32
Sè 2-1999
b−íc ®−êng héi nhËp v¨n hãa d©n téc
cña c«ng gi¸o viÖt nam
(TiÕp theo k× tr−íc)
III. vÊn ®Ò nghi lÔ vμ lèi sèng
®¹o c«ng gi¸o.
§©y lµ mét vÊn ®Ò rÊt lín, do khu«n khæ
cña bµi viÕt, chØ xin ®−îc tr×nh bµy cã tÝnh
chÊt kh¸i l−îc. Còng cÇn ph¶i nãi ngay r»ng
nghi lÔ mµ chóng t«i tr×nh bµy ë ®©y kh«ng
ph¶i lµ Nghi lÔ R«ma ®−îc quy ®Þnh tõ phÝa
Gi¸o héi, mµ lµ sù héi nhËp nghi lÔ víi v¨n
hãa d©n téc ViÖt Nam t¹o nªn nh÷ng ¸ phông
vô trong nghi lÔ C«ng gi¸o ViÖt Nam. Nh÷ng
¸ phông vô ®ã lµ nh÷ng h×nh thøc diÔn
x−íng, nh÷ng cuéc ®i kiÖu, móa h¸t d©ng
hoa, tÕ giao thõa ...
Nh÷ng h×nh thøc diÔn x−íng
Ng−îc dßng lÞch sö, nh÷ng thÕ kØ ®Çu
Gi¸o héi C«ng gi¸o ®· biÕt sö dông nh¹c
®iÖu b×nh ca vµo h¸t th¸nh ca trªn c¬ së kÕ
thõa, c¶i biªn, chØnh lÝ, ®Æt ra nh÷ng quy luËt
lµm nªn th¸nh nh¹c chÝnh thøc. Grªg«ria khi
lªn ng«i Gi¸o hoµng (590 - 604) ®· g¹t bá
mäi yÕu tè pha t¹p lµm mÊt chÊt gi¶n dÞ,
thuÇn khiÕt cña nh÷ng bµi b×nh ca lóc bÊy
giê, n©ng lªn thµnh b¶n nh¹c cã gi¸ trÞ vÒ
nghÖ thuËt còng nh− vÒ phông vô. Tõ ®ã,
Gi¸o héi C«ng gi¸o lÊy quy chuÈn cña nh¹c
b×nh ca lµm c¬ së cho viÖc s¸ng t¸c nh÷ng
h×nh thøc th¸nh nh¹c míi quen gäi lµ nh÷ng
bµi h¸t Grªg«ria(1). Nh− vËy, tõ hµng chôc
thÕ kØ nay, Gi¸o héi C«ng gi¸o ®· biÕt c¶i
biªn, chØnh lÝ nh÷ng lêi ca, ®iÖu móa d©n
gian ®−a vµo trong nghi lÔ C«ng gi¸o. Cßn ë
Nghiªn cøu T«n gi¸o.
nguyÔn hång d−¬ng(*)
ViÖt Nam th× sao ? Con ®−êng héi nhËp diÔn
ra nh− thÕ nµo ? Kh¸c víi vÊn ®Ò thê cóng tæ
tiªn, viÖc héi nhËp v¨n hãa d©n téc cña C«ng
gi¸o ViÖt Nam ®−îc tiÕn diÔn theo hai con
®−êng quan ph−¬ng vµ phi quan ph−¬ng. Con
®−êng quan ph−¬ng ®−îc hiÓu theo nghÜa lµ
cã sù ®ãng gãp cña c¸c gi¸o sÜ vµ kh«ng thÊy
Gi¸o héi ph¶n ®èi. Con ®−êng quan ph−¬ng
diÔn ra chËm ch¹p vµ tuæi ®êi cßn rÊt non trÎ
mµ c«ng lao thuéc vÒ c¸c gi¸o sÜ ng−êi ViÖt.
Cã thÓ kÓ tíi NguyÔn B¸ Tßng, Gi¸m môc
®Çu tiªn lµ ng−êi ViÖt cña Gi¸o héi C«ng
gi¸o ViÖt Nam, tiÕp ®ã lµ Linh môc TrÇn Lôc
(1825 - 1899) vµ mét sè linh môc kh¸c nh−
NguyÔn Kh¾c Xuyªn víi nh¹c ®oµn Lª B¶o
TÞnh xuÊt hiÖn vµo cuèi nh÷ng n¨m 1940.
C¸c gi¸o sÜ ®· dÞch hoÆc so¹n tuång th−¬ng
khã cho gi¸o d©n diÔn trong mïa chay, ®·
dùa trªn mét sè lµn ®iÖu d©n ca, c¶i biªn, ®Æt
lêi mang néi dung C«ng gi¸o phôc vô trong
phông vô. Nh¹c ®oµn Lª B¶o TÞnh kÕ thõa
viÖc lµm cña Linh môc V−îng dùa vµo c¸c
®iÖu nh¹c ngo¹i quèc, viÕt lêi ViÖt, t¹o nªn
bµi h¸t ViÖt(2). Sù xuÊt hiÖn cña nh¹c ®oµn
®¸nh dÊu sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn th¸nh nh¹c
*. PTS, ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.
1. Hång y gi¸o chñ Giuse Maria TrÞnh V¨n C¨n. Häc
nh¹c, häc ®µn, häc h¸t. Tßa tæng gi¸m môc Hµ Néi,
1989, tr. 197.
2. NguyÔn Kh¾c Xuyªn. TiÕn tr×nh th¸nh nh¹c ViÖt
Nam qua nh¹c ®oµn Lª B¶o TÞnh. UB§K C«ng gi¸o
TP. Hå ChÝ Minh 3-1992, tr. 55.
ViÖt Nam. VÒ sau xuÊt hiÖn nh÷ng nh¹c ®oµn
míi nh− Sao Mai ë Bïi Chu (Nam §Þnh),
NguyÔn Hång D−¬ng. B−íc ®−êng héi nhËp ...
nh¹c ®oµn Ph¸t DiÖm (Ninh B×nh). Sau n¨m
1954, di c− vµo Nam, nh¹c ®oµn Lª B¶o TÞnh
vÉn tiÕp tôc s¸ng t¸c.
Cïng víi thêi gian, dßng th¸nh nh¹c C«ng
gi¸o dÇn dÇn x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ trong th¸nh
lÔ. Khëi ®Çu lµ mét sù vay, m−în, lÊy nh¹c
R«ma cã s½n ®−a lêi ViÖt vµo, ®Õn chç s¸ng
t¸c b»ng lêi ViÖt. Sau ®ã lµ kÕ thõa nÒn ©m
nh¹c cæ truyÒn d©n téc, ®−a néi dung Th¸nh
Kinh vµo ca tõ, t¹o nªn th¸nh ca mang ©m
h−ëng t©m linh ng−êi ViÖt. Tõ ®ã, b−íc ®Çu
h×nh thµnh mét ®éi ngò nh¹c sÜ C«ng gi¸o.
Con ®−êng phi quan ph−¬ng cã tuæi ®êi
l©u h¬n nhiÒu vµ c¸c h×nh thøc diÔn x−íng
còng phong phó h¬n so víi con ®−êng quan
ph−¬ng.
H×nh thøc tr−íc hÕt ph¶i kÓ lµ ®äc s¸ch vµ
®äc kinh.
§äc s¸ch: trong nhµ thê C«ng gi¸o cã
thãi quen ®äc s¸ch tõ l©u ®êi. C¸ch ®äc
kh«ng theo lèi th«ng th−êng mµ ®−îc thÓ
hiÖn b»ng nh÷ng cung giäng theo nh÷ng quy
®Þnh cña tõng cung s¸ch. T¸c gi¶ NguyÔn
Kh¾c Xuyªn chia s¸ch ®äc vµ cung s¸ch ra
lµm bèn: ë tr−êng tu, ë nhµ thê hä ®¹o, s¸ch
ng¾m nh÷ng dÞp lÔ riªng vµ s¸ch ng¾m mïa
chay th¸nh(3).
S¸ch ®äc ë tr−êng tu lµ cung s¸ch c¸c
th¸nh vµ cung sö kÝ Héi th¸nh... S¸ch ®äc
trong nhµ thê nh−: S¸ch «ng th¸nh Giuse,
S¸ch Th¸ng §øc Bµ, S¸ch Th¸ng Linh hån.
S¸ch ng¾m mïa chay kh¸ ®a d¹ng nh−: S¸ch
tuÇn chÝn ngµy KÝnh «ng th¸nh Phanxic«
Xavie, S¸ch söa m×nh, S¸ch ng¾m ngµy nhÊt
lÔ l¹y, S¸ch gi¶ng sù th−¬ng khã §øc Chóa
Giªsu, S¸ch ng¾m dÊu ®anh, S¸ch ng¾m
r»ng, S¸ch ng¾m 15 sù th−¬ng khã §øc Chóa
Giªsu... Nh÷ng s¸ch trªn ®−îc so¹n, in b»ng
ch÷ N«m tõ cuèi thÕ kØ XVII hoÆc XVIII.
S¸ch ng¾m vµ nghi thøc ng¾m thÓ hiÖn
theo s¸ch võa cæ kÝnh võa phong phó mang
33
tÝnh héi nhËp lµ S¸ch ng¾m 15 sù th−¬ng khã
§øc Chóa Giªsu. Chia sù th−¬ng khã mµ
Chóa Giªsu ph¶i chÞu ra lµm 15 chÆng cho
gi¸o d©n t−ëng niÖm, ®−îc Gi¸o sÜ A. D.
Rhodes thùc hiÖn tõ nöa ®Çu thÕ kØ XVII, sau
®ã tÝn ®å C«ng gi¸o tæ chøc thùc hiÖn víi
nghi thøc rÊt phong phó. Vµo mïa chay (mïa
Gi¸o héi kØ niÖm Chóa Giªsu chÞu n¹n) cßn
gäi lµ mïa th−¬ng khã, c¸c xø ®¹o tæ chøc
ng¾m 15 sù th−¬ng khã. §éi ng¾m gåm 15
quan viªn ®Ó mçi quan viªn ®¶m nhiÖm mét
ng¾m. Ng−êi ng¾m ®−îc lùa chän vÒ thÓ
h×nh, luyÖn giäng ®äc vµ c¸ch ®i ®øng. Trang
phôc cña quan viªn lµ ¸o dµi lam, ®Çu ®éi
kh¨n xÕp hoÆc mò b×nh ®inh, lèi trang phôc
cæ cña ng−êi ViÖt. Phôc vô cho ®éi ng¾m lµ
ban nh¹c Nam (nh¹c ViÖt - nh¹c b¸t ©m) ®−a
r−íc quan viªn lªn ng¾m vµ ®−a r−íc hä vÒ
chç ®øng. Ng−êi cã giäng ®äc hay, l−u lo¸t
®−îc "th−ëng", ng−îc l¹i bÞ phª hoÆc ph¹t.
HiÖu lÖnh cho ®iÓm b»ng tiÕng trèng khÈu,
®iÓm chª b»ng c¸ch ®¸nh vµo tang trèng.
ë mét vµi xø ®¹o do thùc hiÖn th¸i qu¸, sî
lµm gi¶m vÎ t«n nghiªm, mÊt tÝnh trang träng
cña th¸nh lÔ, n¨m 1796, Thõa sai Giac«bª ®·
ra th− chung chØnh ®èn.
§äc kinh: NÕu ®äc s¸ch cã cung giäng
(cung s¸ch), ®äc kinh còng cã cung giäng.
ViÖc thÓ hiÖn lêi kinh ph¶i theo nh÷ng cung
giäng dµnh riªng cho tõng thø kinh, cho tõng
mïa phông vô (mïa vui, mïa th−¬ng khã,
mïa quanh n¨m ). Cã ba giai ®iÖu th«ng
th−êng thÓ hiÖn theo 3 lo¹i kinh: Kinh kÝnh
mõng, Kinh ng¾m lÔ hµng ngµy, Kinh c¶m ¬n
r−íc lÔ. C¸ch thøc ®äc x−íng kinh trong nhµ
thê còng cã thÓ lµ céng ®oµn, còng cã thÓ lµ
do mét tèp c¸c bµ, c¸c c« th−a kinh ®¶m
3. NguyÔn Kh¾c Xuyªn. TiÕn tr×nh Th¸nh nh¹c ViÖt
Nam ... S®d, tr. 35.
nhiÖm. Trong vïng ®¹o C«ng gi¸o v× vËy l−u
truyÒn c©u ca:
34
C¸c thµy ®äc tiÕng Latinh
C¸c c« thiÕu n÷ th−a kinh dÞu dµng.
ë nhµ thê C«ng gi¸o tr−íc C«ng ®ång
Vatican II, linh môc thùc hiÖn th¸nh lÔ b»ng
tiÕng Latinh nªn gi¸o d©n khã c¶m thô, khã
"th«ng c«ng". Sù xuÊt hiÖn s¸ch ch÷ N«m
C«ng gi¸o (hoÆc ch÷ Quèc ng÷) cïng víi
nh÷ng cung s¸ch, giäng ®äc, mét mÆt t¹o
®iÒu kiÖn cho tÊt c¶ tÝn ®å nghe hiÓu, cïng
tham dù; mÆt kh¸c truyÒn t¶i ®−îc t©m linh,
lßng sïng kÝnh cña gi¸o d©n ®èi víi Thiªn
Chóa, víi §øc Maria vµ c¸c Th¸nh. ViÖc thÓ
hiÖn c¸ch ®äc s¸ch, ®äc (cÇu) kinh b»ng c¸c
cung s¸ch, cung ®iÖu kh¸c nhau lµ mét s¸ng
t¹o cña tÝn ®å trong phông vô. §ã chÝnh lµ lèi
sèng ®¹o cña tÝn ®å ViÖt. §ã còng chÝnh lµ
sù kÕ thõa hoÆc héi nhËp víi v¨n hãa truyÒn
thèng ViÖt Nam. Ngµy nay, nhiÒu cung s¸ch
vµ cung giäng kinh vÉn ®−îc duy tr× ë nhiÒu
xø ®¹o miÒn B¾c, miÒn Trung.
Móa h¸t d©ng hoa: Mét h×nh thøc diÔn
x−íng cña tÝn ®å C«ng gi¸o trong Th¸ng Hoa
§øc MÑ - Th¸ng N¨m. §Ó tá lßng t«n kÝnh
§øc Maria, vµo mçi chñ nhËt trong th¸ng
N¨m c¸c xø, hä ®¹o C«ng gi¸o miÒn B¾c,
miÒn Trung ®Òu tæ chøc móa h¸t d©ng hoa.
§©y lµ mét ¸ phông vô mµ thêi ®iÓm xuÊt
hiÖn thËt khã x¸c ®Þnh, chØ biÕt tõ nöa thÕ kØ
XIX ®· thÊy cã(4). §Çu thÕ kØ XX, Gi¸m môc
Phªr« Maria §«ng ra th− chung quy ®Þnh vÒ
r−íc hoa, chØnh ®èn mét sè nghi lÔ th¸i qu¸ ë
mét sè xø ®¹o. Nh− vËy, tõ tr−íc thêi ®iÓm ra
th− chung, móa h¸t d©ng hoa ®· trë thµnh
mét ¸ phông vô.
§óng nh− tªn gäi cña nã, ®©y lµ h×nh thøc
móa, h¸t víi c¸c bµi h¸t cïng ®iÖu móa kÕt
hîp víi c¸c lo¹i hoa nhiÒu mÇu gäi lµ v·n
hoa, thÓ hiÖn sù t«n kÝnh cña chiªn Chóa víi
§øc Maria. V·n M©n C«i d©ng hoa tr¾ng thÓ
hiÖn ®øc trinh khiÕt cña §øc Maria. Mçi v·n
cßn ®−îc g¾n víi lµn ®iÖu d©n ca ®−îc c¶i
biªn tõ c¸c lµn ®iÖu d©n ca miÒn B¾c, miÒn
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 2-1999
Trung(5) mang ©m h−ëng cña c¸c lµn ®iÖu d©n
ca quan hä, h¸t xoan, h¸t ®óm, chÇu v¨n,
chÌo, trèng qu©n, tuång, vÝ dÆm, hß m¸i nh×,
m¸i ®Èy vµ mét sè ®iÖu lÝ. Vò ®iÖu còng ®−îc
biªn ®¹o tõ c¸c vò ®iÖu d©n gian, nªn rÊt hßa
hîp, uyÓn chuyÓn víi lêi. Vò ®iÖu th−êng lÊy
trong diÔn chÌo, tuång vµ c¶ trong trß ch¬i
nh− trß ch¬i kÐo ch÷. Nh− móa, h¸t d©ng hoa
xÕp ch÷ A vµ M (ch÷ ®Çu Ave Maria - KÝnh
mõng Maria) hoÆc xÕp h×nh ng«i sao n¨m
c¸nh, h×nh má neo ... Thùc hiÖn móa h¸t d©ng
hoa lµ nh÷ng nhi n÷ tuæi tõ 9 ®Õn 13.
Dùa trªn nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca, nh÷ng vò
®iÖu truyÒn thèng vµ nh÷ng h×nh thøc trß ch¬i
d©n gian ®Ó tõ ®ã t¹o ra nghi lÔ, móa h¸t d©ng
hoa võa mang yÕu tè nghi lÔ t«n gi¸o, võa
thÊm ®−îm yÕu tè v¨n hãa cæ truyÒn d©n téc
ViÖt Nam.
TÕ giao thõa, tÕ hoa: ë mét sè xø ®¹o
vïng ®ång b»ng B¾c Bé, tõ cuèi thÕ kØ XIX,
®Çu thÕ kØ XX cã nghi thøc tÕ giao thõa ë nhµ
thê trong ®ªm giao thõa. Nghi thøc tÕ ®−îc
m« pháng theo nghi thøc tÕ ®×nh(6), chØ cã
phÇn néi dung lµ cña C«ng gi¸o. Ngoµi ra
trong th¸ng N¨m - Th¸ng Hoa §øc MÑ - mét
sè xø ®¹o cßn tæ chøc tÕ hoa do c¸c quan
viªn ®¶m nhiÖm.
TÕ giao thõa, tÕ hoa lµ nh÷ng nghi thøc t«n
gi¸o C«ng gi¸o mang ®Ëm mµu s¾c v¨n hãa
truyÒn thèng ViÖt Nam. ë ®©y cã sù hµi hßa
®Õn nhuÇn nhÞ gi÷a y phôc, lÔ ®iÖu, nh¹c lÔ,
nh¹c ®iÖu vµ lêi ca. §ã lµ nh÷ng ¸ phông vô
thuÇn ViÖt.
4. Xem: NguyÔn Hång D−¬ng. Lµng C«ng gi¸o L−u
Ph−¬ng ... S®d, tr. 189.
5. Do kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®iÒn d· nªn chóng t«i kh«ng
râ ë Nam Bé cã hay kh«ng.
6. Xem: NguyÔn Hång D−¬ng. Nghi thøc tÕ giao ë
nhµ thê C«ng gi¸o. Tc V¨n hãa d©n gian. Sè 2, 1995.
Nh÷ng h×nh thøc diÔn x−íng trong TuÇn
Th¸nh: TuÇn Th¸nh - TuÇn t−ëng niÖm Chóa
34
NguyÔn Hång D−¬ng. B−íc ®−êng héi nhËp ...
Giªsu chÞu n¹n, chÞu chÕt råi sèng l¹i. TuÇn
Th¸nh kÐo dµi trong 8 ngµy tõ chñ nhËt lÔ L¸
®Õn chñ nhËt Phôc sinh.
Chñ nhËt lÔ L¸ (cßn gäi lµ chñ nhËt
th−¬ng khã), Gi¸o héi thùc hµnh nghi lÔ lµm
phÐp l¸, t−ëng niÖm viÖc Chóa Giªsu cïng
c¸c m«n ®Ö vµo ®Òn thê Giªrusalem mét c¸ch
träng thÓ. Trong TuÇn Th¸nh cã nh÷ng ngµy
lÔ riªng: LÔ truyÒn phÐp M×nh Th¸nh vµo thø
n¨m; lÔ Chóa Giªsu chÞu chÕt vµo thø s¸u;
Väng phôc sinh vµo thø b¶y; Phôc sinh vµo
chñ nhËt.
ë mçi ngµy lÔ, cïng víi nh÷ng th¸nh lÔ
trang träng, Gi¸o héi ®· dÇn t¹o ra nh÷ng
nghi lÔ diÔn x−íng cho phï hîp víi lèi sèng
®¹o theo cung c¸ch ViÖt Nam.
Tõ xa x−a c¸c xø ®¹o cã nghi thøc röa
ch©n ë nhµ thê ®Ó t−ëng niÖm b÷a tiÖc li.
Linh môc ®ãng Chóa Giªsu, m−êi hai gi¸o
d©n tiªu biÓu ®−îc chän ®ãng 12 t«ng ®å. VÒ
nghi thøc nµy cuèn Kû yÕu Trung Lao viÕt:
"Thø n¨m ngµy söa so¹n cuéc lÔ Chóa truyÒn
phÐp röa ch©n míi thùc sù lµ t−ng bõng long
träng... Ng«i dinh thù dïng lµm kh¸n ®µi röa
ch©n qu¶ lµ k× c«ng vµ mÜ thuËt do thî lµng
Phó Nhai ®−îc triÖu tíi ®Ó lµm, v× lµng nµy
chuyªn lµm kh¸n ®µi vµ cæng chµo trong c¸c
ngµy lÔ ®Çu dßng kÝnh Th¸nh §a Minh hµng
n¨m. Dinh lµm h×nh ch÷ thËp, tøc lµ bèn phÝa
nh« ra, råi ë gi÷a mäc lªn lµ nãc dinh. TÊt c¶
®Òu lµm b»ng gç, ghÐp l¹i, s¬n phÕt c¸c mÇu
tr«ng rÊt ®Ñp m¾t.
N¬i kh¸n ®µi röa ch©n cÇn ph¶i lµm cao
thÕ nµy cèt ®Ó trong khi cha diÔn l¹i c¶nh
Chóa röa ch©n, toµn thÓ bæn ®¹o kh«ng
nh÷ng trong xø, mµ c¶ c¸c n¬i xa cïng ®æ vÒ,
còng cã thÓ ®øng d−íi s©n nhµ thê coi thÊy
râ rµng ®−îc. Bëi nh÷ng buæi lÔ nh− thÕ nµy,
c¸c gi¸o d©n th−êng ®«ng ®óc v« ngÇn".(7)
Ngµy thø s¸u TuÇn Th¸nh nghi thøc, nghi
lÔ diÔn t¶ thËt phong phó. Ng−êi ta diÔn c¶nh
35
Chóa Giªsu bÞ ®iÖu ®Õn nói Calvario ®Ó chÞu
¸n ®ãng ®inh trªn ThËp gi¸. Cai pha lét ¸o
Chóa, §øc Maria quÆn ®au chøng kiÕn c¶nh
con m×nh bÞ hµnh quyÕt. TiÕp theo lµ c¶nh h¹
x¸c Chóa, ®−a ®i t¸ng x¸c.
Lèi diÔn t¶ Chóa chÞu chÕt võa mang tÝnh
t¶ thùc, võa mang tÝnh −íc lÖ. §ã lµ mét
Th¸nh lÔ b»ng h×nh ¶nh sèng ®éng, lµ nh÷ng
trang Phóc ©m sèng cho 90% c− d©n ViÖt
®−¬ng thêi kh«ng biÕt ch÷. Nh÷ng nghi lÔ
nh− vËy dÔ hiÓu, dÔ nhí mµ ®¸nh ®éng t©m
can cña mäi ng−êi tham dù.
Trong lÔ héi truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt,
nh÷ng nghi lÔ võa thùc, võa −íc lÖ cã tõ l©u
®êi, cã thÓ lÊy vÝ dô ë hµng lo¹t lÔ héi, mµ lÔ
héi Giãng mång t¸m th¸ng T− (©m lÞch) ë
Gia L©m, Hµ Néi lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. VËy
lµ cã sù vËn dông, kÕ thõa lèi diÔn x−íng
truyÒn thèng vµo nhµ thê C«ng gi¸o.
Nghi thøc ®i kiÖu: KiÖu ®−îc dïng trong
nghi thøc nµy chñ yÕu lµ kiÖu b¸t cèng (t¸m
ng−êi khiªng) ®−îc s¬n son thÕp vµng, nªn
gi¸o d©n quen gäi lµ kiÖu vµng. H×nh thøc
cña kiÖu tùa nh− kiÖu cæ c¸c lµng quª vÉn sö
dông trong lÔ héi truyÒn thèng. ë mét sè xø
®¹o, tÝn ®å mua kiÖu lµng l−¬ng vÒ dïng, n¬i
th× söa sang l¹i ®«i chót. Tµi liÖu thµnh v¨n
cho biÕt Ýt nhÊt vµo n¨m 1887 ë xø ®¹o ®· cã
kiÖu vµng vµ nh÷ng cuéc ®i kiÖu rÇm ré.
Nh÷ng dÞp kØ niÖm th¸nh quan thµy xø, hä
®¹o, quan thµy ®Çu dßng, trong th¸ng Hoa -
th¸ng N¨m, th¸ng M©n C«i..., c¸c xø ®¹o ë
®ång b»ng B¾c Bé vµ Trung Bé th−êng ®i
kiÖu. KÌm theo ®i kiÖu lµ nh÷ng nghi thøc
®¸nh trèng nh¶y, móa mâ, thæi kÌn hoÆc tÊu
nh¹c hµnh v©n, l−u thñy do ®éi b¸t ©m ®¶m
7. Kû yÕu Trung Lao. Nxb TP. Hå ChÝ Minh, 1996, tr.
86 - 87.
nhiÖm.(8)
36
Nghi thøc ®i kiÖu t¹o cho lÔ kØ niÖm trë
thµnh mét lÔ héi cña xø, hä ®¹o lµng C«ng
gi¸o, ®ãng gãp vµo kho tµng lÔ héi truyÒn
thèng ViÖt Nam.
IV. KiÕn tróc vμ mÜ thuËt.
Trong nhiÒu lµng quª, xø ®¹o C«ng gi¸o
dÊu Ên kiÕn tróc ph−¬ng T©y thÓ hiÖn qua c¸c
nhµ thê C«ng gi¸o kh¸ ®Ëm nÐt. Lo¹i h×nh
kiÕn tróc ph−¬ng T©y chiÕm tØ lÖ ®a sè. Song
thÊp tho¸ng ®©u ®ã ë lµng quª, xø ®¹o C«ng
gi¸o hiÖn diÖn lo¹i h×nh nhµ thê kiÕn tróc
mang phong c¸ch ¸ §«ng mµ d©n gian quen
gäi lµ nhµ thê Nam. Lo¹i h×nh nhµ thê nµy
kh¸ Ýt ái. Chóng t«i míi chØ s−u tËp ®−îc trªn
hai chôc nhµ thê lo¹i h×nh nµy. Nh−ng còng
®ñ ®Ó cho thÊy mét sè phong c¸ch kiÕn tróc
vµ mÜ thuËt ®iªu kh¾c riªng.(9)
- Phong c¸ch bé v× chång gi−êng gi¸
chiªng, 6 hµng cét. §©y lµ lèi kiÕn tróc theo
®×nh lµng ViÖt. Tiªu biÓu lµ nhµ thê Lín,
Ph¸t DiÖm (Ninh B×nh) x©y dùng n¨m 1890.
Cã nhµ thê kiÕn tróc theo phong c¸ch Nam
mang dÊu Ên cña ng«i ®×nh Nam Bé ®ã lµ
dinh T©n X¸. Nhµ thê ChÝnh tßa ®Þa phËn
Kontum, theo phong c¸ch ng«i nhµ r«ng cña
ng−êi Th−îng (T©y Nguyªn). Lo¹i h×nh kiÕn
tróc nµy vÉn ®¶m b¶o cÊu tróc kh«ng gian
cña nhµ thê C«ng gi¸o, nh−ng cöa më hai
bªn, lªn xuèng lµ bËc tam cÊp.
Phong c¸ch mÆt tiÒn nhµ thê kiÕn tróc
theo tam quan chïa. Tam quan chïa lµm rêi,
cßn mÆt tiÒn nhµ thê do cÊu t¹o 3 (®«i khi lµ
5) lèi ra vµo nªn phÝa tr−íc ng−êi ta ch¹m
træ, ®iªu kh¾c t¹o ra mét d¹ng tam quan
nh−ng kh«ng lµm rêi mµ g¾n liÒn vµo mÆt
tiÒn. ë ®ã lµ 3 cöa ra vµo, cuèn tß vß. MÆt
tiÒn x©y 3 tÇng lÇu, cµng lªn cao cµng thu
nhá, m¸i ngãi v¶y, ®Çu ®ao cong. Hai bªn
cöa ra vµo th−êng cã c©u ®èi ch÷ H¸n, tr¸n
cöa cã thÓ cã ®¹i tù. Tr−íc tam quan - mÆt
tiÒn lµ trô biÓu, th¸p l¸ c¸ch ®iÖu. Tiªu biÓu
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 2-1999
lµ Nhµ thê Lín, Ph¸t DiÖm (Ninh B×nh), Nhµ
thê xø H¶o Nho (Ninh B×nh).
Phong c¸ch v¸ch gç cung th¸nh còng lµ
phong c¸ch Nam. ë ®ã ®−îc ch¹m kh¾c hoa
v¨n c¸ch ®iÖu, t¹o c¸c tßa vµng ®Ó ®Æt t−îng
thê. V¸ch gç cung th¸nh ®−îc s¬n son thÕp
vµng.
Phong c¸ch lÇu chu«ng rêi: Th−êng th×
th¸p chu«ng g¾n víi mÆt tiÒn nhµ thê. Th¸p
cao, phÝa trªn nhän. ë nhiÒu nhµ thê Nam,
lÇu chu«ng ®−îc lµm rêi, th−êng lµ h×nh
vu«ng, 3 tÇng. Trong lÇu chu«ng treo chu«ng
Nam.
MÜ thuËt trong nhµ thê C«ng gi¸o rÊt ®a
d¹ng. Ngoµi lèi mÜ thuËt tranh t−îng rËp
khu«n theo phong c¸ch Ch©u ¢u (hoÆc ®−a tõ
Ch©u ¢u sang), mÜ thuËt trong nhµ thê C«ng
gi¸o cßn xuÊt hiÖn phong c¸ch d©n téc trªn
mét sè lÜnh vùc ®iªu kh¾c, héi häa.
VÒ lÜnh vùc ®iªu kh¾c chñ yÕu lµ ®iªu kh¾c
trong nhµ thê Nam (nhµ thê lµm theo phong
c¸ch ¸ §«ng) nh− c¸c nhµ thê: Th«n §«ng
(Cæ NhuÕ - Hµ Néi), Yªn Tr× (Qu¶ng Ninh),
Th«n §«ng (Xu©n Ph−¬ng, Xu©n Tr−êng,
Nam §Þnh), T©n Léc (Nghi Léc, NghÖ An),
§èc S¬, An V©n, An TruyÒn (Thõa Thiªn
HuÕ). Tiªu biÓu lµ Nhµ thê Lín (Ph¸t DiÖm,
Ninh B×nh)... ë c¸c nhµ thê Nam, trªn c¸c bé
v× nh− qu¸ giang, b¸t gç, cét chèn gi¸ chiªng,
®Çu con s¬n, th−îng l−¬ng ®Òu trang trÝ hoa
v¨n c¸ch ®iÖu nh− c¸nh sen ch¹y dµi, d©y hoa
l¸ (chñ yÕu lµ hoa cóc) hoÆc tróc hãa long,
hoa l¸ c¸ch ®iÖu tùa nh− h×nh rång. Trªn mét
sè bé v×, ng−êi ta t¹o v¸ch gç t¹c c¸c thiªn
8. Xem: NguyÔn Hång D−¬ng. Nh÷ng ®Æc tr−ng v¨n
hãa lµng C«ng gi¸o thêi cËn ®¹i. Tc Nghiªn cøu
§«ng Nam ¸. Sè 3, 1994.
9. Xem: NguyÔn Hång D−¬ng. Mét sè phong c¸ch
kiÕn tróc vµ mÜ thuËt ®iªu kh¾c nhµ thê C«ng gi¸o ViÖt
Nam mang phong c¸ch ¸ §«ng. ViÖn Kh¶o cæ häc -
Th«ng b¸o kh¶o cæ 1998.
36
NguyÔn Hång D−¬ng. B−íc ®−êng héi nhËp ...
thÇn cã thÓ ®ang tung c¸nh, cã thÓ lµ thæi loa,
còng cã khi lµ t−¬i c−êi Èn hiÖn trong hoa l¸.
Lèi ®iªu kh¾c nµy râ nÐt vµ tiªu biÓu lµ khu
quÇn thÓ kiÕn tróc Nhµ thê Lín, Ph¸t
DiÖm.(10)
Nh÷ng ®iªu kh¾c ë c¸c nhµ thê trªn chñ
yÕu tõ cuèi thÕ kØ XIX kÐo dµi ®Õn ®Çu thÕ kØ
XX vµ chÊm døt vµo cuèi nh÷ng n¨m 30 cña
thÕ kØ XX. §ã lµ ®iÒu ®¸ng tiÕc. §Êy lµ ch−a
kÓ sau nµy khi tiÕn hµnh trïng tu, mét sè n¬i
®· ph¸ hoÆc lµm háng nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn
tróc, ®iªu kh¾c nh− ë Nhµ thê H¶o Nho (Yªn
L©m, Ninh B×nh) lµ mét vÝ dô.
Nhµ thê C«ng gi¸o cã nhiÒu t−îng trßn vÒ
Chóa Ba Ng«i, vÒ Th¸nh gia, vÒ §øc Maria
vµ c¸c Th¸nh. Song ®ã chØ lµ sù rËp theo
khu«n mÉu t−îng tõ Ch©u ¢u, Ýt thÊy cã sù
s¸ng t¹o. Tuy nhiªn ë quÇn thÓ Nhµ thê Lín
Ph¸t DiÖm (Ninh B×nh) thÊy mét sè pho
t−îng g−¬ng mÆt ¸ §«ng, d¸i tai ch¶y (kiÓu
d¸i tai PhËt), ¸o mÆc cña bèn vÞ th¸nh chÐp
Phóc ¢m (M¸cc«, M¸thªu. Luca, Gioan) ë
ph−¬ng ®×nh phÝa sau hoa v¨n ®»ng v©n.
Th−êng thÊy c¸c t−îng ë nhµ thê C«ng gi¸o
ë thÕ ®øng. Bèn vÞ th¸nh ë ph−¬ng ®×nh ®−îc
®¾p ë t− thÕ ngåi, d¸ng ®Õ v−¬ng. t−îng ë thÕ
ngåi cßn thÊy ë xø ®¹o Gia Héi (HuÕ).
Nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kØ XX, ë mét sè nhµ
thê thÊy dùng t−îng §øc Maria mang d¸ng
dÊp hoÆc gièng h×nh ¶nh ng−êi mÑ ViÖt
Nam.
Dßng tranh th¸nh do mét sè häa sÜ ng−êi
ViÖt Nam thÓ hiÖn, tõ gi÷a nöa thÕ kØ XX dÇn
dÇn ®i theo h−íng héi nhËp nh− vÏ §øc
Maria mang g−¬ng mÆt phô n÷ ViÖt Nam,
®Çu ®éi kh¨n vµnh, mÆc ¸o dµi, còng cã khi
lµ ¸o tø th©n, nãn thóng quai thao. §ã lµ
nh÷ng häa phÈm cña c¸c häa sÜ Tr−¬ng §×nh
Kim, Lª V¨n §Ö, Nam Phong. Tuy nhiªn,
viÖc cho §øc Maria mÆc ¸o dµi, ®Çu ®éi kh¨n
vµnh hiÖn kh«ng ®−îc mét sè linh môc t¸n
thµnh, hä gäi ®ã lµ ¸o c« d©u. Cã linh môc
37
cßn ®Æt c©u hái: T¹i sao kh«ng cho «ng
Th¸nh Giuse mÆc ¸o the, ®Çu ®éi kh¨n xÕp
khi xuÊt hiÖn cïng §øc Maria.
Héi nhËp víi v¨n hãa d©n téc cña C«ng
gi¸o diÔn ra rÊt ®a d¹ng, trªn nhiÒu lÜnh vùc,
trong qu¸ tr×nh truyÒn gi¸o vµ ph¸t triÓn ®¹o
C«ng gi¸o ë ViÖt Nam. Sù héi nhËp ®ã b−íc
®Çu ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng ghi
nhËn, ®¸nh dÊu mét qu¸ tr×nh ViÖt hãa ®¹o,
tõ ®ã cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh vµo nÒn
v¨n hãa ViÖt Nam. Song, con ®−êng héi nhËp
tr−íc C«ng ®ång Vatican II cßn rÊt ng¾n vµ
gËp ghÒnh, khóc khuûu do kh«ng ®−îc ®Æt ra
tõ phÝa Gi¸o héi La M·, nªn bÞ cÊm ®o¸n. Cã
nh÷ng vÊn ®Ò míi chØ b¾t ®Çu, cÇn ®−îc tiÕp
tôc nhiÒu h¬n trong thêi gian tíi - xÐt vÒ mÆt
quan ph−¬ng - nh− vÊn ®Ò thê cóng tæ tiªn.
Cã nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc kh¬i dËy, kh«i
phôc, ph¸t huy nh− lèi kiÕn tróc, ®iªu kh¾c
mang phong c¸ch ¸ §«ng. Cã nh÷ng vÊn ®Ò
®¸ng khÝch lÖ lµ tinh thÇn ®oµn kÕt toµn
d©n. Kh«ng Ýt nghi lÔ, h×nh thøc diÔn x−íng
®ang bÞ mai mét v× kh«ng ®−îc c¸c linh môc
trÎ - cha chÝnh xø - cæ xóy.
Lµ ng−êi ViÖt Nam mang trong m×nh b¶n
s¾c v¨n hãa d©n téc ViÖt Nam, khi gia nhËp
®¹o C«ng gi¸o, do sù cÊm ®o¸n cña gi¸o
quyÒn ®· ph¶i tõ bá nghi lÔ, lèi sèng, chuyÓn
®æi t©m thøc ®Ó råi trë thµnh ng−êi xa l¹
ngay trªn m¶nh ®Êt «ng cha sinh ra m×nh. Sau
mét thêi gian, ng−êi C«ng gi¸o ®· dÇn nhËn
ra, muèn trë vÒ víi céi nguån, hßa hîp cïng
víi d©n téc, ch¶y cïng nguån m¹ch v¨n hãa
d©n téc.
10. Xem thªm: Tßa gi¸m môc Ph¸t DiÖm - Nhµ thê
Lín Ph¸t DiÖm (1891 - 1991).