Nghiªn cøu T«n gi¸o.
Sè 1 - 2010
T«n gi¸o - vÊn ®Ò lÝ luËn vμ thùc tiÔn
C¤NG GI¸O Vμ C¸CH M¹NG (1945 - 1954):
BμI HäC LÞCH Sö Vμ ý NGHÜA CñA Nã
NhËp ®Ò
Khi bμn vÒ mèi quan hÖ gi÷a C«ng gi¸o
vμ C¸ch m¹ng, C«ng gi¸o vμ Céng s¶n hay
nãi c¸ch kh¸c n÷a lμ mèi quan hÖ gi÷a C«ng
gi¸o víi ChÝnh phñ ViÖt Nam D©n chñ Céng
hßa d−êng nh− ®· cã mét nhËn thøc rÊt
chung lμ, ®©y lμ mét giai ®o¹n víi céng ®ång
C«ng gi¸o ViÖt Nam ®øng tr−íc nh÷ng
th¸ch ®è, nh÷ng nghÞch lÝ mang nhiÒu yÕu
tè bi kÞch nhÊt. Kh¸i qu¸t t×nh tr¹ng ®ã,
nhiÒu ng−êi trong chóng ta còng th−êng
chia sÎ víi nhËn ®Þnh cña Linh môc TrÇn
Tam TØnh trong mét cuèn s¸ch rÊt næi tiÕng
cña «ng: “Ng−êi C«ng gi¸o bÞ kÑt vμo gi÷a
hai cùc, tiÕn tho¸i l−ìng nan: hoÆc hîp t¸c
víi ViÖt Minh céng s¶n (thùc ra, nãi chÞu sù
l·nh ®¹o cña Céng s¶n th× ®óng h¬n) th× cã
nguy c¬ ph¶n Gi¸o héi, vμo thêi Gi¸o hoμng
Pi« XII khi mμ chñ nghÜa chèng céng ®−îc
coi nh− lμ mét tÝn ®iÒu; hoÆc lμ liªn hiÖp víi
Ph¸p, ®Ó ph¶n béi tæ quèc lÇn n÷a. NhiÒu
yÕu tè ®· x« ®Èy hä tíi mét chän lùa bi ®¸t,
võa muèn trung thμnh víi Gi¸o héi võa
muèn trung thμnh víi Tæ quèc ViÖt Nam”(1).
T−¬ng tù nh− vËy, nãi vÒ t×nh h×nh
C«ng gi¸o ViÖt Nam sau C¸ch m¹ng
th¸ng T¸m 1945, c©y bót Ph¹m ThÕ
H−ng, mét ng−êi qu¶n lÝ c«ng t¸c l©u
n¨m cña chÝnh phñ còng cã nhËn ®Þnh
r»ng, do nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ quan vμ
kh¸ch quan rÊt phøc t¹p sau khi ChÝnh
3
§ç Quang H−ng (*)
phñ Hå ChÝ Minh lªn cÇm quyÒn kÓ tõ
ngμy 2-9-1945: “Trong C«ng gi¸o ViÖt
Nam xuÊt hiÖn hai bé mÆt: yªu n−íc -
chèng l¹i d©n téc. Hai bé mÆt ®ã xung
kh¾c nhau, cμng chuyÓn hãa trong qu¸
tr×nh kh¸ng chiÕn gian khæ”(2).
Cho ®Õn nay thùc ra chóng ta ch−a cã
nhiÒu dÞp ®Ó bμn kÜ l−ìng vÒ giai ®o¹n lÞch
sö ®Æc biÖt nμy. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y cã mét
sè c«ng tr×nh cña c¸c häc gi¶ n−íc ngoμi l¹i
thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng c¸ch ®¸nh gi¸, sù c¾t
nghÜa vÒ nh÷ng sù kiÖn, “tÊm th¶m kÞch”
mμ ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam ®· tr¶i qua,
trong ®ã cã nh÷ng ý kiÕn rÊt ®¸ng ®Ó chóng
ta suy nghÜ, nh−ng còng kh«ng Ýt nh÷ng ý
kiÕn khã cã thÓ chÊp nhËn(3).
*. GS.TS., §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n,
§¹i häc Quèc gia Hµ Néi.
1. Xem: Linh môc TrÇn Tam TØnh. ThËp gi¸ vµ l−ìi
g−¬m, Nxb TrÎ, TP HCM, tr. 84-85.
2. Ph¹m ThÕ H−ng. HiÓu biÕt vÒ C«ng gi¸o ë ViÖt
Nam, Nxb T«n gi¸o, tr 325.
3. Tiªu biÓu nhÊt cã lÏ lµ c«ng tr×nh LuËn ¸n TiÕn sÜ cña TrÇn
ThÞ Liªn. Céng ®ång C«ng gi¸o ViÖt Nam trong cuéc chiÕn
giµnh ®éc lËp - ChÝnh s¸ch t¸i chiÕm thuéc ®Þa cña Ph¸p vµ
cuéc kh¸ng chiÕn cña ViÖt Minh, Paris, 1997, 1170 trang,
nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p. Còng t¸c gi¶ nµy, xem bµi: Nh÷ng
ng−êi C«ng gi¸o vµ ChÝnh phñ ViÖt Nam D©n Chñ Céng
hßa (1945-1954): Mét tiÕp cËn vÒ tiÓu sö, nguyªn v¨n tiÕng
Ph¸p trong cuèn Sù n¶y sinh mét Nhµ n−íc - §¶ng ViÖt Nam
tõ 1945, C. Goscha vµ B. TrÐglodÐ (chñ biªn), Paris, 2004, tr
253-276. Ngoµi ra cã thÓ tham kh¶o mét sè c«ng tr×nh cña
P. Ghedo. Thiªn Chóa gi¸o vµ PhËt gi¸o ë ViÖt Nam, tiÕng
Ph¸p, Paris, 1970; cña B. Fall. ViÖt Minh 1945-1960, còng
tiÕng Ph¸p, Paris, 1960; R. Girardet vµ P. Assouline. Tù do
mét c¸ch th¸i qu¸ (tiÕng Ph¸p), Paris, 1990.
4 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2010
Bμi viÕt cña chóng t«i muèn trë l¹i
vÊn ®Ò nμy trªn 2 ph−¬ng diÖn:
Thø nhÊt, h−íng tíi mét c¸i nh×n toμn
diÖn h¬n vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong vμ
bªn ngoμi cña céng ®ång C«ng gi¸o ViÖt
Nam sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®Æc biÖt lμ
nh÷ng khuynh h−íng t− t−ëng tr−íc hÕt
trong giíi chøc s¾c gi¸o sÜ vμ nh÷ng biÕn
chuyÓn cña c¸c khuynh h−íng Êy trong tiÕn
tr×nh cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n
Ph¸p xoay quanh 2 trôc c¬ b¶n lμ: th¸i ®é
cña céng ®ång C«ng gi¸o ViÖt Nam tr−íc
cuéc kh¸ng chiÕn cña thùc d©n Ph¸p vμ
cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc.
Thø hai, qua ®ã cã thÓ rót ra nh÷ng
bμi häc lÞch sö quan träng cã ý nghÜa l©u
dμi trong viÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ
gi÷a C«ng gi¸o vμ d©n téc, C«ng gi¸o vμ
Céng s¶n còng nh− mèi quan hÖ gi÷a
C«ng gi¸o vμ Nhμ n−íc.
Trong dßng ch¶y lín cña nh÷ng sù
kiÖn phøc t¹p nh− thÕ hiÖn t−îng Linh
môc Ph¹m B¸ Trùc mμ chóng ta trao ®æi
ngμy h«m nay - thùc ra chØ lμ mét trong
nh÷ng tr−êng hîp tiªu biÓu nh− thÕ - vÉn
lu«n cã gi¸ trÞ vÒ t×nh c¶m (th¸i ®é sèng
®¹o mét c¸ch ®óng ®¾n vμ dòng c¶m cña
mét ng−êi C«ng gi¸o ë nh÷ng thêi ®iÓm
ngÆt nghÌo); vμ gi¸ trÞ vÒ nhËn thøc t«n
gi¸o còng nh− x· héi cña Gi¸o héi C«ng
gi¸o víi Nhμ n−íc, mét nhËn thøc mμ ®Õn
nay vÉn cã ý nghÜa thêi sù.
D−íi ®©y chóng t«i xin ®i vμo c¸c vÊn
®Ò cô thÓ.
I. Gi¸o héi C«ng gi¸o ViÖt Nam
sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m
1945: C¬ cÊu lùc l−îng vμ
nh÷ng khuynh h−íng
1. Vμo thêi ®iÓm n¨m 1945, Gi¸o héi
C«ng gi¸o ViÖt Nam, mÆc dï vÉn ch−a
®−îc coi lμ mét Gi¸o héi ®Þa ph−¬ng thùc
thô nh−ng yÕu tè d©n téc trong Gi¸o héi
®· ®−îc t¨ng lªn râ rÖt. Víi con sè tÝn ®å
kho¶ng 1,6 triÖu, ®−îc ph©n bæ trong 15
®Þa phËn, nãi ®óng h¬n lμ ®Þa phËn gi¸m
qu¶n T«ng tßa (Vicariat), d−íi sù cai
qu¶n cña c¸c dßng tu ngo¹i quèc kh¸c
nhau, trong ®ã cã 9 ®Þa phËn do c¸c gi¸o
sÜ Thõa sai Ph¸p ®iÒu hμnh (Hμ Néi,
Vinh, H−ng Hãa, HuÕ, Quy Nh¬n, Thanh
Hãa, Sμi Gßn vμ Kon Tum), mét ®Þa phËn
duy nhÊt lμ L¹ng S¬n vμ Cao B»ng thuéc
c¸c gi¸o sÜ dßng §a Minh chi Lion (Ph¸p)
®iÒu hμnh. Ngoμi ra, cã 3 ®Þa phËn vÉn
thuéc c¸c gi¸o sÜ dßng §a Minh T©y Ban
Nha coi sãc lμ: H¶i Phßng, Th¸i B×nh vμ
B¾c Ninh. §Æc biÖt ®· cã 3 ®Þa phËn lμ
Bïi Chu, Ph¸t DiÖm vμ VÜnh Long hoμn
toμn do c¸c gi¸o sÜ ViÖt Nam cai qu¶n(4).
Hμng gi¸o sÜ, mÆc dï vÉn cã tíi 330
linh môc ngo¹i quèc, nh−ng sè linh môc
ViÖt Nam còng ®· tíi 1.400 ng−êi. T¹i 3
®Þa phËn do c¸c gi¸m môc ViÖt Nam cai
qu¶n cã kho¶ng 285 linh môc th× ®Òu lμ
ng−êi ViÖt. H¬n thÕ n÷a ®éi ngò c¸c thÇy
gi¶ng, tØ lÖ ng−êi ViÖt còng chiÕm ®a sè.
TØ lÖ c¸c n÷ tu còng ®¹t kho¶ng 5.000
ng−êi ViÖt/350 n÷ tu ngo¹i quèc(5). Vμi sè
liÖu trªn cho chóng ta thÊy khuynh
h−íng b¶n ®Þa hãa ®· ngμy cμng lín
m¹nh trong Gi¸o héi C«ng gi¸o ViÖt
Nam. §iÒu dÔ hiÓu lμ c¸c ®Þa phËn mμ
chñ ch¨n lμ c¸c gi¸m môc ng−êi ViÖt sÏ lμ
4. Gi¸m môc NguyÔn B¸ Tßng (Ph¸t DiÖm), Gi¸m
môc Hå Ngäc CÈn (Bïi Chu); Gi¸m môc Ng« §×nh
Thôc (VÜnh Long).
5. Tham kh¶o nh÷ng sè liÖu nµy trong T¹p chÝ
Nh÷ng vÊn ®Ò truyÒn gi¸o ¸ Ch©u, sè 39, th¸ng 9-
10/1948, tiÕng Ph¸p.
§ç Quang H−ng. C«ng gi¸o vµ C¸ch m¹ng...
nh÷ng ®Þa ®iÓm s«i ®éng nhÊt sau khi
b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp ra ®êi 2-9-1945,
thËm chÝ b¾t ®Çu s«i ®éng sím h¬n khi
diÔn ra cuéc ®¶o chÝnh NhËt - Ph¸p ngμy
9-3-1945.
§iÒu nμy cã nh÷ng nguån gèc s©u xa
trong lÞch sö h×nh thμnh Gi¸o héi C«ng
gi¸o ViÖt Nam. Mét mÆt, do h¹n chÕ bÈm
sinh vÒ thÇn häc, tr−íc C«ng ®ång
Vatican II (1962-1965), Gi¸o héi vÉn duy
tr× mét m« h×nh nhÊt thÓ chÕ, tõ thÇn häc
®Õn ®êi sèng ®¹o, trong ®ã Tßa Th¸nh
ch−a bao giê thõa nhËn c¸c gi¸ trÞ, c¸c
®Æc ®iÓm d©n téc bªn c¹nh “tÝnh C«ng
gi¸o” (phæ qu¸t vμ duy nhÊt). H¬n thÕ
n÷a, Ýt nhÊt kÓ tõ khi thiÕt lËp chÕ ®é ®¹i
diÖn t«ng tßa tõ nöa sau thÕ kØ XVII c¸c
Gi¸o héi b¶n xø lu«n lu«n ®−îc ch¨n sãc
bëi c¸c gi¸o sÜ Ph¸p vμ Ph−¬ng T©y. Khi
chñ nghÜa thùc d©n trùc tiÕp x©m l−îc
ViÖt Nam th× dï lμ mét “t×nh cê ®au ®ín”,
trong néi bé Gi¸o héi l¹i xuÊt hiÖn ngμy
cμng râ h¬n “mét thø chñ nghÜa thùc d©n
trong ®¹o” (TrÇn Tam TØnh, ThËp gi¸ vμ
l−ìi g−¬m, s®d).
MÆt kh¸c, qua sù ph¸t triÓn cña phong
trμo d©n téc, còng nh− kÓ tõ thÕ kØ XX
thËp kØ 30 khi xuÊt hiÖn nh÷ng ®Þa phËn
b¶n xø thuéc quyÒn cai qu¶n cña c¸c gi¸o
sÜ ng−êi ViÖt, trong giai ®o¹n 1946-1954,
c¸c gi¸o phËn nμy ®· cã thªm 6 ®Þa phËn
n÷a ®−îc cai qu¶n bëi c¸c ®¹i diÖn t«ng
tßa ng−êi ViÖt, trong ®ã cã 2 ®Þa phËn
quan träng lμ Hμ Néi vμ H¶i Phßng th×
kh«ng nh÷ng t×nh c¶m d©n téc mμ mét
khuynh h−íng cña chñ nghÜa d©n téc (la
dimension nationaliste) còng thùc sù trçi
dËy trong céng ®ång C«ng gi¸o ViÖt Nam.
2. V× thÕ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m qu¶
thùc cã søc hÊp dÉn xao ®éng nhËn thøc
5
vμ t×nh c¶m cña ng−êi C«ng gi¸o. Nh¾c
l¹i nh÷ng ngμy Nam Bé kh¸ng chiÕn,
ngay t¹i Sμi Gßn tr−íc n¨m 1975, GS. Lý
Ch¸nh Trung viÕt: “Trong th¸ng t¸m ®ã,
lÞch sö nh− ngän triÒu d©ng ®−a chóng
t«i vÒ víi d©n téc. C¶ mét d©n téc ®øng
lªn vμ chóng t«i chøng kiÕn c¶nh ®ã... Giê
®©y, dï ë ®©u, lμm g×, ch¾c ch¾n kh«ng
®øa nμo trong chóng t«i (®· häc ë Tr−êng
thÇy Dßng, tr−êng T©y), quªn ®−îc mïa
thu n¨m Êy”(6). Còng cÇn nãi râ thªm
r»ng tr−íc n¨m 1945, ng−êi C«ng gi¸o
ViÖt Nam kh«ng dÔ dμng g× thÓ hiÖn lßng
yªu n−íc cña m×nh, v× thÕ sù hÊp dÉn cña
“th¸ng T¸m vμng sao” lμ mét sù kiÖn
“s¶ng kho¸i” cña chñ nghÜa quèc gia l©u
nay vÉn Èn chøa trong ®Çu ãc vμ tr¸i tim
nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o ch©n chÝnh.
H¬n thÕ n÷a ph¶i ph©n tÝch thªm r»ng
sè ®«ng ng−êi C«ng gi¸o tr−íc n¨m 1945
lu«n bÞ mét mÆc c¶m cña sù “bÊt trung”
vμ “ngê vùc”: céng ®ång C«ng gi¸o thiÓu
sè kh«ng chØ ®¬n thuÇn bÞ buéc téi theo
ch©n mét t«n gi¸o ngo¹i lai T©y D−¬ng,
chèng l¹i hÖ thèng chÝnh trÞ Nho gi¸o
chÝnh thèng mμ cßn bÞ coi lμ mét trong
nh÷ng nguyªn nh©n mÊt n−íc(7).
VÊn ®Ò C«ng gi¸o ngay tõ ®Çu C¸ch
m¹ng th¸ng T¸m cßn quan träng ë chç,
mÆc dï hä lμ mét céng ®ång thiÓu sè
nh−ng l¹i thuéc sè lùc l−îng x· héi, t«n
gi¸o quan träng trong mèi quan hÖ víi
6. Lý Ch¸nh Trung. T×m vÒ d©n téc, Nxb Tr×nh bÇy,
Sµi Gßn, 1957, tr. 43.
7. Trong bµi viÕt míi ®©y: C«ng gi¸o víi vÊn ®Ò toµn
cÇu hãa, trªn NguyÖt san T«n gi¸o vµ D©n téc, sè
th¸ng 10/2009, mét lÇn n÷a Linh môc ThiÖn CÈm
nh¾c l¹i r»ng: “kh«ng ph¶i Gi¸o héi chñ tr−¬ng dïng
chiÕn thuËt “l−ìi g−¬m vµ thËp gi¸” mµ do mét sù
ngÉu nhiªn kh«ng may m¾n... C¸c nhµ truyÒn gi¸o
ch©n chÝnh th× chØ cã mét môc tiªu t«n gi¸o lµ më
réng N−íc Chóa, chø kh«ng ph¶i ®Ó x©y dùng mét
®Õ quèc”.
6 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2010
Ph−¬ng T©y, tr−íc hÕt víi b¶n th©n n−íc
Ph¸p. Ph©n tÝch ®iÒu nμy cã ý kiÕn cho
r»ng: “Céng ®ång C«ng gi¸o thiÓu sè tuy
®øng “bªn lÒ” khi ®èi diÖn víi ChÝnh phñ
ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa nh−ng nã
l¹i lμ mét thiÓu sè ®−îc th¸nh thiªng hãa,
trë thμnh mét vËt thÕ chÝnh trÞ quan
träng”(8).
NhiÒu sù kiÖn quan träng ®· chøng
minh cho ®iÒu nμy. Ng−êi C«ng gi¸o ViÖt
Nam, lÇn ®Çu tiªn qua b¸o chÝ C«ng gi¸o
nh− tê §a Minh ph¸t hμnh ngay t¹i Hμ
Néi nh÷ng sè th¸ng 9, th¸ng 10/1945 ®·
thÓ hiÖn sù hå hëi cña m×nh víi C¸ch
m¹ng th¸ng T¸m mμ nh÷ng ®Êng bËc
®¹i diÖn cho c¶ Gi¸o héi ngay ngμy 23-9-
1945 ®· ra lêi kªu gäi nh÷ng ng−êi Kit«
h÷u trªn thÕ giíi ñng hé nÒn ®éc lËp cña
ViÖt Nam, ®Æc biÖt cßn göi th− cho Gi¸o
hoμng Pi« XII, bÊt chÊp sù im lÆng cña
Kh©m sø Tßa th¸nh Drapier, khÈn cÇu
viÖc c«ng nhËn ChÝnh phñ ViÖt Nam
D©n chñ Céng hßa(9).
Thêi ®iÓm C¸ch m¹ng th¸ng T¸m
thμnh c«ng l¹i còng lμ thêi ®iÓm ®Æc biÖt
cña côc diÖn quèc tÕ: sau khi chñ nghÜa
ph¸t xÝt sôp ®æ, cïng víi viÖc h×nh thμnh
phe x· héi chñ nghÜa, lËp tøc xuÊt hiÖn
sù ®èi ®Çu gi÷a hai hÖ thèng T− b¶n chñ
nghÜa vμ X· héi chñ nghÜa mμ ng−êi ta
quen gäi lμ thêi kú chiÕn tranh l¹nh. Sù
®èi ®Çu ngμy cμng s©u s¾c gi÷a hai hÖ
thèng nμy lan sang c¶ lÜnh vùc t«n gi¸o.
Tõ Pi« XI tr−íc chiÕn tranh ThÕ giíi thø
II ®Õn Pi« XII sau ®ã ®· lùa chän th¸i ®é
®èi ®Çu víi Chñ nghÜa Céng s¶n mét c¸ch
s©u s¾c vμ toμn diÖn. C¸c thÕ lùc ®Õ quèc
thùc d©n ®· lîi dông triÖt ®Ó th¸i ®é Êy
vμ l«i kÐo nã vμo nh÷ng hμnh ®éng chèng
Céng s¶n trong thùc tiÔn ®Õn møc nhiÒu
häc gi¶ C«ng gi¸o ®· cã nhËn ®Þnh r»ng:
“Chñ nghÜa chèng céng ë ViÖt Nam lμ s¶n
phÈm ãc gi¸o ®iÒu Kit« gi¸o vμ cña ngμnh
tuyªn truyÒn Ph¸p”.
Mét nghÞch lÝ n÷a l¹i xuÊt hiÖn, v×
ch−a hiÓu b¶n chÊt cña C¸ch m¹ng th¸ng
T¸m, l¹i bÞ ®Çu ®éc bëi sù tuyªn truyÒn
chÝnh trÞ nãi trªn, kh«ng Ýt ng−êi C«ng
gi¸o ViÖt Nam ngay sau giê phót hå hëi
hÕt m×nh víi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®·
®øng tr−íc b¨n kho¨n r»ng nÕu ViÖt
Minh lμ Céng s¶n, nÕu nÒn ®éc lËp võa
giμnh ®−îc chØ lμ sù më ®Çu cho sù thiÕt
lËp chñ nghÜa Céng s¶n ë ViÖt Nam th×
nã khã cã thÓ ®−îc sù chÊp nhËn cña
kh«ng Ýt ng−êi C«ng gi¸o. NhiÒu häc gi¶
Ph−¬ng T©y cho ®Õn nay khi ph©n tÝch vÒ
Nhμ n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa tõ
th¸ng 9-1945, vÉn cho r»ng ®ã lμ mét nhμ
n−íc “cã t×nh lËp lê, nhËp nh»ng” (L’
ambiguitÐ) gi÷a mét chiÕn l−îc vÒ sù liªn
hiÖp d©n téc vμ ®−êng h−íng “chÝnh
thèng” cña chñ nghÜa céng s¶n(10). Mét
trong nh÷ng thñ ®o¹n cña thùc d©n Ph¸p
lóc ®ã lμ, chóng cè g¾ng chøng minh dï
§¶ng Céng s¶n §«ng D−¬ng tuyªn bè tù
gi¶i t¸n cuèi th¸ng 11-1945 th× MÆt trËn
ViÖt Minh thùc chÊt còng lμ céng s¶n v«
8. Xem: TrÇn ThÞ Liªn. Nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o vµ
ChÝnh phñ ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa (1945-
1954), s®d, tr. 273.
9. Lêi kªu gäi nãi trªn cña 4 gi¸m môc NguyÔn B¸
Tßng, Hå Ngäc CÈn, Phan §×nh Phïng vµ Ng« §×nh
Thôc. Toµn v¨n lêi kªu gäi Êy ®−îc ®¨ng t¶i trªn tê
§a Minh, sè 159 (ngµy 5-11-1945). Ngoµi ra Gi¸m
môc NguyÔn B¸ Tßng cßn nh©n danh hµng gi¸o sÜ
ViÖt Nam göi l¸ th− nãi trªn cho Gi¸o hoµng Pi« XII
cïng ngµy. L¸ th− r¬i vµo sù im lÆng cña Kh©m sø
Tßa Th¸nh ë Hµ Néi tÊt nhiªn còng nh− Vatican
nh−ng ®ã lµ mét sù kiÖn rÊt cã ý nghÜa.
10. Xem: C. Goscha. VÒ chÝnh s¸ch ngo¹i giao cña
ChÝnh phñ ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa, trong T¹p
chÝ TiÕp cËn Ch©u ¸, tiÕng Ph¸p, sè 18, 2003, tr.
19-53.
§ç Quang H−ng. C«ng gi¸o vµ C¸ch m¹ng...
thÇn ®Ó l«i kÐo sè ®«ng ng−êi C«ng gi¸o
®ang dao ®éng.
Cho ®Õn khi toμn quèc kh¸ng chiÕn
bïng næ ®¹i thÓ ng−êi ta th−êng nhÊn
m¹nh ®Õn hai xu h−íng chÝnh trong sù
trong sù ph©n hãa néi bé giíi C«ng gi¸o
t¹o nªn “hai bé mÆt” ®èi lËp nhau nh−
chóng ta ®· ph©n tÝch ë phÇn trªn. §Æc
®iÓm cña sù xung ®ét vμ chuyÓn hãa cña
hai khuynh h−íng nμy trong giíi C«ng
gi¸o lμ, nh÷ng ng−êi yªu n−íc, tõ gi¸o
d©n ®Õn gi¸o sÜ ®Òu kh«ng hÒ cã chñ
tr−¬ng ph©n liÖt, hä vÉn muèn g¾n bã víi
Gi¸o héi. Sù “ph©n liÖt” nÕu cã th× chñ
yÕu lμ víi c¸ch m¹ng vμ hμnh ®éng t¸i
x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p.
Thùc ra nghiªn cøu kÜ c¸c khuynh
h−íng cña ng−êi C«ng gi¸o trong kh¸ng
chiÕn chèng Ph¸p chóng t«i thÊy còng
kh«ng ®¬n gi¶n lμ chØ cã “hai bé mÆt” nh−
thÕ trong céng ®ång C«ng gi¸o. VÒ ®¹i thÓ
theo chóng t«i cã thÓ cã 3 khuynh h−íng
kh¸c nhau:
Khuynh h−íng thø nhÊt, tuy kh«ng
®«ng ®¶o nh−ng lu«n cã ý nghÜa tÝch cùc
®Æc biÖt ®èi víi côc diÖn cña cuéc kh¸ng
chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, ®ã lμ xu
h−íng cña nh÷ng gi¸o sÜ vμ kh¸ ®«ng c¸c
tÝn ®å yªu n−íc, g¾n bã víi ChÝnh phñ
trong cuéc kh¸ng chiÕn b¶o vÖ nÒn ®éc
lËp d©n téc.
Thø hai, khuynh h−íng cña nh÷ng
chøc s¾c cã vÞ thÕ trong Gi¸o héi, cuèn
theo mét lùc l−îng kh«ng nhá c¸c gi¸o
d©n céng t¸c, ng¶ vÒ víi thùc d©n Ph¸p
®Ó “chèng céng vμ gi÷ ®¹o”.
Thø ba, khuynh h−íng tuy kh«ng réng
lín vÒ lùc l−îng vμ bÒ næi nh−ng còng thu
hót ®−îc mét bé phËn nh÷ng gi¸o d©n, trÝ
thøc vμ mét sè chøc s¾c thuéc nhãm −u
7
tó, t¹o nªn mét khuynh h−íng “C«ng gi¸o
tù trÞ”, cã thÓ hîp t¸c nhÊt ®Þnh víi
ChÝnh phñ nh−ng ®éc lËp kh«ng phô
thuéc kÓ c¶ ®èi víi thùc d©n Ph¸p.
§èi víi khuynh h−íng thø nhÊt vμ thø
hai ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh trong ngoμi
n−íc nãi ®Õn. PhÇn tr×nh bμy tiÕp theo
cña chóng t«i d−íi ®©y muèn nãi râ thªm
ë khuynh h−íng thø ba mμ chÝnh sè phËn
cña nã cïng nh÷ng bμi häc lÞch sö mμ nã
gîi ra ®Õn nay vÉn cã ý nghÜa thêi sù.
II. Sù chuyÓn biÕn cña c¸c
khuynh h−íng t− t−ëng
chÝnh trÞ trong céng ®ång
ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam
(1946-1954)
1. Tr−íc hÕt chóng ta, mét lÇn
n÷a, nhËn diÖn l¹i vμ kh¼ng ®Þnh
nh÷ng ®ãng gãp to lín cña nh÷ng
ng−êi “C«ng gi¸o kh¸ng chiÕn”
CÇn nãi ngay r»ng lùc l−îng nμy kh¸ ®«ng
®¶o, ®a d¹ng vÒ thμnh phÇn trong céng ®ång
d©n Chóa. Bé phËn gi¸o d©n l¹i næi lªn
nh÷ng g−¬ng mÆt mμ thùc sù hä ®· trë thμnh
nh÷ng “nh©n vËt lÞch sö” cña cuéc kh¸ng
chiÕn, vμ còng lμ nh÷ng nh©n vËt, nh÷ng trÝ
thøc C«ng gi¸o −u tó cña Gi¸o héi.
Kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn c¸c tr−êng hîp
B¸c sÜ Vò §×nh Tông, Bé tr−ëng Bé Y tÕ ngay
tõ khi cã chÝnh quyÒn nh©n d©n; B¸c sÜ Vò
§×nh ThuyÕt, Thø tr−ëng Bé Y tÕ, em ruét Vò
§×nh Tông; Gi¸o s− b¸c sÜ NguyÔn TÊn Gi
Träng, Gi¸m ®èc Nha Th«ng tin ChÝnh phñ
l©m thêi, ñy viªn th−êng vô Quèc héi; LuËt
s− Th¸i V¨n Lung ë Sμi Gßn; LuËt s− NguyÔn
Thμnh VÜnh, Gi¸m ®èc Së Tμi chÝnh Nam Bé,
Chñ tÞch C«ng gi¸o Cøu quèc Nam Bé; TrÇn
C«ng ChÝnh, BÝ th− C«ng gi¸o Cøu quèc
Trung −¬ng; Nhμ C«ng th−¬ng Ng« Tö H¹,
Bé tr−ëng Bé th−¬ng binh...
8 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2010
H×nh ¶nh ng−êi gi¸o d©n trong cuéc
kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p cßn ®−îc in dÊu
rÊt oanh liÖt trong nhiÒu c¬ së kh¸ng
chiÕn chèng Ph¸p, diÖt tÒ ë chiÕn tr−êng
B¾c Bé nh− §éi du kÝch Xu©n Thñy, H¶i
HËu, Nam §Þnh trong nh÷ng n¨m 1952-
1953.
VÒ nh÷ng nh©n vËt C«ng gi¸o kh¸ng
chiÕn vèn thuéc hμng gi¸o sÜ, tr−íc hÕt
ph¶i kÓ tíi nh©n vËt mμ chóng ta trao ®æi
h«m nay lμ Linh môc Ph¹m B¸ Trùc, tiÕn
sÜ thÇn häc(11), ñy viªn Ban th−êng trùc
Quèc héi (11-1946), Phã Chñ tÞch ñy ban
Liªn ViÖt toμn quèc (1951)(12).
- NguyÔn B¸ LuËt cha së nhμ thê
HuyÖn Sü, hi sinh trong kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p.
- Gabriel Thä cha së ë Hãc M«n, Sμi
Gßn còng hi sinh trong kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p.
- Vò Xu©n Kû, Chñ tÞch ñy ban liªn l¹c
C«ng gi¸o yªu n−íc Liªn khu III, Chñ
tÞch ñy ban Liªn l¹c Toμn quèc nh÷ng
ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam yªu Tæ quèc
yªu hßa b×nh.
- NguyÔn TÊt Tiªn, Phã Chñ tÞch ñy
ban Liªn l¹c Toμn quèc Nh÷ng ng−êi
C«ng gi¸o ViÖt Nam yªu Tæ quèc yªu hßa
b×nh.
- Hoμng Quang Tù, Phã Chñ tÞch ñy
ban Liªn l¹c C«ng gi¸o yªu n−íc Liªn
khu III.
Vμ hμng chôc linh môc yªu n−íc kh¸c,
sè ®«ng ®· qua ®êi.
Trong sè nh÷ng linh môc kiªn c−êng
bÊt khuÊt nμy, ta cÇn ghi nhí 5 «ng, bÊt
chÊp sù ®e däa, ng¨n cÊm cña bÒ trªn tõ
b−ng biÒn kh¸ng chiÕn ®· tËp kÕt ra B¾c.
Råi mét «ng trë l¹i miÒn Nam cïng ®ång
bμo chèng Mü. §ã lμ:
- TrÇn Quang Nghiªm, ñy viªn ñy
ban Liªn l¹c C«ng gi¸o Toμn quèc (vÒ
Nam tham gia chèng Mü).
- Hå Thμnh Biªn, Chñ tÞch ñy ban
Liªn l¹c C«ng gi¸o Toμn quèc.
- L−¬ng Minh Ký, ñy viªn ñy ban
Liªn l¹c C«ng gi¸o Toμn quèc.
- Vâ Thμnh Trinh, Chñ tÞch ñy ban
§oμn kÕt nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o yªu
n−íc ViÖt Nam (kÕ thõa ñy viªn ñy ban
liªn l¹c C«ng gi¸o toμn quèc).
- NguyÔn HiÕu LÔ, ñy viªn ñy ban
Liªn l¹c C«ng gi¸o Toμn quèc(13).
Cã mét nh©n vËt ®Æc biÖt kh¸c mμ b¹n
®äc Ýt ®−îc thÊy lμ tr−êng hîp Ph¹m
Ngäc ThuÇn ng−êi mμ sau th¸ng 9-1945
®· trë thμnh Phã Chñ tÞch ñy ban Kh¸ng
chiÕn Hμnh chÝnh Nam Bé. Lμ ng−êi
C«ng gi¸o thuéc gia ®×nh t− s¶n giμu cã ë
Nam Kú ®· nhËp quèc tÞch Ph¸p, tham
gia phong trμo yªu n−íc tõ 1943 trong tæ
chøc Thanh niªn TiÒn phong, «ng ®· dÇn
trë thμnh mét trong nh÷ng ng−êi l·nh
11. Cã tµi liÖu nãi r»ng: “Sau 9 n¨m häc ë La-m·, ®ç
3 b»ng tiÕn sÜ TriÕt häc, LuËt häc vµ ThÇn häc, lóc vÒ
n−íc Cô ®−îc cö ®i tr«ng nom nhiÒu nhµ thê”, xem
cuèn: Linh môc Ph¹m B¸ Trùc KÝnh Chóa yªu n−íc
®oµn kÕt gi¸o l−¬ng, ñy ban Liªn ViÖt toµn quèc
xuÊt b¶n, 1954, tr. 7.
12. Xem cuèn: Linh môc Ph¹m B¸ Trùc..., s®d, tr. 9.
Cã tµi liÖu kh¸c kh¼ng ®Þnh Cô lµ Phã Tr−ëng ban
Th−êng trùc Quèc héi khãa I.
13. Xem: Ph¹m ThÕ H−ng. HiÓu biÕt vÒ C«ng gi¸o ë
ViÖt Nam, s®d, 327-328.
§ç Quang H−ng. C«ng gi¸o vµ C¸ch m¹ng...
®¹o næi tiÕng ë Nam Bé bªn c¹nh nh÷ng
TrÇn V¨n Giμu, Ph¹m V¨n B¹ch, Ung
V¨n Khiªm, NguyÔn Thμnh Vinh... vμ
®Æc biÖt ng−êi em huyÒn tho¹i cña «ng lμ
§¹i t¸ Ph¹m Ngäc Th¶o gãp thªm mét
h×nh ¶nh ®éc ®¸o cña ng−êi C«ng gi¸o
Nam Bé trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p
§ãng gãp cña nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o
theo khuynh h−íng nμy thËt lín lao vμ cã
nhiÒu ý nghÜa. Trong Lêi ®iÕu Cô Ph¹m
B¸ Trùc, Phã Tr−ëng ban Th−êng trùc
Quèc héi, th¸ng 10-1954, Chñ tÞch Hå
ChÝ Minh cã nãi: “Tõ ngμy nh©n d©n tin
cËy cö Cô lμ ®¹i biÓu Quèc héi, vμ Quèc
héi cö Cô vμo Ban th−êng trùc, Cô ®·
®−a hÕt tinh thÇn vμ lùc l−îng gióp
ChÝnh phñ, trong mäi vÊn ®Ò quan träng.
Trong mäi viÖc, cô ®· kÕt hîp ®¹o ®øc b¸c
¸i theo lêi Chóa d¹y, víi tinh thÇn nång
nμn yªu n−íc cña ng−êi ®¹i biÓu ch©n
chÝnh cho nh©n d©n ViÖt Nam”(14).
Nh− vËy lμ ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam
trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n
Ph¸p, dï víi t− c¸ch mét tæ chøc nh− C«ng
gi¸o Cøu quèc ë B¾c vμ Trung Bé, C«ng
gi¸o kh¸ng chiÕn Nam Bé ë phÝa Nam; hay
víi t− c¸ch c¸ nh©n trong c¸c tæ chøc
kh¸ng chiÕn kh¸c ®· thùc sù ®ãng gãp cho
c«ng cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc. Tõ gãc
®é nhμ viÕt sö C«ng gi¸o, tõ n¨m 1972,
Linh môc Tr−¬ng B¸ CÇn tõ Paris ®· cã
nhËn xÐt: “Do nh÷ng sù ®−a ®Èy cña lÞch
sö, ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam tõ tr−íc tíi
nay bÞ dån vμo nhiÒu thÕ kÑt: kÑt víi thùc
d©n Ph¸p trong thÕ chèng ®èi víi TriÒu
®×nh nhμ NguyÔn, kÑt víi ®Õ quèc Hoa Kú
trong thÕ chèng céng s¶n v« thÇn.
Tõ nh÷ng thÕ kÑt lÞch sö ®ã, ng−êi ta
cã c¶m t−ëng r»ng ng−êi C«ng gi¸o ViÖt
Nam kh«ng thÓ hßa m×nh ®−îc víi nh÷ng
trμo l−u lín cña d©n téc.
9
Nh−ng xÐt cho cïng, tù b¶n chÊt,
ng−êi C«ng gi¸o còng lμ nh÷ng ng−êi d©n
ViÖt Nam thiÕt tha yªu n−íc. Khi ®−îc
gi¶i táa, ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam còng
®· ®«ng ®¶o ®øng lªn kh¸ng chiÕn chèng
Ph¸p, ng−êi C«ng gi¸o còng sÏ cã thÓ
®øng lªn chèng Mü cøu n−íc”(15).
Khi nãi nh÷ng ®ãng gãp cña ng−êi
C«ng gi¸o trong kh¸ng chiÕn chóng ta
kh«ng chØ ghi nhËn sù ®ãng gãp nh©n tμi
vËt lùc thËm chÝ c¶ sinh m¹ng cña m×nh
mμ cßn ph¶i ghi nhËn nh÷ng ®ãng gãp
quý b¸u cña hä trong nhËn thøc t− t−ëng.
RÊt nhiÒu c¸c tÊm g−¬ng bÊt chÊp sù ®e
däa “ph¹t v¹ tuyÖt th«ng” (®Æc biÖt sau
khi Kh©m sø Tßa th¸nh ®· c«ng bè Th−
chung chèng céng næi tiÕng th¸ng 11-
1951). Tr−êng hîp Tæng gi¸m môc
NguyÔn V¨n B×nh khi ®ã cßn lμ gi¸o s−
Chñng viÖn Sμi Gßn lμ mét vÝ dô. Trong
buæi cÊm phßng, gi¸m môc Caissaigne ®·
hái th¸i ®é cña nh÷ng ng−êi tham dù víi
c¸c linh môc ®i theo kh¸ng chiÕn, Gi¸m
môc NguyÔn V¨n B×nh ®· tr¶ lêi: “Hä ra
®i lμ v× l−¬ng t©m cña hä. §· lμ l−¬ng
t©m th× ph¶i t«n träng”. V× thÕ ph¶i Cô
®· bÞ trï dËp, bÞ ®Èy ®i lμm cha së ë c¸c
xø ®¹o xa Sμi Gßn. Nh−ng còng ph¶i nãi
r»ng kØ luËt cña Gi¸o héi ®· g©y ra
nh÷ng t©m t−, day døt víi nhiÒu gi¸o sÜ
“võa muèn tham gia kh¸ng chiÕn võa
muèn gi÷ ®¹o”.
ë mét ph−¬ng diÖn kh¸c, ®ãng gãp cña
Linh môc Ph¹m B¸ Trùc vÒ mÆt tinh
thÇn, nhËn thøc trong ®¹o còng rÊt lín.
Trong Lêi kªu gäi ngôy binh C«ng gi¸o,
ngμy 1-6-1951, Cô viÕt: “Anh em ra trËn
14. Xem cuèn: Linh môc Ph¹m B¸ Trùc, s®d, tr. 12.
15. Xem: Lª TiÒn Giang. C«ng gi¸o kh¸ng chiÕn
Nam Bé 1945-54, håi ký, C«ng gi¸o d©n téc Paris,
1972, tr 82.
10
chØ lμm dÞp cho qu©n thùc d©n ¨n c−íp,
h¹i ®ång bμo nåi da nÊu thÞt, lμm dÞp cho
toμn d©n nguyÒn rña v× tr−íc thùc d©n ®·
lîi dông §¹o mμ c−íp n−íc ta, nay l¹i lîi
dông §¹o mμ mong c−íp l¹i mét lÇn n÷a.
Song lÇn nμy dï nã lîi dông §¹o, nhê Mü
thÕ nμo còng thÊt b¹i.
VËy hìi anh em ngôy binh C«ng gi¸o,
anh em h·y nhí lêi Th¸nh Paulo b¶o ta
ph¶i v©ng phôc chÝnh quyÒn n−íc ta lμ
ChÝnh phñ kh¸ng chiÕn Hå ChÝ Minh,
mau mau ®oμn kÕt trë l¹i víi Tæ quèc ®Ó
ta sÏ toμn th¾ng ®uæi qu©n c−íp n−íc ®i,
lμm cho Tæ quèc ®éc lËp thèng nhÊt, sù
§¹o sÏ tù do vμ më mang, ®ång bμo ta sÏ
râ lêi Chóa b¶o “cña Xª-da ph¶i tr¶ cho
Xª-da!”(16).
2. VÒ khuynh h−íng “chèng céng
s¶n gi÷ §¹o”
Khuynh h−íng nμy ®−îc diÔn t¶ b»ng
nhiÒu h×nh ¶nh nh− “cuéc th¸nh chiÕn”
hay “thËp gi¸ chèng sao vμng”. Chóng ta
®· nãi ®Õn nhËn xÐt chñ nghÜa chèng
céng trong nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o ë ViÖt
Nam lóc ®ã lμ chñ nghÜa gi¸o ®iÒu Kit«
gi¸o vμ tuyªn truyÒn Ph¸p. Sau khi C¸ch
m¹ng th¸ng T¸m thμnh c«ng trong mét
bé phËn nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o ®· h×nh
thμnh mét ®−êng lèi lÝ thuyÕt “võa chèng
thùc d©n võa chèng céng s¶n”, míi cã thÓ
®¶m b¶o cho céng ®ång C«ng gi¸o thiÓu
sè cña m×nh cã vÞ thÕ cña mét “vËt thÕ
chÝnh trÞ”. Th¸i ®é buæi ®Çu cña nh÷ng
nh©n vËt nh− Lª H÷u Tõ tiªu biÓu cho
khuynh h−íng nμy, mét mÆt hä lîi dông
vÞ thÕ to lín cña cuéc c¸ch m¹ng ®Ó t¨ng
c−êng lùc l−îng “®éc lËp” cña Gi¸o héi.
Tõ n¨m 1947, mét mÆt Lª H÷u Tõ lîi
dông ChÝnh phñ Hå ChÝ Minh ®·
“nh−êng viÖc qu¶n lÝ ThÞ trÊn Ph¸t DiÖm”
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2010
(mét bÒ 1 km vμ bÒ kia 3 km) ®Ó biÕn nã
thμnh “khu an toμn” t¹o nªn mét cø ®iÓm
chèng ChÝnh phñ, mÆt kh¸c lîi dông sù
ñng hé cña gi¸m môc Chaize ®Þa phËn Hμ
Néi, gi¸m môc Artaraz ®Þa phËn B¾c
Ninh, Gomes ®Þa phËn H¶i Phßng... vμ
c¶ cña Kh©m m¹ng Tßa th¸nh lμ Gi¸m
môc Drapier, Gi¸m môc Lª H÷u Tõ ®·
quyÕt ®Þnh vò trang cho gi¸o h÷u cña
m×nh.
Khuynh h−íng chèng céng s¶n cμng
t¨ng lªn sau khi C¸ch m¹ng Trung Quèc
thμnh c«ng n¨m 1949, chiÕn th¾ng Biªn
giíi Thu §«ng n¨m 1950 còng nh− viÖc
thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu thùc hiÖn “gi¶i
ph¸p B¶o §¹i”. N¨m 1949, khi qu©n ®éi
Ph¸p nh¶y dï xuèng Ph¸t DiÖm lμ nh÷ng
n¨m th¸ng khã kh¨n vμ phøc t¹p nhÊt
cña mèi quan hÖ gi÷a Céng s¶n vμ C«ng
gi¸o. Víi c¸c thÕ lùc chèng céng trong
hμng ngò C«ng gi¸o th× ®©y l¹i lμ c¬ héi
tèt cho hä. Lîi dông vÞ thÕ cña mét “vËt
thÕ chÝnh trÞ”, hä cμng nç lùc kÐo dμi cuéc
thö nghiÖm tù trÞ trªn mäi ph−¬ng diÖn
hμnh chÝnh vμ qu©n sù. Th− chung ngμy
9-11-1951 nãi trªn cμng thóc ®Èy th¸i ®é
nguy hiÓm nμy cña hä(17).
Tõ n¨m 1950 nhiÒu lμng C«ng gi¸o ë
vïng §ång b»ng B¾c Bé ®· ®−îc vò trang
b»ng sóng èng vμ sù chØ huy trùc tiÕp cña
16. Xem: Linh môc Ph¹m B¸ Trùc... s®d, tr 16.
17. Th− chung cña hµng gi¸m môc §«ng D−¬ng,
ngµy 9-11-1951 ®−îc kÝ bëi 9 gi¸m môc Ph¸p vµ T©y
Ban Nha, 5 gi¸m môc ViÖt Nam lµ Ng« §×nh Thôc,
Ph¹m Ngäc Chi, Lª H÷u Tõ, Hoµng V¨n §oµn vµ
TrÞnh Nh− Khuª. Kh«ng ph¶i mäi gi¸m môc ViÖt
Nam ®Òu cã th¸i ®é chÝnh trÞ gièng nhau khi kÝ. Bëi
lÏ, sau ®ã c¸c gi¸m môc nh− Hoµng V¨n §oµn,
TrÞnh Nh− Khuª l¹i ph¶n ®èi viÖc c−ìng Ðp di c−, ë
l¹i miÒn B¾c vµ ñng hé c¸c tæ chøc yªu n−íc cña
ng−êi C«ng gi¸o sau hßa b×nh lËp l¹i. Nh©n vËt quan
träng nhÊt cña Th− chung nµy lµ Kh©m sø Dooley.
Thùc ra cho ®Õn nay Th− Chung nµy Ýt ®−îc xuÊt
hiÖn toµn v¨n.
§ç Quang H−ng. C«ng gi¸o vµ C¸ch m¹ng...
c¸c linh môc vμ sÜ quan Ph¸p. §éi qu©n
vò trang cña Ph¸t DiÖm gåm 10 ngμn
ng−êi d−íi sù chØ huy cña Gi¸m môc Lª
H÷u Tõ, ®éi qu©n Bïi Chu do Gi¸m
môc Ph¹m Ngäc Chi ®iÒu khiÓn, ë Nam
§Þnh Linh môc Hoμng Quúnh còng næi
lªn nh− mét Tæng t− lÖnh ®éi qu©n
C«ng gi¸o vμ hä g©y kh«ng Ýt khã kh¨n
cho kh¸ng chiÕn.
MÆc dï vËy, th¾ng lîi cña cuéc kh¸ng
chiÕn chèng Ph¸p ngμy mét kh¼ng ®Þnh
1952-1953 cïng víi cuéc ph¶n c«ng toμn
diÖn trªn chiÕn tr−êng chÝnh, h×nh ¶nh
c¸c “gi¸o xø - ®ån bèt” thuéc c¸c ®Þa phËn
Ph¸t DiÖm, Bïi Chu, Th¸i B×nh vμ H¶i
Phßng bÞ thu hÑp hoÆc ngay t¹i c¸c trung
t©m nh− Bïi Chu, Ph¸t DiÖm th×, qu©n
Ph¸p còng chØ kiÓm so¸t ban ngμy, cßn
ban ®ªm ViÖt Minh lμm chñ. TÊt nhiªn
sau chiÕn th¾ng lÞch sö §iÖn Biªn Phñ
th× kÕt côc cña khuynh h−íng chÝnh trÞ
ph¶n ®éng nμy ®· râ rμng. §iÒu ®ã ch¾c
h¼n kh«ng gièng nh− ý kiÕn cña mét sè
ng−êi nghiªn cøu n−íc ngoμi r»ng sè
phËn cña Gi¸m môc Lª H÷u Tõ lμ: “c¸i
ngâ côt cña chÝnh s¸ch hîp t¸c víi ViÖt
Minh”(18).
3. VÒ khuynh h−íng thø ba,
khuynh h−íng t×m kiÕm mét m«
h×nh Gi¸o héi tù trÞ, cã thÓ chung
sèng víi chÕ ®é céng s¶n vμ nhμ
n−íc ®ång thêi kh«ng phô thuéc vμo
thùc d©n vμ Gi¸o héi Ph¸p
Khuynh h−íng ®Æc biÖt nμy, nh− ®·
ph©n tÝch ë phÇn trªn ph¶n ¸nh nh÷ng
khao kh¸t vÒ t×nh c¶m d©n téc (Le
Sentiment national) cña céng ®ång gi¸o
d©n còng nh− c¸c gi¸o sÜ ViÖt Nam tõ l©u,
thËm chÝ nã ®· t¹o nªn mét thø “khuynh
h−íng quèc gia” (la dimension nationaliste)
cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam.
11
Nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu cho khuynh
h−íng nμy nh− Ph¹m Ngäc ThuÇn, ®Æc
biÖt lμ NguyÔn M¹nh Hμ còng nh− tæ
chøc Liªn ®oμn C«ng gi¸o ViÖt Nam.
Nh÷ng ®ãng gãp cña khuynh h−íng
nμy cã nhiÒu nÐt ®Æc biÖt víi kh¸ng chiÕn
vμ c¸ch m¹ng. Nh÷ng ng−êi nh− Ph¹m
Ngäc ThuÇn vμ NguyÔn M¹nh Hμ th−êng
cã vÞ trÝ ®Æc biÖt trong quan hÖ gi÷a chÝnh
phñ Hå ChÝ Minh víi chÝnh phñ Ph¸p vμ
Tßa Th¸nh. Riªng NguyÔn M¹nh Hμ ®Çu
c¸ch m¹ng «ng kh«ng chØ lμ mét Bé
tr−ëng trong ChÝnh phñ l©m thêi mμ cßn
®−îc Chñ tÞch Hå ChÝ Minh giao cho
nh÷ng nhiÖm vô ®Æc biÖt nh− J.
Lacouture ®· kÓ l¹i: “¤ng Hå ®· bæ sung
chiÕn l−îc cña m×nh b»ng mét cö chØ víi
Tßa Th¸nh Vatican. §Çu th¸ng 3-1946,
«ng ph¸i «ng NguyÔn M¹nh Hμ vμo HuÕ
nghiªn cøu viÖc chuyªn chë g¹o ë miÒn
Nam ra B¾c. Håi ®ã, Tßa Th¸nh cã ®Æt
Kh©m sø (DelÐgation apostolique) ë HuÕ.
Hå ChÝ Minh giao cho «ng Hμ mét l¸ th−
®Ó gÆp ®øc cha Drapier vμ th¨m dß ý cña
vÞ ®¹i diÖn cña Gi¸o hoμng tr−íc lêi mêi
Ngμi ra th¨m Hμ Néi cña ChÝnh phñ vμ
cã thÓ mêi «ng ta ra h¼n B¾c ViÖt ®Ó ë”(19).
Nh÷ng ho¹t ®éng cña nh÷ng nh©n vËt
nh− NguyÔn M¹nh Hμ thËt ®a d¹ng. Lμ
mét trong nh÷ng thñ lÜnh næi tiÕng cña
Phong trμo C«ng gi¸o tiÕn hμnh (ng−êi
s¸ng lËp tæ chøc Thanh lao C«ng, gäi t¾t
lμ JOC), «ng còng lμ mét trong nh÷ng
ng−êi s¸ng lËp tæ chøc Liªn ®oμn C«ng
gi¸o ViÖt Nam, mét tæ chøc mμ sau nμy bÞ
nh÷ng ng−êi nh− Gi¸m môc Lª H÷u Tõ
18. Xem cuèn: Sù n¶y sinh mét Nhµ n−íc - §¶ng
ViÖt Nam tõ 1945, C. Goscha vµ B. TrÐglodÐ (chñ
biªn), Paris, 2004, tiÕng Ph¸p, tr 265.
19. Jean Lacouture. Ho Chi Minh, Ed. du Seuil,
Paris, 1967, p 108-109, tiÕng Ph¸p.
12
l«i cuèn vμo con ®−êng chèng Céng s¶n,
kh¸c víi chñ ®Ých ban ®Çu cña nã. §©y lμ
mét sù kiÖn phøc t¹p cßn ph¶i ®−îc
nghiªn cøu thªm(20).
Nh÷ng ý t−ëng cã phÇn hîp lÝ vμ ®óng
®¾n cña khuynh h−íng nμy vÒ kh¸ch
quan cã nhiÒu ®iÓm phï hîp víi ®−êng lèi
®¹i ®oμn kÕt d©n téc vμ t«n gi¸o cña
ChÝnh phñ ta vμ cña chÝnh Chñ tÞch Hå
ChÝ Minh. Ch−a thÊy nhiÒu tμi liÖu nãi
lªn mèi liªn hÖ cña B¸c Hå víi nh÷ng
nh©n vËt chñ chèt cña khuynh h−íng
nμy, nh−ng theo chóng t«i ý t−ëng cña
B¸c vÒ mét “Gi¸o héi ®éc lËp vμ tù trÞ”
chÝnh ®¸ng cña Ng−êi dï kh«ng thùc
hiÖn ®−îc ®Çu 1946 còng Ýt nhiÒu liªn hÖ
®Õn khuynh h−íng chÝnh trÞ - t«n gi¸o
®Æc biÖt nμy(21).
VÒ lùc l−îng khuynh h−íng thø ba rÊt
h¹n chÕ vμ nã còng ch−a cã ¶nh h−ëng
s©u réng trong gi¸o d©n v× thÕ khã cã søc
sèng l©u bÒn. Khi cuéc kh¸ng chiÕn ®· ë
giai ®o¹n quyÕt liÖt, NguyÔn M¹nh Hμ,
ng−êi vÉn kiªn tr× ®−êng lèi vËn ®éng
chÝnh giíi Ph¸p th−¬ng thuyÕt víi chÝnh
phñ Hå ChÝ Minh nh−ng ®· bÞ chÝnh
t−íng De Lattre de Tassigny trôc xuÊt
khái ViÖt Nam n¨m 1951.
Mét sè nhμ nghiªn cøu n−íc ngoμi
còng cho r»ng nh÷ng nh©n vËt C«ng gi¸o
næi tiÕng kh¸c nh− Ng« §×nh DiÖm hoÆc
NguyÔn §Ö còng ®−îc coi nh− nh÷ng
nh©n vËt tiªu biÓu cho nh÷ng chiÒu kÝch
kh¸c nhau cña khuynh h−íng nμy.
Nh−ng theo chóng t«i ch¾c ch¾n còng
khã t×m thÊy ®iÓm chung thËt sù gi÷a
nh÷ng nh©n vËt nh− Ng« §×nh DiÖm víi
NguyÔn M¹nh Hμ hoÆc Ph¹m Ngäc
ThuÇn.
III. ý nghÜa vμ bμi häc lÞch sö
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2010
1. VÊn ®Ò C«ng gi¸o trong kh¸ng chiÕn
chèng thùc d©n Ph¸p, mÆc dï cßn nhiÒu
ph−¬ng diÖn cÇn ph¶i tiÕp tôc nghiªn
cøu, nh−ng theo chóng t«i cã thÓ coi lμ
mét trong nh÷ng giai ®o¹n tiªu biÓu, tËp
trung nh÷ng s¾c th¸i, nh÷ng vÊn ®Ò c¬
b¶n nhÊt cña C«ng gi¸o ViÖt Nam thêi
hiÖn ®¹i. C¸c mèi quan hÖ lín cña C«ng
gi¸o nh− C«ng gi¸o víi D©n téc, C«ng
gi¸o víi Nhμ n−íc, hoÆc Gi¸o héi C«ng
gi¸o ViÖt Nam víi Tßa Th¸nh vμ nh÷ng
vÊn ®Ò néi bé cña m×nh..., trong kh«ng
gian réng lín cña cuéc kh¸ng chiÕn vÜ ®¹i
cña d©n téc còng nh− trong khung c¶nh
quèc tÕ phøc t¹p lóc ®ã, ®· chøa ®ùng
tÇng tÇng líp líp nh÷ng nh©n vËt, nh÷ng
sù kiÖn lÞch sö mμ ng−êi C«ng gi¸o còng
nh− ngoμi C«ng gi¸o ®Òu cã thÓ chiªm
nghiÖm vμ rót ra nh÷ng kÕt luËn cÇn
thiÕt cho b¶n th©n m×nh.
2. Nh©n vËt trung t©m mμ chóng ta
trao ®æi h«m nay, Linh môc Ph¹m B¸
Trùc lμ mét trong nh÷ng nh©n vËt tiªu
biÓu nhÊt cho khuynh h−íng xãa bá mäi
mÆc c¶m cña qu¸ khø, kiªn quyÕt ®i víi
c¸ch m¹ng vμ kh¸ng chiÕn, t×m l¹i vÞ trÝ
chç ®øng cña t«n gi¸o m×nh trong céng
20. Th¸i ®é cña Tßa Th¸nh vµ Bé TruyÒn gi¸o víi Gi¸o
héi C«ng gi¸o ViÖt Nam sau th¸ng 9-1945 rÊt phøc t¹p.
Mét mÆt, Tßa Th¸nh phª chuÈn ph¹m vi tù trÞ réng r·i
h¬n cho Gi¸o héi, gi÷ th¸i ®é cÈn träng trong quan hÖ
víi ChÝnh phñ Hå ChÝ Minh, nh−ng l¹i c«ng nhËn
“ChÝnh phñ B¶o §¹i”. Riªng vÒ vÊn ®Ò Liªn ®oµn C«ng
gi¸o ViÖt Nam, trong th− cña Bé TruyÒn gi¸o ngµy 31-
5-1945 tá ra võa ñng hé võa ®ßi hái tæ chøc nµy ph¶i
dùa vµo sù “kh«n khÐo cña hµng gi¸o phÈm §«ng
D−¬ng” trong viÖc hµi hßa gi÷a môc tiªu nghÜa vô yªu
n−íc vµ c¨n tÝnh Kit« gi¸o.
21. Trªn b¸o Cøu quèc cuèi 1945 ®Çu 1946 B¸c Hå
cã 2 bµi viÕt vÒ vÊn ®Ò nµy. Trong thêi gian sang
Ph¸p dù Héi nghÞ Ph«ngten¬bl«, Hå ChÝ Minh cã
vËn ®éng mét sè nh©n vËt C«ng gi¸o tªn tuæi cho
viÖc thùc hiÖn ý t−ëng nµy nh−ng tiÕc r»ng ®· kh«ng
thÓ thùc hiÖn ®−îc (xem håi ký Bªn Gißng lÞch sö
cña Linh môc Cao V¨n LuËn, Sµi Gßn, 1967).
§ç Quang H−ng. C«ng gi¸o vµ C¸ch m¹ng...
®ång d©n téc nh− Chñ tÞch Hå ChÝ Minh
®· kh¸i qu¸t, ®−êng h−íng “KÝnh Chóa
yªu n−íc”.
Sù lùa chän døt kho¸t vμ cã ý nghÜa
“tiªn tri” cña Linh môc Ph¹m B¸ Trùc ë
vμo thêi ®iÓm nh¹y c¶m vμ quyÕt liÖt, céng
®ång C«ng gi¸o ViÖt Nam ®ang ®øng gi÷a
hai dßng th¸c lμ cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n
téc vμ cuéc chiÕn tranh x©m l−îc lÇn thø
hai cña thùc d©n Ph¸p ®èi víi n−íc ta.
Cuéc ®êi ng¾n ngñi ®· kh«ng cho Linh môc
Ph¹m B¸ Trùc ®−îc chøng kiÕn vμ dÊn
th©n vμo nh÷ng sù lùa chän gay g¾t h¬n
n÷a gi÷a ®¹o vμ ®êi, gi÷a ®øc tin vμ c¸c lÝ
t−ëng x· héi kh¸c, nh−ng cuéc ®êi chÝnh trÞ
x· héi vμ t«n gi¸o cña Cô vÉn xøng ®¸ng lμ
mét trong nh÷ng mÉu mùc cña sù lùa chän
®óng ®¾n cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam
h«m qua vμ h«m nay.
3. Kh«ng ph¶i mäi ng−êi yªu n−íc lóc
®ã ®Òu cã sù lùa chän, hμnh xö viÖc ®êi
nh− Ph¹m B¸ Trùc. Cã nh÷ng ng−êi
C«ng gi¸o yªu n−íc ë thêi ®iÓm Êy ®· cã
sù lùa chän cã phÇn kh¸c h¬n. §ã lμ
khuynh h−íng cña nh÷ng ng−êi C«ng
gi¸o yªu n−íc nh−ng tr−íc hÕt muèn
h−íng tíi mét Gi¸o héi tù trÞ, mét Gi¸o
13
héi vÉn gi÷ ®−îc nh÷ng c¨n tÝnh d©n
téc, ®ång thêi cã vÞ thÕ ®éc lËp tù chñ vÒ
chÝnh trÞ, t«n gi¸o víi nhμ n−íc, víi c¸c
thÕ lùc thùc d©n vμ víi c¶ Gi¸o héi
Ph¸p.
MÆc dï cã nh÷ng h¹t nh©n hîp lÝ
trong sù lùa chän Êy, nh−ng râ rμng
khuynh h−íng nμy còng thiÕu ®Êt sèng.
Cuéc kh¸ng chiÕn vÜ ®¹i cña d©n téc,
khung c¶nh phøc t¹p cña thêi kú chiÕn
tranh l¹nh còng nh− nh÷ng ph¶n øng
quyÕt liÖt cña chñ nghÜa thùc d©n ®ang ë
håi kÕt ®· t¹o nªn nh÷ng th¸ch ®è mμ
khuynh h−íng trªn kh«ng thÓ v−ît qua.
TÊt nhiªn, chóng ta kh«ng quªn tÊm
th¶m kÞch mμ khuynh h−íng “chèng
Céng gi÷ §¹o” ®· g©y nªn trong giai ®o¹n
lÞch sö nμy. Dï sao khuynh h−íng nμy
lÞch sö ®· khÐp l¹i.
Nãi c¸ch kh¸c, ë n−íc ta, Gi¸o héi
C«ng gi¸o ViÖt Nam kh«ng thÓ tån t¹i vμ
ph¸t triÓn nÕu nã kh«ng thùc sù g¾n bã
víi vËn mÖnh cña d©n téc, víi con ®−êng
mμ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®· lùa chän:
§éc lËp d©n téc ®i liÒn víi chñ nghÜa x·
héi. Vμ ®ã cã lÏ lμ bμi häc lÞch sö vÉn cã ý
nghÜa thêi sù ngμy h«m nay./.