-2- -3-

YAYIN HAZIRLAMA EKİBİ Sevgili Öğrenciler,

Araştırmacı / Danışman Takımı
Prof. Dr. Ahmet ALTINDAĞ – Ankara Üniversitesi
Yaşama geçirdiği projelerle öğrencilerde çevre bilinci oluşmasına katkı sağlayan TURMEPA, çağdaş
Prof. Dr. Gürcan GÜRGEN – Ankara Üniversitesi
eğitim anlayışıyla deniz ekosistemini korumak, doğal çevre hakkında farkındalığı artırmak ve topluma
Dr. Öğr. Üyesi Ömer KUTLU – Ankara Üniversitesi hizmet amacını hedef alarak çalışmalarını tüm Türkiye çapında sürdürmektedir. TURMEPA “Çocuklar
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Cem BABADOĞAN – Ankara Üniversitesi Suyu Kodluyor. H2Okullu Oldu!” projesini, 2018-2020 eğitim-öğretim yılında Sarıyer ilçesinde bulunan
devlet ortaokulları 5. ve 6. sınıf öğrencileri ve öğretmenleri ile birlikte yürütecektir.
TURMEPA Takımı
Mine GÖKNAR – Genel Müdür Yardımcısı Su, toprak, deniz, ağaçlar, hayvanlar, insanlar doğa ekosisteminin döngüsü içinde yaşamlarını
Çağıl TOPARLAK ALKAN – Eğitim Bölümü Yöneticisi sürdürürler. Hızlı kentleşme doğanın bu döngüsünde yavaşlamalara, aksamalara neden olur. Nüfus
Şebnem DEYANAT – Proje Koordinatörü artışı her alanda olduğu gibi, tüm canlıların yaşamlarının en önemli kaynağı olan suyu da olumsuz
Cem Oğuz ERGÜN – Proje Koordinatörü yönde etkilemektedir. Projede bu nedenle hızlı kentleşmeden etkilenen Sarıyer ilçesi tercih edilmiştir.
Buket AKYÜREK – Proje Asistanı Türkiye’nin en kalabalık ve İstanbul Boğazı’nın en önemli ilçelerinden Sarıyer’in nüfusu 2017 yılında 2
bin 123 kişi artarak 344 bin 876 kişiye yükselmiştir. Proje kapsamında Sarıyer ilçesinde 29 ortaokuldaki
Öğretim Materyali Tasarımı
6630 öğrenci ve 400 öğretmene eğitim verilecektir.
COSMİC CREATIVE
Bu projenin ortaklarından Sarıyer İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü okulların seçilmesine, sizlerle
Teşekkür buluşmamıza, STEM laboruatuvarının kurulmasına katkı sağlamıştır. Diğer proje ortağımız İstanbul
Valiliği ise tüm yasal izinlerin alınmasına destek olmuştur. TURMEPA denizler konusunda sizleri
Çocuk Komitesinin oluşmasına gönüllü destek veren gönüllü ailelere ve çocuklarına,
bilgilendirirken, proje iştirakçimiz İstanbul Teknik Üniversitesi akademisyenleri de STEM konularında
Gönüllü Human Works Design atölye tasarımcı ekibine,
kod yazılımı ile proje üretme, suyun analizi için size ve öğretmenlerinize eğitim hazırlamıştır.
çocuklara veri çözümleme ve STEM eğitimi veren uzman hocalarımıza teşekkür ederiz.

Çocuk Komitesi Eğitmenleri İstanbul Kalkınma Ajansı hibesi desteği ile DenizTemiz Derneği/ TURMEPA’nın proje koordinatörlüğünü
Doç. Dr. Tolga OVATMAN – İstanbul Teknik Üniversitesi yürüttüğü Çocuklar Suyu Kodluyor. H2Okullu Oldu! projesinin öğrenimlerinde kullanılmak üzere bu kitap
Yasin BİRCAN – İstanbul Teknik Üniversitesi Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nin katkıları ile hazırlanmıştır. Kitabın içeriğinin hazırlanmasında,
çocukların da deniz ekosistemi, su ve suyun önemi konularında merak ettiklerini yansıtabilmek adına
Çocuk Komitesi Öğrencileri gönüllü bir grup ile Çocuk Komitesi kurulup, denizlere yönelik atölye çalışmaları yapılmıştır.
Arya Mey TÜRE
Asya Mia TÜRE 2020 Mart ayında İstanbul Teknik Üniversitesi ev sahipliğinde üreteceğiniz STEM projelerinizi
Ada ALKAN sergileme fırsatınız olacaktır. Unutmayalım ki, hepiniz yeni projeler tasarlayabilir, hazırlayıp yaşama
Ayşe Lara UYANIK geçirebilirsiniz. Kapanış panayırında hazırlayacağınız yaratıcı STEM projelerinizi değerlendirmek
Batu UYSAL üzere buluşacağız.
Daisy Deniz AMON
Bu projede emeği geçen herkese katkılarından dolayı teşekkür ederiz.
Deniz Ali DOĞAN
Defne İNGİN
Doğa TABANLI TURMEPA Hakkında
Demir GÜNSEL
Ayşe Eylül KENDİRLİ DenizTemiz Derneği/ TURMEPA, ülkemiz kıyı ve denizlerinin korunmasını ulusal bir öncelik haline
Kerem Can UYANIK getirmek ve gelecek nesillere temiz denizlerin kucakladığı yaşanabilir bir Türkiye bırakmak
Leyla ÖNDER amacıyla, 8 Nisan 1994 yılında Rahmi M. Koç’un kurucu başkanlığında, Deniz Ticaret Odası
Tan TÜRKER ile birlikte kuruldu. 2000 yılında Bakanlar Kurulu’nca alınan kararla, kamu yararına çalışan
Sarp TÜRKER dernek statüsünü elde etti. Hayata geçirdiği projelerle, gerek ulusal gerekse uluslararası alanda
kamuoyunun yakından tanıdığı TURMEPA, kuruluşundan bugüne kadar Türkiye’nin önde gelen
Human Works Design
deniz odaklı sivil toplum kuruluşu haline geldi. 25 yılda TURMEPA;
Canay ATALAY – Human Works Design - İş Tasarımcısı/ Eğitmen
Rudi de Waele – Human Works Design - Futurist/ Yazar
• Deniz ve çevre eğitimlerini 18 milyon öğrenciye sundu. • 8 milyon 300 bin öğrenciye çevre
Meir BENEZRA – Human Works Design - Servis Tasarımcısı/ Eğitmen
Şebnem GÜRSOY – Servis Tasarımcısı
dersleri vererek denizlerimizi sevdirdi. • Bu sayıları artırmak için de 16 bin eğitimci yetiştirdi.
Gülen Gündüz YILMAZ – Şiddetsiz İletişim Uzmanı • Gönüllü sayısı 7.500’e ulaştı. • Sosyal medyada 8 milyon 600 bin kez görüntülendi. • Atık
Gizem ÖNCÜ - Deneyim Tasarımcısı toplama tekneleri ile 36 milyon litre sıvı atık topladı. • 2 milyon 700 bin kilogram katı atığın
Eray TUFAN – Çocuk & Aile Öğrenim ve Destek Programları Girişimcisi denizlere karışmasını önledi.
 -4-
1. SUYUN ÖNEMİ
Su nedir?
Oksijen ve hidrojenden oluşan, sıvı durumundaki
kokusuz, renksiz ve tatsız maddeye su adı verilir. Su
doğal koşullar altında gaz halindeki iki element olan
hidrojen ve oksijenden meydana gelir ve canlıların
yaşaması için yaşamsal öneme sahiptir.
En küçük canlı organizmadan en büyük canlı Tatlı Suların Oransal Dağılımı
varlığa kadar, bütün biyolojik yaşamı ve insanların
bütün faaliyetlerini ayakta tutan sudur. Dünyamızın
%70’ini kaplayan su, insan bedeninin de önemli bir
kısmını oluşturmaktadır. Dünyadaki tüm canlılar
için bu kadar önemli olan suyun, yeryüzündeki tüm
su kaynakları dikkate alındığında yalnızca %0.3’ü
kullanılabilir ve içilebilir özelliktedir.
Tatlı suların en önemli kaynağı yağışlardır.
Küresel yıllık yağış 500 bin km³
civarında olup, her yıl yeryüzüne
inen yağış aynı miktardadır.
Türkiye’nin kullanılabilir su potansiyeli
110 milyar m³’tür. %12
Sanayi
%16
%72 içmede, banyo,
Tarım bulaşık vb.
Neden susuz yaşayamıyoruz?
İnsanın farklı tipteki hücre ve dokularında farklı oranlarda
bulunan su, genel olarak insan vücudunun yaklaşık %66’sını
oluşturmaktadır. Bu oranın yüksek olmasının nedeni, suyun iyi bir
çözücü ve iletici olması, enzimlerin işleyişi için son derece uygun
koşullar sağlaması ve dolayısıyla da kimyasal tepkimeler için en
elverişli ortam özelliğini taşımasıdır. Yaşama ortamlarına göre,
farklı canlı türlerinin vücutlarında bulunan su oranları da farklılık
göstermektedir.
Birleşmiş Milletler su raporlarına göre, gelişmekte olan ülkelerin
yarısı su kıtlığı çekmektedir. Dünyada 1,1 milyar insan yeterli içme
suyundan, 2,4 milyar insansa temiz ve sağlıklı sudan yoksundur.
Uzmanlar, 2025 yılına gelindiğinde dünya nüfusunun yarısının
susuzlukla karşı karşıya kalacağını belirtmektedir.
-5-
Tatlı - Tuzlu Su Oranları Birleşmiş Milletler Çevre Programı raporlarına göre dünyada bulunan akarsuların yarısı
kirletilmektedir. Her gün büyük miktarda katı ve sıvı atık akarsulara boşaltılmaktadır. Bunlar;
sanayi ve tarım kaynaklı atıklar ile kimyasallar ve evsel atıklardır. Uzmanlara göre, bir litre atık
su, 8 litre tatlı suyu kirletmektedir. Bu durum, su kaynaklarının kalitesinin nasıl bozulduğunu
%2.5
göstermektedir.
Dünyada her yıl ortalama 7 milyon kişi suyla ilgili
hastalıklar yüzünden yaşamını kaybetmektedir.
%97.5 Günümüzde dünyanın 1/3’ü önemli düzeyde
Tatlı Su
Tuzlu Su 1 Litre = 8 Litre su sıkıntısı çekerken, bu sıkıntının birkaç on yıl
Atık Su Tatlı Su içinde daha da büyüyeceği öngörülmektedir.
Su, yaşamın devamı için çok gereklidir,
vazgeçilmezdir. Buna rağmen, kullanılabilecek
sağlıklı su miktarı her geçen gün azalmaktadır.
%15 Gelecekte dünyamızı ne tür sorunlar bekliyor?
%85
Buzullar
Akarsular, Göller Yapılan araştırmalar, küresel iklim değişikliği, sanayileşmeyle birlikte
Yer Altı Suları vb. artan çevre kirliliği ve aşırı nüfus artışı gibi nedenler yüzünden, çok
ciddi su sıkıntısı çekileceğini belirtilmektedir. 20. yüzyılda gözlenen
çevresel değişimler dünyanın başına gelebilecekler konusunda
önemli ipuçları sunmaktadır.
Son yüzyılda, artan sıcaklık değerlerine bağlı olarak, deniz seviyesi
yaklaşık 25 cm yükselmiş, buzulların bir kısmı dikkat çekici biçimde
erimiş ve kıyı çizgisinde önemli değişiklikler olmuştur.
İnsan bir günde, içmek için ortalama 2-2,5 litre, beden temizliği için de 25
litre temiz ve sağlıklı suya gereksinim duymaktadır. Temiz su konusunda
bireysel, toplumsal ve kurumsal sorumlulukların yerine getirilmesi çok
önemlidir. Günümüzde artan susuzluk nedeniyle dünyanın gelişmekte olan
pek çok bölgesinde, insanlar her gün 10-15 kilometre yürüyerek evlerine su
taşımak zorunda kalmaktadır. Bu tür bölgelerde, küresel ve yerel koşullar
nedeniyle temiz suya ulaşmak giderek güçleşmekte, bunun sonucunda da
Bir insan hiçbir şey yemeden
neredeyse bir ay yaşadığı halde suyla bulaşan hastalıklar yüzünden her gün ortalama 34.000 kişi yaşamını
su içmeden ancak bir hafta kaybetmektedir.
süreyle yaşayabilmektedir.
350
Dünyadaki temiz suyun dağılımı iklim koşulları, LİTRE
enlem ve yer şekillerine bağlı olarak, bölgeden 165
%66 bölgeye büyük farklılıklar göstermektedir.
LİTRE
Örneğin; Kanada’da yaşayan bir aile, günde
ortalama olarak 350 litre su tüketirken, bu
20
rakam Avrupa’da 165 litre, Afrika’da ise yalnızca
LİTRE
20 litredir.
 -6-
2. DENİZLERİN ÖNEMİ
Deniz nedir?
Yer kabuğunun çukur ve derin bölümlerini kaplayan, birbiriyle bağlantılı, tuzlu su kütlesi, okyanus
ve denizleri oluşturmaktadır. Denizler, dünya yüzeyinin yaklaşık %70’ini kaplamakta, bu nedenle
dünyaya “mavi gezegen” de denmektedir. Denizler dünyanın akciğerleridir.
Plankton olmasaydı ne olurdu?
Okyanus, deniz ve tatlı suların 1 litresinde milyonlarca plankton
(fitoplankton, zooplankton) bulunmaktadır. Yaşam ömrü çok kısa
O2
olan bu mikroskobik canlılardan bitkisel kökenli olan fitoplankton,
yeryüzündeki oksijenin yaklaşık %50-70’ini üretmektedir. O2
Denizlerde hangi mineraller vardır?
Deniz yüzey suyunun tuzluluk oranı %0.35 civarındadır. Bu sularda yaklaşık %0.86 oranında sodyum
klorür, daha bilinen adıyla sofra tuzu vardır. Bunun yanında az miktarda altın, gümüş ve hatta arsenik
gibi birçok kimyasal madde içeren deniz suları bir yandan çok büyük bir besin gücü, öte yandan zengin
mineral maddeleri ve enerji kaynağını bünyesinde barındırmakta, bu nedenle de ekonomik önemi
giderek artmaktadır.
Dünyadaki oksijenin en önemli kaynağı denizlerdir. Denizlerde gerçekleşen fotosentezin %95’den
fazlasını fitoplankton gerçekleştirmektedir. Bu oran dünyadaki birincil oksijen üretiminin ve
atmosferdeki bulunan oksijenin yarısına yakındır. Denizel çiçekli bitkiler, kısmen ya da tamamen
deniz suyu içinde yaşayabilen az sayıda türden meydana gelir. 250.000 civarındaki çiçekli bitki
türünden yalnızca 200 kadarı denizlerde yaşamakta, bunların da yalnızca 50 türü tamamen su içinde
yaşamaktadır. Bu bitkilerin büyük bir kısmını deniz çayırları oluşturur.
O2
O2 O2
O2 O2 O2 O2
O2
O2
O2 O2
O2
Deniz çayırları tamamen su içinde yaşamaya uyum sağlamış, deniz çiçekli bitkileridir. Dünya
denizlerinde farklı farklı deniz çayırı türleri yaşamaktadır. Fotosentez sonucunda oksijen üreten deniz
çayırları, bu özelliği sayesinde bilim insanları tarafından denizlerin akciğerleri olarak adlandırılırlar.
Deniz çayırları aynı zamanda birçok canlının yuvasıdır. Balıklar, yumurtalarını deniz çayırlarının
aralarına ve köklerine bırakırlar. Bilimsel adı “Posidonia oceanica” olan deniz çayırı türü Akdeniz’e
endemiktir. Denizler için olduğu kadar, tüm dünya için de çok önemli olan deniz çayırları, kirlilik ve
hatalı demirleyen tekneler nedeniyle hızla yok olmaktadır.
-7-
Mavi karbon; deniz çayırlarında, gelgit bölgelerindeki tuzlu bataklıklarda ya da deniz ormanları
(mangrov) gibi kıyı ekosistemlerinde tutulan ve depolanan karbonu temsil etmektedir. Mavi karbon
denilmesinin nedeni denizde oluşmasıdır. Bu ekosistemler atmosferdeki karbondioksiti tutup
biriktirme görevini üstlendiği için oldukça önemlidir. Mavi karbonun en önemli rolü; biyoçeşitliliğe
destek olması, besin zincirinin ve su kalitesinin korunmasını sağlamasıdır. Bu nedenle mavi karbon,
kıyı ve deniz turizminin sürdürülebilirliği açısından da son derece önemlidir.
Deniz çayırları, karbonu deniz dibinde tutarak küresel ısınmaya karşı mücadelede önemli rol
oynamaktadır. Deniz çayırları gibi deniz ormanlarının da iklim değişikliğini baskılaması, mavi karbonun
önemini artırmıştır.
Denizler neden önemlidir?
Su nasıl canlılara yaşam veriyorsa, denizler de dünyaya yaşam
vermektedir. Eğer denizler olmasaydı; günümüzde yaşanan
iklim çeşitliliği ve hava olaylarının çoğu yaşanmazdı. Dünya 85
genel olarak sıcak ve kurak bir yer olurdu. Kutuplarda yaşam milyon
olmazdı, çünkü sularda akıntılar oluşamaz, bunun sonucunda ton
da sular tamamen donardı.
Aldığımız her iki nefesten biri denizlerden sağlanmaktadır. Bu
nedenle denizler çok önemlidir. Kirli denizlerde zararlı bakterilerin
çoğalmasıyla denizlerdeki oksijen oranı düşünce, deniz suyu
oksijensizleşir ve bazı olumsuz sonuçlar ortaya çıkabilir.
Deniz ve okyanuslardan elde edilen ve besin kaynağı olarak 30
tüketilen deniz canlıları, mevcut besin kaynakları arasında milyon
ton
önemli bir yere sahiptir. Sağlıklı beslenmede büyük yeri bulunan
deniz ürünlerinin çoğunluğunu oluşturan ve denizlerden avcılık
yoluyla elde edilen balık miktarı 85 milyon tona, yetiştiricilik
yoluyla üretilen balık miktarı ise 30 milyon tona yakındır.
Deniz ve okyanuslar büyük bir ekonomik zenginlik içermektedir. Denizlerden elde edilen her türlü
canlı ve diğer ürünler farklı amaçlarla değerlendirilebilmektedir. Dünyada kullanılan enerji kaynakları
arasında büyük önem taşıyan petrolün, yaklaşık üçte biri ve doğalgazın büyük bir bölümü açık deniz
sahalarından çıkarılmaktadır.
240
İlk teknelerin en az 20.000 yıl önce okyanuslara açılmasından gemi
itibaren denizler ticaret ve ulaşım için yoğun bir şekilde
kullanılmaktadır. Halen, dünya taşımacılığının %84’ü denizler
üzerinden sağlanmaktadır ve taşınan yük miktarı 13.5
milyar tonu aşmıştır. Türkiye çevresindeki denizlerdeki yük
taşımacılığı da giderek artmaktadır ve 2018 yılı sonu itibariyle,
yalnızca Türk Boğazları’ndan geçen yük gemisi sayısı günde
ortalama 240’a ulaşmıştır.
Dünya turizmi içerisinde deniz turizmi büyük bir önem taşımaktadır. Denizler 1.5 milyara yaklaşan
turizm katılımcıları için, turistik değerler açısından çekici ögelerin başında gelmektedir.
 -8-
3. SORUNLAR
Küresel İklim Değişikliği
Küresel iklim değişikliği, insanların çeşitli etkinlikleri sonucunda meydana gelen sera gazlarının,
atmosferde artmasına bağlı olarak yeryüzü ve yeryüzüne yakın hava katmanlarında sıcaklığın yükselmesi
olayıdır. Artan sanayileşmeyle birlikte büyük miktarlara ulaşan fosil yakıt kullanımı, atmosferdeki
karbondioksit miktarını artırmakta, bu durum da küresel ısınmaya neden olmaktadır. Bunun sonucunda
mevsim ve dönemlerinde değişiklikler gözlenecek, bazı bölgeler aşırı yağış alırken bazı bölgelerde
kuraklık görülecektir. Başta hassas türler olmak üzere, küresel ısınmaya uyum sağlayamayan pek çok
tür yok olacak ve sucul ekosistem olumsuz etkilenecektir. Besin zincirini etkilemesi kaçınılmaz olan bu
durum, besin zincirinin en üstünde bulunan insan yaşamını da tehdit edecektir.
Sera Gazları: Karbondioksit - Kloroflorokarbon gazları - Metan - Azot oksitleri - Ozon - Su buharı
Karbondioksit, atmosferin alt kısımlarının ısınmasında çok önemli rol oynayan bir sera gazıdır.
Güneşten doğrudan gelen kısa dalgalı ışınları büyük ölçüde geçiren karbondioksit, yerden verilen
uzun dalgalı ışınları tutar ve ısınmaya neden olur. Bilim insanlarına göre; CO2 yoğunluğunun 2
katına çıkması, küresel sıcaklığın da 3°C artmasına yol açacaktır.
Küresel Isınmanın Sucul Yaşam Üzerindeki Etkileri
Gezegenimizin büyük bir kısmını oluşturan ve çok sayıda türün yaşadığı okyanus ve denizler, küresel
ısınmadan en fazla etkilenen yerlerdir. Önce insanların çeşitli faaliyetleri sonucunda CO2 artar,
ardından bunun doğal sonucu olarak sıcaklıklar yükselir. Hassas bir denge üzerine kurulan deniz
yaşamı bu durumdan hızlıca etkilenerek tahrip olmaktadır. Bu sürecin en önemli sonuçlarından biri
olan buzullardaki erime ise, deniz seviyesinde yükselme, bazı ada ve kıyıların su altında kalması, kıyı
ekosisteminin bozulması ve bazı tropikal hastalıklarda artışlara yol açmaktır.
Küresel Isınma Deniz Canlılarını Nasıl Etkiler?
Küresel Isınma ve Balıklar:
Başta hassas türler olmak üzere, sıcaklık değişimine uyum sağlayamayan türlerde
toplu ölümler meydana gelecek, balıkların yumurtlama zamanları değişecek, tür ve
popülasyon kayıpları yaşanacaktır.
Küresel Isınma ve Deniz Kaplumbağaları:
Kıyılar, deniz seviyesi yükselmelerinden en çok zarar gören yerlerin başında gelmektedir.
Kıyı ve kumsallar zarar görünce buraları üreme alanı olarak kullanan ve yumurta
bırakan deniz kaplumbağası gibi türler de üreme alanları kaybolduğu ya da daraldığı
için bundan olumsuz yönde etkilenmektedir. Canlıların çoğunda yavruların cinsiyetini
kromozomlar, kaplumbağa gibi bazı canlılarda ise yavrunun erkek mi yoksa dişi mi
olacağını çevre koşulları belirlemektedir. Yüksek sıcaklıklarda erkek, düşük sıcaklıklarda
dişi bireylerin meydana gelmesi uzun vadede önemli sonuçlar doğuracaktır.
Küresel Isınma ve Kabuklu Canlılar:
Küresel ısınmanın başlıca nedeni olan karbondioksit gazı miktarının denizlerde
artması, kabuklu canlıların kabuk gelişimini olumsuz etkilemekte ve kabuklarının
erimesine neden olarak, onlara zarar vermektedir.
-9-
Küresel Isınma ve Mercan Resifleri:
Sığ ve temiz denizlerde oluşan mercan resifleri (adaları) okyanuslar için çok
önemlidir. İçinde barındırdığı balıklar ve diğer kabuklu canlılar ise insanlar için
oldukça önemli bir besin ve geçim kaynağıdır. Resifler aynı zamanda büyük-
küçük pek çok canlının üremek için geldikleri yerlerdir. Bu nedenle mercanların
yok olması, dünya için büyük olumsuzluklara yol açabilecektir.
Küresel Isınma ve Kutup Ayıları:
Küresel iklim değişikliği ve sıcaklık artışı nedeniyle önümüzdeki 50-100 yıl arasında
deniz buzullarında önemli ölçüde azalma beklenmektedir. Deniz buzullarında
yaşanması beklenen bu azalma nedeniyle, bu ortamları en önemli yaşam alanı olarak
kullanan kutup ayılarının doğal koşullarında artık beslenemeyeceği ve nüfuslarında
gözlenmeye başlanan azalmanın giderek artacağı öngörülmektedir.
Deniz Kirliliği ve Atık Sorunu
Dışa akışı bulunan bütün akarsu ve göl sistemleri bir şekilde denizlere
ulaşmaktadır. Sanayi ve evsel atıklar ile kanalizasyon suları başta olmak
üzere her türlü kimyasal, fiziksel ve organik atığın ayrıştırılmadan çöpe
dönüştürülmesi deniz kirliliğinin en önemli nedenini oluşturmaktadır.
Günümüzde dünyanın pek çok yerinde atık yönetimi ya yetersizdir
ya da hiç yoktur. Bunun sonucunda da her yıl milyarlarca ton zararlı
atık denizlere ulaşmakta ve deniz ekosistemine zarar vermektedir. Bu
nedenle önceleri düşünce platformunda ifade edilen “Sıfır Atık” kavramı,
günümüzde somut proje ve uygulama alanlarına dönüşmüştür. Örneğin bazı Kuzey Avrupa
ülkeleri, atık sorununu, tüm atıkları ayrıştırarak kökten çözüme ulaştırmakla kalmamış, komşu
ülkelerin çöplerini de alarak ayrıştırmaya başlamıştır. Türkiye’de de son dönemde planlanan ve
uygulanmaya başlanan “Sıfır Atık” projesinin ana hedefi bu doğrultudadır.
Denizler Nasıl Kirlenir?
Dünyada ve Türkiye’de pek çok yerleşim biriminde kanalizasyon sistemi yeterli değildir. Arıtılmadan
salınan atık sular, içlerindeki her türlü kirletici ögelerle birlikte, akarsulara bırakılmakta ve sonuçta
denizlere taşınmaktadır. Ayrıca tarımda bilinçsizce kullanılan gübre ve zararlı pestisit kalıntıları
da rüzgar ve yağışların etkisiyle akarsulara, sonra da denizlere taşınmaktadır. Kıyı bölgelerindeki
sanayi, liman, santral ve otel gibi yapılaşmaların denize bıraktıkları atıklar da denizleri kirleterek,
deniz canlılarının yaşamını tehdit etmektedir.
Denizleri kirleten temel ögeler şunlardır:
Endüstriyel Kirlilik: Sanayi tesisleri ve fabrikalardan kaynaklanan endüstriyel atıklarla oluşan
kirlenmedir. Özellikle arıtılmadan bırakılan endüstriyel atık sular içerdikleri kimyasallar ve toksik
maddeler ile diğer zararlı bileşenler, deniz ekosistemine büyük zararlar vermektedir.
Evsel Atıklar: Evde artık kullanılmayan ya da çöp durumunda olan her türlü maddeye evsel atık
denir. Evsel kullanımdan kaynaklanan atık sular, atık yağlar, kâğıt, poşet, pil, şişe, kutu ve plastikler bu
atıkların en önemli kısmını oluşturmaktadır.
Tarımsal Kirlilik: Azot ve fosfor gibi besin maddelerinin sucul ekosistemlerde aşırı artışıyla
sudaki çözünmüş oksijen miktarı azalır. Ötrofikasyon adı verilen bu olay; koy ve körfezlerde sucul
ekosistemdeki yaşamı tehlikeye sokmaktadır.
 -10- -11-

Termal Kirlilik: Deniz suyunun sıcaklığını değiştiren bir olay sonucunda, su kalitesinin bozulmasıdır.
Termal kirliliğin en önemli nedeni, fabrikalar ve elektrik santrallerinde kullanılan soğutucu sulardır. Su,
soğutucu olarak kullanıldığında doğal çevreye ve bazen de doğrudan denizlere yüksek sıcaklıklarda
geri döner. Bu sıcaklık değişimi denizlerdeki oksijen miktarını düşürür ve ekosistemin yapısını etkiler.
Belli bir sıcaklık aralığında yaşayan balık ve diğer organizmalar, suda yaşanan bu ani bir sıcaklık
değişimi ile yaşamlarını yitirmektedir.
Aşırı ve Yasal Olmayan Avcılık: Bir balık türü avlanılmadan önce,
en az bir yumurtlama dönemini tamamlamalıdır. Bu nedenle yasal
minimum av boylarına uyulmalıdır. Balıkların üreme dönemi çoğunlukla
yaz aylarıdır. Balıkların üremesine ve büyümesine fırsat vermek için
özellikle nisan-eylül ayları arasında uygulanan avlanma yasaklarına
kesinlikle uyulması gerekir. Yanlış ve yasak avlanmalar sonucu tonlarca
deniz canlısı tüketilemeden atık haline dönüşmektedir.
Yabancı Kaynaklı Türlerin Denizlere Girmesi ve Türlerin Yok Olması: Balast suyu, yük
gemilerinde yolculuk sırasında geminin güvenli yol alması ve dengesinin sağlanabilmesi için denizden
alınan su olarak adlandırılmaktadır. Gemiler bu işlem için denizlerden su almakta ve bunun sonucunda
günde 7.000 ile 10.000 farklı sucul organizma, balast suyu ve sedimanları (tortul maddeleri) aracılığı
ile dünyanın çeşitli denizleri ve limanları arasında taşınmaktadır. Denizlerdeki boğazlar ve açılan
kanallardan gelen yabancı (egzotik) türler geçtikleri alanlardaki tür çeşitliliğini tehlikeye atmakta, bazı
türlerin yok olmasına neden olmaktadır.
Tanker Kazaları ve Petrol Sızıntıları: Dünya denizlerinde kirliliğe neden olan en önemli
olaylardan biri de tanker kazalarıdır. Petrol taşımacılığının büyük bir kısmı denizlerdeki dev tankerlerle
yapılmaktadır. Bu tankerlerin zaman zaman kazaya uğraması denizlere büyük miktarda petrolün
yayılmasına ve önemli zararlara neden olmaktadır.
Plastik Atık Sorunu:
4. BİZ NELER YAPMALIYIZ?
Deniz ve okyanuslar başta olmak üzere yeryüzündeki tüm su kaynakları büyük bir kirlilik baskısı
altındadır. Artan dünya nüfusuyla birlikte sanayileşme ve kentleşmenin oluşturduğu olumsuzluklar
nedeniyle çok çeşitlenen kirletici ögeler giderek daha fazla yer tutmaktadır. Yeryüzünün en yüksek
zirvelerinden, en derin deniz çukurluklarına kadar etkili olan çevresel kirlenme, tüm canlılar ve doğa
için büyük olumsuzluklar doğurmaya başlamıştır.
Artan çevresel sorunlarla birlikte, tüm sucul ortamlarda meydana gelen kirlilik ve küresel iklim
değişikliği gibi tehditler nedeniyle ulusal-uluslararası örgütler, gönüllü kuruluşlar, bölgesel ve yerel
kurum, kuruluşlar bu sorunlara dikkat çekmekte, giderilmesine yönelik çalışmalar yapmaktadır.
Sorunun, ülkelerin sınırlarını çoktan aşıp küresel boyutlara ulaştığı bilinciyle yasal düzenleme, antlaşma
ve sözleşmeler yapılması ve bunların uygulanmasına yönelik önlemlerin alınması gündemin en önemli
konuları arasındaki yerini korumaktadır.
Bu konularda alınacak ulusal-bölgesel ve küresel önlemler dışında, dünyanın neresinde olursa olsun,
her bireyin temiz ve sağlıklı bir çevrede yaşamak için alması gereken bazı önlemler ve uyması
gereken kurallar bulunmaktadır. Bir tek kişinin çabaları ne kadar etkili olabilir diye düşünmeden,
enerji tasarrufu ve çevrenin korunması konusunda üzerimize düşenleri yerine getirmek büyük önem
taşımaktadır. Aşağıda sıralanan davranış biçimleri ve etkinlikler, daha temiz ve sağlıklı bir çevre-doğa
içinde yaşayabilmemiz için yeni bir başlangıç sağlayabilecektir.
Bireysel Sorumluluklarım
1. Çöp atmayalım, atanları uyaralım!
2. Canlıların yaşam alanlarını tahrip etmeyelim!
3. Geri dönüşümlü malzeme kullanalım ve arkadaşlarımızı da teşvik edelim!
4. Bilinçsiz tüketim alışkanlığımızı azaltalım!
5. Atıkları kaynağında ayrıştıralım!
6. Temizleme ve yıkama için, fosfatsız çevre dostu ürünler kullanalım!
7. Çevre ile ilgili sivil toplum örgütü çalışmalarına katılalım!
8. Öğrendiklerimizi çevremizdeki insanlarla paylaşıp, farkındalığı arttıralım!

Plastik, istenilen biçimi alabilen anlamına gelen yunanca “plastikos”

sözcüğünden gelmektedir. Plastiğin ana kaynağı, genelde petrolün
rafine edilmesinden arta kalan maddelerdir. Yaklaşık yüzyıldır bilinen MEVCUDU KULLAN ÖNLE
ve giderek yaygınlaşan plastiklerin kullanımı özellikle 1970’lerden
itibaren artış göstermiştir. ÖDÜNÇ AL AZALT

Dünyada her yıl denizlere karışan plastiğin TAKAS YAP KULLAN

yaklaşık 12 milyon ton olduğu hesap İKİNCİ EL AL DÖNÜŞTÜR
edilmektedir. KENDİN GERİ
YAP KAZAN
Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de plastik kullanımı aşırı boyutlarda olup yalnızca plastik poşet
SATIN BERTRAF
kullanımı yıllık 30-35 milyar adet civarındadır. 1 Ocak 2019 itibariyle plastik poşet kullanımı azaltmaya AL
ET

yönelik yasa yürürlüğe girmiştir.

DENİZİ KORUMA KILAVUZU-BULMACA
SOLDAN SAĞA:
1 2 1- Küresel ısınmadan en fazla etkilenen sucul alanlardan biridir.
7- Küresel ısınmada en etkili olan sera gazıdır.
3 4
10- Su içmekte kullandığımız plastik şişelere verilen isimdir.
11- Petrolün rafine edilmesinden arta kalan atık maddedir.
12- Denizlerde boğazlar ve açılan kanallardan gelen yabancı
5
türlere verilen isimdir.
6

7 8 YUKARIDAN AŞAĞIYA:
2- Denizlere bırakılan atık maddelerden birisidir.
3- Atmosferdeki karbondioksiti biriktirme görevini üstlendiği
9
için oldukça önemli olan ve kıyı ekosistemlerinde tutulan ve
depolanan karbondur.
10 4- Marketlerde ücretli hale getirilen atık maddesidir.
5- Ülkemizde kıyı denizlerinin korunması için 8 Nisan 1994
11
yılında Rahmi M.KOÇ başkanlığında kurulan DenizTemiz
Derneği’dir.
6- Ülkemizde son dönemde planlanan ve uygulanmaya
başlanan atık projesidir.
12 8- Canlıların yaşaması için yaşamsal öneme sahip moleküldür.
9- Denizlerde tanker kazaları sonucu kirliliğe neden olan
maddedir.
“Bulmacanın cevap anahtarı için aşağıdaki QR kodu okutmalısın!”

Kaynakça
Atik, H. (2015). Küresel Isınma İklim Değişiklikleri ve Sosyoekonomik Etkileri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
Attali, J. (2018). Denizin Tarihi. Çev: Berna Günen. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
Baussier, S. (2015). Denizler ve Okyanuslar. Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
Brooks, F. (2014). Denizler ve Okyanuslar. Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
Castro, P., & Huber, M. E. (2003). Marine Biology. 4th Edition. New York: McGraw Hill Companies.
Geldiay, R. ve Kocataş, A. (1988). Deniz Biyolojisine Giriş. Ege Üniversitesi Fen fakültesi Kitaplar Serisi No: 31, İzmir.
Gökalp, M. (2012). Türkiye Deniz Canlıları Rehberi. Ankara: İnkılap Kitabevi
Howell, L. (2007). Hava Durumu ve İklim Değişikliği. Ankara: İletişim Yayıncılık.
Kocataş, A. (2014). Ekoloji Çevre Biyolojisi. Bursa: Dora Yayıncılık.
Samsunlu, A. ve Üstün, G. E. (2018). Çevre Kirliliğinin Temelleri ve Kontrol Esasları. İstanbul Birsen Yayınevi.
Sarı, M. (2015). Balıkçılık Yönetimi. Ankara: Nobel Yayıncılık.
Tait, R. V. (1993). Elements of Marine Ecology. 3th Edition. Butterworth- Heinemann Ltd. Cambridge.
UNESCO (2014). Coastal Blue Carbon. Web: http://www.unesco.org/new/en/natural-s ciences/ioc-oceans/sections-and-programmes/
ocean-sciences/ocean-carbon/coastal-blue-carbon/Erişim tarihi: 23.01.2019