γιατί άκόμη
άπασχολοΰσαν τούς έργάτες τό Σάββατο, όταν μάλιστα ή παραγω­
γή τους ήταν έτσι κι άλλιώς σε χαμηλά επίπεδα : « Δεν τούς ά­
πασχολοΰσαν μόνο τό Σάββατο, άλλα συχνά καί τίς Κυριακές. Ό
λόγος δεν ήταν ή αύξηση τής παραγωγής. Τό έπέβαλλε ό Τσαου­
σέσκου, γιατί στό χώρο τής δουλειάς έχεις συγκεντρωμένους τούς
έργαζόμενους καί μπορείς νά τούς παρακολουθείς, ένώ στό σπίτι
τους δεν ξέρεις τί θά κάνουν καί τί θά ποΰν », ήταν ή άπάντησή του.
Χωρίς σχόλιο.
Μια άπό τίς άλλαγες πού θά έπιδράσουν πολύ στό μέλλον, πού
24 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

διαπιστώνεται -κα ί άξιοποιεϊται- σήμερα άπό τούς ίδιους τούς

καπιταλιστές είναι ό αυξανόμενος ρόλος πού παίζει στην παραγωγή
ή γνώση, τό ανθρώπινο μυαλό. *Η « έγκεφαλική ενέργεια » παίρνει
θέση ανάμεσα στις πολυτιμότερες 7τηγες ενέργειας σήμερα, κι αυτό
θά φέρει, άσφαλέστατα, μεγάλες άλλαγές στις σχέσειςπαραγωγής,
δηλαδή στή σχέση έκμεταλλευτή - ύφιστάμενου τήν έκμετάλλευση,
παραγωγού καί καρπωτή της ύπεραξίας. “Οσο ή δύναμη τού άνθρώ-
πινου μυαλού θά εκτοπίζει τή μυϊκή δύναμη τόσο καί πιο σύνθετος
θα γίνεται ό προσδιορισμός της άξίας της εργατικής δύναμης γιά
μεγάλες ομάδες έργαζομένων, καί άντίστοιχα θά έπηρεάζεται ή
σχέση σταθερού καί μεταβλητού κεφαλαίου, άπόλυτης καί σχετικής
ύπεραξίας, άλλά καί ή σχέση έργάτη - διανοούμενου όπως οριζόταν
« t 4
ως τώρα.
Πώς θά ορίσουμε λοιπόν τήν πρωτοπόρα-έπαναστατική τάξη
καί τούς συμμάχους της στήν εποχή πού έρχεται ;
Γιά τήν ώρα ξέρουμε επίσης με βεβαιότητα πώς ή παραγωγή
πού στηρίζεται σε παλιές τεχνολογίες πεθαίνει καί κανένα φιλί τής
ζωής δεν τή φέρνει πίσω. Αύτό όμως τό είχε διαπιστώσει ήδη στή
δική του εποχή ό Μάρξ, μαζί με τήν άφευκτη συνέπειά του - τήν
άχρήστευση των έργαζομένων σ’ αύτές τις επιχειρήσεις ( πού σή­
μερα θά τις λέγαμε « προβληματικές » ). Γ ι’ αύτό καί έθετε επί
τάπητας, ώς διεκδίκηση των έργαζομένων, τήν πολυδύναμη τεχνική
τους έκπαίδευση, ώστε νά μπορούν νά άλλάζουν άπασχόληση άκο-
λουθώντας τήν « έπαναστατική τεχνική βάση τού καπιταλισμού »
στις άλλαγές της. Κάτι πού έπιμένει νά άγνοεΐ ώς σήμερα τό
συνδικαλιστικό μας κίνημα - άλλά καί ή παιδεία μας γενικότερα,
μαζί καί οί έκπαιδευτικοί μας. 5
Αύτό είναι τό πρόβλημα πού άντιμετωπίζει τό έργατικό κίνημα
σέ ολα τά στάδια τού καπιταλισμού. Οί συνεχείς άλλαγές στό
« έπαναστατικό στοιχείο » τού καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής,
στήν τεχνική του βάση, πετοΰσαν στήν άνεργία μάζες έργαζομένων
πού δέν μπορούσαν νά προσαρμοστούν στήν κάθε φορά νέα τεχνική.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 25

'Η διαφορά είναι δτι παλιότερα οί άλλαγές αύτές γίνονταν με πολύ

βραδύτερο ρυθμό άπό δ,τι σήμερα. Παλιότερα, γενιές εργατών,
άπό πατέρα σέ γιό, ήταν ανθρακωρύχοι ή εργάτες υφαντουργίας ή
μεταλλουργίας στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα των άνεπτυγμένων
χωρών. Το κάθε παιδί ήξερε πώς « θά κληρονομούσε » τη δουλειά
πού έκανε ό πατέρας του ή κι ό παππούς του, στό ίδιο άνθρακωρυ-
χεϊο, στό ίδιο έργοστάσιο. Πολύ συχνά αύτη την κληρονομιά την
έπαιρνε μόλις μπορούσε νά σταθεί στά πόδια του, άπό τά όκτώ ή
καί τά έπτά του χρόνια, κάτι πολύ συνηθισμένο σε δλη περίπου τη
διάρκεια τοϋ περασμένου αιώνα (σήμερα ή άγρια εκμετάλλευση
της παιδικής εργασίας άκμάζει στις χώρες της Λατινικής ’Αμερι­
κής, χωρίς νά συγκινεϊ τούς εύαίσθητους Εύρωπαίους ή ’Αμερικα­
νούς, μιας κι αύτες οί χώρες είναι έξω άπό τό δικό μας «πολι­
τισμικό πεδίο » ).
Τότε ό θάνατος ενός κλάδου ερχόταν με τρόπο σχετικά φυσικό,
με τά γεράματα.Τό Μάντσεστερ, π.χ., καρδιά άλλοτε τής βιομη­
χανικής ’Αγγλίας, είναι σήμερα μιά « νεκρή πόλη », δπως περίπου
τό δικό μας Λαύριο. ’Αλλά τό Μάντσεστερ έζησε καί άκμασε δύο
περίπου αιώνες, εξασφαλίζοντας τήν άπασχόληση σε γενιές εργα­
τών, άπό πατέρα σέ γιό. ’Έ τ σ ι, στις βιομηχανικές χώρες ύπήρχε
ένα παραδοσιακό προλεταριάτο πού θεωρούσε κληρονομικά μοι­
ραία τήν άπασχόληση του σ’ αύτόν ή έκεϊνον τόν κλάδο, ώσπου
έρχόταν ή κρίση -μ έ πόλεμο ή χωρίς πόλεμο- νά βάλει τέρμα στις
βεβαιότητες.
Σήμερα κανένας κλάδος δέν μπορεί νά προσφέρει ούτε ένα μικρό
ποσοστό άπό τή σιγουριά πού έδινε ή βιομηχανική έποχή. 'Η έ-
πιστημονικοτεχνική έπανάσταση συντελεϊται μέ ταχύτητες πού
ήταν άσύλληπτες γιά τούς κατοίκους τοϋ πλανήτη μας άκόμη καί
στό πρώτο μισό τοϋ 20οΰ αιώνα, άχρηστεύοντας τεράστιες ποσό­
τητες σταθεροΰ κεφαλαίου καί μάζες έργαζομένων, προβάλλοντας
νέες, αύξημένες άπαιτήσεις γιά μιά θέση στήν άγορά εργασίας. Ή
νέα μορφή οργάνωσης, άντιεραρχική, άντιγραφειοκρατική, άντι-
26 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ρουτινιέρικη, αύτοκαταστρεφόμενη, προγραμματική, ad hoc, ορι­

ζόντια, όπως κι αν την πούμε, θέτει τό παλιό πρόβλημα με πρω­
τοφανή οξύτητα. Τό εργατικό κίνημα, συνδικαλιστικό ή/καί πολι­
τικό, βρίσκεται μπροστά σε προβλήματα πού, όσο κι αν είναι
πρωτοφανέρωτα, προσπαθεί νά τα αντιμετωπίσει με τις παραδο­
σιακές μεθόδους του : πορείες διαμαρτυρίας, καταλήψεις εργοστα­
σίων, αιτήματα των εργαζομένων νά τούς δοθούν τά θνήσκοντα
εργοστάσια γιά νά τά κρατήσουν αύτοί στη ζωή κλπ. Ω στόσο,
τό έργατικό κίνημα ήταν προειδοποιημένο γι’ αύτές τις καταστά­
σεις καί γιά τις μεθόδους με τις όποιες οφείλε νά τις άντιμετωπί-
σει. Οί προειδοποιήσεις έρχονταν άπό τόν 19ο ήδη αιώνα καί φέ­
ρανε την υπογραφή τού ίδιου τού Μάρξ.
Τήν τάση τού καπιταλισμού γιά διαρκή άλλαγή της τεχνικής του
βάσης ό Μάρξ τη χαρακτηρίζει « επαναστατική ». 6 Ά λλα σέ όλη
τή διάρκεια τού 19ου καί ως τά μισά τού 20οΰ αιώνα ή άλλαγή
περιοριζόταν στην τεχνική, πού ήδη στήν εποχή τού Μάρξ είχε
γίνει « τεχνολογία » . 7 'Η « στρατιωτική », ίεραρχική, γραφειοκρα­
τική έσωτερική οργάνωση των επιχειρήσεων οχι μόνο παρέμενε
άναλλοίωτη, άλλά γινόταν περισσότερο συγκεντρωτική όσο αύξανε
τό μέγεθος καί ή πολυεθνικότητα των καπιταλιστικών επιχειρήσε­
ων καί περισσότερο κατασταλτική στις μεθόδους άντιμετώπισης
των εργαζομένων.
Στή μεταπολεμική περίοδο οί μεγάλες έπιχειρήσεις ώς καί τή
συνδικαλιστική οργάνωση των εργαζομένων άπαγόρευαν, καί πολ­
λές διατηρούσαν οχι μόνο ιδιωτική άστυνομία καί δίκτυο χαφιέδων
άλλα καί ιδιωτικό στρατό γιά τήν καταστολή κάθε δραστηριότητας
πού θά παραβίαζε τήν αύστηρή « πειθαρχία » των εργατών.
Τώρα, μέ τήν « προγραμματική », « αύτοκαταστρεφόμενη » καί
έναλλασσόμενη μορφή οργάνωσης καί τήν οριζόντια επικοινωνία
μεταξύ τών έργαζομένων καί τών διαφόρων τομέων τής παραγω­
γικής διαδικασίας, ή έπαναστατικότητα τής τεχνικής βάσης απλώ­
νεται, έπεκτείνεται καί στήν ίδια τή δομή τής καπιταλιστικής έ-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 27

πιχείρησης. Ό καπιταλισμός βρίσκεται, έπ'ι ποινή θανάτου, στην

ανάγκη νά άποδεχτεΐ την έπέκταση, έστω κι αν υποψιάζεται δτι ή
νέα μορφή οργάνωσης άλλάζει τις σχέσεις των άνθρώπων μέσα στη
δουλειά, κι δτι οί συνέπειες αυτής τής άλλαγής -πού θά είναι άπό
τις σημαντικότερες πού γνώρισε ώς τώρα ό καπιταλισμός- θά
επιδρούν καί στούς άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής καί στις
συνειδήσεις των άνθρώπων, δσο ή εφαρμογή τους θά απλώνεται καί
θά γενικεύεται.
Βεβαίως ό καπιταλισμός δεν επαψε νά συντηρεί τις δυνάμεις
χαφιεδισμού καί καταστολής μέσα στις έπιχειρήσεις. Ά λλα ή χρη­
σιμοποίησή τους θά γίνεται δλο καί πιό δύσκολη δσο ό ρόλος του
« επιστάτη », τοϋ « επιθεωρητή », άκόμη καί τοϋ « άνώτερου », θά
μειώνεται.
Τό θλιβερό είναι δτι, την ώρα αυτής τής βαθιάς άλλαγής πού
πραγματοποιεί ό καπιταλισμός, σπρωγμένος πάντα άπό την άνάγ-
κη τοΰ κέρδους, τοϋ άνταγωνισμοϋ καί τής έξασφάλισης άγορών, ό
« ύπαρκτός σοσιαλισμός » έχει περάσει στην άνυπαρξία - οδηγη­
μένος σ’ αυτήν άπό τούς γραφειοκράτες-μανδαρίνους πού άνέλαβαν
τήν «οικοδόμησή» του καί έφεραν τήν κατεδάφισή του. Κύρια
αιτία αυτής τής πορείας στάθηκε ή άδυναμία του νά έκτελέσει τό
πρωταρχικό καθήκον μιας σοσιαλιστικής έξουσίας : τή συντριβή
τής γραφειοκρατίας, των ίεραρχικών-γραφειοκρατικών δομών, στό
κράτος, στήν παραγωγή, σε δλη τήν κοινωνική ζωή.
"Οσο για τήν ’Αριστερά στις καπιταλιστικές χώρες, πορεύεται
χωρίς πυξίδα ή καί, μια μερίδα της, με τήν άντίληψη πώς « τίποτα
δεν άλλαξε », πρός μια εποχή πού θά λέγεται 21ος αιώνας καί πού
προανακρούσματά του άποτελοϋν οί επαναστατικές άλλαγές στήν
τεχνολογία, πού φτάνουν ώς τήν έσωτερική δομή τής καπιταλιστι­
κής έπιχείρησης, καί σημαδεύεται άπό τήν κατάρρευση, ώς τήν
εξαφάνιση, δλων τών καθεστώτων πού πήραν τό όνομα τοϋ «ύ-
παρκτοΰ σοσιαλισμοϋ ».
"Ο,τι δεν μπόρεσαν νά πετύχουν οί έπαναστάσεις τοΰ 20οΰ αιώνα
28 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21 ou ΑΙΩΝΑ;

θά το άναλάβουν οί έπαναστάσεις τοϋ 21ου αιώνα ; Καί θά γίνει

σημείο εκκίνησης των έπαναστάσεων τοϋ 21ου αιώνα αύτο που
οφειλαν νά είχαν ώς αφετηρία τους -κα ί δεν είχαν- οί έπαναστάσεις
τοϋ 20οΰ αιώνα ; Ή Κομμούνα τοϋ 19ου αιώνα θά γίνει το πρότυπο
των έπαναστάσεων τοϋ 21ου αιώνα, γεφυρώνοντας το χάσμα που
δημιούργησαν οί έπαναστάσεις τοϋ 20οΰ αιώνα, καθώς άγνόησαν το
μαρξισμό καί άκολούθησαν τις παραδόσεις των εύρωπαϊκών άστι-
κών έπαναστάσεων καί τοϋ ρωσικοΰ λαϊκισμοΰ τοϋ 19ου αιώνα ;
Αύτά είναι τά έρωτηματα πού περιμένουν την άπάντηση τους
ά7τό μια ’Αριστερά πού κάποτε, κάπου, θά φανεί νά άνατέλλει σε
κάποιον ορίζοντα.

Δεκέμβρης 1991
 A'

Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ

ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ

"Ολα αυτά γράφτηκαν σχεδόν εδώ και μισόν αιώνα, καί σήμερα χρειά­
ζεται να γίνουν ένα είδος άνασκαφες για νά κάνεις συνείδηση των
πλατιών μαζών τον ανόθευτο μαρξισμό. Τα συμπεράσματα που βγή­
καν άπό τις παρατηρήσεις πάνω στην τελευταία μεγάλη επανάσταση
που έζησε ό Μάρξ τα ξέχασαν τότε άκριβώς πού ήρθε ή ώρα για τις
κατοπινές μεγάλες επαναστάσεις τοΰ προλεταριάτου.

Λένιν, Κ ράτος κ α ί ’Ε π α ν ά σ τ α σ η , "Απαντα, έλλ. έκ δ., τ. 33, σ. 55

1. Κομμούνα 1871 : ή Σφ ίγγα κι ό Οΐδίποδας

«Τήν αυγή της 18ης τοϋ Μάρτη το Παρίσι ξεσηκώθηκε με το

βροντερά σύνθημα “ Ζήτω ή Κομμούνα ! Τ ί είναι ή Κομμούνα,
αύτή ή σφίγγα πού τρομοκρατεί τα μυαλά των άστών ; » : μ ’ αύτήν
την εισαγωγή περνάει ό Μάρξ στο τρίτο μέρος -καί το σημαντι­
κότερο- της άνάλυσής του για τήν Κομμούνα. 8
Στις σελίδες αύτοϋ τοϋ μέρους, πού δεν ξεπερνούν το ένα δεκα­
εξασέλιδο, περιέχονται οι άπαντήσεις στο αίνιγμα πού έθεσε στούς
επαναστάτες των δύο τελευταίων αιώνων ή Σφίγγα όλων των και­
ρών, ή 'Ιστορία. Γιατί, πραγματικά, ή Κομμούνα δεν ύπηρξε Σφίγ­
γα παρά μόνο γιά τούς άστούς. Γιά τον Μάρξ, έκείνη ή προλετα­
ριακή επανάσταση των δύο μηνών έπαιξε το ρόλο τοϋ Οΐδίποδα
λύνοντας τό αίνιγμα πού κρύβει τό μυστικό της τελικής μοίρας κάθε
επανάστασης : τό αίνιγμα της εξουσίας.
Τό πρωί της 18ης Μαρτίου 1871 ό λαός τοϋ Παρισιού άντιμε-
τώ πιζε τό άμείλικτο ερώτημα : ποιά έξουσία ταιριάζει στή σοσια­
λιστική επανάσταση; Ή άπάντησή του δόθηκε τήν ίδια στιγμή,
καί ήταν πεντακάθαρη : « Είναι ή έξουσία πού άρνεϊται τόν εαυτό
της ». Έ τ σ ι γεννήθηκε ή Κομμούνα.
'Η 'Ιστορία δέχτηκε τήν άπάντηση, άλλα δεν αύτοκτόνησε όπως
ή μυθική Σφίγγα. Ύποσχέθηκε στόν έαυτό της να θέτει τό αίνιγμά
της σε κάθε επανάσταση τοϋ μέλλοντος, ώσπου να βρεθεί έκείνη
πού θά άρνιόταν τή σωστή άπάντηση - καί θά βάδιζε στήν κατα­
στροφή της.
Ό Μάρξ άνέλαβε να κοινοποιήσει τή λύση πού έδωσε ή Κομμού­
να, καί τό έκανε με μεγάλη έπιτυχία. ’Έ τ σ ι, κανείς δέν μπορεί να
32 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ:

πει πώς όσοι ήγήθηκαν στις σοσιαλιστικές επαναστάσεις τοΰ 20οΰ

αιώνα δεν ήταν ειδοποιημένοι. Τά ήξεραν ολα, τα ξαναγράφανε καί
τά ξαναλέγανε οποτε τά είχαν άνάγκη, καί τά άπαρνήθηκαν όταν
ήρθε ή ώρα της πραγματικής δοκιμασίας - ή ώρα της πράξης, της
οικοδόμησης μιας εξουσίας που θά είχε μοναδικό σκοπό της ύπαρ­
ξής της την άπαλλαγή της άνθρωπότητας άπό κάθε εξουσία.
Αυτό βέβαια άφορδ πρωταρχικά την ’Οχτωβριανή Επανάστα­
ση καί τό Κόμμα των Μπολσεβίκων, πού σήκωσε την εύθύνη τοϋ
« καθοδηγητή » των επαναστατικών δυνάμεων καί τοϋ « συλλογι­
κού ήγεμόνα » στην οικοδόμηση τής νέας κοινωνίας καί τής νέας
εξουσίας, πού φερόταν ώς εξουσία τής εργατικής τάξης. 9 Γ ι’ αύτό ή
μορφή τής εξουσίας πού έχει τό ονομα τής Κομμούνας καί γεννή­
θηκε στό Παρίσι τοϋ 1871 δεν έχει νόημα παρά μόνο δταν « δια­
βάζεται » παράλληλα με τή σοβιετική εξουσία. 'Η Σφίγγα των
άστών κατόρθωσε τελικά να γίνει καί τοΰ «ύπαρκτοΰ σοσιαλι-
σμοΰ » ή Σφίγγα στα χέρια τής εκδικητικής Ιστορίας.
'Η κρίσιμη στιγμή γιά τό Παρίσι καί τό λαό του ήρθε γύρω στις
τρεις τά ξημερώματα τής 18ης Μαρτίου δταν ή πόλη, πού άντιστε-
κόταν στήν πολιορκία των πρωσικών στρατευμάτων, βρέθηκε αιφ­
νιδιαστικά άνάμεσα σε δύο πυρά. Ό Θιέρσος, έφοδιασμένος με τή
νομιμότητα πού τοϋ έδινε μια άντιδραστική Εθνοσυνέλευση 10, ά-
ποφάσισε τήν επιχείρηση άφοπλισμοϋ τής Εθνοφρουράς, δηλαδή
τής λαϊκής, δημοκρατικά οργανωμένης ένοπλης δύναμης πού άπο-
τελοΰσε τόν κορμό τής άμυνας τής πολιορκημένης γαλλικής πρω­
τεύουσας.
*Η σημαδιακή εκείνη μέρα ίσως ποτέ δεν θά ’παίρνε στήν ιστορία
τή θέση πού πήρε αν ό στρατός τοΰ Θιέρσου δεν έπασχε άπό όλες τις
άρρώστιες πού οδήγησαν τή Γαλλία στήν επαίσχυντη ήττα τοΰ Σε-
ντάν : οί δυνάμεις του πέτυχαν, τις πρώτες ώρες τής έπίθεσής τους,
τούς στόχους τους, πού ήταν ή κατάληψη τών θέσεων όπου βρισκόταν
ό κύριος όγκος τοΰ πυροβολικοΰ τής Εθνοφρουράς. Ευτυχώς γιά τήν
Εθνοφρουρά, καί γιά τήν Κομμούνα, ό στρατηγός ό επικεφαλής τής
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΓΓΑΙ ΤΟ Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 33

έπιχείρησης άφοπλισμοΰ λησμόνησε νά φέρει τα οχήματα που θά

μετέφεραν τα κανόνια, οί στρατιώτες υποχρεώθηκαν να τα σέρνουν
μέ τά χέρια, κι αύτή ή καθυστέρηση έσωσε την κατάσταση :
Ξημέρωσε, τό Παρίσι ξύπνησε, ό λαός του άρχισε να άναταρά-
ζεται, έθνοφρουροί έτρεξαν στο Δημαρχείο καί στα στρατόπεδα της
Εθνοφρουράς φέρνοντας τις κακές ειδήσεις. Σάλπιγγες καί τα­
μπούρλα σήμαιναν σέ λίγο τό συναγερμό, κι άπ’ όλους τους δρόμους
άρχισαν νά σπεύδουν πρός τη Μονμάρτρη έθνοφρουροί πού ζώνανε
βιαστικά τά όπλα τους, άντρες, γυναίκες, άκόμη καί παιδιά, σέ μια
πρωτοφανή πανστρατιά.
Στην πρώτη γραμμή βρέθηκε ή Επιτροπή Επαγρύπνησης τοΰ
18ου Διαμερίσματος του Παρισιού, μέ πρωταγωνιστές δυό έξοχους
έπαναστάτες, τόν Θεόφιλο Φερρέ καί τή Λουίζα Μισέλ. Στο βιβλίο
της 7/ Κομμούνα ή Λ. Μισέλ έδωσε μια ζωντανή περιγραφή έκεί-
νου τοΰ πρωινού :

Κατηφορίζω άπό τή Μονμάρτρη μέ τό όπλο μου κάτω άπό τό

πανωφόρι μου, φωνάζοντας « Π ροδοσία ! » Σχηματίστηκε μια φά­
λαγγα. "Ολη ή Επιτροπή Επαγρύπνησης ήταν εκεί : ό Φερρέ, ό
Μορό, ό Άβρονσάρ, ό Λεμουσύ, ό Μπυρλό, ό Σενέρ, ό Μπουρντέιγ.
Ή Μονμάρτρη ξυπνούσε, σήμαινε ό συναγερμός, έπέστρεψα, άλλα
μαζί πια μέ τούς άλλους, στή Μονμάρτρη για τήν έπίθεση... 11

Τήν τελική λύση τήν έδωσε ή συναδέλφωση τού στρατού μέ τό λαό :

οί δυνάμεις πού έστειλε ό Θιέρσος δέν άποτελοΰνταν άπό πραιτω-
ριανούς τού Βοναπάρτη, άλλά άπό στρατευμένα παιδιά πού αισθά­
νονταν όπως ολος ό έξεγερμένος λαός τοΰ Παρισιού. ’Αψήφησαν τις
άπειλές καί τις διαταγές τού στρατηγού τους νά χτυπήσουν στο
ψαχνό καί άκολούθησαν τό σύνθημα πού έριξε ό λοχίας Βερταγκέρ
( καλό είναι νά μένουν στή μνήμη των άνθρώπων οσα ονόματα ά-
φανων άγωνιστών της έλευθερίας έχουν διασωθεί ) : « Σύντροφοι,
καταθέστε τά όπλα ! »
34 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Ό στρατηγός Βιναί, έπικεφαλής των δυνάμεων τοϋ Θιέρσου,

άναγκάσθηκε νά δώσει τη διαταγή της υποχώρησης. Την ίδια
ώρα ένα συμβολικό γεγονός κορύφωνε την ένταση της ιστορικής
εκείνης μέρας : Ό Βικτόρ Ούγκώ κήδευε τον γιό του Σάρλ. "Οπως
περιγράφει αύτή τη σκηνή ό Λισαγκαραί, μαχητής της Κομμούνας,
δημοσιογράφος καί συγγραφέας τοϋ κλασικού έργου ΓΙστορία τής
Κομμούνας τοϋ 1871 :

Στήν πλατεία της Βαστίλλης απλώθηκε άκρα σιγή. Πίσω άπό

μιά νεκροφόρα που ερχόταν άπό τό σταθμό της ’Ορλεάνης ένας
γέρος με ξέσκεπο κεφάλι άκολουθοϋσε μιά μακρά πομ7τή : ό Βι-
κτόρ Ούγκώ κήδευε στό νεκροταφείο Περ-Λασαίζ τό σώμα τοϋ
γιοΰ του Σάρλ. Οί Έθνοφρουροί παρουσίασαν όπλα καί άνοιξαν
τά οδοφράγματα γιά νά 7ΐεράσουν ή δόξα καί ό θάνατος.

Συμβολική ή στιγμή : δύο μήνες άργότερα περνούσαν, μέσα άπό τά

ίδια οδοφράγματα, ή δόξα καί ό θάνατος τής Κομμούνας.

2. Κ υ ρίαρχ ος ό ένοπλος λαός

Η άποτυχία τής έπιχείρησης άφοπλισμοΰ τής Εθνοφρουράς έκανε

τά μέλη τής « Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας » τοϋ Θιέρσου νά
έγκαταλείψουν τήν πρωτεύουσα καί νά καταφύγουν στις Βερσαλ­
λίες. Ή έγκατάλειψη αύτή θεωρήθηκε ένδειξη πανικού. Πραγμα­
τικά, ή συναδέλφωση τοϋ στρατού με τον έξεγερμένο λαό καί ή
άρνηση των έθνοφρουρών νά άνταποκριθοΰν στήν έκκληση τού
Θιέρσου καί νά ταχθούν στό πλευρό τής κυβέρνησης (ό ίδιος ό
Θιέρσος άναγνώρισε άργότερα, μετά τήν πτώση τής Κομμούνας,
ότι μόλις 500 ως 600 έθνοφρουροί προσχώρησαν στις γραμμές του )
έπέτρεπαν μιά τέτοια εκδοχή - κι αυτήν έσπευσαν νά υιοθετήσουν
οί έξεγερμένοι. Συχνά οί επαναστάτες έχουν τήν τάση νά θεωρούν
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΛΡΝΕΓΓΑΙ Τ Ο Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 35

τις τακτικές υποχωρήσεις των αντιπάλων ώς οριστική ήττα τους,

καί να υποτιμούν τη συσσωρευμένη πείρα των ταξικών τους έ-
ών. Αυτή ή υποτίμηση στάθηκε μια άπό τις κύριες αιτίες καί
για της Κομμούνας τήν ήττα.
Ό ίδιος ό Θιέρσος εξήγησε τήν τακτική σημασία της άποχώρησης
της κυβέρνησής του άπο τήν πρωτεύουσα καταθέτοντας στήν ερευ­
νητική κοινοβουλευτική επιτροπή, μετά τήν ήττα της Κομμούνας :

Στις 24 Φεβρουάριου [ 1848 ], ό βασιλεύς μοϋ είχε ζητήσει, δταν

τά πράγματα εξελίσσονταν πολύ άσχημα, τή γνώμη μου γιά το τί
έπρεπε νά κάνουμε. Τοϋ άπάντησα δτι έπρεπε νά έγκαταλείψουμε
τδ Παρίσι, γιά νά επιστρέφουμε μέ τον στρατηγό Μπυζύ καί
50.000 άνδρες. ( . . . ) 'Η πρότασή μου συνάντησε τότε σφοδρές
άντιρρήσεις. Στις 24 Φεβρουάριου δέν μπόρεσα νά πετύχω, άλλά
εκείνη τή μέρα [στις 18 Μαρτίου 1871 ], κατανίκησα τις άντιρρή-
σεις χάρη στήν όρθοφροσύνη καί τό θάρρος των συναδέλφων μου.

Το σχέδιο πού ό Θιέρσος δέν μπόρεσε νά θέσει σέ έφαρμογή τις

μέρες της δημοκρατικής έπανάστασης τοϋ 1848, πέτυχε στήν προ­
λεταριακή έπανάσταση τοϋ 1871. Θεωρήθηκε ιστορικό λάθος της
Κομμούνας τό δτι άφησε τις δυνάμεις της άντίδρασης νά φύγουν
άπό τό Παρίσι άνενόχλητες καί νά έγκατασταθοΰν στις Βερσαλλίες
άπό δπου ό Θιέρσος μπόρεσε νά οργανώσει -κα ί μέ τήν πρωσική
βοήθεια- τό στρατό πού θά έπνιγε στό αιμα τήν έπανάσταση.
Ή κριτική είναι αιτιολογημένη. Ό Θιέρσος μπορεί νά σύστησε
τήν άποχώρηση των κυβερνητικών δυνάμεων σύμφωνα μέ τό παλιό
του σχέδιο, άλλά ή ίδια ή άποχώρηση είχε όλα τά στοιχεία τής
άτακτης ύποχώρησης. "Αν ή Εθνοφρουρά κυνηγούσε τις δυνάμεις
τοϋ Θιέρσου, θά τις διέλυε χωρίς μεγάλη προσπάθεια. ’Ά λλω στε ό
ίδιος έκεϊνος δειλός, πονηρός καί μοιραίος άνθρωπος τής Γαλλίας
τοϋ περασμένου αιώνα είχε προετοιμάσει μιά δεύτερη γραμμή
ύποχώρησης, πολύ πιό μακριά άπό τό Παρίσι. "Οταν ή Κομμούνα
36 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

κατάλαβε το λάθος της κι επιχείρησε να διώξει τον Θιέρσο άπό τις

Βερσαλλίες με την έπιχείρηση τοϋ ’Απρίλη, κινήθηκε χωρίς σχέ­
διο, άσυντόνιστα, καί άπέτυχε.
Ω στόσο σήμερα, για μας, στό τέλος τοϋ 20οϋ αιώνα καί στην
εποχή της κατάρρευσης τοϋ « ύπαρκτοϋ σοσιαλισμοΰ », σημασία
δεν έχει αυτή ή κριτική, ούτε καί ή ιστοριογραφική έκθεση των
γεγονότων. Σημασία έχει αύτό που ήταν καί είναι ή ούσιαστική
συνεισφορά της Κομμούνας στό έπαναστατικό-σοσιαλιστικό κίνη­
μα : ή λύση πού έδωσε στό πρόβλημα της εξουσίας, στή μορφή καί
τή λειτουργία τοϋ προλεταριακοΰ κράτους. Σ ’ αύτό άποκλειστικά
θά σταθοΰμε.
Με τήν εγκατάλειψη της πρωτεύουσας άπό τήν άντιδραστική
κυβέρνηση, κυρίαρχος έμεινε ό ένοπλος λαός, δηλαδή ή Εθνοφρου­
ρά. Έ τ σ ι , φυσιολογικά πλέον, ό ένοπλος λαός 7ΐηρε τή θέση τοϋ
μόνιμου στρατού καί θεσμοθετήθηκε ώς ή ένοπλη δύναμη της προ­
λεταριακής έπανάστασης - καί της προλεταριακής έξουσίας. "Ο ­
πως λέει ό Μάρξ :

Τό Παρίσι, ή έδρα τής παλιάς κυβερνητικής ισχύος καί ταυτόχρονα

τό κοινωνικό οχυρό τής εργατικής τάξης τής Γαλλίας, 7τήρε τά
άρματα γιά νά άποκρούσει τήν άπόπειρα τοϋ Θιέρσου καί των
’Αγροτικών νά άποκαταστήσουν καί νά διαιωνίσουν τήν παλιά κυ­
βερνητική εξουσία πού τούς κληροδότησε ή Αυτοκρατορία. Τό
Παρίσι μπόρεσε νά άντισταθεΐ μόνο καί μόνο επειδή, έξαιτίας
τής πολιορκίας, είχε άπαλλαγεΐ άπό τό στρατό καί τόν είχε άντι-
καταστήσει με μιά Εθνοφρουρά, πού ό κύριος ογκος της άπαρτι-
ζόταν άπό εργαζόμενους. Αύτό τό γεγονός δεν είχε τώρα παρά νά
μετατραπεϊ σε θεσμό. "Ετσι, τό πρώτο διάταγμα τής Κομμούνας
ήταν ή κατάργηση τοϋ μόνιμου στρατού καί ή άντικατάστασή του
άπό τόν ένοπλο λαό.
( Μάρξ, Ό ’Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία,
"Απαντα Μάρξ - ’Ένγκελς, o.tl, τ. 22, σ. 331 )
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΓΓΑΙ Τ Ο Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 37

Πραγματικά, το πρώτο διάταγμα της Κομμούνας, που έκδόθηκε

στις 29 Μαρτίου καί περιείχε τά πρώτα μέτρα της επαναστατικής
κυβέρνησης, όριζε δτι : « 'Η Εθνοφρουρά είναι πλέον ή μόνη ένο­
πλη δύναμη της πόλης, καί ή άναδιοργάνωσή της θά πραγματοποι­
ηθεί άμεσα ». Το ίδιο διάταγμα μιλούσε, λίγο γενικόλογα άκόμη,
για άποκατάσταση καί απλοποίηση τών δημοσίων ύτιηρεσιών. ΤΗ-
ταν τά δυο μέτρα-κλειδιά τοϋ νέου κράτους που θά οικοδομούσε ή
Κομμούνα πάνω στα συντρίμμια τοϋ παλιού, γραφειοκρατικού καί
στρατοκρατικοϋ, κρατικού μηχανισμού. Σ ’ αυτό όμως, πού είναι καί
τό κύριο θέμα μας, θά έπανέλθουμε, άφοϋ πρώτα παρακολουθήσου­
με ιστορικά τη γένεση της μορφής τής εξουσίας πού ονομάστηκε
α Κομμούνα ».
Είδαμε ότι ή Κομμούνα έξέδωσε τό πρώτο της διάταγμα στίς
29 τοϋ Μάρτη. Αύτό σημαίνει ότι στίς 18 τοϋ Μάρτη δεν μποροΰμε
νά μιλάμε άκριβώς γιά « Κομμούνα », παρόλο πού άπό κείνη τη
σημαντική μέρα χρονολογείται ή γέννηση της.

3. Ή γένεση τής Κ ομμούνας

'Η 18η Μαρτίου βρήκε τό Παρίσι με δύο οργανωμένες δυνάμεις,

προπλάσματα τής επαναστατικής εξουσίας : την Εθνοφρουρά, πού
αύτοδίκαια μπορούσε νά έχει τον τίτλο τοϋ « ένοπλου λαοΰ », καί
τούς άντιπροσώπους τών Είκοσι Δημοτικών Διαμερισμάτων τοϋ
Παρισιοΰ, πού άποτελοΰσαν ήδη μιά μορφή λαϊκής αυτοδιοίκησης,
έτοιμης νά άναλάβει εύθύνες διακυβέρνησης.
Στήν οργάνωση τής Εθνοφρουράς καί τής ’Αντιπροσωπείας
τών Είκοσι Διαμερισμάτων ήταν έμφανής ό ρόλος πού έπαιξαν
τά μέλη τοϋ γαλλικού τμήματος τής Α' Διεθνούς. Παρόλες τις
περιπέτειες αυτού τού τμήματος στήν περίοδο τής Β ' Αυτοκρατο­
ρίας, παρά τό γεγονός ότι με τόν πόλεμο τά περισσότερα μέλη του
είχαν σκορπίσει, τό πνεύμα τής Διεθνούς περνούσε στίς όργανω-
3» ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

μένες λαϊκές δυνάμεις μέσω κυρίως αγωνιστών πού ανήκαν σ’

αύτήν.
Αυτά δεν σήμαινε δτι οσοι άνήκαν στην πρώτη εκείνη διεθνή
οργάνωση των έργαζομένων ήταν μαρξιστές. Πολυκομματική καί
πολυφωνική, περιλάμβανε μαρξιστές, μπλανκιστές, προυντονιστές,
γιακωβίνους, δημοκράτες σοσιαλιστές - τάσεις, οργανώσεις καί
άτομα πού εκπροσωπούσαν δλο το φάσμα των σοσιαλιστών. Ό
άγώνας για την ελευθερία καί το σοσιαλισμό ήταν ό κοινός σκοπός
πού συνέδεε όλες αυτές τις δυνάμεις : ή Π ρώτη Διεθνής σέ τίποτα
δέν έμοιαζε μέ τήν Τρίτη Διεθνή.
Στην Κομμούνα, τη μεγαλύτερη έπιρροή είχαν οΐ μπλανκιστές
καί οί προυντονιστές. Οί μπλανκιστές άπαρτίσανε τήν « πλειοψη-
φία » καί οί προυντονιστές τή « μειοψηφία », χωρίς να σβήνουν τήν
έπιρροή καί τών άλλων τάσεων στή διαμόρφωση εκείνης της πρώ­
της προλεταριακής έξουσίας. Είναι αυτονόητο ότι ή ύπαρξη τόσων
τάσεων δημιουργούσε άντιθέσεις καί σέ βασικά ζητήματα στόχων
καί προτεραιοτήτων, άλλα καί σέ καθημερινά, τρέχοντα, άκόμη καί
σέ άσήμαντα μικροζητήματα.
Οί άντιθέσεις μάλιστα σέ μικροζητήματα φαίνεται οτι ταλαι­
πώρησαν τήν Κομμούνα πολύ περισσότερο άπό τις διαφωνίες στα
μεγάλα προβλήματα πού άντιμετώπιζε. Ενδεικτική είναι ή προσ­
πάθεια τού Μάρξ να παρέμβει για να τερματιστούν οί διαβρωτικές
προσωπικές διαμάχες. Σ έ γράμμα του σέ δύο άπό τούς πιό δια­
λεχτούς κομμουνάρους, μέλη της Διεθνούς, τόν Βαρλέν καί τόν
Φράνκελ |2, έγραφε - στις 13 Μαΐου, λίγες μέρες πριν άπό τήν
πτώση τής Κομμούνας :

Ή Κομμούνα φαίνεται οτι χάνει πολύ χρόνο σέ μπαγκατέλες καί

σέ προσωπικές διαμάχες. Είναι φανερό πώς υπάρχουν ξένες πρός
τούς εργάτες επιδράσεις. "Ολα αυτά δέν θά είχαν σημασία αν θά
είχατε τόν καιρό να κερδίσετε τό χαμένο χρόνο.
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑΙ Τ Ο Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 39

Οί αντιθέσεις στα σημαντικά ζητήματα πάντως -δπω ς ήταν ή

άντίθεση Κ.Ε. της Εθνοφρουράς και της Επιτροπής των Είκοσι
Διαμερισμάτων στο θέμα των εκλογών πού προκήρυξε ή Εθνο­
φρουρά- ούδέποτε πήραν το χαρακτήρα εξοντωτικού έσωτερικοϋ
πολέμου για την έπιβολή της μιας άποψης, έστω κι αν ήταν ή άποψη
της « πλειοψηφίας », για τή μονοπώληση της « ορθότητας » μιας
θέσης, για τήν κατάκτηση τής « ήγεμονίας ».
Τελικά ύπερίσχυε το πνεύμα τής ενότητας και τής σύνθεσης,
όπως τό επέβαλλαν οί άνάγκες των κρίσιμων εκείνων ήμερων καί
τό δημοκρατικό πνεύμα πού έπικρατοϋσε στούς κόλπους τής Κομ­
μούνας. Τ ις ώρες τής μάχης με τον εχθρό ό μόνος « άνταγωνισμός »
ήταν στόν ήρωισμό καί στη θυσία.
'Η πιό ούσιαστική άντίθεση -πού έκδηλώθηκε άπό τις πρώτες
μέρες τής κατάληψης τής έξουσίας- ήταν ή άντίθεση άνάμεσα στόν
δημοκρατικό « λεγκαλιστικό » καί στόν άκρως « επαναστατικό »
τρόπο άσκησης τής έξουσίας, πού εκφράστηκε ώς άντίθεση άνάμε­
σα στήν Κεντρική Επιτροπή τής Εθνοφρουράς, όπου οί προυντο-
νικές έπιδράσεις ήταν άρκετά ισχυρές, καί στήν Επιτροπή τών
Είκοσι Διαμερισμάτων, όπου ήταν εντονότερες οί μπλανκιστικες
επιδράσεις.
Τ ις άπόψεις της ή Επιτροπή τών Είκοσι Διαμερισμάτων τις
είχε διατυπώσει άπό τόν Φεβρουάριο, με τή « Διακήρυξη ’Αρχών »
πού ψηφίστηκε στή Γενική Συνέλευση τών Επιτροπών Επαγρύ­
πνησης ( 19-23.2.1871 ). Σύμφωνα μ ’ αυτήν την άπόφαση, οί Ε π ι ­
τροπές έπρεπε νά άνασυγκροτηθοϋν καί νά άπομακρύνουν όλα τά
στοιχεία πού ή νοοτροπία τους « δέν ήταν έπαρκώς Σοσιαλιστική
Επαναστατική ». Κάθε μέλος έπρεπε νά ύπογράψει τή Διακήρυξη
’Αρχών πού ψηφίστηκε στή συνεδρία τής 19 Φεβρουάριου 13, όπου
είναι έκδηλες οί μπλανκιστικες άντιλήψεις :
Προσπάθεια νά δημιουργηθεΐ ένα ήγετικό έπαναστατικό κόμμα,
« Σοσιαλιστικό Έπαναστατικό », μέ τή δέσμευση όλων τών μελών
τών Επιτροπών ότι θά άνήκουν σ ’ αύτό, άρνηση τής άρχής τής
4ο ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

πλειοψηφίας καί επιβολή της εξουσίας της « επαναστατικής μειο­

ψηφίας », άρνηση των εκλογικών διαδικασιών καί τών άντιπροσω-
πευτικών σωμάτων κλπ. 'Η Διακήρυξη της Επιτροπής τών Είκοσι
Διαμερισμάτων περιείχε ωστόσο μια πρώτη σκιαγραφία τοϋ προ­
λεταριακού κράτους, πού σημαίνει : συντριβή τοϋ άστικοϋ κράτους
καί δημιουργία μιας εξουσίας τελείως νέας στή μορφή καί στο
περιεχόμενο, πού θά άσκεϊται άμεσα άπό τούς έργαζόμενους, με
κυρίαρχο τό ρόλο τοϋ προλεταριάτου καί με σκοπό τήν εξάλειψη
τών τάξεων καί κάθε εκμετάλλευσης, συνεπώς τήν έξαφάνιση καί
της ίδιας της έξουσίας.
Ό πρώτος λόγος πάντως, όταν ή έξουσία βρέθηκε στα χέρια τοϋ
λαοΰ στις 18 τοϋ Μάρτη, άνήκε στήν Εθνοφρουρά, πού ήταν ό
οπλισμένος για τήν προάσπιση της ελευθερίας τής πατρίδας λαός,
γέννημα τής πολεμικής συγκυρίας, όταν ό στρατός βρισκόταν στο
μέτωπο καί άνατέθηκε στο λαό ή φρούρηση τών πόλεων. Με τήν
ντροπιασμένη ήττα τοϋ Ναπολέοντα Γ ', τήν κατάρρευση τής Δεύ­
τερης Αυτοκρατορίας καί τήν άνακήρυξη τής Δημοκρατίας, καί
μπροστά στήν άντιδραστικότητα καί τις συνθηκολόγες διαθέσεις
τής « Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας », ό ρόλος τής Εθνοφρουράς
στό κυκλωμένο άπό τα πρωσικά στρατεύματα Παρίσι άλλαζε :
’'Εγινε ό α ένοπλος λαός » πού άγωνίζεται ταυτόχρονα καί για τήν
προάσπιση τής άνεξαρτησίας τής χώρας του καί γιά τήν άπαλλαγή
τοϋ λαοΰ άπό τούς έκμεταλλευτές του καί γιά τό στέριωμα τής
δημοκρατίας καί γιά τήν άνάδειξη τοϋ ένοπλου λαοΰ σε θεσμό
τής πραγματικής δημοκρατίας με τήν κατάλυση τοϋ στρατοκρατι-
κοΰ στηρίγματος τής άστικής έξουσίας. 14
Μέσα άπό τις άποφάσεις καί τις διακηρύξεις τής Εθνοφρουράς
μπορεί να παρακολουθήσει κανείς μια εξέλιξη πού κόβει, κυριο­
λεκτικά, τήν άνάσα, καθώς μέρα με τή μέρα, άκόμη καί ώρα με τήν
ώρα, συντελεϊται μια ραγδαία ώρίμαση τής πολιτικής συνείδησης
αύτών τών άνθρώπων πού, εργάτες, τεχνίτες καί μικροεπαγγελμα-
τίες στή μεγάλη πλειονότητά τους, άνακάλυπταν μέσα άπό τήν
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΓΓΑΙ Τ Ο Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 4'

πράξη καί θεμελίωναν τη θεωρία καί την πρακτική της επαναστα­

τικής εξουσίας.
Βλέπουμε την Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς, σέ προκήρυξή της της 4ης
Μαρτίου, να υπογραμμίζει για πρώτη φορά την υπεροχή τοϋ ένο­
πλου λαοΰ έναντι των μόνιμων στρατών στήν άποτελεσματική υπερ­
άσπιση τής πατρίδας. Λίγες μέρες άργότερα, στις 10 Μαρτίου, σέ
νέα συνέλευση, ή Κ.Ε. θέτει πλέον άνοιχτά το αίτημα τής κατάργη­
σης τοϋ μόνιμου στρατού :

Ό χ ι πια μόνιμοι στρατοί, αλλά ολόκληρο το έθνος οπλισμένο. ( . . . )

Τέρμα στήν καταπίεση, στήν υποδούλωση, στή δικτατορία κάθε
λογής. Κυριαρχία τοϋ έθνους, πολίτες ελεύθεροι, που θά διοικοΰν-
ται κατά τή δική τους βούληση.

Λύτες ήταν οι θέσεις των οργανωμένων λαϊκών δυνάμεων στό πο-

λιορκημένο Παρίσι τον Μάρτη τοϋ 1871. Στήν άλλη όχθη βρίσκον­
ταν οί δυνάμεις τής άντίδρασης, οχυρωμένες στήν Εθνοσυνέλευση
όπου κυριαρχοΰσαν οί εκπρόσωποι τοϋ κεφαλαίου, τών εύγενών τής
επαρχίας καί της υπαίθρου, τών νοσταλγών της Αύτοκρατορίας,
τής συνθηκολόγησης μέ τούς Π ρώσους καί τής παλινόρθωσης τής
μοναρχίας. Έ ρήξη γινόταν άναπόφευκτη, κι ό Θιέρσος τήν επέ­
σπευσε με τήν έπιχείρηση άφοπλισμοΰ τής Εθνοφρουράς, τήν αυγή
τής 18 Μαρτίου.
Μέ τήν άποτυχία τοϋ έγχειρήματος καί τή φυγή τής κυβέρνησης
τοϋ Θιέρσου στις Βερσαλλίες, ό λαός τοϋ Παρισιού βρέθηκε κυ­
ριολεκτικά απροετοίμαστος, μέ τήν έξουσία στα χέρια, στήν πρω­
τεύουσα τής έπανάστασης : ούτε πολιτικές δυνάμεις μέ έτοιμο πρό­
γραμμα ούτε « καταξιωμένες » πολιτικές προσωπικότητες υπήρ­
χαν για να πάρουν τήν ήγεσία καί να « οδηγήσουν » ή νά « καθοδη­
γήσουν » τήν επανάσταση. "Οπως τονίζουν καί οί συγγραφείς τής
Κομμούνας τον 1871, στις διακηρύξεις καί τις τοιχοκολλήσεις τών
πρώτων ήμερών τοϋ Μαρτίου δέν υπήρχαν άνάμεσα στα ονόματα
42 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

των μελών της Κεντρικής Επιτροπής της Εθνοφρουράς παρά δύο

σχετικά γνωστά ονόματα : τοϋ Βαρλέν καί τοϋ Ά σ σ ί. 15
Ό Ζύλ Βαλλές, δημοσιογράφος καί συγγραφέας, άπό τις έξέ-
χουσες μορφές της Κομμούνας, έγραφε στις 19 Μαρτίου, δίνοντας
μια γλαφυρή εικόνα των μελών της επαναστατικής κυβέρνησης :

Δεν γνωρίζω κανέναν. Μοϋ λένε τα ονόματα τους, δεν τα έχω ξα­
νακούσει. Είναι οι αντιπρόσωποι τών ταγμάτων ( σ.σ. : τής Εθνο­
φρουράς ), γνωστοί μόνο στις συνοικίες τους. Κέρδισαν την επιτυ­
χία με τό λόγο καί με την πράξη τους στίς, συχνά ταραχώδεις,
συνελεύσεις άπό τις όποιες προήλθε ή ομοσπονδιακή οργάνωση.
... ) Αύτή τή στιγμή δεν βρίσκονται παρά έξι ή επτά σ’ αύτή τή
μεγάλη αίθουσα ( τοϋ Δημαρχείου ) όπου εδώ καί λίγον καιρό χό­
ρευε ή Αύτοκρατορία με τις χρυσοποίκιλτες στολές καί τις βρα­
δινές τουαλέτες. Σήμερα, μισή ντουζίνα άγόρια μέ χοντροπάπου­
τσα, μέ μάλλινους σκούφους, χωρίς έπωμίδες καί αορτήρες, είναι ή
κυβέρνηση...

Τέτοιοι ήταν οί άνθρωποι πού έκαναν τήν Κομμούνα, καί έστησαν

τήν πρώτη στην Ιστορία καί τή γνησιότερη λαϊκή-προλεταριακή
εξουσία.

4. Π ρ ώ τη π ράξη , ή τιροκήρυξη εκλογώ ν

Τό πρόβλημα τής «νομιμοποίησης» τής εξουσίας ορθώθηκε άπό

τις πρώτες ώρες τής 18ης Μαρτίου μπροστά στίς οργανωμένες λαϊ­
κές δυνάμεις μέ τή μορφή διλήμματος : αύτήν τήν έξουσία πού
έπεσε στά χέρια τους μέσα σε λίγες ώρες οφειλαν να τήν κρατήσουν
έπαναστατικώ δικαίω ή έπρεπε να άσκήσουν προσωρινά καί μόνο
καθήκοντα καί νά προχωρήσουν σ ε μιά μορφή νόμιμης εξουσίας.
Τή λύση τήν ύπαγόρευσε καί πάλι ή ίδια ή επαναστατική άνάγκη.
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΓΤΑΙ ΤΟ Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 43

Τή νύχτα της 18ης προς 19η Μαρτίου μέλη της Εθνοφρουράς

έκαναν, με τη δική τους επαναστατική πρωτοβουλία, τις αναγκαίες
κινήσεις : ό Μπρυνέλ, που ήταν αξιωματικός καί οδηγήθηκε άπό τις
γνώσεις του της τακτικής, κατέλαβε το Δημαρχείο, κι αυτή τήν
ενέργεια έπικύρωσε ή Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς, δηλώνοντας ότι θά
παρέμενε σ’ αυτό. 'Η δεύτερη απόφασή της ήταν να άρει τήν κα­
τάσταση πολιορκίας καί να προκηρύξει δημοτικές εκλογές άπό
όπου καί θά άναδεικνυόταν το Συμβούλιο τής Κομμούνας τοϋ Πα­
ρισιού. Τ ις αποφάσεις της αυτές τις κοινοποιούσε στήν πρώτη της,
πανηγυρική προκήρυξη :

Πολίτες, ό λαός τοϋ Παρισιού άποτίναξε τό ζυγό πού προσπάθη­

σαν να τοϋ έπιβάλουν. ’Ήρεμος, ψύχραιμος χάρη στή δύναμή του,
άντιμετώπισε χωρίς φόβο καί χωρίς προκλήσεις τούς άναίσχυν-
τους τρελούς πού θέλησαν νά μας άφαιρέσουν τήν ιερή παρακατα­
θήκη των ελευθεριών μας. Τούς εύχαριστοΰμε όλους, καί τώρα τό
Παρίσι καί ή Γαλλία ας βάλουν μαζί τις βάσεις μιας Δημοκρα­
τίας πού θά άνακηρυχθεΐ μέ όλες τις συνέπειές της, ώς ή μόνη
κυβέρνηση πού θά κλείσει για πάντα τήν έποχή των εισβολών καί
τών έμφύλιων πολέμων. Αίρεται ή κατάσταση πολιορκίας. Ό
λαός τοϋ Παρισιοΰ καλείται στα τμήματά του για νά έκλέξει
τις Κομμοΰνες του. Ή άσφάλεια τών πολιτών είναι έξασφαλισμέ-
νη μέ τή συμβολή τής Εθνοφρουράς.

Σέ προκήρυξή της προς τήν Εθνοφρουρά, ή Κ.Ε. καλοΰσε τούς

έθνοφρουρούς νά προετοιμάσουν τις εκλογές για νά έπιβληθεϊ « ή
αληθινή Δημοκρατία », καί δήλωνε τήν πρόθεσή της νά παραμείνει
στό Δημαρχείο « έν όνόματι τοϋ λαοΰ ».
Ή άπόφαση για τις έκλογές προκάλεσε τήν άντίδραση τής ’Ε ­
πιτροπής τών Είκοσι Διαμερισμάτων καί τήν έκδήλωση τών πρώ­
των, μείζονος σημασίας, διαφωνιών. Σέ έντονη παρέμβασή του ό
Ναπιά-Πικέ, άντιπρόσωπος τοϋ 1ου Διαμερίσματος, στή συνεδρία
44 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

της 21ης Μαρτίου κατηγόρησε την Κ.Ε. της Εθνοφρουράς ότι δεν
έκανε « παρά μόνο λάθη », καί υποστήριξε τη θέση της Διακήρυξης
’Αρχών του Φλεβάρη :

Το Ιο Διαμέρισμα ήθελε επαναστατικά μέτρα καί οχι εκλογές.

Να εξεταστεί αν αύριο το πρωί δεν θά ήταν άπολύτως επείγον νά
μετατραπεϊ ή Κ.Ε. της Εθνοφρουράς σε Επιτροπή Κοινής Σωτη­
ρίας, με τή συμμετοχή ορισμένων μελών της ’Αντιπροσωπείας
τών Είκοσι Διαμερισμάτων.

Τελικά ή ’Αντιπροσωπεία τών Είκοσι δήλωσε ότι δεχόταν τις

άττοφάσεις της Εθνοφρουράς, οχι γιατί άναγνώρισε την όρθότητά
τους άλλα για νά μή δώσουν, με τή διαφωνία τους, όπλα στην
άντίδραση. 'Η κατηγορία ότι ή Κ.Ε. της Εθνοφρουράς «προσχώ­
ρησε στή νομιμότητα », επομένως « δεν μπορούσε πια νά κάνει
επανάσταση », άκούστηκε πολλές φορές άπό τήν πλευρά της ’Αν­
τιπροσωπείας τών Είκοσι Διαμερισμάτων, άλλα οί κατηγορίες για
« λεγκαλιστικες αυταπάτες » της Κομμούνας έπαναλήφθηκαν άπό
πολλές πλευρές ώς καί στον αιώνα μας.
Στή σταλινική περίοδο ή κριτική στην Κομμούνα παίρνει τή
«σκληρότερη» μορφή της, φτάνει ώς τήν επίθεση έναντίον της
ίδιας της έννοιας της έλευθερίας, πού τήν ταυτίζει μέ τήν άστική
ιδεολογία. Τυπικό δείγμα αυτής της κριτικής είναι τό άρθρο του
Βικτόρ Λεντύκ στην έπετειακή έκδοση τής Pensée τοϋ 1951. Γ ρά-
φει ό Λεντύκ :

"Αν ή Κομμούνα -κ ι αύτό άποτελεΐ τήν αιώνια δόξα τη ς- είναι ή

σκιαγράφηση τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου, οί άνθρωποι
πού τή ζοϋνε δεν έχουν, εκτός άπό κάποιες εξαιρέσεις, καθαρή
εικόνα τών πραγματικών θεωρητικών δεδομένων τοϋ άγώνα τους.
Πολύ άπέχουν άπό τή συστηματική κριτική τών άξιών πού προ­
τείνει ή κυρίαρχη τάξη. Οί κυριότερες άπό τις άδυναμίες, τά
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΓΓΑΙ ΤΟ Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 45

μοιραία λάθη της Κομμούνας, απορρέουν από την ιδεολογική σύγ­

χυση, της οποίας θύμα είναι ή εργατική τάξη, άκόμη κι όταν εξ-
ορμδ εναντίον της άστικής τάξης πραγμάτων.
Δεν υπάρχει πιο πειστικά παράδειγμα αυτής της σύγχυσης καί
των καταστροφικών της συνεπειών άπό αυτό πού έχει ώς άντικεί-
μενό του τήν έννοια της ελευθερίας, ή οποία κληρονομήθηκε άπό
τήν άστική ιδεολογία καί έγινε δεκτή χωρίς σε βάθος κριτική άπό
τούς κομμουνάρους. Σε όλη τή διάρκεια της Κομμούνας θά δοϋμε
τούς πρωταγωνιστές της να σκοντάφτουνε πάνω σ’ αύτύ το εμπό­
διο. Ένώ δημιουργούν έναν καινούργιο τύπο Κράτους, ενώ ασκούν
ούσιαστικά τή δικτατορία της πλειοψηφίας πάνω στή μειοψηφία
στηριγμένοι στήν ένοπλη δύναμη τού προλεταριάτου, επικαλούν­
ται συνεχώς, οχι τις άρχες της πάλης τών τάξεων πού εφαρμόζουν
στήν πράξη, άλλα τις άρχες πού είχε εισαγάγει ή άστική τάξη στή
δική της πολιτική πάλη. Βλέπουν στήν ελευθερία το κλειδί πού
άρκεϊ γιά νά άνοίξει τις πόρτες τού καινούργιου κόσμου, γιά νά
λύσει όλα τά προβλήματα. Κι άκόμη, είναι γι’ αυτούς ή υπέρτατη
άξια καί ή μόνη πού μπορεί νά νομιμοποιήσει τήν πράξη τους.

Οί σταλινικής έμπνεύσεως κριτικοί της Κομμούνας καταλαμβάνον­

ται άπο ρίγη άγανακτήσεως στο άκουσμα καί μόνο τής λέξης έ-
λευθερία. Στο βάθος, με τελείως άντιιστορικό τρόπο, ψέγουν τήν
Κομμούνα γιατί δεν εφάρμοσε τή « δικτατορία τού προλεταριάτου »
όπως τήν εννοούσε καί τήν εφάρμοζε το σταλινικό σύστημα καί
άποδίδουν στά κληρονομημένα άπο τή Γαλλική Επανάσταση « τα­
μπού » τήν προσήλωση τών κομμουνάρων « στήν έξίσωση “ έλευ-
θερία = σοσιαλισμός ” ένώ τό σωστό είναι “ σοσιαλισμός = έλευ-
θερία ” », όπως λέει ό Λεντύκ. Είναι χαρακτηριστική ή άπορία
του γιατί ή Κομμούνα είχε άφήσει έλεύθερο ώς καί τόν αστικό
Τύπο, επειδή δεν έπέτρεπε στον εαυτό της « νά πλήξει τήν ελευθε­
ρία τού Τύπου » έστω κι αν αυτός 6 Τύπος τή χτυπούσε καί τή
συκοφαντούσε.
φ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Ω στόσο, στις εκλογές για την ανάδειξη των δημοτικών άρχών

των διαμερισμάτων τοϋ Παρισιού καί του Συμβουλίου της Κομμού­
νας κέρδισε τη συντριπτική πλειοψηφία των δήμων τοϋ Παρισιού,
παρά την « ελευθερία » που άναγνώριζε καί στους εχθρούς της. ’Από
το μυαλό τοϋ Λεντύκ, καί όλων των όμοια μ ’ αύτόν σκεπτόμενών,
δεν πέρασε ποτέ ή ιδέα πώς οί κατακτήσεις της Γαλλικής Ε π α ­
νάστασης ήταν κατακτήσεις καί τοϋ γαλλικοΰ προλεταριάτου, είχαν
βαθιά ριζώσει στη συνείδησή του, καί έβρισκαν τό δρόμο τους καί
στην έπαναστατική έξουσία του.
Ό Μάρξ θεώρησε λάθος της Κομμούνας την άμεση προκήρυξη
των έκλογών, άλλά γιά άλλο λόγο, πού συνδέεται μέ τό πρώτο καί
βασικό λάθος της : άντί νά καταδιώξει τις δυνάμεις τοϋ Θιέρσου
καί νά έμποδίσει την έγκατάστασή τους στις Βερσαλλίες, άσχολή-
θηκε μέ την προετοιμασία τών έκλογών. Σ ’ αυτήν τήν κριτική
κανείς δεν μπορεί νά έχει άντίρρηση.

5. Ό λαός γ ιορ τά ζ ει τήν -εκ λ ο γ ικ ή - νίκη τον

Οί έκλογές έγιναν στις 26 Μαρτίου, καί ό λαός τοϋ Παρισιού

άπέκτησε, μέ τήν έλεύθερη έκφραση της θέλησής του, τό Συμβούλιο
τής Κομμούνας, αύτό πού άπλούστερα ονομάστηκε μονολεκτικά
« Κομμούνα ». Τό άποτέλεσμα ήταν θριαμβευτικό γιά τούς ύποψή-
φιους τοϋ παρισινοΰ λαοΰ πού κατόρθωσε, μέσα σ’ έκεΐνες τις συν­
θήκες τοϋ έπαναστατικοΰ άναβρασμοΰ, νά οργανώσει έλεύθερες, μέ
ολη τή σημασία τής λέξης, έκλογές : ύποψήφιοι ήταν καί άστοί,
πρώην δήμαρχοι καί άντιδήμαρχοι. Οί άστικές συνοικίες τοϋ Πα­
ρισιού έδωσαν τήν προτίμησή τους σέ 15 άπ’ αύτούς - οί περισσό­
τεροι άπό τούς οποίους παραιτήθηκαν μέ διάφορα προσχήματα.
Π.χ., ένας άπό τούς πιό κυνικούς έκλεγμένους άστούς παραιτήθηκε
μ ’ αύτό τό αίτιολογικό : « 'Η έντολή μου ήταν γιά τήν άσκηση
καθαρά δημοτικών καθηκόντων. Εφόσον έδώ γίνεται λόγος γιά
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑ1 Τ Ο Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 47

την κατάργηση των νόμων καί γιά μια Κομμούνα-Πολεμικό Συμ­

βούλιο, δεν έχω δικαίωμα να παραμείνω ».
Στίς 28 Μαρτίου βγήκαν τά τελικά αποτελέσματα, καί ό κατά­
λογος των εκλεγμένων πια μελών της Κομμούνας ανακοινώθηκε
στίς 200 χιλιάδες λαοΰ πού είχαν συγκεντρωθεί μπροστά στό Δη­
μαρχείο. Ό Ρανβιέ, μέλος της Κ.Ε. της Εθνοφρουράς, έκλεγμένος
άντιπρόσωπος του 20οϋ Διαμερίσματος στό Συμβούλιο της Κομ­
μούνας, μπόρεσε να πει μόνο δυό λόγια στους συγκεντρωμένους
πολίτες καί έθνοφρουρούς :

Ή καρδιά μου είναι πλημμυρισμένη άπό τόση χαρά πού δεν μπορώ
να βγάλω λόγο. Επιτρέψτε μου μόνο να δοξάσω τό λαό τοϋ Πα­
ρισιού γιά τό μεγάλο παράδειγμα πού έδωσε σήμερα στόν κόσμο.

Κι όταν διαβάστηκε ό κατάλογος αυτών πού άποτελοΰσαν πια την

Κομμούνα τοϋ Παρισιού κι άντηχησε ή Μασσαλιώτιδα, κι έγινε ή
επίσημη άνακήρυξη τής Κομμούνας σε εξουσία τοϋ έπαναστατη-
μένου λαοΰ, καμιά περιγραφή δεν θά μποροΰσε να άποδώσει τόν
ενθουσιασμό, τη χαρά, τη συγκίνηση τοϋ λαοΰ πού πανηγύριζε τη
δική του νίκη. 16
Την ίδια μέρα ή Κεντρική Έπιτρο7τή της Εθνοφρουράς παρέ­
δινε τήν εξουσία στήν Κομμούνα. Ή προκήρυξή της είναι ένα
άνεπανάληπτο ιστορικό ντοκουμέντο :

Πολίτες, σήμερα παραβρεθήκαμε στήν πιο μεγαλειώδη λαϊκή

συγκέντρωση πού είδαν ποτέ τά μάτια μας, πού συγκλόνισε ποτέ
τίς ψυχές μας : τό Παρίσι άνοιγε τό βιβλίο της 'Ιστορίας σέ μια
λευκή σελίδα κι άπόθετε σ’ αυτήν τό πανίσχυρο όνομά του. ( . . . )
Οί κατάσκοποι πού έχουν γλιστρήσει μέσα στίς γραμμές μας, ας
πάνε να τούς περιγράψουνε τό μεγαλειώδες θέαμα ενός λαοΰ πού
ανακτά τήν κυριαρχία του καί, υ7υέρτατη φιλοδοξία, τήν άνακτα
κραυγάζοντας : « Τή ζωή μας γιά τήν Πατρίδα ! » Πολίτες, στά
48 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

χέρια σας άποθέτουμε το έργο πού μάς αναθέσατε, κι αυτή την

τελευταία στιγμή της εφήμερης εξουσίας μας, πριν νά έπανέλθου-
με οριστικά στις άρμοδιότητες της Επιτροπής τής Εθνοφρουράς,
αρμοδιότητες πού τα γεγονότα μας είχαν υποχρεώσει νά έγκατα-
λείψουμε, θέλουμε νά σάς ποϋμε ένα εύχαριστώ.

*Η επόμενη παράγραφος τής προκήρυξης έχει ιδιαίτερη σημασία,

γιατί σ’ αυτήν περιέχεται ή πολιτική φιλοσοφία τής Κ.Ε. τής ’Ε ­
θνοφρουράς - πού συγκέντρωσε τα πυρά τής σταλινικού τύπου
κριτικής καί θεωρήθηκε ή κύρια αιτία τής ήττας τής Κομμούνας :

Βοηθούμενοι στό έργο μας άπό τον θαυμαστό πατριωτισμό σας κι

από τή φρόνησή σας, φέραμε σε 7τέρας, χωρίς νά προσφύγουμε στή
βία άλλά καί χωρίς άδυναμία, τούς όρους τής εντολής μας. Παρό­
λο πού τήν πορεία μας εμπόδιζε ή πίστη στή νομιμότητα πού μας
άπαγόρευε νά λειτουργήσουμε ώς κυβέρνηση, κατορθώσαμε ω­
στόσο, στηριγμένοι πάνω σας, νά προετοιμάσουμε μέσα σε όκτώ
ήμέρες μιά ριζική επανάσταση. Γνωρίζετε τις πράξεις μας, καί
τίς ύποβάλλουμε στήν κρίση σας με τήν περηφάνια τοΰ έπιτελε-
σθέντος καθήκοντος. Π ρίν όμως περάσουμε άπό τό δικαστήριο τής
γνώμης σας, θέλουμε νά ποϋμε πώς τίποτα δεν έφτασε σε πέρας
παρά μόνο άπό σάς : θέλουμε νά διακηρύξουμε με ολη τή δύναμη
τής φωνής μας πώς εσείς, ό άπόλυτος καί νόμιμος κύριος, δείξατε
τή δύναμή σας κυρίως με τή μεγαλοψυχία σας κι ότι, αν άπαιτή-
σατε καί επιβάλατε τίς διεκδικήσεις σας, ποτέ δεν κάνατε χρήση
άντιποίνων.

Τίς θέσεις τής Εθνοφρουράς συμπληρώνει ή δήλωσή της πρός τούς

εκλεγμένους άντιπροσώπους στήν Κομμούνα :

Εκλεγμένοι πολίτες τοΰ Παρισιού, ή Κεντρική Επιτροπή σάς

παραδίνει τίς επαναστατικές εξουσίες της. Επανερχόμαστε στα
A. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΠΟΥ ΑΡΝΕΙΤΑ1 Τ Ο Ν ΕΑΥΤΟ Τ Η Σ 49

καθήκοντα που ορίζονται άπό τον κανονισμό μας. Ή Κ.Ε. δεν

πρόκειται νά άναμειχθεϊ στίς πράξεις τής Κομμούνας, τής μόνης
νόμιμης εξουσίας. Θά τις κάνει σεβαστές καί θά περιορισθεΐ στην
άναδιοργάνωση τής Εθνοφρουράς.

Μ’ αύτή τη διακήρυξη ή Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς ολοκλήρωνε τη

φυσιογνωμία τής Κομμούνας-προτύπου τοϋ προλεταριακού κρά­
τους. Μέ την παραίτησή της άπό κάθε άσκηση έξουσίας πλουτίζει
την εξουσία τοϋ προλεταριάτου μέ ένα σημαντικό στοιχείο : ακόμη
κι όταν ό μόνιμος στρατός έχει άντικατασταθεΐ άπό τόν ένοπλο λαό,
δέν παύει νά είναι επικίνδυνη, καί γι’ αυτό ανεπίτρεπτη, ή ανάμειξη
των οπλών στη διακυβέρνηση.
’Έ τ σ ι ή Κομμούνα, πού καταργεί τό χωρισμό των εξουσιών όπως
τόν καθόρισε ή πολιτική σκέψη τοϋ 18ου αιώνα καί κατοχυρώθηκε
άπό τη Γαλλική Επανάσταση, εισάγει έναν άλλο χωρισμό : ή κα­
θαρά κυβερνητική εξουσία χωρίζεται άπό τό ένοπλο τμήμα της,
έστω κι άν αύτό είναι « ένοπλος λαός » μέ εκλεγμένους αξιωματι­
κούς, βάζοντας μ ’ αυτόν τόν τρόπο φραγμό σέ κάθε κίνδυνο ανα­
βίωσης τοϋ μιλιταρισμού καί κάθε τάσης βοναπαρτισμού.
Ό γιορτασμός άπό τό λαό τής εκλογικής του νίκης έδινε ένα
χτύπημα -πού θά μποροΰσε νά είναι συντριπτικό γιά πάντα- στόν
μπλανκισμό καί στήν περιφρόνησή του πρός τήν έκλογική διαδι­
κασία, στό δόγμα του ότι οί « έπαναστατικές μειοψηφίες » έπιβάλ-
λουν τή θέλησή τους πάνω στήν πλειοψηφία άπό μόνο τό λόγο ότι
άνακηρύσσουν τόν εαυτό τους σέ μοναδικούς άξιους νά άναλαμβά-
νουν τήν επαναστατική εξουσία καί νά άναδεικνύουν τά όργανα τής
έξουσίας.
Στήν πραγματικότητα ό μπλανκισμός ήταν ή « άριστοκρατική »
άντίληψη πώς ή επαναστατική συνείδηση άποτελεϊ προνόμιο των
λίγων φωτισμένων επαναστατών, πού άποκτοΰν έτσι τό δικαίωμα
νά χειραγωγοΰν τό λαό, άποκλείοντάς του τό δικαίωμα τής μεγάλης
πολιτικής κινητοποίησης καί πολιτικής συνειδητοποίησης πού είναι
5° ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ή εκλογική διαδικασία. Σ ’ αύτήν τήν αντίληψη εχει άσκήσει πολύ

άξιοπρόσεχτη κριτική ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, δταν το Μπολσεβί­
κικο Κόμμα ματαίωσε τις εκλογές της Συντακτικής Συνέλευσης
καί άνακήρυξε τα Σοβιέτ σέ μοναδικά όργανα έξουσίας ( βλ. σχε­
τικά Ρ. Λούξεμπουργκ, Ή Ρ ω σική Ε π α ν ά σ τα σ η ).
 B'

H ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ

Χάρη στη μάχη που έδωσε το Παρίσι, ή πάλη τής εργατικής τάξης
εναντίον τής καπιταλιστικής τάξης καί του Κράτους της μπήκε σε
καινούργια φάση. 'Οποια κι άν θά είναι ή έκβαση της, έχουμε πλέον
ένα νέο σημείο εκκίνησης μέ παγκόσμια ιστορική άξια.

Κ. Μάρξ, Γράμμα στον Κούγχελμαν, 17.4.1871

1. ’Α π ό τήν κ ρ ιτικ ή τω ν μ π λ αν κ ισ τώ ν
σττρ> κ ρ ιτικ ή τον Μ άρξ

"Ολες οί θέσεις πού περιέχονται στις διακηρύξεις τοϋ Συμβουλίου

της Κομμούνας καί της Κ.Ε. της Εθνοφρουράς απαιτούν ξεχωριστή
άνάλυση. Πριν δμως άναφερθοΰμε στις σημαντικότερες, σωστό
είναι να σταθούμε στην κριτική που προκάλεσαν οί διακηρύξεις,
οί πράξεις καί οί παραλείψεις της Κομμούνας, άλλα καί, ειδικότε­
ρα, της Εθνοφρουράς για το σύντομο διάστημα πού ήταν, έκ των
πραγμάτων, επαναστατική εξουσία.
Είδαμε ότι οί άντιθέσεις στούς κόλπους της Κομμούνας άρχισαν
πριν άκόμη άπό τήν εκλογή καί τήν επίσημη άνακήρυξή της, άπό
τήν ίδια τήν 18η Μαρτίου. Προήλθαν άπό τούς μπλανκιστές, καί
εκφράζανε τήν άντίθεση άνάμεσα στήν Επιτροπή των Είκοσι Δια­
μερισμάτων καί στήν Κεντρική Επιτροπή της Εθνοφρουράς. Ή
κριτική των μπλανκιστών μπορεί να συνοψιστεί στή φράση « ή Κ.Ε.
τής Εθνοφρουράς προσχώρησε στή νομιμότητα, έπομένως δεν
μπορεί πια νά κάνει επανάσταση, θέλαμε επαναστατικά μέτρα κι
οχι έκλογές ».
Δύσκολα μπορεί νά διακρίνει κανείς ποιά « επαναστατικά μέ­
τρα » δεν πήρε ή Κομμούνα, καί θά τά είχαν πάρει οί μπλανκιστές αν
μπορούσαν νά επιβάλουν τις άπόψεις τους. "Αν θεωρήσουμε ώς « ε­
παναστατικά μέτρα » αύτά πού πρότειναν οί μπλανκιστές στή « Δια­
κήρυξη ’Αρχών », τότε θά πρέπει νά θεωρηθεί εύτύχημα ή άρνηση
τής Κομμούνας νά τά υιοθετήσει. "Οσο γιά τήν κριτική τους στήν
« κοινωνική » πολιτική τής Κομμούνας, γιατί δέν πήρε μέτρα όπως
θά ήταν, π.χ., ή έπίταξη τών πολυτελών μεγάρων γιά τή λύση τοϋ
όξύτατου στεγαστικοϋ προβλήματος τών εργατών τού Παρισιού,
S3
54 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

τέτοια μέτρα μόνο μια ύπεραριστερή αισιοδοξία για τη σταθερότη­

τα της επαναστατικής εξουσίας θά μπορούσε να τα έμπνέει. 17
Ό Μάρξ, άντίθετα, βλέπει πολύ θετικά τα μέτρα πού πήρε ή
Κομμούνα τόσο για τούς εργάτες οσο καί για τα μεσαία στρώματα
καί τα καταγράφει μέ ιδιαίτερη φροντίδα στα προσχέδιά του, για
να τά άξιολογήσει στο τελικό κείμενο τοϋ ’Εμφύλιου Πολέμου στη
Γαλλία. Ειδικά θεωρεί έπιτυχημένα τά μέτρα για τά μεσαία στρώ­
ματα ( ρύθμιση των ληξιπρόθεσμων χρεών κ.ά. ), γιατί έφεραν αύτά
τά στρώματα στο πλευρό τοϋ προλεταριάτου. 18
Γενικά, οί εκτιμήσεις τοϋ Μάρξ για τό έργο τής Κομμούνας στη
σύντομη ζωή της δεν έχουν τίποτα κοινό με την επαναστατική άνυ-
πομονησία των μπλανκιστών. "Οπως γράφει στόν Εμφύλιο Π όλε­
μο, τό προλεταριάτο δεν περίμενε θαύματα άπό την Κομμούνα, ούτε
είχε έτοιμες κάποιες ούτοπίες για να τις επιβάλει με « διάταγμα
τοϋ λαοΰ ». Ξέρει ότι :

Για νά πετύχει την άπελευθέρωσή του καί μαζί μ’ αύτήν να πετύ­

χε ι την άνώτερη μορφή πρός τήν οποία ή σημερινή κοινωνία τείνει
άκαταμάχητα μέσα άπό τις ίδιες τις οικονομικές της μορφές,
πρέπει νά περάσει άπό μακρόχρονους άγώνες, μέσα άπό σειρά
ιστορικών διαδικασιών, πού μεταβάλλουν τις συνθήκες καί τούς
άνθρώπους. Δεν έχει νά πραγματοποιήσει κάποια ιδεώδη, άλλα νά
ελευθερώσει τά στοιχεία τής νέας κοινωνίας πού κυοφορεί ή ίδια ή
παλιά, καταρρέουσα άστική κοινωνία.
( "Απαντα, ο.π., τ. 22, σ. 335)

Αύτά δεν σημαίνει οτι παραγνωρίζει τά ούσιαστικά λάθη τής Κομ­

μούνας, λάθη πού ήταν καθοριστικά για τήν πορεία αύτής τής
πρώτης εξουσίας τοϋ προλεταριάτου. Τό πρώτο καί τό πιό καίριο
λάθος, όπως είδαμε καί πιό πάνω, τό είχε έπισημάνει ό Μάρξ άπό
τήν πρώτη στιγμή : ήταν ότι ή Κομμούνα δεν έδιωξε μακριά άπό
τό Παρίσι τις δυνάμεις τοϋ Θιέρσου όταν είχε αύτή τή δυνατό­
B. H ΚΡΓΠΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 55

τητα, άλλα στράφηκε αμέσως στην προετοιμασία των εκλογών.

"Αλλη μια παράλειψη της Κομμούνας πυροδότησε την κριτική : ή
άρνηση της νά παραβιάσει τά χρηματοκιβώτια του υπουργείου Οι­
κονομικών καί νά πάρει το θησαυρό τών 4.600.000 φράγκων πού
περιείχαν. Αύτά τά χρήματα θά ήτανε σωτήρια, καθώς το Παρίσι
λιμοκτονούσε. ’Αλλά τά κλειδιά τών χρηματοκιβωτίων βρίσκονταν
στις Βερσαλλίες καί οί κομμουνάροι -πρώτος ό Βαρλεν- θεώρησαν
άπαράδεκτο νά κάνουν διάρρηξη ! Αυτή ή εντιμότητα θεωρήθηκε
άσυμβίβαστη με την « επαναστατική εντιμότητα », πού είναι ή λή­
ψη κάθε πρόσφορου μέτρου γιά τή νίκη της έπανάστασης.
’Αλλά ή τιμιότητα ήτανε γενικό γνώρισμα εκείνων τών επανα­
στατών. Είναι γνωστός ό τρόπος με τον όποιο ή Κ.Ε. της Εθνοφρου­
ράς άπέρριψε πρόταση γιά αύξηση τού πενιχρού μισθού τών έθνο-
φρουρών : « Με τή σημερινή κατάσταση είναι άνήθικο νά πάρουμε
αύξηση. Ζήσαμε με τις τριάντα δεκάρες μας, μ ’ αύτες θά ζήσουμε
καί τώρα », ήταν ή άπάντηση πού έδωσε ένα μέλος της Κ .Ε ., κι ή
άπάντηση αυτή υιοθετήθηκε άπό δλους. “Αλλωστε, ένα άπό τά βα­
σικά μέτρα τής Κομμούνας ήταν ό μισθός τών εκλεγόμενων σε
δημόσιο λειτούργημα νά μήν ξεπερνάει τό μισθό τού μέσου εργάτη.
Ό Μάρξ σε γράμμα του στόν Λήμπκνεχτ, με ήμερομηνία 6
Απριλίου 1871, διαβλέποντας τήν ήττα της Κομμούνας, γράφει :

Οΐ Παριζιάνοι κάμπτονται, είναι φανερό, κι άπό δικό τους λάθος,

άλλά ένα λάθος πού στό κάτω κάτω οφείλεται στήν υπερβολική
τους τιμιότητα. 'Η Κεντρική Επιτροπή κι έπειτα ή Κομμούνα
άφησαν σ’ αύτό τό άθλιο έκτρωμα, τό Θιέρσο, τό χρόνο νά συγ­
κεντρώσει τις εχθρικές δυνάμεις, 1 ) γιατί, άπό βλακεία, δεν θέλη­
σαν νά άρχίσουν τόν εμφύλιο πόλεμο, λες καί δεν τόν είχε άρχίσει
πρώτος ό Θιέρσος όταν πήγε νά άφοπλίσει με τή βία τό Παρίσι,
λες καί ή Εθνοσυνέλευση, πού κλήθηκε νά άποφασίσει γιά πόλε­
μο ή ειρήνη με τούς Π ρώσους, δεν είχε κιόλας κηρύξει τόν πόλεμο
στή δημοκρατία ! 2 ) γιά νά μήν κατηγορηθοΰν οτι σφετερίσθηκαν
S6 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

τήν έξουσία έχασαν πολύτιμο χρόνο με τις εκλογές της Κομμού­

νας, της οποίας ή οργάνωση κλπ. χρειάστηκε κι άλλο χρόνο, άντί
να βαδίσουν στις Βερσαλλίες άμέσως μετά την ήττα της αντίδρα­
σης στό Παρίσι...
( "Α παντα, δ.ττ, τ. 44, σ. 128)

Λίγες μέρες άργότερα, στό γράμμα του στόν Κούγκελμαν ( 12.4 ),

επαναλαμβάνει τις ίδιες εκτιμήσεις για τα λάθη της Κομμούνας,
άλλα με διαφορετικό 7τνεΰμα, με κατανόηση για τις αίτιες καί με
όλο τό θαυμασμό για τά πραγματικά επιτεύγματα της έπανάστα-
σης των εργατών τοϋ Παρισιού :

Στό τελευταίο κεφάλαιο της « 18 Μπρυμαίρ » μου σημειώνω,

όπως θά δεις αν τό ξαναδιαβάσεις, ότι ή επόμενη προσπάθεια
της επανάστασης στη Γαλλία θά συνίσταται οχι πια στό 7ΐέρασμα
τοϋ γραφειοκρατικού στρατιωτικού μηχανισμού σε άλλα χέρια,
όπως γινόταν ως τώρα, άλλα στην καταστροφή του. Αυτή είναι ή
προϋπόθεση για κάθε πραγματικά λαϊκή έπανάσταση στήν ευρω­
παϊκή ήπειρο. Αύτό άκριβώς έπεχείρησαν οί ήρωικοί μας σύντρο­
φοι στό Παρίσι. Με τί εύλυγισία, με τί ιστορική πρωτοβουλία, μέ
τί ικανότητα αύτοθυσίας είναι προικισμένοι αύτοί οΐ Παριζιάνοι !
Πεινασμένοι καί κατεστραμμένοι έξι ολόκληρους μήνες άπό τήν
ντόπια προδοσία πιότερο παρά άπό τόν εχθρό, έξεγέρθηκαν κάτω
άπό τις πρωσικές ξιφολόγχες σαν να μήν υπήρξε ποτέ πόλεμος
άνάμεσα στή Γαλλία καί στή Γερμανία, σάν νά μή βρισκόταν
μπροστά στις πύλες τοϋ Παρισιοΰ ό ξένος ! Ή ιστορία δέν έχει
γνωρίσει ως τώρα παράδειγμα τόσο μεγαλειώδες ! "Αν ΰποκύ-
ψουν, μοναδική αιτία θά είναι ή « ψυχική καλοσύνη » τους. "Επρε­
πε νά είχαν βαδίσει στις Βερσαλλίες μόλις άφήσανε έλεύθερο τό
πεδίο πρώτα ό Βιναί κι υστέρα τά άντιδραστικά στοιχεία τής
Εθνοφρουράς. Ά πό ευσυνειδησία, άφησαν νά περάσει ή εύνοϊκή
στιγμή. Δέν θέλησαν νά άρχίσουν τον έμφύλιο πόλεμο , λές κι αύτό
B. H ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 57

το άθλιο έκτρωμα, ό Θιέρσος, δεν τον είχε άρχίσει δταν επιχεί­

ρησε νά αφοπλίσει το Παρίσι. Δεύτερο λάθος : ή Κεντρική Ε π ι­
τροπή ( σ.σ. : της Εθνοφρουράς ) πολύ γρήγορα παρέδωσε τις
αρμοδιότητες της για νά τις άναλάβει ή Κομμούνα. Καί πάλι
άπό ύπερβολικά μεγάλη εύαισθησία σε « ζητήματα τιμής » ! "Ο­
πως κι άν είναι, ή εξέγερση τοϋ Παρισιού, άκόμη κι άν τήν κα­
τασπαράξουν οί λύκοι, τα γουρούνια καί τα σκυλιά τής παλιάς
κοινωνίας είναι το πιο δοξασμένο κατόρθωμα τοϋ κόμματός μας 19
υστέρα άπό τήν εξέγερση τοϋ Παρισιοΰ τοϋ ’Ιουνίου.

(ό.π., σ. 131 )

Σ ’ αύτες τις εκτιμήσεις τοϋ Μάρξ δεν θά είχε κανείς τίποτα νά

προσθέσει. "Ισω ς στις έξι μέρες πού μεσολάβησαν άπό το γράμμα
στον Λήμϊτκνεχτ ωρίμασαν οί εκτιμήσεις του για τήν Κομμούνα, ή
υπερβολική εντιμότητα επαψε νά είναι « βλακεία », καί βρήκε τή
θέση της ή άληθινή προσφορά τής Κομμούνας.
Στο επόμενο γράμμα του στον Κούγκελμαν ( 17.4) ξεκαθαρίζει,
μέσα σε πολύ λίγες γραμμές καί με άφετηρία τό ρόλο τοϋ τυχαίου
στήν ιστορία, δύο άκόμη βασικά ζητήματα τής έπανάστασης τοϋ
Μάρτη καί τοϋ ρόλου τους στήν -άναμενόμενη π ια - ήττα τής Κομ­
μούνας : τήν παρουσία των Π ρώσων στο γαλλικό έδαφος καί σε
απόσταση αναπνοής άπό τό Παρίσι, καί άν, παρά τή γερμανική
κατοχή, δηλαδή κάτω άπό τόσο άντίξοες συνθήκες, έπρεπε νά κάνει
ή έργατική τάξη τήν επανάστασή της :

Προφανώς θά ήταν πολύ βολικό νά κάνεις τήν παγκόσμια ιστορία

άν δεν μπαίνεις στή μάχη παρά μόνο « με σίγουρα εύνοϊκες συνθή­
κες ». Ά πό τό άλλο μέρος, θά είχε ( σ.σ. : ή ιστορία ) μυστικιστικό
χαρακτήρα άν τά « τυχαία » δεν έπαιζαν σ’ αύτήν κανένα ρόλο.
Αυτά τά τυχαία μπαίνουν φυσικά στή γενική πορεία άνάπτυξης
καί ισοσταθμίζονται με άλλα τυχαία. Άλλα ή επιτάχυνση καί ή
καθυστέρηση έξαρτώνται κατά πολύ άπό τέτοια « τυχαία », στα
5» ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

όποια περιλαμβάνεται τό « τυχαίο » τοΰ χαρακτήρα των ηγετών

πού πρώτοι μπαίνουν επικεφαλής της πορείας.
(ό.π., σ. 137)

Ποιο ήταν λοιπόν τό τυχαίο, τό απρόβλεπτο κα'ι συμπτωματικό

πού καθόριζε σε μεγάλο βαθμό την τύχη της Κομμούνας :

Σ’ αύτην την περίπτωση, δεν χρειάζεται να άναζητήσεις τό δυσ­

οίωνο καί άποφασιστικό « τυχαίο » στις γενικές συνθήκες της
γαλλικής κοινωνίας, άλλά στην παρουσία τών Π ρώσων στη Γαλ­
λία καί στη θέση πού κατείχαν τόσο κοντά στο Παρίσι.

Ά λλα αύτή την παρουσία τών Π ρώσων την ήξεραν πολύ καλά οί
εξεγερμένοι τοΰ Παρισιού. Πώς πήραν λοιπόν την παρακινδυνευ­
μένη άπόφασή τους ; Ή άπάντηση τού Μάρξ είναι πώς, σε ορισμέ­
νες στιγμές άποφασίζεις οχι μέ τό κριτήριο της πλέον εύνοϊκής
συγκυρίας άλλα μέ τό -μακροπρόθεσμο- ηθικό κριτήριο :

Οί Παριζιάνοι τό γνώριζαν αύτό πολύ καλά. ’Εξίσου καλά τό

γνώριζαν καί τα άστικά καθάρματα τών Βερσαλλιών. Γ ι’ αύτό
άκριβώς έβαλαν τούς Παριζιάνους μπροστά στό δίλημμα ή νά
άποδεχτοϋν την πρόκληση ή νά ύποκύψουν άμαχητί. Στη δεύτε­
ρη περίπτωση ή ήθική κατάπτωση της εργατικής τάξης θά ήταν
πολύ μεγαλύτερο δυστύχημα άπό την άπώλεια ενός άριθμοϋ
« ήγετών ».

ΤΗταν λοιπόν μιά απελπισμένη, έκ τών προτέρων καταδικασμένη

μάχη, πού δόθηκε όχι γιά ένα άμεσο παρόν της εργατικής τάξης
τής Γαλλίας αλλά γιά τό μέλλον τού εργατικού κινήματος συνολι­
κά ; Ό Μάρξ αύτό ύποστηρίζει :

Χάρη στη μάχη πού έδωσε τό Παρίσι, ή πάλη τής έργατικής

τάξης εναντίον τής καπιταλιστικής καί τοΰ καπιταλιστικού Κρά­
B. H ΚΡΓΠΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 59

τους της μπήκε σέ καινούργια φάση. "Οποια κι αν θά είναι ή

έκβαση, έχουμε ένα καινούργιο σημείο εκκίνησης με παγκόσμια
ιστορική άξια.
(όΐπ.)

2. Σ τα λ ιν ικ ή κ ρ ιτ ικ ή κα'ι μ πλανκισμ ος

' Η κριτική της σταλινικής περιόδου για τις πράξεις καί τις παρα­
λείψεις της Κομμούνας επανέλαβε, φυσικά, τις επισημάνσεις τοϋ
Μάρξ, άλλά έφερε τις δικές της ερμηνείες. "Αν επανέλθουμε σε
έναν άπο τους κριτικούς της εκείνης της εποχής, στον Βικτόρ Ζοάν
καί στο άρθρο του στήν Pensée τοϋ 1951, εύκολα θά διακρίνουμε τις
διαφορές του άπο τήν άνάλυση τοϋ Μάρξ.
Διαφορά πρώ τη: Ό Ζοάν άποδίδει τήν αδυναμία νίκης τής
Κομμούνας στο ότι ό γαλλικός καπιταλισμός δεν είχε φτάσει άκό-
μη στό τελευταίο του στάδιο, τοϋ ιμπεριαλισμού :

Οί συνθήκες για τή νίκη τής σοσιαλιστικής επανάστασης σε μια

χώρα όπως ή Γαλλία δεν υπήρχαν, άφοΰ δεν είχαν φτάσει σε
επαρκές σημείο άνάπτυξης οί παραγωγικές δυνάμεις, ή συγκέν­
τρωση στή βιομηχανία καί στήν έργατική τάξη. Ή Γαλλία τής
έποχής έκείνης, όπως είναι γνωστό, ήταν κυρίως μιά χώρα μικρο­
αστική. Ό γαλλικός καπιταλισμός μέ τή μικρή του άνάπτυξη
πολύ άπεϊχε άπό τήν τελευταία φάση του, τής σήψης, τοϋ ιμπε­
ριαλισμού. 'Η άνιση οικονομική καί πολιτική άνάπτυξη στις διά­
φορες χώρες δεν είχε φτάσει σέ σημείο πού θά έκανε δυνατό,
λόγω τής έπιδείνωσης όλων των άντιφάσεων τοϋ καπιταλισμού,
τό νικηφόρο σπάσιμο τοϋ μετώπου τοϋ ιμπεριαλισμού σέ ένα ή
περισσότερα σημεία μεμονωμένα.

Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη άνάλυση γιά να καταλάβουμε ότι έ-

6ο ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

δώ βρισκόμαστε στο έδαφος τοϋ « μαρξισμοΰ-λενινισμοΰ-σταλινι-

σμοϋ » : ή λενινιστική θεωρία τοϋ ιμπεριαλισμού στη σταλινική της
έκδοχή ταύτιζε τις προϋποθέσεις νίκης της σοσιαλιστικής επανά­
στασης σέ μια μόνη χώρα με τον ιμπεριαλισμό πού, σύμφωνα με
τον ορισμό τοϋ Λένιν, ήταν τό ανώτερο καί τελευταίο στάδιο τοϋ
καπιταλισμοΰ, ή εποχή των σοσιαλιστικών έπαναστάσεων άλλα
καί της άνισης άνάπτυξης των καπιταλιστικών χωρών. Ή μηχα­
νιστική μεταφορά της ανάλυσης τοϋ Λένιν γιά τον ιμπεριαλισμό
κατέληγε στο εκπληκτικό συμπέρασμα, πού ό συγγραφέας γλαφυ­
ρά έκφράζει :
Ή Κομμούνα ήταν εκ τών προτέρων καταδικασμένη γιατί, στήν
προϊμπεριαλιστική περίοδο τοϋ καπιταλισμού δεν υπήρχε ή δυνα­
τότητα νά νικήσει. ‘Έ τ σ ι, ή σταλινική έκδοχή έρχεται σε πλήρη
άντίθεση με την τοποθέτηση τοϋ Μάρξ, πού άφησε άνοιχτό τό θέμα
τής νίκης τής Κομμούνας ώς επανάστασης σε μιά μόνη χώρα, καί
περιορίστηκε στήν άναζήτηση τών αιτίων τής ήττας οχι στον μι­
κρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό σήψης τοϋ καπιταλισμού γενικά, άλ-
λά στη διεξοδική άνάλυση τής σήψης τής Β ' Αύτοκρατορίας, πού
οδήγησε στήν επαίσχυντη πολεμική ήττα καί στήν κατοχή τής
χώρας άπό τούς Π ρώσους. ’Απ’ αύτή τη γενική σήψη άνέλαβε νά
σώσει τη χώρα ή Κομμούνα.
Κι όμως ό Μάρξ, άμέσως μετά την άνακήρυξη τής δημοκρατίας,
τόν Σεπτέμβρη τοϋ 1870, είχε προειδοποιήσει τούς Γάλλους εργά­
τες νά μήν παρασυρθοΰν σε πράξεις « άπελπισμένης τρέλας ». Ε ί­
ναι γνωστή ή αυστηρή γλώσσα έκείνης τής προειδοποίησης :

Ή γαλλική εργατική τάξη επομένως κινείται μέσα σέ έξαιρετικά

δύσκολες συνθήκες. Κάθε άπόπειρα νά άνατρέψουν τή νέα κυβέρ­
νηση στή σημερινή κρίση, όταν ό έχθρός χτυπάει σχεδόν τις πύλες
τοϋ Παρισιοΰ, θά ήταν μιά άπελπισμένη τρέλα. Οι Γ άλλοι έργά-
τες πρέπει νά έπιτελέσουν τό καθήκον τους ώς πολίτες, άλλά
ταυτόχρονα δεν πρέπει νά άφήσουν νά έξαπατηθοΰν άπό τις έθνι-
B. H ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 6ι

κες μνήμες τοϋ 1792, όπως οι Γάλλοι άγρότες άφησαν νά εξαπα-

τηθοϋν άπό την εθνική μνήμη της Πρώτης Αυτοκρατορίας. Αύτό
πού έχουν να κάνουν δεν είναι νά έπαναλάβουν το παρελθόν, άλλα
νά οικοδομήσουν τό μέλλον. Ή ρεμα καί άποφασιστικά ας βελτιώ­
σουν τις δυνατότητες της δημοκρατικής ελευθερίας για την άνά-
πτυξη τής δικής τους ταξικής οργάνωσης. Αυτό θά τούς προικίσει
με καινούργιες ήράκλειες δυνάμεις για την άναγέννηση τής Γαλ­
λίας καί για τό κοινό μας καθήκον - την άπελευθέρωση τής
εργασίας. ’Από τις δικές τους ενέργειες καί τη δική τους σοφία
εξαρτδται ή τύχη τής Δημοκρατίας.

Κ. Μάρξ, Δεύτερη ’’Ε κθεση για τον Γαλλογερμανικό πόλεμο

ατό Γενικό Συμβούλιο τής Διεθνούς, 6-9 Σεπτεμβρίου 1870

Παρ’ όλη την αρχική του άντίθεση σε ενδεχόμενες παράτολμες

ενέργειες τοϋ γαλλικού προλεταριάτου, όταν οί έργάτες τοϋ Παρι-
σιοΰ πήραν την εξουσία άψηφώντας ολους τούς κινδύνους, ό Μάρξ
κινητοποίησε όλες τις δυνάμεις, τις δικές του καί τής Διεθνούς, για
νά βοηθήσει την επανάστασή τους καί προχώρησε στις άναλύσεις
πού περιέχονται στόν ’Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία καί στις έ-
πιστολες πού είδαμε, χωρίς νά θέσει ζήτημα δυνατότητας νά έπι-
κρατήσει ή επανάσταση σε μια μονή χωρά.
Ή δεύτερη διαφορά άνάμεσα στην ανάλυση τοϋ Μάρξ καί στη
σταλινική ανάλυση για τά αίτια τής ήττας τής Κομμούνας άφορδ
τήν ύπαρξη ή τήν ανυπαρξία κόμματος έπαρκώς εξοπλισμένου με
τήν « επαναστατική θεωρία » πού θά τό έκανε ικανό νά άναλάβει
ήγετικό-καθοδηγητικό ρόλο στήν επανάσταση. Γ ράφει ό Ζοάν :

’Από τήν άλλη, έλειπε άπο τήν εργατική τάξη ένα ήγετικό κόμμα,
οπλισμένο με επαναστατική θεωρία, χωρίς τήν όποια δεν ύπάρχει,
καί δεν μπορεί νά ύπάρξει πραγματικό επαναστατικό κίνημα.

Έ δ ώ βρισκόμαστε κάπου στο χώρο τοϋ παραλόγου. "Αν δεχτούμε

62 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου Α10ΝΑ;

αύτή τη θέση ώς ορθή, θά πρέπει νά δεχτούμε και το αναγκαίο

συμπέρασμα, δτι ό μαρξισμός τοϋ Μάρξ δεν ήταν « επαναστατική
θεωρία » ικανή να οπλίσει ένα « ηγετικό κόμμα της εργατικής τά­
ξης », έπομένως τότε δεν μπορούσε να υπάρξει « πραγματικά ε­
παναστατικό κίνημα ». Με άλλα λόγια, κατά τόν συγγραφέα αύτοϋ
τοϋ άρθρου, μπορούμε νά μιλάμε γιά επανάσταση στήν εποχή τοϋ
ιμπεριαλισμού καί μόνο, ιδιαίτερα άπό όταν ό μαρξισμός έγινε
« μαρξισμός-λενινισμός-σταλινισμός » !
Μάταια λοιπόν ό Μάρξ θεωρούσε ότι ή Α' Διεθνής έπαιξε πρω­
ταρχικό ρόλο στήν Κομμούνα, μάταια τη χαρακτήριζε «τό πιό
δοξασμένο κατόρθωμα τοϋ κόμματός μας », στο γράμμα του στόν
Κούγκελμαν καί, βεβαίως, μάταια θεωροΰσε τόν εαυτό του ώς
θεμελιωτή της επαναστατικής θεωρίας τοϋ επιστημονικού σοσια­
λισμού.
Παρ’ όλα αύτά, οί άπόψεις « μαρξιστών » όπως ό συγγραφέας
τού εισαγωγικού άρθρου στό άφιέρωμα τής Pensée γιά τήν Κομ­
μούνα ούδέποτε παραβλήθηκαν με τίς άπόψεις των μπλανκιστών
γιά νά επισημανθεΐ ή συγγένειά τους.

3. Μ ερικά χ ρή σιμ α, ίσ ω ς, σ υ μ π ερ ά σ μ α τα

Η « τιμιότητα », πού, στήν άρχή, τη χαρακτηρίζει « βλακεία » των

κομμουνάρων ό Μάρξ, δεν μπορεί παρά νά συνδεθεί με τίς διακη­
ρύξεις τής Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς τής 28 Μαρτίου, μέρας άνακή-
ρυξης τής Κομμούνας σε εκλεγμένη καί νόμιμη εξουσία. “Οπως
είδαμε, σ’ εκείνη τή διακήρυξη ή Κ.Ε. τονίζει ότι ή επανάσταση πού
συντελέστηκε άπό τίς 18 ώς τίς 28 Μαρτίου ήταν ειρηνική, έγινε
χωρίς τή χρήση βίας, κι ότι ή εργατική τάξη τού Παρισιού έπέδειξε
μεγαλοψυχία καί δεν εκανε χρήση άντιποίνων.
“Ολα αύτά μαζί συνθέτουν αύτό πού άπό χρόνια άρχαϊα άποτε-
λούσε άρετή τού « δήμου » : τήν άνθρωπιά καί τήν έπιείκεια. Μάς
B. H ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ *3

παραπέμπουν στον ’Αριστοτέλη, που μας παραδίνει πώς οί ’Αθη­

ναίοι δεν έδιωξαν άπό την πόλη τούς φίλους του τυράννου Πεισί-
στρατου, όσους δεν είχαν πάρει μέρος στις ταραχές, « χρώμενοι τη
ειωθυία τοϋ δήμου πραότητι » - άκολουθώντας τη συνήθη στη δη­
μοκρατία επιείκεια. ’Ανάλογη επιείκεια έδειξαν οί ’Αθηναίοι καί
στην πολύ πιο βαριά περίπτωση, των Τριάκοντα τυράννων, πού καί
ξενοκίνητοι ήταν - όργανο της νικήτριας στον Πελοποννησιακό πό­
λεμο Σπάρτης, καί πνίξανε την ’Αθήνα στο αιμα όταν πήρανε την
εξουσία καί κλεφταράδες καί φονιάδες άποδειχτήκανε, δολοφονών­
τας δημοκρατικούς πολίτες για να πάρουνε την περιουσία τους.
"Οταν οί δυνάμεις της δημοκρατίας, με τόν Θρασύβουλο έπικε-
φαλής, άπαλλάξανε τούς ’Αθηναίους άπό την τυραννία των Τριά­
κοντα, καθόλου δεν σκεφτήκανε να προβοϋνε σε άντίποινα. ’Αντί­
θετα, επιτρέψανε στούς ολιγαρχικούς, φίλους των Τριάκοντα, να
πάνε να εγκατασταθούνε στην Ελευσίνα, καί ψηφίσανε νόμο πού
άπαγόρευε την άναμόχλευση των περασμένων καί τις άντεκδική-
σεις -« των δε παρεληλυθότων μηδενί πρός μηδένα μνησικακειν » -
με εξαίρεση όσους είχαν λάβει άξιώματα, άλλα καί γι’ αυτούς ίσχυε
τό « δεδικασμένο », δεν μπορούσαν νά τούς δικάσουν δυό φορές γιά
τά άδικήματά τους - « μηδε πρός τούτους, εάν διδώσιν εύθύνας ». 21
Πουθενά ό Μάρξ δεν επικρίνει την Κομμούνα γιατί άπέρριψε τη
χρήση της επαναστατικής τρομοκρατίας - ή μόνη περίπτωση πού
εξετάζει τό θέμα είναι όταν ή Κομμούνα, πολύ άργά πιά, όταν είχε
κριθεϊ ή τύχη της, άποφάσισε νά κάνει μερικές εκτελέσεις ομήρων.
’Αντίθετα, ό Λένιν προσάπτει στό προλεταριάτο την « υπερβολική
μεγαλοψυχία » πού έδειξε στούς έχθρούς του άντί νά τούς εξοντώ­
σει. Σε άρθρο του δημοσιευμένο στις 23 Μαρτίου 1908 έγραφε :

Τό δεύτερο λάθος είναι ή υπερβολική μεγαλοψυχία τού προλετα­

ριάτου. ’Αντί νά εξοντώσει τούς έχθρούς του, προσπάθησε νά έ-
πιδράσει ήθικά πάνω τους, περιφρόνησε τη σημασία των καθαρά
πολεμικών ενεργειών στον εμφύλιο πόλεμο καί άντί νά στεφανώ-
64 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

σει τη νίκη του στο Παρίσι μέ μια άποφασιστική επίθεση στις

Βερσαλλίες, άργοπόρησε καί έδωσε στην κυβέρνηση των Βερσαλ­
λιών τον καιρό νά συγκεντρώσει τις σκοτεινές δυνάμεις καί να
προετοιμαστεί για τη ματωμένη βδομάδα τοΰ Μάη.
( "Απαντα , τ. 16, σ. 476 )

'Η τρομοκρατία, ή πιο άγρια καί αδίστακτη, χρησιμοποιήθηκε άπό

τον Θιέρσο, που έριξε τις δυνάμεις των μισθοφόρων τοϋ Βοναπάρ-
τη πάνω στο λαό τοϋ Παρισιού μέ σαδιστική εκδικητική μανία.
’Έχοντας μεθοδικά προετοιμάσει τη συναλλαγή του μέ τόν Βί-
σμαρκ, δήλωνε μέ κομπασμό στην Εθνοσυνέλευση ότι οί Βερσαλ­
λίες « είχαν φτάσει στό στόχο τους » καί ήταν πλέον εξασφαλισμένη
ή νίκη « της τάξεως, της δικαιοσύνης καί τοϋ πολιτισμοΰ ». Μια
μέρα πριν, στις 21 Μαΐου, ό στρατηγός Ντουαί έμπαινε στό Παρίσι
επικεφαλής των « πραιτωριανών τοΰ Βοναπάρτη » που ό Βίσμαρκ
είχε προσφέρει άπελευθερώνοντάς τους, μέ άντάλλαγμα την υπο­
γραφή της συνθήκης ειρήνης μέ τούς όρους πού ό ίδιος έπέβαλλε. 22
Καθώς ή αποφασιστική στιγμή πλησίαζε -γράφει ό Μάρξ- ό
Θιέρσος δήλωσε στήν Εθνοσυνέλευση ότι « θά ήταν άνελέητος »,
καί στις « βοναπαρτικές συμμορίες » έδωσε τήν « άδεια » νά πά­
ρουν τήν εκδίκησή τους άπό τό Παρίσι όσο καί όπως βάσταγε ή
ψυχή τους. Αυτό πού έπακολούθησε, λέει ό Μάρξ, μπορεί νά πα­
ραλληλιστεί μόνο μέ όσα έγιναν στή Ρώμη τόν καιρό τοΰ Σύλλα καί
των « τριουμβιράτων » 23 :

Οί ίδιες άθρόες, έν ψυχρω, σφαγές. ' Η ίδια περιφρόνηση για τήν

ήλικία καί τό φύλο στή σφαγή. Τό ίδιο σύστημα βασανιστηρίων
των αιχμαλώτων. Οί ίδιες προγραφές, πού αυτή τή φορά ήταν
προγραφές μιας ολόκληρης τάξης. Τό ίδιο άγριο κυνηγητό για νά
βρεθοΰν όσοι άπό τούς ηγέτες διέφυγαν, καί νά μή γλιτώσει ούτε
ένας. Οί ίδιες καταδόσεις πολιτικών καί ιδιωτικών εχθρών. Ή
ίδια άδιαφορία στό σφαγιασμό άνθρώπων τελείως άσχετων μέ τή
B. H ΚΡΓΠΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 65

διαμάχη. 'Η μόνη διαφορά είναι ότι οί Ρωμαίοι δεν είχαν μυδραλ-
λιοβόλα γιά να έκτελοϋν τούς προγεγραμμένους σωρηδόν, κι ότι
δεν είχαν « στα χέρια τους το νόμο », ούτε στο στόμα τους την
επίκληση τοϋ « πολιτισμού ».
( "Απαντα, τ. 22, σ. 349 )

Απέναντι στις φρικαλεότητες των μισθοφόρων τοϋ Βοναπάρτη, ό

λαός τοϋ Παρισιοΰ άντέταξε έναν ηρωισμό χωρίς προηγούμενο :

Ή αύτοθυσίαστόνήρωισμό με τόν όποιο ό πληθυσμός τοϋ Παρισιοΰ

-άνδρες, γυναίκες καί παιδιά- αγωνίστηκε επί οκτώ ήμερες, άπό
την είσοδο των δυνάμεων των Βερσαλλιών, άντανακλδ τό μεγαλείο
της δικής τους υπόθεσης, οσο τα καταχθόνια έργα των στρατιωτι­
κών άντανακλοΰν τό εγγενές πνεΰμα αύτοΰ τοϋ πολιτισμοΰ πού
ύπηρετοΰν ώς μισθοφόροι ύπερασπιστές του. Λαμπρός, άλήθεια,
πολιτισμός πού κύριο πρόβλημά του είναι πώς να άπαλλαγεΐ άπό
τούς σωρούς τών πτωμάτων πού άφησε πίσω του μετά τή μάχη.
(ό.π., σ. 348)

Ό αστικός πολιτισμός καί ή άστική δικαιοσύνη στάθηκαν στο ύψος

τών προγόνων τους - πολιτισμών τών ταξικών κοινωνιών : εμφα­
νίζονται με όλο τό θλιβερό τους φώς κάθε φορά πού « οί σκλάβοι
καί οί ύπηρέτες αύτοΰ τοϋ είδους της τάξεως έξεγείρονται εναντίον
τών άφεντάδων τους ». Όμολογουμένως ή γαλλική άστική τάξη τοϋ
1871 δεν πρωτοτύπησε σε φρικαλεότητες :

"Ολες οί μάχες τών κυρίαρχων τάξεων έναντίον τών τάξεων τών

παραγωγών πού άπειλοΰν τά προνόμιά τους είναι γεμάτες άπό τις
ίδιες φρικαλεότητες. ( . . . ) Υιοθέτησαν πάντοτε τό παλιό άξίωμα
τής περιπλανώμενης ιπποσύνης, ότι κάθε όπλο είναι καλό όταν
χρησιμοποιείται έναντίον τών πληβείων.
(ό'π., σ. 531 )
66 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

4. 7/ « τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ία » ήρθε ά ρ γ ά ;

'Η Κομμούνα σε κάθε περίπτωση διακήρυξε την άποστροφή της

προς τις τρομοκρατικές μεθόδους, που θεωρούσε πώς άνήκαν στην
άστική τάξη καί δεν είχαν θέση στην πρακτική της προλεταριακής
επανάστασης. Καί στο τέλος, τις ώρες της έσχατης άπελπισίας
της, όταν οί ορδές τοϋ Θιέρσου έπεσαν μέ μανία πάνω στο λαό
τοϋ Παρισιού, κατέφυγε κι αυτή σε πράξεις -καθαρά άμυντικής-
τρομοκρατίας, πράξεις πού ό έχθρός τής επέβαλλε. Ά λλα τότε ήταν
πια άργά, δεν μπορούσαν να φέρουν κανένα άποτέλεσμα, καί τό
μόνο πού άφησαν πίσω τους ήταν τό ερώτημα :
Θά ήταν διαφορετική ή τύχη τής Κομμούνας αν είχε έφαρμόσει
άπό τήν άρχή τήν επαναστατική τρομοκρατία ; Ερώ τημα πού πήρε
γενικότερη μορφή όταν τέθηκε στις έπαναστάσεις τοϋ 20οϋ αιώνα : ή
πείρα καί τοϋ 1848 καί τοϋ 1871 έδειξε πώς ή άστική τάξη είναι
άδίστακτη στις μεθόδους κατάπνιξης των επαναστάσεων, επομένως
αυτή έπιβάλλει τή βία στούς επαναστάτες, διδάσκοντάς τους πώς αν
ή έπανάσταση δεν χρησιμοποιήσει τή βία, είναι καταδικασμένη.
Τό δίδαγμα τό έλαβε ό Λένιν. Με άφετηρία τή μείζονα πρόταση,
πώς ή έπανάσταση είναι εμφύλιος πόλεμος, επομένως ό εμφύλιος
πόλεμος δεν είναι λιγότερο « πόλεμος » άπό τις συγκρούσεις μετα­
ξύ κρατών -άντίθετα, είναι ό σκληρότερος, γιατί σ’ αύτόν δεν υ­
πάρχουν συνθήκες ειρήνης, ή ήττα σημαίνει θάνατο γιά τούς ήττη-
μένους-, δούλεψε με τή μέθοδο καί τήν άντίληψη στρατιωτικού
ήγέτη γιά τήν προετοιμασία του καί μέ τήν ίδια μέθοδο καί άντί­
ληψη τόν διεξήγαγε όταν ήρθε ή ώρα του :
Μελέτη τοϋ χώρου - τής γενικής κατάστασης στήν τσαρική
Ρωσία καί τής κατάστασης πού διαμόρφωναν κάθε στιγμή οί ιστο­
ρικές συνθήκες. Ξεκαθάρισμα τοϋ κύριου, τοϋ στρατηγικού στόχου,
καί τακτική άνοιχτή, εύλύγιστη, ικανή γιά έπίθεση καί ύποχώρηση,
ταγμένη στήν ύπηρεσία τοϋ στρατηγικού στόχου, μέ πλήρη αίσθηση
τοϋ παράγοντα « χρόνος ». Διάταξη των -κοινωνικών- δυνάμεων
B. H ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ &7

και των εφεδρειών, εσωτερικών και διεθνών. Καί : οργάνωση στρα­

τού, τοϋ « στρατού της επανάστασης », οργανωμένου ίεραρχικά και
αύστηρά πειθαρχημένου, με τά μόνιμα στελέχη του, τίς μονάδες
τής πρώτης γραμμής, καί τη δυνατότητα να κινητοποιεί σε μια
πανστρατιά τίς πλατιές κοινωνικές δυνάμεις, για τη γενική επίθεση
στον κατάλληλο χρόνο. Ε π ίθ εσ η οργανωμένη σύμφωνα μέ όλους
τους κανόνες τοϋ πολέμου, πού χρησιμοποιεί όλες τίς μεθόδους μέ
πρωταρχικό σκοπό την έξόντωση τοϋ άντιπάλου καί την « ουδετε­
ροποίηση », ή καί την διά τοϋ τρόμου παράλυση, τών -πραγματι­
κών ή « δυνάμει » - παθητικών έφεδρειών τοϋ έχθροΰ.
Παρ’ όλα αύτά, ή νικηφόρα έπανάσταση τοϋ Ό χτώ βρη γνώρισε
ήττες συντριπτικές εβδομήντα χρόνια μετά τό θρίαμβό της, άφή-
νοντας καί πάλι άνοιχτό τό πρόβλημα τής έπανάστασης, τών με­
θόδων της καί τής εξουσίας της. "Αν δεχτοΰμε τή θέση τοϋ Μάρξ
οτι ή Κομμούνα ήταν «ένα νέο σημείο έκκίνησης μέ παγκόσμια
ιστορική άξια », θά πρέπει να έπανεξετάσουμε ολο τό πρόβλημα
τής σοσιαλιστικής έπανάστασης θέτοντας, έστω καί ώς « υπόθεση
έργασίας » τό έρώτημα αν ή διεξαγωγή καί, προπαντός, ή έξουσία
πού έγκαθίδρυσε ή έπανάσταση τοϋ Ό χτώβρη είχαν τήν Κομμούνα
ώς «σημείο έκκίνησης». Υποχρεωτικά, λοιπόν, πρέπει να ξανα-
δοΰμε τά προβλήματα αυτά όπως τά έθεσε ή Κομμούνα, μέ πρώτο
τό πρόβλημα τής επαναστατικής τρομοκρατίας.
'Η άλήθεια είναι πώς κάποια δείγματα υπάρχουν στή λιγόχρονη
ζωή τής Κομμούνας, πού ή προπαγάνδα τοϋ Θιέρσου τά διόγκωσε
καί τά χρησιμοποίησε σαν προσχήματα για νά έξαπολύσει τή σφα­
γή 35.000 καί τήν έξορία καί τό διωγμό άναρίθμητων κομμουνάρων.
Στίς 18 τοϋ Μάρτη δύο στρατηγοί τουφεκίστηκαν - ό Λεκόντ καί ό
Κλεμάν Τομά. Ό δεύτερος ήταν ένας άπό τούς όνομαστούς «χα ­
σάπηδες » στήν κατάπνιξη τής έξέγερσης τοϋ Ιουνίου 1848. "Οταν
έγινε γνωστή ή σύλληψή τους, πολλοί, άνάμεσά τους καί μέλη τής
Κ.Ε. τής Εθνοφρουράς, προσπάθησαν νά τούς σώσουν. Τή στιγμή
πού οί κύριοι ένοχοι είχαν ήδη φύγει για τίς Βερσαλλίες, ήταν
68 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ:

φανερά πώς δεν είχε νόημα ή εκτέλεση δύο πού δεν άνηκαν στους
πρωταγωνιστές. Τελικά, μέσα στη σύγχυση έκείνων των πρώτων
ώρών, οΐ δύο στρατηγοί τουφεκίστηκαν - κι άπό κείνη τη στιγμή ή
αντίδραση έβαλε στο μέτωπο των έπαναστατημένων τό στίγμα των
« δολοφόνων ».
Αυτό ήταν καί τό μοναδικό « έγκλημα » τοϋ έξεγερμένου λαοϋ
τοϋ Παρισιού, την άποφασιστική μέρα της κατάληψης της έξου-
σίας. Την άπόδειξη τη δίνει ό ίδιος ό Θιέρσος όταν, στις 8 τοϋ Μάη,
δήλωνε σε άντιπροσωπεία « συμφιλιωτικών » εκπροσώπων των
μεσαίων στρωμάτων 7roù ζητούσαν μια συμβιβαστική λύση γιά
να λήξει ό εμφύλιος πόλεμος ότι, αν οί έπαναστάτες άποφασίσουν
να συνθηκολογήσουν, θά βρούνε τις τώλες τοϋ Παρισιοΰ άνοιχτες
γιά να φύγουν όλοι « εκτός άπό τούς δολοφόνους των στρατηγών
Κλεμάν Τομά καί Λεκόντ ». Αύτός ήταν ό μόνος όρος πού έθετε ό
Θιέρσος σ’ έκείνη τήν υποκριτική έκδήλωση συμφιλιωτισμοΰ, όταν
πλέον είχε συμφωνήσει με τόν Βίσμαρκ γιά τούς όρους της συναλ­
λαγής καί δεν περίμενε παρά τήν άφιξη τών « πραιτωριανών » τοϋ
Βοναπάρτη γιά νά επιτεθεί στο Παρίσι. 24
Παρά τήν καλυμμένη ύποκρισία της, ή δήλωση έκείνη τοϋ Θιέρ-
σου είναι εύγλωττη καί γιά έναν άλλο λόγο - ότι δεν κάνει χρήση
τοϋ θέματος τών «ομήρων». Πραγματικά, στις 5 καί στις 6 τοϋ
’Απρίλη ή Κομμούνα δημοσίευσε άποφάσεις της με τις όποιες δή­
λωνε ότι, αν συνεχίσει ή κυβέρνηση τών Βερσαλλιών νά έκτελεΐ
αιχμαλώτους, θά άναγκαζόταν νά προχωρήσει σε άντίποινα.
'Η άπόφαση της 5ης ’Απριλίου κατάγγελλε τά εγκλήματα της
κυβέρνησης τοϋ Θιέρσου καί δήλωνε οτι θά άναγκαζόταν νά άκο-
λουθήσει τό « οφθαλμόν άντί οφθαλμού καί όδόντα άντί όδόντος »
όσο κι αν αύτό ήταν άντίθετο με τις άρχές της. 'Η άπόφαση της 6ης
’Απριλίου όριζε τις διαδικασίες πού θά άκολουθοϋσε ή Κομμούνα
γιά νά διαπιστώσει τήν ένοχή κάθε ύποπτου γιά συνεργασία μέ τις
Βερσαλλίες. "Αν κρινόταν ένοχος, θά κρατοΰνταν ώς « όμηρος τοϋ
λαοϋ τοϋ Παρισιοΰ ». Σέ περίπτωση έκτέλεσης αιχμαλώτου πολέ­
B. H ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 69

μου άπό την κυβέρνηση των Βερσαλλιών, ή Κομμούνα θά έκτελοϋσε

τριπλάσιο άριθμό όμηρων. 25
Τα δύο αύτά διατάγματα έκδόθηκαν μετά τά γεγονότα της 2ας
καί 3ης ’Απριλίου, όταν οί κομμουνάροι επιχείρησαν μια -καθυ­
στερημένη καί κακά οργανωμένη, γι’ αύτό καί άτυχή- επίθεση κα­
τά των Βερσαλλιών. Σ ’ αυτήν έχασαν τή ζωή τους ικανοί ήγέτες της
Κομμούνας, άνάμεσά τους ό Γουσταΰος Φλουρένς, ό « κόκκινος ιπ­
πότης » όπως τόν είχε άποκαλέσει ό Ούγκώ καί άγωνιστής της
Κρητικής Επανάστασης τοΰ 1866. 26 ’Απώλεια για τήν Κομμούνα
ήταν καί ή σύλληψη καί ή έκτέλεση τοΰ Ντυβάλ στήν ίδια επι­
χείρηση. 27
"Ενας συνταγματάρχης που ήταν παρών, ό Λαμπέρ, καταθέτον­
τας σε έρευνητική κοινοβουλευτική επιτροπή, έδωσε μια χαρακτη­
ριστική για τή γενναιότητα καί τό ήθος τών κομμουνάρων περιγρα­
φή τής εκτέλεσης τοΰ Ντυβάλ :

"Οταν πιάστηκε ή μονάδα τοΰ Ντυβάλ, ό στρατηγός Βιναί ρώτη­

σε : « Υπάρχει κάποιος αρχηγός εδώ ; » Βγήκε κάποιος άπό τις
γραμμές καί είπε : « Έ γ ώ είμαι αρχηγός. Είμαι ό Ντυβάλ ».
Τότε ό Βιναί είπε : « Τουφεκίστε τον ! » Πέθανε γενναία. Παρου­
σιάστηκε ένας άλλος καί είπε : « Είμαι ό άρχηγός τοΰ Επιτελείου
τοΰ Ντυβάλ ». Τουφεκίστηκε κι αύτός.

Ό διάσημος γεωγράφος καί γενναίος κομμουνάρος Ελισαίος Ρ ε-

κλύ που αιχμαλωτίστηκε κι αύτός, έδωσε μια συμπληρωματική
περιγραφή, χαρακτηριστική του « ήθους » τών άνθρώπων τών Βερ­
σαλλιών :

’Αμέσως μετά τήν έκτέλεση τοΰ Ντυβάλ ένας άπό τούς ιππείς τής
συνοδείας τοΰ Βιναί ρίχτηκε στό πτώμα, τοΰ έβγαλε τις μπότες
κι άρχισε να φωνάζει μπροστά στόν στρατηγό : « Ποιος θέλει τις
μπότες τοΰ Ντυβάλ ; »

"Ενας άλλος στρατηγός, ό Γκαλιφέ, διέταξε να έκτελεστοϋν τρεις

7° ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21 ou ΑΙΩΝΑ;

εθνοφρουροί που βρέθηκαν άπομονωμένοι. Ό ίδιος έκεΐνος συνταγ­

ματάρχης Λαμπέρ ομολόγησε δτι άφησε να έκτελεστοϋν μπροστά
του δύο αιχμάλωτοι. “Αλλοι πέντε, άνάμεσά τους κι ένα άγόρι δεκα­
πέντε χρόνων, έκτελέστηκαν στις 2 ’Απριλίου. Σ τις « ’Αναμνήσεις »
του ένας άλλος βερσαλλιέρος έγραφε πώς οσους αιχμαλώτους έπια-
σαν κατά την επιχείρηση της 2 ’Απριλίου « τους άραδιάζανε στον
τοίχο μιας μάντρας καί τους τουφεκίζανε ». “Ετσι, άπλά ! Αύτες οί
έκτελέσεις αιχμαλώτων έκαναν την Κομμούνα νά έκδώσει τα δύο
διατάγματα για άντίποινα, στις 5 καί 6 ’Απριλίου. Τα διατάγματα
αυτά έμειναν ώστόσο άνενεργά -ή Κομμούνα δίσταζε νά προχωρή­
σει σε τέτοια μέτρα- άλλα είχαν κάποιο άποτέλεσμα : μέτριασαν το
ζήλο των Βερσαλλιών νά θανατώνουν όποιον έπεφτε στα χέρια τους.
Τό δισταγμό της Κομμούνας νά άπαντήσει στη βαρβαρότητα
των άντιπάλων της με άντίστοιχη βαρβαρότητα ό Μάρξ τόν κατα­
νοεί άπολύτως, με την ιστορική άναδρομή του στην άναβίωση αύ-
τών των « εθίμων » :*

*Η άστική τάξη κι ό στρατός της επανέφεραν, τόν ’Ιούνιο του 1848,

ένα έθιμο πού είχε πολύν καιρό έκλείψει άπό τήν πολεμική πρα­
κτική - τήν εκτέλεση των άνυπεράσπιστων αιχμαλώτων. Αυτό τό
κτηνώδες έθιμο υιοθετήθηκε περισσότερο ή λιγότερο άπό τούς
καταστολεΐς όλων τών λαϊκών κινημάτων στην Εύρώπη καί στην
’Ινδία, άποδείχνοντας έτσι πώς άποτελεϊ μια άληθινή « πρόοδο τοΰ
πολιτισμού » ! ’Από τό άλλο μέρος, οί Π ρώσοι στη Γαλλία επα­
νέφεραν τήν πρακτική της σύλληψης ομήρων - άθώων άνθρώπων
πού υποχρεώνονταν, με τή ζωή τους, νά πληρώσουν για πράξεις
άλλων. “Οταν, όπως είδαμε, ό Θιέρσος εφάρμοσε άπό τήν άρχή
της σύγκρουσης τήν άνθρωπιστική πρακτική της εκτέλεσης τών
αιχμαλώτων κομμουνάρων, ή Κομμούνα, για νά προστατέψει τή
ζωή τους, άναγκάστηκε νά καταφύγει στην πρωσική πρακτική
της σύλληψης ομήρων.
(δ,π., σ. 352)
B. H ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 7'

Οί όμηροι της Κομμούνας ήταν σημαντικοί. Ανάμεσα τους ό αρχιε­

πίσκοπος Παρισίων, ό τραπεζίτης Ζεκερ κ.ά., άλλά καί κοινοί,
πληρωμένοι κατάσκοποι των Βερσαλλιών. *Η Κομμούνα δχι μόνο
άνέβαλλε την έκτέλεση τους, άλλα επανειλημμένα ζήτησε άπό τίς
Βερσαλλίες την άνταλλαγη τοϋ άρχιεπισκόπου καί των ιερέων πού
κρατούσε ώς όμηρους με τόν Μπλανκί, πού βρισκόταν στα χέρια τοϋ
Θιέρσου άπό τίς 17 Μαρτίου. Ό Θιέρσος « άρνηθηκε πεισματικά
την άνταλλαγη », γιατί, όπως έξηγεϊ ό Μάρξ, « ήξερε ότι με τόν
Μπλανκί θά έδινε έναν ήγέτη στην Κομμούνα, ένώ ό άρχιεπίσκοπος
θά έξυ7τηρετοϋσε καλύτερα τούς σκοπούς του νεκρός », κι έτσι « ό
πραγματικός εκτελεστής τοϋ άρχιεπισκόπου ήταν ό Θιέρσος ».
Τελικά, στις 24 Μαΐου, όταν οί δυνάμεις των Βερσαλλιών είχαν
μ7τεΐ στο Παρίσι, καταλάμβαναν τό ένα μετά το άλλο τά οδοφράγ­
ματα τών κομμουνάρων καί έπιδίδονταν σε άγριες σφαγές καί
ομαδικές εκτελέσεις, τότε, κάτω καί άπό την πίεση τών οικογε­
νειών τών άναρίθμητων θυμάτων, ό Φερέ, ύπεύθυνος της Γενικής
’Ασφάλειας, άποφάσισε την έκτέλεση τών όμηρων, σύμφωνα με τά
διατάγματα τοϋ ’Απριλίου. Τό έκτελεστικό άπόσπασμα τό άποτε-
λοΰσαν άποκλειστικά εθελοντές πού έκδικοΰνταν τό θάνατο τών
παιδιών καί τών πατεράδων τους. ’Έ τ σ ι, έκτελέστηκαν ό άρχιε­
πίσκοπος Παρισίων, ό ιερέας της εκκλησίας τής Μαντελέν, τρεις
Ιησουίτες, συνολικά 68 όμηροι.
Οί νεκροί τής Κομμούνας ήταν δεκάδες χιλιάδες, άλλα ό χαρα­
κτηρισμός τών « σφαγέων » δόθηκε άπό τόν Θιέρσο καί τούς ό­
μοιους του στούς κομμουνάρους, σύμφωνα με την αιώνια μοίρα τών
ήττημένων. Καί βέβαια, ή έκτέλεση τών 68 όμηρων δέν άλλαζε την
πορεία τών γεγονότων, πού είχε πλέον προδιαγράφει. Ή τρομο­
κρατία ήρθε πολύ άργά, ή έτσι κι άλλιώς είναι μάταιη στην έπα-
νάσταση; Τό έρώτημα μένει ώς τώρα άνοιχτό, άλλα ή άμείλικτη
πραγματικότητα κρατάει άρκετά κλειδιά.
Οί δυνάμεις τοϋ Θιέρσου μ7τήκαν στό Παρίσι στις 22 Μαΐου οχι
έπειδή ή Κομμούνα άρνηθηκε να έφαρμόσει την « έπαναστατική
72 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 2Ιοι> ΑΙΩΝΑ;

τρομοκρατία ». Μπήκαν γιατί ή Κομμούνα είχε άφήσει αφύλακτη

τη δική της Κερκόπορτα, άπό δπου εισέβαλαν ανενόχλητα οί σφα­
γείς τοϋ Μάκ Μαόν, καί γιατί ό Βίσμαρκ έπέτρεψε στους πραιτω-
ριανούς τοϋ Βοναπάρτη νά περάσουν μέσα άπό τις πρωσικές γραμ­
μές για νά μπουν στο Παρίσι. Ή κατάληψη τοϋ Παρισιοΰ ολοκλη­
ρώθηκε μέσα σε μιά βδομάδα οχι γιατί ή Κομμούνα δεν έκτέλεσε
έγκαιρα τούς όμηρους της, άλλα γιατί δεν πέτυχε νά συντονίσει τις
δυνάμεις της. Καί πάντα βαραίνει στην τύχη της τό άρχικό σφάλ­
μα, ότι άφησε τόν Θιέρσο νά φύγει άνενόχλητος στις Βερσαλλίες κι
άπό κεϊ νά οργανώσει την άντεπανάσταση.
Α κόμη καί οί φωτιές πού κατακάψανε τις τελευταίες μέρες της
άμυνας τό Παρίσι δεν ήταν παρά μιά πράξη άπελπισίας των κομ-
μουνάρων. Καί πάλι, ελάχιστες οφείλονταν σ’ αύτούς. Πολλές ήταν
άποτέλεσμα τοϋ ΐΐυροβολικοΰ τοϋ Θιέρσου, άλλά άποδόθηκαν όλες,
όπως ήταν έπόμενο, στούς κομμουνάρους.
 Γ

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΑΛΗΘΗΚΕ

Οι προυντονιστες ήταν οί κυρίως υπεύθυνοι για τα οικονομικά δια­
τάγματα της Κομμούνας, τόσο για τα πιο άξιέπαινα όσο καί για τα
πιο αποτυχημένα, όπιος οΐ μπλανκιστες ήταν υπεύθυνοι για τις πολι­
τικές πράξεις καί παραλείψεις της. Καί στις δύο περιπτώσεις ή ει­
ρωνεία τής ιστορίας θέλησε -όπως συμβαίνει όταν το τιμόνι τό πάρουν
δογματικοί- να πράξουν καί οί δύο τά άντίθετα άπό όσα τά δόγματα
των σχολών τους επιτάσσανε.

Ένγκελς, Πρόλογος τοΰ 1891 στον 'Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία.

Μάρξ - Ένγκελς, Έ χ λ εχ τά "Εργα, άγγλ. έκδ., τ. 2, σ. 186
1. Μ ε ρ ικ ά - ά π ό τ α π ο λ λ ά - α ν α π ά ν τ η τ α έ ρ ω τ ή μ α τ α

'Ορισμένοι ιστορικοί θεώρησαν την Κομμούνα « τελευταία έπανά-

σταση τοϋ 19ου αιώνα », είδαν σ’ αύτήν την τελευταία καί τελική
έκδήλωση των γαλλικών έπαναστατικών κινημάτων έκείνου τοϋ
επαναστατικού αιώνα, τη θεωρούσαν « λυκόφως καί όχι ανατολή ».
’Αντίθετα, ό Μάρξ είδε την Κομμούνα ώς άνατολή των επαναστά­
σεων τοϋ μέλλοντος.
ΤΗταν ή έπανάσταση πού έλυσε τό θεμελιακό ερώτημα πού είχε
θέσει ή έπανάσταση τοϋ 1848 καί δεν είχε μπορέσει να λύσει ό
επιστημονικός σοσιαλισμός με τα δεδομένα πού διέθετε ώς τότε :
τό πρόβλημα της εξουσίας στη σοσιαλιστική έπανάσταση.
Σήμερα, εκατόν είκοσι χρόνια μετά, καί μέ όλη τη γνώση της
έπαναστατικής πράξης τοϋ 20οΰ αιώνα καί της κατάληξής της, ποιά
άπό τις δύο έκτιμήσεις μποροΰμε νά θεωρήσουμε ότι ήταν ή ορθή ;
'Η Κομμούνα τοϋ 1871 ήταν τό λυκόφως των έπαναστάσεων τοϋ
19ου αιώνα ή ή άνατολή των έπαναστάσεων τοϋ 20οΰ αιώνα ;
Για τό γαλλικό έπαναστατικό κίνημα ή Κομμούνα ήταν σίγουρα
«λυκόφως». Ή Γαλλία, πού είχε τό ιστορικό προνόμιο νά παίρ­
νουν οί έπαναστάσεις της τήν πιό « κλασική » μορφή τους, έμοιαζε
νά έξάντλησε τό έπαναστατικό της άπόθεμα, ή Κομμούνα ύπηρξε
τό κύκνειο άσμα της - ή, μέ όρους περισσότερο ιστορικούς : ή
Γαλλία, άφοΰ έδωσε στή σειρά των άστικών έπαναστάσεών της
τήν κλασική μορφή τους, τις έφερε άπό τή Γενική Συνέλευση των
Τάξεων τόν Μάη τοϋ 1789 ώς τήν πρώτη έπαναστατική έμφάνιση
τοϋ προλεταριάτου στήν έπανάσταση τοϋ 1848, μέ τήν Κομμούνα
τοϋ 1871 έφτασε στήν κορυφή των έπαναστατικών έπιτεύξεών της.
I6 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Έ δ ω σ ε καί στην προλεταριακή επανάσταση την « κλασική μορφή »

της, καί άποσύρθηκε από το επαναστατικά προσκήνιο. Ή Κομμού­
να τοϋ Παρισιού ήταν το κύκνειο άσμα τοϋ επαναστατικού κέντρου
της Εύρώτυης, πού ήταν ή Γαλλία έπί έναν αιώνα. Κι ή Ευρώτα) δεν
μπόρεσε να γεννήσει ένα καινούργιο επαναστατικό κέντρο.
'Η ήττα της Κομμούνας έγινε ήττα τοϋ εύρωπαικοϋ προλεταριά­
του. Ή κόκκινη σημαία, ποτισμένη με τό αίμα των χιλιάδων κομ-
μουνάρων, έμεινε πεσμένη καταγής καί κανένα εύρωπαικό προλε­
ταριάτο δεν φαινόταν έτοιμο να τή σηκώσει. Τό επαναστατικό κί­
νημα της Εύρώπης έμπαινε στήν εποχή των άντιφάσεων. Ό χώρος
όπου άμεσα έκδηλώθηκαν οί μετά τήν Κομμούνα άντιφάσεις ήταν ή
ίδια ή Α' Διεθνής.
Στους κόλπους της ξέσπασε, άνοιχτά πιά, ό πόλεμος άνάμεσα
στό μαρξισμό καί στόν άναρχισμό, άνάμεσα στόν Μάρξ καί τόν
Ένγκελς άπό τή μία πλευρά καί τόν Μπακούνιν άπό τήν άλλη. Οί
ήγέτες της Α' Διεθνούς, άναγνωρίζοντας τήν κατάσταση πού δια­
μορφωνόταν στήν Ευρώπη, μετέθεσαν τήν έδρα της Διεθνούς στις
'Ηνωμένες Πολιτείες, σε μιαν ύστατη προσπάθεια να δοκιμάσουν
τις δυνάμεις τοϋ προλεταριάτου σέ χώρα με καπιταλιστική άνά-
πτυξη καί μακριά άπό τις επιπτώσεις τής ήττας τής Κομμούνας.
Τό πείραμα άπέτυχε.
' Η ήττα τής Κομμούνας σήμανε τήν έναρξη τοϋ « ρωσοευρωπαι-
κοΰ » ίδεολογικοΰ πολέμου, πού οί πρώτες εχθροπραξίες του είχαν
άρχίσει τό 1868-69, κηρύχθηκε επίσημα με τόν άποκλεισμό τοϋ
Μπακούνιν άπό τήν Α' Διεθνή, καί σηματοδότησε τό πραγματικό
ιστορικό γεγονός : τή μετατόπιση τοϋ κέντρου τοϋ έπαναστατικοΰ
κινήματος άπό τή Δύση στήν ’Ανατολή, άπό τήν Εύρώπη στήν τσα­
ρική Ρωσία.
Έ κ ε ΐ, στό κέντρο τοϋ δεσποτισμοΰ καί στό «προπύργιο τής
εύρωπαϊκής άντίδρασης », όπως χαρακτήριζε ό Μάρξ τήν τσαρική
Ρωσία, ό Μπακούνιν κατόρθωσε νά άπαγορεύσει τήν είσοδο στήν
Α' Διεθνή. Οί άντιλήψεις του πιάσανε ρίζες στόν ρωσικό μηδενισμό
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΛΛΗΘΗΚΕ 77

καί στον ρωσικά λαϊκισμό, κι αύτή ή σύνθεση κυριάρχησε άπό τη

δεκαετία τοϋ 1870 ώς τις άρχές της δεκαετίας τοϋ 1890, όταν ό
μαρξισμός, με τόν Πλεχάνοφ, έσπασε τό φράγμα τοϋ λαϊκισμού καί
πέρασε στη ρωσική επαναστατική σκέψη.
Ό 20ός αιώνας, με πρωταγωνιστή τον Λένιν, μετέθεσε άποφα-
σιστικά τά επαναστατικά του κέντρα, καί δημιούργησε τήν πεποί­
θηση πώς έξ άνατολών ερχόταν πια τό επαναστατικό φως - ex
oriente lux. Αύτή ή πεποίθηση ρίζωσε με τήν πρώτη ρωσική επα­
νάσταση, τοϋ 1905, κορυφώθηκε με τήν ’Οχτωβριανή Επανάστα­
ση, ένισχύθηκε με τήν ήττα τοϋ γερμανικοΰ προλεταριάτου μετά
τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, προχώρησε άνατολικότερα με τήν
κινεζική επανάσταση, καί είχε τις τελευταίες άπηχήσεις της στον
ενθουσιασμό άρκετών διανοουμένων της Δύσης για τις κινεζικές
-άγροτοστρατιωτικές- κομμοΰνες καί τήν κινεζική « μορφωτική
έπανάσταση » με τούς έρυθροφρουρούς καί τό κόκκινο βιβλιαράκι
πού 7ΐεριέκλειε τή « σκέψη τοϋ Μάο » ώς έξ άποκαλύψεως ύτιέρτα-
τη έπαναστατική άλήθεια.
Τό Βιετνάμ, μέ τόν 7ΐερίπου τριακονταετή πόλεμό του έναντίον
των Γ άλλων πρώτα, τών ’Αμερικανών άργότερα, ήταν ή τελευταία
έπανάσταση τοϋ 20οΰ αιώνα πού συγκλόνισε τούς κατοίκους αύτοΰ
τοϋ πλανήτη. Κ ι όπως έγινε μέ όλες τις προηγούμενες έπαναστά-
σεις, ό βιετναμικός λαός κέρδισε στόν έπαναστατικό πόλεμο κι
έχασε στό μέτωπο της ειρήνης.
Λίγο πιο μακριά άπό τό Βιετνάμ, στήν Καμπότζη της σιω7ΐης, ή
έπανάσταση δολοφονήθηκε άγρια άπό τούς « Κόκκινους Χμέρ » τοϋ
Πόλ Πότ. 'Η πολιτισμένη άνθρωπότητα προτιμά νά κρατάει κλει­
στά τά μάτια καί τά αύτιά μπροστά στα εγκλήματα τοϋ αιώνα πού
διαπράχθηκαν σ’ έκείνη τή μακρινή χώρα. ‘Άκρα σια>7ΐή τά σκε­
πάζει, γιατί τό μέγεθος τους είναι άσήκωτο οσο καί ή άδιαφορία
τών « πολιτισμένων » χωρών, τών κινημάτων ειρήνης καί τών « ά-
δελφών κομμάτων η - άν κάποτε μετρήθηκαν καί οί Κόκκινοι Χμέρ
στα τότε « άδελφά κόμματα ».
7» ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21 ou ΑΙΩΝΑ;

Στην Εύρώπη οί διαψεύσεις κι οί άπογοητεύσεις ήρθαν με δύ­

ναμη χιονοστιβάδας, αφήνοντας άναπάντητο το ερώτημα: γιατί
στις άνεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες, μετά τις ήττες τοϋ επα­
ναστατικού κινήματος πού φούντωσε αμέσως μετά το τέλος τοϋ Α'
Παγκοσμίου πολέμου, το προλεταριάτο ούσιαστικά παραιτήθηκε
άπο τή διεκδίκηση της έξουσίας για τήν άνατρο7τη του καπιταλι-
στικοϋ συστήματος. Κ ι όμως, στον 20ο αιώνα ή συγκέντρωση κε­
φαλαίου καί προλεταριάτου, άντίστοιχα, πρόσφερε πολύ καλύτερες
προϋποθέσεις. Ή διάσπαση τοϋ έργατικοΰ κινήματος πάνω στη
διαχωριστική γραμμή « ρεφορμισμός ή επανάσταση » ύποτίθεται
πώς άποτελοΰσε την εγγύηση για τή νικηφόρα πορεία τοϋ σοσια-
λιστικοΰ κινήματος.
’Οργανωμένα πάνω στο πρότυπο τοϋ Ρωσικοΰ Μπολσεβίκικου
Κόμματος, με ενιαία ιδεολογία, βούληση καί δράση, στηριγμένα
στη σιδερένια πειθαρχία καί στόν αύστηρό συγκεντρωτισμό, μέ
ενιαίο διεθνές καθοδηγητικό κέντρο, τήν Γ ' Διεθνή, τούς 21 όρους
τής οποίας είχαν άποδεχθεϊ μέ τήν ίδια τήν πράξη της γέννησής
τους, τα Κομμουνιστικά Κόμματα υποτίθεται πώς ήταν τά έπιτε-
λεϊα πού μέ σιγουριά θά όδηγοΰσαν τήν έργατική τάξη στην κατά­
ληψη της έξουσίας, στην άνατρο7τή τοϋ καπιταλισμοΰ μέσα στά ίδια
τά προΐϊύργιά του, στήν εγκαθίδρυση μιας έξουσίας πού θά είχε
πρότυπό της τή σοβιετική εξουσία - καί όχι πλέον τήν Κομμούνα
τοϋ Παρισιού.
Ή Εύρώττη δέν άνταποκρίθηκε σέ καμιά άπ’ αυτές τις προσδο­
κίες, άφήνοντας άναπάντητο τό έρώτημα γιά τις αιτίες αύτής της
κάμψης τοϋ έπαναστατικοΰ κινήματος. Στη διάρκεια τοϋ μεσοπο­
λέμου ή άπάντηση στό καίριο αύτό έρώτημα ήταν πώς αιτία της
κάμψης ήταν ή « έργατική άριστοκρατία » καί τά κόμματα της Β'
Διεθνοΰς. Στά μεταπολεμικά χρόνια ή ερμηνεία αύτή έλάχιστους
οπαδούς διατηρεί, άλλά τό κενό πού άφησε δέν έχει καλυφθεί. Καί
δέν θά καλυφθεί αν ή έρευνα δέν στραφεί στήν άναζήτηση των
πραγματικών δεδομένων πού μάς άφήνει ό 20ός αιώνας σέ όλη τή
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΑΛΗΘΗΚΕ 79

διαδρομή του - άπό το θρίαμβο της Όχτωβριανής Επανάστασης

ώς την κατάρρευση τοϋ « ύπάρξαντος σοσιαλισμού », καί δεν άνα-
ζητήσει σ’ αύτά την άπάντηση σε πολύ συγκεκριμένα ερωτήματα :
- Ποιο ρόλο έπαιξε ή Γ ' Διεθνής καί τα κόμματα-τμήματά της
στη μη άνάπτυξη επαναστατικών κινημάτων στίς καπιταλιστικές
χώρες, ποιες συνέπειες είχε ή άνευ όρων υποταγή τους στίς άπο-
φάσεις του διεθνούς καθοδηγητικοϋ κέντρου καί τών « 'Ομοσπον­
διών » του ( όπως ήταν, π.χ., ή Βαλκανική 'Ομοσπονδία της Γ '
Διεθνούς, πού έπαιξε σημαντικό, καί ολέθριο, ρόλο στο ελληνικό
κομμουνιστικό κίνημα ).
Ποιό ρόλο έπαιξε ή υποταγή τών Κ.Κ. στό καθήκον πού τούς
έθεσε ό Στάλιν, περιορίζοντας σ’ αύτό καί τήν έννοια τοΰ « προλε­
ταριακού διεθνισμού » : ύπεράσπιση της ΕΣΣΔ με ολα τα μέσα. 'Η
θεωρία τής νίκης τής επανάστασης σε μια μόνη χώρα καί σε συνθή­
κες καπιταλιστικής περικύκλωσης είχε ύποκαταστήσει τήν « παγ­
κόσμια επανάσταση » καί τόν « προλεταριακό διεθνισμό » όπως
τόν έννοοΰσαν ό Μάρξ καί ό Έ νγκελς. Έ κ τών πραγμάτων, ή στα­
λινική εκδοχή τοΰ προλεταριακού διεθνισμού άπέκλειε τήν αυτόνο­
μη δράση τών Κ.Κ. καί τό συντονισμό τών αγώνων τους σε διεθνές
έπίπεδο, καί έπέβαλλε τήν ύποταγή τους στήν πολιτική τής ΕΣΣΔ
άκόμη κι όταν έφτανε σέ οριακά σημεία, όπως ήταν τό σύμφωνο
Ρίμπεντροπ-Μολότοφ, ή ή πιό πρόσφατη -καί τελευταία- έμπει-
ρία τού Τσερνομπίλ.
Ποιό ρόλο έπαιξε ή άντίφαση άνάμεσα στήν έσωτερική οργάνωση
τών Κ.Κ. ώς κομμάτων « νέου τύπου », προορισμένων νά δράσουν
έπαναστατικά, καί στήν άπουσία συνθηκών για άμεση έπαναστατι-
κή δράση, ή άντίφαση άνάμεσα στήν έπαναστατική φρασεολογία
καί στίς άναλύσεις γιά φάσεις τής γενικής κρίσης τού καπιταλισμού
καί στή μή έκμετάλλευση συνθηκών πού θά μπορούσαν νά εξελι­
χθούν σέ επαναστατικές καταστάσεις, άπό τήν οικονομική κρίση
τοΰ 1928 ώς τόν πόλεμο καί τίς πρώτες μεταπολεμικές συνθήκες.
Ποιό ρόλο έπαιξε ή « αύτοδιάλυση » τής Γ ' Διεθνούς μέσα στον
8ο ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΛΝΛΓΓΛΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

πόλεμο με απόφαση τοϋ Στάλιν, κι αν έγινε για να «αύτονομη-

θοϋν » τα Κ.Κ. ή για να άναδειχθεΐ ή Σ. "Ενωση καί τό Κ Κ Σ Ε σε
μοναδικό καθοδηγητικό κέντρο τοϋ διεθνούς κομμουνιστικού κινή­
ματος, χωρίς παρεμβάσεις καί παρεμβολές των άλλων Κ.Κ. μέσα
άπό ένα πολυκομματικό διεθνές κέντρο πού θά διεκδικοϋσε μια
θέση στη διεθνή προλεταριακή άλληλεγγύη, άλλα καί θά μπορούσε
κάποια στιγμή να μήν είναι τόσο πειθαρχικό στις άποφάσεις τοϋ
πραγματικοΰ κέντρου, τοϋ Κ Κ Σ Ε , όσο άπαιτοΰσε ό Στάλιν.
Ποιό ρόλο έπαιξε ό ναπολεόντειος τρόπος « επέκτασης » τοϋ
σοσιαλισμοΰ -δηλαδή τοϋ σταλινικοΰ μοντέλου- μεταπολεμικά
στις χώρες της ’Ανατολικής Εύρώττης, καθώς καί ή μορφή καί ή
ούσία τοϋ « σοσιαλισμοΰ » πού ονομάστηκε « ύπαρκτός », στή μείω­
ση της έλκτικής δύναμης τοϋ σοσιαλισμού για τούς έργαζόμενους
των δυτικών χωρών.
Ποιό ρόλο έπαιξε ή διαιώνιση της « δικτατορίας τοϋ προλετα­
ριάτου », πού μόνο ώς μεταβατική μορφή προς τήν κατάργηση τοϋ
κράτους, μαζί μέ τήν κατάργηση τών τάξεων, είχε οριστεί άπό τούς
θεμελιωτές τοϋ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού, καί άν ήταν « δικτα­
τορία της εργατικής τάξης », όπως τήν έδωσε τό πρότυπο τής
Κομμούνας, ή « δικτατορία τοϋ κόμματος », όπως τήν όρισε ό Λένιν
καί τήν ύποστήριξε ό Τρότσκι τό 1921.
Τα έρωτηματα αυτά, καί πολλά άλλα άκόμη, άπαιτοΰν μιαν
επιστημονική διερεύνηση, χωρίς πάθος, χωρίς προκατασκευασμέ-
νες πεποιθήσεις καί φανατισμούς καί προβολή ιδεολογημάτων πού
ή πραγματικότητα τά έχει άπορρίψει. Οί καιροί άπαιτοΰν τήν ά-
ναζήτηση τών αιτίων μέσα άπό τήν ιστορική άλήθεια, τήν άποκά-
λυψη τών άληθειών πού έμειναν χρόνια κρυμμένες κάτω άπό τή
φενάκη τών κενών φράσεων, τήν άποκάλυψη τοϋ πραγματικοΰ πε­
ριεχομένου τών λέξεων πού έμενε χρόνια κρυμμένο κάτω άπό τήν
πρωτόγονη μαγική άντίληψη : ό,τι ονομάζεται ύπάρχει.
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΛΛΗΘΗΚΕ 8ι

2. Ή Κομμούνα, Σ φ ίγ γ α κ α ι τον 21 ον α ιώ ν α

Αυτή ή διερεύνηση δεν μπορεί παρά να μας οδηγήσει πίσω, στο

(οσημεϊο εκκίνησης », στην Κομμούνα τοϋ 1871, ζητώντας απ’ αύ-
τήν άπάντηση στο ερώτημα πού περιέχει δλα τα έρωτήματα πού
διατυπώσαμε - και δσα άλλα επιβάλλεται νά προστεθούν : ή εξου­
σία πού γεννήθηκε στην αυγή τοϋ 20οϋ αιώνα καί κατέρρευσε στο
λυκόφως του χρησιμοποίησε ώς « σημείο εκκίνησης » τήν Κομμού­
να, δηλαδή ήταν μιά εξουσία πού συνέτριψε τον αστικό κρατικό
μηχανισμό βάζοντας τή γενική έκλογή καί τήν άνακλητότητα των
ύπαλλήλων τοϋ κράτους στή θέση της διοικητικής γραφειοκρατίας
καί τον ένοπλο λαό στή θέση της στρατιωτικής ιεραρχίας, προετοι­
μάζοντας έτσι τήν αύτοκατάλυσή της ; Αύτό είναι τό τελικό ερώ­
τημα, αν δεχτοΰμε ότι διατηρεί τήν ισχύ της ή θέση τοϋ Μάρξ ότι ή
εξουσία πού κατόρθωσε νά δημιουργήσει στούς δύο μήνες τής ζωής
της ή Κομμούνα τοϋ Παρισιού

ήταν ουσιαστικά μιά κυβέρνηση τής εργατικής τάξης, τό γέννημα

τής πάλης τής τάξης των παραγωγών εναντίον τής τάξης των
σφετεριστών, ή πολιτική μορφή πού επιτέλους άνακαλύφθηκε,
μέ τήν οποία μπορεί νά επιτευχθεί ή οικονομική απελευθέρωση
τής εργασίας.

κι άν όλο τό « μυστικό » της, πάντα κατά τόν Μάρξ, ήταν οτι :

ήταν μιά τελείως ανοιχτή πολιτική μορφή, ενώ όλες οί προηγού­

μενες μορφές διακυβέρνησης ήταν έντονα κατασταλτικές.
(ο.π., τ. 22, σ. 334)

Ή Κομμούνα, «Σ φ ίγγα » για τήν άστική τάξη τοϋ 19ου αιώνα,

έγινε ή Σφίγγα τών κομμουνιστών τοϋ τέλους τοϋ 20οΰ αιώνα.
Ά π ό τή γέννηση ώς τό θάνατό της ή εξουσία πού σφετερίστηκε
82 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

το όνομα τοϋ σοσιαλισμού φέρθηκε στην κληρονομιά της Κομμού­

νας σαν κακός κληρονόμος. Την κατασπατάλησε, καί κατέληξε στη
θλιβερή χρεοκοπία πού παρακολουθεί μέ κατάπληξη ό κόσμος σή­
μερα. ’Αλλά ή συσσωρευμένη άρνητική πείρα τοϋ 20οϋ αιώνα άφή-
νει την ελπίδα πώς θά γονιμοποιηθεΐ άπό τούς άνθρώπους τοϋ
αιώνα πού έρχεται, πώς μια άλλη γενιά θά γεφυρώσει τό χάσμα
πού έμεινε άνοιχτό άνάμεσα στον 19ο καί στον 21ο αιώνα, στόν
όποιο δικαιωματικά πλέον άνήκει ή Κομμούνα τοϋ 1871. Γ ι’ αύτό
καί κάθε προσπάθεια διερεύνησης των σημερινών, καί αύριανών,
προβλημάτων τις λύσεις καί τις άπαντήσεις πού έδωσε ή Κομμού­
να είναι ύποχρεωμένη νά έχει ώς άφετηρία.
"Ενα άπό τά πρώτα ζητήματα πού άφησε άνοιχτά ή Κομμούνα
είναι τό περίφημο ζήτημα τοϋ « ύποκειμενικοΰ παράγοντα ». Είδα­
με άπό την άρχή ότι τό προλεταριάτο τοϋ Παρισιοΰ ούτε είχε
προετοιμαστεί γι’ αύτήν την εξουσία ούτε την είχε προετοιμάσει.
"Επεσε, κυριολεκτικά, στά χέρια του έκεϊνο τό πρωινό της 18ης τοϋ
Μάρτη, όταν ή κυβέρνηση τοϋ Θιέρσου έγκατέλειψε τό Παρίσι
ύστερα άπό την άποτυχημένη άπόπειρά του νά άφοπλίσει την Ε ­
θνοφρουρά. Ό Λένιν μάλιστα, περιγράφοντας τό πώς γεννήθηκε ή
εξουσία της Κομμούνας, χρησιμοποιεί έναν όρο πού κάθε άλλο
παρά συμπαθούσε, τον ορο τοϋ « αύθόρμητου » :

Ή Κομμούνα γεννήθηκε αύθόρμητα. Κανένας δεν την είχε προ­

ετοιμάσει συνειδητά καί σχεδιασμένα. Ό άποτυχημένος πόλεμος
με τη Γερμανία, τά βάσανα τόν καιρό της πολιορκίας, ή άνεργία
στις γραμμές τοϋ προλεταριάτου καί ή καταστροφή της μικρο­
αστικής τάξης πού ήταν δυσαρεστημένη με τήν κατάστασή της
καί έπεδίωκε ένα άλλο κοινωνικό σύστημα, ή άντιδραστική σύνθε­
ση της Εθνοσυνέλευσης, πού άποτελοΰσε κίνδυνο γιά τήν τύχη
της δημοκρατίας, ολα αύτά καί πολλά άλλα μαζεύτηκαν, με άπο-
τέλεσμα νά σπρώξουν τόν πληθυσμό τοϋ Παρισιοΰ στήν επανά­
σταση τής 18ης τοϋ Μάρτη, πού παρέδωσε άπροσδόκητα τήν
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΛΛΗΘΗΚΕ 83

εξουσία στα χέρια της εθνοφρουράς, στα χέρια της εργατικής τά­
ξης καί της μικροαστικής τάξης που είχε προσχωρήσει σ’ αύτήν. 29
Λένιν, « Στη μνήμη τής Κομμούνας », Ρ α μ π ό τ σ α γ ια Γ κ α ζ έ τ α ,
28 ’Απριλίου 1911. "Α π α ν τα , τ. 20, σ. 224

’Αλλά ή κατάληψη τής έξουσίας άπό το προλεταριάτο καί τούς

μικροαστούς τοϋ Παρισιού ήταν μια πολιτική πράξη ύψιστης ση­
μασίας, κι ό Λένιν δεν είχε δεχτεί δτι το αύθόρμητο κίνημα μπορεί
να ξεπεράσει τα πλαίσια των οίκονομικών-συνδικαλιστικών άγώ-
νων (βλ. Τ ί νά κάνουμε), καί ή αύθόρμητη πολιτική πάλη των
διανοουμένων δεν ξεπερνάει τα πλαίσια τής « διεγερτικής τρομο­
κρατίας », πού δέχεται άλλωστε το άνελέητο μαστίγωμά του. Το
<(αυθόρμητο των μαζών» είναι ό μή συνειδητός παράγοντας τοϋ
κινήματος. 'Η συνείδηση ανήκει στήν πρωτοπορία τής τάξης, σ’
αύτούς πού έχουν φτάσει ώς τη γνώση των νόμων πού διέπουν τήν
πορεία των κοινωνιών. Για νά είναι ενεργός ό ρόλος τής συνειδητής
πρωτοπορίας, ύποστηρίζει ό Λένιν, απαιτείται ή συγκρότησή της
σε κόμμα, καί μάλιστα σε κόμμα πού θά στηρίζεται σε ένα σώμα
« έπαγγελματιών επαναστατών », πού θά συνδέει τό αύθόρμητο του
εργατικού κινήματος με τούς πολιτικούς άγώνες καί θά τό κατευ­
θύνει στήν κατάκτηση τής πολιτικής έξουσίας, δηλαδή στήν ανά­
δειξη τής έργατικής τάξης σε « κυρίαρχη τάξη ».
Είναι λοιπόν αρκετά παράδοξη ή εύκολία μέ τήν οποία χαρακτη­
ρίζει τήν κατάληψη τής έξουσίας στις 18 τού Μάρτη πράξη « αύ­
θόρμητη », πού τήν αιτιολογούν αποκλειστικά καί μόνο οί ειδικές
συνθήκες έκείνης τής έποχής στη Γαλλία καί έκείνης τής μέρας στό
Παρίσι. Στήν απαρίθμησή τους ό Λένιν δέν άναφέρεται διόλου σέ
κάποιον « ύποκειμενικό » παράγοντα πού, ένδεχομένως, έφερνε τό
« συνειδητό » στοιχείο σ’ έκείνη τήν ύπέρτατη έπαναστατική πρά­
ξη καί καθόρισε στη συνέχεια τό χαρακτήρα της. « ’Απροσδόκη­
τη », για κείνη τή στιγμή, ήταν. « Αύθόρμητη » όμως δύσκολα θά
μπορούσε νά τήν πεϊ κανείς, γιατί έτσι άγνοεΐ δύο άποφασιστικά
84 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

στοιχεία : το ρόλο της Α' Διεθνούς ( ας θυμηθούμε ότι ό Μάρξ

χαρακτήρισε την Κομμούνα ώς το μεγαλύτερο κατόρθωμα «τοϋ
κόμματός μας » καί ή διεθνής άντίδραση άνοιξε πόλεμο μέ τη
Διεθνή καί προσωπικά εναντίον τοϋ Μάρξ, ρίχνοντας τους όλες
τις εύθύνες για τήν Κομμούνα καί για τα υποτιθέμενα « εγκλήμα­
τα » πού της άπέδιδαν ), καί τό ρόλο των δύο μεγάλων παρατάξεων
πού πρωταγωνίστησαν σ’ αυτήν - των προυντονιστών καί των
μπλανκιστών, άπό τούς οποίους όχι λίγοι ήταν μέλη της Διεθνούς.
’'Αλλος ένας παράγοντας πού δεν μπορεί να άγνοηθεϊ ήταν οτι
ύττηρχαν ήδη τά προπλάσματα της λαϊκής έξουσίας : ή εθνοφυλακή,
πού ήταν ή μορφή με τήν οποία ό ένοπλος λαός θά άντικαθιστοϋσε
τον τακτικό στρατό, καί οί Κομμούνες πού είχαν δημιουργηθεΐ ώς
μορφές τοπικής αύτοδιοίκησης άλλα καί ώς προπλάσματα δημο­
κρατικής έξουσίας. ’Έ τ σ ι μπορούσαν εύκολα να άναλάβουν τά διοι­
κητικά καθήκοντα μέσα σε ένα κενό έξουσίας. Ά λ λ ω σ τε στόχος
τής Κομμούνας ήταν να έπεκταθοϋν οί Κομμούνες ώς τό τελευταίο
χωριό, να συγκροτηθούν δευτεροβάθμια όργανα σέ έπίπεδο περι­
φερειών ή νομών, καί άπό τούς άντιπροσώπους τους να συγκροτη­
θεί ή κεντρική Κομμούνα, πού θά έξέφραζε τήν ενότητα τοϋ έθνους :

' Η Κομμούνα τοϋ Παρισιοΰ θά ήταν, φυσικά, τό μοντέλο γιά όλα τά

μεγάλα βιομηχανικά κέντρα τής Γαλλίας. Μέ τήν έδραίωση τοϋ
κοινοτικοΰ καθεστώτος στό Παρίσι καί στά δευτερεύοντα κέντρα,
ή παλιά συγκεντρωτική διακυβέρνηση θά έδινε τή θέση της καί
στις έπαρχίες στήν αυτοκυβέρνηση τών παραγωγών. Σέ ένα προ­
σχέδιο έθνικής οργάνωσης, πού δέν πρόλαβε νά τό άναπτύξει ή
Κομμούνα, ορίζεται καθαρά ότι ή Κομμούνα θά ήταν ή πολιτική
μορφή άκόμη καί γιά τό πιό άπομακρυσμένο χωριουδάκι, κι ότι
στις άγροτικες περιοχές τή θέση τής άστυνομίας θά έπαιρνε ή
έθνική πολιτοφυλακή, μέ πολύ μικρό χρόνο θητείας. Οί άγροτικες
κομμοΰνες κάθε περιοχής θά διοικούσαν τις κοινές τους υποθέσεις
μέ μία συνέλευση τών άντιπροσώπων τους στό άστικό κέντρο, κι
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΛΛΗΘΗΚΕ ®5

αύτες οί συνελεύσεις θά έστελναν με τή σειρά τους αντιπροσώπους

στήν Εθνική ’Αντιπροσωπεία στο Παρίσι. Κάθε αντιπρόσωπος
θά ήταν άνακλητός άνά πάσαν στιγμή καί δεσμευμένος με τό
mandat impératif (τήν κατηγορηματική έντολή) των εκλογέων
του. Οί ελάχιστες άλλα σημαντικές άρμοδιότητες που θά μένανε
για μια κεντρική κυβέρνηση δεν θά καταργοϋνταν, όπως σκόπιμα
διαδόθηκε, άλλα θά περνούσαν σε υπαλλήλους της Κομμούνας,
επομένως αυστηρά υπεύθυνους. Ή ενότητα του έθνους δεν θά
έσπαζε άλλά, άντίθετα, θά οργανωνόταν άπό τό Σύνταγμα της
Κομμούνας καί θά γινόταν πραγματικότητα μέ τή συντριβή της
εξουσίας τοϋ Κράτους πού ισχυριζόταν ότι ενσάρκωνε αύτήν τήν
ενότητα άνεξάρτητα άπό τό έθνος καί ύπεράνω τοϋ ίδιου τοϋ έ­
θνους, τοϋ οποίου δεν ήταν παρά τό « παρασιτικό σάρκωμα ».

(Μάρξ, Ô.7U, σ . 332)

3. Δ ό γ μ α κ α ι π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α

*Η « μαρξιστική » πράξη τοϋ 20οϋ αιώνα πέρασε πολλές αρρώστιες.

Στήν πραγματικότητα, ήταν ένα δημιούργημα άταίριαστων δια­
σταυρώσεων, γι’ αύτό καί καταδικασμένο άπό τήν αρχή σε σύντομο
θάνατο. Μιά άπό τις πιό νοσογόνες έστίες, πού κατέφαγε τόν « ύ-
πάρξαντα σοσιαλισμό », ήταν ό λεγόμενος « συνειδητός παράγον­
τας », ό ενσαρκωμένος στό « πρωτοπόρο κόμμα » πού, φωτισμένο
άπό τήν « πρωτοπόρα θεωρία », άναλάμβανε τήν οικοδόμηση μιας
νέας κοινωνίας πάνω στό έδαφος τοϋ αγνώστου, άποκλείοντας κάθε
δεύτερη άποψη. Τρία τέταρτα τοϋ αιώνα χτιζόταν ή νέα κοινωνία
με σχέδια - καί κάτω άπό τήν αύστηρότατη επιτήρηση τοϋ « συν-
ειδητοΰ παράγοντα » πού μονοπωλούσε τήν εξουσία καί τό δικαίω­
μα νά αποφασίζει. Τ ρία τέταρτα τοϋ αιώνα χτιζόταν, καί στό τέλος
κατέρρευσε.
Τί έφταιξε - τό έδαφος ήταν άπό τήν αρχή σαθρό ή τά σχέδια
86 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ήτανε λαθεμένα καί σκάρτα τα « ιδεολογικά » υλικά πού χρησιμο­

ποιήθηκαν ; Μήπως εκείνοι οί μονοπωλητες της « συνείδησης » καί
θεματοφύλακες της ιδεολογικής « ορθοδοξίας » με την οποία θά
έχτιζαν το « άκατάλυτο » οικοδόμημα τοϋ σοσιαλισμού, πέτυχαν
εκείνο άκριβώς πού είναι τό άποτέλεσμα κάθε άνορθόδοξης δογμα­
τικής « ορθοδοξίας » - τη μετατρο7τή της σέ ύλικό καταστροφής ;
"Αν τό ίδιο ερώτημα τεθεί με μαρξιστικούς όρους, τότε πρέπει να
άναζητήσει στον Έ νγκελς τη διατύπωσή του : οί κομμουνάροι,
σύμφωνα με τον "Ένγκελς, πέτυχαν να δώσουν τό πρότυπο τής
προλεταριακής εξουσίας έπειδή καμιά άπό τις δύο κυρίαρχες στην
Κομμούνα δογματικές τάσεις -τοϋ Μπλανκί καί τοϋ Π ρουντόν- δεν
επέβαλε τά δόγματά της, επειδή καί οί δύο έπραξαν άντίθετα άπό
τά δόγματα των σχολών άπό τις όποιες προέρχονταν. Καί στις δύο
περιπτώσεις, των μπλανκιστών καί των προυντονιστών

ή ειρωνεία τής ιστορίας θέλησε -όπως συμβαίνει όταν τό τιμόνι τό

πάρουν δογματικοί- νά πράξουν καί οί δύο τά άντίθετα άπό όσα τά
δόγματα των σχολών τους επιτάσσανε.

Πώς λοιπόν μπορεί νά οριστεί ό ρόλος τοϋ « συνειδητοΰ παράγον­

τα » τό 1871 καί τό 1917 ;
"Ας άκολουθήσουμε την άνάλυση τοϋ "Ένγκελς στην Εισαγωγή
του στην τρίτη έκδοση τοϋ ’Εμφύλιου Πολέμου στη Γαλλία, τό
1891. Είκοσι χρόνια μετά τά γεγονότα, ή άνάλυση έγινε με την
άπόσταση πού έπέτρεπε την πιό ψύχραιμη θεώρησή τους, κι αύτό
πολύ βοηθάει στην άντληση διδαγμάτων καί σήμερα, με την άπό­
σταση τών 120 χρόνων άπό την Κομμούνα, τών τριών τετάρτων τοϋ
αιώνα άπό την επανάσταση τοϋ 1917 καί τοϋ χρόνου μηδέν άπό την
κατάρρευση τών καθεστώτων πού ύποτίθεται πώς οίκοδομήθηκαν
πάνω στά θεμέλια εκείνων τών δύο έπαναστάσεων.
"Ορος άπαράβατος γι’ αύτην την άναζήτηση : νά είναι παροΰσες
οί συνθήκες τής ήττας τών δύο έπαναστάσεων. ' Η Κομμούνα έπεσε
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΛΛΗΘΗΚΕ 87

μαχόμενη με άνισους ορούς. Ή σοβιετική εξουσία ήττήθηκε 74

χρόνια μετά τή νίκη της, άφοϋ δοκιμάστηκε στην πράξη όλα αυτά
τά χρόνια, καί χωρίς πόλεμο - μέσα άπό τις ίδιες τις εσωτερικές
της άντιφάσεις, πού ήταν άποτέλεσμα της πράξης τοϋ ένός καί
μοναδικού « συνειδητού παράγοντα » πού βρισκόταν « στο τιμόνι »
σ’ όλη αύτή την ιστορική εποχή. "Αν τό κριτήριο της άλήθειας είναι
ή πράξη, τότε μ ’ αύτό το κριτήριο οφείλουμε να πορευόμαστε.
"Οποιος κι αν ήταν ό ρόλος της Α' Διεθνούς στήν επαναστατική
πράξη πού έδωσε τό γνήσιο μοντέλο της εξουσίας τού προλεταριά­
του, τό βέβαιο είναι ότι ή Κομμούνα ήταν ένα μωσαϊκό τάσεων,
άπόψεων καί παρατάξεων, όπως ήταν καί ή ίδια ή Α' Διεθνής.
Μέσα σ’ αύτό τό μωσαϊκό, δύσκολα θά μπορούσε να μιλήσει κανείς
για έναν « συνειδητό παράγοντα » πού θά διεκδικοΰσε τό ρόλο τού
τιμονιέρη.
Σύμφωνα με τήν άνάλυση τού συσχετισμού των τάσεων πού
δίνει ό Έ νγκελς, οί μπλανκιστές, πού αποτελούσαν τήν « πλειοψη-
φία », ήταν σοσιαλιστές « μόνο άπό έπαναστατικό, προλεταριακό
ένστικτο », καί μόνο ένας πολύ μικρός άριθμός είχε κάπως πιό
ξεκάθαρη αντίληψη, κυρίως μέσω τού Βάγιάν 30 πού ήταν εξοικειω­
μένος με τόν επιστημονικό σοσιαλισμό. Στή μειοψηφία, πού άπαρ-
τιζόταν κυρίως άπό οπαδούς « της προυντονικής σχολής τού σοσια­
λισμού », ανήκαν τά περισσότερα μέλη τής Διεθνούς.
Με αύτες τις επιρροές είναι κατανοητό, λέει ό "Ενγκελς, οτι
« στόν οικονομικό τομέα δεν έγιναν πολλά πράγματα πού, κρίνον-
τάς τα άπό τή σημερινή σκοπιά μας, έπρεπε να είχαν γίνει άπό τήν
Κομμούνα ». 31 ’Αλλά « τό πιό άξιοθαύμαστο ήταν ή ορθότητα πολ­
λών πράξεων τής Κομμούνας, παρόλο πού ή σύνθεσή της περι­
λάμβανε μπλανκιστές καί προυντονιστές ». Ή έξήγηση πού δίνει
είναι ότι στήν πράξη καί οί δύο πλευρές ήταν ύποχρεωμένες νά
άντιμετωπίσουν τά άληθινά προβλήματα καί νά δώσουν τις λύσεις
πού τά προβλήματα ζητούσαν, άφήνοντας κατά μέρος τά δόγματα
των πολιτικών σχολών άπό τις όποιες προέρχονταν. Καί οί δύο
88 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

πλευρές έπραξαν αντίθετα άπό δσα στη θεωρία πρέσβευαν. Έ τ σ ι :

Οί οπαδοί τοϋ Προυντόν, « τοϋ σοσιαλιστή των μικρών χωρικών
καί τών μικροβιοτεχνών », ήταν άντίθετοι μέ κάθε ιδέα συνεταιρι­
σμού, τη θεωρούσαν άντιπαραγωγική, έπι βλάβη « τόσο γιά την ε­
λευθερία τοϋ έργάτη δσο καί γιά την οικονομία της έργασίας ».
Μόνο σέ έξαιρετικες περιπτώσεις, δπως ήταν ή μεγάλη βιομηχανία
καί οί μεγάλης κλίμακας έπιχειρήσεις δπως ήταν οί σιδηρόδρομοι,
δεχόταν ό Προυντόν τη χρησιμότητα τών συνεταιρισμένων εργα­
τών. ’Αλλά, υπογραμμίζει ό Έ νγκελς ( καί σ’ αύτό είναι καθαρά
αντίθετος με δσα γράφει ό Ζοάν περί « μικρής άνάπτυξης τοϋ γαλ-
λικοΰ καπιταλισμοΰ » - βλ. σχετικά πιο πάνω, Β' κεφάλαιο, σ. 62 ),
ή μεγάλη βιομηχανία δεν ήταν πλέον εξαίρεση άκόμη καί στό Πα­
ρίσι, σ’ αύτό τό κέντρο της καλλιτεχνικής χειροτεχνίας, ώστε τό πιό
σημαντικό διάταγμα τής Κομμούνας να είναι τό διάταγμα πού θέ­
σπιζε την οργάνωση τής μεγάλης βιομηχανίας καί τών μικρότερων
εργοστασίων όχι μόνο στη βάση συνεταιρισμού τών εργατών σε
κάθε έπιχείρηση, άλλα καί στη σύνδεση τών έπιμέρους συνεταιρι­
σμών σε μια μεγάλη ένωση, δηλαδή « μιά οργάνωση πού, δπως λέει
ό Μάρξ στόν ’Εμφύλιο Π όλεμο , στό τέλος θά όδηγοΰσε άναγκαϊα
στον κομμουνισμό ». 32 Επομένως οί προυντονιστες εφάρμοσαν ένα
μέτρο άντίθετο με τις θεωρητικές τους θέσεις.
Τό ίδιο διαπιστώνει ό "Ενγκελς καί γιά τούς μπλανκιστές :

Διαπαιδαγωγημένοι στη σχολή τής συνωμοσίας καί διατηρώντας

την ενότητά τους μέ την αύστηρή πειθαρχία πού συμβαδίζει μέ τη
συνωμοσία, είχαν ώς σημείο άφετηρίας τήν άποψη ότι ένας σχε­
τικά μικρός άριθμός άποφασισμένων καί καλά οργανωμένων ά-
τόμων είναι ικανός, στην κατάλληλη στιγμή, δχι μόνο νά πάρει τό
7τηδάλιο τοϋ κράτους άλλα καί νά τό κρατήσει μέ μιά μεγάλη καί
άνηλεή ένεργητικότητα, ώσπου νά κατορθώσουν νά κερδίσουν τη
μάζα τοϋ λαοΰ στην έπανάσταση καί νά τη στοιχίσουν γύρω άπό
τη μικρή ομάδα τών ήγετών. Αύτό προϋποθέτει, πάνω άπ’ δλα,
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΛΛΗΘΗΚΕ 89

τήν αύστηρότατη, δικτατορική συγκέντρωση δλης της εξουσίας

στα χέρια της νέας, επαναστατικής κυβέρνησης. Τί έκανε όμως
στην πραγματικότητα ή Κομμούνα, με την πλειοψηφία της των
μπλανκιστών; Σε όλες τις διακηρύξεις της προς τούς Γάλλους
των επαρχιών τούς καλοϋσε να συγκροτήσουν μια ελεύθερη ομο­
σπονδία άπό όλες τις Κομμούνες της Γαλλίας καί τοϋ Παρισιού,
μια εθνική οργάνωση πού για πρώτη φορά θά τή δημιουργούσε το
ίδιο τό έθνος. Γιατί ή εξουσία πού έπρεπε να πέσει παντού, όπως
είχε πέσει στο Παρίσι, ήταν άκριβώς ή καταπιεστική εξουσία της
προηγούμενης συγκεντρωτικής κυβέρνησης, τού στρατού, της πο­
λιτικής άστυνομίας, τής γραφειοκρατίας, πού είχε δημιουργήσει ό
Ναπολέων στά 1798 καί πού έκτοτε περνούσε στα χέρια κάθε νέας
κυβέρνησης ώς καλοδεχούμενο όργανο για να τό χρησιμοποιήσει
εναντίον των άντιπάλων της.

( Ένγκελς, Selected Works, τ. 2, Progress Publishers, σ. 187 )

Λάθος άνθρωποι, λοιπόν, δημιούργησαν τή σωστή εξουσία στή

σωστή στιγμή ; Λάθος άνθρωποι συνέλαβαν τό νόημα τής πρόβλε­
ψης τού Μάρξ στή 18 Μτιρυμαίρ, ότι ή έπόμενη γαλλική επανά­
σταση δεν θά έμενε στήν κατάληψη τής ΰπάρχουσας έξουσίας άλλα
θά προχωρούσε στήν καταστροφή της καί θά δημιουργούσε μια
όλότελα νέα έξουσία ; Ό Μάρξ δεν είχε διακινδυνεύσει καμιά πρό­
βλεψη για τή μορφή καί τό περιεχόμενο τής νέας έξουσίας, ώσπου
ήρθε ή Κομμούνα να δώσει τό πρότυπο, πού ό Μάρξ τό χαιρέτισε με
ενθουσιασμό. Λάθος άνθρωποι, λοιπόν, καί μάλιστα χωρίς ένιαία
θεωρητική σύλληψη, ανακάλυψαν μέσα στήν επαναστατική πράξη
αυτήν τήν έξουσία πού θά έκανε τά πρώτα βήματα πρός τήν κα­
τάργηση κάθε έξουσίας, άνεβάζοντας στήν έξουσία τήν τάξη πού
στόχο της είχε τήν κατάργηση τών τάξεων ;
Καί τό έρώτημα για μάς, σήμερα : τί θά είχε συμβεϊ αν οί
μπλανκιστές, σαν πλειοψηφία, έπέβαλλαν τό δόγμα τους στήν Κομ­
μούνα, όπως έπραξε τό Κόμμα τών ιΜπολσεβίκων στή Ρωσία ά-
9° ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

κολουθώντας τα μπλανκιστικά δόγματα πού ή Κομμούνα είχε άρ-

νηθεϊ να εφαρμόσει. ;
Ό Μάρξ κι ό Έ νγκελς αποδέχτηκαν με ενθουσιασμό την πράξη
της Κομμούνας, καί πίστεψαν πώς τα διδάγματά της ίσχυαν για τό
μέλλον. Πώς όμως λειτούργησαν αυτές οι παρατάξεις, με τις τόσο
διάφορες θεωρητικές θέσεις, καί μάλιστα μοιρασμένες σε πλειο-
ψηφία καί μειοψηφία; Πώς οί μπλανκιστές, οί θεωρητικοί της
κλειστής, συνωμοτικής, ύπερεπαναστατικής οργάνωσης τών λίγων
έκλεκτών ηγετών, δέχτηκαν την προυντονικής προελεύσεως λύση
της άσκησης της λαϊκής εξουσίας άπό τις τοπικές Κομμούνες καί
την ένωσή τους σέ ομοσπονδία, μέ κεντρικό όργανο εφοδιασμένο μέ
τις έλάχιστες άπαραίτητες έξουσίες, χωρίς νά θίγεται ή αύτοτέλεια
κάθε Κομμούνας ;
Ό Έ μ ίλ Τερσέν, στην Κομμούνα τον 1871 ( ό.π., σ. 145), κάνει
μια έπισημανση πού άξίζει νά την άναφέρουμε :

Οί κομμουνάροι, στό σύνολό τους -κ ι αυτό ήταν άποτέλεσμα τών

έπιρροών πού είχαν δεχτεί, τουλάχιστον ως την τελική κρίση της
Αυτοκρατορίας- ξεχώριζαν αύθαίρετα τό πολιτικό καί τό κοινω­
νικό πεδίο. Για τούς μέν (την πλειοψηφία), τό ουσιώδες ήταν τό
πολιτικό πεδίο, γιά τούς δέ ( τή μειοψηφία ) τό κοινωνικό πεδίο
ήταν τό κυριότερο. Καθώς όμως στην πραγματικότητα τό « κοι­
νωνικό » καί τό « πολιτικό » είναι στενά δεμένα, ή διάκριση γινό­
ταν άδύνατη, κι έτσι δέν πρέπει νά βλέπει κανείς στενά τις έννοιες
της πλειοψηφίας καί της μειοψηφίας. ' Η πλειοψηφία θά έπρεπε έξ
όρισμοϋ νά άναλάβει μόνη της την κυβερνητική εύθύνη της Κομ­
μούνας, μόνη νά παίρνει τις άποφάσεις, μόνη νά διασφαλίζει τήν
έφαρμογη τους. 'Η μελέτη τών γεγονότων άποδείχνει πώς, σέ
πάρα πολλές περιπτώσεις, τό άντίθετο συνέβαινε. ' Η μειοψηφία,
πού έκπροσωποϋσε τις έργατικές διαθέσεις, ΰποστηριζόμενη άπ’
έξω άπό τούς έργάτες καί τις οργανώσεις τους, μπόρεσε σέ πολλές
περιπτώσεις νά παίξει αποφασιστικό ρόλο.
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΑΛΗΘΗΚΕ 9'

Και οί δύο παρατάξεις λειτούργησαν σύμφωνα με την « ειρωνεία

της ιστορίας » - έπραξαν το αντίθετο άπό αύτό που πρέσβευαν τα
δόγματα των σχολών άπό τις όποιες προέρχονταν ( κι αυτό « είναι
σύνηθες όταν οί δογματικοί βρεθούνε στο τιμόνι », ας μην ξεχνάμε
κι αύτή τη λεπτή παρατήρηση τοϋ Έ νγκελς πού, όπως άποδείχτηκε
στην πράξη, μπορεί νά λειτουργήσει πρός δύο κατευθύνσεις ). Καί οί
δύο « ύπερέβησαν » την άρχή της υποταγής της μειοψηφίας στην
πλειοψηφία, όχι όμως με την έννοια πού οί μπλανκιστες υποστήρι­
ζαν, όχι με την υποταγή τής πλειοψηφίας στη « γνήσια επαναστα­
τική » μειοψηφία. Πέτυχαν τή σύνθεση, χωρίς τήν όποια ή Κομμού­
να δεν θά γινόταν ποτέ τό πρότυπο της προλεταριακής εξουσίας -
τής έξουσίας πού ό Μάρξ τής έδωσε τό ονομα τής « δικτατορίας τοϋ
προλεταριάτου » καί τή μορφή καί τό περιεχόμενο τής Κομμούνας.
"Αν θυμηθούμε πώς ή άρχή τής υποταγής τής μειοψηφίας στήν
πλειοψηφία είναι άπό τα άγια των άγιων τής άστικής δημοκρατίας,
τότε θά μπορούσαμε νά δούμε στήν υπέρβαση της άπό τήν Κομμού­
να ένα καινούργιο στοιχείο : τήν « ύποταγή » τής πλειοψηφίας στή
μειοψηφία όταν ή πλειοψηφία έχει τή δυνατότητα νά δεχτεί τήν
ορθότητα τής θέσης τής μειοψηφίας κι όταν ή άποψη τής μειοψη­
φίας επιβάλλεται οχι με τή χρησιμοποίηση τής « βίας » των φα­
νατικών μειοψηφιών με τή μεσσιανική άντίληψη για τόν έαυτό τους,
άλλα γιατί καί ή μειοψηφία καί ή πλειοψηφία μπόρεσαν νά άνα-
γνωρίσουν τήν επιταγή τής -καινούργιας καί πρωτοφανέρωτης-
πραγματικότητας πού άντιμετώπιζαν : τή συντριβή τοϋ κράτους-
άφέντη τής κοινωνίας καί τή γέννηση τής έξουσίας πού θά άνήκει
όλοκληρωτικά στήν έργατική τάξη καί στούς συμμάχους της, άλλα
καί θά άλλάζει τις ριζωμένες άντιλήψεις ότι « οί κοινές υποθέσεις
καί τά κοινά συμφέροντα τής κοινωνίας δέν μποροϋν νά ύπηρετη-
θοϋν παρά μόνο καί πάντα άπό τό κράτος καί τούς πλουσιοπάροχα
άμειβόμενους άξιωματούχους του », πού θά καταλύει « τόν δεισι­
δαιμονικό σεβασμό στό κράτος καί σε καθετί πού συνδέεται μ ’ αύ-
τό » καί θά βλέπει άκόμη καί στό προλεταριακό κράτος :
92 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου AJONA;

στην καλύτερη περίπτωση ένα κακό πού κληρονομάει το προλε­

ταριάτο ύστερα από τη νικηφόρα πάλη του για την ταξική κυ­
ριαρχία, καί πού τίς χειρότερες πλευρές του τό νικηφόρο προλε­
ταριάτο, άκριβώς όπως ή Κομμούνα, είναι ύποχρεωμένο να κόψει
μεμιάς καί όσο περισσότερο γίνεται, ώσπου να έρθει μιά γενιά
πού, έχοντας ζήσει στίς καινούργιες, ελεύθερες κοινωνικές συνθή­
κες, θά είναι ικανή να πετάξει ολόκληρο τό σκουπιδαριό του κρά­
τους στό σκουπιδότοπο.
( Ένγκελς, 6.π ., σ. 189)

Αύτή ή άντιεξουσιαστική εξουσία, ή εξουσία πού κληρονομεί τό

προλεταριάτο « ως άναγκαΐο κακό », άποκλειστικά καί μόνο για
να μπορέσει να δημιουργήσει τίς συνθήκες της ελευθερίας πού θά
πετάξουν στό σκουπιδότοπο κάθε εξουσία, 7τηρε τό ονομα της « δι­
κτατορίας τοΰ προλεταριάτου » καί τή μορφή καί τό περιεχόμενο
της Κομμούνας. Με τό σημείο της ισότητας άνάμεσά τους κλείνει ό
Έ νγκελς τόν πρόλογό του τοΰ 1891, καθησυχάζοντας όσους τρόμα­
ζαν με τόν όρο της δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου :

Εντάξει, κύριοι, θέλετε νά ξέρετε με τί μοιάζει αύτή ή δικτατο­

ρία ; Κοιτάξτε τήν Κομμούνα τοϋ Παρισιού. Αύτή ήταν ή Δικτα­
τορία τοΰ Προλεταριάτου.
(ό.π., σ. 189)

Τί άπόγινε αύτό τό σημείο της ισότητας, πώς ή έξουσία τοϋ προ­

λεταριάτου έγινε δικτατορία χωρίς τό προλεταριάτο, είναι τό με­
γάλο πρόβλημα πού αφήνει πίσω του ό « σοσιαλισμός » τοΰ 20οϋ
αιώνα.
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΑΛΗΘΗΚΕ 93

4. Ο ί - γ ό ν ιμ ε ς - α ν τιθ έσ εις τής Κ ομμούνας

« "Οσο ή κατάσταση ήταν στα χέρια τής Κεντρικής Επιτροπής τής

Εθνοφρουράς τα πράγματα πήγαιναν καλά, ύστερα δμως άπό τις
έκλογές υπήρχε πολλή συζήτηση καί καμιά δράση » έλεγε ό Έ ν -
γκελς στο Γενικό Συμβούλιο τής Διεθνούς στις 11 ’Απριλίου 1871,
δταν πυκνώνανε τά σημάδια πώς ή Κομμούνα δεν θά άντεχε σέ μια
οργανωμένη επίθεση του έχθροϋ.
'Η κριτική αυτή για τήν Κομμούνα, άπδ τις σκληρότερες πού
διατυπώθηκαν άπο τον Μάρξ καί τον Έ νγκελς, δεν άναφέρεται
άπλώς στήν τάση τής Κομμούνας στήν πολιτικολογία -κα ί ενίοτε
στή μικρολογία, δπως φαίνεται καί άπο τη σχετική κριτική τοϋ
Μάρξ- εις βάρος τής επαναστατικής πράξης. Φέρνει στο φως μιαν
υπαρκτή, βαθύτερη άντίθεση : τήν άντίθεση άνάμεσα στήν Εθνο­
φρουρά, πού ήταν άπευθείας ό « ένοπλος λαός », καί στήν Κομμού­
να 33, πού ήταν το εκλεγμένο όργανο άσκησης τής επαναστατικής
εξουσίας, στο όποιο ή Εθνοφρουρά παρέδωσε τή δική της, ντε
φάκτο, εξουσία στις 28 Μαρτίου, μέσα στή γενική άγαλλίαση.
' Η πολύ αύστηρή επισήμανση τοϋ “Ενγκελς, ότι στήν Κομμούνα
ή συζήτηση είχε έκτοπίσει τή δράση, ξεπερνάει τή γνωστή άντίθε­
ση των τάσεων άνάμεσα στα δύο όργανα τής έπανάστασης - ή
Εθνοφρουρά ήταν στραμμένη στήν έπίλυση των κοινωνικών κυρίως
προβλημάτων, ένω ή Κομμούνα ένδιαφερόταν κυρίως γιά τήν πο­
λιτική πλευρά τής έπανάστασης. *Η έκφραση « καμιά δράση » φαί­
νεται νά περιέχει τόν βαθύτερο φόβο οτι, ένα « κεντρικό όργανο »,
άκόμη καί σε συνθήκες μιας έπανάστασης τόσο διαφορετικής άπό
όσες είχε ώς τότε γνωρίσει ό κόσμος, μπορεί νά ένδώσει στόν πει­
ρασμό τοϋ συγκεντρωτισμοΰ, κι έτσι, άποκόβοντας τό λαό άπό τήν
άσκηση τής έξουσίας, νά πέσει στις παγίδες τής γραφειοκρατίας,
νά ξαναγεννήσει τή γραφειοκρατία.
Ό φόβος, πού τόσο νωρίς διατυπώθηκε άπό τόν “Ενγκελς, οτι
ένας τέτοιος κίνδυνος καραδοκούσε, ήταν διάχυτος ήδη στο λαό τοϋ
94 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Παρισιού. Εκφραζόταν με πολλούς τρόπους καί μέ όλα τα μέσα

πού είχε ό λαός στή διάθεσή του, κυριότερα από τα όποια ήταν οί
πολίτικες λέσχες καί ό Τύπος, καθώς καί μέσα από τήν άντίθεση
Κ.Ε. της Εθνοφρουράς καί Συμβουλίου της Κομμούνας. Οί αντιθέ­
σεις αυτές, εξαιρετικά γόνιμες, άποτελοϋσαν μιαν εγγύηση ότι ή
άγρυ7τνη παρακολούθηση άπό τό λαό των πράξεων καί των παρα­
λείψεων της Κομμούνας, ή ενεργός καί άδιάκοπη παρέμβαση του,
έβαζε φραγμό στον κίνδυνο. Ά λλα καί μέσα άπ’ αύτες τις άντιθέ-
σεις -γ ι’ αύτό καί ήταν γόνιμες- έβγαινε ή σύνθεση πού έκανε την
Κομμούνα πρότυπο της σοσιαλιστικής έξουσίας καί « σημείο έκκί-
νησης » γιά τις έπόμενες επαναστάσεις, αν βέβαια άκολουθοϋσαν
πραγματικά αύτό τό πρότυπο.
Δείγμα της γονιμότητας αυτών των αντιθέσεων δίνουν δύο ση­
μαντικά κείμενα τοϋ ’Απρίλη, ή προκήρυξη της Εθνοφρουράς προς
τούς πολίτες τοϋ Παρισιού, καί ή Διακήρυξη της Κομμούνας πρός
όλους τούς Γάλλους. Ό Έ μ ίλ Τερσέν, στό κεφάλαιο τό άφιερωμένο
στη δράση των λαϊκών δυνάμεων ( Κομμούνα τον 1871, σ. 149 κ.έ. ),
άποδίδει στην άνησυχία της Κ.Ε. της Εθνοφρουράς μπροστά στην
καθυστέρηση της Κομμούνας να έκδώσει τα διατάγματα γιά τα
κοινωνικά μέτρα ύπερ τών έργαζομένων, την έκδοση τής προκήρυ­
ξής της, στις 5 τοϋ ’Απρίλη 1781.
Τό κείμενο αύτό, άρκετά μεγαλόστομο καί άφηρημένο, άπευθυ-
νόταν σε όλους τούς πολίτες, όχι μόνο στούς έργάτες άλλά καί στούς
εμπόρους, στούς βιομήχανους, στούς καταστηματάρχες, στούς δια­
νοούμενους, σε ολους όσοι έργάζονται « καί άναζητοΰν καλόπιστα τη
λύση τών κοινωνικών προβλημάτων ». Τούς καλεϊ νά βαδίσουν ένω-
μένοι « πρός τήν πρόοδο », δηλώνοντας καθαρά πώς « πρόοδος »
είναι ή λύση τοϋ κοινωνικού προβλήματος με τή νίκη τών δυνάμεων
τής εργασίας πάνω στον παρασιτισμό τοϋ καπιταλισμού :

Εργαζόμενοι, μήν ξεγελιέστε. Είναι ό μεγάλος άγώνας, είναι ό

παρασιτισμός καί ή εργασία, ή έκμετάλλευση καί ή παραγωγή
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΛΛΗΘΗΚΕ 95

πού αντιμάχονται. "Αν έχετε κουραστεί νά φυτοζωείτε μέσα στην

άγνοια καί νά σαπίζετε μέσα στη μιζέρια, αν θέλετε νά γίνουν τα
παιδιά σας άνθρωποι πού θά άπολαμβάνουν τούς καρπούς της
' δουλειάς τους καί οχι είδος ζώων εκπαιδευμένων γιά τη δουλειά
στο εργαστήρι ή γιά τον πόλεμο, γονιμοποιώντας με τον ιδρώτα
τους την περιουσία κάποιου εκμεταλλευτή ή χύνοντας τό αιμα
τους γιά κάποιον τύραννο. "Αν δεν θέλετε τά κορίτσια σας, πού
δεν μπορείτε νά τά μεγαλώσετε καί νά τά προφυλάξετε όπως θά
θέλατε, νά γίνονται όργανα ήδονης στην άγκαλιά της άριστοκρα-
τίας τοϋ χρήματος, άν δεν θέλετε πιά ή άσέλγεια καί ή φτώχεια νά
σπρώχνουν τούς άνδρες στά χέρια της άστυνομίας καί τις γυναί­
κες στην πορνεία, άν τέλος θέλετε τη βασιλεία της δικαιοσύνης,
έργαζόμενοι, όρθιοι ! Κι άς ρίξουν τά γερά σας χέρια τήν άντίδρα-
ση κάτω άπ’ τά πόδια σας.

Παρά τη γενικολογία της, ή προκήρυξη της Εθνοφρουράς άπο-

τελοϋσε μιάν υπόμνηση προς την Κομμούνα ότι έπρεπε νά κινηθεί
ταχύτερα. *Η άπάντηση ήρθε σέ λίγες μέρες, στις 19 ’Απριλίου, με
τό σημαντικότερο κείμενο πού άφησε ή Κομμούνα, πραγματικό Μα­
νιφέστο « της σύγχρονης Επανάστασης, της πιό πλατιάς καί της πιό
γόνιμης άπό όλες τις επαναστάσεις πού φώτισαν την ιστορία » :
ΤΗταν ή α Διακήρυξη της Κομμούνας τοϋ Παρισιού πρός τό Γαλ­
λικό Λαό » - κι όχι μόνο πρός τούς πολίτες τοϋ Παρισιοΰ. Τό κακό
ήταν ότι ή Διακήρυξη αυτή ήρθε πολύ άργά, όταν τά κινήματα στις
έπαρχίες είχαν χτυπηθεί, κι όταν ή κατάσταση στο Παρίσι είχε
άρχίσει νά γίνεται πολύ δύσκολη. Χαρακτηριστικό είναι τό εισαγω­
γικό της μέρος :

Μέσα στήν οδυνηρή καί τρομερή σύγκρουση πού επιβάλλει ξανά

στό Παρίσι τή φρίκη της πολιορκίας καί τοϋ βομβαρδισμού, πού
κάνει νά χύνεται τό αιμα των άδελφών μας, των γυναικών μας,
των παιδιών μας ( . . . ) είναι άπαραίτητο νά μήν είναι διηρημένη ή
φ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

κοινή γνώμη, νά μήν είναι ταραγμένη ή εθνική συνείδηση. Π ρέπει

το Παρίσι κι ολόκληρη ή χώρα νά ξέρουν ποιος είναι ό χαρακτή­
ρας, ό λόγος, ό σκοπός της Επανάστασης πού συντελεΐται. Πρέ­
πει, επιτέλους, ή εύθύνη για τα πένθη, τά βάσανα καί τις δυστυ­
χίες πού θύματά τους είμαστε, νά 7τέσει σ’ αύτούς πού, άφοϋ πρό-
δωσαν τή Γαλλία καί παραδώσανε το Παρίσι στον ξένο, συνεχί­
ζουν με τυφλό καί άνελέητο 7ΐεΐσμα τήν καταστροφή της Πρω­
τεύουσας γιά νά θάψουνε, κάτω άπό τά ερείπια της Δημοκρατίας
καί της Ελευθερίας, τή διπλή μαρτυρία γιά τήν προδοσία τους
καί γιά τό έγκλημά τους.

Πολιτικός καί εθνικός ό λόγος της Κομμούνας, θυμίζει στή Γ αλλία

πώς τό Παρίσι άγωνίζεται καί υποφέρει γιά όλη τή χώρα καί,
αντίθετα άπό τις συκοφαντίες των εχθρών του, ούτε τή θέληση
του επιδιώκει νά επιβάλει στήν ύπόλοΐ7υη Γ αλλία, ούτε μια δικτα­
τορία πού θά κατέλυε « τήν άνεξαρτησία καί τήν κυριαρχία » κάθε
άλλης κομμούνας. Α ντίθετα άπό τις συκοφαντίες των εχθρών του,
δεν επιδιώκει νά καταλύσει τη γαλλική ενότητα, όπως τήν πραγμα­
τοποίησε ή Γαλλική Επανάσταση, άλλα τήν ενότητα πού επέβαλε
ή Αυτοκρατορία, ή μοναρχία καί ό δήθεν κοινοβουλευτισμός, μιά
ενότητα πού δεν είναι παρά « ό δεσποτικός, βλακώδης, αυθαίρετος
καί δαπανηρός συγκεντρωτισμός ». 'Η πολιτική ένότητα, όπως τήν
εννοεί τό έπαναστατημένο Παρίσι, είναι

- ή εθελοντική ένωση όλων τών τοπικών πρωτοβουλιών, ό αύθόρ-

μητος καί ελεύθερος συναγωνισμός όλων τών άτομικών πρωτο­
βουλιών γιά τήν επίτευξη ενός κοινού σκοπού, πού είναι ή ευημε­
ρία, ή ελευθερία καί ή άσφάλεια όλων,
- ή άρχή μιας καινούργιας εποχής πειραματικής, θετικής, επιστη­
μονικής πολιτικής,
- τό τέλος τοΰ παλιού κυβερνητικού καί κληρικαλιστικοΰ κόσμου,
τού μιλιταρισμού, τής ύπαλληλίας, τής εκμετάλλευσης, τής κερ­
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΛΛΗΘΗΚΕ 97

δοσκοπίας, των μονοπωλίων, των προνομίων, στα όποια οφείλε­

ται ή δουλεία τοϋ προλεταριάτου, ή δυστυχία καί οί καταστροφές
της πατρίδας.

Με τούς αγώνες καί τις θυσίες του το Παρίσι προετοιμάζει « την

ΐτνευματική, ήθική, διοικητική καί οικονομική άναγέννηση, τή δόξα
καί τήν ευημερία » της Γαλλίας. Τί ζητάει τό άγωνιζόμενο Παρίσι ;
Τή σταθεροποίηση της Δημοκρατίας. Τήν απόλυτη αυτονομία
στις Κομμούνες, πού θά απλώνονται σέ όλες τις κοινότητες της
χώρας καί θά έξασφαλίζουν σε κάθε κομμούνα τό άκέραιο των δι­
καιωμάτων της καί σέ κάθε Γ άλλο « τήν πλήρη άσκηση των ικα­
νοτήτων καί των δεξιοτήτων του ώς ανθρώπου, πολίτη καί έργα-
ζόμενου ».
"Οριο της αύτονομίας κάθε Κομμούνας θά είναι τό ίσο δικαίωμα
αύτονομίας όλων των άλλων, πού θά αποδεχτούν « τό συμβόλαιο ».
'Η ένωσή τους θά διασφαλίσει τήν ενότητα της Γαλλίας. Τό Παρίσι
δέν διεκδικεΐ τίποτα περισσότερο στόν τομέα των τοπικών διεκδι­
κήσεων, ύπό τόν όρο ότι στήν κεντρική διοίκηση, πού θά συγκρο­
τείται άπό τις άντιπροσωπεΐες τών ομοσπονδιών, θά ισχύουν καί θά
ύλοποιοϋνται οί ίδιες αρχές.
Τα δικαιώματα κάθε Κομμούνας είναι : ή ψήφιση τοϋ κοινοτι­
κού προϋπολογισμού, ό καθορισμός καί ή κατανομή τών φόρων, ή
διεύθυνση τών τοπικών ύΐτηρεσιών, ή οργάνωση της δικαιοσύνης,
της εσωτερικής άστυνομίας καί τής παιδείας, ή διαχείριση τών
πόρων πού ανήκουν στήν Κομμούνα.
'Η έπιλογή τών δικαστικών καί τών δημοτικών υπαλλήλων σέ
όλους τούς τομείς θά γίνεται « μέ εκλογή ή μέ διαγωνισμό », μέ τό
δικαίωμα συνεχούς ελέγχου καί άνάκλησής τους.
’Απόλυτη εγγύηση τής ατομικής ελευθερίας, τής έλευθερίας τής
συνείδησης καί τής έλευθερίας τής εργασίας.
Συνεχής παρέμβαση τών πολιτών στις ύποθέσεις τής κάθε κομ­
μούνας, μέ τήν ελεύθερη έκφραση τών ιδεών τους, τήν ελεύθερη
Φ ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

υπεράσπιση των συμφερόντων τους, και με την εγγύηση της Κομ­

μούνας, μόνης αρμόδιας να έπιβλέπει καί να εξασφαλίζει την ελεύ­
θερη καί δίκαιη άσκηση τοϋ δικαιώματος του συνέρχεσθαι καί της
δημοσιότητας.
Ή οργάνωση της άσφάλειας των άστικών κέντρων καί ή οργά­
νωση της Εθνοφρουράς, πού εκλέγει τούς άρχηγούς της καί έχει
άποκλειστικά την εύθύνη της τάξης σε κάθε πόλη.
Στη γενική εθνική άναμόρφωση πού άνέλαβε να φέρει σε πέρας ή
Κομμούνα τοϋ Παρισιού, καλεΐ όλη τή Γαλλία να μοιραστεί τις
κατακτήσεις της καί νά ταχθεί άλληλέγγυα καί σύμμαχός της

σ’ αυτόν τόν άγώνα πού δεν μπορεί νά τελειώσει παρά μέ τό

θρίαμβο της ιδέας της Κομμούνας ή με τήν καταστροφή τοϋ Πα­
ρισιού.

'Η ιδέα της Κομμούνας, ώς ιδέα, θριάμβευσε. *Ως πράξη, περιμένει

άκόμη τό θρίαμβό της. Τό Παρίσι καταστράφηκε, τότε. Καί ξα­
ναχτίστηκε. Καπιταλιστικά.

5. Λ α ϊ κ ή π α ρ έ μ β α σ η - μ ι ά α κ ό μ η α ν τ ίθ ε σ η

Ή πολιτική παρέμβαση τοϋ λαοΰ τοϋ Παρισιοΰ, έντονη καί άπο-

φασιστική, έκδηλώθηκε άμέσως μετά τήν ήττα της Γαλλίας, τήν
πτώση της Δεύτερης Αύτοκρατορίας, τήν άνακήρυξη της Δημοκρα­
τίας, στις 4 Σεπτεμβρίου 1870, καί τήν άποκατάσταση των δημο­
κρατικών ελευθεριών. Κύρια έκφραση της οί -σύμφωνες με τή
γαλλική δημοκρατική παράδοση- πολίτικες « Λέσχες ». Ξεπετά-
γονται παντοΰ, στις συνοικίες καί στούς δήμους, εγκαθίστανται
παντοϋ, στα σχολεία, στις αίθουσες τών πανεπιστημίων, άκόμη
καί στις αίθουσες τών θεαμάτων καί τών κέντρων διασκέδασης
πού μένουν κλειστά στή διάρκεια της πολιορκίας τοϋ Παρισιοΰ. 34
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΑΛΗΘΗΚΕ 99

Μέσα άπό τις πολίτικες λέσχες αναπήδησε ή ιδέα πώς, μπροστά

στις πράξεις εθνικής προδοσίας τής Κυβέρνησης « Εθνικής Σω ­
τηρίας », ή σωτηρία τής Γαλλίας βρίσκεται « μόνο στην επανάστα­
ση ». Το ίδιο καί ή ιδέα για μια έπαναστατική Κομμούνα του
Παρισιού. ’Από τις λέσχες οί ιδέες αυτές απλώνονταν σέ όλο τό
Παρίσι, κατακτούσαν τον ένοπλο λαό τής Εθνοφρουράς, κι έτσι,
όταν ήρθε ό αιφνιδιασμός τής 18ης Μαρτίου, ό λαός δεν χρειάστηκε
να αυτοσχεδιάσει : υπήρχαν ήδη οί ιδέες που « είχαν κατακτήσει τίς
μάζες » καί μπορούσαν να μεταβληθοϋν « σέ ύλική δύναμη », χωρίς
να χρειαστεί, σ’ εκείνη την άποφασιστική στιγμή, ή « έντολή » άπό
κάποιο πολιτικό « κέντρο ».
Αύτό σημαίνει ότι ή έννοια τοϋ « αύθόρμητου » πρέπει να έπα-
νεξεταστεΐ, μέ άφετηρία την έρευνα -μ έ κριτήρια ιστορικά καί
μόνο- των όσων προηγήθηκαν τής Κομμούνας καί όσων την άκο-
λούθησαν. Τό πιθανότερο είναι ότι ή ιστορική έρευνα θά δείξει τό
ρόλο που παίζει ή γενική πολιτικοποίηση των λεγάμενων « μαζών »
στην υμνούμενη « έπαναστατική πρωτοβουλία των μαζών », άλλα
καί -τό κυρίως ζητούμενο- τό ρόλο πού παίζει στην έκδήλωση καί
στην άξιοποίηση αύτής τής πρωτοβουλίας ή άπουσία ή ή παρουσία
τοϋ « ένός » πολίτικου « κέντρου » άπό τό όποιο τά πάντα έκπο-
ρεύονται καί πού είθισται νά θεωρείται ή άποκλειστική έκφραση
τοϋ « συνειδητοΰ παράγοντα ». 35
Στούς δύο μήνες ζωής τής Κομμούνας οί πολιτικές λέσχες οχι
μόνο πήρανε πρωτοφανή άνάπτυξη, άλλά έγιναν ένας άπό τούς
κύριους παράγοντες τής παρέμβασης « τών μαζών » στήν άσκηση
τής εξουσίας. Ό τρόπος λειτουργίας τους, πρώτα πρώτα, ήτανε μιά
πρακτική άσκηση στήν πολιτική ζωή. Κι ή έλξη πού άσκοΰσαν στο
λαό ήτανε τόση, ώστε νά άπορροφοΰν στή λειτουργία τους τή δρα­
στηριότητα μελών πού άνήκαν σέ οργανωμένες πολιτικές δυνάμεις.
Τά τμήματα τής Α' Διεθνούς, π.χ., δέν άναπτύχθηκαν στή διάρκεια
τής Κομμούνας όσο θά ήταν λογικό νά άναμένεται, γιατί τά μέλη
τους λειτουργούσαν οχι μόνο στά θεσμοθετημένα όργανα -στό Συμ-
ΙΟΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

βούλιο της Κομμούνας ή στην Κ.Ε. της Εθνοφρουράς- άλλα καί

στις λέσχες δπου συγκεντρώνονταν δλες οί τάσεις κι δπου ζυμώ­
νονταν δλες οί απόψεις κι αποκτούσαν ενιαία έκφραση οί διεκδι­
κήσεις τοϋ λαοϋ πού απευθύνονταν στα ίδια τά όργανα της επα­
ναστατικής έξουσίας.
Ό Κλώντ Περρό ( 6.tu, σ. 160 κ.έ. ) περιγράφει τον τρόπο λει­
τουργίας τής λέσχης Νικολά-ντέ-Σάν, πού τό καταστατικό της έχει
διασωθεί : έκλογες γιά την άνάδειξη προέδρου, γραμματέα καί
μελών τοϋ γραφείου γίνονταν κάθε 15 μέρες. “Ετσι άποκλειόταν
ή δημιουργία όποιουδήποτε γραφειοκρατικού μηχανισμού ή άτό-
μων-γραφειοκρατών στη βάση, μέσα άπό τό πιο πολιτικοποιημένο
κομμάτι τοϋ λαοϋ. ' Η εκλογική διαδικασία γινόταν άναπόσπαστο
μέρος τής πολιτικής λειτουργίας. Δεν είναι λοιπόν νά άπορεΐ κανείς
πώς τό πρώτο καθήκον πού έβαλε στον έαυτό της ή έπανάσταση
τής 18ης Μαρτίου, ήταν οί έκλογες γιά τήν άνάδειξη τοϋ Συμβου­
λίου τής Κομμούνας.
Χωρίς τό στοιχείο τής καθολικής ψηφοφορίας, τής με έκλογες
άνάδειξης όλων όσοι άναλάμβαναν μιά λειτουργία τής Κομμούνας ή
καί μιας Λέσχης, χωρίς τό στοιχείο τής σύντομης θητείας καί τής
άνάκλησης, ή έπανάσταση εύκολα θά μπορούσε νά γίνει λεία κά­
ποιων έπαγγελματιών τής πολιτικής πού θά ξαναγεννοΰσαν τήν κά-
στα τών γραφειοκρατών. Καί τότε ή συντριβή τοϋ άστικοΰ κράτους
-πού σημαίνει άκριβώς συντριβή τής γραφειοκρατίας καί άμεση
άσκηση τής έξουσίας άπό τις « μάζες » - θά έμενε ένας μύθος. 36
Κάθε πολιτική λέσχη ήταν ένα έργαστήριο άσκησης τοϋ λαοϋ
στήν πολιτική πράξη, ένα σχολειό πολιτικής κουλτούρας καί « ρη­
τορικής », ένα μέσον « μαζικής ένημέρωσης » μέ τήν καλύτερη ση­
μασία τοϋ δρου, άφοΰ ή ένημέρωση πάνω στά προβλήματα πού
άντιμετώπιζε ή Κομμούνα καί πάνω στά πεπραγμένα της ήταν
πλήρης. “Ενα άπόσπασμα άπό άρθρο πού δημοσιεύτηκε σέ έφημε-
ρίδα τής έποχής δίνει μιά ιδέα γιά τό τί προσφέρανε οί πολιτικές
λέσχες :
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΑΤΑΛΗΘΗΚΕ ΙΟ Ι

Πλησιάστε στους ομίλους, άκοϋστε. "Ενας ολόκληρος λαός συζη­

τάει για πράγματα σοβαρά. Γιά πρώτη φορά άκοϋς εργάτες να
ανταλλάσσουν τίς άπόψεις τους γιά προβλήματα πού ώς τώρα
μόνο τούς φιλοσόφους άπασχολοϋσαν. "Ενας καινούργιος αιώνας
άρχίζει. 37

"Οσο κι άν έξιδανικεύει ό άγνωστος δημοσιογράφος πού υπογράφει

μέ τό ψευδώνυμο « Μάριος », δεν μπορεί να άπέχει πολύ άπό την
άλήθεια. Οί άνθρωποι είναι όπως λέει ό Π ρωταγόρας στο διάλογο
με τον Σωκράτη : έχουν λάβει όλοι άπό τον Δία το χάρισμα να με­
τέχουνε στα κοινά, άρκεΐ να είναι ελεύθεροι, νά είναι δήμος. Κι ώς
τώρα, έκτος άπό την αρχαία δημοκρατία, μόνο στις ώρες των επα­
ναστάσεων μπορέσανε νά δείξουνε πόσο κοινό σε όλους, κι οχι
στούς λίγους « έπαΐοντας », είναι αύτό τό δώρο τοϋ Δία - γιατί
μόνο σε τέτοιες ώρες έχουν την άνάγκη των « μαζών » εκείνοι πού
θά καταλάβουνε, τελικά, την εξουσία. Ω στόσο ή Κομμούνα, όσο
εζησε, σημάδεψε πραγματικά την αρχή ενός « καινούργιου αιώνα »,
πού δεν ήταν πιά ό 19ος - καί ώς τώρα δεν είναι ούτε ό 20ός.
Κομμούνα καί πολιτικές λέσχες βρίσκονταν σέ μια σχέση άλλη-
λοτροφοδότησης. Καθημερινά έφευγαν άπό τίς λέσχες πλήθος προ­
τάσεις, παρατηρήσεις, κριτικές. Καί δέν είναι καθόλου βέβαιο πώς
ή Κομμούνα μπόρεσε νά τίς άξιοποιήσει. 'Η μαρτυρία τοϋ Γου-
σταύου Λεφρανσαί είναι πολύτιμη σ’ αύτό τό σημείο :

Πολύ γρήγορα λησμονήθηκε ότι τό κίνημα τής Κομμούνας οφείλε

νά έχει άδιάκοπα στόχο του νά άναθέσει στούς ίδιους τούς πολί­
τες, μέσω τών συνελεύσεων τών συνοικιών τους, τη φροντίδα τής
έξυπηρέτησης τών κοινών καί τοπικών τους συμφερόντων κι ότι ή
κεντρική διοίκηση δέν θά ήταν παρά ό συντονιστής καί ό έκτε-
λεστής τών άποφάσεων πού θά έπαιρναν οί τοπικές συνελεύσεις,
άντί νά είναι, όπως παλιά, ό μοναδικός κριτής, καί διευθυντής τών
συμφερόντων όλων. ( . . . ) Οί άντιπρόσωποι είναι παραφορτωμέ­
102 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

νοι καί αυτά τούς απομονώνει άπό τις λαϊκές συνελεύσεις οπού θά
έπρεπε να βρίσκονται διαρκώς για νά άναβαπτίζονται καί να
ποτίζονται άπο τα αισθήματα της κοινής γνώμης καί να διορθώ­
νουν στην ανάγκη τα λάθη της. 38

Μέ αύστηρότερη γλώσσα άπευθύνθηκε στην Κομμούνα ή « Λέσχη

των Προλεταρίων» στις 19 Μαΐου, λίγες μέρες πριν άπο την τε­
λευταία πράξη της έπαναστατικής τραγωδίας :

Τά μέλη της Κομμούνας κάνουν το βαρύ σφάλμα νά παριστάνουν

τη Θεία Πρόνοια. Είναι ύποχρεωμένα νά ύποβάλλουνε τά σχέδια
των διαταγμάτων τους γιά έγκριση στο λαό, πού τούς δίνει προσ­
ταγές καί δέν δέχεται προσταγές. ( . . . ) Σ’ εμάς άνήκει ή πρωτο­
βουλία των έπαναστατικών μέτρων. Τό γραφείο υποβολής αιτη­
μάτων έχει γίνει κάλαθος των άχρηστων ;

Πολλές άπό τις προτάσεις πού υποβάλανε στην Κομμούνα οί λέ­

σχες έχουν διασωθεί στά γαλλικά άρχεϊα. Ό Κλώντ Περρό παρα­
θέτει άρκετές, πού άναφέρονται σέ άμεσα προβλήματα έπισιτισμοϋ
-όπω ς ήταν ή πρόταση γιά την ίδρυση δημοτικών σφαγείων, πού
έγινε άμεσα δεκτή-, σέ προβλήματα βελτίωσης τής κατάστασης
τών εθνοφρουρών, άλλά καί στην άνάγκη νά ληφθοϋν σκληρότερα
μέτρα γιά όσους δέν εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους άπέναντι
στην Κομμούνα ή ήταν εχθρικοί προς αύτήν, ή καί στον τρόπο
διεξαγωγής τών στρατιωτικών επιχειρήσεων.
Ενδεικτική είναι ή κριτική τής Λέσχης τής Ιατρικής Σχολής,
πού διατυπώνει τήν άνησυχία της γιά τον κακό τρόπο διεξαγωγής
τών στρατιωτικών έπιχειρήσεων, γιατί κουράζουν υπερβολικά τούς
άνδρες, οί διαταγές δέν διαβιβάζονται κανονικά, υπάρχει έλλειψη
πυρομαχικών, μεγάλο μέρος τοϋ πυροβολικού δέν άξιοποιεΐται
κλπ., κλπ.
Φαίνεται, λοιπόν, καθαρά ότι λαός καί Κομμούνα λειτουργούσαν
Γ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΣΠΛΤΑΛΗΘΗΚΕ 103

επίσης ώς άντιθετική ενότητα, ότι ό λαός είχε αποκτήσει συνείδη­

ση των δικαιωμάτων του : δεν θεωρούσε τόν εαυτό του άπλή « πη­
γ ή » της εξουσίας άλλα εξουσία. Τα μέλη της Κομμούνας δεν
έπρεπε να ξεχνούν ότι είναι άπλοι καί άνακλητοί έντολοδόχοι τοϋ
λαοϋ. ’Από την άλλη, τό Συμβούλιο τής Κομμούνας διέτρεχε τόν
κίνδυνο πού καραδοκεί παντού όπου συγκεντρώνεται ή εκτελεστική
εξουσία ( πολύ περισσότερο πού στήν Κομμούνα δεν υπήρχε ή κα­
θιερωμένη άπό τήν άστική δημοκρατία διάκριση των εξουσιών,
νομοθετική καί εκτελεστική εξουσία πήγαιναν μαζί, κι αυτό, πού
θεωρήθηκε κατάκτηση τής σοσιαλιστικής εξουσίας, σήμερα άμφι-
σβητεΐται άφοϋ προϋπόθεσή της είναι ή ούσιαστική άσκηση τής
εξουσίας άπό τις « μάζες » ) : τόν κίνδυνο τοϋ συγκεντρωτισμού,
που απομακρυνει τη « μαζα » απο την άσκηση της εξουσίας
πού δικαιωματικά κατέκτησε με τήν έπανάσταση.
 Δ'

ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ

Ή πτώση της Κομμούνας τοΰ Παρισιού έφερε τη Διεθνή σε αδιέξοδο.
Είχε βρεθεί στο προσκήνιο τής ευρωπαϊκής ιστορίας τη στιγμή πού
έχανε παντοΰ κάθε δυνατότητα για επιτυχή πρακτική δράση. Τά γε­
γονότα πού τήν άνέβασαν στή θέση τής έβδομης Μεγάλης Δύναμης τής
άπαγόρευαν, ταυτόχρονα, νά κινητοποιήσει τις μαχητικές δυνάμεις
της καί νά τις ρίξει στή δράση, πράγμα πού θά έπέφερε τήν άναπό-
φευκτη ήττα καί τήν οπισθοχώρηση τοΰ έργατικοΰ κινήματος γιά δε­
καετίες. Επιπλέον, άπό διάφορες πλευρές έβγαιναν στο προσκήνιο
στοιχεία πού έπεδίωκαν νά έκμεταλλευθοΰν τήν ξαφνική αύξηση τής
φήμης τής Διεθνούς γιά νά ικανοποιήσουν προσωπικές ματαιοδοξίες
φιλοδοξίες χωρίς νά κατανοούν τήν πραγματική θέση τής Διεθνούς
χωρίς νά τής δίνουν σημασία.

Ένγκελς, Κάρλ Μάρξ, "Απαντα Μάρξ - “Εν/χελς, τ. 24, σ. 190

1. Ά π ό τ η ν ή τ τ α τ ή ς Κ ο μ μ ο ύ ν α ς σ τον « ε μ φ ύ λ ι ο »
τ ή ς Δ ιεθ νούς

'Η ήττα της Κομμούνας είχε τον άμεσο αντίχτυπο της στην Α'
Διεθνή, καί προκάλεσε τελικά τη διάλυση της. Ή διεθνής αντί­
δραση, κατανοώντας μέ το ταξικό της ένστικτο ότι ή δύναμη πού
μπορούσε να της δημιουργήσει πραγματικούς κινδύνους ήταν ή
Διεθνής, έστρεψε πάνω της -κα ί προσωπικά στον Μάρξ- όλα τα
πυρά της. ’Αλλά τον μεγάλο κλονισμό τον προκάλεσε ό πόλεμος
πού ξέσπασε στο έσωτερικό της, με πρωταγωνιστές τόν Μπα-
κούνιν καί τούς Γάλλους μπλανκιστές πρόσφυγες της Κομμού­
νας.
Την έκταση πού είχε πάρει ή έπίθεση εναντίον του περιγράφει
μέ πολύ χιούμορ ό Μάρξ. Σέ γράμμα του στον Κούγκελμαν γράφει,
στις 27 ’Ιουλίου 1871 :

Ή δουλειά για τη Διεθνή είναι τεράστια, κι επιπλέον τό Λονδίνο

είναι πλημμυρισμένο άπό πρόσφυγες [ της Κομμούνας ] πού πρέ­
πει να τούς φροντίσουμε. Κι άπό πάνω, μέ κατακλύζουν άλλοι -
δημοσιογράφοι καί άνθρωποι κάθε λογης θέλουν να δουν μέ τα
μάτια τους τό ΤΕΡΑΣ. *Ως τώρα πιστεύαμε ότι ή έξάπλωση των
χριστιανικών μύθων στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας
οφειλόταν άποκλειστικά στό ότι δέν είχε έφευρεθεϊ άκόμη ή τυ­
πογραφία. Τό άντίθετο άκριβώς συμβαίνει. Ό καθημερινός Τύ­
πος καί ό τηλέγραφος, πού μέσα σέ μιά στιγμή διαχέει τις επι­
νοήσεις του σέ όλη τή γη, κατασκευάζει περισσότερους μύθους
μέσα σέ μιά μέρα ( καί τό αστικό κοπάδι τούς πιστεύει καί τούς
ιο 8 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

διαδίδει ακόμη παραπέρα ) άπό όσους θά μπορούσαν να παρα-

χθοϋν παλιότερα μέσα σέ έναν αιώνα.
( "Απαντα, τ. 44, σ. 176)

'Η ηλεκτρονική δημοσιογραφία των καιρών μας, σίγουρα δεν θά

είχε πολλά νά προσθέσει στις διαπιστώσεις τοϋ Μάρξ !
'Η έκδοση της ’Έ κθεσης τοϋ Μάρξ για την Κομμούνα -που
κυκλοφόρησε με τον τίτλο Ό ’Εμφύλιος Πόλεμος στη Γ αλ λ ία-
είχε εκπληκτικό αντίκτυπο. 'Ικανοποίησε όλους τους κομμουνά-
ρους, όλων των τάσεων, άλλα καί έδωσε νέα ώθηση στην επίθεση
των αντιδραστικών δυνάμεων, πού είδαν σ’ αύτή την έκθεση τοϋ
Μάρξ πρός τη Διεθνή μια έπιπλέον... άπόδειξη πώς αύτός ήταν ό
« άρχηγός » της Κομμούνας, υπεύθυνος γιά όλα όσα έγιναν, πραγ­
ματικά καί φανταστικά.
Σε επιστολή του, έπίσης στον Κούγκελμαν, με ημερομηνία 18
Ιουνίου 1871, ό Μάρξ έγραφε :

Γνωρίζεις ότι στην περίοδο της επανάστασης τοϋ Παρισιού τα

έντυπα τών Βερσαλλιών ( καί έξ άντανακλάσεως ό εδώ Τύπος ) με
καταγγέλλανε συνεχώς ώς τον « μεγάλο αρχηγό της Διεθνοΰς ».
Καί τώρα ήρθε ή « Έ κθεση », πού θά την έχεις λάβει. Σήκωσε
διαβολεμένο θόρυβο κι έχω την τιμή νά είμαι ΑΪΤΗ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ
Ο ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΣΤΚΟΦΑΝΤΗΜΕΝΟΣ ΚΙ Ο ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΑΠΕΙ-
ΛΟΤΜΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ TOT ΛΟΝΔΙΝΟΤ. Αυτό κάνει πραγματικά
καλό υστέρα άπό είκοσι χρόνια βαρετοΰ ειδυλλίου στίς παρυφές
τοϋ δάσους. 'Η φιλοκυβερνητική εφημερίδα -ό Ό μπσέρβερ- με
απειλεί με δικαστική δίωξη. "Ας τό τολμήσουν ! Δεν δίνω δεκάρα
γι’ αύτά τά καθάρματα!
(ό.π., σ. 158)

Εύγλωττα είναι καί τά γράμματα της κόρης τοϋ Μάρξ, της Τζένης,
γιά τούς διωγμούς τών Γάλλων προσφύγων άκόμη καί στο Λονδί-
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ■0 9

νο, δπου οί αστοί δεν τους έπαιρναν στις δουλειές τους, κι δσοι
κατόρθωναν να βρουν δουλειά με ψεύτικο δνομα καί ιδιότητα, την
έχαναν μόλις οί έργοδότες μάθαιναν την πραγματική τους προέλευ­
ση. ’Αλλά καί φίλοι της ίδιας της Τζένης διακόψανε κάθε σχέση
μαζί της μόλις μάθανε πώς είναι κόρη τοϋ « άρχηγοϋ των έμπρη-
στών » της Κομμούνας. Σαν να μην ήταν άρκετό πού ό Μάρξ είχε να
πολεμήσει « με δλες τίς κυβερνήσεις των κυρίαρχων τάξεων » είχε
να άντιμετωπίσει ως καί τίς « χοντρές σπιτονοικοκυρες » πού οί
Γάλλοι πρόσφυγες ένοικιαστές τους δεν τούς είχαν πληρώσει τό
νοίκι καί έρχονταν να τό ζητήσουν άπό τον Μάρξ ! Μόλις εκείνος
βρισκόταν « βυθισμένος στούς άφηρημένους λογισμούς του », όρ-
μοϋσαν στο σπίτι « ή κυρία Σμίθ ή ή κυρία Μπράουν » γιά νά τοϋ
ζητήσουν τα χρωστούμενα. « "Αν τα ήξερε αύτά ό Φιγκαρό - τί
έπιφυλλίδα θά πρόσφερε στούς άναγνωστες του ! », λέει ή Τζένη
Μάρξ στό γράμμα της στό ζεύγος Κούγκελμαν, στις 22 Δεκεμ­
βρίου 1871.
Μέσα σ’ όλη την εκστρατεία εναντίον του, ό Μάρξ είχε την τύχη
νά πληροφορηθεϊ ώς καί τό θάνατό του ! Μια βοναπαρτική φυλλάδα,
ή Λ ’ Ά βενίρ Λιμπεράλ, δημοσίευσε την « είδηση » τοϋ θανάτου τοϋ
Μάρξ στό φύλλο τής 5ης Σεπτεμβρίου 1871. Στις 8 Σεπτεμβρίου ό
Μάρξ πληροφορούσε τόν Έ νγκελς γι’ αύτό τό δημοσίευμα, καί
πρόσθετε πώς γνωστοί καί φίλοι έγραφαν στον Μάρξ καί στη γυ­
ναίκα του γιά νά πληροφορηθοΰν τί άκριβώς συνέβαινε, ή έστελναν
άλλες φυλλάδες πού άναδημοσίευαν « την ίδια άνοησία ».
Την ίδια εποχή, όταν οί πρόσφυγες άπό τό Παρίσι πλημμύριζαν
τό Λονδίνο, καί τό Γενικό Συμβούλιο της Διεθνούς άλλά καί προ­
σωπικά ό Μάρξ καί ό ’Ένγκελς είχαν γίνει ένα είδος ύπηρεσίας γιά
την ύποδοχή καί την άποκατάσταση των φυγάδων, ξέσπασε στούς
κόλπους τής Διεθνοΰς εμφύλιος πόλεμος σε δύο μέτωπα : άπό τη
μία πλευρά ήταν οί « μπλανκιστες » κι άπό την άλλη ό Μπακούνιν,
με τη « μυστική εταιρεία » πού οργάνωσε καί με την οποία έπε-
δίωκε νά άλώσει άπό τά μέσα τή Διεθνή, με τό σύνθημά του γιά
 I ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

« αποχή » άπό την πολιτική δράση, μέ τους πολιτικούς δεσμούς του

με τον Νετσάγεφ - πού ένέπλεκαν τή Διεθνή στήν περίφημη « υ­
πόθεση Νετσάγεφ » πού έκδικαζόταν έκεϊνο τον καιρό στήν Πε­
τρούπολη.
Αύτός ό αινιγματικός Ρώσος αναρχικός, ό Σεργκέι Νετσάγεφ,
πού είσηγαγε τις « βρόμικες » μεθόδους στό ρωσικό επαναστατικό
κίνημα καί έγινε διάσημος με τή δολοφονία μέλους της ομάδας του
πού οργάνωσε ό ίδιος, είχε εξασφαλίσει τή στενή συνεργασία τοϋ
Μπακούνιν καί, μέσω αύτοϋ, ισχυριζόταν πώς άνηκε στή Διεθνή.
Έ τ σ ι τήν ένέπλεκε με τα όσα άποκαλύφθηκαν γιά τις μεθόδους καί
τή δραστηριότητα της ομάδας του στή δίκη της Πετρούπολης καί
της δημιουργούσε πρόσθετες δυσκολίες σ’ εκείνη τήν εξαιρετικά
δύσκολη ώρα.
Τον Σεπτέμβριο τοϋ 1871, στή Συνδιάσκεψη της Διεθνούς στό
Λονδίνο, ό Μάρξ ζήτησε να ληφθεΐ άπόφαση γιά δημόσια δήλωση
προς τή ρωσική κυβέρνηση « ή οποία έπιχειρεϊ νά έμπλέξει τή
Διεθνή σε μια ύπόθεση σχετική μέ μια μυστική έταιρεία, της ο­
ποίας οί ήγέτες είναι παντελώς ξένοι ή καί έχθρικοί πρός τή Δ ιε­
θνή » ( "άπαντα, τ. 22, σ. 613 ).
'Η Συνδιάσκεψη άποφάσισε τήν έκδοση άνακοίνωσης -γιά όλη
αύτή τήν ύπόθεση γράφουμε πιό κ ά τω - αλλά τό σημαντικότερο σ’
αύτή τή σύνοδο ήταν ή γενικότερη θέση τού Μάρξ στό θέμα τών
« μυστικών εταιρειών ». Οί δυσκολίες πού άντιμετώπιζαν τά κινή­
ματα σέ πολλές χώρες κι όχι μόνο στή Γαλλία, ύστερα άπό τήν
ήττα της Κομμούνας, δημιουργούσαν εύνοϊκό έδαφος γιά τήν έμφά-
νιση τέτοιων « έταιρειών », μέ τις όποιες ήταν ριζικά άντίθετοι ό
κι ό Έ νγκελς. Γιά νά άνακόψει αύτήν τήν τάση καί γιά νά
περιορίσει τις « μυστικές » δραστηριότητες τού Μπακούνιν, ό
Μάρξ ζήτησε άπό τή Συνδιάσκεψη νά διαχωρίσει τή θέση της
άπό τις « μυστικές εταιρείες », καί υπέβαλε σχετική πρόταση :

Σέ χώρες όπου ή κανονική οργάνωση της Διεθνούς "Ενωσης έγινε

Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ I I I

προσωρινά άδύνατη λόγω των κυβερνητικών έπεμβάσεων, ή “Ε­

νωση καί οί τοπικές οργανώσεις της μπορούν να αναδιοργανώ­
νονται με άλλα ονόματα, άλλα όποιαδήποτε μυστική εταιρεία με
την αυστηρή έννοια απαγορεύεται ρητά. Με [τόν όρο] μυστική
οργάνωση δεν εννοούμε μυστική εταιρεία με τήν αυστηρή έννοια,
εναντίον της οποίας οφείλουμε να μαχόμαστε. Στή Γαλλία καί
στήν ’Ιταλία, όπου ή πολιτική κατάσταση είναι τέτοια ώστε το
δικαίωμα τοϋ συνέρχεσθαι να θεωρείται άδίκημα, υπάρχουν ισχυ­
ρές τάσεις σε πολλούς να εντάσσονται σε μυστικές εταιρείες, πού
τα άποτελέσματά τους είναι πάντοτε άρνητικά. Επιπλέον, αυτός ό
τύπος οργάνωσης άντίκειται στήν άνάπτυξη τοϋ έργατικοϋ κινή­
ματος γιατί, άντί νά εκπαιδεύουν τούς εργάτες, αυτές οί εταιρείες
τούς ύποτάσσουν σε αυταρχικούς μυστικούς κανόνες πού μπλοκά-
ρουν τήν ανεξαρτησία τους καί διαστρέφουν τις λογικές τους ικα­
νότητες.
( "Απαντα, τ. 22, σ. 621 )

Ή πρόταση έγινε δεκτή, καί ή σχετική άπόφαση της Συνδιάσκεψης

ζητούσε από τά τμήματα της Διεθνούς στις χώρες όπου ή κρατική
παρέμβαση εμπόδιζε τή λειτουργία τους, νά αναδιοργανωθούν μέ
διαφορετικές ονομασίες, αλλά « όλες οί μυστικές εταιρείες μέ τήν
κυριολεκτική σημασία είναι καί παραμένουν ρητά άπαγορευμένες ».
Οί μάχες πού έδωσαν ό Μάρξ καί ό Έ νγκελς στα δύο μέτωπα
-έναντίον τών μπλανκιστών, καί εναντίον τών μυστικών εταιρειών
πού ίδρυε ό Μπακούνιν μέ τήν πρόθεση νά τις εντάξει στή Διεθνή-
ένδιαφέρουν εδώ οχι ώς φαινόμενα « ιστορικά », πού εμφανίστηκαν
σ ’ εκείνη τήν ιστορική στιγμή. ’Αντίθετα, έκεΐνο πού άναζητάμε
είναι ή επίδραση πού είχανε στή μετέπειτα επαναστατική σκέψη
καί πράξη, καί πού ενδεχομένως έχουν ώς καί σήμερα. ’Από τήν
άποψη αυτή, τό ιστορικό της πάλης τοϋ Μάρξ καί τοϋ “Ενγκελς στα
δύο μέτωπα αποτελεί καί τήν εισαγωγή στό θέμα τών ξένων πρός τό
μαρξισμό προσμείξεων πού πέρασαν στό σοσιαλιστικό κίνημα τοϋ
I 12 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου AJÛNA;

20οϋ αιώνα, το εμπόδισαν να χρησιμοποιήσει ώς « σημείο έκκίνη-

σης » την Κομμούνα τοϋ 1871 και το οδήγησαν στη δημιουργία ενός
τύπου εξουσίας τελείως ξένου προς τόν τύπο πού παρέδωσαν οί
κομμουνάροι ώς ύψιστη κατάκτηση τοϋ εργατικού κινήματος.

2. Π ρ ώ τ ο μ έ τ ω π ο : ο ί μ π λ α ν κ ισ τ ε ς

Μεγάλο όγκο της δουλειάς στά δύο μέτωπα πού άνοιξαν μετά την
ήττα της Κομμούνας άνέλαβε ό Έ νγκελς. Με τούς μπλανκιστες
πρόσφυγες δεν χρειάστηκε νά καταβάλει πολύ κόπο. ΤΗταν μια
μικρή ομάδα Γάλλων προσφύγων πού δήλωναν οπαδοί τοϋ Μπλαν-
κί, άλλά, όπως λέει ό “Ενγκελς, ούτε ό Μπλανκί ήταν ιδρυτής της
ομάδας τους ούτε τόν είχαν δει ποτέ τους, εκτός ίσως άπό δυό-τρεΐς.
' Η ομάδα, πού άριθμοΰσε 33 μέλη, άποσπάστηκε άπό τή Διεθνή
καί τό 1873 έμφανίστηκε ώς ξεχωριστή οργάνωση με τον τίτλο
« Επαναστατική Κομμούνα ». Διαφώνησε με τή Διεθνή τό 1872,
όταν στο Συνέδριο της Χάγης άποφασίστηκε ή μεταφορά της έδρας
τοϋ Γενικοΰ Συμβουλίου στήν ’Αμερική. Τή διαφωνία τους οί 33 τή
διατύπωσαν σε μια μπροσούρα με τόν τίτλο : « Διεθνής καί Ε π α ­
νάσταση. Με τήν ευκαιρία τοϋ Συνεδρίου της Χάγης, άπό πρόσφυ­
γες της Κομμούνας, πρώην μέλη τοϋ Γενικοΰ Συμβουλίου της Δ ιε-
θνοΰς. Λονδίνο, 1872 ».
'Η άποψή τους ήταν ότι ή Διεθνής « έγκατέλειψε τήν επανάστα­
ση ». Πώς τήν έγκατέλειψε; Πολύ άπλά : ή Διεθνής δεν συμφω-
νοΰσε με τή δική τους « έπαναστατική » θέση ότι, μετά τήν πτώση
της Κομμούνας, τό γαλλικό προλεταριάτο ήταν έτοιμο νά πάρει τήν
εκδίκησή του μέ μια νέα έπανάσταση - ή, σύμφωνα με τή διατύ­
πωση των 33 μπλανκιστών στο « πρόγραμμά » τους πού άπευθύ-
νανε « Πρός τούς Κομμουνάρους », ή άπώλεια της πλειοψηφίας των
μοναρχικών στή νέα Εθνοσυνέλευση ( στις εκλογές τοϋ 1873 πλειο­
ψήφησαν οί δημοκρατικοί, άντίθετα άπό τήν προηγούμενη Έθνο-
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ” 3

συνέλευση στην οποία ή γαλλική ύπαιθρος είχε δώσει την πλειο-

ψηφία στους μοναρχικούς ) προανάγγελλε

την πτώση των Βερσαλλιών, την εκδίκηση της Κομμούνας. Γιατί

βρισκόμαστε κοντά σε μια μεγάλη ιστορική στιγμή, σε μιαν άπό
τίς μεγάλες κρίσεις, όταν ό λαός που φαινομενικά υποτάσσεται
στήν άθλιότητα καί στή θανατική του καταδίκη, ξαναρχίζει τήν
επαναστατική του επίθεση με άνανεωμένη δύναμη.
( Ένγκελς, Το Π ρόγραμμα των μπλανκιστών προσφύγων
τής Κομμούνας, "Α παντα, τ. 24, σ. 15 )

Δηλαδή, συνέβαινε με τούς « άληθινούς επαναστάτες » μπλανκι-

στές ό,τι συμβαίνει με όλους όσοι σκέπτονται παρόμοια : σε περιό­
δους κάμψης τοϋ επαναστατικού κινήματος θεωρείται επαναστάτης
όποιος σαλπίζει τά πιό « επαναστατικά » έμβατήρια, όποιος κραυ­
γάζει τά πιό « έπαναστατικά » συνθήματα, όποιος δεν δέχεται ότι
στό επαναστατικό κίνημα υπάρχουν περίοδοι κάμψης κι ότι κάθε
βολονταριστική άπόπειρα έξέγερσης σε τέτοιες περιόδους ίσοδυ-
ναμεϊ μέ δολοφονική άπόπειρα κατά τοϋ ίδιου τοϋ κινήματος. Γ ι’
αυτούς ή Διεθνής είχε έγκαταλείψει τήν έπανάσταση, γιατί ή ανά­
λυση της, όπως τή συνοψίζει ό ’Ένγκελς, έλεγε οτι :

... ύστερα άπό τόν εξαντλητικό πόλεμο, ύστερα άπό τήν πείνα στό
Παρίσι καί, κυρίως, ύστερα άπό τή φρικτή αιματοχυσία στις
μέρες τοϋ Μάη 1871, τό γαλλικό προλεταριάτο έχει άνάγκη άπό
μιά μακρά άνάπαυση γιά νά άναρρώσει. Γ ι’ αυτό κάθε πρόωρη
άπόπειρα έξέγερσης δεν μπορεί νά καταλήξει παρά σε μιά νέα,
ίσως πολύ πιό τρομερή ήττα.
(ό.π.)

Αύτή ή άρνηση της Διεθνοΰς νά διατηρήσει τήν « επαναστατικότη-

τά » της μέ φουσκωμένα « έπαναστατικά » λόγια έκανε τούς
μπλανκιστές νά τή θεωροΰν ώς μή έπαναστατική. Μέ πιό κοντινή
114 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21 ou ΑΙΩΝΑ;

στη δική μας εποχή ορολογία θά χαρακτήριζαν τή Διεθνή « λικβι-

νταριστική » καί « 07τπορτουνιστική », περιλαμβάνοντας σ’ αυτούς
τούς χαρακτηρισμούς καί τον Μάρξ καί τον Έ νγκελς. Οί ύπερε-
παναστάτες δλων των εποχών έχουν ένα κοινό γνώρισμα : δίνουν
στις λέξεις τή δύναμη της πραγματικότητας όταν ή πραγματικό­
τητα είναι δυσάρεστη. ’Αρκεί να λες ότι ή επανάσταση έρχεται για
να είσαι επαναστάτης, έστω κι αν δεν υπάρχει καμιά δυνατότητα
για επανάσταση. ’Αρκεί να λες ότι είσαι « άνθρωπος της δράσης »
-τη ς επαναστατικής δράσης, έξυπακούεται- για « νά κάνεις » τήν
έπανάσταση. Μπορείς νά μιλάς για επαναστατική δράση όσο θέ­
λεις, άλλά, όπως λέει ό Έ νγκελς, « όσο κι αν μιλάει για δράση ό
’'Αμλετ, μένει πάντα Ά μ λ ε τ ». Κι έτσι,

όταν οΐ τριαντατρεΐς άνθρωποι τής δράσης διαπιστώνουν ότι δεν

μπορεί άπολύτως τίποτα νά γίνει στον τομέα πού άποκαλοϋν
δράση, οί τριαντατρεΐς Βροϋτοι μας έρχονται σε αντίφαση με
τον εαυτό τους, μια άντίφαση μάλλον κωμική παρά τραγική,
μια άντίφαση όπου ή τραγωδία δεν άναδείχνεται μέσα άπό τήν
προσποιητά σκοτεινή τους οψη.
(6.TU, σ. 14)

"Αν υπάρχει κάποιο σοβαρό στοιχείο στήν κωμωδία πού έπαιζαν μέ

τον εαυτό τους οί ύπερεπαναστάτες μπλανκιστες είναι ότι άκολου-
θοϋσαν τή θεωρία τοϋ Μπλανκί, σύμφωνα με τήν οποία :

οί επαναστάσεις δεν έρχονται μόνες τους, άλλα γίνονται. Γίνονται

άπό μια σχετικά μικρή μειοψηφία καί σύμφωνα με ένα σχέδιο
έπεξεργασμένο έκ των προτέρων. Καί, τελικά, μπορούν [ οί επα­
ναστάσεις ] νά άρχίσουν « σύντομα », όποιαδήποτε στιγμή. Με
τέτοιες άρχες οί άνθρωποι γίνονται άθεράπευτα θύματα όλων
των αύτοδιαψεύσεων, όπως οί πρόσφυγες, καί βυθίζονται άπό
τή μιά τρέλα στήν άλλη.
(δ.π.)
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ "5

Οί « τριαντατρεϊς Βροΰτοι », τονίζει ό Έ νγκελς, θέλουν να μιμηθοϋν

τον Μπλανκί, πού χαρακτηριζόταν « άνθρωπος της δράσης ». Ά λλα
ό Μπλανκί ήταν « συναισθηματικά σοσιαλιστής », άπό συμπάθεια
στα βάσανα του λαοϋ, ήταν « σοσιαλιστής άπό ένστικτο », χωρίς
σοσιαλιστική θεωρία καί χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα γιά τήν
άλλαγή της κοινωνίας. Είχε όμως « έπαναστατικό ένστικτο » καί
τήν ικανότητα να παίρνει γοργά αποφάσεις, χαρίσματα « πού δεν
δίνονται στον καθένα ». ’ Ηταν « άνθρωπος της δράσης » πού πί­
στευε ότι « αν μιά μικρή, καλά οργανωμένη μειοψηφία επιχειρήσει
στήν κατάλληλη στιγμή μιαν έπαναστατική εξέγερση, μπορεί υστέ­
ρα άπό μερικές άρχικές έπιτυχίες, να ξεσηκώσει τις λαϊκές μάζες κι
έτσι να πραγματοποιήσει μιά νικηφόρα έπανάσταση.
Μ’ αύτό τό σκοπό ό Μπλανκί ίδρυσε τή μυστική έταιρεία του,
τήν « Εταιρεία των Εποχών » ( Société des Saisons, 1837-39 ), μέ
σκοπό τήν άνατροπή της βασιλείας τοϋ Λουδοβίκου Φιλίππου καί
τήν έγκαθίδρυση της δημοκρατίας πού θά έφερνε τήν κοινωνία της
ισότητας, 'ΐποκύπτοντας στήν άνυπομονησία πού ό ίδιος είχε καλ­
λιεργήσει στούς οπαδούς του « μέ τις κούφιες ύποσχέσεις ότι ή
έπαναστατική δράση θά άρχιζε σύντομα », έπεχείρησε τό άποφα-
σιστικό χτύπημα ( 12 Μαιου 1839 ), μέ άποτέλεσμα τήν ταχύτατη
συντριβή του.
Τό γεγονός ότι ό αύστηρός συνωμοτισμός της μυστικής εται­
ρείας τήν είχε διαφυλάξει άπό κάθε εχθρική διείσδυση, έτσι πού
όταν προχώρησε στό έγχείρημά της οί δυνάμεις καταστολής αίφνι-
διάστηκαν, δέν ήταν άρκετό γιά να τής εξασφαλίσει τήν έπιτυχία.
Αντίθετα, στό Παρίσι τοϋ Μάρτη 1871 ό λαός πήρε τήν εξουσία
χωρίς μυστικές οργανώσεις, χωρίς καν οργανώσεις, μόνο καί μόνο
γιατί οί συνθήκες ήταν επαναστατικές : είχε τά όπλα, άρνήθηκε να
τα δώσει, άρνήθηκε να δώσει παράταση ζωής σέ μιά κυβέρνηση
εθνικής μειοδοσίας - καί μπόρεσε να οργανώσει τή λαϊκή έξουσία.
Οί μπλανκιστές πρόσφυγες δέν είχαν πάρει ούτε τό μάθημα τοϋ
1839 ούτε τό μάθημα τοϋ 1871. Εξακολούθησαν να πιστεύουν ότι
116 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ο« ΑΙΩΝΑ;

μια μυστική εταιρεία μπορεί « νά κάνει » την επανάσταση. ’Αλλά

δεν ήταν μόνο αυτό. Ό Μάρξ καί ό Έ νγκελς πίστευαν ότι ό τρόπος
καί οί κανόνες οργάνωσης μιας μυστικής έταιρείας άποτελοϋν ά-
πειλή όχι μόνο γιατί μπορεί νά οδηγήσουν σε άκαιρη εξέγερση
άλλα καί στην περίπτωση που θά κερδίσουν τη νίκη καί θά έγκα-
θιδρύσουν την « επαναστατική » εξουσία τους. Είδαμε ότι ό Μάρξ
έπέσειε τον κίνδυνο : μια τέτοια οργάνωση, που άπαιτεΐ μόνο τήν
τυφλή πειθαρχία των μελών της, δεν διαπαιδαγωγεΐ τήν εργατική
τάξη, μπλοκάρει τήν άνεξαρτησία της καί διαστρέφει τις λογικές
της ικανότητες.
Ό “Ένγκελς προχωρεί σέ πληρέστερη άνάλυση :

’Εφόσον ό Μπλανκί θεωρεί κάθε επανάσταση σαν εγχείρημα μιας

μικρής επαναστατικής μειοψηφίας, βγαίνει αυτόματα τό συμπέ­
ρασμα πώς τήν επιτυχία τοϋ εγχειρήματος άκολουθεϊ άναΐΐόφευ-
κτα ή εγκαθίδρυση μιας δικτατορίας - οχι ολόκληρης τής επα­
ναστατικής τάξης, τοϋ προλεταριάτου, σημειώστε το καλά αύτό,
άλλα τοϋ μικροΰ άριθμοΰ αυτών πού πραγματοποίησαν τήν εξέ­
γερση καί πού είναι κι αύτοί οργανωμένοι κάτω άπό τή δικτατο­
ρία ενός ή περισσότερων προσώπων.
(όΐπ., σ. 13)

Τελικά, τό πιστεύω τών μπλανκιστών προσφύγων διατυπώνεται

με άπόλυτη σαφήνεια όταν φεύγουν άπό τό πεδίο τής θεωρίας καί
περνοΰν στο χώρο τής πράξης. Γ ράφουν στό « πρόγραμμά » τους :

Είμαστε κομμουνιστές επειδή θέλουμε νά φτάσουμε στό στόχο

μας χωρίς νά σταματάμε σε ενδιάμεσους σταθμούς, χωρίς νά
ενδίδουμε σε συμβιβασμούς, πού άπλώς άναβάλλουν τή νίκη καί
παρατείνουν τή σκλαβιά.
(ό'π., σ. 17)
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ '7

Ό Έ νγκελς χαρακτηρίζει « παιδιάστικη αφέλεια » αύτή την προβο­

λή της ανυπομονησίας μέ αξιώσεις « πειστικού θεωρητικού έπιχει-
ρήματος ». Οί τριαντατρεΐς είναι κομμουνιστές « επειδή φαντάζον­
ται δτι, άφοϋ έχουν τήν καλή θέληση να περάσουν μέ ένα άλμα πάνω
άπό τους ένδιάμεσους σταθμούς καί τους συμβιβασμούς, δλα είναι
έξασφαλισμένα », κι έτσι, μόλις πάρουν στα χέρια τους τό τιμόνι,
μέσα σέ δυό-τρεϊς μέρες « θά έχουν φέρει τόν κομμουνισμό ». 40
’Αντίθετα, οί Γερμανοί κομμουνιστές είναι κομμουνιστές έπειδή,
« μέσα άπό ένδιάμεσους σταθμούς καί συμβιβασμούς πού δέν δη­
μιουργούν οί ίδιοι άλλα ή ιστορική άνάπτυξη, διακρίνουν καθαρά
τόν τελικό σκοπό τους : τήν κατάργηση των τάξεων, τήν εγκαθίδρυ­
ση μιας κοινωνίας στήν οποία δέν θά ύπάρχει άτομική ιδιοκτησία
της γης καί των μέσων παραγωγής ». 'Η διαφορά άνάμεσα στις
άντιλήψεις των θεμελιωτών τού επιστημονικού σοσιαλισμού καί
στις άντιλήψεις των πολύ επαναστατικών έπαναστατών βγαίνει
πεντακάθαρα μέσα άπ’ αύτά τα λόγια τού ’Ένγκελς.
Άξιοπρόσεχτη είναι καί ή επόμενη θέση του, άπάντηση στήν
άλλη παιδιάστικη άφέλεια τών μπλανκιστών, πού θέλησαν να δια­
κηρύξουν πώς άποδέχονται τό μερδικό τους στήν εύθύνη για τις
έκτελέσεις « τών εχθρών τού λαού » άπό τήν Κομμούνα καί για
τούς εμπρησμούς « πού κατέστρεψαν τα όργανα της μοναρχικής ή
της άστικής καταπίεσης ή ύπεράσπισαν τούς μαχόμενους». Ό
’Ένγκελς παρατηρεί ότι σέ κάθε επανάσταση γίνονται άναπόφευκτα
πολλές τρελές πράξεις, όπως άλλωστε γίνονται σέ κάθε περίπτω­
ση, κι όταν τά πράγματα ήρεμήσουν, οί άνθρωποι κρίνουν όσα έγι­
ναν καί βγάζουν τό συμπέρασμα πώς πολλά άπό όσα έγιναν μπο­
ρούσαν να μή γίνουν καί πολλά πού δέν έγιναν έπρεπε νά είχαν γίνει.
’Αλλά, ύπογραμμίζει ό "Ενγκελς, χρειάζεται μεγάλη έλλειψη
« κριτικής σκέψης γιά νά ισχυρίζεσαι ότι ή Κομμούνα ενέργησε
άψογα καί άλάθητα, γιά νά ύποστηρίζεις οτι λειτούργησε σέ κάθε
περίπτωση τό άνταποδοτικό δίκαιο, ότι τις μέρες τού Μάη έκτε-
λέστηκαν τόσοι όσοι έπρεπε κι ούτε ένας παραπάνω, ότι κάηκαν τά
 ■ iS ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 2 Ιου ΑΙΩΝΑ;

κτίρια πού έπρεπε κι ούτε ένα παραπάνω. Είναι το ίδιο σαν να λες
οτι στή Γαλλική Επανάσταση οσοι άποκεφαλίστηκαν άξιζαν τον
άποκεφαλισμό, πρώτα έκεϊνοι πού άποκεφάλισε ό Ροβεσπιέρος, κι
υστέρα ό ίδιος ό Ροβεσπιέρος :
» Τέτοιες παιδιάστικες κουβέντες άκούγονται δταν καλόκαρδοι
κατά βάσιν άνθρωποι ενδίδουν στις προτροπές να φανούν άγρια
κτηνώδεις » είναι ή κατάληξη τοϋ Έ νγκελς.
Το βέβαιο είναι δτι οί « τριαντατρεϊς Βροϋτοι » δεν άντιμετω-
πίστηκαν ώς σοβαρός κίνδυνος από τον Μάρξ καί τον "Ενγκελς.
ΤΗταν κι αύτοί ενα άπο τα προϊόντα πού συνήθως εμφανίζονται στην
πολιτική προσφυγιά. « "Υστερα άπο κάθε άποτυχημένη επανάστα­
ση ή άντεπανάσταση » δσοι γλιτώνουν καί καταφεύγουν σε άλλες
χώρες χωρίζονται σε διάφορες ομάδες καί τάσεις, κάθε μια κατη­
γορεί τις άλλες για προδοσία, για εύθύνη στην ήττα, καί « γιά κάθε
άλλο θανάσιμο αμάρτημα ». Αυτό γίνεται πάντα σε παρόμοιες πε­
ριστάσεις, δπως έγινε καί με τούς Γ άλλους μοναρχικούς πρόσφυ­
γες τοϋ 1792 καί με τούς πρόσφυγες της Κομμούνας, κι δσοι « δια­
θέτουν κοινό νοϋ καί λογική εγκαταλείπουν αυτές τις άκαρπες έρι­
δες δσο ταχύτερα μπορούν καί στρέφονται σε κάτι πιό χρήσιμο »
(ό'.π., σ. 12).
Εκείνο πού άνησυχοϋσε βαθύτερα τον Μάρξ καί τόν "Ενγκελς
ήταν ό άνταγωνισμός έπαναστατικότητας άνάμεσα στούς μπλαν-
κιστες καί στούς οπαδούς τοϋ Μπακούνιν, καθώς ή άπειλή γιά τή
Διεθνή ερχόταν κυρίως άπό τήν πλευρά τοϋ Μπακούνιν, κι έκεϊ
δόθηκε ή μεγάλη μάχη.

3. Μ πακούνιν : ά λ ω σ η τής Δ ιεθνούς

Ό πόλεμος με τόν Μπακούνιν άρχισε άπό τό 1868, δταν έφτασε

στήν Εύρώττη, μετά τή δραπέτευσή του άπό τή Σιβηρία (δραπέ­
τευση πού ό Μάρξ κι ό "Ενγκελς τήν άποκαλοΰν « Ε γίρ α » τοϋ
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ "9

Μπακούνιν, αμφισβητώντας τον ήρωισμό της ). Οί πρώτες βολές

άφορμή είχαν τον πανσλαβισμό τοϋ Μπακούνιν. Τα γράμματα τοϋ
Έ νγκελς στον Μάρξ στις αρχές τοϋ 1869 άναφέρονται συνεχώς σ’
αύτόν τον πανσλαβισμό, με τό ερώτημα, τελικά, « αν είναι δυνατόν
για μάς τούς Δυτικούς να συνεργαστούμε μ’ αυτήν την πανσλαβι-
στική άγέλη, εφόσον οΐ φιλαράκοι διακηρύσσουν τη σλαβική υπε­
ροχή τους » ( "Απαντα, τ. 43, σ. 223 ).
Τά πανσλαβιστικά ιδεώδη τοϋ Μπακούνιν έκφράζονται εύγλωτ­
τα στό μανιφέστο πού είχε άπευθύνει « Στούς Ρώσους, Πολωνούς
και όλους τούς φίλους Σλάβους » τό 1862 καί δημοσιεύθηκε στό
Κολακόλ πού έξέδιδε στή Δυτική Εύρώπη ό Χέρτσεν. Χαρακτη­
ριστικό είναι ένα άπόσπασμα άπ’ αυτό τό « μανιφέστο » πού πα­
ραθέτουν στήν έκθεσή τους για τή δράση τοϋ «Συνδέσμου της
Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας », με τήν οποία ό Μάρξ κι ό Έ νγκελς
αιτιολογούσαν τήν άποπομπή τοϋ Μπακούνιν άπό τήν Α' Διεθνή.
Έγραφε ό Μπακούνιν :

Μποροΰμε να ποΰμε ότι ό Μεγαλορωσικός λαός έζησε ώς τώρα

τήν εξωτερική μόνο ζωή τοϋ κράτους. "Οσο δυσβάσταχτη κι αν
ήταν ή θέση του, καταδικασμένη στήν έσχατη κατάπτωση καί
ύποδούλωση, ωστόσο αυτός ό λαός είχε στήν καρδιά του τήν ενό­
τητα, τήν ισχύ καί τό μεγαλείο της Ρωσίας, κι ήταν έτοιμος να
ύποστεΐ κάθε θυσία για χάρη τους. ’Έ τσ ι ό Μεγαλορωσικός λαός
είχε μια διαρκώς αυξανόμενη έγνοια γιά τό κράτος καί τόν πα­
τριωτισμό, οχι στα λόγια άλλα στά έργα. Αυτός ήταν ό λόγος γιά
τόν όποιο μόνο αυτός άνάμεσα στις σλαβικές φυλές έπέζησε ώς
λαός, μόνο αυτός άπλώθηκε στήν Εύρώπη καί έγινε αισθητός άπό
όλους ώς δύναμη. ( . . . ) Μή φοβάστε οτι μπορεί να χάσει τή νό­
μιμη επιρροή του καί τήν πολιτική ισχύ πού άπέκτησε μέ άγώνες
τριών αιώνων καί ολοκλήρωσε μέ μαρτυρική αύταπάρνηση γιά τή
διατήρηση της άκεραιότητας τοϋ κράτους του. ( . . . ) "Ας ξαπο-
στείλουμε τούς Τάταρους στήν ’Ασία, τούς Γερμανούς στή Γερ­
120 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

μανία, κι ας μείνουμε ένας ελεύθερος λαός, ένας καθαρά ρωσικός

λαός.

( Μάρξ - Ένγκελς, Ό Σύνδεσμος τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας καί

ή Διεθνής ”Ενωση τών Εργαζομένων, "Απαντα, τ. 23, σ. 560)

Τό εισαγωγικό σχόλιο τοϋ Μάρξ και τοϋ ’Ένγκελς σ’ αυτό τό

άπόσπασμα από τό Μανιφέστο τοϋ Μπακούνιν είναι λιγόλογο :
« Τ ό 1862, εδώ καί έντεκα χρόνια, σε ήλικία σαρανταεπτά ετών,
ό μέγας άναρχικός Μπακούνιν κήρυττε τη λατρεία τοϋ κράτους καί
τόν πανσλαβιστικό πατριωτισμό ».
’Αλλά τό ίδιο διάστημα ό Μάρξ μιλάει ήδη για την καλοστημέ­
νη συνωμοσία τοϋ Μπακούνιν εναντίον της Διεθνοΰς καί για τό σχέ­
διό του νά άναλάβει ή παράλληλη διεθνής οργάνωση που έστηνε
( « Διεθνής Σύνδεσμος της Ειρήνης καί της Ελευθερίας » άρχικά,
που άντικαταστάθηκε άργότερα άπό τόν « Διεθνή Σύνδεσμο της
Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » ) τήν επεξεργασία τών πιο υψηλών
« φιλοσοφικών άρχών τοϋ προλεταριακοΰ κινήματος ». Στήν πραγ­
ματικότητα, όπως γράφει ό Μάρξ στις επιστολές του εκείνης της
περιόδου, ή επιδίωξή του ήταν « μέ ένα έξυπνο κόλπο νά θέσει τή
Διεθνή υπό τήν καθοδήγηση καί τήν υπέρτατη πρωτοβουλία τοϋ
Ρώσου Μπακούνιν ».
Τό « κόλπο » ήταν καλοστημένο : ό Μπακούνιν έστειλε τό πρό­
γραμμα καί τό καταστατικό τοϋ « Διεθνοΰς Συνδέσμου » του σε
διάφορα τμήματα της Διεθνοΰς « πίσω άπό τις πλάτες » τοϋ Γενι-
κοΰ Συμβουλίου. "Οταν τό πράγμα έγινε γνωστό, ξεσήκωσε τήν
άγανάκτηση τών μελών του. ’Αποφάσισαν νά καταγγείλουν δημό­
σια τή « ΛΑΘΡΟΒΙΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗ », καί άνέθεσαν στόν Μάρξ τή
σύνταξη της καταγγελίας ( βλ. γράμμα τοϋ Μάρξ στόν "Ενγκελς
της 15.12.1868).
' Η καταγγελία έγινε, ό « Σύνδεσμος » τοϋ Μπακούνιν χαρακτη­
ριζόταν όργανο άποδιοργάνωσης, καί τό Γ . Συμβούλιο άπέκλειε
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 121

κάθε σχέση μαζί του. Ό Μπακούνιν ωστόσο δεν κατέθεσε τα όπλα.

Ή Διοικούσα Επιτροπή τοϋ « Συνδέσμου » διεμήνυσε στο Γ . Συμ­
βούλιο οτι δεχόταν να διαλύσει τή μυστική έταιρεία, τό μόνο πού
ζητούσε ήταν να αποδεχτεί ή Διεθνής τις « αρχές » της. Διαφορε­
τικά ό « Σύνδεσμος » θά δήλωνε δημόσια τήν άποχώρησή του άπό
τή Διεθνή, ή όποια καί θά άναλάμβανε τήν εύθύνη. 41
Μερικά χρόνια άργότερα, μετά τήν πτώση της Κομμούνας καί
τήν ένταση της δραστηριότητας τοϋ Μπακούνιν για τήν άλωση της
Διεθνούς, ό Μάρξ εξηγούσε σέ ένα άπό τα πολλά γράμματα πού
έγραφε τότε τούς λόγους πού επέβαλλαν τήν άποπομπή τοϋ Μπα­
κούνιν άπο τή Διεθνή :

Σ το τέλος τοϋ 1868 ό Ρ ώ σος Μπακούνιν μπήκε στή Διεθνή με

σκοπό να δημιουργήσει μέσα σ ’ αύτήν μ ια δεύτερη Διεθνή μ ε τήν
ονομασία « Σύνδεσμος της Σ οσιαλιστικής Δημοκρατίας » με άρ-
χηγό του τόν ίδιο. Αυτός - ένας άνθρωπος χω ρίς ίχνος θεωρητικής
γνώσης, είχε τήν άπαίτηση να εκπροσωπήσει αύτή ή χω ριστή του
οργάνωση τήν επιστημονική προπαγάνδα τής Διεθνούς, κι αύτή ή
προπαγάνδα να άποτελέσει τήν ειδική λειτουργία τής δεύτερης
Διεθνούς μέσα στή Διεθνή.
Τό πρόγραμμά του είναι ένα επιπόλαια συγκολλημένο άνακά-
τωμα άπό δεξιά κι άριστερά - ισότητα τών τάξεων ( ! ), κατάρ­
γηση τον δικαιώματος κληρονομιάς ( . . . ) ( σαινσιμονιστική άνοη-
σία ), αθεϊσμός ώς δόγμα επιβεβλημένο στά μέλη, κλπ., καί, ώς
κύριο δόγμα, ( ή προυντονιστική ) αποχή άπό τό πολιτικό κίνημα.
( . . . ) Παρόλο πού στή θεωρία [ό Μπακούνιν] είναι ένα μηδενικό,
στήν ίντριγκα βρίσκεται στό στοιχείο του.
( Γοάμμα στόν Μπόλτε, 23.11.1871, "Απαντα, τ. 44, σ. 255)

Οί « φιλοσοφικές άρχες » πού ήθελε νά επιβάλει ό Μπακούνιν στή

Διεθνή ήταν αύτες πού άναφέρει στό γράμμα του ό Μάρξ. ’Αποτε­
λούσαν, κατά τήν έκφραση τοϋ Μάρξ, « τό σύνολο τών θεωρητικών
122 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

αποσκευών τοϋ Μωάμεθ-Μπακούνιν, ένος Μωάμεθ δίχως Κορά-

νι ». Σε γράμμα του στον Λαφάργκ ( 19 ’Απριλίου 1870, "Α παντα ,
τ. 43, σ. 490 ) τις σχολιάζει πιο εκτεταμένα :

1 ) Πρώτη « αρχή » της κοινωνικής επανάστασης : ή κατάργη­

ση τής κληρονομιάς - « σαινσιμονιστική παλιατσαρία » κενή άπο
περιεχόμενο.
Γιατί :
« "Αν έχεις τή δυνατότητα να κάνεις τήν κοινωνική έπανάστα-
ση μέσα σε μια μέρα, με δημοψήφισμα, τότε καταργείς αμέσως
τή γαιοκτησία καί τό κεφάλαιο, οπότε δεν έχεις τήν ευκαιρία να
άσχοληθεΐς με τό δικαίωμα τής κληρονομιάς. "Αν δεν έχεις αύτή
τή δυνατότητα ( καί είναι βεβαίως βλακώδες να υποθέτεις ότι τήν
έχεις ), τότε καί ή διακήρυξη τής κατάργησης τής κληρονομιάς
δεν θά είναι σοβαρή πράξη άλλα βλακώδης απειλή πού θά συσπει­
ρώσει όλη τήν αγροτιά καί όλη τή μεσαία τάξη γύρω άπο τήν
αντίδραση ».
2 ) Ή ισότητα τών τάξεων ή, στήν πλήρη της διατύπωση, «ή
πολιτική, οικονομική καί κοινωνική εξίσωση τών τάξεων », δεν
σημαίνει παρά άποδοχή τής ύπαρξης τών τάξεων καί μετά τήν
« κοινωνική επανάσταση », μέ άπλή « εξίσωσή » τους. Πρόκειται
γιά μιά σαπουνόφουσκα, πού δείχνει «τήν ξεδιάντροπη άγνοια
καί τήν επιπολαιότητα » τοϋ άνθρώπου πού έθεσε ώς « “ ειδική
άποστολή του ” νά μάς διαφωτίσει “ θεωρητικά ” ».
3 ) 'Η εργατική τάξη δεν πρέπει νά άσχολεΐται με τήν πολιτι­
κή, πρέπει νά άσχολεΐται μόνο με τή συνδικαλιστική της οργά­
νωση, γιατί, κάποια μέρα, με τή Διεθνή, θά πάρει τή θέση τών
σημερινών κρατών. Αύτήν τήν «άρχή» ό Μάρξ τή βλέπει σάν
« καρικατούρα » τών θεωριών του. "Οταν ό Μπακούνιν λέει ότι,
« εφόσον ή μετατροπή τών σημερινών κρατών σε συνεταιριστικές
ενώσεις είναι ό τελικός μας σκοπός, πρέπει νά άφήσουμε τις
κυβερνήσεις, αυτά τά μεγάλα συνδικάτα τών κυρίαρχων τάξεων,
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 123

νά κάνουν δ,τι θέλουν γιατί, αν ασχολούμαστε μ’ αύτές σημαίνει

δτι τις αναγνωρίζουμε », δεν κάνει τίποτε άλλο παρά νά επανα­
λαμβάνει αύτό που έλεγαν οί παλιοί σοσιαλιστές :
« Δεν πρέπει νά άσχολεΐσθε μέ το ζήτημα των μισθών, γιατί
θέλετε νά καταργήσετε τη μισθωτή εργασία καί το νά άγωνίζεσαι
με τον καπιταλιστή για το ύψος των μισθών σημαίνει δτι άναγνω-
ρίζεις τδ μισθωτό σύστημα ! Ό γάιδαρος [ ό Μπακούνιν ] δεν έχει
καταλάβει δτι τό ταξικό κίνημα εφόσον είναι ταξικό είναι άναγ-
καστικά καί ήταν πάντα πολιτικό κίνημα.

Έ τ σ ι άρχισε κι έτσι εξελίχθηκε, στά πρώτα της στάδια, ή διαμάχη

τοϋ Μάρξ καί τοϋ Έ νγκελς με τόν Μπακούνιν. Πάντως ( κι αυτό
έχει σημασία, γιατί τώρα τελευταία κατηγορήθηκε ό Μάρξ γιά
αύταρχισμό επειδή ζήτησε τόν αποκλεισμό τοϋ Μπακούνιν άπό
τή Διεθνή ), οί τρεις θεωρητικές « άρχές » δεν ήταν ή αιτία τοϋ
άποκλεισμοϋ του. Αιτία ήταν άποκλειστικά ή προσπάθειά του νά
άλώσει άπό τα μέσα τή Διεθνή, με τήν οργάνωση πού θέλησε νά τής
μπολιάσει. Α ντίθετα, ή απόφαση της Α' Διεθνούς για τις θεωρη­
τικές του απόψεις ήταν δτι σε τέτοια θέματα ό καθένας ήταν έλεύ-
θερος νά υποστηρίζει δ,τι θέλει, άρκεϊ νά μήν έρχεται σε αντίθεση
με τό καταστατικό της, κι αυτή ήταν ή θέση τοϋ Μάρξ :

Τό Γενικό Συμβούλιο δεν είναι ό Πάπας, επιτρέπουμε σε κάθε

τμήμα νά έχει τις δικές του θεωρητικές άπόψεις, μέ τήν προϋπό­
θεση πάντα δτι δέν υποστηρίζει κάτι πού νά έρχεται σέ άμεση
αντίθεση μέ τό καταστατικό μας.
( Γράμμα τον Μάρξ στον Πώλ Λαφάργκ, "Απαντα, τ. 43, σ. 491 )

Τό μόνο πού ζήτησε τό Γ . Συμβούλιο ήταν νά άντικαταστήσει ό

Μπακούνιν τήν « ισότητα τών τάξεων » μέ τήν « κατάργηση τών
τάξεων », όπως κι έγινε. “Ετσι, ό « Σύνδεσμος τής Σοσιαλιστικής
Δημοκρατίας » τοϋ Μπακούνιν διαλύθηκε τυπικά, στήν πράγματι-
,24 ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟ Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

κότητα δμως δεν έπαψε να λειτουργεί καί να άποτελεϊ ένα « κράτος

έν κράτει » μέσα στη Διεθνή.

4. Ή Διεθνής α ν ά μ εσ α σ ε τρεις πολέμ ους

Ή πραγματική δραστηριότητα τοϋ Μπακούνιν καί τοϋ Συνδέσμου

του στα χρόνια πριν καί μετά την Κομμούνα άποκαλύφθηκε όταν
εμφανίστηκε στην Εύρώττη ή παράξενη φυσιογνωμία τοϋ Σεργκέι
Νετσάγεφ κι έγινε γνωστή ή στενή συνεργασία του μέ τον Μπα­
κούνιν κι όταν, στή δίκη των μελών της ομάδας του, τό καλοκαίρι
τοϋ 1871 στήν Πετρούπολη έγιναν γνωστές οί μέθοδοι τοϋ Νετσά­
γεφ καί οί « άρχές » πού πρέσβευε στήν ’Ε παναστατική Κατήχησή
του.
'Η Διεθνής ήταν υποχρεωμένη να πάρει πιο δραστικά μέτρα τόσο
για να βάλει άποτελεσματικότερο φραγμό στή διασπαστική δράση
τοϋ « Συνδέσμου » τοϋ Μπακούνιν στα τμήματα της Διεθνοΰς, όσο
καί για να καταγγείλει άτυερίφραστα τον Νετσάγεφ, πού εμφανι­
ζόταν στή Ρωσία ώς άπεσταλμένος της Διεθνοΰς. 42 Στήν κλειστή
Συνδιάσκεψη, πού συνήλθε στό Λονδίνο τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1871
άντί Συνεδρίου 43, ή καταγγελία τοϋ Νετσάγεφ γινόταν πια ονομα­
στικά, καί ή άπόφαση άρ. 16 άφοροΰσε, επίσης ονομαστικά, τό
« Σύνδεσμο Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » πού ό Μπακούνιν είχε
δηλώσει επίσημα τόν Αύγουστο τοϋ 1871 ότι διαλύθηκε.
'Η άπόφαση τής Συνδιάσκεψης όριζε ότι κάθε οργάνωση πού
προσχωρούσε στή Διεθνή θά ονομαζόταν τμήμα ή ομοσπονδία
τής Διεθνοΰς "Ενωσης Εργατών τής μιας ή τής άλλης χώρας ή
περιοχής. "Οσα τμήματα είχαν ονομασίες ένδεικτικες κάποιας τά­
σης ( όπως ποζιτιβιστές, μουτουαλιστές, κολεχτιβιστές, κομμουνι­
στές κλπ. ) έπρεπε να τις άλλάξουν, σύμφωνα με τήν άπόφαση. Τό
ίδιο καί οί ονομασίες όπως « τμήμα προπαγάνδας » ή « Σύνδεσμος
Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » κλπ., δηλωτικές κάποιας ειδικής
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ ,2 5

ενασχόλησης, ξέχωρης άπό τους κοινούς σκοπούς της Διεθνούς. 44

Οί αποφάσεις της Συνδιάσκεψης τού Λονδίνου, πού έδειχναν
οπωσδήποτε μιά σκλήρυνση της εσωτερικής λειτουργίας της Δ ιε­
θνούς, έδωσαν την εύκαιρία στον άστικό Τύπο νά εντείνει τις έπι-
θέσεις του καί νά γίνει ύπερασπιστης της « αυτονομίας » των οργα­
νώσεων. Τό ίδιο έκανε, άπό τη δική του πλευρά, καί ό Μπακούνιν
πού, με τό αίτημα τής αύτονομίας, μπόρεσε νά είσδύσει σε πολλά
άπό τά τμήματα τής Διεθνούς. Έ τ σ ι , ένα χρόνο μετά τη Συνδιά­
σκεψη, στο 5ο Συνέδριο τής Διεθνούς πού συνήλθε στη Χάγη τον
Σεπτέμβρη τού 1872, ό Μάρξ μπορούσε νά άρχίσει την εισήγησή
του μ ’ αύτά τά λόγια :

Ά πό τό τελευταίο μας Συνέδριο στή Βασιλεία, δύο μεγάλοι πό­

λεμοι άλλαξαν την όψη τής Εύρώπης : ό Γαλλογερμανικός πόλε­
μος καί ό Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία. Καί στούς δύο αύτούς
πολέμους προηγήθηκε, άλλά καί τούς συνοδέυσε καί τούς άκολού-
θησε ένας τρίτος πόλεμος - ό πόλεμος εναντίον τής Διεθνούς
Ένωσης των Εργατών.
(Μάρξ, Εισήγηση στο πέμπτο ετήσιο Συνέδριο τής Διεθνούς.
"Απαντα, τ. 23, σ. 219)

Ό τρίτος αυτός πόλεμος κορυφώθηκε στη μάχη πού δόθηκε στό

Συνέδριο τής Χάγης καί έληξε με νίκη καί, ταυτόχρονα, ήττα τής
Διεθνούς : Νίκη στό θεωρητικό πεδίο εναντίον τού Μπακούνιν.
"Η ττα γιά την ίδια την ύπαρξη τής Διεθνούς, με την άπόφαση
-ύστερα άπό πρόταση τού Μάρξ, τού Έ νγκελς καί Γ άλλων προσ­
φύγων- γιά μεταφορά τής έδρας τής Διεθνούς στη Νέα 'Υόρκη, πού
άποδείχτηκε πώς ήταν τό πρώτο βήμα πρός τη διάλυσή της.
Τό ίδιο Συνέδριο διέγραψε τον Μπακούνιν καί τούς άμεσους
συνεργάτες του άπό τη Διεθνή, άφοΰ άκουσε την έκθεση τής επιτρο­
πής πού είχε συσταθεΐ γιά νά ερευνήσει σε βάθος τη δραστηριότητα
τού « Συνδέσμου » καί νά συγκεντρώσει όλα τά σχετικά ντοκουμέν­
126 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

τα. Το πόρισμα της επιτροπής ήταν ότι υπήρχαν πλέον όλες οί

αποδείξεις πώς ό Σύνδεσμος ήταν

μια μυστική οργάνωση πού συνωμοτούσε οχι εναντίον της κυβέρ­

νησης άλλα εναντίον της Διεθνούς. ( . . . ) “Οταν μια μυστική έται-
ρεία πού ιδρύεται με σκοπό νά αποκτήσει τήν ηγεσία μιας μεγα­
λύτερης ανοιχτής οργάνωσης δεν μπορεί νά άποκτήσει άμεσα τήν
ήγεσία, βρίσκει πώς τό καλύτερο μέσον γιά τήν επίτευξη τοϋ
σκοπού της είναι ή άποδιοργάνωση της άνοιχτης οργάνωσης.
Ένγκελς, « Γιά τύ Συνέδριο τής Χάγης », ό.π., σ. 265

“Ολα τα ύλικά και τα ντοκουμέντα πού συγκέντρωσε ή επιτροπή

καθώς καί τό πόρισμά της έκδόθηκαν άπό τόν Μάρξ καί τόν Έ ν ­
γκελς σε μπροσούρα τό 1873, με άπόφαση τοϋ Συνεδρίου. Σ ’ αύτά
τά ντοκουμέντα θά σταθούμε, γιατί θέτουν τό ζήτημα της έπανά-
στασης, των καθηκόντων πού θέτει στον εαυτό της καί των μεθόδων
πού εισάγουν στό επαναστατικό κίνημα των τελευταίων δεκαετιών
τοϋ 19ου αιώνα οί Ρώίτοι αναρχικοί. Οί επιλογές τους είναι άντί-
θετες άπό ό,τι ύπηρξε ή προσφορά της Κομμούνας στό παγκόσμιο
εργατικό κίνημα. Στήν ούσία βρίσκονται στούς άντίποδες της Κομ­
μούνας καί θέτουν τό κύριο πρόβλημα πού μάς απασχολεί έδώ :
"Αν καί με ποιό τρόπο πέρασαν οί αντιλήψεις καί οί μέθοδοι τοϋ
ρωσικού άναρχισμοΰ καί τοϋ ρωσικού λαϊκισμοΰ στό ρωσικό επα­
ναστατικό κίνημα τοϋ 20οΰ αιώνα, σε ποιό βαθμό αυτές οί ξένες
πρός τό μαρξισμό προσμίξεις επηρέασαν τή ρωσική επανάσταση
τόσο στό « προπαρασκευαστικό » της στάδιο όσο καί στήν εξουσία
πού έγκαθίδρυσε. “Η, με άλλα λόγια :
Ποιό « μοντέλο » άκολούθησαν τελικά οί επαναστάσεις τοϋ 20οΰ
αιώνα, με πρώτη φυσικά τήν Όχτωβριανή Επανάσταση, τό πρό­
τυπο της Κομμούνας ή ένα άλλο πρότυπο με φανερές τις έπιδρά-
σεις τοϋ δίδυμου Μπακούνιν - Νετσάγεφ ;
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 127

5. "Ο σ ο ι έχουν « τον δ ιά β ο λ ο σ τ η σ ά ρ κ α του ς »

« Διεθνής ’Αδελφότητα », « Εθνική ’Αδελφότητα », « Διεθνής

Σύνδεσμος Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας » ήταν οί τίτλοι των τριών
μυστικών έταιρειών πού, σαν ομόκεντροι κύκλοι, περικλείνανε τό
όργανωτικό-μυητικό σχήμα με τό όποιο ό Μπακούνιν πίστευε πώς
μπορούσε να πραγματοποιήσει τήν παγκόσμια επανάσταση. Τό
οργανωτικό σχήμα άποκάλυψε ή Επιτροπή πού όρισε τό 5ο Συν­
έδριο τής Διεθνούς στή Χάγη για να εξετάσει τήν υπόθεση Μπα­
κούνιν - Νετσάγεφ, και δημοσιεύθηκε μαζί με τα καταστατικά καί
τα άλλα ντοκουμέντα στην έκδοση πού έχει τόν τίτλο « Ό Σύνδε­
σμος τής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας καί ή Διεθνής "Ενωση τών
Εργαζομένων », καί τήν υπογραφή τοϋ Μάρξ καί τοϋ Έ νγκελς.
Τα καταστατικά καί τών τριών βαθμών ήταν γραμμένα άπό τόν
Μπακούνιν, πολλά αντίτυπα ήταν γραμμένα με τό χέρι του, καί
πολλά κυκλοφορούσαν καί σε μή μυημένους, πράγμα πού κάνει τόν
"Ενγκελς να παρατηρεί πώς ή ματαιοδοξία τοϋ Μπακούνιν ήταν
μεγαλύτερη άπό τή μυστικότητα πού άπαιτοϋσαν οΐ συνωμοτικοί
κανόνες πού ό ίδιος είχε θεσπίσει.
Κάθε βαθμός μύησης είχε τό δικό του καταστατικό. Τό αυστη­
ρότερο, καί τό πλέον ενδιαφέρον, είναι τό καταστατικό τοϋ πρώτου,
τοϋ εσώτερου κύκλου, δηλαδή τής « Διεθνοΰς ’Αδελφότητας », όπου
έφταναν όσοι είχαν τήν ικανότητα να άναλάβουν τίς εύθύνες τής
μυστικής οργάνωσης σε διεθνή κλίμακα, εύθύνες πού άπαιτοϋσαν
ιδιαίτερες άρετές. "Οπως όριζε τό άρθρο 5 τοϋ καταστατικοΰ :

Διεθνής άδελφός μπορεί να γίνει μόνο έκεϊνος πού άποδέχτηκε

εΐλικρινά ολόκληρο τό πρόγραμμα, με όλες του τίς συνέπειες, στή
θεωρία καί στήν πράξη, αύτός πού πλουτίζει με επαναστατικό
πάθος τήν ευφυΐα του, τήν ενεργητικότητα, τήν τιμιότητα καί τή
συνωμοτικότητα, αύτός πού έχει τό διάβολο στή σάρκα του. Δεν
επιβάλλουμε ούτε καθήκοντα ούτε θυσίες. Μά όποιος έχει αύτό τό
128 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

πάθος θά κάνει πολλά πράγματα χωρίς καν να φαντάζεται πώς

κάνει θυσίες.
( "Απαντα, τ. 23, σ. 568 )

Δεν επιβάλλονται καθήκοντα καί θυσίες στους « αδελφούς », αλλά,

σύμφωνα μέ το καταστατικό, ή Διεθνής ’Αδελφότητα :
« Δεν έχει πατρίδα άλλη άπό την παγκόσμια Επανάσταση », γι’
αύτήν « ξένη χώρα » καί « εχθρός » είναι μόνο ή ’Αντίδραση.
’Απορρίπτει κάθε πολιτική διαπραγματεύσεων καί παραχωρήσε­
ων, θεωρεί « αντιδραστικό » κάθε πολιτικό κίνημα πού δεν έχει
άμεσο στόχο τό θρίαμβο των αρχών της ( δηλαδή των άρχών της
’Αδελφότητας, με άλλα λόγια στήν « άντίδραση », δηλαδή στον
« εχθρό », περιλαμβάνονται όσοι δεν δέχονται τις άρχες πού θέσπι­
σε ό Μπακούνιν γιά τήν ’Αδελφότητα ).
Τα μέλη της είναι ’Αδελφοί, δεν επιτίθενται ποτέ ό ένας στόν
άλλο, δεν λύνουν τις διαφορές τους δημόσια ούτε στα δικαστήρια,
τό δικό τους δικαστήριο είναι ένα σώμα διαιτητών άπό μέλη της
’Αδελφότητας πού εκλέγουν οί δύο πλευρές. Κάθε ’Αδελφός είναι
ιερός γιά όλους τούς άλλους, πιό ιερός άπό τόν έξ αίματος άδελφό.
Κάθε ’Αδελφός έχει τή βοήθεια καί τήν προστασία τών άλλων ώς
τα όρια τοϋ δυνατού.
Ό ’Αδελφός δεν έχει δουλειά, συμφέροντα, ή καθήκοντα σοβα­
ρότερα καί ιερότερα άπό τό να υπηρετεί τήν επανάσταση καί τήν
ιερή μας "Ενωση πού ύπηρετεΐ τήν επανάσταση.
Δεν δέχεται δημόσιο αξίωμα παρά μόνο με τήν έγκριση της
Επιτροπής στήν οποία ανήκει. Κανείς δεν μπορεί να ανήκει σε
( προφανώς « σε άλλη » ) μυστική εταιρεία χωρίς τήν έγκριση της
Επιτροπής του, κι αύτό θά γίνεται μόνο με τόν όρο ότι θά αποκα­
λύπτει στήν Επιτροπή του όλα τα μυστικά ( σ.σ. : τα μυστικά της
« άλλης » μυστικής εταιρείας, τήν οποία κανονικά θά κατασκο­
πεύουν οί « ’Αδελφοί » ) πού μπορεί να τήν ενδιαφέρουν άμεσα ή
έμμεσα. "Ολα τα μέλη τής Διεθνούς ’Αδελφότητας γνωρίζονται
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ ■2 9

μεταξύ τους, κι ανάμεσα τους δεν πρέπει να υπάρχουν πολιτικά

μυστικά.
Ό άριθμος των μελών της Διεθνούς ’Αδελφότητας είναι πολύ
μικρός -δεν πρέπει νά ξεπερνούν τά εκατό- κι έτσι άποτελοϋν τό
« κονκλάβιο των καρδιναλίων », όπως τούς χαρακτηρίζουν ό Μάρξ
κι ό Έ νγκελς. ’Ή , σύμφωνα με τούς ύπολογισμούς τοϋ ίδιου τοϋ
Μπακούνιν :

Ό άριθμός αύτών των άτόμων δεν πρέπει, επομένως, νά είναι πολύ

μεγάλος. Γιά τη διεθνή οργάνωση όλης της Εύρώπης εκατό στα­
θερά καί σοβαρά ενωμένοι επαναστάτες θά είναι άρκετοί. Διακό­
σιοι ως τριακόσιοι επαναστάτες θά ήταν άρκετοί γιά την οργά­
νωση της πιό μεγάλης χώρας.

Ό « άδελφός » εχει δικαίωμα νά άρνηθεΐ νά έκτελέσει μιά ύπηρε-

σία, άλλά αν αυτό συμβαίνει συχνά θά θεωρείται άσυνείδητος ή
τεμπέλης καί θά διαγράφεται.
Τά μέλη της ’Αδελφότητας άνήκουν σε μιά άπό τις τρεις ’Ε ­
πιτροπές της. Ή Γενική Επιτροπή άπαρτίζεται άπό τά δύο τρίτα
των μελών, εχει την άνώτατη εξουσία, νομοθετική καί εκτελεστική.
’Ακολουθεί ή Κεντρική Επιτροπή καί, σε κάθε χώρα, ή Εθνική
Επιτροπή. Κύριο καθήκον της τελευταίας είναι « νά οργανώνει μιά
μυστική οργάνωση της ’Αδελφότητας στή χώρα της ».
Ό δεύτερος κύκλος, ή Εθνική ’Αδελφότητα, λειτουργεί σε κάθε
χώρα, με κύριο καθήκον τή μεγαλύτερη δυνατή εξάπλωση «της
μυστικής οργάνωσης », τήν προπαγάνδα στις πόλεις καί στά χωριά,
τήν εξασφάλιση οικονομικών πόρων γιά τήν ίδια καί γιά τή Διεθνή
’Αδελφότητα κλπ. Δεσμευτικός όρος : τά μέλη της δεν πρέπει ούτε
νά ύποψιάζονται τήν ύπαρξη της Διεθνούς ’Αδελφότητας !
Στόν τρίτο κύκλο, τόν εξωτερικό, άνήκει ό « Διεθνής Σύνδεσμος
Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας ». Είναι ή οργάνωση πού δρδ άνοιχτά,
άλλα ή άνοιχτή δραστηριότητά της υπηρετεί τούς σκοπούς τοϋ
 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21 ou ΑΙΩΝΑ;

έσωτερικοϋ κύκλου, της μυστικής ’Αδελφότητας. Είναι, δηλαδή,

οργάνωση διφυής, άνοιχτή καί μυστική, γι’ αυτό καί έχει δύο κατα­
στατικά : ένα φανερό καί ένα μυστικό.
Ό Μάρξ κι ό Έ νγκελς έδωσαν στη δημοσιότητα τό καταστατικό
της μυστικής δραστηριότητας του « Συνδέσμου ». Είναι ένας πε­
ρίπλοκος έσωτερικός οργανισμός, πού ό δυαδικός χαρακτήρας του
τόν κάνει άκόμη πιό περίπλοκο. Ενδεικτικά :
« Τ ό Κεντρικό Γραφείο, πού είναι ή μυστική καί ή δημόσια
εκτελεστική έξουσία τοϋ Συνδέσμου, θά ενεργοποιεί τή μυστική
καί τή δημόσια προπαγάνδα καί θά προωθεί τήν άνάπτυξή του
[ τοϋ Συνδέσμου ] σε όλες τις χώρες με κάθε δυνατό μέσον. ( . . . )
Σε όλα τα μέτρα πού παίρνει γιά τό καλό τοϋ Συνδέσμου, θά ύπο-
τάσσεται οπωσδήποτε στις άποφάσεις τής πλειοψηφίας τοϋ Μυ-
στικοΰ Κεντρικοΰ Τομέα, στόν όποιο θά άνήκουν όλα τά μέλη του »
κλπ. κλπ.
Μέσα σε όλον αύτό τό διπλό, μυστικό καί δημόσιο, καί πολυ­
σύνθετο μηχανισμό, ύπάρχει ενα σταθερό σημείο : « ό πολίτης
Μπ. », δηλαδή ό Μπακούνιν, ό όποιος εμφανίζεται στό καταστατι­
κό τοϋ Συνδέσμου ως προσωποπαγής θεσμός. ’'Ε τσι, κατά τήν
ιδρυτική διαδικασία συγκροτείται ένα « Προσωρινό Κεντρικό Γρα­
φείο », τά μέλη τοϋ οποίου παρουσιάζονται στήν έδρα τής οργάνω­
σης, πού είναι ή Γενεύη, « ώς προσωρινώς έκλεγέντα άπό τά ιδρυ­
τικά μέλη τοϋ Συνδέσμου », άλλα ή παρουσίασή τους γίνεται μέσω
τοϋ Μπακούνιν, διότι οί προσωρινά έκλεγέντες έχουν έπιστρέψει
στις χώρες τους « άφοΰ εκχώρησαν όλες τις άρμοδιότητές τους στόν
πολίτη Μπ. », δηλαδή στόν Μπακούνιν.

6 . Τ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α τ ή ς ’Α δ ε λ φ ό τ η τ α ς

Στήν πολεμική τοϋ Μάρξ καί τοϋ ’Ένγκελς έναντίον τοϋ Μπακούνιν
τή μικρότερη θέση κατέχουν οί προγραμματικοί στόχοι του όπως
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΑ '3 '

έκτίθενται στο Πρόγραμμα της « Επαναστατικής ’Οργάνωσης της

Διεθνούς ’Αδελφότητας ». Θά μπορούσε μάλιστα να πεϊ κανείς ότι
ή πολεμική τους άφορα λιγότερο τις προγραμματικές άρχές καί
πολύ περισσότερο τη διφυή οργανωτική δομή πού παρουσίαζε ό
Μπακούνιν - δομή πού δύσκολα κάλυπτε τόν άρκετά διαφανή στόχο
του πού ήταν ή άπό τα μέσα διάλυση τής Α' Διεθνούς : άπό το ένα
μέρος ή μυστική εταιρεία -πού είναι φανερά επηρεασμένη άπό τις
μυστικές έταιρεΐες των άπελευθερωτικών κινημάτων τοΰ περασμέ­
νου αιώνα κι άπό τή μασονική παράδοση- κι άπό τό άλλο μέρος ή
« άνοιχτή » οργάνωση πού θά άναπτυσσόταν σε διεθνές καί έθνικό
έπίπεδο, μέσα άπό τή Διεθνή καί ανταγωνιστικά πρός αύτήν.
Στήν πηγή αύτοΰ τοΰ οργανωτικού σχήματος ήταν ή άντίληψη
τοΰ Μπακούνιν πώς χρειαζόταν μια οργάνωση με τα χαρακτηρι­
στικά καί τόν τρόπο δράσης τής « συνωμοσίας » : « Εφόσον ή έ-
περχόμενη Επανάσταση δεν μπορεί νά είναι παρά μόνο παγκό­
σμια, ό “ Σύνδεσμος ” -ή , γιά νά μή μασάμε τά λόγια μας, ή συν­
ωμοσία- πού θά την προετοιμάσει, θά τήν οργανώσει καί θά την
επισπεύσει, δεν μπορεί παρά νά είναι κι αύτή παγκόσμια », λέει
-χωρίς νά μασάει, πραγματικά, τά λόγια του- τό άρθρο 4 τοΰ
Προγράμματος τοΰ «Διεθνοΰς Συνδέσμου τής Σοσιαλιστικής Δη­
μοκρατίας ».
’Αλλά άκριβώς τήν έπαναστατική οργάνωση ώς « συνωμοσία »
άπέκλειαν ό Μάρξ καί ό Έ νγκελς. Είδαμε πιό πάνω ότι, μέσα στις
συνθήκες των διωγμών στήν μετά τήν Κομμούνα Εύρώπη, συνι-
στοΰσαν στά τμήματα τής Διεθνοΰς νά άνασυγκροτηθοΰν « με άλλη
ονομασία », σε καμιά περίπτωση όμως με τή μορφή μυστικών
έταιρειών. Ή θέση τους πάνω στις οργανωτικές καί στις προγραμ­
ματικές διαφορές διατυπώνεται σαφέστατα σ’ αυτήν τήν περικοπή
άπό τήν ’Έ κθεσή τους :

Είναι καθαρό ότι κανείς δέν μπορεί νά ταχθεί εναντίον τών μελών
τοΰ Συνδέσμου έπειδή διαδίδουν τό πρόγραμμά τους. Ή Διεθνής
132 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

άποτελεΐται άπό σοσιαλιστές με τη μεγαλύτερη ποικιλία αποχρώ­

σεων στις απόψεις τους. Το πρόγραμμά της είναι άρκετά ευρύ
ώστε νά τις χωράει όλες. Ή αίρεση τοϋ Μπακούνιν εγινε δεκτή μέ
τούς ίδιους όρους, όπως όλες οί άλλες. Ή κατηγορία πού της
άπευθύνουμε είναι ακριβώς ότι παραβίασε αύτούς τούς όρους.
Άλλα ό μυστικός χαρακτήρας τοϋ Συνδέσμου είναι τελείως άλλο
πράγμα. Ή Διεθνής δεν μπορεί νά άγνοήσει τό γεγονός ότι σε
πολλές χώρες, άνάμεσά τους στήν Πολωνία, τή Γαλλία καί τήν
’Ιρλανδία, οί μυστικές οργανώσεις είναι νόμιμο μέσον άμυνας ε­
ναντίον της κυβερνητικής τρομοκρατίας. Παρ’ όλα αύτά, στή Συν­
διάσκεψη τοϋ Λονδίνου ή Διεθνής δήλωσε ότι επιθυμεί νά μείνει
άπολύτως ξένη πρός αυτές τις οργανώσεις, επομένως δέν τις ά-
ναγνωρίζει ώς τμήματά της. Επιπλέον, κι αύτό είναι τό καίριο
σημείο, εδώ άσχολούμαστε μέ μία μυστική εταιρεία πού δημιουρ-
γήθηκε μέ τό σκοπό νά παλέψει οχι εναντίον μιας κυβέρνησης
αλλά εναντίον της ίδιας της Διεθνοΰς. ( . . . ) Τό Καταστατικό μας
αναγνωρίζει μια μόνο κατηγορία μελών της Διεθνοΰς, μέ ίσα
δικαιώματα καί καθήκοντα για όλους. Ό Σύνδεσμος τά χωρίζει
σε δύο κάστες : τούς μεμυημένους καί τούς άμυήτους, τήν αριστο­
κρατία καί τήν πλέμπα. Προορισμός της τελευταίας είναι νά κα­
θοδηγείται άπό τήν πρώτη μέσω μιας οργάνωσης της οποίας τήν
ύπαρξη παντελώς άγνοεΐ. Ή Διεθνής ζητάει αϊτό τά μέλη της νά
έχουν βάση τής συμπεριφοράς τους τήν ’Αλήθεια, τή Δικαιοσύνη
καί τό ΤΗθος. Ό Σύνδεσμος επιβάλλει στα στελέχη του, ώς πρώ­
το καθήκον τους, τό ψέμα, τήν ύποκρισία, τήν άπάτη, ύποχρεώ-
νοντάς τα νά εξαπατούν τά μή μεμυημένα μέλη τής Διεθνοΰς ώς
πρός τήν ύπαρξη τής μυστικής οργάνωσης καί ώς πρός τά κίνητρα
καί τούς σκοπούς τών λόγων καί τών πράξεών τους. Οί ιδρυτές
τοϋ Συνδέσμου ήξεραν πολύ καλά ότι ή μεγάλη πλειοψηφία τών
άμυήτων μελών τής Διεθνοΰς ουδέποτε θά ύπέκυπταν συνειδητά
σέ μια τέτοια οργάνωση αν γνώριζαν τήν ύπαρξή της. Γ Γ αύτό τήν
έκαναν « άπολύτως μυστική ». Γιατί είναι ούσιώδες νά τονίσουμε
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ '3 3

ότι σκοπός τοϋ μυστικού χαρακτήρα τοΰ Συνδέσμου δεν είναι να

άποφύγει την κυβερνητική επαγρύπνηση, άλλιώς δεν θά άρχιζε τη
ζωή του ώς ανοιχτή οργάνωση. ( . . . ) “Ετσι, έχουμε να κάνουμε με
μιά γνήσια συνωμοσία εναντίον της Διεθνούς. Γιά πρώτη φορά
στήν ιστορία των άγώνων της εργατικής τάξης βρισκόμαστε
μπροστά σε μιά συνωμοσία πού έξυφάνθηκε μέσα στήν εργατική
τάξη καί άπέβλεπε στήν υπονόμευση, όχι τοϋ ύπαρκτοϋ εκμεταλ­
λευτικού συστήματος, άλλα τής ίδιας τής “Ενωσης στήν οποία
αυτό τό σύστημα βρίσκει τόν πιό σκληρό άντίπαλό του.
( “Απαντα, τ. 23, σ. 232 κ.έ. )

Σ ’ αυτά τά σημεία εντοπιζόταν ή άντίθεση τής Διεθνούς, καί δύσ­

κολα μπορεί κανείς να θεωρήσει τούς φόβους της άβάσιμους. Σε
ό,τι αφορά τό πρόγραμμα τοϋ Συνδέσμου, ή κύρια άντίθεση εντο­
πιζόταν στό θέμα τής εξουσίας τοΰ προλεταριάτου. Ό Μάρξ, όπως
είδαμε, υστέρα άπό τήν έμπειρία τοΰ 1848, είχε καταλήξει στό
συμπέρασμα πώς ή εργατική τάξη δεν θά γινόταν ό κληρονόμος
τής διαμορφωμένης άπό τήν αστική τάξη εξουσίας, άλλα θά τή
συνέτριβε άπό τά θεμέλια για νά οικοδομήσει μιά τελείως νέα
καί τελείως διαφορετική μορφή εξουσίας πάνω στα συντρίμμια
τοΰ άστικοΰ κράτους. Κι υστέρα άπό τήν επανάσταση τοΰ 1871
ολοκλήρωσε τή θεωρία του δίνοντας στήν Κομμούνα τή θέση τοΰ
μοντέλου γιά τις μελλοντικές έπαναστάσεις.
Ό Μπακούνιν, ώς άναρχικός, ήταν άντίθετος πρός κάθε μορφή
εξουσίας, επομένως καί τής εξουσίας τοΰ προλεταριάτου ώς μετα-
βατικοΰ σταδίου πρός τήν άταξική καί άντιεξουσιαστική κοινωνία.
’Αναγνώριζε τό ρόλο τής έργατικής τάξης ώς « τής μεγάλης καί τής
μόνης άληθινής δύναμης τοΰ αιώνα », πού τίποτα δεν θά μποροΰσε
νά τή συνενώσει, νά τήν ήλεκτρίσει καί νά τήν εξεγείρει « παρά
μόνο ή πλήρης άπελευθέρωση τής εργασίας πάνω στά έρείπια όλων
των θεσμών πού προστατεύουν τήν κληρονομική ιδιοκτησία τής γής
καί τό κεφάλαιο ». Ή άντίληψή του, όπως εκτίθεται στό Πρόγραμ­
•34 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

μα της ’Αδελφότητας, ήταν ότι ή επανάσταση πρέπει να είναι

« καθολική »,

ταυτόχρονα κοινωνική, φιλοσοφική, οικονομική καί πολιτική, έτσι

που από τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων -που στηρίζεται
στήν ατομική ιδιοκτησία, στήν εκμετάλλευση, στήν κυριαρχία
καί στήν άρχή της εξουσίας, είτε αυτή είναι θρησκευτική, μεταφυ­
σική, άστική-δογματική, ή άκόμη καί γιακωβίνικη-έπαναστατι-
κή- να μή μείνει όρθια ούτε πέτρα, πρώτα σε ολόκληρη τήν Ευ­
ρώπη κι έπειτα στον υπόλοιπο κόσμο. Με το σύνθημα της ειρήνης
για τους εργάτες, της λευτεριάς για όλους τους καταπιεζόμενους,
θάνατος στους κυβερνώντες, τούς εκμεταλλευτές καί τούς φύλακες
κάθε λογης, άποσκοποϋμε στήν καταστροφή όλων των κρατών καί
τών εκκλησιών, μαζί με όλους τούς θεσμούς καί τούς νόμους τους,
θρησκευτικούς, πολιτικούς, πιστωτικούς, άστυνομικούς, πανεπι­
στημιακούς, οικονομικούς καί κοινωνικούς, ώστε όλα αυτά τά ε­
κατομμύρια ανθρώπινα πλάσματα, τά έξαπατημένα, ύποδουλωμέ-
να, βασανισμένα καί θύματα της εκμετάλλευσης, άπαλλαγμένα
άπό όλους τούς 7ΐοδηγέτες καί εύεργέτες, επίσημους καί ήμιεπί-
σημους, συλλογικούς καί άτομικούς, να μπορέσουν να άνα7ΐνεύσουν
επιτέλους μέ απόλυτη ελευθερία.
(6.7L, τ. 23, σ. 574)

Πάντως ό Μπακούνιν σπεύδει να καθησυχάσει όσους τρόμαξαν μέ

το σύνθημα « θάνατος στούς έκμεταλλευτές ». Στις πρώτες ώρες
της επανάστασης ό έξεγερμένος λαός μπορεί να σκοτώσει πολλούς
άπό τούς έκμεταλλευτές του, άλλα αυτό θά είναι « μια άναπόφευ-
κτη συμφορά, ίσως, καί τόσο άχρηστη όσο καί ή καταστροφή πού
προκαλεϊ μια θύελλα ». Ούτε ήθικό ούτε χρήσιμο είναι « αύτό τό
φυσικό γεγονός ». Παράδειγμα : στή Γαλλική Επανάσταση, ή λαι­
μητόμος τοϋ 1793 δέν κατόρθωσε νά εξοντώσει τήν τάξη τών Γάλ­
λων εύγενών. Εκείνο πού τήν κατέστρεψε, ή τουλάχιστον τήν κλό­
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ *3 5

νισε βαθιά, ήταν ή κατάσχεση των κτημάτων της, λέει ό Μπακού-

νιν, κι αύτό είναι σωστό.
Γενικά, ή άποψη του είναι πώς ούδέποτε οί σφαγές έδωσαν λύση
στά κοινωνικά προβλήματα, γιατί ή έξουσία έχει τίς ρίζες της οχι
τόσο στους άνθρώπους όσο στη θέση πού κατέχουν οί προνομιούχοι
χάρη στην οργάνωση των πραγμάτων, δηλαδή στο «θεσμό τοϋ
κράτους » καί τίς συνέπειές του, καί « τή φυσική του βάση, την
άτομική ιδιοκτησία ». Γ ι’ αύτό πρέπει να καταστρέψει κανείς τίς
καταστάσεις καί τα πράγματα, την ιδιοκτησία καί τό κράτος. Έ ­
τσι μπορεί «να είναι άνθρώπινος πρός τά άνθρώπινα πλάσματα,
χωρίς νά θέσει σε κίνδυνο την επανάσταση ».
Τήν καταστροφή τή βλέπει νά συντελεΐται μέσα άπό τήν άνα-
στάτωση, τήν « άταξία » -γ ι’ αύτό καί τάσσεται εναντίον έκείνων
πού αισθάνονται φρίκη μπροστά στήν άταξία, πού είναι ωστόσο ή
άδέσμευτη καί « φυσική έκφραση της ζωής τοϋ λαοΰ » - καί σπεύ­
δουν νά τήν άποτρέψουν ή νά τή σταματήσουν πριν προλάβει νά
δώσει τά σωτήρια άποτελέσματά της. Έ δ ώ βρίσκεται, όπως είναι
πολύ γνωστό, ή βαθύτερη διαχωριστική γραμμή άνάμεσα στό μαρ­
ξισμό καί στόν άναρχισμό : ό πρώτος τάσσεται ύπερ της άνόδου της
εργατικής τάξης στήν έξουσία, ύπερ τής « δικτατορίας τοϋ προλε­
ταριάτου », ώστε ό θάνατος τοϋ κράτους νά επέλθει άπό μαρασμό κι
όχι άμεσα. Ό άναρχισμός βλέπει τό θάνατο τοϋ κράτους άμεσα,
μέσα στόν άναβρασμό τής έπαναστατικής άταξίας.
Γ ι’ αύτό καί ό Μπακούνιν δηλώνει πώς αύτός καί οί οπαδοί του
είναι « οί φυσικοί εχθροί έκείνων των έπαναστατών-μελλοντικών
δικτατόρων, ρυθμιστών καί κηδεμόνων τής έπανάστασης, πού πριν
άκόμη άπό τήν καταστροφή τών μοναρχικών, άριστοκρατικών καί
άστικών κρατών, οραματίζονται κιόλας τή δημιουργία νέων έπα-
ναστατικών κρατών, πού θά είναι τόσο συγκεντρωτικά όσο καί τά
ύπάρχοντα, καί πιό δεσποτικά άπ’ αύτά ».
Στό σημείο αύτό καταδικάζει τούς μπλανκιστές -καί μαζί τούς
γιακωβίνους- τόσο έντονα όσο καί ό Έ νγκελς στήν κριτική του για
ι 36 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

το πρόγραμμα των μπλανκιστών προσφύγων που άναφέραμε πιο

πάνω. Γράφει ό Μπακούνιν :

Δεν πρέπει νά αισθάνεται κανείς έκπληξη για τούς γιακωβίνους

καί τούς μπλανκιστές, πού έγιναν σοσιαλιστές μάλλον άπό άνάγ-
κη παρά άπό πεποίθηση, καί για τούς οποίους ό σοσιαλισμός είναι
ένα μέσον κι οχι ένα τέλος για την Επανάσταση, εφόσον θέλουν τη
δικτατορία, δηλαδή τό συγκεντρωτισμό τοϋ κράτους, καί τό κρά­
τος θά τούς οδηγήσει με λογική καί άναπόφευκτη άναγκαιότητα
στήν άποκατάσταση της ιδιοκτησίας - είναι τελείως φυσικό, ύ-
ποστηρίζουμε, νά ονειρεύονται μια ματωμένη επανάσταση εναν­
τίον των άνθρώπων, άφοϋ δεν θέλουν μια ριζική επανάσταση ε­
ναντίον των πραγμάτων. ’Αλλά αύτή ή ματωμένη επανάσταση,
θεμελιωμένη στήν οικοδόμηση ενός πανίσχυρου-συγκεντρωτικοϋ
επαναστατικού κράτους, θά έχει άναπόφευκτο αποτέλεσμα μια
στρατιωτική δικτατορία ύπό ένα καινούργιο άφέντη. Συνεπώς, ό
θρίαμβος των γιακωβίνων ή των μπλανκιστών θά σήμαινε τό
θάνατο της Επανάστασης.
(ό.π.)

Τό ζήτημα της σχέσης « άνθρώπων » καί « πραγμάτων » όπως τό

θέτει ό Μπακούνιν καί πολυσυζητημένο είναι καί θά μας έβγαζε
άπό τό θέμα μας. Εκείνο πού μας ενδιαφέρει έδώ είναι ότι, με
μεγάλες διαφορές στις άφετηρίες 45, ή πρόβλεψη τοϋ Μπακούνιν
για τό τί θά γινόταν αν οί μπλανκιστες -καί οί γιακωβίνοι- έκαναν
τήν έπανάσταση καί έπαιρναν τήν έξουσία, συμπίπτει με τήν πρό­
βλεψη τοϋ Έ νγκελς. 'Η πράξη τοϋ 20οϋ αιώνα ήρθε νά έπιβεβαιώ-
σει καί τών δύο τήν πρόβλεψη.
Ό Μπακούνιν κατά κάποιο τρόπο ταυτίζει τήν επαναστατική
άταξία, τήν άναρχία, μέ τήν έλεύθερη, δίχως χαλινό έκφραση « της
ζωής τοϋ λαοΰ ». Καί σ’ αυτό χωράει βέβαια πολλή συζήτηση,
άλλα τό ερώτημα είναι τί θά κάνει ό λαός όταν θά κοπάσει αύτή
Δ. ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΗ Ν ΚΟΜΜΟΥΝΑ 37

ή δίχως χαλινό έκφραση. Ή απάντηση που δίνει στο πρόγραμμα

της Διεθνούς ’Αδελφότητας είναι ότι, αναμφίβολα, αυτή ή νέα ζωή
θά « αύτοοργανωθεϊ », αλλά :

θά δημιουργήσει τήν επαναστατική της οργάνωση άπό τά κάτω

προς τά πάνω καί άπό τήν περιφέρεια πρός τό κέντρο - σύμφωνα
με τήν άρχή της έλευθερίας, καί οχι άπό πάνω πρός τά κάτω, ούτε
άπό τό κέντρο πρός τήν περιφέρεια σύμφωνα με τόν τρόπο κάθε
εξουσιαστικής άρχής - γιατί εμάς λίγο μας ενδιαφέρει αν αύτή ή
εξουσιαστική άρχή λέγεται Εκκλησία, Μοναρχία, συνταγματικό
Κράτος, άστική Δημοκρατία ή άκόμη καί επαναστατική δικτατο­
ρία. Τις μισούμε καί τις άπορρίπτουμε όλες εξίσου, ώς άνενδοία-
στες πήγες εκμετάλλευσης καί δεσποτισμοϋ.

Δεν είναι εύκολο νά παρακολουθήσει κανείς τή λογική πού ταυτίζει

τήν εκκλησία με τά πολιτειακά καθεστώτα, καί πού άγνοεΐ παντε­
λώς τό κυρίως « πράγμα » στο όποιο οφείλονται οί διάφορες « έ-
ξουσιαστικες άρχες » - τόν τρόπο παραγωγής καί τις σχέσεις τών
άνθρώπων μέσα στήν παραγωγή. Ω στόσο, εκείνο πού μπορεί νά
κρατηθεί είναι ή γενική θέση γιά οργάνωση τής επαναστατικής
κοινωνίας άπό κάτω πρός τά πάνω, θέση πού βρήκε στήν Κομμούνα
τοϋ Παρισιού (πού ήταν, ωστόσο, « εξουσία » ) τήν πρώτη πειρα­
ματική εφαρμογή της καί τήν πρώτη άπόδειξη τής άξίας της - κι
άπό τότε δεν τήν ξαναβρήκε.
 Ε'

Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Θά είναι σίγουρα εξαιρετικά οδυνηρά γιά μερικούς Ρώσους να βλέπουν
ξαφνικά τη βρόμικη πλευρά -καί ασφαλώς είναι βρόμικη- τοϋ ρωσι­
κού κινήματος να εκτίθεται αμείλικτα στη Δυτική Ευρώπη. Ποιος
φταίει όμως ; Ποιος άλλος παρά οί ίδιοι οΐ Ρώσοι που εκπροσωπούν
αυτή τή βρόμικη πλευρά καί πού, καθώς δεν τους ήταν αρκετό να
έξαπατοΰν τούς συμπατριώτες τους, επιχειρήσανε να υποτάξουν ολό­
κληρο τό ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα στους προσωπικούς στόχους
τους ; "Αν ό Μπακούνιν καί συντροφιά περιόριζαν τα ήρωβκά τους
κατορθώματα στή Ρωσία, ό κόσμος της Δυτικής Ευρώπης δεν θά
έκανε τόν κόπο να στρέψει πάνω τους τό στόχαστρό του. Θά τό έκαναν
οί ίδιοι οί Ρώσοι. Μά άπό τή στιγμή πού αύτοί οί κύριοι, πού δεν
καταλαβαίνουν ούτε στοιχειωδώς τις συνθήκες καί τήν άνάπτυξη τοϋ
δυτικοευρωπαϊκού εργατικού κινήματος, θέλουν να μάς παίξουν τό
δικτάτορα, τό πράγμα παύει να είναι διασκεδαστικό : τότε τούς χτυ­
πάς ίσια στό στόχο.

Έ ν γ κ ε λ ς , Προσφνγιχη Φιλολογία, "Απαντα, τ. 24, σ. 23

1. Ό ν π ε ρ ε κ α το ν τ α ε τή ς ρ ω σ ο ε ν ρ ω π α ϊκ ό ς π ό λ ε μ ο ς

Ό πόλεμος του μαρξισμού με τόν ρωσικό άναρχισμό των Μπακού-

νιν - Νετσάγεφ κα'ι στη συνέχεια με τόν επαναστατικό λαϊκισμό τοϋ
Τκατσόφ, πού είχε αρχίσει με αψιμαχίες στό τέλος της δεκαετίας
τοϋ 1860, καί φαινόταν να λήγει με την κατά μέτωπο επίθεση στό
Συνέδριο της Χάγης, δεν είχε πάρει τέλος. Συνεχίστηκε, παίρνον­
τας όλο καί περισσότερο τό χαρακτήρα ρωσοευρωπαϊκοΰ ιδεολο­
γικού πολέμου, ως καί στην άρχή της δεκαετίας τοϋ 1890, όταν ό
Έ νγκελς έγραψε τόν Επίλογό του στό παλιότερο άρθρο του για τις
Κοινωνικές Σχέσεις στη Ρ ω σ ία .46
Με τόν Πλεχάνοφ καί την είσοδο τοϋ μαρξισμοΰ στη Ρωσία 47
καί με τόν Λένιν καί τη δημιουργία μαρξιστικοΰ κόμματος φάνηκε
ότι ή ρωσοευρωπαική ιδεολογική άντιπαράθεση άνήκε οριστικά στό
παρελθόν. Αύτό δεν έγινε : πέρασε σε νέα φάση με την κριτική πού
άσκησαν Δυτικοευρωπαΐοι μαρξιστές στή συγκεντρωτική οργανω­
τική δομή πού έπέβαλε ό Λένιν στό Ρωσικό Κόμμα τό 1902-03, μέ
κορυφαία τήν Ρόζα Λούξεμπουργκ. Μετά τήν έπανάσταση πέρασε
στή φάση της κριτικής γιά τή « δικτατορία τοϋ προλεταριάτου »
όπως έφαρμόστηκε άπό τό Ρωσικό Κόμμα - μέ κορυφαία καί πάλι
τήν Λούξεμπουργκ. Καί είναι περιττό βέβαια να σταθούμε στις δρα­
ματικές φάσεις άπό τις όποιες πέρασε μέ τή διάσπαση τοϋ διεθνούς
σοσιαλιστικού κινήματος καί τή δημιουργία τής Γ ' Διεθνούς.
Ή επιβολή τού σταλινισμού στήν ΕΣΣΔ βρήκε στήν Γ ' Διεθνή
καί στούς 21 όρους της ένα έτοιμο καί πανίσχυρο οπλο, πού οφείλε
τήν άποτελεσματικότητά του στήν παγκόσμια αίγλη τής έπανάστα-
σης τού Ό χτώβρη, γιά να έπικρατήσει στα πιο έπαναστατικά καί,
Ι4Ι
142 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

όπως ήταν τότε ή γενική πεποίθηση, στα πιο « πιστά στο μαρξι­
σμό » κόμματα - που γεννήθηκαν από τη διάσπαση τοϋ διεθνούς
σοσιαλιστικού κινήματος καί γαλουχήθηκαν άπό την Γ ' Διεθνή.
Με τη δημιουργία των κομμουνιστικών κομμάτων καί την υπο­
χρεωτική υποταγή τους στίς άποφάσεις της Γ ' Διεθνούς ό ρωσο-
ευρωπαϊκός ιδεολογικός πόλεμος έληξε γιά τή μερίδα των Εύρω-
παίων σοσιαλιστών που πέρασαν στα Κ.Κ. καί γιά τίς γενιές που
τούς διαδέχθηκαν. ΤΗταν μια σταλινική ειρήνη, μια pax staliniana
πού επέβαλε ό άνατολικός νικητής της επανάστασης. Ή κριτική
στό σταλινικό μοντέλο έγινε πλέον πράξη έχθρική προς τήν επα­
νάσταση καί πρός τήν « πατρίδα » της επανάστασης καί τοϋ « παγ­
κόσμιου προλεταριάτου », προδοσία τοϋ μαρξισμοΰ, προσχώρηση
στήν ύττηρεσία τοϋ ίμπεριαλισμοΰ. ’Ακραία έκφραση αύτης της
άντίληψης ήταν ή θέση της Γ ' Διεθνοΰς καί τοϋ γερμανικοΰ Κ.Κ.
γιά τό « σοσιαλφασισμό » πού, ενσαρκωμένος στα κόμματα της Β '
Διεθνοΰς, άναγορεύθηκε σε πρώτο κίνδυνο γιά τό εργατικό κίνημα.
Οί συνέπειες αύτης της θέσης γιά τήν άνοδο τοϋ Χίτλερ στήν εξου­
σία -μ ε « νόμιμα » μέσα ! - καί γιά δλη τήν τραγωδία τοϋ Β ' Παγ­
κόσμιου Πολέμου βρίσκονται άκόμη στό στάδιο της έρευνας.
Μέ τήν πρώτη πτώση τοϋ σταλινισμού καί τήν κατάρρευση τοϋ
σταλινικού μύθου, στήν περίοδο τοϋ Χρουστσόφ, έληξε καί ή στα­
λινική ειρήνη. Στά κομμουνιστικά κόμματα της Εύρώττης δημιουρ-
γήθηκαν κενά καί άναταράξεις, ένώ τό άνατολικότερα της ΕΣΣΔ Κ.Κ.
της Κίνας, με τίς κατηγορίες του εναντίον τοϋ Χρουστσόφ γιά άνα-
θεωρητισμό, έπαναφορά τοϋ καπιταλισμοΰ κλπ., οδήγησε στή δεύ­
τερη διάσπαση ( ή πρώτη ήταν με τή Γιουγκοσλαβία καί τήν άντί-
θεση Στάλιν-Τίτο ) τοϋ « άρραγοΰς » κομμουνιστικοΰ στρατοπέδου.
*Η πτώση τοϋ Χρουστσόφ -μ ε « άνακτορικό πραξικόπημα » - , ή
άναπαλαιωμένη μορφή τοϋ σταλινισμού άπό τον Μπρέζνιεφ, καί
οσα δεινά σήμαινε γιά τόν « ύπαρκτό σοσιαλισμό » ή κατάπνιξη
της άνοιξης της Πράγας, έπανέφεραν τήν εμπόλεμη κατάσταση με
τήν άνοιχτή άντίθεση πολλών Κ.Κ. της Εύρώττης στήν « πολιτική
Ε Ο ΡΩ ΣΟ ΕΥΡΟ Π Α ΪΚΟ Ι ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '4 3

των τάνκς » καί στη γενική στειρότητα εκείνης της περιόδου. Οί

ιδέες που πήραν τό ονομα τοϋ « εύρωκομμουνισμοϋ » εκφράζοντας
καί πάλι τόν ρωσοευρωπαϊκό χαρακτήρα της άντίθεσης, οί διασπά­
σεις σε εύρωπαϊκά Κ.Κ. καί, πάνω άπ’ ολα, τά άδιέξοδα στα όποια
έφτανε ή ίδια ή ΕΣΣΔ, έφεραν τό πνεύμα καί τό κλίμα της ’Αντί­
στασης μέσα στό ίδιο τό ΚΚΣΕ.
Έ περίοδος της περεστρόικα, μέ τις ελπίδες που γέννησε καί με
τις δυσχέρειες που άντιμετώπισε, μαζί με την κατάρρευση τοϋ
« ύπαρκτοϋ », άποτέλεσαν την, χρονικά, τελευταία φάση της άντι-
παράθεσης, μέ τελείως διαφορετική διάταξη δυνάμεων : δύο στρα­
τόπεδα «ελπίδω ν» για τήν άναζωογόνηση -ή τήν «παλιγγενε­
σία » - τοϋ σοσιαλισμοΰ δημιουργήθηκαν, άλλα τώρα, για πρώτη
φορά, είναι στρατόπεδα χωρίς σύνορα. Σχηματοποιώντας τά πράγ­
ματα, μπορεί να πει κανείς πώς άπό τό ένα μέρος είναι τό στρα­
τόπεδο εκείνων πού άποθέτουν τις έλπίδες τους για τό μέλλον τοϋ
σοσιαλισμοΰ στή ριζική άπαλλαγή του άπό τά κατάλοιπα τοϋ στα-
λινισμοΰ, κι άπό τό άλλο μέρος είναι τό στρατόπεδο εκείνων πού
άποθέτουν τις έλπίδες τους στήν άναβίωση τοϋ σταλινισμοΰ. Καί τά
δύο στρατόπεδα άπλώνονται άπό τις άκτές τοϋ Είρηνικοΰ καί της
Κινεζικής Θάλασσας ως τις άκτές τοϋ Άτλαντικοΰ.
Ό ιδεολογικός πόλεμος άνάμεσα στό μαρξισμό καί στον ρωσικό
άναρχισμό καί τόν ρωσικό άγροτικό λαϊκισμό άπέδειξε πώς οί
ιδεολογικοί πόλεμοι μποροϋν νά είναι πιό μακρόχρονοι, πιό πει­
σματικοί καί οχι λιγότερο σκληροί άπό τούς άλλους - άλλωστε
αυτή ή άλήθεια είχε άποδειχθεϊ άπό τούς θρησκευτικούς πολέμους,
πού σήμερα πάνε νά άναζωπυρωθοΰν. Σέ τελική άνάλυση όλοι οί
πόλεμοι, θρησκευτικοί, ιδεολογικοί καί « κανονικοί » έχουν τόν ίδιο
ορισμό : είναι έκφραση της πολιτικής « μέ άλλα μέσα ». Γ ι’ αύτό
καί τά αίτιά τους άναζητοΰνται στό έδαφος πάνω στό όποιο άνα-
πτύχθηκαν οί άντιθέσεις πού τούς προκάλεσαν.
’Απ’ αύτόν τόν κανόνα δέν μπορούσε νά έξαιρεθεϊ ό μαρξισμός.
Τό άναπτυξιακό έπίπεδο κάθε λαοΰ, οικονομικό, πολιτικό καί ήθι-
■44 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΛΝΛΓΓΛΣΗ T O Y 2lou ΑΙΩΝΑ:

κό-πολιτισμικό, ή ιστορική του κληρονομιά, καθόρισαν την ποιότη­

τα τοΰ εδάφους καί την ποιότητα των καρπών που έδωσε ό σπόρος
τοΰ μαρξισμού πού έπεσε πάνω του, καί τό είδος των ιδεολογικών
μοσχευμάτων πού μπολιάστηκαν στον κορμό τοΰ μαρξισμού καί
δώσανε καρπούς μάλλον δηλητηριώδεις.
Οί μεγάλες διαφορές, σε όλα τά επίπεδα, άνάμεσα στη Δυτική
Εύρώττη καί στην τσαρική Ρωσία καθόρισαν καί τό χαρακτήρα τοΰ
« ρωσοευρωπαϊκοϋ » ιδεολογικού πολέμου, τήν κήρυξη τοΰ οποίου
ομολόγησε ό Έ νγκελς στό άπόσπασμα πού παραθέσαμε στήν άρχή
αύτου τοΰ κεφαλαίου, καί τήν ομολογία του ολοκληρώνει μ’ αυτή του
τήν άποψη :

Πολλά ιδιόμορφα φαινόμενα στό σημερινό ρωσικό κίνημα εξη­

γούνται άπό τό γεγονός ότι, για μεγάλο διάστημα, κάθε ρωσική
έκδοση ήταν κλειστό βιβλίο για τή Δύση, κι έτσι ήταν σχετικά
εύκολο για τόν Μπακούνιν καί τούς εταίρους του νά κρύβουν άπ’
αυτήν τά όσα έπρατταν, πού ήταν άπό καιρό γνωστά στούς Ρώ ­
σους. Καλλιέργησαν με ζήλο τήν πεποίθηση ότι, άκόμη καί οί
βρόμικες πλευρές τοΰ ρωσικού κινήματος, έπρεπε -προς τό συμ­
φέρον τοΰ ίδιου του κινήματος- νά κρατούνται μυστικές άπό τή
Δύση. "Οποιος άνακοίνωνε ρωσικά ζητήματα στήν υπόλοιπη Εύ-
ρώΐΠ), αν ήταν δυσάρεστα, ήταν προδότης. Αυτά τώρα τελειώσα­
νε. 'Η γνώση τής ρωσικής γλώσσας ( . . . ) δέν είναι πια κάτι
σπάνιο, τουλάχιστον άνάμεσα στούς Γερμανούς σοσιαλδημοκρά­
τες. Οί Ρώσοι θά πρέπει νά υποταχθούν στήν άναπόφευκτη διεθνή
μοίρα : τό κίνημά τους άπό δώ καί 7τέρα θά άναπτύσσεται στήν
κοινή θέα καί υπό τήν έπίβλεψη τής Εύράπτης. Κανείς δέν θά
πληρώσει τόσο άκριβά τό τίμημα τής προηγούμενης άπομόνωσής
τους όσο αύτοί οί ίδιοι. "Αν δέν υπήρχε αύτή ή άπομόνωση, κανείς
δέν θά μπορούσε νά τούς εξαπατά τόσον καιρό καί τόσο άτιμα όσο
ό Μπακούνιν καί οί έταϊροι του. Εκείνοι πού θά άποκομίσουν τά
μεγαλύτερα οφέλη άπό τήν κριτική τής Δύσης, άπό τή διεθνή
Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΟΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '4 5

αλληλεπίδραση των διαφόρων δυτικοευρωπαϊκών κινημάτων στο

ρωσικό κίνημα καί αντίστροφα, άπό την ενδεχόμενη συγχώνευση
του ρωσικού κινήματος με τό πανευρωπαϊκό κίνημα, είναι οί ίδιοι
οί Ρώσοι.
(ο.π., σ. 27 κ.έ. )

Ό Έ νγκελς δεν μπορούσε βέβαια να προβλέψει την έλευση τοϋ

Στάλιν καί τοϋ σταλινικού απομονωτισμού -που πανάκριβα πλη­
ρώνουν σήμερα οί λαοί της ΕΣΣΔ καί τών χωρών τοϋ « ύπαρκτοΰ
σοσιαλισμοΰ » - , οΰτε τό πώς ό σταλινισμός πέτυχε νά έπιβληθεϊ
στό εύρωπαϊκό κομμουνιστικό κίνημα άπαγορεύοντας την άσκηση
κριτικής στη σοβιετική εξουσία, οΰτε τό τί έπαθαν δσοι Εύρωπαϊοι
κομμουνιστές τόλμησαν νά κάνουν κριτική στό σταλινισμό. Διαβά­
ζοντας όμως έστω καί μόνο τα δύο αποσπάσματα πού παραθέσαμε,
μπορεί κανείς νά υποθέσει ποιά γνώμη θά είχαν ό Έ νγκελς καί ό
Μάρξ αν μποροΰσαν νά μιλήσουν γιά δσα ακολούθησαν τήν Ε π α ­
νάσταση τοϋ ’Οχτώβρη. "Οπως, διαβάζοντας έστω αύτά τα απο­
σπάσματα καί μόνο μπορεί κανείς νά καταλάβει γιατί οί σταθερά
προσκολλημένοι σ’ αύτό πού ονομάζουν « μαρξισμό-λενινισμό » ά-
ποστρέφουν τό πρόσωπο δταν καλούνται νά καταδεχτούν νά διαβά­
σουν λίγο μαρξισμό άπό πρώτο χέρι, αφήνοντας τά "Απαντα τοϋ
Στάλιν καί τα εγχειρίδια τών τέω ς « μαρξιστικών-λενινιστικών
ινστιτούτων », σοβιετικών, άνατολικογερμανικών καί λοιπών.
Όμολογουμένως είναι λίγο δύσκολο νά κατηγορήσεις για « δυ-
τικοευρωπαϊστες » -κα ί μάλιστα πού φτάνουν ως τήν αξίωση νά
ελέγχει « ή Δύση » τό ρωσικό κίνημα- καί ακολούθως για « ρε-
φορμιστές », « άναθεωρητες » καί « λικβινταριστές », στό δνομα
τοϋ « μαρξισμοΰ », τον... Μάρξ καί τόν "Ενγκελς. "Εστω κι αν
μερικοί τό σκέφτονται - ενδομύχως !
146 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

2. Ή « Κ α τ ή χ η σ η » το ν Ν ε τ σ ά γ ε φ

'Η αλήθεια είναι πώς οί πολιτικοί φυγάδες που κατέφευγαν στη

Δυτική Εύρω7τη άπό την τσαρική Ρωσία φαίνονταν στον Μάρξ
καί τον Έ νγκελς σαν δντα που έρχονταν άπό άλλο γαλαξία. Οί
άντιλήψεις τους, οί ιδέες τους για τήν επανάσταση, οί θεωρίες τους
για τήν επαναστατική έξουσία, ή μεγαλορωσική καί ή πανσλαβιστι-
κή τους έπαρση ήταν τελείως ξένες για ένα προλεταριακό κίνημα
που είχε πίσω του τή μεγάλη παράδοση των άστικών έπαναστάσεων
- μέ ένα προλεταριάτο άσκημένο στήν πολιτική δράση, πού ξεκι­
νούσε άπο τις ώς τότε δημοκρατικές κατακτήσεις τις κερδισμένες
καί με το δικό του αιμα, μέ οδηγό του ήδη μια επιστημονική θεωρία
στήν πορεία προς τό σοσιαλισμό, καί μέ μια διεθνή οργάνωση, τήν
πολυκομματική καί πολυφωνικότατη Α' Διεθνή, για τήν κατάκτηση
τού στόχου του. Τό ευρωπαϊκό προλεταριάτο είχε όλα οσα έδωσαν
τον θαυμαστό καρπό της εξουσίας της Κομμούνας.
’Από τήν άλλη άκρη της Εύρώπης, άπο τά σύνορα μέ τήν Ά σία ,
έρχονταν άνθρωποι, οί περισσότεροι νέοι, πού τούς έσπρωχνε στήν
Ευρώπη ό άνεμος των ρωσικών άντιφάσεων της δεκαετίας τού
1860 : μέ τήν άγροτική μεταρρύθμιση τού 1861 -οπότε καί άρχισαν
νά μπαίνουν στή Ρωσία οί καπιταλιστικές σχέσεις σαρώνοντας τόν
παραδοσιακό τρόπο ζωής πού είχε διατηρηθεί ώς τότε μέ άναλ-
λοίωτες τις άρχαϊκές μορφές της άγροτικής οικονομίας-, μέ τήν
άπουσία επικοινωνίας άνάμεσα στις περιοχές τής άπέραντης χώ­
ρας, μέ τήν άπόλυτη άπομόνωση τού χωριού άπο τις πόλεις, μέ ένα
λεπτό στρώμα « μορφωμένων », πού βγαίνανε άπό τά σχολειά καί
τά πανεπιστήμια χωρίς μέλλον καί χωρίς έλπίδα.
Ή πιό μικρή διεκδίκηση τών φοιτητών γινόταν διαβατήριο για
τις φυλακές καί για τή Σιβηρία, οί πιό ταλαντούχοι νέοι τής χώρας
βυθίζονταν στήν άπελπισία καθώς ό μόνος χώρος ζωής πού τούς
έμενε ήταν τό περιθώριο. Ή ίδια μοίρα περίμενε καί τούς φτωχό­
τερους άγρότες, πού έχαναν τή στήριξη πού τούς παρείχαν οί άγρο-
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '4 7

τικές κοινότητες χωρίς να υπάρχει βιομηχανία για να τούς απορρο­

φήσει.
"Οπως σέ κάθε κοινωνία πού βρίσκεται σε μεταβατικό στάδιο,
πλήθαιναν οΐ άνθρωποι του περιθωρίου, οί άνθρωποι πού δεν άνήκαν
σε καμιά τάξη, καί τό μόνο πού τούς έμενε ήταν να αυξήσουν τόν
πληθυσμό των άπελπισμένων κουρελήδων ή νά γίνουν κλέφτες καί
ληστές. Έ κ ε ΐ συναντιόνταν οί έξαθλιωμένοι άγρότες καί οί διωγμέ­
νοι άπό τά πανεπιστήμια φοιτητές, « déclassés » γόνοι της ρωσικής
άριστοκρατίας καί λοϋμπεν γόνοι μικροαστών πού καταστρέφονταν.
Έ κ ε ΐ, μέσα στις τάξεις των « χωρίς τάξη », έβρισκαν έδαφος
άνάπτυξης οί ιδέες της « επανάστασης εδώ καί τώρα », της « επα­
νάστασης πού θά καταστρέψει τά πάντα » καί δεν θ’ αφήσει « πέτρα
πάνω στην πέτρα » άπό τό σύστημα πού κατέστρεφε τις παλιές
τάξεις της Ρωσίας καί δεν μπορούσε άκόμη νά γεννήσει τις νέες,
της ((επανάστασης τών άγράμματων καί τών άμαθών» άφοϋ οί
σπουδές άποδείχτηκαν άχρηστη αύταπάτη στη Ρωσία τού τσαρι­
σμού, της « έπανάστασης πού θά χρησιμοποιήσει την άνηθικότητα
τών άστών καί της άριστοκρατίας για νά τη στρέψει έναντίον
τους », πού δέν θά διστάσει νά χρησιμοποιήσει την τρομοκρατία
για νά προκαλέσει τη γενική άναστάτωση καί νά φέρει όσο γίνεται
πιό σύντομα « τη γενική καταστροφή » τού συστήματος πού έριχνε
τό παρελθόν στό περιθώριο καί δέν μπορούσε νά δημιουργήσει ένα
νέο παρόν. Τό τί θά γινόταν μετά την «ολική καταστροφή» θά
βρισκόταν όταν θά είχε συντελεσθεΐ ή καταστροφή.
Οί πιό τυχεροί άπό τούς διωγμένους καί καταδιωκόμενους φοι­
τητές κατόρθωναν νά φτάσουν στη Δυτική Εύρώπη φέρνοντας μαζί
τους τις ιδέες τού ιδιόμορφου έπαναστατισμοΰ τών λοΰμπεν στρω­
μάτων της τσαρικής Ρωσίας. ΤΗταν πραγματικά ένας κόσμος άπό
άλλον πλανήτη. Σ ’ αύτήν την κατηγορία άνήκε ό Σεργκέι Γκενα-
ντίεβιτς Νετσάγεφ, πού εμφανίστηκε στη Γενεύη τόν Μάρτη τού
1869 καί παρουσιάστηκε σαν έξουσιοδοτημένος έκπρόσωπος τών
φοιτητών τής Π ετρούπολης στούς Ρώσους πρόσφυγες.
148 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 2lou ΑΙΩΝΑ;

Οί Ρώσοι φυγάδες φοιτητές δεν πίστεψαν κανέναν από τούς ισχυ­

ρισμούς τοϋ Νετσάγεφ. ’Ήξεραν πώς κανέναν αντιπρόσωπο δεν
είχαν στείλει οί φοιτητές της Πετρούπολης, καί δέν πίστεψαν πώς
τούς έκπροσωποϋσε. Δέν πίστεψαν ούτε τον ισχυρισμό του οτι είχε
δραπετεύσει άπό τις φυλακές τοϋ φρουρίου της Πετρούπολης, γιατί
ήξεραν οτι άπ’ αυτό το φρούριο κανένας δέν μπορούσε να δραπετεύ­
σει. Δέν μπόρεσε να σταθεί ούτε ό ισχυρισμός του οτι είχε συλληφθεϊ
για την ενεργό συμμετοχή του στις μαχητικές εκδηλώσεις των φοι­
τητών της Π ετρούπολης τόν Γενάρη τοϋ 1869, γιατί ήξεραν οτι στούς
καταζητούμενους για τα γεγονότα εκείνα δέν ότΰήργε το όνομά του.
'Ωστόσο, σύμφωνα πάντα μέ τα ίδια στοιχεία, ό Νετσάγεφ έπε-
δείκνυε ένα « διαπιστευτήριο » πού τόν παρουσίαζε ώς « εξουσιο­
δοτημένο άντιπρόσωπο τοϋ ρωσικοΰ κλάδου τοϋ Παγκόσμιου ’Ε ­
παναστατικού Συνδέσμου », μέ άριθμό 2771, μέ τη σφραγίδα, στα
γαλλικά, της Κ.Ε. τοϋ « Εύρωπαικοΰ Επαναστατικού Συνδέσμου »
καί μέ την υπογραφή τοϋ Μπακούνιν.
Μέ τέτοια διαπιστευτήρια κατόρθωνε ό Νετσάγεφ να παρουσιά­
ζεται ώς μέλος οργάνωσης πού άνήκε στη Διεθνή, κι έτσι ένέπλεξε
τη Διεθνή στήν « υπόθεση Νετσάγεφ » καί τήν ύποχρέωσε να εκδί­
δει άποφάσεις για να διαψεύδει κάθε σχέση της μέ τήν υπόθεση
έκείνη καί μέ τόν « ήγέτη » της ομάδας πού είχε τήν ευθύνη της.
Γιατί ή μόνη άληθινή αιτία πού έκανε τόν Νετσάγεφ να καταφύγει
στή Δυτική Εύρώΐΐη ήταν ή δολοφονία τοϋ φοιτητή Ίβάν Ίβάνοφ,
μέλους της ομάδας του, πού έγινε μέ δικό του σχέδιο καί στήν οποία
έκανε αυτουργούς καί συνενόχους του τά μέλη της μικρής ομάδας
του. Ό ίδιος κατόρθωσε νά διαφύγει, άλλα λίγους μήνες άργότερα,
τόν Νοέμβρη 1869, ή τσαρική άστυνομία συνελάμβανε ογδόντα άν-
θρώπους ώς μέλη τής ομάδας του καί συνενόχους του στή δολοφονία
τοϋ Ίβάνοφ. Οί περισσότεροι ήταν φοιτητές καί δέν άνήκαν στήν
ομάδα τοϋ Νετσάγεφ. Είχαν άπλώς κάποια σχέση μέ τά ελάχιστα
μέλη της καί έτσι βρέθηκαν στήν τρομερή φυλακή τοϋ φρουρίου τής
Πετρούπολης.
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '4 9

Ή δίκη τους, το καλοκαίρι τοϋ 1871, ή πρώτη ανοιχτή πολιτική

δίκη στήν τσαρική Ρωσία, έκανε πάταγο. ’Αποκαλύφθηκε σ’ αύτήν
ή χρήση « βρόμικων » μεθόδων ως μέρους της έπίσημης ιδεολογίας
της ομάδας, άποκαλύφθηκε ό τρόπος με τόν όποιο ό Νετσάγεφ
κατηγόρησε σαν « χαφιέ » τόν άθωότατο καί πολύ αξιόλογο Ίβάν
Ίβάνοφ -πού είχε τήν άτυχία νά γνωρίσει τόν Νετσάγεφ, να προσ­
χωρήσει στήν « οργάνωσή » του καί νά καταλάβει πολύ γρήγορα τήν
απάτη πού βρισκόταν πίσω άπό τά μεγάλα λόγια τοΰ αινιγματικού
ήγέτη τ η ς -, καί υποχρέωσε τά μέλη της ομάδας του νά πάρουν
μέρος στήν εκτέλεση τοϋ Ίβάνοφ με το σκοπό νά εξασφαλίσει τήν
ύπακοή τους χρησιμοποιώντας τή μέθοδο της συνενοχής καί καλ­
λιεργώντας τους τό φόβο οτι τήν ίδια μοίρα θά είχαν αν δυσπιστοΰ-
σαν στον « άρχηγό » καί στήν άόρατη μυστηριώδη « οργάνωση »
πού ήταν έτοιμη νά δώσει « άπό στιγμή σε στιγμή » τό σύνθημα
της επανάστασης στή Ρωσία.
Ποιοι ήταν οί σκοποί τής οργάνωσης τοϋ Νετσάγεφ καί ποιές οί
μέθοδοι για τήν έπίτευξή τους έγινε γνωστό άπό τήν ’Ε π αν αστα­
τική Κατήχηση πού, παρά τήν άποψη τοΰ Μάρξ καί τοΰ Έ νγκελς
πώς πραγματικός συγγραφέας της ήταν ό Μπακούνιν, τό πιθανό­
τερο είναι πώς ήταν έργο τοϋ Νετσάγεφ. Οί ομοιότητες πού έχει με
γραπτά τοΰ Μπακούνιν οφείλονται μάλλον στήν όργανωτική-ίδεο-
λογική συγγένεια πού τούς συνέδεσε.
Σύμφωνα με τήν Κατήχηση, ό έπαναστάτης δεν έχει κανένα
δεσμό, κανένα αίσθημα, δεν έχει δουλειά ούτε καν όνομα, φροντίδα
μοναδική, μοναδική του σκέψη καί μοναδικό του πάθος είναι ή
Επανάσταση.
Για νά πετύχει αύτή τήν πλήρη άφιέρωση τοΰ έαυτοΰ του στήν
επανάσταση πρέπει :

Στα βάθη τής ύπαρξής του, οχι μόνο στά λόγια άλλα στα έργα, νά
έχει άποκόψει όλους τούς δεσμούς με τήν [ ύπάρχουσα ] κοινωνική
τάξη καί με όλον τόν πολιτισμένο κόσμο, με τούς νόμους, τήν
'5 ° ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ευπρέπεια, την ηθική καί τις συμβάσεις που είναι γενικά άποδε-
κτες άπό αυτόν τον κόσμο. Είναι ό ανελέητος εχθρός τους καί, αν
εξακολουθεί να ζεϊ μέσα σ’ αυτόν, είναι για να τόν άφανίσει με
μεγαλύτερη σιγουριά.

Ό επαναστάτης, για τον Νετσάγεφ, πρέπει να κόψει κάθε δεσμό

ακόμη καί με τη γνώση :

Ό επαναστάτης περιφρονεΐ κάθε δογματική καί άπαρνεϊται τήν

εγκόσμια επιστήμη, άφήνοντάς την για τις μελλοντικές γενιές.
Γνωρίζει μια μόνη επιστήμη: τήν επιστήμη της καταστροφής.
Γ Γ αυτό τό σκοπό, καί κανέναν άλλο, μελετάει τή μηχανική, τή
φυσική, τή χημεία, καί ίσως τήν ιατρική. Για τόν ίδιο σκοπό
μελετάει μέρα καί νύχτα τή ζωντανή επιστήμη - τούς άνθρώπους,
τούς χαρακτήρες, τις θέσεις καί όλες τις συνθήκες τής ύπάρχουσας
κοινωνικής τάξης σε όλες τις σφαίρες. Ό στόχος είναι ό ίδιος : ή
καταστροφή, όσο τό δυνατόν πιό γρήγορα καί όσο τό δυνατόν πιό
σίγουρα, αυτής τής βρόμικης τάξης.
Περιφρονεΐ τήν κοινή γνώμη. Περιφρονεΐ καί μισεί τήν ύπάρ-
χουσα κοινωνική ήθική με όλα της τα ένστικτα καί σε όλες τις
εκδηλώσεις της. Γ Γ αύτόν ήθικό είναι καθετί πού εύνοεΐ τό θρίαμ­
βο τής επανάστασης, άνήθικο καί εγκληματικό είναι καθετί πού
τόν εμποδίζει.

Αύτά είναι τα κύρια καθήκοντα πού βάζει ό επαναστάτης στόν

εαυτό του, σύμφωνα με τις έπιταγες τής Κατήχησης. ’Απέναντι
στήν κοινωνία εχει τα « καθήκοντα » πού υπαγορεύει ή ιδεολογία
τής καταστροφής - καταστροφής των πραγμάτων, των ανθρώπινων
ύπάρξεων, των ανθρώπινων δεσμών, του πολιτισμού, τής γνώσης :

Ό επαναστάτης μπαίνει στόν κόσμο τοϋ Κράτους, στόν κόσμο των

τάξεων, στόν αύτοαποκαλούμενο πολιτισμένο κόσμο, καί ζεΐ μέσα
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΟΠΛΙΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ S'

του αποκλειστικά καί μόνο επειδή πιστεύει στην επικείμενη καί

ολοκληρωτική καταστροφή του. Δεν είναι επαναστάτης αν προσ-
κολλαται σε οτιδήποτε ανήκει σ’ αύτόν τον κόσμο. Δεν πρέπει να
διστάζει μπροστά στήν καταστροφή κάθε θέσης, δεσμού ή άνθρώ-
που πού άνήκει σ’ αύτόν τον κόσμο. Π ρέπει να μισεί εξίσου τό κα­
θετί καί τόν καθένα. Τόσο τό χειρότερο γι’ αύτόν αν έχει σ’ αύτόν
τόν κόσμο δεσμούς συγγένειας, φιλίας, ή άγάπης. Δεν είναι επα­
ναστάτης αν αύτοί οΐ δεσμοί μπορούνε να συγκρατήσουνε τό χέ­
ρι του.

3. « Κ α τ ή χ η σ η » κ α ι π ρ ο γρ α φ ές

Ή Ε π α ν α σ τα τικ ή Κατήχηση τοϋ Νετσάγεφ δεν θέλει ερημίτες

τούς « άληθινούς επαναστάτες » της. ’Αντίθετα. Γιά να μπορέσει
να πετύχει τό σκοπό του της ολοκληρωτικής καταστροφής, ό επα­
ναστάτης πρέπει να ζεΐ μέσα στήν κοινωνία πού θέλει νά καταστρέ­
ψει, προσποιούμενος ότι είναι άλλο άπ’ αύτό πού είναι. Π ρέπει να
ξέρει « νά υποδύεται » για νά εισδύει παντού όπου ζεΐ καί δρα ό
έχθρός : στις ανώτερες καί στις μεσαίες τάξεις, στο μαγαζί τοϋ
εμπόρου, στήν εκκλησία, στα μέγαρα τής άριστοκρατίας, στον κό­
σμο τής γραφειοκρατίας, τοϋ στρατού, τής λογοτεχνίας, ακόμη καί
στό Τρίτο Τμήμα (στήν τσαρική μυστική αστυνομία), άκόμη καί
στό αύτοκρατορικό παλάτι - λέει ό Νετσάγεφ. Κι όλα αύτά με
συγκεκριμένους σκοπούς, πού είναι νά κατατάξει όλον αύτόν τόν
κόσμο σε μιαν άπό τις έξι κατηγορίες πού περιλαμβάνονται στούς
καταλόγους των προγραφών πού καταρτίζει ή μυστική οργάνωση
καί νά τούς μεταχειριστεί άνάλογα.
Στήν πρώτη κατηγορία ύπάγονται « οί πιο επικίνδυνοι για τήν
έπαναστατική οργάνωση, αύτοί πού ό βίαιος καί αιφνίδιος θάνατός
τους θά φοβίσει περισσότερο τήν κυβέρνηση καί θά σπάσει τή δύνα­
μή της στερώντας την άπό ένεργητικούς καί έξυπνους πράκτορες ».
'δ 2 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

Στη δεύτερη κατηγορία κατατάσσονται αύτοί πού « θά τούς χα­

ριστεί προσωρινά ή ζωή, έτσι πού μέ μια σειρά απο φοβερές πρά­
ξεις νά προκαλέσουν την εξέγερση του λαοϋ ».
'Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει «έναν μεγάλο άριθμό άπό
υψηλά ίστάμενα κτήνη ή άπο άτομα πού δεν διακρίνονται ούτε
για το μυαλό τους ούτε για την ένεργητικότητά τους, άλλα άπό
τη θέση πού κατέχουν διαθέτουν πλούτο, διασυνδέσεις, επιρροή καί
ισχύ. Πρέπει νά τούς εκμεταλλευτούμε μέ κάθε δυνατό τρόπο, νά
τούς έξαπατήσουμε, νά τούς μπερδέψουμε καί, δπου είναι δυνατόν,
νά τούς κάνουμε σκλάβους μας μαθαίνοντας τά βρομερά μυστικά
τους. Μ’ αύτόν τόν τρόπο, ή ισχύς τους, οί διασυνδέσεις, ή έπιρροή
καί ό πλούτος τους θά γίνουν άνεξάντλητος θησαυρός καί άνεκτί-
μητη βοήθεια για διάφορες ένέργειες ».
Ή τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνει φιλόδοξους κρατικούς λει­
τουργούς καί ποικίλων άποχρώσεων φιλελεύθερους, μέ τούς οποίους
οί α έπαναστάτες » θά προσποιηθοϋν οτι συμφωνούν καί θά κάνουν
δτι τούς άκολουθοΰν τυφλά, ένθαρρύνοντάς τους. ’Έ τ σ ι, « θά τούς
βάλουμε στο χέρι, θά μάθουμε τά μυστικά τους, θά τούς έκθέσουμε
παντελώς, ώστε κάθε υποχώρηση νά γίνει άδύνατη γι’ αύτούς, καί
θά τούς χρησιμοποιήσουμε γιά νά προκαλέσουμε άναταραχή μέσα
στό Κράτος ».
Στην πέμπτη κατηγορία κατατάσσονται « οί δογματικοί, οί συν­
ωμότες, οί έπαναστάτες, δλοι αύτοί πού φλυαρούν στις συγκεντρώ­
σεις καί στά γραπτά τους ». Αύτούς « θά τούς ένθαρρύνουμε συνε­
χώς καί θά τούς παρασύρουμε σέ πράξεις καί επικίνδυνες έκδηλώ-
σεις, πού θά άπομακρύνουν την πλειοψηφία, ένώ μερικοί άπ’ αύτούς
θά γίνονται πραγματικοί έπαναστάτες ».
Τέλος, ή έκτη κατηγορία -« πού είναι έξαιρετικά σημαντική » -
περιλαμβάνει τις γυναίκες, χωρισμένες σέ τρεις κατηγορίες : στις
άχρηστες, τις γυναίκες πού δέν έχουν « ούτε μυαλό ούτε καρδιά »,
τις όποιες οί « άληθινοί έπαναστάτες » θά εκμεταλλεύονται δπως
τήν τρίτη καί τήν τέταρτη κατηγορία (δηλαδή γιά νά μαθαίνουν
Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΟΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '5 3

μυστικά καί νά εκβιάζουν μ ’ αυτά). Ή δεύτερη κατηγορία των

γυναικών περιλαμβάνει τις ένθουσιώδεις, άφοσιωμένες καί ικανές
γυναίκες, « πού δεν είναι μαζί μας γιατί δεν έχουν φτάσει άκόμη
στην πρακτική καί οχι λογάδικη έπαναστατική συνείδηση. Θά χρη­
σιμοποιείται δπως ή πέμπτη κατηγορία των άνδρών». Ή τελευ­
ταία κατηγορία άπαρτίζεται από τις γυναίκες « πού είναι ολοκλη­
ρωτικά μαζί μας, δηλαδή είναι τελείως μυημένες καί έχουν άπο-
δεχτεΐ το πρόγραμμά μας στό σύνολό του. Π ρέπει νά τις χρησιμο­
ποιούμε σαν τόν πολυτιμότερο θησαυρό, γιατί χωρίς αύτες τίποτα
δεν μπορούμε νά κάνουμε ».
Αυτά είναι τά καθήκοντα τοΰ « πραγματικού έπαναστάτη » ά-
πέναντι στην κοινωνία. 'Η οργάνωση τοϋ Νετσάγεφ, πού είχε τόν
τίτλο της « Λαϊκής Κρίσης », θά πετύχαινε τούς « παν-καταστρο-
φικούς » σκοπούς της μέ πράξεις άτομικής τρομοκρατίας, μέ προ­
βοκάτσιες καί εκβιασμούς μεφιστοφελικής έμπνεύσεως, πιστεύον­
τας ότι ή κατάσταση άγριότητας πού θά επέβαλλε στήν κοινωνία θά
εξαγρίωνε τό « λαό » - δηλαδή τούς « χειρώνακτες », τούς μόνους
πού άναγνώριζε ώς « λαό », καί θά τούς έκανε νά ριχτούν στο έργο
τής ολοκληρωτικής καταστροφής.
Αύτό ήταν τό καθήκον πού είχε νά έπιτελέσει ή « Λαϊκή Κρί­
ση », όπου ή « Κρίση » έχει τήν έννοια τής τελικής κρίσεως, τής
άπονομής τής δικαιοσύνης κατά τις πράξεις τοϋ καθενός - όπως,
στή θρησκευτική ορολογία, ή « ήμέρα τής Κρίσεως ». 'Η μόνη δια­
φορά είναι ότι τήν ήμέρα τής Κρίσεως, ή τής « Δευτέρας Παρου­
σίας », τή δικαιοσύνη άπονέμει ό Θεός, ένώ στή « Λαϊκή Κρίση »
τήν άπονέμει ό λαός διά των εκπροσώπων του, δηλαδή τήν άπονέ-
μουν τά μέλη τής συνωμοτικής ομάδας τοϋ Νετσάγεφ, κατά τήν
άπόλυτη κρίση τους.
Είναι περίεργο πώς ό Μπακούνιν, πού έθετε ώς άρχή τής δικής
του μυστικής οργάνωσης τήν « καταστροφή τών πραγμάτων » καί
όχι τών άνθρώπων -αντλώντας άπό τή Γαλλική Επανάσταση τό
δίδαγμα ότι ή άριστοκρατία δεν έπεσε άπό τή γκιγιοτίνα άλλα άπό
'5 4 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

την απώλεια των οικονομικών δομών πού τη στήριζαν-, συμφώνη­

σε με τις μεθόδους τοϋ Νετσάγεφ.
Σκοπός και τοϋ Μπακούνιν καί τοϋ Νετσάγεφ ήταν ή « εύτυχία
τοϋ λαοΰ » καί ή « πεποίθηση » ότι αυτή ή εύτυχία δεν μπορεί να
έπιτευχθεΐ παρά μόνο με μια λαϊκή έπανάσταση «πού θά κατα­
στρέψει τα πάντα », άλλα ό καθένας δίνει διαφορετική έννοια σ’
αυτήν τήν καταστροφή, όπως δείχνει ή σύγκριση άνάμεσα στούς
σκοπούς τοϋ « Διεθνούς Συνδέσμου της Σοσιαλιστικής Δημοκρα­
τίας » τοϋ Μπακούνιν καί της « Λαϊκής Κρίσεως » τοϋ Νετσάγεφ.
Ό πρώτος μένει άκόμη σε έπίπεδα πολιτικής σκέψης. Ό δεύτερος
δίνει τήν εικόνα ενός βιβλικοΰ άγγέλου τής καταστροφής, πού έρχε­
ται στή γή με μοναδικό σκοπό να τη βυθίσει σε τόση δυστυχία
ώστε οί κάτοικοί της να βροΰν ως μόνη διέξοδο τήν καταστροφή

T7,Ç' < « , %
Κατά τόν Νετσάγεφ, για να έπιτύχει ή μυστική του οργάνωση
τόν τελικό της στόχο -τήν « ελευθερία καί τήν εύτυχία τοϋ λαοΰ »,
πρέπει να ώθήσει τό λαό σε μια εξέγερση πού θά καταστρέψει τα
πάντα, σε μιά παν-καταστροφική εξέγερση άνθρώπων άπελπισμέ-
νων άπό τα δεινά τής ζωής. Για νά ώθήσει τό λαό, γιά τήν εύτυχία
τοϋ όποιου μεριμνά, σε μιά τέτοια παν-καταστροφική εξέγερση
άττελπισίας πρέπει πρώτα νά τοϋ στερήσει κάθε άλλη διέξοδο, νά
ώθήσει τή δυστυχία του ώς τα άκρα, ώς τη μεταμόρφωσή του σε
τυφλή φυσική δύναμη.
Δηλαδή, ή οργάνωσή του πρέπει νά μεταχειριστεί όλα της τά
μέσα καί όλες τις δυνάμεις της γιά νά μεγεθύνει καί νά αύξήσει τά
δεινά καί τά κακά τής ζωής, ώστε νά εξαντληθεί ή ύπομονή τοϋ λαοΰ
καί νά ξεσηκωθεί « σε μιά μαζική εξέγερση » πού θά επιφέρει τήν
« τρομακτική, ολοκληρωτική, άνελέητη καί γενική καταστροφή »
πού, γιά τόν Νετσάγεφ, παίρνει τή θέση τοϋ τελικοΰ σκοποΰ. Τό τί
θά γίνει μετά άπ’ αύτήν την ολοκληρωτική καταστροφή άφορδ « τις
μελλοντικές γενιές ». Ό λαός, πού θά έχει καταστρέψει τά πάντα,
θά πρέπει νά περιοριστεί στήν « εύτυχία » πού θά τοϋ προσφέρει ή
Ε. Ο ΡΩ ΣΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '5 5

γεύση της καταστροφής, αφήνοντας τις μελλοντικές γενιές να βρουν

το δρόμο για τον παράδεισο.
Πάντως ό Νετσάγεφ, άκολουθώντας την άποψη πού κυριαρχούσε
σέ μεγάλη μερίδα της ρωσικής διανόησης, άπό τον Χέρτσεν ως τον
Τκατσόφ, γιά τη « διαφορετικότητα » τοϋ ρωσικού λαοϋ άπέναντι
στους λαούς τής Δύσης τούς « διεφθαρμένους άπό τόν πολιτισμό, βλέ­
πει στη Ρωσία τη γή τής έπαγγελίας γιά την πραγματοποίηση των
στόχων του. "Οπως δηλώνει στό τελευταίο κεφάλαιο τής Κατήχη­
σης, όταν μιλάει γιά « έπανάσταση τοϋ λαοϋ » δέν την έννοεΐ « σύμ­
φωνα μέ το κλασικό μοντέλο τής Δύσης ή οποία, διστάζοντας πάντα
μπροστά στην ιδιοκτησία καί στό παραδοσιακό κοινωνικό σύστημα
τοϋ άποκαλούμενου πολιτισμοΰ καί τής ηθικής, περιορίζεται στην
άνατροπη μιας πολιτικής μορφής γιά να έγκαταστήσει μιαν άλλη
καί να έγκαθιδρύσει ενα άποκαλούμενο έπαναστατικό Κράτος ».

Ή μόνη εύεργετική γιά τό λαό έπανάσταση είναι έκείνη πού θά

καταστρέψει άπό τη βάση ώς την κορυφή ολόκληρη την ιδέα τοϋ
Κράτους καί θά άναποδογυρίσει όλες τις παραδόσεις, τό κρατικό
σύστημα καί τις τάξεις στη Ρωσία. 48

' Η έπίτευξη ενός τόσο μεγάλου στόχου άπαιτεΐ την κινητοποίηση τής
πιό « έπαναστατικής δύναμης » τής ρωσικής κοινωνίας. Ποιά είναι
αύτη ή δύναμη ; Γιά τόν Νετσάγεφ οί μόνοι πραγματικοί έπανα-
στάτες στη Ρωσία είναι « οί τυχοδιώκτες καί οί ληστές » καί μ ’
αύτούς πρέπει να συνδεθεί ή έπαναστατική οργάνωσή του, όπως
ρητά ορίζεται στην παράγραφο 25 τής Κατήχησης :

...γιά να πάμε πιό κοντά στό λαό, πρέπει πρώτα απ’ όλα να
συνδεθοΰμε μέ έκεϊνα τα στοιχεία τής ζωής τοϋ λαοϋ πού, άπό
τόν καιρό τής ίδρυσης τοϋ Μοσχοβίτικου Κράτους, δέν έπαψαν να
διαμαρτύρονται όχι μόνο μέ λόγια άλλα μέ τις πράξεις τους,
εναντίον όλων όσοι είναι άμεσα ή έμμεσα δεμένοι μέ τό Κράτος,
 ■56 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

εναντίον των εύγενων, εναντίον της γραφειοκρατίας, εναντίον του

κλήρου, εναντίον τοϋ επιχειρηματικού κόσμου, εναντίον των κου­
λάκων μικρεμπόρων πού ρουφάνε τό αίμα τοϋ λαοϋ. Πρέπει να
συνδεθοΰμε με τον τυχοδιωκτικό κόσμο των ληστών, πού είναι οί
μόνοι πραγματικοί καί οί μοναδικοί επαναστάτες στη Ρωσία.

4. Ή ευτυ χ ία τής « έπόμενης μ έρ α ς »

’Έ τ σ ι, τό πρότυπο τοϋ επαναστάτη γίνεται ό ληστής, κι αυτό δείχνει

πόση έμπιστοσύνη είχε ό ρωσικός άναρχισμός τοϋ περασμένου
αιώνα στις δυνάμεις τοϋ « λαοϋ » για την εύτυχία τοϋ οποίου ήταν
έτοιμοι να θυσιαστοΰν οί « πραγματικοί καί μοναδικοί επαναστά­
τες », οί ληστές ! Ή αίσθηση της απελπισίας πού κυρίευε τό κομ­
μάτι της ρωσικής νεολαίας πού σπρωχνόταν στό περιθώριο εβρισκε
στην Ε π α ν α σ τα τικ ή Κατήχηση τοϋ Νετσάγεφ την πιο άκραία
ιδεολογική της έκφραση : την καταστροφική μανία, την περιφρό­
νηση κάθε ήθικής, την έξιδανίκευση τοϋ περιθωρίου. Δεν ήταν ή
πρώτη ούτε ή τελευταία φορά στήν ιστορία πού τα κοινωνικά α­
διέξοδα θά οδηγούσαν στόν παραλογισμό.
Σύμφωνα μέ τον τελικό της σκοπό, πού είναι « ή απελευθέρωση
καί ή εύτυχία » τοϋ λαοϋ, ή οργάνωση τοϋ Νετσάγεφ δεν είναι παρά
μία άκόμη σωτηριακή οργάνωση, με μεσσιανικό ρόλο. Ό 19ος
αιώνας ήταν γεμάτος άπό συλλογικούς Μ εσσίες, μεγάλους καί μι­
κρούς. Τό ζήτημα είναι αν ή ύπόσχεση της « ευτυχίας » θά οδηγού­
σε τό λαό σε κάποιο παράδεισο ή σε μια κόλαση χειρότερη άπ’
αύτήν πού είχε γνωρίσει ως τότε.
' Η α εύτυχία » πού υποσχόταν ό Νετσάγεφ περνούσε άπό ενα
δρόμο απέραντης δυστυχίας : όλα τα δεινά πού ύφίσταται ό λαός
επρεπε νά φτάσουν ώς τόν παροξυσμό, ώσπου « νά χάσει τήν ύπο-
μονή του » καί νά ριχτεί με ζωώδη μανία στήν καταστροφή των
πάντων. Με άλλα λόγια, ό « λαός » δεν είναι παρά μιά άβουλη
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '5 7

μάζα, πολύ « υπομονετική » και διόλου διεκδικητική, στην οποία ό

Μεσσίας-Νετσάγεφ άρνεϊται το δικαίωμα να αγωνίζεται, άρνεϊται
τό δικαίωμα να ανεβαίνει, μέσα από διεκδικητικούς-πολιτικούς
αγώνες, σε υψηλότερο βαθμό γνώσης καί συνείδησης, να κατακτά
την ικανότητα να πάρει ή ίδια στα χέρια της τη μοίρα της. Ό λαός-
« χειρώναξ » πρέπει να μένει έξω άπό τη γνώση, έξω άπό τούς
άγώνες, να ζεϊ παθητικά καί άβουλα την καθημερινή επιδείνωση
της ζωής του στήν οποία, με έπαναστατική εύσυνειδησία, τόν ρί­
χνουν οί μεσσίες του ώσπου « νά χάσει τήν υπομονή του » καί νά
άφεθεϊ στήν « παν-καταστροφική » μανία για τήν οποία καί μόνο ό
έπίδοξος σωνήρας του τόν θεωρεί ικανό.
Κάθε καταστροφή, είτε οφείλεται στις φυσικές δυνάμεις είτε
στις άνθρώπινες, έχει τήν « έπόμενη μέρα » της. 'Η επόμενη μέρα
είναι ή μήτρα πού θά γεννήσει ένα καινούργιο αύριο. Τό ποιό θά
είναι τό αύριο καί πότε θά εμφανίσει τις καινούργιες μορφές του
έξαρτάται άπό τα σπέρματα τής παλιάς ζωής πού διασώθηκαν. 'Η
μεγαλύτερη ως τώρα φυσική καταστροφή, πού εξάλειψε τήν κυριαρ­
χία των έρπετών επί τής γής εξαφανίζοντας τό γένος των δεινοσαύ­
ρων, άφησε πίσω της τά μικροσκοπικά θηλαστικά πού στάθηκαν οί
μακρινοί πρόγονοι τής πιό σύνθετης ζωικής μορφής πού έδωσε καί
τόν άνθρωπο. Ό κατακλυσμός τοϋ Νώε διέσωσε, στήν κιβωτό, τό
ζωικό βασίλειο πού έτσι δεν χρειάστηκε νά ξαναγίνει άπό τήν άρχή
καί με νέες μορφές. Ή μόνη καταστροφή πού δεν θά άφήσει πίσω
της κανένα σπέρμα ζωής θά είναι ή ΐτυρηνική καταστροφή, θά είναι ή
« παν-καταστροφική » δύναμη τής πυρηνικής ενέργειας. Τήν « έπό­
μενη μέρα » της κανείς δεν τολμάει νά τή σκέφτεται, γι’ αύτό καί,
ως « λογικό » ον, ό άνθρωπος άγωνίζεται νά τήν άποτρέψει.
Ό « παν-καταστροφικός » όραματισμός τοϋ Νετσάγεφ θά είχε
τις συνέπειες τοϋ πυρηνικοΰ ολέθρου, άλλιώς δεν θά ήταν «παν­
καταστροφικός ». ' Η « ολική » καταστροφή θά έβρισκε τό « λαό »
τήν έπόμενη μέρα γυμνό καί πεινασμένο, άφοΰ θά είχε καταστρέψει
τήν ύλική καί τήν τεχνική βάση τής παραγωγής, χωρίς νά έχει καί
'5 8 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

τον τρόπο να τήν ξαναβάλει σύντομα σε λειτουργία άφοϋ ή κατά­

χτηση των γνώσεων είχε άπαγορευθεϊ ώς άχρηστη καί ώς υπόθεση
«τω ν μελλοντικών γενεών», κι όσοι είχαν τις γνώσεις θά είχαν
εξοντωθεί. Θά τον έβρισκε χωρίς θεσμούς, άφοϋ ολοι οί θεσμοί
έπρεπε νά καταστραφοϋν. Χωρίς ήθος καί ήθική, άφοϋ τίποτα άξιο
να διασωθεί υποτίθεται πώς δεν είχε δημιουργήσει ή άνθρωπότητα
στον μακρό βίο καί τούς άγώνες της, χωρίς πολιτιστικές άξιες,
άφοϋ κι αύτες θά ’πρεπε νά εξοντωθούν άπό τη ρίζα τους.
Οί μόνες άξιες πού θά έμεναν όρθιες, ώς « επαναστατικές »,
ήταν οί άξιες της « ληστείας », δηλαδή της άρπαγής τών έτοιμων
άγαθών -άλλα καί τό πλιάτσικο γρήγορα θά τελείωνε- καί οί άξιες
της άλληλοϋπόβλεψης, της άλληλοεξόντωσης με πρόσχημα την ά-
νακάλυψη « εχθρών τοΰ λαοΰ » καί « προδοτών της επανάστασης »,
οί άξιες τοΰ μίσους καί της μισαλλοδοξίας, της περιφρόνησης προς
όλα τα άνθρώπινα αισθήματα καί τούς άνθρώπινους δεσμούς.
Ά π ό αυτήν τήν άφετηρία θά ξεκινούσε ή « εύτυχία » τοΰ « λαοΰ »
κατά τήν άντίληψη τοΰ Νετσάγεφ. ΤΗταν μια δαιμονική σύλληψη,
πού ούτε ό ίδιος ό Εωσφόρος δεν θά την άποτολμοΰσε. Ό Ντοστο-
γιέφσκι βρήκε τήν κατάλληλη λέξη όταν έδωσε στό μυθιστόρημά
του τό εμπνευσμένο άπό τήν ύπόθεση Νετσάγεφ τόν τίτλο Οί Δ αι­
μονισμένοι ( ή « Οί Δαίμονες » σύμφωνα με πιστότερη, όπως ύπο-
στηρίζεται, άπόδοση).
Οί δύο ήρωές του, ό Βερχοβένσκι καί ό Σταβρόγκιν, είναι πλα­
σμένοι για την καταστροφή. Ό πρώτος, γέννημα της γενικής άθλιό-
τητας τής ρωσικής επαρχίας, όπως τό πρότυπό του, ό Νετσάγεφ,
ώθεϊ ώς τα άκρα τόν ρωσικό νιχιλισμό. Ό δεύτερος θά μποροΰσε
νά είναι ή άλλη πλευρά τοΰ Βερχοβένσκι, αυτός πού « θά ήθελε νά
είναι » ό Βερχοβένσκι, σύμφωνα με μια εκδοχή. Σύμφωνα με άλλη
εκδοχή, ό Σταβρόγκιν είναι έμ7τνευσμένος άπό τόν ηγέτη τοΰ ά-
ναρχισμοΰ, τόν Μπακούνιν (πού ήταν κι αύτός άπό τήν τάξη τών
εύγενών όπως ό Σταβρόγκιν ) κι άπό τόν πολιτικό δεσμό του με τόν
Νετσάγεφ.
Ε. Ο ΡΟΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ *59

*Η ’Ε παναστατική Κατήχηση επιτρέπει καί μία τρίτη εκδοχή : ό

εύγενής, που ό Βερχοβένσκι θέλει να τοϋ αναθέσει την ηγεσία της
οργάνωσής του, είναι ή λογοτεχνική απόδοση της τρίτης κατηγο­
ρίας προγραμμένων. ’Ανήκει σ’ εκείνους που διαθέτουν πλούτο,
σχέσεις, ισχύ, έπιρροή, άλλα κρύβουν καί βρομερά μυστικά πού
επιτρέπουν στούς « πραγματικούς επαναστάτες » να τούς ύποτά-
ξουν, να τούς κάνουν τυφλά όργανά τους καί να τούς έκμεταλλευθοϋν
στο έπακρο πριν να τούς εξοντώσουν. Ή « Εξομολόγηση τοϋ Στα-
βρόγκιν» δίνει στοιχεία πού μπορούν να στηρίξουν μια τέτοια
ερμηνεία.
Το ζήτημα είναι αν οί άντιλήψεις τοϋ Νετσάγεφ, πού είναι ά-
πόλυτα ξένες πρός τόν επιστημονικό σοσιαλισμό καί καταπολεμή­
θηκαν με πάθος άπό τόν Μάρξ καί τόν Έ νγκελς, βρήκανε τρόπο να
περάσουνε, στόν 20ό αιώνα, στην εξουσία πού υποστήριζε πώς είχε
τις ρίζες της στό « μαρξισμό », τόν κορμό της στό « λενινισμό » καί
εδωσε καρπό της τό « σταλινισμό » - με όλη τη « νετσαγεφική »
ήθική του.

5. Ή κ λη ρ ο ν ο μ ιά τοϋ Ν ε τ σ ά γ ε φ κ α ι το ν Μ α κ ια β έ λ λ ι

Την άπάντηση μπορούμε να την πάρουμε κάπως άναδρομικά, ά-

νατρέχοντας στό άπόσπασμα άπό τόν ’Ένγκελς πού προτάξαμε σ’
αύτό τό κεφάλαιο : ό ’Ένγκελς άπερίφραστα κατάγγειλε τη « βρό­
μικη πλευρά » τοϋ ρωσικοΰ κινήματος - πού την έκπροσωποΰσε ό
Νετσάγεφ, με την οποία συνδέθηκε καί ό Μπακούνιν καί την οποία
θαύμαζε άπεριόριστα ό Τκατσόφ. Θά ήταν ουτοπία να υποστηρίξει
κανείς πώς αυτή ή « βρόμικη πλευρά » δεν πέρασε, ώς στίγμα μιας
νοσηρής κληρονομικότητας, στή μεθοδολογία τοϋ Στάλιν : τελείως
« νετσαγεφικής έμπνεύσεως » είναι ή ψυχρή μεθοδικότητα με τήν
οποία ό Στάλιν εξόντωνε τη γενιά των μπολσεβίκων ήθικά πριν να
τή σύρει καί στή φυσική εξόντωση.
16ο ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ:

Γιατί τί άλλο παρά ήθική εξόντωση ήταν ή μέθοδος του Στάλιν,

να έξασφαλίζει κάθε φορά τη συναίνεση -δηλαδή τη συνενοχή-
μιάς μερίδας των παλιών μπολσεβίκων ηγετών για να πετύχει
τη φυσική εξόντωση της μερίδας που είχε προτεραιότητα στον
κατάλογο των προγραφών του, καί να επαναλαμβάνεται το ίδιο
ως τήν πλήρη έξόντωση τής παλιάς φρουράς.
"Η τί άλλο ήταν ή μέθοδος τής λάσπης κάτω άπό τήν οποία εθαβε
τα θύματά του πριν να τά παραδώσει στον δήμιο - μια μέθοδος πού
τήν άνέβασε σε τέτοια ύψη « τελειότητας » ώστε να εξαναγκάζει τά
ίδια τά θύματά του νά ομολογούν δημόσια πώς ήταν « προδότες »,
« εχθροί τοϋ κόμματος καί τοϋ λαοϋ », « κατάσκοποι » καί οσα άλλα
φοβερά άκούστηκαν στις δίκες στις όποιες εσυρε, καταρρακωμέ­
νους, άνθρώπους πού είχαν θέσει ύλες τους τις ικανότητες κι δλη
τους τή ζωή στήν ύπηρεσία τής έπανάστασης.
Κι εδώ βρισκόμαστε πιά κοντά στήν πηγή πού πότισε τις άντι-
λήψεις του ρωσικού επαναστατικού κινήματος τών τελευταίων δε­
καετιών τού 19ου αιώνα : στήν ήθικοπολιτική διδασκαλία τού Μα-
κιαβέλλι καί στη θρησκευτικοπολιτική διδασκαλία καί πρακτική
τού Λογιόλα καί τής « Εταιρείας τού ’Ιησού ». Ή μάχη πού έδω­
σαν ό Μάρξ καί ό Έ νγκελς εναντίον τού Μπακούνιν, τού Νετσάγεφ
καί τού Τκατσόφ ήταν, στό βάθος, μάχη εναντίον τού μακιαβελλι-
κού καί ίησουιτικοΰ δόγματος τής κυριαρχίας τού « σκοπού » πάνω
στά μέσα, τής ήθικής πού « άγιάζει » δλα τά μέσα προκειμένου νά
ύπηρετήσει το « σκοπό ».
Θά μπορούσε νά πει κανείς πώς στό πρόσωπο τού Στάλιν ό
Μακιαβέλλι είχε πετύχει συντριπτική νίκη στη μονομαχία του
μέ τόν Μάρξ. Ά λλα καί στό σημείο αύτό εχουμε μια « ύπέρβαση ».
Ό Μακιαβέλλι άγίαζε τά μέσα για χάρη ενός σκοπού πού καθαρά
περιέγραφε. Ό σκοπός, για χάρη τού όποιου ό Στάλιν διέπραξε τά
έγκλήματά του, μένει ιστορικά σκοτεινός. 'Υποτίθεται ότι ό σκο­
πός, γιά τήν επίτευξη τού όποιου δλα τά μέσα έπιτρέπονταν, ήταν ό
« σοσιαλισμός », καί τό μοναδικό δπλο γιά τήν οικοδόμησή του ήταν
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ ι6ι

το ένα, ολόκληρο, αρραγές, πανίσχυρο « κόμμα », τοϋ οποίου θεμα-

τοφύλακας καί ήγέτης πάνσοφος καί άλάθητος ήταν έκεϊνος, ό Στά-
λιν. "Ο,τι « έβλαπτε » τό κόμμα, δηλαδή τόν Στάλιν, ήταν έγκλημα
κατά τοϋ σοσιαλισμού καί άξιζε τή σκληρότερη τιμωρία. "Οσο
σκληρότερη ή τιμωρία καί ριζικότερη ή εξόντωση των « εγκλημά­
των » τόσο καί ασφαλέστερη ή πορεία πρός τό « σοσιαλισμό ».
Μ’ αύτόν τόν τρόπο οί λέξεις έχαναν τό νόημά τους, οί έννοιες
γύριζαν τά πάνω κάτω, άλήθεια γινόταν τό ψέμα καί τό ψέμα
παρουσιαζόταν με τό ένδυμα τής άλήθειας για χάρη ένός σκοπού
πού κι αύτός δεν ήταν παρά ένας μύθος, ένα σκόπιμο ψέμα. Μέ τά
εγκλήματα τοϋ Στάλιν δεν σωζόταν ό σοσιαλισμός, σωζόταν καί
ένισχυόταν, άπλώς, ή δική του άπόλυτη εξουσία. Ό Μακιαβέλλι,
πού είχε άποδώσει τις «ά ρ ετες» τοϋ 'Ηγεμόνα με το μύθο τοϋ
Κενταύρου, τοϋ παιδαγωγοΰ τοϋ Ά χιλλέα, πού ήταν μισός άνθρω­
πος καί μισό ζώο, είχε μείνει πολύ πίσω : ό Στάλιν ξεπέρασε τό
σχήμα τοϋ Κενταύρου, δεν ήταν « μισός άνθρωπος καί μισός ζώο »,
τό άνθρώπινο μισό εξαφανίστηκε καί δεν έμεινε παρά τό ζωώδες
κομμάτι τοϋ « ήγεμόνα » -πού άρετές του είναι ή πονηριά, ή κρυ-
ψίνοια, ή ύποκρισία τής άλεποΰς, ή δύναμη, ή σκληρότητα, ή άγριό-
τητα τοϋ λιονταριοΰ- κατά τόν Μακιαβέλλι.
Ό Στάλιν έφάρμοσε ως τά άκρα μιαν άκόμη διδαχή τοϋ Μακια-
βέλλι : ότι τόν ήγεμόνα είναι προτιμότερο να τόν φοβούνται παρά να
τόν άγαπδνε, γιατί

Οί άνθρωποι διστάζουν λιγότερο να βλάψουν εκείνον πού γίνεται

άγαπητός παρά εκείνον πού γίνεται φοβερός. Γιατί ή αγάπη δια­
τηρείται άπό έναν δεσμό υποχρέωσης ό όποιος, επειδή οί άνθρω­
ποι είναι κακοί, κόβεται μόλις παρουσιαστεί ή εύκαιρία ένός
ιδιαίτερου συμφέροντος, ενώ τό φόβο τόν διατηρεί ό τρόμος τής
τιμωρίας πού δεν σε εγκαταλείπει ποτέ.
( Μακιαβέλλι, Ό ' Η γ ε μ ό ν α ς , XVII )
 162 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

Σ ’ αύτό το « δόγμα » ό Στάλιν στήριξε την κυριαρχία του, εγκα­

θιδρύοντας το βασίλειο του τρόμου, που με τή σειρά του καλλιέργη­
σε τα πιο ταπεινά ένστικτα τοϋ ανθρώπου, με πρώτο τό ένστικτο
της αύτοσυντήρησης. "Ως σήμερα οί πολίτες της Σοβιετικής "Ε ­
νωσης θυμούνται τά « κλειστά παράθυρα » όταν κάποια άπό όλες
τις μυστικές υπηρεσίες εμφανιζόταν στο άντικρινό σπίτι γιά νά
συλλάβει τον γείτονά τους-« εχθρό τοϋ λαοϋ », καί δεν αισθάνονται
καμιά περηφάνια γιά τη στάση τους, πού, άλλωστε, δεν τούς έξα-
σφάλιζε ότι αύριο δεν θά ήταν ή δική τους σειρά.
Ό τρόμος άπλωνόταν σ’ όλη τη χώρα -μα ζί με τό επακόλουθό
του, τό χαφιεδισμό- όχι γιατί τά θύματα είχαν κάνει κάποια πράξη
πού έβλαπτε τόν ήγεμόνα, άλλά γιατί είχαν γνώμη, είχαν άποψη,
έπομένως άμφισβητοϋσαν την πανσοφία καί την παντοδυναμία του.
"Η , άκόμη άπλούστερα, γιατί έπρεπε νά καλλιεργείται ό τρόμος, νά
ζοϋν όλοι μέσα σ’ αυτό τό κλίμα, ώστε όσοι διασώζονταν στά υψη­
λά κομματικά καί κρατικά πόστα νά είναι στην ούσία « όμηροι »
τοϋ 'Ηγεμόνα, άρα τυφλά όργανά του (ό Καλίνιν, πρόεδρος τοϋ
σοβιετικοΰ κράτους, εκλιπαρούσε τόν Στάλιν νά ελευθερώσει τη
γυναίκα του, την παλιά κομμουνίστρια Αίκατερίνα Καλίνινα, πού
ό « Η γεμόνας» την κράτησε πολλά χρόνια σε στρατόπεδο κατα-
ναγκαστικής εργασίας με μοναδικό « προνόμιο » νά κάνει ελαφρό­
τερη δουλειά - νά καθαρίζει άπό τις ψείρες τά ροΰχα των συγκρα-
τουμένων της. Ή γυναίκα τοϋ «πανίσχυρου» Μόλοτοφ σέ στρα­
τόπεδο, ό γιός τοϋ Μικογιάν σε στρατόπεδο, ό άδελφός του Καγκά-
νοβιτς σε στρατόπεδο, κλπ., κλπ. ).
"Οσο γιά τό « λαό », ζώντας συνεχώς μέσα στό κλίμα της καχυ­
ποψίας, τοϋ χαφιεδισμοΰ, τοϋ τρόμου ότι ό καθένας μπορούσε νά
πάθει ό,τι έπαθε ό γείτονάς του, μεταβαλλόταν σε μάζα ύποταγμέ-
νη, άδιάφορη άκόμη καί γιά τις στοιχειώδεις βελτιώσεις στούς
όρους της ζωής καί τής δουλειάς - άλλωστε ήταν άπαγορευμένη
καί « έχθρική » όποιαδήποτε διεκδίκηση. Ό τρόμος τής τιμωρίας
δεν σε εγκαταλείπει ποτέ, όπως διδάσκει ό Μακιαβέλλι.
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ ι6 3

Μέ τον Στάλιν ή έννοια τοϋ « ηγεμόνα » έφτασε στό απόλυτο,

έγινε αυτοσκοπός : ό « ήγεμόνας » έθετε όλα τα μέσα στην υπηρεσία
τοϋ « ηγεμόνα ». Ό δικτάτορας πού άνέδειξε ή συνωμοτική-συγκεν-
τρωτική δομή τοϋ κόμματος γεννήθηκε, όπως είχε προβλέψει ό
Έ νγκελς, καί ταυτόχρονα ύπερέβη την έννοια τοϋ δικτάτορα. Ό
Στάλιν άνέβασε τόν έαυτό του στη θέση τοϋ άσιατικοΰ βασιλιδ-θεοΰ.
Ό κύκλος έκλεινε γύρω άπό τόν έαυτό του, όπως τό φίδι των Γνω­
στικών.
Τό πρόβλημα πού μπαίνει άκόμη γιά λύση στην πολιτική επι­
στήμη καί στή φιλοσοφία της πολιτικής είναι πώς οί άντιλήψεις καί
οί μέθοδοι πού έρχονται άπό τό παρελθόν, άπό τό πιό μακρινό ή κι
άπό τό σχετικά πιό πρόσφατο, μπολιάζονται στον κορμό τοϋ « μέλ­
λοντος ». "Αν έρχονται άπό τήν « παράδοση » μιας χώρας ή αν έρ­
χονται, μέσω της διανόησής της, ώς θεωρία. "Η αν, άπλούστερα,
ή ίδια ή άσκηση της εξουσίας, ή καί μόνο ή δίψα της εξουσίας,
γεννοΰν καί ξαναγεννοΰν τις μορφές πού τήν υπηρετούν. Στήν πε­
ρίπτωση τοϋ σταλινισμοΰ φαίνεται πώς ϊσχυσαν όλοι οί τρόποι.
Τή «θεωρία » τήν είχαν φέρει οι Ρώσοι διανοούμενοι τοϋ 19ου
αιώνα, τούς οποίους ή Ρόζα Λούξεμπουργκ χαρακτήριζε « πεινα-
σμένους γιά εξουσία ». Αύτή ή πείνα γιά εξουσία, σύμφωνα πάντα
με τή Λούξεμπουργκ, χαρακτήριζε καί τή νεότερη γενιά της επα­
ναστατικής διανόησης πού, με ήγέτη της τόν Λένιν, υιοθέτησε τήν
συγκεντρωτική-συνωμοτική μορφή οργάνωσης τή στηριγμένη στούς
« έπαγγελματΐες επαναστάτες » καί εξουσιαστικά καθοδηγούμενη
άπό τήν « ελίτ » τών άνώτατων οργάνων, άπό τήν οποία καί άπέρ-
ρευσαν όλα τά δεινά άπό τή στιγμή πού άνέλαβε τήν κρατική εξου­
σία. ’Από κεϊ καί πέρα, ή μακιαβελλική διδασκαλία μπορούσε πιά
νά μεταβιβαστεί άπό τή δημιουργημένη παράδοση, χωρίς νά χρεια­
στούν άλλοι μεσολαβητές. "Οταν ή εξουσία γίνεται αυτοσκοπός,
άγιάζει όλα τά μέσα, κι αύτό ήταν τό μοναδικό δίδαγμα πού άφησε
ό Στάλιν στούς έπιγενομένους.
164 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

6. « ’Ε π α ν α σ τ α τ ικ ό ς ’Ιη σουιτισμ ός » κ α ι άλλα

Την εισαγωγή μεθόδων των ’Ιησουιτών ό Μάρξ κι ό Έ νγκελς την

είδαν σαν θανάσιμο κίνδυνο, άπό τον όποιο έπρεπε να απαλλαγεί
έγκαιρα τό έπαναστατικό κίνημα για να έπιζήσει. Γ ι αυτό καί με
πάθος καταπολέμησαν τόν « καταραμένο Μοσχοβίτη », τόν Μπα-
κούνιν, που προσπαθούσε να έπιβάλει αύτές τις μεθόδους καί στη
Δυτική Εύρώπη καί νά διαβρώσει τήν ίδια τή Διεθνή, άφοϋ στή
Ρωσία είχε κατορθώσει νά τήν έκτοπίσει :

Βρισκόμαστε μπροστά σε μια εταιρεία πού, κάτω άπό τό προ­

σωπείο τοϋ πιό άκραίου άναρχισμοϋ, κατευθύνει τά πυρά της όχι
εναντίον των σημερινών κυβερνήσεων άλλα εναντίον τών επανα­
στατών πού δεν δέχονται ούτε τά δόγματά της οΰτε τήν ήγεσία
της. ( . . . ) ’Τποκαθιστα ξεδιάντροπα τό πλατύ πρόγραμμα καί τις
μεγάλες προοπτικές της "Ενωσής μας με τό σεχταριστικό της
πρόγραμμα καί τις στενές ιδέες της. ’Οργανώνει μέσα στά άνοι-
χτά τμήματα της Διεθνούς τά δικά της μικρά μυστικά τμήματα
πού ύπακοϋνε στις ίδιες εντολές καί σέ πολλές περιπτώσεις ά-
ποκτοϋν, μέ τή μεθοδευμένη δράση τους, τόν έλεγχο τών άνοιχτών
τμημάτων. ( . . . ) Καταφεύγει σέ κάθε μέσον, σέ κάθε άνομία γιά
νά πραγματοποιήσει τούς σκοπούς της : ψεύδη, συκοφαντία, άπεί­
λές, πισώπλατες μαχαιριές - ολα τά θεωρεί κατάλληλα. Τέλος,
στή Ρωσία ύποκαθιστα τελείως τή Διεθνή καί διαπράττει, στό
όνομά της, εγκλήματα τοϋ κοινού ποινικού δικαίου, άπάτες, καί
μία δολοφονία γιά τήν όποια ή κυβέρνηση καί ό άστικός Τύπος
κατηγόρησαν τήν ’Οργάνωσή μας. Καί ή Διεθνής πρέπει νά σιωπά
γιά όλα αυτά, έπειδή ή εταιρεία πού έχει τήν εύθύνη τους είναι
μυστική ! Ή Διεθνής έχει στά χέρια της τά καταστατικά αυτής
της έταιρείας, πού είναι ό θανάσιμος εχθρός της. Καταστατικά
στά όποια διακηρύσσει άνοιχτά οτι είναι μιά σύγχρονη Εταιρεία
Ε. Ο ΡΩΣΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ ■65

τοϋ Ίησοϋ κι οτι έχει το δικαίωμα καί το καθήκον να εφαρμόσει

όλες τις μεθόδους των ’Ιησουιτών...

( Μάρξ - “Ενγκελς, Ό Σ ύ ν δ εσ μ ος τ ή ς Σ ο σ ια λ ισ τ ικ ή ς Α η μ ο κ ρ α τ ία ς
κ α ί ή Δ ιε θ ν ή ς " Ε ν ω σ η τ ω ν ’Ε ρ γ α ζ ο μ έ ν ω ν , "Α παντα, τ. 23, σ. 458)

Την απέχθειά τους γιά τό ΐησουίτικο δόγμα « ό σκοπός αγιάζει τά

μέσα » ό Μάρξ καί ό Έ νγκελς την εκφράζουν επανειλημμένα στην
έκθεσή τους γιά τις μυστικές εταιρείες τοϋ Μπακούνιν καί τοϋ
Νετσάγεφ. Λίγες σελίδες πιό κάτω (όίπ., σ. 470) τονίζουν ότι,
γιά τον Μπακούνιν, ή ένότητα σκέψης καί δράσης δεν σημαίνει
παρά ορθοδοξία καί τυφλή ύπακοή. « Perinde ac cadaver » ( σ.σ. :
« σάν πτώμα ». Είναι τό παράγγελμα τοϋ Λογιόλα προς τούς νεο­
φύτους της Εταιρείας τοϋ Ίησοϋ, πού έπρεπε νά καταλάβουν άπό
την άρχή πώς οφειλαν νά άντιδροΰν στις άνωθεν εντολές όπως θά
άντιδροΰσε ένα πτώμα). Πραγματικά, βρισκόμαστε μπροστά σε
μιά άληθινή « Ε ταιρεία τοϋ Ίησοϋ ».
Πιό πέρα άναφέρονται στούς Ισπανούς Ιησουίτες, στά μέλη της
ίησουίτικης εταιρείας πού πήρε τό ονομα τοϋ ιδρυτή της ’Εσκο-
μπάρ ύ Μεντόζα :

Είδαμε, με λίγα παραδείγματα, την άξια της ηθικής αύτοΰ τοϋ

Συνδέσμου, τά δόγματα τοϋ οποίου, καθαρά χριστιανικής προέ­
λευσης, τά διατύπωσαν πρώτοι, με κάθε λεπτομέρεια, οί ’Εσκο-
μπάρ τοϋ 17ου αιώνα. *Η μόνη διαφορά είναι ότι ό Σύνδεσμος
( . . . ) άντικατέστησε την Α γία Καθολική, Άποστολική καί Ρω ­
μαϊκή Εκκλησία τών Ιησουιτών με τήν ύπερ-αναρχική καί παν­
καταστροφική « άγια επαναστατική υπόθεση ». ' Η Επαναστατι­
κή Κατήχηση είναι ό επίσημος κώδικας αυτής τής ηθικής, δια­
τυπωμένος συστηματικά καί τελείως άνοιχτά αύτή τή φορά.
(όίπ., σσ. 544-45)

Τό κείμενο τοϋ Μπακούνιν πού περιέχει τις πραγματικές άντιλή-

166 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

ψεις καί προθέσεις του πιο καθαρά άπό όποιοδήποτε άλλο είναι ή
'Έκκλησή του « προς τους Αξιωματικούς τοϋ Ρωσικού Στρατού ».
Σ ’ αυτήν την έκκληση διατυπώνει άνοιχτά τη συγγένεια της μυστι­
κής του εταιρείας με την Εταιρεία τοϋ Ίησοϋ :

Στην έκκληση μου προς τούς νέους Ρώσους αδελφούς λέω δτι ό
Στένκα Ράζιν πού θά τεθεί επικεφαλής 49 των μαζών κατά την
καταστροφή, πού τόσο καθαρά φαίνεται ότι έπίκειται, δεν θά είναι
πλέον ένας ατομικός ήρωας, άλλα ένας συλλογικός Στένκα Ράζιν.
"Οποιος δεν είναι άνόητος, εύκολα θά καταλάβει ότι μιλούσα γιά
μια μυστική οργάνωση πού ήδη υπάρχει καί δρά αυτή τή στιγμή,
ισχυρή χάρη στήν πειθαρχία, τήν άφοσίωση καί τό πάθος τής αύ-
τοθυσίας των μελών της καί χάρη στήν παθητική ύπακοή τους σε
όλες τις εντολές μιας μοναδικής επιτροπής πού γνωρίζει τά πάντα
καί κανείς δεν τή γνωρίζει. Τά μέλη αυτής τής επιτροπής έχουν
πετύχει τήν άπόλυτη αυταπάρνηση. Αυτό τούς δίνει τό δικαίωμα νά
άπαιτοϋν άπόλυτη αύταπάρνηση άπό όλα τά μέλη τής οργάνωσης.
( . . . ) "Οπως οί ’Ιησουίτες , οχι όμως με σκοπό τήν υποδούλωση
άλλα τήν άπελευθέρωση τοϋ λαοΰ, καθένας τους έχει άπαρνηθεΐ
άκόμη καί τή βούλησή του. Στήν επιτροπή, όπως σε όλη τήν οργά­
νωση, δεν σκέφτεται ούτε επιθυμεί ούτε δρά τό άτομο, άλλα τό
σύνολο. ( . . . ) Κάθε νέο μέλος μπαίνει εθελοντικά στήν οργάνωση,
γνωρίζοντας έκ τών προτέρων ότι άπό τή στιγμή πού θά γίνει
μέλος της δεν άνήκει πιά στόν εαυτό του, άνήκει ολοκληρωτικά
σ’ αύτήν. Ή είσοδος στήν οργάνωση είναι εθελοντική, άλλά τό νά
φύγεις άπ’ αύτήν είναι άδύνατο, γιατί όποιος παραιτεΐται θέτει
άναμφίβολα σε κίνδυνο τήν ίδια τήν ύπαρξη τής οργάνωσης...
( Μπακούνιν, ”Εκκληση στους αξιωματικούς τον Ρωσικόν Στρατόν.
"Απαντα Μάρξ - 'Ένγχελς, τ. 23, σ. 550)*

*Η « οργάνωση » πού, ώς συλλογικός Στένκα Ράζιν, θά έριχνε άπό

στιγμή σε στιγμή τό σύνθημα τής έπαναστατικής « καταστροφής »,
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ ι6γ

ήταν ανύπαρκτη, άλλα καί ή « Επιτροπή » πού την καθοδηγούσε,

πού έβλεπε καί γνώριζε τα πάντα καί κανείς δεν τη γνώριζε, δεν
ήταν μόνο μυστηριώδης, αόρατη, πανίσχυρη καί εκδικητική - ήταν,
άπλούστατα, άνύπαρκτη. "Οσα μέλη είχε στρατολογήσει στήν πε­
ρίφημη « οργάνωσή » του ό Νετσάγεφ είχαν ολα συλληφθεΐ, καί μαζί
πολλοί άσχετοι μ ’ αυτήν, ό ίδιος ό Νετσάγεφ είχε φύγει εγκαίρως
καί βρισκόταν στήν Ε λβ ετία , έπομένως ή τυφλή ύπακοή πού άπαι-
τοϋσε ό Μπακούνιν ήταν τυφλή ύπακοή σε κείνον - ύπογραμμίζουν ό
Μάρξ κι ό Έ νγκελς στήν μπροσούρα τους. Καί, συνοψίζοντας τις
άντιφάσεις τοϋ Μπακούνιν άνάμεσα στά όσα έλεγε στούς Εύρω-
παίους άκροατές του καί στά όσα ελεγε στούς Ρώσους, καταλήγουν :

Ό ίδιος άνθρωπος πού στά 1870 κηρύσσει στούς Ρώσους τήν πα­
θητική, τυφλή ύπακοή στις διαταγές πού έρχονται έκ των άνω,
άπό μιά άνώνυμη καί άγνωστη έπιτροπή, ό ίδιος πού διακηρύσσει
ότι ή ίησουιτική πειθαρχία είναι ό όρος sine qua non της νίκης, το
μόνο πού μπορεί νά νικήσει τόν γιγάντιο συγκεντρωτισμό τοϋ
Κράτους - οχι άκριβώς τοϋ ρωσικοΰ κράτους άλλά κάθε κράτους,
ό ίδιος άνθρωπος πού επαγγέλλεται έναν κομμουνισμό πιό αύταρ-
χικό άπό τόν πιό πρωτόγονο κομμουνισμό - αύτός ό ίδιος, στά
1871, εξυφαίνει μιά χωριστική καί άποδιοργανωτική κίνηση μέσα
στή Διεθνή, με τό πρόσχημα ότι καταπολεμά τήν αύταρχικότητα
καί τόν συγκεντρωτισμό των Γερμανών Κομμουνιστών, ότι εισά­
γει τήν αύτονομία των τμημάτων, μιάν ελεύθερη ομοσπονδία αύ-
τόνομων ομάδων, κι ότι κάνει τή Διεθνή αύτό πού οφείλει νά είναι :
ή εικόνα της κοινωνίας τοϋ μέλλοντος. "Αν ή κοινωνία τοϋ μέλλον­
τος είχε γιά μοντέλο τό Σύνδεσμο καί τό ρωσικό τμήμα του, θά
ξεπερνοΰσε κατά πολύ τήν Παραγουάη των Σεβασμιότατων Ι η ­
σουιτών Πατέρων, πού είναι τόσο προσφιλείς στόν Μπακούνιν.
(ο.π., σ. 554)

Πραγματικά, ή μελλοντική εύτυχία πού θά εξασφάλιζε στό λαό ή

168 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

πάνσοφη « Έπιτρο7τή » των Μπακούνιν - Νετσάγεφ μετά τη νίκη

της παν-καταστροφικής επανάστασης ξεπερνάει κατά πολύ το πεί­
ραμα των ’Ιησουιτών Πατέρων στην Παραγουάη. 'Η περιγραφή
αύτής της εύτυχισμένης ζωής δημοσιεύθηκε στο τρίτο φύλλο τής
εφημερίδας Λαϊκή Κρίση πού έξέδωσαν οί δυό τους στην Ε λβ ετία
(ισχυρίζονταν ωστόσο οτι έκδιδόταν στη Ρωσία - τό «σκόπιμο
ψευδός » ήταν συστατικό στοιχείο τής μεθοδολογίας τους ). Τό πρώ­
το, καί άποφασιστικό, μέτρο θά ήταν « ή συγκέντρωση όλων τών
μέσων ύπαρξης τής κοινωνίας στα χέρια τής ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΜΑΣ,
καί ή επιβολή άναγκαστικής χειρωνακτικής εργασίας σε όλους ».
"Ολοι θά εντάσσονταν υποχρεωτικά σε μια άπό τις κοινότητες
εργασίας ( άρτελ, σύμφωνα με τή ρωσική ορολογία ). Κάθε άρνηση
ένταξης θά σήμαινε θάνατο. "Οποιος εμενε έξω άπό τά άρτελ δεν
θά είχε δικαίωμα εισόδου « στούς κοινούς χώρους φαγητού » ούτε
« στούς κοινοτικούς κοιτώνες » ούτε στούς χώρους άποθήκευσης
τών εργαλείων, τών τροφίμων κλπ. Θά εμενε χωρίς μέσα έπιβίω-
σης, « όλοι οί δρόμοι, όλα τά μέσα έπικοινωνίας θά είχαν κλείσει γι’
αύτόν, δεν θά είχε άλλη έναλλακτική λύση παρά τήν εργασία ή τό
θάνατο ». Τό γενικό καθήκον ήταν : « ό καθένας να παράγει όσο τό
δυνατόν περισσότερο για τήν κοινότητα καί να καταναλώνει οσο τό
δυνατόν λιγότερο ».
Καί τό σχόλιο τοϋ Μάρξ καί τοϋ Έ νγκελς γι’ αύτό τό κοινωνικό
όραμα :

Τί ωραίο μοντέλο κομμουνισμού τοϋ στρατώνα ! ’Εδώ τά έχετε

0λα : κοινοτικό φαγητό, κοινοτικό ύπνο, διευθύνοντες καί υπηρε­
σίες πού θά ρυθμίζουν τήν εκπαίδευση, τήν παραγωγή, τήν κατα­
νάλωση, με λίγα λόγια όλες τίς κοινωνικές δραστηριότητες, καί
τό επιστέγασμα όλων αυτών, Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΑΣ, ανώνυμη καί
άγνωστη σέ όλους, ώς υπέρτατος διευθύνων. Αύτό είναι πραγμα­
τικά ό καθαρότερος άντιαυταρχισμός.
(ό.π., σ. 543 ) 50
Ε. Ο ΡΏΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ 169

Ά λλα το έπιστέγασμα τοϋ « σκόπιμου ψεύδους » ήταν ότι ό Μπα-

κούνιν και ό Νετσάγεφ παραπέμπανε όσους ένδιαφέρονταν για τήν
« πλήρη θεωρητική ανάπτυξη των κυριότερων θέσεων μας » στο
έργο πού « έχουμε έκδώσει ». Το έργο πού « είχαν έκδώσει » ήταν,
ούτε λίγο ούτε πολύ, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο ! Ό ιησουιτι­
σμός επιτρέπει τό ξεπέρασμα όλων των ορίων, καί κάθε άλλο παρά
άδικαιολόγητο είναι τό πάθος με τό όποιο οί θεμελιωτές τοϋ επι­
στημονικού σοσιαλισμού καταπολέμησαν αύτες τίς άντιλήψεις, αύ-
τες τίς μεθόδους καί αυτό τό « πρόγραμμα » πού θά εξασφάλιζε τήν
εύτυχία στρατοπέδου καταναγκαστικής εργασίας.
' Η άναφορά τοϋ Μάρξ καί τοϋ Έ νγκελς στο « Κράτος τοϋ Θεοΰ »
πού στήσανε στήν Παραγουάη οί ’Ιησουίτες γιά νά έκμεταλλευθοΰν
τήν εργατική δύναμη των ’Ινδιάνων είναι χαρακτηριστική των αι­
σθημάτων τους γιά καθετί πού είχε σχέση μέ τά δόγματα, τήν
ήθική καί τήν πρακτική της Εταιρείας τοϋ Ίησοΰ. Ω στόσο, αυτά
τά δόγματα, ή ήθική καί ή πρακτική πέρασαν, μέσω τοϋ Μπακούνιν
καί τοϋ Νετσάγεφ, καί με τή βοήθεια τοϋ Τκατσόφ, στό ρωσικό
κίνημα της δεκαετίας τοϋ 1870, όπου συναντήθηκαν με τούς να-
ρόντνικους - καί με τον Μακιαβέλλι. 51

7. Μ υστικισμ ος κ α ί ορθολογισμός

Σε μιά πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη γιά τή Ρωσία καί τή Δύση στόν

19ο αιώνα ( N. Pirumova, B. Itenberg, V. Antonov, Russia and the
West : 19th Century, Progress Publishers, Moscow 1990) οί συγγρα­
φείς τονίζουν τήν επίδραση πού άσκοϋσαν οί ιδέες καί οί μέθοδοι
των ’Ιησουιτών καί τοϋ Μακιαβέλλι στή ρωσική νεολαία της δεκα­
ετίας τοϋ 1870.
Σε μεγάλο βαθμό αύτή ή επίδραση οφειλόταν στόν Μπακούνιν
καί στις Εκκλήσεις πού είχε άπευθύνει στούς « Ρώσους άδελ-
φούς » καλώντας τους νά πάρουν μέρος στή « Διεθνή ’Αδελφότητα »
17 o ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

με τή μυστηριώδη καί άγνωστη ηγεσία, δπου ανοιχτά πρόβαλλε,

όπως είδαμε, τό πρότυπο της Εταιρείας τοϋ Ίησοϋ. Φαίνεται
όμως ότι καί νέοι πού δεν είχαν διαβάσει Μπακούνιν είχαν « άνα-
καλύψει » τα διδάγματα τοΰ Λογιόλα.
Είναι χαρακτηριστική ή μαρτυρία ενός φοιτητή, τοϋ Γκεόργκι
Πέτροβιτς Γενισέρλοφ, πού ήταν ένεργό μέλος τοϋ φοιτητικοΰ κι­
νήματος καί είχε δικαστεί κι αύτός ως μέλος της ομάδας Νετσά-
γεφ, πού παραθέτουν οί συγγραφείς της μελέτης Ή Ρ ω σ ία και ή
Δύση. Ό Γενισέρλοφ ισχυριζόταν ότι αύτός, καί οχι ό Νετσάγεφ,
ήταν ό συγγραφέας της Ε π αν ασ τατικ ή ς Κατήχησης, κι αυτός ήταν
ό πρώτος πού επινόησε τή μυστηριώδη καί άόρατη οργάνωση για
νά στρατολογήσει μέλη. Κάποτε παρουσιάστηκε σε μια συγκέν­
τρωση ώς « άπεσταλμένος » μιας άνύπαρκτης οργάνωσης καί δή­
λωσε :

Πρέπει νά παλέψουμε τή δύναμη με τή βία, τά ψεύδη με ψεύδη, τή

ραδιουργία με τό σύστημα τοΰ Λογιόλα. ( . . . ) Σε συζήτησή του
με μια φοιτήτρια, της μίλησε για τή θεωρία της «κομματικής
τιμιότητας » πού λέει πώς δεν υπάρχει « άπόλυτη τιμιότητα »,
ύπάρχει μόνο κομματική τιμιότητα.
(όΐπ., σ. 128)

Ή φοιτήτρια τον ρώτησε αν αύτά πού έλεγε τά διάβασε στον Μπα­

κούνιν, κι εκείνος τή βεβαίωσε πώς δεν είχε διαβάσει Μπακούνιν,
μόνο Χέρτσεν, ’Ογκαρόφ καί Τσενιτσέφσκι. Καί στήν παρατήρηση
τής φοιτήτριας ότι αύτες οί άντιλήψεις δεν ύπάρχουν στα έργα των
τριών συγγραφέων, ό Γενισέρλοφ παραδέχτηκε πώς ήταν δικές του
άπόψεις. Σε μια άπό τις συγκεντρώσεις τους ό Γ ενισέρλοφ μιλοΰσε
για « συνωμοσίες », « στρατιωτικά πραξικο7τήματα », « διάφορες
μορφές επιθέσεων εναντίον άτόμων » καί για « ίησουίτικες μεθό­
δους ». Τότε τόν πλησίασε ένας νεαρός με οργισμένη έκφραση, τοΰ
έσφιξε τό χέρι καί τοΰ δήλωσε πώς είναι μαζί του για πάντα : « Δεν
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '7 '

θά κάνουμε τίποτα μέ ίσιες μεθόδους, τά χέρια μας θά είναι δεμέ­

να ... Πρέπει να κατακτήσουμε ακριβώς τον τρόπο σκέψης των
’Ιησουιτών», τοϋ είπε. Ό νεαρός ήταν ό Νετσάγεφ, πού τότε δεν
ήταν παρά ένας άγνωστος δασκαλάκος, λέει ό Γενισέρλοφ.
Ό ίδιος ισχυριζόταν πώς ήταν ό πραγματικός συγγραφέας της
Ε π αν ασ τατικ ή ς Κατήχησης. Τήν είχε διατυπώσει μέ τη μορφή
έρωτήσεων καί είχε θέσει τά άρθρα της σέ ψηφοφορία σε μια
συγκέντρωση οπού ήταν παρών καί ό Νετσάγεφ. 'Ομόφωνα ψηφί­
στηκαν οί θέσεις : για τήν κοινωνική επανάσταση ώς σκοπού της
’Οργάνωσης, για τη « χωρίς διακρίσεις επιλογή τών μεθόδων », για
τή « θανατική ποινή κατά τών προδοτών καί τών χαφιέδων ». Στήν
ερώτηση « ποιές είναι οί εύθύνες ένός μέλους πού εγκαταλείπει τήν
οργάνωση » ή πλειοψηφία άπάντησε : ή ύποχρέωση να τηρήσει ά-
πόλυτη σιωπή γιά τή δραστηριότητα της οργάνωσης, καί μόνο ένας
ζήτησε τή θανατική ποινή - ήταν ό Νετσάγεφ.
Παρ’ ολη τήν ιδεολογική συνάφεια πού τούς ένωνε, ό Γ ενισέρλοφ
μισούσε θανάσιμα τον Νετσάγεφ. Στήν ’Εξομολόγησή του, πού έ­
γραψε μετά τή δίκη, άναφέρει άλλη μια συζήτηση μέ τήν ίδια φοι­
τήτρια, πού τόν ρώτησε αν ή αιτία τοϋ μίσους του ήταν ότι ό Νετσά­
γεφ τοϋ πήρε τήν Κατήχηση καί τήν οΐκειοποιήθηκε. ’Απάντησε πώς
αιτία ήταν « οτι βρήκαν τήν Κατήχηση καί τή δημοσίευσαν “ , κι οχι
ποιος ήταν ό συγγραφέας ». Καί ή συνομιλήτριά του κατάλαβε πώς
δέν τόν ένδιέφερε « ή λογοκλθ7ΐή », άλλα ότι « δυσφημίστηκε ή ίδια ή
ιδέα, κι ή μισή Ρωσία τής γύρισε μέ φρίκη τήν πλάτη ».
Ό Πιότρ Τκατσόφ, περισσότερο γνωστός στή Δύση άπό τήν
πολεμική τοϋ Έ νγκελς έναντίον του ( βλ. τά άρθρα τοϋ Έ νγκελς
« Κοινωνικές Σχέσεις στή Ρωσία » καί « Επίλογος στις Κοινωνι­
κές Σχέσεις στή Ρωσία » ) ήταν ένας άπό τούς διανοούμενους πού
είσήγαγαν τις ιδέες τοϋ Μακιαβέλλι στό κίνημα τών ναρόντνικων.
Μεγάλος θαυμαστής τοϋ Νετσάγεφ -έβλεπε σ’ αύτόν τόν ιδεώδη
τύπο τοϋ έπαναστάτη-, δέν φαίνεται ώστόσο να τόν άκολούθησε
στον έπαναστατικό μυστικισμό του καί στούς δαιδάλους τής νέας
■ 72 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 2Ιοι> ΑΙΩΝΑ;

Εταιρείας τοΰ Ίησοΰ. Περισσότερο « όρθολογιστής », άντλοϋσε τις

ιδέες του από τόν πολιτικό « ρεαλισμό » τοϋ Μακιαβέλλι, όπως
φαίνεται καί στο άπόσπασμα από κείμενό του για τόν συγγραφέα
τοΰ Η γεμόνα πού παραθέτουν ή Πιρουμόβα καί οί συνεργάτες της.
"Οπως γράφει ό Τκατσόφ :

'Η αντίληψή του [τοϋ Μακιαβέλλι ] γιά την άλήθεια καί τη δικαιο­
σύνη περιορίζεται σε έναν άπλό υπολογισμό της χρησιμότητας καί
της άποτελεσματικότητας. Άρνούμενος τό φυσικό δίκαιο των σχο­
λαστικών, άρνεϊται τη μυστικιστική ηθική τους. ( . . . ) Γ ι’ αυτόν τό
δίκαιο ταυτίζεται με την ισχύ κι έτσι όλες οί ένέργειές του κατευ-
θύνονται στό νά γίνει ή ’Ιταλία, πρώτα καί κύρια, ένα ισχυρό καί
ένωμένο βασίλειο. ( . . . ) Μπορούμε συνεπώς νά τόν ποϋμε άληθινό
ρεαλιστή. ( . . . ) Ό ρεαλισμός τοϋ Μακιαβέλλι εύρύνει τό φάσμα
τών ήθικών πεποιθήσεων μας. Μάς άπελευθερώνει μια γιά πάντα
άπό τό βαρύ φορτίο τοΰ σχολαστικισμοΰ, μας εφοδιάζει με μια
υγιή, λιτή άποψη γιά έκεϊνα τά φαινόμενα γιά τά όποια κανείς
άλλος στόν καιρό του, καί σήμερα ελάχιστοι, μποροΰσαν νά έχουν
καθαρή άντίληψη. Στό μεταξύ, ώσπου νά κάνει τό δρόμο της στις
συνειδήσεις της πλειοψηφίας αύτή ή ρεαλιστική άποψη, ( . . . ) όλοι
οί ευγενικοί τους άγώνες δεν θά δώσουν χειροπιαστά οφέλη.
( ô. j l , σ. 127)

Κράμα γιακωβινισμοΰ, μπλανκισμοΰ, ιησουιτισμού καί μακιαβελ-

λισμοΰ, ή ιδεολογία τών άναρχικών καί τών ναρόντνικων έριξε
βαθιές ρίζες στό ρωσικό επαναστατικό κίνημα της δεκαετίας τοΰ
1870, καί ως τή δεκαετία τοΰ ’80. Βρήκε τήν εύγενέστερη έκφραση
της στή « Ναρόντναγια Βόλια », τήν οργάνωση τών ναρόντνικων
πού οδήγησε τήν τρομοκρατική μέθοδο επαναστατικής δράσης στήν
κορύφωσή της, με τή δολοφονία τοΰ τσάρου ’Αλέξανδρου Β ', τό
1881. Αυτή ή κορυφαία ενέργεια έδωσε καί τήν πειστικότερη άπό-
δειξη τής άναποτελεσματικότητας τών μεθόδων τής τρομοκρατίας.
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '7 3

Παρά την έκρηκτική κατάσταση πού δημιούργησε στην τσαρική

Ρωσία ή δολοφονία τοϋ τσάρου, το καθεστώς δεν έπεσε.
Τα σημαντικότερα στελέχη της « Ναρόντναγια Βόλια » εκτελέ-
στηκαν, καί στο θρόνο άνέβηκε ό ’Αλέξανδρος Γ ', πού επέβαλε τό
σκληρότερο καθεστώς άπό όσα είχε γνωρίσει ως τότε ή Ρωσία.
Π ρώτη του ένέργεια ήταν να άκυρώσει τό δειλό άνοιγμα πρός τόν
κοινοβουλευτισμό πού άπετόλμησε ό ’Αλέξανδρος Β ' με τό διάταγ­
μα πού είχε ύπογράψει λίγες ώρες πριν τη δολοφονία του.
Ω στόσο, οί Ρώσοι επαναστάτες δεν γνώριζαν άλλη μέθοδο δρά­
σης. 'Η νεότερη γενιά τους άναδιοργανώθηκε πάνω στα ίδια χνά­
ρια, καί προετοίμασε τη δολοφονία τοΰ ’Αλέξανδρου Γ '. Έ προσ-
πάθειά τους άπέτυχε, ή τσαρική αστυνομία έξάρθρωσε τήν οργά­
νωσή τους καί έκτέλεσε τά μέλη της. Άνάμεσά τους ήταν ό μεγα­
λύτερος άδελφός τοΰ Λένιν, ό ’Αλέξανδρος Ούλιάνοφ, πού άπαγχο-
νίστηκε τό 1887. Ό Λένιν ήταν τότε δεκαεπτά χρόνων.
Σε μια πρόσφατη μελέτη για τούς Ρώσους διανοητες του 18ου
καί του 19ου αιώνα ( Andrei Anikin, “ Russian Thinkers ”, Essays
on socio-economic thought in the 18th and 19th centuries, Progress
Publishers, 1988) ύποστηρίζεται -ή μάλλον επαναλαμβάνεται- ή
άποψη ότι οί ιδέες τοΰ Τκατσόφ (ό Άνίκιν άναφέρεται μόνο στόν
Τκατσόφ άλλα τόν θεωρεί μεταφορέα όλων των έπιδράσεων, άπό
τούς γιακωβίνους καί τόν Μπλανκί ώς τόν Μπακούνιν καί τόν Νε-
τσάγεφ ) πού πέρασαν στή « Ναρόντναγια Βόλια » καί σ’ αύτες
στηρίχθηκε ή δράση της, έπαιξαν, άρνητικά, τό ρόλο τους στή
ρωσική επαναστατική σκέψη τοΰ 20οΰ αιώνα : έστρεψαν τό ρωσικό
επαναστατικό κίνημα στό μαρξισμό.

8. Π ώ ς λησμονήθηκε ή Κ ομμούνα

Ό Πλεχάνοφ ήταν ό πρώτος πού, με οπλο τό μαρξισμό, έδωσε

χτυ7τήματα συντριπτικά στό ναροντνικισμό στόν τομέα της θεω­
 74 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

ρίας και της μεθόδου. Ό Λένιν έκανε το δεύτερο, τό αποφασιστικό

βήμα : έπεξεργάστηκε ένα όργανο γιά δράση. 'Η ίδρυση τοϋ Κόμ­
ματος των Μπολσεβίκων ήταν τό καταλυτικό στοιχείο που μ7ΐηκε
στην κοινωνία της Ρωσίας γιά να την έπαναστατήσει.
Ό Λένιν ήταν ό άνθρωπος πού απαιτούσε ό χρόνος καί ό τόπος.
’Από τις σπάνιες ιδιοφυίες της στρατηγικής καί τής τακτικής, είδε
τήν επανάσταση ώς έναν πόλεμο, κατηύθυνε τίς επιχειρήσεις με
ικανότητα μεγάλου στρατηλάτη ώς τή νίκη τοΰ Ό χτώβρη 1917,
έδωσε τίς πρώτες μάχες γιά να μπούνε τά θεμέλια τοϋ οικοδομή­
ματος πού θά ήταν ό σοσιαλισμός. Ό θάνατος τόν βρήκε πάνω στήν
πιό κρίσιμη στιγμή - όταν είχε άρχίσει ή μεγάλη επιχείρηση ά-
ναδίπλωσης των επαναστατικών δυνάμεων προς τά άγροτικά με­
τόπισθεν, με τή NE Π. ’Από κεϊ καί πέρα τίς εύθύνες άνέλαβε ό
Στάλιν, έτσι πού σήμερα σ ’ αυτόν να επιρρίπτονται οί εύθύνες γιά
τό στραβό δρόμο πού πήραν τά πράγματα, ώσπου φτάσανε στο
ξεθεμέλιωμα τοϋ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμοΰ ».
Αύτή ή ερμηνεία, πού μπορούσε να θεωρείται ικανοποιητική
πριν ξεσπάσουν τά σαρωτικά γεγονότα τής τελευταίας τριετίας, τώ ­
ρα πια φαίνεται άπλουστευτική καί άνεπαρκής. Τό πρόβλημα πού
τίθεται σήμερα είναι : α ) αν τό σύστημα πού οΐκοδομήθηκε στήν
ΕΣΣΔ καί έπεκτάθηκε στίς χώρες τής ’Ανατολικής Εύρώττης είχε
κάποια σχέση με τήν Κομμούνα τοΰ 1871, δηλαδή κάποια σχέση με
τό κράτος τοΰ προλεταριάτου ώς πρώτης μορφής πραγματικά λαϊ­
κού κράτους καί ώς τελευταίας μορφής τοΰ κράτους γενικά καί, β )
αν στό έπαναστατικό κίνημα τής Ρωσίας τοΰ 20οΰ αιώνα υπήρχαν
στοιχεία πού ετοίμασαν τό έδαφος γιά τό σταλινικό δικτατορικό
καθεστώς, καί, τελικά, γιά τή μετατρο7ΐή τής νίκης τής έπανάστα-
σης σε ήττα. "Η , άπλούστερα : αύτό πού κατέρρευσε ήταν τό πρό­
τυπο τής Κομμούνας ή κάτι άλλο ;
Τά ερωτήματα αυτά δεν μπορεί παρά να άπασχολοΰν σήμερα
κάθε μαρξιστή πού έξακολουθεϊ να πιστεύει πώς « μαρξιστική σκέ­
ψη» σημαίνει πρώτα άπ’ ολα «κριτική σκέψη», καί ή κριτική
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΟΠΛΪΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '7 5

σκέψη δεν μπορεί να λειτουργήσει στο κενό, έξω από την ιστορία
καί την αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας.
Ή ιστορική αλήθεια βεβαιώνει οτι οί ξένες προσμείξεις στη ρω­
σική έκδοχή τοϋ μαρξισμού είναι πολλές. Οί γιακωβίνικες επιδρά­
σεις, π.χ., είναι έντονες καί όμολογημένες από τόν ίδιο τον Λένιν.
Οί επιδράσεις τοϋ μπλανκισμοϋ στήν οργάνωση καί τοϋ κόμματος
καί της σοβιετικής εξουσίας είναι φανερές. Ή σκέψη καί ή πράξη
τοϋ Λένιν δείχνουν μιά βαθιά -άλλα όχι καί όμολογημένη- συγγέ­
νεια μέ τις ιδέες τοϋ Μπλανκί. Τό πώς λειτούργησαν αύτές οί
επιδράσεις τό εξετάζω άλλοΰ ( βλ. « Ό Λένιν χωρίς λογοκρισία
καί εκτός μαυσωλείου », σ. 119 κ.έ. ). Έ δ ώ μποροΰμε να τις εξε­
τάσουμε άπό μιαν άλλη πλευρά, πού έχει άμεση σχέση με τό θέμα
μας : πώς έφτασαν στον Λένιν αύτες οί επιδράσεις.
Μιά εύκολη άπάντηση θά ήταν ότι οφείλονται σε μιαν άπευθείας
επαφή τοϋ Λένιν με τό γιακωβινισμό τής Γαλλικής Επανάστασης
καί με τόν μπλανκισμό όπως εμφανίστηκε στις επαναστάσεις τοϋ
19ου αιώνα. Ά λλα αυτό θά άπαιτοΰσε κάποια « διαμεσολάβηση »
τών θεμελιωτών τοϋ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμοΰ, κάποια γραμμή
πού θά περνούσε άπό τόν Μάρξ καί τόν Έ νγκελς - πράγμα πού
άποκλείεται. Καί οί δύο ήταν πολύ φειδωλοί στήν άναζήτηση προ­
τύπων άπό τό άστικό επαναστατικό παρελθόν, άλλωστε είδαμε πώς
έκριναν τούς γιακωβίνους τής εποχής τους καί τούς μπλανκιστες
πρόσφυγες, άλλα καί τόν ίδιο τόν Μπλανκί, παρά τήν εκτίμηση πού
είχαν γι’ αύτόν τόν σημαντικό έπαναστάτη.
Π .χ., ό Μάρξ ποτέ δεν θά σκεφτόταν τόν εαυτό του ώς γιακω-
βίνο συνδεμένον άρρηκτα με τήν οργάνωση τοϋ ταξικά συνειδητο­
ποιημένου προλεταριάτου - όπως κάνει ό Λένιν στόν ορισμό του γιά
τόν έπαναστάτη σοσιαλδημοκράτη ( "Ενα βήμα εμπρός, δυο βήμα­
τα π ίσ ω , "Απαντα, τ. 8, σ. 380 ). Ούτε ό Μάρξ ούτε ό ’Ένγκελς θά
σκέπτονταν ποτέ νά προβάλουν ώς πρότυπο οργάνωσης τοϋ μαρξι-
στικοΰ κόμματος τή συνωμοτική-συγκεντρωτική μπλανκιστική ορ­
γάνωση, τήν οποία άπέκλειαν άπό τή Διεθνή, έστω καί στις δύσκο­
7* ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΏΝΑ;

λες συνθήκες της Γαλλίας καί άλλων χωρών της Εύρωίτης μετά την
ήττα της Κομμούνας.
’Αναζητώντας το δρόμο από τόν όποιο πέρασε ό γιακωβινισμός
καί ό μπλανκισμός για να φτάσουν στόν Λένιν, βρίσκουμε τα ίχνη
τους μέσα στην ίδια τη Ρωσία του 19ου αιώνα. Τα σημάδια τοϋ
περάσματος αυτών τών άντιλήψεων στη μαρξιστική σκέψη καί
πράξη τοϋ ρωσικού 20οϋ αιώνα είναι ορατά - παράδειγμα τα έπι-
χειρήματα που πρόβαλε ό Λένιν γιά νά επιβάλει τη συνωμοτική-
συγκεντρωτική δομή στό « κόμμα νέου τύπου » : άπέρριψε τη « δη­
μοκρατική οργανωτική άρχή » πού ήταν σύμφωνη με τή μαρξιστική
άντίληψη, με τό επιχείρημα ότι ό τσαρικός δεσποτισμός δεν άφηνε
περιθώρια γιά δημοκρατία στό κόμμα, κι έτσι ξανάφερε στή ζωή
τις άρχες καί τή δομή τών ρωσικών οργανώσεων τοϋ 19ου αιώνα,
πού τα πρότυπά τους δεν είχαν άκόμη λησμονηθεί. ’'Αλλωστε ή ζωή
κι ό θάνατος τοϋ μεγαλύτερου άδελφοΰ, τοϋ ’Αλέξανδρου Ούλιάνοφ,
δεν θά μποροΰσαν νά άφήσουν άνεπηρέαστο τόν νεαρό Βλαδίμηρο
Ούλιάνοφ - όπως δεν μποροΰσε νά σβήσει τόσο σύντομα άπό τή
ρωσική επαναστατική μνήμη ή παράδοση της « Ναρόντναγια Βό­
λια » χωρίς νά άφήσει τά σημάδια της.
Δεν είναι δύσκολο νά ΐχνηλατηθοΰν στόν Λένιν καί οί επιδράσεις
της μακιαβελλικής πολιτικής σκέψης. Ό τρόπος με τόν όποιο ε­
φάρμοσε τήν άρχή της σκοπιμότητας ήταν πραγματικά άριστοτε-
χνικός. 'Η κυριαρχία τοϋ σκοπού -τή ς ύποταγής τής πράξης στό
σκοπό τής επανάστασης καί τής εγκαθίδρυσης τής εξουσίας « τοϋ
προλεταριάτου » - είναι παρούσα παντοΰ. Βέβαια ή « σκοπιμότη­
τα » είναι αύτονόητη γιά κάθε πολιτική πράξη, πολύ περισσότερο
όταν σκοπός της είναι ή επαναστατική άλλαγή τής κοινωνίας.
"Αν όμως άναζητήσουμε στόν Λένιν στοιχεία « έπαναστατικοΰ
ιησουιτισμού » όπως τά είδαμε στόν ρωσικό άναρχισμό τού 19ου
αιώνα, δεν νομίζω πώς θά τά βρούμε. Όμολογουμένως αύτός ό
επαναστάτης δεν μπορεί νά κατηγορηθεΐ ώς ένοχος γιά άμαρτή-
ματα πού ό Μπακούνιν ή ό Νετσάγεφ είχαν θεωρήσει έπιτρεπτά ή
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΐΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ '77

καί επιβεβλημένα. Τ ις άλλαγες της τακτικής του -πού ήταν 7τυκνό-

τα τες- προσπαθούσε, τουλάχιστον, να τις εξηγήσει στα μέλη τοϋ
Κόμματος άλλα καί στο εύρύτερο κοινό. "Οσο για τις διαφωνίες ή
καί τις αντιπαλότητες μέσα στό κόμμα, τις άντιμετώπιζε μέ « ιδεο­
λογικά » όπλα κι οχι με βρόμικες μεθόδους - αυτές ήρθαν αργό­
τερα, μετά τό θάνατό του, καί ξεπέρασαν τά πιο σαδιστικά ορά­
ματα τοϋ Νετσάγεφ. Ό Λένιν μπορεί να χαρακτήριζε, π.χ., « ’Ιού­
δα » τον Τρότσκι σέ μια φάση άντιπαλότητας, άλλα τον είχε στό
πλευρό του, κύριο συνεργάτη του, στις πιο κρίσιμες ώρες της επα­
νάστασης.
Στα υπέρ τοϋ Λένιν είναι καί ή φανερή άρνησή του νά ωθήσει τήν
έφαρμογή της άρχής της σκοπιμότητας ως τή χρησιμοποίηση τοϋ
μύθου, τοϋ « σκόπιμου ψεύδους », στη θέση της άλήθειας. "Οταν,
π.χ., άγωνιζόταν νά έπιβάλει τή νέα οικονομική πολιτική του, μι-
λοΰσε άνοιχτά για « κρατικό καπιταλισμό ». Κ ι όταν ή δικτατορία
« τοϋ προλεταριάτου » μετατράτυηκε σε « δικτατορία τοϋ κόμμα­
τος » τό δήλωσε άνοιχτά - άσχετα άπό τήν ισχύ των έπιχειρημά-
των στα όποια στήριξε αύτή τήν άλλαγή.
Εκείνο πού δεν εξήγησε ούτε ομολόγησε ποτέ ήταν ό ενταφια­
σμός της Κομμούνας ως « σημείου εκκίνησης » για τή ρωσική έ-
πανάσταση. Ό ένταφιασμός έγινε σιωίτηρά, κι ας έφερνε τόν Λένιν
σε κατάφωρη άντίφαση μεταξύ λόγων καί έργων. Ποτισμένα με τό
ττνεΰμα της Κομμούνας είναι τά κείμενά του άπό τήν επανάσταση
τοϋ Φλεβάρη ως τήν Επανάσταση τοϋ Ό χτώβρη, άρχίζοντας άπό
τό πρώτο κείμενο αύτης της περιόδου, τό Σ χέδιο Θέσεων τής 4ης
( 17ης ) τον Μάρτη 1917, όταν ό Λένιν ήταν άκόμη στό εξωτερικό.
Δυό μέρες πριν είχε άναγγελθεϊ ή νίκη της πρώτης επανάστασης
τοϋ 1917, της « άστικοδημοκρατικής », καί ό σχηματισμός της
Προσωρινής Κυβέρνησης με τόν Λβόφ, τόν Μιλιοϋκοφ, τόν Κε-
ρένσκι κ.λπ. Ό Λένιν έγραψε άμέσως τό Σ χέδιο Θέσεων καί τό
έστειλε στό "Οσλο, για νά χρησιμεύσει ώς οδηγία στούς μπολσε­
βίκους πού έπέστρεφαν στή Ρωσία.
ι 78 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΛΝΛΓΤΛΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Σ ’ αΰτο το κείμενο ό Λένιν εξηγεί γιατί ή Προσωρινή Κυβέρνη­

ση δεν μπορούσε να λύσει κανένα άπό τα προβλήματα της άστικο-
δημοκρατικής επανάστασης -τα σημαντικότερα άπό τά όποια ήταν
ή ελευθερία, ή ειρήνη, ή γη, τό ψ ωμί-, προβλήματα πού μόνο « μια
εργατική κυβέρνηση μπορούσε να λύσει ». Οί διεκδικήσεις πού
θέτει ό Λένιν έχουν τήν έννοια σταδίου πού ανοίγει τό δρόμο για
τό σοσιαλισμό :

'Η νέα κυβέρνηση υπόσχεται στό διάγγελμά της κάθε λογής ελευ­
θερίες, όμως δεν εκπληρώνει τό άμεσο καί άπόλυτο χρέος της να
παραχωρήσει άμέσως τίς ελευθερίες, να καθιερώσει τήν εκλογή
των άξιωματικών κλπ. άπό τούς στρατιώτες, νά προκηρύξει εκ­
λογές για τή Δούμα της Πετρούπολης, της Μόσχας κλπ., με βά­
ση μια πραγματικά καθολική, καί οχι μόνο για τούς άντρες, ψη­
φοφορία, νά άνοίξει όλα τά κρατικά καί δημόσια κτίρια γιά τίς
λαϊκές συνελεύσεις, νά προκηρύξει έκλογές γιά όλα τά τοπικά
ιδρύματα καί τά ζέμστβο μέ βάση πάλι μια πραγματικά καθολική
ψηφοφορία, νά καταργήσει ολους τούς περιορισμούς των δικαιω­
μάτων της τοπικής αυτοδιοίκησης, νά παραχωρήσει οχι μόνο έ-
λευθερία θρησκεύματος άλλα καί έλευθερία άπό τή θρησκεία, νά
πραγματοποιήσει άμέσως τό χωρισμό τοϋ σχολείου άπό τήν έκ-
κλησία καί νά τό απαλλάξει άπό τήν κηδεμονία των δημόσιων
λειτουργών κλπ. ( . . . ) Γ ι’ αύτό τό έπαναστατικό προλεταριάτο
δεν μπορεί παρά νά βάζει σαν καθήκον του τή συνέχιση τής πάλης
γιά τήν κατάκτηση τής λαοκρατικής δημοκρατίας καί τοϋ σοσια­
λισμού.
( "Απαντα, τ. 31, σσ. 4-5)

Τό 7υνεϋμα τής Κομμούνας διαπερνά όλα τά κείμενα πού έστειλε ό

Λένιν στή Ρωσία τόν Μάρτη τοϋ 1917 : στό Σ χέδιο Θέσεων αύτό τό
πνεϋμα είναι φανερό, τό ίδιο καί στα τέσσερα Γράμ μ ατα άπδ
μ ακριά καί στό σύντομο προσχέδιο γιά ένα πέμπτο γράμμα. Στό
Ε. Ο ΡΟΕΟΕΥΡΟΠΛίΚΟΕ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΕ ΠΟΛΕΜ ΟΕ ■79

δεύτερο γράμμα, π.χ., τονίζει την ανάγκη να στηριχτεί ή επανά­

σταση στην « οργάνωση, το πλάτεμα και το δυνάμωμα της προλε­
ταριακής πολιτοφυλακής », στον εξοπλισμό τοϋ λαοϋ με την καθο­
δήγηση των έργατών, για να μην έπαναληφθεΐ το προηγούμενο της
Γαλλίας στην επανάσταση τοϋ 1848, όταν το προλεταριάτο « έξου-
σιοδότησε » τον Λουί Μπλάν νά το έκπροσωπήσει στην Π ροσωρι-
νή Κυβέρνηση (αύτό το ρόλο έπαιζε ό Κερένσκι στην κυβέρνηση
Αβόφ-Μιλιοϋκοφ, υπογράμμιζε ό Λένιν) :

... Τό ένστικτο κα'ι ή κρίση της προλεταριακής μάζας δεν ικανο­

ποιούνται με ρητορείες καί κραυγές, με υποσχέσεις για ελευθε­
ρίες, με τόν τίτλο τοϋ « πληρεξούσιου ύπουργοΰ των έργατών » καί
τα άλλα φανταχτερά μπιχλιμπίδια, άλλα ζητάνε στήριγμα μόνο
εκεί όπου υπάρχει, στίς ένοπλες λαϊκές μάζες που οργανώνονται
καί καθοδηγοΰνται άπό τό προλεταριάτο, άπό τούς συνειδητούς
έργάτες. ( . . . ) "Αν αυτό οδηγήσει στό νά δημιουργηθεΐ άμέσως καί
μέ κάθε θυσία μια πραγματικά παλλαϊκή εργατική πολιτοφυλακή
ή εργατική πανστρατιά πού νά άγκαλιάζει πραγματικά όλους τούς
άντρες καί όλες τις γυναίκες, πού όχι μόνο νά άντικαταστήσει τη
συντριμμένη καί διαλυμένη αστυνομία, οχι μόνο νά πετύχει ώστε
καμιά κυβέρνηση ούτε μοναρχική-συνταγματική ούτε λαοκρατική-
δημοκρατική νά μην μπορεί νά την άνασυγκροτήσει ( . . . ) τότε οί
πρωτοπόροι έργάτες τής Ρωσίας μπαίνουν πραγματικά στό δρόμο
για νέες καί μεγάλες νίκες. ( . . . ) Για νά πετύχει ή έργατική αυτή
πανστρατιά πρέπει νά είναι, πρώτο, παλλαϊκή, μαζική μέχρι κα-
θολικότητας, πού νά άγκαλιάσει πραγματικά ολόκληρο τόν ικανό
για έργασία πληθυσμό καί τών δύο φύλων, δεύτερο, νά περάσει στό
συνδυασμό όχι μόνο τών καθαρά αστυνομικών, άλλα καί όλων τών
κρατικών άρμοδιοτήτων, μέ τις στρατιωτικές άρμοδιότητες καί
τόν έλεγχο τής κοινωνικής παραγωγής καί τής διανομής τών
προϊόντων.
(Λένιν, "Απαντα, τ. 31, σσ. 32-33)
18η ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Στο τρίτο γράμμα « άπό μακριά » ό Λένιν θέτει το ζήτημα της

εξουσίας, τοϋ κράτους, καί δηλώνει την άμεση συγγένεια των Σο­
βιέτ μέ την Κομμούνα : οί εργάτες, με το « ταξικό τους ένστικτο »,
πήραν σωστά « το δρόμο πού τούς έδειξε ή πείρα της επανάστασής
μας τοϋ 1905 καί της Κομμούνας τοϋ Παρισιού τοϋ 1871 » καί
δημιούργησαν τό Σοβιέτ των εργατών βουλευτών. Τα σοβιέτ, πού
πρέπει να δημιουργηθοΰν παντοΰ, « σε όλα άνεξαιρέτως τα μέρη τής
Ρωσίας καί για όλα τά έπαγγέλματα καί στρώματα τοϋ προλετα­
ριακού καί μισοπρολεταριακοΰ πληθυσμοΰ », πρέπει να τά βλέπου­
με « σαν όργανα εξέγερσης, σαν όργανα επαναστατικής εξουσίας ».
Αύτή ή θεωρητική θέση, πού « βγήκε άπό την πείρα τής Κομμούνας
καί τής ρωσικής επανάστασης τοϋ 1905 », πρέπει να εξηγηθεί καί νά
άναπτυχθεϊ πιό συγκεκριμένα - για νά καταδειχθεΐ ή διαφορά τών
μαρξιστών άπό τούς άναρχικούς :

Μάς χρειάζεται επαναστατική εξουσία, μάς χρειάζεται ( για μια

ορισμένη μεταβατική περίοδο ) κράτος. Σ’ αύτό διαφέρουμε άπό
τούς άναρχικούς. Ή διαφορά άνάμεσα στούς επαναστάτες μαρξι­
στές καί στούς άναρχικούς δεν είναι μόνο οτι οί πρώτοι είναι ύπερ
τής συγκεντρωτικής, τής μεγάλης, τής κομμουνιστικής παραγω­
γής, ενώ οί δεύτεροι είναι υπέρ τής κομματιασμένης, τής μικρής.
'Ο χι, ή διαφορά άκριβώς στό ζήτημα τής εξουσίας, τοϋ κράτους
είναι ότι εμείς είμαστε υπέρ τής επαναστατικής χρησιμοποίησης
τών επαναστατικών μορφών κράτους στην πάλη για τό σοσιαλι­
σμό, ενώ οί άναρχικοί είναι κατά.
(ό.π., σ. 39)

Δεν χρειάζεται νά έπιμείνουμε περισσότερο στή διαπίστωση ότι σ’

αύτά τά κείμενα ό Λένιν πατάει στό έδαφος τής Κομμούνας καί τών
άναλύσεων τοϋ Μάρξ καί τοϋ Έ νγκελς για κείνη τήν πρωταρχική
καί πρότυπη μορφή προλεταριακής εξουσίας. Σε ύποσημείωσή του
μάλιστα -κ ι άφοΰ τονίζει τήν άνάγκη νά είναι αύτή ή μορφή έξου-
Ε. Ο ΡΩΣΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ 1ΔΕΟΛΟΠΚΟΣ ΠΟΛΕΜ ΟΣ ■ 8ι

σίας τελείως διαφορετική άπό δλες τις μορφές τοϋ άστικοϋ κρά­
τους, ώς καί τις « πιο δημοκρατικές δημοκρατίες » ( πράγμα πού
έχουν λησμονήσει « οί όππορτουνιστές καί καουτσκιστές των πα­
λιών άστικών κομμάτων » ) - ό Λένιν υπόσχεται δτι θά σταθεί στην
άνάλυση τοϋ Μάρξ άπό τον 'Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία καί στον
πρόλογο τοϋ Έ νγκελς στην 3η έκδοση τοϋ ίδιου έργου κλπ., πράγ­
μα πού έκανε στό Κ ράτος και ’Ε π ανάσταση , τόν Αύγουστο-Σε-
πτέμβρη 1917.
Στις Θέσεις του της 4ης-5ης τοϋ ’Απρίλη, ό Λένιν θέτει σαν ένα
άπό τά καθήκοντα τοϋ κόμματος την άνάλυση της στάσης του « α­
πέναντι στό κράτος καί τό δικό μας αίτημα για “ κράτος-Κομμού-
να” » ( 6.71., σ. 116). Επομένως, για τόν Λένιν της περιόδου άνά-
μεσα στις δύο επαναστάσεις, τό ζήτημα τοϋ προλεταριακού κρά­
τους ήταν λυμένο : ή Κομμούνα δέν ήταν άπλώς τό « σημείο έκκί-
νησης » για τήν επαναστατική έξουσία, ήταν τό πρότυπό της.
Στό δεύτερο « γράμμα άπό μακριά » ό Λένιν άναγνωρίζει μιάν
άκόμη άλήθεια. ’Απαντώντας σέ άνταπόκριση των Τάιμς τοϋ Λον­
δίνου, δπου οί μπολσεβίκοι χαρακτηρίζονταν « δογματιστές », πού
ή δύναμή τους « να κάνουν κακό, σέ καιρούς σαν τούς σημερινούς,
είναι τεράστια », ό Λένιν λέει :

Ποΰ καί πότε άκούστηκε, σέ έπαναστατική περίοδο, σέ περίοδο

δράσης πρώτα άπ’ δλα τών μαζών, πολιτικοί πού δέν τά έχουν
χαμένα « να υπολογίζουν » τούς « δογματιστές » ;
(ο.π., σ. 26)

Ή θέση αυτή τοϋ Λένιν για τούς δογματικούς σέ ώρες έπανάστασης

θυμίζει τήν άντίστοιχη θέση τοϋ ’Ένγκελς για όσα -άντίθετα πρός
τά δόγματά τους- έπραξαν στή διάρκεια της Κομμούνας οί μπλαν-
κιστές καί οί προυντονιστές.
Βέβαια, αύτό δέν σήμαινε δτι ό Λένιν παραδεχόταν τήν κατη­
γορία τοϋ « δογματισμού » για τό κόμμα τών Μπολσεβίκων, άλλα ή
■ 82 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ:

διατύπωσή του αναγνωρίζει την αλήθεια ότι, στην ώρα της επα­
νάστασης, την πρωτοβουλία έχουν οί μάζες ( αύτό το άναγνωρισε κι
όταν έγραφε ότι ή Κομμούνα ήταν άποτέλεσμα της αύθόρμητης
κατάληψης της εξουσίας άπό το λαό, καί στα κείμενά του τοϋ
1917, όταν δέχεται ότι τα σοβιέτ ήταν δημιούργημα τοϋ προλετα­
ριάτου οδηγημένου άπό τό « ταξικό του ένστικτο » ).
"Αν μείνουμε, έπομένως, στις θέσεις τοϋ Λένιν στα κείμενα ά-
νάμεσα στις δύο επαναστάσεις καί στο Κ ράτος και 'Επανάσταση,
τότε υποχρεωτικά θά αναζητήσουμε τήν εφαρμογή τους μετά την
επανάσταση τοϋ ’Οχτώβρη, όταν πια ή εξουσία 7ΐέρασε άποκλει-
στικά στό προλεταριάτο καί στη σύμμαχό του φτωχή άγροτιά.
Αύτό δεν έγινε. Τό αίτιολογικό ήταν ότι ό έμφύλιος πόλεμος, ή
ξένη επέμβαση, ή πείνα πού έπεσε στις πόλεις, μόνο με τήν επιβολή
τοϋ « πολεμικοΰ κομμουνισμοΰ » μποροΰσαν να άντιμετωπιστοΰν.
Δεν έγινε ούτε άργότερα, όταν ήρθε ή ειρήνη καί τό καθήκον της
επανάστασης ήταν ή άνασυγκρότηση της οικονομίας καί τό ξεκί­
νημα της μακρδς πορείας για τη δημιουργία της υλικής καί τεχνι­
κής βάσης πάνω στην όποια θά στηριζόταν ό σοσιαλισμός. ΤΗταν
ένα καθήκον πού άπαιτοΰσε τήν επιστράτευση όλων των δυνάμεων
πού συμφωνοΰσαν στόν βασικό στόχο, τό σοσιαλισμό. Ε π ιστρά ­
τευση όχι με την έννοια τής υποχρεωτικής στρατολογίας σε καθε­
στώς στρατιωτικής πειθαρχίας καί καταστολής, άλλά σε καθεστώς
πού θά είχε πηγή τής έμπνευσης του την Κομμούνα.
Εκείνη άκριβώς την άποφασιστική στιγμή, τό 1921, με τήν εισα­
γωγή τής NE Π, ό Λένιν δήλωσε με τόν επισημότερο τρόπο ότι ή
« δικτατορία τοϋ προλεταριάτου », δηλαδή ή έξουσία τής επαναστα­
τικής τάξης, δεν μποροΰσε να λειτουργήσει διότι « προλεταριάτο δεν
υπήρχε », είχε χαθεί στόν εμφύλιο πόλεμο καί στην άποδιοργάνωση
τοϋ παραγωγικού μηχανισμού, γι’ αύτό καί τήν άσκηση τής έξουσίας
άναλάμβανε ολοκληρωτικά τό Κόμμα - όπου είχαν περισωθεϊ τά
« καλύτερα παιδιά » τής εργατικής τάξης. Τή θέση τής « δικτατο­
ρίας τοϋ προλεταριάτου » έπαιρνε ή « δικτατορία τοϋ κόμματος », κι
Ε. Ο ΡΩΣΟΕΥΡΩΠΑΐΚΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ '» 3

αύτό δηλώθηκε άνοιχτά καί απερίφραστα άπό τον Λένιν ( βλ. τα κεί­
μενα τοϋ 10ου Συνεδρίου καί τα περί το Συνέδριο, "Απαντα, τ. 43 ).
*Η Κομμούνα καί το « κράτος-Κομμσύνα » πού θά εγκαθίδρυε ή
έργατική τάξη είχαν τελείως λησμονηθεί, κυριαρχούσε πλέον ό δρος
« δικτατορία τοϋ προλεταριάτου », άλλά χωρίς το σημείο της ισό­
τητας πού είχε βάλει ό Έ νγκελς άνάμεσα στούς δύο ορούς δταν
έγραφε δτι, οποίος ήθελε νά δεϊ τί είναι ή δικτατορία τοϋ προλετα­
ριάτου, δεν είχε παρά νά δεϊ την Κομμούνα. Τελικά, ήρθε καί ή
κατάργηση της δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου ώς δικτατορίας της
τάξης πού έκανε την έπανάσταση : ό « σκοπός » είχε άγιάσει τα
μέσα, ή Κομμούνα είχε ενταφιασθεΐ, ή εξουσία περνοΰσε στα « κα­
λύτερα παιδιά » της εργατικής τάξης - στό στελεχικό δυναμικό τοϋ
κόμματος, στούς « έπαγγελματίες έπαναστάτες » πού ετοίμαζε ό
Λένιν άπό τό 1903.
'Η δικτατορία τοϋ κόμματος γεννήθηκε σε στιγμές « υποχώρη­
σης της έπανάστασης » -σύμφωνα με τό αίτιολογικό πού πρόβαλε ό
Λένιν-, συνεπώς ήταν προσωρινή, ύποτίθεται δτι ή ζωή της θά
έληγε δταν θά έληγε καί ή περίοδος της ύποχώρησης της έπανάστα­
σης, θά είχε συντελεσθεΐ ή επανασύνδεση με την άγροτιά, καί ή
οικονομική άνασυγκρότηση θά γεννοΰσε ένα νέο προλεταριάτο, στό
όποιο καί θά παρέδιδε τό κόμμα τήν έξουσία.
Τίποτα τέτοιο δεν συνέβη. Ή δικτατορία τοϋ κόμματος έγινε ή
σταθερή μορφή της σοβιετικής έξουσίας. Κι αυτό ήταν τό άποτέ-
λεσμα τής άντίφασης πού ύπήρχε άπό τήν άρχή άνάμεσα στό « δικό
μας αίτημα για κράτος-Κομμούνα », πού σήμαινε πλήρη άποκέν-
τρωση, διάχυση τής έξουσίας στην τάξη τοϋ προλεταριάτου καί
στούς συμμάχους της καί πλήρη συντριβή τής στρατιωτικής καί
τής γραφειοκρατικής ιεραρχίας, καί στην έσωτερική συγκεντρωτι­
κή δομή τοϋ Κόμματος πού, μέ τήν κατάληψη τής έξουσίας ένίσχυ-
σε τον συγκεντρωτισμό του καί έσωτερικά καί πρός την κοινωνία,
καί άναγόρευσε τόν εαυτό του δικτάτορα ( τί άλλο σήμαινε ή « δι­
κτατορία τοϋ κόμματος » ; )
■04 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Δίκαια μπορεί λοιπόν να υποστηρίξει κανείς οτι ό Λένιν δεν

ξέφυγε άπό το μακιαβελλικό δόγμα. 'Αγιάζοντας τα μέσα για χάρη
του σκοπού, οδηγώντας τό « κράτος-Κομμούνα », ώς ό Αγαμέμνων
την Ιφιγένεια, στο βωμό της θυσίας για να φυσήξουν οί άνεμοι που
θά έφερναν τη ρωσική επανάσταση στην Τροία τοϋ σοσιαλισμού,
πέτυχε τό άντίθετο, όπως καί ό ’Αγαμέμνων, ό μακρινός πρόδρομος
κάθε μακιαβελλισμοΰ : τό κράτος-Κομμούνα δεν σφαγιάστηκε, οί
κοίλοι θεοί τοϋ σοσιαλισμού τό έσωσαν μεταφέροντάς το σε κάποιαν
άλλη, μελλοντική εποχή. Στή θέση του σφαγιάστηκε ή μεγάλη
ελπίδα που γέννησε για τους λαούς τοϋ 20οΰ αιώνα ή Επανάσταση
τοϋ Ό χτώβρη. Καί στή θέση τοϋ « κράτους-Κομμούνας » ήρθε τό
κράτος τοϋ σφετεριστή καί καταπιεστή Αϊγισθου, τό κράτος των
« Ιησουιτών Πατέρων » της σταλινικής γραφειοκρατίας καί ή μοι­
ραία του συνέπεια : ή κατάρρευση.
'Η επαναστατική τραγωδία τοϋ 20οΰ αιώνα έφτασε στήν κορύ­
φωση της. 'Η λύτρωση θά ’ρθει, όπως καί στήν άρχαία τραγωδία :
όταν θά βρει τή δικαίωσή του ό Ό ρέστης, με τήν επέμβαση της
θεάς τής -σοσιαλιστικής- Δημοκρατίας.
 ΣΤ'

Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Ό θεμελιακός χαρακτήρας τοϋ Η γ ε μ ό ν α βρίσκεται στο ότι δεν είναι
μια συστηματική έκθεση, άλλα ένα βιβλίο « ζωντανό », όπου ή πολι­
τική ιδεολογία καί ή πολιτική επιστήμη χύνονται στή δραματική μορ­
φή τοϋ « μύθου ». ( . . . ) Ό Μακιαβέλλι έδωσε στή σύλληψή του τή
φαντασιακή καί καλλιτεχνική μορφή χάρη στήν οποία το δογματικό
καί λογικό στοιχείο ενσαρκώνεται σε έναν κοντοτιέρο που άναπαρι-
στά, μέ οψη πλαστική καί « άνθρωπομορφική », τό σύμβολο τής « συλ­
λογικής βούλησης ».

Άντόνιο Γκράμσι, Σημειώοεις γιά τον Μακιαβέλλι

1. Σταλινική ειρήνη: ή κυριαρχία του μύθου

'Η υποταγή της αλήθειας στη σκοπιμότητα, ή ανενδοίαστη χρησι­

μοποίηση του σκόπιμου ψεύδους στη θέση της επιστημονικής άνά-
λυσης, ό καθαγιασμός όποιωνδήποτε μέσων καί μεθόδων που υπο­
τίθεται πώς υπηρετούσαν τον ιερό σκοπό του σοσιαλισμού, χρησι­
μοποιήθηκαν άπό τόν Στάλιν στην πιό ακραία μορφή τους.
Τά πρώτα πενήντα χρόνια τοϋ ρωσοευρωπαικοΰ ιδεολογικού
πολέμου είχαν λήξει με την ήττα τοϋ Μάρξ καί τοϋ Έ νγκελς άπό
τόν Μακιαβέλλι καί τόν Λογιόλα. Με την Γ ' Διεθνή ό Λένιν είχε
κατορθώσει να επιβάλει τό ρωσικό μοντέλο οργάνωσης, σκέψης καί
σκοπών στό παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα :
Ό συγκεντρωτικός-συνωμοτικός τρόπος οργάνωσης καί λειτουρ­
γίας τών Κομμουνιστικών Κομμάτων έγινε υποχρεωτικός, οποίες
κι αν ήταν οί συνθήκες μέσα στις όποιες λειτουργοΰσαν. 'Υποχρε­
ωτικός εγινε καί ό επαγγελματισμός τοϋ κύριου στελεχικοΰ δυνα-
μικοΰ κάθε Κ.Κ. καί ή φοίτηση στήν ειδική γιά τήν εκπαίδευση τών
κορυφαίων στελεχών τών Κ.Κ. κομματική σχολή τής ΕΣΣΔ. Τά
Σοβιέτ έγιναν τό μοντέλο τής εξουσίας τοϋ προλεταριάτου, καί ή
Κομμούνα παραμερίστηκε. Ό Στάλιν σύντομα θά τήν άπέθετε κι
αυτήν στό Μαυσωλείο, στό πλευρό τοϋ Λένιν, όπως ταιριάζει σε
κάθε ενοχλητική άλήθεια πού, ταριχευμένη, μπορεί νά μεταβληθεΐ
σε έναν πολύ χρήσιμο μύθο.
Μέσα στόν Β ' Παγκόσμιο πόλεμο, ή σταλινική « ειρήνη », ή pax
staliniana πού έκλεισε τόν ρωσοευρωπαϊκό ιδεολογικό πόλεμο, κυ­
ριάρχησε άπόλυτα, έτσι πού πιά δεν χρειαζόταν τήν Γ ' Διεθνή. Τά
Κ.Κ. είχαν άσκηθεϊ στήν πειθαρχία, ή ύποταγή στό διεθνές καθο-
,β 7
 188 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TO Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

δηγητικό κέντρο είχε γίνει κοινός τρόπος σκέψης των κομμουνι­

στών όπου γης, ή ΕΣΣΔ ήταν ή αδιαφιλονίκητη « πατρίδα τοϋ παγ­
κόσμιου προλεταριάτου », ή διεθνιστική αλληλεγγύη τοϋ προλετα­
ριάτου είχε μεταβληθεϊ σέ άνευ όρων άποδοχή των σταλινικών
μύθων - καί οί μεταπολεμικές ρυθμίσεις πού ετοίμαζε ό Στάλιν
μαζί με τούς άλλους ήγέτες της Συμμαχίας άπαιτοϋσαν την άνά-
δειξη της ΕΣΣΔ -κα ί τοϋ ίδιου- σέ μοναδικό καθοδηγητικό κέντρο.
Ή Γ ' Διεθνής διαλύθηκε, στο ονομα της « αυτονομίας » τών Κ.Κ.
'Η τελευταία μάχη τοϋ πολέμου πού είχαν άρχίσει ό Μάρξ καί ό
Έ νγκελς δόθηκε άπό τή Ρόζα Λούξεμπουργκ μέ την άντιπαράθεσή
της στούς « Ρώσους διανοούμενους » πού διψοΰσαν για έξουσία καί
μέ τήν κριτική της στον οργανωτικό συγκεντρωτισμό τοϋ Λένιν καί
στις μεθόδους άσκησης της « δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου » ά-
μέσως μετά τήν έγκαθίδρυσή της. 53 Στά έπόμενα χρόνια ή όποια
άντιπαράθεση στούς σταλινικούς μύθους έρχόταν άπό πλευρές πού,
« εξ όρισμοΰ » πλέον, άντιπροσώπευαν τόν « έχθρό » - είτε έρχόταν
άπό τούς άστούς είτε άπό τή σοσιαλδημοκρατία είτε άπό τόν τρο­
τσκισμό κλπ. "Αν συνέβαινε να ερθει καί άπό τούς κόλπους κά­
ποιου Κ.Κ ., τότε άκολουθοΰσαν οί άναγκαϊες διαγραφές καί έκκα-
θαρίσεις.
'Η κυριαρχία τοϋ Στάλιν στήν ΕΣΣΔ καί στό παγκόσμιο κομμου­
νιστικό κίνημα ήταν ολόκληρη στηριγμένη στή μυθοπλασία, στή
χρήση τοϋ « γενναίου ψεύδους », τοϋ ψεύδους τοϋ « έν δέοντι γιγνο-
μένου », τοϋ ψεύδους πού ύττηρετεΐ μια σκοπιμότητα, όπως τό δί­
δαξε ό πρώτος δάσκαλος αύτης της μεθόδου, ό Πλάτων (βλ. Π ο­
λιτεία, 414b-c ).
' Η προβολή μιας κωδικοποιημένης καί πλαστογραφημένης « δι­
δασκαλίας τοϋ Λένιν » ονομάστηκε « λενινισμός », ή δολοφονία
-ήθική καί φυσική- της γενιάς τών παλιών μπολσεβίκων (πού δέν
ήταν παρά τό « μέσον » πού χρησιμοποίησε ό Στάλιν για να ύ7τη-
ρετήσει τό « σκοπό » του, τήν άπόλυτη έξουσία του ) ονομάστηκε
« έκκαθάριση τοϋ κόμματος άπό τούς έχθρούς καί τούς κατασκό­
Σ Τ. Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ ■®9

πους », το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο καί το μοίρασμα της ’Ανα­

τολικής Εύρώπης άπό τον Χίτλερ καί τον Στάλιν έγιναν « άναγκαία
τακτική για νά κερδίσει χρόνο ή ΕΣΣΔ καί να οργανώσει την άμυνά
της » κλπ., κλπ.
Σήμερα, μέ την άπόσταση πού μάς χωρίζει άπο την εποχή
εκείνη, μέ τή δημοσίευση των κειμένων του Λένιν πού έπιμελώς
είχε άποκρύψει ό Στάλιν, με τήν ιστορική ερευνά πού άναπτύσσε-
ται καθώς άναζητοΰνται τα πραγματικά αίτια της κατάρρευσης τοϋ
« υπαρκτού σοσιαλισμού » -κα ί γίνονται πιο προσιτά τά μυστικά
των σοβιετικών άρχείων-, όλοι αυτοί οί μύθοι (ραίνονται τόσο χον­
τροκομμένοι ώστε νά άπορεΐ κανείς πώς τούς πίστευαν οί κομμου­
νιστές όλων τών χωρών. Είναι ένα καταπληκτικό φαινόμενο πού,
στό βάθος, δείχνει τή δύναμη της μυθοπλασίας, τήν « πειστικότη­
τα » πού μπορεί νά έχει τό σκόπιμο ψεύδος όταν ή κριτική σκέψη
καί ή έρευνα κατατάσσονται στά θανάσιμα άμαρτήματα.

2. Γκράμσι : ό εξενγενισμός τον μύθον

Τή χρήση πολιτικού μύθου θά τή βρούμε, ωστόσο, καί στή μαρξι­

στική σκέψη της Δυτικής Εύρώπης στις δύο πρώτες μετά τήν
επανάσταση τού ’Οχτώβρη δεκαετίες. Δέν έννοοΰμε τον πολιτικό
μύθο όπως καθιερώθηκε άπο τή σταλινική σχολή κι όπως μεταδό­
θηκε μέ τρόπο άπόλυτα μιμητικό σέ όλα τά Κ.Κ. - άλλά τήν έξευ-
γενισμένη χρήση του, όπως τή βρίσκουμε σέ έναν μαρξιστή διανοη-
τή της έμβέλειας τού Γκράμσι.
Οί Σημειώσεις για τον Μ ακιαβελλι τού Γκράμσι άποτελοΰν
ύπόδειγμα της έξευγενισμένης χρήσης της μυθοπλασίας, όπως ό
'Ηγεμόνας θεωρείται άπο τόν Γ κράμσι ύπόδειγμα χρήσης τού μύ­
θου κι όπως ό τρόπος πού διαβάζει, κατανοεί καί έρμηνεύει τόν
Μακιαβέλλι ό Γ κράμσι είναι ή εξευγενισμένη άνάγνωση τού Η ­
γεμόνα. "Αν ό Τκατσόφ έκστασιαζόταν μέ τήν πολιτική ήθική τού
'9° ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου AIQNA;

Μακιαβέλλι, την απελευθερωμένη άπό την ήθική των σχολαστικών,

ό Γκράμσι γοητεύεται άπο άλλα στοιχεία της πολίτικης σκέψης
τοϋ Μακιαβέλλι :
Ά π ο τον τρόπο με τόν όποιο ό ’Ιταλός της ’Αναγέννησης έθεσε τό
πρόβλημα που έμεινε άλυτο καί ταλαιπώρησε επί αιώνες τόν πο­
λιτικό βίο καί την ανάπτυξη της χώρας, τό πρόβλημα της συγκρό­
τησης ενιαίου κράτους στην ’Ιταλία, κι άπό τόν τρόπο με τόν όποιο
παρουσιάζει στόν άναγνώστη τό κεντρικό θέμα τοϋ Η γεμόνα : τη
διαμόρφωση « συλλογικής βούλησης » γιά την επίτευξη ένός συγκε­
κριμένου πολίτικου στόχου.
Γ ράφει γιά τόν Η γεμόνα, στις άρχες της δεκαετίας τοϋ ’30, ό
έγκλειστος στις φυλακές τοϋ Μουσσολίνι ’Ιταλός κομμουνιστής
ήγέτης:

'Η διαδικασία διαμόρφωσης μιας καθορισμένης συλλογικής βού­

λησης, πού έχει καθορισμένο πολιτικό σκοπό, άναπαρίσταται όχι
μέσα άπό σοφές άναζητήσεις καί περισπούδαστες ταξινομήσεις
τών άρχών καί τών κριτηρίων μιας μεθόδου δράσης, άλλά μέσα
άπό τις ιδιότητες, τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τά καθήκον­
τα, τις άναγκαιότητες ένός συγκεκριμένου προσώπου, πράγμα
πού κινεί την καλλιτεχνική φαντασία τοϋ άναγνώστη πού θέλεις
νά πείσεις καί δίνει πιό συγκεκριμένη μορφή στά πολιτικά πάθη

( Άντόνιο Γκράμσι, « Σημειώσεις για τόν Μακιαβέλλι »,

Τετράδια τής Φυλακής, γαλλ. εκδ. Gramsci «Textes »,
Messidor/ Éd. Sociales 1963, σ. 257 )

Είναι φανερό πώς ό Γ κράμσι διαβάζει τό έργο τοϋ συμπατριώτη

του τοϋ 16ου αιώνα περισσότερο συναισθηματικά παρά με τό ψυχρό
κριτικό μάτι τοϋ πολιτικοΰ. Στήν άνάγνωσή του ύπάρχει ό ’Ιταλός
πού συγκινεΐται άπό τις πρώτες προσπάθειες γιά τήν επίτευξη τής
ενότητας τής ’Ιταλίας, άλλά υπάρχει καί ή αισθητική ικανοποίηση
πού τοϋ προκαλεϊ ή δραματικότητα τής δομής τοϋ ΓΗγεμόνα, κα­
Σ Τ. Ο ΜΑΚ1ΛΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ ι9·

θώς προχωρεί άπό την καθαρά άφηρημένη μορφή τοϋ ιδεατού καί
ιδεώδους 'Ηγεμόνα στη συγκεκριμένη μορφή, στον ηγεμόνα με
σάρκα και οστά καί με όνομα: στον Λαυρέντιο των Μεδίκων,
πού τον καλεΐ να άνοιλάβει το μεγάλο έργο της δημιουργίας ενός
νέου κράτους, ισχυρού καί ενωμένου.

Ό ουτοπικός χαρακτήρας τοϋ ΓΗγεμόνα βρίσκεται στό γεγονός

ότι ό 'Ηγεμόνας δεν υπήρχε στην ιστορική πραγματικότητα, δεν
παρουσιαζόταν στον ιταλικό λαό με τα χαρακτηριστικά άντικει-
μενικής άμεσότητας, αλλά ήταν μια καθαρή δογματική αφαίρεση,
τό σύμβολο τοϋ άρχηγοΰ, τοϋ ιδεώδους κοντοτιέρου. Με μια δρα­
ματική εντυπωσιακή κίνηση τα συγκινησιακά, μυθικά στοιχεία
πού περιέχονται σ’ αυτόν τόν μικρό τόμο, συμπυκνώνονται καί
άποκτοΰν ζωή στήν κατακλείδα, στην « έκκληση » πού άπευθύνε-
ται σε έναν « όντως υπαρκτόν » ήγεμόνα. Στό βιβλίο του ό Μα-
κιαβέλλι λέει πώς πρέπει να είναι ό ήγεμόνας πού θέλει να οδη­
γήσει τό λαό στήν ίδρυση τοϋ νέου Κράτους, καί ή έκθεσή του
προχωρεί με λογική αυστηρότητα, με επιστημονική άποστασιο-
ποίηση. Στήν κατακλείδα, ό ίδιος ό Μακιαβέλλι γίνεται λαός,
ταυτίζεται με τό λαό, όχι με τό λαό στήν έννοια τοϋ « γένους »,
άλλα με τό λαό πού ό Μακιαβέλλι έχει πείσει με τήν άνάλυση πού
προηγήθηκε, ένα λαό τοϋ οποίου ό ίδιος γίνεται, τοϋ οποίου αισθά­
νεται ότι είναι, ή συνείδηση καί ή έκφραση, με τόν όποιο αισθά­
νεται ότι ταυτίζεται.
(ό,π.)

Στήν άνάγνωση τοϋ 'Ηγεμόνα άπό τόν Γκράμσι υπάρχει άκόμη ή

φόρτιση τοϋ φυλακισμένου πολιτικοΰ-κομμουνιστη, πού στοχεύει
στή δημιουργία ενός κράτους πού ώς τώρα ποτέ δεν υπήρξε, ενός
« νέου κράτους », άπό νέες κοινωνικές τάξεις καί με νέους στόχους,
καί άναζητδ τόν « σύγχρονο ήγεμόνα » πού καλείται να εκπληρώσει
αυτή τήν ιστορική άποστολή. Στόν εικοστό αιώνα ό « ήγεμόνας »
IÇ 2 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ:

πού θά άναλάβει νά ενώσει κάτω άπό μιά « συλλογική βούληση »

ένα λαό « σκορπισμένο καί κονιορτοποιημένο » σε ένα άμορφο πλή­
θος ατομικών βουλήσεων, δεν μπορεί πια να είναι ένα πρόσωπο. Ό
ήγεμόνας-μύθος της σημερινής εποχής είναι « ένας οργανισμός, ένα
σύνθετο στοιχείο τής κοινωνίας », μέσα στό όποιο άρχισε ήδη νά
παίρνει συγκεκριμένη υπόσταση μια συλλογική βούληση πού δια­
φαίνεται στή συλλογική δράση. Αύτός ό οργανισμός

προσφέρεται ήδη άπό τήν ιστορική άνάπτυξη, καί είναι τό πολι­

τικό κόμμα : τό πρώτο κύτταρο οπού συμπυκνώνονται σπέρματα
συλλογικής βούλησης πού τείνουν πρός τή γενικότητα καί τήν
ολότητα.
( άτι., σ. 259)

Στις πρώτες σελίδες τών Σημειώσεω ν του ό Γκράμσι έδωσε τις

βασικές έννοιες τοϋ δικοΰ του « Η γεμόνα » : Κόμμα, σύγχρονος-
συλλογικός-'Ηγεμόνας, σύγχρονη έκφραση τοϋ ήγεμόνα-μύθου.
Συλλογική βούληση, ώς ένοποιητική δύναμη ενός κατακερματισμέ­
νου λαού, συλλογική καί πολιτική βούληση έννοούμενη ώς « λειτουρ­
γική συνείδηση τής ιστορικής άναγκαιότητας, ώς πρωταγωνίστρια
ενός ιστορικού δράματος πραγματικού καί άποτελεσματικοϋ ». Δη­
μιουργία. ένός « νέου κράτους », ενός κράτους πρωτότυπου, πού δεν
νοείται παρά ώς δημιουργία ex novo. Π ρόγραμμα ικανό νά πετύχει
τή συλλογική βούληση, στηριγμένο στις συνθήκες « πού επιτρέπουν
νά γεννηθεί καί νά άναπτυχθεϊ μιά έθνική-λαική συλλογική βούλη­
σ η » , επομένως με άναγκαία άφετηρία τήν ίστορική-οίκονομική
άνάλυση τής κοινωνικής δομής τής χώρας, τή « δραματική » άνα-
παράσταση τών προσπαθειών πού έγιναν στό παρελθόν για τήν
επίτευξη αυτής τής βούλησης, καί τών αιτίων τής άποτυχίας αύτών
τών προσπαθειών.
Μόνο με μιά άνάλυση πού θά ψάξει πολύ βαθιά στό ιστορικό
παρελθόν τής χώρας, πού θά φτάσει ώς τή Ρωμαϊκή Αύτοκρατορία,
Σ Τ. Ο ΜΑΚ1ΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ '9 3

μπορεί να δοθεί απάντηση στο θεμελιακό έρώτημα : « Πότε μπο­

ρούμε να ποϋμε πώς υπάρχουν οι συνθήκες που επιτρέπουν νά
γεννηθεί καί νά άναπτυχθεΐ μιά συλλογική έθνική-λαϊκή βούλη­
ση ; » καί « γιατί δεν υπήρξε στην Ιτα λία , στον καιρό του Μακια-
βέλλι, άπόλυτη μοναρχία ; »

2. Γ ια κ ω β ιν ισ μ ο ς κ α ι συλλογική βούληση

Τη « συλλογική βούληση » ό Γκράμσι τήν ορίζει ώς « έθνική-λαϊ-

κή » καί όχι ώς ταξική. Αύτό είναι σύμφωνο καί με τις γενικές
γραμμές της ιστορικής άνάλυσης πού θεωρεί άπαραίτητο νά προ­
ταχθεί στήν έκθεση τοΰ Κόμματος-σύγχρονου συλλογικού 'Ηγεμό­
να, όπου φαίνεται καθαρά ότι άφετηρία του είναι ή καθυστέρηση
της ’Ιταλίας στή λύση βασικών προβλημάτων πού άλλες χώρες της
Εύρώπης τά είχαν λύσει άπό τήν ’Αναγέννηση, δημιουργώντας έτσι
τις προϋποθέσεις γιά τήν άνάπτυξη τής άστικής τάξης καί γιά τις
άστικές έπαναστάσεις. Ά π ’ αύτό τό δρόμο ό Γ κράμσι φτάνει στό
γιακωβινισμό, γιά νά τοΰ άφιερώσει ένα μέρος τοϋ προγράμματος
τοΰ σύγχρονου ήγεμόνα. 'Η άποψη του είναι πώς ό γιακωβινισμος
θά πάρει τή θέση του στό πρόγραμμα τοϋ σύγχρονου κόμματος μέ
τήν πλήρη εννοιά του, τόσο τήν ιστορική όσο καί μέ αυτήν πού
πρέπει νά έχει σύμφωνα μέ τό περιεχόμενο τοϋ όρου.
Εκείνο όμως πού κυρίως τόν άπασχολει είναι νά άντλήσει άπό
τούς γιακωβίνους τής Γαλλικής Επανάστασης τό ύπόδειγμα γιά
τήν επίτευξη τής συλλογικής βούλησης καί νά δείξει «π ώ ς δια­
μορφώθηκε συγκεκριμένα καί πώς λειτούργησε μιά συλλογική βού­
ληση πού, τουλάχιστον γιά ορισμένες πλευρές, ύπήρξε μιά δημιουρ­
γία ex novo, πρωτότυπη ».
Ό γιακωβινισμος γίνεται έτσι τό κοινό έδαφος όπου ό Γ κράμσι
συναντάται μέ τόν Λένιν. Γ Γ αύτό καί σωστά οι έπιμελητές τής
γαλλικής μετάφρασης κειμένων τοΰ Γκράμσι σέ ύποσημείωσή
194 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

τους παραπέμπουν στο « Ρισορτζιμέντο », δπου ό Γκράμσι δίνει

στον « ιστορικά γιακωβινισμό » τον ορισμό « ενότητα πόλης και
χωρίου », καθώς καί στό άρθρο τοϋ Λένιν « Μπορεί να φοβίσει
κανείς την έργατική τάξη με τό γιακωβινισμό ; » (στην Π ράβντα
της 7ης ’Ιουλίου 1917 ).
Σ ’ αύτό του τό άρθρο ό Λένιν εντάσσει στα επιτεύγματα των
γιακωβίνων την ένότητα πόλης καί χωρίου, άλλά τη βλέπει με τον
καθαρά ταξικό χαρακτήρα της συμμαχίας έργατών καί αγροτών.
’Έ τ σ ι, μεταφέροντας τό γιακωβίνικο πρότυπο στις συνθήκες τοϋ
20οϋ αιώνα, δίνει αύτόν τόν ορισμό τοϋ σύγχρονου γιακωβινισμοΰ :

Στόν 20ό αιώνα ό « γιακωβινισμός » στην Ευρώπη ή στα σύνορα

Ευρώπης καί ’Ασίας θά σήμαινε κυριαρχία της επαναστατικής
τάξης, τοϋ προλεταριάτου πού, ύποστηριζόμενο άπό τή φτωχή
άγροτιά καί στηριζόμενο στην ύπαρξη υλικών βάσεων για την
κίνηση πρός τό σοσιαλισμό, θά μποροΰσε οχι μόνο να δώσει ολο
εκείνο τό μεγάλο, τό άφθαρτο, τό αλησμόνητο πού έδωσαν οί
γιακωβίνοι τοϋ 18ου αιώνα, μα καί να οδηγήσει στη σταθερή νίκη
τών εργαζομένων σε παγκόσμια κλίμακα.
( "Α παντα, τ. 32, σ. 374)

Τό γιακωβινισμό, λέει ό Λένιν, τόν μισοΰν οί άστοί καί τόν φοβοΰν-

ται οί μικροαστοί. ’Αντίθετα, « οί συνειδητοί έργάτες καί εργαζό­
μενοι » πιστεύουν « στό πέρασμα της έξουσίας στήν επαναστατική,
καταπιεζόμενη τά ξη », κι αύτό είναι « ή ούσία τοϋ γιακωβινι-
σμοΰ ». Τό περίεργο είναι οτι σ’ αύτό του τό άρθρο ό Λένιν ώθει
τό θαυμασμό του για τούς γιακωβίνους ώς τό σημείο να τούς βγάζει
άπό τό πλαίσιο της άστικής επανάστασης καί να διατυπώνει τήν
άποψη πώς « ολοκληρωτική νίκη τών γιακωβίνων » θά ήταν ό σο­
σιαλισμός. ’Α ξίζει νά δοΰμε αύτό τό σημείο τοϋ άρθρου του :

Οί γιακωβίνοι έδωσαν στή Γαλλία τά καλύτερα πρότυπα δήμο-

Σ Τ. Ο ΜΑΚΙΛΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ '9 5

κρατικής επανάστασης καί αντίστασης στο συνασπισμό των μο­

ναρχών κατά της δημοκρατίας. Δεν ήταν γραφτό να νικήσουν ολο­
κληρωτικά οί γιακωβίνοι, κυρίως επειδή ή Γαλλία τοϋ 18ου αιώνα
ήταν περικυκλωμένη στήν ηπειρωτική Εύρώπη άπό πάρα πολύ
καθυστερημένες χώρες καί επειδή στήν ίδια τή Γ αλλία δεν υπήρ­
χαν οΐ υλικές βάσεις για τό σοσιαλισμό, δεν υπήρχαν τράπεζες,
συνδικάτα καπιταλιστών, μηχανική βιομηχανία, σιδηρόδρομοι.
(Ô.7U)

Καί βέβαια είναι πολύ γνωστός ό ορισμός τοϋ Λένιν για τόν επα­
ναστάτη σοσιαλδημοκράτη, δηλαδή τόν μετέπειτα κομμουνιστή,
πού τόν ορίζει ώς « γιακωβίνο συνδεμένον άρρηκτα με την οργά­
νωση τοϋ προλεταριάτου, ένός προλεταριάτου πού έχει αποκτήσει
συνείδηση τών ταξικών του συμφερόντων ». 54
'Η εισαγωγή τοϋ γιακωβινισμοΰ στή θεωρία καί στήν πράξη
-ιδιαίτερα στήν πράξη- τοϋ σοσιαλιστικοΰ κινήματος οφείλεται ά-
ποκλειστικά στόν Λένιν, κι άπό την άποψη αυτή μποροΰμε να μιλή­
σουμε για « λενινισμό », όρίζοντάς τον ώς τόν γιακωβινισμό τών
άρχών τοϋ 20οΰ αιώνα σε χώρα καθυστερημένη, μέ έντονες φεου-
δαρχικες -καί προφεουδαρχικες- επιβιώσεις. Ούτε ό Μάρξ ούτε ό
Έ νγκελς θεώρησαν δτι ό γιακωβινισμός περιείχε στοιχεία πρώιμου
ή καθαρά ούτοπικοΰ σοσιαλισμοΰ. Σ ’ αύτήν τήν κατηγορία έντάσσα-
νε τόν Μπαμπέφ, στόν όποιο δεν άναφέρεται ό Λένιν. ’Αντίθετα, στόν
« Ουτοπικό καί Επιστημονικό Σοσιαλισμό » ό Έ νγκελς γράφει :

Κι ένώ, γενικά, ή άστική τάξη στήν πάλη της με τούς εύγενεΐς

μποροΰσε να ισχυρίζεται δτι εκπροσωπούσε ταυτόχρονα τά συμ­
φέροντα τών διαφόρων τάξεων τών εργαζομένων εκείνης της πε­
ριόδου, ωστόσο, σε κάθε μεγάλο άστικό κίνημα υπήρχαν άνεξάρ-
τητες εκδηλώσεις αύτης της τάξης πού ήταν ό πρόδρομος, περισ­
σότερο ή λιγότερο άνεπτυγμένος, τοϋ σύγχρονου προλεταριάτου.
Για παράδειγμα, οί Άναβαπτιστες καί ό Θωμάς Μύντσερ τήν
196 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21 ou ΑΙΩΝΑ;

εποχή της Γερμανικής Μεταρρύθμισης και τοΰ Πολέμου των

Χωρικών, οί « Ίσοπεδω τες» (Levellers) στη μεγάλη ’Αγγλική
Επανάσταση, ό Μπαμπέφ στή μεγάλη Γαλλική Επανάσταση.
( "Α παντα, τ. 24, σσ. 286-87 )

Στήν ανάλυσή του για τή Γ αλλική Επανάσταση καί τήν αποτυχία

της να έγκαθιδρύσει τήν κοινωνία καί το κράτος της Λογικής -σ ύ μ ­
φωνα με τις αντιλήψεις των φιλοσόφων τοϋ 18ου αιώνα- ό Έ νγκελς
τονίζει ότι το Κράτος που θά ήταν στηριγμένο στή λογική κατέρρευ-
σε τελείως, ένώ :

Τό Κοινωνικό Συμβόλαιο τοϋ Ρουσσώ βρήκε τήν πραγμάτωσή

του στή βασιλεία τής Τρομοκρατίας, άπό τήν οποία ή αστική
τάξη, πού είχε χάσει τήν εμπιστοσύνη στήν πολιτική της ικανό­
τητα, άναζήτησε καταφύγιο πρώτα στή διαφθορά τοϋ Διευθυντη­
ρίου καί, τελικά, κάτω άπό τή φτερούγα τοΰ ναπολεόντειου δεσπο-
τισμοϋ.
(ό.7ΐ., σ. 288)

Καί πιό κάτω, άναφέροντας μία πρός μία τις αντιφάσεις άνάμεσα
στα συνθήματα τής Γαλλικής Επανάστασης καί στήν πράξη τής
κυριαρχίας τής αστικής τάξης, επαναλαμβάνει οτι « ή καταπίεση
με τή βία άντικαταστάθηκε άπό τή διαφθορά ».
Ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, στή σκληρή κριτική της για τήν ύπερ­
συγκεντρωτική καί εξουσιαστική δομή τοϋ κόμματος «νέου τύ­
που », ύπογραμμίζει τήν ούσιώδη διαφορά πού χωρίζει ενα σοσιαλ­
δημοκρατικό κόμμα 55 άπό τις παλιότερες επαναστατικές οργανω­
τικές μορφές :

Τό σοσιαλδημοκρατικό κίνημα είναι τό πρώτο στήν ιστορία τών

ταξικών κοινωνιών πού στηρίζεται, σέ όλες τις φάσεις του καί σε
όλη τή διαδρομή του, στήν οργάνωση καί τήν άμεση, άνεξάρτητη
Σ Τ. Ο ΜΛΚΙΛΒΕΛΛ1 ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ '9 7

δράση των μαζών. Γ ι’ αυτά ή σοσιαλδημοκρατία δημιουργεί Ιναν

οργανωτικά τύπο 7τού είναι τελείως διαφορετικός άπό τούς τύπους
των παλιότερων επαναστατικών κινημάτων όπως τών γιακωβί-
νων καί τών οπαδών τοϋ Μπλανκί. Ό Λένιν φαίνεται πώς πα-
ραβλέΐίει αυτό το γεγονός όταν παρουσιάζει στο βιβλίο του [ στο
"Ενα βήμα εμπρός, δυο βήματα πίσω ] τη θέση ότι ό επαναστάτης
σοσιαλδημοκράτης δεν είναι παρά ένας «γιακωβίνος άρρηκτα
δεμένος με την οργάνωση τοϋ προλεταριάτου, πού έχει αποκτήσει
συνείδηση τών ταξικών του συμφερόντων ».

Ό Γκράμσι φαίνεται πώς αποδέχεται την άποψη τοϋ Λένιν για το

γιακωβινισμό, τόσο τόν « ιστορικό » όσο καί με την « πλήρη έν­
νοια » πού απέκτησε ό όρος στη διαδρομή του μέσα στόν 19ο αιώνα.
Αυτό πού προσθέτει είναι ή βαθύτερη ρίζα της « έθνικής-λαϊκής »
συλλογικής βούλησης πού άνακαλύπτει στόν Μακιαβέλλι, καί ή
άντικατάσταση τοϋ άτόμου-ήγεμόνα άπό τόν « συλλογικό ήγεμόνα »
πού είναι τό Κόμμα - είδαμε, ώστόσο, ότι κι ό Μπακούνιν έ
έναν « συλλογικό Στένκα Ράζιν » στη θέση τοϋ παλιού λαϊκού ηρώα,
τοϋ άρχηγοΰ της εξέγερσης τών χωρικών της Τσαρικής Ρωσίας.

4. « Γ ια κ ω β ίν ο ι » τον 16ου κ α ί τοϋ 20ον α ιώ ν α

’Αναζητώντας τις αιτίες πού εμπόδισαν την ’Ιταλία να προχωρήσει

ταυτόχρονα με τις άλλες εύρωπαϊκες χώρες στό σχηματισμό ε­
νιαίου, ίσχυροΰ κράτους, ό Γκράμσι έπιστρέφει με επιμονή στόν
παραλληλισμό τοϋ Μακιαβέλλι με τούς γιακωβίνους - ό Μακια-
βέλλι είναι ένας « πρώιμος » γιακωβίνος, οί γιακωβίνοι είναι ή
« κατηγορική ενσάρκωση » τοϋ Ή γεμόνα, τό ιστορικό μειονέκτη­
μα τής ’Ιταλίας είναι ότι δεν αναπτύχθηκε σ’ αυτήν μια « γιακω-
βίνικη » δύναμη :
198 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Έλειψε (άπό την ’Ιταλία) πάντοτε -καί δεν μπορούσε να δια­

μορφωθεί- μια αποτελεσματική γιακωβίνικη μορφή, ακριβώς ή
δύναμη που στα άλλα έθνη προκάλεσε καί οργάνωσε την εθνική
λαϊκή συλλογική βούληση καί θεμελίωσε τα σύγχρονα Κράτη.
( . . . ) Ή διαμόρφωση εθνικής λαϊκής συλλογικής βούλησης είναι
άνέφικτη άν οί μεγάλες μάζες των άγροτών καλλιεργητών δεν
εισβάλουν ταυτόχρονα στήν πολιτική ζω ή .56 Αύτό ήθελε να πετύ-
χει ό Μακιαβέλλι με τή μεταρρύθμιση τής πολιτοφυλακής 57, αύ­
τό έκαναν οί γιακωβίνοι στή Γαλλική Επανάσταση. Σ’ αύτή τή
σύλληψη τοϋ Μακιαβέλλι μπορούμε να διαγνώσουμε έναν πρώιμο
γιακωβινισμό, τό σπόρο, περισσότερο ή λιγότερο γόνιμο, τής
άντίληψής του γιά τήν εθνική επανάσταση. 58

Στήν αλληλογραφία του άπό τή φυλακή θέτει τό ίδιο ζήτημα με

πολύ συγκεκριμένο τρόπο, συνδέοντάς το με τά δύο θέματα πού τόν
απασχολούσαν έκεΐνο τόν καιρό : τών διανοουμένων καί τής ήγεμο-
νίας. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1931 έγραφε στήν Τατιάνα 59 :

Ή μελέτη μου (σ.σ. : για τούς διανοούμενους) άναφέρεται άκόμη

σε ορισμούς τής έννοιας τοϋ Κράτους πού συνήθως νοείται ως
πολιτική κοινωνία (ή δικτατορία ή κατασταλτικός μηχανισμός
γιά να υποτάσσει τή μάζα τοϋ λαοΰ στον τύπο τής παραγωγής
καί στήν οικονομία τής δεδομένης στιγμής ) καί οχι ώς ισορροπία
τής πολιτικής κοινωνίας με τήν κοινωνία τών ιδιωτών ( ή ηγεμονία
μιας κοινωνικής ομάδας σε ολόκληρη τήν εθνική κοινωνία, πού
άσκεΐται μέσω τών λεγομένων ιδιωτικών οργανώσεων, όπως είναι
ή Εκκλησία, τά συνδικάτα, τό σχολείο κλπ. ) κι άκριβώς πάνω
στήν κοινωνία τών ιδιωτών έπενεργοΰν ειδικά οί διανοούμενοι
(π.χ., ό Μπενεντέτο Κρότσε είναι ένα είδος λαϊκοϋ πάπα καί
άποτελεσματικότατο όργανο ήγεμονίας, έστω κι άν ενίοτε μπορεί
να έρχεται σε άντίθεση με τή μια ή τήν άλλη κυβέρνηση κλπ. ).
’Απ’ αύτήν τήν άντίληψη γιά τή λειτουργία τών διανοουμένων, κα-
Σ Τ. Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 99

τα τη γνώμη μου, φωτίζεται η αιτία ή μια απο τις αιτίες της

διάλυσης των μεσαιωνικών κοινοτήτων, δηλαδή της διακυβέρνη­
σης άπό μιαν οικονομική τάξη που δεν μπόρεσε να δημιουργήσει
τή δική της κατηγορία διανοουμένων κι έτσι να άσκήσει μιαν
ηγεμονία πέρα άπο μια δικτατορία. Οί ’Ιταλοί διανοούμενοι δεν
είχαν έθνικό-λαϊκό χαρακτήρα άλλα χαρακτήρα κοσμοπολίτικο,
στο μοντέλο της Εκκλησίας, καί για τον Λεονάρντο ( σ.σ. : τον
Ντά Βίντσι ) ήταν άδιάφορο άν θά πουλούσε στον δούκα Βαλεντίνο
τα σχέδια των οχυρώσεων της Φλορεντίας. Οΐ κοινότητες υπήρ­
ξαν λοιπόν ένα συνδικαλιστικό κράτος, που δεν κατόρθωσε να
ξεπεράσει αυτήν τή φάση καί να γίνει ολοκληρωμένο Κράτος,
όπως μάταια ύπεδείκνυε ό Μακιαβέλλι, πού ήθελε, μέσω της
οργάνωσης τοϋ στρατού, νά οργανώσει τήν ήγεμονία της πόλης
πάνω στήν ύπαιθρο, γι’ αυτό καί μπορεί νά χαρακτηριστεί ό πρώ­
τος ’Ιταλός γιακωβίνος ( ό δεύτερος ήταν ό Κάρλο Καττάνεο, άλλα
με πολλές χίμαιρες στο κεφάλι του ). 60
Γ κράμσι, Lettere del Carcere, ed. Einaudi 1975, σ. 481

To ενδιαφέρον του γιά τόν Μακιαβέλλι ήταν παλιό, όπως ό ίδιος

εξηγεί στήν Τατιάνα : «Τήν τελευταία φορά πού είδα τόν [καθη­
γητή] Κόσμο 6|, τόν Μάη τού 1922 (ήταν τότε γραμματέας ή σύμ­
βουλος της ιταλικής πρεσβείας στο Βερολίνο ), έπέμενε καί πάλι νά
γράψω μιά μελέτη γιά τόν Μακιαβέλλι καί τό μακιαβελλισμό, τού
είχε γίνει έμμονη ιδέα άπό τό 1917 ότι έπρεπε νά γράψω μιά τέτοια
μελέτη, καί μοΰ τό θύμιζε σε κάθε περίπτωση, έστω κι άν ό Μα-
κιαβέλλι δεν συμφωνεί πολύ με τόν "Αγιο Φραγκίσκο καί τόν
Αύγουστίνο ».
'Η ιδέα άρχισε νά παίρνει σάρκα καί οστά στή φυλακή, ειδικά τόν
Μάη τού 1927, στήν επέτειο τού θανάτου τού Μακιαβέλλι 62, όταν ό
Γ κράμσι διάβασε όλα όσα είχαν δημοσιευθει « στις πέντε έφημερί-
δες πού διάβαζε τότε », καί άλλα δημοσιεύματα άργότερα. Εκείνο
πού τού έκανε εντύπωση, γράφει στήν Τατιάνα, ήταν τό γεγονός ότι
200 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

κανείς άπό δσους έγραψαν για την επέτειο δεν συσχέτισε τα έργα
τοϋ Μακιαβέλλι μέ την ανάπτυξη των κρατών σέ 6λη την Εύρώπη
στην ίδια ιστορική περίοδο. Παραμερίζοντας το καθαρά ήθικολο-
γικό πρόβλημα τοϋ λεγάμενου « μακιαβελλισμοϋ », δεν είδαν δτι ό
Μακιαβέλλι υπήρξε ό θεωρητικός των εθνικών κρατών κάτω άπό
την άπόλυτη μοναρχία, δηλαδή ό Μακιαβέλλι στήν Ιταλία θεω­
ρητικοποιούσε αύτό πού στήν ’Αγγλία συντελέσθηκε με μεγάλη
ενεργητικότητα άπό τήν ’Ελισάβετ, στήν ’Ισπανία άπό τόν Φερδι-
νάνδο τόν Καθολικό, στή Γαλλία άπό τόν Λουδοβίκο ΙΑ' καί στή
Ρωσία άπό τόν Ίβάν τόν Τρομερό, παρόλο πού δεν γνώριζε καί
δεν μπορούσε νά γνωρίζει μερικές άπ’ αύτές τις ιστορικές εμπει­
ρίες, οί όποιες στήν πραγματικότητα άντιπροσώπευαν τό ιστορι­
κό πρόβλημα της εποχής πού ό Μακιαβέλλι είχε τή μεγαλοφυΐα
νά συλλάβει καί νά έκθέσει συστηματικά.
(6.71., σ. 146)

Στις άπόψεις τοϋ Μακιαβέλλι γιά τήν οικονομική πολιτική ό

Γκράμσι διαπιστώνει ένα άκόμη γιακωβίνικο στοιχείο :

Μπορεί νά πει κανείς πώς ό Μακιαβέλλι ήταν « έμποροκράτης »,

αν όχι μέ τήν έννοια ότι συνειδητά σκεπτόταν σάν έμποροκράτης,
τουλάχιστον μέ τήν έννοια οτι ή πολιτική του σκέψη άνταποκρι-
νόταν στόν μερκαντιλισμό, δηλαδή έλεγε μέ πολιτική γλώσσα
αύτό πού οί έμποροκράτες έλεγαν μέ όρους οικονομικής πολιτι­
κής ; "Η δέν μποροΰμε νά ύποστηρίξουμε ότι στήν πολιτική γλώσ­
σα τοϋ Μακιαβέλλι ( ειδικά στή « Στρατιωτική Τέχνη » ) βρίσκε­
ται τό πρώτο σπέρμα μιας φυσιοκρατικής άντίληψης γιά τό Κρά­
τος, κι ότι κατά συνέπεια ( . . . ) μπορεί νά θεωρηθεί πρόδρομος
τών Γάλλων γιακωβίνων;
(ό.π., σ. 589)

Οί ιστορικοί παραλληλισμοί περικλείουν πάντα ένα μεγάλο ποσο­

στό κινδύνου, γι’ αύτό καί ή ιστορική έπιστημη -συνεπώς καί ό
Σ Τ. Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 201

ιστορικός υλισμός- τους άποφεύγει. Παράδειγμα, ή άρνηση τοϋ

Έ νγκελς νά δεχτεί τη θέση ορισμένων άπό τους δημοκράτες πρόσ­
φυγες της επανάστασης τοϋ 1848, που περίμεναν οτι μια νέα έπα-
νάσταση θά έφερνε άναπόφευκτα τη νίκη των επαναστατικών δυ­
νάμεων, όπως είχε γίνει στη Γαλλία τοϋ 1793-94 : « Είμαι βέβαιος
πώς μια νικηφόρα επανάσταση στό Παρίσι τοϋ 1851 θά καταλήξει
άμεσα σέ πόλεμο της 'Ιερας Συμμαχίας εναντίον της Γαλλίας.
Αυτός ό πόλεμος θά είναι τελείως διαφορετικός άπό τόν πόλεμο
τοϋ 1792-94, καί τα γεγονότα εκείνης της εποχής δεν μποροΰν σε
καμιά περίπτωση νά χρησιμεύσουν σε παραλληλισμούς », έγραφε ό
Έ νγκελς τόν ’Απρίλη τοϋ 1851 («Συνθήκες καί προοπτικές ένός
πολέμου της Ίερά ς Συμμαχίας εναντίον της Γαλλίας τό 1852»,
"Απαντα, τ. 10, σ. 542 ). 63
’Αμέσως άπό την άρχή της άνάλυσής του ό ’Ένγκελς άπομυθο-
ποιει την άγιογραφική εκδοχή για τά όσα έγιναν στη Γαλλία τοϋ
1792-94 :

Τά θαύματα της Συνέλευσης στη στρατιωτική ήττα της Συμμα­

χίας σμικρύνονται πολύ όταν τά εξετάζει κανείς άπό κοντά, καί ή
περιφρόνηση τοϋ Ναπολέοντα για τις δεκατέσσερις στρατιές της
Συνέλευσης είναι κατανοητή, καί άπό ορισμένες πλευρές άκόμη
καί δικαιολογημένη. Ό Ναπολέων συνήθιζε νά λέει ότι τόν κυριό-
τερο ρόλο τόν έπαιξαν τά λάθη της Συμμαχίας, πράγμα τελείως
σωστό, κι άκόμη καί στήν 'Αγία Ελένη εξακολούθησε νά θεωρεί
τόν Καρνό μετριότητα.
(ό.π.)

'Η εκτίμηση τοϋ ‘Ένγκελς είναι ότι τότε οί Αύστριακοί, άντί νά

βαδίσουν στό Παρίσι, άκολούθησαν διατακτική τακτική, άλλαζαν
συνεχώς σχέδια, περνοΰσαν άπό τή γοργή προέλαση στή διατακτι­
κή καθήλωση τών δυνάμεών τους. 'Η νίκη τοϋ Ντυμουριε στό
Βαλμύ οφειλόταν στήν έσφαλμένη τακτική τών Π ρώσων πού έμει­
202 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ναν νά δώσουν εκεί τή μάχη, ένώ έπρεπε να προσπεράσουν τις

δυνάμεις τοϋ Ντυμουριε καί νά προελάσουν στο Παρίσι, οπότε
θά εξανάγκαζαν τον Ντυμουριε νά τούς ακολουθήσει, με βέβαιη
την ήττα του. 'Η νίκη του στη Ζεμάπ οφειλόταν στο ότι, επιτέλους,
ό Ντυμουριέ, μάλλον « ένστικτωδώς », παρέταξε συγκεντρωμένες
τις δυνάμεις του, ενώ ό άντίπαλος είχε παρατάξει τις δυνάμεις του
σε ένα μεγάλο σε έκταση μέτωπο κλπ.
Τον Αύγουστο τοΰ 1793, όταν κηρύχθηκε ή levée en masse, ή
γενική έπιστράτευση, οί δυνάμεις της επανάστασης άριθμοϋσαν
300-350 χιλιάδες άνδρες ( 120.000 τοϋ παλιού γαλλικού στρατού,
60.000 έθελοντές τοϋ 1792, 300.000 άπό την έπιστράτευση τοΰ
Μάρτη 1793. 'Η έπιστράτευση τοΰ Αύγούστου έδωσε κάπου
700.000 άνδρες). Την άνοιξη τοΰ 1794, όταν αυτές οί δυνάμεις
μπήκαν στη μάχη, ήταν πλέον ένας οργανωμένος στρατός, ή Συνέ­
λευση είχε « έναν ολόκληρο χρόνο » στη διάθεσή της για νά οργα­
νώσει καί νά έξοπλίσει τις δυνάμεις της, καί στό μεγαλύτερο μέρος
αύτοΰ τοΰ χρόνου « το έπαναστατικό κόμμα ήταν άπαλλαγμένο άπό
όλα τά έμπόδια ύστερα άπό την άνατροπή των Γιρονδίνων ».
’Αλλά τό σημαντικότερο στήν άνάλυσή του είναι ότι ό Έ νγκελς
δεν άποδίδει στή levée en masse την πολιτική σημασία πού ό Γκράμ-
σι της άποδίδει :

Σε μια χώρα με πληθυσμό 25 εκατομμυρίων, καί μέ κανονική

άναλογία πληθυσμοΰ ίκανοΰ νά φέρει όπλα, δεν χρειάζεται κανένα
θαΰμα γιά νά στρατολογήσει ένα εκατομμύριο άνδρες, άπό τούς
οποίους οί 750.000 ήταν οί μάχιμοι ( 3% τοΰ πληθυσμοΰ ) έναντίον
ενός ξένου έχθροΰ, όσο κι αν αύτό ήταν κάτι καινούργιο στόν και­
ρό του.

Τό 1794, τονίζει ό ’Ένγκελς, ό γαλλικός στρατός δέν ήταν ένα

θορυβώδες καί ένθουσιώδες μάζεμα έθελοντών έτοιμων « νά πεθά-
νουν γιά τή δημοκρατία », άλλα ένας πολύ καλά συγκροτημένος καί
Σ Τ. Ο ΜΑΚ1ΑΒΕΛΛ1 ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 203

αξιόμαχος στρατός. Οί στρατηγοί του ήταν πολύ ανώτεροι, παρόλο

πού έκαναν κι αύτοί πολλά σφάλματα. Ά λλα

ή γκιγιοτίνα εξασφάλιζε την ενότητα της διοίκησης καί την άρμο-

νία των επιχειρήσεων όπου οί άντιπρόσωποι [της Συνέλευσης]
δεν χρεώθηκαν με βλακείες, πράγμα πού μόνο εύκαιριακά συνέ­
βη. Πολλές απ' αυτές τις διέπραξε ό ευγενης Σα'ιν Ζνστ.
( 0.7L, σ. 545)

Στο δεύτερο άπό τη σειρά των άρθρων του Γράμματα άπό τη

Γαλλία Μ, όπου άσχολεϊται με την κατάσταση της γαλλικής άγρο-
τιδς, ό Έ νγκελς δεν βλέπει στο γιακωβινισμό την πολιτική άφύ-
πνιση των Γάλλων άγροτών καί τη σύνδεση τους με τις έπαναστα-
τικές δυνάμεις των πόλεων, άντίθετα, άποδίδει μεγάλη σημασία
στο ρόλο της άγροτιδς στην πρώτη φάση τής Γαλλικής Επανάστα­
σης ( « αύτή ή τάξη συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην επανάσταση
τοΰ 1 7 8 9 » ) καί στην Αύτοκρατορία τοϋ Ναπολέοντα («ήταν τό
θεμέλιο πάνω στο όποιο ύψώθηκε ή μεγάλη Αύτοκρατορία του
Ναπολέοντα » ).
Με τήν επανάσταση τοϋ 1848, σύμφωνα με τήν εκτίμηση τοϋ
"Ενγκελς, ή γαλλική άγροτιά άκολούθησε, στή μεγάλη της πλειονό­
τητα, « τό επαναστατικό κόμμα καί τούς εργάτες τοΰ Παρισιοΰ, τής
Λυών, τής Ρουέν καί των άλλων μεγάλων πόλεων τής Γαλλίας »
( "Απαντα, τ. 10, σσ. 21-22 ).
Οί θέσεις τοΰ Λένιν καί τοΰ Γκράμσι για τό γιακωβινισμό, ή
χρονική μετάθεση καί ή άναζήτηση γιακωβίνων είτε στό μακρινό
παρελθόν τοΰ 16ου αιώνα είτε στό άρκετά μακρινό μέλλον πού ήταν
ό 20ός αιώνας για τούς γιακωβίνους τοΰ 1793, θά πρέπει νά έπα-
νεξεταστοΰν, σε σύγκριση μέ τις άναλύσεις τοΰ Μάρξ καί τοΰ
"Ενγκελς για τήν περίοδο εκείνη τής Γ αλλικής Επανάστασης καί
με γνώμονα πάντα τή βασική άρχή ότι για τήν 'Ιστορία οι χρονικές
μεταθέσεις (πού είναι κάτι τελείως διαφορετικό άπό τις ιστορικές
204 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

αναλογίες, γιατί υποθέτουν « επανάληψη » παλιών καταστάσεων σε

καινούργιες συνθήκες ) άποτελοϋν τελικά για την Ιστορία περιοχές
ύψηλοϋ κινδύνου.

5. Η π ν ευ μ ατικ ή κ α ι ηθική μ εταρρύθμ ιση

Ό « Σύγχρονος 'Ηγεμόνας », δηλαδή τό πρόγραμμα του σύγχρονου

κόμματος όπως ό Γκράμσι τό ονειρευόταν, θά περιείχε δύο μέρη. Τό
ένα μέρος είναι « ή διαμόρφωση της έθνικής-λαϊκής συλλογικής
βούλησης », της οποίας οργανωτής και εκφραστής είναι τό κόμμα,
καί τό δεύτερο μέρος είναι « ή πνευματική καί ήθική μεταρρύθμι­
ση ». Γιατί ό σύγχρονος ηγεμόνας οφείλει να προωθήσει καί να
οργανώσει αύτή τήν πνευματική-ήθική μεταρρύθμιση, πού σημαίνει

να δημιουργήσει τό έδαφος για μια μελλοντική ανάπτυξη της

έθνικής-λαϊκής συλλογικής βούλησης, πρός τήν επίτευξη μιας α­
νώτερης καί ολοκληρωμένης μορφής σύγχρονου πολιτισμού.
( Textes, σ. 263 )

Τό μέρος τό άφιερωμένο σ’ αύτήν τή «μεταρρύθμιση» αφόρα τό

ζήτημα « τής θρησκείας ή μιας κοσμοαντίληψης » ( σύμφωνα μέ
τόν Κρότσε ). Κι έδώ επανέρχεται τό θέμα τοϋ γιακωβινισμοϋ : ό
Γκράμσι διαπιστώνει ότι άπό τήν «παράδοση» (μ έ τήν έννοια
των « παραδοσιακών »-συντηρητικών κομμάτων καί διανοουμέ­
νων ) άπουσιάζει ό γιακωβινισμός, είναι μόνο φανερός « ό φόβος
τοϋ γιακωβινισμοϋ ».
'Η θέση αύτή παραπέμπει -ειδικότερα μέ τήν άναφορά στή
θρησκεία- στήν ιδεολογία τοϋ Ροβεσπιέρου, δηλαδή στή « νέα »
θρησκεία πού άπό τό ένα μέρος άποδεχόταν τήν ύπαρξη καί τή
λατρεία τοϋ « 'Υπερτάτου ’Όντος » κι άπό τήν άλλη θεοποιοΰσε
γενικές ήθικές έννοιες, όπως ή Δικαιοσύνη, ή ’Αλήθεια, ή Όλιγάρ-
Σ Τ. Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 205

κεια, ή Φιλία κ.ά. 'Η γιακωβίνικη άντίληψη στον τομέα της πνευ­
ματικής καί ήθικής μεταρρύθμισης εκφράζεται στον Γκράμσι με
την ανύψωση τοϋ Κόμματος-σύγχρονου Η γεμόνα στη θέση τοϋ
'Υπέρτατου "Οντος :

Ό 'Ηγεμόνας παίρνει, στις συνειδήσεις, τη θέση της θεότητας ή

της κατηγορικής προσταγής, γίνεται ή βάση ενός σύγχρονου λαϊ­
κισμού καί μιας πλήρους λαϊκοποίησης όλης της ζωής καί όλων
των σχέσεων πού καθορίζουν τα ήθη.
( ô.7u, σ. 264)

Το καθήκον πού έχει να έπιτελέσει ό -θεοποιημένος- «σύγχρονος

'Ηγεμόνας » είναι ή πολιτιστική άνύψωση « των πιό χαμηλών στρω­
μάτων τής κοινωνίας » καί γι’ αυτόν τό σκοπό πρέπει να αποκτήσει
την ισχύ του μύθου, μέσω μιας λαικίστικης λατρευτικής στάσης
άπέναντί του, άλλα καί με την προϋπόθεση ότι ή πνευματική-ήθική
μεταρρύθμιση θά συνδεθεί με τό πρόγραμμα οικονομικής μεταρ­
ρύθμισης - ή μάλλον, λέει ό Γ κράμσι, « τό πρόγραμμα οικονομικής
μεταρρύθμισης άποτελει τον συγκεκριμένο τρόπο με τόν όποιο
παρουσιάζεται κάθε πνευματική καί ήθική μεταρρύθμιση ».
Έ τ σ ι , στό σύγχρονο πολιτιστικό-ήθικό γιακωβινισμό τό κόμμα
παίρνει τή θέση τοϋ Ύπερτάτου "Οντος σέ μια λαϊκίστικη-θρη-
σκευτική μυθοπλασία, πού πίσω της βρίσκεται καί πάλι ό « πρώι­
μος γιακωβίνος », ό Μακιαβέλλι :

Ό σύγχρονος 'Ηγεμόνας, καθώς άναπτύσσεται, άνατρέπει όλο τό

σύστημα των πνευματικών καί ήθικών σχέσεων στό μέτρο πού ή
άνάπτυξή του σημαίνει ότι κάθε πράξη θεωρείται χρήσιμη ή ε­
πιβλαβής, ενάρετη ή βρομερή, με μοναδική άναφορά στόν ίδιο τόν
σύγχρονο 'Ηγεμόνα, καί άνάλογα με τό αν ύπηρετεϊ τήν αύξηση
τής εξουσίας του ή άντιτίθεται σ’ αυτήν.
(ό.π., σσ. 263-64)
2θ6 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Με ενδιάμεσο κρίκο το γιακωβινισμο καί το λαϊκισμό ( προαπαι-

τούμενο για την πνευματική καί ηθική ανύψωση « των πιο χαμηλών
στρωμάτων της κοινωνίας » ) καταλήγουμε καί πάλι στήν κατηγο-
ρική προσταγή τοϋ Μακιαβέλλι : τοϋ σκοπού πού καθαγιάζει δλα
τα μέσα. Το κόμμα γίνεται ό υπέρτατος « σκοπός » καί το κριτήριο
της ήθικότητας των πράξεων των θνητών. Καί σ’ αυτό τό σημείο ό
Γκράμσι, πού είχε άπομακρυνθεΐ άπό τό « ήθικολογικό » στοιχείο
τοϋ μακιαβελλισμοϋ για να έξάρει τα έθνικά-λαϊκά στοιχεία του,
ενδίδει τελικά στήν τρέχουσα τότε ( καί ώς πολύ πρόσφατα, για να
μήν ποϋμε πώς καί σήμερα δεν έχει τελείως έξαλειφθεϊ ) λατρεία
τοϋ Κόμματος-'ΐπερτάτου Ό ντος, τό « συμφέρον » τοϋ οποίου γί­
νεται τό μοναδικό σημείο άναφοράς για τή χρησιμότητα άλλα καί
τήν ήθικότητα της κάθε πράξης.
Αυτή ή άντίληψη γιά τό κόμμα-σύγχρονη έκφραση τοϋ 'Υπερτά-
του ’Όντος τής γιακωβίνικης θεολογίας συνδέεται με τή γενικότερη
άντίληψη τοϋ Γ κράμσι γιά τό ρόλο καί τήν οργανωτική συγκρότηση
εκείνου τοϋ πολιτικοΰ κόμματος « πού σκοπεύει ( καί ή ίδρυσή του,
λογικά καί ιστορικά γίνεται γι’ αύτό τό σκοπό ) στήν ίδρυση ενός
νέου τύπου Κράτους ». 65
Είναι φανερό, άπό δλες αύτες τις θέσεις γιά τό Κόμμα-Σύγχρονο
Η γεμόνα καί άπό τή στενή σύνδεσή του με τό γιακωβινισμο τόσο
στο επίπεδο της κρατικής συγκρότησης δσο καί στό επίπεδο τής
οικονομίας καί τοϋ πνευματικοΰ καί ήθικοΰ εποικοδομήματος πώς :
"Αν ό Μακιαβέλλι είναι ένας « πρώιμος γιακωβίνος » γιά τον
Γ κράμσι, ό Γ κράμσι μπορεί να είναι γιά μάς ένας « όψιμος για­
κωβίνος ». Τό ζήτημα είναι ποιές άκριβώς είναι οί πήγες τοϋ για-
κωβινισμοΰ του καί ποΰ πρέπει να άναζητηθοΰν. *Η μία πηγή πρέ­
πει άναμφισβήτητα να άναζητηθεΐ στις ιστορικές συνθήκες άνά-
πτυξης τής ’Ιταλίας - καί στό ρόλο πού έπαιξε στήν εθνική καί
κρατική της διαμόρφωση τό ότι δεν πέρασε άπό τό ιστορικό στάδιο
πού ό Γ κράμσι χαρακτηρίζει « γιακωβινισμο », είτε τό πρώιμο πού
θά ’πρεπε να τοποθετηθεί στήν εποχή τής διαμόρφωσης τών άπό-
Σ Τ . Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛ] ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 20?

λυτών μοναρχιών στην Εύρώπη, είτε σέ ένα ιταλικά 1793. 'Η ιστο­
ρική αυτή έλλειψη άπασχολεΐ πολύ έντονα τον Γκράμσι.
Ή δεύτερη πηγή δεν μπορεί παρά να άναζητηθεΐ στις λενινιστι-
κές επιδράσεις στή σκέψη τοϋ Γκράμσι, δηλαδή στο «γιακωβι-
νισμό » τοϋ Λένιν. Παράδειγμα, το θέμα της συμμαχίας τοϋ προ­
λεταριάτου με τήν άγροτιά, πού προϋποθέτει τή « μαζική εισβολή »
της άγροτιδς στήν πολιτική ζωή με τή μορφή της έπιστράτευσης
( δημιουργία ένός τύπου « έθνικοΰ » στρατοΰ στο γιακωβινισμό τοϋ
Μακιαβέλλι, levée en masse στούς Γάλλους γιακωβίνους, άλλα
κυριαρχία τοϋ προλεταριάτου ύποστηριζόμενου άπό τή φτωχή ά-
γροτιά στο γιακωβινισμο τοϋ Λένιν).
Ω στόσο, ειδικά για το ρόλο των επιστρατεύσεων στήν άφύπνιση
της άγροτιδς και στή μαζική εισβολή της στήν πολιτική ζωή, έκτος
άπό τήν άνάλυση τοϋ Έ νγκελς πού είδαμε πιό πάνω, πρέπει νά
έπισημάνουμε καί μια διαπίστωση τοϋ ίδιου τοϋ Γκράμσι, πού
μειώνει τό ρόλο της γιακωβίνικης έπιστράτευσης στήν άφύπνιση
των χωρικών. Στο γράμμα της 16 ’Οκτωβρίου 1931 στήν Τάνια ό
Γκράμσι σημειώνει ότι όσοι άσχολοΰνται μέ τά ιδιαίτερα χαρα­
κτηριστικά τών λαών κάνουν συνήθως τό ίδιο λάθος - νά θεωροΰν
πώς ή άνθρωπότητα άποτελεΐται άπό τις έθνικές ομάδες τών δια­
νοουμένων, άσχολοΰνται μ ’ αύτό πού περισσότερο φαίνεται καί
άγνοοΰν έκεΐνο πού δέν είναι ορατό μέ τήν ίδια εύκολία. Αύτό
πού δέν φαίνεται είναι οί άγρότες πού, έφόσον άποτελοΰν τήν πλειο­
νότητα τοϋ πληθυσμοΰ, αυτοί είναι τό « έθνος », έστω κι αν μετράνε
έλάχιστα στή διακυβέρνηση της χώρας. ’Έ τ σ ι

έπέρχονται τά φαινόμενα τοϋ « μεγάλου φόβου », όπως έγινε τό

1789-90 στή Γαλλία, όταν οί χωρικοί έξεγέρθηκαν: λειτούργησαν
σάν δυνάμεις μυστηριώδεις, άγνωστες, σάν στοιχειακές δυνάμεις
της φύσης, καί προκάλεσαν τόν πανικό πού προκαλοΰν οί σεισμοί
καί οί κυκλώνες.
( Lettere del Carcere, a. 512)
2θθ ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

"Αν όμως είναι έτσι, σημαίνει ότι ή « μαζική εισβολή » των αγροτών
στήν πολιτική ζωή έγινε ήδη το 1789 καί δεν περίμενε το 1793-94.
'Οπότε ό ρόλος της επιστράτευσης δεν ήταν παρά ή « πειθάρχηση »
των ξεσηκωμένων άγροτών, ή ένταξή τους κατά λόχους καί συντάγ­
ματα στήν πειθαρχημένη έξυπηρέτηση των στόχων που έθετε ή
επαναστατική τάξη των πόλεων καί τό πιό έπαναστατικό κάθε
στιγμή στρώμα της, καί οί διανοούμενοι εκπρόσωποί τους. Με
άλλα λόγια, τό θέμα ήταν κάτω άπό ποιά « ήγεμονία » θά άγωνι-
ζόταν στόν πολιτικό στίβο ή άγροτιά, καί έτσι τό είδαν καί οί
γιακωβίνοι καί ό Λένιν, άλλα καί ό ίδιος ό Γκράμσι.
'Η διαφορά άνάμεσα στό « γιακωβινισμό » τοϋ Γ κράμσι καί τοϋ
Λένιν είναι ότι ό Λένιν τόν ενσωματώνει κυρίως στόν κορμό τοϋ
επαναστατικού Κόμματος, ενώ ό Γ κράμσι τόν χρησιμοποιεί ισό­
τιμα τόσο στό ιστορικό μέρος τοϋ προγράμματος τοϋ Κόμματος-
' Ηγεμόνα όσο καί στα καθήκοντα, στήν οργανωτική συγκρότηση
καί στόν τρόπο λειτουργίας τοϋ Κόμματος.

6. Ή τριμ ερή ς σύνθεση τον Κ ό μ μ α το ς

Για νά υπάρξει ένα κόμμα που στοχεύει στή δημιουργία μιας νέου
τύπου εξουσίας, πρέπει, πρώτα άπ’ ολα, νά είναι ιστορικά « άναγ-
καϊο ». Γ ιά τόν Γ κράμσι, αύτή ή ιστορική άναγκαιότητα ύπαρξης
τοϋ κόμματος σημαίνει ότι « οί συνθήκες τοϋ “ θριάμβου ” του, της
άφευκτης μετατροπής του σε Κράτος, έχουν άρχίσει τουλάχιστον νά
διαμορφώνονται καί επιτρέπουν τήν πρόβλεψη, φυσιολογικά, της
μελλοντικής τους άνάπτυξης » ( Textes, σ. 295 ). 66
Γιά τή φυσιολογική άνάπτυξη τοϋ κόμματος ό Γ κράμσι θεωρεί
άπαραίτητη τή σύγκλιση τριών στοιχείων. Τό πρώτο, ή κομματική
« βάση » δεν είναι παρά

ένα διάχυτο στοιχείο άπό κοινούς, μέσους άνθρώπους, πού με τή

Σ Τ . Ο ΜΑΚ1ΛΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 209

συμμετοχή τους συνεισφέρουν τήν πειθαρχία τους, τήν πίστη τους,

όχι όμως το πνεύμα της δημιουργίας καί της υψηλής οργάνωσης.
Είναι αλήθεια οτι χωρίς αύτους το κόμμα δεν θά υπήρχε, άλλα
είναι επίσης αλήθεια ότι το κόμμα δεν θά υπήρχε « αποκλειστι­
κά » μ’ αυτούς. Αποτελούν μια δύναμη στό βαθμό πού υπάρχουν
οί άνθρωποι πού τούς συγκεντρώνουν, τούς οργανώνουν, τούς πει­
θαρχούν. "Αν έλειπε αύτή ή συνεκτική δύναμη, θά σκόρπιζαν, θά
χάνονταν σε άδύναμο κονιορτό.
(ό,π.)

"Αν ή βάση είναι τα « μέλη », κυριολεκτικά καί μεταφορικά, τοΰ

κόμματος, τό δεύτερο στοιχείο είναι ό « έγκέφαλός » του, είναι

τό κύριο συνεκτικό στοιχείο πού συγκεντρώνει σε εθνικό επίπεδο,

πού κάνει άποτελεσματικό καί ισχυρό ένα σύνολο δυνάμεων πού,
άν άφήνονταν μόνες, θά ήταν ένα μηδέν. Αύτό τό στοιχείο είναι
προικισμένο με μεγάλη συνεκτική δύναμη, πού συγκεντρώνει καί
πειθαρχεί καί ( . . . ) εφευρίσκει. ( . . . ) Είναι επίσης βέβαιο ότι
μόνο του αύτό τό στοιχείο δεν θά συγκροτούσε τό κόμμα, ώστόσο
θά τό διαμόρφωνε περισσότερο άπό ό,τι τό πρώτο στοιχείο. Γ ί­
νεται λόγος γιά άξιωματικούς χωρίς στρατό, άλλά στήν πραγμα­
τικότητα είναι πιό εύκολο νά φτιάξεις έναν στρατό παρά νά φτιά­
ξεις άξιωματικούς. 'Η άλήθεια είναι οτι ένας στρατός μπορεί νά
καταστραφεΐ άν λείψουν οΐ άξιωματικοί, ενώ ή ύπαρξη μιας ομά­
δας άξιωματικών πού συνεννοούνται, πού συμφωνούν μεταξύ
τους, πού τούς ενώνουν κοινοί σκοποί, δεν άργοΰν νά συγκροτήσουν
έναν στρατό έκεΐ πού τίποτα δεν ύπάρχει.
(ο.π., σ. 296)

"Οσα λέγονται γιά « στρατό » καί « άξιωματικούς » έχουν καί πάλι

νά κάνουν με τις συνθήκες τής παρανομίας κάτω άπό τό καθεστώς
τοΰ Μουσσολίνι. Ό Γκράμσι ήθελε νά πει ότι λίγα στελέχη θά
μπορούσαν νά συγκροτήσουν καί νά κρατήσουν κάποιες όργανωμέ-
210 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

νες δυνάμεις, εκεί πού είχαν διαλυθεί τα πάντα, ενώ άπλοι άνθρω­
ποι, χωρ'ις οργανωτική πείρα καί ικανότητες δεν θά μπορούσαν να
συνενωθούν για να σχηματίσουν οργανωμένη δύναμη άπό το τίπο­
τα. 67 Ά λλα τό οργανωτικό του σχήμα δεν άφορδ μόνο τις συνθήκες
των φασιστικών διωγμών. Είναι ένα σχήμα πού παραμένει πιστό
στόν τύπο τοΰ « μπολσεβίκικου κόμματος », όπως διαμορφώθηκε
θεωρητικά καί πρακτικά άπό τόν Λένιν καί όπως διεθνοποιήθηκε
άπό την Γ ' Διεθνή.
Τέλος, τό τρίτο στοιχείο τοΰ κόμματος, τό ενδιάμεσο, συνδέει τα
δύο πρώτα στοιχεία, τα φέρνει σε επαφή οχι μόνο « φυσική », άλλα
καί ήθική καί πνευματική. Ή άποτελεσματικότητα ένός κόμματος
έξαρτδται άπό τή σωστή καί « καθορισμένη » άναλογία άνάμεσα
στα τρία στοιχεία. Τό τρίτο στοιχείο, με άλλα λόγια, παίζει τό ρόλο
του « ιμάντα μεταβίβασης » τών εντολών τοΰ δεύτερου στοιχείου,
τοΰ καθοδηγητικοϋ στρώματος, προς τό πρώτο στοιχείο, τή βάση,
άπό τήν οποία, όπως είδαμε, ό Γκράμσι δεν ζητάει παρά πίστη καί
πειθαρχία.
Πώς εννοεί τήν πειθαρχία ό Γκρά μ σι; Τήν ερώτηση θέτει ό
ίδιος, καί ή άπάντηση πού δίνει βρίσκεται στή γραμμή τοΰ « κόμ­
ματος νέου τύπου » όπως οριζόταν άπό τόν Λένιν. Πειθαρχία κατά
τόν Γκράμσι είναι « ή συνεχής καί διαρκής σχέση άνάμεσα σε
κυβερνώντες καί κυβερνωμένους, πού πραγματοποιούν μια συλλο­
γική βούληση ». Πειθαρχία για τόν Λένιν ήταν ή εξουσία τών άνώ-
τερων οργάνων πάνω στα κατώτερα. 'Η κάποια διαφορά στή δια­
τύπωση δεν άλλάζει τήν ούσία, πού είναι ή ίεραρχική δομή τοΰ
κόμματος, με εσωτερική ζωή πού στηρίζει σχέσεις εξουσίας καί
στηρίζεται σ’ αύτές.
Γιά τόν Λένιν, ή πειθαρχία ήταν « συνειδητή » καί « σιδερένια ».
Γ ιά τόν Γ κράμσι ή πειθαρχία σημαίνει « άφοσίωση » τής έντολής
πού πρέπει νά έκτελεστεΐ : ή πειθαρχία δεν πρέπει να έχει τήν
έννοια « τής παθητικής καί τεμπέλικης άποδοχής τών διαταγών »,
δεν πρέπει νά είναι ή « μηχανική έκτέλεση ένός παραγγέλματος »
Σ Τ. Ο ΜΛΚΙΛΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 211

( πού ωστόσο κι αυτό μπορεί νά συμβεΐ « σε ορισμένες περιπτώ­

σεις », π.χ., στη διάρκεια της εκτέλεσης μιας πράξης πού εχει ήδη
« άποφασιστεϊ καί ξεκινήσει » ), άλλα πρέπει να νοείται σαν « συν­
ειδητή καί διαυγής άφομοίωση της εντολής πού πρόκειται να έκτε-
λεσθεϊ ».
Βέβαια ή « άφομοίωση » δεν μπορεί να θεωρηθεί « δικαίωμα »
άλλά μάλλον υπάγεται στις « ύποχρεώσεις » ένός κομματικού μέ­
λους, καί ή άλλαγή της διατύπωσης δεν άλλάζει κι έδώ την ούσία,
πού είναι ή ταύτιση με τη « συνειδητή » πειθαρχία τοϋ Λένιν. Παρ’
όλα αύτά, ή υιοθέτηση ένός έστω καί φραστικά τροποποιημένου
όρου δημιουργεί στον Γκράμσι προβλήματα πού επιχειρεί να τα
λύσει - καί ή λύση του περιπλέκει άκόμη περισσότερο τα πράγμα­
τα : ή πειθαρχία, λέει, « δεν έκμηδενίζει τήν προσωπικότητα με τήν
οργανική έννοια », απλώς περιορίζει τήν αύθαιρεσία καί την άνεύ-
θυνη παρορμητικότητα, άκόμη καί τή ματαιοδοξία (ο.π., σ. 299).
Για νά εξηγήσει σαφέστερα τόν τρόπο μέ τόν όποιο διασώζεται
ή « προσωπικότητα » σε συνθήκες άφομοιωτικής πειθαρχίας, προσ­
φεύγει στό θρησκευτικό δόγμα τής « prédestination », τής προκα­
θορισμένης σωτηρίας κάποιων εκλεκτών τοϋ θεοϋ, τό όποιο ώστόσο
δεν άναιρεϊ τήν « ελευθερία τής βουλήσεως » όπως ή καθολική εκ­
κλησία τήν εννοεί : ή ελευθερία τής βουλήσεως βρίσκεται στήν
« εκούσια » άποδοχή τής θείας θέλησης. Με άλλα λόγια, ή ελευθε­
ρία τής βουλήσεως συνίσταται στό νά ύποταχτεΐς μέ τή θέλησή σου
σ’ αύτό άπό τό όποιο δέν μπορείς νά ξεφύγεις ούτε μπορείς νά τοϋ
άντιταχθεΐς. Αύτά, με όρους θρησκευτικούς. Πώς μεταφράζονται
στήν πολιτική ορολογία ; Ό Γκράμσι υποχρεώνεται άπό τις ίδιες
τις μείζονες προτάσεις του νά άκολουθήσει τή λογική σειρά τών
συλλογισμών του γιά νά φτάσει στό πολιτικό ύποκατάστατο τής
θείας θέλησης :

Ή πειθαρχία, έπομένως, δέν εκμηδενίζει ούτε τήν προσωπικότη­

τα ούτε τήν ελευθερία : τό ζήτημα « τής προσωπικότητας καί τής
212 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ελευθερίας » δεν τίθεται άπό την ύπαρξη τής πειθαρχίας. Τίθεται

στο επίπεδο « της προέλευσης της εξουσίας που άπαιτεΐ την πει­
θαρχία ». "Αν αύτή ή αρχή είναι « δημοκρατική », δηλαδή αν ή
εξουσία είναι μια έξειδικευμένη τεχνική λειτουργία καί οχι κάτι
« αύθαίρετο » ή μία έξωθεν καί εξωτερική υποχρέωση, τότε ή
πειθαρχία είναι ένα αναγκαίο στοιχείο της δημοκρατικής τάξης,
τής ελευθερίας. Μιλάμε για έξειδικευμένη τεχνική λειτουργία
δταν ή εξουσία άσκεϊται σέ μια ομάδα κοινωνικά (ή εθνικά)
ομοιογενή. "Οταν άσκεϊται άπό μιά ομάδα σε μιά άλλη ομάδα,
ή πειθαρχία θά είναι αυτονομία καί ελευθερία γιά τήν πρώτη
ομάδα, οχι δμως καί γιά τή δεύτερη.
(ό.π., σ. 299)

Θά μπορούσε νά σταθεί κανείς στά δύο σημεία αυτής τής θέσης,

πού άφήνει άπροσδιόριστα ό Γκράμσι : στήν εξουσία ώς « έξειδι-
κευμένη τεχνική λειτουργία », πού διαθέτει το στοιχείο τής δημο-
κρατικότητας καί στο δικαίωμα τής εξουσίας νά άπαιτεΐ τήν πει­
θαρχία δταν άσκεϊται σε « κοινωνικά ή εθνικά ομοιογενή » ομάδα,
άλλά αύτο θά αποτελούσε θέμα άλλης, ειδικής μελέτης, ή καί οχι
μόνο μιας μελέτης.
Σημασία εδώ έχουν τά κριτήρια με τά όποια ό Γ κράμσι προσ­
διορίζει τόν « προοδευτικό » ή τον « άντιδραστικό » χαρακτήρα ενός
κόμματος, μιά πού άποδέχεται τόσο τό δικαίωμα του κόμματος νά
έπιβάλλει τήν πειθαρχία δσο καί τήν « άστυνομική » λειτουργία
ενός κόμματος είτε είναι στήν εξουσία είτε δχι. Τό δικαίωμα «ά -
στυνόμευσης » ορίζεται ώς « κηδεμονία ορισμένης πολιτικής καί
νομικής τάξης ». *Η κηδεμονία-άστυνόμευση είναι « προοδευτική »
ή « αντιδραστική » με τά κριτήρια, άπλώς, τής ταξικότητας καί τής
ιστορικής άναγκαιότητας :

Είναι προοδευτική δταν τείνει νά συγκρατήσει στήν τροχιά τής

νομιμότητας τίς άντιδραστικες άπαλλοτριωμένες δυνάμεις καί νά
Σ Τ. Ο ΜΑΚΙΛΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 213

ανυψώσει στο επίπεδο της νέας νομιμότητας τίς καθυστερημένες

μάζες. Είναι αντιδραστική όταν τείνει να πιέσει τις ζωντανές δυ­
νάμεις της ιστορίας καί νά συντηρήσει μια ξεπερασμένη, άντι-
ιστορική νομιμότητα, πού έγινε εξωγενής.
( Textes, σ. 298 )

Πρόκειται γιά μια περιφραστική (για τούς γνωστούς λόγους της

συνωμοτικότητας πού ήταν υποχρεωμένος νά τηρεί ό φυλακισμένος
Γκράμσι ) διατύπωση της κλασικής έννοιας της « δικτατορίας τοϋ
προλεταριάτου », καί μάλιστα μέ τήν έκχώρηση τής εξουσίας τής
τάξης, τοϋ προλεταριάτου, στο « κόμμα τοϋ προλεταριάτου ». Ω σ ­
τόσο, είναι ζήτημα αν ή σταλινική κριτική θά αποδεχόταν άνεπι-
φύλακτα τίς διατυπώσεις τοϋ Γ κράμσι για « άστυνόμευση-κηδε-
μονία », καί γιά αστυνόμευση πού άσκεϊται για νά « συγκρατήσει »
στήν τροχιά τής νέας, τής επαναστατικής νομιμότητας τίς αντιδρα­
στικές δυνάμεις πού έχουν πλέον άπαλλοτριωθει άπό τήν ιδιοκτη­
σία τους στά μέσα παραγωγής καί άπό τήν έξουσία - καί δέν θέτει
ώς όρο τήν εξαφάνισή τους.
Πολύ εύγλωττη, άλλα καί μάλλον αιρετική γιά τα σταλινικά
κριτήρια τής έποχής του, είναι ή θέση του ότι καί 6 τρόπος λει­
τουργίας ενός κόμματος παρέχει τά κριτήρια τής διάκρισης σέ
κόμμα δημοκρατικό ή άντιδραστικό :

"Οταν τό κόμμα είναι προοδευτικό, λειτουργεί « δημοκρατικά » ( μέ

τήν έννοια τοϋ δημοκρατικού συγκεντρωτισμού ), όταν τό κόμμα
είναι άντιδραστικό, λειτουργεί « γραφειοκρατικά » ( μέ τήν έννοια
τοϋ γραφειοκρατικοΰ συγκεντρωτισμού ). Σ’ αυτήν τήν τελευταία
περίπτωση, τό κόμμα δέν είναι παρά ένας άπλός έκτελεστής, πού
δέν άποφασίζει : τότε είναι, μέ τεχνικούς όρους, ένα άστυνομικό
όργανό καί ή ονομασία του τού « πολιτικού κόμματος » είναι άπλή
μεταφορά μυθολογικού χαρακτήρα.
(ο.π., σ. 298)
2 '4 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Γραμμένες το 1932-33 αύτες οί θέσεις θά μπορούσαν άνετα να θε­

ωρηθούν ώς μία πρώτη απόπειρα κριτικής στο σταλινισμό και στη
μετατρο7τη τοϋ « δημοκρατικού συγκεντρωτισμού » σε « γραφειο­
κρατικό συγκεντρωτισμό ». Δεν έζησε άρκετά για να δει καθαρό­
τερα με ποια μέσα καί με ποιές μεθόδους ό δημοκρατικός συγκεν­
τρωτισμός μετατρέπεται σε γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό, τό
κόμμα μετατρέπεται σε αστυνομικό όργανο, ή ονομασία του μένει
κενή από τό περιεχόμενό της καί μετατρέπεται σε « απλή μεταφορά
μυθολογικοί} χαρακτήρα». 'Η διατύπωσή του, πού δεν θεωρεί έξ
όρισμοΰ « προοδευτικό » ένα κόμμα μόνο καί μόνο έπειδή αύτοπροσ-
διορίζεται ώς κόμμα « της εργατικής τάξης » ή ώς κόμμα « πιστό
στά κομμουνιστικά ιδεώδη», άλλα θέτει ώς κριτήριο τόν τρόπο
οργάνωσης καί λειτουργίας του, είναι ήδη μια κριτική τοποθέτηση.
Ό Γκράμσι, μέσα άπό τα γραπτά του, φαίνεται σαν ένας άγω-
νιστής πού έκανε σε όλη τήν κομματική του ζωή μια -συχνά πολύ
ορατή- προσπάθεια νά συμβιβάσει τις ύποχρεώσεις του καί τήν
πειθαρχία του προς τήν Γ ' Διεθνή καί προς τό ΚΚΣΕ, τό Κόμμα
πού ενσάρκωνε, τότε, τό « πραγματοποιημένο » όραμα τοϋ σοσια­
λισμού, με τήν τεράστια κουλτούρα του, πού άλλα τοϋ ύπαγόρευε.

7. Π ρ ώ τη φωνή δ ια μ α ρ τυ ρ ία ς

Γιά νά κλείσουμε τό κεφάλαιο γιά τόν Γ κράμσι καί γιά τόν τρόπο
με τόν όποιο θέλησε νά ενσωματώσει στήν ιταλική μαρξιστική
σκέψη τις ξένες προσμείξεις -ειδικότερα τόν Μακιαβέλλι καί τό
γιακωβινισμό- έρμηνεύοντάς τες με τρόπο διαφορετικό άπό τόν
τρόπο με τόν όποιο κληρονομήθηκαν άπό τή ρωσική επαναστατική
παράδοση τοϋ 19ου αιώνα, πρέπει νά άναφέρουμε μερικά δείγματα
άπό τήν προσπάθειά του νά πετύχει τόν δύσκολο συμβιβασμό πού ή
έποχή του καί ή τοποθέτησή του τοϋ επιβάλλανε.
Δεν είναι τυχαίο οτι ή πρώτη, πολύ τολμηρή γιά τήν έποχή,
Σ Τ. Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ 2 ,5

ανοιχτή εκδήλωσή του μπροστά στις αντιφάσεις που άρχισε νά

διαπιστώνει στην κομματική ζωή της ΕΣΣΔ ήταν ή διαμαρτυρία
του προς τήν Κ.Ε. τοϋ ΚΚΣΕ, όταν ή μάχη Στάλιν καί άντιπολίτευ-
σης Τρότσκι - Ζηνόβιεφ - Κάμενεφ έφτανε στο κορύφωμά της κα­
θώς πλησίαζε ή σύγκληση της 15ης Συνδιάσκεψης τοϋ ΚΚΣΕ (συν­
ήλθε τον Γενάρη τοϋ 1927 ). Ό Γκράμσι, πού άγωνιοΰσε μπροστά
στον κίνδυνο νά οδηγήσει στή διάσπαση ή όξύτατη διαμάχη, έγρα­
ψε (στις 14.10.1926, ένα μήνα πριν άπό τή σύλληψή του) τήν ιστο­
ρική έπιστολή πού μετέφερε καί παρέδωσε στήν Κ.Ε. τοϋ ΚΚΣΕ έκ
μέρους τοϋ Π.Γ. τοϋ ’Ιταλικού Κ.Κ. ό Τολιάτι.
Στήν έπιστολή αύτή ό Γ κράμσι τόνιζε ότι : α ) ώς τότε ή όξύτατη
πολεμική πού άναπτυσσόταν τις παραμονές της σύγκλησης κάθε
κομματικού σώματος στήν ΕΣΣΔ δέν άπειλοΰσε τήν ένότητα τοϋ
κόμματος, άντίθετα, χάρη σ ’ αύτές τις έντονες συζητήσεις «τό
κόμμα ένίσχυε τήν ιδεολογική καί οργανωτική ομοιογένειά του »,
β ) τήν ώρα έκείνη, παραμονές της 15ης Συνδιάσκεψης, « δέν έχουμε
πιά τήν ίδια σιγουριά, ή άγωνία μας συνέχει », κι αύτή ή άγωνία
οδηγεί στή διαπίστωση ότι « ή σοβαρότητα της πολεμικής στούς
κόλπους τοϋ Κ.Κ. τής ΕΣΣΔ άπαιτεΐ τήν παρέμβαση των άδελφών
κομμάτων ». Τή σοβαρότητα τής κατάστασης τότε τήν έβλεπε στό
γεγονός οτι

σήμερα βλέπουμε νά συντελεΐται καί νά βαθαίνει ένα σχίσμα μέσα

στήν κεντρική λενινιστική ομάδα, πού υπήρξε πάντα ό διευθυντι­
κός πυρήνας τοϋ κόμματος καί τής Διεθνοΰς.
( Textes, σ. 84)

Π ιστός στήν άρχή τής υποταγής τής μειοψηφίας στήν πλειοψηφία,

καλεϊ τήν άντιπολίτευση νά άποδεχτεΐ τις βασικές άρχές τής έπα-
ναστατικής κομματικής πειθαρχίας, νά μήν ξεπεράσει στήν πολε­
μική καί στήν πάλη της τά όρια καί τής « τυπικής δημοκρατίας ».
’Αλλά, άπό τήν άλλη πλευρά, τονίζει ότι οί μάζες των έργαζομένων
2l6 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

και τα Κ.Κ. « δεν μπορούν να καταλάβουν » ούτε το περιεχόμενο της

διαπάλης πού συντελεϊται στην ΕΣΣΔ ούτε τη βιαιότητα με την
οποία διεξάγεται - κι αυτό, υπογραμμίζει, οχι μόνο στις χώρες
δπου ή πληροφόρηση είναι ελεύθερη, άλλα καί στις χώρες τών φα­
σιστικών άπαγορεύσεων, δπως ήταν ή ’Ιταλία, δπου τα δικαστήρια
είχαν άπαγορεύσει καί κατάσχει « τά έργα τοϋ Τρότσκι, του Λένιν,
τοϋ Στάλιν, τοϋ Ζηνόβιεφ καί, πρόσφατα, το Κομμουνιστικό Μα­
νιφέστο ». Αυτή ή υπογράμμιση δτι δλα αυτά τά έργα θεωρούνταν
εξίσου έπικίνδυνα άπό το φασιστικό καθεστώς σίγουρα θά δυσα-
ρέστησε τούς κυριότερους άποδέκτες της επιστολής Γκράμσι.
Διακηρύσσοντας τή συμφωνία τοϋ Ι.Κ.Κ. με τις θέσεις της
πλειοψηφίας της Κ.Ε. τοϋ ΚΚΣΕ καί έπιρρίπτοντας τό βάρος τών
εύθυνών στήν άντιπολίτευση, ό Γ κράμσι δηλώνει τολμηρά τή δια­
φωνία του, πού είναι διαφωνία τοϋ Π.Γ. τοϋ Ι.Κ.Κ., με κάθε μεθό-
δευση εξόντωσης της άντιπολίτευσης.

Ή ενότητα καί ή πειθαρχία δεν θά έπρεπε να έφαρμοστοΰν με

τρόπο μηχανιστικό καί κατασταλτικό. Πρέπει να είναι ή έκφραση
μιας είλικρινοΰς συναίνεσης, δχι ή συναίνεση μιας άντίπαλης ο­
μάδας αιχμάλωτης ή πολιορκημένης πού δεν ονειρεύεται παρά
πώς να δραπετεύσει καί να διαφύγει. ( . . . ) Οί σύντροφοι Ζηνό­
βιεφ, Τρότσκι καί Κάμενεφ συνέβαλαν κατά πολύ στήν επανα­
στατική μας διαπαιδαγώγηση, κάποτε μάς διόρθωσαν με μεγάλη
αύστηρότητα, ήταν άνάμεσα στούς δασκάλους μας. ’Απευθυνόμα­
στε ειδικότερα σ’ αύτούς ώς κυριότερους υπεύθυνους για τή ση­
μερινή κατάσταση, γιατί θέλουμε να είμαστε βέβαιοι δτι ή πλειο-
ψηφία της κεντρικής Επιτροπής τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος
τής ΕΣΣΔ δεν επιδιώκει να καταγάγει συντριπτική νίκη σ’ αύτήν
τήν πάλη καί δεν έχει τήν πρόθεση να προσφύγει σε έσχατα μέτρα.
Ή ενότητα τοϋ άδελφοΰ κόμματος τής Ρωσίας είναι άναγκαία για
τήν άνάπτυξη καί τόν θρίαμβο τών παγκόσμιων επαναστατικών
δυνάμεων. ( . . . ) Οί συνέπειες ενός λάθους άπό ένα ενωμένο κόμμα
E T . Ο ΜΛΚ1ΛΒΕΛΛ1 ΕΤ Η N ΕΥΡΩΠΗ 2·7

εύκολα ξεπερνιοΰνται. Οι συνέπειες ενός σχίσματος ή μιας κα­

τάστασης πού συντηρεί ένα λανθάνον σχίσμα μπορεί να είναι
ανεπανόρθωτες καί θανατηφόρες.
(όίπ., σ. 91 )

Αυτή ή φωνή που έρχεται από τόσο μακριά στο χρόνο ποτέ δεν ήταν
τόσο δικαιωμένη όσο σήμερα - όταν ή διάλυση αύτοΰ πού ήταν ο
« υπαρκτός σοσιαλισμός » απαιτεί άπό τούς κομμουνιστές μια α­
διάκοπη προσπάθεια για τήν άναζήτηση -καί τήν άνεύρεση- της
ιστορικής άλήθειας. Μέ τόν Γκράμσι έχουμε μια ακόμη, ίσως τήν
πιό δραματική, φάση της ρωσοευρωπαϊκής ιδεολογικής άντιπαρά-
θεσης. Δέν μπορεί να μιλήσει πια κανείς για ιδεολογικό πόλεμο,
τήν ώρα πού θριαμβεύει ή σταλινική ειρήνη, μέ τήν εξόντωση τής
τελευταίας άντιπολίτευσης, μπορεί όμως νά μιλήσει για αντιπα­
ράθεση πού έχει τα χαρακτηριστικά ενός « ψυχρού πολέμου ».
'Η δραματικότητά της έμφανίζεται στα κείμενα τού Γκράμσι,
πριν καί κατά τή φυλάκισή του, μέ τήν έσωτερική σύγκρουση πού
εκφράζουν : άπό τό ένα μέρος είναι ό Γ κράμσι -συνεπής λενινιστής,
πιστός στα ιδεολογικά καί οργανωτικά σχήματα πού διαμορφώ­
θηκαν άπό τούς Ρώσους έπαναστάτες τού 20οϋ αιώνα, κι άπό τό
άλλο μέρος είναι ό Γ κράμσι Εύρωπαϊος διανοούμενος-μαρξιστής,
πού δέν μπορεί νά κατανοήσει ούτε νά άποδεχτεΐ άκριτα τήν πρα­
κτική τού Στάλιν καί τά ιδεολογήματα πάνω στά όποια πάει νά τή
στηρίξει.
Ό Γκράμσι, ήγέτης ένός μεταοκτωβριανοϋ Κομμουνιστικού
Κόμματος καί μέλος τής Εκτελεστικής Επιτροπής τής Γ ' Δ ιε­
θνούς, δέν είναι καί δέν μπορεί νά είναι ένας μαχητής όπως ή Ρόζα
Λούξεμπουργκ, άλλά δέν είναι καί δέν μπορεί νά είναι ένας « πι­
στός » τού σταλινισμού. Μπροστά στις μεθόδους τού Στάλιν γιά τήν
εξόντωση των έσωκομματικών άντιπάλων του δέν μπορεί νά σω-
πάσει ούτε νά συμβιβαστεί. Αποδέχεται τις άπόψεις τής « πλειο-
ψηφίας » τού ΚΚΣΕ, δηλαδή τού Στάλιν, ως ορθές, άλλά άρνεϊται νά
2l8 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

δει τούς παλιούς « δασκάλους » του να μεταμορφώνονται σε προ­

δότες. Δέχεται τη λογική της άντιπαράθεσης απόψεων μέσα στο
κόμμα, όπως ό Λένιν τη δεχόταν καί την εφάρμοζε - ώς ιδεολογική
άντιπαράθεση, πού πρέπει να διεξάγεται με ιδεολογικά όπλα (ή
κριτική του στον Μπουχάριν τό επιβεβαιώνει), καί άρνεϊται τή
σταλινική λογική των σχισμάτων, των διασπάσεων, της λάσπης
καί τής εξόντωσης.
Με τήν ίδια λογική δέχεται καί τίς μή μαρξιστικές προσμείξεις :
ό Μακιαβέλλι, ό γιακωβινισμός, άκόμη καί ό μπλανκισμός έχουν
τό μερίδιό τους στή σκέψη καί στήν πρακτική του, άλλα μένουν έξω
οί έρμηνεΐες πού τούς έδωσε ό ρωσικός 19ος αιώνας καί ό τρόπος
πού τίς προσέλαβε ό σταλινισμός μαζί με τό φορτίο τοϋ « επανα­
στατικού ιησουιτισμού » τους.
Φυλακισμένος, άρρωστος, συχνά με μαρτυρικές κρίσεις της
άρρώστιας του, ό Γκράμσι είχε τελικά τήν τύχη νά πεθάνει νωρίς.
'Άν ζοϋσε, αν έπαιρνε μέρος στή ζωή τοϋ Ι.Κ.Κ. καί τής Διεθνούς,
ίσως οί άντιφάσεις του θά λύνονταν με τόν έναν ή τόν άλλο τρόπο.
'Ωστόσο, στή σύντομη ζωή του καί μέσα άπό τά γραπτά του, κα­
τόρθωσε νά δημιουργήσει -για νά χρησιμοποιήσουμε έναν δικό του
όρο- μια «συλλογική βούληση», όχι « έθνική-λαϊκή» όπως τήν
ονειρευόταν, άλλά τουλάχιστον, μέσα στό ίδιο του τό κόμμα -
πού συνέχισε νά άντιδρα στόν σταλινισμό καί στόν μπρεζνιεφισμό
με τή δική του μέθοδο, τοϋ ψυχροϋ πολέμου.
 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ά π ό την Κομμούνα ώς τον Γκράμσι, ό δρόμος ήταν αρκετά μακρύς.

Π ιστεύω, ωστόσο, ότι τον ακολούθησα χωρίς να λησμονήσω -παρ’
όλες τις στροφές καί τις ατραπούς πού εμφανίζονταν κάθε τόσο-
ότι τό « σημείο έκκίνησης » ήταν καί τό τέρμα του :
'Η Κομμούνα ήταν ή μεγάλη πρόκληση τοϋ 19ου αιώνα προς τά
επαναστατικά κινήματα τοϋ 20οϋ αιώνα. Ποιά ήταν ή άπάντησή
τους σ ’ αύτην την πρόκληση; 'Η άναζήτηση της άπάντησης πού
δόθηκε είναι τό θέμα αύτοϋ τοϋ βιβλίου. Σήμερα ύπάρχουν πια όλα
τά δεδομένα, αύτά πού δίνει ή πράξη -κριτήριο άκαταμάχητο πά-
σης άλήθειας καθώς συνηθίζουμε να λ έμ ε-, κι ή πράξη άποδείχτττ-
κε θλιβερή. 'Η κατάρρευση ολόκληρου τοϋ συστήματος τοϋ « ύπάρ-
ξαντος σοσιαλισμοΰ » περιέχει ολόκληρη τήν άπάντηση πού ζητά­
με. Παρ’ ολα αύτά, ή άνεύρεσή της είναι υπόθεση εξαιρετικά δύσ­
κολη καί έπίπονη.
'Η εύκολη λύση είναι αύτή πού άρπαξαν στον άέρα οί έραστές τοϋ
καπιταλισμοΰ : τήν ήττα τοϋ « κομμουνισμοΰ », τήν ήττα τοϋ « μαρ-
ξισμοΰ » καί τό θρίαμβο τοϋ οίκονομικοΰ « φιλελευθερισμοΰ » βλέ­
πουν στήν κατάρρευση. ’Εξίσου εύκολη λύση είναι αυτή πού προ­
βάλλεται άπό τήν διαμετρικά άντίθετη πλευρά, άπό τούς έραστες
τοϋ « σοσιαλισμού » όπως διαμορφώθηκε άπό τό σταλινικό σύστη­
μα : γι’ αύτούς ή κατάρρευση τοϋ ύπάρξαντος « σοσιαλισμού » δέν
οφείλεται σε κάποιες έσωτερικές νομοτέλειες, σέ έσωτερικά αίτια,
ήρθε « άπ’ εξω », άπό τούς « προδότες » πού έκαναν τήν « περε­
στρόικα » γιά νά καταστρέψουν τις « κατακτήσεις » των σοβιετι­
κών λαών (καί τών λαών της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας, της
2·9
220 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Αλβανίας κλπ. ), επομένως ή θεραπεία βρίσκεται στην επάνοδο του

συστήματος της « δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου » στη σταλινική
του εκδοχή. Οί άνθρωποι αύτοί άναζητοϋνε τους « αίτιους » κι οχι
τα « αίτια », χωρίς να συνειδητοποιούν πόσο άντιμαρξιστική είναι
αυτή τους ή άναζήτηση.
Χ ιλιετίες μας χωρίζουν άπό τον καιρό που ένας Δημόκριτος
μπορούσε να διδάσκει πώς είναι προτιμότερο νά βρεις ένα αίτιο
παρά νά γίνεις βασιλιάς των Περσών. Ά λλα μόλις έκατόν πενήντα
χρόνια μας χωρίζουν άπό τόν Μάρξ όταν έγραφε, για την πτώση
τοΰ άρχαίου κόσμου : « "Οσο τό άρχαϊο σύστημα, ώς υπαρκτή παγ­
κόσμια τάξη, πάλευε εναντίον ένός κόσμου που μόλις γεννιόταν,
έπεφτε σε πλάνη ιστορική κι όχι άτομική. Γ ι’ αύτό ή πτώση του
ήταν τραγική » ( « Συμβολή στήν Κριτική της Φιλοσοφίας τοΰ Δ ι­
καίου τοϋ Χέγκελ », "Απαντα, τ. 3, σ. 178).
"Οταν, όμως, ή πτώση βρίσκεται στήν τελευταία της φάση καί
έχει εξαντληθεί κάθε δυνατότητα για πάλη εναντίον τοϋ καινούρ­
γιου που έπέρχεται, τότε ή τραγωδία δίνει τή θέση της στήν κω ­
μωδία : « Ή τελευταία φάση μιας παγκόσμιας ιστορικής μορφής
είναι ή κω μω δία της. Οί θεοί τής Ελλάδας, πού είχαν ήδη τραγικά
καί θανάσιμα τραυματιστεί στόν Προμηθέα Δεσμώτη τοΰ Αισχύ­
λου, έμελλε νά πεθάνουν ξανά με κωμικό θάνατο στους Διαλόγους
τοΰ Λουκιανοΰ. Γιατί παίρνει αύτό τό δρόμο ή ιστορία ; Για νά μπο­
ρέσει ή άνθρωπότητα νά άποχωριστεΐ τό παρελθόν της χαρούμενα »
(όίπ., σ. 179).
Ό Μάρξ δεν μποροΰσε νά προβλέψει πώς ένα σύστημα πού
γεννήθηκε για νά σαρώσει τό παλιό, καί μάλιστα ένα σύστημα
πού ισχυριζόταν πώς στοΰ Μάρξ τή θεωρία, στις δικές του ιστο­
ρικές προβλέψεις στηριζόταν κι αύτες ύλοποιοΰσε, θά έπεφτε με
έναν τρόπο πού δεν είναι ούτε τραγικός ούτε κωμικός. “Επεσε μ έ
έναν τρόπο πού θά μποροΰσε νά χαρακτηριστεί « ειρωνικός ». Γ ιατί
αύτό πού οίκοδομήθηκε δεν ήταν ένα νέο κοινωνικό σύστημα προ­
ορισμένο νά άντικαταστήσει τό παλιό καί παρακμασμένο, δεν ήταν
ΕΠΙΛΟΓΟΣ 22

ένα σοσιαλιστικά σύστημα πού έλευθέρωνε τον άνθρωπο άπό τη

μισθωτή δουλεία καί τοϋ άνοιγε το δρόμο προς τον κομμουνισμό,
προς την πλήρη ανθρώπινη ολοκλήρωσή του. ΤΗταν ενα αρχαϊκό
άσιατικό σύστημα πού την πιό « μοντέρνα » εκδοχή του μπορεί να
τη βρει κανείς στην πλατωνική Π ολιτεία. Κι ή 'Ιστορία τό τιμώ ­
ρησε έξαντλώντας πάνω του τήν πιό σκληρή ειρωνεία της.
Αύτό είναι τό αποτέλεσμα, καί τό άποτέλεσμα περιέχει τις αιτίες
άλλα δεν τις δηλώνει. Χρειάζεται πολλή δουλειά, πολύ βαθύ σκά­
ψιμο για να φτάσει κανείς ώς αυτές - για να βρει πώς, με ποιές
άνομες διασταυρώσεις, μιά μεγάλη επανάσταση οδηγήθηκε στήν
τερατογένεση μιας εξουσίας με άρχαϊκά χαρακτηριστικά, με κά-
στες, ιερατεία, με διοικητική καί στρατιωτική γραφειοκρατία πού
θά τή ζήλευε ή άρχαία Κίνα, με έναν βασιλιά-θεό, παντογνώστη,
πανίσχυρο καί παν-τιμωρό στήν κορυφή. Καί κάτω, στή « βάση », ή
καλύτερα στό περιθώριο της κοινωνίας, ένα προλεταριάτο πού στό
ονομά του ήτανε βαφτισμένη ή εξουσία, ένώ τό ίδιο ζοϋσε στερημένο
άπό κάθε δικαίωμα άνάμειξης στά κοινά, με μοναδικό του δικαίωμα
να παραμένει ύποταγμένο στή μισθωτή δουλεία με όλα τά δεινά της,
πού ονομαζόταν με τό ψευδώνυμο του « σοσιαλισμού ».
"Αν δεν φτάσει ή έρευνα ώς τις πραγματικές αιτίες, τότε θά μεί­
νουμε καταδικασμένοι στήν άγνοια πού, γιά νά γυρίσουμε καί πά­
λι στόν Μάρξ, « είναι ένας δαίμονας πού θά γίνει πρόξενος πολλών
άκόμη τραγωδιών » σαν αύτες πού σημάδεψαν « τή μοίρα τών βα­
σιλικών οικων της Θήβας καί τών Μυκηνών ». Στό σταυροδρόμι
άνάμεσα στή γνώση καί στήν άγνοια, ορόσημο άνάμεσα στό χτες
καί στό αύριο, άνάμεσα στή διάψευση καί στήν ελπίδα, άλλά καί
μέτρο της « μαρξιστικότητας » τών « μαρξιστών » πού οργάνωσαν
καί άσκησαν τή « δικτατορία τοϋ προλεταριάτου » στόν ύπάρξαντα
σοσιαλισμό στέκεται ή Κομμούνα τοϋ 1871, ή επαναστατική εξου­
σία γιά τήν οποία ό Έ νγκελς είπε πώς ήταν ή εικόνα της « δικτα­
τορίας τοϋ προλεταριάτου » όπως οί θεμελιωτές τοϋ έπιστημονικοΰ
σοσιαλισμοΰ τήν έννοοΰσαν.
222 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Με « σημείο εκκίνησης » την Κομμούνα προσπάθησα να δώ σ’

αύτή τη δουλειά ποιές ξένες προς τό μαρξισμό προσμείξεις άλλοίω-
σαν το πνεύμα και το περιεχόμενο της εξουσίας πού οΐκοδομήθηκε
πάνω στο μεγαλείο καί στίς θυσίες της Όχτωβριανής Επανάστα­
σης. Είναι μια άναζήτηση πού την άρχισα εδώ καί πολλά χρόνια,
καί θά μου έπιτραπεΐ να άναφέρω τούς σταθμούς της :
Πρώτος σταθμός ήταν ή άναζήτηση τών « φιλοσοφικών πηγών »
του σταλινισμού ( Ό Π λάτω νας στην εποχή μας, 1980 ). Σ ’ αύτό τό
θέμα πιστεύω πώς βρίσκεται ή ρίζα όλων τών δεινών, γιατί σ’ αύτό
έχει συντελεσθεϊ όχι ή « άναθεώρηση », άπλώς, τού μαρξισμού
άλλα ή πλήρης ανατροπή του. 'Η φιλοσοφική βάση του, ό διαλεκτι­
κός υλισμός, άνατράπηκε καί τή θέση του πήρε ό μεταφυσικός
ιδεαλισμός τού Πλάτωνα. Γενικές έννοιες καί όροι πολιτικοί καί
οργανωτικοί άπολυτοποιήθηκαν καί άνέβηκαν στα ούράνια ώς ά-
πόλυτες καί άναλλοίωτες « ιδέες » πρός τις όποιες οφειλαν νά τεί­
νουν τά επίγεια « μιμήματά » τους : δικτατορία τού προλεταριάτου
( άπό όπου άπουσίαζε τό προλεταριάτο κι έμενε μόνη ή δικτατο­
ρία ), κόμμα νέου τύπου, δημοκρατικός συγκεντρωτισμός ( άπό ό­
που άπουσίαζε κάθε δημοκρατία, καί άποθεωνόταν ό συγκεντρω­
τισμός ), καί πάνω άπ’ ολα, ιδέα τών ιδεών καί άλήθεια τών άλη-
θειών, ό μαρξισμός-λενινισμός (πού έφτασε κάποτε νά γίνει καί
σταλινισμός ), όλα αιώνια, άκίνητα στην ολοκλήρωση καί στην αύ-
τάρκειά τους, άμετάβλητα. ΤΗταν ή φιλοσοφική καταστροφή τού
επιστημονικού σοσιαλισμού, πού πέτυχε ώς καί τό άκατόρθωτο : νά
καθηλώσει στη μεταφυσική άκινησία τήν ίδια τή διαλεκτική, κλεί-
νοντάς τη σε τέσσερις « άρχες » άπό όπου άπουσίαζε ή έννοια της
άέναης άλλαγής μέσα άπό τήν άρνηση τής άρνησης.
Δεύτερος σταθμός, οί άπόψεις τού Μάρξ καί τού Έ νγκελς για τή
δυνατότητα μιας « ρωσικής επανάστασης » στηριγμένης στή ρω­
σική ιστορική ιδιομορφία - τήν άγροτική κοινότητα, ή πάλη τους με
τό ρωσικό πανσλαβισμό καί τό « μυστικισμό τής γής » τού Χέρτσεν
καί τών ναρόντνικων, ή είσοδος τού μαρξισμού στήν τσαρική Ρ ω ­
ΕΠΙΛΟΓΟΣ 223

σία μέ τον Πλεχάνοφ καί τον Λένιν, ώς την κατάπτωσή του με τον
σταλινικό λαϊκισμό ( Μύθος και ιδεολογία στη ρωσική επανάστα­
ση - 'Οδοιπορικό από τό ρω σικό άγροτικό λαϊκισμό στο λαϊκισμό
τον Στάλιν, 1990 ).
Τρίτος σταθμός, ή εκμετάλλευση τοϋ Λένιν άπό τόν Στάλιν ( Ό
Λένιν χωρίς λογοκρισία και εκτός μαυσωλείου, 1991 ). Στο πρώτο
μέρος ή προσπάθειά μου είναι να δείξω πώς ό Στάλιν « λογόκρινε »
τόν Λένιν παρουσιάζοντας τις κινήσεις καί τους έλιγμούς τακτικής
του ώς αιώνιες καί άναλλοίωτες άλήθειες, θεματοφύλακας τών ο­
ποίων είχε αύτοδιοριστεΐ ό Στάλιν, άντλώντας άπό έναν πλαστο-
γραφημένο καί μουμιοποιημένο Λένιν τό κύρος της έξουσίας του.
Στό δεύτερο μέρος γίνεται μια κριτική άποτίμηση τοΰ οργανωτικού
συγκεντρωτισμού τοϋ Λένιν, πού τελικά έδωσε τη δυνατότητα στόν
Στάλιν να γίνει άπόλυτος κύριος καί νομεύς της έξουσίας, καί μια
εκτεταμένη άναφορά στην κριτική τής Ρόζας Λούξεμπουργκ γιά τό
συγκεντρωτισμό στό Κόμμα καί γιά τό συγκεντρωτισμό στή « δι­
κτατορία τοϋ προλεταριάτου ».
Τέταρτος σταθμός, αυτό τό βιβλίο, πού δεν πρόλαβε νά έκδοθεΐ
μέσα στό 1991, καί πού πιστεύω πώς είναι τό τελευταίο σ’ αύτήν
τήν « τετραλογία τής άναζήτησης ». Κοινό στοιχείο τους είναι ή
μεγάλη -ώ ς τήν ύπερβολή- χρήση παραθεμάτων ( κοινώς « τσιτά­
των » ), άκριβώς επειδή τό περιεχόμενό τους θεωρείται, άκόμη καί
τώρα, « μή ορθόδοξο » άπό τούς πιστούς τοΰ σταλινισμοΰ. Μοΰ
άρκεϊ νά είναι « ορθόδοξο » ώς πρός τή στήριξή του στούς ίδιους
τούς κλασικούς τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμοΰ, έτσι πού κάθε
«άντίρρηση» νά πρέπει νά άπευθυνθεΐ σ’ αύτούς -ή και σ’ αύ-
τούς-, καί νά παίρνει άπαντήσεις άπό τα δικά τους κείμενα. ’Ά λ ­
λωστε, είναι τόσο λίγοι έκεΐνοι πού άντλοΰνε τό μαρξισμό τους ( ή,
έστω, καί τό « μαρξισμό-λενινισμό » τους ) άπευθείας άπό τις πη­
γές, δηλαδή άπό όσο γίνεται μεγαλύτερο μέρος τοΰ έργου τών
κλασικών κι όχι άπό λίγα άποσπάσματα καί μερικά εγχειρίδια τής
καταστροφής, ώστε θά ήταν μάλλον δύσκολο νά δουλέψω με παρα-
224 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

πομπές. Γ ι’ αύτό προτίμησα την παράθεση εκτεταμένων αποσπα­

σμάτων.
Στο τέταρτο βιβλίο της « τετραλογίας », με άφετηρία την Κομ­
μούνα τοϋ Παρισιού καί την ιδεολογική πάλη πού άκολούθησε την
ήττα της Κομμούνας, προσπαθώ νά άκολουθήσω τούς δρόμους άπό
τούς οποίους πέρασαν οί μη μαρξιστικές ιδεολογίες για νά φτάσουν
ώς την ’Οχτωβριανή Επανάσταση, έκτρέποντάς την άπό τις μαρ­
ξιστικές πηγές της καί καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τό μέλλον
της.
Γιακωβινισμός καί μπλανκισμός, Μακιαβέλλι καί Λογιόλα,
Μπακούνιν καί Νετσάγεφ, έβαλαν βαθιά τη σφραγίδα τους στην
εξουσία πού ήθελε νά λέγεται κληρονόμος τής Κομμούνας. "Ετσι, ή
Κομμούνα παραμένει ώς τώρα τό -άχρησιμοποίητο- πρότυπο των
επαναστάσεων πού δφειλαν νά είναι, καί δεν ήταν, οί επαναστάσεις
τοϋ 20οΰ αιώνα. Καί τό άρχικό ερώτημα παραμένει :
"Αν οί επαναστάσεις τοϋ 20οΰ αιώνα έφερναν τόσα πολλά στοι­
χεία άπό τις άστικες επαναστάσεις καί τις επαναστατικές ιδέες τοϋ
19ου αιώνα, κι αν ή Κομμούνα τοϋ 1871 ήταν ή μόνη επανάσταση
πού άνηκε, ούσιαστικά καί οχι χρονολογικά, στον 20ό αιώνα, κι ό
εικοστός αιώνας την άρνήθηκε, τότε μποροΰμε νά ελπίζουμε πώς ή
Κομμούνα τοϋ Παρισιοΰ θά είναι τό « σημείο εκκίνησης » των ε­
παναστάσεων τοϋ 21ου αιώνα ; Είναι τό ερώτημα πού περιμένει
άπάντηση άπό όσους διατηρούν την πεποίθηση πώς τό μέλλον της
άνθρωπότητας είναι ό σοσιαλισμός, καί την πεποίθηση πώς ό ε­
πιστημονικός σοσιαλισμός διατηρεί την άξια της μεθόδου πού μπο­
ρεί νά φωτίσει τό δρόμο γι’ αύτό τό μέλλον. Γένοιτο !
 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1., 2. Γιά όλα αυτά τα θέματα βλ. Ε. Παππδ, Ό Λ έ ν ιν χ ω ρ ίς λ ο γ ο κ ρ ισ ία

'Αθήνα 1991.
κ α ι ε κ τ ό ς μ α υ σ ω λ ε ίο υ , σ. 16, 18
3. Ή σπουδή μέ την οποία ή Τουρκία αναγνώρισε τις ασιατικές δημοκρα­
τίες τής ΕΣΣΛ, οΐ επισκέψεις προέδρων αυτών των Δημοκρατιών στην Τουρ­
κία, ή έξαρση τών παντουρκιστικών δηλώσεων τών Τούρκων επισήμων, που
έφτασαν ώς τις πύλες τής Βιέννης, είναι ενδεικτικά τών φιλοδοξιών που
τρέφει ή Τουρκία ώς ή μόνη μικρή « μεγάλη δύναμη » τής ’Ανατολικής Με­
σογείου καί τοΰ ΐσλαμικοΰ κόσμου ύστερα από τον πόλεμο Ίράν-Ίράκ καί τόν
πόλεμο τοΰ Περσικού Κόλπου. σ. 19
4. ' Η αμερικανική επιθεώρηση Φ ό ρ τ σ ο υ ν , γνωστή για τούς δεσμούς της με
τό μεγάλο άμερικανικό κεφάλαιο, χαρακτήριζε τό « πνευματικό κεφάλαιο »
ώς τό « πιό κοφτερό όπλο τοΰ άνταγωνισμοϋ », με την προϋπόθεση ότι θά
ξέρεις να τό βρεις καί να τό χρησιμοποιήσεις, καί τόνιζε ότι αύτό τό κεφάλαιο
δεν περιορίζεται στους επιστήμονες καί τούς ειδικούς πού άπασχολεΐ μια
επιχείρηση άλλα περιλαμβάνει όλους τούς εργαζόμενους, είναι « τό άθροισμα
όλων τών γνώσεων πού διαθέτουν οΐ εργαζόμενοι μιας έπιχείρησης κι άνε-
βάζει τήν άνταγωνιστικότητά της στήν άγορά ». σ. 23
5. Για να μείνουμε στό Κ ο μ μ ο υ ν ισ τ ικ ό Μ α ν ιφ έ σ τ ο , θά θυμίσουμε ένα άπό
τα πιό γνωστά καί πιό άγνοημένα ( κι άς μή θεωρηθεί αυτό παραδοξολογία )
σημεία του :

Ή αστική τάξη δεν μπορεί να ύπάρχει χωρίς να αλλάζει επαναστατικά

αδιάκοπα τά εργαλεία παραγωγής, δηλαδή τίς σχέσεις παραγωγής, δηλαδή
όλες τίς κοινωνικές σχέσεις. ( . . . ) Ή συνεχής άνατροπή τής παραγωγής, ό
αδιάκοπος κλονισμός όλων τών κοινωνικών σχέσεων, ή αιώνια αβεβαιότητα
καί κίνηση διακρίνουν τήν αστική εποχή άπό όλες τίς προηγούμενες. Δια­
λύονται όλες οΐ στέρεες καί σκουριασμένες σχέσεις μέ τήν ακολουθία τους
220 ΚΟΜΜΟΥΝΑ Τ Ο Υ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟ Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

άπό παλιές σεβάσμιες παραστάσεις καί άντιλήψεις, κι όλες όσες καινούρ­

γιες διαμορφώνονται παλιώνουν πριν προλάβουν να άποστεωθοϋν ». σ. 24

6. Επειδή πολλοί « μαρξιστές » μας -άλλα καί πολλοί αντίπαλοι τοϋ μαρ­
ξισμού- μιλούν έν όνόματι τοϋ Μάρξ ερήμην καί έν άγνοια τοϋ Μάρξ, θεωρώ
χρήσιμο νά παραθέσω ένα εκτεταμένο άπόσπασμα πάνω σ’ αυτό τό θέμα άπό
τό Κ ε φ ά λ α ιο ( κεφ. 13, σ. 504 της έλλ. έκδοσης ) :

Ή σύγχρονη βιομηχανία δεν θεωρεί καί δεν μεταχειρίζεται σάν τελειωτική

τήν ύπάρχουσα μορφή μιας παραγωγικής διαδικασίας. Συνεπώς ή τεχνική
της βάση είναι επαναστατική, ενώ ή τεχνική βάση όλων τών προηγούμενων
τρόπων παραγωγής ήταν ουσιαστικά συντηρητική. Μέ μηχανές, χημικές
διαδικασίες καί άλλες μεθόδους άνατρέπει διαρκώς, μαζί μέ τήν τεχνική
βάση τής παραγωγής, καί τις λειτουργίες τών έργαζομένων καί τούς κοι­
νωνικούς συνδυασμούς τής έργασίας. “Ετσι έπαναστατικοποιεΐ άδιάκοπα
τον καταμερισμό τής έργασίας στούς κόλπους τής κοινωνίας, πετώντας
διαρκώς μάζες κεφαλαίων καί έργατών άπό τόν έναν κλάδο τής παραγωγής
στόν άλλο. “Αν όμως ή μεγάλη βιομηχανία άπό τήν ίδια τή φύση της άπαιτεΐ
τήν άλλαγή τής έργασίας, τή ρευστότητα τών λειτουργιών, τή γενική κινη­
τικότητα τοΰ έργαζομένου, άπό τήν άλλη πλευρά, μέ τήν καπιταλιστική
μορφή της, άναπαράγει τόν παλιό καταμερισμό τής έργασίας μέ τά άποστε-
ωμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Είδαμε πώς αυτή ή άπόλυτη άντί-
φαση ανάμεσα στις τεχνικές άπαιτήσεις τής μεγάλης βιομηχανίας καί τά
κοινωνικά χαρακτηριστικά πού τής προσδίνει τό καπιταλιστικό σύστημα
καταργεί κάθε εγγύηση σταθερότητας καί άσφάλειας στή ζωή τοϋ έργαζο-
μενου, πού άπειλεΐται διαρκώς νά χάσει άπό τά χέρια του τά μέσα τής
έργασίας καί μαζί τά μέσα τής ζωής καί, μέ τήν κατάργηση τής ειδικής
λειτουργίας του, νά καταστεί περιττός. Είδαμε έπίσης πώς αυτός ό άντα-
γωνισμός γεννάει τόν τερατώδη εφεδρικό βιομηχανικό στρατό, πού κατα­
δικάζεται στήν άθλιότητα γιά νά βρίσκεται πάντα στή διάθεση τής καπι­
ταλιστικής ζήτησης, ότι καταλήγει στις περιοδικές εκατόμβες τής εργατι­
κής τάξης, στήν πιό ξέφρενη διασπάθιση τής εργατικής δύναμης καί στόν
όλεθρο τής κοινωνικής άναρχίας, πού μετατρέπει κάθε οικονομική πρόοδο
σέ κοινωνική συμφορά. Αυτή είναι ή άρνητική πλευρά.
"Αν όμως ή άλλαγή στήν έργασία επιβάλλεται άκόμη μέ τόν τρόπο
άκατανίκητου φυσικού νόμου, καί μέ τήν τυφλά καταστρεπτική δράση φυ-
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 227

σικοϋ νόμου συντρίβει τά εμπόδια που συναντάει παντού, από την άλλη οι
ίδιες οΐ καταστροφές που προκαλεΐ ή μεγάλη βιομηχανία επιβάλλουν την
άνάγκη να άναγνωριστεΐ ή άλλαγή στην εργασία σαν βασικός νόμος τής
παραγωγής, επομένως την άνάγκη να άναγνωριστεΐ σαν νόμος τής σύγχρο­
νης παραγωγής ή μεγαλύτερη δυνατή άνάπτυξη τών διαφόρων ικανοτήτων
τοϋ εργάτη. Πραγματικά ή σύγχρονη βιομηχανία υποχρεώνει την κοινωνία,
επί ποινή θανάτου, να αντικαταστήσει τόν κατακερματισμένο σημερινό ερ­
γάτη, τόν τσακισμένο κάτω άπό την ισόβια επανάληψη μιας καί τής ίδιας
μονότονης λειτουργίας, μέ τό ολοκληρωμένο άτομο, πού είναι σε θέση νά τά
βγάλει πέρα με τις πιό ποικίλες άπαιτήσεις τής παραγωγής καί για τό
όποιο οί ποικίλες κοινωνικές λειτουργίες πού έπιτελεΐ δέν είναι παρά ή
έλεύθερη έκφραση τών διαφόρων φυσικών καί έπίκτητων ικανοτήτων του.
'Η άστική τάξη πού, μέ την ίδρυση πολυτεχνικών, γεωπονικών κλπ.
σχολών για τά παιδιά της, υπάκουε στις έσώτερες τάσεις τής σύγχρονης
παραγωγής, δέν έδωσε στούς προλετάριους παρά τη σκιά τής έπαγγελμα-
τικής εκπαίδευσης, όπου τά παιδιά τών εργατών άποκτοΰν κάποιες μικρές
γνώσεις στην τεχνολογία καί στόν πρακτικό χειρισμό τών διαφόρων έργα-
λείων.

Σημ. : Ό επιμελής αναγνώστης πού θά ανατρέξει στήν έλληνική έκδοση τοϋ

Κεφαλαίου θά διαπιστώσει διαφορές στή μετάφραση. Σέ ορισμένα σημεία
προτίμησα τήν αγγλική καί τή γαλλική έκδοση, ιδιαίτερα τήν τελευταία, πού
τήν είχε έπιμεληθεΐ ό ίδιος ό Μάρξ. ’Αλλά καί γενικότερα ή έλληνική με­
τάφραση πάσχει, καί θά έπρεπε άπό καιρό να είχε ΰποστεΐ τήν αναγκαία
έπανεπεξεργασία. σ. 26

7. Είναι ένδιαφέρων ό τρόπος μέ τόν όποιο παρουσιάζει ό Μάρξ τή νεότατη,

τότε, επιστήμη τής τεχνολογίας : « Ή άρχή τής σύγχρονης βιομηχανίας νά
εξετάζει χωριστά κάθε διαδικασία καί νά τήν αναλύει στις συστατικές της
κινήσεις, άνεξάρτητα άν έκτελοΰνται μέ τή μυϊκή δύναμη ή μέ τή δεξιοτεχνία
τοϋ άνθρώπινου χεριού, δημιούργησε τή νεότατη έπιστήμη τής τεχνολογίας.
Οΐ ποικίλες, φαινομενικά άσύνδετες, άπολιθωμένες μορφές τών παραγωγι­
κών διαδικασιών αναλύθηκαν τώρα σέ συνειδητές καί συστηματικές εφαρ­
μογές τών φυσικών επιστημών καί ταξινομήθηκαν σύμφωνα μέ τό έπιδιω-
κόμενο ώφέλιμο άποτέλεσμα η ( Κεφ., ο.il ). σ. 26

8. Θυμίζουμε ότι τό έργο τοϋ Μάρξ γιά τήν Κομμούνα, πού έχει τόν τίτλο Ό
228 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου AJONA;

’Ε μ φ ύ λ ι ο ς Π ό λ ε μ ο ς σ τ η Γ α λ λ ί α , ήταν αρχικά έκθεση του στο Γενικό Συμ­

βούλιο τής Α ' Διεθνούς καί απευθύνθηκε άπό το Γ. Συμβούλιο σέ όλα τα
μέλη της Διεθνούς στην Ευρώπη καί στην ’Αμερική. Ό Μάρξ, πού συγκέν­
τρωνε καθημερινά πληροφορίες άπο τις εφημερίδες κι άπό την πυκνή επαφή
πού είχε με φίλους του πού βρίσκονταν στο Παρίσι καί αγωνίζονταν στις
γραμμές της Κομμούνας, έγραψε τήν "Εκθεσή του άπύ τις 6 ώς τις 30 τοΰ
Μάη, δηλαδή στις κρισιμότερες μέρες τής ζωής τής Κομμούνας : το τελευ­
ταίο της οδόφραγμα έπεσε στις 28 τοΰ Μάη. Ό Ένγκελς έγραφε μέ τήν
εύκαιρία τής εικοστής επετείου τής Κομμούνας, το 1891 (τό κείμενό του
δημοσιεύτηκε στή Neue Zeà κι άπο τότε δημοσιεύεται ώς πρόλογος στις
εκδόσεις τοΰ ’ Ε μ φ ύ λ ιο ν Π ο λ ε μ ά ν ) οτι αυτό τό έργο τοΰ Μάρξ, όπως καί τό
παλιότερο, Ή Δ ε κ α ο κ τ ώ Μ π ρ υ μ α 'ιρ τ ο ν Λ ο υ δ ο β ίκ ο ν Β ο ν α π ά ρ τ η , καί οΐ
εκθέσεις του γιά τόν Γαλλογερμανικό πόλεμο, άποτελοΰν έξοχα δείγματα
« τοΰ έξαιρετικοΰ χαρίσματος τοΰ συγγραφέα τους νά συλλαμβάνει με καθα­
ρότητα τό χαρακτήρα, τή σημασία καί τις άναγκαΐες συνέπειες μεγάλων
ιστορικών γεγονότων, όταν αυτά τά γεγονότα βρίσκονται άκόμη στην εξέλιξή
τους ή μόλις έχουν συντελεσθεΐ ». σ. 31

9. Β λ . Ό Λ έ ν ιν χ ω ρ ί ς λ ο γ ο κ ρ ισ ία κ α ί ε κ τ ό ς μ α ν σ ω λ ε ί ο ν , ε ιδ ικ ό τ ερ α 6ο
κ ε φ ., « Δ ικ τ α τ ο ρ ία το ΰ π ρ ο λ ετα ρ ιά το υ ή το ΰ κ ό μ μ α τ ο ς ; », σ. 137 κ .έ . σ. 32

1 0 . ’ Α μ έ σ ω ς μ ε τ ά τήν ή τ τ α σ τ ό Σ εν τά ν κ α ί τήν α ιχ μ α λ ω σ ία το ΰ μ εγά λο υ

όγκου τ ώ ν γ α λ λ ικ ώ ν δ υ ν ά μ εω ν , μ ε π ρ ώ το ν τ ή τ ά ξ ε ι τόν ίδ ιο τόν αύ το κ ρ ά τορ α ,
κ η ρ ύ σ σ ετ α ι ή δ η μ ο κ ρ α τία ( 4 Σ ε π τ ε μ β ρ ίο υ 1870 ), κ ά τ ω ά π ό τήν π ί ε σ η τ ή ς
λ α ϊκ ή ς ε ξ έ γ ε ρ σ η ς . Σ χ η μ α τ ίσ τ η κ ε ή κ υ β έρ ν η ση « Ε θ ν ι κ ή ς Σ ω τ η ρ ία ς » (π ο ύ
ά π α ρ τιζό τα ν κ υ ρ ίω ς ά π ό σ υ ν ε χ ισ τ έ ς τ ή ς π ο λ ιτικ ή ς τ ή ς Β ' Α ύ το κ ρ α το ρ ία ς κ α ί
« συνθηκολόγους » ά π έν α ν τι σ το ύ ς Π ρ ώ σ ο υ ς ) ή ό π ο ια υ π έγ ρ α ψ ε ά ν α κ ω χ ή
τρ ιώ ν έβ δ ο μ ά δ ω ν , ώ σ τ ε νά π ρ ο χ ω ρ ή σ ει σ έ έ κ λ ο γ έ ς γ ιά τήν ά ν ά δ ειξη « έ λ εύ -
θ ερ α έ κ λ εγ μ έν η ς Ε θ ν ο σ υ ν έ λ ε υ σ η ς » . Τ ι ς έ κ λ ο γ έ ς κ έρ δ ισ α ν τ ά σ υ ν τη ρ η τικ ά
σ τ ο ιχ ε ία χά ρη σ τη ν ψήφο τ ώ ν ά γ ρ σ τικ ώ ν π ερ ιο χ ώ ν π ού, ά π ο μ ο ν ω μ έν ες ά π ό
τ ά μ εγ ά λ α ά σ τ ικ ά κ έν τρ α , ιδ ια ίτερ α ά π ό τ ό Π α ρ ίσ ι, έ σ τ ε ιλ α ν σ τή ν Ε θ ν ο ­
σ υ ν έλ ευ σ η τ ά π ιό σ υ ν τη ρ η τικ ά σ τ ο ιχ ε ία , ά ν ά μ εσ ά το υ ς κ α ί π ολλούς ά π ό το ύ ς
μ ο να ρ χικού ς ε ύ γ ε ν εΐς τ ή ς έπ α ρ χ ία ς . Α υ τή ή Ε θ ν ο σ υ ν έ λ ε υ σ η ά ν έδ ειξ ε τόν
Θ ιέρ σ ο σ έ « έ π ιφ α ν έσ τε ρ η » φ υ σ ιο γ ν ω μ ία τ η ς . σ. 32

11. Ή Λουίζα Μισέλ, γενν. τό 1830 άπό πατέρα εύγενή καί μητέρα ύπηρέ-
τρια, άπό τις λαμπρότερες έπαναστάτριες τοΰ 19ου αιώνα. Δασκάλα, δίδαξε
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 229

σε σχολείο κοριτσιών που ίδρυσε ή μητέρα της στο Παρίσι, έγραψε ποιήματα
( μέ το ψευδώνυμο Ένζολράς ), καί άρχισε την έπαναστατική της δράση πριν
άπό την πτώση της Β' Αυτοκρατορίας. Πήρε μέρος στην εξέγερση τής 4ης
Σεπτεμβρίου για την ανακήρυξη τής Δημοκρατίας, ή Μονμάρτρη την έξέλεξε
αντιπρόσωπο στην Κεντρική Επιτροπή των Είκοσι Διαμερισμάτων του Πα­
ρισιού, πρωτοστάτησε στην οργάνωση τής Επιτροπής Γυναικών-Πολιτών
τής Μονμάρτρης, πολέμησε στα οδοφράγματα τής Κομμούνας. Μετά τήν
πτώση τής Κομμούνας καταδικάστηκε σε θάνατο, εξορίστηκε στη Νουμέα
τής Νέας Καληδονίας ( to νησί τής μαρτυρικής εξορίας τών κομμουνάρων, στα
άνοιχτά τής Αυστραλίας καί τής Νέας Γουινέας ), οργάνωσε κι έκεϊ μαθήματα
για τα παιδιά τών ιθαγενών. Άφέθηκε ελεύθερη με τήν άμνηστία τοϋ 1880,
προσχώρησε στους αναρχικούς, για τήν έπαναστατική της δράση καταδικά­
στηκε τρεις φορές, άπό to 1883 ώς to 1890, κατέφυγε στο Λονδίνο, ίδρυσε καί
έκεϊ ένα διεθνές σχολείο καί έγραψε τήν ιστορία τής Κομμούνας. Γλίτωσε άπό
μια απόπειρα δολοφονίας, πρόλαβε να πανηγυρίσει για τήν πρώτη ρωσική
έπανάσταση, τοϋ 1905, καί πέθανε τήν ίδια χρονιά.
Ά π ό το ύ ς κομμουνάρους π ο ύ ά ν α φ έρει ή Λ . Μ ισ έ λ σ τή ν π ερ ιγ ρ α φ ή τ ή ς
π ρ ώ τη ς μ έρα ς τή ς έξέγ ερ σ η ς :
Ό Θ εό φ ιλ ο ς Φ ε ρ ρ έ , ύπ ά λληλος δ ικ ο λά β ο υ , γενν. 1846, μ π λ α ν κ ισ τ ή ς . Δ ι ­
κ ά σ τ η κ ε τό 1870 γ ια σ υ ν ω μ ο σ ία κ α τά τ ή ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς. Μ έλ ο ς τ ή ς Ε π ι ­
τρ ο π ή ς Ε π α γ ρ ύ π ν η σ η ς τ ή ς Μ ο ν μ ά ρ τρ η ς σ τ ή δ ιά ρ κ εια τ ή ς π ο λ ιο ρ κ ία ς το ϋ
Π α ρ ισ ιο ύ , μ έλ ο ς τ ή ς Κ ο μ μ ο ύ ν α ς ά π ό τ ί ς 26 Μ α ρ τίου 1871, έ κ λ ε γ μ έ ν ο ς ά ν τι-
π ρ ό σ ω π ο ς σ τή ν ά σ τυ ν ο μ ία τ ή ς Κ ο μ μ ο ύ ν α ς. Δ ικ ά σ τ η κ ε σ τ ι ς 7 Α ύ γο ύ στο υ ,
δ ή λ ω σ ε περ ή φ α να σ τ ο ύ ς δ ικ α σ τ έ ς του π ώ ς γ εν ν ή θ η κ ε έ λ εύ θ ερ ο ς κ α ί έλ εύ θ ερ ο ς
28 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1871.
ή θ ε λ ε νά π εθ ά ν ει, έ κ τ ε λ έ σ τ η κ ε σ τ ί ς
Ό ’ Εδουάρδος-Αυγουστος Μορό, άπό τούς διανοούμενους τής Κομμούνας.
Εγκατεστημένος στήν ’Αγγλία, γύρισε στή Γαλλία μέ τήν κήρυξη τοϋ πολέ­
μου, έγινε μέλος τής Κεντρικής Επιτροπής τής Εθνοφρουράς, διακρίθηκε γιά
τόν ήρωισμό του στά οδοφράγματα τής Κομμούνας, έκτελέστηκε μόλις συν-
ελήφθη, στίς 25 Μαϊου.
( Σημ. : Τά ιστορικά καί βιογραφικά στοιχεία πού παραθέτω, καθώς καί
τά ντοκουμέντα τής Κομμούνας, αν δέν έχουν άλλη ένδειξη, είναι άπό τή συλ­
λογική έκδοση La Commune de 1871, Editions Sociales, 2e éd., 1970. )
σ. 33

12. Ό Λ . Φ ρ ά ν κ ελ ή τα ν Ο ύ γ γ ρ ο ς έ π α ν α σ τ ά τ η ς μ έ διεθνή δ ρ ά σ η Σ υ ν δ έθ η κ ε
23° ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

φιλικά μέ τον Μάρξ στο Λονδίνο, ίδρυσε τμήμα τής Α ' Διεθνούς στη Λυών,
εργάστηκε ώς έργάτης κοσμηματοποιίας στο Παρίσι, όπου μαζί μέ τον
Βαρλέν άνασυγκρότησαν το γαλλικό τμήμα τής Λ ' Διεθνούς. Στη δίκη των
μελών τής Διεθνούς, το 1870, καταδικάστηκε σε φυλάκιση, άπελευθερώθηκε
με την πτώση τής Αυτοκρατορίας, έντάχθηκε στην Εθνοφρουρά. Ε κλεγμέ­
νος άντιπρόσωπος του 13ου Διαμερίσματος στο Συμβούλιο τής Κομμούνας,
έγινε υπεύθυνος Οικονομικών, Εργασίας καί Βιομηχανίας. Τραυματίστηκε
στίς 25 Μαίου, κατόρθωσε να διαφύγει στην ’Αγγλία, ενώ είχε καταδικαστεί
ερήμην σέ Θάνατο καί ή γαλλική κυβέρνηση ζητοΰσε την έκδοση του. ’Ανέ­
πτυξε μεγάλη δράση στη Διεθνή, έπέστρεψε στην Ούγγαρία 07του ίδρυσε
εργατικό κόμμα καί εβδομαδιαία εφημερίδα, πήρε μέρος τό 1889 στό ιδρυ­
τικό συνέδριο τής Β' Διεθνούς. Πέθανε στό Παρίσι τό 1896 καί κηδεύτηκε
στό νεκροταφείο Πέρ-Λασαίζ σκεπασμένος, κατά την επιθυμία του, με την
κόκκινη σημαία τής Κομμούνας.
Ό Ευγένιος Βαρλέν, γιός χωρικών, έργάτης βιβλιοδέτης, άνέπτυξε συνδι­
καλιστική δράση. Προυντονιστής «τής άριστεράς», πρωτοστάτησε στην
οργάνωση μεγάλων α7τεργιών τοΰ κλάδου του, στην ενοποίηση τών συνδικα­
λιστικών οργανώσεων τοΰ Παρισιού, στή δημιουργία τοΰ «Ταμείου τής
7ΐεντάρας » - άπό τά πρώτα άπεργιακά ταμεία στήν ιστορία τοΰ συνδικα­
λιστικού κινήματος. Π ρωτοστάτησε στήν ανασυγκρότηση τοΰ γαλλικοΰ τμή­
ματος τής Α ' Διεθνούς μετά τή διάλυσή του άπό τήν Β' Αυτοκρατορία. Μέλος
τής Κ .Ε. τής ’Εθνοφρουράς, έκλεγμένος άπό τρία διαμερίσματα τοΰ Παρισιού
στό Συμβούλιο τής Κομμούνας, μέλος τής ’Επιτροπής Οικονομικών καί
άργότερα τής Επιτροπής ’ Εφοδιασμού, έδειξε μεγάλες οργανωτικές ικανό­
τητες. Στή « ματωμένη έβδομάδα » τοΰ Μάη ήταν έπικεφαλής τής άμυνας
στα πιό έπίκαιρα σημεία. Τό βράδυ τής 28ης Μαίου έφυγε μέ τούς τελευ­
ταίους άπό τό τελευταίο οδόφραγμα. "Ενας παπάς τόν αναγνώρισε καί τόν
παρέδωσε στό στρατό. Τόν οδήγησαν μέ κλοτσιές καί βρισιές στή Μονμάρ-
τρη καί τόν έκτελέσανε. Τά τελευταία του λόγια ήταν « Ζήτω ή Δημοκρατία,
Ζήτω ή Κομμούνα ». σ. 38

13. Τ ά κ υ ρ ιό τερ α σ η μ ε ία ά π ό τήν μ π λ α ν κ ισ τικ ή Δ ια κ ή ρ υ ξ η ’Α ρ χ ώ ν ή τ α ν :

Κ ά θ ε μ έλ ο ς τ ώ ν Ε π ιτ ρ ο π ώ ν Ε π α γ ρ ύ π ν η σ η ς δ η λ ώ ν ει ό τ ι ά ν ήκ ει σ τ ό Σ ο σ ια ­
λ ισ τ ικ ό Ε π α ν α σ τ α τ ικ ό Κ ό μ μ α - 'Τ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι κ α ί έ π ιδ ιώ κ ε ι μ έ ολα τά
δυνατά μ έ σ α τήν κ α τά ρ γ η σ η τ ώ ν π ρ ονομ ίω ν τ ή ς ά σ τ ικ ή ς τ ά ξ η ς , τήν έ κ π τ ω σ η
τ η ς ά π ό τ ή θ έ σ η τ ή ς κ υ ρ ία ρ χ η ς κ ά σ τ α ς , τήν π ο λ ιτικ ή έ π ικ ρ ά τ η σ η τ ώ ν έρ γ α -
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 23'

ζομένων, όχι πια τάξεις - ’Αναγνωρίζει την εργασία ώς μοναδική βάση της
κοινωνικής συγκρότησης, το προϊόν της πρέπει να ανήκει στον εργάτη - Στην
πολιτική, θέτει τη Δημοκρατία πάνω άπό τό δίκαιο των πλειοψηφιών, δεν
αναγνωρίζει στις πλειοψηφίες τό δικαίωμα να άρνοϋνται την άρχή τής λαϊκής
κυριαρχίας είτε άμεσα, με δημοψηφίσματα, είτε έμμεσα μέ κάποια εθνοσυν­
έλευση - όργανο αύτών των πλειοψηφιών, γι’ αυτό καί θά άντιταχθεΐ, άκόμη
καί με τη βία, στη συγκρότηση Συντακτικής ή άλλης δήθεν Εθνοσυνέλευσης
άν προηγουμένου; δεν άλλάξουν οΐ βάσεις τής σημερινής κοινωνικής συγκρό­
τησης με την επαναστατική, πολιτική καί κοινωνική, διάλυσή τους - "Ωσπου
να πραγματοποιηθεί αύτή ή ριζική επανάσταση δεν αναγνωρίζει ώς κυβέρνη­
ση παρά μόνο τήν επαναστατική Κομμούνα, πού θά προέλθει άπό τις άντι-
προσωπεΐες των επαναστατικών ομάδων αυτής τής πόλης [τοΰ Παρισιού] -
Δεν άναγνωρίζει ώς κυβέρνηση τής χώρας παρά μόνο τήν κυβέρνηση πολι­
τικής ανατροπής [ « διάλυσης » κατά λέξη ] πού θά προέλθει άπό τήν άντι-
προσωπεία τή συγκροτημένη άπό όλες τις Κομμούνες τής χώρας καί άπό τα
κυριότερα εργατικά κέντρα - ’Οφείλει να θέτει όλα τά μέσα πού διαθέτει
στήν υπηρεσία τής προπαγάνδας για τή Διεθνή "Ενωση τών Εργαζομένων.
σ. 39

14. Για νά κατανοηθεΐ ό τρόπος οργάνωσης καί λειτουργίας τής Εθνοφρου­

ράς όχι ώς προσωρινά οπλισμένου λαοΰ άλλά ώς « ένοπλου λαοΰ » πού στο­
χεύει πολύ πιό μακριά, στήν κατάλυση τοΰ τακτικού στρατού καί τοΰ ρόλου
του στήν ταξική κοινωνία, παραθέτουμε ένα άπόσπασμα άπό προκήρυξη τής
Κ .Ε. τής Εθνοφρουράς, τής 4ης Μαρτίου (σημ. : "Ολα τά κείμενα τής Κ.Ε.
έκδίδονταν στό όνομα τής Γαλλικής Δημοκρατίας καί με τό σύνθημα τής
Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία, ’Ισότητα, ’Αδελφότητα », καί τε­
λείωναν με τό σύ\έ)ημα « Ζήτω ή Δημοκρατία » ) :

Ή Κεντρική Επιτροπή τής Εθνοφρουράς, πού έξελέγη σέ Γενική Συνέλευ­

ση στήν οποία συμμετείχαν άντιπρόσωποι 200 περίπου ταγμάτων, σκοπό
έχει τή συγκρότηση τής δημοκρατικής ομοσπονδίας τής Εθνοφρουράς,
ώστε νά είναι οργανωμένη μέ τρόπο πού νά προστατεύσει τή χώρα πολύ
καλύτερα άπό ό,τι έκαναν ώς τώρα οΐ τακτικοί στρατοί καί νά υπερασπιστεί
μέ όλα τά δυνατά μέσα τήν άπειλούμενη δημοκρατία.

Τήν προκήρυξη υπογράφουν τά 25 μέλη τής Κ .Ε. Άνάμεσά τους, ενδεικτικά

232 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΑΙΩΝΑ;

της σύνθεσης αύτών των οργάνων πού θά άσκοΰσαν την επαναστατική εξου­
σία : Ό Άντουάν Άρνώ, σιδηροδρομικός, μπλανκιστής, μέλος τής Α ' Διε­
θνούς, συντάκτης της εφημερίδας Λα Μαρσεγιέζ, ό Φρανσουά Όστέν, εργά­
της, οπαδός τοΰ Μπακούνιν, ό Ζάν-Λουί Πεντύ, μαραγκός, άπό τούς ιδρυτές
τοΰ τμήματος τής Διεθνούς στη Βρέστη, μέλος τής Κ.Ε. των Είκοσι Διαμε­
ρισμάτων καί έπειτα τής ’ Εθνοφρουράς, ό Αύγουστος Βιάρ, έμπορος χρω­
μάτων, ό Βαρλεν κ.ά. ’Αργότερα έγιναν άλλαγες στην Κ .Ε., χωρίς να αλλοιώ­
νουν τά κύρια χαρακτηριστικά της. σ. 40
15. Ό Άδόλφος-Άλφόνσος Ά σ σ ί, έργάτης, έλαβε μέρος ατούς άπεργια-
κούς άγώνες τής τελευταίας περιόδου τής Β' Αυτοκρατορίας. ’Αξιωματικός
τής Εθνοφρουράς, πήρε ενεργό μέρος στα γεγονότα τής 18ης Μαρτίου, ε­
κλέχθηκε στό Συμβούλιο τής Κομμούνας, όπου όμως δεν άνέπτυξε ιδιαίτερη
δραστηριότητα. Ό στρατός τοΰ Θιέρσου τόν συνέλαβε μόλις μπήκε στό
Παρίσι, στις 22 Μαίου. Εκτοπίστηκε στή Νέα Καληδονία, οπού καί πέθανε
στις 8.2.1886. σ. 42
16. Την περιγραφή ενός ποιητή, τοΰ Κάτουλλου Μαντές, πού δεν συμπαθού­
σε ιδιαίτερα τήν Κομμούνα, διάλεξαν οΐ συγγραφείς τής Κομμούνας τον 1871
γιά νά δώσουν τό μεγαλείο εκείνης τής ήμερος. Ή περιγραφή του άξίζει νά
διαβαστεί καί σήμερα :

Βρισκόμουν στήν πλατεία τοΰ Δημαρχείου τήν ώρα πού άνακοίνωναν τά

ονόματα των μελών τής Κομμούνας, καί είμαι ακόμη συγκινημένος τήν ώρα
πού γράφω αΰτες τις γραμμές. Πόσοι ήταν οί συγκεντρωμένοι;... ’Από
ποΰ έρχονταν ; Ά πό όλα τά σημεία τής πόλης. Οί γειτονικοί δρόμοι ήταν
ξέχειλοι άπό οπλισμένους άνδρες, καί οί αιχμηρές ξιφολόγχες, καθώς λάμ-
πανε στόν ήλιο, μοιάζανε με αστραπές. Στή μέση τής πλατείας τοΰ Δη­
μαρχείου έχει στηθεί μιά έξέδρα, καί πάνω της ένα μποΰστο τής Δημοκρα­
τίας με τό φρυγικό σκοΰφο. Ένα ένα τά τάγματα [τής Εθνοφρουράς]
πήραν τή θέση τους στήν πλατεία, με υποδειγματική τάξη, με τή μουσική
επικεφαλής. Παΐζαν τή Μασσαλιώτιδα, κι ό λαός τήν τραγουδούσε εν χο-
ρώ... Ό κεραυνός τοΰ τραγουδιού συγκλόνιζε τις ψυχές, κι αυτός ό μεγάλος
ύμνος, πού οί ήττες μας τοΰ είχαν άφαιρέσει τή σημασία του, ξαναβρήκε
εκείνη τή στιγμή τήν παλιά του δύναμη. Ξαφνικά αντηχεί τό κανόνι. Τό
τραγούδι δυναμώνει κι άλλο, σάν βροντή. "Ενα τεράστιο κύμα άπό σημαίες
[κόκκινες, πού ήταν τό χρώμα τής Κομμούνας], ξιφολόγχες, κασκέτα,
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 233

πάει, έρχεται, πάλλεται, πυκνώνει μπροστά στήν εξέδρα. Το κανόνι ρίχνει

αδιάκοπα μά δεν άκούγεται παρά μόνο όταν σταματάει για λίγο τό τρα­
γούδι. Έπειτα όλοι οΐ βροντεροί ήχοι συμπυκνώνονται σέ μια ζητωκραυγή,
μια κοινή φωνή τοϋ άναρίθμητου πλήθους, κι όλοι αυτοί οΐ άνθρωποι δεν
έχουν παρά μια καρδιά, όπως έχουν μια φωνή. σ. 47

17. Ή Κομμούνα έπικρίθηκε καί άπό τό λαό γιά διστακτικότητα στα μέτρα
κοινωνικής πολιτικής, όπως ήταν, π.χ., τό θέμα των ενοικίων, όπου άρκέστη-
κε σε μέτρα πού χαρακτηρίσθηκαν « μετριοπαθή » καί « προυντονιστικά »
(ένα είδος ένοικιοστασίου, με παράταση τής προθεσμίας καταβολής τοϋ
ενοικίου, δικαίωμα των άστεγων να εγκαθίστανται μόνο σε σπίτια πού τα
είχαν έγκαταλείψει οΐ ιδιοκτήτες τους κλπ. ). σ. 54

18. Τα κυριότερα άπό τα μέτρα τής Κομμούνας καταγράφει ό Μάρξ στό

πρώτο προσχέδιο γιά τόν ’Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία. Βλ. "Απαντα, τ. 22,
σ. 472 κ.έ. σ. 54

19. Εννοεί, προφανώς, την Α ' Διεθνή. σ. 57

20. Είναι άξιοπρόσεχτο ότι, στη δεκαετία τοϋ 1870, ό Μάρξ καί σε άλλη
περίπτωση παραμέρισε τή βασική του θέση ότι ή σοσιαλιστική επανάσταση
δεν είχε πιθανότητες έπιτυχίας σε μια μόνη χώρα : στήν ανάλυσή του γιά τή
ρωσική επανάσταση. Γιά τις θέσεις τοϋ Μάρξ σχετικά με τις προϋποθέσεις
νίκης μιας ρωσικής επανάστασης στηριγμένης στήν προκαπιταλιστική μορ­
φή τής αγροτικής κοινότητας καί χωρίς προηγούμενες ή ταυτόχρονες επα­
ναστάσεις σε ανεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες, βλ. Ε. Παππά, Μύθος καί
Ιδεολογία στη Ρωσική 'Επανάσταση, έκδ. 'Εστίας, 1990. σ. 61

21. Βλ. ’Αριστοτέλη, 'Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧΠ 4 καί XXXIX 6. Ή σύγ­

κριση ανάμεσα στη συμπεριφορά τής Κομμούνας καί τής ’Αθηναϊκής Δη­
μοκρατίας πρός τόν ταξικό αντίπαλο έχει πολλά νά διδάξει. σ. 63

22. Στις 10 Μαίου 1871 οΐ άπεσταλμένοι τοϋ Θιέρσου ύπέγραφαν στή Φρανκ­
φούρτη τή συιθήκη ειρήνης με τήν όποια : ή Γ αλλία έχανε τήν ’Αλσατία καί
τή Λωρραίνη καί ύποχρεωνόταν νά καταβάλει υπέρογκη πολεμική άποζη-
μίωση. Τό άντάλλαγμα πού έπαιρνε ό Θιέρσος άπό τόν Βίσμαρκ ήταν ή
« άδεια » νά χρησιμοποιηθούν οΐ αιχμάλωτοι τοϋ στρατού τοϋ Βοναπάρτη γιά
τήν κατάληψη τοϋ Παρισιού, περνώντας μέσα άπό τις πρωσικές γραμμές. Ό
Μάρξ μαστιγώνει τή συναλλαγή αυτή τοϋ Βίσμαρκ, χαρακτηρίζοντάς τον όχι
234 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ ;

απλώς χωροφύλακα αλλά « μπράβο » τοΰ Θιέρσου. Γράφει στο 4ο μέρος τοϋ
'Εμφύλιον :

Πότε ώς τώρα ή ιστορία παρουσίασε το θλιβερό θέαμα ενός καταχτητή πού

στεφανώνει τή νίκη του αναλαμβάνοντας τό ρόλο όχι μόνο χωροφύλακα άλλα
πληρωμένου μπράβου τής κυβέρνησης των κατακτηθέντων ; Δεν υπήρχε
πόλεμος άνάμεσα στην Πρωσία καί στην Κομμούνα τοΰ Παρισιού. Α ντί­
θετα, ή Κομμούνα είχε αποδεχτεί την προσωρινή ειρήνη, καί ή Πρωσία είχε
διακηρύξει πώς θά έμενε ούδέτερη. Επομένως ή Πρωσία δεν ήταν εμπό­
λεμη. Έπαιξε τό ρόλο τοΰ μπράβου, καί μάλιστα τοΰ δειλοΰ μπράβου, γιατί
δεν διέτρεχε κανέναν κίνδυνο, τοΰ πληρωμένου μπράβου, άφοΰ εξασφάλισε
προκαταβολικά την πληρωμή τής αιματόβρεχτης άμοιβής του των 500
εκατομμυρίων μετά τήν πτώση τοΰ Παρισιού. Κι έτσι άποκαλύφθηκε επι­
τέλους ό πραγματικός χαρακτήρας τοΰ πολέμου πού διέταξε ή Θεία Πρό­
νοια για νά τιμωρηθεί ή άθεη καί έκδοτη Γαλλία άπό τή θεοφοβούμενη καί
ήθική Γερμανία ! Κι αυτή ή δίχως προηγούμενο καταπάτηση τοΰ νόμου τών
εθνών, έστω καί με τον τρόπο πού τον έννοοΰσαν οΐ παλιοί νομοθέτες τοΰ
διεθνοΰς δικαίου, άντί νά ξεσηκώσει τις « πολιτισμένες » κυβερνήσεις τής
Εύρώπης για νά κηρύξουν « εκτός νόμου » μεταξύ τών έθνών τήν ύπουλη
πρωσική κυβέρνηση, αυτό τό όργανο τής κυβέρνησης τής 'Αγίας Πετρού­
πολης, τις παρακινεί απλώς νά νοιάζονται πώς τα ελάχιστα θύματα πού
κατόρθωσαν νά περάσουν τις διπλές φρουρές γύρω άπό τό Παρίσι δεν θά
παραδοθοΰν στόν δήμιο τών Βερσαλλιών ! σ. 64

23. Ό Σύλλας, τό 82-81 π.Χ., έκανε προγραφές χιλιάδων Ρωμαίων καί

πρόσφερε γενναίες άμοιβές για τή δολοφονία τους - πού σήμαινε καί εξόν­
τωση τών οικογενειών καί τών φίλων τους καί όσων τολμούσαν νά δώσουν
άσυλο στούς προγραμμένους. Αύτοανακηρύχθηκε δικτάτωρ, κάτι πού δέν
είχε γίνει έπί πολλές δεκαετίες. " Ε ξ ι ολόκληρους μήνες οί στρατιώτες του
έσφαζαν καί λεηλατούσαν, καί οι φίλοι του, πού οί περισσότεροι ανήκαν στόν
υπόκοσμο, άποκτοΰσαν τις περιουσίες τους. Μέ τέτοια μέσα πέτυχε τούς
σκοπούς του, 7τού ήταν ή μείωση τοΰ ρόλου τοΰ ρωμαϊκού δήμου καί τών
δημάρχων καί ή αύξηση τής δύναμης τής Συγκλήτου. Τ α « τριουμβιράτα »
7τού αναφέρει ό Μάρξ είναι οΐ δύο τριανδρίες πού άσκησαν δικτατορική
εξουσία άπό τό 60 ώς τό 36 π.Χ., ή πρώτη μέ τόν Πομ7τήιο, τόν Καίσαρα
καί τόν Κράσο καί ή δεύτερη μέ τόν Όκταβιανό, τόν ’Αντώνιο καί τόν
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 235

Λέπιδο. Οί προγραφές καί οί άλλες ανομίες τους γέμισαν πολλές σελίδες της
ιστορίας, ώσπου ματαίωσαν κάθε προσπάθεια επανόδου της Ρώμης στη
δημοκρατία. σ. 64
24. Ό Μ ά ρ ξ λ έ ε ι π ώ ς ή Κ ο μ μ ού να εύθυνόταν γ ιά το θάνα το τ ώ ν δύο σ τ ρ α ­
τ η γ ώ ν « ό σ ο εύθυνόταν κ α ί ή π ρ ιγ κ ίπ ισ σ α τ ή ς Ο ύ α λ λ ία ς γ ια τ η μ οίρα τώ ν
ά ν θρ ώ π ω ν π ο ύ έχα σ α ν τ η ζ ω ή το υ ς [ απ ό το σ υ ν ω σ τισ μ ό ] τ η μ έρ α τ ή ς ά φ ιξή ς
τ η ς σ τ ό Λονδίνο » . Π ρ ό κ ειτα ι γ ιά τή ν ’Α λεξά ν δρ α τ ή ς Δ α ν ία ς, γ υ να ίκα το ΰ
’Εδουάρδου Ζ ' κ α ί ά δ ελ φ ή το ΰ Γ ε ω ρ γ ίο υ Α ' τ ή ς Ε λ λ ά δ α ς . σ. 68

25. Π α ρ α θ έτο υ μ ε τ ά δύο κ ε ίμ ε ν α , π ού θ έτουν τό θ έ μ α τ ώ ν έγ κ λ η μ ά τω ν π ο ­

λ έμ ο υ . ’Α ν α γ κ α σ μ έν η να π ά ρ ει μ έ τρ α ά ν τιπ οίνω ν, ή Κ ο μ μ ού να π ρ ο σ π α θ εί να
τ ό κ ά ν ει μ έ σ ε β α σ μ ό , σ τ ό μ έτρ ο το ΰ δυνατού, τ ώ ν άν θρ ω π ίνω ν δ ικ α ιω μ ά τω ν :

Π ολ ίτες, καθημερινά οί λ η σ τές τώ ν Β ερ σ α λ λ ιώ ν στραγγαλίζουν ή τουφ εκί-

ζουν τούς α ιχ μ α λώ το υς μ α ς, καί δέν περνάει ώ ρα χ ω ρ ίς νά μ α ς έρ θ ει ή
είδ η σ η μ ια ς ά π ’ α ύ τές τ ις δολοφονίες. Ο ί ένοχοι, τούς γ ν ω ρ ίζετε, είναι οΐ
χω ροφ ύλακες καί οΐ βαθμοφόροι τ ή ς Α υτοκρατορίας, είναι οί βασιλόφρονες
( . . . ) πού βαδίζουν έναντίον τοΰ Π αρισιού μ έ τό σύνθημα α Ζ ή τ ω ό β α σι­
λεύ ς ! » καί μ έ τη λευκή ση μ α ία [ τ ή ς μοναρχίας ] επ ικ εφ α λή ς. Ή κυβέρνη­
σ η τώ ν Β ερ σ α λ λιώ ν Θέτει τύν εαυτό τ η ς έ ξ ω άπό τούς νόμους τοΰ πολέμου
κ α ί τοΰ ανθρωπισμού. Γ ι ’ αυτό Θά αναγκαστούμε νά καταφύγουμε σ έ αν­
τίποινα. Ά ν , εξακολουθώ ντας νά άγνοοϋν τούς συνήθεις όρους δ ιεξ α γ ω γ ή ς
τοΰ πολέμου ανάμεσα σ έ πολιτισμένους λαούς, οΐ εχθροί μ α ς δολοφονήσουν
έ σ τ ω καί έναν ακόμ η σ τρ α τιώ τη μ α ς, θά άπ α ντήσουμε μ έ τήν έ κ τ έ λ εσ η ίσου
ή διπλάσιου άριθμοΰ κρατουμένων. Π άντα μεγαλόψυχος καί δίκα ιος, άκόμη
καί μ έσ α στήν οργή του, ό Λ αός ά π εχθά νετα ι τό αίμ α ό π ω ς άπ εχθά νετα ι καί
τόν έμφ ύλιο π ό λεμ ο. ’Α λλά έ χ ε ι τό καθήκον τ ή ς αυτοάμυνας απέναντι σ τ ις
α γ ρ ιό τη τες τώ ν εχθρώ ν του, κ ι όσο κ ι άν τοΰ σ τ ο ιχ ίζ ει θά π άρ ει οφθαλμόν
άντί οφθαλμού, όδόντα άντί όδόντος.
Π αρίσι, 5 ’Απριλίου 1871
Ή Κομμούνα τον Π αρισιού

Ή Κομμούνα τοΰ Π αρισιοΰ, λαμβάνοντας υπόψη ότι ή κυβέρνηση τώ ν

Β ερ σ α λ λ ιώ ν π οδοπ α τά ει απροκάλυπ τα τά δικ α ιώ μ α τα τοΰ ανθρώπου κ α θ ώ ς
κ α ί [τ ο ύ ς νόμ ους] τοΰ πολέμου, ό τι είναι ένοχος φ ρ ικα λεοτή τω ν μ έ τ ις
ό π οιες δέν άμαυρώ θηκαν ούτε οί ε ισ β ο λ είς ( . . . ) α π ο φ α σίζει :
236 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou AIQNA;

άρθρ. 1. Κάθε ύποπτος συνενοχής με την κυβέρνηση τών Βερσαλλιών θά

κατηγορεϊται άμεσα καί θά φυλακίζεται.
άρθρ. 2. Συμβούλιο Κατηγόρων θά συγκροτείται μέσα σε 24 ώρες για να
λάβει γνώση τών εγκλημάτων που θά καταγγελθούν.
άρθρ. 3. Το Συμβούλιο τών Κατηγόρων θά άποφαίνεται μέσα σέ 24
ώρες.
άρθρ. 4. "Ολοι οί κατηγορούμενοι πού θά κριθοΰν ένοχοι με άπόφαση τού
Συμβουλίου τών Κατηγόρων θά είναι όμηροι τού λαού τού Παρισιού.
άρθρ. 5. Κάθε εκτέλεση αιχμαλώτου πολέμου ή οπαδού τής νόμιμης
κυβέρνησης τής Κομμούνας τού Παρισιού θά τήν άκολουθεΐ άμεσα ή εκτέ­
λεση τριπλάσιου άριθμού όμηρων πού θά έχουν κρατηθεί βάσει τού άρθρου
4, καί θά ορίζονται με κλήρο.
άρθρ. 6 . Κ ά θε α ιχ μ ά λ ω το ς πολέμου θά π α ρ α π έμ π ετα ι στο Συμβούλιο
Κ ατη γόρ ω ν, τό όποιο θά ά π ο φ α σίζει άν θά ά π ελευθερ ώ ν ετα ι ά μ έ σ ω ς ή θά
κρ α τείτα ι ώ ς όμηρος.
Π αρίσι, 6 'ΑπρΜσν 1871
Ή Κομμούνα τού Π αρισιού

σ. 69
26. Ό Γουσταΰος Φλουρένς, γιός τού διάσημου φυσιολόγου Πέτρου Φλου-
ρένς, ήταν προορισμένος για λαμπρή άκαδημαϊκή καριέρα. Νεότατος, δίδα­
σκε στό Κολέγιο τής Γαλλίας, άλλα ή διδασκαλία του θεωρήθηκε άντίθετη
προς τα θρησκευτικά δόγματα καί έχασε τή θέση του. Πήγε στο Βέλγιο καί
στην Τουρκία, κι άπό κεΐ 7τέρασε στην Κρήτη καί 7τήρε μέρος στην Κρητική
Επανάσταση τού 1866. Οί Κρητικοί τον εκτίμησαν καί τον άγάττησαν τόσο,
ώστε τόν εξέλεξαν τό 1868 γενικό πληρεξούσιο τής Κρήτης για τήν 'Ελληνική
Βουλή καί έκτακτο άπεσταλμένο τής Κρήτης στον βασιλιά Γεώργιο Α'. Οί
πληρεξούσιοι τής Κρήτης δεν έγιναν δεκτοί στήν Ελληνική Βουλή καί γύρι­
σαν άπρακτοι. Ό Φλουρένς συνέχισε τόν άγώνα γιά τήν ελευθερία τής Κρή­
της ώς τήν κατάπνιξη τής επανάστασης. Γύρισε στή Γαλλία, πήρε μέρος
στούς άγώνες έναντίον τής Αυτοκρατορίας, καταδικάστηκε σέ εξορία, διέ­
φυγε στήν ’Αγγλία, άπό κεΐ στή Γερμανία, ξανά στήν Ελλάδα, άπό όπου
γύρισε στή Γαλλία όταν άνακηρύχθηκε ή δημοκρατία. Ή Κυβέρνηση « ’ Ε­
θνικής Σωτηρίας » τόν φυλάκισε. Βγήκε άπό τή φυλακή τόν Γενάρη τού 1871.
Πήρε δραστήριο μέρος στήν Κομμούνα, έγινε μέλος τής Επιτροπής Πολέ­
μου. Στήν επιχείρηση τής 3ης ’Απριλίου έναντίον τών Βερσαλλιών αίχμα-
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 237

λωτίσθηκε καί έκτελέστηκε έπί τόπου άπό έναν λοχαγό τής χωροφυλακής.
Στην Κωνσταντινούπολη είχε έκδώσει την έφημερίδα ’Α σ τ έ ρ α ς τ ή ς ’Α ν α τ ο ­
λ ή ς καί στην ’Αθήνα την έφημερίδα 'Ε λ λ η ν ι κ ή ’Α ν ε ξ α ρ τ η σ ί α . Έγραψε πολ­
λά πολιτικά έργα, ανάμεσα τους : 7ο ’Α ν α τ ο λ ι κ ό Ζ ή τ η μ α κ α ί ή Κ ρ η τ ι κ ή
ε ξ έ γ ε ρ σ η ( 1867 ), Τ ο π α ρ α δ ο μ έ ν ο Π α ρ ί σ ι ( 1870), καί πολλές έπιστημονικές
μελέτες, ανάμεσα τους: ' Η 'Ι σ τ ο ρ ί α τ ο ν Ά ν θ ρ ω π ο ν (1863), Τ ί ε ίν α ι τ ο
δ υ ν α τ ό ν ( 1864), ’Ε π ι σ τ ή μ η τ ο ν Α ν θ ρ ώ π ο υ ( 1865).
Αυτόν τόν άγωνιστή τής έλευθερίας καί ηρώα τής έλευθερίας τής Κρήτης
τον άγνοοΰν παντελώς οί νεότερες γενιές των Ελλήνων, άκόμη καί των
Κρητικών. Τώρα που ή Τουρκία « αμφισβητεί » την άπελευθέρωση τής Κρή­
της, μήπως είναι καιρός νά θυμηθούν καί νά τιμήσουν τόν Γουσταΰο Φλουρένς
ή Ελλάδα καί, προπαντός, ή Κρήτη ; σ. 69
27. Ό σιδηρουργός Αιμίλιος Ντυβάλ ήταν μπλανκιστής καί δραστήριο
μέλος τής Α ' Διεθνούς. Δικάστηκε καί καταδικάστηκε άπό τό καθεστώς
τοϋ Βοναπάρτη καί στη δίκη τών μελών τής Διεθνούς καί στη δίκη τών
οπαδών τοϋ Μπλανκί. Μέλος τής Εθνοφρουράς μέ τό βαθμό τοϋ συνταγ­
ματάρχη, κατέλαβε μέ τη μονάδα του τό κτίριο τής ’Αστυνομίας στις 18
τοϋ Μάρτη. Εκλέχθηκε μέλος τής Κομμούνας καί πήρε τό βαθμό τοϋ
στρατηγού. ΤΗταν άπό τούς λίγους πού υποστήριξαν άπό την πρώτη στιγμή
πώς έπρεπε νά γίνει άμεσα έπίθεση έναντίον τών Βερσαλλιών. Πήρε μέρος
στήν άτυχή έπιχείρηση τής 2ας ’Απριλίου. *Η δύναμη πού διοικοΰσε κυ­
κλώθηκε, πιάστηκε αιχμάλωτος καί έκτελέστηκε στις 4 ’Απριλίου μέ δια­
ταγή τοϋ ίδιου τοϋ στρατηγού Βιναί. Πέθανε ζητωκραυγάζοντας γιά τήν
Κομμούνα. σ. 69
28. *0 Ελισαίος Ρεκλύ, πού ήταν ήδη φημισμένος γεωγράφος, άλλά καί
πολύ καλός δημοσιογράφος ( ή άρθρογραφία του γιά τόν πόλεμο Βορείων καί
Νοτίων τής ’Αμερικής είχε κάνει αίσθηση ), κατατάχθηκε στήν Εθνοφρουρά,
έγινε μέλος τής Κομμούνας, πήρε μέρος στήν έπιχείρηση έναντίον τών Βερ­
σαλλιών, αιχμαλωτίστηκε καί φυλακίστηκε σέ φυλακή τής Βρέστης. *Η
φυλάκισή του ξεσήκωσε τόν επιστημονικό κόσμο τής Ευρώπης καί τής ’Α ­
μερικής, άνάμεσά τους καί τόν Δαρβίνο. Χάρη στις διαμαρτυρίες τους ή
φυλάκισή του μετατράπηκε σέ έξορία. Εγκαταστάθηκε στήν Ε λβετία οπού
καί έγραψε τό 19τομο έργο του Ν έ α Π α γ κ ό σ μ ι α Γ ε ω γ ρ α φ ί α , ή γ ή κ α ί ο ί
ά ν θ ρ ω π ο ι πού έμεινε κλασικό, καί πολλά άλλα έργα. Πέθανε τό 1905.
σ. 69
238 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

29. Στο ίδιο απόσπασμα, που παραθέτουν ό Ζάν Μπρυά καί ό Έ μ ίλ Τερσέν
( Ή Κομμούνα τον 1871, σ. 366 ) υπάρχει μια διαφορά. Ά7ΐό τό σημείο « . ..
για την τύχη τής δημοκρατίας » ή δική τους παράθεση συνεχίζει έτσι : « Σε
μια κανονική 7ΐερίοδο τής ιστορίας, μια αστική δημοκρατία θά έλυνε εύκολα
τά προβλήματα πού απαριθμήσαμε. "Οταν όμως ή άστική τάξη άρνεΐται να
δώσει τή λύση, τότε τό προλεταριάτο άναλαμβάνει να λύσει αυτά τα προβλή­
ματα βίαια, με μια επανάσταση. Καί ή Κομμούνα ήταν μια τέτοια επανά­
σταση». Ή διαφορά είναι σημαντική, άλλα αυτή τή στιγμή δεν έχω τή
δυνατότητα νά τήν ελέγξω. σ. 83
30. Ό ’ Εδουάρδος Βάγιάν ήταν μηχανικός, διδάκτωρ επιστημών καί για­
τρός, άπόφοιτος τοΰ Πανεπιστημίου τής Χαϊδελβέργης. Μέλος τής οργάνω­
σης των μπλανκιστών άπό τό 1870, μέλος τής Α ' Διεθνούς, τής Εθνοφρουράς
καί τής Κομμούνας. Καταδικασμένος σε θάνατο μετά τήν 7ττώση τής Κομ­
μούνας, διέφυγε στό Λονδίνο όπου καί συνδέθηκε με τόν Μάρξ. Στό Συνέδριο
τής Χάγης διαφώνησε με τή Διεθνή καί υπέγραψε τή διακήρυξη των μπλαν-
κιστών με τήν οποία άποχωροΰσαν άπό τή Διεθνή γιατί δεν τήν έβρισκαν
άρκετά « επαναστατική ». Έπέστρεψε στό Παρίσι με τήν άμνηστία τοΰ 1880,
ήταν άπό τούς ιδρυτές τής νέας οργάνωσης των μπλανκιστών ( τής « Κεντρι­
κής Επαναστατικής Επιτροπής » ), έγινε δημοτικός σύμβουλος, φανατικός
7ΐολέμιος τής συμμετοχής σε άστικές κυβερνήσεις - με άφορμή τή συμμε­
τοχή τοΰ Μιλλεράν στήν κυβέρνηση Βαλντέκ-Ρουσσώ. Στό ένωτικό συνέδριο
του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος έκπροσωποΰσε τούς μπλανκιστές. Με
τήν έκρηξη τοΰ Α ' Παγκοσμίου πολέμου άκολούθησε τούς σοσιαλιστές 7ΐού
τάχθηκαν υπέρ τοΰ πολέμου. σ. 87
31. Ό Ένγκελς τονίζει 7ΐόσο άκατανόητο ήταν τό « ιερό δέος » μέ τό όποιο ή
Κομμούνα στάθηκε « έξω άπό τις θύρες τής Τρά7ΐεζας τής Γαλλίας » καί
έξηγεϊ σαφέστατα γιατί αύτό ήταν βαρύ πολιτικό λάθος: ή Τράπεζα στά
χέρια τής Κομμούνας « θά άξιζε περισσότερο ά7ΐό δέκα χιλιάδες ομήρους, θά
σήμαινε ότι ολόκληρη ή άστική τάξη τής Γαλλίας θά πίεζε τήν κυβέρνηση
τών Βερσαλλιών νά συνάψει ειρήνη μέ τήν Κομμούνα ». σ. 87
32. Ή θέση τοΰ Μάρξ στήν οποία άναφέρεται έδώ ό "Ενγκελς είναι ούσια-
στικά ένας ορισμός τοΰ κομμουνισμοΰ. Παραθέτουμε αύτό τό άπόσπασμα
γιατί προσφέρεται γιά σύγκριση μέ όσα λέγονται περί « χρεοκοπίας » καί
« τέλους » τοΰ κομμουνισμοΰ, σάν νά 'υπήρξε ποτέ κομμουνισμός έπί τής γής :
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 239

'Η Κομμούνα αναφωνούν [οί εχθροί της] σκοπό είχε την κατάργηση τής
ιδιοκτησίας, τής βάσης παντός πολιτισμού ! Μάλιστα, κύριοι, ή Κομμούνα
είχε την πρόθεση να καταργήσει αύτήν την ταξική ιδιοκτησία πού μετατρέ­
πει την έργασία των πολλών σε πλούτο των ολίγων. Σκοπό είχε την άπαλ-
λοτρίωση των άπαλλοτριωτών. Θέλησή της ήταν να κάνει άληθινή την άτο-
μική ιδιοκτησία μεταβάλλοντας τα μέσα παραγωγής, τη γή καί τό κεφά­
λαιο, πού σήμερα είναι τα μέσα ύποδούλωσης καί εκμετάλλευσης τής εργα­
σίας, σε όργανα τής ελεύθερης καί συνεταιρισμένης εργασίας. Ά λλα αύτό
είναι Κομμουνισμός, ό « άνεφάρμοστος » Κομμουνισμός ! ( . . . ) ’Εάν οί ε­
νωμένες συνεργατικές εταιρείες θά ρυθμίζουν την εθνική παραγωγή σύμ­
φωνα με ένα κοινό σχέδιο, θέτοντάς την έτσι ύπό τόν έλεγχό τους καί τερ­
ματίζοντας τή διαρκή άναρχία καί τούς περιοδικούς σπασμούς πού είναι ή
μοίρα τής καπιταλιστικής παραγωγής - τι άλλο, κύριοι, θά ήταν ό Κομμου­
νισμός, ό « εφαρμόσιμος » Κομμουνισμός ;
( Έμφ. Π όλ, "Απαντα , τ. 22, σ. 335)

Ό Έ μ ί λ Τ ε ρ σ έ ν , σ τη ν Κ ο μ μ ο ύ ν α τ ο ν 1 8 7 1 , φ α ίν ετα ι να δ ια φ ω ν εί μ ε τόν
Μ ά ρ ξ. Τ ι ς σ υ ν ερ γ α τικ ές ε ν ώ σ ε ις τ ω ν έρ γ α τώ ν τ ι ς χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι π ερ ιφ ρονη­
τ ικ ά « ιδ έα το ύ 1848 » . σ. 88
33. Θυμίζουμε καί πάλι ότι « Κομμούνα » δέν είναι μόνο ή εξουσία τοΰ
έπαναστατημένου λαού τοΰ Παρισιού, αλλά καί ή άπλούστερη ονομασία
τοΰ Συμβουλίου τής Κομμούνας πού προήλθε άπό τις εκλογές τής 26 Μαρτίου
καί στό όποιο ή Κ .Ε. τής Εθνοφρουράς παρέδωσε τήν εξουσία. σ. 93
34. Βλ. τή συμβολή τοΰ Κλώντ Περρό για τήν Κομμούνα καί τις πολιτικές
Λέσχες στήν έκδοση 7/ Κ ο μ μ ο ύ ν α τ ο ν 1 8 7 1 , άπό όπου δανειζόμαστε τά
περισσότερα ιστορικά στοιχεία καί ντοκουμέντα. σ. 98
35. Τ ό π ο λ υ τιμ ό τερ ο δ ίδ α γ μ α τό δίνει ή Κ ο μ μ ο ύ ν α . ’ Α λλά κ α ί τ ά ά ρ νητικά
δ ιδ ά γ μ α τ α δέν είνα ι λ ιγ ό τερ ο χ ρ ή σ ιμ α . " Υ σ τ ε ρ α ά π ό τή ν Κ ο μ μ ο ύ ν α ( κ ι άν
σ τ α μ α τ ή σ ε ι κ α ν είς σ έ όλους τ ο ύ ς σ τ α θ μ ο ύ ς τ ή ς εύ ρ ω π α ϊκ ή ς ισ τ ο ρ ία ς, ω ς τόν
Β ' Π α γ κ ό σ μ ιο π ό λ εμ ο κ ι ώ ς σ ή μ ε ρ α ), ή π ο ρ εία το ΰ γ α λλικ ο ΰ έπ α ν α σ τα τικ ο ΰ
κ ιν ή μ α το ς, ύπ ό τήν ή γ ε σ ία το ΰ Γ α λ λ ικ ο ΰ Κ .Κ ., ή τα ν κ α τη φ ο ρ ικ ή , ώ σ π ο υ σ ή ­
μ ερ α τ ό Κ.Κ. νά τ είν ει νά γ ίν ει ένα μ ά λλον α σ ή μ α ν το γκρουπ ούσκουλο. Ή
επ α ν α σ τ α τ ικ ή φ λόγα έ σ β η σ ε σ τ ή χ ώ ρ α τ ω ν επ α ν α σ τ ά σ εω ν - ά λλά οί α ίτ ιες
δέν έχουν έρ ευ ν η θ ει, το υ λ ά χ ισ το ν σ έ β ά θο ς. Τ ό ε ρ ώ τ η μ α είνα ι : τό Γ α λ λ ικ ό
Κ .Κ ., τό κ ό μ μ α π ο ύ υ π ο τίθ ετ α ι π ώ ς εν σ ά ρ κ ω ν ε τόν π α ρ ά γ ο ν τα π ο ύ « έ λ ε ι π ε »
240 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ:

άπό την Κομμούνα, δέσμιο τής Γ ' Διεθνούς, τοΰ σταλινισμού καί τοΰ μπρεζ-
νιεφισμοϋ, έγινε ο κυματοθραύστης που έμπόδισε τον γαλλικό λαό να άνα-
τττύξει όποιαδήποτε επαναστατική πρωτοβουλία ; σ. 99
36. Ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, στην κριτική της για την περιφρόνηση πού
έδειξε το Μπολσεβίκικο Κόμμα στην εκλογική διαδικασία καί στήν καθο­
λική ψηφοφορία, παραθέτει ένα χαρακτηριστικό άπόσπασμα τοΰ Τρότσκι :

Χάρη στήν ανοιχτή καί άμεση πάλη για τήν κυβερνητική εξουσία, οί εργα­
ζόμενες μάζες αποκτούν σε συντομότατο διάστημα μια συσσωρευμένη πο­
λιτική εμπειρία, καί άνεβαίνουν γρήγορα τα σκαλοπάτια της πολιτικής τους
ανάπτυξης. "Οσο μεγαλύτερη ή χώρα κι όσο πιό πρωτόγονος ό τεχνικός της
μηχανισμός, τόσο λιγότερο ικανός είναι ό βαρύς μηχανισμός των δημοκρα­
τικών μηχανισμών να συμβαδίσει μ’ αυτήν τήν ανάπτυξη.

Σ ’ α ύ τό ή Ρ ό ζ α Λ ο ύ ξ εμ π ο υ ρ γ κ α π α ν τά ει π ώ ς

ό βαρύς μηχανισμός τών δημοκρατικών θεσμών έχει ένα ισχυρότατο διορ­

θωτικό - τό ζωντανό κίνημα τών μαζών, τήν αδιάκοπη πίεσή τους. Κι οσο
πιό δημοκρατικοί οί θεσμοί, όσο πιό ζωηρός καί δυνατός ό παλμός τής
πολιτικής ζωής τών μαζών, τόσο πιό άμεση καί πλήρης είναι ή επίδρασή
τους. ( . . . ) Βέβαια κάθε δημοκρατικός θεσμός έχει τα όρια καί τίς αδυνα­
μίες του. ( . . . ) ’Αλλά τό φάρμακο πού βρήκαν ό Λένιν καί ό Τρότσκι, τόν
παραμερισμό τής δημοκρατίας, είναι χειρότερο άπό τήν άρρώστια πού
υποτίθεται πώς πάει να γιατρέψει, γιατί στερεύει τήν ίδια τή ζωντανή πηγή
άπό τήν οποία καί μόνο έρχεται ή διόρθωση όλων τών εγγενών αδυναμιών
κάθε κοινωνικού θεσμού. Αυτή ή πηγή είναι ή δραστήρια, ανεμπόδιστη,
ενεργητική πολιτική ζωή τών πλατύτατων μαζών τοΰ λαοϋ.

Τα λόγια τής Λούξεμπουργκ θά μπορούσαν να είχαν γραφεί γιά τήν Κομμού­

να, καί να εξηγούν γιατί ή Κομμούνα έπρεπε να γίνει -μ ά δεν έγινε- τό
« σημείο εκκίνησης » τής ’Οχτωβριανής Επανάστασης καί τής έξουσίιας της.
Μετά τήν κατάρρευση τής ΕΣΣΑ, οί προβλέψεις καί οΐ προειδοποιήσεις τής
Ρόζας Λούξεμπουργκ είναι όσο ποτέ επίκαιρες : ό « υπαρκτός σοσιαλι­
σμός », στηριγμένος αποκλειστικά στό « Κόμμα » καί στήν πανίσχυρη βού­
λησή του, κατέρρευσε ολοκληρωτικά γιατί δεν είχε επιτρέψει τήν άνάπτυξη
άλλων οργανισμών κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής, άκόμη καί ήθικής-
πολιτιστικής δράσης. σ. 100
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 241

37. Μια ιδέα για τις δραστηριότητες πού αναπτύσσονταν στις πολιτικές
Λέσχες δίνει το καταστατικό τής « Δημοκρατικής Σοσιαλιστικής Λέσχης τοϋ
13ου Διαμερίσματος », πού όριζε στο 3ο άρθρο του : « Σκοπός τής Δημοκρα­
τικής Σοσιαλιστικής Λέσχης είναι ή μελέτη όλων των πολιτικών καί κοινω­
νικών προβλημάτων πού άφοροΰν την απελευθέρωση τής εργασίας καί τη χει­
ραφέτηση τών εργαζομένων, ή έπιδίωξη τής λύσης τους μέ επαναστατικά μέ­
σα, καί ή άσκηση τής επιρροής της για να ξεσηκώνει την εξέγερση τής εργα­
σίας εναντίον κάθε άπόπειρας παλινόρθωσης τής μοναρχίας ή εναντίον κάθε
πράξης όποιασδήποτε κυβέρνησης πού θά μπορούσαν να άνακόψουν ή να άνα-
βάλουν την εγκαθίδρυση τής λαϊκής καί κοινωνικής δημοκρατίας ». σ. 101

38. Ό Γουσταΰος Λεφρανσαί ήταν άπό τις σημαντικές φυσιογνωμίες τής

Κομμούνας. Δάσκαλος, άπό τα ιδρυτικά μέλη τοΰ Συνδέσμου τών Σοσιαλι­
στών Εκπαιδευτικών. 'Η Β' Αυτοκρατορία τοΰ άπαγόρευσε να διδάσκει καί
τον καταδίωξε. Ά π ό τούς καλύτερους ρήτορες στις λέσχες μετά τόν Σεπτέμ­
βριο τοΰ 1870, ύπερασπίστηκε τις «κομμουνιστικές » θέσεις. Πρόεδρος τοΰ
Συμβουλίου τής Κομμούνας καί μέλος τής Εκτελεστικής Επιτροπής, πα­
ραιτήθηκε, έγινε μέλος τών Επιτροπών Εργασίας καί Οικονομικών. Ανήκε
στη « μειοψηφία ». Μετά την πτώση τής Κομμούνας καταδικάστηκε έρήμην
σέ θάνατο καί διέφυγε στην Ελβετία. Πήρε μέρος ώς έκπρόσωπος τής
μειοψηφίας τών οπαδών τοΰ Μπακούνιν στό Συνέδριο τής Χάγης. Πέθανε
τό 1901. Έ ργο του, οί 'Αναμνήσεις ενός επαναστάτη, άπό όπου καί τό άπό-
σπασμα πού παραθέτουμε. σ. 102

39. Τη λέξη « μάζα » συστηματικά τη βάζω σέ εισαγωγικά. Παρόλο πού

χρησιμοποιείται εύρύτατα στη μαρξιστική ορολογία (άλλά καί στη χεγκε-
λιανή, όπου ό Χέγκελ τής δίνει την έννοια τών « πολλών » ), είναι γενικά
άντιπαθής. Εύκταΐο θά ήταν να άντικατασταθεΐ μέ μια λέξη πιό συγγενική
μέ τόν ιστορικό ρόλο πού τής άναγνωρίζει ό μαρξισμός, όπως θά ήταν, π.χ., ή
λέξη « δήμος ». σ. 103

40. Έ να άπό τα κωμικά στοιχεία τοΰ μπλανκισμοΰ τής προσφυγιάς ήταν ή

διακήρυξη πίστης στόν άθεϊσμό, ώς άπαραίτητου στοιχείου τής έπαναστα-
τικότητας. "Ετσι, οί μπλανκιστές πρόσφυγες τής Κομμούνας άποφασίζουν
καί διατάσσουν ότι ό θεός δέν ύπάρχει. Ή διατύπωση αύτής τής « θέσης »
τών μπλανκιστών, όπως τη μεταφέρει καί τη σχολιάζει ό Ένγκελς : « Ή
ούνα άς άπαλλάξει γιά πάντα τήν άνθρωπότητα άπ’ αυτό τό φάντασμα
242 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ ;

τής παλιού; αθλιότητας, άπ’ αύτήν την αιτία (ό ανύπαρκτος θεός γίνεται
αιτία ! ) της σημερινής της αθλιότητας. Στην Κομμούνα δεν υπάρχει χώρος
για παπάδες. Κάθε θρησκευτική λειτουργία, κάθε θρησκευτική οργάνωση
πρέπει νά άπαγορευτοϋν ». Κι ό Ένγκελς σχολιάζει σαρκαστικά : « Κ ι αύτή
ή άπαίτηση νά γίνουν οί άνθρωποι άθεοι “ με διαταγή τοΰ Μουφτή ” , υπογρά­
φεται άπό δύο μέλη τής Κομμούνας, πού σίγουρα έχουν όλον τον καιρό νά
διαπιστώσουν ότι μπορείς νά διατάζεις οτιδήποτε στα χαρτιά, άλλα αυτό δεν
σημαίνει ότι θά πραγματοποιηθεί καί, δεύτερο, ότι ό διωγμός είναι ό καλύ­
τερος τρόπος γιά νά ένισχυθοΰν οί άνεπιθύμητες πεποιθήσεις !» σ. 117

41. Ό Μπακούνιν ήταν πολύ ικανός σ’ αυτό πού σήμερα λέμε « δημοσιότη­
τα » καί « δημόσιες σχέσεις ». Στήν Ευρώπη έγινε γνωστός εύρύτερα χάρη
στή θορυβώδη άποχώρησή του άπό τήν οργάνωση στήν οποία άνήκε άρχικά,
τό « Σύνδεσμο Ειρήνης καί Ελευθερίας ». Ό Μάρξ, έπισημαίνοντας αύτήν
τήν ικανότητα τοΰ Μπακούνιν, λέει γι’ αύτόν ότι κατανοεί τή σημασία τής
« διαφήμισης » τόσο καλά « όσο καί ό Βικτόρ Ούγκώ ό όποιος, καθώς λέει ό
Χάινε, δεν ήταν άπλώς εγωιστής, ήταν Ούγκωιστής » ( Γράμμα στόν Πώλ
Λαφάργκ, 19.4.1870, "Απαντα, τ. 43, σ. 489). σ. 121

42. Ό Νετσάγεφ δροϋσε στή Ρωσία ώς άπεσταλμένος τής Διεθνούς, πα­

ρουσιάζοντας διαπιστευτήρια μιας άνύπαρκτης οργάνωσης, τής « Ευρωπαϊ­
κής Επαναστατικής Ένωσης », με τήν ύπογραφή τοΰ Μπακούνιν. σ. 124

43. Μετά τήν ήττα τής Κομμούνας ή Διεθνής δεν μπορούσε νά συγκαλέσει
άνοιχτό Συνέδριο γιά νά μήν εκθέσει τούς Γάλλους πρόσφυγες στις εύρω-
παϊκές χώρες -τήν έκδοση τών όποιων ζητούσε ή γαλλική κυβέρνηση-, άλλά
καί τήν ίδια τή Διεθνή πού οί άντιδραστικοί κύκλοι τής Γαλλίας, καί όχι μόνο
τής Γ αλλίας, ζητούσαν νά τεθεί εκτός νόμου. 'Ορισμένα άπό τά τμήματά της
υποχρεώθηκαν νά έγκαταλείψουν τις χώρες τους καί νά μεταφέρουν τήν έδρα
τους σε άλλες χώρες. σ. 124

44. Ή -κλειστή- Συνδιάσκεψη τοΰ Λονδίνου πήρε κι άλλες σημαντικές α­

ποφάσεις. Ενδεικτικές οί άποφάσεις : Γιά τήν άνάγκη συμμαχίας άγροτών
καί βιομηχανικών έργατών καί δημιουργίας τμημάτων τής Διεθνοΰς στήν
άγροτιά. Γιά τήν άπαγόρευση δημοσίευσης άπό τά έντυπα πού συνδέονταν
μέ τή Διεθνή θεμάτων πού μόνο στις οργανώσεις έπρεπε νά συζητοΰνται κι
όχι «μπροστά στήν άστική τάξη». Ή σημαντικότερη άπόφαση άφοροΰσε
τή δημιουργία κόμματος τής εργατικής τάξης « μπροστά σέ μιά άχαλίνωτη
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ “43

α ν τίδ ρ α σ η , π ο ύ χ τ υ π ά ε ι β ία ια κ ά θ ε π ρ ο σ π ά θ εια α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ς τ ω ν ερ γ α τώ ν
κ α ί ά π ο σ κ ο π ε ΐ σ τ η δ ια τή ρ η σ η τ ω ν τ α ξ ικ ώ ν δ ια κ ρ ίσ ε ω ν μ έ την ώ μ ή β ία κ α ί
τη ν π ο λ ιτικ ή κ υ ρ ια ρ χία τ ώ ν τ ά ξ ε ω ν πο υ κα τέχο υ ν τη ν ιδ ιο κ τη σ ία . Π αίρνοντας
ύπόψη ό τ ι, α π έν α ν τι σ τ η σ υ λ λ ο γ ικ ή ε ξ ο υ σ ία τ ώ ν τ ά ξ ε ω ν τ ώ ν ιδ ιο κ τ η τ ώ ν , ή
ε ρ γ α τικ ή τ ά ξ η δεν μ π ο ρ ε ί να δ ρ ά σ ει ώ ς τ ά ξ η πα ρ ά μόνο άν σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί ή ίδ ια
σ έ π ο λ ιτικ ό κ ό μ μ α , διάφ ορο ά π ό κ α ί ά ν τιτιθ έμ εν ο σ ε όλα τ ά π α λ ιά π ο λ ιτικ ά
κ ό μ μ α τ α π ου σ υ γ κ ρ ο τή θ η κ α ν ά π ό τ ι ς τ ά ξ ε ις τ ώ ν ιδ ιο κ τη τ ώ ν . " Ο τ ι α υ τή ή
συγκρότηση τής εργατικής τάξης σε πολιτικό κόμμα είναι άπαραίτητη γιά τήν
εξασφάλιση τοΰ θριάμβου τής κοινωνικής επανάστασης καί τοϋ τελικού της
σκοπού - τής κατάργησης τών τάξεων » ( "Απαντα, τ. 22, σ. 427 ). σ. 125

45. ’Αφετηρία τής πρόβλεψης τοΰ "Ενγοιελς είναι ή έσωτερική -συνωμοτι­

κή- δικτατορική δομή τής οργάνωσης που « κάνει » τήν επανάσταση Ό
Μπακούνιν δεν θά μπορούσε να έχει τήν ίδια άφετηρία, γιατί τότε θά έπρεπε
νά ομολογήσει ότι καί ή δική του μυστική έταιρεία θά μπορούσε στό ίδιο να
καταλήξει. σ. 136

46. Γιά τις θέσεις τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς απέναντι στό ρωσικό κίνημα
τοΰ 19ου αιώνα, βλ. καί Ε. Παππδ, Μύθος καί Ιδεολογία στη Ρωσική ’ Επα­
νάσταση . σ. 141

47. Θ ε ω ρ ε ίτ α ι γ εν ικ ά ό τι ή ε ίσ ο δ ο ς τ ώ ν μ α ρ ξ ισ τ ικ ώ ν ιδ εώ ν σ τη ν τσ α ρ ικ ή
Ρ ω σ ία έ γ ιν ε μ ε τόν Π λεχά ν ο φ γ ύ ρ ω σ τ ό 1882-83, μ ε τ ή μ ε τά φ ρ α σ η τοΰ
Κομμουνιστικού Μανιφέστου κ α ί μ ε τήν έ κ δ ο σ η τ ώ ν π ρ ώ τ ω ν έρ γ ω ν του
( Σοσιαλισμός καί πολίτικη πάλη καί Οι διαφορές μας ), μ ε τ ά όπ οια δ ια ­
χ ώ ρ ιζ ε κα θα ρ ά τ ή θ έ σ η το υ ά π ό το ύ ς ναρόντνικους. ’Α λ λ ά ό μ α ρ ξ ισ μ ό ς ε ίχ ε
μ π ε ι σ τ ή Ρ ω σ ία π ο λύ ν ω ρ ίτερ α , ά π ό τόν ίδ ιο τόν Μ ά ρ ξ κ α ί τόν Έ ν γ κ ε λ ς : Τ ό
Κεφάλαιο κ υ κ λ ο φ ό ρ η σε σ τ ή Ρ ω σ ία τ ό 1872 σ τ ή μ ετά φ ρ α σ η το ΰ Ν τά νιελσον,
ε ί χ ε μ εγ ά λ η - γ ι ά τήν ε π ο χ ή - κ υ κλοφ ορ ία , π ρ ο κ ά λ εσ ε σ υ ζ η τ ή σ ε ις π ού έ δ ω ­
σαν ά φ ο ρ μ ή στόν Μ ά ρ ξ νά γ ρ ά ψ ει, τό 1875, τό « Γ ρ ά μ μ α στόν Μ ιχα ηλόφ -
σ κ ι » καί τό 1882 τή ν ά π ά ν τη σ ή το υ σ τ ή Β έρ α Ζ α σ ο ύ λ ιτς ( β λ . σ χ ε τ ικ ά Ε .
Π αππδ, Μύθος καί ιδεολογία στη Ρωσική ’Επανάσταση ). Ε ίν α ι δ υ σ τύ χ η ­
μ α ό τι τήν π ρ ώ τ η ά π ό α ΰ τ ε ς τ ι ς δύο ε π ισ τ ο λ έ ς ό Μ ά ρ ξ δεν τήν έ σ τ ε ι λ ε στόν
π ρ ο ο ρ ισ μ ό τ η ς γ ιά νά μ ή ν ε κ θ έ σ ε ι το ύ ς π α ρ α λ ή π τ ες τ η ς σ τή ν τ σ α ρ ικ ή ’Α σ τ υ ­
ν ο μ ία , κ ι έ τ σ ι δεν έ γ ιν ε γ ν ω σ τ ή π α ρ ά μόνο τό 1884, έν ώ τ ή δ εύ τερ η δεν
μ π ό ρ ε σ ε νά τήν ο λ ο κ λ η ρ ώ σ ει ό π ω ς λ ο γ ά ρ ια ζε κ ι ό π ω ς δείχνουν τ ά π ο λ ύ τιμ α
π ρ ο σ χ έ δ ιά το υ, κ α ί τ ε λ ικ ά δεν έ σ τ ε ι λ ε π α ρ ά μ ια σ ύ ν το μ η , ά λ λα π ο λύ π ε -
244 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ου ΛΙΟΝΛ;

ριεκτική, άπάντηση. Ά ν είχαν φτάσει έγκαιρα καί στην ολοκληρωμένη μορ­

φή τους οΐ απόψεις τοΰ Μάρξ πάνω στα θέματα τής « ρωσικής ιστορικής
ιδιομορφίας », τής ύπαρξης των αγροτικών κοινοτήτων ώς τίς τελευταίες
δεκαετίες τοΰ 19ου αιώνα, καί, κυρίως, πάνω στην αυθεντική ερμηνεία τοΰ
Κεφαλαίου άπό τον ίδιο τον συγγραφέα του, ίσως ή μοίρα τής μαρξιστικής
σκέψης στη Ρωσία θά ήταν διαφορετική σ. 141
48. Ή αντίληψη για την ήθική-« κομμουνιστική » ιδιαιτερότητα τών Ρώσων
βλέπουμε ότι επιβλήθηκε καί στον ύπερ-αναρχικό Νετσάγεφ. σ. 155
49. Ό Μπακούνιν άναφέρεται στήν Έκκληση που είχε απευθύνει στους
νέους τής Ρωσίας. Στένκα Ράζιν είναι ό γνωστός λαϊκός ήγέτης τής εξέ­
γερσης τών Ρώσων χωρικών καί τών κοζάκων, τόν 17ο αιώνα. Ό « συλλο­
γικός Στένκα Ράζιν» τοΰ Μπακούνιν θυμίζει τόν «συλλογικό Η γεμόνα»
πού, κατά τόν Γ κράμσι, είναι τα Κ.Κ. τοΰ 20οΰ αιώνα. σ. 166
50. Μποροΰμε να θυμηθοΰμε τίς « κοινότητες » πού οργάνωσε τό καθεστώς
τοΰ Μάο στήν Κίνα στις αρχές τής δεκαετίας τοΰ ’60. ΤΗταν μια κοινοβιακή
-παραγωγική- καταναλωτική οργάνωση 7τού δεν είχε τίποτα να ζηλέψει άπό
τόν « κομμουνισμό τοΰ στρατώνα ». σ. 168
51. Ό Μ ά ρ ξ κ α ί ό Έ ν γ κ ε λ ς δεν είχα ν έ π ισ η μ ά ν ει αυτήν τ ή σ υ ν ά ν τη σ η τοΰ
ρ ω σ ικ ο ΰ έ π α ν α σ τα τικ ο ΰ κ ιν ή μ α το ς μ ε τόν Μ α κ ια β έλ λ ι, π αρόλο π ού ά π ό τ ίς
α ρ χ ές τ ή ς δ ε κ α ε τ ία ς το ΰ 1870 μ ελ ετο ΰ σ α ν τή ν κ α τ ά σ τ α σ η σ τ ή Ρ ω σ ία μ ε
μ εγ ά λ η ε π ι μ έ λ ε ι α - γ ι ’ α ύ τό τό λόγο έμ α θ α ν κ α ί ρ ω σ ικ ά . ’ Α ν τ ίθ ε τ α , σ τ ις
ίη σ ο υ ιτ ικ ες ε π ιδ ρ ά σ ε ις συ γκεν τρ ώ ν ο υ ν τήν π ρ ο σ ο χ ή τ ο υ ς , π ρ ά γ μ α π ού δ ι­
κ α ιο λ ο γ είτα ι ά π ό τό θ α υ μ α σ μ ό το ΰ Μ πακούνιν γ ια τή ν « Ε τ α ι ρ ε ί α το ΰ Ί -
η σ ο ΰ » κ α ί ά π ό τ ί ς μ εθό δο υ ς το ΰ Ν ε τ σ ά γ ε φ . Γ ι ά τόν ίδ ιο τόν Μ α κ ια β έλ λ ι
με μ εγ ά λ η ε κ τ ίμ η σ η - ο χ ι τό σ ο γ ια τόν ' Ηγεμόνα όσο γ ιά
εκ φ ρ ά ζο ν τα ι τήν
Ιστορία τής Φλορεντίας, 7τού ό Μ ά ρ ξ τ ή χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ε ι α ρ ισ το ύ ρ γ η μ α , κ α ί γ ιά
τ ό έρ γ ο το ΰ Μ α κ ια β έλ λ ι π ερ ί τ ή ς τ έχ ν η ς το ΰ π ο λέμ ο υ . ’Α λ λ ά ά π ό τ ί ς άνα-
φ ο ρ ές το υ ς δεν λ ε ίπ ε ι κ α ί ό « μ α κ ια β ε λ λ ισ μ ό ς » μ ε τ ή συνήθη - ή σ υ μ β α τ ικ ή -
έννοια. ’ Ιδ ια ίτερ ο ενδιαφ έρον έ χ ε ι γ ιά μ ά ς τό άρθρο το ΰ Μ ά ρ ξ γ ιά τό « Ζ ή ­
τ η μ α τ ώ ν Ί ο ν ίω ν Ν ή σ ω ν » , π ού δ η μ ο σ ιε ύ τ η κ ε σ τή ν New York Daily Tribune
τής 6 ’ Ιανουάριου 1857, όπου γ ίν ε τ α ι λόγος γ ιά « ά δ ίσ τ α χ τ ο χ τ ύ π η μ α μ α κ ια -
β ε λ λ ικ ή ς δ ο λ ιό τ η τ α ς » εναντίον το ΰ Γ λ ά δ σ τ ω ν α κ α ί τ ώ ν δ ια π ρ α γ μ α τε ύ σ ε ώ ν
του μ ε το ύ ς ή γ έ τ ε ς τ ώ ν ν η σιώ ν το ΰ Ίο ν ίο υ ( "Απαντα, τ . 16, σ . 130).
σ. 169
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 245

52. Την Κατήχηση, γραμμένη με κώδικα, την βρήκε ή τσαρική ’Αστυνομία

καί την άποκρυπτογράφησε. Διαβάστηκε στη δίκη της ομάδας Νετσάγεφ καί
έλαβε μεγάλη δημοσιότητα. Τό κείμενο που δημοσιεύουν ό Μάρξ κι ό Έ ν-
γκελς στην μπροσούρα τους είναι αύτό πού παρουσιάστηκε στη δίκη, στις
8.7.1871. - 'Η 'Επαναστατική Κατήχηση αναβίωσε στους καιρούς μιας στην
ιδεολογία καί την πρακτική των εύρωπαϊκών τρομοκρατικών οργανώσεων τής
δεκαετίας τοΰ ’70 - χωρίς να εξαιρέσουμε καί τήν Ελλάδα πού, ώς συνήθως,
με κάποια καθυστέρηση πήρε τά ευρωπαϊκά μηνύματα. Με τίς τρομοκρατικές
οργανώσεις τής Γαλλίας καί τήν εμπνευσμένη άπό τήν Κατήχηση ιδεολογία
τους άσχολεΐται ό Χόρχε Σεμπρούν στο μυθιστόρημά του 7 / επιστροφή τον
Νετσάγιεφ ( γαλλ. έκδοση Jo rg e S e m p ru n , Netchaief est de retour, ed . L a tte s,
1987‘ έλλην. μετάφραση Κώστας Θεολόγου, έκδ. 'Εξάντας, 1992). σ. 171

53. Βλ. Ρ. Λούξεμπουργκ, Το οργανωτικό ζήτημα τής σοσιαλδημοκρατίας

καί 'Η Ρωσική Έτιανάσταση. Καί Ε. Παππδ, Ό Λένιν χωρίς λογοκρισία
κλπ. σ. 188

54. Λένιν, "Ενα βήμα εμπρός, δνό βήματα πίσω, ”Απαντα, τ. 8, σ. 380.
σ. 195

55. Ό τα ν άναφέρονται στίς πρώτες δεκαετίες τοΰ αιώνα οί όροι « σοσιαλ­

δημοκρατία », « σοσιαλδημοκράτης » δεν πρέπει να ξεχνάμε πώς δεν έχουν
τήν έννοια πού πήραν άργότερα, μέ τή διάσπαση τοΰ εργατικού κινήματος.
σ. 196

56. Αύτή τή θέση μπορούμε να τή σκεφτοϋμε καί σε σχέση με το έλληνικό

κίνημα. Στην Κατοχή, π.χ., ή άγροτιά « εισέβαλε » κυριολεκτικά στην πολι­
τική ζωή, οχι μέ « επιστράτευση » άλλά μέ τήν έθελοντική μαζική συμμε­
τοχή της στην ’Αντίσταση καί μέ τήν άμεση συμμετοχή της στην άσκηση τής
έξουσίας στίς περιοχές πού άποτελέσανε τήν « Ελεύθερη Ελλάδα ». ΤΗταν
μιά μεγάλη στιγμή στην επίτευξη τής « συλλογικής έθνικής-λαϊκής βούλη­
σης », πού χάθηκε μέσα στή δίνη τού έμφύλιου πολέμου. ’Αλλά σέ καμιά
περίπτωση εκείνη ή ορμητική άφύπνιση τής άγροτιδς δέν θά μπορούσε -καί
δέν είχε λόγο- νά χαρακτηριστεί « γιακωβινισμός ». σ. 198

57. Ό Μακιαβέλλι θεωρεί ώς μία άπό τίς αιτίες τής ιταλικής κακοδαιμονίας
τά μισθοφορικά στρατεύματα πού χρησιμοποιούσαν οί ηγεμόνες, καί προσπα­
θεί νά πείσει πώς μόνο οποίος βασίζεται σέ δικές του δυνάμεις μπορεί νά
έπικρατήσει. Οί μισθοφόροι, τονίζει, δέν ένδιαφέρονται παρά μόνο γιά τήν
246 ΚΟΜΜΟΥΝΑ T O Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ T O Y 21ou ΑΙΩΝΑ;

π λ η ρ ω μ ή τ ο υ ς, « κ ι αυτά δεν ά ρ κ ε ϊ γ ια να το υ ς κ ά ν ει να πεθάνουν γ ια σ έν α ».

Θ έλουν νά είνα ι « σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς σ ο υ » σ ε κ α ιρ ό ειρ ή ν η ς, μ ό λ ις ό μ ω ς έ ρ θ ει ό
π ό λ εμ ο ς κο ιτά ν ε π ο ΰ να φύγουνε κ α ί π ο ΰ να κρυφ τοΰνε. Α ύ τά το ν οδηγούνε σ τ ο
σ υ μ π έ ρ α σ μ α ό τ ι « σ ή μ ε ρ α ή κ α τα σ τρ ο φ ή τ ή ς ’ Ιτ α λ ία ς δεν ο φ ε ίλ ε τ α ι π α ρ ά σ τ ο
ό τ ι ε π ί π ο λ λ ά χρ όνια β α σ ίσ τ η κ ε σ τ α ό π λα τ ω ν μ ισ θ ο φ ό ρ ω ν » , π ού μ π ο ρ ε ί νά
δείχνουν κ ά π ο ια γ εν ν α ιό τη τα όταν π ο λεμ ούν εναντίον ά λ λω ν μ ισ θ ο φ ό ρ ω ν , ό χι
ό μ ω ς όταν έχουν νά ά ν τιμ ετ ω π ίσ ο υ ν ξέν ο υ ς σ τρ α το ύ ς - κ ι έ τ σ ι π ή ρ ε την
Ι τ α λ ί α ό Κ ά ρ ο λο ς τ ή ς Γ α λ λ ία ς . ’Α κ ό μ η χ ε ιρ ό τ ερ ο , ύ π ο σ τ η ρ ίζ ε ι ό Μ α κ ια β έλ -
λ ι, είνα ι νά π ρ ο σ φ εύ γ ει ό η γ εμ ό ν α ς σ τ η β ο ή θ εια ξέν ω ν σ τ ρ α τ ευ μ ά τω ν - κ α ί
φ έρ ν ει π α ρ ά δ ειγ μ α τ ό Β υ ζ ά ν τιο , π ο ύ γ ι ’ αυτόν είνα ι « Ε λ λ ά δ α » :

Ό αύτοκράτορας τ ή ς Κ ω νσταντινούπολης, γ ια νά άντιπ αρ αταχθεΐ στούς

γείτον ές του, έβ α λ ε στην 'Ε λ λ ά δ α δέκ α χ ιλ ιά δ ες Τούρκους, οί όποιοι, όταν
τ ε λ ε ίω σ ε ό π ό λεμ ο ς, δεν θέλησαν νά φύγουν κ ι αύτή ήταν ή άρχή τ ή ς υπο­
δούλω σ ης τή ς Ε λ λ ά δ α ς στο ύ ς α π ίστους.
Μακιαβίλλι, 'Ηγεμόνας, ΧΠ-ΧΙΠ

σ. 198

58. ’Α φ ή νοντα ς γ ια λ ίγ ο τ ό ιτα λ ικ ό έδ α φ ο ς ό Γ κ ρ ά μ σ ι δ ια τυ π ώ ν ει την

ενδιαφ έρουσ α άποψ η ό τι ά π ό τό 1815, δη λα δή <χ7εο τή ν π τ ώ σ η το υ Να7τολέ-
οντα, « όλη ή ισ το ρ ία δ ε ίχ ν ε ι τή ν π ρ ο σ π ά θ εια τ ω ν π α ρ α δ ο σ ια κ ώ ν τ ά ξ ε ω ν νά
εμ π ο δ ίσ ο υ ν τ ή δ ια μ ό ρ φ ω σ η μ ια ς σ υ λ λ ο γ ικ ή ς β ο ύ λη ση ς αΰτοϋ το υ είδ ο υ ς » ,
γ ια νά έγκ α θιδ ρ ύ σ ο υ ν τήν « “ ο ΐκ ο ν ο μ ικ ή -σ υ ν τεχ ν ια κ ή ” ε ξ ο υ σ ία μ έ σ α σ ε ένα
δ ιεθ ν ές σ ύ σ τ η μ α π α θ η τ ικ ή ς ισ ο ρ ρ ο π ία ς » . σ. 198

59. ' Η Τατιάνα S c h u c h t, άδελφή τής γυναίκας του, στάθηκε ό καλός άγγε­
λος τοΰ Γκράμσι σε όλη τή διάρκεια τής φυλάκισής του, ώς τό θάνατό του.
Τα γράμματά του στήν Τατιάνα είναι 7τολυτιμότατη πηγή όχι μόνο για τά
όσα πέρασε στις φυλακές, άλλα καί γιά τή γόνιμη θεωρητική δουλειά του σε
όλο εκείνο τό διάστημα. σ. 198

60. Ό Κ άρλο Κ α ττά ν εο ή τα ν ά π ό το ύ ς λ α μ π ρ ό τερ ο υ ς εκ π ρ ο σ ώ π ο υ ς τ ή ς

μ α χ ό μ εν η ς δ η μ ο κ ρ α τία ς το ΰ π ερ α σ μ έν ο υ α ιώ να . Σ τ ή ν επ α ν ά σ τα σ η το ΰ 1848
ή τα ν ε π ικ ε φ α λ ή ς τ ώ ν ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ω ν γ ιά τήν ά π ε λ ε υ θ έρ ω σ η το ΰ Μ ιλάνου ά π ό
το ύ ς Α ύ σ τρ ια κ ο ύ ς, κ α ί έ δ ε ιξ ε ά ξ ιό λ ο γ ες σ τ ρ α τ η γ ικ έ ς ικ α ν ό τ η τ ε ς. ' Η έ π ι σ τ η -
μ ονική ε π ιθ ε ώ ρ η σ η Πολυτεχνικά πού έ ξ έδ ω σ ε τό 1839 έ π α ιξ ε σ τ ή Β ό ρ ε ια
’ Ιτ α λ ία ρόλο άνάλογο μ έ τό ρόλο τ ώ ν Ε γ κ υ κ λ ο π α ιδ ισ τ ώ ν σ τ ή Γ α λ λ ία . Κ α -
 ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 247

τέβαλε προσπάθειες για τή δημιουργία 'Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας στη

Λομβαρδία καί στο Πεδεμόντιο. σ. 199

61. Ό Ο ύ μ π έρ τ ο Κ ό σ μ ο , κ α θ η γ η τ ή ς κ α ί δη μ ο σ ιο λ ό γ ο ς, ήτα ν κ α θ ο λ ικ ό ς κ α ί
β α θύ τα τα ε π η ρ εα σ μ έν ο ς α π ό τον "Α γ ιο Φ ρ α γ κ ίσ κ ο κ α ί τον Α ύγουστίνο.
’Α ν τ ιφ α σ ίσ τ α ς , α π ο λ ύ θ η κ ε α π ό την ε κ π α ίδ ε υ σ η το 1926 γ ια « μ η σ υ μ μ ό ρ φ ω ­
σ η το υ π ρ ό ς τ ι ς γ ε ν ικ έ ς κ υ β ερ ν η τικ ές κ α τευ θ ύ ν σ εις » . ’Α ρ γ ό τερ α φ υ λ α κ ίσ τη ­
κ ε . Ό Γ κ ρ ά μ σ ι τόν σ υ μ π α θ ο ύ σ ε π ο λύ , τόν ε ί χ ε υ π ε ρ α σ π ισ τ ε ί ά π ό τ ι ς σ τ ή λ ε ς
το ΰ Άβάντι όταν δ εχ ό τα ν έ π ι θ έ σ ε ι ς ύ π ερ εθ ν ικ ισ τώ ν γ ια ο ρ ισμ έν α άρθρα του,
ά λ λ α κ α ί τόν π ίκ ρ α ν ε όταν θ ε ώ ρ η σ ε ό τι έ π ρ ε π ε να κ ά ν ει α ύ σ τη ρ ή κ ρ ιτ ικ ή σ έ
κ ά π ο ιες θ έ σ ε ι ς του. " Ο π ω ς δ ιη γ ε ίτα ι ό ίδ ιο ς σ έ ένα ά π ό τ ά γ ρ ά μ μ α τ ά το υ , ό
Κ ό σ μ ο έκ λ α ψ ε όταν δ ιά β α σ ε τήν κ ρ ιτ ικ ή το ΰ Γ κ ρ ά μ σ ι κ α ί μ έ ρ ε ς ο λόκλη ρ ες
κ λ ε ίσ τ η κ ε σ τ ό σ π ίτ ι του. σ. 199

62. Ό Νίκολο Μακιαβέλλι, πού είχε γεννηθεί τόν Μάη τοΰ 1469, πέθανε στις
21 Ιουνίου 1527. Τά 400 χρόνια άπό τό θάνατό του τιμήθηκαν στήν ’ Ιταλία τό
1927, κι αύτή ή επέτειος αναζωπύρωσε τό ενδιαφέρον τοΰ Γ κράμσι για τόν
πρώτο ’ Ιταλό θεωρητικό τοΰ έθνικοΰ κράτους. σ. 199

63. Ή άνάλυση τοΰ Ένγκελς μέ τίτλο «ΣυιΟήκες καί προοπτικές ενός

πολέμου τής Ίεράς Συμμαχίας έναντίον τής Γαλλίας τό 1852» δέν προορι­
ζόταν γιά δημοσίευση. Στό γράμμα του τής 3ης ’Απριλίου 1851 στόν Μάρξ ό
Έ ν γ κ ε λ ς υ π ο σ τ ή ρ ιζ ε ό τι οί ο χ υ ρ ώ σ ε ις το ΰ Π α ρ ισ ιο ύ δέν ήτα ν έ π α ρ κ ώ ς έφ ο -
δ ια σ μ έ ν ες ώ σ τ ε να ά ν τιστα θο ΰ ν μ έ έ π ιτ υ χ ία σ έ μ ια έ π ίθ ε σ η τ ω ν ά ν τιδ ρ α σ τι-
κ ώ ν δ υ ν ά μ εω ν τ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς εν ω μ έν ω ν σ έ μ ιά νέα 'Ι ε ρ ή Σ υ μ μ α χ ία σ έ π ε ­
ρ ίπ τ ω σ η έ π α ν ά σ τ α σ η ς , κ α ί το ΰ υ π ο σχ ότα ν ό τι σ ύ ν το μ α θά το ΰ τ ά έ ξ η γ ο ΰ σ ε
ολα α ύ τά έ π α κ ρ ιβ ώ ς , « μ έ σ τ ρ α τ ιω τ κ ο ύ ς όρους » . 'Η άν άλυσή το υ δ η μ ο σ ιεύ -
θ η κ ε γ ιά π ρ ώ τ η φορά σ τ ή Neue Zeit, όργανο το ΰ Γ ερ μ α ν ικ ο ΰ Σ ο σ ια λ δ η μ ο ­
κ ρ α τικ ο ύ Κ ό μ μ α τ ο ς ( β λ . "Απαντα, τ . 10, σ . 542, κ α ί σ η μ . 390, σ . 700).
Ε ν δ ε ικ τ ι κ ό τ ή ς άρ νησης το ΰ Έ ν γ κ ε λ ς να έ ν δ ώ σ ε ι σ έ μ υ θ ο π ο ιή σ εις είνα ι αύτό
π ο ύ γ ρ ά φ ει στό ν Μ ά ρ ξ, σ τή ν ίδ ια έ π ισ τ ο λ ή του : « "Ο σ ο π ερ ισ σ ό τ ε ρ ο μ ε λ ε τ ώ
τόν π ό λ εμ ο τό σ ο κ α ί π ερ ισ σ ό τ ε ρ ο κ α τα φ ρ ονώ τόν ή ρ ω ισ μ ό - ό ή ρ ω ισ μ ό ς , μ ιά
β λ α κ ώ δ η ς έκ φ ρ α σ η π ο ύ π ο τ έ δέν β γ ή κ ε ά π ό τ ά χ ε ίλ η ένός άληθινοΰ σ τρ α ­
τ ιώ τ η . "Ο τα ν ό Ν α π ο λ έω ν δέν έ β γ α ζ ε λόγους κ α ί δέν έγ ρ α φ ε π ρ ο κ η ρ ύ ξεις,
ά λ λ α μ ιλ ο ύ σ ε Ψ Τ Χ ΡΑ , π ο τ έ δέν μ ιλ ο ύ σ ε γ ιά “ ένδοξο ά δ ά μ α σ το θ ά ρ ρ ο ς ”
κ λ π ., α λ λ ά , τό π ο λ ύ , θά έ λ ε γ ε “ α υ τό ς π ο λ έ μ η σ ε κ α λ ά ” » . σ. 201

64. 'Η σ ε ιρ ά άρ θρ ω ν το ΰ Έ ν γ κ ε λ ς μ έ τόν γ εν ικ ό τίτλ ο « Γ ρ ά μ μ α τα ά π ό τή

248 ΚΟΜΜΟΥΝΑ TO Y 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Γαλλία » δημοσιεύτηκαν στην επιθεώρηση των "Αγγλων Χαρτιστών Demo­

cratic Review άπό τον Δεκέμβριο 1849 ώς τον Ιούνιο 1850. Το ίδιο διάστημα
ό Ένγκελς έγραψε για την ίδια επιθεώρηση τη σειρά « Γ ράμματα άπό τη
Γερμανία ». Οί τίτλοι αύτοί δεν σημαίνουν οτι εκείνο το διάστημα ό Ένγκελς
βρισκόταν στη Γαλλία ή στη Γερμανία. 'Απλώς, αύτούς τούς γενικούς τί­
τλους έπέλεξε ό έκδοτης. σ. 203

65. Εννοεί τά Κ.Κ. Οΐ περιφράσεις πού χρησιμοποιεί ό Γκράμσι οφείλονται

στις συνθήκες μέσα στις όποιες έγραφε - στη φυλακή καί κάτω άπό τό
καθεστώς τοΰ Μουσσολίνι. "Ετσι, τό Κόμμα δίνεται μέ διάφορες περιφρά­
σεις, ό μαρξισμός άναφέρεται ώς « φιλοσοφία τής πράξης » ( όρος πού άντα-
ποκρίνεται ώστόσο καί στη γενικότερη άντίληψη τοΰ Γ κράμσι για τό μαρξι­
σμό) κλπ. σ. 206

66. Ή θ έ σ η γ ια « μ ε τα τρ ο π ή το ΰ Κ ό μ μ α τ ο ς σ ε κ ρ ά το ς » π ρ ο κ α λ εΐ π ο λ λ έ ς
α π ο ρ ίες. Ό τ α ν ό Λ ένιν ο μ ο λο γ ο ύ σ ε, τό 1921, ό τι σ τ ή μ ε τ ε π α ν α σ τ α τ ικ ή Ρ ιυ -
σ ία έ γ κ α θ ιδ ρ ύ θ η κ ε ή « δ ικ τα το ρ ία το ΰ κ ό μ μ α τ ο ς » κ ι ό χ ι ή « δ ικ τα το ρ ία το ΰ
π ρ ο λ ετα ρ ιά το υ » , α ίτιο λ ο γ ο ΰ σ ε αυτήν τ ή μ α ρ ξ ισ τ ικ ά τελείους ανορ θόδοξη ε ­
ξ έ λ ιξ η μ ε τ ό ε π ιχ ε ίρ η μ α ό τι π ρ ο λ ετα ρ ιά το δεν υ π ή ρ χ ε σ τ ή Ρουσία ύ σ τ ερ α
ά π ό τήν α ιμ ο ρ ρ α γ ία π ο ύ ε ί χ ε ύ π ο σ τ ε ΐ σ το ν εμ φ ύ λ ιο π ό λ εμ ο κ α ί τήν κ α τα ­
σ τρ οφ ή τ ή ς β ιο μ η χ α ν ικ ή ς β ά σ η ς τ ή ς χ ώ ρ α ς. Ό Γ κ ρ ά μ σ ι θ ε ω ρ ε ί ό τ ι τό
Κ ό μ μ α θ ά γινόταν « κ ρ ά το ς » , κ ι α ύ τή ή άποψ η ξ ε ν ίζ ε ι. σ. 208

67. 'Ω σ τ ό σ ο , ή π είρ α ά π ό άνάλογα φ α σ ισ τ ικ ά κ α θ ε σ τ ώ τ α σ τή ν Ε υ ρ ώ π η τοΰ

μ εσ ο π ο λ έμ ο υ - κ α ί σ τ ή δ ικ ή μ α ς χ ώ ρ α - είνα ι ό τ ι κ α ί « άπ λοι » ά ν θρ ω π ο ι,
φοιτητές, ε ρ γ ά τ ε ς , μ α θ η τ έ ς , σ υ γ κ ρ ο το ύ σα ν ο μ ά δ ες π ο ύ ά ν τιδρ οΰσαν σ τ ό φ α­
σ ισ μ ό κ ά τ ω ά π ό τ ι ς π ιό ά ν τίξ ο ες σ υ ν θ ή κ ες, όταν τ ά κ ό μ μ α τ α είχα ν δ ια λ υ θ εί
κ α ί τ ά Κ.Κ. δ ιώ κ ο ν τα ν σ κ λ η ρ ά , κ α ί μ ε π α ν τελ ή ά π ο υ σ ία « α ξ ιω μ α τ ικ ώ ν » .
Σ τ ή ν Ε λ λ ά δ α οί ο μ ά δ ες π ού είχα ν σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί σ τ α χρ όνια τ ή ς δ ικ τα το ρ ία ς
το ΰ Μ ε τ α ξ δ κ α ί π ο λ λ α π λ α σ ιά σ τ η κ α ν μ έ τόν έλλην ο ϊτα λικ ό π ό λ εμ ο ά π ο τ ε λ έ -
σ α ν ε τόν π ρ ω τ α ρ χ ικ ό π υρήνα τ ή ς ’Α ν τ ίσ τ α σ η ς κ α ί τ ή ς σ υ γ κ ρ ό τ η σ η ς τοΰ
ΕΑΜ. Σ τ ή σ υ ν έν ω σ ή το υ ς έπ α ιξ α ν σ η μ α ν τικ ό ρόλο οΐ έξ ό ρ ισ τ ο ι κ ο μ μ ο υ ν ισ τές
π ού δ ρ α π έτευ σ α ν ά π ό τ ά διά φ ορα ν η σιά μ έ τήν ε ισ β ο λ ή τ ώ ν Γ ερ μ α ν ώ ν κ α ί
τήν κ α τά ρ ρ ευ σ η το ΰ μ ε τ ώ π ο υ . Ο ΐ έξ ό ρ ισ τ ο ι ζ ή τη σ α ν νά το ύ ς παραδοθοΰν οί
σ κ ό ρ π ιε ς ο μ ά δ ες , π ρ ά γ μ α π ού έ γ ιν ε. Σ ε ο ρ ισ μ έν ες π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς οί δ ισ τα γ μ ο ί
κ ά π ο ιω ν ο μ ά δ ω ν νά π αραδοθοΰν σ τ ο ύ ς έξ ό ρ ισ το υ ς δημ ιο ύ ρ γ ησ α ν π ρ ο β λ ή μ α ­
τ α - είνα ι γ ν ω σ τ ή ή π ε ρ ίπ τ ω σ η το ΰ Κ α ρβούνη, π ο ύ κ α τ η γ ο ρ ή θ η κ ε γ ιά χ α φ ιές
ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ 249

α π ό τον παράνομ ο Τ ύ π ο τ ή ς ε π ο χ ή ς γ ια τ ί δ ίσ τ α σ ε να δ ώ σ ε ι την ομ ά δ α του

πριν β ε β α ιω θ ε ί ό τι δεν υ π ή ρ χ ε κίνδυνος γ ια τ α μ έ λ η τ η ς , κ α θ ώ ς τ ο π αρ ελθόν
το ΰ Μ ετ α ξ ά κ α ί το ϋ Μ α ν ια δά κη ε ί χ ε δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ει θ ο λ ές κ α τ α σ τ ά σ ε ις σ τ ο
κ ο μ μ ο υ ν ισ τικ ό κίν η μ α . σ. 210
Η ΝΕΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ ΠΛΠ
ΠΛ « ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871 : ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ
21ου ΑΙΩΝΑ ; » ΣΤΟΚΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ, ΣΕΛ1ΔΟΠΟΙ
ΗΘΗΚΕ ΚΑΙ MONTΑΡΙΣΤΉΚΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ
ΣΤΟ ■ΑΝΑΓΡΑΜΜΛ » ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΟ
ΤΥΡΕ. ΟΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ
ΠΑΝΤΕΛΗ ΜΠΟΥΚΛΛΛ. Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΠΝΕ ΣΤΟ
ΛΙΘΟΓΡΛΦΕΙΟ ΤΟΥ Δ. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ ΣΕ ΧΑΡ
ΤΙ PALATINA 100 ΓΡΛΜ. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
ΔΕΘΗΚΕ ΣΤΟΥ ΘΟΔΩΡΗ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΠΑΝΤΕΛΗ ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΕ 2.000 ΑΝΤΊΤΥΠΑ
ΤΟΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 2007 ΠΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ
ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ. ΑΓΡΑ ·. ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΕ
ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΕΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

’Αριθμός έκδοσης
782