Trang Bi Dien NG Hoang Viet - BKDN - PDF

1.
s¬ l−îc vÒ hÖ thèng trang bÞ ®iÖn trªn « t«

C«ng nghiÖp « t« m¸y kÐo cµng ph¸t triÓn, kÕt cÊu « t« m¸y kÐo cµng hoµn
thiÖn, th× møc ®é ®iÖn khÝ ho¸, ®iÖn tö ho¸ cña chóng cµng cao. Yªu cÇu vÒ mÆt
tiÖn nghi, vÒ tÝnh an toµn chuyÓn ®éng cµng lín th× hÖ thèng trang thiÕt bÞ ®iÖn cña
« t« m¸y kÐo cµng phøc t¹p vµ hiÖn ®¹i.
NÕu nh− trªn nh÷ng « t« m¸y kÐo ®Çu tiªn, çc trang thiÕt bÞ ®iÖn hÇu nh−
kh«ng cã g× ngoµi bé phËn ®Ó ch©m löa hçn hîp ch¸y rÊt th« s¬ b»ng d©y ®èt, th×
ngµy nay trªn « t« m¸y kÐo, ®iÖn n¨ng ®· ®−îc sö dông ®Ó thùc hiÖn rÊt nhiÒu
chøc n¨ng kh¸c nhau, nh−: ch©m löa hçn hîp lµm viÖc trong xi lanh; khëi ®éng
®éng c¬; chiÕu s¸ng vµ b¸o hiÖu còng nh− ®Ó ®¶m b¶o sù lµm viÖc cña çc dông cô
®o, kiÓm tra vµ çc trang thiÕt bÞ phô kh¸c trªn xe.
T−¬ng øng víi çc chøc n¨ng ®ã, trªn « t« m¸y kÐo hiÖn nay cã trang bÞ
çc hÖ thèng nh− s¬ ®å sau:
- HÖ thèng ®¸nh löa: gåm çc bé

phËn chÝnh nh−: biÕn ¸p ®¸nh löa, bé
chia ®iÖn, çc c¬ cÊu ®iÒu chØnh gãc
®¸nh löa sím, bugi vµ çc d©y cao ¸p.
Ngoµi ra hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn
cßn cã thªm hép ®¶o m¹ch b¸n dÉn.
- HÖ thèng khëi ®éng: gåm m¸y khëi

®éng ®iÖn, c¬ cÊu ®iÒu khiÓn, r¬ le,
- HÖ thèng c«ng t¾c vµ çc c¬ cÊu hç trî khëi
cung cÊp ®éng kh¸c.
®iÖn: gåm
¾c quy, M¹ng
®iÖn - HÖ thèng kiÓm tra theo dâi: gåm
m¸y ph¸t çc ®ång hå b¸o: ¸p suÊt dÇu, nhiÖt ®é
vµ çc bé n−íc, møc nhiªn liÖu, tèc ®é,...; Çc
®iÒu chØnh bé c¶m biÕn ®Ó chuyÓn ®æi çc tÝn
®iÖn. hiÖu phi ®iÖn thµnh ®iÖn truyÒn ®Õn
çc ®ång hå, çc ®Ìn vµ çc c¶m biÕn
b¸o nguy hiÓm (khi ¸p suÊt dÇu tôt
qu¸ giíi h¹n cho phÐp, nhiÖt ®é n−íc
lµm m¸t qu¸ cao,...).
- HÖ thèng chiÕu s¸ng - tÝn hiÖu:

gåm çc lo¹i ®Ìn cßi, c«ng t¾c, r¬ le,
cÇu ch×,....
- HÖ thèng çc thiÕt bÞ phô: nh− bé

g¹t n−íc lau kÝnh, n©ng b¹t, n©ng
kÝnh, më cöa xe, qu¹t, ra®i«, tivi çt
sÐt, m¸y ®iÒu hoµ,....
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« Biªn so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt 1
Çc hÖ thèng trªn hîp thµnh mét hÖ thèng thèng nhÊt lµ hÖ thèng trang bÞ
®iÖn « t« m¸y kÐo víi hai phÇn chÝnh lµ: nguån ®iÖn (hÖ thèng cung cÊp) vµ çc bé
phËn tiªu thô ®iÖn (çc hÖ thèng kh¸c).
Trong çc bé phËn tiªu thô ®iÖn n¨ng th× m¸y khëi ®éng lµ bé phËn tiªu
thô ®iÖn n¨ng m¹nh nhÊt (dßng ®iÖn cung cÊp bëi ¾c quy khi khëi ®éng cã thÓ tíi
400...600A ®èi víi ®éng c¬ x¨ng, hoÆc 2000A víi ®éng c¬ diesel vµ ®iÖn ¸p nguån
24V). Bé phËn tiªu thô ®iÖn thø hai cã vai trß ®Æc biÖt quan träng nh−ng l¹i kh«ng
®¸ng kÓ vÒ c«ng suÊt vµ dßng tiªu thô lµ hÖ thèng ®¸nh löa (khi ®éng c¬ lµm viÖc
b×nh th−êng, ®Ó ch©m löa hçn hîp ch¸y tia löa ®iÖn chØ cÇn cã mét n¨ng l−îng
kho¶ng 0,003J lµ ®ñ).
Kh©u trung gian nèi gi÷a çc bé phËn tiªu thô vµ nguån ®iÖn lµ m¹ng l−íi
®iÖn, bao gåm: çc d©y dÉn, c«ng t¾c, çc bé chuyÓn m¹ch, çc c¬ cÊu b¶o hiÓm
vµ ph©n phèi kh¸c nhau.
M¹ng ®iÖn trªn « t« m¸y kÐo nãi chung ®−îc thùc hiÖn theo s¬ ®å mét
®−êng dÉn, tøc lµ: chØ cã mét ®−êng dÉn nèi tõ mét cùc cña nguån ®Õn tÊt c¶ çc
bé phËn tiªu thô. Cùc thø hai cña nguån vµ cña çc bé phËn tiªu thô ®iÖn ®−îc nèi
víi khèi l−îng kim lo¹i chÝnh cña xe, th−êng lµ khung hoÆc vá (cßn gäi lµ ‘‘m¸t’’)
- tøc lµ khung vá xe ®−îc dïng lµm ®−êng dÉn thø hai (h×nh 1.1).
• • ‘‘M¸t’’ - M
M
Nguån = • • •
• • • Çc bé phËn
• • tiªu thô ®iÖn
H×nh 1.1. S¬ ®å ®Êu d©y trong

•
m¹ng ®iÖn « t« m¸y kÐo. •
•
HÖ thèng mét ®−êng dÉn cã −u ®iÓm lµ: cho phÐp tiÕt kiÖm d©y dÉn, gi¶m
®−îc tiªu tèn ®ång vµ do ®ã gi¶m ®−îc träng l−îng vµ gi¸ thµnh cña hÖ thèng dÉn
®iÖn, gi¶m ®−îc sè l−îng çc chi tiÕt vµ thêi gian nèi ghÐp chóng. Tuy vËy, nã cã
nh−îc ®iÓm lµ: lµm t¨ng kh¶ n¨ng chËp m¹ch gi÷a çc d©y dÉn vµ ‘‘m¸t’’ cña xe.
VÒ mÆt cùc tÝnh, ‘‘m¸t’’ cã thÓ ®−îc nèi víi cùc ©m hoÆc cùc d−¬ng cña
nguån. −u nh−îc ®iÓm cña hai çch nèi hiÖn ®ang cßn lµ vÊn ®Ò tranh c·i. V× thÕ
çch chän cùc tÝnh cña ‘‘m¸t’’ chñ yÕu phô thuéc vµo truyÒn thèng kü thuËt cña
nhµ chÕ t¹o vµ tÝnh thèng nhÊt ho¸ cña çc s¶n phÈm. §a sè çc xe th−êng gÆp
hiÖn nay th× ‘‘m¸t’’ cã cùc tÝnh ©m, tøc lµ ®−îc nãi víi cùc ©m cña nguån.
Trang thiÕt bÞ ®iÖn trªn «t« m¸y kÐo hiÖn nay trung b×nh chiÕm kho¶ng
15...25% gi¸ thµnh « t« m¸y kÐo vµ còng kho¶ng 20...25% sè l−îng çc h− háng
chung cña xe m¸y x¶y ra trong qu¸ tr×nh vËn hµnh. V× thÕ, bªn c¹nh çc biÖn ph¸p
n©ng cao chÊt l−îng chÕ t¹o hoÆc ¸p dông kü thuËt vµ c«ng nghÖ míi, viÖc nghiªn
cøu, t×m hiÓu çc trang thiÕt bÞ ®iÖn, n¾m v÷ng nguyªn lý lµm viÖc, nguyªn t¾c vËn
hµnh b¶o d−ìng vµ söa ch÷a chóng lµ ®iÒu cÇn thiÕt ®Ó n©ng cao ®é tin cËy vµ hiÖu
qu¶ lµm viÖc cña « t« m¸y kÐo.
Chó ý:
- Trªn çc « t« m¸y kÐo hiÖn ®¹i hiÖn nay, do sù ph¸t triÓn v−ît bËc cña kü
thuËt ®iÖn tö, do yªu cÇu ngµy cµng cao vÒ an toµn chuyÓn ®éng, vÒ gi¶m nhÑ ®iÒu
khiÓn, gi¶m møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng, tiÕt kiÖm nhiªn liÖu vµ t¨ng tiÖn nghi, ...
nªn møc ®é tù ®éng ho¸ vµ ®iÖn tö ho¸ trªn « t« rÊt cao.
- §Ó phôc vô vÊn ®Ò ®iÒu khiÓn tù ®éng, gi¶m nhÑ ®iÒu khiÓn, t¨ng an toµn
chuyÓn ®éng vµ tiÖn nghi, çc trang thiÕt bÞ ®iÖn, ®iÖn tö kh«ng cßn ®−îc sö dông
giíi h¹n ë mét sè hÖ thèng nh− trªn çc « t« m¸y kÐo cæ ®iÓn mµ ®· th©m nhËp,
lan réng sang nhiÒu hÖ thèng kh¸c nh−: hÖ thèng truyÒn lùc, hÖ thèng phanh, hÖ
thèng treo, hÖ thèng l¸i,...
- §Ó h¹n chÕ møc ®é g©y « nhiÔm m«i tr−êng do khÝ th¶i vµ gi¶m suÊt tiªu
hao nhiªn liÖu, çc trang thiÕt bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö ®· ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu khiÓn tù
®éng, tèi −u chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬ theo nh÷ng thay ®æi cña çc yÕu tè liªn
quan.
- Cïng víi sù ph¸t triÓn vµ møc ®é hoµn thiÖn cña m×nh, çc trang thiÕt bÞ
®iÖn vµ ®iÖn tö trªn « t« còng kh«ng cßn tån t¹i d−íi d¹ng çc bé phËn, çc côm
t−¬ng ®èi ®éc lËp vÒ chøc n¨ng nh− tr−íc mµ ®· ®−îc kÕt hîp l¹i d−íi d¹ng çc vi
m¹ch tÝch hîp, ®−îc xö lý vµ ®iÒu khiÓn thèng nhÊt bëi mét bé xö lý trung t©m
hay m¸y tÝnh lµm viÖc theo çc ch−¬ng tr×nh ®· ®−îc x©y dùng s½n.
- MÆc dï ®−îc ®iÖn tö ho¸ nhiÒu h¬n hay ®−îc tÝch hîp l¹i vÒ mÆt kÕt cÊu,
nh−ng nguyªn lý lµm viÖc cña tõng hÖ thèng chøc n¨ng cña çc trang thiÕt bÞ ®iÖn
®iÖn tö « t« m¸y kÐo nãi chung vÉn kh«ng thay ®æi. V× vËy, do giíi h¹n vÒ khèi
l−îng vµ thêi gian nªn trong gi¸o tr×nh nµy chØ nghiªn cøu hÖ thèng trang thiÕt bÞ
®iÖn vµ ®iÖn tö trªn « t« d−íi d¹ng çc hÖ thèng t−¬ng ®èi ®éc lËp vÒ chøc n¨ng
nh− trªn çc « t« cæ ®iÓn. Çc hÖ thèng tÝch hîp, çc chøc n¨ng hiÖn ®¹i nh− hÖ
thèng ®iÒu khiÓn tù ®éng ®éng c¬, hÖ thèng phun nhiªn liÖu ®iÒu khiÓn ®iÖn tö, hÖ
thèng tù ®éng ®iÒu khiÓn ly hîp hép sè, ®iÒu chØnh ®é cøng hÖ thèng treo, hÖ
thèng chèng h·m cøng b¸nh xe khi phanh, ... sÏ ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt trong çc
gi¸o tr×nh riªng.
Çch tiÕp cËn nh− vËy gióp cho ng−êi häc kh«ng chØ n¾m ®−îc çc kiÕn
thøc cèt lâi, hiÓu ®−îc nguyªn lý lµm viÖc cña çc hÖ thèng trang thiÕt bÞ ®iÖn c¬
b¶n cña « t« ®Ó dÔ dµng ph©n tÝch vµ n¾m b¾t bÊt kú mét hÖ thèng hiÖn ®¹i phøc
t¹p nµo mµ cßn thÊy ®−îc lÞch sö ph¸t triÓn còng nh− qu¸ tr×nh hoµn thiÖn vµ hiÖn
®¹i ho¸ cña çc trang thiÕt bÞ ®iÖn ®iÖn tö trªn « t«.
2. HÖ thèng cung cÊp
HÖ thèng cung cÊp ®iÖn trªn « t« cã s¬ ®å nh− trªn h×nh 2.1: s¬ ®å a dïng
víi m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu, s¬ ®å b- dïng víi m¸y ph¸t xoay chiÒu cã chØnh l−u
b¸n dÉn.
§Õn çc phô t¶i
H×nh 2.1. S¬ ®å hÖ thèng cung cÊp víi m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu.
1- M¸y ph¸t; 2- Bé ¾c quy; 3- §ång hå am pe; 4- Bé ®iÒu chØnh
®iÖn.
H×nh 2.2. S¬ ®å hÖ thèng cung cÊp víi m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu.
1- M¸y ph¸t; 2- Bé ®iÒu chØnh ®iÖn; 3- Kho¸ ®iÖn; 4- §ång hå
am pe; 5- Phô t¶i.
Hai s¬ ®å tuy cã çch nèi d©y kh¸c nhau nh−ng ®Òu bao gåm hai nguån
n¨ng l−îng lµ ¾c quy vµ m¸y ph¸t m¾c song song. Tuú thuéc vµo gi¸ trÞ phô t¶i vµ
chÕ ®é lµm viÖc cña « t« m¸y kÐo, mµ ¾c quy, m¸y ph¸t sÏ riªng biÖt hoÆc ®ång
thêi c¶ hai cung cÊp n¨ng l−îng cho çc bé phËn tiªu thô (phô t¶i).
Ngoµi ra, trong hÖ thèng cung cÊp cßn cã:
- Bé ®iÒu chØnh ®iÖn (B§C§) lµm nhiÖm vô: ph©n phèi chÕ ®é lµm viÖc
gi÷a ¾c quy vµ m¸y ph¸t; h¹n chÕ vµ æn ®Þnh thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t ®Ó ®¶m b¶o an
toµn cho çc trang thiÕt bÞ ®iÖn trªn xe; h¹n chÕ dßng ®iÖn cña m¸y ph¸t ®Ó ®¶m
b¶o an toµn cho çc cuén d©y cña nã.
- Dông cô ®o, kiÓm tra: cã thÓ lµ ampe kÕ hoÆc ®Ìn tÝn hiÖu cho phÐp kiÓm
tra sù lµm viÖc cña ¾c quy th«ng qua gÝa trÞ dßng phãng hoÆc n¹p cña nã.
- C«ng t¾c c¾t m¸t: dïng ®Ó c¾t cùc ©m cña ¾c quy víi m¸t khi « t« m¸y
kÐo kh«ng lµm viÖc.
2.1. ¾c quy
2.1.1. C«ng dông, ph©n lo¹i, yªu cÇu
2.1.1.1. C«ng dông:

Trong hÖ thèng ®iÖn « t« m¸y kÐo, ¾c quy lµ nguån n¨ng l−îng
phô, dïng ®Ó:
- Cung cÊp n¨ng l−îng cho m¸y khëi ®éng khi khëi ®éng ®éng c¬;
- Cung cÊp n¨ng l−îng cho tÊt c¶ çc phô t¶i kh¸c khi ®éng c¬
kh«ng lµm viÖc hoÆc lµm viÖc ë sè vßng quay nhá;
- NÕu phô t¶i m¹ch ngoµi lín h¬n c«ng suÊt cña m¸y ph¸t, th× ¾c
quy sÏ cïng víi m¸y ph¸t cung cÊp cho çc phô t¶i.
2.1.1.2. Ph©n lo¹i:

¾c quy « t« m¸y kÐo lµ ¾c quy khëi ®éng, kh¸c çc ¾c quy dïng
cho çc thiÕt bÞ kh¸c.
+ Theo tÝnh chÊt dung dÞch ®iÖn ph©n, ¾c quy ®−îc chia ra çc lo¹i:
- ¾c quy a xÝt: dung dich ®iÖn ph©n lµ a xÝt H2SO4.
- ¾c quy kiÒm: dung dÞch ®iÖn ph©n lµ KOH hoÆc NaOH.
So s¸nh hai lo¹i ¾c quy a xÝt vµ kiÒm th× ¾c quy a xÝt cã suÊt ®iÖn
®éng mçi ng¨n cao h¬n (~2V), ®iÖn trë trong nhá h¬n, nªn khi phãng víi dßng lín
®é sôt thÕ Ýt, chÊt l−îng khëi ®éng tèt h¬n. ¾c quy kiÒm cã suÊt ®iÖn ®éng mçi
ng¨n kho¶ng 1,38V, gi¸ thµnh cao h¬n (2...3 lÇn) do ph¶i sö dông çc lo¹i vËt liÖu
quý hiÕm nh− b¹c, niken, ca®imi, ®iÖn trë trong lín h¬n. Tuy vËy, ¾c quy kiÒm cã
®é bÒn c¬ häc vµ tuæi thä cao h¬n (4...5 lÇn), lµm viÖc tin cËy h¬n.
+ Çc ¾c quy a xÝt, theo vËt liÖu vá b×nh chia ra: vá b»ng ªb«nÝt,
cao su cøng hay çc vËt liÖu tæng hîp kh¸c.
+ Çc ¾c quy kiÒm, theo vËt liÖu cÊu t¹o b¶n cùc chia ra çc lo¹i:
- S¾t - Niken (Fe - Ni);
- Ca®imi - Niken (Cd - Ni);
- B¹c - kÏm (Ag - Zn).
Ngoµi ra ¾c quy cßn cã thÓ ph©n lo¹i theo thÕ hiÖu, theo dung
l−îng, theo vËt liÖu tÊm çch, ...
2.1.1.3. Yªu cÇu:
Çc ¾c quy dïng trªn « t« m¸y kÐo cã nhiÖm vô quan träng lµ cung
cÊp n¨ng l−îng cho m¸y khëi ®éng khi khëi ®éng ®éng c¬, víi dßng tiªu thô rÊt
lín tõ 400...600A, thËm chÝ cã tr−êng hîp tíi 2000A, v× thÕ çc ¾c quy « t« m¸y
kÐo tr−íc hÕt ph¶i ®¶m b¶o çc yªu cÇu:
- Ph¶i cã kh¶ n¨ng trong thêi gian ng¾n tõ 5...10 S, cung cÊp mét
dßng phãng lín (t−¬ng øng víi dßng khëi ®éng) mµ sau ®ã tr¹ng th¸i kü thuËt cña
chóng hÇu nh− kh«ng thay ®æi;
- Cã ®iÖn trë trong nhá, ®Ó khi phãng víi dßng lín ®é sôt thÕ sÏ bÐ,
®¶m b¶o cã thÓ khëi ®éng dÔ dµng ®éng c¬ trong mäi ®iÒu kiÖn sö dông.
Çc ¾c quy cã nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn ®−îc gäi lµ ¾c quy khëi ®éng.
Ngoµi ra ¾c quy cßn ph¶i:
- Cã ®iÖn dung lín víi khèi l−îng vµ kÝch th−íc t−¬ng ®èi bÐ;
- Cã ®iÖn thÕ æn ®Þnh, hiÖn t−îng tù phãng ®iÖn kh«ng ®¸ng kÓ;
- Lµm viÖc tin cËy khi nhiÖt ®é m«i tr−êng dao ®éng trong giíi h¹n
réng;
- Phôc håi nhanh chãng ®iÖn dung khi ®−îc n¹p trong çc ®iÒu kiÖn
sö dông kh¸c nhau;
- §¬n gi¶n trong b¶o d−ìng vµ söa ch÷a;
- Cã ®é bÒn c¬ häc cao, chÞu ®−îc rung sãc, thêi h¹n phôc vô lín
vµ gi¸ thµnh rÎ.
2.1.2. ¾c quy axÝt
2.1.2.1. Nguyªn lý lµm viÖc vµ çc qu¸ tr×nh ®iÖn ho¸ trong ¾c quy
Nguyªn lý lµm viÖc cña ¾c quy dùa trªn c¬ së cña hiÖn t−îng ph©n
cùc çc ®iÖn cùc khi ®iÖn ph©n.
S¬ ®å nguyªn lý cña mét ¾c quy a xÝt ®¬n gi¶n nhÊt nh− trªn h×nh
2.3. ¾c quy gåm hai b¶n cùc ch× 2 ®Æt trong b×nh 3 lµm b»ng vËt liÖu çch ®iÖn vµ
chÞu a xÝt. Khi ®æ vµo b×nh dung dÞch ®iÖn ph©n lµ hçn hîp gi÷a a xÝt H2SO4 vµ
n−íc cÊt th× çc b¶n cùc ch× sÏ bÞ « xy ho¸ d−íi t¸c dông cña a xÝt. Trªn bÒ mÆt
chóng t¹o thµnh mét líp sun ph¸t ch× PbSO4 cã mµu x¸m nh¹t. Nång ®é dung dÞch
®iÖn ph©n lóc nµy gi¶m ®i do mét l−îng a xÝt ®· tham gia ph¶n øng víi ch× ®Ó t¹o
thµnh muèi. Quanh çc ®iÖn cùc dung dÞch rÊt lo·ng, hÇu nh− chØ cã n−íc nguyªn
chÊt, ph©n ly thµnh çc ion H+ vµ OH-.
NÕu nèi çc b¶n cùc cña ¾c quy nh− vËy víi m¸y ph¸t hay nguån
®iÖn mét chiÒu nµo ®ã, th× d−íi t¸c dông cña ®iÖn ¸p nguån, çc ®iÖn tö sÏ theo
m¹ch ngoµi chuyÓn ®éng ®Õn cùc ©m cña ¾c quy cßn trong dung dÞch çc ion
mang ®iÖn sÏ chuyÓn ®éng ®Ðn çc ®iÖn cùc tr¸i dÊu víi nã.
- T¹i cùc ©m: çc ion d−¬ng ho¸ trÞ 2 (Pb2+) sÏ nhËn ®iÖn tö trë
thµnh ch× nguyªn chÊt, cßn çc ion H+ vµ SO42- kÕt hîp t¹o thµnh a xÝt, tøc lµ cã thÓ
viÕt:
PbSO4 (Pb2+ + SO42-) + 2e + 2H+ --> Pb + H2SO4
- T¹i cùc d−¬ng: çc ion d−¬ng ho¸ trÞ 2 (Pb2+) cho ®iÖn tö, bÞ « xy ho¸
thµnh ion ho¸ trÞ 4 (Pb4+) vµ kÕt hîp víi çc ion OH- t¹o thµnh ®i « xýt ch× PbO2 vµ
n−íc. ë ®©y, çc ion H+ vµ SO42- còng kÕt hîp t¹o thµnh a xÝt lµm t¨ng nång ®é
dung dÞch, tøc lµ cã thÓ viÕt:
PbSO4 (Pb2+ + SO42-) - 2e + 4OH- + 2H+ --> PbO2 + 2H2O + H2SO4
Qu¸ tr×nh ®ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh n¹p ¾c quy. Sau khi n¹p no, çc ph¶n øng
biÕn ®æi ho¸ häc kÕt thóc th× b¶n cùc d−¬ng trë thµnh ®i « xýt ch× cã mµu n©u
thÉm, b¶n cùc ©m lµ ch× nguyªn chÊt cã mµu ghi ®¸. Lóc nµy nång ®é dung dich
kh«ng t¨ng lªn n÷a vµ nÕu tiÕp tôc n¹p th× sÏ x¶y ra hiÖn t−îng ph©n gi¶i (®iÖn
ph©n) n−íc thµnh hy®r« vµ « xy bay ra khái dung dÞch d−íi d¹ng bät khÝ t−¬ng tù
nh− khi n−íc s«i, v× thÕ cßn gäi lµ hiÖn t−îng "s«i". §ã lµ nh÷ng dÊu hiÖu chøng
tá ¾c quy ®· ®−îc n¹p no hoµn toµn.
H×nh 2.3. S¬ ®å nguyªn lý lµm viÖc cña ¾c quy a xÝt.

a- CÊu t¹o; b- Qu¸ tr×nh n¹p; c- Nèi víi phô t¶i; d- Qu¸ tr×nh phãng;
1- Dung dÞch ®iÖn ph©n; 2- Çc b¶n cùc ch×; 3- Vá b×nh; 4-
C«ng t¾c; 5- M¸y ph¸t mét chiÒu; 6- §Ìn.
Ph−¬ng tr×nh ph¶n øng chung cho c¶ qu¸ tr×nh ®iÖn ho¸ x¶y ra trong ¾c
quy khi n¹p cã d¹ng:
2PbSO4 + 2H2O ----> PbO2 + Pb + 2H2SO4
Çc ph¶n øng nµy còng cã thÓ biÓu diÔn d−íi d¹ng s¬ ®å nh− trªn
h×nh 2.4a
Sau khi n¹p no, gi÷a çc b¶n cùc cña ¾c quy xuÊt hiÖn mét thÕ hiÖu ≈2V.
NÕu b©y giê nèi ¾c quy (®· ®−îc n¹p) víi phô t¶i th× ¾c quy sÏ phãng ®iÖn cung
cÊp n¨ng l−îng cho phô t¶i vµ x¶y ra çc qu¸ tr×nh ®iÖn ho¸ ng−îc l¹i:
- Dßng ®iÖn trong m¹ch ngoµi sÏ ®i tõ cùc d−¬ng sang cùc ©m;
- Çc b¶n cùc sÏ biÕn ®æi dÇn thµnh PbSO4;
- Nång ®é dung dÞch lo·ng dÇn thµnh n−íc.
Khi çc ph¶n øng ho¸ häc kÕt thóc, ¾c quy phãng hÕt th× dßng ®iÖn triÖt
tiªu. §Ó ¾c quy cã thÓ tiÕp tôc lµm viÖc th× cÇn ph¶i n¹p l¹i. Nh− vËy, ¾c quy lµ
mét bé biÕn ®æi n¨ng l−îng cã tÝnh thuËn nghÞch.
S¬ ®å çc qu¸ tr×nh ®iÖn ho¸ x¶y ra khi phãng ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh
2.4b.
Dung dÞch B¶n cùc

B¶n cùc ©m ®iÖn ph©n d−¬ng
S¶n phÈm
tr−íc n¹p
Qu¸ tr×nh
ion ho¸
Qu¸ tr×nh
n¹p
KÕt qu¶
sau n¹p
H×nh 2.4a. S¬ ®å çc qóa tr×nh ®iÖn ho¸ x¶y ra khi n¹p ¾c quy
Dung dÞch B¶n cùc

B¶n cùc ©m ®iÖn ph©n d−¬ng
S¶n phÈm
tr−íc phãng
Qu¸ tr×nh
ion ho¸
Qu¸ tr×nh
t¹o dßng
S¶n phÈm
sau phãng
H×nh 2.4b. S¬ ®å çc qóa tr×nh ®iÖn ho¸ x¶y ra khi phãng ¾c quy
2.1.2.2. CÊu t¹o cña ¾c quy
Mçi mét ¾c quy ®¬n gi¶n nh− m« t¶ ë trªn cã mét ®iÖn dung rÊt
nhá vµ mét thÕ hiÖu h¹n chÕ. Kh«ng phô thuéc vµo kÝch th−íc, mçi ¾c quy ®¬n chØ
cã thÓ cho mét thÕ hiÖu trung b×nh tèi ®a kho¶ng 2V. V× thÕ, ®Ó t¹o ®−îc mét
nguån ®iÖn cã ®iÖn dung lín h¬n ng−êi ta ph¶i t¨ng kÝch th−íc b»ng çch chÕ t¹o
çc b¶n cùc d−íi d¹ng khèi: gåm nhiÒu b¶n ©m vµ d−¬ng bè trÝ xen kÏ nhau ghÐp
l¹i thµnh bé. Cßn ®Ó nhËn ®−îc ®iÖn ¸p cÇn thiÕt (6, 12 hay 24V) ng−êi ta m¾c nèi
tiÕp çc khèi ¾c quy ®¬n l¹i víi nhau thµnh b×nh ¾c quy.
Do ®ã kÕt cÊu cña mét b×nh ¾c quy trong thùc tÕ gåm nh÷ng bé
phËn nh− trªn h×nh 2.5 vµ 2.6.
a. Vá b×nh: cã d¹ng h×nh hép ch÷ nhËt, lµm b»ng nhùa ª b« nÝt, cao su
cøng hay chÊt dÎo chÞu a xÝt vµ ®−îc chia thµnh çc ng¨n t−¬ng øng víi sè l−îng
çc ¾c quy ®¬n cÇn thiÕt.
H×nh 2.5. CÊu t¹o b×nh ¾c quy a xÝt.

1- B¶n cùc ©m; 2- TÊm çch; 3- B¶n cùc d−¬ng; 4- Khèi b¶n
cùc; 5- CÇu nèi çc b¶n cùc cïng tªn; 6- §Çu ra; 7- Cùc d−¬ng; 8-
Vá b×nh; 9- §Öm lµm kÝn; 10- Nót; 11- N¾p; 12- CÇu nèi çc ng¨n;
13- Lç th«ng h¬i; 14- Cùc ©m.
Trong çc ng¨n ®ã ®−îc ®Æt çc khèi b¶n cùc (h×nh 2.6). D−íi ®¸y vá b×nh
cã çc g©n däc h×nh l¨ng trô ®Ó ®ì çc khèi b¶n cùc. Kho¶ng trèng d−íi ®¸y gi÷a
çc g©n dïng ®Ó chøa çc chÊt kÕt tña, çc chÊt t¸c dông bong ra tõ çc b¶n cùc,
®Ó chóng kh«ng lµm chËp (ng¾n m¹ch) çc b¶n cùc kh¸c dÊu.
b. Khèi b¶n cùc (h×nh 2.7): bao gåm çc b¶n cùc d−¬ng vµ ©m ®Æt xen kÏ
nhau, gi÷a chóng cã çc tÊm ng¨n çch ®iÖn.
H×nh 2.6. KÕt cÊu b×nh ¾c

quy a xÝt.
1- Nhùa (bi tum) lµm kÝn; 2-
èng lãt ch×; 3- §Çu cùc; 4- Nót; 5-
CÇu nèi; 6- N¾p; 7- Mét ng¨n cña
b×nh; 8- TÊm çch; 9- Çc b¶n cùc.
H×nh 2.7. CÊu t¹o cña b¶n cùc vµ khèi b¶n cùc.
a- PhÇn cèt; b- Nöa khèi b¶n cùc; c- Khèi b¶n cùc vµ çc tÊm
çch;
d- TÊm çch.
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« Biªn so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
10
Mçi b¶n cùc gåm cã phÇn cèt h×nh m¾t ço vµ çc chÊt t¸c dông
tr¸t trªn nã. PhÇn trªn cña cèt cã tai (3 h×nh 2.7) ®Ó nèi çc b¶n cùc cïng tªn víi
nhau thµnh ph©n khèi b¶n cùc. PhÇn d−íi cña cèt cã çc ch©n ®Ó tùa lªn çc g©n ë
®¸y b×nh. Çc ch©n ®−îc bè trÝ so le ®Ó tr¸nh chËp m¹ch qua sèng ®ì.
Cèt ®−îc ®óc tõ hîp kim chèng « xy ho¸, gåm: 92...93% ch× vµ
7...8% ¨ng ti mon (Sb). Cèt cña çc b¶n cùc d−¬ng cßn cho thªm 0,1...0,2% Asen
(As). ¨ng ti mon vµ Asen cã t¸c dông lµm t¨ng ®é bÒn c¬ häc, gi¶m « xy ho¸ cho
cèt, ngoµi ra cßn lµm t¨ng tÝnh ®óc cña hîp kim.
ChÊt t¸c dông trªn b¶n cùc ©m ®−îc chÕ t¹o tõ bét ch× vµ dung
dÞch a xÝt H2SO4, ngoµi ra ®Ó t¨ng ®é xèp, gi¶m kh¶ n¨ng co vµ ho¸ cøng b¶n cùc
ng−êi ta cßn cho thªm 2..3% chÊt në. §Ó lµm chÊt në cã thÓ sö dông çc chÊt h÷u
c¬ ho¹t tÝnh bÒ mÆt hçn hîp víi sun ph¸t bari BaSO4 nh− çc muèi hum¸t chÕ t¹o
tõ than bïn, bå hãng, chÊt thuéc da vµ çc chÊt kh¸c,...
§é xèp cña chÊt t¸c dông cho phÐp lµm t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt lµm
viÖc thùc tÕ cña b¶n cùc lªn hµng tr¨m lÇn so víi bÒ mÆt h×nh häc. Do ®ã t¨ng
®−îc ®iÖn dung cña ¾c quy.
ChÊt t¸c dông trªn b¶n cùc d−¬ng: ®−îc chÕ t¹o tõ minium ch× Pb3O4,
monoxÝt ch× PbO vµ dung dÞch a xÝt H2SO4. Ngoµi ra, ®Ó t¨ng ®é bÒn ng−êi ta cßn
cho thªm sîi polipropilen.
Çc b¶n cùc sau khi tr¸t ®Çy chÊt t¸c dông ®−îc Ðp l¹i, sÊy kh« vµ
t¹o cùc b»ng çch: ng©m vµo dung dÞch a xÝt H2SO4 lo·ng, n¹p b»ng dßng ®iÖn
nhá. Sau khi n¹p, chÊt t¸c dông cña b¶n cùc d−¬ng biÕn thµnh ®i « xýt ch× PbO2
mµu n©u thÉm, b¶n cùc ©m lµ ch× Pb mµu ghi ®¸. Sau ®ã çc b¶n cùc ®−îc sÊy kh«
vµ l¾p r¸p thµnh khèi:
- Çc b¶n cùc cïng tªn ®−îc hµn víi nhau theo sè l−îng x¸c ®Þnh
t¹o thµnh ph©n khèi b¶n cùc. Khe hë gi÷a çc b¶n cùc cïng ph©n khèi ph¶i ®ñ
chøa mét b¶n cùc kh¸c lo¹i vµ mét tÊm ng¨n;
- Çc ph©n khèi b¶n cùc vµ tÊm ng¨n ®−îc l¾p r¸p l¹i t¹o thµnh
khèi b¶n cùc. Sè b¶n cùc ©m th−êng lín h¬n sè b¶n cùc d−¬ng mét b¶n ®Ó ®Æt çc
b¶n cùc d−¬ng vµo gi÷a çc b¶n cùc ©m, ®¶m b¶o cho çc b¶n cùc d−¬ng lµm viÖc
®Òu c¶ hai mÆt ®Ó tr¸nh cong vªnh vµ bong r¬i chÊt t¸c dông;
- Çc b¶n cùc d−¬ng ®−îc lµm dµy h¬n çc b¶n cùc ©m mät chót ®Ó
®¶m b¶o ®é bÒn vµ gi¶m ®iÖn trë. V× khi n¹p qua str×nh « xy ho¸ x¶y ra ë b¶n cùc
d−¬ng m·nh liÖt h¬n. Çc b¶n cùc ©m cã thÓ lµm máng h¬n v× ch× lµ chÊt t¸c dông
cã ®é dÉn ®iÖn lín, ®é bÒn cao h¬n, Ýt bÞ « xy ho¸ h¬n. Ngoµi ra çc b¶n cùc ©m ë
hai ®Çu chØ lµm viÖc mét mÆt cßn cã thÓ lµm máng h¬n n÷a;
- Gi÷a çc b¶n cùc ®−îc ®Æt çc tÊm ng¨n çhc ®iÖn ®Ó tr¸nh chËp
çc b¶n cùc, ®ång thêi tÊm ng¨n cßn cã t¸c dông ®ì, gi÷ cho chÊt t¸c dông ë çc
b¶n cùc bít bÞ bong r¬i trong qu¸ tr×nh sö dông ¾c quy.
TÊm ng¨n lµ nh÷ng l¸ máng chÕ t¹o tõ vËt liÖu xèp chÞu a xÝt nh−: mipo,
mipl¸t, b«ng thuû tinh hay kÕt hîp gi÷a b«ng thuû tinh víi mipl¸t hoÆc gç. Çc
tÊm ng¨n th−êng cã mét mÆt nh½n vµ mét mÆt h×nh sãng, låi lâm. MÆt nh½n ®Æt
h−íng vÒ phÝa b¶n cùc ©m, cßn mÆt h×nh sãng h−íng vÒ phÝa b¶n cùc d−¬ng ®Ó t¹o
®iÒu kiÖn cho dung dÞch ®iÖn ph©n dÔ lu©n chuyÓn ®Õn b¶n cùc d−¬ng vµ l−u th«ng
tèt h¬n.
Çc khèi b¶n cùc vµ tÊm ng¨n ®−îc ®Æt vµo çc ng¨n t−¬ng øng trong vá.
PhÝa trªn çc tÊm ng¨n cã ®Æt mét tÊm b¶o vÖ b»ng ªb«nÝt hay chÊt dÎo ®ôc lç ®Ó
b¶o vÖ mÐp trªn cña tÊm ng¨n khái h− háng c¬ häc khi ®o nhiÖt ®é, ®o møc vµ
nång ®é dung dÞch ®iÖn ph©n.
11
H×nh 2.8. KÕt cÊu nöa khèi vµ khèi b¶n cùc.
c. N¾p, nót, cÇu nèi:

§Ó lµm kÝn ¾c quy, mçi ng¨n cña nã ®−îc ®Ëy b»ng mét n¾p riªng
chÕ t¹o tõ nhùa ªb«nÝt hay chÊt dÎo (h×nh 2.9). Trªn n¾p cã ba lç: hai lç hai bªn ®Ó
luån çc ®Çu cùc cña khèi b¶n cùc ra ngoµi. Cßn lç gi÷a ®Ó ®æ vµ kiÓm tra dung
dÞch ®iÖn ph©n. Trong hai lç bªn cã Ðp çc èng lãt b»ng ch×. Lç ®Ó ®æ dung dÞch
®iÖn ph©n cã nót ®Ëy vÆn b»ng ren (h×nh 2.10), trªn nót cã çc lç nhá ®Ó th«ng h¬i.
Trong mét sè kÕt cÊu, lç th«ng h¬i cã thÓ ®−îc lµm trùc tiÕp trªn n¾p nh−
lç 4 trªn h×nh 2.9, lóc ®ã trªn nót kh«ng cÇn lµm lç n÷a.
H×nh 2.9. N¾p ®Ëy çc ng¨n ¾c quy.

1- Lç rãt dung dÞch ®iÖn ph©n; 2- Lç ®Ó ®−a çc ®Çu cùc
ra ngoµi; 3- èng lãt ch×; 4- Lç th«ng h¬i.
§Ó dung dich diÖn ph©n khái sãng ra ngoµi khi sö dông, trªn nót cã
tÊm ch¾n 2 (h×nh 2.10).
Çc ng¨n ¾c quy ®−îc hµn nèi tiÕp víi nhau b»ng çc cÇu nèi b»ng
ch× (h×nh 2.12 vµ 2.13).
§Ó lµm kÝn nh÷ng chç nèi ghÐp gi÷a n¾p vµ vá b×nh ng−êi ta dïng
nhùa bitum.
12
H×nh 2.10. KÕt cÊu nót ®Ëy b×nh ¾c quy.
1- Th©n nót; 2- Vßng ch¾n; 3- Lç th«ng h¬i; 5- MÆt
«
H×nh 2.11. Çc ®Çu

cùc cña ¾c quy a xÝt.
H×nh 2.12. §Çu ra vµ cÇu nèi gi÷a çc ng¨n cña ¾c quy.
a- §Çu ra cña çc ng¨n; b- CÇu nèi; 1,2- Lâi ®ång; 3- Hîp kim ch×.
H×nh 2.13. Ph−¬ng ph¸p nèi çc ng¨n cña ¾c quy.

a- Nèi phÝa ngoµi; b- Qua thµnh v¸ch ng¨n; Qua lç trªn v¸ch
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« ¨ Biªn so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
13
2.1.2.3. Dung dÞch ®iÖn ph©n
Trong ¾c quy a xÝt, dung dÞch ®iÖn ph©n lµ dung dÞch H2SO4 ®−îc
pha chÕ tõ a xÝt nguyªn chÊt vµ n−íc cÊt theo nång ®é quy ®Þnh phô thuéc vµo ®iÒu
kiÖn khÝ hËu, mïa vµ vËt liÖu tÊm ng¨n (th−êng dao ®éng trong kho¶ng 1,25...1,31
g/cm3 khi ¾c quy ®· ®−îc n¹p no).
Nång ®é cao qu¸ sÏ lµm ch¸y háng tÊm ng¨n, chãng rông b¶n cùc, ¾c quy
dÔ bÞ sunph¸t ho¸ lµm gi¶m tuæi thä vµ ®iÖn dung. Nång ®é thÊp qu¸ th× suÊt ®iÖn
®éng ¾c quy gi¶m vµ dung dÞch dÔ bÞ ®ãng b¨ng ë nhiÖt ®é thÊp.
Khi pha chÕ dung dÞch cÇn chó ý:
- Kh«ng ®−îc dïng a xÝt cã thµnh phÇn t¹p chÊt cao vµ n−íc kh«ng
ph¶i n−íc cÊt. V× dïng nh− vËy sÏ lµm t¨ng qu¸ tr×nh tù phãng ®iÖn cña ¾c quy,
çc b¶n cùc chãng bÞ sunph¸t ho¸ vµ gi¶m ®iÖn dung;
- Çc dông cô pha chÕ ph¶i s¹ch vµ chÞu a xÝt;
- §Ó ®¶m b¶o an toµn khi pha chÕ, tuyÖt ®èi kh«ng ®−îc ®æ n−íc
vµo a xÝt ®Æc mµ ph¶i ®æ tõ tõ a xÝt vµo n−íc vµ khuyÊy ®Òu.
2.1.2.4. Ký hiÖu ¾c quy:

Ký hiÖu ¾c quy axÝt khëi ®éng ®−îc ghi trªn vá b×nh, trªn n¾p hay
cÇu nèi. Th−êng th−êng ký hiÖu ¾c quy lµ mét d·y ch÷ vµ sè cã d¹ng sau:
X-XX-XX-XX...
Trong ®ã:
- Ký tù ®Çu tiªn lµ mét ch÷ sè chØ sè ng¨n cña ¾c quy;
- Hai ký tù tiÕp theo lµ çc ch÷ çi chØ lo¹i ¾c qui khëi ®éng dïng
cho « t« m¸y kÐo;
- TiÕp theo n÷a lµ hai ch÷ sè chØ ®iÖn dung ®Þnh møc ë chÕ ®é quy
®Þnh phô thuéc vµo tiªu chuÈn ngµnh hay quèc gia;
- Cuèi cïng lµ çc ch÷ çi chØ vËt liÖu tÊm çch hay vá b×nh.
VÝ dô:
+ Mét ¾c quy cña Liªn X« cã ký hiÖu: 6-CT-70-ЭMCЗ th× 6 lµ ¾c
quy cã 6 ng¨n; CT- ch÷ çi viÕt t¾t chØ lo¹i ¾c quy khëi ®éng dïng cho « t« m¸y
kÐo; 70- ¾c quy cã ®Þªn dung ®Þnh møc lµ 70 (A.h) ë chÕ ®é 20 giê phãng ®iÖn vµ
nhiÖt ®é dung dÞch lµ 25OC; Э- vá b×nh b»ng nhùa ªb«nÝt; MC- vËt liÖu tÊm çch
b»ng mipl¸t+sîi thuû tinh (P- mipo; M- mipl¸t; PC- mipo+sîi thuû tinh); NÕu ¾c
quy ®· ®−îc n¹p kh« (tøc lµ çc b¶n cùc ®· ®−îc n¹p s½n ë nhµ m¸y, chÕ t¹o vµ
b¶o qu¶n ë d¹ng kh« kÝn) th× cã thªm ch÷ "З" sau cïng.
+ Mét ¾c quy cña ViÖt Nam cã ký hiÖu: 6-OT-70-NT-TCVN th× 6
lµ ¾c quy cã 6 ng¨n; OT- ch÷ çi viÕt t¾t chØ lo¹i ¾c quy khëi ®éng dïng cho « t«
m¸y kÐo; 70- ¾c quy cã ®Þªn dung ®Þnh møc lµ 70 (A.h) ë chÕ ®é 10 giê phãng
®iÖn vµ nhiÖt ®é dung dÞch lµ (32±2)OC; NT- tÊm çch b»ng nhùa xèp ghÐp víi sîi
thuû tinh (N- nhùa xèp; GT- gç ghÐp víi sîi thuû tinh; GN- gç ghÐp víi nhùa).
2.1.2.5. Çc ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña ¾c quy axÝt:

Mçi ng¨n cña b×nh ¾c quy lµ mét ¾c quy ®¬n cã ®Çy ®ñ çc tÝnh
chÊt ®Æc tr−ng cho c¶ b×nh. Do ®ã, khi nghiªn cøu ®Æc tÝnh cña b×nh ¾c quy ta chØ
cÇn kh¶o s¸t mét ¾c quy ®on lµ ®ñ.
a. Søc ®iÖn ®éng tÜnh (E0):
14
Søc ®iÖn ®éng (S§§) tÜnh cña ¾c quy lµ hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a çc ®iÖn
cùc cña ¾c quy, ®o khi m¹ch ngoµi hë. Nã chØ phô thuéc vµo tÝnh chÊt ho¸ lý cña
çc chÊt tham gia vµo qu¸ tr×nh ®iÖn ho¸, vµo nång ®é dung dÞch ®iÖn ph©n mµ
kh«ng phô thuéc vµo kÝch th−íc b¶n cùc vµ sè l−îng chÊt t¸c dông.
Mét çch gÇn ®óng S§§ E0 cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc kinh
nghiÖm sau:
E0 = 0,84 + ρE (V) (
2 1)
ë ®©y: ρE - lµ mét ®¹i l−îng tÝnh b»ng v«n, cã gi¸ trÞ b»ng nång ®é
dung dÞch ®iÖn ph©n, tÝnh b»ng g/cm3 ë 15 OC.
§èi víi çc ¾c quy axÝt khëi ®éng, nång ®é dung dÞch ®iÖn ph©n
th−êng dao ®éng tõ 1,11...1,27 g/cm3 (phô thuéc møc ®é phãng n¹p) th×
E0=1,95...2,11 v«n.
Ngoµi ra, S§§ cßn phô thuéc nhiÖt ®é dung dÞch ®iÖn ph©n, tuy
vËy sù thay ®æi S§§ theo nhiÖt ®é kh«ng lín nªn trong thùc tÕ vËn hµnh ¾c quy cã
thÓ bá qua.
b. §iÖn trë trong (raq):

§iÖn trë trong cña ¾c quy lµ søc c¶n cña ¾c quy c¶n trë dßng ®iÖn
®i qua trong nã. §iÖn trë trong cña ¾c quy cã hai thµnh phÇn vµ ®−îc biÓu diÔn bëi
c«ng thøc:
raq = r0 + rp (
Trong ®è:
r0 - §iÖn trë thuÇn cña ¾c quy, lµ tæng hîp ®iÖn trë thuÇn
cña çc ®iÖn cùc, cña dung dÞch ®iÖn ph©n, cña çc tÊm ng¨n vµ çc chi tiÕt dÉn
®iÖn kh¸c, nh−: cäc b×nh, cÇu nèi ...
rp - §iÖn trë ph©n cùc cña ¾c quy, ®©y lµ mét ®¹i l−îng cã
tÝnh chÊt quy −íc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ sù thay ®æi ®iÖn thÕ ë çc ®iÖn cùc khi cã dßng
®iÖn ®i qua ¾c quy.
§iÖn trë thuÇn cña ¾c quy cã b¶n chÊt t−¬ng tù ®iÖn trë thuÇn cña
çc vËt dÉn kh¸c. Nã phô thuéc vµo diÖn tÝch, kho¶ng çch vµ tr¹ng th¸i bÒ mÆt
cña çc b¶n cùc, vµo ®iÖn trë cña çc chÊt t¹o nªn b¶n cùc vµ bëi vËy phô thuéc
vµo møc ®é phãng n¹p cña ¾c quy, vµo nång ®é vµ nhiÖt ®é cña dung dÞch ®iÖn
ph©n.
Trªn h×nh 2.14 lµ ®å thÞ biÓu diÔn sù phô thuéc cña r0 vµo møc ®é
phãng ΔQ% cña ¾c quy ë nhiÖt ®é kh¸c nhau.
H×nh 2.14. Sù thay ®æi ro cña

bé ¾c quy 6CT-90 vµo møc ®é phãng
ΔQ% ë çc nhiÖt ®é kh¸c nhau.
15
Khi phãng, ch× vµ ®i«xýt ch× ë çc ®iÖn cùc biÕn thµnh PbSO4 cã
®iÖn trë suÊt cao h¬n (®iÖn trë suÊt cña ch× ρPb=1,83.10-4Ω.cm; cña ®i«xýt ch× ρPbO2
= 74.10-4Ω.cm; cña sun ph¸t ch× ρPbSO4=1.107Ω.cm), cßn dung dÞch ®iÖn ph©n cã
nång ®é gi¶m tõ 1,27 g/cm3 xuèng 1,1 g/cm3 víi ®iÖn dÉn suÊt gi¶m ®i (h×nh 2.15)
nªn ®iÖn trë thuÇn cña ¾c quy t¨ng lªn.
Víi sù gi¶m nhiÖt ®é, ®iÖn trë suÊt cña dung dÞch ®iÖn ph©n t¨ng
lªn nhiÒu (h×nh 2.16) cßn ®iÖn trë cña çc ®iÖn cùc vµ çc chi tiÕt nèi ghÐp thay
®æi kh«ng ®¸ng kÓ, nªn ®iÖn trë cña dung dÞch ®iÖn ph©n lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh lµm
t¨ng ®iÖn trë trong cña ¾c quy ë nhiÖt ®é thÊp.
16
§iÖn
§iÖn
Nång ®é dung dÞch, N

hi ®
g/cm3 H×nh 2.16. Quan hÖ gi÷a
H×nh 2.15. Quan hÖ gi÷a ®iÖn trë suÊt cña dung dÞch
®iÖn dÉn suÊt cña dung dÞch
H2SO4 (35%) vµ nhiÖt ®é cña nã
H2SO4 vµ nång ®é cña nã ë 20oC.
(ρ=1,26 ë 25oC).
§iÖn trë suÊt cña dung dÞch ®iÖn ph©n (phô thuéc vµo nhiÖt ®é vµ
nång ®é cña nã) ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
rt = rt0 [1 + α(t - 20)] (
ë ®©y:
rt - §iÖn trë suÊt cña dung dÞch ®iÖn ph©n ë t0 bÊt kú,
Ω/cm3;
rt0 - §iÖn trë suÊt cña dung dÞch ®iÖn ph©n ë 200C,
Ω/cm3;
α - HÖ sè nhiÖt ®é phô thuéc nång ®é dung dÞch, khi ρ
= 1,15...1,3 g/cm3 th× α = -0,016/1OC.
§iÖn trë ph©n cùc cña ¾c quy cã b¶n chÊt hoµn toµn kh¸c. Sù xuÊt
hiÖn ®iÖn trë ph©n cùc cã thÓ h×nh dung nh− sau:
+ Khi cã dßng ®iÖn ®i qua ¾c quy (dßng phãng hoÆc n¹p) th× nång
®é dung dÞch ë vïng tiÕp xóc trùc tiÕp víi çc b¶n cùc sÏ thay ®æi, lµm thay ®æi
suÊt ®iÖn ®éng cña ¾c quy:
- Khi phãng: nång ®é dung dÞch ë vïng s¸t çc b¶n cùc sÏ gi¶m ®i
lµm gi¶m S§§ cña ¾c quy ®i mét l−îng gäi lµ S§§ ph©n cùc khi phãng vµ ký hiÖu
lµ Epp.
- Khi n¹p: nång ®é dung dÞch t¨ng lªn, nªn S§§ cña ¾c quy t¨ng
lªn mét l−îng b»ng S§§ ph©n cùc khi n¹p Epn.
V× thÕ, nÕu ®o S§§ cña ¾c quy ngay sau khi phãng hoÆc n¹p th× gi¸
trÞ nhËn ®−îc sÏ kh¸c víi gi¸ trÞ ®o khi ®· ®Ó mét thêi gian cho dung dÞch khuyÕch
t¸n ®Òu kh¾p b×nh mét gi¸ trÞ b»ng S§§ ph©n cùc t−¬ng øng. §iÖn trë ph©n cùc
chÝnh lµ ®¹i l−îng ph¶n ¸nh S§§ ph©n cùc nµy. Víi b¶n chÊt nh− vËy, ®iÖn trë
ph©n cùc phô thuéc vµo c−êng ®é dßng ®iÖn vµ nhiÖt ®é dung dÞch nh−ng kh«ng
tu©n theo ®Þnh luËt ¤m (h×nh 2.17) vµ ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc:
E p E0 − E I
rp = = (2
I I 4)
17
ë ®©y: Ep - S§§ ph©n cùc xuÊt hiÖn khi cã dßng ®iÖn I ch¹y qua ¾c
quy, lµm thay ®æi nång ®é dung dÞch ë vïng s¸t çc b¶n cùc.
H×nh 1.15. Sù thay ®æi ®iÖn trë

ph©n cùc rp cña bé ¾c quy 60CT-90
theo c−êng ®é dßng phãng ë çc nhiÖt
®é kh¸c nhau.
18
H×nh 2.17. Quan hÖ gi÷a
®iÖn trë ph©n cùc rp cña bé ¾c quy
60-CT-90 vµ c−êng ®é dßng ®iÖn
phãng ë çc nhiÖt ®é kh¸c nhau.
Khi t¨ng dßng phãng, nång ®é dung dÞch vïng s¸t çc b¶n cùc
gi¶m nhiÒu, lµm t¨ng S§§ ph©n cùc. Víi nh÷ng gi¸ trÞ dßng phãng lín, líp dung
dÞch míi kh«ng kÞp khuyÕch t¸n vµo çc b¶n cùc ®Ó bï l¹i cho l−îng axÝt ®· tham
gia ph¶n øng, nªn nång ®é trong çc b¶n cùc cµng gi¶m nhiÒu vµ S§§ ph©n cùc
cµng lín.
NhiÖt ®é ¶nh h−ëng lín ®Õn ®iÖn trë ph©n cùc (h×nh 2.17) v× nhiÖt
®é gi¶m lµm t¨ng ®é nhít cña dung dÞch, g©y khã kh¨n cho qua str×nh khuyÕch t¸n
cña nã.
c. §Æc tÝnh phãng n¹p:

§Æc tÝnh phãng n¹p cña ¾c quy (h×nh 2.18 vµ 2.19) lµ çc ®−êng
biÓu diÔn quan hÖ U=f(t) vµ ρ=f(t) khi cho ¾c quy phãng vµ n¹p víi dßng kh«ng
®æi.
Khi phãng víi dßng ®iÖn kh«ng ®æi (Ip=const): th× nång ®é dung
dÞch ®iÖn ph©n ρ gi¶m dÇn theo ®−êng th¼ng (v× tèc ®é ph¶n øng ho¸ häc vµ do ®ã,
l−îng chÊt t¸c dông vµ axÝt H2SO4 tham gia ph¶n øng kh«ng thay ®æi theo thêi
gian).
Theo (2.1) th× ®−êng E0 còng cã d¹ng tuyÕn tÝnh nh− ®−êng ρ, cßn
hiÖu ®iÖn thÕ th× nhá h¬n S§§ mét l−îng b»ng ®é sôt thÕ trong ¾c quy:
Up = E0 - (Ip.raq) = E0 - Ip.r0 - ΔE
2 5)
H×nh 2.18. §Æc

tÝnh phãng cña ¾c quy.
19
ë ®Çu qu¸ tr×nh phãng: hiÖu ®iÖn thÕ gi¶m ®ét ngét mét l−îng b»ng
®é r¬i thÕ trªn ®iÖn trë thuÇn (Ip.r0). Sau ®ã tiÕp tôc gi¶m nhanh chñ yÕu do sù
gi¶m nång ®é dung dÞch trong çc b¶n cùc, tøc lµ do S§§ ph©n cùc. Nång ®é
dung dÞch trong çc b¶n cùc gi¶m sÏ lµm khuyÕch t¸n líp dung dÞch míi vµo thÕ
chç. Nång ®é dung dÞch cµng gi¶m th× ®é chªnh lÖch nång ®é cµng lín vµ l−îng
dung dÞch khuyÕch t¸n vµo b¶n cùc cµng t¨ng. Qu¸ tr×nh nµy cø tiÕp diÔn cho ®Õn
khi cã sù c©n b»ng gi÷a tèc ®é khuyÕch t¸n vµ tèc ®é ph¶n øng ho¸ häc. Sau khi
®é chªnh lÖch nång ®é ®¹t gi¸ trÞ t−¬ng ®èi æn ®Þnh th× S§§ vµ hiÖu ®iÖn thÕ gi¶m
chËm, tû lÖ víi møc gi¶m nång ®é chung cña dung dÞch (øng víi ®o¹n gi÷a - t−¬ng
®èi th¼ng cña ®Æc tÝnh Up).
Theo møc ®é phãng ®iÖn, l−îng sunph¸t ch× t¹o thµnh trªn bÒ mÆt
çc b¶n cùc t¨ng lªn, lµm t¨ng ®iÖn trë thuÇn cña ¾c quy. Ngoµi ra, çc h¹t sunph¸t
ch× cã thÓ tÝch kh¸ lín (so víi ch× vµ çc «xýt cña nã) cßn lµm gi¶m tiÕt diÖn thÊm
dung dÞch vµ c¶n trë qu¸ tr×nh khuyÕch t¸n. Do ®ã, lµm t¨ng S§§ ph©n cùc. §Õn
mét lóc nµo ®ã, tr¹ng th¸i c©n b»ng sÏ bÞ ph¸ huû, nång ®é dung dÞch trong b¶n
cùc cïng víi S§§ vµ hiÖu ®iÖn thÕ gi¶m rÊt nhanh vµ nÕu cho ¾c quy tiÕp tôc
phãng ®iÖn th× S§§ cã thÓ gi¶m ®Õn kh«ng.
Çc kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy: Qu¸ tr×nh cho ¾c quy phãng ®iÖn
chØ nªn thùc hiÖn ®Õn ®iÓm P. V× sau ®iÓm nµy thÕ hiÖu cña ¾c quy gi¶m rÊt nhanh,
kh«ng nh÷ng kh«ng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña phô t¶i mµ cßn g©y t¸c h¹i
cho ¾c quy vµ khã kh¨n cho qu¸ tr×nh n¹p phôc håi. ThÕ hiÖu cña ¾c quy øng víi
®iÓm P nãi trªn ®−îc gäi lµ thÕ hiÖu phãng cuèi cïng. Khi thÕ hiÖu ¾c quy gi¶m
®Õn thÕ hiÖu phãng cuèi cïng th× trong sö dông ®−îc coi nh− ¾c quy ®· phãng hÕt
®iÖn. Gi¸ trÞ thÕ hiÖu phãng cuèi cïng phô thuéc c−êng ®é dßng phãng. ë chÕ ®é
10 giê phãng ®iÖn thÕ hiÖu nµy b»ng 1,7V øng víi ρ=1,1 g.cm3.
NÕu ng¾t phô t¶i t¹i ®iÓm P, tøc lµ cho ¾c quy ngõng phãng ®iÖn th×
thÕ hiÖu Up t¨ng vät lªn mét l−îng b»ng ®é r¬i thÕ trªn ®iÖn trë thuÇn cña ¾c quy,
®¹t gia strÞ cña suÊt ®iÖn ®éng EI, gia strÞ nµy sau ®ã t¨ng dÇn lªn ®Õn gia strÞ
E0=1,96V do nång ®é dung dÞch trong b¶n cùc vµ nång ®é chung ®−îc c©n b»ng
dÇn nhê qu¸ tr×nh khuyÕch t¸n.
§o¹n cuèi cïng cña ®Æc tÝnh phãng øng víi qu¸ tr×nh nµy gäi lµ
"kho¶ng nghØ" cña ¾c quy. Kho¶ng nghØ cña ¾c quy rÊt quan träng trong sö dông
®Ó phôc håi thÕ hiÖu vµ ®iÖn dung cña ¾c quy, nhÊt lµ khi khëi ®éng « t« m¸y kÐo.
Khi n¹p víi dßng ®iÖn kh«ng ®æi (In=const): th× x¶y ra qu¸ tr×nh ng−îc
l¹i: thÕ hiÖu cña ¾c quy lín h¬n S§§ cña nã mét l−îng b»ng ®é r¬i thÕ trong ¾c
quy vµ thay ®æi theo quy luËt ng−îc víi qu¸ tr×nh phãng ®iÖn:
Un = E0 + (In.raq) = E0 + In.r0 + ΔE
2 6)
§Çu qu¸ tr×nh n¹p thÕ hiÖu t¨ng vät lªn mét l−îng b»ng ®é r¬i thÕ
trªn ®iÖn trë thuÇn vµ sau ®ã t¨ng nhanh do S§§ ph©n cùc sinh ra do sù t¨ng
nhanh nång ®é dung dÞch trong çc b¶n cùc.
Khi ®é chªnh lÖch nång ®é trong vµ ngoµi b¶n cùc ®¹t gi¸ trÞ t−¬ng
®èi æn ®Þnh, th× thÕ hiÖu t¨ng ®Òu theo sù t¨ng nång ®é chung cña dung dÞch.
Sau khi hÇu hÕt sun ph¸t ch× ®· biÕn thµnh ®i«xýt ch× ë cùc d−¬ng
20
vµ ch× ë cùc ©m, th× n¨ng l−îng n¹p chØ tiªu tèn ®Ó ph©n gi¶i n−íc thµnh çc ion
hy®r« vµ « xy. Çc ion nµy mét phÇn ®−îc trung hoµ thµnh nguyªn tö - tho¸t ra
khái dung dÞch d−íi d¹ng bät khÝ (« xy ë cùc d−¬ng vµ hy®r« ë cùc ©m). HiÖn
t−îng nµy gäi lµ sù "s«i" cña ¾c quy vµ lµ mét dÊu hiÖu cuèi qu¸ tr×nh n¹p. PhÇn
lín bät khÝ cßn l¹i bao quanh çc ®iÖn cùc, t¹o nªn mét ®iÖn trë phô gi÷a ®iÖn cùc
vµ dung dÞch. §iÖn trë ®ã lµm xuÊt hiÖn mét hiÖu thÕ phô kho¶ng 0,33V gi÷a dung
dÞch vµ ®iÖn cùc, lµm t¨ng S§§ vµ do ®ã t¨ng thÕ hiÖu n¹p ¾c quy.
H×nh 2.19. §Æc

tÝnh n¹p cña ¾c quy.
Khi tiÕp tôc n¹p, v× r»ng hÇu nh− tÊt c¶ sun ph¸t ch× ®· biÕn thµnh
Pb vµ PbO2, nªn nång ®é, S§§ vµ hiÖu ®iÖn thÕ kh«ng t¨ng lªn n÷a. §ã lµ dÊu
hiÖu b¸o r»ng ¾c quy ®· ®−îc n¹p no.
Sù s«i cña ¾c quy b¾t ®Çu khi thÕ hiÖu cña mçi ¾c quy ®¬n ®¹t tíi
gi¸ trÞ 2,4V, sau ®ã tiÕp tôc t¨ng cho ®Õn kho¶ng 2,7V th× ngõng t¨ng. VÒ lý
thuyÕt, cã thÓ kÕt thóc n¹p t¹i thêi ®iÓm nµy. Nh−ng thùc tÕ ng−êi ta th−êng tiÕp
tôc n¹p thªm kho¶ng 2..3 giê n÷a. Khi thÊy r»ng: trong suèt thêi gian ®ã, thÕ hiÖu
vµ nång ®é dung dÞch hoµn toµn kh«ng t¨ng lªn n÷a th× míi ®¶m b¶o ch¾c ch¾n lµ
¾c quy ®· ®−îc n¹p no.
Sau khi ng¾t dßng ®iÖn n¹p, thÕ hiÖu cña ¾c quy sôt xuèng mét
l−îng b»ng ®é r¬i thÕ trªn ®iÖn trë thuÇn vµ sau mét "kho¶ng nghØ", tøc lµ sau khi
nång ®é dung dÞch ®· khuyÕch t¸n ®ång ®Òu vµ bät khÝ tho¸t hÕt ra ngoµi, nã b»ng
gi¸ trÞ S§§ E0=2,11...2,12V øng víi ¾c quy ®· ®−îc n¹p no.
d. §iÖn dung:
§iÖn dung cña ¾c quy lµ mét ®¹i l−îng ®Æc tr−ng cho kh¶ n¨ng
phãng vµ n¹p ®iÖn cña nã. Cã mét sè kh¸i niÖm ®iÖn dung kh¸c nhau nh− sau:
+ §iÖn dung phãng: lµ ®iÖn l−îng mµ ¾c quy cã thÓ cung cÊp cho
phô t¶i (tÝnh b»ng A.h) khi cho nã phãng ®Õn thÕ hiÖu cho phÐp.
NÕu ký hiÖu ®iÖn dung phãng lµ Qp th×:
Qp = Ip.tp (
ë ®©y: 2 7)
Ip - Dßng ®iÖn phãng, A;
tp - Thêi gian phãng, h.
21
+ §iÖn dung n¹p: lµ ®iÖn l−îng mµ ¾c quy tiÕp nhËn ®−îc trong
qu¸ tr×nh n¹p (còng tÝnh b»ng A.h).
NÕu ký hiÖu ®iÖn dung n¹p lµ Qn th×:
Qn = In.tn (
ë ®©y: 2 8)
In - Dßng ®iÖn n¹p, A;
tn - Thêi gian n¹p, h.
Do cã çc tæn hao trong qóa tr×nh n¹p, nªn ®iÖn dung n¹p th−êng
ph¶i lín h¬n ®iÖn dung phãng 10...15%.
Tõ çc ®Þnh nghÜa trªn ta thÊy r»ng: ®iÖn dung cña ¾c quy lµ mét
®¹i l−îng biÕn ®æi phô thuéc vµo gi¸ trÞ dßng ®iÖn vµ thêi gian, tøc lµ phô thuéc
vµo çc chÕ ®é phãng vµ n¹p ®iÖn.
Do ®ã, ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tÝch phãng cña ¾c quy vµ ®Ó so s¸nh
çc ¾c quy kh¸c nhau, ng−êi ta quy ®Þnh lÊy gi¸ trÞ ®iÖn dung phãng x¸c ®Þnh
trong nh÷ng ®iÒu kiÖn chÆt chÏ do tiªu chuÈn ngµnh hoÆc quèc gia quy ®Þnh.
VÝ dô:
- ë Liªn X« hiÖn any vµ nhiÒu n−íc kh¸c, ®iÒu kiÖn ®ã lµ: Dßng
phãng Ip = 0,05Q20 (A), phãng liªn tôc trong 20 giê ®Õn thÕ hiÖu 1,75V, víi nhiÖt
®é dung dÞch ®iÖn ph©n b»ng 25 OC vµ nång ®é ban ®Çu (tr−íc phãng) ρ = 1,285
g/cm3.
- Mét sè n−íc kh¸c (nh− ViÖt Nam) l¹i quy ®Þnh: Ip = 0,1Q10 (A),
phãng liªn tôc trong 10 giê ®Õn thÕ hiÖu 1,7V, víi nhiÖt ®é dung dÞch ®iÖn ph©n lµ
(30±2)OC.
§iÖn dung x¸c ®Þnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ nh− vËy, lµ mét
®¹i l−îng hoµn toµn x¸c ®Þnh vµ ®−îc gäi lµ ®iÖn dung ®Þnh møc. §iÖn dung nµy
®−îc cho trong lý lÞch vµ ghi trong ký hiÖu cña ¾c quy.
VÒ b¶n chÊt, ®iÖn n¨ng cña ¾c quy lµ do ho¸ n¨ng cña çc ph¶n øng
ho¸ häc biÕn ®æi thµnh. Do ®ã, nã phô thuéc tr−íc hÕt vµo sè l−îng chÊt t¸c dông
vµ l−îng dung dÞch ®iÖn ph©n. Víi mét l−îng chÊt t¸c dông vµ dung dÞch x¸c ®Þnh
th× ®iÖn dung l¹i phô thuéc nhiÒu vµo hÖ sè sö dông chóng.
Theo tÝnh to¸n lý thuyÕt (dùa vµo gi¸ trÞ cña çc ®−¬ng l−îng ®iÖn
ho¸) , th×: ®Ó cã mét ®iÖn l−îng mét ampe-giê, cÇn ph¶i cã 4,46g PbO2, 3,87g Pb
vµ 3,66g H2SO4.
Trong thùc tÕ, ®èi víi çc ¾c quy khëi ®éng hiÖn nay, ®Ó nhËn ®−îc
mét ®iÖn l−îng nh− vËy cÇn sö dông mét l−îng chÊt t¸c dông nhiÒu h¬n trªn 2 lÇn
so víi tÝnh to¸n lý thuyÕt. Tøc lµ hÖ sè sö dông chÊt t¸c dông nhá h¬n 50%.
HÖ sè sö dông chÊt t¸c dông chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè quan
träng sau:
- §é xèp cña chÊt t¸c dông: chÊt t¸c dông cµng xèp --> dung dÞch
cµng dÔ khuyÕch t¸n s©u vµo trong çc b¶n cùc --> l−îngc hÊt t¸c dông thùc tÕ
tham gia çc ph¶n øng ho¸ häc cµng nhiÒu --> hÖ sè sö dông chóng cµng lín.
- ChiÒu dµy çc b¶n cùc: çc b¶n cùc cµng dµy --> hÖ sè sö dông
chÊt t¸c dông cµng nhá, v× çc líp bªn trong cña b¶n cùc khã tiÕp xóc ®−îc víi
dung dÞch ®iÖn ph©n vµ ®−îc sö dông Ýt h¬n nhiÒu so víi çc líp phÝa ngoµi, ®Æc
biÖt lµ khi dßng phãng cã gi¸ trÞ lín.
22
- §é xèp vµ kÕt cÊu tÊm çch: tÊm çch cã ®é xèp cao, kÕt cÊu
hîp lý cho phÐp t¨ng kh¶ n¨ng khuyÕch t¸n dung dÞch.
- Nång ®é dung dÞch ®iÖn ph©n: nång ®é ¶nh h−ëng ®Õn l−îng
axÝt H2SO4 tham gia ph¶n øng vµ tèc ®é khuyÕc t¸n dung dÞch. V× thÕ, nång ®é
t¨ng ®Õn mét giíi h¹n nµo ®ã th× hÖ sè sö dông chÊt t¸c dông còng t¨ng lªn. Tuy
vËy, t¨ng nång ®é sÏ lµm gi¶m tuæi thä cña ¾c quy. V× thÕ ng−êi ta c¨n cø chñ yÕu
vµo ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ mïa ®Ó quyÕt ®Þnh nång ®é dung dÞch. Th«ng th−êng,
nång ®é dung dÞch cña ¾c quy ®· ®−îc n¹p no dao ®éng trong giíi h¹n 1,27...1,31
g/cm3.
- ChÕ ®é phãng: chÕ ®é phãng ®−îc x¸c ®Þnh bëi gÝa trÞ dßng mµ
¾c quy cung cÊp liªn tôc trong mét thêi gian x¸c ®Þnh.
ChÕ ®é phãng ®−îc coi lµ l©u dµi nÕu nh− dßng phãng cã gi¸ trÞ
kh«ng lín vµ phãng kÐo dµi trong vµi giê (vÝ dô: çc chÕ ®é 10, 20 giê phãng ®iÖn)
vµ ®−îc coi lµ ng¾n hay khëi ®éng, nÕu qu¸ tr×nh phãng x¶y ra trong vµi phót víi
dßng lín.
Khi t¨ng dßng phãng, líp bÒ mÆt cña çc b¶n cùc ®−îc phãng rÊt
nhanh. Sun ph¸t ch× t¹o thµnh khi ®ã sÏ nhanh chãng bÞt kÝn çc lç xèp, ng¨n c¶n
dung dÞch khuyÕch t¸n vµo çc líp phÝa trong, lµm cho çc løop nµy kh«ng tiÕp tôc
tham gia ®−îc vµo qu¸ tr×nh ®iÖn ho¸. Bëi vËy, hÖ sè sö dông chÊt t¸c dông vµ ®iÖn
dung cña ¾c quy gi¶m ®i.
Khi cho ¾c quy phãng gi¸n ®o¹n (cã kho¶ng nghØ gi÷a çc lÇn
phãng), th× ®iÖn dung ¾c quy cã thÓ cung cÊp sÏ lín h¬n khi cho nã phãng liªn tôc,
nhÊt lµ khi dßng phãng lín. V× r»ng trong thêi gian nghØ, l−îng dung dÞch míi kÞp
khuyÕch t¸n s©u h¬n vµo çc líp chÊt t¸c dông phÝa trong cña b¶n cùc.
- NhiÖt ®é dung dÞch: nhiÖt ®é cµng thÊp ®iÖn dung phãng cµng
gi¶m. Do ®é nhít vµ ®iÖn trë dung dÞch t¨ng lªn lµm chËm qu¸ tr×nh khuyÕch t¸n
vµ t¨ng ®é sôt thÕ. Sù thay ®æi ®iÖn dung cña ¾c quy ë chÕ ®é 20 giê phãng ®iÖn
phô thuéc vµo nhiÖt ®é, ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng hÖ sè nhiÖt ®é α = (0,005...0,1)/1OC.
§iÖn dung cña ¾c quy ë mét nhiÖt ®é t nµo ®ã ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
Qt = Q0[1 + α(t-30O)] (
2 9)
ë ®©y: Q0 - §iÖn dung cña ¾c quy khi nhiÖt ®é dung dÞch ®iÖn
ph©n t0 = +30OC; α - HÖ sè nhiÖt ®é, th−êng th−êng cã thÓ thõa nhËn α
= 0,01/1OC.
- Møc ®é vµ chÕ ®é n¹p: ¾c quy cµng ®−îc n¹p no, hÖ sè sö dông
chÊt t¸c dông cµng lín. V× r»ng l−îng ch× vµ ®i«xýt ch× trong çc b¶n cùc còng
nh− nång ®é dung dÞch ®iÖn ph©n t¨ng theo møc ®é n¹p.
Dßng n¹p cµng cao h¬n ®Þnh møc (th−êng I®m = 0,1Q10) bao nhiªu
th× ®iÖn dung phãng vµ tuæi thä cña ¾c quy cµng gi¶m bÊy nhiªu.
23
H×nh 2.20. Sù thay ®æi ®iÖn dung cña ¾c quy
theo nhiÖt ®é dung dÞch ®iÖn ph©n víi çc c−êng ®é
dßng phãng kh¸c nhau.
1- Ip=3A; 2- Ip=8A; 3- Ip=100A;
§iÖn dung khi phãng
(%Q®m)
Dßng phãng tÝnh theo % Q10 (ë chÕ ®é 10 giê

phãng ®iÖn) m m
H×nh 2.21. §Æc tÝnh ®iÖn dung cña ¾c quy ë çc nhiÖt ®é
kh¸c nhau.
e. §Æc tÝnh v«n - ampe:

§Æc tÝnh v«n - ampe (h×nh 2.22) lµ tËp hîp nh÷ng ®−êng biÓu diÔn
quan hÖ gi÷a thÕ hiÖu vµ dßng ®iÖn phãng cña ¾c quy ë nh÷ng nhiÖt ®é kh¸c nhau.
§Æc tÝnh v«n - ampe ®−îc sö dông chñ yÕu ®Ó thiÕt kÕ vµ tÝnh to¸n
hÖ thèng khëi ®éng, ®Ó chän ¾c quy ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn lµm viÖc cÇn thiÕt cho m¸y
khëi ®éng.
Do giíi h¹n dßng lµm viÖc cña m¸y khëi ®éng nãi chung n»m trong
vïng øng víi çc ®o¹n t−¬ng ®èi th¼ng cña ®Æc tÝnh, v× vËy trong tÝnh to¸n thùc tÕ
ng−êi ta bá qua nh÷ng ®o¹n phi tuyÕn (ë hai ®Çu) øng víi nh÷ng gi¸ trÞ dßng rÊt
nhá vµ rÊt lín, ngoµi giíi h¹n dßng khëi ®éng. Tøc lµ coi nh− ®Æc tÝnh cã d¹ng
th¼ng hoµn toµn, b»ng çch kÐo th¼ng ®Æc tÝnh vÒ hai phÝa cho ®Õn khi c¾t çc trôc
to¹ ®é (®o¹n ®øt qu·ng trªn h×nh 2.22).
§Æc tÝnh v«n - ampe phô thuéc ®iÖn trë trong cña ¾c quy. Do ®ã nã
thay ®æi theo nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn ®iÖn trë trong.
24
U
H×nh 2.22. §Æc

tÝnh
v«n- ampe.
1, 2- §Æc tÝnh v«n
- ampe t−¬ng øng víi çc
nhiÖt ®é tO1 vµ tO2 (tO1
A
§Æc tÝnh v«n - ampe cã hai ®iÓm ®Æc tr−ng:
- §iÓm c¾t trôc tung: x¸c ®Þnh bëi thÕ hiÖu quy −íc lóc ¾c quy b¾t
®Çu phãng ®iÖn (Ub®);
- §iÓm çt trôc hoµnh: x¸c ®Þnh bëi gi¸ trÞ dßng ng¾n m¹ch quy
−íc (Ingm) cña ¾c qui ë nh÷ng nhiÖt ®é t−¬ng øng.
ThÕ hiÖu phãng quy −íc ban ®Çu cã thÓ x¸c ®Þnh nh− sau:
Ub® = m(2,02 + 0,00136tOdd - 0,001ΔQt®) (
2 10)
ë ®©y:
m - Sè ng¨n ¾c quy (sè ¾c quy ®¬n);
tOdd - NhiÖt ®é dung dÞch ®iÖn ph©n, OC;
ΔQ p
ΔQtd = 100% - §iÖn l−îng ¾c quy ®· phãng tÝnh theo phÇn
Qdm
tr¨m ®iÖn dung ®Þnh møc;
ΔQp - §iÖn l−îng tuyÕt ®èi mµ ¾c quy ®· phãng, A.h;
ΔQ®m - §iÖn dung ®Þnh møc cña ¾c quy, A.h.
Dßng ng¾n m¹ch quy −íc cña ¾c quy (Ingm) thay ®æi theo ®iÖn dung.
V× vËy, ®Ó cã thÓ x©y dùng c«ng thøc tÝnh to¸n dßng ng¾n m¹ch cho çc ¾c quy cã
®iÖn dung kh¸c nhau, ng−êi ta dïng kh¸i niÖm dßng ng¾n m¹ch riªng - lµ dßng
ng¾n m¹ch cña mét b¶n cùc d−¬ng, ký hiÖu lµ In+. Dßng nµy ®−îc x¸c ®Þnh theo
c«ng thøc:
In+ = a + btOdd - c.ΔQt®
Çc hÖ sè a, b vµ c cho trong b¶ng 2.1. Trong thùc tÕ, qu¸ tr×nh
khëi ®éng nhiÒu khi ph¶i thùc hiÖn vµi lÇn ®éng c¬ míi næ ®−îc. TÝnh ®Õn sù thay
®æi ®Æc tÝnh v«n - ampe trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, ng−êi ta dïng c«ng thøc
hiÖu chØnh sau:
I'n+ = In+[1 - kn(Zn - 1)]
ë ®©y:
25
Zn - Sè lÇn thùc hiÖn khëi ®éng (®Ò);
Kn - HÖ sè tÝnh ®Õn sù gi¶m In+ sau mçi lÇn ®Ò khëi ®éng, khi
ΔQt® = 0 --> Kn =0,0165; khi ΔQt® = 25% --> Kn =0,0225.
BiÕt gÝa trÞ I'n+ ta sÏ x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ dßng ng¾n m¹ch cña ¾c
quy:
Ingm = I'n+.n+
ë ®©y: n+: lµ sè çc b¶n cùc d−¬ng trong mét ¾c quy.
B¶ng 2.1. Gi¸ trÞ çc hÖ sè a, b vµ c phô thuéc vµo lo¹i tÊm çch vµ
nhiÖt ®é dung dÞch ®iÖn ph©n.
TÊ NhiÖt ®é dung a b c
m çch dÞch ®iÖn ph©n, OC
- Tõ 0 ®Õn +20 2 1 -
§¬n Tõ -40 ®Õn 0 24 ,75
2 4
24 ,0
- Tõ 0 ®Õn +20 2 2
KÐp Tõ -40 ®Õn 0 05 ,1 0
2 3 ,4
05 ,4
f. C«ng suÊt vµ n¨ng l−îng:

C«ng suÊt Paq mµ ¾c quy cã thÓ cung cÊp khi phãng, ®−îc x¸c ®Þnh
b»ng tÝch gi÷a hiÖu ®iÖn thÕ Up (tÝnh b»ng v«n) vµ dßng phãng Ip (tÝnh b»ng ampe):
Paq = Up.Ip (W)
N¨ng l−îng mµ ¾c quy cung cÊp trong kho¶ng thêi gian phãng tp
nµo ®ã, t−¬ng øng lµ:
tp
Waq = ∫ I pU p dt (W .h)
0
Trªn h×nh 2.23 lµ ®å thÞ bbiÓu diÔn quan hÖ gi÷a c«ng suÊt Paq vµ
dßng phãng Ip ë çc nhiÖt ®é kh¸c nhau. Khi t¨ng dßng phãng, ®Æc biÖt lµ ë nhiÖt
®é ©m, c«ng suÊt cña ¾c quy gi¶m nhanh (P2 < P1). C«ng suÊt ®¹t cùc ®¹i khi dßng
phãng b»ng mét nöa dßng ng¾n m¹ch.
H×nh 2.23. Quan

hÖ gi÷a c«ng suÊt vµ dßng
phãng Paq=f(Ip).
26
g. HiÖu suÊt cña ¾c quy:
HiÖu suÊt cña ¾c quy ®Æc tr−ng cho tÝnh kinh tÕ cña nã. Ng−êi ta
chia ra hai lo¹i hiÖu suÊt: hiÖu suÊt theo ®iÖn dung (ampe giê) vµ hiÖu suÊt theo
n¨ng l−îng (wo¸t giê).
HiÖu suÊt theo ®iÖn dung ®èi víi nh÷ng ¾c quy khëi ®éng hiÖn nay
n»m trong kho¶ng 0,94...0,96 vµ ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
tp
∫I p dt
ηQ = 0
tn
(
2 11)
∫I
0
n dt
HiÖu suÊt theo n¨ng l−îng b»ng kho¶ng 0,75...0,85 vµ x¸c ®Þnh
theo c«ng thøc:
tp
∫U p I p dt
(
η ¦W = 0
tn 2 12)
∫U
0
n n I dt
Nh÷ng tæn thÊt lµm gi¶m hiÖu suÊt theo ®iÖn dung chñ yÕu lµ
nh÷ng tæn thÊt cho viÖc ®iÖn ph©n n−íc ë cuèi qu¸ tr×nh n¹p vµ nh÷ng tæn thÊt do
hiÖn t−îng tù phãng ®iÖn.
HiÖu suÊt theo n¨ng l−îng thÊp h¬n, v× ngoµi nh÷ng tæn thÊt trªn,
nã cßn tÝnh c¶ nh÷ng tæn thÊt vÒ nhiÖt trong qu¸ tr×nh phãng vµ n¹p ®iÖn.
2.1.2.6. HiÖn t−îng tù phãng ®iÖn

HiÖn t−îng tù phãng ®iÖn lµ hiÖn t−îng ¾c quy bÞ mÊt ®iÖn dung
ngay khi m¹ch ngoµi hë, tøc lµ khi ®· c¾t tÊt c¶ çc phô t¶i.
Ng−êi ta ph©n biÕt hai lo¹i tù phãng ®iÖn lµ: tù phãng tù nhiªn vµ tù
phãng nhanh.
KÕt qu¶ çc nghiªn cøu cho thÊy r»ng: nh÷ng ¾c quy míi, ®−îc b¶o
qu¶n sau khi ®· n¹p no, th×:
- Trong vßng 14 ngµy ®ªm ®Çu tiªn nã sÏ tù phãng mÊt 10% ®iÖn
dung ë nhiÖt ®é m«i tr−¬ng tO = (20 ± 5)O.
- Sau ®ã, c−êng ®é phãng gi¶m ®i kho¶ng mét nöa (tøc lµ phãng
5%Q/14 ngµy ®ªm).
HiÖn t−îng tù phãng nh− vËy ®−îc gäi lµ hiÖn t−îng tù phãng tù
nhiªn, víi c−êng ®é phãng nhá h¬n 1%Q trong mét ngµy ®ªm.
27
NÕu ¾c quy tù phãng víi c−êng ®é lín h¬n giíi h¹n nãi trªn (tøc lµ
>1%/1 ngµy ®ªm) th× gäi lµ tù phãng nhanh.
Nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng tù phãng tù nhiªn lµ do cã çc t¹p
chÊt trong vËt liÖu çc b¶n cùc, trong dung dÞch ®iÖn ph©n khi chÕ t¹o, cßn cña
hiÖn t−îng tù phãng nhanh lµ do sö dông vµ b¶o d−ìng ¾c quy kh«ng tu©n theo
®óng çc quy ®Þnh kü thuËt.
HiÖn t−îng tù phãng tù nhiªn x¶y ra nhiÒu ë b¶n cùc ©m. Do vËt
liÖu chÕ t¹o b¶n cùc ©m kh«ng thÓ thuÇn khiÕt hoµn toµn mµ cã lÉn mét lo¹t çc
t¹p chÊt kim lo¹i kh¸c, cã ®iÖn thÕ d−¬ng h¬n so víi ch× nguyªn chÊt, nh−: ®ång,
b¹c, ¨ng ti mon, ... Nªn ngay trong lßng b¶n cùc ©m sÏ t¹o nªn mét lo¹t çc micro
pin (pin tÕ vi) m¹ch kÝn. Nh÷ng pin tÕ vi nµy sÏ phãng çc b¶n cùc ©m, biÕn ch×
thµnh sun ph¸t ch×.
Mét çch t−¬ng tù, çc t¹p chÊt lÉn trong dung dÞch ®iÖn ph©n vµ
çc tÊm çch còng lµm çc b¶n cùc ©m phãng ®iÖn. VÝ du nh−: khi trong dung
dÞch ®iÖn ph©n cã lÉn çc muèi kim lo¹i víi çc ho¸ trÞ kh¸c nhau, th× khi n¹p: çc
ion cña chóng lµ çc phÇn tö mang ®iÖn sÏ chuyÓn ®éng ®Õn çc b¶n cùc. ë b¶n
cùc ©m, çc ion kim lo¹i nhËn ®−îc ®iÖn tö trë thµnh nguyªn tö trung hoµ vµ cã vai
trß nh− mét t¹p chÊt kim lo¹i ®· m« t¶ ë phÇn trªn.
Nguyªn nh©n tù phãng ë çc b¶n cùc d−¬ng lµ do sù chªnh lÖch
®iÖn thÕ gi÷a vËt liÖu cña phÇn cèt vµ chÊt t¸c dông. Sù chªnh lÖch ®iÖn thÕ ®ã sÏ
lµm xuÊt hiÖn dßng ®iÖn --> biÕn ch× cña cèt vµ ®i«xÝt ch× thµnh sun ph¸t ch×.
Khi ¾c quy bÞ chËp m¹ch bªn trong, bÞ −ít bÈn phÝa ngoµi th× sÏ x¶y
ra hiÖn t−îng tù phãng nhanh, do çc b¶n cùc vµ çc ®Çu cùc cña ¾c quy bÞ ng¾n
m¹ch.
HiÖn t−îng tù phãng kh«ng thÓ kh¾c phôc ®−îc hoµn toµn. Tuy
vËy, víi sù gi¶m nhiÖt ®é, hiÖn t−îng tù phãng gi¶m ®i rÊt nhiÒu. ë nh÷ng tO thÊp
h¬n OOC (©m), hiÖn t−îng tù phãng ë nh÷ng ¾c quy míi hÇu nh− dõng l¹i (h×nh
(2.24). V× thÕ, khi b¶o qu¶n ¾c quy th× nªn b¶o qu¶n ë tO ©m.
trung b×nh trong 1 ngµy ®ªm
Møc ®é tù phãng
H×nh 2.24. §é phãng ®iÖn

trung b×nh trong 1 ngµy ®ªm cña
¾c quy a xÝt khi b¶o qu¶n trong 14
ngµy phô thuéc vµo nhiÖt ®é.
§−êng 1 - ¾c quy míi
§−êng 2 - gi÷a thêi h¹n
phôc vô
§−êng 3 - cuèi thêi h¹n
h
2.1.2.7. Çc ph−¬ng ph¸p n¹p ¾c quy axÝt

ViÖc n¹p ¾c quy vÒ nguyªn t¾c cã thÓ thùc hiÖn tõ bÊt kú nguån
®iÖn mét chiÒu nµo, chØ cÇn ®iÒu kiÖn lµ: thÕ hiÖu cña nguån lín h¬n S§§ cña çc
¾c quy cÇn n¹p mét l−îng x¸c ®Þnh nµo ®ã.
§Ó n¹p ¾c quy cÇn: nèi cùc d−¬ng cña nguån víi cùc d−¬ng cña ¾c
quy, cùc ©m cña nguån víi cùc ©m cña ¾c quy (h×nh 2.25).
28
NÕu ký hiÖu thÕ hiÖu nguån lµ Ung, S§§ ¾c quy vµo thêi ®iÓm n¹p
lµ Eaq, th× t¹i thêi ®iÓm bÊt kú dßng ®iÖn n¹p sÏ cã gi¸ trÞ:
U ng − U aq U ng − E aq − I n raq U ng − E aq (
In = = ⇒ In =
R R ( R + raq2) 13)
Trong ®ã:
R - Tæng trë m¹ch n¹p;
raq - §iÖn trë trong cña ¾c quy.
Tõ (2.13) râ rµng r»ng:

- NÕu Ung = Eaq th× In =0;
- NÕu Ung < Eaq th× In <0, tøc lµ ¾c quy phãng ®iÖn.
- S§§ vµ ®iÖn trë trong cña ¾c quy khi n¹p thay ®æi phô thuéc nhiÖt
®é dung dÞch ®iÖn ph©n vµ møc ®é n¹p. V× thÕ trong qu¸ tr×nh n¹p In sÏ thay ®æi
(h×nh 2.26).
H×nh 2.25. Çc ph−¬ng ph¸p n¹p ¾c quy vµ s¬ ®å nèi.

a- §iÒu chØnh thÕ hiÖu nguån; b- §iÒu chØnh tæng trë
h
Do ®ã, ®Ó cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc qu¸ tr×nh n¹p th× trong m¹ch n¹p
cÇn ph¶i cã thiÕt bÞ ®iÒu chØnh ®Ó ®iÒu chØnh hoÆc thÕ hiÖu nguån hoÆc tæng trë
cña m¹ch n¹p. Tuú thuéc vµo vÊn ®Ò ®iÒu chØnh nµy mµ qu¸ tr×nh n¹p ®−îc chia ra
mét sè kiÓu kh¸c nhau, nh−: n¹p b»ng dßng ®iÖn kh«ng ®æi, n¹p b»ng thÕ hiÖu
kh«ng ®æi, n¹p cÊp tèc, n¹p c©n b»ng, ....
a. N¹p b»ng dßng ®iÖn kh«ng ®æi (In=const):

Theo çch n¹p nµy:
- TÊt c¶ çc ¾c quy (kh«ng phô thuéc vµo thÕ hiÖu ®Þnh møc) ®−îc
m¾c nèi tiÕp víi nhau;
U − U aq
- Dßng n¹p I n = ng ®−îc gi÷ kh«ng ®æi trong suèt qu¸ tr×nh
R
n¹p. Muèn nh− vËy, cÇn ph¶i cã thiÕt bÞ cho phÐp thay ®æi thÕ hiÖu nguån hoÆc
tæng trë cña m¹ch n¹p (h×nh 2.27).
Trong hÇu hÕt çc thiÕt bÞ n¹p th× thÕ hiÖu n¹p ®−îc thay ®æi b»ng
çch thay ®æi hÖ sè biÕn ¸p. Cßn ®Ó thay ®æi tæng trë ng−êi ta dïng biÕn trë m¾c
nèi tiÕp víi çc ¾c quy. Gi¸ trÞ cña biÕn trë ph¶i tÝnh to¸n sao cho ®ñ lín ®Ó ®¶m
29
b¶o kho¶ng ®iÒu chØnh. V× thÕ hiÖu cña mçi ng¨n ¾c quy ë ®Çu qu¸ tr×nh n¹p
th−êng cã gi¸ trÞ kho¶ng 2V, nªn gi¸ trÞ cÇn thiÕt cña biÕn trë (tÝnh b»ng «m) cã
thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
U ng − 2n (
R=
In 2 14)
ë ®©y:
Ung - ThÕ hiÖu nguån, V;
2 - ThÕ hiÖu mét ng¨n cña ¾c quy ë ®Çu qu¸ tr×nh n¹p,
V;
In - Dßng ®iÖn n¹p, A;
n - Sè ng¨n (¾c quy ®¬n) m¾c nèi tiÕp. V× thÕ hiÖu cña
mçi ¾c quy ®¬n khi n¹p no cã gi¸ trÞ kho¶ng 2,7 v«n, nªn sè ng¨n ¾c quy m¾c nèi
U ng
tiÕp khi n¹p (n) kh«ng ®−îc lín h¬n gi¸ trÞ .
2,7
H×nh 2.26. Sù thay H×nh 2.27. S¬ ®å n¹p

®æi dßng ®iÖn vµ ®iÖn dung ¾c quy b»ng dßng ®iÖn kh«ng
khi n¹p ®æi
Ph−¬ng ph¸p n¹p b»ng dßng ®iÖn kh«ng ®æi lµ ph−¬ng ph¸p n¹p
chñ yÕu vµ tæng hîp nhÊt. Nã cã −u ®iÓm lµ:
- Cho phÐp n¹p cïng mét lóc çc bé ¾c quy cã thÕ hiÖu ®Þnh møc
kh¸c nhau;
- Cho phÐp ®iÒu chØnh dßng ®iÖn n¹p cho thÝch hîp víi tõng lo¹i ¾c
quy.
Q
Trªn c¬ së nghiªn cøu hÖ sè sö dông dßng ®iÖn n¹p: K In = c
Qn
Trong ®ã:
Qc - §iÖn l−îng cung cÊp cho ¾c quy trong qu¸ tr×nh
n¹p chñ yÕu (tõ lóc b¾t ®Çu n¹p cho ®Õn khi s«i);
Qn - §iÖn l−îng cung cÊp cho ¾c quy trong toµn bé qu¸
tr×nh n¹p.
Ng−êi ta thÊy r»ng: KIn phô thuéc gÝa trÞ In, In cµng lín th× KIn cµng
nhá vµ hîp lý nhÊt lµ nªn n¹p b»ng dßng cã trÞ sè lµ 0,1Q20 (A).
- Cã kh¶ n¨ng n¹p no lÇn ®Çu cho ¾c quy míi vµ n¹p ch÷a çc ¾c
quy bÞ sun ph¸t ho¸.
Tuy vËy, nã cã nh−îc ®iÓm lµ:
- Çc ¾c quy ®em n¹p cÇn ph¶i cã ®iÖn dung nh− nhau, nÕu kh«ng
se xkh«ng chän ®−îc dßng ®iÖn thÝch hîp cho tÊt c¶ çc ¨c quy vµ çc ¾c quy nhá
h¬n sÏ ®−îc n¹p no tr−íc, cßn çc ¾c quy ®iÖn dung lín sÏ ph¶i n¹p rÊt l©u;
30
- Thêi gian n¹p kh¸ l©u (®èi víi ¾c quy míi n¹p lÇn ®Çu cã thÓ tíi
25...50 giê). §Ó rót ng¾n thêi gian n¹p trong tr−êng hîp véi, cã thÓ thùc hiÖn n¹p
hai nÊc (h×nh 2.28): nÊc thø nhÊt víi dßng lín vµ kÕt thóc khi thÕ hiÖu ¾c quy ®¬n
®¹t 2,4V (b¾t ®Çu s«i); sau ®ã chuyÓn sang nÊc thø hai víi dßng nhá h¬n;
- Tæn hao mét phÇn n¨ng l−îng trong biÕn trë;
- Ph¶i th−êng xuyªn theo dâi vµ ®iÒu chØnh dßng ®iÖn n¹p.
31
N N
H×nh2.28. §å th× n¹p 2 nÊc víi dßng

kh«ng ®æi.
b. N¹p b»ng thÕ hiÖu kh«ng ®æi (Un=const):

Khi n¹p theo ph−¬ng ph¸p nµy th×:
- TÊt c¶ çc ¾c quy ®−îc m¾c song song víi nguån ®iÖn n¹p (h×nh
2.29). ThÕ hiÖu cña nguån ph¶i ®¶m b¶o b»ng 2,5...2,7V trªn mét ¾c quy ®¬n vµ
kh«ng thay ®æi trong suèt qu¸ tr×nh n¹p.
- M¹ch n¹p kh«ng cÇn thiÕt bÞ ®iÒu chØnh g×.
H×nh 2.29. N¹p ¾c quy víi thÕ hiÖu kh«ng ®æi.
§Ó cã thÓ n¹p cïng mét lóc çc ¾c quy 6V vµ 12V, ng−êi ta lËp
m¹ng n¹p 3 d©y: 2x7V hoÆc 2x7,5V (h×nh 2.29).
Khi b¾t ®Çu n¹p, do S§§ cña ¾c quy cßn nhá nªn dßng ®iÖn n¹p
U ng − E aq
In = sÏ rÊt lín (cã thÓ ®¹t [1...1,5]Q20 A khi n¹p ¾c quy ®· phãng hoµn
( R + raq )
toµn) sau ®ã gi¶m nhanh vµ b»ng kh«ng khi Ung = Eaq.
Do dßng n¹p ban ®Çu lín nªn thêi gian n¹p gi¶m ®i nhiÒu. Trong
kho¶ng 4...5 giê ®Çu ¾c quy ®· n¹p ®−îc (90...95)% ®iÖn dung yªu cÇu.
Ph−¬ng ph¸p n¹p víi thÕ hiÖu kh«ng ®æi cã −u ®iÓm:
- Cã kh¶ n¨ng n¹p çc ¾c quy kh¸c nhau;
- N¹p kh¸ nhanh, thêi gian n¹p ng¾n;
- Kh«ng cÇn ph¶i theo dâi ®iÒu chØnh v× dßng n¹p tù ®éng gi¶m
32
theo thêi gian. Nã rÊt thÝch hîp víi viÖc n¹p bæ sung cho çc ¾c quy ®ang sö
dông, nh− çc ¾c quy ®Æt trªn « t« m¸y kÐo.
Nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ:
- Kh«ng thÓ dïng ®Ó n¹p lÇn ®Çu cho ¾c quy míi vµ n¹p ch÷a çc
¾c quy bÞ sun ph¸t ho¸, v× kh«ng thÓ ®iÒu chØnh ®−îc gÝa trÞ dßng n¹p vµ dßng n¹p
lóc cuèi rÊt nhá --> kh«ng thÓ n¹p no cho ¾c quy;
- Dßng ®iÖn n¹p ban ®Çu lín, cã thÓ g©y t¸c h¹i cho ¾c quy vµ qu¸
t¶i cho thiÕt bÞ n¹p nÕu kh«ng cã c¬ cÊu h¹n chÕ dßng ®iÖn.
c. N¹p cÊp tèc:

Trong tr−êng hîp v× lý do nµo ®ã mµ ¾c quy bÞ phãng mÊt ®iÖn qu¸
nhiÒu (vÝ dô: khi m¸y ph¸t trªn « t« bÞ trôc trÆc) th× cã thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p
n¹p cÊp tèc víi dßng lín kho¶ng (0,7...0,9)Q®m ®Ó n¹p bæ sung cho ¾c quy.
Khi n¹p cÊp tèc cÇn chó ý sao cho ®iÖn l−îng mµ ¾c quy nhËn ®−îc
kh«ng lín h¬n gi¸ trÞ ®iÖn dung mµ ¾c quy ®· phãng mÊt. NÕu n¹p qu¸, tuæi thä
cña ¾c quy sÏ gi¶m nhiÒu. V× thÕ, n¹p cÊp tèc chØ dïng cho çc ¾c quy cã møc ®é
phãng ®iÖn v−ît qu¸ mét giíi h¹n quy ®Þnh
d. N¹p c©n b»ng:

N¹p c©n b»ng ®−îc tiÕn hµnh víi mét dßng nhá kho¶ng 0,1Q20 (A)
víi môc ®Ých phôc håi hoµn toµn khèi l−îng chÊt t¸c dông ë çc b¶n cùc vµ lµm
®ång ®Òu nång ®é dung dÞch ®iÖn ph©n trong toµn b×nh.
N¹p c©n b»ng ®−îc thùc hiÖn cho ®Õn khi theo dâi trong kho¶ng 3
giê mµ thÊy nång ®é dung dÞch kh«ng thay ®æi n÷a th× kÕt thóc.
2.1.2.8. Sö dông vµ b¶o d−ìng ¾c quy

Trong qu¸ tr×nh sö dông, ®Ó ®¶m b¶o tuæi thä vµ kh¶ n¨ng lµm viÖc
cña ¾c quy, ph¶i chó ý:
- Gi÷ g×n çc ®Çu cùc vµ bÒ mÆt cña ¾c quy s¹ch sÏ;
- §Þnh kú kiÓm tra çc chi tiÕt kÑp gi÷ ¾c quy, møc vµ nång ®é dung
dÞch ®iÖn ph©n;
- KiÓm tra vµ ®iÒu chØnh gi¸ trÞ thÕ hiÖu m¸y ph¸t trªn « t«.
Møc dung dÞch ®iÖn ph©n ph¶i kiÓm tra Ýt nhÊt mét lÇn trong
kho¶ng tõ 7...10 ngµy. Møc dung dÞch cÇn ph¶i ®¶m b¶o cao h¬n bÒ mÆt tÊm b¶o
vÖ tõ 10...15 mm, nÕu thÊp h¬n ph¶i ®æ thªm n−íc cÊt.
Mét th¸ng Ýt nhÊt mét lÇn, ph¶i kiÓm tra nång ®é dung dÞch, tõ ®ã
suy ra møc ®é n¹p cña ¾c quy. NÕu nång ®é dung dÞch gi¶m qu¸ 0,04 (vµo mïa
®«ng) t−¬ng øng víi møc ®é n¹p lµ 75% vµ 0,08 (vµo mïa hÌ) t−¬ng øng víi møc
®é n¹p 50%, th× cÇn ph¶i n¹p bæ sung cho ¾c quy vµ kiÓm tra thÕ hiÖu m¸y ph¸t
xem cã n»m trong giíi h¹n cho phÐp kh«ng (trung b×nh Umf = 13,3...14,1 V).
§Ó lµm s¹ch bÒ mÆt ¾c quy vµ trung hoµ l−îng axÝt ngÊm trong líp
bôi bÈn, ng−êi ta dïng dung dÞch x«®a (Na2CO3) 10% hoÆc Clorua am«ni
(NH4CL).
2.1.2.9. Nh÷ng h− háng chÝnh cña ¾c quy axÝt vµ biÖn ph¸p kh¾c phôc
¾c quy lµ mét bé phËn th−êng g©y nhiÒu phiÒn phøc trong qu¸
tr×nh sö dông nh−ng l¹i Ýt ®−îc chó ý b¶o d−ìng vµ vËn hµnh ®óng kü thuËt. Do
®ã, chóng th−êng bÞ h− háng tr−íc thêi h¹n quy ®Þnh .
33
§Ó n©ng cao thêi h¹n phôc vô cña ¾c quy cÇn ph¶i n¾m v÷ng nh÷ng
h− háng chÝnh vµ çc biÖn ph¸p ®Ò phßng nh÷ng nguyªn nh©n g©y ra nã.
Trong vËn hµnh ¾c quy th−êng bÞ nh÷ng h− háng chÝnh, nh−: tù
phãng ®iÖn nhanh, sun ph¸t ho¸ kh«ng thuËn nghÞch vµ çc h− háng kh¸c nh−
tr×nh bµy d−íi ®©y.
a. Tù phãng ®iÖn nhanh:

Tù phãng ®iÖn nhanh x¶y ra khi ¾c quy tù phãng mÊt >1%Q®m/1
ngµy ®ªm. Nguyªn nh©n lµ do ¾c quy bÞ bÈn −ít, dung dÞch lÉn nhiÒu t¹p chÊt,
nång ®é çc líp dung dÞch kh«ng ®ång ®Òu, bÞ chËp m¹ch bªn trong do h− háng
tÊm ng¨n çch ®iÖn hoÆc bong r¬i chÊt t¸c dông.
Çch kh¾c phôc h− háng nµy lµ:
- Thùc hiÖn ®óng nguyªn t¾c sö dông vµ b¶o d−ìng;
- NÕu dung dÞch ®· bÞ bÈn råi th×:
+ cho ¾c quy phãng hÕt ®iÖn víi Ip = 0,1Q®m cho tíi khi thÕ hiÖu ë
ng¨n xÊu nhÊt lµ 1,1...1,2 V, ®Ó çc t¹p chÊt kim lo¹i t¸ch ra khái b¶n cùc vµo ®i
dung dÞch;
+ §æ hÕt dung dÞch ®iÖn ph©n ra vµ sóc röa vµi lÇn b»ng n−íc cÊt
cho s¹ch;
+ §æ dung dÞch ®iÖn ph©n míi vµo vµ n¹p no.
- §Ó tr¸nh hiÖn t−îng kh«ng ®ång ®Òu nång ®é gi÷a çc líp dung
dÞch ®iÖn ph©n: khi ®æ thªm n−íc cÊt hoÆc sau mét thêi gian b¶o qu¶n cÇn cho ¾c
quy n¹p mét vµi giê;
- Çc tÊm çch h− háng cÇn thay thÕ míi.
b. Sun ph¸t ho¸ kh«ng thuËn nghÞch:

Nh− ®· biÕt, trong qóa tr×nh phãng th× trªn çc b¶n cùc: chÊt t¸c
dông biÕn ®æi dÇn thµnh sun ph¸t ch× cã tinh thÓ nhá mÞn vµ khi n¹p th× ng−îc l¹i:
nh÷ng tinh thÓ nµy chuyÓn thµnh ch× vµ ®i«xýt ch×. §ã lµ qu¸ tr×nh sun ph¸t ho¸
thuËn nghÞch.
Nh−ng, nÕu ¾c quy bÞ phãng ®iÖn v−ît giíi h¹n cho phÐp qóa nhiÒu,
hoÆc khi b¶o qu¶n l©u ë tr¹ng th¸i kh«ng ®−îc n¹p no, th× nh÷ng tinh thÓ sun ph¸t
ch× nhá mÞn nµy sÏ kÕt tinh l¹i --> t¹o nªn nh÷ng tinh thÓ lín mµu tr¾ng, rÊt cøng,
cã ®iÖn trë lín vµ rÊt khã bÞ ph¸ vì trong qu¸ tr×nh n¹p. Chóng phñ kÝn çc b¶n
cùc, bÝt kÝn çc lç hæng kh«ng cho dung dÞch ®iÖn ph©n thÊm s©u vµo b¶n cùc.
§iÒu ®ã lµm ®iÖn dung ¾c quy gi¶m vµ ®iÖn trë trong t¨ng rÊt nhiÒu. HiÖn t−îng
®ã gäi lµ hiÖn t−îng sun ph¸t ho¸ kh«ng thuËn nghÞch. BiÓu hiÖn cña ¾c quy khi bÞ
bÖnh nµy lµ: n¹p chãng s«i, phãng mau hÕt ®iÖn vµ ®é sôt thÕ lín.
Çc ¾c quy bÞ sun ph¸t ho¸ ®ßi hái ph¶i t¨ng thÕ hiÖu n¹p. Khi bÞ
nhÑ cã thÓ n¹p ch÷a víi chÕ ®é n¹p ®Æc biÖt (In ≤0,04Q®m vµ ρ=1,11 g/cm3). Cßn
khi bÞ nÆng th× ¾c quy sÏ háng, kh«ng lµm viÖc ®−îc.
Nguyªn nh©n kh¸c cña bÖnh sun ph¸t ho¸ lµ do kh«ng ch¨m sãc
kiÓm tra, ®Ó ¾c quy bÞ thiÕu dung dÞch. PhÇn trªn cña çc b¶n cùc khi ®ã bÞ kh«,
nh« ra ngoµi kh«ng khÝ. Khi tiÕp xóc víi kh«ng khÝ: ë çc b¶n cùc ©m sÏ x¶y ra
çc ph¶n øng sau: Pb + H 2 SO4 + 2 H 2 O = pb(OH ) 2 + H 2 SO4 + 2 H . AxÝt
sunfuarÝc tõ dung dÞch chuyÓn ®éng lªn trªn nhê hiÖn t−îng mao dÉn, tiÕp tôc t¸c
dông víi hy®r«xýt ch× t¹o thµnh sun ph¸t ch× tinh thÓ lín:
34
pb(OH ) 2 + H 2 SO4 = PbSO4 + 2 H 2 O
C−êng ®é sun ph¸t ho¸¨tng khi t¨ng nång ®é dung dÞch vµ nhiÖt ®é
còng nh− khi cã hiÖn t−îng tù phãng kÐo dµi.
Do ®ã, ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng sun ph¸t ho¸ cÇn ph¶i tu©n thñ ®óng çc
quy ®Þnh khi sö dông ¾c quy.
c. Çc h− háng kh¸c:

- Cong vªnh çc b¶n cùc vµ bong r¬i chÊt t¸c dông: do dßng phãng
hoÆc n¹p qu¸ lín; ¾c quy l¾p ®Æt láng lÎo, bÞ rung sãc va ®Ëp m¹nh.
- Næ b×nh ¾c quy: do çc lç th«ng h¬i bÞ bÞt kÝn hoÆc do t¸c ®éng
®ét ngét cña nhiÖt ®é (nh− khi hµn ®¾p çc ®Çu cùc mµ kh«ng më nót ¾c quy ra).
2.1.3. ¾c quy kiÒm
H×nh 2.30. Mét ng¨n cña ¾c

quy kiÒm lo¹i S¾t - Niken.
1- Khèi b¶n cùc (gåm çc l¸
xÕp theo d¹ng cét); 2- TÊm çch (nÐt
ngang); 3- CÇu nèi; 4- §Çu cùc.
ThÕ
§iÖn dung
Q Ah
H×nh 2.31. Quan hÖ gi÷a thÕ H×nh 2.32. §Æc tÝnh
hiÖu
Trang vµ ®iÖn
bÞ ®iÖn dung
vµ ®iÖn ë çc
tö trªn «t« nhiÖt dé kh¸c so s¸nh
Biªn so¹n :®iÖn dung Hoµng
TS. NguyÔn : 1- ¾cViÖt
quy
35 kiÒm; 2- ¾c quy a xÝt.
2.2. M¸y ph¸t
2.2.1.1. C«ng dông:

M¸y ph¸t lµ nguån ®iÖn chÝnh trªn « t« m¸y kÐo, nã cã nhiÖm vô:
- Cung cÊp ®iÖn cho tÊt c¶ çc phô t¶i;
- N¹p ®iÖn cho ¾c quy
ë çc sè vßng quay trung b×nh vµ lín cña ®éng c¬.
2.2.1.2. Ph©n lo¹i:

- M¸y ph¸t trªn « t« m¸y kÐo, theo tÝnh chÊt dßng ®iÖn ph¸t ra cã
thÓ chia lµm hai lo¹i chÝnh:
+ M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu;
+ M¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu.
- M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu, theo tÝnh chÊt ®iÒu chØnh chia ra:
+ Lo¹i ®iÒu chØnh trong (b»ng chæi ®iÖn thø ba);
+ Lo¹i ®iÒu chØnh ngoµi (b»ng bé ®iÒu chØnh ®iÖn kÌm
theo).
Çc m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu lo¹i ®iÒu chØnh trong cã kÕt cÊu ®¬n
gi¶n, cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ vµ tù ®éng ®iÒu chØnh dßng ®iÖn m¸y ph¸t theo sè vßng
quay. Tuy vËy nã cã nhiÒu nh−îc ®iÓm nh−:
- Ph¶i lu«n lu«n nèi m¹ch ®iÖn víi ¾c quy chóng míi lµm viÖc
®−îc;
- C¶n trë viÖc ®iÒu chØnh thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t;
- Lµm gi¶m tuæi thä cña ¾c quy.
Do ®ã lo¹i m¸y ph¸t nµy hiÖn nay Ýt thÊy. V× vËy gi¸o tr×nh chØ ®Ò
cËp ®Õn lo¹i m¸y ph¸t ®iÒu chØnh ngoµi.
- M¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu, theo ph−¬ng ph¸p kÝch thÝch chia ra:
+ Lo¹i kÝch thÝch b»ng nam ch©m vÜnh cöu;
+ Lo¹i kÝch thÞc kiÓu ®iÖn tõ (b»ng nam ch©m ®iÖn).
2.2.1.3. Yªu cÇu:

M¸y ph¸t ®iÖn trªn « t« m¸y kÐo lµm viÖc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn
®Æc biÖt, v× thÕ chóng ph¶i ®¸p øng ®−îc çc yªu cÇu chÝnh sau:
- ChÞu ®−îc rung sãc bôi bÈn vµ lµm viÖc tin cËy trong m«i tr−êng
cã nhiÖt ®é cao, cã nhiÒu h¬i dÇu mì nhiªn liÖu;
- Tuæi thä cao;
- KÝch th−íc vµ träng l−îng nhá, gi¸ thµnh thÊp.
So víi m¸y ph¸t mét chiÒu th× m¸y ph¸t xoay chiÒu cã nhiÒu −u
®iÓm h¬n, v× nã kh«ng cã vßng ®æi ®iÖn vµ cuén d©y r« to ®¬n gi¶n h¬n.
2.2.2. M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu
2.2.2.1. CÊu t¹o:

CÊu t¹o cña m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu ®iÓn h×nh nh− trªn h×nh 2.33,
36
bao gåm çc bé phËn sau:
+ PhÇn c¶m (Stato) gåm: vá m¸y, çc m¸ cùc trªn quÊn cuén d©y
kÝch thÝch.
- Vá m¸y: lµm b»ng thÐp Ýt çc bon cã tõ d− vµ th−êng ®−îc chÕ t¹o
b»ng çch uèn thÐp tÊm thµnh èng råi hµn l¹i. Trªn vá cã çc cöa sæ ®Ó th«ng giã,
kiÓm tra vµ l¾p çc chæi ®iÖn.
- M¸ cùc: ®−îc dËp nguéi hoÆc chån nguéi tõ ph«i h×nh trô b»ng
thÐp Ýt çc bon vµ b¾t chÆt vµo vá m¸y b»ng çc vÝt. Quanh m¸ cùc quÊn cuén d©y
kÝch thÝch b»ng d©y ®ång tiÕt diÖn trßn víi mét hoÆc hai líp s¬n çch ®iÖn.
H×nh 2.33. M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu dïng trªn «t«.
1- Cöa th«ng giã; 2- Puli dÉn ®éng; 3 vµ 6- Çc n¾p tr−íc
vµ sau; 4- PhÇn øng; 5- Vá.
H×nh 2.34. KÕt cÊu lâi thÐp phÇn øng (a) vµ çch l¾p ghÐp víi
trôc (b).
1 vµ 3- Vßng kÑp; 2- R·nh vßng; 4- Chç l¾p vµnh ®æi ®iÖn; 5-
Mµng çch ®iÖn; 6- L¸ thÐp
37
+ PhÇn øng (R«to) gåm: trôc m¸y ph¸t ®iÖn, khèi thÐp tõ ®−îc chÕ
t¹o b»ng çch Ðp chÆt çc l¸ thÐp ®iÖn kü thuËt dµy 0,5...1,0 mm, cã h×nh d¹ng ®Æc
biÖt lªn trôc, sao cho çc chç khuyÕt cña chóng t¹o thµnh r·nh ®Ó l¾p ®Æt çc
khung d©y.
+ Cuén d©y phÇn øng: lµ tËp hîp rÊt nhiÒu khung d©y ®−îc quÊn
vµo çc r·nh cña khèi thÐp tõ sau khi ®· lãt líp çch ®iÖn. Çc ®Çu khung d©y
®−îc hµn vµo çc phiÕn ®ång cña vµnh ®æi ®iÖn.
Cuén d©y r« to cã thÓ ®−îc quÊn theo hai ph−¬ng ph¸p: quÊn xÕp
hoÆc quÊn sãng.
+ Vµnh ®æi ®iÖn: gåm nhiÒu phiÕn ®ång cã d¹ng ®Æc biÖt ghÐp xen
kÏ víi çc tÊm mica çch ®iÖn hoÆc nhùa çch ®iÖn cao cÊp. Vµnh ®æi ®iÖn ®−îc
chÕ t¹o b»ng hai ph−¬ng ph¸p: l¾p ghÐp (h×nh 2.35) hoÆc ®óc víi nhùa thµnh khèi
liÒn (h×nh 2.36) råi l¾p chÆt lªn trôc m¸y ph¸t ®iÖn.
H×nh 2.35. Vµnh ®æi H×nh 2.36. Vµnh ®æi

®iÖn çch ®iÖn b»ng mª ca. ®iÖn çch ®iÖn b»ng chÊt
1- Mica çch ®iÖn; 2- dÎo.
PhiÕn ®ång; 3- èng thÐp; 4- C«n 1- Mica; 2- PhiÕn
thÐp; 5- C«n mica. ®ång; 3- èng thÐp; 4- ChÊt
H×nh 2.37. Gi¸ ®ì

chæi ®iÖn.
1- Th©n gi¸ ®ì; 2-
Chæi ®iÖn; 3- §ßn Ðp; 4- Lß
xo
38
Gi¸ ®ì chæi ®iÖn: ®−îc l¾p trªn n¾p hoÆc vá m¸y. Mét nöa sè gi¸
®ì ®−îc l¾p çch ®iÖn víi m¸t, nöa cßn l¹i nèi víi m¸t.
§Ó gi¶m tia löa ®iÖn sinh ra khi m¸y ph¸t lµm viÖc, chæi ®iÖn ®−îc
l¾p nh− trªn h×nh 2.37: tøc lµ kh«ng l¾p theo chiÒu h−íng kÝnh mµ chÕch ®i mét
gãc kho¶ng 26O...28O vµ tú s¸t vµo thµnh dÉn h−íng phÝa tr−íc. Víi çch l¾p nh−
vËy, khi r«to quay: lùc ma s¸t tõ phÝa vµnh ®æi ®iÖn t¸c dông lªn chæi ®iÖn sÏ lµm
gi¶m ¸p lùc vµ ma s¸t gi÷a chæi ®iÖn vµ thµnh dÉn h−íng. §ång thêi, sù tiÕp xóc
gi÷a vµnh ®æi ®iÖn vµ chæi ®iÖn ®−îc ®¶m b¶o tèt h¬n, Ýt bÞ mÊt tiÕp xóc do rung
®éng nªn gi¶m ®−îc tia löa hå quang chç tiÕp xóc.
Chæi ®iÖn: ®−îc chÕ t¹o tõ hçn hîp grafÝt, ®ång vµ çc chÊt phô
kh¸c cã t¸c dông gi¶m ®iÖn trë vµ t¨ng kh¶ n¨ng chÞu mµi mßn cña chæi.
æ bi: r« to cña m¸y ph¸t ®−îc ®Æt trªn hai æ bi l¾p ë hai n¾p. Çc æ
bi ®−îc b«i tr¬n b»ng mì ®Æc. §Ó gi¶m tiÕng ån, mét sè kÕt cÊu cã thÓ thay æ bi
b»ng æ tr−ît.
DÉn ®éng m¸y ph¸t: ®−îc thùc hiÖn tõ trôc khuûu ®éng c¬ th«ng
qua puli vµ ®ai truyÒn. Trªn puli cã thÓ lµm çc çnh qu¹t giã ®Ó lµm m¸t m¸y
ph¸t.
2.2.2.2. Çc ®Æc tÝnh c¬ b¶n:

TÊt c¶ çc m¸y ph¸t mét chiÒu cña « t« m¸y kÐo ®Òu dïng kÝch
thÝch song song.
Kh¸c víi çc m¸y ph¸t tÜnh t¹i, do sè vßng quay thay ®æi liªn tôc
nªn ®Ó gi÷ cho ®iÖn ¸p m¸y ph¸t trªn « t« kh«ng ®æi ph¶i cã bé ®iÒu chØnh ®iÖn ®i
kÌm. §iÒu ®ã lµm cho ®Æc tÝnh cña çc m¸y ph¸t ®iÖn trªn « t« cã nh÷ng tÝnh
chÊt riªng biÖt nh− tr×nh bµy d−íi ®©y.
a. §Æc tÝnh tù kÝch thÝch: lµ ®å thÞ biÓu diÔn quan hÖ Umf=f(n) víi
nh÷ng dßng ®iÖn t¶i (Imf) kh¸c nhau (h×nh 2.38a).
§Æc tÝnh nµy cho phÐp ®¸nh gi¸ hiÖu suÊt sö dông m¹ch tõ cña m¸y
ph¸t. Khi sè vßng quay t¨ng lªn th× thÕ hiÖu m¸y ph¸t t¨ng theo. Sè vßng quay mµ
t¹i ®ã thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t ®¹t ®Õn gi¸ trÞ ®Þnh møc ®−îc gäi lµ sè vßng quay ban
®Çu.
39
H×nh 2.38. §Æc tÝnh tù kÝch thÝch cña m¸y ph¸t ®iÖn mét
chiÒu.
1- §Æc tÝnh tù kÝch thÝch; 2- Sè vßng quay ban ®Çu
Râ rµng sè vßng quay ban ®Çu t¨ng theo møc t¶i cña m¸y ph¸t vµ
m¸y ph¸t nµo cã sè vßng quay ban ®Çu nhá h¬n th× chÊt l−îng sö dông m¹ch tõ
cao h¬n vµ kh¶ n¨ng n¹p ¾c quy tèt h¬n.
b. §Æc tÝnh ngoµi: lµ çc ®−êng biÓu diÔn quan hÖ Umf=f(Imf) khi
n=const (h×nh 2.39).
H×nh 2.39. §Æc tÝnh ngoµi

cña m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu.
n0 < n1 < n2 < n3.
§Æc tÝnh nµy liªn quan ®Õn qua str×nh sö dông vµ çc ph−¬ng ¸n
®iÒu chØnh thÕ hiÖu vµ dßng ®iÖn cña m¸y ph¸t. Tõ ®å thÞ cã thÓ thÊy r»ng: khi
t¨ng sè vßng quay cña m¸y ph¸t, ®Æc tÝnh ngoµi cña nã cã xu h−íng dÞch lªn trªn
vµ sang ph¶i. Song ë mçi sè vßng quay khi dßng ®iÖn t¶i t¨ng th× thÕ hiÖu cña nã
gi¶m vµ qu¸ çc ®iÓm tíi h¹n th× thÕ hiÖu m¸y ph¸t gi¶m rÊt nhanh ®Õn kh«ng.
c. §Æc tÝnh t¶i: lµ ®å thÞ biÓu diÔn quan hÖ Imf=f(n) (h×nh 2.40). Nã
cho phÐp ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña m¸y ph¸t khi cã t¶i ë nh÷ng sè vßng
quay kh¸c nhau.
H×nh 2.40. §Æc tÝnh t¶i H×nh 2.41. §Æc tÝnh nhiÖt
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t«
cña m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu. cñaso¹n
Biªn m¸y ph¸t.
: TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
40 1- R«to; 2- Vµnh ®æi
®iÖn; 3- Cuén kÝch thÝch; 4- Vá
¸ h¸
§−êng n»m ngang trªn ®å thÞ lµ gi¸ trÞ ®Þnh møc cña dßng ®iÖn t¶i.
Gi¸ trÞ nµy ®−îc giíi h¹n bëi r¬ le h¹n chÕ dßng ®iÖn.
d. §Æc tÝnh nhiÖt: (h×nh 2.41) lµ çc ®−êng biÓu diÔn quan hÖ
ti =f(t) víi Imf=const vµ n=const. ë ®©y tiO- lµ nhiÖt ®é cña chi tiÕt thø i ®−îc ®o; t-
O
thêi gian lµm viÖc cña m¸y ph¸t.

§Æc tÝnh nhiÖt cho thÊy møc ®é ®èt nãng çc chi tiÕt m¸y ph¸t. §å
thÞ trªn h×nh 2.41 cho thÊy: ban ®Çu nhiÖt ®é çc chi tiÕt t¨ng nhanh. Sau ®ã
(kho¶ng 90 phót) møc t¨ng nhiÖt ®é gi¶m dÇn vµ nhiÖt ®é ®¹t gi¸ trÞ t−¬ng ®èi æn
®Þnh. Trong cïng mét kho¶ng thêi gian lµm viÖc nh− nhau th× nhiÖt ®é cña phÇn
øng vµ vµnh ®æi ®iÖn cao nhÊt cßn nhiÖt ®é cña cuén kÝch thÝch vµ vá m¸y ph¸t
t−¬ng ®èi thÊp.
2.2.3. M¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu

Trªn « t« m¸y kÐo sö dông hai lo¹i m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu lµ
m¸y ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng nam ch©m vÜnh cöu (NCVC) vµ m¸y ph¸t
xoay chiÒu kÝch thÝch kiÓu ®iÖn tõ (b»ng nam ch©m ®iÖn).
Çc m¸y ph¸t kÝch thÝch b»ng NCVC, do c«ng suÊt h¹n chÕ nªn
chñ yÕu chØ ®−îc sö dông trªn xe m¸y vµ m¸y kÐo. GÇn ®©y, kü thuËt ®· chÕ t¹o
®−îc nh÷ng hîp kim tõ míi cã chÊt l−îng cao, nªn lo¹i m¸y ph¸t nµy b¾t ®Çu cã
kh¶ n¨ng sö dông ®−îc trªn « t«.
M¸y ph¸t kÝch thÝch b»ng NCVC cã lo¹i mét pha vµ ba pha. Lo¹i
ba pha c«ng suÊt cã thÓ ®¹t tíi 400VA hoÆc lín h¬n.
M¸y ph¸t NCVC cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n h¼n çc m¸y ph¸t kÝch
thÝch kiÓu ®iÖn tõ, nh−: lµm viÖc tin cËy, kÕt cÊu ®¬n gi¶n, kh«ng cã cuén d©y
quay, hiÖu suÊt cao, Ýt nãng, møc nhiÔu x¹ v« tuyÕn thÊp.
Nh−ng chóng còng cã mét sè nh−îc ®iÓm quan träng lµ: khã ®iÒu
chØnh thÕ hiÖu, c«ng suÊt h¹n chÕ, gi¸ thµnh cao, träng l−îng lín h¬n lo¹i kÝch
thÝch kiÓu ®iÖn tõ cïng c«ng suÊt. Ngoµi ra tõ th«ng cña nã cßn phô thuéc nhiÒu
vµo chÊt l−îng hîp kim vµ kim lo¹i chÕ t¹o nam ch©m.
2.2.3.1. M¸y ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng NCVC

a. §Æc ®iÓm cÊu t¹o:
CÊu t¹o cña m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng NCVC gåm
hai phÇn chÝnh lµ r«to vµ stato.
+ R«to: PhÇn lín çc m¸y ph¸t ®ang ®−îc sö dông hiÖn nay ®Òu cã
nam ch©m quay, tøc nam ch©m lµ r«to. Çc m¸y ph¸t lo¹i nµy kh¸c nhau chñ yÕu
ë kÕt cÊu cña r«to vµ cã thÓ chia ra mét sè lo¹i chÝnh:
- R«to nam ch©m h×nh trô;
- R«to nam ch©m h×nh sao (cã çc m¸ cùc hoÆc kh«ng);
- R«to nam ch©m h×nh mãng.
§¬n gi¶n nhÊt lµ lo¹i r«to h×nh trô (h×nh 2.42). Nã cã −u ®iÓm lµ
chÕ t¹o ®¬n gi¶n, nh−ng nh−îc ®iÓm lµ hiÖu suÊt sö dông nam ch©m thÊp. V× thÕ
41
chóng chØ ®−îc sö dông ë çc m¸y ph¸t cì nhá c«ng suÊt ≤ 100 VA.
Th«ng dông nhÊt lµ lo¹i r«to nam ch©m h×nh sao (h×nh 2.43 vµ
2.44). Lo¹i nµy cã −u ®iÓm lµ hÖ sè sö dông vËt liÖu lín. Sè cùc nam ch©m th−êng
lµ s¸u, v× nÕu t¨ng sè cùc lªn n÷a th× hÖ sè sö dông vËt liÖu l¹i kÐm ®i.
Nh−îc ®iÓm cña r«to nam ch©m h×nh sao lµ khã n¹p tõ cho r«to,
c−êng ®é tõ tr−êng vµ tõ c¶m yÕu, ®é bÒn c¬ häc thÊp.
R«to nam ch©m h×nh sao ®−îc sö dông chñ yÕu trong çc m¸y ph¸t
®iÖn cña m¸y kÐo víi c«ng suÊt giíi h¹n kho¶ng 180 VA.
H×nh 2.42. R« to nam ch©m h×nh trô rçng.

1- Nam ch©m; 2- Çc m¸ cùc; 3- Cuén d©y
cã ®Þnh cña Stato.
H×nh 2.43. R« to nam ch©m h×nh sao.

1- Nam ch©m h×nh sao; 2- Hîp kim kh«ng dÉn tõ; 3- Trôc
H×nh 2.44. M¸y ph¸t xoay chiÒu víi nam ch©m vÜnh cöu h×nh
42
sao.
1- Stato vµ çc cuén d©y; 2- R«to (nam ch©m quay).
R«to nam ch©m h×nh mãng (h×nh 2.45) ra ®êi khi xuÊt hiÖn çc vËt
liÖu tõ míi cã lùc tõ kh¸ng lín, cho phÐp chÕ t¹o çc nam ch©m m¹nh.
H×nh 2.45. R« to
nam ch©m h×nh mãng.
Nam ch©m c¬ d¹ng h×nh trô rçng ®−îc n¹p tõ theo chiÒu trôc. Hai
®Çu cña nã ®Æt hai tÊm bÝch b»ng thÐp Ýt çc bon, cã çc vÊu cùc nh« ra nh− nh÷ng
chiÕc mãng. Çc mãng cùc cña hai bÝch ®−îc bè trÝ xen kÏ nhau. Do chÞu ¶nh
h−ëng cña hai cùc tõ kh¸c dÊu ë hai mÆt ®Çu cña nam ch©m, nªn çc mãng cùc
cña mçi tÊm bÝch còng mang cùc tÝnh cña cùc tõ tiÕp xóc víi nã. Nh− vËy çc
mãng cña hai tÊm bÝch trë thµnh nh÷ng cùc kh¸c tªn xen kÏ nhau cña r«to.
§Ó tr¸nh mÊt m¸t tõ, th−êng th−êng trôc r«to ®−îc chÕ t¹o b»ng
thÐp kh«ng dÉn tõ hay nam ch©m ®−îc ®Æt lªn trôc qua mét èng lãt kh«ng dÉn tõ.
R«to h×nh mãng cã mét lo¹t çc −u ®iÓm, nh−:
- N¹p tõ cã thÓ tiÕn hµnh sau l¾p ghÐp;
- Tõ tr−êng ph©n bè ®Òu h¬n;
- Tèc ®é vßng cã thÓ cho phÐp tíi 100 m/s vµ cao h¬n;
- Cã thÓ l¾p ®ång thêi mét sè nam ch©m nhá h¬n lªn trôc theo ph−¬ng
¸n ®Æc biÖt ®Ó ®¶m b¶o tõ th«ng tæng cÇn thiÕt. Do ®ã gi¶m ®−îc kÝch
th−íc®−êng kÝnh cña nam ch©m hoÆc t¨ng c«ng suÊt cña m¸y ph¸t.
+ Stato: cña m¸y ph¸t lµ mét khèi thÐp tõ h×nh trô rçng, ghÐp tõ
çc l¸ thÐp ®iÖn kü thuËt ®−îc çch ®iÖn víi nhau b»ng s¬n çch ®iÖn ®Ó gi¶m
dßng fuc«. MÆt trong cña stato cã çc vÊu cùc ®Ó quÊn çc cuén d©y phÇn øng
(h×nh 2.46).
§Ç
u nèi
43
H×nh 2.46. HÖ thèng tõ cña m¸y ph¸t víi nam ch©m h×nh sao.
1- Stato; 2- Roto-Nam ch©m.
b. §Æc tÝnh tèc ®é - phô t¶i vµ vÊn ®Ò ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p trªn phô t¶i:
M¸y ph¸t ®iÖn nãi chung cã mét sè ®Æc tÝnh c¬ b¶n kh¸c nhau. ë
®©y ta chØ giíi h¹n xÐt mét ®Æc tÝnh c¬ b¶n, ®Æc tr−ng nhÊt cho sù lµm viÖc cña
m¸y ph¸t trªn «t« m¸y kÐo vµ liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p lµ ®Æc tÝnh
tèc ®é - phô t¶i cña nã.
§−êng ®Æc tÝnh nµy biÓu diÔn quan hÖ Umf=f(n) víi çc phô t¶i (Rt
hoÆc Imf) kh¸c nhau vµ cã d¹ng nh− trªn h×nh 2.47.
- ë chÕ ®é kh«ng t¶i, tøc lµ khi Rt=∞ (Imf=0), th× thÕ hiÖu m¸y ph¸t b¨bgf
søc ®iÖn ®éng c¶m øng trong cuén d©y stato, mµ gi¸ trÞ hiÖu dông cña nã ®−îc x¸c
®Þnh theo c«ng thøc:
U0=E=CenΦ0 (
Trong ®ã:
pN
Ce = , ë ®©y: p - Sè cÆp cùc; a - Sè ®«i nh¸nh song song cña
60a
cuén d©y; N - Sè vßng d©y cña cuén d©y phÇn øng);
Φ0 - Tõ th«ng cña mét cÆp cùc nam ch©m ë chÕ ®é kh«ng t¶i, Wb;
n - Sè vßng quay cña r«to, vg/ph.
Do ®ã khi kh«ng t¶i, thÕ hiÖu m¸y ph¸t tû lÖ thuËn víi sè vßng quay cña nã
vµ ®Æc tÝnh Umf=f(n) cã d¹ng ®−êng th¼ng.
Δ
Δ
Vïng
H×nh 2.47. §Æc tÝnh tèc ®é - phô t¶i cña m¸y

ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng nam ch©m vÜnh cöu.
- Khi ®ãng m¹ch phô t¶i, trong cuén d©y stato sÏ xuÊt hiÖn dßng
®iÖn t¶i:
44
E
I mf = (
(r + R t ) + x L
2 2
2 16)
Trong ®ã:
r, xL - §iÖn trë thuÇn vµ trë kh¸ng cña cuén d©y stato;
Rt - §iÖn trë t¶i.
Trë kh¸ng cña cuén d©y phô thuéc vµo tÇn sè cña dßng ®iÖn ch¹y
qua nã vµ ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
pn
x L = 2 πf .L = 2 π( ).L = C x .n (
60
ë ®©y:
f - TÇn sè cña dßng c¶m øng trong cuén d©y stato;
L - HÖ sè tù c¶m cña cuén d©y;
pn
Cx = - H»ng sè kÕt cÊu cña m¸y ph¸t;
60
n - Sè vßng quay.
Thay çc biÓu thøc cña E vµ xL vµo c«ng thøc tÝnh dßng ®iÖn, ta ®−îc:
C e nφ 0
I mf = (
(r + R t ) + C x n
2 2 2
Tõ ®ã ta còng tÝnh ®−îc thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t trªn phô t¶i:
C e nφ 0
U mf = I mf R t = Rt (
(r + R t ) 2 + C x n 2
2
Ph©n tÝch çc biÓu thøc trªn ta thÊy r»ng:

- ë nh÷ng sè vßng quay thÊp, trÞ sè (Cxn) rÊt nhá so víi tæng trë (r+Rt)
nªn ¶nh h−ëng cña nã cã thÓ bá qua, tøc lµ:
C e nφ 0 (
I mf ≈
(r + R t )
C nφ (
U mf ≈ e 0 Rt
(r + R t ) 2 21)
Nh− vËy khi n nhá: dßng ®iÖn vµ thÕ hiÖu m¸y ph¸t gÇn nh− t¨ng tû lÖ víi
sè vßng quay vµ ®Æc tÝnh trïng víi ®−êng th¼ng.
- Khi sè vßng quay t¨ng lªn, gi¸ trÞ (Cxn) t¨ng lín dÇn, cßn tæng trë
(r+Rt) hÇu nh− kh«ng ®æi. V× thÕ tèc ®é t¨ng dßng ®iÖn vµ thÕ hiÖu gi¶m dÇn,
kh«ng cßn tû lÖ thuËn víi sè vßng quay n÷a. §Æc tÝnh ngµy cµng lÖch khái ®−êng
th¼ng.
ThÕ hiÖu m¸y ph¸t kh«ng chØ phô thuéc vµo sè vßng quay mµ cßn phô
thuéc vµo gi¸ trÞ phô t¶i. V× thÕ ®Ó ®¶m b¶o cho thÕ hiÖu m¸y ph¸t t−¬ng ®èi æn
®Þnh, kh«ng sai lÖch khái gi¸ trÞ ®Þnh møc nhiÒu (tøc lµ ΔU1 vµ ΔU2 n»m trong giíi
45
h¹n cho phÐp) khi tèc ®é cña m¸y ph¸t thay ®æi tõ nmin ®Õn nmax th× phô t¶i còng
ph¶i t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ cã gi¸ trÞ ®Þnh møc hîp lý (nh− ®−êng R = 2,2 Ω trªn ®å
thÞ h×nh 2.47).
Tuy vËy trong sö dông, kh«ng ph¶i lóc nµo phô t¶i còng cã gia trÞ b»ng
®Þnh møc, mµ nã lu«n lu«n thay ®æi. Sù thay ®æi nµy cã thÓ lµm cho thÕ hiÖu m¸y
ph¸t t¨ng hoÆc gi¶m qu¸ giíi h¹n cho phÐp. §ã lµ nh−îc ®iÓm h¹n chÕ rÊt nhiÒu
kh¶ n¨ng sö dông çc m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng NCVC.
§Ó kh¾c phôc nh−îc ®iÓm trªn, ng−êi ta ®· sö dông çc biÖn ph¸p nh−:
- Ph©n nh¸nh m¹ch tõ vµ m¹ch ®iÖn (cuén d©y stato) cña m¸y ph¸t (h×nh
2.48a).
H×nh 2.48. S¬ ®å ph©n nh¸nh m¹ch tõ vµ m¹ch ®iÖn cña m¸y

ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng NCVC.
a- Ph©n nh¸nh m¹ch tõ vµ m¹ch ®iÖn; b- Ph©n nh¸nh m¹ch
®iÖn; c- S¬ ®å nguyªn lý; 1, 2, 3- Çc cuén d©y.
Mçi lo¹i phô t¶i dïng mét nh¸nh riªng, ®Ó khi chóng t¾t bËt kh«ng ¶nh
h−ëng ®Õn nhau. VÒ thùc chÊt, mçi nh¸nh lóc nµy t−¬ng tù nh− mét m¸y ph¸t nhá
h¬n vµ cã thÓ lµm viÖc ®éc lËp.
Ph−¬ng ph¸p nµy cã nh−îc ®iÓm lµ lµm gi¶m hÖ sè sö dông vËt liÖu cña
m¸y ph¸t. V× thÕ trong thùc tÕ, ng−êi ta chØ ph©n nh¸nh cuén d©y stato cßn m¹ch
tõ th× vÉn lµm chung (h×nh 2.48b). Nh− vËy çc nh¸nh khi lµm viÖc tuy vÉn ¶nh
h−ëng ®Õn nhau nh−ng ë møc ®é nhá h¬n nhiÒu mµ hÖ sè sö dông vËt liÖu vÉn
®¶m b¶o.
§Ó æn ®Þnh thÕ hiÖu m¸y ph¸t khi sè vßng quay thay ®æi cã thÓ dïng nam
ch©m ghÐp vµ bé ®iÒu chØnh ly t©m nh− trªn h×nh 2.49 vµ trong m¸y ph¸t GT1-A
(h×nh 2.50) ®Ó ®iÒu chØnh tõ th«ng tæng cña çc nam ch©m. tuy vËy, biÖn ph¸p nµy
lµm phøc t¹p kÕt cÊu, gi¶m ®é tin cËy vµ tuæi thä chung cña m¸y ph¸t.
CLT
Vïng
lµm viÖc
46
H×nh 2.49. æn ®Þnh thÕ hiÖu m¸y ph¸t b»ng nam ch©m
ghÐp vµ bé ®iÒu chØnh ly t©m (§CLT).
a- R« to; b- Çc ®Æc tÝnh : 1- Kh«ng t¶i; 2, 3, 4 vµ 5- §Æc
tÝnh khi nèi t−¬ng øng çc ®Ìn thÕ hiÖu 12 V, 32 nÕn.
H×nh 2.50. M¸y ph¸t ®iÖn GT1-A.
1- Nam ch©m; 2- Chïm cùc; 3- èng hîp kim kh«ng dÉn tõ; 5-
Cuén d©y stato; 6- Nam ch©m di ®éng; 7- Qu¶ v¨ng ly t©m; 8- Cam; 9-
Lß xo; 10- N¾p tr−íc; 11- N¾p sau.
BiÖn ph¸p ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó æn ®Þnh thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t khi n thay ®æi
lµ biÖn ph¸p ®iÒu chØnh th«ng sè (nhê çc qu¸ tr×nh x¶y ra ngay trong b¶n th©n
m¸y ph¸t) b»ng çch m¾c nèi tiÕp víi phô t¶i mét cuén c¶n (h×nh 2.51).
Khi sè vßng quay cña m¸y ph¸t t¨ng th× trë kh¸ng cña cuén c¶n t¨ng theo,
h¹n chÕ sù t¨ng ®iÖn ¸p trªn phô t¶i. Tuy vËy s¬ ®å nµy cã nh−îc ®iÓm lµ hiÖu qu¶
cña nã phô thuéc nhiÒu vµo gi¸ trÞ phô t¶i, khi t¶i nhá rÊt khã gi÷ cho ®iÖn ¸p trªn
phô t¶i ®−îc æn ®Þnh.
Trang bÞ H×nh
®iÖn vµ2.51.
®iÖn töM¾c
trªn nèi
tiÕp«t« H×Biªn
nh 2.52.
so¹n : M¾c nèi tiÕp
TS. NguyÔn cué
Hoµng n
ViÖt
47 cuén c¶n trong m¹ch phô t¶i. c¶n vµ mét biÕn trë song song víi
phô t¶i.
§Ó kh¾c phôc nh−îc ®iÓm trªn, ng−êi ta m¾c thªm mét biÕn trë song song
víi phô t¶i (h×nh 2.52). Khi n vµ søc ®iÖn ®éng cña m¸y ph¸t t¨ng, th× ®iÖn trë cña
biÕn trë sÏ gi¶m lµm t¨ng dßng ®i qua nã, t¨ng ®é r¬i thÕ trªn cuén c¶n xL vµ gi÷
cho ®iÖn ¸p trªn phô t¶i t−¬ng ®èi æn ®Þnh. Trªn h×nh 2.53 lµ s¬ ®å thùc hiÖn
nguyªn lý nµy:
Vai trß cña biÕn trë Z ë ®©y lµ cuén c¶n WC2. Trë kh¸ng cña nã khi n t¨ng
gi¶m ®i, do n t¨ng lµm t¨ng dßng qua cuén d©y tõ ho¸ phô Wn vµ do ®ã t¨ng møc
b·o hoµ tõ cña lâi thÐp. Cuén tõ ho¸ phô Wn ®−îc cung cÊp b»ng dßng mét chiÒu
tõ bä chØnh l−u cÇu bèn ®ièt b¸n dÉn.
Nh−îc ®iÓm chung cña çc s¬ ®å dïng biÕn trë m¾c song song víi phô t¶i
chÝnh lµ lµm tæn hao v« Ých mét phÇn c«ng suÊt ®¸ng kÓ trªn çc biÕn trë ®ã.
H×nh 2.53. S¬ ®å thùc

hiÖn nguyªn lý trªn h×nh 2.52.
2.2.3.2. M¸y ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch kiÓu ®iÖn tõ

M¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu kÝch thÝch kiÓu ®iÖn tõ dïng cho « t«
m¸y kÐo cã hai lo¹i:
- Lo¹i cã vßng tiÕp ®iÖn;
- lo¹i kh«ng cã vßng tiÕp ®iÖn.
a. §Æc ®iÓm cÊu t¹o:

a1. Lo¹i cã vßng tiÕp ®iÖn (h×nh 2.54):
CÊu t¹o cña m¸y ph¸t ®iÖn lo¹i cã vßng tiÕp ®iÖn gåm nh÷ng bé
phËn chÝnh lµ: r«to, stato, çc n¾p, puli, çnh qu¹t vµ bé chØnh l−u (bé chØnh l−−
cã thÓ tÝnh hoÆc kh«ng tÝnh vµo thµnh phÇn cÊu t¹o cña m¸y ph¸t, tuú theo nã ®−îc
®Æt trong m¸y ph¸t hay riªng biÖt bªn ngoµi).
H×nh 2.54. M¸y ph¸t xoay

chiÒu kÝch thÝch kiÓu ®iÖn tõ.
1- Stato vµ cuén d©y; 2- R«
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« to; 3- Cuén
Biªn so¹n kÝch thÝch; Hoµng
: TS. NguyÔn 4- Qu¹t
ViÖtgiã;
48 5- Puli; 6, 7- N¾p; 8- Bé chØnh l−u; 9-
Vßng tiÕp ®iÖn; 10- Chæi ®iÖn vµ gi¸
®ì.
+ R«to: gåm hai chïm cùc h×nh mãng (2- h×nh 2.54 hay 1 vµ 4-
h×nh 2.55) l¾p then trªn trôc. Gi÷a çc chïm cùc cã cuén d©y kÝch thÝch 3 ®Æt trªn
trôc qua èng lãt b»ng thÐp. Çc ®Çu cña cuén d©y kÝch thÝch ®−îc nèi víi çc vßng
tiÕp ®iÖn 9 g¾n trªn trôc m¸y ph¸t. Trôc cña r«to ®−îc ®Æt trªn çc æ bi l¾p trong
çc n¾p 6 vµ 7 b»ng hîp kim nh«m.
H×nh 2.55. Çc chi tiÕt chÝnh cña r« to m¸y ph¸t.

1 vµ 2- Çc nöa r« to tr¸i vµ ph¶i; 3- Cuén kÝch thÝch; 4- Çc m¸
cùc; 5- §Çu ra cuén kÝch thÝch; 6- Then; 7- §ai èc vµ vßng ®Öm; 8- Trôc
l¾p vßng tiÕp ®iÖn; 9- çc vßng tiÕp ®iÖn; 10- Çc ®Çu d©y dÉn.
Trªn n¾p, phÝa vßng tiÕp ®iÖn cßn b¾t gi¸ ®ì chæi ®iÖn 10. Mét chæi
®iÖn ®−îc nèi víi vá m¸y ph¸t, chæi cßn l¹i nèi víi ®Çu ra çch ®iÖn víi vá.
Trªn trôc cßn l¾p çnh qu¹t 4 vµ puli dÉn ®éng 5.
+ Stato (h×nh 2.56): lµ khèi thÐp tõ ghÐp tõ çc l¸ thÐp ®iÖn kü

thuËt, phÝa trong cã xe r·nh ph©n bè ®Òu ®Ó ®Æt cuén d©y phÇn øng (t−¬ng tù stato
cña m¸y ph¸t kÝch thÝch b»ng NCVC).
49
Cuén d©y phÇn øng th−êng cã 3 pha nèi theo h×nh sao. Mçi pha
gåm mét sè cuén nhá m¾c nèi tiÕp. §Çu cña çc cuén d©y pha ®−îc nèi ra bé
chØnh l−u 8 (h×nh 2.54) ®Æt trong vá m¸y ph¸t theo s¬ ®å chØnh l−− cÇu.
ThÕ hiÖu m¸y ph¸t cã thÓ ®−îc chØnh l−u mét phÇn hay toµn bé
(h×nh 2.57).
H×nh 2.57. S¬ ®å l¾p ®Æt m¸y ph¸t xoay chiÒu trªn «t«.
a- ChØnh l−u mét phÇn; ChØnh l−u toµn bé.
a2. Lo¹i kh«ng cã vßng tiÕp ®iÖn (h×nh 2.58):

VÒ nh÷ng phÇn kÕt cÊu chÝnh, m¸y ph¸t ®iÖn lo¹i kh«ng cã vßng
tiÕp ®iÖn nãi chung kh«ng cã g× kh¸c so víi lo¹i cã vßng tiÕp ®iÖn. Nã chØ kh¸c ë
chç: víi môc ®Ých t¨ng tuæi thä vµ ®é tin cËy cña m¸y ph¸t, ng−êi ta lo¹i bá çc
vßng tiÕp ®iÖn vµ chæi ®iÖn hay h− háng, b»ng çch cho çc cuén d©y kÝch thÝch
®øng yªn.
Do nh÷ng −u ®iÓm trªn, m¸y ph¸t ®iÖn lo¹i nµy ®−îc sö dông ngµy
cµng nhiÒu trªn çc «t« lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nhäc vµ trªn çc m¸y kÐo
n«ng nghiÖp.
Trªn h×nh 2.59a lµ s¬ ®å m¸y ph¸t Delcotron do h·ng Delco-Remy
cña Mü s¶n xuÊt. Trªn h×nh 2.59b lµ s¬ ®å do X.V.Cêrauz¬ ®Ò xuÊt n¨m 1941.
50
H×nh 2.59. S¬ ®å çc m¸y ph¸t xoay chiÒu kh«ng cã vßng tiÕp
Tõ çc s¬ ®å ta thÊy: mäi bé phËn cña m¸y ph¸t kh«ng cã vßng tiÕp ®iÖn
®Òu cã kÕt cÊu t−¬ng tù nh− ë m¸y ph¸t ®iÖn lo¹i cã vßng tiÕp ®iÖn. ChØ cã ®iÓm
kh¸c biÖt lµ: cuén d©y kÝch thÝch 3 ®−îc ®Æt ngay trªn phÇn èng nh« ra cña n¾p
sau (h×nh 2.59a) hay l¾p cè ®Þnh trªn ®Üa 6 b¾t chÆt vµo khèi thÐp tõ cña stato.
Tøc lµ cuén d©y kÝch thÝch trë thµnh mét bé phËn cña stato vµ ®iÖn ®−îc dÉn avfo
cuén kÝch thÝch qua çc ®Çu nèi cè ®Þnh trªn stato.
So víi çc m¸y ph¸t lo¹i cã vßng tiÕp ®iÖn, m¸y ph¸t lo¹i kh«ng cã
vßng tiÕp ®iÖn nãi chung cã khèi l−îng vµ kÝch th−íc lín h¬n. Tuy vËy, ®é tin cËy
cao vµ tuæi thä lín hoµn toµn cã thÓ bï l¹i ®−îc cho nh÷ng nh−îc ®iÓm trªn cña
chóng.
b. §Æc tÝnh cña çc m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu kÝch thÝch kiÓu ®iÖn tõ:
§Æc tÝnh cña m¸y ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch kiÓu ®iÖn tõ cã d¹ng
gÇn t−¬ng tù çc ®Æc tÝnh cña m¸y ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng NCVC. Cã sù
sai kh¸c Ýt nhiÒu gi÷a chóng lµ do ¶nh h−ëng cña sù thay ®æi dßng kÝch thÝch.
Do dïng nam ch©m ®iÖn tõ nªn viÖc ®iÒu chØnh thÕ hiÖu cã thÓ thùc
hiÖn gièng nh− ®èi víi çc m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu, tøc lµ b»ng çch thay ®æi
dßng kÝch thÝch nhê r¬le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu.
Do cuén d©y stato cã hÖ sè tù c¶m lín nªn m¸y ph¸t cã ®Æc tÝnh tù
h¹n chÕ dßng. §−êng ®Æc tÝnh t¶i theo tèc ®é Imf=f(n) khi thÕ hiÖu chØnh l−u
Ucl=const vµ dßng kÝch thÝch Ikt=const, cã d¹ng nh− trªn h×nh 2.60.
H×nh 2.60. §Æc tÝnh t¶i - tèc ®é I=f(n) khi U=const cña
m¸y ph¸t xoay chiÒu.
a- §Æc tÝnh m¸y ph¸t khi cã bé h¹n chÕ dßng; b- §Æc tÝnh
m¸y«t«
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn ph¸t cã tÝnh chÊt tù h¹n
BiªnchÕ.
so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
51
§Æc tÝnh trªn cho thÊy: dßng ®iÖn do m¸y ph¸t ph¸t ra, ®Õn mét lóc
nµo ®ã sÏ hÇu nh− kh«ng t¨ng hoÆc t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ.
TÝnh chÊt tù h¹n chÕ dßng cña m¸y ph¸t thÓ hiÖn trong hai tr−êng
hîp:
- Khi dßng t¶i t¨ng lín: lóc ®ã tõ th«ng cña stato m¹nh lªn vµ do
ph¶n øng phÇn øng, tõ th«ng tæng qua lâi thÐp stato gi¶m, lµm gi¶m søc ®iÖn ®éng
c¶m øng vµ bëi vËy, h¹n chÕ c−êng ®é dßng cña m¸y ph¸t;
- Khi t¨ng sè vßng quay: tÇn sè dßng ®iÖn c¶m øng trong cuén d©y
stato t¨ng lªn, lµm t¨ng trë kh¸ng cña nã vµ v× thÕ, gi¸ trÞ dßng ®iÖn còng bÞ h¹n
chÕ.
NÕu cuén d©y stato cã sè vßng d©y lín, m¸y ph¸t sÏ cã tÝnh chÊt tù
h¹n chÕ dßng m¹nh, ®−êng ®Æc tÝnh I=f(n) cña nã sÏ tho¶i h¬n, dßng ®iÖn bÞ h¹n
chÕ ë gÇn gi¸ trÞ ®Þnh møc (h×nh 2.60b). Trong tr−êng hîp ®ã cã thÓ kh«ng cÇn sö
dông r¬le h¹n chÕ dßng ®iÖn. Ngoµi ra, sè vßng quay ban ®Çu cßn gi¶m ®i lµm
t¨ng kh¶ n¨ng n¹p ¾c quy khi «t« m¸y kÐo chuyÓn ®éng trong ®iÒu kiÖn thµnh phè
víi tèc ®é thÊp.
NÕu m¸y ph¸t cã tÝnh tù h¹n chÕ dßng kÐm, dßng ®iÖn bÞ h¹n chÕ ë
gi¸ trÞ dßng lín h¬n gi¸ trÞ cho phÐp nhiÒu (h×nh 2.60a) th× ph¶i sö dông r¬le h¹n
chÕ dßng ®iÖn.
2.3. Bé ®iÒu chØnh ®iÖn

2.3.1.1. C«ng dông:

Çc m¸y ph¸t ®iÖn « t« m¸y kÐo lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn sè vßng
quay, phô t¶i vµ chÕ ®é nhiÖt lu«n lu«n thay ®æi trong mét giíi h¹n réng (theo
thèng kª: sè vßng quay cña ®éng c¬ vµ bëi vËy cña m¸y ph¸t khi «t « lµm viÖc
thay ®æi trong giíi h¹n 1:8; ®èi víi m¸y kÐo: 1:3,5). V× thÕ, ®Ó ®¶m b¶o cho çc
trang thiÕt bÞ ®iÖn trªn «t« m¸y kÐo lµm viÖc ®−îc b×nh th−êng vµ b¶o ®¶m an toµn
cho m¸y ph¸t, th× ph¶i cã bé ®iÒu chØnh ®iÖn ®Ó:
- ĐiÒu chØnh thÕ hiÖu vµ h¹n chÕ c−êng ®é dßng ®iÖn cña m¸y
ph¸t;
- Ph©n phèi chÕ ®é lµm viÖc gi÷a ¾c quy vµ m¸y ph¸t ®iÖn (mét
chiÒu) hoÆc nèi ng¾t m¹ch gi÷a ¾c quy vµ m¸y ph¸t (xoay chiÒu).
Tuú theo lo¹i m¸y ph¸t sö dông trªn « t« mµ bé ®iÒu chØnh ®iÖn
kÌm theo nã cã thÓ gåm cã mét hay mét sè bé phËn sau ®©y:
- R¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu: lµm nhiÖm vô gi÷ cho thÕ hiÖu m¸y
ph¸t æn ®Þnh, kh«ng sai lÖch khái gi¸ trÞ ®Þnh møc qu¸ giíi h¹n cho phÐp
(3%...5%). Khi sè vßng quay cña m¸y ph¸t thay ®æi, ng−êi ta ®· x¸c ®Þnh ®−îc lµ:
nÕu thÕ hiÖu m¸y ph¸t t¨ng lªn 10%...12% so víi ®Þnh møc, th× thêi h¹n phôc vô
cña ¾c quy vµ çc bãng ®Ìn sÏ gi¶m ®i tõ 2...2,5 lÇn.
- R¬ le h¹n chÕ dßng ®iÖn: lµm nhiÖm vô cña bé phËn an toµn,
b¶o vÖ cho m¸y ph¸t kh«ng bÞ qu¸ t¶i bëi dßng ®iÖn qu¸ lín, cã thÓ g©y ch¸y háng
cuén d©y vµ çch ®iÖn cña nã.
- R¬ le dßng ®iÖn ng−îc: lµm nhiÖm vô ph©n phèi chÕ ®é lµm viÖc
gi÷a ¾c quy vµ m¸y ph¸t mét chiÒu: nèi m¸y ph¸t vµo m¹ch phô t¶i khi thÕ hiÖu
cña nã ®¹t gi¸ trÞ lín h¬n thÕ hiÖu cña ¾c quy m¾c song song víi nã vµ ng¾t m¸y
52
ph¸t ra khi thÕ hiÖu cña nã gi¶m xuèng thÊp h¬n thÕ hiÖu cña ¾c quy ®Ó tr¸nh
dßng ®iÖn ng−îc tõ ¾c quy phãng l¹i lµm ch¸y háng cuén d©y m¸y ph¸t vµ cã h¹i
cho ¾c quy.
- R¬ le ®èng m¹ch: lµm nhiÖm vô nèi ¾c quy víi m¸y ph¸t xoay
chiÒu khi bËt kho¸ ®iÖn vµ ng−îc l¹i: ®Ó tr¸nh dßng ®iÖn ng−îc tõ ¾c quy dß qua
bé chØnh l−u vµ çc cuén d©y cña m¸y ph¸t khi m¸y ph¸t kh«ng lµm viÖc, lµm ¾c
quy bÞ mÊt ®iÖn dÇn.
§èi víi m¸y ph¸t mét chiÒu lµm viÖc song song víi ¾c quy ®ßi
hái ph¶i sö dông ba lo¹i r¬ le lµ: r¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu (RL§CTH), r¬ le h¹n
chÕ dßng ®iÖn (RLHCD§) vµ r¬ le dßng ®iÖn ng−îc (RLD§N).
Trong thùc tÕ, ®«i khi ng−êi ta kh«ng lµm RLHCD§ riªng mµ lµm
kÕt hîp víi RL§CTH chung trong mét kÕt cÊu. Trong tr−êng hîp ®ã, r¬ le kÕt hîp
nµy ®−îc gäi lµ RL§CTH gi¶m dÇn (v× nã kh«ng ®¶m b¶o gi÷ cho thÕ hiÖu m¸y
ph¸t æn ®Þnh, mµ thÕ hiÖu m¸y ph¸t sÏ gi¶m dÇn khi Imf t¨ng). ThËm chÝ cã tr−êng
hîp c¶ ba lo¹i r¬ le trªn ®−îc lµm kÕt hîp chung trong mét kÕt cÊu.
§èi víi çc m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu: do cã bé chØnh l−u b¸n
dÉn nªn viÖc sö dông RLD§N kh«ng cÇn thiÕt n÷a, v× çc ®ièt chØnh l−u kh«ng
cho dßng ®iÖn ®i ng−îc tõ ¾c quy sang m¸y ph¸t. RLHCD§ còng kh«ng cÇn thiÕt
n÷a, v× ®a sè çc m¸y ph¸t xoay chiÒu cã ®Æc tÝnh tù h¹n chÕ dßng lín.
Nh− vËy, ®èi víi m¸y ph¸t xoay chiÒu bé ®iÒu chØnh ®iÖn lóc nµy
chØ cÇn cã RL§CTH vµ RL ®ãng m¹ch.
2.3.1.2. Ph©n lo¹i:

+ Theo nguyªn lý lµm viÖc bé ®iÒu chØnh ®iÖn (§C§) ®−îc chia ra
çc lo¹i:
- Lo¹i rung;
- Lo¹i b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm ®iÒu khiÓn;
- Lo¹i b¸n dÉn kh«ng cã tiÕp ®iÓm ®iÒu khiÓn.
+ Theo sè l−îng r¬ le, lo¹i rung ®−îc chia ra:
- Lo¹i 1 r¬ le;
- Lo¹i 2 r¬ le;
- Lo¹i 3 r¬ le;
- Lo¹i 4 vµ lo¹i 5 r¬ le.
Bé §C§ 4 r¬ le ®−îc dïng trong tr−êng hîp m¹ch kÝch thÝch cña
m¸y ph¸t ®−îc ph©n nh¸nh. Lóc ®ã bé §C§ sÏ cã 2 RL§CTH t−¬ng øng víi çc
nh¸nh cña m¹ch kÝch thÝch.
Trong tr−êng hîp c¶ m¹ch t¶i ®iÖn cña m¸y ph¸t còng ®−îc ph©n
nh¸nh, th× bé §C§ sÏ cã thªm 1 r¬ le n÷a, tøc lµ cã 5 r¬ le.
2.3.1.3. Yªu cÇu:

Bé ®iÒu chØnh ®iÖn cÇn ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu sau:
- §iÒu chØnh chÝnh x¸c;
- Lµmv iÖc tin cËy, æn ®Þnh, chÞu rung xãc tèt vµ tuæi thä cao;
- KÕt cÊu, ®iÒu chØnh, b¶o d−ìng vµ söa ch÷a ®¬n gi¶n;
- Gi¸ thµnh rÎ.
53
2.3.2. Nguyªn lý ®iÒu chØnh thÕ hiÖu vµ h¹n chÕ dßng ®iÖn
Tõ ph−¬ng tr×nh c©n b»ng m¹ch ®iÖn cña m¸y ph¸t, bá qua trë
kh¸ng cña phÇn øng vµ ®é r¬i thÕ trªn bé chØnh l−u (®èi víi m¸y ph¸t xoay chiÒu):
I−R−
E = U + I − R − = U (1 + ) = U (1 + β)
U
Trong ®ã:
E = CEnΦ - SuÊt ®iÖn ®éng cña m¸y ph¸t;
ë ®©y: CE - H»ng sè kÕt cÊu cña m¸y ph¸t;
n - Sè vßng quay phÇn øng;
Φ - Tõ th«ng cña m¸y ph¸t.
U - ThÕ hiÖu m¸y ph¸t (trªn hai ®Çu cuén d©y phÇn
øng);
I−, R− - Dßng ®iÖn vµ ®iÖn trë cuén d©y phÇn øng. §èi víi
m¸y ph¸t xoay chiÒu I− lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña dßng ®· chØnh l−u;
I−R−
β= - HÖ sè phô t¶i cña m¸y ph¸t. (
U
E n
Ta cã: U= = C Eφ (
(1 + β) (1 + β) 2 24)
Tõ ph−¬ng tr×nh nµy ta thÊy r»ng:

- Khi tèc ®é vµ phô t¶i cña m¸y ph¸t thay ®æi th× thÕ hiÖu cña m¸y
ph¸t chØ cã thÓ ®iÒu chØnh (gi÷ kh«ng ®æi) b»ng çch thay ®æi tõ th«ng Φ, tøc lµ
thay ®æi dßng ®iÖn kÝch thÝch cña m¸y ph¸t.
- Dßng ®iÖn t¶i cña m¸y ph¸t Imf ≈ I− = (U/Rft) (ë ®©y Rft - tæng trë
cña tÊt c¶ çc phô t¶i). BiÓu thøc nµy còng cho thÊy r»ng: khi phô t¶i vµ sè vßng
quay cña m¸y ph¸t thay ®æi, viÖc ®iÒu chØnh dßng ®iÖn m¸y ph¸t còng quy vÒ viÖc
thay ®æi dßng kÝch thÝch cña nã, t−¬ng tù nh− çch ®iÒu chØnh thÕ hiÖu.
§Ó thay ®æi dßng ®iÖn kÝch thÝch cã thÓ dïng hai ph−¬ng ph¸p:
- Thay ®æi gi¸ trÞ ®iÖn trë phô m¾c nèi tiÕp víi cuén d©y kÝch thÝch
(h×nh 2.61a vµ h×nh 2.62);
- Thay ®æi thêi gian c¾t vµ nèi ®iÖn trë phô vµo m¹ch kÝch thÝch khi
gi¸ trÞ ®iÖn trë phô kh«ng ®æi: Rf = const (h×nh 2.61b), ®Ó thay ®æi gi¸ trÞ hiÖu
dông cña nã.
H×nh 2.61. Ph−¬ng ph¸p thay ®æi gi¸ trÞ dßng kÝch
thÝch.
a-§iÖn trë phô cã gi¸ trÞ thay ®æi; b- §iÖn trë phô cã
Ph−¬ng ph¸p thø hai ®¬n gi¶n h¬n vµ dÔ thùc hiÖn ®iÒu chØnh tù
®éng, nªn nã ®−îc sö dông réng r·i trong çc bé §C§ hiÖn nay.
54
§Ó thùc hiÖn ®iÒu chØnh tù ®éng thÕ hiÖu vµ dßng ®iÖn m¸y ph¸t, hÖ
thèng ®iÒu chØnh cÇn ph¶i cã mét sè bé phËn chøc n¨ng liªn kÕt víi nhau theo s¬
®å nh− trªn h×nh 2.63.
C¬ cÊu ®o gåm bé phËn c¶m biÕn: theo dâi thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t
vµ bé phËn ®Þnh trÞ: Ên ®Þnh gi¸ trÞ thÕ hiÖu ®Þnh møc cña m¸y ph¸t.
M¹ch liªn hÖ
ng−îc
§ C N § C P
/T−îng ¬ cÊu g−êi /T−îng ¬ cÊu hÇn tö
M B M B N
¸y ph¸t iÕn trë ¸y ph¸t iÕn trë am ch©m
Bé
®iÒu chØnh
H×nh 2.62. S¬ ®å ®iÒu chØnh thÕ hiÖu m¸y ph¸t.
a- B»ng tay; b- Tù ®éng.
M¹ch liªn hÖ
§
/t−îng
C
¬ cÊu ¬ cÊu
M¹ch liªn hÖ ng−îc

C¶
m biÕn vµ
§ C B
/t−îng é ¬ cÊu é phËn
®
N
guån
Bé ®iÒu chØnh tù ®éng.
55
H×nh 2.63. S¬ ®å chøc n¨ng cña bé ®iÒu chØnh thÕ
hiÖu.
S ®å b S ®å hi iÕ
2.3.3. Bé ®iÒu chØnh thÕ hiÖu lo¹i rung
2.3.3.1. S¬ ®å cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc:

S¬ ®å cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc cña RL§CTH lo¹i rung nh−
trªn h×nh 2.64.
H×nh 2.64. S¬ ®å r¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu lo¹i

rung.
a- S¬ ®å nguyªn lý; b- S¬ ®å cÊu t¹o.
Ó
+ CÊu t¹o r¬ le gåm: khung tõ 2; lâi thÐp 1, trªn ®ã quÊn cuén d©y
tõ ho¸ WU ®Æt d−íi ®iÖn thÕ cña m¸y ph¸t (m¾c song song víi nã); cÇn tiÕp ®iÓm 3
cã thÓ quay quanh ®iÓm tùa trªn khung tõ; tiÕp ®iÓm KK': trong ®ã K lµ m¸ vÝt cè
®Þnh ®−îc b¾t çch ®iÖn víi khung tõ, cßn K' lµ m¸ vÝt ®éng ®−îc g¾n trªn cÇn tiÕp
®iÓm 3; lß xo (lx) cã khuynh h−íng gi÷ cho tiÕp ®iÓm K-K' lu«n lu«n ë tr¹ng th¸i
®ãng; ®iÖn trë phô Rf m¾c song song víi KK'.
+ Nguyªn lý lµm viÖc:
- ë tr¹ng th¸i kh«ng lµm viÖc hay khi m¸y ph¸t lµm viÖc ë sè vßng
quay nhá: lùc ®iÖn tõ t¹o nªn bëi cuén d©y tõ ho¸ WU lµ F®t nhá h¬n lùc kÐo cña lß
lo (F®t < Flx) nªn tiÕp ®iÓm KK' ®−îc gi÷ ë tr¹ng th¸i ®ãng. Lóc nµy ®iÖn trë phô Rf
bÞ nèi t¾t vµ dßng ®iÖn kÝch thÝch sÏ ®i theo m¹ch sau:
(+)MF --> a --> b --> cÇn 3 --> KK' --> d --> Wkt --> (-)MF
- Khi tèc ®é quay cña m¸y ph¸t t¨ng lªn: th× dßng ®iÖn kÝch thÝch
vµ thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t t¨ng theo. Khi Umf > U®m th× dßng qua cuén d©y WU lín,
lùc ®iÖn tõ cña nã lóc nµy th¾ng lùc lß xo (F®t > Flx), hót tiÕp ®iÓm KK' më ra -->
®iÖn trë phô lóc nµy ®−îc tù ®éng nèi vµo m¹ch kÝch thÝch, lµm gi¶m c−êng ®é
dßng kÝch thÝch vµ thÕ hiÖu m¸y ph¸t. Dßng kÝch thÝch lóc nµy sÏ ®i theo m¹ch
sau:
(+)MF --> a --> Rf --> d --> Wkt (-)MF
ThÕ hiÖu m¸y ph¸t gi¶m lµm gi¶m lùc hót ®iÖn tõ cña cuén d©y WU
vµ khi Umf < U®m, lùc lß xo l¹i th¾ng lùc ®iÖn tõ vµ ®ãng tiÕp ®iÓm KK' l¹i --> ®iÖn
trë phô Rf l¹i bÞ nèi t¾t, lµm dßng kÝch thÝch vµ thÕ hiÖu m¸y ph¸t t¨ng lªn. ThÕ
hiÖu t¨ng lªn lµm t¨ng lùc ®iÖn tõ cña cuén WU, khi F®t > Flx KK' l¹i më ra. Qu¸
tr×nh ®ãng - më tiÕp ®iÓm KK' cø lÆp ®i lÆp l¹i theo chu kú víi mét tÇn sè kh¸ lín
(rung) ®¶m b¶o gi÷ cho thÕ hiÖu m¸y ph¸t dao ®éng r¨ng c−a quanh gi¸ trÞ trung
b×nh ®Þnh møc trong giíi h¹n cho phÐp.
2.3.3.2. X¸c ®Þnh gi¸ trÞ trung b×nh cña thÕ hiÖu ®iÒu chØnh:
Tõ nguyªn lý lµm viÖc cña r¬ le ta thÊy: t¹i thêi ®iÓm çc tiÕp ®iÓm
56
cña nã b¾t ®Çu ®ãng hoÆc më, lùc hót ®iÖn tõ cña cuén d©y tõ ho¸ c©n b»ng víi lùc
lß xo, nªn cã thÓ viÕt: F®t = Flx (
Mµ lùc hót ®iÖn tõ l¹i ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
F®t = C1Φδ2 (
Trong ®ã:
C1 - HÖ sè tû lÖ phô thuéc kÕt cÊu m¹ch tõ;
Φδ - Tõ th«ng ë khe hë kh«ng khÝ gi÷a lâi thÐp vµ cÇn
θ
tiÕp ®iÓm. Theo ®Þnh luËt ¤m cho m¹ch tõ: φ δ = , ë ®©y: θ = iUWU - søc tõ
R mt
®éng cña cuén d©y tõ ho¸ (iU, WU - c−êng ®é dßng vµ sè vßng d©y cña cuén d©y tõ
ho¸).
Rmt= C2δ - Tõ trë cña m¹ch tõ (δ - khe hë kh«ng khÝ
gi÷a cÇn tiÕp ®iÓm vµ lâi thÐp; C2 - h»ng sè, phô thuéc m«i tr−êng trong kho¶ng hë
δ).
θ
Do ®ã: φ δ = , thay gi¸ trÞ cña tõ th«ng vµo biÓu thøc cña lùc
C 2δ
®iÖn tõ, ta ®−îc:
C 1θ 2
Fdt = = Flx , tõ ®ã rót ra:
C 2δ2
C δ
θ= 2 Flx = Cδ Flx , (
C1
C
ë ®©y: C = 2 = const
C1
Ph−¬ng tr×nh nµy ®−îc gäi lµ ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n vµ ®−îc dïng ®Ó
tÝnh to¸n çc r¬ le ®iÒu chØnh lo¹i rung nãi chung.
U mftb
Søc tõ ®éng θ = iUWU, mµ i U = v× cuén WU ®−îc m¾c song
rWu
song víi m¸y ph¸t vµ chÞu thÕ hiÖu cña nã. Bëi vËy:
U mftb (
θ = i U WU = WU 2 28)
rWu
ë ®©y: WU vµ RWu lµ sè vßng d©y vµ ®iÖn trë cña cuén d©y tõ ho¸
WU.
Thay biÓu thøc (2.28) trªn vµo ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n (2.27) ta ®−îc:
rWu
U mftb = Cδ Flx
WU
Tõ ®ã rót ra:
CrWu δ
U mftb = Flx (
WU
§©y lµ biÓu thøc tæng qu¸t cña thÕ hiÖu trung b×nh (hay thÕ hiÖu
®iÒu chØnh) cña m¸y ph¸t. Nã cho thÊy r»ng:
57
- NÕu kh«ng kÓ ®Õn sù thay ®æi cña rWu theo nhiÖt ®é, tøc lµ coi rWu
= const, th× Umftb chØ phô thuéc vµo khe hë δ vµ lùc c¨ng (Flx) cña lß xo.
- B»ng çch thay ®æi gi¸ trÞ cña δ vµ Flx cã thÓ ®iÒu chØnh dÔ dµng
gi¸ trÞ Umftb. Nh−ng khi ®· ®iÒu chØnh cè ®Þnh råi th× δ vµ Flx kh«ng thay ®æi n÷a.
Do ®ã, thÕ hiÖu Umftb còng kh«ng thay ®æi mÆc dï sè vßng quay vµ phô t¶i cña m¸y
ph¸t cã thÓ liªn tôc biÕn ®æi.
2.3.3.3. Qu¸ tr×nh lµm viÖc cña r¬le ë nh÷ng sè vßng quay m¸y ph¸t
kh¸c nhau:
Tèc ®é t¨ng thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t khi tiÕp ®iÓm r¬ le ®ãng vµ tèc
®é gi¶m cña nã khi tiÕp ®iÓm më phô thuéc vµo sè vßng quay cña m¸y ph¸t. Thùc
tÕ cho thÊy:
- NÕu m¹ch kÝch thÝch cña m¸y ph¸t ®−îc nèi kÝn th× thÕ hiÖu cña
nã sÏ t¨ng ®Õn mét gi¸ trÞ giíi h¹n æn ®Þnh nµo ®ã (h×nh 2.65). Sè vßng quay cña
m¸y ph¸t ®iÖn cµng cao th× gi¸ trÞ giíi h¹n nµy cµng lín, thÕ hiÖu m¸y ph¸t cµng
t¨ng nhanh vµ ®−êng cong t¨ng thÕ hiÖu cµng dèc ®øng.
Ti
m
Õp ®iÓm
H×nh 2.65. §å thÞ t¨ng vµ

gi¶m thÕ hiÖu m¸y ph¸t.
H×nh 2.66. Sù thay ®æi thÕ

hiÖu vµ dßng kÝch thÝch m¸y ph¸t
khi bé ®iÒu chØnh lµm viÖc ë çc sè
vßng quay kh¸c nhau.
58
- Khi tiÕp ®iÓm cña nã më th× thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t gi¶m xuèng,
tiÖm cËn víi mét giíi h¹n x¸c ®Þnh. Sè vßng quay cña m¸y ph¸t cµng cao th× giíi
h¹n nµy cµng lín.
NÕu trªn h×nh 2.65 ta kÎ hai ®−êng th¼ng U1 vµ U2 t−¬ng øng víi
giíi h¹n dao ®éng cña thÕ hiÖu ®Þnh møc Utb cña m¸y ph¸t, th× giao ®iÓm cña
nh÷ng ®−êng th¼ng nµy víi çc ®−êng cong t¨ng vµ gi¶m thÕ hiÖu sÏ cho nh÷ng
®o¹n ®−êng cong øng víi qu¸ tr×nh t¨ng vµ gi¶m thÕ hiÖu ®iÒu chØnh cña m¸y ph¸t
khi RL§CTH lµm viÖc. §ång thêi còng x¸c ®Þnh lu«n ®−îc thêi gian tiÕp ®iÓm ë
tr¹ng th¸i ®ãng (t®g) vµ më (tm) øng víi çc sè vßng quay kh¸c nhau.
H×nh 2.66a lµ trÝch ®o¹n nh÷ng ®−êng biÕn thiªn cña thÕ hiÖu r¨ng
c−a ë nh÷ng sè vßng quay cña m¸y ph¸t kh¸c nhau.
Tõ h×nh vÏ râ rµng r»ng:
- Sè vßng quay cña m¸y ph¸t ®iÖn cµng cao th× thêi gian tiÕp ®iÓm
®ãng cµng gi¶m vµ thêi gian tiÕp ®iÓm më cµng lín.
- Tû lÖ gi÷a thêi gian tiÕp ®iÓm ®ãng vµ më, ®Õn l−ît m×nh l¹i ¶nh
h−ëng ®Õn gi¸ trÞ trung b×nh vµ biªn ®é dao ®éng cña dßng kÝch thÝch. Thùc vËy,
khi tiÕp ®iÓm ®ãng më, ®iÖn trë m¹ch kÝch thÝch sÏ thay ®æi liªn tôc theo d¹ng
xung nh− trªn h×nh 2.66b. Do tÇn sè xung lín, nªn ®iÖn trë hiÖu dông cña nã cã
thÓ xem nh− b»ng gi¸ trÞ trung b×nh sè häc cña çc xung ®iÖn trë. Bëi vËy cã thÓ
viÕt:
R Wkt t dg + (R Wkt + R f )t m
R hd = = (R Wkt + τ m R f ) (2
t dg + t m 30)
ë ®©y:
tm t
τm = = m - gäi lµ thêi gian më tiÕp ®iÓm t−¬ng
t dg + t m Tck
®èi. Do ®ã gi¸ trÞ trung b×nh cña dßng kÝch thÝch sÏ lµ:
U mftb U mftb
I kttb = = (
R hd (R Wkt + τ m R f ) 2 31)
Khi n m¸y ph¸t t¨ng th× τm t¨ng nªn Ikttb sÏ gi¶m dÇn. Sè vßng quay
m¸y ph¸t t¨ng cßn lµm gi¶m c¶ biªn ®é dao ®éng cña dßng kÝch thÝch (h×nh
2.66c). §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: sù t¨ng dßng kÝch thÝch, do hÖ sè tù
c¶m cña cuén d©y kÝch thÝch, kh«ng thÓ x¶y ra tøc thêi mµ theo quy luËt hµm
Ikt=K(1-e-βt), ë ®©y K vµ β lµ çc h»ng sè cña m¹ch kÝch thÝch. T¹i mét sè vßng
quay x¸c ®Þnh: Iktmax=K(1-e-βt®g). Khi n t¨ng th× t®g gi¶m, do ®ã Iktmax tøc biªn
®é dao ®éng cña dßng kÝch thÝch gi¶m.
59
2.3.3.4. Giíi h¹n ®iÒu chØnh cña r¬le vµ gi¸ trÞ cÇn thiÕt cña ®iÖn trë
phô:
Trªn h×nh 2.67 lµ ®å thÞ biÓu diÔn sù thay ®æi ®iÖn trë hiÖu dông
cña m¹ch kÝch thÝch, gi¸ trÞ trung b×nh cña dßng kÝch thÝch vµ cña thÕ hiÖu m¸y
ph¸t khi m¸y ph¸t lµm viÖc víi RL§CTH vµ sè vßng quay cña nã thay ®æi (®−êng
liÒn nÐt øng víi tr−êng hîp m¸y ph¸t kh«ng t¶i β=0, ®−êng nÐt ®øt øng víi khi
m¸y ph¸t lµm viÖc cã t¶i).
® ®
H×nh 2.67. §Æc tÝnh lµm viÖc cña m¸y ph¸t víi bé ®iÒu chØnh
thÕ hiÖu.
- §−êng liÒn : khi kh«ng t¶i; - §−êng nÐt ®øt : khi cã t¶i
60
H×nh 2.68. §Æc tÝnh ®iÒu
chØnh cña m¸y ph¸t mét chiÒu.
E n
- Khi t¨ng t¶i: β (trong c«ng thøc U = = C Eφ )
(1 + β) (1 + β)
t¨ng lªn, nªn øng víi cïng mét gi¸ trÞ thÕ hiÖu vµ dßng kÝch thÝch nh− nhau --> sè
vßng quay cña m¸y ph¸t khi cã t¶i sÏ lín h¬n, tøc lµ çc ®Æc tÝnh dÞch chuyÓn sang
ph¶i.
Trªn h×nh 2.68 lµ ®Æc tÝnh ®iÒu chØnh cña m¸y ph¸t mét chiÒu, biÓu
diÔn quan hÖ Ikt=f(Ift) khi Umf=U®m=const.
- Khi n t¨ng tõ 0 ®Õn nb®: th× RL§CTH kh«ng lµm viÖc --> τm=0,
Rkt=Rktmin=RWkt vµ Ikt t¨ng tõ 0 ®Õn Iktmax.
- Khi n t¨ng tõ nb® ®Õn nmax (ngh): th× RL§CTH lµm viÖc, gi÷ cho
Umf=U®m=const; τm t¨ng tõ 0 --> 1 lµm Rkt t¨ng tõ Rktmin (= RWkt) --> Rktmax
(=RWkt+Rf) cßn Ikt gi¶m tõ Iktmax --> Iktmin.
- Khi n > ngh: th× RL§CTH mÊt t¸c dông (tiÕp ®iÓm cña nã lu«n
lu«n më) nªn Rkt=Rktmax=const cßn Ikt vµ Umf b¾t ®Çu t¨ng theo n.
Râ rµng, ®Ó ®¶m b¶o kho¶ng lµm viÖc cña r¬ le vµ gi÷ cho thÕ hiÖu
trung b×nh cña m¸y ph¸t kh«ng ®æi khi n thay ®æi tõ nmin --> nmax, th× gi¸ trÞ ®iÖn
trë phô ph¶i chän ®ñ lín, sao cho: sè vßng quay giíi h¹n khi m¸y ph¸t kh«ng t¶i
ngh0 =nmax vµ sè vßng quay ban ®Çu khi m¸y ph¸t cã t¶i nb®t=nmin. Theo ®iÒu kiÖn
nµy cã thÓ viÕt:
U mf
Rf ≥ − R Wkt
I kt min
Thay U mf = I kt max R Wkt vµo biÓu thøc trªn, ta ®−îc:
I
R f ≥ kt max R Wkt − R Wkt hayR f ≥ R Wkt (K I − 1) (
I kt min
ë ®©y:
61
I kt max
KI = vµ ®−îc gäi lµ kho¶ng hay béi sè thay ®æi
I kt min
dßng kÝch thÝch. Gi¸ trÞ cña KI ®−îc x¸c ®Þnh tõ ®Æc tÝnh ®iÒu chØnh cña m¸y ph¸t
vµ lµ sè liÖu ban ®Çu ®Ó tÝnh to¸n bé ®iÒu chØnh.
2.3.3.5. Biªn ®é dao ®éng cña thÕ jiÖu ®iÒu chØnh vµ çc biÖn ph¸p gi¶m
nã:
Do biªn ®é dao ®éng cña thÕ hiÖu thùc tÕ kh«ng lín, nªn mét çch
gÇn ®óng cã thÓ coi nh÷ng ®−êng dao ®éng r¨ng c−a cña nã nh− nh÷ng ®o¹n th¼ng
(xem h×nh 2.66). Víi gi¶ thiÕt nh− vËy cã thÓ viÕt:
dU dU dU τ
2 ΔU = U max − U min = ( ) m t m = ( ) m τ m TCK = ( ) m m
dt dt dt f
ë ®©y:
dU
( )m - Tèc ®é gi¶m thÕ hiÖu khi tiÕp ®iÓm cña r¬ le më,
dt
nã chØ phô thuéc vµo çc th«ng sè cña m¸y ph¸t mµ kh«ng phô thuéc vµo r¬ le
®iÒu chØnh;
TCK = t m + t dg - Chu kú ®ãng më tiÕp ®iÓm;
1
f= - TÇn sè ®ãng më tiÕp ®iÓm.
T CK
⎧ dU
⎪( dt ) m = const
⎪
Khi n=const th×: ⎨τ m = const
⎪I = const
⎪ kttb
⎩
dU τ 1
Nªn: 2 ΔU = ( ) m m = a (
dt f f 2 33)
dU
ë ®©y: a = ( ) m τ m = const .
dt
BiÓu thøc (2.33) nµy cho thÊy r»ng:
- Biªn ®é dao ®éng cña thÕ hiÖu tû lÖ nghÞch víi tÇn sè rung cña
tiÕp ®iÓm;
- TÇn sè rung f cµng lín th× biªn ®é ΔU cµng nhá, hÖ thèng ®iÒu
chØnh cµng nhËy c¶m vµ thÕ hiÖu cµng æn ®Þnh.
TÇn sè rung f phô thuéc qu¸n tÝnh c¬ vµ tõ cña r¬ le. V× thÕ khi
thiÕt kÕ ph¶i t×m çch gi¶m qu¸n tÝnh c¬ vµ tõ cña nã ®Ó t¨ng tÇn sè ®ãng më tiÕp
®iÓm. Tuy vËy, ®Ó r¬ le lµm viÖc æn ®Þnh th× nghiªn cøu cho thÊy: tÇn sè dao ®éng
cña cÇn tiÕp ®iÓm f ph¶i nhá h¬n tÇn sè dao ®éng riªng f0 cña nã Ýt nhÊt lµ 2 lÇn,
tøc lµ:
62
f0 1 C
fmax ≤ , trong ®ã: f0 = (ë ®©y: C - §é cøng cña lß xo;
2 2π m
m - Khèi l−îng cÇn tiÕp ®iÓm).
- §Ó gi¶m qaón tÝnh c¬: th× cÇn tiÕp ®iÓm ph¶i lµm máng, nhÑ vµ
cã d¹ng nh− thÕ nµo ®Ó träng t©m cña nã dÞch gÇn trôc quay (vÝ dô: d¹ng tam gi¸c
hay b¸n nguyÖt). BiÖn ph¸p gi¶m qu¸n tÝnh c¬ chØ cã hiÖu qu¶ khi c«ng suÊt cña
m¸y ph¸t < 100W. §èi víi çc m¸y ph¸t c«ng suÊt lín, hÖ sè tù c¶m çc cuén d©y
r¬ le cña nã lín. V× thÕ dßng ®iÖn vµ tõ th«ng cña cuén d©y tõ ho¸ thay ®æi chËm
h¬n so víi sù thay ®æi thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t, do sù c¶n trë cña S§§ tù c¶m, tøc lµ
r¬ le cã qu¸n tÝnh tõ lín.
- §Ó gi¶m qu¸n tÝnh tõ cña r¬ le: cÇn ph¶i sö dông çc s¬ ®å ®Æc
biÕt ®Ó gia tèc qu¸ tr×nh t¨ng gi¶m tõ th«ng trong lâi thÐp cña r¬ le.
Phæ biÕn nhÊt hiªn nay lµ s¬ ®å dïng ®iÖn trë gia tèc (h×nh 2.69).
H×nh 2.69. S¬ ®å r¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu víi ®iÖn trë gia tèc.
a- S¬ ®å nguyªn lý; b- S¬ ®å kÕt cÊu.
Trong s¬ ®å nµy: mét ®Çu cña cuén d©y tõ ho¸ kh«ng ®−îc nèi trùc
tiÕp víi cùc thø hai cña m¸y ph¸t mµ ®−îc nèi vµo mét ®iÓm a nµo ®ã gi÷a ®iÖn trë
phô vµ ®iÖn trë gia tèc.
Víi çch nèi nh− vËy, khi tiÕp ®iÓm KK' ®ãng, thÕ hiÖu ®Æt lªn
cuén d©y tõ ho¸ sÏ ®−îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc:
UU(®) = Umf - iURgt, v× Rgt nhá nªn:
iU.Rgt ≈ 0 vµ UU(®) ≈ Umf (
Khi KK' b¾t ®Çu më, do hiÖn t−îng tù c¶m --> dßng kÝch thÝch vÉn
gi÷ nguyªn gi¸ trÞ vµ h−íng. Dßng ®iÖn nµy ch¹y qua ®iÖn trë gia tèc (v× KK' më)
cïng víi dßng iU, lµm t¨ng ®é sôt thÕ trªn nã vµ lµm gi¶m thÕ hiÖu ®Æt lªn cuén tõ
ho¸: UU(m) = Umf - (Ikt+iU)Rgt (
So s¸nh hai biÓu thøc (2.34) vµ (2.35) ta thÊy r»ng:
- Vµo thêi ®iÓm tiÕp ®iÓm më, thÕ hiÖu trªn cuén d©y tõ ho¸ gi¶m
®ét ngét mét l−îng víi b−íc nh¶y ΔUU=Ikt.Rgt;
- Phô thuéc vµo gi¸ trÞ cña Ikt vµ Rgt nã kh«ng chØ thay ®æi vÒ gi¸ trÞ
mµ cßn cã thÓ thay ®æi c¶ vÒ dÊu (khi ΔUU>Umf).
Sù gi¶m ®ét ngét UU g©y ra sù gi¶m ®ét ngét dßng iU vµ lùc hót
®iÖn tõ cña cuén d©y vµ lâi thÐp. Do ®ã, tiÕp ®iÓm d−íi t¸c dông cña lùc lß xo sÏ
®ãng l¹i nhanh h¬n. Khi tiÕp ®iÓm ®ãng, thÕ hiÖu ®Æt lªn cuén d©y tõ ho¸ t¨ng
63
nhanh lªn b»ng thÕ hiÖu m¸y ph¸t nªn tiÕp ®iÓm l¹i më ra ngay. Nh− vËy khi cã
®iÖn trë gia tèc, tÇn sè ®ãng më tiÕp ®iÓm t¨ng lªn.
BiÖn ph¸p thø hai ®Ó gi¶m qu¸n tÝnh tõ cña r¬ le lµ dïng cuén
d©y gia tèc.
Cã nhiÒu çch ®Êu cuén d©y gia tèc kh¸c nhau, nh−ng nguyªn t¾c
chung lµ ph¶i ®Êu sao cho: khi tiÕp ®iÓm më F®t cña lâi thÐp gi¶m ®ét ngét mét
l−îng ®¸ng kÓ ®Ó tiÕp ®iÓm nhanh chãng ®ãng l¹i, cßn khi tiÕp ®iÓm ®ãng l¹i th×
F®t l¹i t¨ng ®ét ngét ®Ó tiÕp ®iÓm nhanh chãng më ra. ë ®©y ta chØ ph©n tÝch lo¹i
s¬ ®å th«ng dông nhÊt lµ s¬ ®å cã cuén d©y gia tèc ®−îc ®Êu song song víi cuén
kÝch thÝch nh− trªn h×nh 2.70.
H×nh 2.70. S¬ ®å kÕt cÊu vµ nguyªn lý cña RL§CTH víi cuén d©y
gia tèc.
Khi KK' ®ãng l¹i: dßng ®iÖn ®i tõ cùc d−¬ng m¸y ph¸t, qua tiÕp
®iÓm KK' ®Õn ®iÓm d råi t¸ch thµnh hai nh¸nh: mét nh¸nh qua cuén d©y kÝch thÝch
cßn mét nh¸nh qua cuén d©y gia tèc, råi trë vÒ cùc ©m m¸y ph¸t:
(+)MF --> KK' --> d (-)MF

kt
ChiÒu dßng ®iÖn trong cuén d©y gia tèc trïng víi chiÒu dßng ®iÖn
trong cuén d©y tõ ho¸ WU, lµm cho lùc hót ®iÖn tõ cña lâi thÐp t¨ng ®ét ngét -->
tiÕp ®iÓm KK' më ra ngay.
- Khi tiÕp ®iÓm më ra: ®iÖn trë phô ®−îc ®−a vµo m¹ch kÝch thich
lµm dßng kÝch thÝch gi¶m ®ét ngét vµ g©y ra mét S§§ tù c¶m (etc). S§§ tù c¶m
nµy lµm xuÊt hiÖn dßng tù c¶m Itc cã chiÒu trïng víi chiÒu dßng kÝch thÝch ban
®Çu, khÐp kÝn m¹ch qua cuén d©y Wgt theo chiÒu ng−îc víi chiÒu dßng ®iÖn qua
nã lóc tiÕp ®iÓm ®ãng (chiÒu mòi tªn chÊm g¹ch), lµm lùc hót ®iÖn tõ cña lâi thÐp
gi¶m ®ét ngét --> nªn tiÕp ®iÓm ®ãng l¹i ngay. Qu¸ tr×nh cø thÕ lÆp l¹i víi mét tÇn
sè lín.
Tãm l¹i: nhê çc phÇn tö gia tèc (hoÆc lµ cuén d©y hoÆc lµ ®iÖn
trë), tÇn sè ®ãng më tiÕp ®iÓm t¨ng lªn nhiÒu, ®¹t kho¶ng 150...250 chu kú trong
mét gi©y. Tuy vËy, çc biÖn ph¸p nµy cã nh−îc ®iÓm lµ lµm gi¶m tÝnh æn ®Þnh cña
thÕ hiÖu ®iÒu chØnh: khi n t¨ng th× thÕ hiÖu ®iÒu chØnh t¨ng theo vµ cã thÓ t¨ng tíi
15% ë sè vßng quay cùc ®¹i. §iÒu ®ã x¶y ra lµ do sù gi¶m søc tõ ®éng (t¸c dông
tõ ho¸) cña cuén d©y WU khi n t¨ng. Bëi v× n t¨ng lµm t¨ng thêi gian më tiÕp ®iÓm
64
vµ cã thÓ chøng minh b»ng to¸n häc nh− sau:
ViÕt ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n θ = Cδ Flx cho tr−êng hîp r¬ le cã ®iÖn
trë gia tèc, ta cã:
θ = iU.WU, trong ®ã:
U Utb 1 ⎡ td tm ⎤
iU = = ⎢U Ud + U Um ⎥
R Wu R Wu ⎣ td + tm td + tm ⎦
Nh− ®· lËp luËn ë phÇn trªn: UU® ≈ Umftb cßn UUm ≈ Umftb - Ikt.Rgt
nªn:
1 ⎡ td t m ⎤ U mftb − τ m I kt R gt
iU = ⎢ mftb
U + ( U − I R ) ⎥=
td + tm td + tm ⎦
mftb kt gt
R Wu ⎣ R Wu
U mftb
Mµ: I kt = , do vËy:
R Wkt + τ m ( R f + R gt )
U mftb ⎡ τ m R gt ⎤ U R Wkt + τ m R f
iU = ⎢1 − ⎥ = mftb
R Wu ⎢ R Wkt + τ m (R f + R gt ) ⎥ R Wu R Wkt + τ m (R f + R gt )
⎣ ⎦
ThÕ gi¸ trÞ cña iU vµo ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n ta rót ra ®−îc gi¸ trÞ trung b×nh
cña thÕ hiÖu m¸y ph¸t khi cã ®iÖn trë gia tèc:
R Wkt + τ m (R f + R gt ) R Wu
U mftb = Cδ Flx
R Wkt + τ m R f Wu
R Wu
NÕu ®Æt: U 0 = Cδ Flx = const th×:
Wu
R Wkt + τ m (R f + R gt )
U mftb = U0 (2.
R Wkt + τ m R f 36)
Tõ (2.36) râ rµng r»ng:
- Khi n t¨ng: lµm τm t¨ng th× Umftb còng t¨ng theo (v× tö sè t¨ng
nahnh h¬n mÉu sè).
- Khi τm=0 (øng víi nb®) th× Umftb=U0
R Wkt + R f + R gt
- Khi τm=1 (øng víi nmax) th× U mftb = U 0
R Wkt + R f
Quy luËt thay ®æi thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t trong tr−êng hîp nµy cã
d¹ng nh− trªn h×nh 2.71.
H×nh 2.71. Quy luËt thay

®æi thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t.
1- Kh«ng cã phÇn tö gia tèc;
2- Cã ®iÖn trë gia tèc; 3- Cã c¬ cÊu
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« c©n b»ng
Biªn nh−ng
so¹n : TS.kh«ng
NguyÔn cã c¬ViÖt
Hoµng cÊu
65 gia tèc; 4- Cã c¶ hai c¬ cÊu c©n
b»ng vµ gia tèc.
§Ó kh¾c phôc nh−îc ®iÓm nµy ng−êi ta sö dông çc c¬ cÊu c©n b»ng 9®iÖn
trë hoÆc cuén d©y) m¾c theo s¬ ®å nh− trªn h×nh 2.72.
H×nh 2.72. R¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu cã ®iÖn trë gia tèc vµ c¬
cÊu c©n b»ng. a- Cuén d©y c©n b»ng; b- §iÖn trë c©n b»ng.
Trªn h×nh 2.73 lµ s¬ ®å nguyªn lý cña RL§CTH víi cuén d©y c©n
b»ng. Cuén d©y c©n b»ng ®−îc ®Êu nèi tiÕp víi cuén d©y kÝch thÝch vµ quÊn ngay
trªn lâi thÐp cña r¬ le theo chiÒu sao cho lùc tõ ho¸ cña nã ng−îc chiÒu víi lùc tõ
ho¸ cña cuén d©y tõ ho¸ chÝnh.
Khi m¸y ph¸t lµm viÖc sÏ cã dßng kÝch thÝch ch¹y qua cuén Wcb vµ
nã sinh ra mét søc tõ ®éng: θcb = IktWcb (Wcb - sè vßng d©y cña cuén d©y c©n
b»ng).
Nh− vËy søc tõ ®éng tæng cña r¬ le (trong tr−êmg hîp kh«ng cã bé
WU
phËn gia tèc): θ Σ = θ U − θ cb = U mftb − I kt Wcb
R Wu
Thay gi¸ trÞ nµy vµo ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n, ta ®−îc ph−¬ng tr×nh c©n
WU
b»ng søc tõ ®éng: U mftb − I kt Wcb = Cδ Flx , tõ ®ã rót ra:
R Wu
R Wu
U mftb = (Cδ Flx + I kt Wcb ) , hay:
WU
R Wu I W R
U mftb = Cδ Flx + kt cb Wu
WU WU
Nh− vËy, trong tr−êng hîp ch−a tÝnh ®Õn ¶nh h−ëng cña bé phËn
gia tèc, th× do ¶nh h−ëng cña riªng cuén c©n b»ng, th×:
- ThÕ hiÖu m¸y ph¸t lu«n lu«n lín h¬n tr−êng hîp trªn lâi thÐp chØ
cã cuén d©y tõ ho¸ chÝnh WU, mét l−îng tû lÖ víi dßng ®iÖn kÝch thÝch lµ
66
I kt Wcb R Wu
.
WU
- §Æc tÝnh m¸y ph¸t trong tr−êng hîp nµy ®−îc biÓu diÔn b»ng
®−êng chÊm g¹ch (3) trªn h×nh 2.71. ThÕ hiÖu cña m¸y ph¸t gi¶m dÇn theo sè
vßng quay do dßng kÝch gi¶m.
H×nh 2.73. S¬ ®å nguyªn lý cña r¬

le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu víi cuén d©y c©n
b»ng.
Khi bé ®iÒu chØnh cã c¶ ®iÖn trë gia tèc vµ cuén c©n b»ng th× quy
luËt thay ®æi thÕ hiÖu m¸y ph¸t sÏ cã d¹ng nh− ®−êng cong tæng hîp (4).
B»ng çch chän çc th«ng sè thÝch hîp, ta cã thÓ nhËn ®−îc ®−êng
thÕ hiÖu m¸y ph¸t n»m ngang, tøc lµ kh«ng thay ®æi khi n thay ®æi trong kho¶ng
lµm viÖc cña RL§CTH.
§−êng 4 trªn h×nh 2.71 n»m cao h¬n ®−êng ®Æc tÝnh chuÈn (1). Tuy
vËy cã thÓ dÔ dµng ®−a nã dÞch xuèng d−íi n»m trïng víi ®−êng chuÈn b»ng çch
hiÖu chØnh mét chót lùc c¨ng lß xo.
ViÖc c©n b»ng cßn cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch dïng ®iÖn trë c©n
b»ng (h×nh 2.72b) m¾c nèi tiÕp víi m¹ch kÝch thÝch cña m¸y ph¸t. Dßng kÝch thÝch
khi ®i qua ®iÖn trë c©n b»ng sÏ g©y ®é sôt thÕ ΔURcb. §Ó thÊy t¸c dông cña ®iÖn trë
c©n b»ng, ta xÐt tr−êng hîp trong r¬ le ch−a cã ®iÖn trë gia tèc (Rgt=0), lóc ®ã:
U mftb = U U + ( I kt + I U )R cb ≈ U U + I kt R cb
(Do dßng IU<<Ikt nªn ®é sôt thÕ IU.Rcb cã thÓ bá qua). Mµ UU cã thÓ
x¸c ®Þnh tõ ph−¬ng tr×nh c©n b»ng sau:
θ R
U U = I U R Wu = R Wu = Wu Cδ Flx
WU WU
Tõ ®ã tÝnh ®−îc:
R Wu
U mftb = Cδ Flx + I kt R cb (
WU
Wcb R Wu
NÕu chän R cb = th× hai c«ng thøc (2.37) vµ (2.38) hoµn
WU
toµn trïng nhau, tøc lµ vai trß cña ®iÖn trë c©n b»ng hoµn toµn t−¬ng tù nh− cuén
d©y c©n b»ng.
So s¸nh hai s¬ ®å th× s¬ ®å víi Rcb ®¬n gi¶n h¬n, v× trªn lâi thÐp cña
67
r¬ le kh«ng cã thªm cuén d©y phô nµo kh¸c. Tuy vËy, s¬ ®å víi Rcb cã nh−îc ®iÓm
lµ lµm t¨ng tæng trë m¹ch kÝch thÝch, do ®ã t¨ng nb® (tøc lµ lµm qu¸ tr×nh tù kÝch
thÝch cña m¸y ph¸t ®iÖn bÞ kÐo dµi thªm) v× Rcb th−êng lín gÊp vµi lÇn RWcb.
2.3.3.6. C«ng suÊt më tiÕp ®iÓm vµ çc biÖn ph¸p gi¶m tia löa ë tiÕp
®iÓm:
Vµo thêi ®iÓm tiÕp ®iÓm më, do S§§ tù c¶m sinh ra trong cuén d©y
kÝch thÝch, nªn dßng kÝch thÝch kh«ng thÓ thay ®æi ®ét ngét mµ vÉn gi÷ nguyªn gi¸
trÞ vµ h−íng. Dßng ®iÖn nµy ®i qua ®iÖn trë phô vµ g©y nªn ®é sôt thÕ trªn nã:
UK=Ikt.Rf
§ã còng chÝnh lµ thÕ hiÖu ®Æt lªn çc tiÕp ®iÓm cña r¬ le khi chóng
b¾t ®Çu më. Râ rµng thÕ hiÖu nµy thay ®æi tû lÖ víi gi¸ trÞ dßng kÝch thÝch vµ ®¹t
gi¸ trÞ max ë sè vßng quay nhá (khi Ikt=Iktmax) vµ gi¸ trÞ min ë sè vßng quay cao
(khi Ikt=Iktmin).
Nghiªn cøu cho thÊy: thÕ hiÖu UK vµ dßng kÝch thÝch ®i qua tiÕp
®iÓm khi nã s¾p më cµng lín, th× khi tiÕp ®iÓm më sÏ xuÊt hiÖn tia löa cµng m¹nh
phãng qua çc m¸ vÝt. Tia löa g©y mßn, ch¸y vµ « xy ho¸ tiÕp ®iÓm. Çc m¸ vÝt bÞ
mßn, rç vµ « xy ho¸ nhiÒu sÏ tiÕp xóc kh«ng tèt, lµm gi¸n ®o¹n m¹ch kÝch thÝch vµ
m¸y ph¸t cã thÓ kh«ng tù kÝch thÝch ®−îc. NÕu tia löa qu¸ m¹nh cã thÓ lµm tiÕp
®iÓm bÞ nãng ch¶y, dÝnh l¹i kh«ng më ra ®−îc n÷a --> lóc ®ã r¬ le mÊt t¸c dông --
> thÕ hiÖu m¸y ph¸t sÏ t¨ng lªn theo n --> lµm çc phô t¶i cã thÓ bÞ ch¸y háng.
§Ó ®¸nh gi¸ t¸c ®éng ph¸ huû tiÕp ®iÓm cña tia löa, ng−êi ta dïng
kh¸i niÖm c«ng suÊt më tiÕp ®iÓm: PK = UK.Ikt = Ikt2.Rf.
C«ng suÊt më tiÕp ®iÓm lµ mét ®¹i l−îng quy −íc x¸c ®Þnh tuæi thä
vµ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña tiÕp ®iÓm.
§Ó tiÕp ®iÓm lµm viÖc ®−îc b×nh th−êng th× c«ng suÊt më tiÕp ®iÓm
kh«ng ®−îc v−ît qu¸ gi¸ trÞ quy ®Þnh: PKmax = Ikt2.Rf ≤ 100...200 (W). Do ®ã khi
PKmax lín th× ph¶i t×m çch gi¶m gi¸ trÞ cña nã.
§Ó gi¶m PKmax cã thÓ ¸p dông çc biÖn ph¸p sau:
+ Gi¶m Ikt: Khi gi¶m Ikt th× ®Ó ®¶m b¶o c«ng suÊt cña m¸y ph¸t
ph¶i t¨ng kÝch th−íc cuén kÝch thÝch. §iÒu ®ã lµm t¨ng kÝch th−íc vµ träng l−îng
m¸y ph¸t.
§Ó tr¸nh nh−îc ®iÓm trªn ng−êi ta ph©n nh¸nh m¹ch kÝch thÝch
(h×nh 2.74) vµ dïng RL§CTH kÐp (gåm 2 r¬ le: mçi r¬ le ®¶m nhËn mét nh¸nh).
BiÖn ph¸p nµy cho phÐp gi¶m dßng kÝch thÝch ®i qua tiÕp ®iÓm nh−ng kh«ng gi¶m
dßng kÝch thÝch tæng cña m¸y ph¸t vµ th−êng dïng khi c«ng suÊt m¸y ph¸t ≥ 1000
W.
68 H×nh 2.74. S¬ ®å r¬ le ®iÒu chØnh H×nh 2.75. S¬ ®å
thÕ hiÖu ph©n nh¸nh m¹ch kÝch thÝch. dïng ®i èt m¾c song song
víi cuén d©y kÝch thÝch.
+ Dïng ®iÖn trë vµ ®ièt b¸n dÉn m¾c song song víi cuén kÝch
thÝch cña m¸y ph¸t (h×nh 2.75):
Khi dïng ®ièt m¾c nh− vËy, dßng tù c¶m sinh ra khi KK' më sÏ
khÐp kÝn qua hai m¹ch cã chiÒu nh− trªn h×nh vÏ:
- M¹ch qua ®ièt víi dßng I®;
- M¹ch qua m¸y ph¸t vµ ®iÖn trë phô víi dßng IK.
VÒ gi¸ trÞ: I® + IK = Ikt, nh−ng do IK << Ikt nªn tia löa ë tiÕp ®iÓm sÏ
gi¶m.
§Ó b¶o vÖ cho ®ièt khái bÞ h− háng do dßng ®iÖn qu¸ lín, ng−êi ta
m¾c nèi tiÕp víi nã mét ®iÖn trë b¶o vÖ Rbv.
+ Gi¶m Rf: NÕu kÕt cÊu r¬ le kh«ng cã g× thay ®æi th× Rf kh«ng thÓ
gi¶m ®−îc, v× nh− vËy sÏ lµm gi¶m kho¶ng lµm viÖc cña r¬ le. §Ó gi¶m Rf mµ vÉn
®¶m b¶o kho¶ng lµm viÖc cña r¬ le ng−êi ta lµm r¬ le hai nÊc ®iÒu chØnh (h×nh
2.76).
n
n
H×nh 2.76. R¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu hai nÊc.

a- S¬ ®å; b- §Æc tÝnh.
- NÊc 1: Nh− RL§CTH b×nh th−êng, chØ cã cÆp tiÕp ®iÓm 1 vµ 2

⎛U ⎞ ⎛ U ⎞
lµm viÖc. Do ®iÖn trë phô gi¶m ®i ( R f = ⎜⎜ dm − R Wkt ⎟⎟ < ⎜⎜ dm − R Wkt ⎟⎟ )
⎝ I kttb ⎠ ⎝ I kt min ⎠
nªn ®Õn sè vßng quay ntb nµo ®ã --> nÊc 1 sÏ mÊt t¸c dông ®iÒu chØnh (cÆp tiÕp
®iÓm 1-2 lu«n lu«n më) th× nÊc 2, tøc cÆp tiÕp ®iÓm 2-3 b¾t ®Çu lµm viÖc.
- NÊc 2: Khi 2-3 ®ãng --> Wkt bÞ nèi t¾t --> Ikt gi¶m --> Umf gi¶m --
> 2-3 më ra. Khi 2-3 më --> Ikt t¨ng lªn --> Umf t¨ng --> 2-3 ®ãng l¹i. Qu¸ tr×nh
trªn cø lÆp l¹i theo chu kú gi÷ cho thÕ hiÖu m¸y ph¸t kh«ng t¨ng qóa giíi h¹n cho
phÐp.
§Ó cho thÕ hiÖu gi÷a hai nÊc kh«ng chªnh lÖch nhau nhiÒu th× cÇn
ph¶i ®iÒu chØnh chÝnh x¸c hµnh tr×nh tiÕp ®iÓm, tøc lµ ph¶i ®¶m b¶o khe hë gi÷a
cÆp m¸ vÝt 2-3 (khi 1-2 ®ãng) nhá h¬n 0,5 mm. Víi khe hë nhá nh− vËy, khi bÞ bôi
69
bÈn hay khi mÆt m¸ vÝt bÞ låi lâm, tiÕp ®iÓm dÔ bÞ kÑt lµm r¬ le mÊt t¸c dông ®iÒu
chØnh. MÆt kh¸c, ®èi víi çc m¸y ph¸t hÖ ≥24V th× biÖn ph¸p nµy Ýt hiÖu qu¶: khi
r¬ le lµm viÖc vÉn cã tia löa m¹nh ë tiÕp ®iÓm.
Nh÷ng nh−îc ®iÓm c¬ b¶n trªn lµm gi¶m ®é tin cËy vµ tÝnh æn ®Þnh
lµm viÖc cña RL§CTH hai nÊc. V× thÕ mµ RL§CTH lo¹i nµy Ýt ®−îc sö dông.
2.3.3.7. VÊn ®Ò bï nhiÖt trong RL§CTH lo¹i rung:

Cδ
Tõ biÓu thøc cña thÕ hiÖu trung b×nh: U mftb = R Wu Flx ta
WU
thÊy râ r»ng: thÕ hiÖu trung b×nh cña m¸y ph¸t phô thuéc vµo gi¸ trÞ ®iÖn trë RWu
cña cuén d©y tõ ho¸. §iÖn trë nµy ë çc phÇn tr−íc, khi nghiªn cøu çc qu¸ tr×nh
lµm viÖc cña RL§CTH ®−îc coi lµ kh«ng ®æi. Nh−ng thùc ra ®iÖn trë cña nã thay
®æi theo nhiÖt ®é. Khi nhiÖt ®é cuén d©y t¨ng lªn, th× ®iÖn trë cña nã còng t¨ng
theo (kho¶ng 32% khi nãng tíi +80OC) lµm thÕ hiÖu m¸y ph¸t còng t¨ng lªn mét
l−îng t−¬ng øng.
§Ó h¹n chÕ ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é ®Õn qu¸ tr×nh lµm viÖc cña
RL§CTH, ng−êi ta sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p bï nhiÖt chñ yÕu nh− sau:
+ Dïng ®iÖn trë bï nhiÖt:
M¾c nèi tiÕp víi cuén d©y tõ ho¸ chÝnh mét ®iÖn trë phô cã hÖ sè
nhiÖt ®iÖn trë nhá, gäi lµ ®iÖn trë bï nhiÖt (h×nh 2.77). VÝ dô: C«ngst¨ngtan cã αK
= 5.10-6 1/OC, trong khi ®ã hÖ sè nhiÖt ®iÖn trë cña ®ång αCu = 4.10-3 1/OC.
Khi cã ®iÖn trë bï nhiÖt, tæng trë cña m¹ch r¬ le ë nhiÖt ®é thiÕt kÕ
sÏ lµ:
R0∑ = R0Wu + R0bt, trong ®ã:
R0Wu - §iÖn trë phÇn d©y ®ång cña cuén WU ë nhiÖt ®é thiÕt
kÕ.
ë tr¹ng th¸i bÞ ®èt nãng, tæng trë cña m¹ch r¬ le sÏ lµ:
Rt∑ = R0Wu(1+αCuτCu) + R0bt(1+αKτK)
ë ®©y:
τCu, τK - L−îng t¨ng nhiÖt ®é do bÞ ®èt nãng t−¬ng øng víi phÇn
®ång vµ phÇn C«ngst¨ngtan cña m¹ch r¬ le so víi nhiÖt ®é thiÕt kÕ.
Bëi v× αCu >> αK nªn cã thÓ coi αK ≈ 0. Lóc ®ã:
Rt∑ = (R0Wu+ R0bt)+ αCuτCuR0Wu
Hay:
α Cu R 0 Wu
R tW = ( R 0 Wu + R 0 bt )(1 + τ Cu ) = R 0 W (1 + ατ Cu )
R 0 Wu + R 0 bt
Trong ®ã:
α Cu R 0 Wu
α= - HÖ sè nhiÖt ®iÖn trë quy dÉn cña m¹ch r¬
R 0Σ
le.
V× α < αCu nªn sù thay ®æi cña ®iÖn trë RWu trong tr−êng hîp nµy sÏ
Ýt h¬n nhiÒu so víi khi cuén d©y chØ ®−îc quÊn b»ng mét lo¹i vËt liÖu lµ ®ång. Nhê
®ã mµ møc thay ®æi (t¨ng) thÕ hiÖu m¸y ph¸t do nhiÖt ®é còng gi¶m ®i nhiÒu.
H×nh 2.77. S¬ ®å m¾c

Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« ®iÖn trë :bï
Biªn so¹n TS.nhiÖt.
NguyÔn Hoµng ViÖt
70
Tuy vËy çch m¾c ®iÖn trë bï nhiÖt Rbt nèi tiÕp víi cuén tõ ho¸
chÝnh (th−êng th−êng Rbt lµm lu«n nhiÖm vô cña ®iÖn trë gia tèc) chØ gi¶m ®−îc
møc t¨ng thÕ hiÖu m¸y ph¸t chø kh«ng triÖt tiªu ®−îc hoµn toµn sù thay ®æi cña
nã.
Muèn ®é æn ®Þnh cña thÕ hiÖu tèt h¬n cÇn ph¶i t¨ng Rbt. Nh−ng nh−
vËy sÏ lµm t¨ng kÝch th−íc vµ c«ng suÊt tiªu hao trªn cuén d©y, v× cÇn ph¶i t¨ng sè
vßng d©y cña cuén WU míi ®¶m b¶o ®−îc søc tõ ®éng cÇn thiÕt. Do ®ã ®Ó gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò trªn ng−êi ta dïng çc s¬ ®å phøc t¹p h¬n.
+ Dïng cuén d©y bï nhiÖt (h×nh 2.78): Lóc nµy ngoµi ®iÖn trë bï
nhiÖt Rbt vµ cuén tõ ho¸ chÝnh, trªn lâi thÐp cßn quÊn cuén d©y bï nhiÖt b»ng
®ång, sao cho lùc tõ ho¸ cña nã ng−îc chiÒu víi lùc tõ ho¸ cña cuén WU.
Trong tr−êng hîp nµy, søc tõ ®éng tæng trong lâi thÐp cña r¬ le:
θ∑ = θWu - θWbt
Khi nhiÖt ®é t¨ng lªn, ®iÖn trë cña m¹ch r¬ le sÏ t¨ng mét chót
(mÆc dï ®· cã ®iÖn trë bï nhiÖt). Dßng ®iÖn iU trong m¹ch nµy sÏ gi¶m ®i vµ θWu
còng sÏ gi¶m.
Nh−ng khi nhiÖt ®é t¨ng th× ®iÖn trë cuén d©y bï nhiÖt còng t¨ng
theo, do ®ã dßng ®iÖn trong nã vµ søc tõ ®éng θWbt cña nã còng gi¶m. KÕt qu¶ lµ
θ∑ còng nh− lùc hót ®iÖn tõ tæng cña r¬ le sÏ kh«ng ®æi. ThÕ hiÖu m¸y ph¸t nhê
vËy ®−îc gi÷ æn ®Þnh trong kho¶ng nhiÖt ®é lµm viÖc.
+ Dïng ®iÖn trë nhiÖt (tecmistor): ViÖc bï nhiÖt cßn cã thÓ thùc
71
hiÖn b»ng çch dïng ®iÖn trë nhiÖt RtO cã hÖ sè nhiÖt ®iÖn trë ©m (h×nh 2.79).
§iÖn trë nhiÖt lµ mét linh kiÖn b¸n dÉn cã ®iÖn trë gi¶m khi nhiÖt
®é t¨ng vµ biÕn thiªn theo quy luËt hµm sè mò.
Çc ®iÖn trë nhiÖt ®¶m b¶o kÕt qu¶ bï nhiÖt kh¸ tèt (sai lÖch chØ
kho¶ng ±2% trong kho¶ng nhiÖt ®é thay ®æi tõ -50 CO...+50CO).
§iÖn trë nhiÖt ®−îc m¾c song song víi ®iÖn trë bï nhiÖt b»ng
c«ngst¨ngtan. ë nhiÖt ®é thÊp RtO >> Rbt, nªn ®iÖn trë t−¬ng ®−¬ng cña ®o¹n m¹ch
bï nhiÖt Rt® ≈ Rbt. Khi nhiÖt ®é t¨ng lªn th× RtO gi¶m ®i nªn Rt® gi¶m. Tæng trë cña
m¹ch tõ ho¸ lóc nµy:
R∑ = RWu + Rt®
NÕu chän ®óng çc gi¸ trÞ cña RWu, Rbt vµ RtO th× khi nhiÖt ®é thay
®æi R∑ = const vµ bëi vËy Umf = const.
Nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p bï nhiÖt nµy lµ ®iÖn trë nhiÖt kÐm æn
®Þnh khi chÞu t¸c ®éng cña h¬i n−íc vµ m«i tr−êng ho¹t tÝnh nh− h¬i dÇu mì ....
+ Dïng sun tõ (m¹ch tõ song song):

Sun tõ lµ mét miÕng hîp kim S¾t - Niken (31%Ni+69%Fe) hoÆc
hîp kim S¾t - Niken - Nh«m (34%Ni+64,5%Fe+1,5%Al) ®−îc kÑp chÆt vµo vÞ trÝ
nh− trªn h×nh 2.80 vµ t¹o thµnh mét m¹ch tõ song song víi m¹ch tõ chÝnh.
H×nh 2.80. S¬ ®å bï nhiÖt dïng sun

tõ.
1- Sun tõ.
Sun tõ cã ®iÓm ®Æc biÖt lµ: khi nhiÖt ®é t¨ng th× tõ trë cña nã t¨ng
vµ ng−îc l¹i, nhiÖt ®é gi¶m th× tõ trë cña nã gi¶m.
Víi kÕt cÊu nh− vËy, tõ th«ng trong lâi thÐp cña r¬ le sÏ lµ:
Φ∑ = Φhd + Φt + Φst
Trong ®ã: Φhd, Φt vµ Φst - t−¬ng øng lµ tõ th«ng hiÖu dông, tõ th«ng
t¶n vµ tõ th«ng qua sun tõ.
Muèn cho thÕ hiÖu m¸y ph¸t kh«ng ®æi th× khi nhiÖt ®é thay ®æi
cÇn ph¶i gi÷ cho gi¸ trÞ cña tõ th«ng hiÖu dông cè ®Þnh. ë kÕt cÊu nµy vÊn ®Ò trªn
®−îc gi¶i quyÕt nh− sau:
Khi nhiÖt ®é t¨ng th×:
- RWu t¨ng --> iU gi¶m --> Φ∑ gi¶m mét l−îng ΔΦ∑;
- Tõ th«ng t¶n Φt hÇu nh− kh«ng thay ®æi khi nhiÖt ®é t¨ng;
- Φst gi¶m do ®Æc tÝnh cña nã lµ tõ trë t¨ng theo nhiÖt ®é. PhÇn
tõ th«ng kh«ng qua ®−îc sun tõ sÏ ®i theo m¹ch tõ chÝnh bï l¹i vµ gi÷ cho tõ th«ng
Φhd kh«ng thay ®æi.
NÕu chän ®−îc çc th«ng sè chÝnh x¸c ®Ó ΔΦ∑ = ΔΦst th× sù thay
72
®æi nhiÖt ®é sÏ kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn Φhd vµ thÕ hiÖu m¸y ph¸t còng sÏ kh«ng thay
®æi.
+ Dïng miÕng l−ìng kim: MiÕng l−ìng kim (hay kim lo¹i kÐp)
®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn ®Ó bï nhiÖt trong çc RL§CTH cña « t« m¸y kÐo.
MiÕng l−ìng kim ®−îc chÕ t¹o b»ng çch ghÐp liÒn hai l¸ kim lo¹i
máng cã hÖ sè gi·n në nhiÖt kh¸c nhau, víi tæng chiÒu dµy kho¶ng 0,2...0,5 mm.
VËt liÖu ®Ó chÕ t¹o miÕng l−ìng kim th−êng lµ Inva-§ång thau, Inva-Tompac hay
Inva-ThÐp kh«ng rØ. Inva lµ hîp kim S¾t-Niken, cã hÖ sè gi·n në nhiÖt b»ng 1.10-6
1/CO. Tompac lµ hîp kim gåm: (90...96)% Cu+(4...10)% Zn, cã hÖ sè gi·n në
nhiÖt b»ng 19.10-6 1/CO. §ång thau cã hÖ sè gi·n në nhiÖt lµ 19.10-6 1/CO; ThÐp
kh«ng rØ - 20.10-6 1/CO.
Do kÕt cÊu nh− vËy nªn miÕng kim lo¹i kÐp cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt lµ
khi bÞ ®èt nãng, nã sÏ cong vÒ phÝa miÕng kim lo¹i cã hÖ sè gi·n në nhá h¬n.
MiÕng kim lo¹i kÐp ®−îc g¾n vµo cÇn tiÕp ®iÓm vµ b¾t vµo khung tõ
sao cho phÝa vËt liÖu cã hÖ sè gi·n në nhiÖt nhá h¬n (Inva) h−íng vÒ phÝa lâi thÐp
(h×nh 2.81).
H×nh 2.81. S¬ ®å bï nhiÖt

b»ng miÕng l−ìng kim.
1- MiÕng l−ìng kim; 2-
CÇn tiÕp ®iÓm; 3- Lâi thÐp.
Víi kÕt cÊu vµ l¾p ®Æt nh− thÕ, khi nhiÖt ®é t¨ng: miÕng l−ìng kim
sÏ cong vÒ phÝa lâi thÐp, t¹o nªn mét lùc t¸ch tiÕp ®iÓm ra, bï cho lùc tõ ho¸ bÞ
gi¶m khi nhiÖt ®é t¨ng do RWu t¨ng, ®Ó ®¶m b¶o gi÷ cho Umf Ýt thay ®æi.
Dïng miÕng l−ìng kim tuy kh«ng ®¶m b¶o bï ®−îc hoµn toµn ¶nh
h−ëng cña sù thay ®æi nhiÖt ®é trong c¶ kho¶ng nhiÖt ®é lµm viÖc cña r¬ le. Nh−ng
®ã lµ biÖn ph¸p kh¸ ®¬n gi¶n vÒ mÆt kÕt cÊu so víi çc ph−¬ng ¸n kh¸c.
73
2.3.4. R¬ le dßng ®iÖn ng−îc (RLD§N) vµ r¬le ®ãng m¹ch (RL§M).
2.3.4.1. R¬ le dßng ®iÖn ng−îc (RLD§N)

Trªn « t« m¸y kÐo, ¾c quy vµ m¸y ph¸t lµm viÖc song song vµ bæ
sung cho nhau (h×nh 2.82).
H×nh 2.82. S¬ ®å nguyªn lý qu¸ tr×nh lµm viÖc song song gi÷a ¾c quy vµ
m¸y ph¸t.
RL1 R¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu; RL2 R¬ le dßng ®iÖn ng−îc
ChÕ ®é lµm viÖc gi÷a ¾c quy vµ m¸y ph¸t ®−îc ®iÒu chØnh tù ®éng
phô thuéc vµo sè vßng quay cña m¸y ph¸t vµ gi¸ trÞ cña phô t¶i.
Theo ®Þnh luËt KiÕc khèp ta cã thÓ viÕt ®−îc çc ph−¬ng tr×nh c©n
b»ng cho ®o¹n m¹ch ¾c quy - m¸y ph¸t (chiÒu cña çc dßng ®iÖn ®−îc gi¶ thiÕt
nh− trªn h×nh vÏ) nh− sau:
Imf = In + Ift (
ë ®©y:
In - Dßng ®iÖn n¹p ¾c quy;
Ift - Dßng ®iÖn cung cÊp cho çc phô t¶i.
NÕu bá qua ®iÖn trë çc d©y dÉn, th×:
Emf - Eaq = ΔE = In.raq + Imf.rmf (
ë ®©y:
rmf, raq - §iÖn trë trong cña m¸y ph¸t vµ ¾c quy.
Tõ ph−¬ng tr×nh (2.40) cã thÓ rót ra ®−îc:
(E mf − I mf rmf ) − E aq U mf − E aq (
In = = 2 41)
raq raq
Hay thay (2.39) vµo (2.40) th×:
ΔE − I ft rmf (
E mf − E aq = I n raq + ( I n + I ft )rmf ⇒ In = 2 42)
r aq + rmf
Tõ çc biÓu thøc cña In, râ rµng r»ng:
- Khi Umf > Eaq th× In > 0: tøc lµ ë sè vßng quay trung b×nh vµ cao,
th× m¸y ph¸t ®¶m b¶o võa cung cÊp ®iÖn cho çc phô t¶i võa n¹p ®iÖn cho ¾c quy;
- NÕu ΔE = const: th× khi phô t¶i, tøc Ift t¨ng --> In sÏ gi¶m. Lóc
ΔE = Ift.rmf th× In = 0. Cßn khi ΔE < Ift.rmf th× In < 0, tøc lµ ¾c quy kh«ng ®−îc n¹p
mµ sÏ phãng ®iÖn, cïng m¸y ph¸t cung cÊp cho phô t¶i;
- Khi Umf < Eaq --> In <0, tøc lµ: khi m¸y ph¸t kh«ng lµm viÖc hay
74
cã sè vßng quay thÊp, th× m¸y ph¸t trë thµnh phô t¶i vµ ¾c quy sÏ phãng ®iÖn
ng−îc sang nã.
Do ®iÖn trë trong cña ¾c quy vµ m¸y ph¸t kh¸ nhá, nªn khi m¸y
ph¸t kh«ng lµm viÖc, dßng ®iÖn ng−îc tõ ¾c quy phãng sang cã thÓ rÊt lín, gÊp vµi
lÇn dßng ®iÖn ®Þnh møc cña m¸y ph¸t. V× thÕ cuén d©y cña m¸y ph¸t cã thÓ ch¸y
háng vµ ¾c quy mÊt ®iÖn rÊt nhanh.
§Ó b¶o vÖ cho m¸y ph¸t khái bÞ qu¸ t¶i bëi dßng ®iÖn ng−îc vµ
tr¸nh cho ¾c quy khái bÞ mÊt ®iÖn v« Ých, ng−êi ta sö dông mét bé phËn ®Æc biÖt
gäi lµ r¬ le dßng ®iÖn ng−îc (RLD§N) - lµm nhiÖm vô tù ®éng nèi m¹ch gi÷a ¾c
quy vµ m¸y ph¸t khi Umf > Eaq vµ ng¾t m¹ch ®ã khi Umf < Eaq.
CÊu t¹o cña RLD§N nh− trªn h×nh 2.83.
H×nh 2.83. S¬ ®å vµ ®Æc tÝnh cña r¬ le dßng ®iÖn ng−îc

(RLD§N).
Roe le còng gåm khung tõ, lâi thÐp, cÇn tiÕp ®iÓm, tiÕp ®iÓm vµ lß
xo t−¬ng tù n− ë RL§CTH. Nh−ng cã ®iÓm kh¸c lµ:
- TiÕp ®iÓm ë ®©y b×nh th−êng (khi r¬ le ch−a lµm viÖc) ë tr¹ng th¸i
më;
- Trªn lâi thÐp cña RLD§N cã hai cuén d©y: cuén tõ ho¸ chÝnh cã
nhiÒu vßng vµ ®−êng kÝnh d©y nhá m¾c song song víi m¸y ph¸t gäi lµ cuén ®ãng
m¹ch (W®g) vµ cuén tõ ho¸ phô gåm mét sè vßng d©y víi ®−êng kÝnh lín, m¾c nèi
tiÕp gi÷a ¾c quy vµ m¸y ph¸t ë m¹ch phô t¶i.
- ë tr¹ng th¸i kh«ng lµm viÖc: tiÕp ®iÓm KK' (d−íi t¸c dông cña
lùc lß xo) më, do ®ã tÊt c¶ çc phô t¶i ®Òu dïng ®iÖn cña ¾c quy.
- Sau khi khëi ®éng ®éng c¬: m¸y ph¸t b¾t ®Çu lµm viÖc --> trong
cuén d©y ®ãng m¹ch xuÊt hiÖn dßng ®iÖn I®g tõ ho¸ lâi thÐp cña r¬ le. Sè vßng
quay vµ thÕ hiÖu cña m¸y ph¸t t¨ng dÇn lµm I®g t¨ng theo.
- Khi thÕ hiÖu m¸y ph¸t ®¹t gi¸ trÞ U®g > Eaq (øng víi sè vßng
quay n®g): th× lùc tõ ho¸ ®ñ lín, th¾ng ®−îc lùc lß xo hót cÇn tiÕp ®iÓm xuèng lµm
tiÕp ®iÓm KK' ®ãng l¹i.
ThÕ hiÖu cña m¸y ph¸t ë thêi ®iÓm ®ãng tiÕp ®iÓm ®−îc x¸c ®Þnh
theo c«ng thøc rót ra tõ ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n t−¬ng tù c«ng thøc cña RL§CTH:
75
R Wdg
U dg = Cδ m Flx (
Wdg
ë ®©y:
C - H»ng sè phô thuéc m¹ch tõ;
RW®g, W®g - §iÖn tr¬ vµ sè vßng d©y cña cuén d©y ®ãng
m¹ch;
δm - Khe hë kh«ng khÝ gi÷a cÇn tiÕp ®iÓm vµ lâi
thÐp khi r¬ le ë tr¹ng th¸i më.
ThÕ hiÖu ®ãng m¹ch th−êng b»ng 12,5...13,5V, ®©y lµ mèc thø nhÊt
®Ó ®iÒu chØnh r¬ le. Gi¸ trÞ cña thÕ hiÖu nµy ®−îc ®iÒu chØnh b»ng çch thay ®æi
søc c¨ng lß xo vµ khe hë kh«ng khÝ δm.
- Khi KK' ®ãng: xuÊt hiÖn dßng ®iÖn Imf0 ch¹y trong m¹ch:
(+)MF --> a --> WIng --> b --> KK' --> (AQ+Phô t¶i) --> (-)MF
Lµm thÕ hiÖu m¸y ph¸t gi¶m ®ét ngét mét l−îng b»ng ®é sôt thÕ
trong cuén d©y phÇn øng ΔU = Imf0.R¦. Dßng ®iÖn phô t¶i lóc nµy ch¹y qua cuén
WIng theo chiÒu trïng víi chiÒu dßng ®iÖn trong cuén d©y W®g, lµm t¨ng lùc tõ ho¸
tæng vµ tiÕp ®iÓm ®ãng ch¾c h¬n.
- Sau khi KK' ®ãng: nÕu sè vßng quay t¨ng th× Umf vµ Imf t¨ng lªn,
sau ®ã ®−îc gi÷ kh«ng ®æi b»ng U®m nhê RL§CTH. Nh− vËy: Eaq < U®g < U®m.
- Khi sè vßng quay m¸y ph¸t gi¶m: th× Umf vµ Imf gi¶m theo
(®−êng chÊm g¹ch trªn h×nh 2.83). Khi Umf < Eaq, do qu¸n tÝnh c¬ vµ tõ cña r¬ le
nªn tiÕp ®iÓm cña nã kh«ng kÞp më ra ngay. Bëi vËy, ¾c quy sÏ phãng ®iÖn ng−îc
l¹i theo m¹ch:
(+)AQ --> KK' --> b --> WIng --> a --> (+)MF --> R«to MF --> (-)MF --
> (-)AQ
ChiÒu dßng ®iÖn trong cuén d©y WIng lóc nµy ng−îc víi chiÒu ban
®Çu nªn lµm lùc tõ ho¸ tæng gi¶m ®ét ngét vµ tiÕp ®iÓm më ra nhanh do Flx > F®t.
Lóc tiÕp ®iÓm më ra ta cã ph−¬ng tr×nh c©n b»ng søc tõ ®éng nh−
sau:
Wdg
θ m = θ Wdg − θ WIng = U m − I ng WIng = Cδ dg Flx
R Wdg
ë ®©y:
δ®g - Khe hë kh«ng khÝ gi÷a cÇn tiÕp ®iÓm vµ lâi thÐp
khi KK' ë tr¹ng th¸i ®ãng;
Um - ThÕ hiÖu m¸y ph¸t øng víi lóc tiÕp ®iÓm më.
NÕu cho r»ng Um ≈ Eaq th× cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ dßng ®iÖn
ng−îc øng víi lóc tiÕp ®iÓm më:
Wdg Cδ dg (
I ng = E aq − Flx
R Wdg WIng WIng 2 44)
§Ó cho m¸y ph¸t khái bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu bëi dßng ®iÖn ng−îc vµ
¾c quy ®ì mÊt ®iÖn, th× Ing ph¶i cã mét gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh ≤ 6A. Gi¸ trÞ Ing lµ mèc thø
hai ®Ó ®iÒu chØnh RLD§N. Ing còng ®−îc ®iÒu chØnh b»ng çch thay ®æi Flx vµ khe
hë δ®g.
76
Chó ý:
- Trªn s¬ ®å: ®Çu cuén d©y W®g ®−îc nèi trùc tiÕp víi cùc (+) cña
m¸y ph¸t. Nh−ng trong thùc tÕ, ®Ó ®¬n gi¶n cho viÖc chÕ t¹o, ®Çu d©y nµy ®−îc
nèi lu«n vµo ®iÓm b. V× RWIng vµ WIng rÊt nhá so víi R®g vµ W®g, nªn çch ®Êu nh−
vËy kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh lµm viÖc cña r¬ le.
- Khi sö dông m¸y ph¸t xoay chiÒu th× RLD§N kh«ng cÇn thiÕt
n÷a, v× çc ®ièt chØnh l−u kh«ng cho dßng ®iÖn ®i theo chiÒu ng−îc tõ ¾c quy sang
m¸y ph¸t. Tuy vËy, ng−êi ta vÉn th−êng dïng çc r¬ le ®ãng m¹ch ®Ó ®ãng ng¾t
m¹ch ®iÖn gi÷a ¾c quy vµ m¸y ph¸t. Khi m¸y ph¸t kh«ng lµm viÖc, nã ®−îc ng¾t
m¹ch víi ¾c quy ®Ó tr¸nh dßng rß qua bé chØnh l−u (tuy rÊt nhá).
- Ngoµi r¬ le ®ãng m¹ch, ng−êi ta cßn dïng c«ng t¾c ®iÖn ®Ó ng¾t
m¹ch ¾c quy - m¸y ph¸t khi xe ®ç l©u mµ ®éng c¬ vÉn lµm viÖc (lóc nµy r¬ le ®ãng
m¹ch vÉn ®ãng do kho¸ ®iÖn bËt).
2.3.4.2. R¬ le ®ãng m¹ch (RL§M)

VÒ cÊu t¹o, RL§M kh¸c RLD§N ë chç: nã chØ cã mét cuén d©y tõ
ho¸ chÝnh W®g. VÒ ®Æc ®iÓm lµm viÖc th× nã kh«ng lµm viÖc tù ®éng mµ ®−îc ®iÒu
khiÓn b»ng kho¸ ®iÖn nèi m¹ch ®¸nh löa.
Trªn h×nh 2.84 lµ s¬ ®å bé ®iÒu chØnh ®iÖn víi RL§M dïng cho
m¸y ph¸t xoay chiÒu.
S
un
§Õn
cuén
H×nh 2.84. S¬ ®å bé ®iÒu chØnh ®iÖn PP-115.

B3- Kho¸ ®iÖn; B- C«ng t¾c ®iÖn; M- M¸t.
2.3.5. R¬ le h¹n chÕ dßng ®iÖn

§Ó b¶o vÖ cho m¸y ph¸t khái qu¸ t¶i trong nh÷ng tr−êng hîp nh−:
77
- Khi ¾c quy bÞ phãng ®iÖn nhiÒu;
- Phô t¶i qu¸ lín hoÆc cã nh÷ng h− háng trong m¹ch ®iÖn.
Ng−êi ta dïng mét c¬ cÊu ®iÖn tõ phô gäi lµ r¬ le h¹n chÕ dßng
®iÖn (RLHCD§). R¬ le nµy tù ®éng h¹n chÕ, gi÷ cho dßng ®iÖn mµ m¸y ph¸t ph¸t
ra kh«ng v−ît qu¸ gi¸ trÞ cho phÐp.
Nguyªn lý lµm viÖc cña RLHCD§ t−¬ng tù nguyªn lý lµm viÖc cña
RL§CTH, chØ kh¸c ë chç: cuén d©y tõ ho¸ chÝnh WI cña nã (cã ®−êng kÝnh d©y
kh¸ lín, sè vßng d©y Ýt) ®−îc m¾c nèi tiÕp trong m¹ch phô t¶i (h×nh2.85).
Søc tõ ®éng cña cuén WI trong tr−êng hîp nµy b»ng:
θWI = Imf.WI
ë ®©y:
Imf - Dßng ®iÖn mµ m¸y ph¸t cung cÊp cho phô t¶i;
WI - Sè vßng d©y cña cué tõ ho¸ WI.
Thay gi¸ trÞ nµy vµo ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña r¬ le, ta ®−îc:
Cδ
I mf .WI = Cδ Flx ⇒ I mf = Flx (
WI
Nh− vËy, nÕu viÖc ®iÒu chØnh kh«ng thay ®æi, tøc lµ gi¸ trÞ δ vµ Flx
cè ®Þnh th× Imf sÏ ®−îc h¹n chÕ ë mét gi¸ trÞ kh«ng ®æi.
H×nh 2.85. S¬ ®å
nguyªn lý r¬ le h¹n chÕ dßng
®iÖn.
Trong B§C ®iÖn dïng cho m¸y ph¸t mét chiÒu, RLHCD§ ®−îc sö
dông cïng víi RL§CTH. Trªn h×nh 2.86 lµ s¬ ®å nèi d©y (a) vµ ®Æc tÝnh cña m¸y
ph¸t khi lµm viÖc víi hai lo¹i r¬ le nµy ë nh÷ng sè vßng quay kh¸c nhau.
Nèi víi ®Çu

Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn W
«t« Biªn so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
78
H×nh 2.86. S¬ ®å nèi r¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu vµ r¬ le h¹n chÕ dßng
®iÖn.
Çc tiÕp ®iÓm cña hai r¬ le ®−îc m¾c nèi tiÕp vµ lµm viÖc nh− sau:
- Trong kho¶ng thay ®æi Imf tõ 0 ®Õn I®m: chØ cã RL§CTH lµm
viÖc, gi÷ cho thÕ hiÖu m¸y ph¸t kh«ng ®æi. RLHCD§ lóc nµy kh«ng lµm viÖc vµ
tiÕp ®iÓm cña nã ®ãng.
- Khi Imf > I®m: RLHCD§ lµm viÖc, tiÕp ®iÓm cña nã ®ãng më theo
chu kú, lµm cho dßng ®iÖn m¸y ph¸t còng cã d¹ng r¨ng c−a dao ®éng xung quanh
I®m. Lóc nµy thÕ hiÖu m¸y ph¸t sÏ gi¶m däc theo ®−êng I®m = const, do ®ã
RL§CTH kh«ng lµm viÖc vµ tiÕp ®iÓm cña nã lu«n ®ãng.
Do RL§CTH vµ RLHCD§ lµm viÖc kh«ng ®ång thêi, nªn cã
thÓ thay hai ®iÖn trë phô Rf1 vµ Rf2 cña tõng r¬ le b»ng mét ®iÖn trë chung m¾c
song song víi çc tiÕp ®iÓm. Tuy vËy trong thùc tÕ ng−êi ta vÉn th−êng dïng hai
®iÖn trë riªng rÏ v× gi¸ trÞ ®iÖn trë phô cÇn thiÕt cho mçi r¬ le kh«ng gièng nhau.
U
R f1 = − R Wkt
I kt min 0
U
Rf2 = − R Wkt
I kt min t
Do Iktmint >> Iktmin0 nªn Rf2 << Rf1, ë ®©y: Iktmin0 vµ Iktmint lµ gi¸ trÞ
dßng kÝch thÝch nhá nhÊt cña m¸y ph¸t khi kh«ng t¶i vµ khi cã t¶i.
Trong thùc tÕ ®«i khi ng−êi ta lµm kÕt hîp RL§CTH vµ RLHCD§
vµo chung mét kÕt cÊu, tøc lµ lµm mét r¬ le ®ång thêi võa lµm chøc n¨ng cña
RL§CTH võa lµm chøc n¨ng cña RLHCD§ - R¬ le cã chøc n¨ng nh− vËy ®−îc gäi
lµ RL§CTH gi¶m dÇn.
VÒ cÊu t¹o: RL§CTH gi¶m dÇn gièng RL§CTH ®· kh¶o s¸t, chØ
kh¸c ë chç: trªn lâi thÐp cña r¬ le cã hai cuén d©y tõ ho¸: cuén WU m¾c song song
vµ cuén WI m¾c nèi tiÕp trong m¹ch phô t¶i quÊn cïng chiÒu víi cuén WU (h×nh
2.87).
§Õn çc phô

t¶i
H×nh 2.87. R¬ le ®iÒu chØnh thÕ hiÖu gi¶m dÇn.

a- S¬ ®å ®Êu d©y; b- §Æc tÝnh.
79
Lâi thÐp cña r¬ le nh− vËy ®−îc tõ ho¸ bëi søc tõ ®éng cña c¶ hai
cuén d©y:
WU
θ Σ = θ WU + θ WI = U mf + I mf WI
R Wu
Thay gi¸ trÞ nµy vµo ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña r¬ le, ta ®−îc ph−¬ng
tr×nh c©n b»ng søc tõ ®éng:
WU
U mf + I mf WI = Cδ Flx
R Wu
Tõ ®ã rót ra:
R Wu (
U mf = (Cδ Flx − I mf WI )
WU 2 46)
Ph−¬ng tr×nh (2.46) cho thÊy r»ng: thÕ hiÖu m¸y ph¸t sÏ kh«ng
®−îc ®iÒu chØnh æn ®Þnh mµ nã sÏ gi¶m khi Imf t¨ng. §Æc tÝnh nh− vËy ®−îc gäi lµ
®Æc tÝnh thÕ hiÖu gi¶m dÇn. Vµ còng v× lý do ®ã mµ RL§CTH lo¹i nµy ®−îc gäi lµ
RL§CTH gi¶m dÇn.
§Æc tÝnh thÕ hiÖu gi¶m dÇn cã t¸c dông h¹n chÕ sù qu¸ t¶i cña m¸y
ph¸t. V× khi dßng ®iÖn t¶i t¨ng th× Umf gi¶m, h¹n chÕ kh¶ n¨ng t¨ng dßng ®iÖn.
Khi sö dông RL§CTH gi¶m dÇn th× bé ®iÒu chØnh ®iÖn chØ cßn hai
r¬ le. Do ®ã nã ®−îc gäi lµ bé §C§ hai r¬ le.
Çc bé §C§ hai r¬ le cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n, kÝch th−íc nhá gän vµ
gi¸ thµnh h¹ nªn th−êng ®−îc sö dông nhiÒu trªn çc xe m« t«, « t« du lÞch cì
nhá, mÆc dï chÊt l−îng lµmv iÖc cã kÐm h¬n bé §C§ lo¹i ba r¬ le.
Trªn h×nh 2.99 lµ s¬ ®å bé ®iÒu chØnh ®iÖn PP315-B dïng cho m¸y
ph¸t ®iÖn mét chiÒu G214-A1 víi ba r¬ le ®iÒu chØnh kÕt nèi víi nhau.
80
3
H×nh 2.88. S¬ ®å bé ®iÒu chØnh ®iÖn PP315-B.

1- Khung tõ; 2- Lâi thÐp; 3- Cuén d©y ®ãng m¹ch; 4- Cuén WIng; 5,11 -
CÇn tiÕp ®iÓm; 6- Bé phËn h¹n chÕ ®é n©ng cña cÇn tiÕp ®iÓm; 7, 9, 10- TiÕp ®iÓm;
8- Cuén WI; 12- VÝt ®iÒu chØnh; 13- Cuén Wu cña RL§CTH; 14- C«ng t¾c ®iÒu
chØnh theo mïa; 15- Cuén d©y c©n b»ng; 16- Rf1; 17- Rgt; 18- Rf2; 19- Cuén d©y
kÝch thÝch; 20- C«ng t¾c nèi m¸t; 21- Bé ¾c quy.
81
3. HÖ thèng ®¸nh löa
3.1. C«ng dông, ph©n lo¹i, yªu cÇu

3.1.1. C«ng dông:
HÖ thèng ®¸nh löa (HT§L) cã nhiÖm vô biÕn dßng ®iÖn mét chiÒu
thÕ hiÖu thÊp (6, 12 hay 24 V) hoÆc çc xung ®iÖn xoay chiÒu thÕ hiÖu thÊp (trong
HT§L b»ng Manhªt« vµ V« l¨ng manhªtic) thµnh çc xung ®iÖn cao thÕ
(12000...24000V) ®ñ ®Ó t¹o nªn tia löa (phãng qua ke hë bugi) ®èt ch¸y hçn hîp
lµm viÖc trong çc xi lanh cña ®éng c¬ vµo nh÷ng thêi ®iÓm thÝch hîp vµ t−¬ng
øng víi tr×nh tù xi lanh vµ chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬.
Trong mét sè tr−êng hîp, HT§L cßn dïng ®Ó hç trî khëi ®éng, t¹o
®iÒu kiÖn khëi ®éng ®éng c¬ ®−îc dÔ dµng ë nhiÖt ®é thÊp.
3.1.2. Ph©n lo¹i:

+ Theo ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc, HT§L ®−îc
chia thµnh 3 lo¹i:
- Lo¹i ®¸nh löa dïng ¾c quy: §©y lµ lo¹i HT§L th«ng dông, ®−îc
dïng trªn hÇu hÕt çc «t« thêi gian tr−íc ®©y, v× thÕ nã cßn ®−îc gäi lµ hÖ thèng
®¸nh löa th−êng hay HT§L cæ ®iÓn;.
- Lo¹i b¸n dÉn hay ®iÖn tö: víi sù cã mÆt cña çc linh kiÖn b¸n
dÉn trong thµnh phÇn cÊu t¹o. §©y lµ lo¹i HT§L míi, cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n h¼n
lo¹i HT§L th−êng vµ cã xu h−íng thay thÕ dÇn çc HT§L th−êng;
- Lo¹i ®¸nh löa b»ng Manhªt« hoÆc V«l¨ng manhªtÝc: Lµ lo¹i
HT§L cao ¸p ®éc lËp, kh«ng cÇn ®Õn ¾c quy m¸y ph¸t vµ cã ®é tin cËy cao.
- Lo¹i nhiÒu tia löa ®iÖn liªn tôc: lµ lo¹i c¬ cÊu ®¸nh löa dïng ®Ó
sÊy nãng m«i chÊt, hç trî khëi ®éng cho ®éng c¬ Diesel hoÆc ®éng c¬ m¸y bay.
+ Theo d¹ng n¨ng l−îng ®−îc tÝch luü tr−íc khi ®¸nh löa,
HT§L ®−îc chia ra 2 lo¹i:
- Lo¹i ®iÖn c¶m: bao gåm çc HT§L th−êng, ®¸nh löa b¸n dÉn
dïng Transitor, Manhªt«. ë lo¹i nµy n¨ng l−îng ®¸nh löa ®−îc tÝch luü trong tõ
tr−êng cña biÕn ¸p ®Æc biÖt gäi lµ biÕn ¸p ®¸nh löa;
- Lo¹i ®iÖn dung: lµ lo¹i HT§L míi vÒ nguyªn lý vµ cã rÊt nhiÒu
−u ®iÓm, nen hiÖn nay ®−îc sö dông nhiÒu trªn çc « t« xe m¸y hiÖn ®¹i. ë lo¹i
nµy n¨ng l−îng ®¸nh löa ®−îc tÝch luü kh«ng ph¶i trong tõ tr−êng cña biÕn ¸p
®¸nh löa mµ trong mét tô ®iÖn ®Æc biÖt gäi lµ tô tÝch.
3.1.3. Yªu cÇu:

HÖ thèng ®¸nh löa ph¶i ®¸p øng çc yªu cÇu chÝnh sau:
- Ph¶i ®¶m b¶o thÕ hiÖu ®ñ ®Ó t¹o ra ®−îc tia löa ®iÖn phãng qua
khe hë gi÷a çc ®iÖn cùc cña bugi;
- Tia löa ®iÖn ph¶i cã n¨ng l−îng ®ñ lín ®Ó ®èt ch¸y ®−îc hçn hîp
lµm viÖc trong mäi ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña ®éng c¬;
- Thêi ®iÓm ®¸nh löa ph¶i t−¬ng øng víi gãc ®¸nh löa sím hîp lý
nhÊt ë mäi chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬;
- §é tin cËy lµm viÖc cña HT§L ph¶i t−¬ng øng víi ®é tin cËy lµm
viÖc cña ®éng c¬;
- KÕt cÊu ®¬n gi¶n, b¶o d−ìng söa ch÷a dÔ dµng, gi¸ thµnh rÎ,...
82
3.2. S¬ l−îc mét sè vÊn ®Ò vÒ ®¸nh löa cao ¸p
3.2.1. −u ®iÓm:
ë çc ®éng c¬ x¨ng nãi riªng hay çc ®éng c¬ hçn hîp nhiªn liÖu
vµ kh«ng khÝ ®−îc hoµ trén bªn ngoµi xi lanh nãi chung, hçn hîp lµm viÖc trong xi
lanh ®−îc ®èt ch¸y b»ng tia löa ®iÖn cao thÕ. Ph−¬ng ph¸p ®èt hçn hîp nµy cã −u
®iÓm lµ:
- Thêi ®iÓm ®¸nh löa chÝnh x¸c, thêi gian ®¸nh löa ng¾n;
- §é tin cËy cao;
- ViÖc ®iÒu chØnh thêi ®iÓm ®¸nh löa ®¬n gi¶n;
- C«ng suÊt tiªu thô nhá;
- Gi¸ thµnh rÎ h¬n, kÝch th−íc khèi l−îng nhá h¬n so víi çc thiÕt
bÞ cña hÖ thèng nhiªn liÖu Diesel;
- Lu«n lu«n ë tr¹ng th¸i s½n sµng lµm viÖc, cã thÓ lµm viÖc ®−îc
ngay kh«ng cÇn ph¶i cã çc ®éng t¸c chuÈn bÞ ®Æc biÖt.
3.2.2. ThÕ hiÖu ®¸nh löa:

§Ó t¹o nªn tia löa phãng qua khe hë bugi, thÕ hiÖu gi÷a çc ®iÖn
cùc cña nã cÇn ph¶i ®¹t mét gi¸ trÞ tèi thiÓu nµo ®ã gäi lµ thÕ hiÖu ®¸nh löa. GÝa
trÞ cña thÕ hiÖu ®¸nh löa (U®l) phô thuéc chñ yÕu vµo: kho¶ng çch gi÷a çc ®iÖn
cùc vµ ¸p suÊt cña khÝ hçn hîp, tøc lµ:
U®l = f(p, δ)
ë ®©y:
δ - Kho¶ng çch gi÷a çc ®iÖn cùc;
p - ¸p suÊt khÝ hçn hîp trong xi lanh.
Ngoµi ra, U®l cßn chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè kh¸c, nh−:
- NhiÖt ®é vµ thµnh phÇn hçn hîp;
- H×nh d¹ng vµ nhiÖt ®é çc ®iÖn cùc;
- ChÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬, ...
Khi t¨ng kho¶ng çch gi÷a çc ®iÖn cùc vµ t¨ng ¸p suÊt khÝ
hçn hîp th× thÕ hiÖu ®¸nh löa còng t¨ng lªn (h×nh 3.1).
H×nh 3.1. ¶nh h−ëng

cña ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é ®Õn thÕ
hiÖu ®¸nh löa.
Sù t¨ng nhiÖt ®é trong xi lanh t¹o ®iÒu kiÖn i«ng ho¸ hçn hîp
khÝ, v× thÕ thÕ hiÖu ®¸nh löa cã thÓ gi¶m ®i (h×nh 3.1).
Khi khëi ®éng ®éng c¬ nguéi, nhiÖt ®é thµnh xi lanh vµ çc ®iÖn
83
cùc cßn thÊp, hçn hîp hót vµo Ýt bÞ ®èt nãng vµ kh«ng ®−îc bay h¬i hÕt. Nh÷ng h¹t
nhiªn liÖu ch−a bay h¬i r¬i vµo kh«ng gian gi÷a çc ®iÖn cùc lµm t¨ng U®l (lªn
15%...20%) (®−êng 2 - h×nh 3.2).
Sù t¨ng sè vßng quay cña ®éng c¬ lóc ®Çu lµm t¨ng mét chót
thÕ hiÖu ®¸nh löa do t¨ng ¸p suÊt nÐn (lät khÝ gi¶m), nh−ng sau ®ã U®l gi¶m v×
hÖ sè n¹p gi¶m vµ nhiÖt ®é bugi t¨ng.
Khi phô t¶i cña ®éng c¬ t¨ng , b−ím ga më to ra --> l−îng hçn
hîp ®i vµo xi lanh t¨ng lªn lµm t¨ng ¸p suÊt nÐn vµ t¨ng c«ng suÊt:
- YÕu tè thø nhÊt lµm t¨ng U®l;
- YÕu tè thø hai lµm gi¶m U®l (v× c«ng suÊt t¨ng lµm t¨ng nhiÖt ®é),
nh−ng ¶nh h−ëng kh«ng m¹nh b»ng yÕu tè thø nhÊt.
Nªn cuèi cïng U®l vÉn t¨ng khi t¨ng phô t¶i.
Trªn h×nh 3.2 lµ çc ®−êng biÓu diÔn quan hÖ gi÷a U®l vµ sè vßng quay øng
víi çc chÕ ®é lµm viÖc kh¸c nhau cña ®éng c¬.

thÕ hiÖu ®¸nh löa vµ sè vßng
quay ®éng c¬ ë çc møc t¶i kh¸c
nhau.
1- ThÕ hiÖu thø cÊp lín
nhÊt mµ biÕn ¸p ®¸nh löa cã thÓ
t¹o ra;
2- U®l khi khëi ®éng vµ
kh«ng t¶i; 3- U®l khi toµn t¶i; 4-
Trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng, U®l = (7...8).103 V lµ ®ñ t¹o tia löa
®iÖn. Nh−ng do U®l chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè nh− ph©n tÝch ë phÇn trªn,
nªn ®Ó ®¶m b¶o qóa tr×nh ®¸nh löa ®−îc liªn tôc víi ®é tin cËy cao, th× HT§L cÇn
ph¶i cã kh¶ n¨ng t¹o ra ®−îc mét thÕ hiÖu gi÷a çc ®iÖn cùc cña bugi, lín h¬n
1,5...3 lÇn so víi thÕ hiÖu ®¸nh löa tèi thiÓu, ®Ó ®¶m b¶o mét hÖ sè dù tr÷ nµo ®ã,
tøc lµ Ubgmax =(12000...24000) V (®−êng 1 trªn h×nh 3.2).
3.2.3. Thêi ®iÓm ®¸nh löa:

§Ó ®¶m b¶o cho ®éng c¬ lµm viÖc b×nh th−êng, c«ng suÊt ph¸t ra
lín nhÊt, th× hçn hîp trong xi lanh ph¶i ®−îc ®èt ch¸y vµo thêi ®iÓm thÝch hîp.
§Ó x¸c ®Þnh thêi ®iÓm nµy, ta nghiªn cøu chu tr×nh lµm viÖc cña
®éng c¬ 4 kú th«ng qua l−îc ®å chØ thÞ P - V hay cßn gäi lµ ®å thÞ c«ng (h×nh 3.3).
DiÖn tÝch phÇn g¹ch chÐo phÝa trªn cña ®å thÞ, x¸c ®Þnh c«ng cã Ých
cña khÝ ch¸y trong chu tr×nh. DiÖn tÝch phÇn g¹ch chÐo phÝa d−íi cña ®å thÞ, x¸c
®Þnh tæn thÊt cho qu¸ tr×nh hót vµ x¶.
C«ng suÊt mµ ®éng c¬ ph¸t ra sÏ tû lÖ víi hiÖu sè cña çc diÖn tÝch
trªn vµ ®¹t gi¸ trÞ max øng víi tr−êng hîp nÕu ¸p suÊt trong xi lanh ®¹t gi¸ trÞ cùc
®¹i ë sau ®iÓm chÕt trªn kho¶ng 10O...15O theo gãc quay trôc khuûu, tøc lµ khi qu¸
tr×nh ch¸y kÕt thóc sau ®iÓm chÕt trªn mét chót (®iÓm 2 trªn ®å thÞ).
Do nhiªn liÖu kh«ng thÓ ch¸y tøc thêi mµ ch¸y kÐo dµi trong mét
84
kho¶ng thêi gian nµo ®ã, kho¶ng vµi mili gi©y (ms). Nªn ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn
trªn, qu¸ tr×nh ®¸nh löa ph¶i x¶y ra ë cuèi kú nÐn, tr−íc ®iÓm chÕt trªn (§CT) mét
chót (®iÓm 1), tøc lµ ph¶i ®¸nh löa sím víi mét gãc θS nµo ®ã, gäi lµ gãc ®¸nh löa
sím tèi −u.
H×nh 3.3. §å thÞ c«ng

cña ®éng c¬ 4 kú.
a- §¸nh löa b×nh
th−êng;
b h lö
NÕu qu¸ tr×nh ®¸nh löa x¶y ra sím h¬n hay muén h¬n thêi ®iÓm tèi
−u ®Òu lµm gi¶m c«ng suÊt vµ chÊt l−îng lµm viÖc cña ®éng c¬.
- NÕu ®¸nh löa qu¸ sím(®iÓm 3 h×nh 3.3b): th× hçn hîp ch¸y hoµn
toµn trong kú nÐn, sù t¨ng ¸p suÊt do khÝ ch¸y d·n në sÏ c¶n trë chuyÓn ®éng ®i
tiÕp lªn §CT cña piston, tøc lµ c«ng cña khÝ ch¸y sinh ra ë phÇn hµnh tr×nh nµy trë
thµnh c«ng ©m, lµm gi¶m c«ng suÊt vµ tÝnh kinh tÕ cña ®éng c¬, t¨ng t¶i träng lªn
çc chi tiÕt nhãm piston thanh truyÒn. BiÓu hiÖn bªn ngoµi cña hiÖn t−îng nµy
lµ: cã tiÕng gâ kim lo¹i, c«ng suÊt ®éng c¬ gi¶m, ®éng c¬ nãng vµ lµm viÖc kh«ng
æn ®Þnh.
- NÕu ®¸nh löa muén qu¸: th× qu¸ tr×nh ch¸y sÏ x¶y ra trong kú
gi·n në, thËm chÝ nhiªn liÖu cã thÓ kh«ng kÞp ch¸y hÕt trong xi lanh mµ cßn tiÕp
tôc ch¸y rít ë èng x¶. Trong tr−êng hîp nµy ®éng c¬ sÏ rÊt nãng v× thÓ tÝch vïng
ch¸y vµ l−îng nhiÖt truyÒn cho n−íc lµm m¸t t¨ng, c«ng suÊt ®éng c¬ gi¶m.
H×nh 3.4 lµ ®å thÞ biÓu diÔn quan hÖ phô thuéc gi÷a c«ng suÊt ®éng
c¬ Ne vµ suÊt tiªu hao nhiªn liÖu riªng ge vµo gãc ®¸nh löa sím.
H×nh 3.4. ¶nh h−ëng

cña thêi ®iÓm ®¸nh löa ®Õn
c«ng suÊt vµ tÝnh kinh tÕ cña
®éng c¬.
Tõ ®å thÞ râ rµng r»ng: c«ng suÊt Nemax cña ®éng c¬ vµ suÊt tiªu hao
nhiªn liÖu gemin chØ nhËn ®−îc ë mét gi¸ trÞ gãc ®¸nh löa sím x¸c ®Þnh lµ gãc ®¸nh
löa sím tèi −u.
Gi¸ trÞ gãc ®¸nh löa sím tèi −u ®èi víi çc ®éng c¬ kh¸c nhau dao
85
®éng trong kho¶ng 20O...45O (theo gãc quay trôc khuûu) ë sè vßng quay vµ t¶i
träng ®Þnh møc. Gãc ®¸nh löa sím tèi −u ®−îc x¸c ®Þnh phô thuéc vµo thêi gian vµ
tèc ®é ch¸y cña hçn hîp. Thêi gian vµ tèc ®é ch¸y cña hçn hîp ®Õn l−ît m×nh l¹i
phô thuéc vµo çc yÕu tè, nh−: sè vßng quay ®éng c¬, thµnh phÇn khÝ hçn hîp, tû
sè nÐn, d¹ng buång ch¸y vµ vÞ trÝ bugi, lo¹i nhiªn liÖu vµ t¶i träng ...
Víi sù t¨ng sè vßng quay: thêi gian lµm viÖc cña chu tr×nh bÞ rót
ng¾n, do ®ã gãc ®¸nh löa sím cÇn ph¶i t¨ng lªn. NÕu thêi gian ch¸y cña nhiªn liÖu
kh«ng ®æi th× θS ph¶i t¨ng tuyÕn tÝnh theo n. Nh−ng do n t¨ng lµm t¨ng ¸p suÊt vµ
nhiÖt ®é trong xi lanh (do gi¶m lät khÝ vµ thêi gian truyÒn nhiÖt), t¨ng chuyÓn
®éng xo¸y lèc cña hçn hîp. V× thÕ tèc ®é ch¸y t¨ng lªn (h×nh 3.5) vµ thêi gian
ch¸y t−¬ng øng gi¶m ®i, nªn ë sè vßng quay cao θS t¨ng theo quy luËt phi tuyÕn
(h×nh 3.6).
Sù thay ®æi gãc ®¸nh löa sím phô thuéc vµo sè vßng quay trong
hÇu hÕt çc ®éng c¬ « t« ®−îc thùc hiÖn nhê bé ®iÒu chØnh ly t©m. Trong hÖ
thèng ®¸nh löa kiÓu ®iÖn tö, c«ng viÖc nµy ®−îc thùc hiÖn nhê çc bé c¶m biÕn
vµ m¹ch ®Æc biÖt.
H×nh 3.5. Quan hÖ gi÷a tèc

®é ch¸y vµ sè vßng quay trôc
+ khuûu.

gãc ®¸nh löa sím vµ sè vßng
quay trôc khuûu.
Tèc ®é ch¸y cña hçn hîp phô thuéc vµo thµnh phÇn cña nã, ®Æc
tr−ng bëi hÖ sè d− l−îng kh«ng khÝ α x¸c ®Þnh theo biÓu thøc:
G tt L−îng kh«ng khÝ thùc tÕ cho 1 Kg nhiª n liÖu
α= =
G lt L−îng kh«ng khÝ lý thuyÕt cÇn
thiÕt
®Ó ®èt ch¸y hoµn toµn 1 Kg nhiªn
86
Khi α = 1: hçn hîp cã thµnh phÇn b×nh th−êng;
Khi α > 1: hçn hîp ®−îc gäi lµ nh¹t (nghÌo);
Khi α < 1: hçn hîp ®−îc gäi lµ ®Ëm (giµu).
Thµnh phÇn hçn hîp ¶nh h−ëng lín ®Õn viÖc chän gãc ®¸nh löa
sím hîp lý. Hçn hîp qu¸ ®Ëm hoÆc qu¸ nh¹t, nãi chung ®Òu kh«ng thÓ bèc ch¸t
®−îc. Tèc ®é ch¸y cña hçn hîp ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt vµ bëi vËy gãc ®¸nh löa sím sÏ
nhá nhÊt, øng víi gi¸ trÞ Khi α = 0,8...0,9 (h×nh 3.7). Khi gi¶m hoÆc t¨ng α
gi¸ trÞ θS ®Òu ph¶i t¨ng lªn.
H×nh 3.7. ¶nh h−ëng cña H×nh 3.8. Quan hÖ gi÷a

thµnh phÇn hçn hîp ®Õn gãc ®¸nh gãc ®¸nh löa sím vµ tû sè nÐn.
löa sím.
Sù t¨ng tû sè nÐn lµm t¨ng ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é ë cuèi kú nÐn, do ®ã

lµm t¨ng tèc ®é ch¸y cña hçn hîp. V× thÕ, sù t¨ng tû sè nÐn lµm gi¶m gãc ®¸nh löa
sím (h×nh 3.8).
Møc t¶i cña ®éng c¬ còng ¶nh h−ëng lín ®Õn gãc ®¸nh löa sím
(h×nh 3.9). Khi më b−ím ga lín l−îng hçn hîp ®i vµo xi lanh nhiÒu h¬n --> lµm
t¨ng ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é khi nÐn, ®ång thêi cßn lµm gi¶m % khÝ sãt --> dÉn ®Õn
t¨ng tèc ®é ch¸y. V× thÕ, khi t¨ng t¶i träng cña ®éng c¬ --> θS gi¶m xuèng vµ
ng−îc l¹i.
H×nh 3.9. Quan hÖ gi÷a gãc ®¸nh

löa sím vµ t¶i träng ë çc sè vßng quay
kh¸c nhau.
T¶
ViÖc thay ®æi θS theo phô t¶i ®−îc thùc hiÖn nhê nh÷ng c¬ cÊu
®iÒu chØnh tù ®éng ®Æc biÖt:
- Trong HT§L th−êng c«ng viÖc nµy do bé ®iÒu chØnh ch©n kh«ng
®¶m nhËn;
- Trong HT§L ®iÖn tö (ë çc « t« hiÖn ®¹i) bé ®iÒu chØnh ch©n
kh«ng ®−îc thay b»ng bé c¶m biÕn ®é më b−ím ga. Sù thay ®æi th«ng sè cña bé
c¶m biÕn (®iÖn c¶m hay ®iÖn trë) sÏ t¸c ®éng vµo s¬ ®å m¹ch ®¸nh löa vµ lµm thay
87
®æi gãc ®¸nh löa sím.
Gãc ®¸nh löa sím cßn chÞu ¶nh h−ëng cña tÝnh chÊt (lo¹i) nhiªn
liÖu (tr−íc hÕt lµ chØ sè èc tan). §Ó thay ®æi gãc ®¸nh löa sím phô thuéc chØ sè
èc tan cña nhiªn liÖu ng−êi ta dïng bé phËn ®iÒu chØnh c¬ khÝ ®Ó ®iÒu chØnh.
H×nh d¹ng buång ch¸y vµ vÞ trÝ bugi ¶nh h−ëng ®Õn h×nh d¹ng vµ
diÖn tÝch bÒ mÆt mµng löa, ®Õn qu·ng ®−êng lan truyÒn cña nã, nªn còng ¶nh
h−ëng ®Õn thêi gian vµ tèc ®é ch¸y, vµ bëi vËy ®Õn gãc ®¸nh löa sím tèi −u.
3.2.4. N¨ng l−îng tia löa ®iÖn:

NÕu ®éng c¬ ®· nãng lªn vµ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng,
th× hçn hîp lµm viÖc trong xi lanh cã nhiÖt ®é gÇn víi nhiÖt ®é tù bèc ch¸y cña nã.
V× thÕ, ®Ó ch©m löa hçn hîp chØ cÇn mét tia löa cã n¨ng l−îng rÊt nhá.
Tuy v©y, cã mét sè chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬ ®ßi hái tia löa ph¶i
cã mét n¨ng l−îng kh¸ lín, nh−: khi khëi ®éng ®éng c¬ nguéi, më ®ét ngét b−ím
ga, chÕ ®é kh«ng t¶i.
Hçn hîp nh¹t hoÆc ®Ëm h¬n cÇn thiÕt còng yªu cÇu t¨ng n¨ng
l−îng tia löa.
Víi sù t¨ng tû sè nÐn kh¶ n¨ng ®èt ch¸y hçn hîp tèt h¬n, mÆc dï
¸p suÊt còng t¨ng, bëi v× nhiÖt ®é hçn hîp t¨ng lªn vµ bëi vËy n¨ng l−îng tia löa
gi¶m ®i.
Trªn h×nh 3.10 lµ ®å thÞ biÓu diÔn quan hÖ phô thuéc gi÷a n¨ng
l−îng tia löa Wm vµ thµnh phÇn hçn hîp α víi çc tû sè nÐn kh¸c nhau. Râ rµng,
tû sè nÐn cµng cao th× n¨ng l−îng cÇn thiÕt cña tia löa cµng gi¶m.

n¨ng l−îng tia löa víi thµnh
phÇn hçn hîp α vµ tû sè nÐn ε.
Çc kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· cho thÊy: tèc ®é khuyÕch t¸n tia löa
cµng lín th× kh¶ n¨ng ®èt ch¸y hçn hîp cña nã cµng cao. Tõ ®ã cã thÓ kÕt luËn:
víi cïng mét n¨ng l−îng nh− nhau th× thµnh phÇn ®iÖn dung cña tia löa hiÖu qu¶
h¬n so víi thµnh phÇn ®iÖn c¶m cña nã.
Çc nghiªn cøu còng cho thÊy: khi n¨ng l−îng tia löa ®· ®¶m b¶o
ch©m löa tin cËy cho hçn hîp lµm viÖc, th× sù t¨ng h¬n n÷a cña n¨ng l−îng nµy
kh«ng hÒ ¶nh h−ëng g× tíi sù ®èt ch¸y nhiªn liÖu.
Sù phãng tia löa ®iÖn tr−íc tiªn g©y ra sù ®èt nãng vµ i«ng ho¸ çc
líp hçn hîp ë s¸t nã. N¨ng l−îng tia löa tiªu tèn cho çc qu¸ tr×nh nµy rÊt nhá (chØ
kho¶ng 5%...10%). PhÇn n¨ng l−îng cßn l¹i sÏ khuyÕch t¸n vµ ®èt nãng çc ®iÖn
cùc cña bugi. N¨ng l−îng tia löa do çc HT§L hiÖn nay t¹o ra nãi chung cã gi¸ trÞ
lín h¬n nhiÒu so víi n¨ng l−îng cÇn thiÕt ®Ó ®èt ch¸y hçn hîp lµm viÖc trong xi
lanh.
88
¶nh h−ëng lín ®Õn viÖc ®èt ch¸y hçn hîp lµ thêi gian vµ ®Æc tÝnh
phãng tia löa ®iÖn. VÝ dô: khi ®éng c¬ lµm viÖc ë chÕ ®é t¶i côc bé, hÖ sè n¹p
(theo khèi l−îng) hçn hîp míi gi¶m ®i vµ phÇn tr¨m khÝ sãt t¨ng lªn --> ¸p suÊt vµ
nhiÖt ®é trong buång ch¸y gi¶m ®i --> hçn hîp lµm viÖc trë nªn khã ch¸y h¬n.
Ngoµi ra, chÊt l−îng phun vµ hoµ trén nhiªn liÖu xÊu ®i do tèc ®é trong häng
khuyÕch t¸n cña çcbuarator gi¶m.
Víi sù thay ®æi t¶i träng ®éng c¬, x¶y ra sù ph©n phèi l¹i n¨ng
l−îng gi÷a çc thµnh phÇn ®iÖn dung vµ ®iÖn c¶m cña tia löa. Thµnh phÇn ®iÖn
dung t¨ng víi sù t¨ng t¶i träng ®éng c¬ do t¨ng ®iÖn ¸p ®¸nh löa, cßn thµnh phÇn
®iÖn c¶m t−¬ng øng gi¶m ®i. Tuy vËy, sù ph©n phèi l¹i n¨ng l−îng nµy kh«ng ¶nh
h−ëng râ rÖt ®Õn çc chØ tiªu lµm viÖc cña ®éng c¬.
Khi t¨ng thêi gian phãng tia löa ®iÖn chÊt l−îng lµm viÖc vµ tÝnh
kinh tÕ cña ®éng c¬ t¨ng lªn mét chót khi lµm viÖc víi hçn hîp nh¹t ë mét sè chÕ
®é lµm viÖc nµo ®ã.
Khi ®éng c¬ lµm viÖc ë chÕ ®é kh«ng t¶i vµ t¶i nhá, trong hçn hîp
chøa mét l−îng lín khÝ sãt, kÐm ®ång nhÊt cã ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é khi nÐn thÊp.
Trong ®iÒu kiÖn nh− vËy, khi t¨ng thêi gian phãng tia löa ®iÖn sÏ x¶y ra sù thay
thÕ hoµn toµn hay mét phÇn hçn hîp ®· bÞ « xy ho¸ trong vïng sat bugi ®¸nh löa.
Bëi vËy, tèc ®é ph¸t triÓn çc ph¶n øng ë ®Çu qu¸ tr×nh ch¸y t¨ng lªn.
Trong tr−êng hîp thêi gian phãng tia löa ®iÖn qu¸ ng¾n, hçn hîp
hoµ trén xÊu, cã líp khÝ sãt r¬i vµo vïng bugi ®¸nh löa cã thÓ lµm chËm qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn cña çc ph¶n øng.
Nh− vËy cã thÓ kÕt luËn r»ng: hÖ thèng ®¸nh löa cã thêi gian
phãng tia löa t−¬ng ®èi dµi, kh«ng chØ n©ng cao çc chØ tiªu lµm viÖc cña ®éng c¬
ë çc chÕ ®é t¶i côc bé mµ cßn cã t¸c dông lµm gi¶m ®éc tÝnh khÝ x¶.
3.3. HÖ thèng ®¸nh löa th−êng

3.3.1. S¬ ®å cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc:
Trªn h×nh 3.11 lµ s¬ ®å cÊu t¹o cña hÖ thèng ®¸nh löa th−êng.
Nh÷ng thiÕt bÞ chñ yÕu cña HT§L nµy lµ: biÕn ¸p ®¸nh löa 3 ®−îc cung cÊp tõ
nguån mét chiÒu (¾c quy hoÆc m¸y ph¸t), bé chia ®iÖn 4 vµ çc bugi ®¸nh löa 5.
§
Õn m¸y
H×nh 3.11. S¬ ®å cÊu t¹o vµ

nguyªn lý cña hÖ thèng ®¸nh löa
th−êng.
89
BiÕn ¸p ®¸nh löa cã hai cuén d©y: cuén s¬ cÊp W1 cã kho¶ng
250...400 vßng, cuén thø cÊp W2 - 19000...26000 vßng.
Cam 1 cña bé chia ®iÖn ®−îc dÉn ®éng quay tõ trôc ph©n phèi, lµm
nhiÖm vô ®ãng më tiÕp ®iÓm KK', tøc lµ nèi ng¾t m¹ch s¬ cÊp cña biÕn ¸p ®¸nh
löa.
+ Khi KK' ®ãng: trong m¹ch s¬ cÊp xuÊt hiÖn dßng ®iÖn s¬ cÊp i1.
Dßng nµy t¹o nªn mét tõ tr−êng khÐp m¹ch qua lâi thÐp vµ hai cuén d©y cña biÕn
¸p ®¸nh löa (h×nh 3.12a).
H×nh 3.12. S¬ ®å lµm viÖc cña hÖ thèng ®¸nh löa th−êng.
+ Khi KK' më: m¹ch s¬ cÊp bÞ ng¾t, dßng i1 vµ tõ tr−êng do nã t¹o

nªn mÊt ®i. Do ®ã, trong c¶ hai cuén d©y sÏ xuÊt hiÖn çc S§§ tù c¶m, tû lÖ thuËn
víi tèc ®é biÕn thiªn cña tõ th«ng (h×nh 3.12b). Bëi v× cuén W2 cã sè vßng d©y lín
nªn S§§ c¶m øng sinh ra trong nã còng lín, ®¹t gi¸ trÞ kho¶ng 12000...24000 V.
§iÖn ¸p cao nµy truyÒn tõ cuén thø cÊp qua r«to cña bé chia ®iÖn 4 vµ çc d©y dÉn
cao ¸p ®Õn çc bugi ®¸nh löa 5 theo thø tù næ cña ®éng c¬. Khi thÕ hiÖu thø cÊp
®¹t gi¸ trÞ U®l th× sÏ xuÊt hiÖn tia löa ®iÖn phãng qua khe hë bugi ®èt ch¸y hçn hîp
lµm viÖc trong xi lanh.
Vµo thêi ®iÓm tiÕp ®iÓm më, trong cuén W1 còng xuÊt hiÖn mét
S§§ tù c¶m kho¶ng 200...300V. NÕu nh− kh«ng cã tô ®iÖn C1 m¾c song song víi
tiÕp ®iÓm KK' th× S§§ nµy sÏ g©y ra tia löa m¹nh phãng qua tiÕp ®iÓm, lµm ch¸y
rç çc m¸ vÝt, ®ång thêi lµm cho dßng s¬ cÊp vµ tõ tr−êng cña nã mÊt ®i chËm h¬n
vµ v× thÕ, thÕ hiÖu thø cÊp còng sÏ kh«ng lín.
Khi cã tô C1 dßng s¬ cÊp vµ S§§ tù c¶m e1 sÏ ®−îc dËp t¾t nhanh
chãng, kh«ng g©y ra tia löa ë tiÕp ®iÓm vµ U2 t¨ng lªn.
Nh− vËy, qu¸ tr×nh ®¸nh löa cã thÓ chia lµm 3 giai ®o¹n:
- Giai ®o¹n t¨ng dßng s¬ cÊp khi KK' ®ãng l¹i;
- Giai ®o¹n t¨ng xuÊt hiÖn S§§ cao ¸p trong cuén thø cÊp khi KK'
90
më r;: - Giai ®o¹n xuÊt hiÖn tia löa ®iÖn cao thÕ ë bugi khi U2 t¨ng ®Õn gi¸ trÞ U®l;
+ Giai ®o¹n t¨ng dßng s¬ cÊp khi KK' ®ãng l¹i:

Khi KK' ®ãng, sÏ cã dßng s¬ cÊp i1 ch¹y theo m¹ch
(+)AQ --> K® --> Rf --> W1 --> CÇn tiÕp ®iÓm 2 --> KK' --> M¸t -->
(-)AQ
Dßng ®iÖn nµy t¨ng tõ kh«ng ®Õn mét gÝa trÞ giíi h¹n x¸c ®Þnh bëi
®iÖn trë cña m¹ch s¬ cÊp. M¹ch thø cÊp lóc nµy coi nh− hë. Do S§§ tù c¶m, dßng
i1 kh«ng thÓ t¨ng tøc thêi mµ t¨ng dÇn trong mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã. Trong
giai ®o¹n gia t¨ng dßng s¬ cÊp ta cã thÓ viÕt ph−¬ng tr×nh sau:
Ung + eL1 = i1.R1
Trong ®ã:
Ung - ThÕ hiÖu cña nguån ®iÖn (¾c quy hoÆc m¸y ph¸t);
eL1 - S§§ tù c¶m trong cuén W1;
R1 - Tæng trë thuÇn cña m¹ch s¬ cÊp.
di1 di
Mµ: e L1 = − L 1 ⇒ U ng − L 1 1 = i1 R 1 (
dt dt 3 2)
Gi¶i ph−¬ng tr×nh vi ph©n (3.2) ta x¸c ®Þnh ®−îc:
U ng ⎡ − ⎤
t
i1 = ⎢1 − e 1 ⎥
τ (
R1 ⎢ ⎥⎦ 3 3)
⎣
Trong ®ã:
t - Thêi gian tiÕp ®iÓm ®ãng;
L1
τ1 = - H»ng sè thêi gian cña m¹ch s¬ cÊp.
R1
BiÓu thøc (3.3) cho thÊy: dßng s¬ cÊp t¨ng theo quy luËt ®−êng
tiÖm cËn (h×nh 3.13):
di1 U ng
- Khi t=0 (tiÕp ®iÓm võa ®ãng l¹i): th× i1 = 0 vµ = ;
dt L1
U ng di1
- Khi t=∞ (tiÕp ®iÓm ®ãng rÊt l©u): th× i1 = vµ = 0.
R1 dt
H×nh 3.13. Qóa tr×nh

t¨ng dßng s¬ cÊp víi çc ®iÖn
trë R1 kh¸c nhau.
91
Tõ çc biÓu thøc trªn ta thÊy râ r»ng, tèc ®é gia t¨ng dßng s¬ cÊp
di 1
( ) phô thuéc vµo gi¸ trÞ Ung vµ L1. Tèc ®é nµy cã gi¸ trÞ cùc ®¹i vµo thêi ®iÓm
dt
tiÕp ®iÓm b¾t ®Çu ®ãng.
di 1
Gi¸ trÞ nhá nhÊt cña tèc ®é t¨ng dßng s¬ cÊp ( ) ®−îc x¸c ®Þnh
dt
bëi thêi ®iÓm më tiÕp ®iÓm. Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc cña hÖ thèng ®¸nh löa, tèc
®é nµy kh«ng bao giê gi¶m ®Õn kh«ng. V× thêi gian tiÕp ®iÓm ®ãng ng¾n nªn dßng
s¬ cÊp kh«ng kÞp ®¹t gi¸ trÞ æn ®Þnh.
Gi¸ trÞ cùc ®¹i mµ dßng s¬ cÊp cã thÓ ®¹t ®−îc (i1max) phô thuéc vµo
®iÖn trë m¹ch s¬ cÊp vµ thêi gian tiÕp ®iÓm ë tr¹ng th¸i ®ãng. Thay gi¸ trÞ t=t® vµo
ph−¬ng tr×nh (3.3), ta x¸c ®Þnh ®−îc:
U ng ⎡ ⎤
R
− 1
td
i1 max = I1ng = ⎢1 − e L 1 ⎥
R1 ⎢ ⎥
⎣ ⎦
Trong ®ã:
I1ng - Gi¸ trÞ dßng s¬ cÊp khi tiÕp ®iÓm më;
t® - Thêi gian tiÕp ®iÓm ë tr¹ng th¸i ®ãng.
td t
NÕu ký hiÖu τ d = = d lµ thêi gian ®ãng tiÕp ®iÓm
t d + t m Tck
t−¬ng ®èi (ë ®©y: Tck = (t® + tm); tm - Thêi gian tiÕp ®iÓm ë tr¹ng th¸i më) th× thêi
gian tiÕp ®iÓm ®ãng cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
120
t d = τ d Tck = τ d
neZ
Trong ®ã:
neZ
=f - TÇn sè ®ãng më cña tiÕp ®iÓm (BiÓu thøc nµy cã
120
thÓ chøng minh víi lËp luËn nh− sau: Trong 2 vßng quay cña trôc khuûu, tøc lµ
trong thêi gian (60/ne)x2 gi©y, tiÕp ®iÓm ph¶i ®ãng më Z lÇn ®Ó thùc hiÖn ®¸nh
löa. VËy trong thêi gian 1 gi©y tiÕp ®iÓm cÇn ph¶i ®ãng më [Z/(120/ne)] hay
f=(neZ/120));
Z - Sè xi lanh cña ®éng c¬ 4 kú;

ne - Sè vßng quay cña ®éng c¬.
Cuèi cïng ta cã:

120 ⎤
U ng ⎡
R
−( 1
τd )
⎢1 − e L neZ ⎥ (3.
I1ng = 1
R1 ⎢ ⎥ 4)
⎣ ⎦
Tõ biÓu thøc (3.4) ta rót ra çc nhËn xÐt sau:
- GÝa trÞ dßng I1ng phô thuéc çc th«ng sè cña m¹ch s¬ cÊp (R1 vµ
L1);
92
- I1ng gi¶m ®i khi t¨ng sè vßng quay vµ sè xi lanh ®éng c¬;
-I1ng t¨ng lªn khi t¨ng thêi gian ®ãng tiÕp ®iÓm t−¬ng ®èi, thêi gian
nµy ®−îc Ên ®Þnh bëi d¹ng cam vµ viÖc ®iÒu chØnh tiÕp ®iÓm. Th−êng τ® kh«ng thÓ
lµm t¨ng qu¸ 0,63 v× lóc ®ã cam sÏ rÊt nhän, g©y ra rung ®éng vµ va ®Ëp cÇn tiÕp
®iÓm khi lµm viÖc vµ mau mßn.
+ Giai ®o¹n t¨ng xuÊt hiÖn S§§ cao ¸p trong cuén thø cÊp khi
KK' më ra:
Khi tiÕp ®iÓm KK' cña bé chia ®iÖn më ra, dßng s¬ cÊp vµ tõ th«ng
do nã sinh ra gi¶m rÊt nhanh trong mét thêi gian ng¾n. Do ®ã trong cuén thø cÊp
W2 cña biÕn ¸p ®¸nh löa sÏ xuÊt hiÖn mét S§§ c¶m øng cã gi¸ trÞ rÊt lín (tõ
12000...24000V).
Gi¸ trÞ cña S§§ cao ¸p nµy cã thÓ x¸c ®Þnh tõ ph−¬ng tr×nh c©n
b»ng vµ biÕn ®æi n¨ng l−îng trong hÖ thèng ®¸nh löa:
- Ngay tr−íc khi tiÕp ®iÓm më, trong m¹ch tõ cña biÕn ¸p ®¸nh löa
L 1 I 21ng
tÝch luü mét n¨ng l−îng ®iÖn tõ lµ: Wdt =
2
- Khi tiÕp ®iÓm më ra (nh−ng ch−a xuÊt hiÖn tia löa ®iÖn cao thÕ)
th× n¨ng l−îng nµy biÕn thµnh n¨ng l−îng tÜnh ®iÖn tÝch luü trong ®iÖn dung C1 cña
m¹ch s¬ cÊp vµ C2 cña m¹ch thøc cÊp, cßn mét phÇn rÊt nhá biÕn thµnh nhiÖt n¨ng
tiªu t¸n ra m«i tr−êng.
Nh− vËy, ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n¨ng l−îng lóc tiÕp ®iÓm b¾t ®Çu
më cã thÓ viÕt nh− sau:
2 2
L 1 I 2 1ng C 1 U 1 C U
= + 2 2 +Q
2 2 2
W1 ⎡ ⎛ W ⎞2 ⎤
U1 = U 2 ⇒ L 1 I 1ng = ⎢C 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ + C 2 ⎥ U 2 + Q
2 2
Mµ:
W2 ⎢⎣ ⎝ W2 ⎠ ⎥⎦
Sau khi biÕn ®æi ta nhËn ®−îc:
L1
U 2 = I1ng 2
η' (
⎛W ⎞ 3 5)
C 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ + C 2
⎝ W2 ⎠
Trong ®ã:
C1 - §iÖn dung cña m¹ch s¬ cÊp (tô ®iÖn);
C2 - §iÖn dung cña m¹ch thø cÊp;
Q - Tæn thÊt d−íi d¹ng nhiÖt;
η' - HÖ sè tÝnh ®Õn sù gi¶m U2 do tæn thÊt n¨ng l−îng
d−íi d¹ng nhiÖt trong c¶ hai m¹ch s¬ cÊp vµ thø cÊp (η'=0,75...0,85).
Quy luËt thay ®æi dßng i1 vµ ®iÖn thÕ U2 trong giai ®o¹n nµy cña
HT§L ®−îc biÓu diÔn trªn h×nh 3.14.
Tõ çc c«ng thøc (3.5) ta thÊy r»ng: thÕ hiÖu thø cÊp U2 phô thuéc
vµo vµo mét lo¹t çc th«ng sè cña m¹ch s¬ cÊp vµ thø cÊp. Nã tû lÖ thuËn víi I1ng
93
vµ L1, tû lÖ nghÞch víi C1 vµ C2.
Trªn h×nh 3.15 lµ ®å thÞ biÓu diÔn quan hÖ U2max=f(C1). Tõ ®å thÞ ta
thÊy r»ng: khi C1 gi¶m th× U2 t¨ng. Sù gi¶m C1 hîp lý chØ ®Õn mét giíi h¹n nµo ®ã
(kho¶ng 0,17...0,3 μF), nÕu gi¶m C1 nhá h¬n gi¸ trÞ nµy th× U2max l¹i gi¶m. §iÒu
nµy ®−îc gi¶i thÝch lµ do C1 qu¸ nhá nªn kh«ng dËp t¾t ®−îc tia löa ë tiÕp ®iÓm,
lµm t¨ng mÊt m¸t n¨ng l−îng vµ gi¶m I1ng.
§iÖn dung C2 ®−îc x¸c ®Þnh bëi chiÒu dµi vµ vÞ trÝ ®Æt çc d©y cao
¸p, bëi ®iÖn dung cña bugi ®¸nh löa vµ cña cuén thøc cÊp. Nãi chung C2 bao giê
còng tån t¹i vµ cã gi¸ trÞ kh«ng nhá h¬n (40...75) pF. NÕu trªn « t« cã hÖ thèng
chèng nhiÔu x¹ v« tuyÕn th× C2 cã thÓ t¨ng tíi 150 pF vµ lín h¬n, nªn U2 sÏ gi¶m
®¸ng kÓ. Quan hÖ U2max=f(C2) biÓu diÔn trªn h×nh 3.16.
TiÕp
®iÓm
ë ë
1
H×nh 3.14. Sù thay ®æi

i1, i2 vµ U2 khi hÖ thèng ®¸nh
löa lµm viÖc.
0,17÷0
94 H×nh 3.15. Quan hÖ H×nh 3.16. Quan hÖ
U =f(C ) U =f(C )
§Ó t¨ng U2 cã thÓ t¨ng L1 hay I1ng. Tuy vËy, viÖc t¨ng L1 sÏ lµm
gi¶m I1ng, ngoµi ra cßn g©y tia löa m¹nh ë tiÕp ®iÓm. Th−êng th−êng L1 = (6...10)
mH. Cßn viÖc t¨ng I1ng th× bÞ giíi h¹n bëi ®é bÒn vµ tuæi thä cña çc m¸ tiÕp ®iÓm.
Thay ®æi hÖ sè biÕn ¸p Kba=(W2/W1) trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c
®Þnh cã thÓ t¨ng ®−îc U2. Gi¸ trÞ tèi −u ®èi víi çc HT§L hiÖn nay cña Kba (khi
L1= (6...10) mH) lµ 55...95. Kba kh¸c gi¸ trÞ nµy ®Òu lµm gi¶m U2.
Trong c«ng thøc x¸c ®Þnh U2 ch−a tÝnh ®Õn ¶nh h−ëng cña tr¹ng
th¸i bugi ®¸nh löa. Khi cã ®iÖn trë dß ë d¹ng çu cÆn, muéi than b¸m trªn phÇn
çch ®iÖn cña bugi, th× U2 còng bÞ gi¶m ®¸ng kÓ do cã dßng rß (h×nh 3.17). Trong
tr−êng hîp nµy: U2 = Rr.ir = E2 - ir.RW2 < E2
H×nh 3.17. S¬ ®å m¹ch

®¸nh löa khi cã ®iÖn trë rß (bugi
bÈn).
+ Giai ®o¹n xuÊt hiÖn tia löa ®iÖn cao thÕ ë bugi khi U2 t¨ng ®Õn
gi¸ trÞ U®l:
Khi thÕ hiÖu U2 võa ®¹t ®Õn gi¸ trÞ U®l, ®ñ ®Ó xuyªn qua khe hë gi÷a
çc ®iÖn cùc cña bugi, th× ë ®ã sÏ xuÊt hiÖn tia löa ®iÖn cao thÕ (h×nh 3.18). Khi
xuÊt hiÖn tia löa ®iÖn th× U2 gi¶m ®ét ngét tr−íc khi kÞp ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i.
H×nh 3.18. Sù thay ®æi thÕ

hiÖu U2 khi phãng tia löa ®iÖn.
1- U2max (ThÕ hiÖu max cña
biÕn ¸p ®¸nh löa); 2- U®l: ThÕ hiÖu
®¸nh löa; 3- §iÖn thÕ cña tia löa hå
quang (vÏ phãng ®¹i); a - b: PhÇn
®iÖn dung; b - c: PhÇn ®iÖn c¶m.
95
KÕt qu¶ cña nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· x¸c ®Þnh ®−îc r»ng:
Tia löa ®iÖn cã hai phÇn râ rÖt: phÇn ®iÖn dung vµ phÇn ®iÖn c¶m.
PhÇn ®iÖn dung xuÊt hiÖn tr−íc, vµo thêi ®iÓm ®Çu cña qu¸ tr×nh
phãng ®iÖn. §ã lµ sù phãng tÜnh ®iÖn do n¨ng l−îng cña ®iÖn tr−êng tÝch luü trong
®iÖn dung C1 vµ C2 cña HT§L, tia löa ®iÖn dung cã mµu xanh lam vµ rÊt chãi do
nhiÖt ®é cña nã cao tíi 10000 OC. Thêi gian tån t¹i tia löa nµy rÊt ng¾n (<10-6 S)
vµ ®iÖn l−îng dÞch chuyÓn qua kh«ng ®¸ng kÓ. Nh−ng do thÕ hiÖu cao vµ ®iÖn trë
kªnh phãng ®iÖn nhá, nªn dßng ®iÖn phãng vµ c«ng suÊt tøc thêi cña nã kh¸ lín.
Gi¸ trÞ i2 ®¹t tíi vµi tr¨m, thËm chÝ vµi ngh×n ampe.
§Æc tr−ng cña phÇn tia löa ®iÖn dung lµ cã tiÕng næ l¸ch t¸ch, tÇn
sè dao ®éng lín tíi (106...107) Hz, nªn g©y nhiÔu x¹ v« tuyÕn m¹nh.
Tia löa ®iÖn dung lµm ®iÖn thÕ U2 gi¶m ®ét ngét, chØ cßn kho¶ng
1500...2000 V. V× tia löa xuÊt hiÖn tr−íc khi U2 ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i, nªn phÇn tia löa
®iÖn dung chØ tiªu tèn mét phÇn n¨ng l−îng cña tõ tr−êng tÝch luü trong biÕn ¸p
2
CU dl W
®¸nh löa lµ WC = , trong ®ã: C = C 1 ( 1 ) 2 + C 2 .
2 W2
PhÇn n¨ng l−îng cßn l¹i ®−îc tiÕp tôc phãng qua khe hë bugi d−íi
d¹ng tia löa ®iÖn c¶m hay cßn gäi lµ ®u«i löa. Do U2 ®· gi¶m nhiÒu nªn dßng
phãng lóc nµy còng rÊt nhá, chØ kho¶ng (80...100)mA. Tia löa ®iÖn c¶m cã mµu
tÝm nh¹t-vµng, kÐo dµi kho¶ng vµi micro gi©y ®Õn vµi mili gi©y, phô thuéc vµo gi¸
2
L 1 I 1ng
trÞ n¨ng l−îng ®iÖn c¶m tÝch luü trong m¹ch s¬ cÊp: WL = .
2
Trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ, tia löa cã thÓ chØ cã phÇn ®iÖn dung hoÆc
®iÖn c¶m thuÇn tuý hoÆc hçn hîp c¶ hai phÇn, tuú thuéc vµo çc th«ng sè cña
HT§L vµ çc ®iÒu kiÖn vËt lý khi xuÊt hiÖn tia löa. Nãi chung çc xo¸y khÝ h×nh
thµnh trong buång ch¸y ë sè vßng quay cao cña ®éng c¬, c¶n trë viÖc t¹o thµnh
phÇn ®iÖn c¶m cña tia löa.
§u«i löa cã t¸c dông tèt khi khëi ®éng ®éng c¬ nguéi. V× khi khëi
®éng nhiªn liÖu bèc h¬i kÐm, khã ch¸y. Nªn khi nhiªn liÖu ®· bÐn löa cña phÇn
®iÖn dung, nã sÏ bèc h¬i vµ hoµ trén tiÕp, ®u«i löa sau ®ã sÏ ®èt cho nhiªn liÖu
ch¸y hÕt.
3.3.2. §Æc tÝnh hÖ thèng ®¸nh löa th−êng:

§Æc tÝnh cña HT§L lµ ®å thÞ biÓu diÔn quan hÖ U2=f(n) vµ I1ng=f(n).
Trªn h×nh 3.19 lµ ®Æc tÝnh ®iÓn h×nh cña HT§L cña çc ®éng c¬ 4 vµ 6 xi lanh.
H×nh 3.19. §Æc tÝnh

cña HT§L th−êng cña çc
®éng c¬ 4 vµ 6 xi lanh.
96
Trªn h×nh 3.20 lµ ¶nh chôp quy luËt biÕn thiªn dßng s¬ cÊp i1 ë
nh÷ng sè vßng quay kh¸c nhau cña ®éng c¬.
H×nh 3.20. Quy luËt

biÕn thiªn i1 ë nh÷ng sè vßng
quay n kh¸c nhau.
a- Khi n nhá; b- Khi n
lín
Ph©n tÝch çc ®Æc tÝnh U2=f(n) vµ I1ng=f(n), cã thÓ rót ra çc kÕt
luËn sau:
- Khi n t¨ng th× thêi gian ®ãng tiÕp ®iÓm (t®) gi¶m nªn I1ng gi¶m;
- I1ng gi¶m sÏ lµm U2 gi¶m --> ®ã lµ nh−îc ®iÓm c¬ b¶n cña HT§L
th−êng;
- NÕu çc ®iÒu kiÖn kh¸c nh− nhau, th× sè xi lanh Z cña ®éng c¬
t¨ng sÏ lµm t® gi¶m vµ bëi vËy, U2 gi¶m;
- VÒ lý thuyÕt, khi n nhá th× U2 ph¶i lín. Nh−ng thùc tÕ (h×nh 3.19),
ë vïng nµy U2 còng gi¶m. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: khi n nhá --> tèc ®é
më tiÕp ®iÓm chËm, nªn tia löa cßn kÞp phãng qua tiÕp ®iÓm khi nã më ra, lµm
gi¶m tèc ®é biÕn thiªn dßng s¬ cÊp vµ tõ th«ng do nã sinh ra, do ®ã lµm gi¶m U2.
PhÇn n¨ng l−îng bÞ mÊt m¸t ®Ó t¹o tia löa nµy kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn khi x©y dùng
çc c«ng thøc tÝnh U2 ë trªn.
3.3.3. Çc biÖn ph¸p c¶i thiÖn ®Æc tÝnh hÖ thèng ®¸nh löa th−êng:
Nh−îc ®iÓm c¬ b¶n cña HT§L th−êng lµ ë sè vßng quay cao cña
®éng c¬, chÊt l−îng ®¸nh löa gi¶m ®i (do U2 gi¶m), ®Æc biÖt lµ khi ®éng c¬ thuéc
lo¹i cao tèc nhiÒu xi lanh. Do ®ã ®Ó ®¶m b¶o cho HT§L lµm viÖc tin cËy ë sè
vßng quay cao, ph¶i cã biÖn ph¸p kh¾c phôc nh−îc ®iÓm nµy, hay nãi mét çch
kh¸c lµ ph¶i c¶i thiÖn ®−êng ®Æc tÝnh cña nã.
§Ó c¶i thiÖn ®Æc tÝnh cña HT§L th−êng cã thÓ ¸p dông çc ph−¬ng
ph¸p sau.
+ Dïng mét ®iÖn trë phô m¾c nèi tiÕp víi cuén s¬ cÊp cña biÕn
¸p ®¸nh löa:
§iÖn trë nµy ®−îc lµm tõ d©y Niken, cã hÖ sè nhiÖt ®iÖn trë αt lín,
nªn ®iÖn trë cña nã sÏ t¨ng khi t¨ng dßng s¬ cÊp (do bÞ ®èt nãng).
Khi cã ®iÖn trë phô, tæng trë cña m¹ch s¬ cÊp sÏ t¨ng vµ gi¶m theo
97
sù t¨ng gi¶m gi¸ trÞ dßng s¬ cÊp. Do ®ã h¹n chÕ møc t¨ng cña nã ë sè vßng quay
thÊp vµ møc gi¶m cña nã ë sè vßng quay cao.
Sù thay ®æi gi¸ trÞ cña ®iÖn trë phô phô thuéc vµo c−êng ®é dßng s¬
cÊp vµ ®Æc tÝnh cña HT§L trong hai tr−êng hîp cã vµ kh«ng cã ®iÖn trë phô ®−îc
biÓu diÔn trªn h×nh 3.21 vµ 3.22.
Tõ ®å thÞ râ rµng r»ng: khi cã Rf th× chÊt l−îng ®¸nh löa ë sè vßng
quay cao t¨ng lªn vµ sè vßng quay cùc ®¹i cho phÐp ®Ó ®¶m b¶o gi¸ trÞ tèi thiÓu
cña U2max t¨ng lªn.
H×nh 3.21. Quan hÖ

R f(I )
H×nh 3.22. Qu¸ tr×nh t¨ng dßng s¬ cÊp vµ quan hÖ

U2max=f(n).
a- Qu¸ tr×nh t¨ng dßng s¬ cÊp víi çc ®iÖn trë m¹ch s¬ cÊp
kh¸c nhau; b Quan hÖ U =f(n); 1 Kh«ng cã R ; 2 Cã R
+ T¨ng thêi gian tiÕp ®iÓm ®ãng: b»ng çch chän d¹ng cam thÝch
hîp (h×nh 3.23) hoÆc lµm bé chia ®iÖn cã hai cÆp tiÕp ®iÓm (h×nh 3.24, 3.25 vµ
3.26).
98
H×nh 3.23. Cam víi çc biªn d¹ng kh¸c

nhau.
NÕu coi αm + α®g = 100%, th× cã thÓ lµm cam víi α®g = 80%.
Nh−ng lóc ®ã cam sÏ nhän vµ gia tèc cÇn tiÕp ®iÓm lín --> g©y rung ®éng, va ®Ëp,
cam lµm viÖc kh«ng æn ®Þnh vµ mau mßn. V× thÕ th−êng th−êng chØ lµm cam víi
α®g kh«ng lín h¬n (60...65)%.
Trªn mét sè « t« ng−êi ta sö dông lo¹i bé chia ®iÖn cã 2 cÆp tiÕp
®iÓm lµm viÖc víi mét (h×nh 3.24 vµ 3,25) hoÆc hai biÕn ¸p ®¸nh löa (h×nh 3.26),
®Ó t¨ng chÊt l−îng ®¸nh löa cho ®éng c¬ nhiÒu xi lanh.
Trong tr−êng hîp dïng mét biÕn ¸p ®¸nh löa, cã thÓ cã hai ph−¬ng
¸n:
+ Ph−¬ng ¸n 1 (h×nh 3.24): Mçi cÆp tiÕp ®iÓm phôc vô cho mét
nöa sè xi lanh cña ®éng c¬.
+ Ph−¬ng ¸n 2 (h×nh 3.25): C¶ hai cÆp tiÕp ®iÓm lµmv iÖc song
song vµ cã kho¶ng trïng.
H×nh 3.24. Bé chia ®iÖn

cã 2 cÆp tiÕp ®iÓm, mçi tiÕp
®iÓm phôc vô cho mét nöa sè xi
lanh ®éng c¬.
Theo ph−¬ng ¸n 1 th× sè vÊu cam gi¶m ®−îc mét nöa vµ çc cÆp
tiÕp ®iÓm sÏ lµm viÖc theo mét tr×nh tù xen kÏ nhau. Thêi gian tiÕp ®iÓm ®ãng lóc
nµy cã thÓ t¨ng tíi 85% thêi gian mét vßng quay cña cam, v× thêi gian tiÕp ®iÓm
më ë ®©y kh«ng ph¶i tÝnh b»ng thêi gian gi÷a hai lÇn ®ãng cña mét cÆp tiÕp ®iÓm,
mµ ®−îc tÝnh theo thêi gian m¹ch s¬ cÊp bÞ ng¾t.
Nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ¸n nµy lµ ®iÒu chØnh phøc t¹p v× yªu cÇu
lµm viÖc ®ång bé gi÷a hai cÆp tiÕp ®iÓm rÊt kh¾t khe (khe hë gi÷a çc m¸ vÝt cña
hai cÆp tiÕp ®iÓm ph¶i hoµn toµn nh− nhau).
Theo ph−¬ng ¸n 2 th× sè vÊu cam vÉn b»ng sè xi lanh, çc cÆp tiÕp
®iÓm ®−îc ®Æt lÖch nhau mét gãc 165O nh− trªn h×nh 3.25. M¹ch s¬ cÊp chØ bÞ ng¾t
khi c¶ hai tiÕp ®iÓm cïng ë tr¹ng th¸i më.
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« H×nh Hoµng

Biªn so¹n : TS. NguyÔn 3.25. ViÖt
Bé
99 chia ®iÖn cã 2 cÆp tiÕp
®iÓm lµm viÖc song
song vµ cã kho¶ng
Chu kú trïng.
më tiÕp ®iÓm CÆp tiÕp ®iÓm
1
Ph−¬ng ¸n nµy cã −u ®iÓm lµ: kh«ng ®ßi hái ph¶i ®iÒu chØnh chÝnh
x¸c sù ®ång bé cña hai cÆp tiÕp ®iÓm mµ thêi gian tiÕp ®iÓm ®ãng vÉn cã thÓ ®¹t
85%, do tèc ®é quay cña cam ®−îc gi¶m ®i hai lÇn.
Trong tr−êng hîp dïng hai biÕn ¸p ®¸nh löa (h×nh 3.26) th× thêi
gian tiÕp ®iÓm ®ãng ®−îc t¨ng lªn kh«ng ph¶i do gi¶m thêi gian tiÕp ®iÓm më mµ
do bé chia ®iÖn lóc nµy quay chËm ®i hai lÇn so víi çc bé chia ®iÖn b×nh th−êng.
H×nh 3.26. S¬ ®å víi 2

hÖ thèng ®¸nh löa ®éc lËp (2
biÕn ¸p + 2 cÆp tiÕp ®iÓm)
dïng cho ®éng c¬ 8 xi lanh.
a, b- BiÕn ¸p ®¸nh löa;
1- Bé chia ®iÖn; 2- Çc bugi;
3- Bé ¾c quy.
+ Thay ®æi çc th«ng sè cña biÕn ¸p ®¸nh löa: phÇn tr−íc ta ®·
L1
chøng minh r»ng tèc ®é t¨ng dßng s¬ cÊp phô thuéc h»ng sè thêi gian τ1 = .
R1
di1
Tû sè nµy cµng nhá th× cµng lín vµ trong kho¶ng thêi gian t® nhá gÝa trÞ I1ng
dt
vÉn cã thÓ ®ñ lín ®Ó ®¶m b¶o ®¸nh löa tèt.
NÕu R1 ®· x¸c ®Þnh th× ng−êi ta cã xu h−íng gi¶m L1 ®Ó gi¶m τ1.
L 1 I 2 1ng
Nh−ng L1 gi¶m sÏ lµm gi¶m n¨ng l−îng cña tõ tr−êng WL = , ®iÒu ®ã l¹i
2
dÉn ®Õn gi¶m U2. V× vËy khi L1 ®· x¸c ®Þnh th× nªn t¨ng R1 mét çch hîp lý ®Ó
gi¶m τ1 vµ t¨ng U2.
100
+ Gi¶m khe hë gi÷a çc m¸ vÝt cña tiÕp ®iÓm: còng cã thÓ t¨ng
gãc ®ãng tiÕp ®iÓm lªn mét chót (h×nh 3.27). Tuy vËy gia strÞ khe hë nµy chØ cã
thÓ thay ®æi trong mét kho¶ng nhá (tõ 0,3...0,5 mm), nªn t¸c dông (hiÖu qu¶) cña
nã còng bÞ giíi h¹n.
H×nh 3.27. Quan hÖ gi÷a gãc ®ãng tiÕp ®iÓm vµ khe hë tiÕp ®iÓm.
§−êng liÒn øng víi khe hë 0,3 mm; §−êng nÐt ®øt øng víi khe hë
0,5 mm.
3.3.4. CÊu t¹o mét sè thiÕt bÞ cña hÖ thèng ®¸nh löa:
3.3.4.1. BiÕn ¸p ®¸nh löa:

BiÕn ¸p ®¸nh löa lµ lo¹i biÕn ¸p cao thÕ ®Æc biÖt, dïng ®Ó biÕn
nh÷ng xung ®iÖn thÕ hiÖu thÊp (6, 12 hay 24V) thµnh çc xung ®iÖn cao thÕ
(12000...24000 V) phôc vô cho vÊn ®Ò ®¸nh löa trong ®éng c¬.
Trªn h×nh 3.28 vµ 3.29 lµ cÊu t¹o vµ s¬ ®å m¹ch ®iÖn cña mét biÕn
¸p ®¸nh löa ®iÓn h×nh.
101
H×nh 3.28. BiÕn ¸p ®¸nh löa B13.
1- §Çu thÊp ¸p; 2- M¹ch tõ ngoµi; 3- Cuén thø cÊp; 4- Cuén s¬ cÊp;
5- Sø çch ®iÖn; 6- Lâi thÐp; 7- Vá; 8- §iÖn trë phô; 9- Hép çch ®iÖn cña
®iÖn trë phô; 10- §Çu thÊp ¸p BK-B; 11- N¾p cao ¸p; 12- §Çu cao ¸p; 13-
§Çu thÊp ¸p BK; 14- KÑp l¾p ®Æt.
H×nh 3.29. BiÕn ¸p ®¸nh löa.
a- KÕt cÊu; b, c- S¬ ®å m¹ch
®iÖn.
CÊu t¹o cña biÕn ¸p (h×nh 3.29) gåm:

- Lâi thÐp 15, ®−îc ghÐp tõ çc l¸ thÐp ®iÖn kü thuËt dµy 0,35 mm,
cã s¬n çch ®iÖn ®Ó tr¸nh dßng phu c«. Lâi thÐp ®−îc chÌn chÆt trong mét èng çc
t«ng çch ®iÖn;
- Cuén d©y thø cÊp 13 cã rÊt nhiÒu vßng (W2=19000...26000
vßng) ®−êng kÝnh d©y kho¶ng 0,07...0,1 mm, ®−îc quÊn phÝa ngoµi èng çc t«ng.
Gi÷a çc líp d©y cña cuén thø cÊp cã lãt giÊy çch ®iÖn máng,
chiÒu réng cña líp giÊy çch ®iÖn lín h¬n kho¶ng quÊn d©y kh¸ nhiÒu ®Ó tr¸nh
ch¹m çc líp d©y vµ tr¸nh bÞ phãng ®iÖn qua phÇn mÆt bªn cña cuén d©y.
Líp ®Çu tiªn kÓ tõ èng çc t«ng trong cïng vµ mét sè líp d©y tiÕp
theo, kh«ng quÊn çc vßng d©y sÝt nhau mµ çch nhau kho¶ng 1,0...1,5 mm v× ®©y
lµ ®Çu d©y cao thÕ cña biÕn ¸p ®¸nh löa.
§Çu vßng d©y ®Çu tiªn cña cuén thø cÊp ®−îc hµn víi ®Çu d©y
dÉn lªn phÝa trªn 9, råi th«ng qua lß xo 3, èng lãt ®ång 20 dÉn ra cùc trung t©m
1 cña n¾p çch ®iÖn 2. §Çu thø hai 6 ®−îc nèi víi mét ®Çu cña cuén s¬ cÊp 12.
Cuén thø cÊp sau khi quÊn xong ®−îc cè ®Þnh trong èng çc t«ng
çch ®iÖn thø hai.
- Cuén d©y s¬ cÊp 12 ®−îc quÊn trªn èng çc t«ng çch ®iÖn bao
ngoµi cuén thø cÊp. Sè vßng d©y cña cuén s¬ cÊp kh«ng nhiÒu (kho¶ng 250...400
vßng), ®−êng kÝnh d©y lín h¬n kho¶ng 0,72...0,86 mm.
Cuén s¬ cÊp ®−îc quÊn bªn ngoµi cuén thø cÊp ®Ó t¨ng ®iÒu kiÖn
102
tho¸t nhiÖt tõ nã ra ngoµi vá vµ gi¶m chiÒu dµi d©y dÉn cÇn thiÕt ®Ó quÊn cuén
thø cÊp.
Hai ®Çu cña cuén s¬ cÊp ®−îc nèi ra çc vÝt b¾t d©y trªn n¾p 2 ký
hiÖu lµ BK vµ 4. Hai vÝt nµy rçng trong vµ to h¬n vÝt thø ba (BK-Б) lµ vÝt ®Ó g¸
hép ®iÖn trë phô.
Toµn bé khèi, gåm çc cuén d©y vµ lâi thÐp ®· l¾p ®−îc bao ngoµi
bëi mét líp çc t«ng çch ®iÖn vµ ®Æt trong èng thÐp tõ 10 ghÐp tõ çc l¸ thÐp
biÕn thÕ uèn thµnh h×nh trô hë, khi l¾p ghÐp çc khe hë gi¸p mèi nµy ®−îc bè trÝ
lÖch nhau.
Çc cuén d©y vµ èng thÐp ®Æt trong vá thÐp 8 vµ ®−îc çhc ®iÖn
phÝa ®¸y b»ng miÕng sø 14.
- N¾p 2 lµm b»ng vËt liÖu çch ®iÖn cao cÊp. §iÖn trë phô 16 ®−îc
®Æt trong hép sø hai nöa 18, b¾t vÝt vµo èng lãt cã ren 17 cña vßng kÑp 7 phÝa
bªn biÕn ¸p ®¸nh löa.
§a sè çc biÕn ¸p ®¸nh löa tr−íc ®©y ®æ s¸p çch ®iÖn bªn trong.
Nh−ng hiÖn nay trong nhiÒu kÕt cÊu, ®Ó t¨ng ®iÒu kiÖn tho¸t nhiÖt vµ lµm m¸t çc
cuén d©y, ng−êi ta ®æ dÇu biÕn thÕ thay cho s¸p.
3.3.4.2. Bé chia ®iÖn

Bé chia ®iÖn lµ mét thiÕt bÞ quan träng trong hÖ thèng ®¸nh löa. Nã
cã nhiÖm vô: t¹o nªn nh÷ng xung ®iÑn ë m¹ch s¬ cÊp vµ ph©n phèi ®iÖn cao thÐ
®Õn çc xi lanh theo thø tù næ cña ®éng c¬ vµo ®óng thêi ®iÓm quy ®Þnh.
Bé chia ®iÑn gåm ba bé phËn chÝnh t−¬ng øng víi çc chøc n¨ng
cña nã lµ: bé phËn t¹o xung ®iÖn, bé phËn chia (ph©n phèi) ®iÖn cao thÕ vµ çc c¬
cÊu ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím.
a. Bé phËn t¹o xung:

Bé phËn t¹o xung lµ bé phËn träng yÕu nhÊt cña bé chia ®iÖn, quyÕt
®Þnh sù lµm viÖc cña toµn bé HT§L.
2
H×nh 3.30. S¬ ®å kÕt cÊu bé phËn t¹o xung.
a- §iÒu chØnh khe hë b»ng vÝt trô; b- §iÒu chØnh khe hë
b»ng vÝt lÖch t©m; 1, 9- VÝt ®iÒu chØnh; 2- VÝt h·m; 3- M¸ vÝt tÜnh;
4- M¸ vÝt ®éng; 5- CÇn tiÕp ®iÓm; 6- Trôc l¾c; 7- èng lãt; 8- Lß xo
l¸; 10- Gi¸ g¾n tiÕp ®iÓm tÜnh; 11- PhÇn cam; 12-
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t«
M©m tiÕp ®iÓm.
Biªn so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
103
Bé phËn t¹o xung (h×nh 3.30) cÊu t¹o gåm çc chi tiÕt, nh−: M©m
tiÕp ®iÓm 12, phÇn cam 11 vµ tô ®iÖn C1 (kh«ng thÓ hiÖn trªn h×nh).
+ M©m tiÕp ®iÓm th−êng gåm 2 m©m: m©m trªn di ®éng ®−îc,
cßn m©m d−íi cè ®Þnh. Gi÷a hai m©m cã æ bi môc ®Ých ®Ó cã thÓ ®iÒu chØnh gãc
®¸nh löa sím. ë m©m trªn l¾p gi¸ g¾n m¸ vÝt tÜnh 3, cÇn tiÕp ®iÓm 5 (gi¸ m¸ vÝt
®éng 4) ®Ó t¹o nªn tiÕp ®iÓm ng¾t nèi m¹ch s¬ cÊp.
+ PhÇn cam cã d¹ng nh− trªn h×nh 3.31, ®−îc l¾p láng trªn trôc bé
chia ®iÖn vµ dÉn ®éng tõ trôc nµy th«ng qua çc chèt 48 cña bé ®iÒu chØnh ly t©m
l¾p trong çc r·nh xiªn 42 cña phÇn cam.
H×nh 3.31. Bé chia ®iÖn P119-B.

1- Bé ®iÒu chØnh ly t©m; 2- TÊm dÉn ®éng cam; 3- æ trôc; 4- Th©n;
5- TÊm cè ®Þnh; 6- Vßng da; 7- TÊm ®éng; 8- Thanh kÐo; 9- Th©n bé ®iÒu
chØnh ch©n kh«ng; 10- Mµmg; 11- N¾p; 12- §Öm ®iÒu chØnh; 13- §Çu nèi;
14- §Öm lµm kÝn; 15- Lß xo; 16- Bé ®iÒu chØnh ch©n kh«ng; 17- Gi¸ ®ì;
18- R«to; 19- N¾p; 20 vµ 21- Çc ®Çu ra; 22- §iÖn trë than; 23- Lß xo; 24-
Gi¸ ®ì tiÕp ®iÓm; 25- CÇn; 26- Cam; 27- VÝt diÒu chØnh lÖch t©m; 28- §Çu
nèi d©y; 29- Vó mì; 30- Tô ®iÖn; 31- èng lãt; 32- Trôc dÉn ®éng; 33- Bé
Trang
phËn bÞ ®iÖn
®iÒu vµ ®iÖn
chØnh 34-«t«Lß xo; 35- Khíp nèi;Biªn
tö trªn
èc tan; 36-so¹n
Trôc: TS.
cÇnNguyÔn Hoµng ViÖt
tiÕp ®iÓm;
10438- Vßng kÑp; 39- D©y dÉn; 40- VÝt; 41- èng lãt; 42- R·nh xiªn; 43- Gi¸
mãc lß xo; 44- Lß xo; 45- Qu¶ v¨ng; 46- TÊm ®ì qu¶ v¨ng; 47- Trôc qu¶
v¨ng; 48- Chèt; 49- Vßng ®Öm; 50- Vßng kho¸.
Khi cam quay, çc vÊu cam sÏ lÇn l−ît t¸c ®éng lªn gèi çch ®iÖn
cña cÇn tiÕp ®iÓm, lµm tiÕp ®iÓm ®ãng më, t¹o nªn çc xung ®iÖn trong m¹ch s¬
cÊp.
TiÕp ®iÓm lu«n cã xu h−íng ®ãng l¹i d−íi t¸c dông cña lùc lß xo l¸
(8 h×nh 3.30). Khi tiÕp ®iÓm më hÕt, khe hë gi÷a çc m¸ vÝt δ=0,3...0,5 mm. Khe
hë nµy ®−îc ®iÒu chØnh nhê çc vÝt (1 hay 9 trªn h×nh 3.30).
+ Tô ®iÖn cã h×nh d¸ng ngoµi nh− trªn h×nh 3.32 ®−îc m¾c song
song víi tiÕp ®iÓm, cã t¸c dông dËp t¾t nhanh chãng S§§ tù c¶m trong m¹ch s¬
cÊp.
H×nh 3.32. Tô ®iÖn cña

bé phËn t¹o xung m¹ch s¬ cÊp.
Trong hÖ thèng trang bÞ ®iÖn « t« m¸y kÐo th−êng sö dông çc tô

®iÖn çch ®iÖn b»ng giÊy, chÕ t¹o tõ hai d¶i giÊy máng vµ hai d¶i nh«m d¸t máng
®Æt chång lªn, xen kÏ nhau vµ quÊn l¹i thµnh èng trßn råi ®Æt trong vá kim lo¹i.
Çc d¶i nh«m ®−îc hµn nèi víi çc ®Çu cùc cña tô ®iÖn. Mét ®Çu
cùc ®−îc hµn víi vá tô ®iÖn, ®Çu cßn l¹i ®−îc çch ®iÖn vµ ®−a ra ngoµi.
VÊn ®Ò chèng Èm vµ lµm kÝn cho tô ®iÖn rÊt khã. V× thÕ hÖ thèng
®¸nh löa cã thÓ bÞ trôc trÆc do tô ®iÖn bÞ Èm sau mét thêi gian lµm viÖc.
Trªn h×nh 3.32a lµ tô ®iÖn ®−îc tÈm dÇu chèng Èm vµ çch ®iÖn ®Çu
ra b»ng çch bäc thuû tinh. Tô ®iÖn chÕ t¹o vµ lµm kÝn nh− trªn cã ®é tin cËy lµm
viÖc cao, nh−ng kÝch th−íc tô ®iÖn kh¸ lín g©y khã kh¨n cho viÖc bè trÝ.
HiÖn nay sö dông phæ biÕn lo¹i tô ®iÖn cã kh¶ n¨ng tù phôc håi
(h×nh 3.32b). CÊu t¹o cña lo¹i tô nµy (h×nh 3.33), nh− sau: phñ lªn mét mÆt d¶i
giÊy s¬n 11 mét líp rÊt máng (1...1,5 micr«ng) kÏm vµ thiÕc (trong buång ch©n
kh«ng). Líp kim lo¹i ®ã sÏ t¹o thµnh b¶n cùc 12 cña tô ®iÖn.
Çc d¶i giÊy kim lo¹i ®ã ®−îc quÊn l¹i thµnh èng trßn 7 vµ trªn mÆt
®Çu 6 cña nã ng−êi ta phun phñ mét líp kim lo¹i ®Ó hµn nèi víi çc ®Çu d©y ra
mÒm 4 vµ 8. èng giÊy kim lo¹i 7 ®−îc bao ngoµi bëi èng giÊy bÖn 9, tÈm dÇu biÕn
thÕ råi l¾p vµo vá kim lo¹i 10.
105
H×nh 3.33. CÊu t¹o cña tô ®iÖn.
1- §Çu kÑp; 2, 4 vµ 8- D©y dÉn; 3, 5- §Öm lµm kÝn; 6-
MÆt ®Çu ru l«; 7- Ru l«; 9- èng giÊy bÖn; 10- Vá.
D©y dÉn 8 ®−îc luån qua lç vµ hµn nèi víi vá. D©y dÉn 4 ®−îc hµn
víi ®Çu ra g¾n trªn ®Öm lµm kÝn b»ng nhùa tectolit bäc cao su 3 råi nèi víi ®Çu 1
qua d©y 2. Sau khi l¾p ®Öm lµm kÝn 3 vµ 5 (b»ng chÊt dÎo) vá tô ®−îc çn cuén
mÐp l¹i.
Tô ®iÖn chÕ t¹o tõ giÊy phñ kim lo¹i cã kÝch th−íc nhá gän (h×nh
3.32b) vµ ®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng tù phôc håi sau khi bÞ ®¸nh thñng chÊt çch ®iÖn.
Khi x¶y ra ®¸nh thñng, tia löa ®iÖn sÏ lµm bay h¬i líp kim lo¹i
máng phñ trªn giÊy. V× thÕ phÇn giÊy gÇn chç bÞ ®¸nh thñng ®−îc lµm s¹ch hÕt
kim lo¹i, lç thñng ®−îc dÇu bao l¹i nhê ®ã ®é bÒn ®iÖn cña tô ®iÖn ®−îc phôc håi.
b. Bé phËn chia ®iÖn cao thÕ:

Bé phËn chia ®iÖn cao thÕ nhËn ®iÖn cao thÕ tõ biÕn ¸p ®¸nh löa vµ
ph©n phèi ®Õn çc xi lanh cña ®éng c¬ theo mét thø tù x¸c ®Þnh.
VÒ cÊu t¹o, bé phËn chia ®iÖn cao thÕ gåm: n¾p chia ®iÖn vµ con
quay chia ®iÖn (h×nh 3.34).
N¾p chia ®iÖn lµm b»ng chÊt çch ®iÖn cao cÊp, cã mét cùc gi÷a
(12) vµ çc cùc bªn b»ng ®ång (10). Sè cùc bªn b»ng sè xi lanh cña ®éng c¬.
Con quay chia ®iÖn (7) còng ®−îc lµm b»ng nhùa çch ®iÖn cao
cÊp vµ ®−îc l¾p vµo phÇn ®Çu v¸t 15 cña cam (Chç v¸t cña ®Çu cam cã t¸c dông
®Þnh vÞ, ®¶m b¶o ®óng vÞ trÝ t−¬ng ®èi gi÷a con quay vµ cam).
H×nh 3.34. Bé chia ®iÖn P-20.

a- Bé chia ®iÖn vµ n¾p; b- MÆt d−íi
cña n¾p.
1- Tô ®iÖn; 2- Trôc dÉn ®éng; 3- Bé
®iÒu chØnh èc tan; 4- Vßng kÑp; 5- Bé ®iÒu
chØnh ly t©m; 6- M©m tiÕp ®iÓm; 7- Con quay
chia ®iÖn; 8- CÇn kim lo¹i; 9- N¾p; 10- §iÖn
cùc bªn; 11- §Çu nèi d©y ra; 12- §iÖn cùc
gi÷a; 13- Hßn than; 14- Bé ®iÒu chØnh ch©n
kh«ng; 15- èng lãt vµ cam; 16- Th©n bé chia
®iÖn.
106
PhÇn trªn con quay cã g¾n cÇn kim lo¹i 8. §iÖn cao thÕ tõ biÕn ¸p
®¸nh löa ®−îc truyÒn ®Õn cùc gi÷a cña n¾p chia ®iÖn råi qua lß xo vµ hßn than 13
(cã ®iÖn trë kho¶ng 8000...14000 Ω) xuèng cÇn kim lo¹i cña con quay. Hßn than
ngoµi c«ng dông truyÒn ®iÖn cßn cã t¸c dông gi¶m møc nhiÔu x¹ v« tuyÕn khi
HT§L lµm viÖc.
Khi con quay quay, ®Çu cÇn kim lo¹i cña nã quay ®Õn vÞ trÝ t−¬ng
øng víi cùc bªn nµo th× ®iÖn cao thÕ sÏ phãng qua khe hë δ=0,3...0,7 mm, gi÷a
®Çu cÇn vµ cùc bªn råi qua d©y dÉn ®Õn çc bugi ®¸nh löa. Khe hë δ nµy cã t¸c
dông ng¨n c¶n bít kh¶ n¨ng rß ®iÖn cao ¸p khi bu gi bÞ −ít hoÆc muéi bÈn nhiÒu.
Trªn h×nh 3.35 lµ kÕt cÊu bé chia ®iÖn P133 cña Liªn X«.
H×nh 3.35. Bé chia ®iÖn P133.

a- D¹ng tæng thÓ; b- Bé ®iÒu chØnh ly t©m; 1- Trôc; 2- Khíp
nèi; 3- Bu l«ng l¾p bé ®iÒu chØnh èc tan; 4- èng lãt ®ång; 6- Bé ®iÒu
chØnh ly t©m; 7- æ trôc; 8- M©m cè ®Þnh; 9- M©m di ®éng; 10- Vßng
kÑp; 11- Vßng lµm s¹ch; 12- R«to; 13- §iÖn trë; 14- N¾p; 15- §Çu cùc
ra; 16- Lß xo; 17- §iÖn trë than; 18- §iÖn cùc bªn; 19- Cam; 20- Bé
®iÒu chØnh èc tan; 33- èng lãt cam.
c. Çc c¬ cÊu ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím:

+ Bé ®iÒu chØnh ly t©m (h×nh 3.36): dïng ®Ó ®iÒu chØnh gãc ®¸nh
löa sím theo sè vßng quay.
Bé ®iÒu chØnh th−êng b¾t ®Çu lµm viÖc tõ n = 400 Vg/ph vµ ë nmax,
tuú theo lo¹i ®éng c¬ sÏ lµm t¨ng θS lªn kho¶ng 14O...18O theo gãc quay cña trôc
ph©n phèi.
Trªn h×nh 3.37 lµ ®Æc tÝnh cña bé ®iÒu chØnh ly t©m.
107
H×nh 3.36. Sù lµm viÖc cña bé
®iÒu chØnh ly t©m.
a- ë sè vßng quay kh«ng t¶i; b- ë
nemax;
1- Cam; 2- Qu¶ v¨ng; 3- TÊm dÉn
®é 4 T 5 Chè 6 Lß H×nh 3.37. §Æc tÝnh
bé ®iÒu chØnh ly t©m.
+ Bé ®iÒu chØnh ch©n kh«ng (h×nh 3.38): dïng ®Ó thay ®æi gãc
®¸nh löa sím theo t¶i träng cña ®éng c¬.
H×nh 3.38. Nguyªn lý lµm viÖc bé ®iÒu chØnh ch©n kh«ng.

1- Lß xo tr¶; 2- èng nèi víi bé chÕ hoµ khÝ; 3- Vá bÇu; 4- Mµng cao su;
5- Thanh kÐo; 6- M©m tiÕp ®iÓm.
- Khi gi¶m t¶i ®éng c¬: l−îng hçn hîp ®i vµo xi lanh gi¶m --> lµm gi¶m ¸p
suÊt vµ t¨ng % khÝ sãt trong xi lanh --> nªn cÇn t¨ng θS.
- Bëi v× ®é ch©n kh«ng trong ®−êng èng n¹p t¨ng khi ®ãng nhá b−ím ga,
nªn mµng 4 sÏ dÞch chuyÓn sang tr¸i --> lµm quay m©m tiÕp ®iÓm 6 vÒ phÝa t¨ng
gi¸ trÞ gãc ®¸nh löa sím lªn mét l−îng 5...12O theo gãc quay trôc ph©n phèi.
- Khi b−ím ga më to ra --> ®é ch©n kh«ng gi¶m ®i --> çc chi tiÕt dÞch
chuyÓn vÒ vÞ trÝ ban ®Çu d−íi t¸c dông cña lùc lß xo 1.
- Khi ®éng c¬ toµn t¶i --> b−ím ga më hÕt cì --> bé ®iÒu chØnh ch©n
kh«ng ngõng lµm viÖc.
Khi nèi bé ®iÒu chØnh ch©n kh«ng víi ®−êng n¹p theo s¬ ®å nh− trªn h×nh
3.39 th× (nhê nh¸nh nèi víi häng çc bua ra t¬ - 1) bé ®iÒu chØnh sÏ thùc hiÖn ®iÒu
chØnh gãc ®¸nh löa sím ®ång thêi theo c¶ t¶i träng vµ sè vßng quay cña ®éng c¬,
nªn ®−îc gäi lµ bé ®iÒu chØnh ch©n kh«ng ®a chÕ. Lóc nµy kh«ng cÇn ph¶i cã bé
®iÒu chØnh ly t©m riªng n÷a.
108
H×nh 3.39. S¬ ®å nguyªn
lý bé ®iÒu chØnh ch©n kh«ng ®a
chÕ.
Trªn h×nh 3.40 lµ ®Æc tÝnh thay ®æi thêi ®iÓm ®¸nh löa nhê bé ®iÒu
chØnh ly t©m vµ ch©n kh«ng.
H×nh 3.40. §Æc tÝnh thay ®æi thêi

®iÓm ®¸nh löa nhê bé ®iÒu chØnh ly t©m vµ
ch©n kh«ng.
1- Vïng kh«ng t¶i; 2- Vïng chuyÓn
tiÕp; 3- Vïng lµm viÖc; 4- 1/4 t¶i; 5- 1/2 t¶i;
6- 3/4 t¶i; 7- Bé ®iÒu chØnh ly t©m vµ ch©n
kh«ng lµm viÖc ®ång thêi; 8- Bé ®iÒu chØnh
ly t©m khi toµn t¶i.
V
g/ph
+ Bé ®iÒu chØnh èc tan: bé ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím theo trÞ
sè èc tan cña nhiªn liÖu dïng ®Ó ®Æt gãc ®¸nh löa sím ban ®Çu tuú theo lo¹i x¨ng
sÏ sö dông.
§©y lµ bé ®iÒu chØnh c¬ khÝ ®¬n gi¶n. ViÖc ®iÒu chØnh thùc hiÖn
b»ng vÝt ®iÒu chØnh l¾p ë phÇn d−íi bé chia ®iÖn (vÝt 24 trªn h×nh 3.41).
Khi vÆn vÝt ®iÒu chØnh, sÏ lµm dÞch chuyÓn vá bé chia ®iÖn theo
chiÒu t¨ng hoÆc gi¶m gãc ®¸nh löa sím θS t−¬ng øng víi thang chia ®é b¾t ë phÝa
d−íi.
Sau khi ®· ®Æt ®óng gãc ®¸nh löa, vá bé ®iÒu chØnh ®−îc h·m chÆt
l¹i b»ng vÝt h·m.
109
H×nh 3.41. Bé chia ®iÖn P133 chiÕu tõ trªn xuèng.
110
3.3.4.3. Bugi ®¸nh löa:
Bugi lµ bé phËn t¹o tia löa ®iÖn cao thÕ ®Ó ®èt ch¸y hçn hîp lµm
viÖc trong xi lanh, khi nhËn ®−îc çc xung ®iÖn cao thÕ tõ bé chia ®iÖn truyÒn ®Õn.
Bugi lµ chi tiÕt kh¸ ®¬n gi¶n song ®iÒu kiÖn lµm viÖc l¹i ®Æc biÖt
kh¾c nghiÖt. Khi lµm viÖc nã chÞu t¸c dông cña ba lo¹i t¶i träng lµ:
- T¶i träng c¬ khÝ: do çc xung ¸p suÊt cña khÝ ch¸y sinh ra trong
xi lanh (víi gi¸ trÞ cã thÓ tíi 5...6 MPa), do rung xãc cña b¶n th©n ®éng c¬ g©y ra;
- T¶i träng nhiÖt: sinh ra do sù thay ®æi ®ét ngét nhiÖt ®é trong xi
lanh: tõ 40O...60O trong kú hót tíi 500OC...700OC trong kú x¶ vµ 1800OC...2500OC
trong kú næ;
- T¶i träng ®iÖn: do çc xung ®iÖn cao thÕ truyÒn ®Õn trong thêi
®iÓm ®¸nh löa.
V× vËy, vÒ mÆt kÕt cÊu vµ vËt liÖu cña bugi còng cã nh÷ng yªu cÇu
®Æc biÖt.
a. CÊu t¹o cña bugi:

CÊu t¹o ®iÓn h×nh cña bugi nh− trªn h×nh 3.42, gåm: sø çch ®iÖn 6
trong cã l¾p thanh kim lo¹i 2 lµm ®iÖn cùc gi÷a cña bugi. §iÖn cao thÕ truyÒn tõ
thanh 8 ®Õn ®iÖn cùc 2 qua chÊt lµm kÝn dÉn ®iÖn 7.
C¶ khèi çc chi tiÕt trªn ®−îc ®Æt trong vá thÐp 5 - lµ th©n cña bugi.
Trªn vá 5 cã mÆt v¸t s¸u c¹nh (d¹ng ®Çu bu l«ng) vµ phÝa d−íi cã phÇn ren ®Ó l¾p
bu gi vµo n¾p xi lanh ®éng c¬ (h×nh 3.42b).
Trªn vá 5 hµn ®iÖn cùc bªn 1. Gi÷a vá 5 vµ phÇn sø 6 cã ®Öm ®ång
4 (h×nh 3.42) hay 3 vµ 5 (h×nh 3.43) võa ®Ó lµm kÝn võa ®Ó truyÒn nhiÖt. Ngoµi ra
phÝa trªn cßn cã chÊt lµm kÝn ®Æc biÖt 7. PhÇn vá cã thÓ cã kÕt cÊu th¸o l¾p ®−îc
(h×nh 3.45a) hay kh«ng th¸o l¾p ®−îc (h×nh 3.45b).
Vßng ®Öm 3 cã d¹ng ®Æc biÖt ®Ó ®¶m b¶o tèt ®é kÝn l¾p ghÐp gi÷a
bugi vµ n¾p xi lanh.
Khe hë gi÷a çc ®iÖn cùc cña bugi th−êng n»m trong giíi h¹n
0,6...0,7 mm ®èi víi HT§L th−êng vµ 1,0...1,2 mm ®èi víi HT§L ®iÖn tö.
Khe hë ®iÖn cùc lín th× ®¸nh löa hçn hîp nghÌo tèt h¬n nh−ng U®l
l¹i t¨ng. Khe hë nhá th× cã thÓ bÞ muéi lÊp kÝn nªn kh«ng t¹o tia löa ®−îc, chiÒu
dµi tia löa gi¶m nªn ®¸nh löa hçn hîp nghÌo kÐm.
H×nh 3.42. CÊu t¹o vµ l¾p ®Æt bugi.

a- CÊu t¹o; b- L¾p ®Æt; 1- §iÖn cùc bªn; 2- §iÖn cùc gi÷a; 3- §Öm
lµmbÞkÝn;
Trang ®iÖn4-
vµ§Öm
®iÖn tö®ång; 5- Vá thÐp; 6- Sø çchBiªn
trªn «t« ®iÖn;
so¹n7-: TS.
ChÊt lµm Hoµng
NguyÔn kÝn dÉn
ViÖt
111 ®iÖn; 8- Thanh dÉn ®iÖn; 9- C«n nhiÖt.
b. VËt liÖu bugi:
VËt liÖu çc ®iÖn cùc ph¶i ®¶m b¶o chÞu ®−îc t¸c ®éng ho¸ häc cña
khÝ ch¸y vµ kh«ng ®−îc han rØ trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, nªn:
- Çc ®iÖn cùc gi÷a: th−êng ®−îc lµm b»ng cr«m, hîp kim cr«m -
titan 13X25T hay ®ång m¹ cr«m.
- Çc ®iÖnc ùc bªn: lµm b»ng hîp kim niken - mangan (95...97%
Ni vµ 3...5% Mn).
- Sø çch ®iÖn: ®−îc chÕ t¹o tõ vËt liÖu gèm cã thµnh phÇn «xýt
nh«m cao ®Ó ®¶m b¶o ®é bÒn ®iÖn cµ c¬ ë nhiÖt ®é cao, nh−: UralÝt (95% Al2O3),
tinh thÓ Korunt (98% Al2O3) vµ Bo-Korunt (95% Al2O3+0,16%B2O3).
H×nh 3.43. CÊu t¹o cña bugi ®¸nh löa. H×nh 3.44. Lâi bugi
a- §ai èc tiÕp xóc lo¹i dµi; b- Lo¹i ®¸nh löa.
ng¾n; 1- §iÖn cùc bªn; 2- Vßng lµm kÝn; 3, 5- 1- Lâi dÉn ®iÖn; 2- Sø
§Öm lµm kÝn vµ dÉn nhiÖt; 4- Th©n; 6- Sø çch ®iÖn; 3- §iÖn cùc gi÷a.
çch ®iÖn; 7- §Öm tiÕp xóc; 8- §ai èc kÑp
d©y
H×nh 3.45. KÕt cÊu bugi

®¸nh löa.
a- Lo¹i th¸o ®−îc; b- Lo¹i
112
c. §Æc tÝnh nhiÖt cña bugi:
§Ó bugi lµm viÖc b×nh th−êng th× nhiÖt ®é phÇn sø d−íi cña bugi
cÇn ph¶i n»m trong kho¶ng 500...600OC - ®ã lµ nhiÖt ®é tù tÈy muéi.
NÕu nhiÖt ®é phÇn sø d−íi cña bugi < 450OC th× nhiªn liÖu vµ
dÇu mì b«i tr¬n lÉn trong nã sÏ kh«ng ch¸y hÕt hoµn toµn mµ ®äng l¹i ë çc ®iÖn
cùc d−íi d¹ng muéi than dÉn ®iÖn, lµm gi¶m chÊt l−îng çch ®iÖn cña bugi, tøc lµ
xuÊt hiÖn ®iÖn trë rß lµm gi¶m U2 vµ chÊt l−îng ®¸nh löa. NÕu muéi nhiÒu -->
dßng ®iÖn rß lín sÏ lµm mÊt tia löa hoÆc tia löa kh«ng liªn tôc, lµm gi¶m c«ng
suÊt ®éng c¬ vµ t¨ng suÊt tiªu hao nhiªn liÖu.
Ng−îc l¹i, nÕu nhiÖt ®é phÇn sø d−íi cña bugi > 700...800OC th×
nhiªn liÖu cã thÓ tù bèc ch¸y do tiÕp xóc víi bugi tr−íc khi cã tia löa ®iÖn.
NhiÖt ®é cña bugi phô thuéc nhiÖt l−îng sinh ra trong buång ch¸y,
vµo h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc cña nã. Cïng lµm viÖc trªn mét ®éng c¬, nh÷ng bugi
cã kÕt cÊu vµ kÝch th−íc kh¸c nhau sÏ cã nhiÖt ®é kh¸c nhau. Nh− vËy cã thÓ nãi:
çc bugi cã kÕt cÊu vµ kÝch th−íc kh¸c nhau sÏ cã ®Æc tÝnh nhiÖt kh¸c nhau.
§èi víi çc ®éng c¬ cã tû sè nÐn, c«ng suÊt vµ sè vßng quay kh¸c
nhau, do nhiÖt l−îng sinh ra trong buång ch¸y cña chóng kh¸c nhau, nªn ®Ó ®¶m
b¶o cho nhiÖt ®é phÇn sø d−íi cña bugi n»m trong giíi h¹n cÇn thiÕt, cÇn ph¶i sö
dông çc bugi cã ®Æc tÝnh nhiÖt thÝch hîp.
§Æc tÝnh nhiÖt cña bugi phô thuéc chñ yÕu vµo chiÒu dµi phÇn sø
d−íi, ®iÒu kiÖn lµm m¸t nã vµ ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua mét ®¹i l−îng gäi lµ trÞ
sè bÐn löa. §©y lµ trÞ sè quy −íc b»ng kho¶ng thêi gian (tÝnh theo gi©y) lµm viÖc
cña bugi trªn ®éng c¬ thö nghiÖm ®Æc biÖt ë chÕ ®é x¸c ®Þnh, cho ®Õn khi x¶y ra
hiÖn t−îng tù bÐn löa. TrÞ sè bÐn löa cµng cao th× kh¶ n¨ng tho¸t nhiÖt cña bugi
cµng lín.
Çc bu gi cã phÇn sø d−íi dµi, nhËn ®−îc nhiÒu nhiÖt, ®−êng
truyÒn nhiÖt dµi nªn tho¸t nhiÖt chËm, cã trÞ sè bÐn löa tõ 100...260 ®¬n vÞ ®−îc
gäi lµ bugi nãng, dïng thÝch hîp cho ®éng c¬ cã tû sè nÐn thÊp, c«ng suÊt vµ sè
vßng quay nhá.
Trªn h×nh 3.46 lµ biÓu ®å ph©n phèi dßng nhiÖt vµ nhiÖt ®é theo
chiÒu cao bugi.
H×nh 3.46. Ph©n phèi dßng

nhiÖt vµ nhiÖt ®é theo chiÒu cao
b i
Çc bu gi cã phÇn sø d−íi ng¾n, nhËn Ýt nhiÖt, ®−êng truyÒn nhiÖt

113
ng¾n nªn tho¸t nhiÖt nhanh, cã trÞ sè bÐn löa tõ 280...500 ®¬n vÞ ®−îc gäi lµ bugi
nguéi, dïng thÝch hîp cho ®éng c¬ cã tû sè nÐn cao, c«ng suÊt vµ sè vßng quay
lín.
Trªn h×nh 3.47 lµ kÕt cÊu çc bugi cã ®Æc tÝnh nhiÖt kh¸c nhau.
H×nh 3.47. Bugi víi çc ®Æc tÝnh nhiÖt kh¸c nhau.
a- Bugi "nguéi"; b vµ c - Bugi "nãng".
d. Ký hiÖu bugi:
Ký hiÖu bugi lµ mét d·y ch÷ vµ sè ®−îc ghi trªn th©n bugi theo quy
®Þnh cña tiªu chuÈn ngµnh hay quèc gia.
Çc bugi cña Liªn x«, ký hiÖu ®−îc quy ®Þnh nh− sau:
- Ch÷ çi thø nhÊt chØ ®−êng kÝnh phÇn ren vÆn vµo n¾p m¸y:
M - Ren M18 x 1,5
A - Ren M14 x 1,25
T - Ren M10 x 1,0
- Ch÷ sè tiÕp theo chØ chiÒu dµi phÇn sø d−íi (mm);

- Cuèi cïng lµ ch÷ çi chØ vËt liÖu sø çch ®iÖn: Y- UralÝt; K-
Korunt; Б- Bo-Korunt.
VÝ dô: Ký hiÖu A14Y lµ bugi ®¸nh löa cã phÇn ren lµ M14 x 1,25,
chiÒu dµi phÇn sø d−íi lµ 14 mm, sø çch ®iÖn b»ng UralÝt.
114
3.4. HÖ thèng ®¸nh löa Manhªt«
Manhªt« lµ hÖ thèng d¸nh löa cao ¸p ®éc lËp, cã c«ng suÊt kh«ng
lín mµ nguån ®iÖn, biÕn thÕ cao ¸p vµ bé chia ®iÖn ®−îc bè trÝ gän trong mét kÕt
cÊu.
HÖ thèng ®¸nh löa Manhªt« th−êng ®−îc sö dông trªn m¸y kÐo vµ
çc ph−¬ng tiÖn giao th«ng kh«ng trang bÞ ¾c quy. Ngoµi ra nã cßn ®−îc sö dông
trªn çc « t« c«ng dông ®Æc biÖt khi yªu cÇu HT§L ph¶i cã ®é tin cËy cao vµ lµm
viÖc ®éc lËp kh«ng phô thuéc vµo ¾c quy.
HÖ thèng ®¸nh löa Manhªt« ®−îc sö dông ®Æc biÖt phæ biÕn trong
ngµnh hµng kh«ng. trªn çc m¸y bay ®éng c¬ piston còng nh− trªn m«t«, xe m¸y.
3.4.1. §Æc ®iÓm cÊu t¹o:

VÒ cÊu t¹o, bÊt kú Manhªt« nµo còng cã thÓ chia ra hai phÇn
chÝnhlµ: hÖ thèng m¹ch tõ vµ m¹ch ®iÖn.
+ HÖ thèng m¹ch tõ: cña Manhªt« thùc chÊt lµ m¹ch tõ cña mét
m¸y ph¸t vµ mét biÕn thÕ kÕt hîp l¹i:
- §Ó ph¸t ra ®iÖn, t¹o ra ®−îc dßng s¬ cÊp, hÖ thèng tõ cña
Manhªt« cã: nam ch©m vÜnh cöu, khung tõ (lâi thÐp) trªn cã quÊn cuén d©y s¬ cÊp
W1;
- §Ó nhËn ®−îc ®iÖn ¸p cao, trªn lâi thÐp cña Manhªt« cßn ®−îc
quÊn cuén d©y thø cÊp W2 ®Ó kÕt hîp víi W1 thµnh mét biÕn thÕ cao ¸p.
Theo cÊu t¹o, hÖ thèng tõ cña Manhªt« cã thÓ chia ra mét sè lo¹i
sau:
- PhÇn øng (cuén d©y) quay (h×nh 3.48);
- Lâi ®¶o cùc tõ quay (h×nh 3.48b);
- Nam ch©m quay (h×nh 3.48c, d).
H×nh 3.48. HÖ thèng

m¹ch tõ cña Manhªt«.
115
Lo¹i thø nhÊt (a), cã nh−îc ®iÓm lµ khã bè trÝ çc bé phËn kh¸c
trªn phÇn quay (nh−: tô ®iÖn, côm tiÕp ®iÓm), khã dÉn ®iÖn tõ cuén d©y ra ngoµi vµ
kÕt cÊu kh«ng v÷ng ch¾c.
Lo¹i b, c vµ d: bè trÝ tiÖn lîi, kÕt cÊu v÷ng ch¾c nªn hay dïng.
Th«ng dông nhÊt lµ kÕt cÊu víi nam ch©m quay, v× nã cã khèi l−îng nhá, m¹ch tõ
ng¾n, cho phÐp t¹o ®−îc ®−êng biÕn thiªn tõ th«ng dèc h¬n nªn U2 lín h¬n.
Khi nam ch©m quay, tõ th«ng trong lâi thÐp biÕn thiªn c¶ vÒ chiÒu
vµ trÞ sè. T¹i thêi ®iÓm tõ th«ng ®æi chiÒu, tèc ®é biÕn thiªn cña nã lµ lín nhÊt nªn
suÊt ®iÖn ®éng c¶m øng sinh ra trong çc cuén daya W1, W2 ®¹t gÝa trÞ cùc ®¹i. V×
thÕ thêi ®iÓm ®ã ®−îc chän lµm thêi ®iÓm ®¸nh löa.
NÕu nam ch©m cã hai cùc th× khi nã quay mét vßng --> tõ th«ng
trong lâi thÐp sÏ ®æi chiÒu hai lÇn vµ t−¬ng øng, Manhªt« cã thÓ t¹o ra ®−îc hai tia
löa nªn cßn gäi lµ lo¹i hai tia löa. T−¬ng tù, nÕu nam ch©m cã bèn cùc th× khi
quay mét vßng Manhªt« cã thÓ t¹o ®−îc bèn tia löa nªn cßn ®−îc gäi lµ lo¹i bèn
tia löa.
+ M¹ch ®iÖn: cña Manhªt« cã nhiÖm vô biÕn S§§ c¶m øng xoay
chiÒu thÕ hiÖu thÊp, xuÊt hiÖn trong cuén d©y s¬ cÊp W1 thµnh çc xung ®iÖn cao
thÕ vµ ph©n phèi nã ®Õn çc bugi theo tr×nh tù cÇn thiÕt.
M¹ch ®iÖn cña tÊt c¶ çc lo¹i Manhªt« (h×nh 3.49) ®Òu gièng nhau
vµ gièng HT§L th−êng ë chç, bao gåm: çc cuén d©y s¬ cÊp W1 vµ thø cÊp W2
cña biÕn ¸p ®¸nh löa (2 vµ 3), bé phËn t¹o xung (tiÕp ®iÓm 13, 14), tô ®iÖn C, bé
chia ®iÖn (6, 7, 8 vµ 9), c«ng t¨c ®¸nh löa (15 - ®Ó nèi t¾t tiÕp ®iÓm), kim ®¸nh löa
phô (5 ®Ó b¶o vÖ cho çch ®iÖn cña cuén thø cÊp khái bÞ ®¸nh thñng khi U2 t¨ng
qu¸ giíi h¹n cho phÐp (3000V) trong tr−êng hîp ®Çu d©y cao ¸p mÊt tiÕp xóc víi
bugi hay víi cùc gi÷a cña bé chia ®iÖn) vµ çc bugi 10.
H×nh 3.49. S¬ ®å m¹ch ®iÖn cña Manhªt«.

Lâi thÐp; 2- Cuén s¬ cÊp; 3- Cuén thø cÊp; 4- M¸ cùc; 5- Kim
®¸nh löa phô; 6- §iÖn cùc bé chia ®iÖn; 7- R«to; 8, 9- B¸nh r¨ng; 10-
Bugi; 11- R«to nam ch©m; 12- Cam; 13- TiÕp ®iÓm tÜnh; 14- TiÕp
®iÓm ®éng; 15- C«ng t¾c ®iÖn; 16- Cam.
Cuén s¬ cÊp W1 th−êng cã tõ 150...240 vßng d©y víi ®−êng kÝnh

kho¶ng 0,8...1,0 mm. Cuén thø cÊp W2 th−êng cã tõ (11...13).103 vßng d©y víi
®−êng kÝnh kho¶ng 0,1 mm.
116
3.4.2. Nguyªn lý lµm viÖc:
Nguyªn lý t¹o nªn ®iÖn cao thÕ t−¬ng tù nh− ë HT§L th−êng dïng
¾c quy, chØ kh¸c lµ dßng ®iÖn trong cuén d©y s¬ cÊp sinh ra lµ do S§§ c¶m øng
xuÊt hiÖn trong cuén d©y khi nam ch©m quay t−¬ng tù nh− ë m¸y ph¸t xoay chiÒu
kÝch thÝch b»ng nam ch©m vÜnh cöu (chø kh«ng ph¶i ®−îc cung cÊp tõ ¾c quy hoÆc
m¸y ph¸t).
Çc qu¸ tr×nh vËt lý (®iÖn tõ) x¶y ra trong Manhªt« còng t−¬ng tù
nh− trong HT§L th−êng, tøc lµ còng cã thÓ chia lµm ba giai ®o¹n vµ m« t¶ b»ng
nh÷ng ph−¬ng tr×nh to¸n häc gièng nhau.
+ Giai ®o¹n t¨ng dßng s¬ cÊp:
- Khi r«to - nam ch©m quay, tõ th«ng trong lâi thÐp cña biÕn ¸p
®¸nh löa (do nam ch©m t¹o ra) sÏ thay ®æi theo chu kú c¶ vÒ trÞ sè vµ h−íng. Do
®ã, trong çc cuén d©y W1 vµ W2 sÏ xuÊt hiÖn çc S§§ c¶m øng t−¬ng øng.
- Khi tiÕp ®iÓm ë tr¹ng th¸i më: m¹ch s¬ cÊp hë th×
dΦ 1
e1 = − W1 cã gia strÞ max kho¶ng 20...30V (h×nh 3.50), cßn
dt
dΦ 1
e 2 = − W2 cã gi¸ trÞ kho¶ng 1000...1500V --> kh«ng ®ñ ®Ó t¹o tia löa ®iÖn
dt
phãng qua bugi --> i2 = 0.
H×nh 3.50. Sù thay ®æi φ1 vµ

e1 theo gãc quay α cña nam ch©m khi
m¹ch s¬ cÊp hë.
H×nh 3.51. Sù thay ®æi φΣ vµ

e1 vµ i1 theo gãc quay α cña nam
h©
- Khi tiÕp ®iÓm ®ãng l¹i: W1 ®−îc nèi t¾t --> trong m¹ch s¬ cÊp
117
xuÊt hiÖn dßng chËp m¹ch i1 (chiÒu mòi tªn trªn h×nh 3.49 øng víi nöa vßng quay
®Çu). Dßng i1 t¹o ra tõ th«ng Φ2 hîp víi tõ th«ng Φ1 thµnh tõ th«ng tæng Φ∑, lµm
thay ®æi quy luËt biÕn thiªn cña S§§ e1.
pn
- Do m¹ch s¬ cÊp cã trë kh¸ng X L = 2 πfL = 2 π L =C x n nªn
60
⎛ XL ⎞
i1 sÏ chËm pha so víi e1 mét gãc Δα = arctg⎜⎜ ⎟⎟ .
⎝ 1⎠
R
Sù thay ®æi tõ th«ng tæng Φ∑, S§§ e1 vµ dßng i1 trong m¹ch s¬ cÊp
khi tiÕp ®iÓm ®ãng theo gãc quay α cña nam ch©m cã d¹ng nh− trªn h×nh 3.51.
§å thÞ cho thÊy râ r»ng:
- Dßng s¬ cÊp ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i chËm h¬n so víi S§§ e1, tøc lµ
π
kh«ng ph¶i vµo çc thêi ®iÓm øng víi gãc quay cña nam ch©m α = + kπ mµ
2
chËm sau ®ã mét gãc Δα.
- §Ó nhËn ®−îc thÕ hiÖu thøc cÊp U2 lín nhÊt, tiÕp ®iÓm cÇn ph¶i
2
L i
®−îc më vµo thêi ®iÓm khi i1 vµ bëi vËy, n¨ng l−îng ®iÖn tõ Wdt = 1 1 tÝch luü
2
trong hÖ thèng tõ cña Manhªt« ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i, tøc lµ më khi nam ch©m quay
π
lÖch khái vÞ trÝ trung gian (vÞ trÝ th¼ng ®øng øng víi çc gãc α = + kπ ) mét
2
gãc b»ng Δα. Gãc nµy gäi lµ gãc ng¾t vµ ký hiÖu lµ αng.
Gi¸ trÞ gãc αng do nhµ m¸y chÕ t¹o quy ®Þnh sau khi thö nghiÖm.
Th−êng αng n»m trong giíi h¹n 8...10O.
§Ó tr¸nh nhÇm lÉn khi l¾p ®Æt, trªn mahªt« th−êng cã lµm çc dÊu
®Æc biÖt. NÕu l¾p sai sÏ lµm gi¶m chÊt l−îng ®¸nh löa cña manhªt«. Trªn h×nh 3.52
chØ ra çc vÞ trÝ ®óng vµ sai cña nam ch©m vµo thêi ®iÓm më tiÕp ®iÓm.
) ) )
H×nh 3.52. Gãc ®Æt Manhªt«.
a- §Æt ®óng; b vµ c- §Æt sai.
118
Gãc ng¾t cña manhªt« thay ®æi theo sè vßng quay: khi n t¨ng th× XL
t¨ng --> lµm t¨ng ®é lÖch pha gi÷a i1 vµ e1 --> dßng i1 sÏ ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i chËm
h¬n, tøc lµ øng víi αng lín h¬n. αng cã thÓ t¨ng ®Õn 90O ë sè vßng quay cao (h×nh
3.53). Sè vßng quay cµng cao th× tèc ®é t¨ng dßng s¬ cÊp còng cµng l¬n vµ ng−îc
l¹i. Nªn ®Ó ®¶m b¶o chÊt l−îng ®¸nh löa khi khëi ®éng, ng−êi ta ®Æt manhªt« øng
víi αng nhá nhÊt.
H×nh 3.53. Quan hÖ

i1=f(α,n).
+ Giai ®o¹n xuÊt hiÖn S§§ cao thÕ vµ phãng tia löa ®iÖn qua
khe hë bugi:
Sau khi tiÕp ®iÓm më, çc qu¸ tr×nh ®iÖn x¶y ra trong manhªt«
còng t−¬ng tù nh− trong HT§L th−êng. Tõ ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n¨ng l−îng ta
còng t×m ®−îc:
L1
U 2 = I1ng 2
η'
⎛W ⎞
C 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ + C 2
⎝ W2 ⎠
¶nh h−ëng cña çc th«ng sè ®Õn U2 còng t−¬ng tù nh− ®· ph©n tÝch
ë phÇn HT§L th−êng.
Khi U2 = U®l th× sÏ xuÊt hiÖn tia löa ®iÖn ë bugi.
3.4.3. §Æc tÝnh cña hÖ thèng ®¸nh löa Manhªt«:

§Æc tÝnh cña HT§L manhªt« còng lµ ®å thÞ biÓu diÔn quan hÖ
U2=f(n) vµ I1=f(n). V× hÖ thèng tõ cña manhªt« lµm viÖc t−¬ng tù nh− m¸y ph¸t
®iÖn xoay chiÒu kÝch thÝch b»ng nam ch©m vÜnh cöu ®Ó cung cÊp ®iÖn cho m¹ch s¬
cÊp. Do ®ã, ta cã thÓ biÓu diÔn quan hÖ I1 = f(n) theo c«ng thøc t−¬ng tù nh− ®·
chøng minh ë phÇn m¸y ph¸t, tøc lµ:
C e nΦ 1
I 1ng =
R1 + C x n 2
2 2
119
Trong ®ã:
Φ1 - Tõ th«ng cña cÆp cùc nam ch©m ë chÕ ®é kh«ng
t¶i;
Ce, Cx - Çc h»ng sè phô thuéc kÕt cÊu m¹ch tõ (m¸y
ph¸t);
R1 - §iÖn trë thuÇn cña m¹ch s¬ cÊp.
L1
Mµ: U 2 = I1ng 2
η' , nªn râ rµng: ®Æc tÝnh cña
⎛W ⎞
C 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ + C 2
⎝ W2 ⎠
manhªt« gÇn t−¬ng tù nh− ®Æc tÝnh U = f(n) cña m¸y ph¸t xoay chiÒu kÝch thÝch
b»ng nam ch©m vÜnh cöu (h×nh 3.54).
H×nh 3.54. Quan hÖ gi÷a dßng s¬ cÊp vµ thÕ hiÖu thø

cÊp cña manhªt« víi sè vßng quay.
Çc ®Æc tÝnh cho thÊy r»ng: chÊt l−îng ®¸nh löa cña manhªt« t¨ng
lªn khi t¨ng sè vßng quay cña ®éng c¬. v× vËy, nã sö dông rÊt thÝch hîp ë çc ®éng
c¬ cao tèc, nh− trªn xe ®ua, xe thÓ thao, m¸y bay, ...
ë sè vßng quay thÊp, ®Æc biÖt lµ khi khëi ®éng --> chÊt l−îng ®¸nh
löa cña manhªt« gi¶m nhiÒu.
3.4.4. VÊn ®Ò ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím:

ViÖc ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím trong manhªt« khã kh¨n h¬n so
víi HT§L th−êng. Bëi v× thêi ®iÓm më tiÕp ®iÓm cßn ph¶i t−¬ng øng víi gãc ng¾t
khi mµ i1 ®¹t gi¸ trÞ max.
NÕu thay ®æi gãc ®¸nh löa sím, tøc lµ thêi ®iÓm më tiÕp ®iÓm b»ng
çch dÞch chuyÓn cam t−¬ng ®èi víi côm tiÕp ®iÓm hay ng−îc l¹i dÞch chuyÓn
côm tiÕp ®iÓm t−¬ng ®èi víi cam, th× thêi ®iÓm më tiÕp ®iÓm sÏ kh«ng cßn t−¬ng
øng víi gãc αng tèi −u n÷a. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím nh− vËy gäi
lµ ®iÒu chØnh víi sù thay ®æi gãc αng.
- §Ó dÞch chuyÓn cam, ng−êi ta còng dïng bé ®iÒu chØnh ly t©m
t−¬ng tù nh− trong HT§L th−êng.
- §Ó dÞch chuyÓn côm tiÕp ®iÓm, ng−êi ta dïng dÉn ®éng c¬ khÝ
120
®iÒu khiÓn b»ng tay tõ chç ng−êi l¸i.
Çch ®iÒu chØnh trªn cã nh−îc ®iÓm lín lµ lµm gi¶m chÊt l−îng
®¸nh löa cña manhªt«. §Ó ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím mµ kh«ng lµm tay ®æi gãc
αng, cã thÓ dÞch chuyÓn c¶ cam vµ r«to nam ch©m ®èi víi trôc dÉn ®éng nhê bé
®iÒu chØnh ly t©m (qu¶ v¨ng lóc nµy ph¶i lµm nÆng h¬n ®Ó lùc ly t©m cña nã ®ñ
søc quay c¶ r«to cña manhªt«) hoÆc dÞch chuyÓn vá cña manhªt« (hay çc m¸ cùc)
®ång thêi víi côm tiÕp ®iÓm (®iÒu khiÓn b»ng tay).
§èi víi çc ®éng c¬ m¸y kÐo, viÖc ®iÒu chØnh gãc ®¸nh löa sím nãi
chung kh«ng cÇn thiÕt n÷a, v× chÕ ®é lµm viÖc cña m¸y kÐo t−¬ng ®èi æn ®Þnh, tèc
®é quay cña trôc khuûu thay ®æi trong giíi h¹n hÑp.
H×nh 3.55. HÖ thèng tõ cña manhªt« víi

vßng dÉn tõ quay (nam ch©m cè ®Þnh).
H×nh 3.56. V« l¨ng manhªtÝc xe m¸y víi b¸nh

®µ - nam ch©m quay.
121
4. HÖ thèng khëi ®éng ®iÖn
4.1. S¬ l−îc mét sè vÊn ®Ò liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh khëi ®éng ®éng c¬
4.1.1. Tèc ®é khëi ®éng:
§Ó khëi ®éng ®éng c¬, cÇn ph¶i dïng mét nguån n¨ng l−îng bªn
ngoµi quay trôc khuûu ®éng c¬ ®Õn mét tèc ®é tèi thiÓu nµo ®ã, ®¶m b¶o cho
nhiªn liÖu ®−a vµo ®éng c¬ cã thÓ ®èt ch¸y ®−îc vµ sau ®ã ®éng c¬ cã thÓ tù lµm
viÖc ®−îc. Tèc ®é tèi thiÓu ®ã gäi lµ tèc ®é khëi ®éng.
Tèc ®é khëi ®éng phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p h×nh thµnh khÝ hçn
hîp, ph−¬ng ph¸p ®èt ch¸y nhiªn liÖu, vµo nhiÖt ®é cña khÝ n¹p vµ cña ®éng c¬
còng nh− vµo lo¹i, ®Æc ®iÓm kÕt cÊu vµ tr¹ng th¸i kü thuËt cña ®éng c¬.
+ §èi víi çc ®éng c¬ x¨ng: tèc ®é khëi ®éng cÇn ph¶i ®¶m b¶o
t¹o ®−îc ®é ch©n kh«ng cÇn thiÕt trong ®−êng n¹p ®Ó hçn hîp hoµ trén tèt vµ
chuyÓn ®éng ®ñ nhanh ®Ó gi¶m hiÖn t−îng ng−ng tô h¬i nhiªn liÖu. Nãi chung tèc
®é khëi ®éng cña ®éng c¬ x¨ng víi tr¹ng th¸i kü thuËt b×nh th−êng n»m trong
kho¶ng nk® = 35...50 Vg/ph.
+ §èi víi çc ®éng c¬ Diesel: tèc ®é khëi ®éng cÇn ph¶i cao h¬n,
v× r»ng:
- §Ó ®¶m b¶o cho nhiªn liÖu tù bèc ch¸y ®−îc cÇn ph¶i cã mét
nhiÖt ®é ®ñ lín ë cuèi kú nÐn. Mµ muèn nh− vËy cÇn ph¶i t¨ng tèc ®é ®Ó kh«ng
khÝ kh«ng kÞp truyÒn nhiÖt cho thµnh xi lanh vµ bußng ch¸y, ®Ó gi¶m l−îng lät khÝ
qua xÐc m¨ng;
- Ngoµi ra, tèc ®é khëi ®éng cßn ph¶i ®¶m b¶o ®ñ ¸p suÊt ®Ó phun
nhiªn liÖu, mµ ¸p suÊt nµy phô thuéc nhiÒu vµo tèc ®é chuyÓn ®éng cña piston
b¬m cao ¸p;
- §èi víi ®éng c¬ diesel hai kú: tèc ®é khëi ®éng cßn ph¶i ®¶m b¶o
c¶ ¸p suÊt cña b¬m quÐt.
Víi nh÷ng lý do trªn, tèc ®é khëi ®éng cña ®éng c¬ diesel « t« m¸y
kÐo nk®=100...200 Vg/ph.
+ §èi víi çc ®éng c¬ tÜnh t¹i, tµu thuû thÊp tèc: tèc ®é khëi
®éng cã gi¸ trÞ vµo kho¶ng 1/3 n®m.
4.1.2. Ph−¬ng ph¸p khëi ®éng:

Dùa vµo nguån n¨ng l−îng khëi ®éng, cã thÓ chia ra mét sè
ph−¬ng ph¸p khëi ®éng chÝnh sau:
- Khëi ®éng b»ng tay: dïng tay quay hoÆc d©y kÐo ®Ó quay trôc
khuûu ®éng c¬. Ph−¬ng ph¸p nµy chñ yÕu ¸p dông cho çc ®éng c¬ x¨ng cì nhá.
- Khëi ®éng b»ng ®éng c¬ ®iÖn: dïng phæ biÕn cho çc ®éng c¬ «
t« m¸y kÐo.
- Khëi ®éng b»ng ®éng c¬ x¨ng phô: dïng cho çc ®éng c¬
diesel m¸y kÐo c«ng suÊt lín.
- Khëi ®éng b»ng kh«ng khÝ nÐn: dïng cho ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ
tµu thuû cì lín, tèc ®é thÊp vµ trung b×nh.
Trong khu«n khæ m«n häc trang bÞ ®iÖn « t« m¸y kÐo, tµi liÖu chØ
tr×nh bµy çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ph−¬ng ph¸p khëi ®éng ®éng c¬ b»ng ®éng c¬
®iÖn.
122
4.2. CÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc cña hÖ thèng khëi ®éng ®iÖn
Trªn h×nh 4.1 lµ s¬ ®å hÖ thèng khëi ®éng ®iÖn ®iÓn h×nh trªn « t«
m¸y kÐo. HÖ thèng khëi ®éng ®iÖn nãi chung cã ba bé phËn chÝnh sau: §éng c¬
®iÖn mét chiÒu; Khíp truyÒn ®éng vµ C¬ cÊu ®iÒu khiÓn.
H×nh 4.1. S¬ ®å hÖ thèng khëi ®éng ®iÖn trªn «t«.

1- C«ng t¾c khëi ®éng; 2- Cuén d©y r¬ le; 3- §ßn quay; 4-
Vµnh r¨ng; 5- §Üa tiÕp ®iÓm; 6- TiÕp ®iÓm; 7- Cuén d©y kÝch thÝch.
4.2.1. §éng c¬ ®iÖn:

§éng c¬ ®iÖn dïng ®Ó biÕn ®iÖn n¨ng cña ¾c quy thµnh c¬ n¨ng
quay trôc khuûu ®éng c¬.
CÊu t¹o cña ®éng c¬ ®iÖn khëi ®éng kh«ng kh¸c g× cÊu t¹o cña m¸y
ph¸t ®iÖn mét chiÒu. ChØ kh¸c ë chç: çc cuén d©y phÇn øng vµ kÝch thÝch cña nã
th−êng cã tiÕt diÖn ch÷ nhËt, kÝch th−íc lín h¬n kh¸ nhiÒu vµ sè vßng d©y Ýt h¬n
so víi çc cuén d©y cña m¸y ph¸t. Bëi v× khi khëi ®éng ®éng c¬, m¸y (®éng c¬
®iÖn) khëi ®éng tiªu thô mét dßng rÊt lín 600...800A, thËm chÝ cã thÓ ®Õn 2000A
khi khëi ®éng ®éng c¬ diesel c«ng suÊt lín.
§Ó ®¶m b¶o m« men khëi ®éng lín, hÇu hÕt çc m¸y khëi ®éng
®Òu cã cuén kÝch thÝch m¾c nèi tiÕp (h×nh 4.2).
H×nh 4.2. S¬ ®å m¹ch ®iÖn

m¸y khëi ®éng.
Tuy vËy s¬ ®å nµy cã nh−îc ®iÓm lµ: khi m« men c¶n gi¶m th× n
t¨ng. Do ®ã, sau khi ®éng c¬ ®èt trong ®· ®−îc khëi ®éng (næ), m¸y khëi ®éng
®−îc gi¶m t¶i hoµn toµn th× tèc ®é quay cña nã sÏ t¨ng rÊt lín, cã thÓ v−ît giíi h¹n
cho phÐp, lµm çc æ trôc mau mßn vµ çc thanh d©y dÉn cã thÓ v¨ng ra khái r·nh
cña r«to. §iÒu ®ã cã thÓ chøng minh tõ ph−¬ng tr×nh viÕt cho m¹ch ®iÖn cña m¸y
123
khëi ®éng:
Uk® = I−.∑R + Eng
Trong ®ã:
Eng - SuÊt ®iÖn ®éng ng−îc sinh ra trong cuén d©y phÇn
øng khi m¸y khëi ®éng quay: Eng=CenΦ;
∑R - Tæng trë cña m¹ch khëi ®éng;
I− - Dßng ®iÖn trong cuén d©y phÇn øng.
Tõ ®ã suy ra:
U kd − I − ΣR
n= (
C eΦ
Tõ c«ng thøc (4.1) râ rµng: khi t¶i gi¶m th× I− gi¶m lµm gi¶m tõ
th«ng Φ vµ ®é r¬i thÕ I−.∑R trªn çc ®iÖn trë nªn n sÏ t¨ng nhiÒu.
§Ó kh¾c phôc nh−îc ®iÓm trªn, mét sè m¸y khëi ®éng cã cuén kÝch
thÝch m¾c hçn hîp. Trong tr−êng hîp nµy:
U kd − I − ΣR (
n= 4 2)
C e (Φ ss + Φ nt )
Nhê tõ th«ng Φss cña cuén d©y m¾c song song mµ khi t¶i (tøc I−)
gi¶m sè vßng quay n kh«ng thÓ t¨ng qu¸ lín.
4.2.2. Khíp truyÒn ®éng:

Khíp truyÒn ®éng lµ c¬ cÊu dïng ®Ó:
- Nèi trôc cña m¸y khëi ®éng víi vµnh r¨ng b¸nh ®µ khi khëi ®éng;
- T¸ch chóng ra ngay sau khi ®éng c¬ ®· næ (khëi ®éng).
ViÖc t¸ch trôc m¸y khëi ®éng ra khái vµnh r¨ng b¸nh ®µ cÇn ph¶i
®−îc thùc hiÖn tù ®éng ®Ó tr¸nh tr−êng hîp m¸y khëi ®éng bÞ ®éng c¬ næ kÐo theo
víi sè vßng quay lín g©y h− háng.
Phô thuéc vµo kÕt cÊu vµ nguyªn lý lµm viÖc, khíp truyÒn ®éng cã
thÓ chia ra mét sè lo¹i sau:
a. TruyÒn ®éng qu¸n tÝnh:

TruyÒn ®éng qu¸n tÝnh cã kÕt cÊu nh− trªn h×nh 4.3.
Dao ®éng g©y ra do lß

xo
Dao ®éng xuÊt hiÖn ë

kú nÐn
T
Quay hêi gian
b¸nh ®µ
Xo¾n lß xo
M¸y
khëi ®éng
H×nh 4.3. C¬ cÊu truyÒn ®éng qu¸n tÝnh.
a- VÞ trÝ ban ®Çu; b- VÞ trÝ ¨n khíp; c- Sù thay ®æi
dßng khëi ®éng theo thêi gian; 1- Vßng tú; 2- èng lãt cã
ren; 3- Khíp nèi; 4- Lß xo xo¾n; 5- B¸nh r¨ng; 6- B¸nh
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« ®µ so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
Biªn
124
Trªn ®Çu trôc m¸y khëi ®éng cã khíp 3 l¾p then víi trôc m¸y khëi
®éng. Trªn khíp 3 b¾t chÆt mét ®Çu cña lß xo xo¾n 4, ®Çu thø hai cña lß xo b¾t
trªn èng lo¸t 2 mÆt ngoµi cã ren vµ ®Æt tù do trªn trôc. B¸nh r¨ng 5 (víi ®èi träng)
¨n khíp ren víi èng lãt 2.
Khi m¸y khëi ®éng quay: qua lß xo 4, nã lµm quay èng lãt 2.
B¸nh r¨ng 5 ®Æt trªn èng lãt, do qu¸n tÝnh sÏ kh«ng kÞp quay theo, nªn sÏ dÞch
chuyÓn theo ®−êng ren trªn èng lãt vµo ¨n khíp víi vµnh r¨ng b¸nh ®µ 6 vµ tú vµo
vßng tú 1. Çc va ®Ëp x¶y ra khi çc vµnh r¨ng vµo ¨n khíp ®−îc gi¶m chÊn nhê lß
xo 4.
Sau khi ®éng c¬ ®· ®−îc khëi ®éng: tèc ®é vßng cña vµnh r¨ng
b¸nh ®µ sÏ lín h¬n cña b¸nh r¨ng 5, lµm b¸nh r¨ng tù ®éng chuyÓn ®éng theo
®−êng ren t¸ch ra khái b¸nh ®µ.
Ph−¬ng ph¸p truyÒn ®éng nµy cã nh−îc ®iÓm lµ x¸y ra va ®Ëp
m¹nh khi çc b¸nh r¨ng vµo ¨n khíp nªn kh«ng ®−îc sö dông ®èi víi nh÷ng m¸y
khëi ®éng c«ng suÊt lín. Nh−îc ®iÓm thø hai lµ b¸nh r¨ng cña m¸y khëi ®éng tù
®éng t¸ch ra khái b¸nh ®µ ngay khi ®éng c¬ b¾t ®Çu næ nh÷ng tiÕng ®Çu tiªn.
Nh−ng kh«ng ph¶i bao giê ®éng c¬ còng khëi ®éng ®−îc ngay sau nh÷ng tiÕng næ
®Çu tiªn, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn mïa ®«ng. V× thÕ qu¸ tr×nh khëi ®éng nhiÒu khi
ph¶i lÆp ®i lÆp l¹i vµi lÇn víi nh÷ng va ®Ëp m¹nh.
b. TruyÒn ®éng c−ìng bøc (h×nh 4.4 vµ 4.5):

Trong tr−êng hîp nµy, b¸nh r¨ng cña trôc m¸y khëi ®éng vµo khíp
còng nh− ra khíp d−íi t¸c dông cña nh÷ng c¬ cÊu ®iÒu khiÓn bëi ng−êi l¸i hay lùc
cña r¬ le ®iÖn tõ.
H×nh 4.4. S¬ ®å m¸y khëi ®éng

víi c¬ cÊu truyÒn ®éng c¬ khÝ c−ìng bøc.
§Ó tr¸nh kh¶ n¨ng kh«ng kÞp t¸ch b¸nh r¨ng ra khi ®éng c¬ ®· næ,
ng−êi ta lµm kiÓu truyÒn ®éng mét chiÒu b»ng khíp hµnh tr×nh tù do lo¹i bi hay c¬
cÊu cãc hoÆc ma s¸t.
C¬ cÊu truyÒn ®éng víi khíp mét chiÒu lo¹i bi cã kÕt cÊu nh− trªn
h×nh 4.6, gåm: èng lãt 4 tr−ît ®−îc theo then hoa cña trôc m¸y khëi ®éng, b¸nh
r¨ng 7 nèi víi èng lãt 4 qua çc viªn bi 6 cña khíp mét chiÒu.
Khi khëi ®éng, d−íi t¸c dông cña ng−êi l¸i hay lùc cña r¬ le ®iÖn
tõ, n¹ng g¹t sÏ g¹t èng gµi 2 vµ qua lß xo 3 ®Èy c¶ khèi èng lãt, khíp mét chiÒu vµ
b¸nh r¨ng 7 vµo ¨n khíp víi vµnh r¨ng b¸nh ®µ. NÕu r¨ng cña b¸nh r¨ng 7 ch−a
¨n khíp ®−îc víi r¨ng cña vµnh b¸nh ®µ th× b¸nh r¨ng bÞ gi÷ l¹i, n¹ng g¹t tiÕp tôc
Ðp lß xo 3 l¹i, ®ång thêi ®ãng tiÕp ®iÓm nèi m¹ch ®iÖn cña m¸y khëi ®éng lµm
phÇn øng quay, vµ d−íi t¸c dông cña lß xo b¸nh r¨ng sÏ vµo ¨n khíp víi vµnh
r¨ng b¸nh ®µ.
125
H×nh 4.5. KÕt cÊu m¸y khëi ®éng víi c¬ cÊu truyÒn ®éng c¬ khÝ
c−ìng bøc.
1- B¸nh r¨ng; 2- Khíp 1 chiÒu; 3- CÇn g¹t; 4- VÝt tú; 5- Hép tiÕp
Sau khi ®éng c¬ ®· næ, d−íi t¸c dông cña lß xo tr¶, n¹ng g¹t cïng
çc chi tiÕt kh¸c ®−îc ®−a trë l¹i vÞ trÝ ban ®Çu. NÕu nh− ng−êi l¸i ch−a th¶ bµn
®¹p, th× khíp mét chiÒu sÏ ®¶m b¶o kh«ng cho ®éng c¬ kÐo trôc m¸y khëi ®égn
quay theo víi tèc ®é lín, v× khi tèc ®é gãc phÇn ngoµi (nèi víi b¸nh ®µ) lín h¬n
tèc ®é gãc phÇn trong (nèi víi trôc m¸y khëi ®éng) th× khíp kh«ng truyÒn chuyÓn
®éng n÷a.
H×nh 4.6. KÕt cÊu c¬ cÊu truyÒn ®éng c¬ khÝ vµ khíp 1

chiÒu.
1- Vßng h·m; 2- èng gµi; 3- Lß xo gi¶m chÊn; 4- èng lãt dÉn
h−íng; 5- N¾p; 6- Con l¨n; 7- B¸nh r¨ng; 8- Lß xo bi; 9- cèc lß xo.
c. TruyÒn ®éng hçn hîp:

TruyÒn ®éng hçn hîp lµ truyÒn ®éng mµ qóa tr×nh ®−a b¸nh r¨ng
m¸y khëi ®éng vµo ¨n khíp víi vµnh r¨ng b¸nh ®µ - ®−îc thùc hiÖn c−ìng bøc,
cßn qu¸ tr×nh ra khíp - th× thùc hiÖn tù ®éng nh− kiÓu truyÒn ®éng qu¸n tÝnh.
126
4.2.3. C¬ cÊu ®iÒu khiÓn:
C¬ cÊu ®iÒu khiÓn lµm nhiÖm vô:
- §−a khíp truyÒn ®éng vµo ¨n khíp víi b¸nh ®µ;
- §ãng m¹ch ®iÖn m¸y khëi ®éng khi b¸nh r¨ng cña nã ®· vµo ¨n
khíp víi b¸nh ®µ vµ ng¾t m¹ch sau khi ®éng c¬ ®· næ.
C¬ cÊu ®iÒu khiÓn cã thÓ lµ c¬ khÝ ®iÒu khiÓn trùc tiÕp b»ng bµn
®¹p ch©n hay cÇn g¹t hoÆc ®iÖn tõ ®iÒu khiÓn gi¸n tiÕp tõ xa b»ng çch ®ãng më
kho¸ ®iÖn cho r¬le lµm viÖc.
Ph−¬ng ph¸p ®iÒu khiÓn trùc tiÕp cã −u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n nh−ng
nã kh«ng thÓ sö dông khi m¸y khëi ®éng vµ ¾c quy ®Æt ë xa ng−êi l¸i. Bëi v×
®−êng d©y dÉn dµi, víi dßng t¶i lín sÏ g©y ®é sôt thÕ lín vµ tèn kÐm ®ång.
Ph−¬ng ph¸p ®iÒu khiÓn gi¸n tiÕp b»ng r¬le ®iÖn tõ cho phÐp
gi¶m chiÒu dµi ®−êng d©y chÞu t¶i vµ t¨ng ®é tin cËy lµm viÖc cña hÖ thèng.
S¬ ®å nguyªn lý cña ph−¬ng ph¸p ®iÒu khiÓn nµy nh− trªn h×nh 4.7.
H×nh 4.7. S¬ ®å m¸y khëi ®éng víi c¬ cÊu ®iÒu khiÓn ®iÖn tõ.
1- Kho¸ ®iÖn; 2- R¬ le ®iÖn tõ; 3- CÇn g¹t; 4- Khíp truyÒn ®éng; 5- Vµnh
tiÕp ®iÓm; 6- TiÕp ®iÓm; 7- M¸y khëi ®éng.
HÖ thèng ®iÒu khiÓn gåm hai phÇn chÝnh lµ hép tiÕp ®iÓm víi çc
tiÕp ®iÓm 6 vµ r¬le ®iÖn tõ 2 l¾p trªn vá m¸y khëi ®éng.
Khi ng−êi l¸i ®ãng kho¸ ®iÖn 1, dßng ®iÖn tõ ¾c quy sÏ ®i vµo cuén
d©y cña r¬le ®iÖn tõ 2 mµ lâi thÐp cña nã ®−îc nèi víi cÇn g¹t 3. Cuén d©y cã ®iÖn
trë thµnh nam ch©m hót lâi thÐp sang tr¸i, ®ång thêi lµm quay cÇn 3, dÞch chuyÓn
khíp truyÒn ®éng 4 cïng b¸nh r¨ng vµo ¨n khíp víi b¸nh ®µ.
Khi b¸nh r¨ng cña khíp truyÒn ®éng ®· vµo ¨n khíp víi b¸nh ®µ,
th× vµnh tiÕp ®iÓm 5 còng nèi çc tiÕp ®iÓm 6, ®−a dßng ®iÖn vµo çc cuén d©y cña
m¸y khëi ®éng. M¸y khëi ®éng quay, kÐo trôc khuûu ®éng c¬ quay theo. Khi
®éng c¬ ®· næ th× ng−êi l¸i nh¶ kho¸ ®iÖn 1, çc chi tiÕt trë vÒ vÞ trÝ ban ®Çu d−íi
t¸c dông cña çc lß xo håi vÞ.
Trong çc s¬ ®å ®iÒu khiÓn tõ xa hiÖn nay, ngoµi r¬le ®iÖn tõ chÝnh
lµ r¬le khëi ®éng, th−êng ng−êi ta cßn sö dông thªm mét r¬le phô n÷a. R¬le phô
nµy cho phÐp gi¶m dßng qua kho¸ ®iÖn vµ rót ng¾n h¬n n÷a nh÷ng ®o¹n m¹ch cã
127
dßng lín. Do ®ã lµm gi¶m ®é sôt thÕ cña ¾c quy vµ t¨ng tuæi thä cña çc tiÕp ®iÓm.
Ngoµi ra, r¬le nµy cßn ®¶m b¶o tù ®éng ng¾t m¹ch m¸y khëi ®éng
sau khi ®éng c¬ ®· lµm viÖc.
Trªn çc h×nh 4.8, 4.9 vµ 4.10 lµ çc s¬ ®å ®iÓn h×nh dïng r¬le phô
rÊt th«ng dông hiÖn nay.
H×nh 4.8. S¬ ®å nèi

m¸y khëi ®éng CT130-A1
dïng trªn ZIL-130, URAL-
377.
H×nh 4.9. S¬ ®å nèi m¸y khëi ®éng CT230 dïng trªn xe GAZ-
53A, GAZ-66 vµ PAZ-672.
H×nh 4.10. S¬ ®å
nèi m¸y khëi ®éng CT142
dïng trªn xe KAMAZ-5320
vµ çc model kh¸c cña nã.
128
Çc ®Çu nèi d©y cña r¬le phô (çc xe Liªn x« cò) th−êng ®−îc ký
hiÖu nh− sau: K- çc ®Çu cña cuén d©y tõ ho¸; Б- ®Çu cña tiÕp ®iÓm nèi víi ¾c
quy; C, C1, C2- ®Çu ra cña çc tiÕp ®iÓm kh¸c.
Hai s¬ ®å trªn h×nh 4.8 vµ 4.9 dïng cho ®éng c¬ x¨ng vµ cã cïng
nguyªn lý lµm viÖc:
- §Çu Б cña r¬le phô ®−îc nèi ®Õn m¹ch ¾c quy tr−íc ampe kÕ (v×
dßng qua r¬le khëi ®éng v−ît qu¸ giíi h¹n thang ®o cña ampe kÕ);
- §Çu K1 cña cuén d©y r¬le phô ®−îc nèi víi kho¸ ®iÖn, ®Çu cßn l¹i
K2 ®−îc nèi trùc tiÕp víi m¸t hoÆc gi¸n tiÕp qua m¸y ph¸t vµ bé ®iÒu chØnh ®iÖn.
- R¬le khëi ®éng cã hai cuén d©y lµ cuén hót vµ cuén gi÷.
Khi bËt kho¸ ®iÖn dßng qua cuén d©y cña r¬le phô sÏ hót çc tiÕp
®iÓm cña nã ®ãng chÆt l¹i, cho dßng tõ ¾c quy ®i vµo m¹ch m¸y khëi ®éng theo
hai nh¸nh song song: mét nh¸nh lµ cuén d©y gi÷, nh¸nh thø hai gåm ba cuén d©y
m¾c nèi tiÕp lµ cuén hót, cuén kÝch thÝch vµ cuén d©y phÇn øng cña m¸y khëi
®éng.
Dßng ®iÖn ®i qua çc cuén d©y cña r¬le khëi ®éng sÏ hót lâi thÐp
cña nã sang tr¸i, Ðp ®Üa ®ång nèi t¾t çc tiÕp ®iÓm l¹i, ®−a ®iÖn tõ ¾c quy ®i th¼ng
vµo m¸y khëi ®éng, ®ång thêi còng nèi t¾t cuén d©y hót cña r¬le phô vµ ®iÖn trë
phô cña m¹ch ®¸nh löa.
Trªn çc «t« ®éng c¬ diesel, do kh«ng cã hÖ thèng ®¸nh löa nªn
trong s¬ ®å ®iÒu khiÓn m¸y khëi ®éng kh«ng cã m¹ch nèi t¾t ®iÖn trë phô. Tuy
vËy th−êng cã thªm c«ng t¾c khëi ®éng phô ®Æt ngay trªn ®éng c¬ (h×nh 4.10).
Khi dïng m¸y ph¸t mét chiÒu, mét ®Çu cuén d©y r¬le phô ®−îc
nèi víi m¸t qua m¸y ph¸t (h×nh 4.11).
H×nh 4.11. S¬ ®å nèi m¸y khëi ®éng CT130-B.

Trang bÞ ®iÖn1-vµM¸y
®iÖnph¸t; 2- Bé
tö trªn «t«§C§; 3- ¾c quy; 4- M¸yBiªn
khëiso¹n
®éng; 5- BiÕn
: TS. ¸p Hoµng
NguyÔn ®¸nh ViÖt
129 löa; 6- Çc tiÕp ®iÓm chÝnh cña RL m¸y khëi ®éng; 7- D©y nèi; 8- Çc ®Çu nèi d©y;
9- PhÇn øng r¬le; 10, 11- Cuén d©y gi÷ vµ hót; 12- §Üa tiÕp ®iÓm; 13- Lß xo; 14- Lâi
thÐp; 15- Cuén d©y RL phô; 16- Khung tõ; 17- Panel; 18- Gi¸ ®ì; 19- Çc tiÕp
®iÓm; 20- H¹n chÕ ®é n©ng cÇn tiÕp ®iÓm; 21- CÇn tiÕp ®iÓm; 22- Kho¸ ®iÖn.
Do ®ã, sau khi ®éng c¬ ®· khëi ®éng, m¸y ph¸t lµm viÖc --> thÕ
hiÖu m¸y ph¸t t¨ng lªn lµm gi¶m dÇn dßng ®iÖn qua cuén d©y r¬le phô. Khi sè
vßng quay ®¹t ®Õn mét gi¸ trÞ nµo ®ã, dßng ®iÖn nµy sÏ ch¹y theo chiÒu ng−îc l¹i.
Nh− vËy, sau khi ®éng c¬ ®· khëi ®éng --> lùc ®iÖn tõ cña r¬le phô gi¶m nhanh,
thËm chÝ ®æi chiÒu --> nªn çc tiÕp ®iÓm cña nã më ra ngay, c¾t m¹ch cuén d©y r¬
le khëi ®éng, kho¸ gi÷, ®¶m b¶o kh«ng cho hÖ thèng khëi ®éng lµm viÖc trong bÊt
cø tr−êng hîp nµo.
Khi dïng m¸y ph¸t xoay chiÒu th× r¬le phô kh«ng lµm ®−îc
nhiÖm vô trªn. V× thÕ ®Ó kho¸ gi÷ m¸y khëi ®éng ng−êi ta ph¶i dïng thªm mét
r¬le n÷a gäi lµ r¬le kho¸ hay r¬le b¶o vÖ khëi ®éng.
Trªn h×nh 4.12 lµ s¬ ®å nèi r¬le kho¸ trong hÖ thèng khëi ®éng.
H×nh 4.12. S¬ ®å nèi m¸y khëi ®éng CT212 víi m¸y ph¸t xoay
chiÒu.
1- M¸y ph¸t xoay chiÒu; 2- Bé §C§; 3- Bé chØnh l−u; 4- Lß xo;
5, 14- Khung tõ; 6- CÇn tiÕp ®iÓm; 7- Çc tiÕp ®iÓm; 8, 12- Lâi thÐp; 9-
§iÖn trë; 10- §Ìn kiÓm tra; 11- Çc tiÕp ®iÓm cña RLK§; 13- Cuén d©y;
15- C«ng t¾c m¸y khëi ®éng; 16- §iÖn trë phô; 17- PhÇn tö kiÓm tra; 18-
Bugi sÊy nãng; 19- M¸y khëi ®éng; 20, 21- Cuén d©y gi÷ vµ hót; 22-
Cuén d©y kÝch thÝch m¸y khëi ®éng
R¬le kho¸ gåm hai phÇn chÝnh: phÇn thø nhÊt lµ r¬le ®iÖn tõ víi
130
hai cuén d©y O vµ B trªn lâi thÐp vµ cÆp tiÕp ®iÓm th−êng ®ãng 7; phÇn thø hai lµ
bé chØnh l−u cÇu 4 ®ièt b¸n dÉn ®Ó chØnh l−u dßng xoay chiÒu tõ hai d©y pha cña
m¸y ph¸t ®iÖn cung cÊp cho cuén d©y tõ ho¸ chÝnh O cña r¬le kho¸.
§iÖn trë 9 ®−îc m¾c nèi tiÕp víi cuén tõ ho¸ phô B ®Ó h¹n chÕ
dßng ®iÖn trong m¹ch.
Khi muèn khëi ®éng ®éng c¬: ng−êi l¸i bËt kho¸ ®iÖn vÒ vÞ trÝ
khëi ®éng: lóc ®ã sÏ xuÊt hiÖn dßng ®iÖn ch¹y theo m¹ch:
(+)AQ --> K® (cùc Cm) --> PC --> K2 --> Cuén d©y Wk® (13) -->
K1 --> ЛК --> TiÕp ®iÓm (7) --> Khung tõ (5) --> M¸t --> (-)AQ.
Do ®ã tiÕp ®iÓm cña r¬le phô ®ãng l¹i, ®−a ®iÖn vµo çc m¹ch cña
hÖ thèng khëi ®éng ®Ó thùc hiÖn khëi ®éng ®éng c¬.
Khi ®éng c¬ quay: m¸y ph¸t sÏ lµm viÖc t¹o nªn dßng mét chiÒu
ch¹y qua cuén d©y O cã xu h−íng hót tiÕp ®iÓm 7 cña r¬le kho¸ më ra. §Ó lo¹i trõ
kh¶ n¨ng t¸c ®éng sím cña r¬le kho¸ khi ®éng c¬ ch−a ®¹t sè vßng quay ®ñ lín ®Ó
cã thÓ lµm viÖc tù lËp ®−îc, cÇn ph¶i khö lùc ®iÖn tõ cña cuén d©y O trong giai
®o¹n nµy. Víi môc ®Ých ®ã: trªn lâi thÐp cña r¬le cßn quÊn cuén d©y B vµ ®−a ®iÖn
tõ ¾c quy vµo cung cÊp cho nã theo m¹ch:
(+)AQ --> K® (cùc Cm) --> PC --> §iÖn trë 9 --> Cuén d©y B --
> TiÕp ®iÓm 7 --> ЛК --> TiÕp ®iÓm (7) --> Khung tõ (5) --> M¸t --> (-)AQ.
Dßng ch¹y qua cuén d©y B cã chiÒu ng−îc víi dßng ch¹y qua cuén
d©y O, nªn lùc ®iÖn tõ cña chóng khö nhau --> ®¶m b¶o cho çc tiÕp ®iÓm 7 ®ãng
ch¾c cho ®Õn khi ®éng c¬ ®¹t sè vßng quay ®ñ lín (kho¶ng 600...700 Vg/ph) ®Ó cã
thÓ lµm viÖc tù lËp ®−îc. Lóc ®ã do thÕ hiÖu m¸y ph¸t t¨ng cao nªn lùc tõ ho¸ cña
cuén d©y O ®ñ lín ®Ó th¾ng ®−îc lùc ®iÖn tõ cña cuén d©y B vµ lùc cña lß xo, hót
tiÕp ®iÓm 7 më ra --> kho¸ hÖ thèng khëi ®éng l¹i.
Trªn h×nh 4.13 lµ kÕt cÊu vµ trªn h×nh 4.14 lµ s¬ ®å m¹ch ®iÖn m¸y
khëi ®éng CT-21 vµ c¬ cÊu ®iÒu khiÓn ®iÖn tõ cña nã.
H×nh 4.13. M¸y khëi ®éng CT-21 vµ c¬ cÊu ®iÒu khiÓn ®iÖn tõ.
1- TiÕp ®iÓm; 2- TiÕp ®iÓm nèi t¾t ®iÖn trë phô; 3- Lâi thÐp; 4- Lß xo tr¶;
5- PhÇn øng; 6- CÇn g¹t; 7- VÝt h¹n chÕ; 8- B¸nh r¨ng; 9- Khíp 1 chiÒu; 10- Lß
xo;
11 Lß i¶ hÊ
131
132
H×nh 4.14. S¬ ®å m¹ch ®iÖn m¸y khëi ®éng CT-21 vµ c¬ cÊu
®iÒu khiÓn.
4.3. M¸y khëi ®éng 24 v«n, r¬le chuyÓn ®æi ®iÖn ¸p vµ çc s¬ ®å nèi
d©y.
Trªn çc « t« m¸y kÐo ®éng c¬ diesel c«ng suÊt lín, ®Ó t¨ng c«ng
suÊt m¸y khëi ®éng ng−êi ta t¨ng thÕ hiÖu lµm viÖc cña nã lªn 24V. Trong khi ®ã
m¸y ph¸t vµ çc thiÕt bÞ tiªu thô ®iÖn kh¸c ®a sè vÉn gi÷ nguyªn ®iÖn ¸p lµm viÖc
12V. §iÒu ®ã ®ßi hái ph¶i thay ®æi s¬ ®å nèi d©y hoÆc l¾p thªm mét bé phËn ®Æc
biÖt gäi lµ r¬le chuyÓn ®æi ®iÖn ¸p. R¬ le nµy cã nhiÖm vô:
- §Êu nèi tiÕp hai b×nh ¾c quy12V l¹i ®Ó t¹o ®−îc ®iÖn ¸p 24V cung
cÊp cho m¸y khëi ®éng khi khëi ®éng ®éng c¬;
- Sau khi ®éng c¬ khëi ®éng xong, chuyÓn vÒ ®Êu song song hai
b×nh ¾c quy víi nhau vµ víi m¸y ph¸t ®Ó cã ®iÖn ¸p 12V cung cÊp cho çc phô t¶i
kh¸c vµ ®Ó m¸y ph¸t n¹p ®iÖn cho chóng;
- §ång thêi thùc hiÖn chøc n¨ng cña r¬le ®ãng m¹ch, cho phÐp tiÕn
hµnh khëi ®éng ®éng c¬ b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu khiÓn gi¸n tiÕp rõ xa.
Nguyªn lý lµm viÖc cña r¬le chuyÓn ®æi ®iÖn ¸p thÓ hiÖn trªn h×nh
4.15.
H×nh 4.15. M¸y khëi ®éng CT-30 vµ r¬ le Biªn

Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« so¹n : TS. NguyÔn Hoµng ViÖt
chuyÓn ®æi ®iÖn ¸p tõ 12 lªn
133 24 V
Dïng r¬le chuyÓn ®æi ®iÖn ¸p cã nh−îc ®iÓm lµ lµm phøc t¹p s¬ ®å
vµ t¨ng chiÒu dµi d©y dÉn m¹ch khëi ®éng. V× thÕ ®«i khi ng−êi ta dïng s¬ ®å hai
d©y nh− trªn h×nh 4.16.
Trong tr−êng hîp nµy m¸y khëi ®éng vµ m¸y ph¸t ®Òu cã ®iÖn ¸p
24V. Hai ¾c quy ®−îc m¾c nèi tiÕp nh−ng ®iÓm nèi gi÷a chóng ®−îc b¾t víi m¸t.
Nh−îc ®iÓm cña s¬ ®å nµy lµ çc ¾c quy cã thÓ phãng ®iÖn kh«ng
®Òu khi hai m¹ch t¶i kh«ng b»ng nhau. §Ó kh¸c phôc cã thÓ dïng biÖn ph¸p
th−êng xuyªn ®æi chç çc ¾c quy. Nh−ng nh− vËy l¹i lµm phøc t¹p qu¸ tr×nh sö
dông.
Do nh−îc ®iÓm cña çc s¬ ®å trªn, trong thùc tÕ ng−êi ta cßn dïng
s¬ ®å mét d©y nh− b×nh th−êng nh−ng tÊt c¶ çc thiÕt bÞ ®iÖn lóc nµy ®Òu cã ®iÖn
¸p thèng nhÊt lµ 24V (vÝ dô xe MAZ-500). Tuy vËy thùc tÕ sö dông cho thÊy: çc
bãng ®Ìn ®iÖn ¸p 24V rÊt nh¹y c¶m víi rung ®éng vµ tuæi thä thÊp h¬n nhiÒu so
víi çc bãng ®Ìn 12V. H¬n n÷a, viÖc sö dông bé ®iÒu chØnh ®iÖn vµ hÖ thèng ®¸nh
löa 24V còng cã nh÷ng khã kh¨n riªng vµ gi¶m tÝnh thèng nhÊt ho¸ s¶n phÈm.
4.4. S¬ ®å hÖ thèng khëi ®éng cña mét sè «t« m¸y kÐo th«ng
«ng dông.
4.5. Çc c¬ cÊu hç trî khëi ®éng.

4.5.1. Bugi d©y ®èt
4.5.2. C¬ cÊu sÊy nãng khÝ n¹p
4.6. §Æc tÝnh m¸y khëi ®éng ®iÖn.
4.7. Chän ®iÖn dung ¾c quy vµ c«ng suÊt m¸y khëi ®éng.
k
®
H×nh 4.17. §Æc tÝnh m¸y
khëi ®éng ®iÖn.
®
g
(
134
5. Trang bÞ ®iÖn b¸n dÉn trªn «t«
5.1. S¬ l−îc vÒ çc chÊt b¸n dÉn:

Çc chÊt trong tù nhiªn, theo tÝnh dÉn ®iÖn, ®−îc chia ra thµnh:
+ Çc chÊt dÉn ®iÖn: cã tÝnh dÉn ®iÖn cao (nh− çc kim lo¹i), ®é
dÉn ®iÖn riªng lín σ = 105...106 (Ω.cm)-1.
+ Çc chÊt çch ®iÖn hay ®iÖn m«i: cã tÝnh dÉn ®iÖn thÊp, ®é dÉn
®iÖn riªng nhá σ < 10-14 (Ω.cm)-1.
+ Nh÷ng chÊt cßn l¹i: cã tÝnh dÉn ®iÖn biÕn ®æi trong giíi h¹n
réng, phô thuéc vµo çc ®iÒu kiÖn bªn ngoµi, nh−: nhiÖt ®é, ¸p suÊt, ¸nh s¸ng vµ
t¸c dông cña çc tr−êng, ... Nªn kh«ng thÓ xÕp vµo hai lo¹i trªn mµ chiÕm vÞ trÝ
trung gian, ®−îc gäi lµ çc chÊt b¸n dÉn. §é dÉn ®iÖn riªng cña çc chÊt nµy cã
thÓ thay ®æi trong giíi h¹n σ = 10-10...104 (Ω.cm)-1.
Cã nhiÒu chÊt b¸n dÉn kh¸c nhau, nh−ng ®Ó chÕ t¹o çc linh kiÖn
b¸n dÉn ng−êi ta th−êng sö dông Gecmani (Ge) vµ SilÝc (Si).
Hai nguyªn tè nµy thuéc nhãm 4 trong b¶ng tuÇn hoµn Men®ªlªÐp,
tøc lµ ë ®¸m m©y ®iÖn tö vßng ngoµi, mçi nguyªn tö cña chóng cã 4 ®iÖn tö ho¸
trÞ.
Trong m¹ng tinh thÓ, çc nguyªn tö sÏ gãp chung nh÷ng ®iÖn tö
nµy víi 4 nguyªn tö kh¸c bªn c¹nh ®Ó t¹o thµnh liªn kÕt cÆp ®iÖn tö (h×nh 5.1).
H×nh 5.1. Liªn kÕt cÆp ®iÖn tö trong m¹ng tinh thÓ GÐcmani.
1- Quü ®¹o; 2- Nguyªn tö; 3- §iÖn tö; 4- §iÖn tö tù do.
Nh− vËy,trong GÐcmani vµ SilÝc thuÇn khiÕt ë nhiÖt ®é b×nh th−êng

hÇu nh− kh«ng cã ®iÖn tö tù do, v× tÊt c¶ çc ®iÖn tö ë vµnh ngoµi ®Òu ®· tham gia
vµo liªn kÕt cÆp ®iÖn tö. Trong çc ®iÒu kiÖn nh− vËy, Ge vµ Si gièng nh− chÊt ®iÖn
m«i - chóng kh«ng dÉn ®iÖn.
Nh−ng d−íi t¸c dông cña nhiÖt ®é, ¸nh s¸ng hay çc yÕu tè kh¸c:
®éng n¨ng cña çc ®iÖn tö t¨ng lªn, mét sè th¾ng ®−îc lùc hót, t¸ch ra khái
135
nguyªn tö trë thµnh ®iÖn tö tù do. Khi cã ®iÖn tr−êng t¸c dông, çc ®iÖn tö tù do
nµy sÏ chuyÓn ®éng cã h−íng t¹o thµnh dßng ®iÖn. ChÊt b¸n dÉn lóc nµy trë nªn
dÉn ®iÖn. TÝnh dÉn ®iÖn cña chÊt b¸n dÉn cã ®−îc nhê chuyÓn ®éng cã h−íng cña
çc ®iÖn tö ®−îc gäi lµ tÝnh dÉn ®iÖn ®iÖn tö hay tÝnh dÉn ®iÖn lo¹i n (negative -
©m).
Nguyªn tö b¸n dÉn khi mÊt ®iÖn tö trë thµnh i«ng d−¬ng hay cßn
gäi lµ "lç trèng" ®Ó nhÊn m¹nh r»ng trong nã cßn thiÕu mét ®iÖn tö. Râ rµng trong
chÊt b¸n dÉn thuÇn khiÕt, dßng ®iÖn tö chuyÓn ®éng cã h−íng sÏ t¹o nªn mét dßng
"lç trèng" chuyÓn ®éng theo chiÒu ng−îc l¹i. Qu¸ tr×nh nµy cã thÓ minh ho¹ nh−
trªn h×nh 5.2.
H×nh 5.2. Qu¸ tr×nh chuyÓn

®éng cña ®iÖn tö vµ lç trèng trong
chÊt b¸n dÉn thuÇn khiÕt.
TÝnh dÉn ®iÖn cã ®−îc nhê chuyÓn ®éng cña çc lç trèng ®−îc gäi
lµ tÝnh dÉn ®iÖn lç trèng hay tÝnh dÉn ®iÖn lo¹i p (positive - d−¬ng).
Trong chÊt b¸n dÉn thuÇn khiÕt, sè lç trèng b»ng sè ®iÖn tö tù do

nªn tÝnh dÉn ®iÖn ®iÖn tö vµ lç trèng cña nã còng b»ng nhau vµ ®−îc gäi lµ tÝnh
dÉn ®iÖn riªng. TÝnh dÉn ®iÖn riªng cña chÊt b¸n dÉn rÊt nhá, v× trong ®iÒu kiÖn
b×nh th−êng, sè ®iÖn tö tù do trong chÊt b¸n dÉn rÊt Ýt.
Tuy vËy, nÕu ta cho vµo chÊt b¸n dÉn mét l−îng nhá t¹p chÊt ®Æc
biÖt nµo ®ã th× sù c©n b»ng gi÷a sè l−îng ®iÖn tö vµ lç trèng bÞ ph¸ huû vµ chÊt
b¸n dÉn sÏ cã hoÆc tÝnh dÉn ®iÖn ®iÖn tö hoÆc tÝnh dÉn ®iÖn lç trèng m¹nh h¬n
ngay ë nhiÖt ®é b×nh th−êng.
T¹p chÊt t¹o nªn tÝnh dÉn ®iÖn ®iÖn tö ®−îc gäi lµ t¹p chÊt cho, cßn
t¹p chÊt t¹o nªn tÝnh dÉn ®iÖn lç trèng ®−îc gäi lµ t¹p chÊt nhËn.
VÝ dô: khi cho mét l−îng nhá ¨ngtimon (Sb), Asen (As) hay Phèt
pho (P) vµo GÐcmani hay SilÝc, th× do çc t¹p chÊt nµy cã 5 ®iÖn tö ho¸ trÞ cßn Ge
vµ Si chØ cã 4, nªn khi çc ®iÖn tö liªn kÕt víi nhau theo cÆp th× ®iÖn tö thø 5 bÞ
thõa (h×nh 5.3a) vµ cã thÓ dÔ dµng t¸ch ra khái nguyªn tö thµnh ®iÖn tö tù do ngay
ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é b×nh th−êng.
H×nh 5.3. S¬ ®å t¹o

thµnh tÝnh dÉn ®iÖn ®iÖn tö
(a) vµ tÝnh dÉn ®iÖn lç trèng
(b) cña çc chÊt b¸n dÉn.
Trang bÞ ®iÖn vµ ®iÖn tö trªn «t« Biªn so¹n 1- Nguyªn
: TS. tö chÊtViÖtb¸n
NguyÔn Hoµng
136 dÉn; 2- Nguyªn tö t¹p chÊt; 3-
§iÖn tö thõa; 4- Lç trèng.
D−íi t¸c dông cña ®iÖn tr−êng, chóng sÏ chuyÓn ®éng cã h−íng t¹o
nªn dßng ®iÖn. Nh− vËy SB, As vµ P lµ çc t¹p chÊt cho vµ ®iÖn tö trong tr−êng
hîp nµy lµ phÇn tö t¶i ®iÖn c¬ b¶n.
Khi cho vµo Ge hoÆc Si mét l−îng nhá In®i (In) lµ nguyªn tè cã 3
®iÖn tö ho¸ trÞ, th× khi çc ®iÖn tö liªn kÕt theo cÆp sÏ cã mét liªn kÕt thiÕu ®iÖn tö
- tøc lµ cã 1 lç trèng (h×nh 5.3b). Do sè lç trèng nhiÒu h¬n sè ®iÖn tö tù do nªn
chÊt b¸n dÉn sÏ cã tÝnh dÉn ®iÖn lç trèng. In®i trong tr−êng hîp nµy lµ t¹p chÊt
nhËn vµ lç trèng lµ phÇn tö t¶i ®iÖn c¬ b¶n.
NÕu cho hai lo¹i b¸n dÉn cã tÝnh dÉn ®iÖn kh¸c nhau lµ n vµ p tiÕp
xóc víi nhau (h×nh 5.4a), th× do mËt ®é ®iÖn tö vµ lç trèng trong çc vïng n vµ p
kh¸c nhau, nªn çc ®iÖn tö sÏ khuyÕch t¸n tõ n sang p vµ ng−îc l¹i, çc lç trèng
sÏ khuyÕch t¸n tõ p sang n.
H×nh 5.4. TiÕp gi¸p §iÖn tö - Lç trèng.

a- TiÕp gi¸p p-n; b- TiÕp gi¸p p-n nèi víi nguån ngoµi (p nèi víi cùc ©m,
n- cùc d−¬ng); c- TiÕp gi¸p p-n nèi víi nguån ngoµi (p nèi víi cùc d−¬ng, n-
cùc ©m)
Qu¸ tr×nh khuyªch t¸n nµy lµm cho chç vïng n tiÕp gi¸p víi p cã
®iÖn thÕ d−¬ng, cßn chç vïng p tiÕp gi¸p víi n cã ®iÖn thÕ ©m vµ t¹o nªn mét ®iÖn
tr−êng (Etg) cã chiÒu nh− trªn h×nh vÏ, ng¨n c¶n sù khuyÕch t¸n tiÕp tôc cña çc
®iÖn tö vµ lç trèng. Sè ®iÖn tö chuyÓn ®éng sang vïng p vµ sè lç trèng chuyÓn
®éng sang vïng n cµng nhiÒu th× ®iÖn tr−êng nµy cµng m¹nh, ®Õn mét lóc nµo ®ã,
nã nh− mét hµng rµo thÕ ng¨n kh«ng cho qu¸ tr×nh khuyÕch t¸n tiÕp tôc n÷a, t¹o
nªn mét tr¹ng th¸i c©n b»ng ®éng ë vïng tiÕp gi¸p. Trong vïng tiÕp gi¸p, sè l−îng
çc phÇn tö t¶i ®iÖn c¬ b¶n rÊt Ýt nªn ®iÖn trë cña nã t¨ng lªn. Vïng cã ®iÖn trë cao
nµy cßn ®−îc gäi lµ líp kho¸.
137
NÕu b©y giê nèi tiÕp gi¸p p - n víi nguån ®iÖn: p - víi cùc ©m, n -
víi cùc d−¬ng (h×nh 5.4b), th× chiÒu ®iÖn tr−êng cña nguån (Eng) trïng víi chiÒu
®iÖn tr−êng cña líp tiÕp gi¸p --> lµm cho líp nµy më réng ra, hµng rµo thÕ vµ líp
kho¸ t¨ng lªn. Lóc nµy çc lç trèng tõ vïng p vµ çc ®iÖn tö tõ vïng n cµng khã
chuyÓn ®éng v−ît qua ®−îc vïng tiÕp gi¸p nªn dßng ®iÖn hÇu nh− kh«ng cã, chØ
cã mét dßng rÊt nhá do chuyÓn ®éng cña çc phÇn tö t¶i ®iÖn kh«ng c¬ b¶n g©y ra
®−îc gäi lµ dßng b·o hoµ.
NÕu nèi p víi cùc (+), n víi cùc (-) cña nguån (h×nh 5.4c) th× chiÒu
cña ®iÖn tr−êng nguån sÏ ng−îc chiÒu víi ®iÖn tr−êng cña líp tiÕp gi¸p. ChiÒu dµy
líp nµy v× thÕ thu hÑp l¹i, hµng rµo thÕ vµ líp kho¸ gi¶m ®i, t¹o ®iÒu kiÖn cho çc
phÇn tö t¶i ®iÖn c¬ b¶n lµ ®iÖn tö ë vïng n vµ lç trèng ë vïng p v−ît qua t¹o nªn
dßng ®iÖn. ThÕ hiÖu cña nguån cµng cao dßng ®iÖn ®i qua tiÕp gi¸p cµng lín.
Nh− vËy, tiÕp gi¸p p - n râ rµng cã tÝnh dÉn ®iÖn theo mét chiÒu:
chiÒu thuËn lµ chiÒu cã ®iÖn trë nhá vµ cho dßng ®iÖn ®i qua. Lîi dông tÝnh chÊt
®Æc biÖt ®ã, ng−êi ta chÕ t¹o ra hµng lo¹t çc linh kiÖn b¸n dÉn cã c«ng dông kh¸c
nhau.
5.2. Kh¸i qu¸t tÝnh chÊt cña mét sè linh kiÖn th«ng dông
5.2.1. §ièt:
§ièt lµ mét tiÕp gi¸p p - n ®−îc chÕ t¹o b»ng çch cho mét giät In®i
nãng ch¶y vµo miÕng GÐcmani lo¹i n hay giät Nh«m vµo miÕng SilÝc (h×nh 5.5a).
H×nh 5.5. §ièt b¸n dÉn.

a- S¬ ®å cÊu t¹o; b- S¬ ®å nèi vµ ký hiÖu; c- §ièt æn ¸p; 1-
GÐcmani cã tÝnh dÉn ®iÖn ®iÖn tö; 2- GÐcmani víi tÝnh dÉn ®iÖn lç
trèng; 3- In®i.
§©y lµ lo¹i linh kiÖn cã hai cùc, cã tÝnh dÉn ®iÖn theo mét chiÒu.
Gi¸ trÞ ®iÖn trë cña nã phô thuéc gi¸ trÞ vµ cùc tÝnh cña ®iÖn ¸p ®Æt lªn nã.
Trªn s¬ ®å m¹ch, ®ièt ®−îc ký hiÖu nh− h×nh 5.5b: ®Ønh nhän cña
tam gi¸c chØ chiÒu thuËn, tøc lµ chiÒu mµ ®iÖn trë cña ®ièt cã gi¸ trÞ nhá.
§Æc tÝnh V«n - Ampe cña ®ièt lµ ®−êng phi tuyÕn nh− trªn h×nh
5.6.
Ngoµi phô thuéc vµo ®iÖn ¸p nguån ®iÖn trë ®ièt cßn thay ®æi theo
138
dU th
R th = = ( 0,1 ÷ 1) Ω
dI th
gi¸ trÞ dßng ®iÖn:
dU ng
R ng = = (10 ÷ 100) KΩ
dI ng
Khi t¨ng ®iÖn ¸p ng−îc, dßng ®iÖn ng−îc ban ®Çu t¨ng nhanh sau
®ã hÇu nh− kh«ng t¨ng n÷a vµ ®¹t gi¸ trÞ b·o hoµ.
NÕu tiÕp tôc t¨ng ®iÖn ¸p ng−îc th× ®Õn mét gi¸ trÞ nµo ®ã, dßng
®iÖn ng−îc t¨ng ®ét ngét --> ®ièt bÞ ®¸nh thñng.
Phô thuéc vµo lo¹i ®ièt vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nã mµ qu¸ tr×nh
®¸nh thñng ®ièt cã thÓ lµ thuËn nghÞch hoÆc kh«ng thuËn nghÞch.
H×nh 5.6. §Æc tÝnh v«n - ampe cña §ièt

th−êng.
NÕu qu¸ tr×nh ®¸nh thñng lµ kh«ng thuËn nghÞch, th× sau khi gi¶m
hay c¾t ®iÖn ¸p ng−îc, ®ièt kh«ng trë vÒ tr¹ng th¸i ban ®Çu vµ mÊt ®Æc tÝnh dÉn
®iÖn theo mét chiÒu --> tøc ®ièt bÞ háng.
NÕu qu¸ tr×nh ®¸nh thñng lµ thuËn nghÞch, th× ®ièt kh«ng bÞ háng.
Sau khi gi¶m hay c¾t bá ®iÖn ¸p ng−îc, ®ièt trë vÒ tr¹ng th¸i b×nh th−êng, gi÷
nguyªn ®Æc tÝnh dÉn ®iÖn theo mét chiÒu.
Çc ®ièt dïng ®Ó n¾n dßng b×nh th−êng nãi chung kh«ng ®−îc
phÐp lµm viÖc ë gÇn vïng bÞ ®¸nh thñng. ChÕ ®é lµm viÖc cña chóng ph¶i n»m
trong vïng gi¸ trÞ cho phÐp cña çc th«ng sè kü thuËt do nhµ chÕ t¹o quy ®Þnh,
nh−:
- Dßng ®iÖn thuËn ®Þnh møc (gi¸ trÞ trung b×nh) lµ dßng cùc ®¹i cho
phÐp qua ®ièt liªn tôc trong qu¸ tr×nh lµm viÖc mµ kh«ng lµm ®ièt qu¸ nãng hoÆc
háng (A);
- §iÖn ¸p ng−îc cho phÐp cùc ®¹i [Ung] (biªn ®é) lµ ®iÖn ¸p ng−îc
cùc ®¹i ®ièt cã thÓ chÞu ®−îc mµ kh«ng bÞ ®¸nh thñng (V);
Ngoµi ra, ®ièt cßn cã mét sè th«ng sè ®Æc tr−ng cho kh¶ n¨ng vµ
chÊt l−îng lµm viÖc cña nã nh−:
- NhiÖt ®é lµm viÖc cùc ®¹i cho phÐp (tO);
139
- Dßng ®iÖn ng−îc cùc ®¹i ë Ungmax (mA);
- §é sôt ¸p trªn hai ®Çu ®ièt khi I = Ithmax biÓu thÞ ®iÖn trë thuËn
(néi trë) cña ®i èt (V).
Çc ®ièt th−êng cã hai lo¹i: ®ièt GÐcmani vµ ®ièt SilÝc. So víi ®ièt
SilÝc, ®ièt GÐcmani cã ®é sôt ¸p thuËn nhá h¬n, tuy vËy, dßng ®iÖn ng−îc lín h¬n,
®iÖn ¸p ng−îc cho phÐp thÊp h¬n vµ nhiÖt ®é lµm viÖc cùc ®¹i cho phÐp còng nhá
h¬n nhiÒu.
§èi víi ®ièt GÐcmani: [tO] = ( 75...100)OC;
§èi víi ®ièt SilÝc: [tO] = (150...250)OC;
Trong tr−êng hîp cÇn thiÕt, ®Ó t¨ng søc chÞu ®ùng Ungmax hoÆc ®Ó
t¨ng dßng lµm viÖc, cã thÓ dïng çc biÖn ph¸p ghÐp nèi tiÕp hoÆc song song çc
®ièt víi nhau theo s¬ ®å t−¬ng øng.
Mét sè ®ièt ®Æc biÖt nh− çc ®ièt SilÝc cã tiÕp gi¸p mÆt cã tÝnh chÊt
®¸nh thñng thuËn nghÞch ®−îc sö dông lµm viÖc ë chÕ ®é ®¸nh thñng gäi lµ çc
®ièt æn ¸p, ®ièt h¹n chÕ hay ®ièt Zener. Çc ®ièt nµy b×nh th−êng kh«ng dÉn ®iÖn
theo chiÒu ng−îc, nh−ng khi Ung ®¹t ®Õn mét gi¸ trÞ nµo ®ã gäi lµ ®iÖn ¸p æn ®Þnh
th× ®ièt bÞ ®¸nh thñng, dßng ®iÖn ng−îc t¨ng ®ét ngét nh−ng ®iÖn ¸p hÇu nh−
kh«ng thay ®æi. Ng−êi ta lîi dông tÝnh chÊt nµy ®Ó h¹n chÕ, æn ®Þnh hay tù ®éng
®iÒu chØnh sù ph©n bè ®iÖn ¸p trªn mét ®o¹n m¹ch nµo ®ã cã ®ièt.
Çc th«ng sè kü thuËt c¬ b¶n cña ®ièt æn ¸p lµ:
- §iÖn ¸p æn ®Þnh Uz;
- Dßng IZmax vµ IZmin x¸c ®Þnh ®o¹n lµm viÖc cña ®ièt trªn ®Æc tÝnh
V«n - Ampe (h×nh 5.7a);
ΔU Z
- §iÖn trë ®éng R Z = trong vïng æn ¸p (vïng ®¸nh thñng
ΔI Z
®ièt). Gi¸ trÞ RZ = (5...50)Ω phô thuéc vµo IZ, khi IZ t¨ng th× RZ gi¶m.
H×nh 5.7. §ièt æn ¸p silÝc.

a- §Æc tÝnh v«n - ampe; b- Ký hiÖu trªn s¬ ®å m¹ch; c- S¬ ®å
nèi.
140
Trªn s¬ ®å m¹ch, ®ièt æn ¸p ®−îc biÓu diÔn nh− trªn h×nh 5.7b hay
5.7c.
Ký hiÖu quy −íc: ®Ó ký hiÖu ®ièt Liªn x« cò sö dông çc ch÷ vµ sè
nh− sau:
+ Ch÷ çi hay ch÷ sè thø nhÊt chØ vËt liÖu chÕ t¹o:
- Г hay 1: GÐcmani;
- К hay 2: SilÝc;
- А hay 3: Asennuagali.
+ Ch÷ çi thø hai chØ lo¹i hay nhãm ®ièt:
- Д: Çc ®ièt n¾n dßng, ®ièt xung, ®ièt cao tÇn;
- С: Çc ®ièt æn ¸p;
- И: Çc ®ièt ®−êng ngÇm.
+ Ch÷ sè tiÕp theo chØ c«ng dông hay tÝnh chÊt ®iÖn cña ®ièt, vÝ dô:
101...399 - §ièt n¾n dßng;
401...499 - §ièt cao tÇn;
501...599 - §ièt xung.
+ Ch÷ çi cuèi cïng chØ lo¹i ®ièt trong nhãm ®· biÕt, vÝ dô:
2Д503Б - §ièt xung, silÝc lo¹i Б.
Trªn h×nh 5.8 lµ kÕt cÊu thùc tÕ cña ®ièt D242.
H×nh 5.8. §ièt D242.

1- NÒn; 2- Gi¸ ®ì tinh thÓ; 3- §Öm
Vonfram; 4- Tinh thÓ Si (SilÝc); 5- Hîp kim;
6- §Öm ®ång; 7- D©y dÉn; 8- Vá; 9- Thuû
tinh çch ®iÖn; 10 §Çu ra.
5.2.2. Transitor:
Transitor lµ lo¹i linh kiÖn b¸n dÉn cã 3 cùc. Thùc chÊt nã lµ hai ®ièt
ghÐp l¹i víi nhau nh− trªn h×nh 5.9.
141
Çch chÕ t¹o còng th−êng dïng ph−¬ng ph¸p cho çc giät t¹p chÊt
thÝch hîp nãng ch¶y vµo mét tÊm GÐcmani hay SilÝc chung lo¹i n hoÆc p, ®Ó t¹o
nªn hai tiÕp gi¸p n - p ë hai phÝa cña tÊm b¸n dÉn c¬ së.
Tuú theo çch ghÐp çc ®ièt mµ ta cã hai lo¹i transitor kh¸c nhau
lµ: p-n-p vµ n-p-n. Lo¹i thø hai rÊt Ýt gÆp.
PhÇn chung (miÕng b¸n dÉn) lµ mét cùc cña transitor ®−îc gäi lµ
Baz¬, ký hiÖu lµ B. Mét trong hai giät t¹p chÊt (cùc thø 2) ®−îc gäi lµ cùc ph¸t hay
Emit¬, ký hiÖu lµ E. Giät t¹p chÊt thø hai (cùc thø 3) ®−îc gäi lµ cùc gãp hay
KolÐct¬ ký hiÖu lµ K. Çc cùc nµy ®−îc nèi víi çc ®Çu ra (çc ch©n) ®Ó ®Êu
transitor vµo m¹ch ®iÖn.
Tõ cÊu t¹o ta thÊy r»ng transitor lµ mét linh kiÖn cã tÝnh thuËn
nghÞch, tøc lµ çc cùc Emit¬ vµ KolÐct¬ cã thÓ ®æi lÉn cho nhau. Tuy vËy, do cÊu
tróc bÊt ®èi xøng (h×nh 5.10) còng nh− sù kh¸c nhau vÒ vËt liÖu cña chóng, sù lµm
viÖc cña transitor theo hai chiÒu kh«ng hoµn toµn gièng nhau.
Trªn s¬ ®å m¹ch ®iÖn çc transitor ®−îc ký hiÖu nh− trªn h×nh 5.11
vµ 5.12.
H×nh 5.10. CÊu tróc cña

Transitor kiÓu hîp kim khuyÕch t¸n.
142
H×nh 5.12. Ký hiÖu
qui −íc biÓu diÔn Transitor.
a- Lo¹i p-n-p; b- Lo¹i
Transitor còng cã thÓ biÓu diÔn d−íi d¹ng s¬ ®å çc ®ièt t−¬ng
®−¬ng nh− trªn h×nh 5.13 (®èi víi lo¹i p-n-p).
H×nh 5.13. S¬ ®å nèi ®ièt

t−¬ng ®−¬ng víi transtor lo¹i p-n-
p.
Tõ s¬ ®å ta thÊy râ: tuú thuéc vµo gi¸ trÞ vµ cùc tÝnh ®iÖn ¸p ®Æt lªn
çc cùc mµ transitor cã 4 chÕ ®é lµm viÖc kh¸c nhau:
+ ChÕ ®é 1: UEB < 0 vµ UKB < 0: c¶ hai tiÕp gi¸p ®ièt ®Òu ®ãng nªn
®iÖn trë cña transitor (REK) rÊt lín vµ transitor ë tr¹ng th¸i kho¸.
+ ChÕ ®é 2: UEB > 0 vµ UKB < 0: tiÕp gi¸p ®ièt thø nhÊt më, cßn
tiÕp gi¸p thø hai ®ãng nªn ®iÖn trë cña transitor (REK) gi¶m vµ transitor b¾t ®Çu
cho dßng ®i qua. UEB cµng lín th× REK cµng nhá. Nãi mét çch kh¸c, transitor ë
tr¹ng th¸i dÉn.
+ ChÕ ®é 3: UEB > 0 vµ UKB > 0: c¶ hai tiÕp gi¸p ®ièt ®Òu më nªn
®iÖn trë cña transitor (REK) nhá nhÊt vµ dßng qua transitor hÇu nh− cùc ®¹i,
transitor ë tr¹ng th¸i b·o hoµ.
+ ChÕ ®é 4: UEB < 0 vµ UKB > 0: hai cùc E vµ K ®æi vai trß cho
nhau: nªn transitor ë tr¹ng th¸i dÉn ®iÖn ng−îc.
Nh− vËy, tuú thuéc vµo cùc tÝnh vµ gi¸ trÞ ®iÖn ¸p ®Æt lªn çc cùc
(hay tiÕp gi¸p) Emit¬-Baz¬ mµ ®iÖn trë cña transitor (REK) thay ®æi trong giíi h¹n
rÊt réng: tõ vµi «m ®Õn hµng ngh×n «m vµ bëi vËy transitor cã thÓ ë tr¹ng th¸i dÉn
hoÆc kho¸. Lîi dông tÝnh chÊt ®ã cña transitor ng−êi ta sö dông chóng ®Ó c¾t nèi
143
dßng ®iÖn thay cho m¸ vÝt c¬ häc.
ViÖc c¾t nèi b»ng transitor cã −u lµ: tèc ®é c¾t nèi nhanh vµ kh«ng
cã hå quang.
§Ó t¹o ®iÖn ¸p gi÷a E vµ B cã thÓ dïng nguån riªng (h×nh 5.14a)
hoÆc th«ng qua ®iÖn trë RB - gäi lµ ®iÖn trë t¹o thiªn ¸p (h×nh 5.14b). §iÖn trë nµy
cßn cã t¸c dông h¹n chÕ dßng qua tiÕp gi¸p EB (dßng cùc gèc) ®Ó ®¶m b¶o tuæi
thä cña transitor.
§Ó ®¶m b¶o cho UEB t−¬ng ®èi æn ®Þnh ng−êi ta dïng hai ®iÖn trë
®Ó ph©n ¸p (h×nh 5.14c).
B»ng çch ®iÒu chØnh thÕ hiÖu UEB ta cã thÓ ®iÒu khiÓn cho transitor
nèi hoÆc c¾t m¹ch ®iÖn.
H×nh 5.14. Çc s¬ ®å t¹o thiªn ¸p.

a- Dïng nguån riªng; b- Dïng ®iÖn trë t¹o
thiªn ¸p; c- Dïng 2 ®iÖn trë ®Ó ph©n ¸p.
Transitor cßn cã mét tÝnh chÊt n÷a lµ: nÕu ®−a mét ®iÖn ¸p thay
®æi nµo ®ã (cßn gäi lµ tÝn hiÖu) vµo cùc gèc B th× se lµm UEB thay ®æi, do ®ã IB
còng thay ®æi theo mét l−îng ΔIB, IB thay ®æi kÐo theo IK thay ®æi mét l−îng ΔIK.
ΔI K
Tû sè K I = >> 1 cã thÓ tíi 60...70, tøc lµ transitor cã kh¶ n¨ng khuyÕch ®¹i
ΔI B
tÝn hiÖu, cßn KI ®−îc gäi lµ hÖ sè khuyÕch ®¹i dßng. TÝnh chÊy nµy cña transitor
®−îc sö dông trong çc hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm.
§Æc tÝnh V«n-Ampe cña transitor nh− trªn h×nh 5.15.
144 Vï
H×nh 5.16. Quan hÖ gi÷a dßng

- Gãc phÇn t− bªn ph¶i: biÓu diÔn quan hÖ IK=f(UEK) víi IB lµ tham
sè;
Trªn ®Æc tÝnh cã thÓ thÊy 3 vïng øng víi 3 chÕ ®é lµm viÖc cña
transitor:
+ Vïng 1 lµ vïng dÉn: lóc nµy tiÕp gi¸p Emit¬-Baz¬ më (UEB > 0),
tiÕp gi¸p KolÐct¬-Baz¬ ®ãng (UKB < 0). Vïng nµy ®−îc sö dông khi transitor lµm
viÖc ë chÕ ®é khuyÕch ®¹i;
+ Vïng 2 lµ vïng ng¾t (kho¸): tiÕp gi¸p Emit¬-Baz¬ ®ãng (UEB <
0), tiÕp gi¸p KolÐct¬-Baz¬ ®ãng (UKB < 0);
+ Vïng 3 lµ vïng b·o hoµ: sù t¨ng IB lóc nµy kh«ng lµm thay ®æi
râ rÖt IK --> transitor më hÕt: tiÕp gi¸p Emit¬-Baz¬ më (UEB > 0), tiÕp gi¸p
KolÐct¬-Baz¬ më (UKB > 0);
- Gãc phÇn t− phÝa trªn bªn tr¸i: biÓu diÔn quan hÖ IK=f(IB), ®é dèc
cña ®Æc tÝnh chÝnh lµ hÖ sè khuyÕch ®¹i dßng (KI=tgϕ);
- Gãc phÇn t− phÝa d−íi bªn tr¸i: lµ ®Æc tÝnh vµo cña transitor, biÓu
diÔn quan hÖ IB=f(UEB). Tû lÖ xÝch trªn h×nh 5.15 kh«ng cho phÐp biÓu diÔn ®Æc
tÝnh ë vïng kho¸ nªn vïng nµy ®−îc vÏ t¸ch riªng víi tû lÖ xÝch lín h¬n nh− trªn
h×nh 5.16:
+ Khi tiÕp gi¸p E-B ®ãng (UEB < 0), th× çc dßng ng−îc hÇu nh−
kh«ng phô thuéc vµo gÝa trÞ cña UEB.
Çc th«ng sè c¬ b¶n cña transitor còng t−¬ng tù nh− ®ièt, bao
gåm:
- Dßng ®iÖn gãp ®Þnh møc: lµ dßng IK cho phÐp liªn tôc qua tiÕp
gi¸p EK (m¹ch gãp);
- §iÖn ¸p UEK cùc ®¹i cho phÐp ([UEKmax]);
- Dßng ®iÖn cùc gèc cùc ®¹i cho phÐp: [IBmax];
- NhiÕt ®é lµm viÖc lín nhÊt cho phÐp: [tOC].
Ký hiÖu quy −íc cña transitor (theo Liªn x« cò):

- Ch÷ çi hay ch÷ sè thø nhÊt chØ vËt liÖu chÕ t¹o;
- Ch÷ çi thø hai chØ tªn linh kiÖn: T - Transitor;
- Ch÷ sè tiÕp theo chØ c«ng dông hay ®Æc tÝnh ®iÖn (tra theo b¶ng),
nh−: c«ng suÊt, tÇn sè lµm viÖc, ...;
- Ch÷ sè thø t− chØ lo¹i A hay B.
145
Trªn h×nh 5.17 lµ kÕt cÊu thùc tÕ cña transitor P4-B.
H×nh 5.17. Transitor P4-B.

1- Cùc kolect¬; 2- §Öm ®ång; 3-
Kolect¬ (Ge); 4- Th©n; 5- N¾p chôp; 6-
Emit¬; 7- Baz¬; 8- èng kim lo¹i; 9- Thñy tinh
çch ®iÖn; 10- Cùc emit¬; 11- Cùc baz¬.
5.2.3. Thirixtor:
H×nh 5.18. S¬ ®å Thirixtor.

a- CÊu tróc 4 líp; b- S¬ ®å ghÐp
2 transitor t−¬ng ®−¬ng.
H×nh 5.19. S¬ ®å cÊu t¹o, ký hiÖu quy −íc vµ ®Æc tÝnhv«n -

ampe cña thirixtor.
§iÖn ¸p ®iÖn cùc ®iÒu
146 H×nh 5.20. §Æc tÝnh
®iÒu khiÓn cña Thirixtor.
Dßng ®iÖn cùc ®iÒu

5.3. C¾t nèi dßng ®iÖn b»ng transitor
5.3.1. Çc s¬ ®å ®iÒu khiÓn
5.3.1.1. S¬ ®å c¾t nèi ®iÒu khiÓn b»ng m¸ vÝt c¬ häc:
)
H×nh 5.21. S¬ ®å c¾t nèi dßng ®iÖn dïng transitor ®iÒu
khiÓn b»ng m¸ vÝt c¬ häc.
a- S¬ ®å c¾t nèi; b- §Æc tÝnh v«n-ampe t−¬ng øng.
S¬ ®å c¾t nèi dßng ®iÖn dïng transitor ®iÒu khiÓn b»ng m¸ vÝt c¬
häc (KK') nh− trªn h×nh 5.21a. H×nh 5.21b lµ ®Æc tÝnh v«n-ampe cña transitor vµ
®Æc tÝnh t¶i biÓu diÔn quan hÖ gi÷a dßng ®iÖn ®i qua ®iÖn trë t¶i Rt vµ thÕ hiÖu UEK
U ng − U EK
cña transitor, tøc lµ It = f(UEK), ë ®©y: I t = I K = . S¬ ®å lµm viÖc nh−
Rt
sau:
+ Khi tiÕp ®iÓm ®iÒu khiÓn KK' ®ãng: UEB=0 --> IB=0 -->
Transitor (T) ®ãng. §iÓm lµm viÖc lóc nµy lµ ®iÓm D - giao gi÷a ®Æc tÝnh t¶i vµ
®Æc tÝnh V«n-Ampe cña transitor.
+ Khi tiÕp ®iÓm KK' më: UEB>0 --> Transitor (T) më --> IB t¨ng
lªn --> §iÓm lµm viÖc dÞch chuyÓn trªn ®Æc tÝnh t¶i ®Õn gi¸ trÞ lín nhÊt cña dßng
IK t−¬ng øng víi IB=IBmo (®iÓm M).
Sù t¨ng tiÕp theo cña IB kh«ng lµm t¨ng IK v× IK bÞ giíi h¹n bëi ®iÖn
U ng − U EKm U ng I Kbh
trë t¶i Rt, do ®ã: I K = I Kbh = ≈ ; I Bmo = .
Rt Rt Ki
Hai ®iÓm D vµ M x¸c ®Þnh çc tr¹ng th¸i biªn cña transitor: ®ãng
vµ më hoµn toµn.
147
5.3.1.2. S¬ ®å c¾t nèi kh«ng cã tiÕp ®iÓm ®iÒu khiÓn:
S¬ ®å c¾t nèi kh«ng cã tiÕp ®iÓm ®iÒu khiÓn nh− trªn h×nh 5.22.
H×nh 5.22. S¬ ®å c¾t nèi

kh«ng cã tiÕp ®iÓm ®iÒu khiÓn.
Bé ph¸t lÖnh PL cã nhiÖm vô ph¸t tÝn hiÖu ®−a vµo cùc gèc B1 ®Ó
®iÒu khiÓn T1 ®ãng më. Cã nhiÒu lo¹i ph¸t lÖnh kh¸c nhau, nh−: quang ®iÖn, tõ
®iÖn, hç c¶m ...). Th«ng dông nhÊt lµ bé ph¸t lÖnh lo¹i m¸y ph¸t xoay chiÒu mét
pha rÊt nhá, tÝn hiÖu lÊy ra tõ stator. Do tÝn hiÖu ph¸t ra nhá nªn th−êng ph¶i qua
mét sè tÇng trung gian ®Ó khuyÕch ®¹i tÝn hiÖu.
Khi r«to cña bé PL quay: hai ®Çu cuén d©y stator xuÊt hiÖn suÊt
®iÖn ®éng xoay chiÒu lµm thay ®æi ®iÖn thÕ ë cùc B1:
- Khi UE1B1 > 0 --> T1 më --> RT1 (gi¶m) << R1 --> UE2B2 ≈ 0 -->
T2 ®ãng.
- Khi UE1B1 < 0 --> T1 ®ãng --> RT1 (t¨ng) >> R1 --> UE2B2 > 0 -->
T2 më cho dßng lµm viÖc ch¹y qua ®iÖn trë t¶i Rt.
Trong s¬ ®å, T1 cã vai trß khuyÕch ®¹i tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn transitor
T2. Transitor T1 + Bé PL cã vai trß gièng nh− m¸ vÝt c¬ häc KK'.
5.3.2. Çc biÖn ph¸p ®¶m b¶o cho transitor ®ãng tÝch cùc vµ lµm viÖc
b×nh th−êng khi nhiÖt ®é t¨ng:
§iÒu kiÖn lµm viÖc tèt nhÊt cña transitor ë chÕ ®é kho¸ ®iÖn lµ
chuyÓn tiÕp nhanh chãng vµ døt kho¸t gi÷a hai tr¹ng th¸i kho¸ vµ më (b·o hoµ),
trong ®iÒu kiÖn ®ã: c«ng suÊt tiªu t¸n trong transitor sÏ nhá nhÊt.
Dßng ®iÖn ch¹y qua tiÕp gi¸p kolÐct¬ cña transitor kh«ng chØ phô
thuéc ®iÖn ¸p ®Æt lªn tiÕp gi¸p Emit¬-Baz¬ (UEB) mµ cßn phô thuéc vµo sè l−îng
çc phÇn tö t¶i ®iÖn kh«ng c¬ b¶n xuÊt hiÖn ë tiÕp gi¸p kolÐct¬ vµ sù khuyÕhc t¸n
çc ®iÖn tÝch tõ Emit¬ vµo Baz¬.
Nh÷ng phÇn tö t¶i ®iÖn kh«ng c¬ b¶n xuÊt hiÖn ë tiÕp gi¸p kolÐct¬,
t¹o nªn dßng ng−îc kolÐct¬ IKng, cßn sù khuyÕch t¸n çc ®iÖn tÝch tõ E sang B -
t¹o nªn dßng kolÐct¬ ban ®Çu IK0 = Ki.IEB(kht). §©y lµ nh÷ng dßng kh«ng ®iÒu
khiÓn ®−îc, gi¸ trÞ cña chóng chñ yÕu phô thuéc nhiÖt ®é vµ t¨ng theo sù t¨ng
nhiÖt ®é víi quy luËt hµm mò.
ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp, tæng çc dßng kh«ng ®iÒu khiÓn ®i qua
tiÕp gi¸p kolÐct¬ lµ: IK(tO)= IKng + Ki.IEB(kht) rÊt nhá, nªn khi UEB=0 th× hÇu nh−
kh«ng cã dßng ®i qua transitor --> transitor ®ãng hoµn toµn.
148
Tuy vËy khi nhiÖt ®é t¨ng, dßng IKng vµ dßng IEB(kht) t¨ng nhanh
lµm t¨ng dßng IK(tO) qua tiÕp gi¸p kolÐct¬ ngay c¶ khi transitor ë tr¹ng th¸i ®ãng
(tøc khi UEB=0) --> lµm cho transitor kh«ng ®¶m b¶o c¾t hoµn toµn dßng cùc gãp -
-> tøc lµ ®ãng kh«ng chÆt hay kh«ng tÝch cùc. H¬n n÷a, dßng nµy cßn g©y tiªu t¸n
c«ng suÊt phô ®èt nãng thªm transitor --> lµm cho nh÷ng dßng ®iÒu khiÓn cµng
t¨ng lín h¬n, vµ ®Õn lóc nµo ®ã cã thÓ ®¹t gi¸ trÞ t−¬ng ®−¬ng víi dßng qua
transitor khi nã më --> ®èt nãng m¹nh transitor vµ cã thÓ lµm transitor bÞ ®¸nh
thñng nhiÖt g©y h− háng.
§Ó kh¾c phôc hiÖn t−îng ®ã, ®¶m b¶o cho transitor lµm viÖc b×nh
th−êng ë tr¹ng th¸i kho¸, cÇn ph¶i lo¹i trõ hoµn toµn dßng qua tiÕp gi¸p Emit¬
theo h−íng thuËn (dßng khuyÕch t¸n) hay ch¾c ch¾n h¬n lµ t¹o nªn mét dßng
kho¸ nhá qua Emit¬ theo h−íng ng−îc. Muèn vËy ph¶i lµm cho thÕ cña Baz¬
d−¬ng h¬n Emit¬ khi transitor ®ãng.
§Ó ®¹t ®−îc ®iÒu ®ã, trong çc s¬ ®å ng−êi ta th−êng sö dông
nh÷ng biÖn ph¸p tr×nh bµy d−íi ®©y.
5.3.2.1. Håi tiÕp b»ng ®iÖn trë:

§Ó ®¶m b¶o cho transitor ®ãng tÝch cùc, ng−êi ta dïng thªm mét
®iÖn trë Rht m¾c nèi tiÕp gi÷a cùc d−¬ng cña nguån vµ cùc E (h×nh 5.23a). Rht m¾c
nh− vËy lµm cho cùc B cã ®iÖn thÕ d−¬ng h¬n so víi cùc E khi tiÕp ®iÓm KK'
®ãng, tøc lµ lµm cho UEB < 0.
H×nh 5.23. Çc s¬ ®å håi tiÕp b»ng ®iÖn trë (a) vµ

®ièt (b).
Ph−¬ng ph¸p nµy cã nh−îc lµ: ®é sôt ¸p ë hai ®Çu Rht kh«ng æn
®Þnh, v× khi lµm viÖc dßng IK qua nã lu«n lu«n thay ®æi.
5.3.2.2. Håi tiÕp b»ng ®ièt:

H×nh 5.23b lµ s¬ ®å håi tiÕp b»ng ®ièt. §Æc tÝnh phi tuyÕn cña ®ièt
cho phÐp ®¶m b¶o yªu cÇu ®iÖn trë nhá khi dßng qua lín vµ ng−îc l¹i (®iÖn trë
®éng), nªn ®é sôt ¸p trªn ®ièt ΔU ≈ const. Nhê ®ã kh¾c phôc ®−îc nh−îc ®iÓm cña
s¬ ®å dïng Rht.
149
5.3.2.3. Dïng biÕn ¸p xung:
S¬ ®å dïng biÕn ¸p xung ®¶m b¶o cho transitor ®ãng tÝch cùc nh−
trªn h×nh 5.24.
H×nh 5.24. S¬ ®å
dïng biÕn ¸p xung ®Ó ®¶m
b¶o cho transitor ®ãng tÝch
cùc.
- Khi tiÕp ®iÓm KK' ®ãng: cã dßng IB ®i qua cuén d©y W1 cña
biÕn ¸p xung.
- Khi tiÕp ®iÓm KK' më: dßng IB gi¶m --> t¹o nªn mét S§§ c¶m
øng trong cuén W2. Xung c¶m øng nµy cã chiÒu (+) ë B vµ (-) ë E --> lµm
transitor ®ãng tÝch cùc h¬n.
§iÖn trë R1 ®−îc m¾c song song víi W2 ®Ó ®¶m b¶o nhËn ®−îc
xung ¸p thÝch hîp.
5.3.3. B¶o vÖ transitor

Khi dïng transitor c¾t nèi dßng ®iÖn qua çc cuén d©y, nh− cuén
d©y kÝch thÝch cña m¸y ph¸t, do çc cuén d©y cã hÖ sè tù c¶m lín, nªn khi c¾t
dßng sÏ xuÊt hiÖn çc suÊt ®iÖn ®éng tù c¶m lín (hµng tr¨m v«n), cã kh¶ n¨ng g©y
qu¸ ¸p lµm háng transitor. Ngoµi ra trong çc s¬ ®å ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p, khi cùc Ш
cña m¸y ph¸t bÞ ch¹m m¸t (cuén Wkt bÞ ng¾n m¹ch), transitor còng cã thÓ bÞ háng
do dßng ®iÖn t¨ng qu¸ lín. Do ®ã trong s¬ ®å ph¶i cã çc biÖn ph¸p b¶o vÖ an
toµn cho transitor. Çc biÖn ph¸p th−êng dïng ®−îc tr×nh bµy ë phÇn d−íi ®©y.
5.3.3.1. Dïng ®ièt n¾n dßng:
H×nh 5.25. B¶o vÖ

transitor b»ng ®ièt n¾n dßng.
Trªn h×nh 5.25 lµ s¬ ®å b¶o vÖ transitor b»ng ®ièt n¾n dßng. §ièt
®−îc m¾c song song víi cuén d©y t¶i (vÝ dô: cuén kÝch thÝch) ®Ó khi xuÊt hiÖn suÊt
150
®iÖn ®égn tù c¶m th× nã sÏ nèi t¾t cuén d©y --> dËp t¾t S§§ tù c¶m --> kh«ng cho
dßng tù c¶m ch¹y qua transitor. §ièt ®−îc m¾c ng−îc víi chiÒu thuËn cña
transitor, nªn khi transitor më ®ièt kh«ng cho dßng ®i qua nã.
5.3.3.2. Dïng ®ièt æn ¸p:
H×nh 5.26. S¬ ®å b¶o vÖ

transitor b»ng ®ièt æn ¸p.
B¶o vÖ transitor b»ng ®èt æn ¸p (h×nh 5.26) th−êng ®−îc dïng trong
m¹ch ®¸nh löa khi E1tc > 100V. §ièt æn ¸p ®−îc chän sao cho khi Etc ®¹t gi¸ trÞ
nguy hiÓm th× nã bÞ ®¸nh thñng, kh«ng cho ®iÖn ¸p v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp.
Do ®ièt æn ¸p ph¶i m¾c ng−îc chiÒu víi Etc, tøc lµ cïng chiÒu víi
nguån chÝnh nªn ph¶i dïng thªm ®ièt n¾n dßng §C l¾p theo chiÒu ng−îc l¹i ®Ó
kh«ng cho dßng ®i qua m¹ch ®ièt æn ¸p theo chiÒu thuËn.
5.3.3.3. Dïng r¬ le b¶o vÖ:

§Ó b¶o vÖ transitor khái bÞ h− háng khi dßng ®iÖn t¨ng qu¸ giíi h¹n
cho phÐp trong tr−êng hîp cùc Ш cña m¸y ph¸t bÞ ch¹m m¸t ng−êi ta dïng r¬le
b¶o vÖ l¾p nh− trªn s¬ ®å h×nh 5.27.
H×nh 5.27.
B¶o vÖ transitor b»ng
r¬le b¶o vÖ.
R¬le b¶o vÖ gåm cã 3 cuén d©y:

- Cuén chÝnh Wnt: m¾c nèi tiÕp trong m¹ch kÝch thÝch cña m¸y
ph¸t;
- Cuén phô Wng: quÊn ng−îc chiÒu víi cuén Wnt vµ m¾c song song
víi cuén kÝch thÝch cña m¸y ph¸t;
- Cué gi÷ Wg: quÊn cïng chiÒu víi cuén Wnt, m¾c song song víi
nguån ®iÖn qua cÆp tiÕp ®iÓm th−êng më K2K'2 cña r¬le b¶o vÖ.
151
Khi m¸y ph¸t vµ bé ®iÒu chØnh lµm viÖc b×nh th−êng, cùc Ш cña
m¸y ph¸t kh«ng bÞ ch¹m m¸t, sÏ cã dßng ®i qua çc cuén d©y Wnt vµ Wng:
(+)MF --> §ht --> T (hoÆc Rf) --> Wnt --> (-)MF
kt
Lóc nµy kh«ng cã dßng ®i qua cuén Wg v× tiÕp ®iÓn K2K2' ®ang më.
Khi cùc Ш cña m¸y ph¸t bÞ ch¹m m¸t, çc cuén Wng vµ Wkt bÞ ng¾n
m¹ch nªn kh«ng cã dßng ®i qua chóng. Cßn dßng qua transitor vµ Wnt t¨ng lªn
lµm t¨ng lùc ®iÖn tõ cña r¬le: F∑ = FWnt > Flx nªn K2K2' ®ãng --> lµm transitor
®ãng vµ nèi m¹ch cuén Wg. Transitor ®ãng lµm gi¶m dßng qua cuén Wnt, nh−ng
lùc ®iÖn tõ cña r¬le lóc nµy F∑ = FWnt + FWg vÉn lín h¬n lùc lß xo nªn K2K2' vÉn
®ãng cho ®Õn khi hiÖn t−îng ch¹m m¸t ®−îc kh¾c phôc míi th«i, b¶o vÖ cho
transitor khái bÞ qu¸ dßng.
5.4. Çc bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn

Çc bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p lo¹i rung cã −u ®iÓm: kÕt cÊu ®¬n gi¶n,
gi¸ thµnh rÎ, hiÖu suÊt cao. Tuy vËy chóng cã nh−îc ®iÓm quan träng lµ: ®iÒu
chØnh phøc t¹p, nh¹y c¶m víi rung ®éng vµ bôi bÈn, çc tiÕp ®iÓm dÔ bÞ «xyho¸,
chãng mßn rç ®Æc biÖt lµ khi c¾t nèi dßng ®oÖn cã gi¸ trÞ lín. NÕu dïng çc biÖn
ph¸p ®Ó kh¾c phôc (nh− ph©n nh¸nh m¹ch kÝch thÝch, dïng bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p
hai nÊc, ...) th× lµm phøc t¹p kÕt cÊu, t¨ng gi¸ thµnh vµ gi¶m ®é tin cËy.
V× thÕ hiÖn nay cã xu h−íng dïng çc bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n
dÉn thay thÕ cho çc bé ®iÒu chØnh lo¹i rung. Çc B§C nµy cã hai lo¹i lµ cã tiÕp
®iÓm vµ kh«ng cã tiÕp ®iÓm. Trong çc B§C b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm vÉn cßn tiÕp
®iÓm lµmv iÖc kiÓu rung, nh−ng dßng ®i qua tiÕp ®iÓm trong tr−êng hîp nµy chØ lµ
dßng ®iÒu khiÓn, nhá h¬n rÊt nhiÒu so víi dßng kÝch thÝch cña m¸y ph¸t. V× thÕ
gi¶m ®−îc tia löa, t¨ng tuæi thä vµ ®é tin cËy lµm viÖc cña tiÕp ®iÓm. Tuy vËy
trong kÕt cÊu cña B§C vÉn cßn cã lß xo, nªn ®é tin cËy lµm viÖc vÉn thÊp do lùc
®µn håi cña lß xo cã thÓ thay ®æi trong qu¸ tr×nh lµm viÖc vµ ®ßi hái ph¶i ®iÒu
chØnh ®Þnh kú.
Çc B§C b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm kh«ng cã tiÕp ®iÓm vµ lß xo nµo
nªn cã ®é tin cËy cao, chÞu rung sãc tèt vµ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i ®iÒu chØnh ®Þnh kú
trong qu¸ tr×nh vËn hµnh.
5.4.1. Çc s¬ ®å ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn dïng transitor:
5.4.1.1. Çc s¬ ®å ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm:

S¬ ®å nguyªn lý cña B§C ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm (víi hai
çch nèi cuén d©y kÝch thÝch kh¸c nhau) nh− trªn h×nh 5.28.
Cuén d©y kÝch thÝch cña m¸y ph¸t cã thÓ ®−îc nèi ë m¹ch kolÐct¬
(h×nh 5.28a) còng nh− ë m¹ch emit¬ cña transitor (h×nh 5.28b).
C«ng suÊt më tiÕp ®iÓm trong hai çch nèi trªn xÊp xØ nh− nhau.
Tuy vËy hîp lý h¬n lµ nèi cuén kÝch thÝch ë m¹ch emit¬. Bëi v× khi nèi cùc ©m cña
m¸y ph¸t víi m¸t kh«ng cÇn ph¶i çhc ®iÖn vá cña B§C víi transitor. Vµ nh− vËy,
vá cña B§C cã thÓ sö dông nh− tÊm dÉn nhiÖt ®Ó ®iÒu kiÖn lµm m¸t transitor tèt
h¬n.
Trªn h×nh 5.29a lµ s¬ ®å cÊu t¹o B§C ®iÖn ¸p b¸n dÉn ®¬n gi¶n
nhÊt dïng víi m¸y ph¸t xoay chiÒu. Bé ®iÒu chØnh gåm: transitor (T) víi ®iÖn trë
152
t¹o thiªn ¸p (RB) vµ mét r¬le ®iÖn tõ víi cÆp tiÕp ®iÓm KK'.
Nguyªn lý lµm viÖc cña B§C nh− sau:
+ Khi Umf < U®m: th× KK' më v× FWU < Flx. Cùc gèc B cña T lóc nµy
®−îc nèi víi cùc ©m cña nguån qua RB, do ®ã xuÊt hiÖn dßng ®iÒu khiÓn (dßng cùc
gèc) IB ch¹y theo m¹ch:
(+)Bé n¾n dßng --> E --> B --> RB --> M¸t --> (-) Bé n¾n dßng
Transitor lóc nµy më --> cho dßng kÝch thÝch ch¹y qua:
(+)Bé n¾n dßng --> E --> K --> Wkt --> (-) Bé n¾n dßng
H×nh 5.28. S¬ ®å nguyªn lý cña bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp
®iÓm.
C é kÝ h hÝ h èi hK l b T hE i
H×nh 5.29. S¬ ®å bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp

®iÓm víi m¸y ph¸t xoay chiÒu.
a- S¬ ®å ®¬n gi¶n; b- S¬ ®å hoµn thiÖn h¬n.
153
+ Khi Umf > U®m: th× FWU > Flx --> KK' bÞ hót ®ãng l¹i, nèi hai cùc
E vµ B víi nhau. Dßng IB lóc nµy mÊt ®i lµm transitor ®ãng vµ dßng kÝch thÝch ph¶i
ch¹y qua Rf nªn gi¸ trÞ gi¶m xuèng lµm Umf gi¶m theo. Umf gi¶m lµm FWU < Flx nªn
KK' më ra. Qu¸ tr×nh trªn cø tiÕp diÔn theo chu kú ®¶m b¶o cho Umf ≈ U®m.
Trong B§C ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm, dßng qua çc tiÕp ®iÓm
cña r¬le chØ sö dông ®Ó ®iÒu khiÓn transitor cã gi¸ trÞ rÊt nhá (kh«ng v−ît qu¸
0,2A) nªn khi tiÕp ®iÓm lµm viÖc tia löa sinh ra gi¶m vµ tuæi thä tiÕp ®iÓm t¨ng
lªn.
§Ó gi¶m biªn ®é dao ®éng cña ®iÖn ¸p ®iÒu chØnh vµ ¶nh h−ëng cña
nhiÖt ®é ®Õn gi¸ trÞ cña nã còng nh− ®Õn sù lµm viÖc cña transitor, ®Ó b¶o vÖ
transitor khái h− háng do qu¸ ¸p, ng−êi ta dïng s¬ ®å phøc t¹p h¬n nh− trªn h×nh
5.29b cã thªm mét sè linh kiÖn míi lµ Rgt (®iÖn trë gia tèc), Rbt (®iÖn trë bï nhiÖt),
§ht (®ièt håi tiÕp ®¶m b¶o cho transitor ®ãng tÝch cùc), §bv (®ièt b¶o vÖ).
5.4.1.2. Çc s¬ ®å ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn kh«ng cã tiÕp ®iÓm:
S¬ ®å cña B§C ®iÖn ¸p b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm nh− trªn h×nh
5.30.
H×nh 5.30. S¬ ®å nguyªn lý bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p

b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm.
I- C¬ cÊu ®o; II- C¬ cÊu ®iÒu chØnh.
CÊu t¹o cña B§C gåm:

- Transitor T2: ®Ó c¾t nèi dßng kÝch thÝch m¸y ph¸t;
- Transitor T1 vµ R3: ®Ó ®iÒu khiÓn sù lµm viÖc cña T2;
- §O, R1 vµ R2: lµm nhiÖm vô cña bé phËn c¶m biÕn, thay thÕ r¬le
®iÖn tõ ®Ó ®iÒu khiÓn T1;
- R4 vµ §ht: m¹ch håi tiÕp ®Ó cho T2 ®ãng tÝch cùc;
- §bv: ®Ó b¶o vÖ T2 khái Etc sinh ra ë cuén kÝch thÝch.
Nguyªn lý lµm viÖc:

+ Khi Umf < U«®: ®ièt æn ¸p §o ch−a bÞ ®¸nh thñng nªn kh«ng cã
dßng ch¹y qua nã --> UEB1 = 0 --> T1 ®ãng. Lóc nµy: R(T1) >> R3 --> B cña T2
®−îc nèi víi cùc ©m qua R3 --> T2 më --> cho dßng kÝch thÝch ®i qua theo m¹ch:
(+)MF --> §ht --> T2 --> Wkt --> M¸t --> (-)MF
154
+ Khi Umf > U«®: ®ièt æn ¸p §o bÞ ®¸nh thñng --> cã dßng ch¹y qua
vµ g©y sôt ¸p trªn R1 --> UEB1 t¨ng lªn (>0) --> T1 më --> R(T1) gi¶m --> nèi cùc
gèc B2 víi cùc d−¬ng (+) --> UEB2 ≈ 0 --> T2 ®ãng --> Rf ®−îc nèi vµo m¹ch kÝch
thÝch lµm Ikt gi¶m xuèng vµ Umf gi¶m theo. Umf gi¶m < U«® l¹i lµm T2 më ra cho
dßng kÝch thÝch ®i qua --> Umf l¹i t¨ng lªn. Qu¸ tr×nh cø lÆp l¹i nh− vËy theo chu
kú, ®¶m abro cho Umf ≈ U«®.
5.4.2. S¬ ®å mét sè bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn th«ng dông
5.4.2.1. Bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm PP-362:

Bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm PP362 (lµm viÖc víi
m¸y ph¸t G250 trªn çc xe GAZ-53, GAZ-66 vµ m¸y kÐo MTZ-50, ...) cã s¬ ®å
nh− trªn h×nh 5.31.
H×nh 5.31. S¬ ®å bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n

dÉn cã tiÕp ®iÓm PP-362.
CÊu t¹o cña B§C gåm hai phÇn:

- PhÇn ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p cã tiÕp ®iÓm ®iÒu khiÓn;
- PhÇn r¬le b¶o vÖ transitor.
Vai trß çc linh cña chóng ®· ®−îc nghiªn cøu ë çc phÇn tr−íc.
CÆp tiÕp ®iÓm K1K1' chØ c¾t nèi dßng ®iÒu khiÓn transitor cã gi¸ trÞ < 0,4A, cßn
transitor c¾t nèi dßng kÝch thÝch víi Iktmax = 3,5A.
+ Khi n < nb®: th× Umf < U®m nªn K1K1' ch−a ®ãng --> transitor T
më cho dßng Ikt ®i qua theo m¹ch:
(+)MF --> K® --> §ht --> E --> K --> Wnt --> Wkt --> (-
)MF
Ikt lín (do ®iÖn trë m¹ch kÝch thÝch nhá) lµm t¨ng Umf.
+ Khi n > nb®: th× Umf > U®m nªn K1K1' ®ãng l¹i --> UEB < 0 -->
transitor T ®ãng tÝch cùc --> Rf ®−îc nèi vµo m¹ch kÝch thÝch --> Ikt gi¶m xuèng --
> Umf gi¶m theo. Dßng kÝch thÝch lóc nµy ch¹y theo m¹ch:
155
(+)MF --> K® --> §ht --> Rgt --> Rf --> Wnt --> Wkt --> (-
)MF
Khi Umf < U®m --> K1K1' l¹i më ra, qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh lÆp l¹i theo
chu kú ®¶m b¶o cho Umf ≈ U®m.
+ Khi ®Çu (+) cña cuén kÝch thÝch bÞ ch¹m m¸t: Wkt vµ Wng bÞ
ng¾n m¹ch --> R¬le b¶o vÖ sÏ lµm viÖc ®Ó b¶o vÖ cho transitor khái h− háng do bÞ
qu¸ dßng.
Trªn h×nh 5.32 lµ cÊu t¹o B§C ®iÖn ¸p PP-362.
H×nh 5.32. Bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm PP-362.
PH- Bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p; P3- R¬le b¶o vÖ; PO- Cuén nèi tiÕp;
BO- Cuén ng−îc; YO- Cuén gi÷; OB- Cuän kÝch thÝch.
5.4.2.2. Bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm PP-350:
Bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm PP-350 (lµm viÖc
víi m¸y ph¸t xoay chiÒu G250 trªn çc xe GAZ-24, ZIL-130, UAZ, ...) cã s¬ ®å
156
CÊu t¹o cña bé ®iÒu chØnh gåm:
- Transitor T3: ®Ó c¾t nèi dßng kÝch thÝch;
- §ièt håi tiÕp §ht1: lµm nhiÖm vô håi tiÕp, ®¶m b¶o cho T3 ®ãng
®−îc tÝch cùc;
- §ièt b¶o vÖ §bv: dïng ®Ó b¶o vÖ T3 khái bÞ háng do Etc sinh ra ë
Wkt;
- Transitor T1: ®Ó ®iÒu khiÓn sù lµm viÖc cña T2 vµ T3;
- §iÖn trë R5 vµ ®ièt æn ¸p §O: lµ bé phËn c¶m biÕn ®Ó ®iÒu khiÓn
sù lµm viÖc cña T1;
- §iÖn trë R4, R3 vµ cuén c¶n WC: lµ m¹ch ph©n ¸p, trong ®ã WC
cã t¸c dông san b»ng çc xung cña ®iÖn ¸p ®iÒu chØnh ®Ó ®¶m b¶o an toµn cho çc
thiÕt bÞ tiªu thô ®iÖn.
H×nh 5.33. S¬ ®å bé ®iÒu chØnh ®iÖn ¸p b¸n dÉn

kh«ng tiÕp ®iÓm PP-350.
§Æc ®iÓm kh¸c biÖt cña bé ®iÒu chØnh PP-350 lµ: cã thªm c¬ cÊu
gia tèc (®Ó t¨ng tÇn sè c¾t nèi cña transitor, do ®ã t¨ng ®é æn ®Þnh cña ®iÖn ¸p ®iÒu
chØnh), gåm: transitor trung gian T2 vµ tô ®iÖn C m¾c song song víi ®iÖn trë R6.
C¬ cÊu nµy t¸c dông nh− sau: khi T2 më th× tô C ®−îc n¹p --> ®−a ®iÖn ¸p ©m ®Õn
®iÓm a lµm ®ièt §O bÞ ®¸nh thñng nhanh h¬n --> v× thÕ T1 còng më nhanh --> lµm
T2 vµ T3 nhanh chãng ®ãng l¹i.
- §iÖn trë R1 m¾c song song víi R4 qua kho¸ ®iÖn: dïng ®Ó ®iÒu
chØnh gi¸ trÞ cña ®iÖn ¸p m¸y ph¸t theo mïa ®¸p øng yªu cÇu n¹p ¾c quy: vµo mïa
®«ng (nhiÖt ®é thÊp) Un cÇn t¨ng lín h¬n vµo mïa hÌ. Khi ®ãng kho¸ ®iÖn BK th×
R1 ®−îc nèi song song víi R4 nªn ®iÖn trë t−¬ng ®−¬ng cña m¹ch gi¶m vµ t¨ng
®−îc U®c.
- §iÖn trë nhiÖt Rt m¾c nèi tiÕp víi ®iÖn trë h¹n chÕ R2: dïng ®Ó
®iÒu khiÓn sù lµm viÖc cña §O khi nhiÖt ®é m«i tr−êng thay ®æi, ®¶m b¶o chÕ ®é
n¹p yªu cÇu cho ¾c quy. Khi nhiÖt ®é t¨ng tõ 0OC ®Õn 100OC, ®iÖn trë Rt gi¶m ®i
tõ 30...70 lÇn --> lµm t¨ng dßng ®i qua R1 vµ R4 --> t¨ng ®é r¬i thÕ trªn chóng --
> t¨ng ®iÖn ¸p ®Æt lªn ®ièt §O --> do ®ã §O sÏ bÞ ®¸nh thñng ë Umf thÊp h¬n, cßn
khi tO gi¶m th× ng−îc l¹i.
Bé ®iÒu chØnh PP-350 cã chÊt l−îng vËn hµnh tèt. Tuy vËy, viÖc sö
dông nhiÒu transitor, ®ièt vµ çc linh kiÖn phô kh¸c, nh−: ®iÖn trë nhiÖt, cuén c¶n,
157
tô, ... lµm t¨ng ®é phøc t¹p cña s¬ ®å, gi¶m ®é tin cËy vµ t¨ng gi¸ thµnh cña B§C.
5.5. HÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn

Khuynh h−íng t¨ng tû sè nÐn ε, sè vßng quay n vµ sè xi lanh cña
®éng c¬ Z ®Ó t¨ng c«ng suÊt, ®ßi hái ph¶i t¨ng U2 cña hÖ thèng ®¸nh löa. Mµ
muèn vËy ph¶i t¨ng gi¸ trÞ dßng s¬ cÊp I1.
HÖ thèng ®¸nh löa th−êng kh«ng ®¶m b¶o ®−îc yªu cÇu nµy, v×:
- T¨ng n vµ Z lµm gi¶m thêi gian t®g dÉn ®Õn gi¶m I1ng vµ bëi vËy
gi¶m U2;
- T¨ng I1ng lµm gi¶m tuæi thä vµ ®é tin cËy lµm viÖc cña tiÕp ®iÓm.
V× thÕ xuÊt hiÖn hÖ thèng ®¸nh löa hoµn thiÖn h¬n ®¸p øng ®−îc
çc yªu cÇu trªn ®ã lµ hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn.
HÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã hai lo¹i lµ lo¹i cã tiÕp ®iÓm vµ kh«ng
cã tiÕp ®iÓm.
5.5.1. HÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm
5.5.1.1. S¬ ®å cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc:

+ S¬ ®å cÊu t¹o: cña hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm nh−
trªn h×nh 5.34, gåm: nguån (¾c quy) 1; bé phËn t¹o xung (cÆp tiÕp ®iÓm) 2 m¾c
trong m¹ch Baz¬ cña transitor 6; biÕn ¸p ®¸nh löa 3; ®iÖn trë phô vµ c«ng t¾c khëi
®éng 4; kho¸ ®iÖn 5; transitor 6.
Cuén d©y s¬ cÊp W1 cña biÕn ¸p ®¸nh löa m¾c trong m¹ch Emit¬
cña transitor.
H×nh 5.34. S¬ ®å nguyªn lý hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã tiÕp

®iÓm.
1- Bé ¾c quy; 2- TiÕp ®iÓm (cÆp m¸ vÝt); 3- BiÕp ¸p ®¸nh löa; 4-
§iÖn trë phô; 5- Kho¸ ®iÖn; 6- Transitor.
158
S¬ ®å nµy kh¸c s¬ ®å hÖ thèng ®¸nh löa th−êng lµ kh«ng cã tô ®iÖn
C mµ cã transitor 6. Dßng s¬ cÊp lµ dßng IE cßn dßng qua tiÕp ®iÓm lµ dßng cùc
gèc IB<<IE.
+ Nguyªn lý lµm viÖc cña hÖ thèng nh− sau:
- Khi KK' ®ãng: cùc gèc B cña transitor ®−îc nèi víi cùc ©m cña
nguån nªn UEB > 0 lµm xuÊt hiÖn dßng IB vµ transitor 6 më cho dßng I1 ®i qua.
- Khi KK' më: dßng IB bÞ ng¾t nªn transitor ®ãng vµ ng¾t ®ét ngét
dßng I1. Do ®ã trong çc cuén d©y cña biÕn ¸p ®¸nh löa xuÊt hiÖn çc suÊt ®iÖn
®éng tù c¶m. Trong hÖ thèng ®¸nh löa th−êng E1 = 200...400V hoÆc lín h¬n. Bëi
vËy kh«ng thÓ lÊy biÕn ¸p ®¸nh löa tiªu chuÈn (dïng cho hÖ thèng ®¸nh löa
th−êng) sang dïng cho hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn, v× transitor kh«ng chÞu ®−îc
®iÖn ¸p cao nh− vËy mµ ph¶i dïng biÕn ¸p riªng cã Kba lín h¬n ®Ó gi¶m E1 xuèng
nhá h¬n 100V.
NÕu E1 ®ßi hái ph¶i lín h¬n 100V ®Ó ®¶m b¶o nhËn ®−îc U2 cao,
th× cã thÓ m¾c nèi tiÕp çc transitor hoÆc ¸p dông çc biÖn ph¸p b¶o vÖ. NÕu vÉn
dïng biÕn ¸p ®¸nh löa tiªu chuÈn th× hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn sÏ kh«ng ph¸t huy
®−îc −u ®iÓm g× trõ vÊn ®Ò t¨ng tuæi thä cho tiÕp ®iÓm.
5.5.1.2. HÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm TK-102:

HÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm TK-102 (h×nh 5.35) ®−îc
dïng trªn xe ZIL-130.
+ CÊu t¹o cña nã gåm:
- BiÕn ¸p ®¸nh löa (3) lo¹i B114;
- Bé c¾t nèi b¸n dÉn TK-102 (I);
- Khèi ®iÖn trë II;
- Bé phËn t¹o xung (2) víi çc tiÕp ®iÓm kiÓu m¸ vÝt KK';
- Bé chia ®iÖn (kh«ng thÓ hiÖn trªn s¬ ®å).
H×nh 5.35. S¬ ®å hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn cã tiÕp ®iÓm

TK102.
1 Kh ¸ ®iÖ 2 Bé hË 3 BiÕ ¸ ®¸ h lö
+ NhiÖm vô cña çc linh kiÖn trong s¬ ®å:

159
- Tô ho¸ C2 (50 μF) cã nhiÖm vô san b»ng çc xung ®iÖn ¸p ®Ó æn
®Þnh ®iÖn ¸p nguån;
- Transitor T: ®Ó c¾t nèi dßng s¬ cÊp;
- BiÕn ¸p xung (víi çc cuén d©y W1' vµ W2'): cã nhiÖm vô t¹o
xung ®Ó ®¶m b¶o cho transitor T ®ãng tÝch cùc vµ ®−a ®iÖn ¸p ®iÒu khiÓn ®Õn cùc
gèc B ®Ó ®iÒu khiÓn transitor;
- §iÖn trë R2: ®Ó t¹o xung ¸p thÝch hîp;
- R1, C1, §O, vµ §C: ®Ó b¶o vÖ transitor;
- §ièt §O: ®Ó b¶o vÖ transitor khi E1 > 100V (nã bÞ ®¸nh thñng, h¹n
chÕ sù t¨ng E1 khi E1 ®Æt gi¸ trÞ 100V;
- §ièt §C: kh«ng cho dßng ®i qua §O theo chiÒu thuËn;
- R1 vµ C1: t¹o thµnh khung dao ®éng, tiªu hao bít n¨ng l−îng cña
dßng tù c¶m khi transitor ®ãng ®Ó gi¶m sù ®èt nãng transitor.
+ Nguyªn lý lµm viÖc:

- Khi bËt kho¸ ®iÖn vµ tiÕp ®iÓm KK' ®ãng: cã dßng I0 ®i qua
nh¸nh song song (R2 vµ W2'). Dßng I0 g©y sôt ¸p trªn R2 vµ W2' --> t¹o thiªn ¸p
cho transitor. Lóc nµy UEB > 0 nªn IB > 0 vµ transitor më cho dßng chÝnh IK ®i qua.
Nh− vËy, qua W1 cã ba dßng: I1 = I0 + IB + IK ≈ (7...8)A. Dßng nµy
biÕn thiªn theo quy luËt t−¬ng tù I1 trong hÖ thèng ®¸nh löa th−êng. Nh−ng tèc ®é
biÕn thiªn nhanh h¬n v× L1 nhá (cuén W1 nhá h¬n).
Tæng hai dßng I0 + IB = (0,7...0,9)A.
- Khi KK' më: I0 vµ IB mÊt ®ét ngét, lµm c¶m øng trong W2' mét
S§§ tù c¶m E2tc' lµm cho UEB < 0 ®¶m b¶o cho transitor kho¸ nhanh vµ kho¸ chÆt.
Khi transitor kho¸, dßng I1 mÊt ®ét ngét g©y ra trong W2 mét suÊt ®iÖn ®éng cao
thÕ E2=(20.000...30.000)V, truyÒn qua bé chia ®iÖn ®Õn bugi ®Ó t¹o tia löa ®iÖn.
5.5.2. HÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm:

Trong hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm, thêi ®iÓm ®¸nh
löa ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng bé c¶m biÕn ®Æc biÖt cã liªn hÖ c¬ khÝ víi trôc khuûu
®éng c¬.
Çc bé c¶m biÕn cã thÓ chia ra hai lo¹i:
- C¶m biÕn th«ng sè;
- C¶m biÕn ph¸t ®iÖn.
Trong çc bé c¶m biÕn th«ng sè th× tÝn hiÖu ®−îc t¹o thµnh b»ng
çch thay ®æi çc th«ng sè cña m¹ch ®iÖn nh−: ®iÖn trë, ®iÖn c¶m, hç c¶m, ®iÖn
dung, ...
Trong çc bé c¶m biÕn ph¸t ®iÖn th× tÝn hiÖu lµ gi¸ trÞ suÊt ®iÖn
®éng do bé c¶m biÕn t¹o ra.
Mét yªu cÇu quan träng ®èi víi çc bé c¶m biÕn kh«ng tiÕp ®iÓm lµ
ph¶i ®¶m b¶o ®é tin cËy lµm viÖc ë sè vßng quay thÊp cña trôc khuûu.
Phæ biÕn nhÊt lµ çc bé c¶m biÕn ph¸t ®iÖn víi nam ch©m quay
(h×nh 5.35a, b, c). V× chóng cã ®é tin cËy cao, kÕt cÊu ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o. C¶m
biÕn gåm mét cuén d©y cè ®Þnh l¾p trªn stato 2 vµ mét nam ch©m vÜnh cöu (r«to
1) nèi cøng víi trôc khuûu ®éng c¬. Sè ®«i cùc cña nam ch©m bµng sè xi lanh
®éng c¬.
Trong mét sè s¬ ®å, ng−êi ta sö dông c¶m biÕn d¹ng chuyÓn m¹ch
160
(h×nh 5.35d, e). Trong tr−êng hîp nµy, nam ch©m vµ cuén d©y bè trÝ cè ®Þnh (lµ
stato) víi mét m¹ch tõ chung, cßn r«to lµm b»ng vËt liÖu dÉn tõ dïng ®Ó c¾t vµ nèi
m¹ch tõ cña nam ch©m.
Do tÝn hiÖu c¶m biÕn ph¸t ra nhá, nhÊt lµ ë sè vßng quay thÊp nªn
th−êng ph¶i dïng mét vµi tÇng transitor ®Ó khuyÕch ®¹i tÝn hiÖu.
S¬ ®å nguyªn lý cña hÖ thèng ®¸nh löa b¸n dÉn kh«ng tiÕp ®iÓm
CÊu t¹o cña hÖ thèng gåm:
- Bé ¾c quy 1;
- Bé c¶m biÕn (ph¸t lÖnh) 2 l¾p trong bé chia ®iÖn;
- BiÕn ¸p ®¸nh löa 3;
- Bé c¾t nèi b¸n dÉn I vµ hép ®iÖn trë phô II;
- Bé chia ®iÖn (kh«ng thÓ hiÖn trªn h×nh vÏ);
- Transitor T3: ®ãng tÝch cùc nhê nöa kú ®iÖn ¸p d−¬ng cña bé ph¸t
lÖnh;
- Transitor T2 ®ãng tÝch cùc nhê §2 vµ R1 (m¹ch håi tiÕp);
- Transitor T1 ®ãng tÝch cùc nhê biÕn ¸p xung.
§Ó ®¶m b¶o chÊt l−îng ®¸nh löa khi khëi ®éng (lóc ®é dèc cña tÝn
hiÖu kh«ng ®ñ lín) , trong s¬ ®å cã m¹ch liªn hÖ ng−îc (håi tiÕp) qua R3 vµ C2 tõ
cùc gãp K cña T1 ®Õn cùc gèc cña T3.
H×nh 5.35. S¬ ®å kÕt cÊu çc c¶m biÕn ®iÒu khiÓn thêi ®iÓm
®¸nh löa.
1- R«to; 2- Stato.
161
- Lóc ®Çu khi kho¸ ®iÖn K® ®ãng: bé ph¸t lÖnh ch−a quay, cùc gèc
B cña T3 nèi víi cùc (+) cña nguån qua R4 vµ cuén d©y cña bé PL --> nªn T3
®ãng --> ®iÖn trë cña T3 (RT3) lóc nµy rÊt lín nªn cùc gèc B cña T2 ®−îc nèi víi
cùc (-0 qua R5 --> lµm T2 më. Do T2 më nªn cã dßng qua biÕn ¸p xung tõ (+) -->
§2 --> W2' --> W1' --> EK (T2) --> Rf1 --> Rf2 --> (-). Dßng qua biÕn ¸p xung t¹o
®iÖn ¸p ®iÒu khiÓn t¹i cùc gèc B cña T1 lµm T1 më vµ cho dßng ®i qua cuén s¬
cÊp W1 cña biÕn ¸p ®¸nh löa.
- Khi bé PL quay, ë nöa chu kú (-) cña ®iÖn ¸p do nã ph¸t ra th× cùc
gèc B cña T3 cã ®iÖn ¸p (-) nªn T3 më. T3 më th× RT3 gi¶m nhá nªn cùc gèc B cña
T2 coi nh− ®−îc nèi víi cùc (+) nªn T2 ®ãng. T2 ®ãng lµm T1 ®ãng theo, c¾t ®ét
ngét dßng s¬ cÊp I1 t¹o nªn mét suÊt ®iÖn ®égn tù c¶m E2 rÊt lín truyÒn qua bé
chia ®iÖn ®Õn çc bugi ®Ó t¹o tia löa ®iÖn.
- Khi khëi ®éng hoÆc khi sè vßng quay thÊp, xung tÝn hiÖu cßn yÕu
th× khi T1 më --> tô C2 ®−îc n¹p --> lµm cho thÕ cùc gèc B cña T3 ©m nªn t3 më.
T3 më lµm T2 vµ T1 ®ãng --> c¾t dßng I1 ®Ó t¹o tia löa ®iÖn ë bugi. Sau ®ã T1 vµ
t2 l¹i më --> tô l¹i ®−îc n¹p lµm T3 më cßn T1 vµ T2 ®ãng. Qu¸ tr×nh cø lÆp l¹i
theo mét chu kú nhÊt ®Þnh, t¹o nªn hµng lo¹t tia löa ®iÖn ë bugi hç trî cho khëi
®égn ®éng c¬.
Trªn h×nh 5.37 lµ kÕt cÊu c¶m biÕn (bé PL) dïng trong s¬ ®å. Stato
1 cña c¶m biÕn l¾p trªn æ bi ®Ó ®¶m b¶o cã thÓ quay khi cÇn thiÕt. Vßng ngoµi 3
cña æ bi ®−îc b¾t chÆt víi vá bé chia ®iÖn. R«to 2 lµ mét nam ch©m vÜnh cöu
nhiÒu cùc. KÕt cÊu cña çc bé ®iÒu chØnh ly t©m vµ ch©n kh«ng gãc ®¸nh löa sím
cã nguyªn lý lµm viÖc t−¬ng tù nh− ®· m« t¶ ë çc phÇn tr−íc.
H×nh 5.37. KÕt cÊu c¶m

biÕn PL cña hÖ thèng ®¸nh löa
kh«ng tiÕp ®iÓm.
1- Stato; 2- R«to (nam
ch©m vÜnh cöu); 3- Vßng ngoµi
æ bi b¾t chÆt víi vá bé chia
®iÖn
162
163

Trang Bi Dien NG Hoang Viet - BKDN - PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Trang Bi Dien NG Hoang Viet - BKDN - PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

s¬ l−îc vÒ hÖ thèng trang bÞ ®iÖn trªn « t«

- HÖ thèng ®¸nh löa: gåm c¸c bé

- HÖ thèng khëi ®éng: gåm m¸y khëi

- HÖ thèng chiÕu s¸ng - tÝn hiÖu:

- HÖ thèng c¸c thiÕt bÞ phô: nh− bé

H×nh 1.1. S¬ ®å ®Êu d©y trong

§Õn c¸c phô t¶i

2.1.1.1. C«ng dông:

2.1.1.2. Ph©n lo¹i:

2.1.2. ¾c quy axÝt

H×nh 2.3. S¬ ®å nguyªn lý lµm viÖc cña ¾c quy a xÝt.

Dung dÞch B¶n cùc

Dung dÞch B¶n cùc

H×nh 2.5. CÊu t¹o b×nh ¾c quy a xÝt.

H×nh 2.6. KÕt cÊu b×nh ¾c

c. N¾p, nót, cÇu nèi:

H×nh 2.9. N¾p ®Ëy c¸c ng¨n ¾c quy.

H×nh 2.11. C¸c ®Çu

H×nh 2.13. Ph−¬ng ph¸p nèi c¸c ng¨n cña ¾c quy.

2.1.2.4. Ký hiÖu ¾c quy:

2.1.2.5. C¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña ¾c quy axÝt:

a. Søc ®iÖn ®éng tÜnh (E0):

b. §iÖn trë trong (raq):

H×nh 2.14. Sù thay ®æi ro cña

Nång ®é dung dÞch, N

H×nh 1.15. Sù thay ®æi ®iÖn trë

c. §Æc tÝnh phãng n¹p:

H×nh 2.18. §Æc

H×nh 2.19. §Æc

Dßng phãng tÝnh theo % Q10 (ë chÕ ®é 10 giê

e. §Æc tÝnh v«n - ampe:

H×nh 2.22. §Æc

ë ®©y: n+: lµ sè c¸c b¶n cùc d−¬ng trong mét ¾c quy.

f. C«ng suÊt vµ n¨ng l−îng:

H×nh 2.23. Quan

2.1.2.6. HiÖn t−îng tù phãng ®iÖn

H×nh 2.24. §é phãng ®iÖn

2.1.2.7. C¸c ph−¬ng ph¸p n¹p ¾c quy axÝt

Tõ (2.13) râ rµng r»ng:

H×nh 2.25. C¸c ph−¬ng ph¸p n¹p ¾c quy vµ s¬ ®å nèi.

a. N¹p b»ng dßng ®iÖn kh«ng ®æi (In=const):

H×nh 2.26. Sù thay H×nh 2.27. S¬ ®å n¹p

H×nh2.28. §å th× n¹p 2 nÊc víi dßng

b. N¹p b»ng thÕ hiÖu kh«ng ®æi (Un=const):

H×nh 2.29. N¹p ¾c quy víi thÕ hiÖu kh«ng ®æi.

c. N¹p cÊp tèc:

d. N¹p c©n b»ng:

2.1.2.8. Sö dông vµ b¶o d−ìng ¾c quy

a. Tù phãng ®iÖn nhanh:

b. Sun ph¸t ho¸ kh«ng thuËn nghÞch:

c. C¸c h− háng kh¸c:

2.1.3. ¾c quy kiÒm

H×nh 2.30. Mét ng¨n cña ¾c

2.2.1.1. C«ng dông:

2.2.1.2. Ph©n lo¹i:

2.2.1.3. Yªu cÇu:

2.2.2. M¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu

2.2.2.1. CÊu t¹o:

H×nh 2.35. Vµnh ®æi H×nh 2.36. Vµnh ®æi

H×nh 2.37. Gi¸ ®ì

2.2.2.2. C¸c ®Æc tÝnh c¬ b¶n:

H×nh 2.39. §Æc tÝnh ngoµi