3.1.

4 Σωκρατικός έλεγχος

Σε όλες τις συζητήσεις που ο Σωκράτης θέτει την ερώτηση «τι είναι το Χ;»
ισχυρίζεται ότι ο ίδιος δεν γνωρίζει τη σωστή απάντηση, και ότι ένας από τους
λόγους για τους οποίους τη θέτει είναι η επιθυμία του να τη μάθει. Δεν πρέπει
να υπάρχει καμία αμφιβολία ότι αυτός ο ισχυρισμός του είναι ειλικρινής. Πώς
θα μπορούσε αλλιώς να ισχυρίζεται ότι έχει ως στόχο μία σοβαρή φιλοσοφική
συζήτηση, εάν ο ίδιος παίρνει μέρος σε αυτή χωρίς να είναι ειλικρινής προς τον
συνομιλητή του; Και πώς θα είχε το δικαίωμα να απαιτεί από τους συνομιλητές
του να είναι ειλικρινείς με τις απαντήσεις τους και να λένε πάντα αυτό που
πιστεύουν πως είναι η αλήθεια, εάν ο ίδιος δεν κάνει ακριβώς το ίδιο; Ίσως να
σκεφτεί κανείς ότι ο λόγος για τον οποίο θα έκανε κάτι τέτοιο ο Σωκράτης να
είναι εκπαιδευτικός: θέλει να κατανοήσουν οι συνομιλητές του την απάντηση
μόνοι τους, χωρίς να τους την παραδώσει αυτός. Αλλά ποιος είναι άραγε ο
λόγος για τον οποίο θα θεωρούσε o Σωκράτης ότι ο μόνος ή o καλύτερος τρόπος
κατανόησης είναι η ανακάλυψη; Όλοι μπορούμε κάλλιστα να αντιληφθούμε
πράγματα που άλλοι μας εξηγούν, χωρίς να τα έχουμε ανακαλύψει εμείς. Και
τι θα γίνει με αυτούς που δεν θα μπορέσουν ποτέ να ανακαλύψουν από μόνοι
τους την αλήθεια για την αρετή; Δεν θα ήταν καλύτερα να τους την εξηγούσε ο
Σωκράτης, αν αυτός τη γνώριζε, αντί να τους εγκαταλείψει σε παντοτινή άγνοια
και όλες τις συμφορές που κατά τη γνώμη του μια τέτοια άγνοια συνεπάγεται;
Παρ' όλο που ο Σωκράτης δεν γνωρίζει την απάντηση των ερωτήσεων που θέτει,
έχει τη δυνατότητα να ελέγξει αν τη γνωρίζουν οι συνομιλητές του. Έχει τη
δυνατότητα να αποδείξει στον εαυτό του, αλλά και σε εκείνους, ότι δεν
γνωρίζουν την απάντηση αυτών των ερωτήσεων, παρ' όλο που στην αρχή της
συνομιλίας οι συνομιλητές του ισχυρίζονταν το αντίθετο. Με ποιον τρόπο όμως
το καταφέρνει αυτό;
Στον Λάχη, ο Σωκράτης ρωτάει τον στρατηγό Λάχη τι είναι η ανδρεία, και ο
στρατηγός, που θεωρεί την ερώτηση παντελώς εύκολη, απαντάει ότι ο
στρατιώτης που μάχεται χωρίς να οπισθοχωρεί είναι ανδρείος. Ο Σωκράτης τού
εξηγεί όμως ότι δεν τον ενδιαφέρουν μεμονωμένες περιπτώσεις. Εκείνο που
θέλει να μάθει, μας λέει, είναι αυτό το πράγμα η παρουσία του οποίου σε
οποιονδήποτε άνθρωπο τον κάνει ανδρείο. Ο Λάχης αρχίζει να δυσκολεύεται,

1
αλλά καταφέρνει να δώσει ένα γενικό χαρακτηρισμό της ανδρείας ως καρτερία
της ψυχής. Ο Σωκράτης όμως επισημαίνει ότι για να μπορέσει αυτή η καρτερία
πράγματι να χαρακτηριστεί ως ανδρεία, θα πρέπει να συνοδεύεται από γνώση.
Ποτέ δεν θα καλούσαμε κάποιον που χρησιμοποιεί αυτή την καρτερία σε
ακατάλληλες περιπτώσεις ανδρείο. Για παράδειγμα, ο στρατιώτης που
παραμένει στο πεδίο της μάχης και μάχεται, παρά τις διαταγές του επικεφαλής
για οπισθοχώρηση, είναι θρασύς, όχι ανδρείος. Ο Λάχης παραδέχεται ότι ο
οποιοσδήποτε χαρακτηρισμός της ανδρείας πρέπει να κάνει κάποια αναφορά
στη γνώση, αλλά του είναι αδύνατον να εξηγήσει τι είδους γνώση θα είναι αυτή.
Ούτε και ο Νικίας, που αργότερα παίρνει μέρος στον διάλογο, καταφέρνει να
βοηθήσει τη συζήτηση ουσιαστικά. Με τη δική του συμβολή, όμως, φτάνουν
όλοι οι συνομιλητές στο συμπέρασμα ότι για να μπορέσει να είναι κάποιος
ανδρείος είναι αναγκαίο να έχει γενική γνώση όλων των καλών και των κακών.
Ο Σωκράτης, όμως, ισχυρίζεται ότι μια τέτοια γνώση αποτελεί ολόκληρη την
αρετή, όχι μόνο την ανδρεία που είναι μέρος της. Καταλήγει λοιπόν στο
συμπέρασμα, και όλοι συμφωνούν, ότι δεν γνωρίζουν τι είναι η ανδρεία.
Ο Σωκράτης το γνώριζε βέβαια αυτό, όσον αφορά τον εαυτό του, από την αρχή.
Αλλά τι τον έκανε σίγουρο κατά τη διάρκεια της συζήτησης ότι ούτε οι άλλοι
γνωρίζουν την απάντηση; Και πώς κατάφερε να κάνει αυτούς τους ίδιους, που
αρχικά ήταν σίγουροι πως ξέρουν τι είναι η ανδρεία, να καταλήξουν στο ίδιο
συμπέρασμα; Ο Σωκράτης σωστά προϋποθέτει ότι αν κάποιος είναι γνώστης
ενός θέματος, τότε είναι σε θέση να απαντήσει ερωτήσεις πάνω σε αυτό το θέμα.
Όχι μόνο μπορεί να απαντήσει την ερώτηση «τι είναι το Χ;», αλλά μπορεί και να
εξηγήσει αυτή την απάντηση. Μπορεί να εξηγήσει πώς το Χ σχετίζεται με άλλα
θέματα και να απαντήσει ειδικές ερωτήσεις που αφορούν διάφορες πλευρές
του Χ. Επίσης, οι απαντήσεις του πρέπει να έχουν συγκεκριμένες ιδιότητες.
Καταρχήν πρέπει να είναι σωστές. Αλλά αυτό δεν βοηθά καθόλου τον Σωκράτη.
Μια και ο ίδιος δεν γνωρίζει το θέμα δεν μπορεί πάντα να κρίνει αν οι
απαντήσεις του Λάχη, ή οποιουδήποτε άλλου, είναι σωστές. Κάποιος όμως που
είναι πράγματι γνώστης δεν απαντάει μόνο σωστά, απαντάει επίσης πειστικά.
Απαντάει με έναν τρόπο που να μπορεί να ελκύει τη λογική συγκατάθεση του
συνομιλητή του. Εάν όμως συχνά μπερδεύεται, εάν λέει κάτι και μετά κάτι
άλλο που συνεπάγεται το αντίθετο, εάν δεν μπορεί να εξηγήσει βασικά μέρη

2
του θέματος, τότε όλοι θα νιώθαμε ότι δεν ξέρει τι λέει. Είναι σχετικά εύκολο
λοιπόν για τον Σωκράτη να ελέγξει την πραγματική γνώση εκείνων των
συνομιλητών του που πράγματι δεν γνωρίζουν την απάντηση της ερώτησης που
τους θέτει και δεν σκοπεύουν να κρύψουν την αμάθειά τους. Και είναι εύκολο
και για τους ίδιους να καταλήξουν στο ίδιο συμπέρασμα, όσον αφορά τον εαυτό
τους, όταν τους δίνεται η ευκαιρία να παρακολουθήσουν τον τρόπο με τον
οποίο απαντούν.
Ο Σωκράτης, λοιπόν, έχει τη δυνατότητα να ελέγχει το κατά πόσο οι
1

συνομιλητές του γνωρίζουν την απάντηση των ερωτήσεών του, χωρίς να τη

γνωρίζει ο ίδιος. Αλλά θα πρέπει να προσέξουμε ότι η φύση του ελέγχου είναι
τέτοια που να μην μπορεί να εγγυηθεί στον Σωκράτη ότι πάντα θα είναι
επιτυχής. Ένας έμπειρος και ευφυής συνομιλητής θα μπορούσε ίσως, αν
ήθελε, να κρύψει την αμάθειά του, αν κατάφερνε να απαντήσει πειστικά. Αφού
ο Σωκράτης δεν μπορεί να ξέρει αν οι απαντήσεις είναι πράγματι σωστές, ένας
τέτοιος συνομιλητής θα μπορούσε κάλλιστα να του ξεφύγει, παρ' όλο που αυτό
ποτέ δεν συμβαίνει στους διαλόγους μας. Με βάση την προϋπόθεση του
Σωκράτη, όσον αφορά τη συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της συζήτησης
κάποιου που είναι γνώστης, ο έλεγχος μπορεί να αποδείξει άγνοια όταν ο
συνομιλητής δεν τα πάει καλά, αλλά δεν θα μπορούσε να αποδείξει γνώση αν
τα πήγαινε πολύ καλά.
Πρέπει να παρατηρήσουμε, επίσης, ότι ο έλεγχος δεν μπορεί από μόνος του να
δείξει στον Σωκράτη ποιες από τις απαντήσεις είναι σωστές και ποιες είναι
λανθασμένες. Είναι πιθανόν μερικά από αυτά που λένε οι συνομιλητές του να
είναι πράγματι αλήθεια, παρ' όλο που δεν μπορούν να το αποδείξουν, και είναι
πιθανόν να είναι αλήθεια ακόμη και χωρίς να το γνωρίζουν οι ίδιοι. Ο έλεγχος
λοιπόν έχει τη δυνατότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις ίσως, να ξεσκεπάσει
την άγνοια των συνομιλητών του Σωκράτη, αλλά μόνος του δεν μπορεί να
χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας.